G

1R 1

(1839 - 1860)
Trk edebiyatnn, slam medeniyeti kadrosu iinde domu
ve gelimi olan Divan Edebiyat'ndan syrlarak, Bat Avrupa
Mcdeni yeti'nin tesiri altnda avrupai bir karaktere brn mee
balamas XIX. yzyln ikinci yarsna rastlar. blami edebiyatn hii
tn zelliklerine sah.ip olabilmek iin XI. yzyldan XV. yzyla kadar
uzun bir intibak devresi geiren Trk Edebiya t ; idealist, ok
kabiliyetli ve ok enerjik yazarlar sayesinde ve krk-elli yl gibi ok
ksa saylabilecek bir sre iinde, islami edebiyatn yzyllarca
alt- sk balarndan hzla
kurtularak, hemen btn trlerde, tam anlamiyle avrupai bir kiilik
kazanabilmitir.

1839 ylnn, Osmanl imparatorluunun Bat Avrupa medeniyeti

ile olan mnasebetlerinde ok nemli bir }eri vardr. Bu tarih, Osmanl
mparatorluu'nun batl devletlerd e uyulmakta olan "insan haklarnn
korunmas" prensibini kabul ettiini bir femanla btn dnyaya res men
bildirdii tarihtir. 3 kasm 1839 da stanbul'da imdiki Glhane
Park'nda okunduu iin "Glhane Hatt- Hmayunu" diye de anlan
bu ferman, yaplan resmi bir trenle ve bizzat Hariciye Nazr Reit
Paa (1798-1858) tarafndan okunmutu.
Reit Paa, II. Mahmut devrinde yetien gen diplomatlardand.
Kabiliyeti ve enerjisi sayesinde padiahn gvenini kazanarak hzla
ilerlemi, franszcay renmi, 1834 de Paris, 1836 da Londra elilik
lerine ve 1837 de de Hariciye Nazrlna tayin edilmiti. Bylece, Gl
hane Hatt'nn ilan sralarnda d politikada drt-be yllk bir tecr
beye, batl devletlerin siyasetleri ve Osmanl mparatorluu'nun av
rupaWarca nasl grlmekte olduu hakknda da yeter derecede bilgiye
sahip bulunuyordu.

1Temmuz 1839 da babasnn yerine geen Abdlmecid (1823-1861)

ise, hu tarihte henz on yed i yand a olmakla beraber, imparatorlu un
ykseli devrinden sonraki ehzadeler gibi sarayda kapal bir eitim

'

KENAN

AKYZ

grmemi, iyi yetimi, zeki bir genti. Tecrbesizliine ramen, babasnn imparatorlukta yapm olduu ve yapmak dncesinde bulunduu
dzenlemelerden de haberli idi. Reit Paa'nn bu srad a Hariciye
Nazr olmas, dzenlemelere muhalif olan Sadrazam Hsrev Paa'dan
gizli olarak gen hkmdarla temasa gemesi, il. Mahmut devrinde
balam olan dzenlemelerin daha esasl ve planl bir ekilde
geliti- rilmesi gerektiine onu inandrmas, "Tanzimat - Hayriyye"nin
Abdl- mecid'in tahta kmasndan drt ay soma ilann salad. Bu
sre iinde Reit Paa'nn bir yandan padiah inandrrken, bir
yandan da, Os- manl mparatorluu'nun Msr valisi Mehmet Ali
Paa karsndaki aczini ve Rusya'nn imparatorlua szma
teebbsleri ni endie ile iz- leyen Fransa ve ngiltere'ye, yaplacak
esasl dzenlemelerle imparator- luun hzla kalknaca hakknda
garanti verdii anlalyor. Gerekten, Reit Paa'nn 12 austos 1839
tarihinde ngiltere Hariciye Nazr Lord Palmerston'a gnderdii bir
muhtra, onun batl devletlerdeki teeb- bsleri ve yapmay
dnd dzenlemelerin esaslar ve sebepleri hakknda dikka te
deer bilgi vermektedir.
mparatorlukta yaplacak dzenlemeler iin en byk engel ola
rak o gnn devlet adamlarn gren Reit Paa 'nn, bu engeli
aabilmek hususunda, batl develetlerin desteine ihtiya duyduu ve
dzenle melerin ilanndan evvel onlarn da yardmn salamaa alt
an lalyor. Yapt bu teebbsler msbct sonu vererek, sonunda, Gl
hane Hatt ile dzenlemeleri resmen ilan etmek imkann buldu .
Glhane Hatt, Osmanl mparatorluu'nda hakim unsur olan
Trk-slam unsuru ile "reaya" saylan dier dinlere mensup unsurlar
iin "can, mal ve namus" gvenlii kabul ediyordu. O zamana kadar,
imparatorlukta en nemsiz fertten en byk devlet adamna kadar,
kimsenin bu hususlarda bir garantisi yoktu. Padiah, lzum grd
anda, Bavekillerin bile mallarna el kor ve kendilerini idam
ettirebilirdi. Bu fermanla, muhakeme edilmeksizin, kimsenin hibir
cezaya arp trlamayaca ilan ediliyor, yani padiah hu husustaki
yetkisinden vazgeiyordu. Adaletin salanmas iin yeni kanunlar
yaplacak, vergi sistemi yeniden dzenlenecek, askere alma usul de
ada]ate uygun bir ekle getirilecekti .
Padiah, hu fermandaki esaslara kesin bir ekilde uyacana ve
onlar asla deitirmeyeceine resmi bir trenle kendisi yemin ettii
gibi, btn vkela ve ulemaya da yemin ettirmiti.

.\!ODER N T UK

EDEBYATlNJ N ANA ZGLER

Lord Palmcrston'a yazd1 muhtrada, dzenleme hareketlerinde

kesin bir davran gstermedii iin II. Mahmud 'u iddetle tenkid eden
Reit Paa'nn da, Gillhanc Hatt1'n kaleme alrken bir hayli ihtiyatl
ve ll <lavrand fr, grlyor. Her *'yden nce fermanda dikkati
eken husus, devletin "batl anlamda bir dzene" ihtiyac bulunduunun
ve bunun gerekletirilmesi zaruretinin aka ifade edilmemesidir. Fer
manda bulunan btn esaslar batl bir Loplumun dayand temel esaslar
olduu halde, bunlarn halka "slam dininin riayetten dm ve can
landrlmas gereken esaslar" olarak gsterilmesine dikkat edilmitir.
Byle davranlmasna, o gn iin zaruret bulunduu muhakkaktr.
nk devlet ve halk, tam bir ortaa zihniyetinden henz kurtula
mamt. Byk devletlerin desteklerini daha kolay salayabilmek iin,
Lord Palmerston'a olan muhtrasnda, Reit Paa ortadaki glkleri
yumuatmak lzumunu duymutu. Yoksa, daha III. Selim'den beri
yaplmakta olan plansz dzenlemelerin eski zihniyeti henz ortadan
kaldramadn kendisi d e ok iyi biliyord u. Bu bakmdan, fermandaki
esaslarn Batdan alndn aka sylemek deil, sezdirmek hile byk
tepkilere, "freklcme" ve "dinsizlik " sulamalarna derhal yol aabi
lir ve hareketi tehlikeye drebilirdi. Nitekim, okunmu olan ekli
ile dahi ferman birok honutsuzluklara yol at. Bu honutsuzluklar,
trl ve geni kaynaklardan geliyord u: nce, Reit Paa ve onun
yetitirmeleri olan Ali ve Fuat paalar istisna edilecek olursa, Tanzimat
devrinin dier devlet adamlar -alk bulunduklar yetkileri ok daralt
t, keyfi hareketlere engel olduu iin- Glhane Hatt'na muhaliftiler.
Sonra, hareketin siyasi yn ile hi ilgilenmeyen ulema snf da, adalet
ve maarif alanlarndaki dzenlemelerle yaknd an ilgili idi. Adalette
eriat sisteminin ve maarifte de medrese sisteminin koruyucular olan
ulema snf, bu iki alandaki dzenleme hareketlerini srekli bir kontrol
altnda bulunduruyor ve kendi dn ve menfaatlerine aykr deiik
liklere kar koyarak onlara "dinsizlik" damgasn vuruyor, halk k
krtyordu. Kkrtlmad takdirde yeniliklere asla kar olmayan ve
hatta onlar kolaylkla benimseyen Trk halk ise, dine kuvvetle bal
bulunduu yani dolaysiyle ulema snfnn etkisinde kald iin, Gl
hane Ferman'nn salad haklardan memnun olmakla beraber, hu
haklarn aynen hristiyan tebaaya da tannmasndan memnun kalmad.
Btn bu tepki kaynaklarndan baka, iin tuhaf taraf, insn haklar
bahsinde hibir itiraz bulunmayan padiah da, bu haklann dnda
hibir kayda girmek istemiyor ve keyfi hareketlerden holanyordu.

KE"iA N

AKYZ

Bu kanunsuz hareketlerinin balca belirtisi, devlet hazinesini keyfine

gre kullanmas oldu ve bunun sonunda da devlet hem i, hem d<' d
borlanmalara girmek zorunda kald. Bunlardan bilhassa d borlar,
ar faiz artlarndan baka, bellibal istihsal mad delerini de kontrol
altna almak suretiyle, impra torluun iktisadi du rumuna ok ar dar
beler indirler.
Mslman halkla eit haklara kavuturulmalarna ramen, Tan
zimat Ferman'na kar gsterilen bir tepkinin de baz hristiyan halk
tan geldii grlyor. Rumlar, teden beri imparatorluun hrstiyan
halk arasnda imtiyazlara sahip bulunuyordu. stanbul'daki Rum pat
rii, imparatorluktaki btn hrisLiyanlarn dini ilerini ynetmee
yetkili bulunduu gibi; resmi tercmanlar, eliliklerdeki baz memurlar
ve hatta Eflak ve Budan Beyleri patrikhanedeki rumlar arnsndan
seiliyordu. Btn halkn ayni haklara sahip bulund uunun ilan edil
mesini, imparatorlukta balca fesat unsuru olan Rumlar -asla layk
bulunmadklar - yukardaki imtiyazlarn dier hristiyanlara da verile
cei anlamna alarak Glhane Ferman'ndan memnun kalmadlar.
Trkiye'deki batllama hareketinin ilk resmi beyan olan Glhane
Hatt, ilan sralarndan balayarak, ite bu nemli direnme noktalar
ile karlat. Bu balimdan, gerekletirilmesi gerekten g bir hare ketin
ifadesiydi . Btn bu engellerin tehlikeli bir mahiyet almalarn
nlemekte, Reit Paa'nn zekas ile irad esi ve padiahn batllamay
kanlmaz bir zaruret olarak kabul etmesi birinci derecede etkilidir.
Bu durum karsnda, "Tanzimal- Hayriyye"nin olduka ar bir tem po
ile, plansz ve eksik olarak gereklemesini tabii karlamak gercki.
mparatorluun sosyal ve moral bnyesini yakndan tanmayan batl
devletlerin, dzenleme hareketlerindeki ar yry zaman zaman
tenkid etmeleri hakszdr. Bir toplumun, yi.:zyllarca alt dn
ve yaay artlarndan birdenbire syrlmasna imkan yoktur. Bunun
iindi r ki, Tanzimat hareketi hibir zaman kkten bir dzenlemeye
saptrlamam, eski messeselerin derhal ortadan kaldrlmalar yerine
onlarn yanbalarna batl rneklerinin de kurularak halkn zamanla
onlara altrlmas yoluna gidilmi, her an olabilecek tehlikeli tepkileri
ve eldeki imkanlar kollamak suretiyle,. ortalama bir yoldan yrn
lebilmitir. Bunun iindir ki Tanzimat devri, hemen her alanda, eski
ile yenin yanyana bulunduklar bir geime ve ikilik devridir.
Glhane Ferman'na uygun olarak askeri alanda yaplan dzen-

MODERN THK EOEOYAT!l'\"IN ANA ZCLEr.

lemeler, imparatorlu b.. orlusunu modern bir hale getirmek gayesini g

dyord u. Bu maksatla kur'a usul kon ulmu ve askerlik sresi be
yla indirilerek bir kimsenin mr boyunca askerlik yapmas usul
kaldrlm tr. Ordu, tekilat ve retim bakmlarndan, tamamiylc
batl esaslara baland. Piyade kuvvetleri Fransz, topu kuvvetleri de
Prusya sistemine gre yetitiril mee baland. Ancak, o zamana kadar
askere alnmadk.lan iin gsterdikleri tepki karsnda, hristiyanlarm
askere alnmalar 1,ir sre geri Lrakl<l.
Tanzimat hareketi hu ekilde devam ederken, Trk devlet adam
larnn, batllamann kanlmaz Lir zaruret olduu hakkndaki kesin
inan ve davranlarnn bir sonucu olan 3 kasm 1839 tarihli Glhane
Hatt'n, 28 ubat 1856 tarihinde ilan edilen "slahat Ferman" izledi.
Fakat, Glhane Hatt'nn dayand esaslan bir kere daha syledik ten
sonra onlar ok daha genileten bu ferman, Trk hkumetinden ge len
bir teebbsn deil, batl devletlerden gelen bir basknn ifadesidir.
Krm savann (1854-1855) sonunda, bu savaa Osmanl
mparatorluu ile birlikte katl m olan batl devletler, bar masasna
oturulmadan nce, Osmanl devletin Tanzimat- Hayriyye'yi daha
kuvvetle belir ten yeni bir ferman karmasn zaruri grmlerdi. Bu
zaruret de, on lara gre, undan il eri geliyord u: teden beri, iktisadi
menfaatlerini ge nilctmce bir bahane bulmak maksad iyle Fransa
imparatorluktaki katolik halkn, ngiltere protestolarn YC Rusya da
ortodokslann koru yucusu geinmekte idiler. Batl dPvlctler, bar
grmeleri srasnda, Rusya'nn im paratorluktaki hristiyanlarn
mslmanlarla eit tutul madn ileriye serek bar artlarn kendi
lehine evirmec ala ca dncesiyle, Babia]i'den Glhane
Hatt'nn geniletilmesini iste diler. Bu istek, gerekte, Rusya'nn
muhtemel bir tutumunu bahane ederek, Fransa ile ngiltrre'n in,
imparatorluktaki menfaatlerini sala makta kullandklar hristiyan
halk daha iyi bir duruma getirmek sure tiyle hem bu halk ve hem de
hristiyan olan kendi halklarn memnun etmek iindi. te byle bir
ortak siyasetin basks altnda meydana gelen
28 ubat 1856 tarihli slahat Ferman, Gllane Hatt'nn prensip
lerini tekra rladktan baka, hristiyalara "devlet memuru olmak,
kendi dillerinde retim yapmak ve ilerinden isteyenlerin ocuklarn
devlet okullarnda okutmak" haklarn da tanyordu. Bylece impara
torluk halk, medeni ve siyasi haklar bakmndan, tam anlamiyle eitlie
ve demokratik bir dzene ait esaslarn nemli ksmna sahip oluyordu.

KENAN AKYZ

Medeniyet deitirme her eyden nce bir zihniyet deitirme ve

zihniyet deiti-me de bir kltr mesdesi olduuna gre, Trk toplu
munun bu yola girebilmesi nce batl bilimlerin girip yerlemesiyle
mmknd. Modern bilgiyi ve metotlar getirebilmek iin, Tanzimat'a
kadar devlete alnm tedbirler dank ve snrlyd. lk olarak or
dunun modernletirilmesi amaciyle yurda girmee balam olan m sbet
bilimlerin retilmesi iin JJI. Selim devinde alan l\1lenclishane ve
II. Mahmut devrinde alan Tbbiye ve Harbiye gibi yksek okullar
hu bilgiyi yaymaa yeterli deildi. 1831 de kurulmu olan Takvim-i
Vekayi de daha ok resmi bildiriler ,e memur tayinleri ile dolu bulunan
basi t bir resmi gazete olduu iin, halka Bat dnyasnda olup biten
lerden haber verebilecek durumd a deildi. Batya memur olarak veya
renim iin gidip gelmi olanlaru says ise henz pek a zd ve Bat
medeniyetine kar olanlarn byk kalabal karsnd a fazla bir i
gremiyorlard. Bununla beraber, Tanzimat'tan sonra, Bat medeni
yetinin iddetle tarafls olan Abdl mecid'in koruduu bu kk
zmre, tek kar yolu avrupai ekild eki retime bir an nce
gidilmesinde grd ve, ilk okullardan
balayarak,
bu
sistemi
gcrekletirmee alt. Bizzat padiah, bu hususta ok titizdi. Ayrca,
ortaadan kalma ni versiteler olan medreselerin yannda, bir de
modern niYersite kurulma sna karar verildi. Bu niversiteye
renci yetiti rmek iin, ilk okul lardan bir ksmnn gelitirilerek
orta retim messeseleri haline ge tirilmeleri ve niversi tede
ok utulacak derslerin kitaplarn hazrlamak zere de bir Encmen -i
Dani (1850) kurulmas kararlatrld . Bu progra mn gerekletirilmesi
iin srekli bir Meclis-i Maarif-i Umumiyye kuruldu (1845). Bu meclis,
1847 de Maarif-i Umumiyye Nezareti haline getirildi . Ayn yl, yeni
okullara retmen yetitirmek gayesiyle, Darlmuallimin ve modern
bilgilere sahip idareciler yetitirml'k
zere de 1858 de Mek Leb-i
Mlkiyye ald.
Btn bu almalar, Bat kltrn yurda sokmak iin -o gnk
artlarn saladklar imkan lsnde- devlet eliyle ya plan teebbs
lerdi ve zamanla bunlar -az da olsa- yemilerini vermekte ve bir "zih
niyet deimesi"ne doru giden yolu amakta idiler.
Okullardan baka, bu zihniyet deimesinde rol oynayan amiller
den biri de, franszcann aydnlar arasnda gnden gne ve hzla yayl
masdr. Franszcay renmek zamanla Fransz kltr ile temasa ge
mee yol at iin, aydn zmreden Bat kltrne alan pencere

MODERN TRK EDEBYATININ A NA ZGLER

gittike genilemekte idi. Bahali'deki Tercme Odas ile Tophane

Mrl Kalemi, franszcann aydnlar arasnd a yaylmasnda nemJi
bir rol sahibidir. Ayrca, yine bir bilim kurumu olarak Encmen-i Dani
de -geni faaliyette bulunamamak.la beraber- Bat kltrnn getiril
mesine hizmet etmitir. Bu resmi evrelerin dnda, yenilik tarafls
devlet adamlarnn konaklan yine bu kltrn beslendii
yerlerdi.
Bu sralarda batllama hareketi, hu gibi byk sosyal deimelerde
nemli hizmetler grebilen bir vastadan, basnn yardmndan henz
yoksundur. 1831 ylnda resmi bir gazete olarak kurulmu olan Takvim-i
Vekayi, henz byle byk bir hareketin organ olabilecek durumda
deildi. 1840 da kurulan Ccride-i Havadis de, hkumet yardm ile
yaayabilen yar-resmi bir organd. Her ikisinde de, ounlukla, memur
tayinlerinden ve gnlk ehir ve polis haberlerinden baka bir ey g
rlemiyordu. Haber alma tekilatnn gerei gibi alamamasndan, bu
haberlerin ou da yine stanbul'da yabanc dillerde kmakta olan
gazetelerden alnmakta idi. Mesleklerinde daha ileri durumda bulunan
bu yabanc dilli gazeteler, sahifelerinde siyas yazlara da yer veriyor
lard. Trk gazeteleri, arasra, bu siyasi yazlardan ve Fransz gaze
telerindeki yazlardan evirmeler yapyorlard. te hu eviriler vas
tasiyle, zaman zaman, Bat Avrupa medeniyet ve kltrne ait haber
ler ve bilgiler de gelmekte idi. Bu bakmdan, 1860 ylna kadar Trk
basnnn biricik temsilcileri olan bu iki gazetenin-sistemli ve geni
lde olmamakla beraber -Bat dnyasn Trk halkoyuna tantmak
hususun da srekli hizmetleri dokunduu muhakkaktr. Bunlarn dorud
an doruya edebiyatla ilgili en byk hizmetleri ise, ileride de grlecei
zere, Divan nesrinin dnda yeni bir nesir hazrlamalar olmutur.
Bununla beraber, padiahn azimli d avran karsnda, impara
torluun kaplar - bir daha kapanmamacasna- Bat dnyasna almt.
Aydnlarn henz sayca azl dolaysiyle, Bat medeniyetine doru
siyasi ve idari alanlarda devlete atlm olan admJarn ideolojisini yap
maa ve onu yayp ycrletirmee henz maddeten imkan yoktu. Bu
sebeple gazetelerde, siyasi olaylarn dnda olarak, Bat kltrne
ait haberler ounlukla bilimsel ve teknik hususlara ait bulunuyor,
Batda yaplan icat ve keiflerden ve bunlarn faydalarndan bahso
lunuyordu. Zaman zaman verilen bu ufak bilgiler, yava yava, halkta
Bat medeniyetinin bilim ve teknik alanlarndaki stnl ve bu s
tnln zararl deil faydal eylerden ileri geldii inancn uyandr-

1f)

KE"\ \ '\' AKY :t.

makta idi. Fakat asl ya placak i, kestirmc<len gitmek, Bat medeni

}etin ait eylerin kt eyler olmadn halka kendi gzyle gr
drp, kendi kulaiyle duyurmakt. Bat ticaret mallarnn ve bilhassa
fabrika ii kumalarn imparatorluk pazarlarnda gd rabet, on
larn sadece ucuz olulariyle deil, ayni zamand a k alite ve zevke
stn olulariyle de ilgili idi. Din aynlnn dourduu byk
soukluun henz kuvveti<' de"amma ramen bilim, teknik ve zevk
ynlerinden Batnn tad stnlk halk ta genel bir inan olarak
yerle me yolun da idi.
Tanzi mat'tan sonra, hu yolun genilemesinde byk bir amil
de tiyatro olmutur. Yaban c tiya tro tn plau , bilhassa
talyan
tiyatro kumpanyalar
Tanzimat'tan
sonra
stanbul 'a yaptklar
deneme gezi lerinin rabet Ye kazan bakmndan umduklarnn ok
stnde sonu verdiini grnce, ziyaretlerini sklatrdlar. Hatta
Trk halknn yeni tand bir tr olduu iin, bina yokluu
karsnda , byk bir hzla stanbul'da tiya tro binalar hile yaptlar.
Bylece, 1840 ylnda, daha Tanzimat 'n ikinci senesinde imparatorlu
un merk_ezi bir tiyatro bina sna sahip bulunu yord u. yl soma
yine bir talyan'n yaptrd Fransz Tiyatrosu 'nu, yerli bir teebbs
olarak, 1845 de Ha c Naum 'un yap trd tiya tro izledi. Bu
tiyatrolarda, talyan ve Fransz tiyatro truplar ok sk bi r alma
y aptlar. Oyunlar talyanca ve franszca verildii ve halkn ouluu
da hu dillere tamamiyle yabanc olduu halde, tiyatrolar byk
rabet gryordu. Bu rabetin sebebi ise, tiyatronun
halk iin
hem yeni, hem de gze ve kulaa birlikt e hitap eden, ok deiik , <'
ekici zellikler t a;ma,,yJ. Bu tiya trolarda , en basit iarslardan <'il
tannm operala ra kaJar dramatik tri.i n gsteril meyen hibir eidi
kalmad. H a tta K avalleria Rustikana gibi baz operalar , daha
Paris'te bile oynanmadan, stanbul 'da oynand ve bu ok harek etli
ti yatro hayat lcm<' hemen 1860 a kadar srd.
nce, bu tiyatrolarn seyircileri istanbul'd aki yabanclar ,e
yabanc dil bilen Trk ve aznlk aydnlar idi. Kazanl arn arttrmak
isteyen trup lar, yabanc dil bilm eyen hal k d a ekebil mek iin ,
oynanacak oyunJann bir zetini daha nceden gazetel erde yaynladlar
ve zamanla hu kadarla da kalma yarak piyeskrin tam bir evirisini
yaptnp oyundan nce bastrdlar. yi dnlm olan bu ted hir, az
zamanda yemiini vere n'k, yabanc dil
bilm eyenler de oyunlar
grmee gittiler. Yabanc truplar bir yandan kaz anlarn art trrken,
bir ya nd an d a tiyat o Trk

MODERN T RK EDRBYA'l'lNlN ANA ZGLER11

seyirciler zerinde yapmas mmkn olan btn etkileri yapmaktan

geri kalmyordu. Sadece elenmce ve yeni bir temaa <'idi grmec
gittiklerini zanneden Trkl!'-, elence ile beraber, Bat medeniyetine ait
ok deiik etkilerin altnda idiler: Sahnede grd kleri oyunla birlikte
Batnn giyim-kuamn, demesin i, yaay eklini, vak'ann eitli
olaylar karsnda batllarn davranlarn, tepkilerini ve mzikli
oyunlarda da Bat musikisini karlarnda buluyorlard. Btn bunlarn,
ilk yadrgamalardan sonra, zamanla bir gz Ye kulak alkanlna ve
Baty grteki sertliin yumuamasna yol amamalar imkanszd.
Tiyatro merakllarnn banda ise, bizzat padiah vard. Arasra, yabanc
truplarn oyunlarna gittii ve ehzadeleri de gtrd gihi, ayni za
manda - btn mslmanlarn dini reisi old uu iin hristiyan icad
elencelere gitmesini uygun grmeyenlnin kardkla dedikodular
zerine- tiya tro merakn kendi imkanlariyle gidermee karar vererek,
Dolmabahe Saray civarndaki silah deposunu bir tiyatro binas haline
getirtti ve saray halk iin yabanc truplara burada zel oyunlar verdirdi.
Tiyatro ile beraber musiki de, aydnlar arasnda zevk deiimine
doru yol aan amiller arasndadr. Bat musikisi, nce askeri zaruret
lerle imparatorlua girmi ve talyan mzisiyeni Donizctti, II. Mahmut
devrinde ilk askeri bandoyu kurmutur (1828). Abdlmecid tah ta k
tktan sonra bandodan baka bir de saray orkestras kuran Donizetti,
padiahn istei zerine, sarayda opera ve operet programlar ve aynca
saraydaki gen kzlardan ve gen erkeklerden kurulmu iki fanfarla (fan
fare) bir de hale tertiplemitir . Gen kzlarn yabanc erkek retmen
lerin ynetiminde ve rtsz olarak bale ezersizleri yapmas, o tarihte,
Trk saray iin ok cesureasna bir hareket saylmak gerekir. Fanfar lar
ve bale tamamiyle Bat alglar, Bat musikksi Ye Bat danslar zerinde
alyorlard. Bunlarn dnda, askeri bandolarn marlardan baka opera
paralar da ald klar grlyordu. kinci Topu Alay bandosunun 1847
maysnda vc-rdii bir konserin programnda, mar la rn yansra
Batnn tannm operalarndan seilen paralara da yer verilmiti .
Abdlmecid devrinin Bal musikisi ynnd en sylenmcc deer bi r
olay da, nl besteci Liszt'in stanbul'u ziyaretidir (1846). Abdlmecid
sanaty huzuruna kabul ederek iltifatta bulunmu, Liszt sarayda bir
konser vermi, ayrca padiah iin bir mar bestelemi ve bunun zerine
padiah kendisine bi r nian vermiti. Donizetti'yi daha pek kkken
tanyan, sarayda Bat musikisi ile kulaklar dolu olarak

12

KE'1.\ '< \K.YZ

yetien ve bizzat piyano alan Aldlmecid'in de tuttuu Bat musikisi,

Trk toplumunnn 1860 a kadarki batllama safhasnda mspet etkiler
yapmtr.
Abdlmecid, btn samimiyeti ve imkanlar ile Bat medeniyetine
bal idi. Devlet tekilatnn hall mekanizmaya uygun olarak
ilemesi iin bir yandan gerekli kanunlar hazrlatrken, bir yandan
da batl yaayn Trk toplumuna getirilmesinde nayak olmaa
alyordu. mparatorluun
genel
durumunu
ve
Tanzimat'n
tatbikatn yaknd an grebilmek iin 1846, 1855 ve 1859 tarihlerinde
yapt byk gezi, hall devlet bakanlarnda basas gibi
kendisinin de beendii bir usu ln
tatbikinden
ibaretti.
Abdlmecid'e
kad ar
Osmanl
padiahlar, bakalarna
nian
verdikleri halde, kendileri nian kabul etmezlerdi. Bu gelenei
bozarak, bath devlet bakanlarnn hecyc ettikleri nian lar kabule
karar veren Abdlmecid'e ilk nian Fransa Cumhurba kan III.
Napolyon sunmu, bunu Viktorya'nn nian izlemiti. O za mana
kadar, padiahlar yabanclarn ziyafet ve kabul trenlerine katl
mazlard . stanbul'daki bir elinin verdii baloya (1856 d a Fransz
elisinin verdii balo) ilk giden Osmanl padiah da Abdlmecid'tir .
Padiahn bir yabanc devlet eliliinde yaplan ve kadnl erkekli dans
edilen bir elenceye gitmesi, softalar arasnda, dinsizlikle ve firenk hay
ranlyle vasflandmlmt. Batl devlet adamlarnn yaptk.lan gibi,
haftada bir gece evi nind e ziyareti kabul etmek usfln kendi nazr
larna da tatbik ve stanbul'u sk sk korkutan yangn tehlikesine
kar halk Avrupa tarznda tatan binalar yapmaa tevik ettiren de
Abdl neeid 'ti- . Padiahn gelenek.len aykr ,e kayna Batda olan
bu cesur hareketleri, dinin etkisinde bulunan halk tabakalarnda ve
aydnlarn bir ksmnda geni bir memnuniyetsizlik uyandmyordu.
1859 cl aki Kuleli Vak'as'nn sebeplerinden biri de, padiahn
kamuoyunca ho grlmeyen bu pervasz hareketleri idi.
Trk aydnlar arasnda 1839 dan nce balam olan franszca
renme abasnn, bu tarihten sonra ok daha arttn biliyoruz.
Bunun da, sonund a, aydnlar er-ge Fransz kiiltr ve bilhassa Fran
sz edebiyatiyle temasa getirmesi tabiidir. Bu temasn ilk sonular,
renimini Fransa'da yapan ve Fransz edebiyatn tanmak imkann
bulan inasi ile balar. inasi, Fransz airlerinden manzum olarak yap
t ilk evirileri 1858 ele kk bir kitapta toplayarak yaynlad. Bunlar
Bat iiri hakknda Trk okuyucusuna ilk bilgiyi veren d enemelerdi.

MODERN TCRK EDEBYATINJ'\' .\ '\/.\ ZGLER

13

Bununla beraber inasi, evirilerden nce, ekil bakmndan deilse de,

anlay bakmndan eski iirlerden tamamiylc yn ol an kiisel deneme
lerini yapm bulunuyordu. Daba 1849-1858 tarihleri arasnda eit
Paa'ya yazm olduu drt kaside, muh tevas bakmndan tamamiyle
batl bir topl um ve ynetim sistem inin edebiyatmzdaki ilk ifad f'lerini
tarlar.
Yusuf Kamil Paa'nn 1859 da Fcnelon'dan yapt Telemak evirisi
1862 de yaynland iin, batl roman hakknda Trk okuyucusuna bu
dnemde yaplm bir tantma olarak gsterilemezse de, Trk aydn
larnn Fransz edebiyatnn eitli rnekleriyle temasa gemi bulun
duklarn anlatmas bakmndan dikkate deer. Yine inasi, 1860 d a
yaylad air Evlenmesi piyesini de bir yl nce hazrlam bulunu
yordu. Btn bunlar, 1839-1860 dneminde Trk aydlarnm, artk
Bat edebiyatn hem Trk okuyucularna tantabilecek ve hem de ona
uygun eserler verebilecek bir dumma girmi olduklarn aka gster
mektedir.
Sonu olarak unu belirtmek gerekir ki, 1839-1860 tarihleri Trk
toplumunun kaplarn Bat medeniyetin e ardna kadar at ve bu
hususta hibir kontrol ve gmrk ileminin yaplmad bir dnemin
snrlardr. Bat ile kltii-el m nasebetlerin bu sre iinde byk bir
hzla gelimesinde, Osmanl mparatorluu ile batl dcYletler arasndaki
siyasi mnasebetlerin gelimesi de byk bir rol oynamtr. Her iki
taraf da, dostlua ihtiya duymakta idi. mparatorluk bu dostluktan
faydalanarak Msr meselesiui zp Rusya'y yenm i, batl devletler
de Rusya'nn impartorlua szmasna engel olarak kendi iktisad men
faatlarn ko-umulardr. Krm Sava'ndan sonra yaplan Paris Bar
Konferans'nda (1856) imparatorluun Avrnpa d-vlctler ailesi iine
alnmas da, Bat ile olan medeni mnasebetlerin gelimesinde faydal
olmutur.
Ancak, Bat medeniyetine kar gsterilen byk rabet ve hay
ranlk hazan ok ar ve lzumsuz bir seviyeye ykseldii iin, zamala,
Trk toplumunun btn milli gelenek ve deerlerinin ortadan kalkmas
ve onun hzla kmesi ve soysuzlamas tehlikesi bagstermi ve, bu
yzden, zihniyete tamarniyle batl olan ve avrupai Trk edebiyatnn
kurucularndan bulunan Ziya Paa'ya bile:
Milliyyeti nisyan ederek, her iimizde
Ef kar- firenge tabaiyyet yeni kt

14

KENAN AKYZ

msralarn yazdrmtr. Fakat, yine bu arln salad elverili

artlar iindedir ki, 1860 tan sonra avrupa T-k edebiyatn kuracak
olan inasi gibi aydnlar kendilerini serbeste yetitirme imkanlarn bula
bilmilerdir. Bu bakmdan 1839-1860 yllar, gelecekteki Trk sanatla
rnn kendilerini yetitirme dnemi olduu kadar, aydn Trk okuyucu
sunun ve biraz da halkn Bat kltrnn balca unsurlarn grp
tanyabildikleri ve Trk edebiyatnn 1860 tan sonraki ok hzl geli
melerini yadrgamad an izleyip benimseyebilecek bir ruh haline ve zih
nt gelimeye eritikleri bir dnem olarak kalml edilmek gerekir.
1

TANZMAT

DEVR

(1860 - 1896)
1860 tan sonra, impara torluun siyasi ve toplumsal durumunda
nemli gelimeler gze arpar ve bunlar, tabiatiyle, edebiyatn geli
mesini de kuvvetle etkilerler. Mustafa Reit Paa 'nn 1858 de lmnden
sonra 1871 tarihine kadar devlet idaresini ou zaman elinde tutan ve
karakteri bakmndan ok ekingen ve ihtiyatl olan Ali Paa, batlla
ma hareketinin temposunu d a arlatrr. Batllama hareketinin srek
lilii bakmndan burada dikkat edilecek bi- nokta, bu harekete muha
lif olmamakla beraber onu sk bir kont-ol ahnda tutan politikaclarn
yanbanda, 1825-1850 yllar arasnda doup hathlamay samimiyetle
benimsemi, tammiyle idealist ve aydn kuaklarn yetimi olmasdr.
Baz kiisel ihtiras ve kukularn etkisiyle, batllama hareketinin
gelitirilmesi iin politikaclarn gstcrdikl<!ri geveklik karsnda bu
kuaklar teebbs ellerine almlardr. Bylelikle, batllama hareketi
yalnz devlet tarafndan y-tlen bir hareket olmaktan karak, aydn
larn halka mal etmee altklar ok daha uurlu ve sistemli bir du
ruma gelmitir.
Trkiye'de 1860 dan sonraki batllama faaliyeti, balca alan
da geliir : siyaset, toplum, edebiya t. Yukarda bahsettiimiz aydn ku
aklar, batllamay hir btn olarak dndkleri iin, bu alann
hepsinde de youn bir aba gsterirler.
Siyaset alanndaki almalarna, imparatorlukta ilk zel gazetecili
i kurmakla balarlar. lk organlar: Agah Efendi ile inasi'nin bir-

)JODER N TRK EDEBYATIN IN ANA

ZGLER

15

likte kardklar Tcrceman- Ah, al (ilk say: 22 ek.im 1860), inasi'nin

tek bana kard Tasvir-i Efkar (ilk Sa) : 28 laziran 1862), Ali
Suavi'nin kard ve Ziya Paa'n n da yaz yazd Mu hbir (ilk say:
2 ocak 1867) <lir. Bu organla, ok ak hir ekilde ,c srekli olarak, u
esaslar savunurlar: "Glhanc Hatt ile ilan ed ile fert hak ve hrriyet
leri, imdiye kadar sadece kat zerinde kalm, gPrekletirilmesi
yoluna gidilmemitir. Bunlarn gerei gibi ger<>kle tirilehil mesi iin,
batl devletlerdeki idare sisteminin kabul arttr. B bakmdan, der ha l bir Anayasa hazrlanmal ve bir Millet Meclisi kurulmaldr. Yap
tklarnda imdiye kadar tamamiyle serbest bulunan hkumet, hu mec lisin
kontrol altna girmeli ve kanun yapmak yetkisi de hkumellcn
alnmaldr."
Basna kar hkumetin ald sert tedbirler karsnda bu yolun
tek bana bir sonuca gtremeyeceini anlayan aydnlar, 1865 hazi
rannda Yeni Osmanllar adnda gizli bir ihtilal denernei de kurdular.
talyan Karbonari derneini n tiiziin esas olarak olan bu dernek,
1867 maysnda hkumet tarnfnclan haber alnnca, balca yeleri olan
Namk Kemal, Menapirza<le Nu-i, Sar Ahmetbeyzade Mehmet bey
ve Kayazadc Reat bey Fransa'ya katlar. Dernee girmi bulunma
mak.la beraber, hkumete muhalif olduklar iin, Ziya Paa, Agah
efendi ve Ali Suavi de onlara ka tldlar. Fuat Paa ile gcinemediind n
daha nce snr d edilip Paris'e yerlemi bulunan Mustafa Fazl Paa'
nn maddi yardm ile yl sren hu ikinci ve ok daha iddetli mula
lefet dneminde Ali Suavi Londra'Ja Muhbir (ilk say: 31 austos 1867)
ve Paris'te Ulum (ilk say: 1 austos 1869), Ziya Paa nce Naml
Kemal ile birlikte Londra'da ve sonra tek bana Cenevre'de Hniyct
(ilk say: 29 haziran 1868), Mehmet Bey Paris'te ltihad (1869), yine
Mehmet bey ile Hseyin Vasfi Paa Cenevre'de nklab (1870) gazete
lerini karrlar. Yeni Osmanllar, 1870 ten itibaren tekrar stanhul'a
dnmee baladlar ve Nam k Kemal'in kard bret (ilk say: 13
Haziran 1872) ve Ebuzziya Tevfik'in kard Haillka (ilk say: 18
mays 1873) gazeteleriyle siyasi almalarnn nc dnemini atlar.
inasi, demokratik bir rejimin esaslarndan genel olarak sz eder,
fakat onun adn koymaz. Bu ad aka koyanlar, Yeni Osmanllar'dr:
Merutiyet . Bu siyas almalara, impartorluun yaatlmas dnce
sindt>n doan, bir Osmanllk ideolojisi de karr. Ancak, bu
ideolojinin arkasnda -biraz da- hristiyan halka geni haklar tanya
1856 ferma-

16

KENAN AKYZ

maunn uyandrd tepkiye dayanan lslamclk ideolojisinin de yer

ald grlr. Bunlarn dnda, siyas bir almaya konu olmakszn,
temsilcileri Ali Suavi, Sleyman Paa ve Ahmet Vefik Pa a olan bir
Trklk dncesinin varln da sylemek gerekir. Yeni Osmanl
lar'n hu nc muhalefet dnemi, 1876 da I. Merutiyet'in kuul
masna kadar srer. Ayni yl tahta kan II. Ahdlhamid'in her trl
siyasi almay yasaklayan mutlak idaresiyle d e siyasi hayatlar sona
erer. Belirli bir sonuca ulaamayan bu abalarn en msbet yn, hi
phesiz, gazeteciliin bir halk messesesi olarak kurulmas ve bu sa
yede bir kamuoyunun da yaratlm olmasdr.
Batllamann 1860 tan sonraki toplumsal gelimesini ise gazeteler,
romanlar ve piyesler birlikte yrtrler. Bu nemli vasta, bir
yandan batl yaay -hazan ok lzumsuz teferruata kadar inerek Trk
toplumuna tantrlarken, bir yandan da ok eitli konular zerin deki
batl gr tarzn getirmek suretiyle yeni bir aydn kuak yeti
tiriyorlard. Toplumsal alandaki bu hizmeti ile edebiyat, tamamiyle,
Tanzimat'n getirdii esaslara baldr. 1860-1875 yllar arasnda Trk
edebiyat -arasra bu ynden ayrlmakla beraber- , hemen hemen bir
btn halinde, kendisini bu esaslarn gerekletirilmesine vermitir ve,
bu tutumu ile, tam bir "toplumcu" karakter gsterir .
Bu safhann ilk byk ahsiyeti inasi, Tanzimat'n getirmee
alt Bat medeniyetinin unsurlarn gerek bir kavray ve direnile
aklamaa alu. Hedefe erimek iin, bilgisizliin ve taasubun bir an
nce ortadan kaldrlmas gerektiini dnerek, halkn fikir seviyesini
ykseltmee urar . Ilu hususta gazeteyi en nemli vasta olarak grr
ve halkla kolayca anlaabilmek iin, yeni bir dile ihtiya duymas, yeni
bir nesrin doamasna yol aar. Bu medeniyet temasna Ziya Paa,
Namk Kemal ve Ahmet Mihat'ta da sk sk rastlanr.
Yaratlnd an gelen bir zellikle, dndklerini kimseye amadan
dorudan doruya onlar gerekletirmee geen inasi, Trk edbiyat
nn modernletirilmesi hakknda ortaya ak bir program koymu deil
dir. Halbuki eski edebiyatn len::. ortadan kalkmad; Yeniehirli
Avni (1826-1883), Leskofal Galip (1828-1867) ve Hersekli Arif Hik
met (1839-1903) gibi iistad tannan kuvvetli kiilerin henz' yaad
bir dnemde, ileride yeni edebiyat kuracak olan kuaklara onun esas
larn aklayan bir program vermek gerekli idi. Bu program, ilk defa,
Tasvr-i Efkar'daki "Lisan- Osmani'nin edebiyat hakknda baz mla-

MODERN TRK EDEBYATININ ANA ZGLER

17

hazat amildir" (1866) adl uzun makalesiyle Namk Kemal dener.

Kemal, edebiyatn tarifi ile halad ve onun "fikrin gelimesine ve bir
toplumun eitilmesine olan byk hizmetinden" sz ederek "edebiyat,
bir nilletin bekasnn teminatdu" gibi bir hkme vard bu makelesin
de, Divan Edehiyat'nn "realite ile ilgisizliine, sun'iliine ve boluuna"
iddetle hcum ederek, Trk edebiyatnn yeniden dzenlenebilmesi
iin birtakm esaslar koymaa alu. zerinde en ok direndii esas,
her eyden nce, yine yeni bir ifade vastas, yeni bir dil zaruretidir.
Bunun iin de yaz dilinin dzenlenmesini, bir an nce konuma diline
yaklatmlmasn ister. Kemal, bu makalesinde ileriye srd "edebi
yatta toplumsal fayda prensihi"ni, Celalettin Harzemah adl piyesinin
nsznde ayrca savunur.
Bylece, Tanzimat hareketinin prensiplerine de uygun olarak, Trk
edebiyatnn izlemesi gereken yn aka izilmi olur. Tanzimat hare
keti, bir anlamda, bir "halka ini" hareketi olduu iin edebiyatta
"halkn anlayabilecei bir dil" zerinde direnilmesini de tabii karla
mak gerekir. Bu konuda Kemal'den sonra konuan Ziya Paa ise, bu
hedefe tek bir hamle ile ulamak ister: 1868 de Hrriyet gazetesinde
kan mehur iir ve na makalesinde, Divan Edebiyat'm "milli bir
edebiyat olmamakla" sulayarak modern Trk edebiyatnn ancak "Halk
edebiyatna balanmakla" kurulabilecei gibi zamanna gre ok ileri
bir dnce ile, bir srayta, halkn ifade seviyesine inilmesi teklifinde
bulunur.
Burada nemli olan husus, Bat edebiyatn rnek olarak almak
kararn veren Tanzimat Edehiyat'nn, kendi gaye ve kiiliine uygun
bir ifade vastas yani yeni bir dil ve slup aramak ihtiyacn hemen
duy mu olmasdr . lk almalar hu noktada toplanarak ksa
zamanda ak bir sonuca varlm, gerek nesirde ve gerekse nazmda yeni
bir voka blere ve yeni bir syleyie ulalabilmitir.
Nesir dilinde Tanzimat'tan sonraki bu gelimenin balangc, 1831
ylna kadar iner. Devlet gazetesi Takvim-i Vekayi'in (ilk say: 1kasm
1831) dilinde ve slubunda halkn seviyesine uygun olarak yaplmasna
allan ayarlama, Tanzimat nesrinin nvesidir . Gazete dilinin bu tarih
ten balayarak ayni ynde sren gelimesine devlet dilinin -bilhassa
Tanzimat'n ilanndan sonra- sadeleme yolundaki hzl gelimesi de ek
lenince, 1860 tan sonra, edebi Trk nesrinin kurulmas iin hayli elverili
bir ortamn varln kabul etmek gerekir.

18

KENAN

AKYZ

Bu nesrin temelini inasi atar. Devlet nesrinin slubundan tama

miyle kurtulamamakla beraber vokabler bakmndan ondan ok ayr
olan hu nesri, "sanatkarane" slubun ekiciliind en kendisini kurta
ramayan Namk Kemal ve ksmen Ziya Paa daha ykl ve ssl bir
hale getirirlerken; Ahmet Mithat da, tersine olarak, yalnz vokabler
bakmndan deil, slup bakmndan da onu konuma diline iyiden iyiye
yaklatrr. Fakat Tanzimat devrinin tannm yazarlar, dild e ve s lupta
Ahmet Midhat' deil, Namk Kemal'i izlediler.
Edebiyatn toplum hizmetine girmesi, evresindeki her eyle do
rudan doruya ilgilenmesi prensibi ile; Trk edebiyat yzyllardan
beri ilk defa olarak hayatla yi.izyzc geliyor, olaylan ve insanlar
olduklar gibi grp gstermee halyordu. Bu durum, eski edebiyatn
her alan daki soyutluundan kurtuluun, somuta balann ifadesidir.
Eski edebiyat, bilindii gibi, kurallar ve kli f'ler edebiyat idi: klie
konu, klie tabiat, klie hayal, klie gzellik, klie sevgili tipi, klie
ak, klie dil v .b . Btn hu klielerd en kurtulup hayatn karsna
vastasz olarak kan Tanzimat devri sanats, her eyden evvel,
hrriyetini du yar ve tek bana bir "ahsiyet" olduunu anlar. Bu
anlay yeni bir tabiat gr, yeni bir estetik, dorudan doruya
hayattan alnan yeni konular izlerler. Tanzimat'n "ferd hrriyeti"
prensibi ile tam bir uygun luk halinde bulunan "sanatnn hrriyeti"
prensibi, ona tamamiyle "ahsi terkipler"in
yani
yaratcln
kaplarn amtr.
1875 ylna kadar "toplumsal fayda" formlne balanan Tanzimat
Edebiyat, bu tarihten sonra, kendisini yava yava romantizme kap
trd. Trk Edebiyatnn yzyllarca sren alkanlklarna ve atmos
ferine de uygun den bu kaptr, nce slupta balar. Esasn inasi'
nin nesrinden almakla beraber, sanatkarane sl up kaygs ile ondan
ayrlan Namk Kemal'in, romanlarndaki tabiat ve insan tasvirlerini
daha canl ve ekici hale getirebilmek iin romantik slubun ihtiamn
dan faydalanmaa kalkmasiyle balayan hu etki, zamanla karakter
lerin, vak'alarn kuruluuna ve temalara kadar yayld. 1880 den sonraki
Trk romannda grlen baz realizm ve natralizm denemelerine ra
men, Kemal'i izleyen Recaizadc Ekrem ve Abdlhak Hamid'in de ar
basan ahsiyetleriyle, Tanzimat Edebiyat genellikle romantizme bal
kalmtr.
1860 tan balayarak gazetesi, tiyatrosu ve roman ile batl ede
biyatn btn trlerini benimseyen Trk edebiyat, teknikte henz

MODERN TRK EDEBYATININ ANA ZGLER

19

yeter derecede ustalaamam olmakla beraber , tamamiyle batl bir

anlaya ve btn trlerde ok verimli almalara sahiptir.

i i

Tanzimat Edebiyatnda, nesirden sonra yeniletirilen ilk tr iir dir.

Roman ve piyes gibi trler henz denenmeden, iir zerind e baz
yeniletirmelere balanmt. iirde de, nce, yeni bir vokabler ve sy
leyi aranmakla ie giriilir. Bu vokabler ve syleyiin yneldii kay nak
ise, nesirde oldu u gibi, konuma dili ve slubudur.
Daha 1860 tan nce Fransz airlerinden yapt manzum
eviri lerde inasi, yeni bir vokabler ve yeni bir slup arar. Gerek
ekil ve gerekse muhteva bakmndan Divan iirinden ayrlan bu
evirileri, kendi denemeleri izledi. Ziya Paa bir ok gazel ve
arklarnda dil ve syleyi, Namk Kemal de -inasi'yi tanmasndan
sonraki iirlerinde hem syleyi ve hemde ekil bakmndan eski
iirden ayrlrlar. NaIDJk Kemal'in etkisinde ol an Recaizade Ekrem ve
her ikisinin izinde yryen Abdlhak Hamid, ekilce hazan eskiye bal
kalmakla beraber, Trk iiri ne giren yeni syleyii gelitirirler. Bu
syleyite eyh Galip'ten Akif Paa'ya kadar deien eitli
sluplarn da etkisi kabul edilebilir. Bu arada, Edhem Pertev
Paa'nn yine franszcadan yapt baz manzum evirileri ndeki (1870)
syleyi tarz da sz konusu olabilir . Tanzimat devri airleri bu
deiik slup malzemesini ilemek suretiyle ortak bir "Tanzimat devri
slubu" meydana getirdikleri gibi, bu genel syleyi iinde kiisel
birer slup da yaratabildiler. Ancak, inasi'd e konuma diline
yaklama abasn gsteren vokabler ve slubun, Namk Kemal ve
Ziya Paa 'dan balayarak, Recaizade Ekrem 'de ve Abdlhak Ha
mid'te konuma dilinden tamamiyle uzaklatn kaydetmek gerekir.
Yeni iirin ilk temalar, inasi'de "medeniyet, hak, adalet, kanun,
devletle milletin karlkl hak ve devleri" gibi toplumsal unsurlardr.
Namk Kemal ile Ziya Paa'da bunlara "hrriyet " ve "vatan" temalar
da eklenir. Bularn yannda, "harcalem fikir" (sagesse) unsurunun da
yer ald grlr. Bu tarz dncelere inasi'nin birok beyit ve
mfret lerinde, Ziya Paa'nn baz gazelleri ile terkip ve terci-i
bendlerinde ve Namk Kemal'in yine gazelleri ile Hrriyet
Kasidesi'nde rastlamak mmkndr. Tanzimat iirinin ikinci kuana
giren Recaizade Ekrem ve Abdlhak Hamid ise topl umsal temalar
ikinci plana attklar gibi,

20

'KENAN AKYZ

"harcalem fikir" seviyesinin stne karak metafizik dne de

yneldiler. Ekrem'de daha ok lm temas zerinde toplanan bu
dn, Hamid'te lmden baka "Allah, hayat, dnya, madde, ruh,
varln mahiyeti ve sonu" gibi meselelere de uzanr. Yeni iirin nc
temasn, ferdin i hayat ve bu arada bilhassa "ak" tekil eder ve i
nasi'den Hamid'e doru bunun kullanl grafii gittike ykselir. Eski
iirin sun'i ve klie sevgili tipinden kurtulan yeni iir, hayattaki normal
insan gzelliine ynelerek, yeni bir sevgili tipi yaratr. Genellikle ro
romantik bir karakter tayan bu yeni ak temas iin, yine Fransz
iirinden geen yeni bir vokabler de benimsenir. Nihayet, Tanzimat
devrinin ikinci kuandan sonra iirde ok geni yer tuttuu grlen
sonuncu ve nemli bir tema olarak, "tabiat'' kaydetmek gerekir .
Roman tizmin etkisiyle giren ve gerek tabiata dayanan bu tema, eski
iirin soyut tabiat anlayndan tamamiyle kurtulmutur.
Tanzimat iirinin, Divan iirinde en ok bal kald unsurlar tek

nik unsurlardr. Tanzimat devrinde Hece veznine kar olan ilgi biraz
daha artmsa da, aruz eski hakimiyetini devam ettirdii gibi, Divan
nazmnn ekilleri ve sanatlar da tammiyle atlamamtr. Bunun iin
dir ki, ekil bakmndan, Tanzimat iirinde btnlk yoktur . Yeni
ekillerin yannda hazan aynen ve hazan da ok deiik olarak, Divan
nazmnn ekilleri de (bilhassa gazel, lerkib-i bend ve kt'a) yer alr.
Yeni iirin ilk temsilcisi olan brahim inasi (1826-1871),
reni mini stanbul'da yaptktan sonra devlet memuriyetine girmi,
Tophane Miri Fethi Paa'nn yardm ile Fransa'ya maliyecilik
renimi iin gnderilmi (1849) ve orada be yl kadar kaldktan
sonra stanbul'a dnerek Meclis-i Maarif yeliine tayin edilmitir.
Reit
Paa'ya
ba llndan,
Paa'nn
iktidarda
bulunup
bulunmamasna gre, o da gre vinden uzaklatrlm veya yeniden
greve alnmtr. 1858 de, fran szcadan manzum olarak yapt
baz iir evirilerini Terceme-i Man zume ad ile bastrd. 1860 ta
-Agah Efendi ile birlikte - ilk zel Trk gazetesi olan ve air Evlenmesi
adl komedisini tefrika ettii Terceman- Ahval'i ve sonra da tek bana
Tasvir-i Efka.r' kard (1862). Ayn yl, iirlerini Mntahabat- E'ar
adl bir kitapta toplad. Bir yl sonra da, derledii ataszlerini Durlbi Emsal-i Osmaniyye adyle bastrd. Adnn
.Ali Paa iin dzenlenen bir suikasta karmasndan rkerek, 1865 te
Paris'e kat ve orada siyasi srgn olarak bulunan Mustafa Fazl Paa
nn maddi yardm ile yaad. Paris'te bu ikinci bulunuu srasnda,

MODERN TRK EDEBYATININ ANA ZGLER

21

bir trke szlk hazrlamakta idi. Eserde izlenecek metot bakmndan

da, dostu mehur Littree (Litre) den faydalanyordu. 1869 da stanbul'a
dnnce, artk siyasetle tamamiyle ilgisini keserek, yalnz matbaa i
leriyle urat. Tek gayesi, hazrlad trke szl yaynlamakt.
Fakat bunu da baaramadan, 1871 de ld.
inasi'nin Trk iiri zerindeki yeniletirme abas Fransa'dan ilk
dn ile balar. Gerekten, Fransa'ya gitmeden nce Reit Paa'ya
yazd bir kaside (1849) ile dnnden sonra yazd dier kaside
(1856, 1857, 1858) arasnda gerek vokabler, gerek slup ve gerekse
ha yal unsurlar bakmndan olan ayrlklar bunu aka gsterir.
Nef 'i tarzn taklit eden ve vlerindeki arlkla dikkati eken bu
kaside eski kasidelerin btn zelliklerini tad halde, dier kaside
gerek e kil ve gerekse muhteva bakmndan eski kasideleri tamamiyle
bozmutur . Bunlar klasik kasidenin kafiye sistemine her zaman
uymadklar gibi, muhteva bakmndan da ok deiiktir. Bir kere, eski
kasidenin hayal ve mazmun dnya 3 ve acemane mbalagalar
braklarak, vmede lye ve vlenin ki-iliini belirten "gerek
zellikler"e dikkat edil mitir. Bu kasidelerin Reit Paa'nn
ahsnda vdkleri zellikler, klasik kasidede olduu gibi, vlenin
adn deitirmek suretiyle bir bakas iin de tekrarlanamazlar. Sonra,
bu kasidede, yalnz klasik kasidede deil btn klasik Trk iirinde
rastlayamayacamz ve ancak Tanzimat'la birlikt;) gelmi olan
birtakm toplumsal kavramlara ve onlarn deerlendirilmelerine de
geni lde yer verilmitir . Bu kaside ler, Reit Paa 'nn ahsnda,
Tanzimat prensiplerinin de tam birer v gsdr. Bu muhtevalarna
ramen, "harcalem fikir" unsuru ile ilgili bulunmadklar iin, onlara
"hikemi" yahut "hakimane" vasfm ver mee de imkan yoktur . Bu
kasidelerde fikrin de stnde hakim kl nan unsur ise, "ak1l"dr.
Fransz klasiklerinin etkisinde bulunan, akln prensiplerine sk baW1
ve lirizmden yana fakirlii ile bilhassa Boileau (Bualo) ya ok benzeyen
inasi, Tanzimat'tan sonraki Trk edebiya tnda aklcln da ilk
temsilcisidir. Aynca, bu kasidelerin, lzumsuz hayal unsurundan
kanarak genellikle dncenin ifadesine yaramak gayesinde olan basit
ve old uka ak bir sluba ve ona uygun bir voka blere sahip oduklar
da kolaylkla grlebilir.
inasi, klasik kasidede yapt bu deiikliklerin dnda,yeni ekiller
de getirmee alt. Bu bakmdan dikkati ilk eken, Terceme-i Manzu
me'deki "Souvenirs" parasdr. Lamartine (Lamartin) den yaplan

22

KENAN AKYZ

ve drtlklerle kurulan bu manzume, kafiyelerinin dzeni ve syleyi

bakmndan tamamiyle yenidir. Bu eviriyi -Dou edebiyatnda "Mes
nevi Kafiyesi" olarak tannan ve Fransz iirinde de ok kulJ anlandz kafiye ile yazlm "Mnacat", "lah" ve "Arz- muhabbet" adl
iir leri ile birka kt'a izledi. Bu iirlerin, duyu ve hayal tarznda
olduu kadar, slupta da Divan iirinden ne kadar ok ayrldklar
aka bel lidir. inasi'nin konuulan trkeden yeni bir iir dili
yaratmak husu sundaki abas, hazan XVI. yzyl airlerinden
Edirneli Nazmi'nin abasn andrr. Gayesi konuulan dile yakla mak
olduu halde, biraz yapt denemt'nin yeniliinden, hiraz da sanat
gcnn eksikliinden gelme bir kudretsizlikle bu aba olduka
verimsizleir ve "saf trke" ile yazd paralarda bile dil konuma
dilinin canllna ve tabiili inc eriemez. Ayni abay, hemen hemen
ayni Yerimsizlikle, krk yl sonra Mehmet Emin de tekrarlar. Yeni bir
iir dili kurmak hususundaki denemenin
baarszlna
ve
sreksizliine ramen, inasi'nin bu a balamas edebi nesirle iirde
yeni bir dil anlaynn paralelliini belirt mesi ve hu yndeki
almalarn ilk merhalesi olmas bakmndan dikkat le kaydedilmee
deer.
Btn bu zellikleriyle Tanzimat'tan sonraki Trk iirinin tcmelle rn
attn grdmz inasi'yi, batl iirin esaslarn gerei gibi bilmekle
beraber, geek hayallerinde ve duygularndaki renksizlik ve gerekse sanat
giicndeki yetersizlik yznden bildiklerini gerekle tirmek hususunda
doyurucu bir baarya ulaamamtr. Onu, ancak orta seviyede bir
air ve sanat olarak kabul etmek durumdayz.
inasi ile ayni kuaktan olan Abdl hamid Ziya Paa (1829-1880),
1860 tan sonra batl Trk edebiyatnn yaratlmasnda iirlerinden ok
dnceleriyle hizmet etmitir. lk renimini stanbul'da yaptktan
sonra Sedarel kalemlerinden birine memur girmi, zamanla Mustafa
Reit Paa'nn d ikkatini ekip saraya tavsiye edilmi ve oraya katip
olarak alnmtr. Burada franszca renmee balayan Ziya Paa,
yava yava, Fransz cdcbiyatyle de temasa geti. Bi r yandan da iirle
urayor, padiaha ve Reit Paa'ya kasideler yazyordu. 1859 da yaz
d Terci'-i bend, ilk hreti n i salad. Zamanla Abdlaziz'c etki ya
parak, politikalarn beenmedii Ali ve Fuat paalar aleyhine onu t.ah
rik ettii iin onlarn dmanln kazanm ve sonunda saraydan
uzaklatrlmtr . Bundan sonra gerek istanbl'da ve gerekse tarada
hirok idari grevlerde bulunmu ve 1867 de Mustafa Fazl Paa'nn

MODER N TRK EDEB YATINI N A NA ZGLER

23

arsn kabul
ederek
Paris'e kamtr. Bu
sre iinde
franszcadan baz eviriler de yapt: Viardot (Viyardo) dan Endls
Tarihi (1863) ni, Cheruel (erel) ve Lavallee (Lavale) den Engizisyon
Tarihi (1882)ni, Moliere (Molycr) elen hece vezniyle ve Riyann
Encam (1881, 1886) ad ile Tartuffe (Tartf) evirdi. 1868 de
Londra'da Hrriyet gazete sini karmaa balad. 1870 te, Cenevre'de
iken mehur Terkib-i hend 'ini yaynlad. Yine ayni yl, Jean Jaeques
Rousseau (Jan Jak Ruso)dan Emil'i evirdi. Pa ris'Le bul unduu
srada, 1866 dan beri patlak vermi olan Girit isyann ele alarak, Ali
Paa 'nn ahsn ve politikasn iddetle hicveden ve blmd en
(kaside, tahmis, erh) ibaret bulunan Za ferame'yi ve Abd laziz 'in
padiahlktaki veraset suln deitirmek
istedii hakknda kan sylentiler zeri ne bu istee kar koyan ve iki
mektuptan ibaret Vcraset-i Saltanat- Seniyye'yi yazd. 1871 de Ali
Paa'nn lm zerine, stanbul'a dnd. Abdlaziz'in tahttan indiril
mesine (1876) kadar ura-yi Devlet (Dantay) yeliinde, V. Murad 'm
Mabeyn BakaLipliindc ve Kanun-i Esasi Encmeni'nde bulundu. Bu
arada, klasik islam edebiyatndan rnekler tayan Harabat (1874) adl
ciltlik byk an tolojisini, uzun manzum bir nszlc yaynlad. Eski
edebiyatn propagandasn yapt sulamasna yol aan bu eseri dola
ysiylc, Namk Kemal'in Tahrib-i Harabat ve Takib adl eserlerinde
ok ar hcumlara urad. II. Abdlhamid tah la ktktan sonra, ve
zaret rtbesiyle Suriye valiliine tayin edilerek stanbul'dan uzakla
trld. Oradan Konya Valiliine gnderildi. Adana valisi iken, 1880 de
ld. Mezar Adana'd ad r.
Ziya Paa, salmda, iirlerini kendisi toplayp kitap halind e yayn
lam deildir. lmnd en sonra, iirlerinin yaplan basklar unlardr:
1. E'ar- Ziya (Paa'nn damad Hamdi Bey tarafndan), st. 1881; 2 .
Klliyyat- Ziya Paa - Nazm ksm (Sleyman Nazif tarafndan), st.
1924; 3 . Ziya Paa'nn iirleri (Bulu Yaynevi tarafndan), Ank.
1960.
En eskisi 1851 tarihini tayan bu iirleriyle Ziya Paa gerek
lirik ve fikri muhteva ve gerekse sanat gc bakmndan inasi'nin
ok s tnd e ise de, Trk edebiyatnn batlla masnda onun
kadar etkili olabilmi deildir.
Ziya Paa'nn iirleri, Hece ile yazlm birka arks istisna edi
lecek olursa, teknik bakmnd an tamamiyl e Divan nazmna baldr .
Hayallerinde ve duyu tarznda d a eskiden ayrlm saylamaz. Onun

24

KENAN AKY Z

iirlerinde Divan iirinin hayal unsurlarna, mazmunlarna ok hol ola rak

rastlanr. Kulland temalar iinde en geni yeri tutan "ak" tema snda
da, Divan iirinin anlayn aabilmi deildir. Lirik manzumelerin de ise,
eski iirin btn estetik unsurlar yer alr. Bu ynlerden Ziya Paa'y batl
Trk edebiyatnn tam bir temsilcisi olarak kabul etmee imkan
yoktur. Ziya Paa'mn btn batll, yazlarnn fikri muhteva sndan
doar. Ziya Paa'da, nce, batl bir edebiyat kavram vardr ve Trk
edebiyatnn da byle bir edebiyata benzemesi isteini ve zaru retini
tamamiyle duymutur. Bunun iindir ki Hrriyet'te km olan iir ve
na (1868) makalesinde Trk edebiyatn modernletirmenin ve
milliletirmenin en st derece3ine birdenbire srayarak, Divan Ede
biyatn Trk edebiyat olarak kabul etmez ve gerek Trk edebiyatnn
halk edebiyat olduunu syler. Fakat tam bir inklap zihniyeti ile
savunduu bu tezi alt yl sonra yaynlad Harabat'n snsznde
reddederek halk edebiyatn kmser ve Divan edebiyatn gklere
karr. Bu ak climedeki birinci davran onun "medenileme zaru
reti"nden hareket eden inklap ynn, ikinci davran da alkan
lklarndan ve duygularndan doma muhafazakar ynn belirtirler.
Dnceleri ile inklap olan Ziya Paa, duygulariyle tamamiyle al
kanlklarna baldr.
Ziya Paa'nn iirlerindeki fikri muhtevay balca, "toplumsal"
ve "felsefi" iki kadroda toplamak mmkndr. Toplumsal kadronun
unsurlar, inasi'de olduu gibi, daha ok Tanzimat'n getirdii "hak,
hrriyet, adalet, kanun, medeniyet, . . ." gibi kavramlara dayanrlar.
Bunlara, onun zerinde ok durduu ve btn toplumsal bozukluklarn
kayna sayd ''ferdi ahlak" unsurunu d a eklemek gerekir. Tanzimat
devri yazarlarnn -her bakmdan- insan zerinde durmalarn, bir
"yeni insan" yaratmaa almalarn tabii olarak karlamak gerekir.
nk kurulmasn istedikleri yeni toplum, nce, hu yeni insan yarat
makla mmkn olabilirdi. Ancak, Bat medeniyetinin kabul bahsinde,
Ziya Paa kaplarn ardna kadar almasna deil, onun yalnz "iyi
ynlerinin" alnmasna yani bir gmrk konulmasna tararftardr.
Gerek toplumun dzeninde ikayeti olduu aksaklklar ve gerekse
kendi zel yaaynn istraplar ile yakndan ilgili olarak, felsefi muh
tevadaki iirlerinde insandan, hayattan ve hatta btn kainatn dze
ninden srekli bir szlanma ve bunun doruduu bir aknlk, bir k
klk duygusu ve huzursuzluk iindedir. air, sanki, toplumsal bozuk-

MODERN TRK EDEBYATININ A NA ZGLER

25

luklarn kaynan ve sebebini kainatn kuruluundaki dzene bala mak

ister. Bu kurulu insan hayatn strapla dolduracak bir dzende olduu
gibi, mahiyetini gerei gibi anlamaa imkan bulunmay da insan iin
ayr bir huzursuzluk sebebidir. Etrafmz eviren ve bizi tasaya ve
huzursuzlua gtren karanlklar aydnlatabilecek tek k olan akl da
bu hususta ok yetersizdir. Bylece, tam bir anostisizme balanan ve
dinin snrlarn aamayan bu dn tarzn tam bir serbest dn
olarak kabul etmee imkan yoktur . Metafizik meselelere kar tecesss
duyan ve onlara bir karlk arayan -dinin emberinden kamasa da- bu
dn, sadece, serbest dne doru bir yneli olarak kabul
etmek daha doru olur.
Divan Edebiyat kltr ile yetien ve genliinde bu iiri srdr
mee alanlarla yakn dostluklar kurmu olan Ziya Paa'nn iirle
rinde, XVIII. yzyl iirinin dil ve slup zellikleri gze arpar. Ol duka
zengin bir muhayyileye ve zarif duygulara sahiptir. Rindane bir eda
tayan ak iirlerinin yanbanda, eski iirin hakimane muhte vas da
nemli bir yer tutar ve asl nn de bu iirlerine ve toplumsal
konudaki hicivlerine borludur.
Ancak orta seviyede bir air ve sanat olduu iin yenilii iirlerin
de gerei gibi gerekletiremeyen ioasi'den ve yenilie fikren bal
olmakla beraber tatbikatta ona pek yer vermeyen Ziya Paa'dan sonra,
gerek air ve gerek sanat olarak onlardan ok daha stn bulunan ve
yenilie fikren bal olduu gibi fiilen de daha ok hizmet eden ah siyet
Namk Kemal'dir.
21 aralk 1840'ta Tekirda'nda
doan Namk
Kemal,
annesini pek kk yata kaybettii iin, ocukluunu dedesi ve
valilerden Ab dllatif Paa'nn yannda geirdi. lk renimini
stanbul'da yaptktan sonra, zel dersler almaa balad. Dedesi ile
birlikte Kars ve Sofya'da bulundu. 1857 de stanbul'a dnd.
Tamaniyle klasik bir edebiyat renimi grm olan Kemal'in
yazd iirlerin says da bu srada ol duka kabarkt. Bat dnyas
ile henz hibir ilgisi olmad iin eski edebiyat devam ettirenlerin
evresine girdi ve Leskofal Galip beyle ok yakn dostluk kurdu.
1861 de, ayni airin efliinde kurulmu olan Encmen-i uara'da da
yer ald. Fakat, 1862 yl balarnda inasi ile tantktan sonra,
eski edebiyt evresiyle ilgisini keserek Tasvir-i Efkar'da almaa
halad.
1865 te inasi Paris'c kanca , gazeteyi tek bana
karmaa devam etti. Bu srada, hkumetin politikas aley-

26

KENA:'I AKYZ

hine yazd yazlar gzden ka myordu. Ayni tarihte Yeni Osmanllar

Cemiyeti'nin k urucular arasna da girdi. 1867 de cemiyetin hkumete
haber alnmas zerine Paris'e kat ve Mstafa Fa:aJ Paa'nn
maddi yard mn grd. 1868 d e, Ziya Paa ile birlikte Hrriyet
gazetesini kararak, siyasi muhalefetine devam etli. 1870 te,
Sadrazam Ali Paa ile bararak stanbuJ'a dnd. Onu n lmnden
sonra, bret gazete sini karp tekrar m uhalefete balad . 1873'te,
ilk piyesi Vatan yahut Silistre'nin oynan mas zerine Khrs'ta
Maosa kalesine hapsedildi. Otuz sekiz ay sren bu kalebentlik sresi,
onun edebi almalarnn en verimli zamandr. Dier be piyesi iJc
birlikte ilk romann ve baz tenkid eserl erini de bu srada yazd .
1876 d a V. Murat 'n tahta kmas zerine serbest braklarak
stanbul'a dnd. il. Abdlham id'in ilk zamanlarnda Ziya Paa
ile
birlikte,
Kanun-i
Esasi
Encmeni'nde alt.
Pad iahn
aleyhinde bulunduu yol undaki bir ihbarla tevkif ve muhakeme
edildi. Beraet etti ise de, stan huJ'da braklmayarak Midilli
adasnda nce ikamete memur Ye sonra da oraya mutasarrf tayin edild i.
Rum ahalini n ikayetleri zerine Rodos'a, orad an da Sakz'a
naklcdiJdi ve 2 aralk 1888 de orad a ld.
Ziya Paa gibi,
amk Kemal de iirlerini salnda bir
araya toplayp yaynlam deildir. lm nden ok sonra yaplm
olan bas klar unlardr: 1. Saadettin N zhet: Namk Kemal Hayat ve iir leri, st. 1933; 2 . Rza Nur: Namk Kemal (Arap
harfleriyle ve daha Lam bir bask), Trk Revbilik dergisi, skenderiye
1936; 3 . Ali Ertem : Namk Kemal'in iirleri, st. 1957; 4 . Bulu
Yaynevi : Nam k Kemal'in iirleri, Ank. 1959.
Namk Kemal'in inasi ile lanmasma kadar yazd iirler, ald
klasik edebiyat kltrnn etkisiyle, tama miyle Divan nazm ere
vesindedir. Gerek ekil ve gerekse zihniyet ve muhteva bakmndan
nazmnn bt n zelliklerine ve hatta o zamanlar Divan naznn sr
drenlerce byk bir rabet gren tasavvuf felsefesine de uygundurlar.
Ancak, kendinden ok daima evresi ne ynelen ve kay tlard an asla
holanmayan mizac, onun ne Divan iirinin msamahasz kurallarn
ve ne de bu felsefeyi samimiyetle ve uzun srebenimsemesine elverili
deildi. Nitekim, inasi'nin etkisinde kalmaa balaynca, Divan na zm
nn zelliklerinden ve tasavvuftan synlarnk byk bir hzla hayata, ev
reye ve Bat dnyasna yneldi. Bylece, Namk Kemal'in sanat haya
tnda ikinci ve asl nemli dnem balar.

MODER N TRK EDEBYATl"HN A NA ZGLER

27

Bu dnemde o, dne tamamiyle batldr. Hissen kendi evre

sinin ve slamiyetin geleneklerine bal bulunmakla beraber, hislerine
kaplma masn bilmitir. Bunun iindir ki, Ziya Paa gibi dnler yap
mam ve Trk edebiyatnn batllamas lzumunu sonuna kad ar
savunmakla kalmayarak, btn edebi trlerde baarl rnekler de
vermitir. Tanzimat hareketinin getirdii toplumcu prensiplere de
uygun olarak "toplum iin sanat" formlne bal bulunduunu bil
diimiz Namk Kemal'in bu ikinci dnemdeki iirleri birinci
dnem dekilerden sayca ok daha azsa da genellikle toplumsal bir
muhteva dadrlar. ledikleri temalar, "Hrriyet, vatan, kanun, hak,
adalet ve ahlak" kavramlardr. Bu iirlerde, ekil hazan yeni ve hazan
da eskidir. Fakat bu eski ekiller, Ziya Paa'da old uu gibi, klasik
durumlarn muhafaza etmeyerek baz deiikliklere urarlar. Buna
ramen, iir lerindeki hakim vezin Aruzdur. Heceyi pek az kuJlanmtr.
Ziya Paa'd a olduu gibi, onun d a nn salayanlar topslumsal
konulardaki bu sayl iirleridir. Bunlarn bil hassa Vaveyla ve Hilal-i
Osman gibi yeni ekillerle yazlm olanlarnda, gerek vokabler ve
gerekse slup ba kmndan, byk bir deiiklik gze arpar. Dil
konuma diline yakla makla kalmam, syleyi de klasik sluptan
tamamiyle ayrlm ve inasi'nin slubundaki kuruluk da giderilerek
canl ve sevimli bir hale getirilmitir. Bir hitabet edas, samimi ve
pervasz
bir
erkek sesi bu slubun en belli zellikleridir.
Dncelerine tam bir samimiyetle ba land iin, bu samimiyetten
gelen bir sevimlilikle, fikri muhtevadaki iirlerini bile kuru bir
didaktizmden kolaylkla kurtarabilmitir. Gazel lerinde ise, kelime
oyunlarna sk sk bavurmakla beraber, olduka kuvvetli bir lirizme
erimi, Fransz iirinden yeni hayaller, yeni d uy gular da getirmitir.
Zamann ve kendisini izleyen aydn kuaklar hr riyet ve vatan
sevgisinin heyeeaniyle dolduran Namk Kemal , a vrupai Trk iirinin
kurulmasnd a en nemli rol oynayan Recaizade Ekrem ve Abdlhak
Hamid zerinde d e id detle etkilid ir.
Recaizade Ekrem ile Tanzimat Edebiyat'nm ikinci kua ba
lar. inasi, Ziya Paa, Namk Kemal ve Ahmet Mithat' iine alan ve
Tanzi mat 'n topl u mcu esa,larn -deiik llerde- edebiyatta da
yaat maa alan ilk kuaktan sonra; Ekrem, Hamid, Samipaazade
Sezai ve Nabizade Nazm'dan k urulu ikinci kuak bu toplumcu sanat
anlay n arka plana atarak n plana -yine deiik llerde- "insan"
ve onun kiisel macerasn alr. Bylece, Tanzimat edebiyatnda
yeniden bir

28

KENAN AKYZ

muhteva ve ona uygun bir vokabler ve slu p deiiklii kendini gs terir.

Bu ikinci kuan banda bulunan ve hemen hemen btn edebi
trlerde eser veren Recaizadc Ekrem, 1847 de stanbul'da dodu. Ta
nnm bir aileye menuptu. lk renimini tamamladktan sonra bir
askeri okula verildi ise de, mizacna ve shhatine uymad iin, oradan
ayrlarak Hariciye Nezareti'ne memur oldu. Orada Namk Kemal
ile tanarak yakn bir dostluk kurdu. Bunun sonucunda, Ekrem de Tasviri Efkar'a yazmaa halad. Namk Kemal, 1867 de Fransa'ya ka arken
gazetenin idaresini ona brakt. 1868 de ura'-yi Devlet'in kurul mas
zerine ye yardmclna tayin edildi. Uzun sren memurluk hayatnda
1ra-yi Devlet Tanzimat Dairesi yeliinde, Mekteb-i Mlkiyye ve
Galatasaray Sultanisi edebiyat retmenliklerinde, 1908 den sonra da
Evkaf ve Maarif nazrlklarnda bulund u ve Meclis-i Ayan (Senato) yesi
iken 31 ocak 1914 de ld.
iir kitaplar: Name -i Seher (1871), Yadigar- ebab (1873),
Zem zeme I (1883, 1890), Zemzeme II (1884), Zemzeme III (1885),
Tefekkr
(1888), Pejmrde (1895), Nijad Ekrem (1910), Nefrin (1916).
inasi'den halayarak, yeni bir iir dili kurmak iin gsterilen
aba larn nasl bir yoldan getiini biliyoruz. inasi'nin "kolay
anlalmak" tan baka bir kayg tamayan, trke fakat cansz dili Ziya
Paa ve Namk Kemal 'de daha canl fakat daha az trkedir. Buna
ramen, btn bu abalamalar -eskiden belli bir ekilde ayrlan- yeni
bir voka bler ve syleyi getirirler. Ekrem ile beraber, yine dil ve
sluptan hareket edilerek, yeni iirin -en ince noktalarna kadar- btn
kuram larnn sistemli bir ekilde akland n gryoruz.
Tanzimat'n ilk kua edebiyat "toplumun manevi bnyesini
dzenlemek ve eitmek" iin bir vasta sayd halde, Ekrem'den sonra
edebiyat toplumun hizmetinden karak kendi kendisinin hizmetine
girer ve bylece "toplum iin sanat" forml yerine "sanat iin sanat"
forml rabet grmee balar. Eski iirin ferdiyetiliine bu yeniden
dnteki sebepleri, 1880 den sonra gittike ar basmaa balayan
romantizmin koyu ferdiyetiliinde ve II. Abdlhamit devrinin toplum
meseleleriyle uramaa id detle kar koyan siyasi artlarnda bulmak
mmkndr.

MODERN TRK EDEBYATININ

ANA ZGLER

2
9

Ekrem, edebiyat ve bilhassa iir hakkndaki dncelerini Mektehi Mlkiyye'deki derslerinin notlarndan ibaret bulunan Ta'lim-i
Edehi yat (1880) tan halayarak, III. Zcmzeme'nin nsznde, Takdir-i
Elhan (1886) da, Pejmrde 'de ve Takrizat (1898) ta etrafl bir ekilde
aklar. Fransz edebiyatna ait edebiyat kitaplarndan da faydalanmak
suretiy meydana getirdii Ta'lim-i Edebiyyat, Divan edebiyatnn yaz
kural lariyle Fransz edebiyatnn baz yaz kurallarn birletiren bir
eserdir. Genellikle sanat, sanat ve iir hakkndaki dncelerini ise,
yukan daki dier eserlerinde anlatr. Bu dnceler, gerek devrini ve
gerekse Servet-i Fnun Edebiyat'n iddetle etkilemeleri bakmndan
nemlidir.
Ekrem'e gre, iirin tek gayesi gzelliktir. iir, ne ahlaka hizmet
etmek ve ne de manta uymakla ykmldr. iir, gayr-i ahlaki olamaz.
Fakat, ahlaki olmaa da mecbur deildir, la-ahlakidir. iirin tek gayesi
olan gzellik, tabiatta ve insandadr . Gzel olan her ey iirin
konusu dur. Bylece, iirin konusu birdenbire geniler . Ekrem iirde
"hissi", "hayali" ve "fikri" olmak zere, trl gzellik dnr
ve ayni za manda onda -Fransz Klasik Okulu'ndan gelme bir
grle- "hakikate benzerlik" arar. iiri bir btn olarak kabul ettii
iin, muhteva ile bir likte ekilde de byk bir titizlik gsteren
Ekrem'in asl zerinde dur duu unsurlar, "dil" ve "sl1p"tur.
Tanzimat edebiyatnn ilk kuana aykr olarak, iirin, konuma
dilinden ayn, zel bir vokablere salip olmas lzumunu savunur.
Servet-i
Fnun
dilinin
konuma
dilinden
o kadar
ok
uzaklamasndaki hareket noktas da, onun hu dncesin dedir.
Fakat, ayni zamanda, syleyiin "tabii" ve "klfetsiz" olmas
lzumuna da inan onu slupta konuma dilinin sl1huna yaklatr
mtr. Ancak Yadigar-i ebab'ta balam olan bu "tekellfsz"
ve "safdilane" syleyi tarz Abdlhak
Hamid'in
Sahra'smda
geliirse de genellemez. Bu syleyi tarznn tutunmaynda , Ta'lim-i
Edehiy yat'm te birini kaplayan
"slup" bahsinde
"sade",
"mzeyyen" ve "ali" olarak ayrd slup eitlerinden kendisi nin en
ok "mzeyyen" slubu tercih etmesinin de etkisi byktr. Bu yeni
slup anlaynda kelimenin tek hedefi cmlenin alamn kolay
anlalr hale getirmek deil, onu gzelletirmektir. Bylelikle kelime,
ifadede bir alam unsuru olmaktan ok, estetik bir unsur haline gelir.
Btn bunlara -iiri dier edebi trlerden ayran bir zellik ve yine
Batdan gelme bir hayal olarak- "ilham perisi" tasavvuru da
eklenirse, Ekrem'in Trk iirine tam bir plan halinde yerletirmek
istedii esaslar belirtilmi olur.

KENAN AKYZ

Fakat, batl Trk iirinin bu mkemmel kuramcsn bir tatbi kat

olarak ele aldmz zaman, ilk gzlemimiz, dndklerini kendi
eserlerinde gerei gibi gerekletirmediini grmek olacaktr. Dnce
ile tatbikat arasndaki bu ayrln sebepleri olarak, devrinin birok
ahsiyetleri gibi, kendisinin de ilk edebi kltrn klasik Trk edebi
yatndan al, Tanzimat gibi bir geime devrine mensup bulunuu ve
nihayet mizacnn yetersizlii gsterilebilir. Ekrem, bir kuramc ol Juu
kadar, bir hamle ve icra adam deildir. Bir icra adam olmay, elbette ki
, yeter derecede kudretli bir sanat olmay ile de yakndan ilgilidir.
Bunun iindir ki, Trk edebiyat tarihine birinci snf bir sanat
hviyetinden ok, birinci snf bir kuramc hviyeti ile girer.
Ek.rem'in Divan nazmndan hareket etmi olduunu, ilk iirlerini
toplayan Name-i Seher (1871) de aka grmek mmkndr. Ta
mamiyle Divan nazmnn zelliklerini tayan bu iirlerden sonra, Tan
zimat iirinin ilk kuanda olduu gibi, Ekrem d e yeni bir syleyi
aramaa koyulur ve bunu ilk defa Yadigar-i ehab'ta dener. Esas
"tekellfszlk" ve "sadedilanelik" olan bu syleyiin vokableri,
zamanla ve "sanatkarane" olmak kaygusiyle deierek arapa ve
farsa tamlamalarla dolar ve, bylece, 1880 den sonra iirin dili konu
ulan dilden tekrar uzaklar . Bu ilk iirlerde, Divan nazmnn ekilleri
de tamamiyle hakimdir . air, bu ekillerden vazgememekle bera ber,
sonralar yeni nazm ekillerini dnemekten de geri kalmamtr. Veznin
muhtevaya uygun bir ahenge sahip olarak seilmesi, yani vezinlerin
mzik bakmmdan ele alnmalar zaruretini ilk d efa ileri sren Ekrem'
dir. iirlerinin balca temalar "ak" ve "tabiat" tr. Trk iirinde
kadnn gerek deerini almas da Ekrem'ledir. Fakat onun iirlerinde
byk aklarn derin "\ e sarsc heyecan deil, ancak kk duygulan
malarn, hayal krklklarnn ve ayrlklarn hazin terennmlerini bu
labiliriz.
Bu
melankolik
atmosferin
douunda,
Frnnsz
romantiklerinin ve hele pek beendii Musset (Mse) ve Lamartine
(Lamartin) in etkileri aka grlebilir. Bilhassa, kk dine bal olan
metafizik dnce lerinin yer ald baz lirik iirlerinde ve
mersiyelerind e Lamartine'in etkileri daha bellidir. Hayatn n ackl
olaylar onu, ayni zamanda, Tanzimat devrinin tannm bir mersiye
airi haline de getirdi. Fakat bu mersiyelerde, lm n bir felaket
halindeki byk strabm -Makber' de olduu gibi- bulmak gtr.
Ancak , bu iirler vastasiyle Trk iirine
-yine ilk defa ola rak- aile hayatnn girmi oldu unu d a kaydetmek

MODERN TRK EDEBYATININ

A N A ZG LER

31

gerekir. Zengin bir muhayyileden ve deri nlemesine bi r tluygulamtan

yoksunluu ve buna karlk lirizmin douunda h u iki unsurun byk
etkileri oluu, iirlerindeki lirizmi olduka zayflatmtr. iirin yalnz
nazma mahsus olam.yaca, gzellii sanatl olarak anlatabilen her yaz
eklinde de iirin bulunabil ecei inanc, ona, son alar Edebiyat- Cedide
ve Fecr-i Ati devirlerinde byk bir rabet grecek ve en gzel rnek
lerini verecek olan "mensur iir" eklini de meyd ana getirtti. Bu eklin,
edebi nesrin gelimesinde byk bir rol olduu muhakkaktr.
Tanzima t iirindeki batlla ma hareketinin asl byk ihtilalci
si ise, Abdlhak Hamid Tarhan'dr. Kurallarla pek ilgisi bulunmayan,
Bat iirinde grp beendii ve Trk iirinde olmayan her zellii
tereddtsz olarak ve byk bir pervaszlkla gerekletirmee derhal
koyulan odur. Divan Edebiyat taraftarlarnn daima byk grlt
lerle karlatklar bu ar kararlar ve tatbikler; bir yandan yeni iirin
ar tenposunu zaman zaman hzlandrmak gibi msbet sonular
salar ken, bir yand an da -bu ihtilal atmosferi iinde- airi
dzensizlie ve planszla da srklemitir. Bu karakteri ile Hamid,
Trk iirini bat llatrma bahsinde, "dnen " deil "yapan"
adamdr. Bu bakmdan , Ekrem ile birlikte bir "btn" olurlar.
1852 de stanbul'da doan Hanid, devrin tarihil erinden ve devlet
adamlarndan Hayrullah Efendi'nin oludur. reninini stanbul'da
yapt. Ayrca, zel dersler de alyordu. 1861 de aabeyisi Nasuhi Bey'Je
Paris'e giderek bir yl kadar bir koleje de devam etti. Dnte stan
gitti. bul'daki Amerikan Koleji 'ne verildi. Bir sre sonra memurluk
hayatna balad ve babas Tahran Eliliine tayin edilince o da oraya
Orada ald zel derslerle farsasn ilerletti. Babasnn lm zerine
stanbul'a dnd. 1876 da Paris Eliliine katip olarak gnderilinceye
kadar geen sre iinde Namk Kemal, Recaizade Ekrem ve Samipa
azade Sezai ile dost olmu ve yaz hayatna da balayarak yazd drt
piyesle ilk edebi nn salamtr. Paris'te iki buuk yl sren grevi
srasnda Fransz edebiyatn daha yakndan tand gibi, edeb al
malarna da devam etti. Uzun sren memurluk hayat srasnda Lond ra
Elilii Mstearlnda, Brksel Eliliinde ve Meclis-i Ayan yeli
inde bulundu. Cumhuriyetten sonra milletvekilli ine seildi ve bu g
revde iken 13 nisan 1937 de ld.
iir kitaplar: Sahra (1897), Makber (1885, 1922, 1939, 1944, 1938),

l (1885, 1922), Hacle (1886), Bunlar Odur (1886), Divaneliklerim

32

KENAN

AKYZ

yahut Belde (1886), Bir Sefilenin Hasbhali (1886, 1910, 1925), Baladan
Bir Ses (1912), Validem (1913), lham- Vatan (1916), Garam (1923).
Tamamiyle klasik bir edebiyat kltr ile yetien Hamid, ancak
Tahran'dan dndkten sonra inasi, Namk Kemal ve Ekrem'i oku maa
halam ve ilk denemelerini - zamann en ok rabet gren edebi trtiyatroda yapmtr. Sahra'nn yaynlanmasna kadar, hasl iir leri baz
mensur piyeslerindeki birka manzumeden ibarettir. Baz deiikliklerle
sonradan Sahra'ya da alnan Duhter-i Hindu (1875) piyesindeki
"Tanaum" mannzumesi, hunlarn iinde, ekil bakmn dan yeni
olduu gibi syleyi bakmndan da Yadigar- ebah'n etki sindedir.
Gzleme dayanmayan bir kr ve ky hayatnn vgs olan Sahra,
gerek konusunun ve gerekse nazm ekillerinin yenilii ile bir hamle
hviyeti tar. Trk iirinde gerek tabiat tasvirlerinin ilk rnek leri bu
eserle balar. Fransz iirinin "serbest nazm" ekli de, sanld gibi ok
sonralar deil, hu eserle beraber gelir. Ancak, Ekrem zamanla Yadigar-i
ehab'daki syleyiten nasl ayrlmsa, Hamid de
Sahra' daki
syleyiten ayni ekilde ayrlarak arapa ve farsann yeniden hakimiyet
kurduklar bir syleyie sapu. Sahra ile ayn tarihlerde yazl d halde
ondan yedi yl sonra yaynlanan Belde, Paris'teki sanat ve elence
hayatnn akislerini tar. Her iki eserdeki paralar da, lirizm
bakmndan, ok zayftrlar. llerleme dncesine, gemiin ihtiamna
ve metafizik dncelere kadar uzanan zengin bir muhteva ile dolu
olup 1800-1885 yllar arasnda yazldklar halde hibir iir kitabnda
bulunmayan Mazi Yolcusuna Ati Yolu, Bir Vaize Bir Mev'ize, Melekut
tan Safiline Bir Nazar, Krsi-yi stirak gibi nemli manzumelerinde
dil ve slubun yukarda dokunulan deiikliini aka grmek mm
kndr.
airin 1885 te ilk ei Fatma hanm kaybetmesi hayatnn hellihal
olaylarndan biri olduu gibi, sanatnn daha dengeli bir yne ynel
mesinde de etkili olur. Arka arkaya yaynlad Makber (1885), l
(1885) ve Hacle (1885); hep lm temas etrafnda toplanan bir seri
kurarlar. lk ikisinde, biri hissi ve dieri de fikri olmak zere iki kadro
vardr. lm karsnda duyulan strapla lm ve dier metafizik prob
lemler hakkndaki dnceler, hu eserlerde, biri birini kovalayan dal
galar halindedirler. Hakikatte, metafizik dncenin hareket noktas
ferdi straptr. Bunun iindir ki bu dnceler, strabn hafifleyip art
masna gre, deiik ve hatta birbirine zt ekiller gsteririrler ve aire

MODERN TRK EDEBYATININ ANA ZGLER

33

adalarnca ''tezatlar airi" sfatn da verdirirler. Duygulara bal

olan bu dn sistemi, nihayet, fasit bir dairenin iine der ve sonun
da air ancak dini imana balanmak suretiyle kendisini kurtarabilir.
Bylece, Ziya Paa'da ve Ekrem'de grlen "dinin kontrol altndaki
metafizik dn" Hamid'te de kendini gsteririr. Dinin kontroln deki
her dn ise, nihayet, bir anostisizme varr. Hamid de nce b yk
mitlerle sarld "akl"n kainatn srlarn zmek hususundaki ye
tersizliini kabul ederek, sonunda "Tanr" fikrine baldr. Tanr'y ise,
hazan dinin ve hazan da tasavvufun anlattklar ekillerde dnx.
Bununla beraber Hamid, Tanzimat iirinde, serbest
dne
yine en ok yaklaandr. Bu yaknlamay, bilhassa Garam'da grmek
mxnkndr. 1912'de Servet-i Funun'da tefrika edilip l923'te kitap
halinde baslm olan bu eserin yazlmas 1877 de balar. Hazin bir ak
macerasnn ssledii ve mistisizm ile natralizmin ve materyalizmin
mnakaa edildii Garam, dine aykr grlerek itirazlarla karland.
airin metafizik dncelerinde ise, genellik.le Victor Hugo'nun etkileri
grlr. Makber-l-Hacle serisi, lmn ar strabndan yava yava
tekrar hayata yneliin ok ak bir grafiini izer: Makber'de, sadece,
len sevgiliye ait ferd strapla ondan doma metafizik dnce hemen
hemen dengede olduklar halde; l'de bu denge metafizik dncenin
lehine olarak bozulur ve ferd strap sadece bir hareket noktas haline
gelmee balar . Hacle'de ise len sevgili ve onun strab zaman zaman
anlan uzak bir hatra haline gelirler ve igdler stn gelmee balaya
rak air yeniden hayata ynelir. Bunlar O'dur, yine Fatma hanmla ilgili
olmakla beraber, onun lmnden nnce yazlm iirleri ihtiva eder.
Fakat airin asl kulland temalar, Ekrem'de olduu gibi, "ak" ve
"tabiat"tr. Yukardaki drt eserinden baka daha birok iirlerinde
de ak balca temay tekil eder. Zaman zaman ok iddetli bir ihtiras
halinde beliren bu akn, genellikle, duygulardan ok sinirlere bal
bulunduunu sylemek gerekir. Divan iiinde sadece bir motif ve Tan
zimat'n ilk kuanda nihayet bir tasvir malzemesi olan tabiat ise,
Hanid'te, duyulan, zerinde dnlen ve psikolojik unsurlarla kar
trlan nemli bir tema olmutur. Bir tema hviyetinde olmamakla
beraber, Hanid'in iirlerinde toplumsal unsurlara da rastlanr . Bunlar,
hazan Garam'da ve Bir Sefilenin Hasbhali'nde olduu gibi baz top
lumsal aksaklklara ve hazan da lham- Vatan'da olduu gibi vatani
duygulara aittir. Ancak, airin metafizik dncelerinde grdmz

34

KENAN

AKYZ

sistemsizlii toplumsal meseleler hakkndaki dncelerinde de aynen

bulabiliriz.
Tanzimat iirindeki batllamay bir ihtilal havas iinde gerek
letirmee alan ve miza bakmnd an srekli bir deime ihtiyac
iinde bulunan Hamid'in, bu sebeplerle, bir dzen dncesinden
yoksun olduunu belirtmitik. Gerekten, iirlerinde hem ekil, hem
muhteva ve hem de dil bakmndan gze arpan karklk ok aktr.
Nazm ekil leri arasnda hem Douya ve hem d e Fransz iirine ait
olanlar bulunduu gibi, hibir tarafa bal bulnmayanlar, tamamiyle
kendi icad olanlar da vardr. Baz iirlerinin ok trke bir dil ve
slupla yazlmalarna karlk, baz iirlerinde arapa ve farsann
tamamiyle hakim bulun duu bir dil ve ok ykl bir slu p grlr.
Ayni ekilde, ok ince duygu ve dncelerin yan banda ok basit
duygu ve dncelere raslamak da daima mmkndr. Bu dzensizlik,
karklk eklindeki bu "dei iklik" onun mizacnn ve iirlerinin en
belli zelliidir. Bununla beraber btn bunlarn onun iirlerini
monotonluktan kurtardn, her an dei ik ve daima cal bir
atmosfere sahip kldn da kabul etmek lazmdr. Gerekten Hamid,
Tanzimat iirinin en renkli airidir. Muhayyilesinin zengilii,
duygularnn eitlilii ve scakl onu Tanzimat'tan sonraki Trk
edebiyatnn en byk lirikleri arasna sokmutur.
Tanzimat devrinde daha ok eski iirin temsilcisi olarak n salmasna
ramen, batl iir tarznda da baarl rnekler vermi olan bir ahsiyet
de MuaJlim Naci'dir.

1850 de stanbul'da

dodu. Bir saracn oludur. Asl ad

mer'dir. Aziz Efendi'nin Muhayyelat'ndaki
"Kssa-i Naci"den
duygulanarak iirlerinde Naci adn kulland. Muallim sfat ise,
Terceman- Hakikat gazetesinin edebi ilavesini ynettii srada,
genlerin gazeteye gnder dikleri yazlar bu adla dzeltmesinden
kmtr. Krt Sait Paa'nn maiyetinde olarak imparatorlu un birok
yerlerinde
uzun sre d ola tktan
sonra, Paa'nn Hariciye
Nazrlna tayini zerine tekrar s tanbul'a dnd. Paa'nn Bedin
eliliine tayininde ise, oraya gitmek istemeyerek, stanbul'da kald ve
yaz hayatna atld. Kendi kendisini yetidirenlerdendir. Mekteb-i
Hukuk ve Galatasaray Sultanisi edebiyat retmenliklerinde ve il.
Abdlhamid 'in
vakanvisliinde
bulundu. 11 Nisan
1893 de
stanbul'da ld.
iir Kitaplar: Ate-pare (1884-1886), erare (1885), Fruzan
(1886), Snble I (1890), Yadigar- Nac (1896).

MODERN TRK EDEBYATININ ANA ZGLER

35

Naci'nin ismi Trk edebiyatnda 1880 den sonra duyulmu ve ksa

zamanda ne ulamtr. Bu hzl ve yaygn nde, eski-yeni mcade
lesinin 1885-1893 arasndaki en iddetli safhasna -eski edebiyat taraf
tarlarnn lideri olarak -adnn geni grltlerle karm olmasnn
etkisi byktr. Eski nazmn tekniini kuvvetle bilen ve ona hakim olan
Naci'nin bu teknikle yazd iirlerin says, Batnn etkisinde yazd
iirlerin saysndan oktur. Aydn bir aileye mensup bulunmamas ve
stelik yetime ve gelime anda stanbul 'un aydn evrelerinden
uzakta kalmas, yeni edebi akmlardan zamanda haber alamamas,
franszcay ge renmesi ve bu yzden Bat edebiyatiyle erken temasa
geememesi gibi sebeplerle -bir hamle adam karakteri tamasna ra
men- daha ok eski edebiyat saflarnda kalan Naci, Fransz edebiyatn
tandktan sonra Bat edebiyatnn da deerini iyice anlad. Ancak,
Fransz edebiyatndan eviriler yapt ve bir de piyes yazd halde,
tam bir dn yapmann artk imkanszl karsnd a, ortalama bir yol
tutturarak, Trk edebiyatnn kkten deil, ksmi bir ekilde modern
letirilmesine taraftar olabildi. Bu davran, onu batl tarzda da birok
iir denemelerine gtrd ve baarl rnekler verdi. Daha ok Ate-pare'
de rastlanabilen bu rnekler arasnda, Kuzu, Dicle, Kebuter ve am-
Garban en tannm ve beenilmi olanlardr. Naci'nin -kendini hararet
ve samimiyetle kuaratan eski edebiyat taraflarlarnn btyk hayran
lklar arasnda- mrnn vakitsiz sona erii, eski edebiyatn da lmn
hzlandrd.

Ti y a t ro

Anadolu Trkleri arasnd a d ramatik trn ne zaman balad

ve ne gibi rnekler verdii meselesi henz kesin olarak aydnlanm
deildir. imdiki halde bu dramatik rnekler hakknda en eski belge,
Bizans imparatorlarndan Aleksiyos (lm: 1118) un kz Anna
Komnini (1083-1148) nin babasna ait olarak yazd Alexiade adl
kroniktir. Burada bildirildiine gre, Seluklara kar savaa gidecei
srada hastalanan ve hu yzden gidemeyen babasnn hastal bahane
eklinde yorumlanarak, Trklerce onun bu korkakl bir fars halinde
temsil edilmitir. Fakat bu fars geleneinin Anadolu Trkleri arasnda
sonra lar da devam ettiine dair baka bir belgeye henz
rastlanamamtr.

L__

-- -

36

l,ENAN AKY Z

Tanzimat'a kadar dramatik tr Karagz ve onun canl ekli olan

Ortaoyunu ile tanyan Trk seyircisi, Tanzimat'tan sonra bu tn av rupai
ekillerini de tanmaa bala. Biri cansz, biri canl olan Kara gz ve
Ortaoyunu Lipik birer halk tiya trosu rneidirler. Ayni teknie ve
hemen hemen ayni repertu ara sahip bul unan bu oyunlarda, avrupai
baz dramatik eitlerde de olduu gibi, vakann yrtl balca iki
kiinin zerindedir. ive tak1illerinin de nemli hir rol oynad Kara gz
ve Ortaoyununda mparatorluk halknn btn zmrelerinin temsil
cilerini, onlarn deiik olaylar karsnd aki d avranlarn,
zihniyf"tlerini, zevklerini, adetlerini ve konuma tarzlarn bulmak
mmkndr.
Tanzimat edebiyatnn hazrlk saf hasnd an bahsedilirken, Bat
medeniyetinin Trkiye'de yerlemesinde tiyatronun oynad rol belirtil
mi ve Trk hlknn geni ilgisi karsnd a bu yeni trn ok hzl bir
gelime gsterdii de kaydedilmiti. Gerekten, Tanzimat 'n daha ilk
ylndan 1stanbul'da tiyatro binalar yaplmaa balanm ve nceleri
rakipsiz olan yabanc tiyatro truplar zamanla yerlerini yerli topluluk
lara brakmlardr. Ancak, bu yeni trn tamamiyle yerlilemesi iin
otuz yllk bir zamana ihtiya hasl olmutur. Devrin artlarna gre de,
byle bir zamann gemesi normaldir. nk, tiyatronun o zamanki
seyircisi yalnz Bat kltr ile temasa geebilmi aydnlardan ibarettir.
stelik, tiyatronun henz pahal bir elence olmas, hu ufak seyirci
topluluu nu daha da daraltmtr . slamiyetin kadn kapal tutmas,
bu sebeple Trk kadnn sahneye kamamas ve ortaoyununun halk
arasnda henz rabette bulunmamas gibi etkiler, avrupa Trk tiyat
rosunun daha ksa bir zaman iinde kurulmasna ayrca engel olmu
lardr. Bylece Trk tiyatrosu, uzun sre, sanat olarak -aznlklar iin
de Trk yaayn en ok benimsemi olan- Eermenilerden faydalan mak
zorunda kalm ve Trk kadn sahneye ancak 1919 ylnda ka
bilmitir. Ermeni sanatlarn trkeyi iyi konuamamalar Trk seyir
cisinin srekli ikayet konusu olmasna ramen, 1840 tan balayara k,
1stanbul'da olduka hareketli bir sahne hayat kurulmutur. Tiyatro
tesislerinin ok masrafl olmalar sebebiyle, hu masraflar karlamak
iin baz yerli mteebbislerin tiyatro ama hususunda "resmi tekel"ler
edinmelerine ramen, otuz yl iinde sahne hayatnn gsterdii gelime
olduka doyurucud ur.
nce yabanc mteebbislerin kurduklar talyan ve Fransz tiyat
rolar ile yerlilerce kurulmu olan Hac Naum, ark ve Ortaky tiyatro-

MODERN TRK EDEBYATININ ANA ZGLER

37

larndan sonra, 1867 de kurulup yar resm bi r himaye grm olan ilk
ciddi Trk tiyatrosu Osmanl Tiyatrosu'dur. Sonralar mslman olup
Yakup adn alan Gll Agop tarafndan stanbul'da Gedikpaa'da
kurulmu olan bu tiyatro, devrin devlet adamlarnn ve
edebiyat
larnn gsterdikleri yakn ilgi sayesinde hzla gelimi ve zengin bir
bir repertuar]a uzun sre devam etmitir. Bu tiyatronun, ynetim ve
sanat kadrolarndan baka, Trk tiyatrosunda ilk defa olarak bir de
edebi heyeti (Nafia Nazr Rait Paa, Maarif Nezareti Mektupusu
Halet bey, Dyun-i Umumiye Direktr Ali Bey, Namk Kemal, Me
napirzadc Nuri Bey) vardr. Namk Kemal, Ali Bey, Ahmet Midhat,
Ebuzziya Tevfik ve emsettin Sami gibi devrin tannm
yazarlarnn eserleri bu tiyatroda sahneye konulduklar gibi; Fransz,
Alman, ngiliz tiyatro yazarlarrun eserleri, yabanc opera ve
operetler ve ilk Trk operalar olan Arif'in Hilesi, Leblebici Horhor
ve Kse Kahya opera lar da bu tiyatroda oynanmtr. Ermeni
aktrlerin ivelerini dzelt mek iin Ali Bey tarafndan diksiyon
derslerinin de verildii ve Trk tiyat,ro tarihinde nemli bir yeri
olan bu tiyatronun Ahmet Mithat'n erkes zdenler adl dramnn
hrriyet duygular alad bahane edilerek 1883 de II. Abdlhamid
tarafndan yktrlmas, Trk seyir cisini ciddi tiyatro eserleinden
yoksun brakt. Bylece, 1908 e kadar, tuluat tiyatrolar Trk
sahnelerinin tek hakimi haline geldiler.
1840 tan ba7layarak Trk sahnesi byle bir gelime izlerken, bu
yeni trn grd rabet Trk yazarlarn da harekete geirmi ve
ok ksa saylabilecek bir sre iinde birok tiyatro eserlei meydana
getirilmitir. lk Trk piyesinin ne zaman ve kimin tarafndan yazl d
meselesi henz tamamiyle aydnlanm deildir. Yeni belgeler ele
geinceye kadar, Abdlhak Hamid'in babas Hayrullah Efendi tara
fndan 1844 de yazld tahmin edilen ve ancak 1939 da yaynlanan
(Trklk dergisi, 1939, say: 8, s. 77-91) drt perdelik kk bir dramm
bu trdeki ilk deneme olarak kabul gerekmektedir.
Yaynlanmad iin zamannda bilinmeyen ve tabiatiyle avrupai
Trk tiyatro edebiyatnn meydana geliinde hibir etkiye de sahip
bulunmayan bu eserden sonra, tiyatro eserlerinin aralksz olarak ortaya
k 1860-1880 arasndadr. Bu yirmi yl iinde, Trk tiyatro edebiyat
ok hzl bir gelime gsterir. inasi, Namk Kemal, emsettin Sami,
Ahmet Midhat, Ali Bey, Al i Haydar Bey, Ebuzziya Tevfik, Manastul
Rifat, Hasan Bedrettin, Rscaizade Ekrem ve Abdlhak Hamid bu

3
8

KENAN AKYZ

dnemin en verimli yazarlardr. II. Abdlhamid devrinde ciddi sahne

eserlerinin oynanmasna msaade edilmemesi yznden, 1880 den sonra
piyes yazmaa kar rabet azalm ve ancak 1908 den sonra bu rabet
yeniden balayabilmitir.
Tanzimat tiyatrosunda <la, Tanzimat'n prensiplerine uygun olarak,
toplum eitiminin genellikle n planda yer ald grlr. Bu gayeye,
hazan da toplumsal aksaklklara dorudan doruya dokunmak veya
tarihin "ibret verici' 'olaylarn ele alp onlardan ahlaki sonular karmak
suretiyle varlmak istenir. Fakat toplumsal meseleler, daha ok, aile
erevesi iinde kalmtr. Bu da, yazarlarn toplum yaayn gzleme
ve inceleme alkanlna henz gerei gibi sahip bulunmaylarndandr.
KonuJar Dou ve slam tarihinden alnm olan baz piyeslerde olay larn
ayni zamanda ihtiaml olularna gsterilen dikkat ise, romantik
tiyatrodan gelen etkilerle ilgilidir. Bu etkiler 1870 den sonra balad
iin, daha nce komedilerin ounlukta olmalarna karlk, bu tarihten
sonra dram eidi daha byk bir rabet grmee balar . Ancak, roman
tik dramda ferdi ihtiraslar byk bir yer tuttuklarndan, tarihi tema lara
nem veren Tanzimat tiyatro yazarlar, Trk tiyatrosunun -daha ekici
olan- ferdi konulara ynelmesini nlemek maksadiyle, "Milli Tiyatro"
adn verdikleri bir tiyatro eidi karmlar ve bununla da konularn
"slam tarihinden veya Osmanl mparatorluundaki ms lman
aznlklarn hayatndan" alan piyesleri kasdetmilerdir. Trk lerce
yaay zellikleri daha az bilinen topluluklarn yaaylarn an latan bu
eserler bir yandan hafif bir egzotizme brndkleri gibi, bir yandan da
-ister istemez- bir rf ve adet piyesi haline de gelmilerdir.
Tanzimat tiyatrosunda dil ve slup, 1880 e kadar, henz ilek ol
mamakla beraber, konuma diline ve slubuna ok yaklamtr.
Fakat bu tarihten sonra, dier edebi trlerde de olduu gibi, tabiiliini
gittike kaybetmi ve bilhassa Abdlhak Hamid'in eserlerinde ok ykl
ve yapma bir duruma gelmitir. Piyes teknii, bu devir tiyatrosunun
phesiz en zayf yndr. Bu ise, yeni trdeki bilgi ve deneme yeter
sizliinin tabii bir sonucu saylmak gerekir. Bununla beraber, bu durumu
ile de, eer devrin siyasi artlar nne iddetle geip onu durdurma
sayd, Tanzimat tiyatrosunun Trk tiyatrosunun gelecei iin ok
mitli olaca tahmin ve kabul edilebilir. Byk bir hzla serpildii
srada bu fidann kurumaa mahkum edilmesi Trk tiyatrosunun ge-

MODER N T Rlc EDEBYATI NI N A NA ZGLER

39

lecei zerinde ok kt etkiler yapm ve onun bugn de Trk edebi

yatnn en zayf yn olmasna sebebiyet vermitir .
Tanzimat devrinin ilk tiyatro eseri olan ve Hayrullah Efendi (l m:
1866) ye ait bulunan Hikaye-i brahim Paa he-brahim-i Gl en
(1965), vakasn Kanuni devrinden alan, drt perdeden ve on bir tablodan
ibaret kk bir trajedidir . Badad Seferi (1534) srasnda Ordu
Defterdar skender elebi'yi haksz yere idam ettirdii ve salta nat
hrsna kapld iin Kanuni tarafndan 1536 da idam edilen Sad razam
brahim Paa ile ayni devirde Msr'da byk n salm muta savvflardan
brahim Gleni'nin ve Msr valisi Kavalal Mehmet Ali Paa'nn olu
brahim Paa'nm ahsiyetleri biribirine kartrlarak, Osmanl
mparatorluu iin asl tehlikenin sonuncusundan gelecei sylenmek
istenen bu piyeste, tarihi atmosferi tamamlamak iin, dil ve slubun
da XVI. yzyla uydurulmasna allmtr. Piyes teknii pek basit
olduu iin, vak'ada baz karklklar da gze arpmaktadr.
Tanzimat tiyatrosunun ikinci eseri, inasi'nin air Evlenmesi
adn daki bir perdelik komedisidir. 1859 da yazlp 1860 da ilk defa
Terce man-i Ahval'de (say: 2-5) tefrika suretiyle yaynlanan bu
eser, ayni yl kitap halinde de kt gibi, yazarn lmnden sonra
drt kere daha baslmtr. nce iki perde olarak dnlm iken
-yazarn ak lamad bir sebeple- bir perdeye indirilen bu komedinin
konusu, "biri birini grmeden evlenme" adetinin tcnkididir. Vaka,
basit olmakla beraber, olduka salam bir kurulutadr. Bu kuruluta
ise, hem yerli ve hem de yabanc unsurlarn etkilerini bulmak
mmkndr. Bylece, vaka ve karakterlerindeki deimezliin ve belli
bir metne tam bal bulunmayn dnda, bir tiyatro eserinin
btn
vasflarn
tayan ortaoyunu
ile
Moliere
(Molyer)
komedilerinin etkileri eserde yanyana yer alrlar. Oyunun belli ve
edebi bir metin
halinde oluu, karakter lerinin ortaoyunun
karakterlerinden ayrl ve vakasnn gelitirilme tarz bakmlarndan
batl olan bu eser; vakasnn balca iki kiiye y rttrlmesi, deiik
halk tabakalarna mensup yerli karakterlerin can landrl gi bi
ortaoyununa
ait zellikleriyle de yerlidir . Bunlardan
ba ka,
ortaoyununun haz teri mlerine de eserde yer verilmitir. Eserin byle bir
yapda oluu, yazarn ortaoyununa alk olan Trk seyircisini yadr
gatmadan onu batl tiyatroya sndrmak veya yerli zellikleri
feda etmemek
iin
Bat
tiyatrosunda
sadece
ortaoyununda
bulunmayan ynleri almakla yetinmek gibi
dncelerle hareket
etmesinden gelmi

4
0

KENAN AKY Z

olabilir. Bir tiyatro eseri yazmak istei ise, hem tiyatronun o sralarda
halktan grmekte olduu byk rabetten, hem de tiyatro eserinin kit
leye hi tap bakmndan tad1 stnl n yaza rca anlalmasmd ando
mu olarak kabul edilmelidir. Srf toplulu a hitap imkanlarna daha ge
ni lde sahip olabilmek iin gazetecilie girien inasi'nin, bu imkana
edebi trler iinde en ok sahip bulunan tiyatroyu ihmal edemeyii ok
tabiidir. inasi'nin -dier edebi trleri old uu gibi- tiyatro eserini de
halka belli dnce ve bilgileri alamak ii n bir vastadan ibaret sayd,
m:kal eleri gibi bu piyesini de "hi'l iltizam lisan-i avam zre yudn"
sylemesinden de aka anlalyor. Trk tiyatro edebiya tnn komedi
eidindeki bu ilk denemesi, dram eidindeki ilk deneme olan Hayrul
lah Efendi'nin piyesine gre', teknik bakmdan ok daha ileridedir.
inasi, btn almalarnda old uu gibi, bu almasnda da maksatl,
uurlu ve planldr.
Bu denemenin yaynlanmas zamanla etkisini gstermi ve tiyat
rodan zevk alan aydn genlere yeni denemeler yapmalar iin tevik
edici olmutur. Bylece, 1866 dan balayarak Trk Tiyatro
Edebiyat' nn yeni bir aba dnemine girdii grlr. air
Evlenmesi'nin basld 1860 yl ile 1866 yl arasnda yazln tiyatro
eserl eri bulunup bulun matl henz kesin olarak anlalabilmi
deildir. 1866 da, Trk tiyat rosunun ilk manzum piyesi ile
karlarz.
Piyesin yazar Ali Haydar (1836-1913), Posta ve Telgraf Nazr
Sar Ahmet bey'in olu ve Yeni Osmanllar'dan Mehmet Bcy'in byk
kardeidir. Sergzet-i Perviz (1866), Sasaniyan Hkmdarlarndan
il. Erzas'n Sergzeti (1866), Ruya Oyunu (1876) adl piyesi
basl mtr. Bunlardan ilk i kisi trajed i olarak yazlmtr. Yazar,
birinci sinin nsznde Trk tiyatrosuna ilk trajediyi kazandrd n
sylyor ve hu tarzn devamn diliyor . Klasik traj ediye eklen de
uymak iin, eserle rini manzum olarak yazmay dnmtr. Ancak
birinci eserin kuru. luu ve temas, daha ok, dram karakteri tayor.
Bu piyeslerin manzum tiyatro eidi olarak henz ilk denemeler
olmalar ve yaza rn nazm tekniine gerei gibi hakim bulunmay ,
dili ve slubu yer yer sakat lam ve canszlatrmtr. nc eser
ise, vakas ve kurulu u basit ve iki perdelik bir komedidir.
Tanzimat devrinde tiyatro f'debiyatnn asl verimli yllan ise,

1870- 1880 yllar olduunu sylemek mmkndr. Bu yllarda, ilk

ciddi Trk tiyatrosu olan Osmanl Tiyatrosu almalarna byk bir
dikkat ve aba

MODERN TRK EDEBYATININ ANA ZGLER

4,1

ile devam ettii gibi, Tiirk yazarlarnn piyes yazma hevesleri de gn den
gne oalmtr. Bu gen yazarlarn bir ksm (Namk Kemal,
Ali Bey, Nuri Bey, Halet Bey), Osmanl Tiyatrosu'nun edebi heyetine
girmek suretiyle, tiyatronun almalarn d a ciddi bir kontrol altna
aldlar. Bir yandan, bu tiyatroda oynanmak zere hazrlanan eviri
piyeslerin redaksiyonun u yaparlarken, bir yandan da kendileri piyes
yazmaa baladlar.
Bunlar arasnda tiyatro ile il k uraan, Ali Bey (1844-1899)dir.
Mutasarrflk ve valiliklnde bul unmu olan Ali Bey, bir aralk Dyun-
Umumiyye Direktrlnde bulunduu iin, Direktr diye de anlr.
Kokona Yatyor (1870, 1961), Misafiri stiskal (1870) ve Geveze Berber
(1873) adl komedisinden baka, Letafet (1899, 1961) adl bir de
opereti vardr. Komedilerinin ortaoyunu ile ilgili ynleri olmayp,
tamamiyle batl komedi kuruluundadrlar. Bunlarn, toplum meselelerine
dokunan ynleri de yoktur. Daha ok, kk birer karakter komedisi
mahiyetinde dirler ve bu tarzn Trk tiyatrosunda ilk baarl
rneklerini verirler.
1870 ten son ra tiyatro t rn deneyenlerden biri de Recaizade
Ek rem'dir . lk denemesini Affe Anjelik (1870) ile yapt. Atala yahut
Ame rika Vahileri
adl ikinci
denemesinin usznde, Afife
Anjelik'in ilk trke dram olduunu, syler. Hayrullah Efeudi'nin
piyesi o tarihte henz yaynlanmam olduu iin, yazarn byle bir
iddiada bulunabil mesi tabiidir. Kocasnn yokluu srasnda uann
tecavz
teebb sne kar direnmi gen bir kadnn hikayesini
anlatan, drt perdelik ve ahslar Fransz olan bu basit dramn
konusunun nereden alnd henz belli deildir. si mler ya banc
olduu iin, eseri n bir adaptasyon olmas gerekmez. Dilinde ve
slubunda
bir eviri kokusu bulunmakla beraber, eviri olduu
hakknda hibir kayda rastlanmad gibi, tersine olarak, kitabn
kapanda ve ayrca yaynlanmas srasnd aki bir gazete ilannda
"tc'lif" olarak gsterilmesi, onun, vakasn Fransa'da gemi gerek
bir zabta olayndan veya bir Fransz hikayesinden alan telif bir
eser olmas ihtimalini stnletirmektedir. Yazarn ikinci tiyatro
eseri, Vuslat (1874 sonlar) tr. Ancak bu arada yazar baka bir
deneme daha yapm, Chateaubriand (atobriyan) dan 1872 yl
balarnda Lrk eyc evirdii Atala romann piyes haline sokarak
ayrca bastrrmtr (1874 balar). Yazar, romand an piyes karmann
trkedeki ilk dene mesi olan bu eserinde, Afife Anjelik'e gre piyes
tekniini ok daha iyi kavramaa baladn gstermi, nszndcki
ifadesiyle bu dene-

42

KEJ\ AN AKYZ

mesinde "hu nevi asarn bugnk gnde en gzidelerinden aJz iktibas

olunmu usulleri" tatbik etmitir. Yazarn bu dikkatli abalar yemiini
vermekte gecikmemi ve bundan sonra yazd Vuslat'ta teknie ha
kimiyeti daha da artmtr. Namk Kemal'in d aha nce yaynlanan
Zavall ocuk adl piyesinde olduu gibi, "evlenmede ana-babann
deil, evlenecek olanlarn sz sahibi olamas grrcktii" eklinde kk
h' toplumsal meseleyi ele alan bu dramnn nsznd e Ekrem, evvelki
d enemelerind e "yerli olaylarn ve ifadelerin yer almay" dolaysiyle
baz hakl tenki tlere uradn, bu gibi eserler "milli ahlak ve adetle
imize uymad cihetle, tiyatro trndeki gcn gerei gibi gstere
bilmek iin, milli bir piyes yazmas gerektii"nin kendisine sylendiini
ve bu tavsiyeye uyup bir mill piyes denemesi olarak Vuslat' yazdn
belirtiyor. Burada dikkate deen nemli bir nokta, devrinin balca
tiyatro yazarlarnn aksine olarak, "Milli Piyes" meselesinde Ekrem'in
normal bir anlaya sahip bulunuudur. inasi ile balayp Kemal ile
devam eden ve iinde yaanlan topl umun meselelerini ele almaa doru
ynelen bu gidiin sonradan ok aykr bir anlaya ynelii yznden
Trk tiyatro edebiyatnn kayb byk olmutur. Ancak, Vuslat'n
Zavall ocuk'taki temay aynen tekrarlamas ve karakterlerin yara
tlmasnda da baz benzerlikler bulunmas, eserinin deerini olduka azalt
mtr. Piyesin en byk baars, sahne diline gsterdii byk uygunluk
tadr. Konumalardaki tabiilik, Kemal'in piyeslerine gre d e, ok daha
ileridir. Ekrem, liimnden sonra ortaya kt iin yazl tarihi belli
olmayan ve konusunu Binhir Gndz hikayelerinden alan ok Bilen
ok Yanlr (1914,1941) adl komedisindr m:>dern tiyatro eserinin btn
zelliklerini gerekletirmi ve bylece Tanzimat devrinin en iyi tiyatro
yazarlar arasna girmitir.
Ayni tarihlerde, tiyatroya geni bir nem vererek bir yandan Os
manl Tiyatrosu'nun modern bir tiyatro haline gelmesi iin byk bir
aba harcayan Namk Kemal, bir yandan d a ::yni tiyatroda oynanmak
zere piyesler yazmakta gecikmedi. Avrnpa'ya kancaya kad ar
(mays 1867) yalnz iir ve politika ile uraan Kemal, dndkten
sonra tiyatro ile de yakndan ilgilenmee balad. Avrupa'ya gitmeden
nce, hi phesiz, tiyatro hakknda da bir fikri Yard . stanbul'daki
tiyatrolarn oyunlarn grmt. Fakat bunlar , ounlukla, yabanc
kumpanya larn oyunlar idi. Osmanl Tiyatrosu , ancak 1867-1868
mevsiminde a labilmi ti. Bunun iindir ki Kemal, ancak Avrupa'ya
katktan sonra

MODER N TRK EDEBYATIN[N ANA ZGLER

43

ciddi sahne eserlerinin seyircisi olabildi ve tiyatronun nemini

ksa zamanda kavrayabildi. Orada tiyatro sadece bir elence vastas
deil, ayni zamanda, fikri seviyeyi ykselten ciddi bir messese idi.
Tiyat ronun bu yn, Kemal 'i hayran brakt. Her gn binlerce
ineana hita beden bu messeseler, adeta birer okuldu.
O srada
Paris'ten yazd bir
mektupta , tiyatronu n
"ahlak
ve
lisan
mektebi" oluun u nemle belirtir. Edebi almalarnda Tanzimat
'n topl um cu prensiplerine bal bulunan Kcmal 'in, tiyatroyu da
bu ynden grmesi kadar tabii bir ey olamaz. Ona gre ciddi bir
tiyatrn eseri, sekin bir toplulua belli dnceleri alamak iin en
elverili vasta idi. Avrupa 'dan byle bir inanla dnen Kemal, 1872
yl sonlarnda Osmanl Tiyatrosu'nun edebi heyetine girdii gibi,
birka ay sonra da ilk pi yesi Vatan yahut Silistre (1873, tarihsiz
basklar, 1891, 1892, 1940, 1948, 1954, 1957 , 1960) yi de yazd.
1Nisan 1873 gn oynan ve bir hafta sonra yazarn n Kbrs'daki
Maosa kasabasna kalebend olarak gndrilm esin e sebep olan bu piyes
by k bir rabet grerek yJ zarfnda stanbul , zmir ve
Selanik'te alt yz defaya yakn oynand. Bu ilk piyesinin
provalar yapld srada Glni hal (1875, tarihsiz bir bask, 1911,
1960) i yazan Kemal, Kbrs'ta kald otu z sekiz ay iinde, drt
piyes daha yazd: Zavall ocuk (1873, 1874, tarihsiz bir bask, 1911,
1960), .Akif Bey (1874, 1910,
1961), Kara Bela (1910), Celaleddin-i Harzemah (1875, 1898).
Bu piyeslerin hepsi de dra m dr. Vatan yahut Silistrc ve Celaleddin-i
Harzemal, kon uJarn tarihi olaylardan alrlar. Piyes tekniini bildii
muhakkak olmakla beraber, Kemal'in piyesleri de teknik bakmdan
zayftrlar. Bu ynden en kuvvetli olan Glnihal'dir. Bu piyes, vak'asnn
gelitirilmesi, entrik unsurunun ok iyi kullanlm as ve karakterlerin
ok canl olarak verilcbilmrleri bakmndan , yazarn en baarl tiya tro
eseridir. lk old.u halde en tannm denemesi olan Vatan yahut Silistre,
btn baarsn devrin siyasi h avasndan almtr. Gerek vakalann
ku ruta ve gerekse karakterlerini yara tta romantik dramn etkisinde
bulunan yazarn son piyesi Celaleddin-i Harzemah 'ta bu etki ok daha
bellidir. Hugo'nun Cromwell'i gibi yalnz okun mak iin yazlm olan
bu on be perdelik eser; hem ortaa tarihinden alnm vak'as, hem
karakterlerin yaratlnd aki arlk YC hemde sahne dilind en uzak
laan konumalarnd aki ifade iddeti bakmndan romantik dramn
Tanzimat tiyatrosundaki ilk baarl rneidir.
Tiyatroda "elence" ile "toplumsal fayda" y birletirerek onu

44

KEN .\:'<I AKYZ

"faydal bir elence" diye tarif eden Kemal, tiyatro hakkndaki dn

celerini baz makaleJcriyJc - Crom,,ell'in nszne nazire gibi yazd
CeJaleddin-i Harzemah Mukaddimesi'ndcn renmek mmkndr.
Tiyatro eserini "edebiyatn en byk ksm" sayan Kemal'in piyesleri,
aydnlar arasnda byk rabet grerek Trkiye'de tiyatronun cid diye
alnmasnd a etkili olduklar gibi, baz gen yazarlarn da dorudan
doruya eserlerini etkilemilerli r. Bunlardan Zavall ocuk iJe
Ekrem'in Vuslat ve Abd lhak Hamid'in li Kz piyesleri arasnda yakn
hir tema ve vak'a benzerlii gze arpar. Celaleddin-i Harzemah da
Abdlhak Hamid'in tarihi piyese yneliinde ve sahne dilinden
uzaklamasnda etkili olmutur.
Vatan yah ut Silistre'nin oynanmasndan birka gn evvel, yine
Osmanl Tiyatrosu'nda Ahmet Midha t'n 1872 de baslan Eyvah! isimli
bir dram oynand. Bu dramn temas da, Tanzi mat tiyatrosunun baz
rnlerindeki toplumsal muh tevaya uygundur. Bu muhteva ise, bat
llamann aile evresindeki etkileri ve bilhassa evlenmedeki eski adet
lerin tenkidiyle ilgilidil'. inasi'nin air Evlcnmesi'nde tenkil edilen
"erkekle kadnn birbi rleriyle tanmadan evlenmeleri" ad.etinden sonra,
Namk Kemal'i n Zavall ocuk piyesinde "genlerin evlenmelerinde
son sz ana-babann sylemeleri" adeti tenki t edildii gibi, Ahmet
Mithat'n bu ilk dramnd a da "birden fazla kadnla evlenme" adeti
iddetle tenkit edilmektedir. Bu ba!nmdan eser bilhassa yobazlarn
ar hcumlarna urad ise de yazar, Moliere 'in papazlar yermesindeki
metodla hareket ed ip hcumlara ayni yl Ak Ba adl bir baka
komedisi ile karlk vererek, h u sefcl', halkn dini duygularn ktye
kullanan softalara iddetle saldrd.
Ahmet Midhat 'n ad bilinen piyeslerinin says on ikiyi
bulmakta ise de, ancak yedisi baslmtr. Bunlardan, insan haklarn
ve Avrupa' daki snf mcadelesini kendisine konu yapan Ahz- Sar yahut
Avrupa'nn Eski Medeniyeti (1875), baarsz bir dramdr. 1883 tc
yaynlanan erkes zdenler piyesinin kapand a "Milli dram" terimi
ve "Hem tiyatroda oynanmak, hem de roman gibi okunmak zere
yazlmtr" kayd vardr. "Milli dram" Lerimi, piyesin vakas Osmanl
nparatorluu'nun
azn lklarndan
olan
erkeslerin
yaay
tarzlarn ve ahlaki inanlarn belirttii .iin kullanl mtr. Ayni
zamanda roman gibi okunmak iin yazlm olmas da, devrin siyasi
arllarndaki ar bask ile ilgilidir. Frs-i Kadim'de Bir Facia yahut
Siyavu (1883) piyesi , drt perdelik

MODER N TRK EDEBYAT IN IN A N A ZGLE R

45

tarihi bir dram olarak yazlmtr. Ciddi tiyatro eserlerinin oynanmasna

imkan bulunmay karsnda, bu drvirde, oynanmak iin yazlan eserler
-genel olarak- mzikli , dansl yani sadece elendirici piyeslerdir . Daha
ok operet tekniine kaan bu piyeslerin grdkleri rabet karsnda,
Ahmet Mithat bu tarz d a denem i ve engi yahut Dani elebi (1883)
ve Ziba (baslmam) gibi piyesler de yazmtr. Bunlard an baka, Gnl
adl hikayesini piyes haline getirerek Hkm-i Dil (1884) adyle bastrm
tr.
"Toplumsal fayda" prensibine sonuna kad ar bal kalarak eser
lerinde toplumsal meselelere daima byk nem veren Ahmet Midhat,
piyeslerind e de, tiyatro tekniini ikinci plana atan bir yazar olarak kar
mza kar.
Tanzimat tiyatrosunun en nemli ve en veimli ahsiyeti, phesiz,
Abdlhak Hamid'tir. Tiyatro alanndaki ilk denemesini Maccra-yi
Ak (1873, 1910) ile yapt. Bunu, ok ksa aralklarl a, Sabr Sebat
(1874), li Kz (1874) ve Duhter-i Hindu (1875) izledi. Yakas Hin
<listan'da ve bir masal atmosferi iinde geen Macera-yi Ak, airdeki
egzotizm eiliminin ilk rneini verir. Bu eilimin Hamid'te, Fransz
edebiyatndan gelme bir etki ile yani Atala, Pol ve Virjini ve Robenson
Kruzoe gibi evirilerle ve ilk genliinde Tabran'a kadar kara yolundan
yapt ve pitoreski bol manzaralarn yer ald uzun yolculukla ilgili
olduu kabul edilebilir. Sabr Sebat ve li Kz, bu egzotizmden kurtu
lup tekrar yerli hayata girerler. Bunlardan birincisinde ataszlerine, h alk
tekerlemelerine ve cinasl szlere fazla yer ayrmak suretiyle, konu
malarn tabiilii bozulmutur. kincisi ise, konusu bakmndan , Namk
Kemal'in Zavall ocuk piyesinin etkisindedir. Bu iki denemeden sonra
yazar, Duhter-i Hindu (1875) ile, yerli hayattan ayrlarak yeniden eg
zotizme dner ve bu dnnn sebebini de ayn eserin sonunda ak
lar. Bu aklamaya gre: (Halkn rabet ettii, milli ahlak ve adetleri
mizi gsteren "Milli Tiyatro" eserleri, herkesin bildiini tekrarlamaktan
baka bir ey yapmayan birer "ahlak risalesi"dir. Birok rnekleri
gibi, li Kz da bu cinsten bir eserdir. Asl milli tiyatro eserleri ise;
seyircilere, herkesten iyi bildikleri kendi hayatlarn deil, tanmadklar
topluluklarn veya aznlklarn hayatlarn, islam veya Osmanl tarihinin
muhteem olaylarn tantan eserlerdir. Batda pek ok bulunan hu
trl eserler, bizde henz yoktur.) Tarihi vak'alara ve yabanc millet
lerin yaaylarna byk yer veren romantik dramn etkisiyle byle

46

KENAN AKYZ

bir tiyatro grne kaplan yazar, Recaizadc Ekrcm'in Atala piyesini

Vuslat ve li Kz'dan stn bulur ve "umum rabet hilafna" olarak
Duhter-i Hindu'yu yazdn syler. mparatorluktaki aznhklann ya
ay tarzlarn ve ahlak inanlarn gsteren eserler daha evvel de
yazlm; emsettin Sami bu tarz "Besa yahut Ahde Vefa" ve "Seydi
Yahya", Ebuzziya Tevfik "Ecel-i Kaza ", Manastrl Rfat ile Hasan
Bedrettin "Delile", "Ebul'ala", "Klemenler" gibi dramlarda dene
milerdi. Fakat yazar, Duhter-i Hindu'nun Sonsz'ndeki vgsne
ramen, bu tarza hi iltifat etmemi ve ondan sonraki piyeslerinin
konu larn hemen hemen Eski Dou ve slam tarihlerinden almtr.
Trk seyircisinin bilmedii bir topluluu anlatan
ilk
eseri,
mparator luun aznlklarndan birine deil, tamamiyle yabanc bir
toplulua,
XIX. y zyl sonu ngiltere'sine ait olan Finten (1916, 1927, 1964)dir.
Hamid'in piyeslerinin bir ksm mensur , bir ksm da manzumd ur.
Mensur olanlar, yukardaki be piyesinden baka Tark yahut Endls
Fethi (1879, 1910, 1917), ibn-i Musa yahut Zat-l Cemal (1917), Yadi
gar- Harb (1917), manzum olanlar Nazife (1878, 1917), Nesteren (1877),
Eber (1880, 1922, 1945), Tezer yahut Abdurrahman- Salis (1880, 1945),
Liberte (tefrika, Trk Yurdu, 1913), Tarhan (1916), Sardanapal ( 1917),
Abdullahs-Sagr (1917), lhan (1918), Hakan (1935). BunJara yars
tamamiyle manzum ve yars da tamamiyle mensur olan Zeynep (1908)
ile, ikisi de manzum olup henz baslmam bulunan Cnun-i Ak (yaz
l: 1917) ve Kanuni'nin Vicdan Azab (yazl: 1937) piyeslerini de
eklemek gerekir.
Saylar yirmi biri bulan L u piyeslerin hepsi de dramdr. lk ya
zlanlar bir yana braklacak olursa, tarihi konular ileyenler gerek
vak'alarnn kurulu tarz ve olaanst olaylara byk nem veri,
gerek kahramanlarn karakterlerini ileyite arla ka ve kiiler
kadrosunun genilii ve gerekse parlak konumalara dknlk bak
mndan tamam.iylc romantik dramn etkisindedirler. Shakespeare
(eks pir) den gelme bir etki ile yazar, baz piyeslerinde cinlere ve
cadlara da yer vermitir. Bilhassa Finten'de Macbeth (Makbet) in
etkileri ok bel lidir. Yazarn vakalarnn kuruluu ve kahramanlarnn
karakterleri bakmndan Corneille (Korney)in etkisinde kalan iki piyesi
de, Nesteren ile Eber 'dir. Birincisi Corneillc'in Le Cid (L Sid) ine
nazire olarak ya zld gibi, ikincisinin vakas da ayni yazarn Horace
(Horas) ndan alnmtr. Bununla hnaber, gerek vakann ve gerek
kahramanlarn ile-

:IIODERN TL RK EDEBYATf NIN ANA ZGLER

47

ni tarzlarnda yine romantizmin rtkileri grlr. Hamid, klasik ze" kc

ulaabilmi deildir. Esasen, yaradl da byle bi r zevke varabilmesine
elverili sayuamaz .

Anlalmas g bir "Milli Tiyatro" grne saplanarak iinde ya

ad toplumun realitelerinden uzaklaan, ha lta onlar kmseyen
Hamid, hu garip davran sonunda, Tanzimat tiyarosunun balan
gtaki toplumcu gidiini tersine evirenlerin Pn gl ve en Yerimli
olandr. Bylelikle, Trk tiyatrosu da yava yava yeniden ferde yn<'
lerek, daha ok, bir karakter tiyatrosu haline girer. Gerekten, Hamid'in
btn piyeslerinde karakterler n planda gelir. Oyunlarna ald karak
terlerin tahliline byk nem verir. Bilhassa, eitli ihtiraslarn
tasvir ve tahlilinde ok baarldr. Bu bakmdan Fitc, onun en
baarl eseri olarak kabul edilebilir. Bununla beraber Hamid,
piyeslerinde , toplumsal konulara kar tamamiyle ilgisiz deildir.
Bilhassa, Vatan yahut Silistre'den sonra o devrin aydnlar arsnda
ok rabette olan vatanperverlik ve hrriyet duygularnn Hamid 'in
birok piyeslerinde de yer yer ilendiini ve Liberte'nin ise
tamamiyle bu temaya ayrlm olduunu kaydetmek gerekir.
lk piyeslerinde tiyatro tekniine olduka uyan Hamid, sonralar
hu husustaki her itinay brakm ve bilhassa 1880 den sonraki piyesleri
ni -Ahmet Mithat gibi- okunmak iin yazmaa balamtr. Bu
sebeple piyeslerinde, genellikle, byk bir teknik kaytszl gzr
arpar. Perde ve sahne blnleri ok lsz olduu gibi,
hazan da perdelerin sonuna -planszln ak bir delili olarak kabul
edilebilecek- "ilave"ler yapt ve mensur piyeslerinin iine uzun man
zumeler koyduu grlr. Manzum piyeslerinde ise, nazm tekniindeki
itinaszlk da pek bellid i r. Bu piyeslerinin ounu Aruz vezniyle ve yal
nz ikisini (Nestcre, Libertc) Hece vezniyle yazmtr.
Hamid 'in piyeslerindeki en byk kusur, hi phesiz, dilde ve
s luptaki dzensizliktir. lk piyeslerind e konuma diline ve slubuna
ok yaklam olduu halde, sonraki eserlerinde bu dilden yava
yava uzaklam ve nihayet tamamiyle kitab ve ok ya banc bir
dilde karar klmtr . Eber, Tezer, Tark ve Finten gibi en tannm
ve sevilmi eserlerindeki birok pasajlarn, dinlenirken deil, dikkatle
okunduklar zaman
bile anlalmalar
gctr. Bilhassa
tarihi
piyeslerinde, yer yer, parlak bir hitabet slubuna sapmas da bu
eserlerin konumalarndaki tabiilii
ayrca
zedeleyen sebeplerden
biridir. Oynanmak imkanszl

48

KENAN AKYZ

karsnda piyes tekniini bu derecede ihmal etmenin akla uygun bir

aklamasn yapmak gctr ,e Trk tiyatro edebiyatnn henz yeni
yeni gelitii bir srad a yaplan bu ihmalin onun gelecei zerinde ok
ykc elkileri olmutur.
Tanzimat devrinin tiyatro yazarlar

arasnd a emsettin

Sami

(1850-1904), Manastrl Rtfat (1851-1907) ve Hasan Bedrettin Paa

{lm: 1916) da vardr. emsettin Sami'nin dram olarak yazd
piyes d e, devrin yanl "Milli Tiyatro" anlayna uygundur. Bunlardan
Besa yahut Ahde Vefa (1875) nn konusu mslman Arnavutlarn
yaayndan, Scyd Yahya (1875) nn konusu E::!dls larihinden ve
Gave'nin konusu da ran tarihinden alnmtr. Manastrl Rfat ile
Hasan Bedrettin Paa nce ayr olarak, sonralar da ortaklaa tiyatro
eserleri yazdlar. Manastrl Rfat'n kendi piyesleri Osman Gazi (1873),
Grenek (1873), Pak-damen (1874), Ya Gazi, Ya ehit (1874, 1908);
Hasan Bedrettin Paa'nn kendi eserleri skat- Cenin (1873) ve kbal
(1873) dir. Hepsi de dram olan bu piyeslerden Osman Gazi ile Ya Gazi,
Ya ehit; Vatan yahut Silistre'nin uyandrd vatanperverlik havasnn
etkisiyle yazlmlardr. Grenek, eski dnlerdeki israf tenkit eder.
Pak-damen ise, Afife Anjelik'in Trk hayatna uydurulmu eklidir.
ki yazar, biilikte yazdklar piyeslerini ise "Temaa" adl bir seri olarak
yaynladlar . Bu seride kan eserler arasnda Ebul'ala (1875), Delile
yahut Kanl ntikam (1875), Klemenler (1875), Fakire yahut Mka fati ffet (1876), Ahmet Yetim yahu t Netiee-i Sadakat (1880) adL be
dram; Nedamet (1875) adnda bir komedi ve Ehu'l-Feda adl bir de
opera-komik vardr. Bunlara, tiyatro trn birer eserle denemi olan
Ebuzziya Tevfik (1849-1913) in Ecel-i Kaza (1872), Samipaa zade
Sezai (1859-1936) nin ir (1879) ve Muallim Naci'nin Heder (1910)
adl piyeslerini de eklemek gerekir.

Rom a n

ve

Hi kaye

Trk edebiyatnda batl roman da 1860 tan sonra balar. nce

tannm Fransz romanlarndan evrilen rnekleri, ksa bir zaman sonra,
yerli romanlar izler.
Trkiye'de okunan ilk Fransz roman, Yusuf Kamil Paa (18081876) tarafndan evrilen Telcmak (1862) tr . Byk bir rabet
grerek

MODERN TRK EDEBYATININ Al'iA ZGLER

49

yedi ylda drt defa baslan ve tamamiyle pedagojik bir muhtevaya

sahip bulunan bu eserin modern roman anlay ile bir ilgisi bulunma
d gibi, gerek karakterlerinin, gerek vakann getii yerlerin yabanc
l ve gerekse Trkiye'de o srada Yunan mitolojisi hakkndaki bilgi
yetersizlii ynlerinden de Trk okuyucusunu ilgilendi.ren bir yn
olmamak gerekir. Buna ramen grd rabet, evirinin devrin tann
m bir devlet adam tarafndan yaplm olmas ve avrupai bir devlet
kurulmasna alld sralard a byle bir devletin esaslar hakknd a
bilgi vermesiyle ilgilidir.
Ancak, bu "hikmet ve marifet" dolu eserde dil ve slubun ok
"mniyanr" olmas, onun, geni bir topluluktan ok, ounluunu eski
edebiyat tarafhlarnn meydana geti rdii snrl ve yar aydn bir memur
evresinde rabet grebildiinin ak bir delilini verir. Bu romann,
arasndan gelecekteki Trk romanclarnn kaca gerek aydnlar
evresinde hibir rabet grmediini gsteren bir baka delil de, ken
disinde bulunan zelliklerden hibirinin ilk Trk romanlarna gememi
olmasdr. Sonu olarak, srf bir devlet adam tarafndan evrildii iin
rabet gren ve trkede tesadfen ilk rnek olan hu romann, avrupai
Trk roman zerinde hibir etkisi bulunmadn kabul etmek duru
mundayz.
Trk aydnlarnn zerinde geni etkiler yapan ilk romanlar ise;
Sefiller (1862), Robenson Kruzoe (1864), Monto Kristo (1871), Atala
(1872) ve Pol ve Virjini (1873) gibi btn dnyaca tannm romanlar dr.
Bu evirilerden sonra da, Tanzimat devrinin sonuna kadar, eviri
roman byk bir verimlilikle devam etmi ve hissi romanlarla birlikte
bilhassa macera romanlar geni bir rabet grmtr. Bu devirde
eserleri en ok evrilen yabanc romanclar arasnda Lamartine,
A.
Dumas Fils (A. Dma Fis), Octave Feuillet (Oktav Fye), Hector Malot
(Hektor Malo), Paul de Kock (Pol d Kok), Xavier de Montepin (Ksa
viye d Montepen), Eugene Sue (jen S), Ponson de Terrail (Ponson
d Teray), Frederic Soulie (Frederik Suliye), Emile Richebourg (Emil
Ribur), Emile Gaboriau (Emil Gaboriyo), George Ohnet (Jorj ne) dik
kati ekerler. Bu listeye, fenni konulardaki romanlariyle byk bir n
kazanm olan Jules Verne (Jl Vern) i de eklemek gerekir.
Bu basl rnekleri tanyana kadar, Trk okuyucusu eitli kaynak
lardan gelen manzum ve mensur hikayelerle kar karya idi. Aydn
okuyucu, Divan edebiyatnn manzum ve mensur eserlerini okuyordu .

50

KEN A"'I' AKYZ

Hacim bakmndan hazan bir roman byklnde de olabilen bu hi

kayeler, Divan edebiyatnn sk kuralc zihniyetine tamamiyle bal
drlar. Yakalar hepsinde ortaktr (Leyla ile Mecnun, Yusuf ile Zeliha,
Vamk u Azra, . . .). Yazarlar, bu kalplam vakalar zerinde nemli
saylabilecek hibir deiiklik yapamazlar. Bu romanlardaki tema,
genellikle, romantik yapda ve hazan da ilabileen bir aktan ibarettir.
Vakann kuruluunda, oklukla, bir zaman ve mekan karkl veya
belirsizlii bulunduu gibi, geree aykr veya ok ar olaylar da yer
alr. Kahramanlar ise, hep ayni ahslardr; hayatla ve toplumla hibir
ilgileri yoktur. Bu kahramanlarn arasna, masallarda olduu gibi, cinler,
periler, cadlar da karr. Tasvirler genel olarak ar karakterde ve
sbjektif olduu gibi, bunlara Divan iirlerinin btn klie benzetme
leri de girer. Manzum hikayelerdeki mazmun hakimiyeti, mensur hika
yelerde yerini secie Lerkeder. Realizme yer vermeyen hu hikaye ve ro
manlarda dil ok ardr ve psikolojik tahlillere de rastlanmaz. Bu
mahiyetleriyle, ancak, hacinli ve gelimi bir masal olarak kabul edile
bilirler.
Bunlarn dnda, aydn olmayan halk zmrelerinin de -kendi zevk
seviyelerine uygun- birtakm hikayeleri vardr. "Halk hikayeleri" dedi
imiz bu hikayelerin bir ksm yazl, bir ksm szldr. Bazlar kah
ramanlk hikayeleridir ve kahramanlar hazan islami (Ebamslim,
Battal Gazi), hazan da yerli (Krolu) dir. Halk hikayeleri nin bir ksm
ise, ak hikayeleridir. Bunlarn kahramanlar hazan gerek, hazan da
hayali olur. Btn halk hikayeleri -masalla ilgili bulunmakla beraber-,
Divan edebiyat hikayelerine nisbetle, ferdin ve toplumun gerek ha
yatna daha ok baldrlar . Dil ve slup bakmndan da, hitab ettikleri
topluluun konuma dil ve slubu na ok yakndrlar.
Bat romannn Tanzimat devrindeki ilk evirileri ve ilk Trk
romanclar, karlarnda byle eit eit okuyucular buldular . Bu
okuyucularn ayr bir muhteva ve teknikteki batl hikaye ve romana
altrlmalar iki ayn yoldan olmutur.
Birinci yol; aydn olmayan, geni halk topluluunun avrupai hikaye
ve romana yadrgamadan altrlmas iin Ahmet Midhat tarafndan
izlenen ve batl hikaye ve romanla Trk halk hikayelerini uzlatrmaa
alan yoldur. Bu, halk, hikayelerinin bir nevi modernletirilmesidir ve
inasi'nin ortaoyunu ile batl komediyi uzlatrmaa almasnn yerli
unsura daha ok kayan eklidir.

'IJOOER N TRK EDEBYATIN IN ANA ZGLER

51

kinci yol ise; bat kltr ile deiik llerde temasa gemi
olan snrl aydnlar topluluu iin Namk Kemal tarafndan izlenen ve
yerli hikaye ve roman rneklerini dikkate almadan, dorudan doruya
batl hikaye ve roman tekniini tatbike alan yoldur.
Trkiye'deki siyasi anlamdaki Tanzimat hareketinin, toplumsal
alanda, "medeniyet deitirme" anlamna geldiini biliyoruz. Bunu
ilk anlayan ve gerekletirmee alan inasi olduu gibi, en geni l
de gerekletirebilen de Ahmet Midhat olmutur. Bu medeniyet de
itirme olaynn okumam halk ynlarna aktarlmas, onlarn yeni
medeniyetin eitli ynleri zerinde aydnlatlmas ve kendilerine ilk
bilgilerin verilmesi hususunda onun gsterdii aba ok byktr. Ede
biyat, onun iin de, bir vas tadan ibaretti. Halkn medeni seviyesini
ykseltebilmek, nce onun seviyesine nmek, ona kendi diliyle ve ho
land ekilde hitap etmekle mmknd. Bu yola girildikten sonra,
gerekli ve faydal grlecek eher ey kolaylkla verilebilirdi.
1844 te stanhul'da doan Ahmet, kk bir manifaturacnn o
ludur. 1854 te, memur olarak Vidin'de bulunan aabeyisinin yanna
gidip ilk renimine orada balad ise de, okulu yarda brakt. yl
sonra tekrar stanbul'a dnd ve Msr ars'nda bir aktarn yanna
rak girdi. Bir yandan da, zel olarak, trke ve franszca dersleri
alyordu. Drt yl sren bu hayattan sonra tekrar aabeyisinin yanna,
Ni'e gitti ve ilkokulu tamamlayarak Tuna Vilayeti Mektupuluk
Kalemi'ne girdi (1864). alkanl ile vali Midhat Paa'nn takdirini
kazand ve Paa ona kendi adn verdi. Bylece, Ahmet Mithat oldu.
1869 da, Tuna vilayet gazetesinin bana getirildi. Midhat Paa ayni
yl Badat vilayetine nakledilince, Ahmet Midhat' da alp yannda
gtrd . Badat'ta kald iki yl iinde vilayet gazetesi olan Zevra'y
kard gibi, Maarif Nezaretinin at okul kitaplar yarmasna da
Hace-i Evvel'i ile katlarak ikincilii kazand (1870). Ailevi sebeplerle
1871 de istifa ederek stanhul'a dnd ve evinde at kk bir matbaa
ile kendi eserlerini basmaa halad. 1872 de, mrleri ok ksa sren,
Bedir ve Devir gazetelerini kard. 1873 te, Ahdlaziz'in tahttan inme
sine kadar srgn kalaca Rodos'a gnderildi. Buradaki hayatn Menfa
(1876) da anlatt. Durmak bilmez bir yaz makinesi halinde olan yazar,
srgnl srasnda da almalarna ara vermeyerek Letaif-i Rivayat
serisini clevam ettirdii gibi, alt romanla piyesin de sahibi oldu.
1876 dan sonra Ceride-i Askeriyye bayazarl, Takvm-i Vekayi mdr-

52

KENAN

AKYZ

l ve II. Abdlhamid'in vakanvislii gibi grevlerde bulundu. Bu

son grevi srasnda 1876-1877 Osmanl-Rus harbi mahubiyetinin
sorumluluunu sarayn zerinden atmak iin ss-i nklah (1878) yaz
mas ve Midhat Paa'nn II. Abdlhamid tarafndan yaptrlan ve sr
gnl ile sonulanan muhakemesi dolaysiyle Midhat Paa'nn aley
hinde bulunmas gibi hareketler, halk zerindeki prestijini ok sarst.
Fakat, maddi d urumu dzelm i ve refaha kavumutu. 1878 de kurduu
Terceman-i Hakikat, nnn genilemesine yardm etti. 1879 da Mat baai Amire mdr, 1895 te Umfr-i Shhyye reisi oldu. 1908 den sonra
tekrar gazetecilik hayatna atlmak istedi ise de, deien zihniyet ve
teknik karsnda, haan kazanamad. Bunun zerine retim hayatna
balayarak, stanbul niversitesi'nde Dnya Tarihi ve Diler Tarihi
derslerini okuttu. lm 30 Aralk 1913 tedir.
Ahmed Midhat, Trk Edebiyatnda darlak yani kendisinden ok
evresi ile ilgili yazar tipinin en dikkate deer rneidir. Krk be yl
sren ok enerjik ve ok verimli yaz hayatnn her safhas, onun karak
terindeki bu ana zelliin grnleriyle doludur. Msbet bilimlere ait
basit okul kitaplarndan dini ve felsefi konulardaki eserlerine kadar ok
deiik alalardaki almalar arasnda bu zelliin en ok grnd
edebi tr, hikaye ve romandr. evresi ile ilgilenen insan onu yalnz
gzlemle yetinmeyerek gzlemlerinin sonular zerinde bir dnme
dnemine gireceine ve evresine dncelerini de aklamaa ala
cana gre yazarn, er-ge, byle bir aklama ve gerekli telkiler iin
en ekici ve en geni imkalara sahip bulunan hikaye alanna girme
si mukadd erdi. Yazarn bu kaderini belirten ikinci miza zellii ise,
sohbetten, konumadan son derecede holanmasd.r. Dncelerini rahat
rahat ve istedii genilikte anlatabilmesi iin de, hikaye ve romandan
daha elverili bir ortam elbette olamazd.
Bunu gayet iyi farkeden Ahmed Midhat, bu alandaki almalarna
fkralar yazmakla balad. Kssadan Hisse (1869, 1870) ad altnda
toplad bu fkralardan kk birer ahlaki fayda da karmay ihmal
etmedi.
Kssadan Hisse'nin ikinci basksn yapt yl, Letaif-i Rivayat
genel ad altnda bir seri yaylamaa halad. Seri oulukla byk
hikayelerden kurulu olmakla beraber, seriyi meydana getiren 29 kitap
arasnda roman (Cinli Han, ingene, Bir Acibe-i Saydiyye) ve bir de
dram (Eyvah!) yer almtr . Henz vaka icadnda tecrbesiz olan yazar,

rODERN TRK EDEBYATININ ANA ZGLER

53

hikayelerinin vakasn oklukla Fransz hikaye ve fkralarndan veya

iittii birtakm gerek olaylardan alyor ve onlar istedii gibi dei
tiriyordu. Yaynlanmas yirmi be yl sren bu seri, pek ksa zamanda
fkradan hikayeye geen gelecekteki romancnn ikinci hazrlk safha
sdr. Bu saf hadan da romana gemek isteyecei pek tabii idi. Nitekim,
hu merhaleye ulamas da pek uzun srmedi. Yazd sekiz byk
hikaye ile 1870 ylnda hummal bir aba gsteren yazar, romana ge mek
iin, iki byk hikaye daha yazmay ve bu alanda drt yllk bir
denemeyi yeter grerek, Hasan Mellah (1874) adl byk macera roma
nyle romana geti. Bu ilk romanndan sonra, resmi grevler, gazete
karma ve vakanvislik gibi birbirind en farkl ve deiik ileri ara
snda Letaif-i Rivayat serisine devam ettii gibi, roman yazmay da
ihmal etmeyerek, 1908 ylna kadar otuz dokuz roman daha meydana
getirdi.
Byk hikayeleri (Letaif-i Rivayat serisi) (1870-1895): Su'-i Zan
(1870, 1900), Esaret (1870, 1900), Genlik (1870), Teehhl (1870), Felsefe-i
Zenan (1870), Gnl (1870), Mihnet-kean (1870), Firkat (1870), Yeni
eriler (1871), lm Allahm Emri (1873), Bir Gerek Hikaye (1876),
Bir Fitnekar (1876), Nasib (1877), Bahtiyarlk (1885), Obur (1885),
Bir Tvbekar (1885), ifte ntikam (1887), Para (1887), Ksmetinde
Olann Kanda kar (1887), Diplomal Kz (1890), Dolaptan Temaa
(1890), ki Hud'a kfrr (18'.>3), Emaneti Stk (1893), Can Kurtaranlar
(1893), Ana-Kz (1895). Bu serinin dnda kalanlar: Durub-i Emsal-i
Osmaniyye Hikemiyyatnn Ahkamn Tasvir (1872), Hayal-Hakikat

(1891).
Romanlar: Hasan Mellah yahut Sr inde Esrar (1874), Dn
yaya kinci Geli yahut stanbul'da Neler Olmu ? (1874), Hseyin
Fellah (1875), Felatun Beyle Rakm Efendi (1875), Kar-Koca Masal
(1875), Paris'te Bir T rk (1876), engi (1877), Bekarlk Sultanlk m
Dedin ? (1877), Sleyman Muslu (1877), Yeryznde Bir Melek (1879),
Henz On Yedi Yanda (1881), Karnaval (1881), Amiral Bing (1881),
Vah! (1882), Acaib-i Alem (1882), Drdane Hanm (1882), Esrar- Ci
nayat (1884), Cellad (1884), Volter Yirmi Yanda (1884), Hayret
(1885), Cinli Han (1885), Demir Bey yahut nkiaf- Esrar (1887),
ingenr (1887), Fenni Bir Roman yahut Amerika Doktorlar (1888),
Haydut Montari (1888), Arnavu tl ar-Solyotlar (1888), Grc Kz yahut
ntikam (1888), Nedamet
mi ? Heyhat! (1889), Rikalda yahut
Amerika'da Vahet

KENAN AK) Z

Alemi (1889), Aleksandr Stradella (1889), eytankaya Tlsm (1889),

M,ahedat (1890), Ahmet Metin ve irzad (1891), Bir Acibe-i Saydiyye
(1894), Taafff (1895), Gnll (1896), Eski Mektuplar (1897), Mesail-i
Mulaka (1898), Altn Aklar (1899), Jn Trk (1908).
Toplumsal fayda peinde koan bir yazar olarak Ahmet Midhat'n
hikaye ve romanda salamaa alt fayda, Trk halknda "ada
medeniyete uymayan dn ve yaay tarz" n deitirmektir. Bu
nun iindir ki hikaye ve romanlarnda dikkatini en ok toplad nokta
lar; "batl inanlar ve iptidai adetleri tenkit", okuyucuya "Batnn
msbet dnya grnden haber vermek" ve "Bat kltrnn ilk bil
gilerini aktarmak"tr. Namk Kemal'in tiyatro hakkndaki "faydal
elence" formln, hikaye ve romana da tatbikte tereddt etmez. Me
sail-i Mulaka adl romannn nszndc, roman okumaktan maksadn
"hem elenmek, hem renmek" olduunu ve bu maksadn gerekle
mesi hususunda "vakas Avrupa memleketlerinde geen" romanlarn
daha elverili bulunduunu syler. Ona gre; Bat medeniyetini kabule
karar verdiimiz ve her medeniyet gibi bu medeniyetin de hem iyi,
hem de kt ynleri bulunduu iin, onun nelerini alp nelerini alma
mamzn uygun olduunu bilmek bakmndan, vakas Avrupa 'da geen
romanlar ok daha faydaldr. Bu dnce, yazarn, Mesail-i Mulaka
roman gibi daha birok romanlarnn vakalarn neden Avrupa' da
geirttiini de aklamaktadr .
Okuyucu iin faydal bulduu telkinleri n plana alan yazar, bu hu
susta modern hikaye ve romann tekniine dikkatle balanmak lzumunu
duymaz. Hele hacim hususunda tamamiyle kaytszd r. Onca, romanda
nemli olan hacim deil, "sfret-i terth ve tasvir" dir (Sleyman Muslu,
nsz). yi bir tertip iin ise, romann "yalnz bir kiinin tercme-i
halinden ibaret" olmamas ve vakann da "birbirinin iinde ve gerekte
her biri bir baka romana vaka olabilecek kadar geni birka vakadan
kurulu" olmas gerekir (ayni yer). Yakada muhayyilenin de yeri vardr.
Fakat "hayal gerein zeri ne oturmal, vakada inanlmayacak eyler
ve anormal tesadfler bulunmamal"dr (Kamere Ak, Paul de Kock'
tan eviri, 1886, nsz).
Yazarn roman hakkndaki dncelerinden anlaldna gre,
Tanzimat devrinde, "Milli Piyes" gibi bir de "Milli Roman" eidi
var dr ve bu tarz roman "vakas cemaat-i islamiyye arasnd a
gemekle beraber, kahramanlarnn ferdi hayatlarm veren"
romandr . Bunun

"00:n T RK

EDEBYATININ

ANA ZGLER

55

yannda ise, vakas yine yerli old uu halde, kahramanlarnn hayatn

dan ziyade "toplumun hayatn ileyen" romanlar da vardr. Yazar bu
trl romana "Yerli Roman" adn verip, rnek olarak da Mahedat'
yazdn sylyor (Mahedat, nsz). Yazarn roman ve hikaye hak
kndaki dncelerini, baz romanlarn nszlerinden baka, roman
zerine zamannda yaplan mnakaalara katlmak suretiyle yazd
Ahbar-i Asara Ta'mim-i Enzar (1889) ad l eserinde toplu ve geni olarak
bulmak mmkndr.
Yazar, roman zerine sylediklerini kendi romanlarnda da tatbika
almtr. Bunun iindir ki: Romanda hacmin nemli olmadn belir
ten yazarn romanlarnda, en kk hacimden en byk hacme kad ar,
ok deiik hacimlere rastlanr. Yakalar, bilhassa byk romanlarda,
birbirinin iinde birka vakadan kuruludur. Yakalar dolduran olaylar
da ok bol ve deiiktir. Bu bollua ve deiiklie uygun olarak, ka
rakterler d e ok bol ve deiiktir. Yakalar, geree aykr deildir. Fakat,
yazarn muhayyilesi vakaya sk sk karr ve bazen onu ok ar ekil
lere de sokar. Yazar, vakaya muhayyilesini kartr eklinde Alexandre
Dumas Pere (Alcksandr Dma Per) i rnek alr (Ahmet Metin ve irzad,
nsz}. Yakaya, yazarn muhayyilesinden baka, sadan soldan iit tikleri
ve ahsi gzlemleri de karr. Fakat, tesadflerin tabiiliinin lzumunda
israr ettii hald e, kendi romanlarnda bu husustaki tabiilii her zaman
salayam:;z. Olaylarn tabiiliini salamak iin, strap ve sevin
unsurlarn yan yana iler. Yakann kuruluunda en ok dikkat ettii unsur
ise en triktir ve bunda ok baarldr. Okuycuyu holan drmak iin
vakay merakl ve heyecanl bir ek.ilde yrtmekte ustalk gsterir. Bu
dikkat, okuyucuya sk sk verdii genel kltr unsurlarn skc
olmaktan kurtarmaa da yarar. Aydn olmayan zmrenin kltr
seviyesini ykseltmek iin ok faydal olan bu ansiklopedik bilgiyi
kaynanda vermek ve okuyucuyu kendi d ar evresinden kararak
ufkunu geniletmek maksadyle romanlarnn vak'alarn deiik yerlerde
geirtmee dikkat eder. Bu yerler, genellikle, stanbul'dan baka, Ana
dolu, Suriye, Kuzey Afrika, Balkanlar ve Bat Avrupa'dr. Byle]jkle,
Tanzi mat romanna bir egzotizm de girmi olur.
Yazar, romanlarnda insan psikolojisi ve topl um meseleleri zerinde
de durmak isteindedir. Hasan Mellah'n nsznde, roman yazmak tan
maksadm sadece vak'ann anlatlmas deil, ayn zmanda "insann
psikolojik muhtevasn aratrmak" olduunu syleyen yazar, psikolo-

KENAN AKYZ

jik tahlillere de yer verirse de, bunlarn pek baarl oldu klar sylene
mez. Tanzimat romannda toplumsal meselelere ilk d efa ve en ok ) er
veren, Ahmet Midhat'tr. Bu meseleler arasnda, ahlak ve toplu msal
adalet nde gelirler. Hemen her hikayesind e ve romannd a, her frsa ttan
faydalanarak yapt telkinlerle ferdi ve toplumsal ahlak halarn
kuvvetlendirmee alt gibi, ktlere ceza ve iyilere de mkafat
vermek suretiyle ayni prensiplere hizmet eder. Toplumsal <lalet mese
lesinin banda da, ferdin hrriyeti gelir. Tan zimat'tan nce resmen
kaldrlm olmakla beraber, tatbikatta Tanzi mat 'tan sonra d: devam
eden esaret messesesini hikaye ve romanlarnda (Esaret, Firkat, Ha
san Mellah, Dnyaya ikinci Geli) ilk tenkit eden yazar Ahmet Mitlat
'tr. Bu tenkitleri Amerika'daki esaret mcatlelelrrine balamak yersizdir.
Kuvvetli bir acma duygusuna sahip bulunan yaza rn , bu bahiste, keneli
evresindeki birok olaylardan ve gzlemlerden hareket etmesi pek
tabiid ir.
Meden haklar bahsinde. nkekle kadn arasndaki eitsizlik de
romancy rahatsz eden b;r konudur. Kadnlarn da erkekler gili oku
malar ve toplumda serbest bir ekilde alarak erke1.lerle eit yaama
haklarna sahip olmalar tezini savunur (Felsefc-i Zenan, Diplomal
Kz). Tanzimat tiyatrosunun ilk eserlerinde yer alan "eski evlenme
usullerinin tenkidi ve erkekle kadnn evlenirken serbeste hareket
etmeleri" tezi de, yazarn hi kaye ,c romanlarnd a yer alan hususlar
dandr. Kadn bahsinde yazar dndren bir nokta da, zorlayc se
beplerle dm kadnlarn toplum iin yeniden kazandrlmalardr .
Toplumun bu kadnlan her zaman kirli grme ahkanln iddetle
tenkit eden yazar, onlarn da normal hayata dnebilecekleri inancn
dadr (Henz On Yedi Yanda).
Ahmet Midhat 'n romanlarnda yer alan bir toplu m da vas da, Tr
kiye'de batllamann hangi yoldan ve ne ekilde olabileceidir. Bat
medeniyetinin grnlerine kaplan yarm aydnlara kar, bu mede
niyetin esaslarn kavrayan ve milli benlii koruyabilecek olan gerek
aydnlan savunur. Bunun iin, birinci guruba iddetle hcu m ederek,
Bat medeniyetinin Trkiye'ye girmi ve henz girmemi btn unsur
lar zerinde etrafl olarak durup okuyuculara onlarn lzumlu ve fay
dal olanlarn tantmaa alr (Felatun Beyle Rakm Efendi, Kar
naval, Vah!).
Romann birok eitlerini denemi olan yazar, Voltaire (Voltcr)

l\lODER"'I' TRK EDEBYATININ ANA ZGLE R

57

in ilk akn anlatan Volter Yirmi Yanda ile biyografik romana, Acaih-i
Alem ve Amerika Doktorlar ile -Jles Verne'i rnek tutarak- fenni ro mana
ve Mahedat ile de natralist romana rnekler verir. En ok haar
gsterdii ve okuyucularca da en ok beenilen romanlar Hasan Mellah,
Hseyin Fellah, Sleyman l\foslu ve Ycryznde Bir Melek ise
macera romanlardr. Bu romanlarda romantizm_in etkileri d aha
kuvvetlidir. Fakat, ok nem verdii ahsi gzlemleri onlar yer yer
realist bi r atmosfere sokar. Bu realizm. bilhassa, mekan Ye olay tasvir
lerinde daha bellidir. Natralist romanlar da ii snfnn hayatn
tasvir bakmndan takdir etmekle beraber, onlarn "fezail-i beeriyyeyi
ortadan kaldrmasn" byk bir hata olarak kabul eder. Alexandre
Dumas Fils, Octavc Feuillet, Emile Riehebourg, Paul de Kock, Emil
Gaboriau, Hector Malot ve Marie Ann Radcliff'ten roman evirileri de
de yapm olan Ahmet Midhat'ta hikaye ve roman tekniinin tam bir
ekilde batl olmadna evvelce iaret etmitik. Gerekten, roman
belli dnce ve bilgilerin verilmesi iin ekici bi- vasta dan ibaret sayan
bir yazarn, bu mak;adm en iyi ekilde gereklemesi u runda kendi
kendine her trl tavizde bulunmasn tabii grmek gerekir. Bu sebeple,
hikaye ve romanlarnn teknik esaslarn batl hikaye ve romandan
almakla beraber, hi tabettii geni okuyucu kitlesinin halk ve meddah
hikayelerine olan byk alkanln gz nnde tutarak bu hikaye lerin
anlat tekniinden faydalanmay da ihmal etmemitir. Yakaya nc bir
ahs olarak karmas, ahsi dncelerini sylemesi, oku yucuya sorular
sorup cevaplandrmas meddah tekniiyle yakndan ilgilidir . Bundan
baka, hikaye ve romanlarnn sonundaki
mkafat ceza kural halk
hikayelerinin esas unsurlarndan bulunduu gibi, ) i ne halk hikayelerine
ve ma<allara ait hirok motifler rlc onun hikaye Ye romanlarna girmitir.
Ahm<'l l\lidhat'n hikaye ve romanlarndaki meddah etkisi, bilhassa
tahkiyede ve slupta daha ok bellidir . Tam bir meddah hikayesi karak
teri tayan Dolaptan Temaa adl byk hikayesini bir yana da brak sak,
btn dier byk hikaye ve romanlarnda tahkiye ve slup ba
kmnd an 1cendimizi sk sk bir meddah karsnda hissedebiliriz . Bu
ok samimi ve yer yer laulalileen anlat tarznn okuyucuyu zevklen
dirmek bakmndan baarl bir yol olduu inkar edilemez. Ancak, bu
yolun, vermek istedii ansiklopedik bilgiyi "hi okuma yazma bilme
yenlerin bile anlayabilecekleri ek.ilde" (Amerika Doktorlar1, nsz)

58

KENA N AKYZ

vermeyi gaye edinmi bir yazar iin ok baarl olmasna ramen,

sanat deeri bakmndan d a ayni derecede baarl saylamayaca
muhakkaktr. Fakat, eserlerini bir yandan yazp bir yandan da malba
aya yetitiren ve balknn yzde doksan okuma yazma bilmeyen
bir memlekette gerek edebiyat bo ve lzumsuz bulan bir yazarn
baka trl davranmasna da imkan yoktur. Bunun iindir ki Ahmet
Mithat'n, halk hikayeleri deil, halk iin hikay<'lcr ve romanlar ya zan
byk bir yazar olduunu ka bul etmek yrinde olur.
Ahmet Midhat'tan son ra, hikaye ve roman tarzn ilk d eneyen
emsettin Sami'dir. 1873 yl balannda fasikl halinde yaynlanmasna
halanan Taauk- Tal'at ve Ftnat adl roman H asan Mrllah'tan nce
geldii iin, trkede ilk roman olarak dnlebilir. Romantik bir ak
maceras anlatan ve devrin "Milli Roman" anlayna da uygun bulunan
bu roman, gerek teknik ve grrekse karakter tahlilleri bakmndan ok
basit bir durumdadr . Ayrca, yazarn trkeyc henz hakim bulu na
mad da kolaylkla grlebilir.
Tanzi mat devinin Ahmet Midhat'tan sonra nemli ikinci romanc s
ise Namk Kemal'clir. Kemal, roman yazmay ilk defa Maosa'd a srgn
iken denedi. Son Pimanlk adn tayan biri nci roman, sansr
tarafndan ad ntibah yahu t Ali Beyin Sergzeti ekline sokulduktan
sonra, 1876 da basld. Bu romann bundan sonra tarihsiz birok bas
klar yapld gibi tarihi belli olan bir basks da vardr (1942).
Edebiyat Kemal de toplumsal fayda salamakta bir "asla sayd
iin, tiyatro esc i hakkndaki form ln roman<la d a aynen kabul
eder. Roman, fayd al bi r elencedir: "nsan, elenerek istifade etmek
istiyor. nsan, elencesind e de, fayJa grecei birtakm nesayih bulursa
zarar m etmi olur ?" ([n tibal, nsz). Ancak, yine ona gre, okuyucuya
belli telkinlerin yaplmas urunda her areye bavurmak doru o1maz.
Bu, eski ark hikayecilerinin izledikleri bir yoldur. Onlar, okuyucuyu
elendirmek veya ahlak yoluna gtrebilmek iin, her aklabanla ba
vurmulardr. "Yeni Trk hikayecilii bu yolda devam dnmemeli,
insan ruhunun tahliline almaldr." (ntibah, nsz). Bu szler, oku
yucuyu avucunda skskya tutabil mek iin meddah tahkiye ve sh1buna sapm olan Ah met Miclha t'a bir tarizdi ve toplum eitiminde
roman d a bir vasla saymak la hi-letii Ahmet Midhat'tan bu noktada
aka ayrlyordu.

\10DEHN TRK EDEBYATIN IN A!'I A ZGLEII

59

Kemal de, roman vak'asnn ya gerek veya geee benzer bir

vaka olmasn ister. Ancak roman, bombo bir vakadan ibaret olamaz.
Bu vakann iini bir toplumun "yaay, duyu ve dn tarzlanylc"
doldurmak lazmdr. "Roman, cidd1 bir eserdir ve Avrupa'da ok te
kaml etmitir. Her medeni milletin dilinde ahlaka ve hatta genel
kltre hizmet edebilecek birok hikayeler vardr". (Celal Mukadde
mesi). Bu hizmetin okuyucuyu skmadan yaplabilmesi iin Kemal de,
benzeri bi rok yazarlar gibi, romanda bir ak macerasnn cazibesinden,
onun uyandraca ilgi ve heyecandan faydalanmay ihmal
etmez:
"A.ncak, bu faydal bilgileri okuyuculara kuru kuruya vermemek iin,
L iyatro eserinde oldu u gibi, romanda da akn cazibesinden fayd alan
mak gerekir." (ntibah, nsz).
Bu esaslara uygun olarak yazlm olan ntibah da, hayat tecr
besi olmayan bir delikanlnn macreasn anlatr ve hu macera cntrii
bol bi r ak vakasnn etrafnda dner. Yazar, romanda ak bir gar nitr,
okuyucuya belli telkinlerin yapln kolaylatran bir katalizr olarak d
nd iin, ntibah'n asl muhtevas "genlere hayat tecrbesinin
erken alardan tibaren kazandrlmas lzumu" olarak ortaya kar.
Romanm kahraman Ali Beyin, memurluk hayatna kadar mr evle okul
ve memurluktan sonra d a evle daire arasnda gememi, zamannda
hayatla ve insanlarla temasa gelni olsayd, hayatnda ilk defa karsna
kan hafif bir kadnn unde o kadar hocalamayacak, bandan o
kadar byk felaketler gemeyecekti . Ali Bey, o devrin ok kapal eitim
sistemiyle yetien genlerdendir . Fert hrriyet ve ei timi ile yaknd an
ilgili bulunan ve hu husustaki dncelerini birok eser ve makalelerind
e srekli olarak aklam olan Kemal'in, btn bir toplumun yava yava
hayata ve gereklere yneltilmesine alld bir devirde byle bir
meselenin zerine eilmesini ok tabii karlama k gerekir. Hayattan
habersiz, iinde yaad toplumun olaylarn, artlarn ve insanlarn
gerei gibi tanmadan yetimenin kt sonular zerinde genleri ve anababay uyarmak steyen eserde ahlaki telkinlere de y<>r verilm itir.
Fakat, nszdeki ifadesine ramen, akn cazibesinden yazar da
kendisini kurtaramad iin, ak romanda n plana gemi ve ve asl
maksad iyiden iyiye rtm gibidir. Bunu, phesiz, yazarn roman
tekniine henz gerei gibi hakim olamaynn tabii bir sonucu olarak
kabul etmek gerekir. Yine ayni sebeple ilgili olarak yazarn, Trk klasik
ve halk hikayelerine iddetle muhalefet etmesine ramen, bu ilk

60

KE!\A.N AKYZ

denemesinde kendisi ni halk hikayelerinin baz zelliklerinden kurtarama

d, hazan vakaya nc ahs olarak karp kendi dncelerini
syledii ve halk hikayelerine ait ifadeler kulland grlr. Yakann
"geree benzer" olmasnda ise, baar gsterilmitir. Mekan ve olay
tasvirlerinde de bu realizmi bulmak mmkndr. Fakat, tabiat ve karak
ter tasvirleri ok sbjektiftir. Romann balangcndaki bahar tasviri,
sbjektif olmakla da kalmayarak, Divan iirinin hayal unsurlarn ta
mak hatasna da der. Psikolojik tahlillerin lzumuna inanan ya zarn,
ntibah'ta bu bakmdan ok yetersiz kaldn, dil ve slupta da
henz istikrara varamad n n edebi ifade ile konuma slubu
arasnda ortalama bir yol tutturduunu, yani konuma slubunu edebi
kla sokmaa almakla beraber bu hususta henz pek baar gs
teremediini sylemek mmkndr .
Namk Kemal'in iki cilt olarak dnp yalnz bir cildini yayn
layabildii Cezmi (1881, 1887, 1888, 1919) ise, Trk edebiyatnn ilk ta
rihi romandr. Konusunu, XV I. asrdaki Trk-ran savalarndan alr.
istanbul'da ba,latlan vaka, savan safhalarn izleyerek, ran snrna,
Kafkasya'ya ve ran sarayna kadar getiridir. Asl gelime safhas da
hu son yere rastlar. Romann kahraman Cezmi ise, stanbullu bir si
palidir. Romann band a, XVI. yzyln genel durumundan ve Cezmi'
den bahseden bir Giri ksm vardr. Bu giri, vaka ile tamamiyle ilgisiz
olmasa bile, vakann balamasn geciktiren ve okuyucuyu yoran bir
ksm durumundad r. ntibah'ta grlen konuma azl ve hareket sizlik
bu romanda d a grlr. Bunun rn nemli sebebi ise, yazarn bol ve uzun
tasvirlerden kendisini alamamasdr. Cezmi'deki tasvirler de, genellikle,
subjektif tir. Romand a, bilhassa ahs tasvirlerine ok itina edilmitir.
Ancak, d grnn gd bu ihtimama karlk, psiko lojik
muhtevann ele alnmas yine yetersizdir. Fakat, vakanm kuru luunda
ve yrtlnde, yazarn ilk denemeye gre bir hayli tecrbe sahibi
olduu ve roman tekniine ok daha hakim bulunduu kolay lkla
anlalyor. Romantizmin detkisiyle vakann sonu -ntibah'da da olduu
gibi- ok trajiktir. Karakterlerin izilmesindeki arlk d a bellidir.
Romann toplumsal muhtevas ise, "slam Birlii" ideolojisini telkine
almasndadr.
Romantizmin bu eserdeki asl etkisi slupta grlr. Piyeslerinde
konuma dilinden ayrlmay u ygun grmeyen ve esasen btn piyes
lerini de romantizmin bu bakmdan etkisine kendisini henz kapt
rma-

MODERJ' TRK EDEBYATININ

ANA

izciu::r i

61

d an yazm bulunan Kemal, iirde old uu gibi, shipulu a ok eherili

olan romanda da sanatkarane sluba kayd. Cezmi'nin iieluhu, ite hu
eilimin son haddini gsterir.
Kemal'deki bu sanatkarane slup eiliminin asl nemi ise, kendi
eserlerinin snrn aarak, gelecekteki Trk romannn ela balca eilimi
haline gelmesinde ve bylece Tanzimat romannd a yeni bir rn
karakteristii olabilmesindedir. Gerekten, onun "Edebiyat- sah:iha"
(Gerek edebiyat) diye adlandrd "Aydn zmre cdcbiyat"nn Cezmi
ile balayan slup anlay, Sezai-Ekrcm- Nahizade Nazm kanalndan
geerek Servet-i fnun romanna gelir.
Tanzimat devrinin tannm romanclarndan olan Sezai, 1858'de
stanbul'da dodu. Babas devrin ileri gelen devlet adamlarndan Sami
Paa olduu iin Samipaazade Sezai olarak tannu. renimini za mann
bir edebiyat evresi halind e olan babasnn konanda zel olarak
yapm, edebiyata ocukluunda merak sarm, henz gen yata iken
(1881) elilik katiplii ile Londra'da yl kalarak Bat medeniyet ve
edebiyatyla yakndan temasa gelmi, 1901 de stanhul'dan Paris'e
kap Jn Trklere katlm, Ahmet Rza Bey'in orada kard u ra-yi
mmet gazetesine II. Abdlhamid aleyhinde yazlar yazm, 1909 da
Madrid eliliine tayin edilerek burada 12 yl kaldktan sonra emekliye
arlm ve 1936 da lmtr.
Eserleri: Sergzet (1888, 1925), Kk eyler (1890), Rumuz'l
edeb (1900), clal (1924).
Yakasn bir paazade ile bir cariyenin ak macerasndan alan
Sergzet, artk kapanmak zere olan bir devrin cariyeli, kleli byk
konak hayatnn Trk romanndaki en baarl rneidir. Yazar bu
hayatn bizza t iinde yaad iin, gerek kahramanlarn ve gerekse
vakann alatlnda kendi gzlemlerinden bol bol faydalanmak im
kann bulmutur. Babasnn krk cariyeli kona, hayatlar bile kendi
lerinin olmayan bu insanlarn en iyi eitim grdkleri yerlerdendi. Ni
tekim, romann kahraman Dilber bu konaa satldktan sonra, eitimine,
renimine ok dikkat edilni, piyano ve hatta franszca renmitir.
Fakat, cariyelerin satld her yer elbetteki bu konak gibi deildi ve
ou strapl bir hayat geiriyordu. Romann ilk ksmnda, hemen
her cariyenin hayatnda yer alan bu klelik straplar da alatlr. An cak
yazar, kendi gzlemleri dnda kalan bu stuaplan anlatabilmek

62

KENAN

AKYZ

iin baka kaynaklara bavurmak, mesela Hugo'nun Sefiller'inden fay

dalanmak zorunda kalmtr.
Romann konusu olan sergzet, ok iyi yetimi olmasna ra
men, srf cariye olduu iin konak sahibinin olu ile evlenemeyen Dil
ber'in hayatdr. Bu roman bize, Tanzimat dediimiz "Dou medeni
yetinden Bat medeniyetine gei dnemi"nin "ikili" dn ve yaay
tarzn bir konan gnlk hayat iinde ve ok realist bir ekilde verir.
Batllama hareketi yukardan aaya doru olduu, saraydan konaa
ve oradan da aydnlara gee gee nihayet halka ulat iin, ilk mer
halelcrden olan konak hayat hareketin nemli bir safhasn ilemek
bakmndan da phesiz ok ilgi ekici bir ortamd. Gerekten, Asaf
Paa'nn konanda Fransz mrebbiyeyi, franszca ve piyano ret
menlerini, Bat musikisini, edebiyatn, mobilyasn, Paris moda mec
mualarndan son modalar izleyen hanmlar grdmz gibi; Dou
mobilyasn, adetlerini, zihniyetini, yaayn, cariyeleri ve Ara p d ad
lar da buluyoruz.
Daha nce Ahmet Midhat tarafndan kullarulm olmasna
ramen, klelik temas Sergzet'te ok daha baarl bir ekilde ele
alnmtr. Gerek karakter ve gerekse mekan tasvirlerinde romanc,
genellikle, realisttir. Fakat, romanda yer yer romantik bir atmosfer de
gze ar par. Bu haliyle eser, romantizmden realizme geiin
romandaki ilk de nemesi olarak kabul edilebilir. Esirlere yaplan kt
muamelenin yaban cs olan yazar, yukarda iaret edildii gibi,
Dilber'in konaa gelmeden nceki straph hayat ile Sefiller'deki Cosctte
(Kozet) in ocukluk hayat arasnda sk bir yaknlk kurmutur.
Sergzet'in dilinde tam bir istikrar yoktur. Birok yazlarnda
trkenin Arap ve Acem kelimelerinden temizlenmesine taraftar oldu
unu syleyen yazarn bilhassa tasvir ve tahlillerde trkeden uzak
lat grlr. slupta Namk Kemal'i izlemesine ramen , slubun yer
yer sarsld ve ok itinazsz bir slup izlenimi uyandrd da bir ger
rktir.
Kk eyler, yazarn kk hikayelerini toplar . Bunlarn Bat
tekniinde yaplm ilk trke denemeler olmaktan baka bir nemleri
yoktur. Rumiz'l-edeb ile cla.J'de de, yine kk hikayelerle baz
msahabe ve makaleler yer almtr.
Bat medeniyeti unsurlarnn toplumsal alanda plansz, geliigzel
ve hzla yayl, Tanzimat devrinin gerek aydnlarn zaman zaman

)10DERN TRK EDEBYATIN IN AJ\A

ZGLER

63

dnd ren meselelerden biri halin glmitir. Bat me<lrniyetini <'Sas

lar ile bir an nce alp yerletirmenin kesin zarureti ka rsnda, y::rm
aydnlarn ok sathi bi r temas sonucunda Bat meden iyetinin gr
nlerine ve yaayna ait lzumsuz ayrntlara balan malar gerek
aydnlarn iddetli tepkil eri ile karlam ve bu tepkiler bilhassa roman
lara konu olmutur.
Araba Sevdas (1898, 1940) adl roman ile bu yanl medenilemeyi
ele alanlardan biri de Recaizade Ekrem'dir.
Yaynlanma sndan takriben on yl nce yazlm olan Araba
Sev das'nn
kahraman,
Bihruz
Bey
adnda
mirasyedi bir
paazadedir. Btn ii-gc ve merak: alafranga giyinmek, alafranga
yaay kural larn yarm yamalak ta tbik etmek , berberlerl e ve
garsonlarla fransz ca konumak ve araba k ullanmaktr. Btn benzerl
eri gibi, Bihruz Bey de ok basit bir kltre sahiptir. Franszcay deil,
trkeyi bile doru drst konuup yazamaz. Fakat, evinde bir
franszca
retmeni
ve franszca
konuabilen bir
uak
bulundurmaktan holanr. Yerli ve milli olan her eyi beenmemek ve
hatta hor grmek alka nlnd adr. Trke konuurk en bile, szlerine
sk sk franszca kelimeler kartrr ve trke cmleleri de franszcann
sentaksna gre yapar. Aptal, basit ve zpr dr. Onun btn bu
vasflar okuyucuyu kendisine gldrm ek iin yeter. Yazar da bunu
kabul etm ekle beraber, bu glnln altnda ackl bir toplumsal
davrann bulundu una da inanr.
Romanda gerek vaka ve gerekse karakterl er tamamiyle tabii vc
ve yerlidir. Karakterlerin ve olaylarn tasvirind:- realizme son d erece
sadk kalmm ve Trk romannda 1880 den sonra yer almaa balam
olan realist eilime baarl bir rnek kazandrlm tr. Ancak, eserin
yazlm olduu srada yaynlanmam olmas ve hatta tamamiyle ro
mantik karakterdeki iki hikayesinin (Mu hsin Bey, emsa) daha nce
yaynlanm bulunma s, yazarn bu ynnden tannmasna imkan
brakmad gibi, realizmin Trk romannd a yerlemesinde de etkili
olamamtr.
1889 da yaynlanan Muhsin Bey yahut airliin Hazin Bir Neticesi,
sevgilisi len gen bir airin straplarn analatan ve tamamiyle roman
tik karakterde bir byk hikayedir. 1896 yl balarnda ve Araba
Sevdas'ndan biraz nce Servet-i Fnun'da tefrika ve bir yl sonra ay
rca yaynlanan emsa da, kk yata len ki msesiz bir kzn ksack

64

KENAN AKYZ

mrunu yine tamamyle romantik bir atmosfer iinde veren bir hika
yedir. Teknik bakmdan ok zayf olan ve airane tasvir ve dncelerle
dolu bulunan bu hikayeler, devin hen z romantizmden kurtulamam
olan genel zevkine uygundur.

1880 den sonra yetien romanclarn <likkate en ok deerlerinden

biri de Nabizadc Nazm (1862-1893) dr. Hayat hakknda pek az ey
bilinen yazar, btn renimini stanbul'da yapm, 1884 te Askeri
Mhendis Mektebi'ni yzbalkla bitirmi, iki yl sonra da kurmay
olmutur Bir yandan Harp Okulunda fen dersleri okutup fenni kitaplar
yaynlarken, bir yandan da edebiyatla urarr..";; iirler, hikayeler
yazm ve iirlerini u iki kk kitapta toplamtr: Heves Ettim (1885),
Mini Mini yahut Yine Heves (1886). Zamannda roman zerine yap lan
mnakaalara da katlan ve bunlarda hazan Ra"\ i imzasn kullanan
yazarn asl alma alan ise, hikaye ve romandr. Byk hikayeleri:
Yadigarlarm (1886), Zavall kz (1889), Bir Hatra (1890), Kara Bibik
(1890), Sevda (1890), Hala Gzel (1891), Haspa (1891), Seyyie-i
Tesamh
(1891). Roman: Zehra (1896, 1954, 1960). Yazarn ayrca Yunan ve
Latin mitolojisinden bahseden Esatir (1892) adl bir eseri daha vardr .
Byk hikayelerinden Kara Bibik'in dilce sadeletirilmi bir bask; 194,4
te yaynland gibi, bu hikaye ile dier be hikayeyi (Yadigarlarn,
Sevda, Hala Gzel, Haspa, Seyyie-i Tesamh) ve Esatir'i ihtiva eden
bir bask daha yaplmtr (1961).
iirde sadece bir amatr olarak kalm olan Nabizade Nazm,
ok gen yata lmesine ramen, hikaye ve roman alannda adn unu
tulmaktan kolaylkla kurtarabilecek eserler ver::nitir. Nazm, Tan zimat
Edebiyat'nn son yllarnda kendini gstermee balayan realist ve
natralist eilimin temsilcilerinden biridir. Ancak, o zamana kadar
romantizmle beslenmi ve ona alm olan hikaye ve roman okuyucu
sunun manevi basks altnda bulunduu iin, baz hikayelerinde (Haspa,
Hala Gzel, Yadigarlarm, Zavall Kz, Bir Ilatra) yer yer romantizme
kaplmaktan kurtulamamsa da, Kara Bibik ve Seyyie-i Tesamiih
hikayeleri yle Zehra'da realizme ok yaklamtr . Kara Bibik'in nszii,
Trk edebiyatnda realizm ve natralizmin ilk ve kk bir beyanna
mesi halindedir . Yazar, burada -yanl olarak "insann ve toplumun
yalnz kt ynlerini anlatt" sanlan- realizm ve natralizmin esas
larn akladktan sonra, bunlara bir rnek olarak da Kara Bibik'i
yazdn syler. Gerekten bu hikaye, tam anlamyle realist saylahile-

MODERN TRK EDEBYATININ Al\"A ZGLER

65

cek ilk Trk hikayesidir. Kahraman bir kyl olan ve vakas Anadolu da,
Antalya'nn bir kynde geen hikaye, kyn btn hayatn tam bir
realizmle aksettirir. Yazar, realiteye sadakat dncesiyle, ky llerin
ivelerini de aynen vermitir. Bu haliyle Kara Bibik, son devir Trk
edebiyatndaki ky roman ve hikayelerinin de ilk rnei durumun dadr.
Seyyie-i Tesamh'te s<' yazar, gen ve kabiliyetsiz bir edebiyat meraklsnn
hrete erimek iin bavurduu sonusuz areleri realist bir grle
tesbit eder.
Fakat yazar, asl baarsn Zehra'da gsterir. Byk hikayedeki
denemelerinden sonra romana geen ve byk bir gzlem ve aratrma
gcne sahip bulunan Nazm, bir kskanlk temasna oturtulmu olan
vakay ve olaylarn getii evreleri tam bir realizmle tasviri baard
gibi, karakterlerin tasvir ve tahlilinde de ayni baary gsterir. Roman
daki psikolojik tahliller, bilhassa kskanlk psikolojisinin gelitirilmesi
ve ayrca baz toplumsal evrelerin tantlmas dikkate deer bir itina
ile yaplmtr. Bu bakmdan Zehra, trkede ilk psikolojik roman de
nemesi olarak da kabul edilebilir. Yalnz, .levrin genel eiliminden
gelme bir alkanlkla, vakada entrik unsuruna fazla yer verilmi ve
sonu ok trajik bir ekilde dzenlenmitir. Her haliyle modem bir
roman anlayna eritiini gsteren romanc, slup bakmndan Namk
Kemal'in izindedir. Dilde de, farsa ve arapa kelimelerden ve tamla
malardan mmkn olduu kadar uzaklaarak, ortalama bir vokabler
kurabilmi tir.
Tanzimat devri romanclarn tamamlamak iin, stanbul'un kt
alafrangalam evrelerindeki hayat ok realist bir ekilde anlatan
Diyana (1890) ve Meraret-i Hayat (1890) adl iki kk roman
yazm olan Mehmet Mnci'yi ve Cezmi'den sonra slam Birlii
ideolojisini ele alan Turfanda m? yoksa Turfa m ? (1890) romannn
yazar Mehmet Murat' da kaydetmek lazmgelir. Devrin siyasi
olaylarna muhalif ola rak karan ve Mizan adnda bir gazele
kard iin
Mizanc Murat Bey diye de anlan yazar, siyasi
mcadelelere de yer verdii bu romann d aki gzlemleri ve toplumsal
tahlilleri ile bilhassa dikkati ekmektedir.
Edebi Te n k it

Trk edebiyatnda gerek edebi tenkidin de Tanzimat'tan sonra

balam olduu sylenebilir. Gerekten, Tanzimat'tan nce edebi ten-

66

KENAN AKYZ

kide ait eserler islam edebiyatn yalnz yaz tekniinden bahseden eser
lerden ibarettir ve bunlar o3unlukla Arap ve Acem edebiyatlarnda
daha nce konulmu kurallar hakknda bu dillerde yazlm kitaplarn
evirileridir.
Avrupa bir Trk edebiyatnn kurulmasna balandktan sonra,
zamanla, karlalan ve zlmesi gereken baz nemli meseleler ze
rinde bir d nme, aklama ve tenkid dnemi de balam oldu .
1860 tan sonra Bat kltr ile temas kuran ve Trk edebiyatn
modern letirmee alanlarn aydnlara aklayp anlatmak ve onlar
inandr mak
durumunda
bulunduklar
ilk
mesele,
Divan
Edebiyat'nn artk ortadan kalkmasndaki zaruretti. Onlara gre bu
edebiyat, "son dere cede kuralc, sanatnn kiiliini boan, sz
oyunlarn n planda tutan; duygular, hayal ve dncrlcri vr ifade
unsurlariyle klielemi, hayat ve gerekle ilgisiz, devrini tamamlam
ve skolastik karakterde " bir edebiyatt. Bu hviyetiyle, artk
tarihe karmak ve yerini med eni kurulutaki bir edebiyata terk
etmek zorund a id i. Kurulacak olan yeni edebiyata gen kua klar
altrabilmek
iin,
onlar
Divan
edebiyat'n d an
soutup
uzaklatrmak artt. Bu sebeple
Tanzimat
Edehiyat'nn ilk
dneminde btn tenkidler Divan Edebiyat'nn esaslar ve zel
likleri zerinde toplanr. Kurulacak yeni edebiyat iin adeta bir "alan
ama" mahiyeti nde olan hu tenkidler, Ziya Paa ile Namk
Kemal tarafndan ynetildi.
Ziya Paa, Hrriyet 'te kan iir ve
na (1868, say: 11) makalesinde, Divan Edehiyat 'na iddetle
hcum ederek onu "gayr-i milli ve sun'i" olmakla sular ve asl Trk
edebiyatnn Halk Edebiyat olduunu iddia eder. Fakat, genliinde
Divan Edebiyat kltr ile yetimi ve onun zevkini alm olan Ziya
Paa, bu tenkid leri inklap dncelerinin basks altnda yani bir
edebiyat
ihtilalcisi psikolojisi
ile yapt,
duygulariyle Divan
Edebiyat'na bal bulunduu iin Harabat (1874) a yazd nszde bu
iddiann aksin i ileriye srmekte de tereddt etmemitir.
Buna karlk inklap karakterini hi brakmayan Namk Kemal,
kendi zevk ve alkanlklarn bir yana iterek, Divan Edebiyat hakkn
daki dncelerinde sonuna kadar direnmitir. 1866 da Tasvir-i Efkar'da
kan "Lisan- Osmannin Edehiyyat Hakknda Baz Mlahazat a
mildir" adl uzun makalesinde Divan Edebiyat hakkndaki menfi dn
celerini, Harabat ' tenkicl maksadyle yazd Tahrb-i Harabat (1886,
1887, 1894) ve Ta'kib (1886) adl eserlerinde daha iddetle savunur.

llfODERN TRK EDEBYATININ ANA ZGLER

67

Ayni yazarlar, gerek Divan Edebiyat alkanlklarnn giderilmesini

hedef tutan yazlarnda ve gerekse dorudan d oruya yeni edebiyatn
esaslarn aklayan ve savunan baka yazlarnda Bat Edebiyat hak
knda da gerekli bilgileri vermekte idiler. Namk Kemal, bilhassa Mu
kaddime-i Celal (1883) de, Bahar-i Dani (1885) adl evirisinin ve n
tibah (1876) n nszlerinde, tiyatro hakkndaki makalelerinde ve
sonradan bulunup Necmettin Halil Onan tarafndan bastrlan Namk
Kemal'in Ta'lim-i Edebiyyat zerine Bir Risalesi (1950) adl eserinde
Bat Edebiyatna dair grlerini aklad gibi ; Ziya Paa da Mukad
dime-i Harabat'ta Dou ve Bat edebiyatlarn karlatnrarak, ara
larndaki ayrlklarda "tabiat ve toplumsal evre" artlarnn etkili
bulunmas gibi zamannn Batda da ok yeni fikirlerini aksettirir. Bu
Eski-Yeni, Dou-Bat mcadelesi Tanzimat devrini de ap
Serveti
Fnun devrine geecek ve ancak 1898 ylnda batl Trk edebiyatnn
kesin zaferiyle bitebilecektir.
Tanzima t devrinin balca mnakaa konularndan biri de, yeni
edebiyatn dili mesele3idir. inasi'nin Terceman-i Ahval ve Tasvir-i
Ef kar gazetelerinin ilk saylarna yazd nszlerle Ziya Paa ve Na
mk Kemal'in yukardaki makale ve eserleri bu mesele hakkndaki g
r lerini de bildirirler.
Fransz edebiyat ile temaslar arttka, bu edebiyattan evrilen ese
ler ve yazarlar hakknda baz inceleme ve tenkidler de grlmee balan
mtr. Ayrca, batl edebi trler ve akmlar zerinde de zaman zaman
mnakaalar yaplmtr. 1880-1886 yllar bu mnakaalar bakmn
dan ok hareketlidir . Ahmet Midhat smail Hakk Beir Fuat Na
bizade Nazm arasnda yaplan bu mnakaalardan baka eski ve yeni
edebiyatlar mcadelesi de ayni tarihlerde en iddetli safhasna girmitir.
Bu safhann en grltl atmas ise, Recaizade Ekrem ile Muallim
Naci arasnda iir dili ve nazm teknii zerine yaplan ve ancak hku
metin araya girmesiyle kapanm olan mnakaadr. (1886). Naci, Saa
det gazetesinde kan cevaplarn "Demdeme" (1886) adyle ayrca
yaynlad . Naci'nin tenkide dair eserleri arasnda,baz makalelerini top
layan Yazm Bulundum (1884) ve Terceman-i Hakikat'in edebi ks
mnda at bir stunda gen airlerin gnderdikleri iirleri tenkid edip
d zeh en yazlarn tayan Muallim (1886) kaydedilehilir.
Naci'nin eski yaz kurallarna dayanan ve yalnz gramer ve sentaks
yanllklarn belirten yetersiz tenkid metodunun yannda, Ekrem ta

68

KENAN AKY Z

mamyle batl bir metoda sahiptrir. Yaz kurallarndan bahseden

Dou eserleriyle yetinmeyerek Batdaki edebiyat kuramlarna ait eser
lerden de faydalanmak suretiyle yazd Ta'lim-i Edehiyyat (1879, 1882,
1914), hu devirde avrupai 1'rk edebiyatnn esaslarn aklayan en
nemli eser olduu gibi; UI. Zemzem e (1885) nin nsz, Takdir-i
Elhan (1886) ile Pejmrde (1895) d eki baz paralar ve Takrizat (1898)
da onun genellikle sanat ve zellikle iir hakkndaki dikkate deer
dncelerini tarlar.
Bu durumu ile Tanzimat devrinde tenkid, daha ok .Dou-Bat
edebiyatlarnn mcadelesini mihver yapan, Divan Edf'biyat iin ykc
ve avrupai Trk edebiyat iin de yapc bir karakter gstc mektedir.

Ed ebiya t Tar ih

Tanzimat'tan nce edebiyat tarihi alanndaki almalar, belli bir

devrin airleri hakknda alfabetik sraya gre ok basit hiyorafik bilgi
ve onlarn iirlerine dair yine ok basit ve adeta klie hkmler tayan
uara tezkerelerinden ibarettir. Bu almalarn edebiyat tarihi gr
ve metodu ile hibir ilgileri bulunmad gibi, o sralarda, byk airler
hakknda yazlm monorafiler de yoktur.
Trk iirinin tarihi zerine ok basit bir taslak denemesini, ilk
olarak, Ziya Paa yapar. Harabat'n man zum nszndeki "Ahval-i
E'ar- Trki" ve "Ahval-i uara-y Rum" blmlerinde, XV. yzyl
dan balatt Osmanl iirinin temsilcilerini kronolojik bakmdan
gruba ayrr: Kudema, Evast, Evahir. Birinci grupta Ahmet Paa'dan
Baki'ye, ikinci grupta Baki'den Nabi'ye ve nc grupta da Nabi'den
zzet Molla'ya kadar gelen balca airleri toplar. Ziya Paa, ayni air
leri asl baar gsterdikleri nazm ekillerine (kaside, gazel, mesnevi)
gre ayrca sralayarak, baar dereceleri ve iirlerinin zellikleri zerine
ksa bilgi ve baz deer hkmleri vermi ve bazlarn tannm ran
airleriyle de karlatrmtr. Kronolojik tasnifte baz karklklara
rastlanmasna, yaplan tasniflerin ve verilen hkmelerin basit ve
ahsi olmasna ramen, bu deneme uara tezkerelerinden elbetteki ok
farkldr ve mellifte bir edebiyat tarihi kavramnn varln gsterir.
Bir edebiyat tarihi almas olmamakla beraber, Sinan Paa'dan .
Namk Kemal'e kadar Osmanl nesrinin balca temsilcilerinden rnekler

J\IODERN TRK EDEBYATINI N ANA ZGLER

69

ald Nmfne-i Edebiyyat- Osmaniyye (1879) sinde Ebuzziya Tevfik'in

bu yazarlar hakknda verd ii geni bilgi; eserlerini, edeb zelliklerini
ve hizmetlerini aklay ve tahlil tarz d a tamamyle yenidir .
Trkede "Edebiyat Tarihi" adn tayan ilk deneme ise Abdl halim
Memduh (1866-1905) un Tarih-i Edehiyyat- Osmaniyye (1888) sidir.
Yazar eserini blme ayrarak, birinci blmde Divan Edebi yat
hakkndaki dncelerini anlatm, ikinci blmde Sinan Paa'dan
Mtercim Asm Efendi'ye, nc blmde de Akif Paa'dan eserin
yaynland tarihe kadar gelmitir. Ancak, bilhassa ikinci blmde
Osmanl Edebiyat 'n yine XV. yzyldan balatmak, birok nemli
ahsiyetleri dikkate almamak, bazan tarihi sray bozmak (Nabi'yi
Nedim'den sonraya koymak gibi) hatalardan baka, eserde genellikle
verilen hkmler ve varlan sonular d a tamamyle ahsidir. Fakat,
zamanna kadar, Trk edebiyat tarihi alannda yaplan ilk denemedir.
Bu almalarn dnda, uara tezkerelerindeki metodun biraz daha
geniletilmi rnekleri arasnda Rccaizade Ekrem'in Ku demadan Bir ka
air (1885) ini, Muaallim Naci'nin Osmanl airleri (1890) ile Esam
(1891) sini ve Faik Rca.:'n Eslaf (1894,) n saymak mmkn dr.
Dorudan doruya Trk edebiyat tarihi ile ilgili olmamakla bera
ber, Beir Fuat'n Volter (1886) ve Viktor Hugo (1886) adl monorafi
leri, modern bir metodla meydana getirilmi olmalar bakmndan , dik
kati ekmektedirler. Bu devirde Trk edebiyat tarihine ait olarak
hazrlanm basit ve kk monorafiler arasnda ise, smail Hakk'
nm "XIV. Asr- Hicr Trk Muharrirleri " genel ad altnda Ahmet
Midhat Efendi (1890), Ekrem Bey (1890), Cevdet Paa (1890),
emsettin Sami (1890), Muallim Naci (1893), Muasr airlerimiz
(Nabizade Na zm, Ali Ruhi, Emin H may, Muallim Cu di) saylabilir.

G a z e t eci l ik

Tanzimat d"vrindeki gazetecilik almalar edebi almalarla ok

yakmdan ilgilidir. nk bu devrin bellibal yazarlar basn hayatna
da kart klar gibi; gazeteler edebiyat dergilerinden ok nce kmaa
baladklar iin, ilk edebi yazlar da gazetelerde kmtr. Tanzimat
devrinin bizza t gazele karm ve edebi yazlarnn nemli bir ksm

70

KENAN AKYZ

gazetelerde yaynlanan tannm yazarlar arasnda inasi, Ziya Paa,

Namk Kemal, Ali Suavi, Ahmet Midhat, Ebuzziya Tevfik ve emset tin
Sami bata gelirler.
Trkiye'de resmi bir gazete olan Takvim-i Vekayi (1831) in yayn
lanmas ile halam olan hasn hayat, Tanzimat'n ilanndan sonra
yar resmi Ceride-i Havadis (1840) ile devam eder ve 1860 a kadar
bun lara, sadece, mesleki bir gazete olan Vekayi-i Tbbiyye (1850)
katlr.
Serbest Trk gazetecilii ise, 1860 ta Agah Efend i'nin kard
ve yazlarn genellikle inasi'nin yazd Terceman- Ahval ile balar
. lk edebi tefrika olan air Evlenmesi'ni bu gazetede yaynlayan
ina3i, 1862 de tek bana Tasvir-i Ef kar' kurar. Ayni gazeteyi 1865
ten sonra, iki yl sre ile Namk Kemal karr. Al i Suavi, ilk olarak
1866 da stanbul'da ynetmee balacl Muhbir"i Avrupa'ya katk
tan sonra Londra'da karmaa devam eder (31 austos 1876). Ziya
Paa, 1868 de Londra'da Kemal ile birlikte kurduu Hrriyet'i, 18691870'te Londra ve Cenevre'd e tek bana karr. Kemal, Avrupa
'dan dndkten sonra, en nemli siyasi ve fikri yazlarn yaynlad
bret (1871) i karmaa balar. Ahmet Midhat, nce Devi r (1872) ve
Bedir (1872) gazetelerini ve sonra d a, birok romanlar n tefrika ettii,
Ter ceman- Hakikat (1878) i karr. Zamannn basn hayatna
emsettin Sami de Sabah (1876) ve Terccman- ark (1878) gazeteleri
ile Hafta (1880) dergisini karmak suretiyle katld. Devrin en nemli
gazetecisi ve yayncs ise, Ebuzziya Tevfik'tir. Ebuzziya, Kemal 'in
kard bret gazetesinin yaz heyeti arasnda bulunduu gibi, kendisi
de Had.ika (1872) ve Srac (1873) gazetelerini ve 1879 da da Mecmuai Ebuzziya'y kard. Bu dergi ile Radika, zamanlarnn edebi
olaylarn aksettirme leri bakmndan da ok nemlidir. Devrin
tannm dier gazetecileri arasnda Basiret (1869) gazetesi sahibi Ali,
stanbul (1867), Uakayk-ul Vekayi (1870), Vakit (1875) gazetelerinin
bayazarln yapm olan Kemalpaazade Sait ve kdam (1894 )
sahibi Ahmet Cevdet de saylmak gerekir.
Tanzimat devri basn ; saylar altm bulan gazetcler (43 politika,
2 edebiyat, 1 tiyatro, 3 magazin, 2 mizah, 2 ocuk, 2 kadn, 2 ziraat,
1 tp, 1 hukuk 1 ticaret, 1 askerlik) ile mparatorluun eitli alanlar
daki toplumsal kalknmasna byk hizmette bulunduu gibi; en tann
mlar arasnda Mecmua-i Ebuzziya (1879), Hazine-i Evrak (1882),
Hazine-i Fnun (1882), Menemenlizade Tahir'in kard Gayret
(1886)

,ooERN

T RK EDEB)'ATIN IN ANA ZGLER

71

ve Asar (1886), Maarif (1890), Resimli Gazete (1891), Malumat (1893)

dergileri bulunan ve yz aan saydaki edebiyat, fikir ve sanat dergileri
ile de kltrel alandaki kalknmaya nemli yardmlar yapmtr. Kitap
halinde baslan mo:orafik almalar Trkiye'de ancak 1908 den son
ra gelitii iin, yz yllk Trk kltr tarihini ilgilendiren hemen btn
malzemesinin gazete ve dergi sayfalarnd a bulunduu dnlecek olur
sa, basnn bu devirdeki hizmeti daha iyi anlalm olur.
Tanzimat basnnn dorudan doruya edebiyata olan en byk
hizmeti ise, yeni bir nesirn domasndadr. Gazete dilini Takvim-i Ve
kayi'in mniyane nesrinden kurtaran inasi'inin makale ve fkralar,
yeni Trk nesrinin ilk rnekleridir. Cmleyi eski nesrin kelime ve sanat
oyunlarndan temizleyerek onu yalnz fikrin ifadesine veren bu nesir,
daha sonra gelen gazetecilerin elinde hu durumundan biraz uzakla makla
beraber, ada Trk nesrinin esasn kurmutur. Tanzimat ba snnn
Trk edebiyatna olan dier hizmetleri arasnda makale, msa habe, fkra,
deneme gibi ba tl yaz eitlerini getirmesi ve edebi tenkidin
gelimesine yapt byk yardm da kaydedilmelidir.

il

SERVET-1 FtlNN DEVR

(1896-1901)
Servet-i Fnun yahut Edebiyyat- Cedid e devri, Trk edebiyatnda

1860 tan beri devam eden Dou-Bat mcadelesinin kesin sonucunu

-Bat edebiyat'nn lehine olarak- tayin eyleyen sonuncu saf hadr.
Gerekten, pek youn ve pek dinamik almalarla geen bu ksack
saf hann sonunda, Trk edebiya tr gerek zihniyet, gerek muhteva ve
gerekse teknik bakmlarndan tamamyle avrupai bir mahiyet kazana
bilmitir.
Trk edebiyatnn hu devrine Servet-i Fnun d evri denilmesi, hu
edebi hareketin Servet-i Fnfm dergisinde gerekleemesiyle ilgilidir ve
Tevfik Fikret'in bu derginin yaz ilerini zerine almasyle balar (7
ubat 1896, say: 256). Divan Edebiyat'na kar kurulmasna al
lan avrupai Trk edebiyatn ifade iin Tanzimat devrinde kullanlm
olan Edebiyyat- Cedide deyiminin de bu harekete ad olmas, hareketin

72

KE'IAN

A KYZ

bu deyimi tamamyle benimseyip kendi hakknda pek sk

kullanmasn dandr.
Edebiyyat- Cedide'yi meydana getirenler arasnda, air olarak Tev
fik Fikret, Cenab ehabcttin, Hseyin Siyret, Hs<'yin Suat, Ali Ekrem,
Ahmet Rei t, Sleyman Nazif, Sleyman Nesip, Faik Ali, Celal Sahir;
hikayeci ve romanc olarak Halit Ziya, Mehmet Rauf, Hseyin Cahit,
Ahmet Hikmet, Safveti Ziya ve mnekkid olarak da Ahmet uayb
vardr.
1891 yl martnda stanbuJ'd a Ahmet hsan (Tokgz) tarafndan
karlmasna balanm olan Snvct-i Fnu n, isminden de anlalaca
gibi, balangta daha ok fenni yazlara nem veren bi r dergi id i. Tev fik
Fikret'in yaz ileri mdrlne gelmesinden sonra, tam bir ede biyat
ve sanat dergisi halini almaa balad. O za mana kad ar trl dergilerde
dank ekilde yazan ve avrupai bir edebiyata taraftar oian genleri bir
tek derginin etrafnda toplayarak eski edebiyat taraftar larna kar tek
bir cephe kurmak isteyen Recaizade Ekrem, Mckteb-i Mlkiye'den
rencisi olan Ahm<'t hsan' Scvct-i Fi.inun'un byle bir yayn organ
haline getirilmesi hususunda raz edince, Tevfik Fikret'i de derginin
bana getirdi ve ksa bir zaman sonra Scrvet-i Fn 1n -mem leketin
sadece en byk sanat ve edebiyat dergisi olmakla kalmayarak Trk
edebiyatnn modernlemesinde ok nemli hizmeti bulunan bir organ
haline de geldi. Tevfik Fikrct'in peisra, ksa srelerle, Halit Ziya,.
Cenab, Mehmet Rauf, Hseyin Cahit ve tekiler de dergiye kat larak
Servet-i Fnun Topluluu'nu kurdular ve bylece Edebiyyat- Cedide
devri balam oldu.
Servet-i Fn1n'da toplanan genler, byk bir sanat akna sahip
tiler. Fransz edebiyatn yakndan izliyor ve onu rnek tutarak, Trk
edebiyatn byk bir hzla bathlatrmaa alyorlard. Dergi, ksa
zamanda, gerek ekilde ve gerekse duyu vt- hayal kuru bakmnd an
tamamyle avrupai iirler, hikayeler ve roman tefrikalari yle dolmaa
balad. Bir yandan Tevfik Fikret'in ince zevki dergiye cazip bir grn
verirken; bir yandan da, yazlan birok inceleme yazlarrylc Fransz
edebiyatndaki eitli akmlarn ve nemli ahsiyetlerin ok dikk atli
ve etrafl bir ekilde tantlmasna allyor, ayrca eviriler de yapl
yordu. Estetik, ilk defa ve "Hikmet-i bedayi" adyle bu derginin sa
hifelerinde tantlmaa baland. Ti.irk iirine, Fransz iirinden birok
yeni hayaller getirildi. Bunlar ifade iin yeni tamlamalar kullanld,

MODERN TRK EDEBYATININ Al'I A ZGLE R

73

szlklerden yeni yeni frasa ve arapa kelimeler bulunup karld.

Bylece, genel konuma dilinden uzak bir vokabler ve slfp meydana
geldi.
Onlarn Fransz edebiyatna ar ballklar, yine oradan alnma
yeni bir hayal dnyas ve halktan ayr bir vokabler kurmalar birok
itirazlara yol at. Dank ve plansz almalarna ramen, eski ede
biyat taraftarlar henz ayakta idiler ve Servet-i Fnuoculara kar
direniyorlard. eyh Vasfi, Halil Edib, Faik Esat (Aodelib), Mstcca
bizade smet, Mehmet Celal, Ahmet Rasim, Samih Rfat, A1i Kemal'den
ibaret bulunan ve yazlarn daha ok Ilazine-i Fnun, Resimli Gazete,
Musavver Malumat, MusaYver Fen ve Edep, rtika gibi dergilerde yayn
layan bu eski edebiyat taraftarlarnn onlara ynelttikleri balca su
lar u ekilde toplanabilir: 1) Fransz edebiyatna ar ballklanylc
Scrvet-i Fnuncular, orijinal olmayan, tamamyle takliti bir edebiyat
meydana getiriyorlard. 2) Bu edebiyat, ayni zamanda, memleketin
genel yaay ile ilgisiz, gayr-i milli, kozmopolit bir edebiyattr. 3) Dil
ve slup bakmndan tutulan yol da halktan uzak ve tamamyle sun'i
dir. 4) Gerek vokablcrlcrinin sun'ilii ve gerekse Fransz iirinden
tadklar hayallerin acaiplii Trk iirini anlalmaz hale getirmitir.
Bu son itiraz noktasnda, Scrvet-i Fn unculara en ar hcumu
Ahmet Midhat yapt. Eserlerinin en basit okuycu lar tarafndan bile
anlalabilmesini gaye edinmi olan Ahmet Midhat, Servet-i Fnuncu
larn konuma dilinden uzaklamakta gsterdikleri arlktan holan
mayarak, Sabah gazetesindeki mehur Dekadanlar makalesini yayn
lad (14 mart 1897). Bu tarihten on yl nce Fransa'da mu arzlarnca
sembolistlere taklm ve tutunmu olan Dekadan adn Servet-i Fnun
eulara da takmakla yazar, onlarn iirlerinde yeni hayallerden ve arapa,
farsa tamlamalardan doma anlam kapankhklna saldryord u.
Devrin byk bir edebiyat otoritesi tarafndan takl m olan bu ad,
batl edebiyata muhalif olanlarca rabet grerek, uzun sre Servet-i
Fnuncular hakknda alayl birok yayn yaplmasna yol at. Fakat,
ksa bir sarsntdan sonra, hareket yine tam bir dzenle ve aralksz devam
etti. Scrvet-i Fnucular, yaplan btiin saldrlara tek bir cephe ha linde
ve hep birden ka koyduklar gibi, edebi almalarn da ak satmadan
srdrdler.
Bylece, 1898 ylnn sonlarnda yani yl iinde Servet-i
Fnuncu lar
mcadeleyi
kazanm, avrupai Trk edebiyatnn
kesin zaferini

74,

KENAN A YZ

salam bulunuyorla r,l. Mu]nliflcrinin sesleri yine arasra kmakla

b -aber, muhalefet artk iyiden iyiye zayflam ve avrupai bir edebi yatn
gereklilii ve nemi Tiirk kamuoyunca kesin olarak kabul edildii iin,
Servet-i Fnuncular henz gen yata modern 'l'rk ed ebiyatnn
stadlar payesine ykselmilerdir. Yukardaki ar saldr yapan
Ahmet Midhat bile, nihayet, Servet-i Fnun hareketinin edebi deerini
itirafa mecbur kalm ve Tark gazetesine yazd Teslim-i Hakikat
(4 aralk 1898) adl makalesiyle, Servet-i Fnun hareketinin Trk ede
biyatnda byk bir ilerlemenin ifadesi olduunu kabul etmiti.
Dardaki muhalefetin zayfla mas, zamanla, kendi aralarndaki
baz anlamazlklarn aa vurulmasna yol at. Zaten sanat anla ynda
prensipler bakmndan birlemekle beraber, bu prensipl erin tatbikatnda
teden beri aralarnda baz gr ayrlklar vard. Ayrca, kabiliyet ve
miza ayrlkJarndan doan, baz gizli anlamazlklarn varl da
biliniyordu . Ar fcrdiyetilikten doma konu darl, hep ferdi
hayallerin ve duygularn ve bilhassa ak d u ygularnn ilenmesi, siyasi
artlarn basksndan ileri gelen bir canszlk H melankoli , toplum haya
tna ynelemeyi, dildeki sun'ilik ve bundan doma anlam kapa n kl
zerind f" toplanan bu ayrhklar, d arya kar birlik grnmek ve
paralanmamak zarureti ile uzu n sre aa vurulmad. Fakat mu halefet
artk tehlikeli olmaktan knca, vaktyle
bakalarna
kar kabul
etmedikleri hatalarn kendi kendilerine dzeltmek iin, bir otok
ritisizme gitmekte saknca grmediler. Bu hareketin ilk denemesini,
Servet-i Fnun'a yazd uzun bir mak al P ile (Son Yazlar, 7 haziran
1900, say: 482) Ahmet uayh yapt. S:>rvet-i Fn'.'n Edebiyat'nn hep
ferdi duygular ve bilhassa ak konumnu ilemesinden ikayet ve bu
ksr yol un tehlikc3inden hals eden bu tamamyl e objektif yaz, Servet-i
Fnun topluluunca da iyi karland. Fakat, alt ay sonra Ali Ekrem'in
Servet-i Fnun iirinin kusurlarndan sz eden uzun bir tenkid yazs
fazla sert ve sbjektif hkmleri tad iin , d ergide baz
deiikliklerle basld gibi (iirimiz, 15, 22, 29 kasm ve 6 aralk 1900,
say: 505-508), tenkide urayanlarn da tepkileri ile karlat. Bun un
zerine Ali Ekrem, Servet-i Fnun'dan ayrlarak, bu tenkidini
muhaliflerin organ olan Musavver Malumat dergisinde bastrd (27 aralk
1900). Ali Ekrem'in ayrln, onun topluluktaki en yakn dostu olan Ah
met Reit'in
ayr l izledi ve, bylece, Servet-i Fnun'd a ilk
anlamazlk ve dalma patlak vermi oldu. Fakat Servet-i Fiinun,
yine hep birden alm ol-

MODERN TRK EDEB YAT!

lN A A ZG LE R

75

duu cephe ile, bu sarsnty d a atlatt. Ancak, 1901 ylnn balarnda

ve idari bir mesele yiiznden Ahmet hsan ile aralarnda kan bir an
lamazlk dolaysiyle Tevfik Fikret'in yaz ileri md rln brakp
dergiden ayrlmas zerine, Servet-i Fnun ciddi bir buhrann iine
cbm oldu. Yaz ileri md rln zerin e alan Hseyin Cahit'in,
hibir deiiklik yapmadan, dergiyi Fikret'in dzeninde devam ettir
mesi Servet-i Fnun'daki byk atla kamuoyundan bir sre daha
gizleyebildi ise de, yine Hseyin Cahit'in franszcadan evirdii Edebi
yat ve Hukuk makalesi (16 ekim 1901, say: 553) kamuoyunu kkrtc
mahiyette bulunarak, dergi il. Abdlhamid tarafndan kapatld ve
sorumlular da mahkemeye verildi. All haftalk bir kapantan sonra
mahkeme karar ile susuz bulunan Servet-i Fnun, 5 aralk 1901 de
tekrar yaynlan maa balad. Fakat, bu sefer, Hseyin Cahit de yaz
ileri mdrln brakt. Esasen, bu srad a, toplul uklakilerin bir ksm
resmi grevlerle darya tayin edilmi bulund uklar gibi, slanbul'da
olanlarn da devin au ve en ufak eylerden bile kukulanan havas
iinde eski enerjileri ve abalar kalmamt. Bunun iin Servet-i Fnun,
tekra r Tevfik Fikrct'ten nceki durumuna girdi. Be, alt yldan beri
dergide edebiyat ve sanal merakllarnn byk bir zevkle izledikrnri
"Msahabe-i Edebiyye"lerin yerini lekrar "Msahabe-i Fenniyye"ler
ald ve, bylece, Scrvet-i Fnun toplulu u da kesin olarak dalm oldu.
Servet-i Fnuncular, 23 tem muz 1908 deki II. Merutiycl'c 1..adar, pek az
ey yaynladlar. Bu tarih ten sonra tekrar ortaya k tlarsa da, arllar
deimi ve yeni bir kuak yetimi bulunuyordu. Bu kuan iddetli
hcum ve inkarlar ile karlatlar. almalarna eski nlerinin glgesin
de, ayr ayr dergilerde ve dank bir ekilde bir sre daha devam ettiler
se de, hibir zaman bir araya gelemediler.
Servet-i Fnun veya Edebiyyat- Cedide hareketinin Trk edebi ya
tnda 1860 tan sonra balayan batllama hareketinin bir devam ve
kesin safhas olduunu belirtmitik. Gereklen, gerek gayesinin "Trk
edebiyatn tamamyl<" ve bir an nce modernletirmek" olmas ve
gerekse bu gayeye ulamak iin izledii yol bakmndan, Servet-i Fnun
topluluunun
almalar Tanzimat edebiyatndaki
modernleme
ahalarnn devamndan baka bir ey deildir.
1860 tan sonra Fransz edebiyatm rnek tu tmaa alan Trk
edrbiyat, nce o edebiya ttaki edebi lrleri getirmekten balayarak,
zamanla, i alemin asrlarca sren dar kadrosundan kurtul u p d aleme

76

KENAN

AKYZ

ynelmi, byle bir kadro iinJc kalmann ar ve marazi santimanta

lizminden km,, hayata, tabiata doru kaymtr. Fakat santimen
talizmdcn bu uzaklama, 1875 ten itibaren ve Fransz romantiklerinin
etkisiyle duraklayarak, bil hassa 1880 den sonra Recaizade Ekrem ve
Abdlhak Hamid ile yeniden alevlenmi ve Servet-i Fnun
edebiyatna da gemitir. Ancak, yine 1880 den sonra Fransz realist
ve natralist lerinin de etkileri balad iin, 1880-1896 yllar
arasnda yeti mi olan Servet-i Fnun cular, Tanzimat cdcbiyat'nn
hemen hemen yalnz roman tizmin etkisinde kalmasna karlk,
realizmin de etkisind e kaldlar. Bu ikili ve zt etki Servet-i Fnun
Edebiyat'nda santimantalizmin mut lak ve srekli bir hakimiyet
kurmasn nlemi, realizme de sz hakk tanmtr. Tanzimat
Edebiyat 'nda henz iptid ai bir mahiyette bulunan teknii Servet-i
Fnuncular btn edebi trlerde eksiksiz olarak geli tirmiler ve tam
avrupai bir seviyeye ykseltmilerdir. XX . yzyln daha ilk ylnda
Servet-i Fun devri kapanrken, tamamiyle avrupai mahiyette bir
Trk edebiyat da domu bulunu yordu.

Scrvet-i FnCn hareketinin, Trk edebiyatn kesin olarak

modern letirirken , byk bir hzla sonu ald ilk edebi tr iirdir.
Hareketjn banda bulunan Tevfik Fikret'in bizzat iirle u ramas
kadar, top l ulukt a ounluun airlerde olmasnn da bu sonuta rol
olduu mu hakkaktr. Esasen iir, Trk ed ebiyatnda yzyllardan
heri zerinde en ok uralan ve toplumun btn cc en ok
rabet gren bir edebi tr idi.
Servet-i Fnun hareketinin iirde ilk ele ald husus, Tanzimat
devrinde Trk iirini modernletirmek iin ortaya konulup tamamyle
gerekletirilemeyen esaslarn kesin olarak gerekletirilmesi olmutur.
Bu esaslar arasnda, nce, iirin d grn geliyordu. Bir geime
dnemi olan Tan zimat devrinde Trk iiri ekil bakmndan hem Dou
ve hem de Bat iirine bal kalm, Divan iiri ile Fransz iirinin ekil
lerini birlikte kullanmt. Bu etki ile yetimi bulunan Scrvct-i Fnun
cular da ilk iirlerinde Divan nazmnn ekillerini kullanmlarsa da,
hareket baladktan sonra bu ekilleri derhal brakmlardr. Onlarn
kullandklar nazm ekillerini gruba ayrmak mmkndr: 1. Fran
sz iirinden aynen alnanlar (sone), 2 . Divan nazmndan alnp dei-

MODER N TRK EDEBYATININ A'\ A ZGL CR

77

tirilerek Fransz iirinin serbe3t na zm eklinden tamam: yle farksz hale

getiilenler (Serbest mstezat), 3 . Ne Divan iirinde ve ne de Fransz
iirinde bulunmayp kendi kendi nelcrine icat ettikleri ve aire gl'ni
bir kafiye kolayl salayanlar. Bylece Trk iiri, nazm ekilleri
bakmndan , tamamyl e modernletirilmi oldu.
Servet-i Fnun hareketi iirin muhtevasnda yapt deiiklik lere,
nce, Tanzimat devrinin koymu olduu "her gzel eyin iire konu
olabilecei" formlndeki "gzellik" kaydn kaldrmakla balad. Bu
suretle, iirin konusu snrsz bir ekild e genileyerek, airin herhangi bir
bakmdan enterasan bulduu her unsurun iire girmesine imkan hasl
oldu. Bu arada, airin gnlk hayatna ait basit olaylarn da iire bol
bol girdikleri grld. Bununla b eraber, gerek mizalar ve gerkse
yaadklar devrin ar siyasi ve toplumsal artlar yznd en,
ounlukla ferdi duygulara ve hayallere yer veren SerYet-i Fnun
airlerinde, "ak", "tabiat" ve "aile hayat" balca temalar tekil ederler.
Tanzimat iirin de rabet grm olan metafizik ve toplumsal temalar,
Servet-i Fnun iirinde nemli bir yer tutmazlar. Toplum sal temalar,
ancak topluluk daldktan sonra ve baz airlerce rabet grmlerdir.
Ak temas ounlukla romantik bir atmosfor iind e ele alnd gibi,
tabiat tema snn da daha ok sbjektif bir ekilde ilendii grlr.
Aile hayatna ait samimi duygularn rabet grmesi ise, toplum
hayatyle ilgilenmek imkann blamaylar karsnda, kendi ilerine
ve zel hayatlarna kapanlarnn bir ifade3idir. Aranlan eyleri evrede
bulamayn dourduu bu "realiteden ka" yalnzlk, skunet ve inziva
isteklerinin ve marazi bir duyu ve hayal kuru tarznn izlemesi de
tabiidir. Dev rin ar havas iinde kendilerini bunalm hissettikleri
zaman hep birden yabanc lkelere (Yeni Zelanda) g etmek ve buna
imkan bulamayn ca da Anadolu'nun sessiz bir kyne (Manisa'nn Sar
am ky) yerle mek kararn bile aldlar. Bu bakmdan, Servet-i
Fnun iirinin en belli ve kendilerinin de farknda olup zaman zaman
ikayet ettikleri zel li kl erinden biri olan marazilii "asrn hastal"
olarak deilse de "deY rn hastal" olarak kaydetmek mmk ndr.
XIX. yzyl Fransz iirinin romantizmd en sembolizm e kadar
trl merhalelerini tanm ve o kanaldan yeni bir duyu ve hayal
kuru tarz, yeni bir zevk ve estetik getirmi olan Servet-i Fnun
airleri, bunlarl a birlikte, beendikleri birok hayalleri de getirmeyi
ihmal et mediler. Bunlarn ifadesi iin yeni bir syleyi zarureti
dounca, Trk

78

KENAN

AKY Z

iirinin vokablerini yeni balan ele almak zorunda kaldlar. iir dilin
deki arapa ve farsa kelimelerin saysn biteviye oaltmakla sonu
lanan bu alma ve "sanatkarane slup" gayesiyle yaplan abalar,
Scrvet-i Fnun iirini ancak snrl bir aydn topluluunun anlayabile
cei bir duruma getirdi. Bununla beraber, balam (enjambemcnt)
tamamyle gerek1etirmek ve kafiyelerdeki ses benzeyilcrinde fazla
titizlik gstermemek suretiyle, syleyite baz teknik kolaylklar sa
ladk1arm kabul etmek gerekir. Ancak, buna karlk, Aru za kuvvetle
balanmalar yznden de yine teknik bir gl devam ettirdikleri
muhakkaktr. Fakat, Aruza'un kalplarn yalnz "iirin konusuna uy
gunluk" bakmnda deil, "msra iinde kelimelerle de lam uygunluk" ba
kmndan da ciddi bir ekilde ele almalar ve t reyi Aruz'un yzyllarca
sren hakimiyetinden kurtarmala r onlarn hesabna kaydedilebilecek
bir baardr. Yabancn kelimelerin okluuna ramen, osmanlcada,
konuulan dilin slup ve edasnn, syleyi zelliklerinin ilk baarl
tatbikatn da yine Servet-i Fn1n airleri yaptlar.
Servet-i Fn1n hareketinin lideri olan Tevfik Fikret, 1867 de s
tanbul'da dodu. Asl ad Mehmet Tevfik'tir. Galatasaray Sultanisi'ni
bitirdikten sonra (1888), memurluk hayatna balad. Devlet hizmetinde
geirdii srenin en byk ksm retmenliklerde geer. Bunlar arasnda
en nemlileri ise Galatasaray Sultanisi mdrl, Darlmuallimin
ve Darlfnun Trk edebiyat retmenlikleri ve Robcrt Kolej trkc
retmenliidir. Hayatn "Servet-i Fnun'dan evvel" (1867-1896),
"Servet-i Fnun'da" (1896-1901), "Il. Merutiyet'e kadar" (1901-1908)
ve "Il. Merutiyet'ten sonra" (1908-1915) gibi drt dneme ayrmak
kolaylkla mmkn olan air, devrinin siyasi olaylaryle de yakndan
ilgilenmi; bu yzden II. Abdulhamid devrinde birka defa tevkif edil
dii gibi, 1908 den sonraki siyasi hareketlere de muhalif kalarak kendisi
iin ypratc olan etin bir mcadeleye girimitir.
Edebiyatla ilk temaslar 1880-90 arasnda olan her gen gibi, Tevfik
Fikret de, okuldaki klasik edebiyat retiminin etkisinde, bu edebiyat
rnek tutan denemelerle iire balam; fakat, beri yandan, yine okuldaki
franszca ve Fransz edebiyat retiminin etkisiyle de Bat
edebiyatndan haberli olabilmitir. Ancak, airin, eski Trk iirinin
zevkinden kur tulup Bat iirine ynelmesi, Recaizade Ekrem'in
Galatasaray'a ede biyat retmeni olmas ile belirir. Ekrcm 'in etkisi,
onun edebi hayatnn en k uvvetli izgisi olmutur.
Eski-yeni
mcadelesinin kuvvetle srd

MODERN TRK EDEBYATININ A ';,\ ZGLER

79

ve yeni edebi kuak zerinde de etkili olnaklan gl'r kalmad hu

devirde, Bat edebiyat taraftarlarnn liderinden sonra ve onun yerine
Galatasaray'a eski edebiyat taraftarlarnn lideri Muallim Naci'nin
edebiyat retmeni olmas, gen aire iki lider arasnda dorudan d o
ruya bir karlatrma yapmak frsa tn vermi ve Ekrcm'in her bakmdan
brakm olduu ok iyi izlenim karsnd a, hu karlatrma Naci'nin
tamamyle aleyhine olarak sonulanmtr. Bundan sonra air, Ekrem
ile Hamid'in srekli etkileri altnda, Bat edebiyatnn m gl ternsil
cileri nden biri oldu.
Ekrem-Hamid etkisi, slup bakmndan, 1894 c kadar srer. Bu
tarihten sonra Fikret, slupta kendi kiiliini bulabilmek iin, ard ar
dna hamleler yapar ve 1896 ubatnda yani St>rvet-i Fnun'un yne
timini zerine aldktan hemen sonra yaynlad Hasta ocuk manzu
mesiyle kaydettii ilk baary, ayn yln sonunda yine Servet-i Fnun' da
kan Seza adl iiri ile tamamyle gerekletirir. Bu tarihten son ra,
artk tamamyle kiisel bir syleyie sahiptir. Servet-i Fnun'da hemen
her hafta bir iiri kan Fikret, 1899 d a, ilk iir kitab olan Rbah-
ikeste'yi yaynlad ve alt ay sonra ikinci basmn da yapt.

llk zamanlar Fransz edebiyatnd an ok yine Ekrem-Hamid ka

nalndan gelen romantizmin etkisi ise, airde daha uzun srer. Romantiz
me ve devrin siyasi artlarna hal ar bi r deferdiyetiliin Servct-i
Fnun edebiyatnda hkm srd sralarda, Fikret de bu genel ei
limden kurtulamam ve ".sanat, sanat iindir" formlne bal kalarak,
ehrayin'i yazd tarihe (1899) kadar, genelli kle, ferdiyetiliin
snrn aamamtr. Fakat yeni Servet-i Fnun airleri arasnda Fik
ret arasra ve az da olsa, Balklar, Ramazan Sadakas, Nesrin, Verin
Zavalllara gibi iirleri ile bu snr en ok zorl ayandr. 1899 dan itibarrn,
Fikret'in sanat anlaynda ferdiyetilikten toplumculua doru- nce
tamamyle fikri yapda olan- bir kayma balar. Bu tarihte Franois
Coppee (Fransua Kope) nin La Greve des Forgerons (Demircilerin Grevi)
isimli iiri iin Servet-i Fnun'a yazd bir makalede (Coppee'nin hir
iiri, say: 425), "iinde yaanlan evrenin olaylarn aksettiren" bir
sanat anlaynn deerini belirtir. 1901 de Mehmet Emin'e yazd bir
mektupta da, iiri "bir hayal oyunca" saymadn syleyerrk, bu
airin toplumcu ynn ver.
Fikret'in sanat anlayndaki bu deiiklik, ksa bir zaman sonra,
iirlerine de gemee balad. II. Abdlha mid'in tahta knn bir

80

KENA"', AKYtZ

yldnm m aseheti)lc yazd "c ancak on un tah ttan in<liri]mcsin

den sonra yaymlabilen chrayin (Ila]uk'un Defteri) manzumesi, bu
deiikliin ilk ifadesidir. airin bu ilk kn, btn toplumu boan
hrriyetsizlie kar en muhteem k olan Sis (1902) izler. Bu uzun
ve mutantan manzumesi ile Fikret, iinde yaad evrenin
siyas, topl umsal v< ahlaki bozukluklarn byk bir kudretle
aksettirir. By lece ynelmi olduu bu istikametten, artk, bir daha
geriye dnmeyc yecektir. Sen ct-i Fnun'da yayrn]anm son iiri
olan Son Name (6 Eyll 1900) den sonra 1908 e kadar hibir yenle
hibir iiri kmam, hrriyet sizlik aleyhine olan bu hey(canl iirler
g-iz]i olarak elden ele dolamtr. Rbab- ikeste'nin 1908 den
sonraki basklarna (1910, 1911, 194,5) konulduklar iin , airin
1902-1908 tarihl erinde
yazlm manzumelerinin
bir
ksmn
renebiliyoruz. Bunlam1 hepsi de, Sis'ten sonra yazlm olanlardr.
Son Name ile sis arasndaki sre iinde, airin bir ey yazp
yazmadn bilmiyoruz. Bu bir huuk yllk zaman, daha ok, ai rin
-sonunda sanatn frrdiyetililten toplumculu a grt recek olan- bir
psikolojik hazrlk dnemi olarak kab ul etmek mmkn
d r.
Sis'i yazd tarihten lmne kadar geen on yl zarfnda air,
siyasi basknn arlndan balayarak toplumsal bnyeyi ykan manevi
birok unsu rlara kad ar, tamamyle toplumcu bir muhteva iindedir.
Bu mu htevann ana trmas ise, "Ti.irkiye'nin medeni seviyesini Bat
medeniyeti seviyesine ykseltm<'k"tir. Bu temann siya,,i kadrosunda
"hrriyet" vr "yurtsevrrlik", toplumsal kadrosunda "batllama" ve
manevi kadrosunda ise "ahlak" ve "idealizm" yer alrlar.
Servet-i Fnun'dan ayrld ktan son ra hibir devlet hizmeti kabul
etmeyen, yalnz stanbul'daki Am<'rikan Koleji'nde trke retmenlii
yapan air, hrri yetsizliin ar basks altnda, Aiyan'nda in zivaya
ekildi. Ordunun 23 temmuz 1908 de yapt hkfmt>t darbesiyle
II. Abdlh amid'in tahLtan indirileck merutiyetin yeniden ilan zerine,
yedi yl sren bu inzivasndan ayrlp, Hseyin Cahil "e Hseyin Kazm
ile birlikte Tanin gazetesini kurd u . Bu gazet<'nin ilk saysnda kan
Rcu' manzumesi, Sis'teki ok ktmser psikolojiden kurtlup ok
iyimser fakat ihtiyatl hi r psikolojiye geiinin ifadesi idi. Ancak, ktii
ve gnlk politikaya hi elverili olmayan yaratl , onun bu alandan
hzla ayrlmasna yol at ve byk ce 1911 de ikinci ve son inzivasna
ekildi . Get>n bu yl zarfnda, Galatasaray miidr1nde, Darl-

MODERN TRK EDEBYATININ ANA ZGLER

81

muallimin ve Darlfnun Trk Edebiyat retmenliklerinde bulunmu

ve Rbab- ikeste'nin (1901-1908 yllarnda yazp yaynlayamad
iirlerini de ekleyerek) yeni iki basksn (1910, 1911) yapt gibi,
Hal1k' un Defteri (1911) adl ikinci iir kitabn kendi el yazs ile ve
litorafya usuliyle bastrmt. 19 Austos 1915 te lmne kadar,
inzivasndan kmayarak ve yine yalnz Robert Kolej'deki retmenliine
devam ederek yazd manzumelerle devrin kt politikaclna ok ar
h cumlarda bulundu. Bu manzumeler arasnda en tannm ve ok
byk tepki uyandrm olanlar: Doksan Bee Doru, Rbab'm Cevab,
Han- Yama, Sanca- erif Huzurunda'dr. lmne yakn, ocuk
iirlerinden ibaret, ermin (1915) i de yaynlad.
Fikret'in iiri, sanat anlaynda geirmi olduu iki ayr ve zt saf
haya uygun olarak, ayr zelJikler gsterir. Romantizmin etkisinde
bulunduu, "sanat iin sanat" yapt ilk safhad a iirlerinin balca
temalar ak ve tabiattr. Bu iirler mariz bir hassasiyete, yumuak ve
zarif bir sluba sahiptirler. Bu slubun karakteri ise, daha ok narra
tif (hikayemsi) tir. "Toplum iin sanat" yapt ikinci safhada, iirinin
ana temas "hrriyet"tir . "nsan"a byk deer veren, onu "Rabb-i
mmkinat" (Gkten Yere, Halfk'un Defteri) olarak gren air, onun
hak ve hrriyetleri bahsinde son derecede hassastr. Bu bakmdan,
insan hak ve hrriyetlerini herhangi bir ekilde ve lde ortadan kal
dran her trl kuvvete kardr . Bunun iindir ki sanatnn birinci
safhasnda ok masum bir dindar olan air, ikinci saf hada -insanlara
ar bir ekilde hkmettikleri ve onlar biribirine drdkleri iin
btn dinlere kar cephe alr (Tarih-i Kadm, 1905). Dinlerin ve kuvvet
lilerin insanlar arasnda sebep olduklar saysz boumalardan ve hak
szlklardan bahsederken aka belirttii "harp dmanl"n (Tarih-i
Kadm, Hallk'un Veda, Hallk'un Aments, Hilfil-i Ahmer) air
hayatnn sonuna kadar muhafaza etmi ve bu sebeple, Osmanl m
paratorluu'nun I. Dnya Sava'na katlmasna iddetle kar koymutu.
mparatorluun bu savaa katlmas mnasebetiyle ve eski bir gelenee
uyularak hkumete Peygamberin sancann halk nne karlmasn
vesile sayp yazd Sanca- erif Huzurunda manzumesi, onun harp
dmanlnn son gzel rneidir . airin medeniyete ve ahlaka verdii
byk deerde, onlarn insan hak ve hrriyetlerine gsterdikleri sayg
nn hissesi byktr. Hrriyet mcadelesini 1908 e kadar gizli
olarak ve bu tarihten sonra aka yapan iirlerinde slup da, mul-

82

KENAN

AKYZ

tevaya uyarak , ok etkili ve zaman zaman ok sertleen bir hitabet s

lubudur. Bu iirler, ayni zamanda, ok kuvvetli bir d ahenge de sahip
tirler. Sanatnn balca iki nemli saf hasndaki bu iki biribirine zt ve
deiik slup eitleri, onun, m '.lhteva ile en uygun syleyi tarzn sa
lamadaki inkar edilemez gcn de gsteren birer delildirler.
Trk edebiyatn 1860 tan beri devam eden batlla mann kesin
safhasna byk bir hzla ulatrm olan Servet-i Fnun hareketinde
nemli bir yeri bulunan Tevfik fikret'in, XIX. yzyln sonlarnda
Trk iirinin tamamiyle avrupai bir hviyet almasndaki rol byktr.
Ekrem ve Hamid'ten ald ilhamla ve byk sanat kabiliyeti saye
sinde Fikret, avrupai Trk iirinin 1880 den sonra atlm salam
temel leri zerinde modern bir yap kurmay baarabilmitir.
Gerekten, Fik ret'in iiri, ekil bakmndan avrupa olduu gibi;
anlay, duyu ve hayal bakmndan da tamamiyle ba tldr. ekildeki
titizlii bakmndan parnasiyenlere balanan air, duyu tarz
bakmndan da -airliinin ilk safhasnda- romantiklere baldr. Divan
nazmnn esasn kuran ve Tanzimat iirinde de ksmen devam eden
"beyit hakimiyeti"ni yani "beytin iirde anlam nitesi olmas, anlamn
bir beyitte tamamlanma s" kuraln ortadan kaldrarak anjambmam
Trk iirinde yerletiren, sone ekline by k bir rabet kazandran,
Divan nazmnn mstezad eklini tannmaz bir hale getirerek onu
Fransz iirinin serbest nazm ekline benzeten, kafiyelerin sralanna
byk serbestlik getiren, Aruz'un vezinlerini mzikalit eleri
bakmndan ilk defa deerlendiren, konuma diline ait birok ifade
zelliklerini iire sokan Fikret, zevk-i seliminin mkemmellii,
slubunun canll ve itinal oluu ile de avrupai Trk iirinin gerek
temsilcisidir. Ancak, Servet-i Fnun hareketinin genel eilimlerinden
olan "osmanlcanm mkemmel bir dil olduu" kanaatine onun da
samimiyetle balanma s, "ihtizalden kanmak" dncesiyle iirlerini
arapa ve farsann istilasna ak brakmaktan ekinmemesi dt
tek byk hata olmu ve bu hata iirlerinin, hu gne kadar birbirinin
peisra gelen kuaklarca anlalmas imkanlarn gittike azaltmtr.
Hayatta olduu srece hretini srdren ve kendisini byk bir edebi
otorite olarak kabul ettiren Fikret; temiz ahlak, salam ka rakteri,
byk medeni cesareti, yurtseverlii, insan hak ve hrriyetlerini n
planda tutan samimi idealizmi ile kazand itibar bugn de muha faza
etmektedir.
Servet-i Fnun iirinin kurulu unda ve gelimesinde Fikret'ten sonra

MODEilX TRK EDEBYATININ Al\"A ZGLER

83

en nemli yeri, Cenab ehabettin alr. 1870 de Manastr'da doan Cenah,

ilk ve orta rerumini stanhul'daki askeri okullarda yaptktan sonra
1889 d a Askeri Tbbiye'yi yzba olarak bitirmi ve ihtisasn yap mak
zere, 1890 da Paris'e gnderilmitir. Bu sre iinde iirle de uram ve
yazd iirlerin bir ksmn Tamat (1887) isimli kk bir kitapla
toplamt. Cenab, senbolizmin rabet grmee balad bu tarihlerd
e Paris'te drt yl kald ve tptan ok edebiyatla ilgilendi. 1894 te
stanbul'a dnd zaman, artk gerek ekil ve gerekse muh teva
bakmndan daha ok Fransz iirlerine benzeyen iirler yazmaa balad.
Bu iirler Fikret'in de dikkatini ekerek, Serveti- Fnun'da onlar ven
bir yaz yazd. Bunun zerine, Cenab da Servetifnu'a katld (1896).
Bir yandan da resmi doktorluk yapyordu. Yirmi yl s ren bu meslek
hayatnda alt en byk grevler, Suriye Vilayeti Shhiye Reislii
(1906) ve Daire-i Umfr-i Shhiyye Mfettilii (1908)
<lir. 1908 den sonra, politika ile uramaa balad. Trl gazetelerde,
gnlk politikaya ait birok yazlar kyordu. 1914 te kendi istei ile
emekliye ayrldktan sonra, ayni yl stanbul niversitesi Franszca
Tercme retmenliine ve Edebiyyat- Garbiyye profesrlne tayin
edildi. ktidardaki ttihad ve Terakki Partisi'nden nemli saylabilecek
ahsi bir fayda salayamamas zerine, 1917 den sonra muhalefet yap
maa ve Hrriyet ve 'itilaf Partisi'ni tutmaa balad. 1919 da, Tasvir-i
Efkar gazetesi adna Avrupa'da bir inceleme gezisine kt ve bu geziye
ait izlenimlerini ayni gazetede Avrupa Mektuplar adyla yaynlad.
Birinci Dnya Sava'nn bitmesinden sonra Anadolu'da Kurtulu
Sava'nn balamas zerine, Ali Kemal ile birleerek, onun karmakta
olduu Peyam-i Sabah'ta Mustafa Kemal Paa aleyhine yazlar yazd.
Ayni yl (1919), stanbul niversitesi Osmanl Edebiyat profesrlne
ve Tedkikat- Lisaniyye Encmeni yeliine tayin edildi . Cenab, askeri
ve siyasi olaylarn akna kaplarak, Milli Mcadele'yi hazan yeren ve
hazan da ven yazlar ile, Trk kamuoyunda byk bir tepki uyan
drmakta devam etti. Cumhuriyetin ilanndan sonra, politikadan tama
miyle ekilerek edebi incelemelerle uramaa koyuldu. Arasra iirler
de yaynlyordu. Yar mnzevi bir halde, 13 ubat 1934 te stanhul'da
ld.
Baz manzumelerinde Raik Vecdi takma adn da kullanan Cenab,
iirlerini Evrak- Leyal ad altnda toplamay dnmse de bunu ba
aramam ve iirlerinin nemli bir ksm lmnden sonra Sadettin

84

KENAN AKYZ

Nzhet Ergun tarafndan ki tap halinde baslmtr (Cenab ahabettin,

Hayat ve Seme iirleri, stanbul 1935).
Cenab'n yetime tarz da Fikret'inkinden pek farkl deildir. O da,
nceleri Divan nazmn yaatmaa devam edenleri ve bu arada bilhassa
Muallim Naci ile eyh Vasfi'yi taklid etmi, ondan soma Ekrem ve
Hamid'e kayarak onlarn yazdklarn rnek tutmaa balamtr. Bu
nun iindir ki, iinde on yedi manzume bulunan ilk iir kitab Tamat'ta
her iki tarzdaki iirlere de rastlamak mmkndr. Paris'e gitmeden
evvel kendisinde Ekrem-Hamid kanalyla balam olan Fransz iiri
etkisi, Paris'te iyiden iyiye kuvyetlendi. Ancak, bu yllarda Fransa'da
senholizmin rabette olmasna ramen, Cenab, hu iir anlayn ve
onun kullanl eklini pek ka,rrayamam, sadece, bu iirin "istiareyi
ve mzii n plana almak" hususundaki pirenisiplerini benimsemitir .
Ancak, iirlerinde istiareye ok yer vermekle beraber, yukarda da be
lirtildii gibi, bu istiarelerin senbolle ilgisi yoktur. Cenab, istiareleri,
o zamana kadar btn dnya airlerince kullanldndan baka trl
kullanm deildir. Bunlarn tadklar btn zellik, Trk iirine de
iik hayaller getirmelerinden ibaretti. "Saat-i semen-fam, tuf-i tes
liyet, nay-i zmnd, ud-i mkevkeb" gibi hayaller, Trk iiri iin
yeni idi. Bu sebeple, Servetifnun hareketinin muhaliflerince iddetle
yadrgandlar.
stiare gibi, mzik de Cenab'n iirinin balca unsurlarndandr ve
mzik, senbolist iirlerde olduu gibi, daha ok, "derun"dir. Bunun i
indir ki Cenab, btn mrnce, Hece veznine gre mzikalite bakmn
dan ok daha zengin bulduu Aruz'un sadk bir koruyucusu olarak kald.
Btn Servetifnun iiri ile senbolist iir arasnda, yeni bir vokabler
kurmakta kullanlan metot bakmndan, bir benzerlik gze arpar.
Bilindii gibi senbolistler, franszcada artk kullanlmayan, fakat m zikal
deerleri olan birtakm kelimeleri szlklerden karp yeniden iir
diline sokmular ve hatta bazen onlara eski anlamlarndan apayr, yeni
anlamlar da yklemilerdir. Servetifnun airleri de ayni ilemi
tekrarlamlar, szlklerden bulup kardklar arapa ve farsa keli
meleri iir diline doldurmular. Ancak, bu ii yaparlarken onlarn d
nceleri, "mbtezel kelime kullanmamak, halkn aznda biteviye
inenen kelimelerle ilgisi mmkn mertebe kesilmi bir vokabler
kurmak"tr. Bylece, eski kelimeleri seerlerken gaye bakmndan sen
boJistlerden ayrldklar gibi, onlara yeni anlamlar vermee de kalk-

MODER N TRK EDERYATINI!'i ANA ZGLE R

85

mam.lardr. Ancak bu eski kelimlelerin seiminde, mzikal deeri

de dikkate
almak
bakmndan,
Cenab'
d i n
Servetifnfn
airlerinden ayrmak mmkndr. Bu husustaki itinas, iirlerinde
psikolojik atmos fere tamamtyl e uygun ve kuvvetli bi r: deruni ahenk
salamakta onu baarya gtrmtr. Cenab mziin bu atmosfere
tam olarak uymas iin, ayni manzum e iinde ha zan iki, hatta
vezin deitirmeyi de denemi ve bunu ustalkla
baarm tr.
Ancak, iirinin vokablcrini kurarken halkn dilinden uzakl amada
gsterdii arlk onu -Aruz gihi osmanlcann da inat bir savunucusu
durumuna dlirm ve bilhassa 1908 den sonra byk bir hzla
gelien edebi dild eki trkeleme hare ketine kar iddetli bir
muhalefete srklemitir . Bu muhalefetini de, kamuoyundaki itibarn
sarsan hareketleri arasnda saymak mmkn dr. Zaten bu
direnmenin tamamyle bir inattan ibaret olduunu za man byk bir
aklkla ortaya koymu ve son iirlerinde onun osman lcadan ne
derecede ayrldn gstermitir.
Ak ve tabiat, onun iirlerinin balca temalardr . Ak temas,
mahiyeti bakmndan, onda deiik ekiller gsterir. Bu ak hazan ok
santimantal hatta romantik (Son Arzu), hazan da ok maddi hatta
ehvetlidir (Don Juan). Bu bakmdan onun iirlerinde kadnn hazan
ok idealize edilm:.!sinc karhk, hazan da sadece bir zevk vastas sayl
d grlr. Tabiat iirleri ise, d alemle i alemin ok baarl bir kon
pozisyonu halindpdir . Bu ;i irierde tabiatla insan i ie yerletirilmi ve
birletiril mitir. Tanzimat iirinde ilk denemelerini Hanid'te grd
mz insan-tabiat konpozisyonunu bu kadar baarl bir ek.ilde ilk defa
ortaya koyabilen Cenah'Lr. Onun tabiat iirlerinin iine psikolojik bir
durumun da yerletirilmi olduunu grmek her zaman mmkndr.
Bu bakmdan onda tabiat tasvirleri ok sbjektif bir karakter tar ve
bunlarn zaman kadro3unu ounlukla mevsimler (bilhassa son l,ahar)
ve geceler kurarlar .
. Cenab, yalnz air olarak deil, nasir olarak da hret yapmtr.
Bu alanda dikkati, nce Servetifnun'da tefrika (1896) edilen ve aynca
kitap halinde de ba slan Hac Yolunda (1909, 1925) adl yolculuk not
laryla ekti. Suriye'ye yapt geziye ait Suriye Mektuplar (1917) ve
Avrupa'ya yapt geziye ait Avrupa Mektuplar (1919) ile tamamlanan
ve olaylarn gzlemden ok ahsi grlerle teshit edildii btn hu
gezj notlarnda Cenab, Namk Kemal'in Cezmi romannda tatbikine
balad sanatkarane nesrin, yabanc tamlamalar bakmndan , daha da

86

h.E'<AN

AK). Z

arlam bir <levamm vermektedir. Ancak, kuvvetli bir slupu ti

tizliinin aka grld bu nesrinde, zamanla, tabiilie don nemli
bir yol ald da muhakkaktr. 1908 den sonra trlii gazetelerde km
olan msahabe ve denemelerinden bir ksmn Evrak- Eyyam (1915)
ve Nesr-i Harb, Nesr-i Sulh ve Tiryaki Szleri (1918) simli kitaplarnda
toplad. Cenab'n nesrinde, sluptaki itina ile birlikte, geni bir edeb
kltrn ve olduka alayc olmakla beraber, ince ve zarif bir zekann
da yer aldklar kolaylkla grlebilir.
Fakat, nesirdeki bu geni almalarna ramen, CcnaL'n ad Trk
edebiyat tarihinde air olarak yer almtr. Gerekten, zengin lirizmi ve
bilha ssa ok renkli ve zengin muhayyelesi yle batl Trk iiriin en
sekin kiilerinden biri olmaa hak kazanmtr. Fransz iirinden ilham
alan yeni bir hayal dnyas ve ifade zellikleriyle, zamannm ilk batl
rnek lerini veren odur. Cenab'n ksa Lir sre iin Fikret'i bile etkisinde
bra kan ve byk bir telkin kabiliyetine sahip olan slubunun
zelliklerini bilhassa Ahmet Haim'in iirlerinde bulmak mmkndr.
"Gzellik iin sanat" formlne sonuna kadar bal kalan hu tamamylc
ferdiyeti sanatnn, Servetifnun iirinin grd geni rabetteki pay
byktr.
Scrvetifnun topluluundaki dier btn airler, Fikret ile Ccnah'
n Trk iirine verdikleri yeni dzeni tamamyle benimsemiler,
onlan izlemilerdir. Bu iki byk airin yakn alma arkadalarna
olan et kileri; temalarn, nazm ekillerinin ve vokablerin de snrlarn
aarak, bazlarnn sluplarna
kadar uzanr. Tek cmle ile,
Servetifnun iiri Fikret ile Cenab 'n iirdiridir.
Hasta lirizmi ile dikkati eken ve zamannda ok sevilen bir Serveti
fnun airi de, Hseyin Siyret zsever (1872-1959) <lir. istanbul'da
doan air, II. Anbdlhamit devrinin baz siyasi olaylarna kart
iin, yurt dna kamak zorunda kald (1901) ve idama mahku m edil
dii iin ancak 1908 de stanbula dnebildi. Fakat 1910 da tekrar si
yasete kararak, 1919 a kadar yeniden yurt dnda yaamaa mecbur
oldu. Servetifnun airleri iinde en ok yaayan, Siyrct'tir.
Eserleri: Leyal-i Gir:i:zan (19109), Ba Bozumu (1928), Kvlcml
Kl (1937), Kargalar (1939), ki Kaside (1942), Bir Mektubun Cevab
ve Hseyin Avni Ula'a (1948).
Servetifnun'da 1896 da knaa balayan manzumelerinde hazan
mer Senih adn da kullanan ve politika ile bu kadar ilgilenen airin,

MODER N TRK

EDEBYATININ

ANA ZGLEH

87

iirlerinde tamamyl e ferdiyeti olarak kalabilmesi dikkate deer. Bu

zel lik, ancak, onun hasta d uygulu oluu ile aklanabilir. "Gzellik iin
sanat" formlne sonuna kadar bal kalan iirlerinde, derinden derine,
bir aclk grlr. Bu acda, mizac ile birlikte, airin politika yznden
urad srekli straplarn ve baz aile felaketlerinin de etkisini kabul
etmek gerekir. Yine bu sebepledir ki, Siyret'in iirlerinde, balca tema
olan "ak"n yan banda aile hayat da yer alr. Tabiat ise onda, daha
ok, bir fon halindedir. Siyret'te gerek ekildeki titizlik ve gerekse s
lup bakmndan , Fikret'in etkisi aktr. Hayallerindeki zarafet ve sevim
lilik bakmndan da, Fikret'e benzer. Siyret, dil ve vezin hususlarnda
koyu bir muhafazakarlk gsteren lerden deildir. Onun iin, bilhassa
1928 den sonraki iirlerinde konuma diline ok yaklat gibi, Hece
veznini kullanmaktan da ekinmemitir.
Siyret'in Fikret'e olan yaknlna karlk, iirlerinde Cenab'a
yaklaan bir air de Hii3eyin Suad Yaln (1867-1942) dr. stanbul'da
doan ve tp renimi ya pan airin, Paris'te iki yl (1893-1895) ihtisas
yaptktan sonra, btn meslek hayat resmi doktorluklarda geti. iir
lerini Lane-i Melal (1910) adl bir kitapta toplad1.
Suad da, Servetifnun'a
1896 d a katld
ve iirlerinde
Servetif nun hareketinin ortak zelliklerinden ayrlmad. Fakat, onda
da, iine kapanarak marizlemi bir lirizm gze arpar. slupa, hazan
Fikret'i andrmakla beral:er, daha ok Cenab'n etkisind edir. Bu
etki, onun hayallerinde daha aktr. Zaman zaman maddileen ak
anlay bak mndan da, yine Ccnab'a ienzer. Fakat btn bunlar ,
onun iirde ayr bir kiilii olmasna engel deildir. Lane-i Mela.l 'in
yaynla nmasndan sonra yazd iirlerin bir ksm, lmnden
sonra kars tarafndan bastrld (Efzayi Suad: Hseyin Suad
Yaln
ve iirleri, 1943). Bu iirlerin dilinde 1908 den sonra
balayan milli edebiyat hareketinin et etkisinde meyd ana gelen
trkeleme ok aktr. air, yine ayni etki ile, baz iirlerind e Hece
veznini de kulland.
Hseyin Suad, ayrca, mizah iirleri de yazd. Toplumsal ve siyasi
olaylara bol bol dokundurmak imkann da bulduu bu iirlerinde Gave-i
Zalim imzasn kulJ and ve onlar Gave'nin Destan (1923) adyle
toplad.
Namk Kemal'in olu Ali Ekrem Bolayr (1867-1937) da Servet-i
Fnun 'un tannm airlerindendir. renimini stanbul'da yapt.
il.Ahdlhamid 'in saraynda on sekiz yl katip olarak alt.
Valiliklerde ve stanbul niversitesi erh-i Mtun profesrlnde
bulundu.

8
8

KENAN AKYZ

iir kitaplar: ZJal-i lham (1909), Ordunun Defteri (1918), Ana

Vatan (1921), Vicdan Alevleri (1925), iir Demeti (1925). Birer iirden
ibaret: Kaside-i Askeriyye (1908), Krmz Fesler (1908).
iirlerinde A. Nadir takma adn da kullanan Ali Ekrem, 1901 de
Fikret ile ihtilafa dp Servet-i Fnun'un hasm olan Musavver Ma lumat
dergisine yazmaa balaynca, iki dergi arasndaki mnakaalar gittke
iddetlenmi ve saray Ali Ekrem'i yaz yazmaktan men etmiti. Bu
yasak, 1908 e kadar srd. air, bu tarihe kadar yazdklarn ZJal-i
lham'da toplad. Ordunun Defteri'nde, Birinci Dnya Sava'nn son
larnda, ordunun milli ve dini duygularn kuvetlendireek sava gcn
ykseltmek iin hkumete smarlanm manzumeler vardr. Milli m
cadele srasnda yazd iirleri ihtiva eden Ana Vatan'd a ve daha sonra
yazdklarn toplayan Vicdan Alevleri'nde Ordunun Defteri'nden aln m
baz iirler bulunduu gibi, ocuklar iin yazd manzumelerden ibaret
iir Demeti'nde de Ana Vatan'dan alnm paralar vardr. K asi de-i
Askeriyye, babasnn Hrryet Kasidesi'ne nazire olarak yazlm bir
manzumedir . Krmz Fesler'de ise, il. Abdlhamid devrinin hafiye
lerini hicveder .
Ali Ekrem, Servet-i Fnun aleri arasnda, yalnz ferdi duygularn
erevesinde kalmayarak toplumsal duygulara da yer verenlerdendir .
Kendine ait duygular ileyen iirleri, daha ok, Zlal-i lham'dadr.
Toplumsal duygular ileyenler ise, 1908 den sonra daha oalm ve
Ordunun Defteri ile Ana Vatan'd a toplanmtr.
Osmanlcann ve Aruz'un kuvvetli bir savunucusu olmakla beraber,
birok iirlerinde konuma trkesini ve Heceyi de ku1lanm olan Ali
Ekrem, airlik ve sanat gc bakmndan, ancak orta bir durum gsterir.
Yaratma ve kompozisyon gc daha da zayftr. Ayrca, muhayyile
ktl ve slup renksizlii, onda belirli bir lirizm eksiklii de meydana
getirmitir.
iirlerinde yalnz H. Nazm takma adn kullanan Ahmet Reit
Rey (1870-1955) de, Servet-i Fnun hareketinin
ikinci planda
gelen airlerindendir. On alt yl sre ile o d a II. Ahdlhamid'in
saraynda katip olarak altktan sonra, valiliklerde bul undu . II.
Merutiyet'in ilanndan sonra, Galatasaray Sultanisi'nde edebiyat
retmenlii yapt srada, Nazariyyat- Edehiyye (1909-1910) adl iki
ciltlik bir eser yayn lad. Bir aralk, Kamil Paa kabinesine Dahiliye
Nazr olarak girdi

MODERN TRK EDEBYATININ A NA ZGLER

89

(1913). Fakat Mahmut evket Paa'ya yaplan suikastle ilgili

grld iin, yurt dna kaarak, Birinci Dnya Sava yllarn
svire'de ge irdi ve mtarekenin ilan zerine stanbul'a dnd
(1918). Tevfik ve Damat Ferit paalarn kabinelerinde yeniden
Dahiliye Nazr oldu. Bar artlarn grmek iin, Osmanl
hkumetince Paris'e gnderilen heyete dahildi. Fakat, galip devletlerce
teklif edilen artlar kabul et meyere:S: murahhaslktan ve Dahiliye
Nazrlndan istifa etti. Bundan sonra, lmne kadar, iir yazmak ve
franszcadan eviriler yapmakla urat. iirlerini bir araya toplam
deildir. evirileri arasnda, Rasin Klliyat (1934-1935, drt cilt) ve
Eneid (1936) vardr.
1885 ten itibaren yaynlamaa balad iirlerinde Recaizade Ek
rem ile Hamid'in etkileri aka grlen Ahmet Reit, zamanla kiiliini
bularak 1896 da Servet-i Fnun'a girmi ve hundan sonraki iirlerinde
bu toplulua ait zelliklere tamamyle uymutur . Bu airin de iirlerinde
ak bir lirizm ktl ve bir ifade karkl gze arpar.
Tanzimat devrinin balca hrriyetilerinden, ipka Kahraman
nvan ile tannm Mir Sleyman Paa'nn olu Mehmet Sami (18661917) de, Servet-i Fnun airleri arasndadr. iirlerinde, sadece, Sley
man Nesib takma adn kullanmtr. Mlkiye mezunu olan Sleyman
Nesib'in btn memurluk hayat maarif alannda gemi, Mekatib-i
Aye mdrlnde (Yksek Okullar Mdrl) ve
Darlfnun
Mdir-i Umumiliinde (stanbul niversitesi Rektrl) bulunm u
ve pedagoji alanndaki yaynlan ile de tannmtr . iirleri ve maka
leleri, lmnden sonra, bir heyet tarafndan toplanp kitap halinde
baslm ve bana air hakknda Nail Reit tarafndan bir inceleme
yazs da konulmutur (Sleyman Paazade Sami Bey -Klliyat- Asar
ve htisasat, st. 1918).
ok ekingen bir mizata olan air, iirlerini 1893 le yaynlamaa
ba,lam ve en byk abasn 1896 dan sonra Servet-i Fnun'da gster
mitir. Lirizminin azlna karlk, dil ve slubunda byk bir zenme
gze arpar. iirlerinde ak duygularnn yanbanda, bakalarnn dert
lerine kar duyulan acma duygusu da byk bir yer alr.
Servet-i Fnun'un yaygn bir ne sahip airlerinden biri Sleyman
Nazif (1869-1927) dir. Edebi bilgilere ait Mizan-l-edeb adl tannm
eserin sahihi Diyarbakrl Sait Paa'nn oludur. renimini zel ekilde
yapm ve, daha ok, ynetim grevlerinde almtr. Bunlar arasnda

9
0

KENAN

AKYZ

en nemlileri Bursa, Kastamonu, Trabzon, Musul, Badat valilikleridir.

IJ. Abdlhamid'e ka r olduu iin, Paris'e kaarak orad a Ahmet Rza
Beyin karmakta olduu Meveret gazetesine padiahn
aleyhinde
yazlar yazd. Elcezire Mektuplan ve Ma'lfmu 'lam adl eserlerini ele
Abdlahrar Tahir imzasiyle yine bu srada yaynlad. Trkiye'ye d
nnde stanbul'da braklmayp Mektupu olarak Bursa'ya gnderildi.
Fakat, istibdat aleyh indeki almalarndan vazgemedi. Bu sefer de
eerlerini, Msr'a kaarak padiah aleyhinde yaynlar yapmakta olan
Abdullah Cevdet'in eliyle, Msr'da bastrd. lk iir kitab olan Gizli
Figanlar (1906) bunlar arasndadr. 1908 den sonra, d aha ok, gazete
cilik ve politika alannda alt grlr. Zaman zaman resmi grev lerle
stanbul'dan uzaklamasna ramen, gazetecilikle ve edebiyatla ilgisini
kesmedi. Bu arada Hak ve Hadisat gazetelerinin bayazarln yapt.
Bazan gnlk olaylara uyarak ve hazan da hayatn kazanmak iin bol
ve deiik yazlar yazan Nazif, zaman zaman, medeni cesaretin ve
yurtseverliin gzel rneklrrini de verdi. Dman kuvvetlerinin s tan
bul'a girmeleri zerine yazd Kara Bir Gn (Hadisat, 23 k asm 1918)
adl makale ile, Pierre loti (Piyer Loti) yi anmak iin yaplan hir
trende (23 ocak 1920) igal kuvvetleri aleyhine yapt iddetli konuma
hunlar arasndadr . Bu son olay zerine, igal kuvvetleri tara fndan
Malta'ya srld. Burada iki yl kaldktan sonra, Milli Mca le'nin
baar kazanmas zerine, serbest braklarak stanbul'a dnd ve yaz
hayatna yeniden balad. iirlerinde brahim Cehdi adn da kullanan
air, 4 ocak 1927 de ld.
iirlerini u kitaplarda toplad: Gizli Figanlar (1906), Firak- Irak

(1918), Malta Gc::cleri (1924).

Dier Servet-i Fnun airleri gibi, Nazif 'in de ilk edebi kltr Di
van Edebiyat'na dayanr. Ancak, babasnn tavsiyesiyle, henz ocuk
denebilecek bir yata iken Namk Kemal'in eserlerini de okuyarak ilk
iirlerinde onu rnek tuttu. 1892-1897 yllar arasnd a yazlm ve is
tibdada kar olan iirlerini tayan Gizli Figanlar, gerek tema ve gerekse
slup bakmndan, aka Namk Kemal'in etkisindedir. Btn Servet-i
Fnun airlerinin ilk iirleri tamamiyle ferdi konularda olduklar halde,
Nazif 'in daha ilk iirlerinde toplumsal temalara ynelmesi onun iin ayr
bir zellik gsterir. Nazif 'in ferdi konulara eilii, 1898 de Servct-i F
nun'a girmesiyle balar ve 1908 e kadar srer. Bu iirlerinde romantik
duygu ve hayallerin ve Servet-i Fnun vokablerinin btn zellikleri

MODER N TRK EDEBYATIN IN A NA ZGLER

91

vardr. 1908 den sonra air, yeniden, toplumsal temalara ynelir ve

Birinci Dnya Sava'nn ve sonularnn memleket hayatndaki ok
kt yanklar onu yakndan ilgilendirir . Bu iirlerindeki dil de, Servet-i
Fnun iirinin dilindeki arlklardan ayrlarak, d aha tabii bir yn ahr.
Osmanlcann an bir savunucusu olmasna ramen meydana gelen bu
ynelite, :Milli Edebiyat hareketinin -dolayl da olsa- kanlmaz etkisi
bulunduu muhakkaktr.

1908 den sonra gazetecilikle yakn ilgisi dolaysiylc Nazif, bu a

ihte lmne kadar, nesirle de urat. Genellikle Servct-i Fnun nesri
nin devam saylabilecek olan bu nesir, 1908 den sonraki iirlerinde oldu
u gibi, yer yer tabiileir. ekilce "makale, msahabe, mensfue, mektup"
olarak adlandrlabilecek olan bu nesirlerin topland kk hacimdeki
eserler unlardr: Bo Herif (1910), ki ttifakn Tarihesi (1912), Batar ya
le Ate (1917), Asi tan- Tarihte (1917), al oban al !(1912), Ta rihin
Ylan Hikayesi (1922), Nasreddin ah ve Babiler (1923), Hazrct-i sa'ya
Ak Mektup (1924), alnm lke (1924), mana Tasallut -apka
Meselesi (1925), Kafir Hakikat (1926), Yklan Messese (19127).
Kkleri nasirin milH, dini ve insani heyecanlarnda olan dn
celerini ifade eden bu nesirlerin slubund a ciddi bir zeni gze arpar
ve bu slu p, muhtevaya uyarak , yer yer, bir hitabet slubu halini de
alr. Zihniyet bakmndan tamamylc ba tl olan Nazif, Dou cdebiyat
tnn da byk deerler tadna inanm ve btn yazlarnd a milli
deerlerin de srekli bir savunucusu olarak kalmtr.
Sleyman Nazif'in kk kardei Faik Ali Ozansoy (1876-1950)
da Servetifnun topluluundandr. Mlkiye Mektebi'i hiti-d iktcn sonra
ynetim ilerinde, mutasarrflklarda, valiliklerde bulundu. Son grevi
Dahiliye Nezareti Mstearl'dr.
Servetifnun'daki il k iirle', 1897 de kmaa balad. Bu iirlerinde,
hazan, Zahir adn da kulland. ii- kitaplar: Fani Teselliler (1908),
Midha't Paa (1908), Temastl (1913), Elhan- Vatan (1915, 1917), air-i
A':;am'a Mektup (1923).

1908 den sonra bir aralk Fecr-i Ati'nin de baua gcf'n Faik
Ali, Divan Edebiyat 'n hi tanmadan, ilk iirlerini dorudan d
oruya Ekrem, Kemal ve Hamid'in etkisinde yazd. Bu etkiler arasnda
en uzun si.irei, Hamid'inki olmutur . Fakat Servet-i Fnun 'a
yazmaa ba ladktan ksa bir sre sonra, evreye uyu kabiliyeti
sayesinde bu top-

92

KENAN

AKY.:z

luluun btn zelliklerini kolaylkla benimsemi, gerek dil ve slup

gerekse hayal kuru ve duyu bakmndan eksiksiz bir Serveti Fnun
r;airi olmutur. Ancak, kulland farsa tamlamalarn, arapa
ve farsa kelimelerin bolluu yznden, ok ar durumda
bulunduu sylenebilir. 1908 e kadar yazd iirlerinde ak, kadn ve
tabiat tema larn tamamyle romantik bir atmosfer iinde iledii
halde, bu tarihten sonraki iirlerinde toplum meselelerine Vl' bilhassa
yurt duygularna da geni bir yer ayrmtr.
Servet-i Fnun topluluunun en gen yesi olan Celal Sahir Erozan

(1883-1935), Yemen vali ve kum:ndan smail Hakk Paa'nn oludur.

Uzun sre ortaokul ve liselerde trke ve edebiyat retmenlii yapmakla
beraber hayatn daha ok yazlaryle kazanan air, 1928 de milletvekil
liine ve Trk Dili Tedkik Ct'm iyl'ti Umumi Katipliine seildi ve bu
grevlerde iken ld.
Yaz hayatna on drt yanda balayan Celal, ilk iirlerinde Hik met
Celal, Ahmet Celal, ark ve Vclhan gibi trl adlar kulland. Bun lar
arasnda en ok tutu nan, Serv<'t-i Fn un'a yazmaa baladktan (1899)
sonra kulland Sahir addr. iire merak etmesinde, birok iir leri ve
bilhassa arklar olan annesinin de etkisi byktr . lk zamanlar
Muallim Naci'yi beenen air, Servet-i Fnun'da yazmaa ve Fransz
iirini renmce baladktan sonra ondan vazgeerek tamamyle Batya
yneldi. Deiikli e ve yenilie kar olan byk ilgisi onu, her yeni
harekete katlmaa zorlamtr. Bylece, 1909 ela bir aralk Fecri Ati'nin
reisliini yapt gibi, 1911 de balayan Yeni Lisan ve Milli Edebiyat
hareketine de katlmakta gecikmedi. 1908 den sonra, ok enerjik ve s
rekli bir yayn hayat geiren airin kard veya ynettii dergiler
arasnda Demcl (1908), Musavver Muhit (1909), Servet Fnun (19091910), Halka Doru (1913), Trk Sz (1914) ve Bilgi Mecmuas (1914)
vardr. Bu dergilerde kendisinin de birok iir ve makaleleri yaynland.
iir kitaplar: Beyaz Glgeler (1909), Buhran (1909), Siyah Kitap

(1912).
Servcl Fnun iirinin zelliklerine hzla ve kolaylkla uyan Sahir,
ayni zamanda byk bi r dourganla d a sahipti. Bol iirlerinin balca
temalar "ak" ve "ka<ln"d. Kadn giizelliine kar byk bir dkn
lkle domu olan air, iirlerinin bu deimez ve srekli konusu yzn
den, zaman zamaa, iddetli hc.mlara urad. Dil ve slup bakmnd an,

MODERN TRK EDEBYATININ

A'U ZGLI:J

93

ta mamyle Scrvet-i Fn un iirine uymutu. 1909 <la Fccr-i Ati'ye

ka tl pek g olmad. nk Fecr-i .Ati, Servct-i Fnun harek etini n
ufak ayrlklarla devamndan ibaretti. Fakat Fecr-i .A..ti'dc Mmi
Edebiyat hareketine gem ek, onun i-:in , bir hayli g oldu . nk hem
vokabll'r ve slupta , hem nazm tekniind e ve hem de duyu ve
hayal kuruta byk deiiklikler yapmak gerekiyord u. Servet-i Fi
nm'un
allm romantizminden , vokablerinden
ve Aruz'dan
ayrlmak hi de kolay olmad. Bu yeni uyuu salayabilmek iin,
uzun yllar, srekli deneme ler yapmak gerekti ve niha yet onu da
baard (1917). Bu arada, ak ve kadn eski rabetini srdrmekle
beraber, iirlerinde milli duygu lara da yer verdi ve, eski
dourganlnn kalmam olmasna ramen, lmne kadar, ok canl
ve samimi iirler yazmakta devam etti.
Tiy a t r o
Tanzimat devri tiyatrosundan bahsettiimiz srad a Gedikpaa'daki
Osmanl Tiyatrosu'nun II. Abdlhamid tarafndan yktrlmas, burada
alan sanatkarlardan bir ksmnn Bursa'ya gidip Ahmet Vefik Paa'mn
kurduu tiyatroda da bir sre altktan sonra dalmalar ve II.
Ab dlhamid 'in sanat ve fikir deeri tayan eserlerin oynanmasna
msaade etmemesi zerine, Trk sahnelerini tuluat kumpanyalarnn
ve melod ramlarla farslarn kapladn belirtmitik.
Gerekten, tuluat kum panyalarnn bu kesin hakimiyeti, 1908 e
kadar aralksz olarak srmtr. Bu tiyatrolarn domasnda ve geli
mesinde, Gll Agob'un "suflrle piyes oynatma" tekelini devletten
alm olmasnn da etkisi elbette vardr. Suflr yardm olmakszn bir
piyes metnine balanabil menin imkanszln gren baz tiyatro kum
panyalarnn, suflrsz yani metinsiz piyes oynama yoluna sapm
olmalar da tabiidir.
Hemen hemen btn repertuarlar eviri yahut ad apte eserlerden
meydana gelen tuluat sahnelerinin bu devredeki en nl sanatlar:
Mardiros Mnakyan, Abdrrezzak ve onun yetitirdii Kel Hasan'du.
Trk kadnn henz sahneye kamad hu devirde de Ermeni sanat
larn hakimiyeti yine srm, Trk seyircisi sahnede iyi konuulan bir
trkeden yine yoksun kalmtr.
Kendi tarznda baarl bir sant olan ve tiyatrosuna Osmanl
Dram ve Komedi Tiyatrosu adn takan Mnakyan, kendisine uzun sre

9
1

KENAN AKYZ

alm olanlar 1908 den sonra da birka yl daha memnun etmek

imka nn bulabilmi, sahneye knn 50. yl 1912 de kutlanm ve V.
Meh met Reat tarafndan kendisine hir madalya verilmitir. Arasra II.
Abdlhamid'in saray tiyatrosunda da oyunlar veren Abdrrezzak'n
Hande-hane-i Osmani'si de bu deYrin tannm sahnelerindendir. Kel
Hasan ise, espri kabiliyeti, seyirci psikolojisini kavray, hazrrcevaplk
ve kompozisyon kudreti bakmmdan tuluat sana ttlarmn en ileride
ge lenidir. Trkiye'de hibir tu1'. at aktr Kel Hasan kadar kendisini
geni ynlara sevdirememi, onun kadar popler olamamtr.
Bylesine bir tiyatro eidi ve atmosferi iinde ciddi almalara
imkan bulamayan ve Abdlhak Hamid ile Ahmet Midhat'n "okunmak
iin piyes" tarzn da benimseyemeyen Servet-i Fnuncular, tiyatro
trnde eser verebilmek iin, ister istemez, artlarn deimesini bekle
diler. Bunun iindir ki onlar, tiyatro ile ancak 1908 den sonra ura
mak imkann bulabildiler. 1908 de imparatorluun merkezinde yeniden
balayan cid di sahne almalar ve bunlarn grdkleri geni ilgi, Scr
vet-i Fnuncularn tiyatro denemeleri yapmalanna yardmc oldu.
Bu denemelere katlanlar arasnda Hseyin Suad Yaln, Mehmet Rauf,
Cenab ebabettin, Halit Ziya Uaklgil, Fak Ali Ozansoy, Ali Ekrem
Bolayr ve Safveti Ziya vardr.
Teknik bakmdan, phesiz hu denemelerin de kusursuz olduklar
sylenemez. Ancak, Tanzimat devrinin denemelerine gre, tiyatro ese rini
anlay bakmndan olduu kad ar, teknik bakmdan da byk bir
gelimenin varl pek aktr. Bu ak ve mspet fark bize, tiya tro
denemelerini yapmakta gecikmi olmalarma ramen, Servet-i Fnun
culann Batda ve bilhassa Fransa'daki tiyatro almalnna ilgisiz kal
madklarn ve onlar yakndan izlediklerini gsteriyor. iirlerinde ve
romanlarndaki yapma dil ve slubu tiyatro denemelerinde kullanma
maa alarak normal konuma diline yaklamak iin gsterdikleri
aba da oularn lehine kaydedilecek nemli bir noktadr . Bu dilin, Kemal
ve Ekrem'i n piye.,Ierindeki dile gre, ok daha canl, tabu ve ilek ol
duunu ve bylece tiyatro dilinin normal yoluna hzla girmee bala
dn belirtmek gerekir.
Ancak, tiyatro dilinin hal.kn diline bu kadar yaklamasna ramen,
eski alkanlklarn etkisiyle, konularn halkn meselelerine gidemediini
ve genellikle vakalarn aile evresi iinde getiini ve "evlenme,
boanma, kadnn medeni haklar" gibi temalann etrafnda dndn
gryo-

MODERN TRK EDEBYATININ ANA ZGLER

95

ruz. Bu d urumun, onlarn uzun sre iinde bul unduklar ar siyasi

artlar yznden toplum meselelerine ynelmek alkanln kazana
mam olmalar ve Batnn etkisiyle 1908 den sonra Trk toplumunun aile
anlaynda baz nemli deiikliklerin ve kadnlarn toplumsal haklan
bahsinde de birok mnakaalarn meydana gelmesi}le ilgili bulunduu
sylenebilir.
Esasen, 1908 e kadar geen yirmi be yllk geni sre iinde Trk
tiyatrosunun zayflam temelleri zerine hzla kurulmasna allan
yeni yapnn da pek salam olaca dnlemez. Bu denemeleri, Tr1.
tiyatro edebiyatn yeniden kurmak iin yaplan nemli almalar ola
rak kabul etmek daha doru olur.
Servet-i Fnuncular arasnda, tiyatro ile en ok uraan ve en ok
baarya ulaan Hseyin Suad'tr. Telif ve adaptasyon olarak, saylar
yirmiye yaklaan piyesi vardr. Bunlarn byk bir ksm, kendisinin bir
aralk Edebi Heyet yeliinde de bulunduu Diirl bed iiyi (stanbul
Belediye Tiyatrosu) de oynand. Bunlarn arasnda baslm olanlar
unlardr: Kirli amarlar (1911), Kayseri Glleri (Mnir Nigiir'la
birlikte) (1918), Ahirette Bir Gn (Efzayi Suad: Hseyin Suad Yaln
ve iirleri, 1943), Ana Karnnda Son Gece (Ayn eser). Bunlardan ilk
ikisi komedi, ncs Hece vezniyle yazl manzum bir masal, dr
dncs de yine Hece ile yazlm bir fantazidir.
Bu baslanlardan baka, kitap halinde baslmayp oynandklar
kesin olarak bilinenler arasnda ehbal yahut stibdadn Son Perdesi
(1909), Kundak Takm (1910) ve Yamalar (1919) adl piyesleri vardU".
ledii temalar bakmndan genellikle Servet-i Fnun'un dier
tiyatro yazarlarndan ayrlmam olan Hseyin Suad'n, piyeslerinde,
dil ve slup bakmndan, alacak bir syrlla, Servet-i Fnun'un b
tn dil ve ifade zelliklerinden kurtularak ok normal, canl ve samimi
bir syleyie eritii grlr. Bu baarda, onun, daha nce nesirle u
ramam, dolaysyle Servet-i Fnun nesrine almam olmasnn
etkisi olduu muhakkaktr. Nitekim, Cenab ve Rauf gibi, nesirle u
raanlarn bu baarya eriemedikleri grlr. Yakay gelitirme bak
mndan arasra baz hatalara dmekle beraber, piyes teknii bakmn
dan da arkadalarndan ok ileridedir. Hece ile yazlm iki kk pi
yesini ise, Birinci Dnya Sava srasnda genler arasnda balam
olan "manzum piyes" modasna uymann bir sonu cu olarak kabul el-

9
6

KENAN AKYZ

mek gerekir. Hseyin Suad, konuulan trkeyi ve Hece veznini Milli

Edebiyat cereyanna mensup genler kad ar baar ile kullanmak gcn
de gstermitir.
Edebiyat- Cedideciler
iinde, Hseyin Suad'tan sonra, tiyatro
ile en ok ilgilenen
Mehmet Rauf (1875-1931) tur. Daha ok,
Servet-i Fnun'un n planda gelen romanclarndan olarak hret
kazanan Rauf' un tiyatro alanndaki ilk denemesi, Pene (1909) adn
tar. Mesut ve normal bir evlenmenin artlarn konu olarak alan bu
eser, teknik ba kmdan zayftr. kinci tiyatro eseri olan Cidal
(1911) in nsznde kendisinin de itiraf ettii gibi, Pene'de "tiyatro
teknii edebiyata feda edilmi"tir. Pene'nin dili de, konuma diline
uygun
deildi. Yazar, Servet-i
Fnun'un
dil
ve
slubundan
kendisini kurtaramad
gibi, romanlarndaki ifade dzensizlii de
sryordu . Ayni yl, Halit Ziya'nn Ferdi ve rekas adl romann
piyese evirmek suretiyle ve ayni adla yapt ikinci denemede de
bu
kusurlardan
kurtulamayan
Rauf, iki yl sonra yaynlad
Ci<lal'de "tiyatro tekniini ne alarak edebi yat ikinci plana lmei"
denedi. Gayesine olduka ulaabildii bu pi yesinde, dil ve slup yine
normal yoluna girememitir. 1920 de yayn lad Sansar, dil
bakmndan, sahneye en uygun eseridir. Gene11ikle "ak, evlenme
ekilleri, evlilikte ihanet ve sadakat" temalarnn ilen dii bu
piyeslerin Trk tiyatro edebiyat iin nemli bir kazan olduklar
sylenemez. Yazarn, nce Ceriha adyle tefrika edilip (1923) sonra
ba kas tarafndan trkeletirilerek "Konumal Roman" eklind e ve
Yara (1935) adyle kitap halinde baslan bir piyesinden baka, kitap
olarak baslmam Diken (1917), Evlat Acs (1923) ve Pembe Kk
(1924) adl piyesi ile, biri Octave Feuillet (Oktav Fye) den
Yamurdan Doluya ve dieri de Alfred Picard (Alfred Pikar)dan
Genlik adlariyle yaplm iki adaptasyonu daha vardr.
Cenab ebabettin de, biri dram (Yalan, 1911) ve biri de komedi
(Krebe, 1917) olan iki piyesi ile, Servet-i Fnun'un tiyatro yazarlar
arasna katld. Yazld tarihte Milli Ta'lim ve Terbiye Cemiyeti'nin
am olduu bir piyes yarmasn birincilikle kazanan Krebe'de,
air Evlenmesi'nde ilenen "grc ile evlenme usulnn ktl "
temas yeniden ele alnmtr. Her iki piyeste de, teknik zayflnn
yanbamda, dilin ve slubun konuma diline uygunsuzluu ve ilek
olmay ayrca dikkati ekmektedir.
Bu almalar Kabus (1918) adl dram ve Fruzan (1918)

(A.

MODERN TRK EDEBYATININ ANA ZGLER

97

Dumas Fils: Francillon), Fare (19125) (Edouard Pai]lcron : La Souris)

adl adaptasyonlar ile Halit Ziya (1867-1945), Baria (1908) dram ile
Ali Ekrem, Haralamhos Cankyadis (1912) komedisi ile Safveti Ziya
ve Payitahtn Kapsnda (1918) ve Nedjm ve Lale Devri (1950) adl
iki manzum dram ile Faik Ali izlerler.

R om a n ve Hik ay

Trk Edebiyatnda 1870'ten sonra avrupai ilk rneklerini vermee

balam olan roman trnn, bu rneklerde, Tanzimat hareketinin d
e toplumcu gayesine uygun olarak, tema, dil ve slup bakmndan b
yk halk ynlarn eitmee yneldiini; ancak, pek ksa sren hu
almadan sonra yani 1875 ten balayarak devrin balca ro
manclarnda bilhassa dil ve slup anlay bakmndan byk
bir ayrlk meydana geldiini; bylece, ilk rneklerdeki ynelii
srdren Ahmet Midhat'n yanbanda, Fransz romantiklerinin
iddetle etkisinde kalan Namk Kemal'in "sanatkarane slub"a
doru yol almaa baladn biliyoruz. Daha sonra yetiip Fran
sz edebiyatyle yakndan veya uzaktan temasa geebilmi olan Trk
romanclar, zamanlarnn biiyii.k hreti Namk Kemal'in de etkisiyle,
romanda daha ok romantizmi izlediler. Sanatkarane slupla birlikte
avrupai roman tekniine de bal kalmaa alan Namk Kemal'in
r, 1880 den sonra Trk edebiyatna girmee halayan Fransz rea
lizminin etkileriyle de yava yava kaynar ve Trk roman zamanla
realizme doru kaymaa balar. Fakat, romantizmin daha nce
tannm ve sevilmi cazibesi dnlnce, bu kaymann neden byk
bir diren me ile karlat, Sergzet, Araba Sevdas ve Zehra'daki
teebbslere ramen, Trk romannn neden daha bir sre romantizmin
hakiniye tinden kurtulamad kolaylkla anlalabilir. Gerekten
roman, Servet-i Fnun devrinde de romantizmin etkilerinden kendisini
tamamyle kurtarabilmi deildir.
Yetime alar 1880 ile 1890 arasna rastlam olan Servet-i Fnuu
romanclarnn, ilk denemelerinde, bu iki tarih arasndaki eilimlerden
etkilenmeleri de tabiidir. 1880 den sonra Fransz realizminin Trk
romanna sz ok ar bir tempo ile olduu, bu eilime yer vermi olan
yukardaki romandan yalnz Sergzet'in 1888 de basld ve
dier ikisininin se ancak 1896 dan sonra (Zehra: 1896, Araba Sevadas:

98

KENAN

AKYZ

1898)yaynlandklar dikkate alnrsa, Servet-i Fiinun romanclarnn n

celeri daha ok romantik rneklerle karlatklar anlalr. Bunun iin
dir ki onlarn ilk denemelerind> r>alizmin izlerine rastlanmamasn tabii
grmek gerekir. Gerekten, ilk stadlarnn Namk Kemal ve Ahmet
Midhat gibi yerli romanclar olduunu ve bunlarn sonralan yerlerini
Fransz romanclarna braktklarm kendileri de sylerler. Bu Fransz
romanlar ise, ilk zamanlar, ikinci, nc derecede romanclad. Stend
hal, (Standa!), Flauhert (Flober), Balzac (Balzak), Goncourt (Gonkur)
lar ve Bourget (Burje) gibi ustalar tanmalan 1890 dan sonradr.
Servet-i Fnun romanclarnn- gerek by k itibarn henz koru yan
romantizmin ve gerekse devrin ar siyasi artlarnn etkisiyle- ferdi
temalarn emberini krarak toplumcu temalara ynelemedikleri hakknda
daha zamanlarnda balayan sulama, bu romanclar iin sonradan veri
len hkmler arasnda da yer alm bulunmaktadr. Romantizmin rabet
grd ve realizmin yeni yeni tannmaa baland bir devirde yeti
mi olan Servet-i Fnun romanclarnn- ro'mantizmin etkisinden birden
bire kurtulmalarna elbetteki imkan yoktu. Ancak, kendilerini tama
miyle romantizme kaptrmadklar ve zamanla rea1izme ynelerek iinde
yaadklar topl umun hayatn -geni bir ekilde olmasa da- vermee
muvaffak olduklar bir gerektir . Trk toplumunun o devirdeki duru
munun en kaln izgisi, phesiz, batl toplumlarn hayatna uymak
iin gsterdii abadr. Bu abalarn yukardan aaya, aydndan halka
doru olduu da bilinen bir eydir. Bat medeniyetine kaytsz artsz
balanm olan Servet-i Fnuncularn romanlarnda bu abalar akset
tirmee ve hatta daha da ileriye giderek bu abalara bizzat katlnaa,
gereklemesini o kadar istedikleri batl hayatn -kendi anlaylarna
ve zevklerine uygun- rneklerini izmee de alacaklar tabii idi. Esa
sen, ok ksa bir sre iinde eritikleri byk hret ve stadlk payesi
de balarn dndrm ve "sanatnn yolgstericilik" gucune inan
mlard. Tevfik Fikret, 1900 de Servet-i Fnun'a yazd bir Msahahe-i
edebiyye (C. XIX, say: 476) de baz romanlarn toplum hayatndaki
ykc etkileri zerinde konuurlarken, Halit Ziya'nn, kurumlanarak:
"oo . . .phesiz, hayat romanlar yapyor!" dediini anlatr. Bu itibar
la Servet-i Fnun romanclar, bir yandan Trk toplumunun nasl
ve ne lde batllamakta olduunu izerlerken, bir yandan da bunu
-kendilerine gre- en uygun bulduklar eklini vel'mee altlar. O halde
Mehmet Rauf'un, daha 1899 da (Bizde Roman, Servet-i Fnun, C.

MODERN TRK EDEBYATT"IIN ANA ZGLER

99

XVIII, say: 445) ve Ahmet uayb'n 1900 de (Son Yazlar, Servet-i

Fnun, C. XIX, say: 482) Servet-i Fnun roman hakknda ileriye
srdkleri ve sonradan rabet gren ve bu romann (Hakk Behi: Bizde
Roman ve Hikaye, Servet-i Fnun, 1909, C, XXXVI, say: 931) "kendi
yaay tarzmz, zevklerimizi, adetlerimizi yaatmad"' ve "yalnz
ferdi tahayyl ve tahasssleri iledii" iddiasnn pek yerinde olmad
muhakaktr. Edebiyat- Cedide hareketirun hikayesi olan Mai ve Siyah'ta,
idealist bir airin i dnyas ile birlikte, orta halli bir Trk ailesinin
yaay tarz, zevkleri, adetleri ve o devrin hasn hayat gayet iyi bir
ekilde tasvir edildii gibi; Ak- Memnu'da da batl yaay tarzna
kaym zengin bir Trk ailesinin hayat etrafl olarak verilmektedir.
Hatta tamamiyle psikolojik bir roman olan Eyll'de hile, roman kah
ramanlarnn Bat kltr ile ve bilhassa mzii ile ne kadar ilgili bu
lunduklar anlatlr. Krk Hayatlar ise, Trk toplumunun deiik ev
relerdeki insanlarn hayatn vermek bakmndan , dikkate daha ok
deer. Ayrca, hu romanlardaki btn karakterler de tamamyle yerli
dir. Ancak, Servet-i Fnun romannda "toplum davalar" hemen he men
hi yoktur. Siyasi ve dini basklarn iddetle devam ettii bir de virde, bu
iki diktad an birine dokunmadan, herhangi bir toplumsal davaya temas
etmenin gl ortadadr. Bu bakmdan Servet-i F nun romanclar,
tahlili yalnz kahramannn i hayatna ynelterek, toplum hayatn
sadece tasvir etmekle yetindiler. Bu davran, uymaa altklar
realist roman metoduna da uygundu.
Servet-i Fnun romanclar, tekruk bakmdan, Tanzimat romannn
hatalarnd an tamamiyle kurtulmular ve modern bir tekrue sahip ola
bilmilerdir. Yakalarn kuruluu , ilenii ve konumalar ok normaldir.
Karakterlerin hep "yksek tabakaat- itimaiyyeden " seildikleri iddias
doru olmad gibi, vakalarn stanbul'un hep zengin ve kibar semt
semtlerinde getii iddias da geree aykrdr. Buna karlk, vaka
larn hemen hemen tamamyle stanbul'da getikleri iddias dorudur.
Fakat, hayatlar boynca stanbul'dan darya pek az km olan ve
romanda gzleme nem veren ro.manclarn baka trl davranmalar
da imkanszdr. Gerekten, Servet-i Fnun romanclar ve hikayecileri
eserlerinde gzleme yer vermekle muhayyilenin etkisiru olduka azal
tabilmilerdir.
Servet-i Fnun romannn ve hikayesinin en kusurlu yonu, hi
phesiz, dili ve slubudur. Tanzimat'ta Namk Kemal ile balayan

100

h.J,. ,AN AK).

sanatkarane slup modasnm, Sen ct-i Fnun d evrinde en yksek ker

teyi bulduu muhakkaktr. Bu hususta iirin vokablerine paralel bir
yn tutturan Servet-i Fnun romanclar da, szlklerden unutulmn
arapa ve farsa kelimeler bulu p karmakta ve trkcyi yabancla.;;
trmakta ok ileriye vardlar. slfp anlay da trkrain anlalmaz
hale getirilmesinde ayrca etlci1i olmu; ikizli, zl ve hatta drdiizl
tamlamalar hali nde ifade edilen istiareler byii.k bir karklk meyd ana
getirmiti-. O zamanlar kendilerine pek cazip gelen b:. sl ubu vP
mkem mel ekilde ilenmi bir dil olarak kabul ettikleri osmanlcay,
sonralar
-aradan yirmi be yl gemeden- kendileri de pek garip bulmaa ba
lamlar ve eserlerinin 1920 d en sonraki basklarnda vokabler ve s
lup bakmndan deiiklikler yapmak zorunda kalmlardr.
Servet-i Fnun romannn en nemli kiisi, Hali t Ziya Uaklgildir
. 1867 de stanbul'da dodu . Babas Uakl olup zmir'de yerlemi
bir ailenin ocuu ve edebiyata merakl bir hal tccardr. stanbul'da
ileri nin iyi gitmemesi zerine, 1879 da tekrar zmir'e dnd.
Bylece, ilk renimine stanbul'da balam olan Halit Zi ya da,
:tmir 'dc ksa bir sre bir Trk okuluna gittikten sonra, trk
Tiirk renci
olarak, bir
Fransz
mektebine
gitmee
halar.
stanbul'da iken bahasna ve onun dostlarna geceleri ark hikayeleri
ve zmir'de de dedesine yerli ve evirme romanlar okuyan Halil
Ziya, pek kk yalarda hikaye ve romana kar byk bir ilgi
duymaa balar. Franszca renmee baladktan sonra, kendisi de
birtakm eviriler yapmaa koyulur. Ilu eviriler; iir, hikaye, roman
ve piyeslerden fenni yazlara kadar ok eitli bir kadro gsterir.
Fransz okulunun son snfndan ayrlarak nce bir sre babasnn
yannda, sonra da Osmanl Bankas'nda memur ve zmir dadisinde
franszca
retmeni
olarak
alr.
Bir
yandan
da, Fransz
romanclarn okumaa devam eder. 1884 te Tevfik Nevzat ile
birlikte Nevruz, bir yl sonra yine onunla birlikte Hizmet ve Ahenk
gazetelerini karr. Asl yaz hayat da bu Hizmet gazetesinde geliir.
Sefile, Nemde , Bir lnn Defteri, Ferdi ve rekas adl romanlar
ile Bir Muhtrann Son Yapraklan, Bir zdivacn Tarih-i Muaakas
adndaki hikayeleri, mensur iirleri ve birok fenni yazlan bu gazetede
yaynlanr. Bu srada Fransz edebiyatndan bahseden Garbtan arka
Seyyale-i Edebiyye (1885) adl kk hir incelemesi de baslr. 1888
de evlenir. 1889 da Paris sergisini grmee gider. Bu ilk Avrupa
gezisinin izlenimlerini Hizmet ve Vakit gazetelerinde yaynlar. 1893
te Reji

MODER N TRK EDEB YATl'ilN ANA

ZGLER

101

Mdrl'nden ald Bakatipli k teklifini kabul ederek stanbul'a gider

ve orada yerleir. zmir'de iken uzaktan tand Mehmet Rauf, Hseyin
Suad, Hseyin Cahit, Ahmet Rasim, Rza Tevf ik, Ahmet Hikmet,
Safveti Ziya ve Ahmet hsan ile dostluklar kurar ve ikdam gazetesiyle
Servet-i Fnun'a yazmaa balar.
Tevfik Fikret 1896 da Scrvet-i Fnun'un bana getikten sonra,
Ekrem'in teviki ile, o da Servet-i Fnun hareketine katld ve asl byk
hrctini de bu dergide tefrika edilen Mai ve Siyah (1896-97), Ak-
Memnu (1898-1900) romanlariyle yapt. Ilu arada birok kk hika
yeleri, tenkidleri ve makaleleri yaynland. Servet-i Fnun topluluu
1901 de dalnca Halit Ziya, Kmk Hayatlar tefrikasn (1901) da yarda
brakarak, 1908 e kadar yaz hayatndan ekildi. II. Merutiyet'in ilan
zerine, dier Servet-i Funcular gibi, tekrar o da yazmaa balad.
Fakat artlar ve zevkler deitmiti. 1909 da Sabah gazetesinde k
maa balayan Ncsl-i Ahir roman iyi karlanmad ve tefrikas yarda
kald. Halit Ziya, ayrca, tiyatro eserleri yazmay da denedi. Bu arada,
V. Mehmed'in Mabeyn Bakatipliine ve stanbul niversitesi Bat
Edebiyat Tarihi ve E,tctik profesrlklerine tayin edildi. Geici siyasi
grevlerle Fransa, Almanya ve Romanya'ya gnderildi. ttihad ve Te rakki
Partisi'nin iktidardan dmesi zerine, tekrar Reji mdrlne dnd
ve orada idare meclisi reisi oldu.

1923 ten sonra yine yazmaa balad. Romanlarnn dilini sadeleti

rerek, yeni basklarn yapt. Bu arada Krk Hayatlar (1924) ve birok
hikaye ve makaleleriai kitap halinde bastrd gibi, Krk Yl (1936)
adl be ciltlik edebi ve Saray ve tesi (1940-1942) adndaki ciltlik
siyas hatralarn ve olu Halil Vedad'n hazin lmnden sonra ona
ait hatralarn (Ac Bir Hikaye, 1942) yaynlad ve 27 mart 1945 de
ld.
Romanlar: Sefile (1885, tefrika), Bir lnn Defteri (1891, 1893,
1944), Nemide (1893, 1943), Ferdi ve rekas (1894, 1945), Mai ve
Siyah (1897, 1900, 1914, 1938, 1942, 1945, 1957), Ak- Memnu' (1900,
1925, 1939, 1945, 1962), Krk Hayatlar (1924, 1944). Hikayeleri: Bir
zdivacn Tarih-i Muaakas (1888), Bir Muhtrann Son Yapraklar
(1888), Nakil (4 cilt, 1892-1894), Kk Fkralar (3 cilt, 1896),
Bu
muydu ? (1896), Heyhat! (1896), Bir Yazn Tarihi (1900, 1941), Solgun
Demet (1901), Bir i'r-i Hayal (1914, 1943), Sepette Bulunmu (1920),
Bir Hikaye-i Sevda (1922, 1929), Hepsinden Ac (1934), Aka Dair

102

KEl'IAN \KYZ

(1935), Onu Beklerken (1935), hliyar Dost (1937), Kadn Pcne5

(1939), zmir Hikayeleri (1950).
Zengin bir yaz hayatna daha ok fenni konulardaki kk evi riler
ve derlemelerle balayan ve bu yazlarnda Halit ve Mehmet Halit
imzalarn kullanan yazar, ilk roman denemesini de zmir'de iken yapt
(1885). Hizmet gazetesinde tefrika edilen Sefile adndaki bu roman,
aldatlan masum bir kzn straplarnn hikayesidir. Sansrce "eair-i
i,lamiyyeye mugayir" olduu i<ldiasiyle reddedildii iin, kitap halinde
baslamad. Bylece gen yazar, daha ilk denemesinde, devrin siyasi ve
dini basklarnn ortak d arbesini yemi oldu. Fakat, cesaretini kaybet
meyerek, almalar.na devam etti ve bir yl sonra yi ne ayni gazetede
tefrika edilen Ncmide'yi yazd. Ad ile, dilde "ibtizal"den kanan
Servet-i Fnuncularn kahramanlar iin yarattklar yeni zel adlarn
(Suha, Pervin, Vedad, Blend, Nihal, Suad, Bihter, Cemil, Ferdi, Nevin,
Vedide, Beruc, Nezih,...) da ilk rneini vccn bu ikinci d eneme de son
radan kitap halinde basld. Gerek Nemide'de ve gerekse onu izleyen
Bir lnn Defteri ile Ferdi ve rekas'nda, kahramanlar gen ka
dnlar olan baz romantik aklarn karsndayz. Kahramanlarn duygu
ve hayallerindeki masumiyet ve lszlk, hrnlklar ve vakalann hep
hunlarn etrafnda dn, ilk bakta romantik bir yazar karsnda
bulunulduu sansn verir. Zaman zaman, bu kanaata kaplanlar da
olmutur. Fakat romantizmin straptan baka bir ey douramayacan
ifade eden yazarlarn eserleri hakknda romantik sfatn kullanmak
gtr. Halit Ziya'nn bu romannda da ak n planda gelmesine ve
tamamyle russi bir karakter tamasna ramen, yazarn realist bir
zihniyetle hareket etmek istedii de ok aktr. Toplumsal evre ve
ahs tasvirleri de genellikle realist bir ekilde yaplmtr . Romantik
bir davrantaki insanlarn stll'aptan straba srkleneceklerine ve
hayatta baar kazanamayacaklarna inanan ve okuyucuyu da buna inan
drmaa alan yazar, bu inancn, artk bir deneme olmaktan karak
teknik bakmdan tam bir roman hviyeti kazanm olan Mai ve Siyah'ta
daha ak bir ekilde ifadelendirmek imkann buldu. Yine tamamyle
romantik bir mizaca sahip olan kahramann, bu eserinde, yalnz akn
karsnda deil, eitli olaylarn karsnda da d ener ve hepsinden de
yenilmi, hayal krklklaryle dolu olarak karr.
Akn ikinci plana alnd Mai ve Siyah'ta toplum hayatna yer
verilmi olmas, phesiz, onun en nemli yndr. Romanda Ahmet

)lODERN TRK EDEUiYATININ ANA ZGLER

103

Cemil, yalnz i dnyas ile deil, bu dn yann bal bulunduu evre

ile birlikte vrilmitir. Onun, ocukluundan itibaren, hangi toplumsal
artlar iinde yetitiini, aile ve okul hayatn, kk yalardan ba
layarak hayatn kazanmak iin karlat skntlar b tn zellikleriy
le rendiimiz gibi; bu gen airin "yeni bir iir yaratmak iin" neler
dndn, bu dncelerini gerekletirmek uuruna yapt mca
deleleri, dmanlar olan eski edebiyat taraftarlarnn ve o devir basn
hayatnn i yzn tam bir aydnlk iinde izlcyebiliriyoruz. Bu ba
kmdan bu roman, ayni zamanda Edebiyat- Cedide hareketinin ve Dou
Bat edebiyatlar arasmdaki zihniyet mcadelesinin roman olarak da
kabul etmekte hibir engel yoktur. Gerekten, bu harekete mensup
genlerin ou ayni toplumsal artlar iinde yetimi, ayni eyleri ger
ekletirmek istemi, ayni mcadeleleri yapmlrd.
Ad Stendhal'in mehur romannn adn da hatrlatan bu
romandan sonra, Ak- Mcmnfi 'da, batllamann Trk toplumunun
zengin ev relerindeki ynn buluyoruz. Roman kahramanlarndan
olan zengin Adnan Bey'in evinde Fransz mrebbiye, Bat mzii
hayranl, piyano, Fransz moda mecmualar, Fransz mobilyas ve
yaay tarz tamamyle vardr. Bu aile, o devrin batl hayata en ok
uymu, zengin Trk ailelerinin rneidir. Burada, Adnan Bey ailesinin
hayat ile birlikte, zengin olmamakla beraber monden hayata zenen
bir baka ailenin, ro mann esas kahraman Bihter'in ailesinin de
hayat ve kendisinin yeti me tarz da btn zellikleriyle verilmi
bulunuyor.

Knk Hayatlar'da ise yazar bizi, tekrar, orta halli ve fakir Trk
ailelerinin arasna sokar ve geni bir gzlemle, onlarn hayatlarn verir.
Bu romanda ela, Mai ve Siyah'ta olduu gibi, ak ikinci plandadr.
Halit Ziya 'nn, eserlerinde avrupai roman tekniini safha safha
gelitirerek, Ak- Mcmnu 'da bu tekniin btn zelliklerini tamam
yle gerekletirmi olduu aka grlmektedir. Bununla beraber, daha
nceki romanlarnda da vakalar salam bir plana sahiptirler. Yazar,
romann yazmaa balarken , onu nasl bitireceini de bilmektedir.
R omanlarnn vakasn kuran olaylarn dzeninde, ounlukla, sebep
lerden sonulara gitmeyi yani olaylarn akndaki normal dzeni ter
cih eder. Olaylarn anlatlp aklanmas ise, kendi gzlemlerine dayanr.
Bu bakmdan , ilk romanlarndaki baz sbjektif tasvirler de, zamanla,
yerlerini gzleme ve objeltif tasvirlere brakr. Bunlar, ksalklar ile,

104

KENAN

AKYZ

ayni zamand a, aksiyonu durdurmak veya yavalatmak tehlikesini de

nlerler.
Mai ve Siyah'tan halayarak yazar, romanlarna ok enteresan
karakterler bulmakta Lyk ustalk gsterir. Gerekten, bu romann daki
Ahmet Cemil ve dier iki romanndaki Bihter ve Vedidc, Tiirk
romannda adlar unutulmayacak olan karakterlerdir. Hele Ahmet
Cemil, zamannn gen airleri tarafndan uzun sre taklit edilen ve
ok sevilen bir karakterdir. Karakterleri canlandrmakta, onlar -ev
relerinden ve artlarnd an 1..oparmadan- btn psikolojik muhteva
larylc vermekte byk bir gc gsteren Halit Ziya, tamamyle gz leme
dayanan psikolojik tahlillerini, by k paralar halinde yapmak tansa
-tasvirlerinde olduu gibi- olaylar arasnda eriterek ve gerektii kadar
yapmay uygun grmtr.
Kahramanlarn ok eitli toplumsal evrelerden ve mesleklerden
semesi, romanlarna ayr bir zenginlik ve deiikJik kazandrmtr.
Ancak, kah-amanlarn tantrken, vakay durdurarak, uzun uzadya
onlarn gemilerine dnmesi hata olarak kabul edilebilir. Ayrca, be
endii karakterlere hibir hatal hareket yaptrmamaa zenmesi de
dikkati ekmektedir. Bu hususlara, romancnn ahlaki balara ve kamu
oyunun deer hkmlerine fazlasyle bal olmas, kahramanlarnn
hareketlerini bu iki adan grp hkme balamas, bu sebeple onlar
-Ak- Memn1'un kahraman Bihter'e takdir ettii ceza gibi- ar ceza
zalara arptrmas da eklenebilir.
Halit Ziya'nn romanlarnda en ak zellik olarak, dil ve sluptan
bahsedilmelidir. nk Halit Ziya'nn dili demek, Servet-i
Fnun
nesrinin dili demektir. Bu nesrin yabanc kelime ve tamlamalarla ykJ,
tam bir osmanlca old uu muhakkaktr. slubu ise, Trk romannda
ilk defa Namk Kemal ile balayan , sanatkarane slubun en koyusudur.
Hayal sanatlaryle dolu olan bu slubu salamak iin, yazarn srekli
bir aba sarfettii grlyor. Sefile ile Nemide'de yeni bir dil ve slu p
aray iinde olan romanc, Bir lnn Defteri'nde aradn bulmaa
balamtr. Mai ve Siyah'ta gelien bu slup, Ak- Memn1'da en
ileri eklini verir. Ancak, bu ok dikka tli ve salam slu pta hazan
Fransz senteksnn izlerini de grmek mmkndr. Fakat, her eye
ramen, Edebiyat - Cedide nesrinin slup anlayn, iJk ve son merhale
olarak, Halit Ziya'nn nesrinde bulabiliriz.

MODERN TRK EDEliYATINI N A NA ZGLE R

105

Fransz realist romanclarnda grlen baarl "insan - evre"

kompozisyonu, Halit Ziya'nn son romannda da ak olarak gze
arpar. Yazar, ferdin i dnyas ile toplumun hayat arasndaki sk
mnasebeti gerei gibi verebilmek iin, byk bir aba iindl'dir. Ancak,
huna ramen, yazarn daha ok ferdin i hayatn n plana koyduunu
ve toplumsal evreyi de onlarn ahsiyetlerini daha iyi aydnlatmak iin
elC' aldm da iddia etmek mmknd r. Bu bakmdan, onun romanlarn
<la, toplu m d avalar ve onlara ait dnceler d<'il, sadece, kahraman
larnn iinde yaadklar toplumsal evrC'lcrin realist tasv'leri vardr .
Bu tutumu ile romanc, Balzac (Balzak) n metod u ile Paul Bourget
(Pol Burje) nin metodunu kaynatrm, ikisin in arasnd a bir yolu ter
cih etmitir.
Hali t Ziya, hikaye (nuvel ve kont) tarznda da bol denemeler yapt.
lk hikayeleri olan Bir Muhtrann Son Yaprakla r ile Bir zd ivacn Tarihi Muaakas'n Hizmet 'te yaynlamt (1886). Bunlar, ayni zamanda,
Ahmet Midhat'n halk ve meddah hikayelerinin tekniinden ayrlamam
olan hikayelerinden sonra, avrupa tarzda yazlm ilk hikayelerdir.
Saylan iki yze yaklaan hikayelerinde yazar, daha ok, ehir hayatnn
mahalle ilerine ve fakir semtlerine ynelmi, bu evre lerin herhangi bir
bakmdan dikkati ekip tannm tipleri zerinde durmutur. Bunlarn,
genellikle, anormal taraflar kabark, acnmaa layk, zavall insan lar
arasndan seildikleri grlyor. Ak, bu hika yelerde de ikinci plandadr.
Daha ok ferLlerin evreden gelme baz straplarnn tasvir ve tahliline
alan yazar, roman tekniinde gs terdii baary hikaye tekniinde de
tamamyle salamtr. Roman lardaki dil ve slup zelliklerinin
hikayelerinde de hemen hemen tle vam ettii gr lr. Fakat, bu dilin
ok eskidiini fark eden yazar , roman
!arnn ikinci basklarnda yapm olduu sadeletirmeyi hikaye kitap
larnn iki nci basklarnda da yapmak lzumunu duydu.
Servet-i Fnun romannn ikinci nemli kiisi ise, Mehmet Rauf -.
lur. 1875 de stanbl'da dodu. Btn renimini stanhul'da yapt ve
Mekteh-i Bahriyye (Deniz Lisesi) yi bitirdikten sonra Boazii'ndc
Tarabya nlerinde duran Tersane gemisinde elilik gemilerinin irtibat
subayl grevinde bulundu. Halit Ziya'nn zmir'dc Hizmet gazet<' sini
kard srada, aralarnda henz tanma yokken, baz kl
hikayelerini gndererek Hizmet'te baslmasn salad. Bundan sonra
Hseyin Suad, Hseyin Cahid ve Hali t Ziya 'mn yazdklar Mekteh

106

(1895) dergisine yazmaa balad. 1896 dan sonra, Sen et-i F nun
harek>tine katld. Burada nce kk hikayeler, mensur iirler ve ma
makalelerle balayan yaz haya t, 1900 ylnda Eyll'n tefrika edil
mesinden sonra geni bir brete ulat. Servet-i Fiinun topluluunun
dalmasndan 1908 e kad ar yaz yaynlamayan Mehmet Rauf, bu tarih
ten sonra yeniden gcn i;; bi r ya) n saf hasna gird i. eitli dergilerde pi
yesleri, hikayeleri, romanlar vc makaleleri kt. Aynca, Mebasin
(1909) ve S, (1923) adl kadn dergilerini lard. Zambak adyla ya
ynlad ak sak bir hikaye zerine, askerlik ten karld ve hayatn
yazlaryle kazanmak zorund a kald. Son yllar hastalkla geti. Bu
oralard a kendisin> hkumete maa baland ve 1931ylnd a
stanbul'da
ld.
Romanlar : Eyll (1901, 1915, 1925, 1946, 1962), Ferda-y Garam
(1913), Gen Kz Kalbi (1914,, 1925, 1946), Karanfil vc Yasemin (1924),
Brtlen (1926), Son Yldz (1927), Define (1927), K an Damlas
(1928), Halas (1929). Hikayeleri: Akane (1909), h tizar (1909), Son
Emel (1913), Bir Akn Tarihi (1914, 1915), Hanmlar Arasnda (1914),
Me neke (1915), llikay> (1919), Safo ve
Karmen
(1920),
Pervaneler Gibi (1920), Mazide Bir Gnah (1920), llk Temas, lk Zevk
(1922), Ak Kadn (1923), Kadn strrse (1923), Eski Ak. Geet>leri
(1927).
lk yazlarnda Rauf Vicdani imzaso da kullanm olan Mehmet
Rauf'ta da, roman yazma hevt>s yerli ve e, irme romanlar okumakla
uyand. lk denemesini <lr, on be yanda ikt>n, baslmayan
Dt>nact yahu t Gaskon ya Korsanlar adl hikaye:;i) le }apt. Baslan ilk
yazs ise, Halit Ziya'nn yardm ile ve Dman adyle Ilizmet'tc
kan bir hika yesidi r. Servet-i Fnun'da yazmaa baladktan sonra
makaleleri, men ,ur iirleri ve hikayeleriyle adn ya, a yava
duyurmaa balaya Rauf 'u karmza romanc olarak karan ilk
eseri Eyll'dr.
Mehmet Rauf 'un romanlar, ferdin i haya tn esas alan muh
teva lar ile, Servet-i Fnuu hareketinin genel karakterine daha uygun bir
durum gsterirler. Gerek ten bu romanlar , by k bir ounlukla, ro
mantik duygular, hayalleri ve bilhassa romantik aklar ilerler. Bu
psikolojik muhtevaya, Halas'ta olduu gibi, hazan yurtseverlik duygu
larnn ve toplumsal aland aki batllama hareketine ait baz grn
lerin kart da grlr. Fakat, Rauf 'un romanlarndaki topl um un
surlar basil bir evre tas, iri halinde bile deildir. Esasen , toplumsal

MODERN TRK EDEBYATININ ANA ZGLER

107

evreye nem vermeksizin, sadece ve btn kuv etiyle psikolojik muh

tevaya ynelen bir yazard an bundan bakas d a beklenemez.
Gerekten, Rauf'un romanlarndaki esas muhtevay ferdin i
hayat kurar. Bundan, btn bu romanlarn daha ok psikolojik roman
eidine sokulabilecekleri sonucuna varmak gtr. Temalann genel
likle ferdi bir karakter tamalarna ramen, onun romanlar iinde
psikolojik roman tarzna konulabilecek bir tek eseri vardr: Eyll.
Eyll, gerekten, Trk romannn bu tarzdalci en baarl rneidir.
Rauf'un romanlarnda Yaka, psikolojik muhtl'vann hacmine uygun
olarak, hazan hasit ve ar, hazan da kark ve hareketlidir. Vakann
basitlii ve aksiyon azl, psikilojik muhteva bakmndan ok ykl
olan Eyll'dc son kerteye ykselmitir. Bu eserde, ayni sebeple,
ahs kadrosu da dar tutulmu ve bylece psikolojik tahliellrin istenilen
geni lik ve derinlikte yaplabilmesi salanmtr. Eyll'dc bu
tahlillerin ya plnda izlenilen metot, kahramanlarn bir olaydan
nceki veya son raki psikolojik durumlarn aklamak eklinde olduu
ve tahliller oun lukla uzun pasajlar halinde ,erildikleri iin,
aksiyonun sk sk kesilmesi ile karlalr. Bu metot hatas bir yana
braklacak
olursa,
psikolojik tahlillerin
son de:ecede baarl
olduklann kabul etmek gerekir. Roman da, btn cazibesini bu
baardan
almaktadr. Psikolojik
muhtevann dar
tutulduu
romanlarnda (Define, Halas), vakamn daha entrikli ve ahs
kadrosunun daha geni olduu grlyor .
Rauf'un genellikle roman tik bir miza tayan kahramanlar ara
snda kadnlarn hazan salam irad eli, nefislerine hakim bir karakter
gstermeleri onlar tabiilikten ayrr ve, olduklar gibi grnemeyerek,
yazarn kendilerinde grmek istedii psikolojik vasflarla grnrler.
Bundan karlabilecek sonu, yazarn gzleme her zaman ayni deeri
ve yeri vermedii, Halit Ziya 'nn izledii realist metoda ayni derecede
bal kalmaddr.
Rauf'un romanlarnda dikkati eken en byk eksiklik, sluptaki
gevekljktir . Halit Ziya'dan onu yine byk bir farkla ayran bu gev
eklik, hazan, ok basit gramer ve sentaks hatalarna kadar gider. Fakat
Halit Ziya'nn ok salam, ssl ve klfetli slubu yanndaki bu krk
dkk hali ile birlikte, bu sl1bllll okuyucu iin daha az yorucu ve
d aha sevimli olduunu da sylemek mmkndr.
Rauf'un saylar hayli kabank olan hikayelerinde de lakim
tema, hemen hemen, romanlarndakinin ayndr. Bunlarda da bol bol
ilenen

108

KENAN AKY Z

hususlar, fertlerin evrelerinden

deil, kend i zPI hayatlarndan ve

mizalarndan doma ahsi duygulanlar, aklar, istekler, straplar,
!ayal krklklar ve milsizliklerdir. Dil ve slup ise, romanlarndaki
zelliklei muhafaza ed erler.
1908 den sonra yalnz politika ve gazetecilik alanlarnda kalm
olan Hseyin Cahid Yaln da, Snvet-i Fnun topluluunun devam
ettii devirde (1896-1901), tenkid ve polemikte olduu kadar hikaye
Ye roman trnde de ad yapm ahsiyetlerdendir.
Hseyin Cahid, 1874 de -aslen stanbullu olan babasnn memur
lukla bulunduu- Balkesir'cle dod u. lk renimini Serez'de, orta ve
yksek renimini stanbul'da yapt. 1896 da Mekteb-i Mlkiye'yi
bi tirerek nce Maarif Nezaretine memur olcl u ve idadilerde edebiyat
retmenlii yapt. Yaz hayatna henz idadide okurken balam,
Nadide adl bir roman yaynlam ve MPkteh dergisini karanlar arasna
katlmtr . 1896 da Servet-i Fnun topluluuna girdi ve bu tarihten
balayarak makale, roman, hikaye ve tcn kidler yaynlad. 1901 ele
Fikret'in ayrlmas zf'rine, birka ay sre ile, Servet-i Fnun'un yaz
ilerini ynetti. IJ. Mcrutiyet'in ilanma kadar, dier Scrvet-i Fnun
cular gibi, o da yaz hayatndan ekildi. 1908 de Fikret ve Hseyi n
Kazm ile birlikte Tanin gazetesini kurd u. Ksa bir sre sonra, gaze teyi
tek bana karmaa halad. Artk politikac ve gazeteci olmutu .
Birinci ve ikinci Meclis-i Meh'usanlara lstanhul mebusu olarak girdi ve
bir aralk, Dyun-i Umumiyye Dayinler Vekilliinde bulundu. Mta
reke'nin ilam zerine (1918) ngilizler tarafndan Malta'ya srlen
Trk aydnlar arasnda o da vard. ) l kald Malta'da ingilizcr
ile talyancay da renen Cahid, oradaki vaktini bu d illerden ve fran
szcad an ilmi eserler evirmekle geidi. Srgnden dnnde, Tanin'i
yeniden karmaa vr Malta'da iken evirdii eserleri Olumun Ktp
hanesi adaltnda yaymlamaa balad. Cumh uriyet h kumetini iddetle
lenkid eden yazlarndan dlay gazatesi kapa tld ve kend i i de o
rum'a srld (1925). Ondan sonra, uzun bir sre politikada n ayrla rak
Fik Hareketleri (1933-1940) adyle ka rd derginin yazlarn tek
bana hazrlamakla urat. Bu sralarda, Edebi Hatrala r (1935) n da
hazrlayp bastrd. Atatrk'n l m nden sonra politika haya tna tekrar
kararak, yeniden stanbul mehurn oldu (1940-1950.) lm ne kadar
politikadan bir d aha a) rlmayan Cahid, bir siirc Ulus gazetesini kard ve
hkumet aleyhindeki yazlarndan dolay bir aralk malkfm

\f ODER N TRK EDEBYATININ A'IIA ZGLERi

109

edilerek hapse girdi (1956) ise de yann byklnden dolay serhc.,t

brakld ve 1957 de ld.
Romanlar: Nadide (1890), Hayal inde (1901);
Hikayeleri:
Hayat- Muhayyel (1899, 1901), Haya t- Hakikiyyf' Sahnelni (190;)),
:Niin Ald atrlarm ? (1922, 1943).
Kendisinde iirc kar h;bir kabiliyet duymam olan Hsryi n
Cahid'in roman ve hikaye yoluna sapmasnda, tuhaf bir tesadf eseri
olarak, Halit Ziya'da old uu gibi, octkken onun da baba ve annesine
geceleri halk hikayelei, yerli ve eviri romanlar okumasnn etkisi
vardr. Babasn Ahmet Midlrn t'n romanlarn ok beenmesi sebe
biyle, ocukluunda, Cahid'in de en ok hayran kald romanc Ahmet
Midhat oldu. On be, on alt yalarnda iken yazd ve Ahmet Mid lat'n
bir takrizi ile yaynlanan Nadide'de gerek teknik ve gerekse tahkiye ve
slup bakmndan tamamyle Ahmet Midhat'n etkisinde kald g rlr.
Fakat, zamanla, franszcay renmee ve Fransz romanlarn okumaa
baladktan sonra, bu etki kaybolmaa yz tuttu. Alexandre Dumas
Pere ile balayp Georges Ohnet (Jorj One) ve Octave Feuillet' den
geerek Paul Bourget'ye kadar uzanan hu okuyular sonunda gen yazar,
Ahmet l\lidha t'tan ayrld. Servet-i Fnun topluluuna ka tl mas, onun
dorudan doruya Fransz yazarlar ile temasn daha da kuvvetlendirmi
oldu.
kinci ve son roman olan Hayal inde, tecrbesiz bir gencin
bandan geen romantik bir ak macerasdr. Onun realiteden uzak
duygu ve dnceleri ve hayal krkl.klan ok realist bir ekilde ve
hareketli bir vaka ile verilmitir. Mizac bakmndan duygu ve ha yalden
ok mantk ve muhakemeye kabiliyetli olan yazar, bu ikinci
denemesinde, nihayet mi zacna uygun olan mecraya yani realizme
girmitir. Yakas basit ve teknik bakmdan zayf olan Hayal inde'nin
kahraman ise ok canl izilmi, maddi ve manevi yaaynn btn
zellikleriyle ilenmitir.
Cahid'in romanlarndaki en nemli zellik, phesiz, dil ve slf
bundaki sadelik ve aklktr. Arapa ve farsa kelimeler ve
tamlamalar az olduu gibi, slubu sslemek iin bir aba sarfettii
de grl mez. Genel bir itinaszln dourduu baz aksaklklara
ramen, anlalr ve tabii olmak bakmndan, bu dil ve slubun
Mehmet Rauf'un dil ve slubundan stn bulunduu muhakkaktr .
Servet-i Fnun topluluu-

110

nun devamnca Cahid, bir ok hi kayeler de yaymlad. Bunlar bir araya

getirip, Ilayat- Muhayyel ve Hayat- Hakikyye Sahneleri adlaryl<'
kitap halinde bastrd. Haya t- Mulayyel'in ayni ad tayan ilk par
as, hrriyetsizlikten bunaldklar sralarda (1899), hr diyarlara g
etmek iin Sen et-i Fnuncularn kendilerini kaptrdk.lan tatl hayal
lerin hikayesidi r.Bu ki tapta yirmi bi r ,c Ilayat- Hakikyye Sahncleri'nd
-kk nesir paralarndan haka- on hikaye vardr. Btn l>u hika
yelerde, pek salam saylmayacak bir teknie karlk, kuvvetli hi
r tahkiye kabiliyeti ve ll bir realizmle kar karyayz. ok
canl izilmi olan karakterlerde ve dil ve slu pta ise, romanlarna gre,
daha byk bir zeni gze arpyor. Son hikaye kitab olan Niin
Aldatr larm'taki hikayeler, 1908 den sonra ok yorucu ve
mcadeleli geen bir hayatn aclk.lan, straplan ,e hsranlaryle
doludur. Realitenin sertliini daha 1[ayat- Haki k yye Sahneleri'nde
grp yaatmaa ha layan yazar, uzun ve hain denemelerden sonra
ve poli tikadan frsat buldu ka yazd bu hikayelerinde, hayatn
katln ok daha ak olarak tesbit etmekte baar gstermitir.
Servet-i Fnun edebiyatnn hikaye trnde tannm bir kiisi de,
Mftolu Ahmet Hikmet'tir. 1870 tc istanbul'da dodu. Uzun sre
Mora'<la mftlklcr<lc bulunmu bir aileye mensuptur. Babas, birok.
,ilayetlerin Kap Kethdalklannda bulunmu olan, iirle uraan ,e
baslmam bi r de di van bulunan Yahya Sezai Efendi'dir. Galatas.y
Sultanisi'ni bitirdikten sonra, Hariciye Nezaretine memur ola rak gird i.
Bir sre konsolosluklarda bulunduktan sonra tekrar stanbul'a dnerek,
1908 e kadar Hariciye l\ezaretin<le alt. Ayni zamanda Galatasaray'da
trke ve edebiyat dersleri verdi. 1908 de Ticaret Nezareti Umr-i
Ticariyye Umum M<lrliinc ve stanbul niven,itesi Fransz Vt'
Alman
edebiyatlar
profesrlne
getirildi.
1912 de tekrar
Hariciye Nezaretine alnarak, Budapetc Bakonsolosluuna gnderildi.
1918 de hu grevin kaldrlmas zerine, stanbul'a dnd. ki yl
kadar, gre, li olarak Almanya, Avusturya ve Macaristan'da dolat.
1924 de, son halife Abdlmecid'in Ba Mabeynciliine, 1926 da
Hariciye Vekaleti Umfr-i
ehbenderiyye
ve
Ticariyye
Umum
Mdrlne, ayni yl mstearla tayin ed ildi ve 19 mays 1927
de stanhul'da ld.
Ah met Hi kmet, edebiya tla ilgilenmee Galatasaray'da ok urken
balam ve 1892 de kk bir kitap halind e baslan Leyla yahut Bir
Mecnunun intikam adl ilk hikayesini o zamanlar yazmt. O da bu

MODERN TRK EDEBYATINTJ\ A'<A ZGLER

lll

sralarda, Halit Ziya gibi, fenni konulara merak sarm , Patates

(18'.)0) ve Tuvalet ya hut Letafet-i A'za (1892) gibi k k kitaplar
bastrmt r. 1893 ten sonra, Hazine-i Fnun ve Servet-i Fuun'a
eitli konulard'.l yazlar yazmaa balad. Scrvet-i Fnun topluluu
iin<le, bu dcrgiy: ilk yazan Ahmet Hikmet'tir. 1896 d a o da
toplulua girdi ve Servd- Fnun'da birok
hik ayeleri, nesirleri ve
makaleleri yaynl and. 1901 de baz hikayelerini llaristan ve Glistan
(2. bask : 1908) adyle kitap halinde bastrd. Bu tarihte topluluun
dalmas zerine, dier arka dalar gibi, o da 1908 f' ka<lar yaz
hayatndan ekildi.
1908 yl, Ahmet Hikmet 'in hayatnda yeni bir safhann balan
gcdr. Bu tarihten sonra Trk edebiyatnda kendini gstermee ha
layan milliyetilik hareketiin , zamanla, Servet-i Fnun ve Fecr-i Ati
gibi topluluklara girmi baz ahsiyetleri de etkisi altna ald grl r.
Bunlardan biri de Ahmet Hikmet'tir. Ahmet Hikmet, genel olarak "Trk
lk" adn alan ve edebiya tta "Milli Edebiyat Cereyan" diye anlan
milliyetilik hareketinin yalnz edebi yn ile deil, ayni zamanda
toplumsal ve siyasi ynleriyle de uram, bu hareketin Trk Dernei ,
Trk Yurdu ve Trk Oca gibi "kltrel mnasebetlerin srdrlmesi
yoluyla genel Trk Birlii'ni gerekletirmek" gayesini gden teekkl
lerinin almalaryle de yakndan ilgilenmitir. Bylece, 1901 den sonra,
Fikret'in ferdi esas tutan sanat anlayndan ayrlarak toplumu hedef
alan bir sanat anlayna ynelmesi gibi, Ahmet Hikmet de 1908 den
sonra sanatn toplumun hizmetine vermek kararm alm oldu. l mne
kadar tam bir samimiyetle sren bu kararnn edebiyat alanmla
gerekletirilmesi, ikinci kitab olan alayanlar (1922, 1940, 1956)
daki hikayelerinde Tasvr-i Efkar gazetesinde tefrika edildikten (1920)
sonra kitap halinde basl mam olan Gnl Hanm adl kk romann
dadr. "Trk li Zeybeklerine" ithaf edilen alayanlar'n on alt hika
yesinde Trk hayatnn zellikleri, Trk ruh unw kabiliyeti ve engin
lii, Trk taril ve medeniyetinin deeri zerinde durulmutur. Servet-i
Fnun devrine ait Haristan ve Glistan'daki hikayelerle alayanlar'
daki hikayeler arasnda , yalnz sanat anlay ve temalar bakmndan
deil, dil ve slup bakmndan da ok byk fark vardr. alayanlar'
daki hikayelerin dili Milli Edebiyat cereyannn dildeki hedefine uygu n
olduu gibi, slup da konuma slubuna ok yakndr.
1917 Je, Birinci Dnya Sava srasnda Kafkasya cephesinde rus
lara esir dp Trkistandaki bir esir kampna gnderilen bir Trk te-

112

KEr.A

AKYZ

meninin orada kar:.lat!;1,1 Gnl adl bir Tatar kznn rehberlii ile eski
Tiirk lkelerini dolamasn ve l k birlii yapt o k1zla sevimesini
anlatan Gnl Hanm romannda, Trk tarih ve medeniyetinin eskilii
,e deeri -v e Pantrkizm ideali zninde durulur.
Roman ,e hi1..ayede sonuncu bir ;:hsi) et, Safrt>l Ziya (18751929) dr. Galatasaray'da oku d u. Frarn;zea, almanca \ f' ngilizce
biliyord u . Bulund uu halca grevler, Cra-y Devlet azal ve
Hariciye V<'ka leti Protokol ve Ttrifat Umum fdrldr.
Salon Kelerinde (1912) ad l bir roman ile Bir Tesadf
(19102), Bir Saf ha-i Kalb (1912), Kadn Ruh u (1914) ,e Silinmi
ehreler -Beliren Simalar (1914) adh likayr kitaplar bulunan Safveti
Ziya, dil ve slup zellikleri bakmndan daha ok Mehmet Rauf ile
Hseyin Cahid'e ya kndr. Salon Kelrrinde, stanbul'un kozmopoli t
eHelerindeki hayatn tasviridir. Gerek bu romanda ve gerekse
hikayelerinde fikir unsuru za yf oldu u gibi , yazar, karakter
tahlillerinde de yetrr bir baarya ulaamamtr.

Ed eh i Ten ki d
Scrvet-i Fnun de, rinin - Tiirk dt'biya trm hatllatrlmac; ba
bakmndan - Tanzimat de, rinin bir devam ve hu ilrmin kesin saf has
olduunu biliyoruz. Gaye bakmndan hibir fark bulunmamakla beraber,
ilemin Tanzimat devrine rastlayan birinci (1860-1880) ve ikinci (18801896) safhalar ile Servet-i Fnun devrindeki son saf hasn temsil eden
ler arasnda; esaslan kavray , onlar gerei gibi gereklt':;,tirebilmck
iin gerekli edebi kltr, sanat kabiliyeti, sistemli ve dinamik alma
bakmlarndan byk farklar olduu muhakkakt-.
Tanzimat devrinin ilk safhasnda avrupallama ilemi,
zaruri
olarak, "Diva n Edcbiyal'na hcum edip onu itibanlan drme yani
avrupa Trk edebiyatna alan ama, Bat edebiyatnn balca tr
lerini getirme, Fransz klasik ve romantik okullarnn balca ahsiyet
lerini tantma" ynlerinde gelimi ve ikinci saf lasmda ise "Fransz
edebiyatnn daha ok estetik ve teknik esaslar zerinde durulmu,
realist ve natralist romann ksmen tantlmasna allm ve yeni
bir edebiyat dili kurulmas" iin byk aba gsterilmiti r.

JlfODERX TRK EDEBYATININ ANA ZGLER

113

Servet-i Fnun devrindeki safhada ise, Trk edebiyatnn avru

pallatrlnas hususunda o zamana kadar btn ynlerde izlenilen
almalar ok daha youn ve dinamjk Lir ekilde srdrlerek kesin
sonuca hzla ulalmtr. Dou-Bat mcadelesinin Servct-i Fnun
devrindelci eitli merhalelerini daha nce belirtmitik. Artk iyiden
iyiye zayflam olan Divan Edebiyat'nn daha fazla ktlenm esine
lzum kalmad iin mcadele, daha ok, kendilerine yaplan hcum
lar pskrtlmesind en ve Servet-i Fnun Edebiya t'nn
aklanmasn dan ibaret kalmtr. Eslci Edebiyat taraftarlarnn Servet-i
Fnun nazmnn vokablerindeki sun'ilie, anlam karklna ve ar
Fran sz hayranlna ynelttikleri ar hc mlar yznden balayan
srekli mnakaalar 1896 dan itibaren yl srm, kar tarafn
daima kav gaya kaan ve Muallim Naci'nin yalnz slup hatalarna
dayanan basit metodunu srdren
tenkidleri karsnda
Servet-i
Fnuncular daha objektif kalmay baarmlardr.
Servet-i Fnun hareketinin mahiyetini
kamuoyun a aklamak
iin yazlm birok yaz arasnda en nemlileri; Hseyin Cahid'in
Ede biyat- Cedide-Mene ve Esaslar (1898) ve H. Nazm'n
Edebiyat- Cedidenin zelliklerini
Osmanl Edebiyatnn tarihi
saf halarn
gzden geirdikten
sonra
onlarn
zellikleriyle
karlatrmak suretiyle belirt mee ahan Mesalik-i Edebiyye (1898)
adl incelemeleriyle, Ali Ekrem'in iirimiz (1900)
adndaki
uzun
otokri tiidir. Servet-i Fnun'a ait bu genel tahlil ve aklamalardan
sonra, onun dil anlayn inceleyen (Tevfik Fikret: Lisan- i'r,
1896; Ecnebiler ve Trkemiz, 1898; Cenab ebabettin: Yeni Ta'birat,
1897; Yeni Elfaz, 1897; Halit Ziya: Yeni Lisan, 1900), vezinlerin
mzikalitesi ve onlarn nazmdaki fonksiyonla rnn mahiyeti zerinde
inceden inceye duran (Tevfik Fikret: Evzan- Aruz, 1896; Te'sr-i
Evzan, 1898; Cenab ebabettin: Felsefe-i Evzan, 1901) ve Divan
Edebiyat'na ait
nazm ekillerinin modernletirilmesini ele alan
(Tevf ik Fikret: Mstezadlarmz, 1897) baz nemli yazlar da
kayd etmek gerekir.
Tanzimat devrinde Ekrem, sluplar yaznn muhtevas ile olan
ilgileri ve imajlar ve tamlamalarla ykl olup olmamalar bakmndan
incelemi, onlarn tasnifi hususundaki ilk denemeyi de yapmt. Servet-i
Fnuncular, bnye ve ekille ilgili bu tasnif tarzna itibar etmekle bera
ber, sluplarda baka zelliklerin de sz konusu olabileceini ileriye
srmler ve hu hususta yeni incelemeler yapmlardr. Cenab'n Ser-

114

KE'IAN

AKYZ

vet-i Fnun'un Tedkikat- Edebiyye stunu nda kp sluplarn dei ik

devirlerde deiik ekiller alabileceini anlatan Esalib-i Ezmine (1896),
ayr milletlere mensup yazarlarn sllpa biribirlerinden ayrl dk.lann
aklayan Esalib-i Milel (1896) ve kadn yazarlarn erkek ya zarlardan
ayr slup zelliklerine sahip olduklarn belirten Esalib-i Nisvan (1896)
bunlar arasndadr. Hseyin Cahid'in Hikmet-i Bedayie Dair genel bal
altnda estetie ait olarak seri halinde kan (1898) on alt makalesi ile
Zevk- Edebinin Esbab ve Suver-i Tahavvlat (1900), Edebiyyat ve
Ahval-i ktisadiyye (1900), Edebiyyat ve Ahval-i klimiyye (1900),
Edebiyyat ve Mizac-i deba (1901), Ulum ve F mlun Edebiyyata
Tesiri (1901) adl makaleleri de, Servet-i Fnun yazarlarnda, Tanzimat
yazarlarna gre nasl bir ufuk genilii bulun duunu, onlarn sanat ve
edebiyat meselelerine nasl deiik alardan baktklarn gstermee
yeter.
Bu ufuk ve a fark, phesiz, onlarn edebi kltrlerind ki farktan
ileri geliyordu. Tanzimat devri yazarlarnn Fransz edebiyat hakkn
daki bilgileri , zaruri olarak, dar ve zayft. Tanzimat 'n ilk dneminde
Fransz klasiklerinden en ok Moliere (inasi, Ziya Paa, Ahmet Vefik
Paa) ve romantiklerden de Victor Hugo, Lamartine ve Alexandre
Dumas Pere (inasi, Kemal) zerinde durlmu; kinci dneminde
bunlara Corneille (Korney) (Hamid), Chateaubriand (atobriyan) (Ek
rem) ve Shakespeare (ekspir) (Hamid) eklenmi, Fransz realist ve
natralist romanclanyle de henz kabukta kalm ilk temaslar (Ekrem,
Sezai, Na.hiza.de Nazm) kurulmutur. Servet-i Fnuncular ise Fransz
klasikleri ve romantikleri (Musset-Mse hari) zerinde durmayarak
dorudan doruya realistlerden balamlar, semholistlere kadar uzan
mlar ve incelemelerinde Fransz edebiyatnn snrlarn da amlardr.
Onlarn Bat edebiyat zerindeki incelemelerinin, Tanzimat yazar larna
gre ok daha geni, metodlu ve kendi zamanlarna ait edebi olaylarla
daha ilgili blunduklar muhakkaktr.

1896-1901 yllar arasnda Servet-i Fnun'da Bat edebiyatna

ait olarak yaynlanm ve saylar yz geen inceleme yazlarna ksaca
bir gz atmak, Servet-i Fnuncularn bilhassa Fransz edebiyatna ait
bilgilerini hangi noktalarda topladk1arn anlatmaa yeter. Bu yazlar,
balca u edebi ahsiyetler etrafnda toplanmaktadr: Alfred de Musset
(Alfred d Mse) ; Gustave Flaubert (Gstav Flober), Honore de Balzac
(Onore d Balzak), Goncourt (Gonkur) Kardeler, Alphonse Daudet (Al-

MODERN TRK EDEBCYATININ ANA ZGLER

115

fons Dode), Emile Zola (Emil Zola), Leconte de Lisle (Lkont d Lil),
Franois Coppee (Fransua Kope), Sully Prudhomme (Slli Prdom),
Stephane Mallarme (Stefan Malarme), Paul Bourget (Pol Burje), Hippoly
te Taine (polit Ten), Anatole France (Anatol Frans), Jules Lematre
(Jl Lmetr), Emile Faguet
(Emil Fage), Frederic Brunetiere
(Frederik Brnetyer), Julien-Louis Geofroy (Jlyen Lui Jofrua),
Gustave Larroumet (Gstav Larume), Paul Adam (Pol Adam), Henri
Becque (Anri Bek), Maurice Barres (Moris Bares), Marcel Prevost
(Marsel. Prevo), Henri Lavedan (Anri Lavdan), Jules Claretie (Jl
Klareti), bsen, Tenison (Tenisn), D'Annunzio (Danunio), Jhon Ruskin
(Con Raskin). Bunlara Mehmet Rauf 'un Edebiyatmz ve Avrupa isimli
makalesini de eklersek, onlarn ada Fransz edebiyat ve hatta
Fransa'daki edebi olaylarla ne kadar ilgilendjkJerini renmi oluruz.
Servet-i Fnun devrindeki Dou-Bat mcadelesi srasnda, Divan
Edebiyat'n tutanlarn hep polemie kamalar karsnda, Servet-i
Fnuncularn da hazan polemik ya ptklar grlr. Bu tarz yazlarn
n planda gelen kalemleri; Dou cephesinde Ahmet Rasim ile Ali Kemal
ve Bat cephesinde de Hseyin Cahid'tir. Cahid, bu polemiklerinin bir
ksmn sonradan Kavgalarm (1910) adyle kitap halinde de bastrd.
Poleroje ancak mecbur kaldka sapan Edebiyat- Cedidecilerin
asl gayesi, phesiz, objektif bir tenkid yaratmakt. Bunun iin, ok
aba gsterdikleri ve olduka baarl sonulara vardklar muhakkaktr.
Onlarn bu abalarnda Taine, Brunetiere, Faguet, Lemaitre, France
gibi modern tenkidin kurucular ve yaatclar olan otoriltelerin byk
etkileri olmutur. Bu tarz tenkidin esaslarn tantmak iin yazlm
yazlar arasnda, Servet-i Fnun'da Ahmet uayb'n bir Msahabe-i
Edebiyye (1899) si, Cenab'n Biraz Psikoloji (1898) ve Mntekid-i
Hakiki (1901), Mehmet Rauf'un u Tenkid Meselesine Dair ve Tevfik
Fikret'in Tark gazetesinde yaynlanan Mnakaiitm.zda Ne Eksik ?
(1898) adl makaleleri sylenebilir. Servet-i Fnuncular, bylece, bir
yandan modern tenkidin esaslarn aklamaa alrlarken; bir yan dan
da, bu nazariyatn esaslarna uygun rnekler de vermekten geri
kalmadlar. Halit Ziya, Mehmet Rauf ve Cahid'in "modern roman
teknii"; Rauf 'un "o gnk Trk roman, Halit Ziya'nn roman ve hika
yeleri ile Hseyin Cahid ve Ahmet Hikmet'in hikayeleri", Hseyin
Cahid'in "Halit Ziya'nn hikayeleri, Rauf 'un Eyll' ve Fikret'in Rbiib-
ikeste'si" hakkndaki yazlar (Btn bu yazlar iin bk., Bibliyoraf-

116

KENAN

AKYZ

ya'nn ilgili blmleri), gayr-i ahsi ve yapc tenkid llerine gre

yaplm, olduka baarl denemelerdir.
Bu arada, yaz kurallan ve edebi sanatlar hakknda yazlm eserler
olarak Menemenlizade Tahir'in Edebiyyat- Osmaniyye (1898) si, Ah met
Reit'in Nazariyyat- Eclebiyye (2 cilt, 1909)-1910) si ve Ali Akrem' in
Mesalik-i Edebiyye (1928) si kaydedilebilir.
Scrvet-i Fnun topluluunda, baka trlerle uramayarak, edehi
almalarn yalnz tenkid alannd a Loplayan tek ahsiyet Ahmet
uayb (1876-1910) tr.
stanbul'da doup Hukuk Fakltesini bitiren Ahmet uayb, b tn
almalarn hukuk ve edebiyat alanlarna yneltti . Hayatn ka zanmak
iin meslek olarak hukuk alann semi ve ksa zamanda iler leyerek
Hukuk Fakltesinde dare Hukuku Mua1lim Muavinliine geti rilmitir.
Sonradan ayni dersle Devletler Hukuku dersi profesrl nde, lk
retim Genel Mdrlnde,
Saytay Basavclnda bulund u.
dare hukukuna ait almalar Hukuk- dare (1910) adyle baslmtr .
Bir aralk kard Ulum-i ktisadiyyc ve ctimaiyye (1909) dergisinde
Avrupa'nn siyas tarihine ve sosyolojiye dair deerli yazlar <la vardr.
Bu mesleki almalar dnda, edebiyatla ilgisi okul sralarnda
balar ve Servet-i Fnun'da geliir. Edebi eserlerin bilimsel metodlarla
ve kuvvetli bir kltre dayanlarak incelenmesi gerektiine ve bu hususta
bilhassa sosyoloji ve psikoloji bilimlerinden faydalanlmas lzumuna
inanyordu. Faguet, Lemaitre gibi tenkid stadlarn da takdir etmekle
beraber, Taine onun en ok beendii ve etkisinde kald dnrdr.
1899 ekiminden halayarak Servet-i Fnun'da Hayat ve Kitaplar ba
l altnda Fikret'in teviki ile yazlp yaynlanan ve sonra yine ayni adl
bir kitapta (1913) toplanan etdlcrinin en hacimlisi Taine'e aittir. Ayni
eserde yer alanlar arasnda Gabriel Monod (Gabriel Mono), Ernest La
visse (Ernest Lavis), Gustave Flaubert, Niebuhr (Nibur), Ranke ve
Mommsen vardr.
uayb, XIX. yzyl Bat Avrupasnda dnce ve sanat hayatnda
byk etkileri olan bu nenli ahsiyetler hakkndaki bilgiyi, onlar iin
yazlm gvenilir etdlerden faydalanarak, yeni bir terkip halinde
veriyordu. Ayrca, yine Servet-i Fnun'un Esmar- Matbuat stununda,
Fransz basnndan haftas haftasna izledii sanat, fikir ve edebiyat
aktalitesini de aktarmak suretiyle, gen kuaklarn Bat fikir ve ede
biyat dnyasyle srekli temaslarn salamaa alyordu.

MODERN TRK EDEBY ATiNiN ANA ZGLER

117

uayh'n hu tenkid anlay iinde olarak; Servet-i Fnun Edehi

yat'nn genel du rumu ve baz alsiyetlei hakknda yapt denemeler,
zamannn en modern ve ciddi rnekleridir. Bu denemelerde, derinle
mesine bir grle, yalnz kusurlar deil deerleri de bulup gstererek,
yumuak ve arbal bir ifade ile, yapc bir tenkid tarz yaratmay
baard.
Servet-i Fnuncular, 1908 den sonra da, arasra tenkid yazlar yaz
naa devam ettiler. Fecr-i Ati'yi kuran genlerin hcumlarna en ok
kar koyan, Mehmet Rauf oldu. Halit Ziya, Cumhuriyet'ten sonra ga
zetelerde kan Len kidlerini Sanata Dair (1938) adl bir kitapta toplad.
Cenab ve Nazif, bilhassa osmanlcay ve Aruz'u savunmak iin, birok
mnakaalara kartlar. Cenab'n Cumhuriyetten sonraki en kaliteli
tenkid yazlan, smail Habib'in Trk Tecedd t Edebiyat Tarihi (1924)
mnasebetiyle yazdklardr (Gne dergisi, 1927). Hseyin Cahid'in
de, tek bana kard Fikir Hareketleri (1933-1940) dergisinde, birok
tenkidleri yaynland.
Ede bi ya

T a r i l i

Tanzimat devrinin ikinci safhasnd a balam olan edebiyat tarihi

almalar, Servet-i Fnun d evrinde tamamyle durmu gibidir. 1901 den
sonra ise, hemen btn edebi alanlardaki almalar kesildii iin, 1908
c kadar yine hibir hareket gze arpmaz.

1908 den sonra yaz haya tnda kalm olan Servet-i Fnunculann
ou poli tikaya karm olduklarnd an , ciddi incelemelerle uraa
madlar. Bu bakmdan, ancak 1922 de Milli Mcadele'nin baar kazan
mas ve onlarn da politikadan aynlmalar zerine, tekrar edebiyata
dndler. Bu dniin edebi incelemelerle ilgili almalar ise, bilimsel
mctodlara pek uygun olarak kabul edilemez.
1922 den sonra Servet-i Fnuncularn yaptklar edebiyat
tarihi almalar
arasnda
Cenab'n
stanbul'daki
Amerikan
Ktphanesi Mdr Gotfeld tarafndan ksmen baskya hazrlanm
olan Kad Burlanettin DiYan (1922) nn bana air hakknda
koyduu etd; Sleyman Nazif 'in
amk Kemal (1922), Mehmet
Akif (1924), ki Dost (Ziya Paa-Namk Kemal) (1925) ve Fuzult
(1926) adl monorafileri , Ali Ekrem 'in Namk Kemal (1930) ,e
Lisanmz (1931) adl incelemeleri saylabilir.

118

h.ENAN AKY Z

Bu arada, Ahmet hsan'n Matbuat Hatralarm (2 cilt, 1930-31),

Halit Ziya'nn Krk Yl (5 cilt, 1936) ve Hseyin Cahid'in Edebi Hat
ralar (1935) adl eserleri de, Servet-i Fnun Edebiyat'nn tarihini ay
dnlatc mahiyette bol malzeme tamalar bakmndan kayd a deer.

G a z et ec i l ik

Tanzimat devrinde daha ok gazete stunlarnda toplanm olan

edebi almalar, Servet-i Fiinun devrinde dergilere gemi Bat1 dnya
snda olduu gibi, Trkiye'dc de deiik edebi eilimlerin organln
yapan dergiler kurulmu ve bunlarn etrafnda gruplaumala r olmutur.
Bu devirde Divan Edebiyat ve Bat Edebiyat taraftarl olmak zere
balca iki edebi eilim olduu iin, dergilerin de bu iki eilim etrafnda
toplandklar grlr.
Batl Trk Edebiyat'n temsil edenler, 1896 dan sonra Servet-i
Fnun dergisini kendi organlar halin e getirdiler. Bundan nce, Ma
lumat
(1893)
ve
Mekteh
(1895)
dergilerini
karmlard.
Selanik'te kmakta olan Mtalaa (1896) dergisi de yeni edebiyat
tutuyordu. Buna karlk, Doucu Trk edebiyatn tutanlar da,
Baba Tahir'in kard Musavver Malumat (1895-1903) organ
haline getirdiler. Bunun etrafnda, Hazine-i Fnun (1882-1897), Resi
mli Gazete (1981- 1899), Musavver Fen ve Edep (1899) ve rtika
(1899) gibi dergiler vard.
Servet-i Fnun devrinde Trk dergilerinin, teknik
bakmdan,
byk bir gelime gsterdikleri grlr. Gerek dzenleni, gerek bask
ve gerekse yazlarn kalitesi bakmndan ak bir ilerleme vardr. Mu
savver Malumat ve bilhassa Servet-i Fnun dergileri, zamanlarnn ba tl
dergilerinden farksz bir durumdadrlar.
Bu devrin saylar yirmiyi geen dergilerinden sonra, lstanbul'da
saylan otuzu bulan gazeteler -arlk noktasn politikada tutmakla
beraber- stunlarn edebiyat ve fikir yazlarna da amakta devam edi
yorlard. Bu bakmdan bata gelen gazeteler arasnda Terceman- Ha
kikat (1886-1908), Sabah (1886-1917), Tarik (1886-1899), kdam
(1894-1901), Terakki (1897-1898) saylabilir. Gazetecilik tekniind e
de, bilhassa sahifelerin ve zel stunlarn dzenlenmesinde daha byk
bir zeni gze arpar. Ancak , il. Abdlhamid zamannn en sk
yllarna

MODERN TRK EDEBYATININ ANA ZGLER

119

rastlayan bu dtvirde ve srekli bir sansr altnda, Trk basn gerek

fonsiyonunu yapabilmek imkanlarndan yoksundur. Buna ramen,
memleketin fikri kalknmas hususundaki abalarn yine baarl olarak
kabul etmek gerekir.

111

SERVET-1 FtlNN EDEBYATI

DIINDAK EDEBYAT
Servet-i Fn'.in ha:reketinin gelitii devirde, ayni kuaktan olduk
lar halde, bu toplulua katlm olanlarn edebiyat ve sanat anlay
larn benimsemeyerek, deiik edebi almalarda bulunan birok
sanatlar vardr.
Bunlarn bir ksm, Trk edebiyatnn kkten bathlamasn is
teyenlerdir. Bu sebeple, srekli olarak, Servet-i Fnunculara hcum
ederler. Fakat Servet-i Fn un hareketinin gelimesine engel olamadk
lar gibi, ilerinde en kabiliyetli olanlar da ksmen Bat edebiyatna
ynelirler.
Servet-i Fnun hareketine katlmayanlarn bir ksm ise, batl
lamaa muhalif olmamakla beraber, gerek edebiyatn ancak geni
kitlelere hitap eden edebiyat olabilecei dncesiyle hareket ederek,
yalnz aydnlar zmresinin deil, byk halk kitlelerinin de anlaya
bilecei bir edebiyat kurmaa alrlar. Bu anlay, tabiidir ki, onlar
toplumsal fayda prensibine de gtrr. Bylelikle, sanatlarn toplum sal
hizmete vermi olurlar ve .bazlar ancak balandklar ideolojiler
bakmndan biribirlerinden ayrlrlar.
Devrin siyasi artlarna uygun olarak, Servet-i Fnun Edebiyat'nda
olduu gibi, onun dndaki edebiyatta da en ok gelien trler iir,
roman ve hikayedir.
i i

Bu devi:rde Servet-i Fnun iirinin dnda kalan Trk iirini, ksaca,

u kategorilne ayrmak mmkndr: 1. Ksmen Divan Edebiyat
geleneine bal kalan iir (smail Sefa, Mehmet Celal, Nigar Hanm).

120

KENA'.11 AKYZ

2 . Hem Servet-i Fnun iirinin teknii ile dilini ve hem de halk

iirinin t('knii ile dilini kullanan iir {Rza Tevfik). 3 . Servct-i Fnun
iirinden yalnz nazm ekillerini ve halk iirinden de yalnz vezni
alan ve dili tiirkeletirmek iddiasiyle sun 'i bir dil yaratan iir
(Mehmet Emin). 4 . Nazm ekillerini ve vezni Divan iirinden, dilini
de osmanlca ile konuma dilinden alan iir (Mehmet Akif ). Birinci ve
ikinci katego rideki airler kendi zel hayatlarm, dier iki kategorid eki
airler dr toplum
meselelerini ilerler.
Bu ok ksa tablodan da aka anlalabilecei gibi, btn bu ka
t>gorilcrdeki airler, nazm teknii ve dil bakmnd an, dar veya geni
bir dcrlemccilie gitmilerdir.
Muallim Naci'den sonra nemli saylabilecek bir ahsiyet yetitir
memi olduu iin, I. kategori en sona braklarak, dier kategorilerdeki
byk hretlere geilebilir.
1869 da, babasnn grevle bulunduu E<l irn''ye lal Ccsir
Mustafa Paa'da doan Rza Tevfik Blkba, yedi yanda iken
lstanbul'a geldi Ye babasnn retmenlik ettii bir musevi ilkokuluna
yazdrld. yl kald bu okulda, franszca ve spanyolcay
-konuabilecek ka<lar rencn Rza, 1881 ylnda babasnn
tayin
edildii lzmit'te reni mine devam etti. Burada iken, annesini kaybetti.
Bunun zerine, Geli bolu'ya naklettiler. Rza, ilk iir denemelerine
burada balad. 1886 da Galatasaray'a girdi. Fazla haan olduu iin
gerek lisede ve gerekse Mlkiye ile Tbbiye'de ok grltl ve strapl
geen okul hayat y znden, ancak otuz yanda doktor kabildi. 1908
e kadar resmi doktor luklarda bulundu. Bu tarihten sonra politikaya
kararak, Edirne'den milletvekili seildi. Bir mddet sonra hkumetle
aras ald ve m uha lefet partisine girdi. 1918 de bu partinin iktid ara
gemesi zerine, bir aralk, Maarif Nazrlnda ve lra-y Devlet
Reisliinde bulundu. Siyasi hayat hatalarla doludur. Bunlarn en
by, Sevr andlamasn imzalayan heyete girmesidir . Hele bu
ancUamay imzalad kalemi retmenlik yapmakta old uu
stanbul'daki Amerikan Kz Koleji'nc hediye etmesi ve stiklal Sava
sralarnda profesrlk ettii stanbul niversitesinde bu sava
yapanlarn aleyhinde bul unmas m>mlcket kamuoyunu aleyhine tahrik
etmi ve hakknda byk bir nefret uyan drrmtr. Bu hareketleri
yznden, stiklal Sava'nn kazanlmasndan sonra memleket dna
srlenler arasrna girmi ve bylece 1922 <le Trkiye'den ayrlmak
zorunda kalmtr. Bu tarihten itibaren, Trki-

MODERN

TRK

EDEBYATININ

ANA

ZGLER

12 L

ye'ye dnd 1943 ylna kadar, hayatnn en strapl safhas balar.

1923 - 1934 yllar arasnda Amman'da rdn Emri Abdullah'n hiz
metinde bulundu. 1934 de emekliye ayrlarak Lbnan kylarndaki
Cunya'ya yerleti. Ayn yl, Khrs'a yapt bir seyahat srasnda, iir
lerini ilk defa bir araya getirerek Serab- mrm (Lefkoe, 1934) adyle
bastrd. 1934 de, stanbul'a dnd. 1949 da, Serab- rnrm'i.in daha
geni ve daha gzel bir basksn yaptrd ve 31 aralk 1949 d a ld.
Trk edebiyatnda gen kuaklarn Dou edebiyat ve Bat edebi yat
taraftar olarak ikiye blndkleri bir srada yetimi ve daha ok Bat
edebiyatna sempati besleyerek Servet-i Fnuncularla ok yakn d
ostluklar d a kurmu olmasna ramen, hibir tarafa katlmadan, yal nz
kendi zevk ve mizacnn yolundan yrm olan Rza Tevfik, iire on
be yalarnda iken halad . Bu srada Geliholu'd a oturuyor ve s
tanbul'daki edebi hareketlerden tamamyle habersiz
bulunuyordu.
Bunun iin onun iirdeki ilk rehberleri, hu tara ehrinde sk sk kar
lat, saz ve tekke airleri oldu. stanbul'a geldikten sonra, oradaki
edebi hareketlere ve Dou-Bat m cadelelerine vukuf peyda etti. Mek
teb-i Mlkiye'de iken 1887-1890 yllarnda yazd iirler dil ve slup
baknundan Abdlhak
Hamid'in etkisinde ise de, hu etki kabukta ve
s
sreksiz kald.
Saz ve tekke airlerinin etkileri, 1892 den itibaren, -hazan nazm
ekli, vezi n, duyu tarz, slu p, ... gibi btn zelli kleri n veya
bunlardan yalnz birisinin yer a lrnasiyle- kendisini srekli olarak
gstermitir. Fakat, bu tarza kayan iirlerinin ounda, daha ok, nazm
ekli, vezin ve sluba ait zellikler gze arpar. Tekke airleri arasnda
tercih ve taklit cttil<leri, bektai airleridir.
Bu tutumda olan airin, zamannn "llece-Arul'' ve "Trke
Osmanlca" mcadelelerinde daima birinci kk savr1mas tabiidi r.
Ancak buna ramen hrriyetini korumada tereddt gstermeyen air,
Aruz veznini ve osmanlcayt kullanmakta da saknca grmemitir. Ayn
ekilde, zaman zaman, sanatn toplumcu bir gaye gtmesi gerektii
tezini de savunmasna ramen, iirlerinin temalar ounlukla ak, tabiat,
nostalji, ocukluk hatualar gibi deiik unsurlardr.
Onun iirlerinin baarsn salayan en nemli nokta, duygularnda
,c ifadesindeki geni samimiyettir. Buna, konuma dil ve slubun
u benimsemekte gsterdii hyiik kabiliyeti de eklemek gerekir. Bu
ba-

122

KENA N

AKY Z

bakmndan onu, iirde ilk baarl rneklerini ancak 1915 ten sonra
gi.irchildiimiz konuma trkesinin mjdecisi olarak da dnmek mm
kndr.
K uvvetli hafzasnn Ye ok canl zekasnn sevkyle ok geni bir
ansiklopedik bilgiye sahip olan Rza Tevfik; bilhassa felsefe, sosyoloji
, e psikoloji alanlarndaki yazlaryle tannm ve bu sebeple Feylesof
nvam ile d e anlmtr. Gibb yaynlarnn 9. su olarak baslan Les Tex
Les Houroufis (Hurufi Metinleri) (Leyden 1909), Felsefe Dersleri (1914
-1917) ve Kamus-i Felsefe (C harfine kadar) (1919) adl eserleri vardr .
il[ . kategorinin
Lek
Lemsilcisi
olan
Mehmet
Emin
Yurdakul, 1869 da stanbul'da dodu. Fakir bir balknn oludur.
Bu sebeple, orta renimini yarda brakarak, memur olmak zorunda
kald. 1890 da, ilk eseri olan Fazilet ve Asalet'i bastrd. Bu kk
eserinde, "ruh asaleti nin soy asaletinden stn olduu" tezi11i
savunuyordu. airin memurluk hayatnn en u zun dnemi (18901909), Rusumat yani Gm rk idaresi'ndc geti. 1909 elan sonra
Hicaz, Svas ve Erzurum vali liklerind e bulu ndu.
1913 te,
Musul'clan m illetvekil i SC' ildi. 1921 ele, Ankara'ya giderek Milli
Meadele'ye
katld.
Ord unun
ve
halkn
ma neviyatn
kuvvcLlendirmek grevi il>, Anadolu '<la ve cephelerde dolat. sLiklal
Savann kazanlmas zerine, 1923 ten lmne kadar ark
Karahisar, Urfa ve stanbul milJetvckilliklerindc bulundu. lm
14 ocak 1944 tedi r.
Servet-i Fnun iirini n ok tutunduu ve sevildii bi r srada, birok
bakmlardan onun tamamyle tersi mahiyetteki iirlerini yazmaa
halayan Mehmet Emin, baarya ulaabilmek iin elverili artlara
hi de sahip bulunmuyordu. Osmanlcann, Aruzun ve ferdiyeti bir
iirin m utlak ekilde hkm srd bir devirde, halkn da anlayabi
lecei yeni bir dille, halk iirlerinin vezni ile yazlm ve tamamyle
toplumcu karakterde olan iirlerle ortaya kmak ve kendisini kabul
ettirmek phesiz ki ok g bir iti.
"Halkn ela anlayabilecei bir diUc ve halk iin yazmak" prensibi
nin Tanzimat'tan sonra ilk defa inasi tarafmclan ortaya a Ll<ln,
nazmdan ok nesir dili zerinde almakla beraber, onun nazm dilini
ele sadeletirmek hususunda gayret sarf ettiini, fakat kendisin i izle
yenlerin bu pren sibe onun kadar bal kalmayarak halkn anlayabile
cei dilden gittike uzaklatklarn, ancak bu arada onlarda da Hece

MODERN TRK EDEBYATININ A

A ZGLER

12:3

veznine kar bir sempati uyandn ve onunla -snrl da olsa- baz

denemeler yaptklarn biliyoruz. Ancak, bu denemelerin Hece veznine
kar kayda deer bir ilgi uyandrmaktan uzak olduklar da yine bilinen
bir eydir.
te, Mehmet Emin'in uzun bi r sreden beri krlemi bir meka
n izmay yeniden harekete geirmesindeki glk de burad an douyor
du. Bu sebeple, fikirce tamamyle hazr bir durumda olmasna ve baz
denemeler de hazrlam olmasna ramen, ortaya kmak iin kendi
sinde -uzun yllar- cesaret bulamad. Faka t, bezginlie de dmedi ve
kendisini kamuoyuna kabul ettirebilecek artlarn doaca bir gn
mitle bekledi.
Tanzimat Edebiyat'nn un utulmu hu prensibine yeniden ba
lanmak lzumunu Mehmet Emin nasl duymutu ? Bunun sebeplerini,
ksaca, yle aklamak mmkndr: Mehmet Emin, bir balknn olu
yani bir halk ocuuydu. Halkn iinden kmakla kalmam, hal kn iinde
de bulunmutu . Halk hikayelerine merakl olan bahasna, akamlar bu
tarz hikayeler okuyordu. Bylece, halkn edebiyatn, zevkini ve
okuyucusunu daha kk yata iken tanmak imkann bulmutu. Ayrca,
bu stanbullu air Anadolulu bir kadnla evlenmiti. Karsnn doduu
ibinkarahisar'a air deiik tarihlerde tam dokuz defa gitmi, toplam
olarak alt yl kalm, gerek orada ve gerekse yol boyunca getii kasaba
ve kylerde memleketin temel tabakas olan Anadolu halkn yakndan
tanm, onun yzyllard an beri sren yok sunluk iindeki hayatn
grm, asil ruhunun byk feragatine, feda karlna, sabrna ve
kanaatkarlna hayran kalm Ye sanatn onun straplarn terennme ve
bylece aydnlar uyandrmaa ad amak kararn almt. Ancak,
mparatorluun btnln korumak husu sunda ok d ikkatli olan II.
Abdlhamid'in -deiik topluluklar arasnda fark gzeten hareketlere
msaade etmedii iin- yalnz Trk unsurunu kalkndrmay hedef tutacak
milli bir edebiyata kar da msait dav ranmas beklenemezdi. Bu srada,
yine II. Abdlhamid tarafndan Lon- '1t)ra'dan stanbul'a davet edilip
itibar gsterilen Cemalettin Efgani adl IJir eyhin de airin kukularn
gidermek hususunda faydal olduu grlyor. Bir islam milliyetisi olan
ve islam birliini ancak islan milletlerinin nce teker teker nilli
bnyelerini kavrayp kalknmalarna bal gren Cemalettin Efgan, bu
maksatla, keneli memleketinden sonra Hindistan, ran, Msr ve
Trkiye'ye -Abdlaziz devrinde- de giderek

121
almalarda bulunmu tu. P) hin bu bakmdan leridc Trkiye iin
t<'hlikeli olabilec<'ini dn<'n II. Abd lhamid, on u stanbul'a davet
ckrck gz n nde bulund urma)'l ygun grm ve bu di.incesini ger
ckletirmiti. Ancak, eyh kendisini ziyaret edenlere fikirlerini telki
den geri durmu yord u. Bu ziyaretiler arasnda bulunan Mehmet Emin,
eyhin d ncelNiylc kendi dnceleri arasnda sk bi r yaknlk gr
m ve onun tclkinlcri)le et'sareti arlml.
ihayct, 1897 d!'ki OsmanlYunan harbi, "huruc" iin airin yllar
d r heklemcktf' olduu frsat verdi . Bu harbin balamasnd an ne<',
stanbu l'd aki a)dnla r arasnda milli H asabi bir hava esiyordu . ai r,
iirlerini yaynlamak iin, bu ha, ay ok elverili buldu V<' ilk olarak
Anadol u'dan Bir Ses yahut Cenge Giderken manzumesini yaynlad.
Grrekteo, ;,airin tah mini doru kt ve bu manzume o gnki.i hava
ii nde byk bir ilgi ile karland. Bu rabeti kaybetmemek ii n Meh
mel Emin, zaten yazlm olarak bekleyen manzumelerini arka arkaya
yaynlamaa ha;,lad. Ksa hir sre iinde Trk ordusunun
zaferiyle wticrlrnen harpten sonra d a, milli lava bir sre daha devam
etti. Bu zaman da i yi kullanmakta dikkatl i da" ranan air, iirleri ni
kamuoyuna hrcnd irmi ve tutunmu old u. Saylar dokuzu bulan bu
manzumelerini, band a Rreaizade Ekrem, Abdlhak Hamid, em'-Cttin
Sami vc Rza Tevfik gibi tanm ahsiyctlerin kendisini d(stekley<'n
takrizleri ile, kilap halinde de (Trke iirler, 1900) yaynladktan sonra
edebiyattaki
yrri daha da salamalam oldu.
Scrvet-i
Fiinun
topl:l uunun
d almasmdan
sonra d a
(1901), l\lehmrl Emin al:,malarn srdrd. Il u rnlarda "smanhcaTiirkc"
, "Aruz-Hece'' m cadeleleri za man zaman alrYlrndike, onun ad
da sler istrmcz bu mnakaalara karyor ve bylece n daha ok
gcni
Jiyordu. Bu mnaka alarn e:: id detlisi, Sclanik'te
kmakla
olan ocuk Bahesi dergisinde kon uma trkcsini ,c Hece v<'znini
savunan
Rza Tevfik \'(' Ra if Necd et ile osmanlcay ve Aruzu tutan Ilscyin
Cahid ve mcr ari arasnda yaplan ve saray Larafnd an Jrrginin ka
paLlmas (1905) ile son bulandr. Rza Tevfi k ilr Raif rcde 'tcn baka,
bu sralarda sanatn artk topl umun hizmetine Yermcc ba;lam: olan
Tl'\ fik Fikret de Mehmet Emin'i destckleyenlrr arasndadr.
iehmet Emin, zamannn t'n dourgan airlcrindcndir. li.im
n elen birka yl nersinc kadar yazmakla devam ettii iirlerini u
kitap hrda toplad: Trk Saz (1914), Ev Trk Uyan (1915, 1961),
Tan Sesleri

MODER N TRK EDEBYATININ ANA ZGLtcT:

]25

(1915, 1956), Ordunun Destan {1915), Dicle nnde (1916), Liasta

hakc Hanmlar (1917), Zafer Yolunda (Ordunun Destan, Dicle nnde
ve Hastabakc Hanmlar'la birlikte olarak) (1918), Turana Doru
(Tan Sesleri ve Ey Trk Uyan'la birlikte olarak) (1918), syan ve Du a
(1918), Aydn Kzlan (1921), Mustafa Kemal (Manzum ve mensur)
(Aydn Kzlar ve Kra! Corc'a adl mensur eserleriyle birlikte olarak)
(1928), Ankara (1939). Bunlardan baka, mensur olan u eserleri de
vard r: Trkn Hukuku {1919), Kral Corc'a (1923), D:ntl''ye (1923).
lk iirinden balayarak toplumcu bir sana! anlayna balanm
ve hu anlaytan sonuna kadahi ayrlmam olan Mehmet Emin'in
Trke iiler'indc ok ak bir halklk ve milliyetilik vardr.
Ancak, hu iirlerde yalnz mparatorluktaki Trk halknn sosyal,
ekonom ik ve kltrel kalkndnlmasn ve onlarn straplarna
tercman olunmasn gaye edinen bu milliyetilik, zamanla anlam ve
snr deitirmi ve bylece
1908 den sonra siyasi bir karakter
kazanarak "pantrkizm"c ulam tr. Bu sonuta ise lmparatorluktaki
Trk d unsurlarn milli duygular bakmndan
ok uyanm
olmalarnn ve mparatorluu par alamaa almalarnn byk
etkisi olmu, bilhassa Balkan Harbi (1912) bu hususta reddi imkansz
bir delil vermitir. Ayrca , Anadol u'ya yapt birok geziler srasnda,
"Byk
Ermenistan"
dncesi
et rafnda birlemee alan
Ermenilerin tutumlarm da gren air, arlk, bir Trk milliyetilii
dncesinin
de
domasndaki
zarurete
kesin olarak inanm
bulunuyord u.
Trk halkn kalkndrmak iin, nce, onu milli
uuruna kavuturmak, kendi menfaatleri etrafnda birletir mek
gerekirdi. Onu kalkmdrmakta ise, Bat medeniyetini rnek Lut mak
zaruri idi. Bu bakmdan, Mehmet Emin'in milliyetilii Trkiye'deki
"batllama" hareketi ile de anlama halindedir. Trklerin mslman
olmalar ve dinlerin de birletiricilik vasfna sahip bulunmalar
dolay1- s1ylc, air kendi zamanndaki "slam Birlii" ideolojisine de
sempa ti besler. Hatta, insaniyetilik ideolojisini de yadrgamaz.
Fakat, ondaki bu insaniyetilik dncsinin, "kendimiz gibi baka
milletlerin de hr ve iyi yaama haklarna sayg gstermek"ten baka
bir anlam yoktur. Bu dnce, zaruri olarak, airi bir emperyalizm
dmanlna da g trmtr.
Mehmet Emin'in iirlerindeki temalar, ite hep yukardaki dn
celer etrafnda toplanr. Bylece ai, kendi zel hayatna ait hibir
hususu ve hibir zel isteini aksettirmedii gibi, iirlerinde tabiat tas-

126

KENAN

AKYZ

virleine de yer vermedi ve "toplumcu fayda" prensibine daima bal

kald. Ancak, halk iin yazarken, "onun anlayabilecei dil" meselesini
gerei gibi zebilmi deildir. airin dili, gerekten, ya trke veya
tamamiyle trkelcmi olan bir vokablere dayanyordu. Fakat hu
vokablerin dorudan doruya -Rza Tevfik'te olduu gibi- halkn
dilinden alnm bulunmamas ve yapma bir karakter gstermesi, onun
canl ve sevimli olmasn nlemitir. Mehmet Emin, Aruzu hi kullanm
deildir. lk denemelerinden balayarak iirlerinde yer verdii Hece
veznini sonuna kad ar brakmad. Ancak bu vezni, onun asl sahiple1i
olan halk airleri gibi ustalkla kullanamad. Bu veznin kullanlmasndaki
incelikleri onlar kadar bilmiyordu. Nazm ekilleri hususunda ise, halk
iirinden tamamyle uzak kald. iirlerinpe, halk nazmnn ekillerine
hi rastlanmaz. En ok kulland nazm ekilleri, Servet-i Fnun iiri
run Batdan getirdii sone ile mstezad'tan bozma serbest nazmdr.
Toplumcu fayda prensibi Mehmet Emin'in iirlerini, zaruri olarak,
lirizmden de uzaklatrm, didaktizme gtrmtr. Bylece, iirlerinde
bir kwuluk gze arpar. ok duygulu bir yaratlta olmasna ramen,
muhayyile azlnn ve sanat olarak zayf bulunuunun d a bu sonuta
amil olduu muhakkaktr. Bununla beraber, iiri byk halk kitlesine
mal etmee almak suretiyle, Trk iirinde msbet ve gelecei parlak
hir rn ncs olduunu da kabul etmek gerekir .

iV. kategorinin yine biricik temsilcisi olan Mehmet Akif Ersoy,

1873'de stanbul'da dodu. Babas Fatih Medresesi mderrislerinden
pekli Hoca nvan ile tannan, Mehmet Tahir Efcndi'dir. Btn
renimini stanbul'da yapt. 1894 de Baytar Mekteb-i Alisi'nden mezun
olduktan sonra, Umur-i Baytariyye Mdrlne memur ve mfetti
olarak girdi. 1908 de, stanbul niversitesi Trk Edebiyat profesr
lne tayin edildi ve Srat- Mstakim adl bir dergi karmaa balad.
1912 martnd a Sebil-r-read adn alan ve slam Birlii ideolojisini sa
vunan bu dergide birok iir ve makaleleri kt. 1911 de, ilk defa olarak,
iirlerini bir araya getirip Safahat aclyle yaynlad. Bu ad, sonradan
bastrd dier alt kitabn da genel ad oldu. Bir yandan da, stanbul'un
byk camilerinde vaazlar vererek, dncelerini halka yaymaa
alyordu. Birinci Dnya Sava srasnda, harp esiri olan mslmanlara
Almanya'da iyi muamele edildiini kendisine gstermek iin yaplan
bir propaganda teklifini kabul ederek, Berlin'e gitti. Dou ile Batnn
medeni durumlar arasnda canl ve gerek bir. karlatrma yapmak

MODERN TRK EDEBYATINI N A NA ZGL E l

127

imkanlarn kendisine vermi5 olan bu gezinin izlPnimlerini Berli n Ha

t ralar (1916) adl uzun bir manzumesinde anlatt. Bundan sonra
Nc::id Emri ile olan bir anlamazl zmek iin hkumete Neci<l'e
gnde;il,li. Bu yolculuun izlenimleri de Necid llerinde (1915) adl
manzum e<;in dedir.
Ayn
yl,
Dar-l-Hikmet-ilslamiyye
Bakatipliin c getiril<li. 1918 de, Said Halim Paa'nn franszca olarak
yazlm islamlamak adl eserini trkeye evirerek Sebil-r-read'ta
tefrika ettj.
Birinci Dnya Sava'nn Trkiye'nin aleyhine sonulanmas,
.A.kif 'i son derecede zd. Bylelikle, islam d nyasnn son destei de
yklm oluyordu. Fakat, Trk devletinin yeniden kurulacana imam
vard. Bunun iin Anadolu'daki kurtulu hareketi ile temasa geti.
Bu arada, Hint bilginlerinden Hseyin Kdvay'n Trk kurtulu mca
delesini ven, ngilizce bir eserinin damad mer Rza Dorul tarafndan
yaplm evirisini bastrp Anadolu'ya gndererek halka dattrd .
Nihayet, 1920 maysnda kendisi de Ankaraya kat ve yeni kurulan
Byk Millet Meclisine Burd ur milletvekili olarak girdi. Kurtulu
savana katlmas iin halk tevik maksadiyle, Anadolu'nun birok
ehirlerinde dolaarak, vaazlar verdi. Maarif Vekaletinin at ve 724
airin katld stiklal Mar yarmasn kazand (25 mart 1921). Sebr-rcad' nce Kastamonu'da ve sonra da Ankara ve Kayseri'd c
karmaa devam etti. 1922 de, Tedrikat ve Te'lifat- slamiyye Heyeti'ne
seildi ve ayn yl Said Hali m Paa'nn yine franszca yazlm bir eserini
slamd a Tekilat- Siyasiyye adyle evirip kendi dergisinde tefrika etti.
Nihayet, 26 austos 1922 deki Byk Meydan Muharebesi stiklal
Savann kesin sonucunu tayin edip Trkiye'nin bamszln salad.
Trkiye'nin bu byk baarsmn, bams zln kazanamam biitiin
islam milletlerinin kurtulular ve islam birliinin gereklemesi iin
byk bir mit kayna olacan dnen Akif, ok sevinli idi. Fakat,
modern bir devlet olarak yen iden kurulmak ihtiyacnda oan Trkiye,
siyasi ve karanlk maceralar peinde koamazd. .A.kif'in dndnn
tersine, dini taasubun yzyllardan beri ok menfi olarak alan ha
kimiyetini ortadan kaldrmak, ortaa zihniyetinden kurtulup modern
zihniyete hzla ulamak zorunda idi. Bunun iindir ki, 1516 dan heri
Osmanl padiahlarnn temsil ettikleri Hilafet messesesini, medresele
ri, er'iye mahkemelerini kaldrmak, tekkeleri kapatmak, apkay ve la
tin harflerini kabul etmek suretiyle balayan devrimler biribirini izle
yince, Akif de islam birlii idealine kavumaktan midini keserek,

128

KENAN AKYZ

Trkiye'den ayrld ve Msr'a yerleti (1925). Abbas HaJim Paa'nn

misafiri olarak, ailesiyle birlikte, Kahire civarndaki Halvan'da 1936
haziranna kadar kalan .Akif, bir sre Camiat-l-Msryye'd" (Kahirr
niversitesi) trke dersleri verdi. Gnden gne byk bir psikolojik
knt iinde, artk eski dourganl da kalmamt. 1933 d e, bir ksm
Birinci Dnya Sava sralarnda, bir ksm stiklal Sava sralarnda
ve bir ksm da Msr'da yazlm iirlerini bir araya getirip Safahat
serisinin yedinci ve sekizin ci kitab olarak ve Glgeler adyle yaynlad
(SafahaL'n btn halinde dier basklar: -1- Safahat, 1943. airin daha
nceki basklara girmemi baz iirleri ve mer Rza Dorul tarafndan
yazlm geni bir etdle; 2- Safahat, 1950. air hakknda mer Rza
Dorul'un I. baskd aki etd, Midhat Cemal Kuntay'n ayr bir incele
mesi, Safahat' kuran yedi kitaptan I. kitabn Tahir Olgun, dier alt1
kitabn da mer Rza Dorul tarafndan yaplm aklamalar ile).
1935 de hastaland. Tedavi iin, bir sre Lbnan'da kald. Nihayet,
haziran 1936 ela stanbul'a dnd. Byk bir ilgi ile karland ve 27
aralk 1936 da ld.
Mehmet Akif de, kendi kuandaki birok airler gibi, eski
edebiyat kltr ile yetiti . Ancak, dierlerinden ayr olarak ve aile
evresinden gelen bir etki ile, buna kuvvetli bir din kltr de katmak
gerekir. Bu etkiler altnda Akif, iire, dini ve ferdi komlar ileyen
manzumelerle halar (1895). Bu sralarda en ok beendii airler,
Trk edebiyeatnda Muallim Naci ile Abdlhak Hamid ve Fars
edebiya tnda da Sadi ile Hafz'dr. 1900 den sonra, yava yava,
evresinin insanlar ve gnlk hayatn olaylar ile ilgilenmee balar.
Bylece, kiisel duygularn
hir yana brakp, bakalarnn
straplaryle ilgilenmee koyulur . Kendisine ilk nn salayan ve
Safahat'n I.kitabnda bulunan bu iiclerde (Hasta, Kfe, Meyhane,
Seyfi Baba, Bayram, Bebek, Hasr, Mahalle Kahvesi ...) kuvvetli bir
realizm ve derin bir acma duygusu vardr. Gnlk olay lardan ilham
alan ve yoksullara acma duyan iirlerin ilk rneklerini Tevfik Fikret'te
bulmakla beraber, Akif'in iirlerinde acma duygusunun ok daha
youn ve genilemee elverili olduu grlr.
mparatorluun paralanmasn nlemek iin il. Ahdlhamicl 'i n
izledii antinasyonalist politika, Balkan Harbi (1912) neticesinde
ta mamyle iflas eti. Balkanlarda, mpara torluktaki hristiyan
milletlerin milli bir hviyetle ortaya karak hkumet aleyhine isyan
etmeleri ve ayr birer devlet k urmalar, mslman halkn da gzlerini
at ve Os-

,onE::.'' TRK EDEBYATININ ANA ZGLER

129

manlclk ideolojisinin boluu anlald. Bunun zerine, Trk ve ms

lman milliyetilikleri dodu. Ti.irk milliyetileri pantrkizm ve msl
man milliyetileri de panislamizm ideolojilerine balandlar. Akif hu
ikinci tip idcalistlerdendir. Bylece, iirlerinde nceleri ferd duygular
ve sonralar evresinin straplarn terennm eden airia edebi hayatnn
ideolojik karak terdeki nc safhas da balam olur. Msrl idealist
lerden Muhammed Ahduh'un ve Trkistanl idealistlerden Abdrrcd
brahim'in de etkili olduklar bu safhaya ait ilk rnekleri, Safahat'n
II. kitab olan Sleymaniye Krssnde (1912) de buluruz.
Akif'e gre, medeniyetin hakiki kayna Dou'dur. Ona medeni
stnln kaybettiren sebepler, yzyllardr sren "dini taas3up,
cehalet, sebatszlk, tembellik ve kendine gvesizlik"Lir. Yoksa, slam
dini ilerilemee asla engel deildir. Bu bakmdan, bir an nce bu kt
zelliklerden kurtulmak ve Bat'y rnek tutarak aradaki medeniyet
mesafesini l;apalmak gerekir. Bunun iin de islam dinini yzyllarn
zerine yd tozlardan syrmak, kurulu devrindeki gerek esaslarna
ve yapc gcie yeni<le kavuturmak artlr. slam birlii, ancak bu
yoldan gidilmek suretiyle gerekleebilir. iirlerinde, stiklal Sava'nm
sonuna kadar, aralksz olarak hep bu tema zerinde dmur. Fakat,
hayat boyunca, olaylar bu ideolojinin gerekleebilmesi iin en ufak
bir yarcln<la lile bulunmadlar. Trkiye'deki milliyetilik hareketi de,
zaman zaman slam Birlii'ni desteklemekle beraber, genellikle ona
muhalif kald. Birinci Dnya Sava'nn sonlarnda mparatorluun
dier mslman unsurlar arasnda da balayan milliyetilik hareketleri
hu savan sonunda gerekleerek, .Akif 'i hayal krklna ura tt. Onun
iin en ldrc d arbe ise, Trkiye Cunhuriyeti'nin tamamyle laik
bir ekilde kurulmas oldu. Halbuki ''slam dnyasnn son dayana"
olan Trkiye, idealist .Akif'in de son midi idi. Bundan sonra air, gn
den gne korkun bir ekilde byyen bir P-'ikolojik knLye d er ve
bu ruh hali iind e, edeb hayatnn drdnc ve sonuncu dnemine
girer. ok verimsiz olan bu dnemde air, kendisini zaman zaman sarsan
psikolojik krizler arasnda hazan mizahi iirler de yazar.
Siyasi bakmdan "mmeti" olmasna karlk, duygulan bakmndan
"halk" ve "milliyeti" olan Akif, bu kiilii ile, edebi hayatnn ikin
ci ve nc dnenlerinde karmza tam anlamyle "toplumcu" bir
air olarak kar. Onun sanatn toplumun hizmetine vermesinde, el bette
ki, edebiyat anlaynn da hissesi byktr. Gerekten, ona gre

130

1'.E'IAN

AKYZ

edebiyat, "bir toplumun mac, ,e ahlaki eitimind e en ok etkili

ola bilen messese"dir . Bu bakmd an, "sanat iin sana t" yapmak
yersizdir. Yine Akif 'e gre, her edebiyatn vatan ,ardr; edebiyat
mahallidir ,e bir memcleketin byk halk kitlc.3ne hitap eder. lslam
dnyasnn geri kal sebeplerinden biri de, edebiyatn halka deil
sadece aydnlara hitap etmesidir. Halk iin ve halkn hayatn
vr.ren
bir
edebiya t yaratmak, Akif'in edebi ese inin rn kaln
izgisidir.
Akif'in, iinde yaad toplumun hayatn b tn zellikleriyle
aksettirdii muhakkaktr . Daha ok lstanbul'un fakir semtlerinin ha
yatn, yoksulluklarn, straplarn tam hir dorulukla canlandran
iirlerinde kuvvetli l,ir realizm vardr. lhama inanmayan airin en
byk dayana kendi gzlemlc idir. Trk iirine gerek realizmin Akif
ile girmi olduundan phe edilmez. Onun kuvvetli
gzlemciliine , byk bir tasvir ve tahkiye kabiliyetini ve konuma
dilinin btn zel liklerini tayan bir slfbu da eklemek gerekir.
Ancak, Akif 'in dili bir btn deildir. Tasvirlerinin dnda kalan birok
iirl ...rinde dil konuma dilinden ayrlr, osmanlcann snrlar iine
girer. iirin ciddi bir aba olduuna inanm olan Akif 'te dikkatli Lir
iilik ,e salam hir kom pozisyon gze arpar. Vezin olarak daima
Aruz'u tercih eden air, Hece veznini hi kullanmad. Nazm ekilJeri
hususunda ise, Divan nazmnn ekillerini tercih eder ve bunlar arasnda
en ok mesnevi eklini kullanr.
Mehmet Akif, Trk edebiyatnda Tanzimat'tan halayarak sosyal
ve politik alanda yetitiini grdmz byk idealistler zincirinin
son halkasdr. inasi, Namk Kemal, Ziya Paa, Tevfik Fikret ve Meh
met Emin'den sonra Akif ile bu r kapanm olur.
Muallim Naci ile son byk mmessilini veren I. kategori ye mensup
airler arasnda ise smail Sefa, Mehmet Celal ve Nigar Hanm saylabilir.
Servet-i Fnun airleriyle yakn dostluklar kurmu olan smail
Sefa (1867-1900), eski-eni mnakaalarnda da daha ok Servet-i
Fnunculan tutmu olmasna ramen, Servet-i Fnun hareketine katl
mad ve kendisine "air-i maderzad" (anadan doma air) adn takm
olan Muallim Naci'nin taraftarlarn da incitmemee alt. iirlerinde
anlay ve zevk bakmndan Servet-i Fnunculara, nazm kurallarna
uymakta gsterdii titizlik bakmndan da eski edebiyat taraftarlarna
yaklar . iir kitaplar: Snuhat (uzun bir manzume) (1890, 1912), Huz
ma sefa (1891), Mad-fre-i Sevd a (manzum bir diyalog) (1892, 1912),
Mevlid-i Pederi Ziyaret (1896), Mensiyyat (1896, 1912), Hissiyyat

(1912).

MODER N TRK EDEBYATININ ANA ZGLER

131

Muallim Naci'nin yolundan ayrlmayarak Servet-i Fnuculara

iddetle hcum ed en, fakat Bat iirine ynelmekten de geri kalmayan
Mehmet Celal (1867-1912) zamannn tannm airlerindendir. Btn
cazibesini slfbundan alan iirlerini u eserlerinde toplad: Ada'da
(Bykadada) Sylediklerim (1886), Gazellerim (1894), Zade-i air
(1895), Asar- Celal (1896), Sn1d (1896).
XlX. yzyln ikinci yarsnda yetien kadn airler arasnda sekin
bir yeri olan Nigar Hanm (1856-1918) da, saadetten uzak geen haya
tnn knklaryle dolu, eski ve yeni irin zelliklerini paylaan iirlerini
Efs1s I (1877), Efsfs II (1891), Nra (1896), Aks-i Seda (1900),
Safahat- Kalb (1901) adl eserlerinde toplad.

T i y a t r o
Osmanl Tiyatrosu'nun Il. Abdlhamid tarafndan yktmld ve
ciddi (bilhassa sosyal konularda) tiyatro eserlerinin oynanmasnn yasak
edildii 1883 tarihinden sonra, Tanzimat Edebiyat'nn ilk dneminde
yazadarca byk rabet gren dramatik trn bu rabetini gnden
gne kaybederek, yalnz Abdlhak Hamid ile Ahmet Midhat'n -piyes
tekniini feda edip sadece okunmak iin yazmak suretiyle- bu alanda
eserler vermekte devam ettiklerini biliyoruz.
Siyasi basknn daha ok artt bir devirde ortaya km olan Ser
vet Fnuncular gibi, ayni kuaktan olup da onlara katlmayan
yazar lar da tiyatro trne
ancak 1908 den sonra ilgi
gsterebildiler . Bu bakmdan, Servet-i Fnun dndakilerden yalnz
Hseyin Rahmi'nin Hazan Blbl (1912) ve Kadn Erkekleince
(1933); Safvet Nezihi'nin zah ve stizah (1909) ve Nigar Hamm'n
.Tasvir-i Ak (baslmam) adl piyeslerini sylemek mmkndr.

R om an v e Hik ay e
Servet-i Fnun romanclar Namk Kemal'in at "sanatkarane
roman" tarzn her bakmdan modern Bat roman seviyesine yksel
tirlerken; ayni devirde, bu tarz ok daha ilkel bir seviyeye indirerek,
romantik maceralarla halkn ok abuk harekete geen acma duygu
lanndan faydalanan romanclar da (Ahmet Rasim, Mehmet Celal, Mus-

132

kE'IA N AKYZ

tafa Reid, Fatma Aliye, Safv<'t Nezihi, Vecihi, Gzide Sabri) kolaylkla
n kazandlar. Bunlarn yannJa ise, Namk Kemal'in tarzndan zamanla
realizme kayan Ali Kemal ve Ahmet Midhat'n tarzn gelitiren ve
romanclktaki gcyle hcpsidcn ayrlan Hscyi Rahmi yer alrlar.
Hseyin Rahmi Grpnar, 1864 de istanbul'da dod u:
Babas, Erzurum Mevki-i Mstahkem Kumandan Said Paa'dr. Kk
yanda annesini kayhcderek, akrabalarnn yannd a yetiti. Mektebi
Mlkiyc'yi bitirdikten sonra, 1908 e kadar, Adliye ve Nafa
Vekaletlerinde al m; bir yandan da yaz haya tna atlarc!k
Terceman- Hakikat ,c k dam gazetelerinde telif ve evirn<' lJirok
yazlarn yaynlam ve roman larn tefrika ettirmiti r. Bu sre iinde
roman .: olarak hyGk bir i.in salayan Hseyin Rahmi, 1908 de
memurluktan ayrlp, hayatn yaz laryle kazanmaa balad. 1935
Je, lstanbul'<lan milletv ekili seild i ve sekiz yl ela bu grevde
kaldktan so!ra 8 mart 19..J.. de ld.
Romanlar: Ayna-k (1888, k 1920), ffet (1898, 1927), Mutal
laka (1898, 1927), Mrebbiye (1899, 1927), Bir Muadele-i Sevda (1899,
1946), Metres (1899, 1928, 1945), Tesadf (1900, 1945) Ni'mct-inas
(1901, 1904, 1927) , psevdi (1911, 1946), Sevda Peinde (1912, 1948)
Kuyruklu Yldz Altnda Bir zdiva (1912, 1958), Cad (1912), Gul
yabani (1912, 1938, 1944), Toraman (1919, 1948), Hakka Sndk
(1919, 1950), Hayattan Sahifeler (1919, 1940), Son Arzu (1922, 1948),
Tcbessm-i Elem (1923), Efsuncu Baba (1921), Cehennem l ik (1924),
Ben Deli miyim ? (1925, 1954,), Billur Kalb (1926), Tutumu Gnller
(1926), Evlere enlik: Kaynanam Nasl Kudurdu ? (1927, 1955),
Muhab bet Tlsm (1928), Kokotlar Mektebi (1929), Mezarndan
Kalkan ehid (1929), eytan i (1933, 1944), Utanmaz Adam (1934,
1947), Ekya ninde (1935), Kesik Ba (1942), Gnl Bir Yel
Deirmenidir , Sevda tr (1942), lm Bir Kurtulu mudur ? (1945),
Dirilen skelet (194,6), Dnyann Mihveri Kadn m, Para m ?
(1949). Hikayeleri: Kadnlar Vaizi (1920), Meyhanede Hanmlar (1924,
1948), Katil Pusc (1933, 194,5),
Namuslu Alk Meselesi (1933, 1945), ki Hdn Seyahati (1933, 1943,
1948), Tnelden llk k (1934, 1945), Gnl Ticareti (1939), Melek
Sanmtm eytan (1943).
Servet-i Fnun romannn gzde olduu devirde Hseyin Rahmi,
Ahmet Midhat'n popler roman rn tek bana ve byk bir kud
retle devam ettiren tek ahsiyettir. Bu roman tarzn tercihte Ahmet
Midhat'n romanlarndaki baz teknik kusurlar el a benimseyecek kadar

!ODERN T RK EDEUYAT NlN ANA ZGLER

133

ileriye gitmesine ramen, onun gibi ok dC'iik roman anlaylarna ve

e,;;i tleri nc rnek yetitirme yol una sapmayarak, genellikle, tek bir
roman anlaynda ve tek bir roman eidinde srar etti. Bu srarnn
ise -tarz olarak- Frans z natralizmiuin buluu olan "tecrbi roman"
ve -ei t olarak da- "tre roman" zerinde mcrkezletii grlyor.
Gerekten Hseyin Rahmi, Trk romanndaki ilk izlerine 1885
ten sonra rastlanan, Fransz natralizm ini n ilk byk temsilcisidir.
Roman larndaki kahramanlar daima mizalannm ,e toplumsal
evrelerinin birer ortak rn olarak ele alan, onl arn psikolojik
kiiliklerini irsiyC't artlarna ve sosyolojik kiiliklerin i de iinde
yetitikleri toplumun art larna gre deerlendi ren roman c, bu
metodu ile olduu kadar, reali teyi hem iyi, hem kt ynleriyle vr
oldun gibi vermek hususundaki hyiik titizlii ile de tam bir
natralisttir. Bunlarn sonucu olarak, romanlarrnd a gzlem ve
deneme n planda gelir. Ancak, btn bu zel likleriyle
natralistlerden hibir ayrl bulunmayan romanc, nemli bir
zellii ile, onlardan ok ak bir ekilde ayrlr: toplumsal tcnkid.
atralist romanc, bilind ii gihi, ferdin "mizacn ve toplumsal evrenin
orlak rn olduunu " ispata alr. Gayesi, sadece, tahii bilimlerdeki
determinizmi romana da sokmak, yine hu bilgilerin "gzlem"ve
"deney" metodlarn romanda da tatbik etmektir. Natralist
romancnn top lumsal tenkidle bir ilgisi yoktur. Halbuki, Hseyin
Rahmi'de topslumsal tenkid en gen.i lsndedir. O kad ar ki, romanl
arnd a realiteyi olduu gibi vermee alma,nn hil e, toplumsal
tenkidleri iin salam ve gerek bir ortam hazrlamak dncesiyle
ok yakndan ilgili bulun duu sylenebilir. Bu toplum sal tcnkid ise,
daha ok, mizah yoluyla yaplr. Bunun iin de, genellikle anormal
durumd a olan karakterler ele alnr. Karakterlerd eki anofmallikler
ise, "miza, ahlak ve kltr seviyesi" ynlerindendir. Bu bakmdan
, onun kahramanlarnn bir ksm yara tl.Jarndaki anormallikle
(aptallk, cinsi sapklk, ar i htiras, h rcl dknl, . . .), bir
ksm ahlaklarnclaki anormallikle (ar menfaat dknl, iffel
dmanl , gayr- meru kazan peinde koma , . . .) ve bir ksm da
kltrel seviyelerindeki anormallikle {mmilik, cahillik, ar dini
taassup, bat] inanlara ba llk, ortaa zihniyeti, Bat me
deniyetinin sah te temsilcilii -zppelik-, . . .) glntrler.
Romanc li.itn bu ok deiik tipl eri, kendi psikolojik muht evalar ve
toplumsal evreleriyle birlikte Ye en ince teferruatna kadar
canlandrmakta b yk baar gsterir. Bu alma ekli, gayet
tabiidir ki, romana ei tli

134

KENAN AKY ::

karakterlerin dnyay ve hayat gr tarzlarn, dini inanlarn, yaa y

ve giyini ekillerini, adetlerini, grglerini, . . . de getirir ve bylece
roman bir tre roman kiiliine de kolaylkla girer. Onun romanlar
a rasnd a ak ve macera romanlarna veya baka bir roman eidine rast
lanmaz. Romanlarnda ak ve hatta vaka, topslumsal tenkidin alelade
bir vastasndan baka bir ey deild ir.
Gerekten romanc, vakalarnu kuruluu ile ok az ilgilid i r. Vaka lar,
roman tekniinin gerektirdii ekilde deil, tamamyle romandaki
toplumsal tenkidlerc tabi olarak kurulur veya gelitirilir. Bu bakmd an,
romancnn, karakterleri ve olaylar deerlendirmedeki metod bak mndan
eritii modernlik seviyesini romanlarnn tekniinde de aramak bounadr
ve, bu noktada, Ahmet Midhat'n seviyesini aabilmi deil dir. Hseyin
Rahmi'nin romanlarndaki teknik hatalar arasna -yine Ahmet Midhat'ta
olduu gibi-, vakalar ile ilgisiz "mal1mat veri"ler, "romancnn vakaya
nc ahs olarak karmas" ,e "baz olaylarn ana vakaya gerei
gibi balanamamas" da eklenmelidir.
Realizme byk deer vermesine ramen, bilhassa tabiat ve mekan
tasvirlerinde, romancnn sk sk sbjektivizme dmesi de gzden ka
maz. Bu elime ve dzensizlik, dil ve slupta da aktr. Konumalarda
ok realist olan ve eitli yazlarnda -frsat dtke- konuma dilinin
tabiiliini iddetle savunan romac, tasvirlerinde ve vakay hikaye
edilerinde tamamyle osmanlca) a kayar. Bu kaylar, hi phesiz,
romanlarnn en zayf ynlerinden birini gsterir.
Btn bu hususlar dik.kale alnarak varlacak hkm u olabilir:
Byk ve sabrl bir gzlemci olan Hseyin Rahmi'nin vakas hep
stanbul'da geen romanlar, gerek deerlerini, daha ok, yazldklar
devrin toplumsal yapsm btn canll, btn incelikleri ve tam bir
objektif doruluu ile verebilmi olmalarna borludurlar. Hseyin
Rahmi'nin romanlar ve -onlarn btn zelliklerini olduu gibi tayan
likayeleri, Trk toplumunun ell.i yllk yaayna ait ok zengin mal
zeme ile dopdoludur. Bu bakmdan, hu devrin toplumsal tarihi zerinde
uraacaklar iin de aynca ve son derecede nemlidirler.
Hseyin Rahmi ve Ali Kemal hari, Servet-i Fnun hareketinin
dnda kalan romanc ve hikayecilerin hepsi Namk Kemal'i roman
tarzn hem duygu ve hem de dil ve slflp bakmndan dejenere etmi
lerdir. Sanat gleri zayf olan bu romanclar, orta seviyedeki okuyucu

IODERN T RK EDEBYATININ ANA ZGLE R

135

topluluunun acma duygularn harekete getirerek, romanlarm hep

romantik ak kurbanlarnn aclaryle doldurmay tercih ettiler. Bu
kolay haan yolunun tercihi sonucunda, hazin ak felaketlerinin et rafnda
younlaan ok hasta bir hassasiyetten, lzumsuz teferruat a
}JOulrnu ve tamamyle sbjektif tasvirlerden, gayet ilkel psikolojik
tahlillerden, ok zayf bir teknikten V<' "airanelik" peinde koan,
an derecede ssl ve tamamylc osmanlcaya dayanm bir sluptan
kurulu bir roman ve hikaye tarz ortaya kt. Bu tarzn temsilcilerinden
olmakla beraber, edebiyatn dier trlerinde gsterdii byk gcle
bakalarndan ayrlan tek nemli kii Ahmet Rasim'di-.
Ahmet Rasim, 1867 de lstanbul'da dodu. Fakir bir ailenin ocu
udur. Bakalarnn yardm ile byd. 1883 de Darafaka'dan
mezun olduktan sonra, Posta ve Telgraf Neza retine memur oldu. Aym
tarihte, gazetelere de yaz yazmaa balad. 1884 de memurluktan
ayrlp hayatn yazlaryle kazanmaa koyuldu. eitli konulardaki
yazlarn, ounJ ukla, Terceman- Hakikat, kdam, Sabah, Ma'lfmat,
Vakit, Zaman, Yeni Gn, Akam, Eski Gn, Cumhuriyet gazeteleriyle;
Hazi ne-i Fnun, Servet-i Fnun, Glen, Musavver Ma'lumat, rtika,
Mu savver Fen ve Edeb, Gne, Sebat, 1-Iamiyyet, afak ve Sa'y
dergilerinde yaynlad. 1927 de, stanhul'dan milletvekili seildi ve bu
grevde iken 21 eyll 1932 de ld. Hcybeliada'da gmldr.
Devrinin en popler yazarlar arasnda bulunan Ahmet Rasim,
yetime tarz bakmndan, daha ok Divan Edebiyat ile kendi zamannn
tannm edebi ahsiyetlerinin etkisinde kald. Bunlar arasnda en been
dikleri, Ahmet Midhat ve Muallim Naci'dir . Bu sebeple, edebiyattaki
kkten batllama hartketlcrine muahalif kald ve Scrvet-i Fnunculara
yaplan hcumlarn banda yer ald. Fakat, zamanla franszcay rene
rek Bat edebiyatna da sempati besleme- balad ise de, sonradan giri
tii hu teebbste yeterli bir haar gsteremedi ve o da, Muallim Naci
gibi, iki arada kalm oldu. Ahmet Rasim de, Servet-i Fnun hareketinin
dnda kalan baz hretler (Mehmet Emin, Mehmet Akif, Hseyin
Rahmi) gibi, yerl i bir edebiyata taraftard . Bu bakmdan, Servet-i F
nun cdcbiyat nn kozmopoli t olduunu iddia edenler arasndadr.
Edebiyatn eitli trlerinde yaz yazm olan Ahmet Rasim, bu
arada, roman ve hikaye trn de denedi. Kitabe-i Gam hari, dierleri
genellikle birer byk hikaye olan bu romanlar unlardr: lk Sevgi
(1890), Gzel Eleni (Eleni) (1891, 1898, 1900, 1922), Bir Sefilenin
Evrak-

136

KEr\ A::"I

AK'- Z

Metrukesi (1891, 1900), Meak- Haya t (1892, 1898, 1900), Lt>yal-i

Istrap (1892, 1900), Mehalik-i Hayat (1892, 1900), Mcyl-i Dil (18'.>2,
1900), Endic-i Hayat (Ferda) (1892, 1900), Tecarib-i Hayat (1892),
Afife (1892), Nmime-i Hayal (1895), Tecr besiz Ak (1895, l 900),
O ehre (1895), Mektep Arkad am (Refik vc Refika) (1895, 1900),
Bicarc Gen (Nak- Srr) (1896, 1900), Sevcla-y Sermedi (Muhabhet-i
Hakikyye) (1897, 1899, 1900, 1923), Gam- Hicran (Heva-y Ak) (1898,
1900, 1905, 1923), Kitabc-i Gam (1899, 1900, 1922), Nakam (1899),
Askerolu (1899), lfet (Hamamc lfet) (1899, 1922, 1953), Belki
Ben Ald anyorum (Bedia) (1909, 1922), ki G zel Gnahkar (1922),
ki Gnahsz Sevda (1923).
Modern Fransz romanylc temas kuramam ve, h emen lcnc,
Ahmet Midhat'n ve
ank Kemal 'i n roman ve hikayelerini
okuyarak yetim:i olan Ahmet Rasim'in Ceb Romanlar genel arlyle
yaynlanan bu eserlerinde, daha ok Namk Kemal'in tarzmd a
yrncrl"k,
hasta bir hassasiyetle, ackl gnl maceralar ele
alnmtr. Genellikle kah ramanlar, Namk Kemal'in nti bah roma
mnda olduu gibi, haya t tecrbesi olmayan erkeklerle onlar batan
karan tecrbeli kadnlar
<lr. Teknik son derecede zayftr. Zaten basit tutulan vak'ann hazan
-kaybolur derecede- silikletii ve arada Ahmet Midhat vari bilgiler
verildii de grlr. Dil ve slupta da bir dzen yoktur. Konumala rn
ok tabii olan diline karlk, tasvirlerde dil osmanlcann hakim:iyeti
altndadr. Psikolojik tahlil yok gibid i r. Tasvirler ok kere sbjektif
bir karakter tarlar.
Tarih, Corafya, seyahat, gramer, . . . gibi ok deiik konularda
eserler veren ve son derecede dourgan bir yazar olan Ahmet Rasim'in
gerek deerini ve yaygn nn yapan yazlan ise, daha ok, denemeleri,
msahahcleri, fkralar, anlar ve arklardr. Deneml", msahahc ,l"
fkralarnda
ounlukla ehir hayatnn
ve
kendi
evresinin
yaay, insanlar, alkanlklar, inanlar, gi yinileri, hayat ve dnya
grleri,... btn tefcrratyle ve kuvvetli bir gzlemin altnda
anlatlmtr. Bu dunm bize, Hseyin
Rahmi'n.in
roman
ve
hikayelerinde yaptn, Ahmet Rasim'.in bu trl yazlarnda yapm
olduunu gsterir. Bunun iindir ki, Hseyin Rahmi 'nin roman ve
hikayeleri gibi, Ahmet Rasim 'iu bu tarz eserleri de Trkiye'nin 1890
dan sonraki krk yllk sosyal Larih i ni inceleyecek olanlar iin, ihmali
kabil ol mayan kaynaklar arasud ad r. Bu yazlarn dil ve slubunda
d a, konuma d il ve sl'.'hunun bt n

\]()DER '\ TRK EDER\ \TI, 1'\ A:'"A ZGLER

137

zclJiklcrii ,e canWn bulmak mmknd r. Bu tre giren eserleri

arasnda, en nemlileri olarak: Makalat ve Msahabat (1907),
ehir
\foktuplan (4 cil t) (1910 1911), Tarih "H 1nlarrir (1910), Ekal-i Za
man (1918), Cidd Mizah (1918), Giiliip Aladkla rm (1926),
Muharrir Du Ya (1926 1928) saylabilir.
Anlarn tavlayan: Gecelerim (1896, 1900), Fu h-i Atik (2 cil t)
(1922, 1958), Muharrir, air, Edip (1924), Falaka (1927) adl eserleri ele,
yine Trkiye'nin sosyal tarihi hakknd a ok fayd al malzeme tarlar.
Dorudan doru) a tarillc ilgili eserlcr olarak da Rc,inH, Harital
Taril-i Osrnani (4 cil t) (1910 1912), ki Hatrat - ahsiyet (1916)
,c stibdattan Hakiminct-i l\fillincF (2 cilt) (1924-1925) dikka te
deer incelcmclerdir.
Ay n ta rzn dier temsilcileri arasnda JlP/met Celal (1867-1912)"in
ou ) ine birer hiiyii k hikaye haeminclc olan: Orora (1886), Cemile
(1886), Yens (1886), Dehet -yah u t- f c; ::\lezar (1886), Bir Kadnn
Bayat (1890, 1896, 1910), KUk Gelin (1892, 1896), M kafat (1894).
Zehra (1895), Damen-alfde (1900), K u-dili'nde (1910), Leman (1910),
Neda met (1910) romanlanyle Margarit (1890), Vicdan Azaplar (1890),
\fze)) en (1898), skambil (1899) Sefid-ser (1899), Solgun Yadigarlar
(1899), Samimiyet (1899), Piyango (1900), ismete Taarruz (1900), "Ninni
(1900), Ak- Ma'sfmane (1900) hikayeleri; l,fustafa fid
(18611936) in: Flora (1885), Ttzkir-i Mazi (1885) Bir iek D<'m<'t
(1885), Ye's
-yahut- Crm-i }1eh1d (1883), Gzya lar (1886), Hayf (1886),
Ciiz danmdan Bi rka Yaprak (1886), Hayal-i ebab (1886), Ressam
(1889), eyyir (1889), Lorans (1892), Pemh<' Ft'race (1892). zclivamti zac (1893), Bir K zn Hatas (1894,), Kfran- i 'mN (1896), Son
Salon V<'
\k (1899) i imli roman "\ " hikayeleri; Tanzimat devrini n islam
hukuku bilginlerind en, mehur tarihi AhmeL Cevdet Paa'nn kz
Fatma Ali_ve (1864 1924) nin Muladarat (1892), Re'fet (1898), Ji
(1899) isi mli ro manlar; Vecihi (1869-190-l) nin: Mehe'.'re (1895),
Mihr-i Dil (1895), Halime (1896), Sail (1896), Said (1896), Hurrem
Bey (1896), Mali k (1896), oban Kz (1896), HikmetyahutMelcCre'nin Ksm- Sanisi (1897), Mi.ijgan (1897), Me.,'1de (1897),
Harabe (1897), Akif (1897),
Tefri ka-i Terakki (1897), Hasbhal (1897), Feryad (1897), Hasta
(1897), Sakb (1898), Vu la t (1898),
etiec -yahut- Bir Yetimenin
Sergzeti (1898), Sevda-y .Ma'Cmanc (1899), Melefue ile Hikmet
(1922) adl roman ve hikayeleri; Safvet Nezihi (1871-1939) nin:
Zaull Necdet

L38

(1900, 1903, 1926, 1936, 1942), Teehhl Alcmicl e (1901), Kadn Kalbi
( 1903, 1927), Kumar Bcliycsi (1902), MscbLib (1910) dal
romanlaryll' ll<'m-zacl (1903) adl hikayesi w Giizide S abri (18861946)nin: Mne,,er (1901, 8. Bask: 1942), lm Bir Kad nn Evrak- Metr'.'tkesi (1905,
4. Bask: 1913), Yaban Gl (1926, 1. Bask: 1936), Hsran (1928,
1938), Hicran Gecesi (1930), Gc-ccuin E-ran (1934), Necla (1941), Ma
zinin Sesi (1944) adl romanlar Servet-i Fnur d roman ve hikaye
nin tannm rnekleridir.
Bu romanclar gibi ilk romanlarna hazin ak ,akalarn konu
yap makla beraber onlar realist bir metodla ileyen , d ilde
saclelcmee al:,-rlcn slu ptaki itina y i h mal clm C) t'n , tenkidlerini
daha ok men sup olduu aydnlar z mresinin sosyal yaayndaki,
zihniyetindeki H kltr "eviycsindeki aksaklklara ynelten H' kah
ram an larn daha ok bu zmreden seen, romanda fikri muhteYa ya
nem veren, hu s bC'ple v akada siyasi, tarihi, topl umsal, edebi, . . .
olaylara geni )C'r ay ran Ali Kemal"in, yine daha ok li rer byk
hikaye saylabilecek olan u romanlar "-ardr : ki Hemire (1899),
lde Bir Sergzet ( 1900) (Bu iki romann mterek ikinci basklar:
Ilir Safha-i ebab: ki Hem ire-lde Bi r Scrgzl':;,l, 1913), Fetret
(I. kitap) (1913).

E d e b i

T e u k id

Servet-i Fuun Edebiyat'nn dnda kalanlarn bi r ksm, bu ede

biyata iddetle kar koyduklar iin, on u tenkid etmekten de geri kal
madlar. Bu bakmdan, lu devirde, edebi tenkidin polemie ait nemli
bir ksmn bu zm reye mensup olanlar ynettiler. Bu hususta en ileri
y<' gidenler ise Ahm<'l Ra<;im, Mehmet Celal ve Ali Kcmal'dir.
Ahmet Rasim 'in , Srrvet-i Fn un'un nel<' gelen polemikisi Hse
)n Cahit ile "ed ebi ya tn milli ve mahalli olup olmad"
hakkndaki mnak aalar, o
devrin
en
nemli
mnakaala r
arasndadr. Ancak, Ahmet Rasim bu trl yazlann bir araya
getirm i d<ild ir. Bilhassa Servet-i Fnun airlerini tenkid etmi
olan Meh met Celal'in
de, bu lcnlicllerinden ok, Di, an Edebi
yat'nn b y k airlerine ait birka
)azs -mcns1relerini <le tar;-ya- Elvah- Ma'sfmane ve Makala t
Edebiyye (1895) adl eseri nde' bul mak mm kndr. Bunlar arasnda
e<lebi kltr en km,<' tli olan, hem Dou ve h em de Fransz
edebiyat larn iyi bilen Ali Kemal'i de yine Hseyin Cahil ile ya
plm iddetli

)IODER'i

T RK

EDEBYATININ

ANA

ZGLER

L 39

polemikleri vardr. Fakat Ali Kemal'in, bunlardan baka, Paris'ten

gnderdii ve bilhassa modern Fransz edebiyatn btn ynleriyle
tantan, modern tenkid anlayna tamamyle uygun ve Ahmet uayb'
nkilerle kyaslanabilecek, deerli birok makaleleri de vard r. Bu maka
lelerini Paris Msahabeleri (3 cilt) (I. e. 1899, 1913; II. ve III. c.c.
1899) Ye Sorbon Darlfnunu'nda Edcbiyat- Hakikiyye Dersleri
(1900, 1912) adl eserlerinde toplad. Bu arada, ) .ine on un Raid
Mverrih mi ? air mi ? (1918) adl incelemelcsini de kayd etmek
gerekir.
Bu tcnkid
al malarna , Servel-i
Foun'un
dnda
kalmakla
beraber onlarla
yakn doslluklar kurmu ve yaplan
miinakaalar<la her iki tarafn da yalnz iyi ynlerini
gstermee
alm olan smail Sefa'nn Mlahaziil- E<lebiyye (1898) ve
Mnhiikemiit- Edebiyye (1913) adl eserlerinde top l ad makalelerini
de eklemek gerekir.

il i c i v

Tanzimat Edehiyat'nda ayr bir edebi tr olarak gelimeyen hiciv,

II. Abdlhamid isti bdadnn artt sralarda adn duyurma a bala
lam olan Mehmet Eref (1847-1912) ile gerek temsilcisini
bulmu oldu. Manisa'nn Krka a ilesin<' bal Gelenbe kynde
doan ve srekli bir okul renimi grmeyen Eref, Anadolu'nun
bilhassa dou blgelerindeki ilelerde uzun sre kaymakamlk elmi,
siyasi almalar yapt id dias ile 1902 de tevkif ve muhakem e
olunarak
bir yl hapse mahkum
edilmjtir.
Mahkumi ye tini
tamamlaynca Msr'a giderek ora da istibdat aleyhindeki eserlerini
bastrm, bir sre Kbrs, Fransa ve svire'dc seyahat ettikten
sonra, JT. Merutiyet'in ilan zerine stan bul'a dnm, Adana Vali
Yardmclnda bulundu u srada emekliye ayrlm ve ksa bir sre
sonra da Krkaa' ta lmtr.
ol zeki, ok nkteci, szn saknmaz ve b yk bir medeni C('
sarcl sahibi olan Eref, zel okumalarylc edebi kltrn de gelitir mi
ve hicivlerinde nazm tercih etmitir. Hep Aruzla yazlm olan bu
,iirlerinin ou kt'a halind edir. Dil ise, zamannn genel iir diline
uy gundur.
Devrinin
siyasi
ve
toplumsal
olaylarn, II.
Abdlhamid'i, onun hkumet adamlarn iddetle teukid eden Eref'in
bu licivlel'indc, hazan ahslarla uralmasna ve bu bakmdan Divan
hicvine yaklal masna ramen, genellikle objektiflik hakimdi r.
iirlerini stimdad (Kahire 1904), ah ve Padiah (kinci ba sk:
Rusuk 1908), Deccal I

110

KE'\"\'

\KYf:Z

(Kahire 1901), Deccal II (K aii re 1907), IIasbhal yahut E;,refKemal (Namk Kemal'in Hrriyet Kasilesine a:dre, Kahire 1903),
ran'da Yangn Var (1908) ad l ki taplarda toplam ve lJ. Abdl
hamid'in istibdadn, 1908 den son ra J ttihad ,cTt>rakki hiikimetiin
tutumunu v, toplu msal konulardaki iirlerinde de <lala ok ahlaki
zaaflar (riya1..ar lar, mrtekipler, hafiyeler) hicv eden ,e ok hyiik
bi r hrete sahip bulunan E;ref'in iirl<'i lmmh-n sonra air Eref
'i n K lli) at (1928) ad ile toplu halde haslmaa ba ian msa da bu
klliyatn ancak bir
cildi yaymlanm tr.

v
FECR- AT DEVR
Edebiyyat- Cedide toplu luun un clalma tarihi ola rak kabul
edile bilecek olan 5 aralk 1901 den 1908 }lna kadar, bu topl uluktaki
yaza r lardan Servet-i Fnun dergisinde hi ki mseni n hibi r yazs
baslmad gibi, dergi her trl edebi almalar da bir yana bra karak,
hemen he men fenni konulard an ve aktaliteden bahseden bir magazin
halim gdnit ir. Yalnz 1901 1902 tarihlerine ait saylarda, daha nce
kurulu p birka eseri d e yaynlanm olan Eclcbiyyat- Cedide
Ktphanesi ad l serinin devam ettiini gsteren kitap ilanlar ,ardr ki
bunlar arasnd a Edebiyat- Cedide-'nin en tannm baz eserleri de
(Ak- Memm"., Mai YC Siyah, Haristan \,e Glistan, Eyll) yer
almaktad r.
Ancak, S!'net-i F nu ncu larn -yayn al::mnda n ekilmekle
hl'n ber- celebi almalarna kesin olarak bOH nrmedikleri, Ti.
Abdlha mid idaresi aleyhinde yazdklar hir.J1.. ) azlar elden Ple
dolamas ve 1908 ihtilalini izlyen gnlerd< hemen ) ayna
halamalaryle Jc anlal maktadr. Bundan baka, dier <lergilerleki
l'cldi al malar da tamamy le d urmu deildi r. Sen et-i Fnun'un
edebi deerine ,e alna kapar,.i tesine hibir zaman yaklaamamakla
beraber, yeni yeni ycti,en gen lerin yazdklarn yaynlayan Mcem '.'a-i
Edchiyye (stanbul), l\foktelH's (zmir) ve ocuk Ba hesi (Selanik) gibi
dergiler de "ard r. Bu dcrgilenk rastladmz ve 1908 den sonraki
edebi harl'ketlcre ka tlarak
hret yapacak olan Ahmet
Haim; Enis Avni (Aka Gndz), Ali Canip (Y1- t'm ), Vlehmet
Bel't (Yazar) ve Tahsin
ahit gibi adlar bize, 1901
1908 arasnda EdeLi) a t- Ce"tlid e'clen :sonra }tni bir edebiyat
kuann yetimi oldu unu gsteriyor.

,onERN T RK E DEBYATININ

\ "\'A ZGLER

14,1

Gerckt('n, bu kuan 1908 de yeniden ortaya kan Edebiyat-

Ced idecilerin karsna dikilerek onlar red ve inkar ettiini ve on1ann
bu braktklar yerlere gemek iin iddetli bir mca<lelcye giritiini
gryoruz. Bu tarihten sonra, gen 1rnan arasna Yakp Kadri (Kara
osmanolu), ebabet tin Sleyman, Cemil Slt-ymn, Kprtilzude
Mehmet Fuat, Mfid Ratib, Refik Halit (Ka ray) gibi yeni imzalar da
kart. nceleri trl edebiya t ve sanat dergilerinde dank bir ekilde
yazlar kan bu genler, nihayet, hir araya gelerek edebi almalarn
bir dzene koymak ihtiyacm duydular. Toplu bir laie gf'lmek, kendi
<lilcrini kamuoyu na da ha kun etle kabul ettirebilmek iin <le gerekli
idi. Byle bir dnce ile hareket eden genler, 20 mart 1909 tari hinde,
stanbul'da kmakta olan Hilal gazetesinin mathaasnda ilk toplant
larn yaptlar. Aralarna Edebiyat- Cedi<le'nin en gen yeleri olan
Celal Sahir, Faik Ali ve Ahmet Samim'i de almlarJ. Bu toplantda,
kendi edebiyat ve sanat eilimlerini temsil ed ip kamuoyuna akla) acak
bir edebi topluluk kurulmasna karar verildi. Toplulua ad olarak tek
lif edilen Sina-y Emel beenilmeyerek, Faik \.li'nin teklif ettii Fccr-i
Ati kabul edildi ve bakanla da Faik Ali seildi. Ayn toplantda, bu
yeni topluluun yayn organ olarak yine Fecr-i Ati adnda bir der
ginin karlmas da karar altna alnd ise de, Servet-i Fnun bu yeni
edebi kuaa da sahifelerini at iin, ayn bir dergi yaynlanmasna
lzum kalmad. Bu ilk toplantulan sonra, Fccr-i Ati Encmen -i Etle
bisi'nin kadrosu yava yava geniledi. NiJ1ayet Encmen, 24 ubat
1910 tarihli Scrvct-i Fnun (C. 38, say: 977) da yaynlad bir beyan
name ile kendisini kamuoyuna da resmen tantt.
Tiirkiye'de bir edebi topluluun yaynlad ilk beyanname olan
l,u beyannamede bildirildiine gre: (Encmen, edebiya t ok ciddiye
almakta, onu ho vakit geirmek iin bir vasla olarak kabul etmemek
tedir. Bu inann edebiyatmzdaki ilk temsilcileri ise, Servet-i Fnun
culardr. Gerekten, edebiyatn ciddi bir aba olduu hususunda, Trk
kamuoyuna ilk rehberlii yapanlar onlardr. Bu ciddi almalarna
onlarn 1908 den sonra yeniden balamalar beklenildii halde, ne yazk
ki, ortada grnmemilerdir. O halde, yaptklar hizmet daima bee
nilmekle beraber, artk onlara "gemi" gzyle bakmak yerinde ola
caktr. imdilik, Avrupa edebiyatndaki benzeri topluluklarn kk
bir rnei olan Fecr-i Ati ise, Trk edebiyatnn geleceini temsil etmek
tedir. Dilin, edebiyatn, edebi ve sosyal bilimlerin ilerilemesine d ikkat

142

KENA1'

AKYZ

etmf'k; gen istidatlar bir araya toplamak , ak fikir makaalarylc

kamuoyunu aydnlatmak, Batnn nemli edebiyat ve fikir eserlerini
evirtmek, edebiyat ve fikir konular zerinde konferanslar dzenlemek,
Batdaki benzeri teekkll erle srekli bir temas kurmak onun gayeleri
arasndaclr. Mensuplarnn eserleri Fecr-i Ati Ktphanesi ad altnda
yaynlanacaktr. Encmen'in yayn organ, Scrvel-i Fnun dergisidir.)
Beyannamenin sonunda, Fccr-i Ati Encmen-i Edebisi Nizamnamesi'nin
Je hazrlanp hkumetin tasdikine sunulduu ve yakrnd a yaynlana
ca bildiriliyorsa da, byle bir tzk yaynlanm deildir. Beyanna
menin altnda, Enemen'in yeleri olarak, u adlar yazld r: Ahmet
Samim, Ahmet Haim, Emin Blcnd, Emin Lami, Tahsin Nahid, Celal
Sahir (reis), Cemil Sleyman, Hamdullah Supli, Refik Halid, ehahet tin
Sleyman, Abdlhak Hayi, izzet Melih, Yakup Ka<lri.
Yine bu beyannameden anlaldna gre, o srada bakanlkta
Celal Sahir vardr. Encmenin ilk bakan olan Faik Ali ile Celal Sahir
arasnda ise, ayn mevkide, Fazl Ahmet ve Hamdullah Suphi <le
bulunmulardr.
Beyannamede bir edebi topluluk olarak gerekletirmei dn
d hususlar gzden geirilince, Feer-i Ati'nin o gnk Trk edebi
yatna nemli saylabilecek bir yenili k getirmedii ; sadece, Bat ede
biyat ile daha sk bir mnasebet kurmak istedii anlalr.
Enemen'in kendilerinden nceki edebi kuak iin takmd1 saygl,
fakat gerekte onu edebiyat alanndakn uzaklatrc tutum tepkilere
yol at. "Edebiyat- Cedide kuann artk bir fonksiyonu kalp kal
mad, Trk edebiyatnn o gnk durumu ve Feer-i Ati'nin tutumu"
zerindeki polemik uzun bir sr<' devam elti. Daha ok Servet'i Fnun
ve Resimli Kitab dergilerinde yer alm olan bu polemie katlanlar
arasnda, Feer-i Ati'den bilhassa Yakup Kadri, Celal Sahir, Kprl zade
Mehmet Fuat, Ahmet Haim, ehabettin Sleyman, Mfid Ratib, Ali
Canih, Edehiyat- Cedide'den Mehmet Rauf ve Hseyin Suad ve her
iki toplulu un clndan Raif Necdet (Kestelli) ve Resimli Kitab
dergisinin mdr M. Rauf vardr.
Servet-i Fnuncular karsndaki tutumu mukavemetle karlanca,
Feer-i Ati'eiler iddialarnn doruluunu gsterebilmek iin, Edebiyat-
Cedide'nin en byk temsilcileri olan Tevfik Fikret, Halid Ziya,
Cenab ehabettin ve Meh met Rauf'a kar iddetli hcumlara giritiler.
Fakat,

MODERN TRK EDEBYATININ ANA ZGLER

143

kendileri de hu eski hretleri unutturacak deerde eserler veremeyince,

"hibir ey yapamamak ve bir yenilik getirememekle" sulandrldlar.

1912 yl balarnda kmaa halayan Rbab dergisinde Hakk Takhsin,

Salahattin Eni;:, Ali aci "c Halid Fahri'nin bu bakmdan yaptklar

hcumlarn yan banJa; Sdanik'Lc kmakta olan Gen Kalemler
dergisinin "gerek dil ve slubundaki gayr- tabiilik ve gerekse tad
1.oyu ferdiyetilik" ynlerfrdf'n Ff'cr-i Ati'yi Edebiyat- Cedi<lc'clen
farksz bulan yaynlar karsnda, encmen zaman zaman byk
sarsmtlar geirdi. "yelerinin sanat anlaylarnda tamamyle serbest
olduklarn, her yenin sadece kendi adna konuabile ceini" ileriye sren
Fecr-i Ati 'ni n "ortak ve belli bir sanat anlayna sahip
bulunmadn" kendisine resmen itiraf ettirmec kadar varan bu
mnakaalar sonund a birok istifalar oldu. Ali Canib, Hamdullah
Suphi ve Celal Sahir;
Gen Kalcmler'in, edebi
dncelerini
benimseyerek , l u dergini n yaz kadro suna katldlar . 1912 ylnn
sonlarnda
Fecr-i Ati, edebi bir tophluk olarak, artk yoktu.
yelerinden bazlar, kendi zel eilimlerine uyarak , ferdiyeti bir sanal
anlayn de\. am ettirdiler. Bazlar da, zamanla, Milli Edebiyat
hareketine katldlar. Bylece, edebi hedefi aka belli olmayan ve
yalnz kuvvetli bir sanat ak ile kurulan Fect-i Ati dt>, drt yla
yakn ve pek verimli saylamayacak bir almad an sonra, ortadan
kalkm oldu.

1908 ylna kadar

II. Ahdllamid
sal tannn
ok
ar
baskh altnd a toplu msal meselelerle ura maktan uzak kalm olan
Trk halk1, h u tarih ten sonra, otuz yllk bir sre iind<' yaad
kabuundan karak , gzlerini yeni bir hayata amt. Gerekten,
parlemanter reji min salad imkanlar dahilinde, Lopl.n haya tnn
hemen her alannda ok hareketli bir dnem halam ve istibdat
idaresi altnda btn bu alanlarda ok yavalam olan batllama
almalarna yeniden hz verilmiti. Ayrca, dnya politikasnn ok
kark bulunduu bu sra larda, gerek ierden ve gerekse dardan
imparatorluk birok glklerle kar karya idi. 1911 deki
Trahlusgarb ve 1912 deki Balkan savalar ile, bu glkler daha da
artt. Toplum ve menleket meselelerinin bu kadar nem kazand
yllarda
ed ebiyatn btn bunlara tamamyle ilgisiz kalarak,
sanatlarn yalmz kiisel ve hissi hayatlann aksettirmekte devam
etmesinin kamuoyunca iyi karlanmyaca muhakkakt . Ser 'et-i
Fnun devrinde, edebiyatn bu tutumu ho grlebilirdi. Fakat onu
mecburi klan siyasi artlarn ortadan kalkma sndan sonra da ede-

144,

KENA!'i AKYZ

hiyalu ayn yolda devaIDliu izal etmek gt. Bun un iindi- ki, Fecr-i
Ati ile muhalifleri arasndaki ilk mnakaa konusu "sanatn gayesi"
olarak ele alnm ve Fecr-i A.ti'nin tamamyle ferdiyeti olan sanat
anlayna kar, edebiyatm toplumsal meselelere de ilgisiz kalamaya
ca tezi savunulmutur. Fecr-i \ti'nin ferdiyeti sanat anlayn
deitirmeyii, ok ksa bir sre iinde, aksi tezi savunan Milli Edebiyat
cereyan nnde ortadan kalkmasna yol aan amillerden biri olmutur.
Ayrca, Fcc-i Ati mensuplar arasnda d a, sanat meselelerinde bir an
lama yoktu. ok gen yata bulunan yeler, henz kendi gerek ei
limle-ini, mizalarnn gerek ynn de gerei gibi anlayahilmi deil
diler. Kendilerini birletiren tek nokta, byk ve samimi bir sanat
SC\. gisi idi. Trk edebiyatna yeni bir yn vermek istiyorlard. Fakat,
bunu nasl yapabileceklerini ak olarak kendileri de bilmiyorlard.
Topluma ve hayata arkalarn dnm olmalar, onlar, gerek yolu
grmek imkanndan yoksun brakt. Bunun iindir ki Servet-i Fnun
culara ) aptklan hcu mlar, sadece kendilerini kamu oyuna d uyurmak
tan baka bir ey salayamad. nk, gerek sanat anlay ve gerekse
dil ve slup bakmndan onlardan farkszdlar. Bunun iindir ki Fecr-i
Ati'yi, esasla, Servct-i Fnun'un bir devam olarak kabul etmek mm
kndr.

ScrYet-i Fiinun iiri ile Fccr-i .Ati iirini bi rletiren balca

z>l likler arasnda, ilk olarak, kullanlan malzemelerdeki birlik
dikkati eker. Feer-i A.ti iirinin halca tenalan da, Servet-i Fnun
iirinde old uu gibi, ak "e tahiallr. Bu ak, genellikle hissi ve hazan
romantik olduu gibi, tabiat tas..irleri de tamamyle sbjekLiftir.
Dilde Servet-i Fnuncularn meto<llar izlenerek arapa ve farsadan
iir diline yeni kelimeler getirilmi, konuma dilinden uzaklalmaa
devam edilmitir. Vezin, yine Aruz'dur. Nazm ekillerinde yaplan
balca deiiklik, Servet-i Fnun devrinde Fikret ile halam olan
"mstezad serbest bir ekil haline getirme" ileminin daha ileriye
gtrlerek, Fransz sem bolistlerindeki serbest nazma tamamyle
benzetilmesidir. Servet-i Fnun airlerinin duygularndaki marazilik,
Feer-i Ati iirinde daha ar bir ekilde devam eder. Tek ayrlk ise,
Servet-i Fnun airlerinin anlamaa almadklar ve belki de
anla)amadklan Fransz sembolistlerini Fecri Ati 'nin daha yakndan
tanmaa almas ve bunda ksmen haarya

MODE RN TRK EDEBYATININ ANA ZGLER

145

ulamasdr. Bu topluluun baz airlerinde sembolist rn baz zel liklerine

rastlanmas, bu ksm etkilenmenin delilleridir.
Fecr-i Ati'nin n planda gelen airi Ahmet Haim, 1884 de Badat'ta
dodu. Babas, mlkiye kaymakamlarndan Hikmet Bey'dir. On iki
yana kadar Badat'ta kaldktan sonra, renimi iin stanbul'a geti rildi
ve 1907 de Galatasaray Lisesini bitirdi. Memurluk hayat, daha ok,
retmenlikte geti. Bunlar arasnda en nemlileri, Gzel Sanat natlar
Akademisi'ndeki estetik ve Mlkiye'deki franszca retmen likleridir.
1933 de stanbul'da ld.
Eserleri: Gl Saatleri (iirler) (1921), Piyale (iirler) (1926, 1928),
Gureba-hane-i LakJakan (Nesirler) (1928), Bize Gre (Nesirler) (1928),
Frankfurt Seyahatnamesi (Gezi notlar) (1933).
lk iirini 1901 de Mecmua-i Edebiyye'de yaynlayan Ahmet Ha
im'in, bu tarihten 1908 e kadar devam eden safhada en ok beendii
airler Hamid, Muallim Naci, Fikret ve bilhassa Cenab'tr. Bu sre iin
de bir yandan da ada Fransz iiri ile temasa geen air, yerli etki
lerden hzla syrlarak, 1908 den sonra yeni bir kiilikle ortaya kar.
1905-1908 tarihleri arasnda yazd i'r-i Kamer serisi (Piyale), hayal
zenginlii, i ahenkteki kuvvet ve byk telkin kabiliyeti ile dikkati
ekmekte ve beenilmekte gecikmedi . 1909 da Fecr-i Ati'ye ilk girenler
arasndadr. Yeni bir edebi kuak olarak tutunmak iin harcanan ortak
abalar srasnda, o da hcumlarn Edebiyat- Cedide'nin en nemli
airi Tevfik Fikret'e yneltmiti. 1911 de yaynlanan Gl Saatleri serisi
ile nn daha da geniletti.
Fecr-i Ati Encmeni dald zaman bir deer olarak ortada kalan
lardan biri olan Ahmet Haim, baka bir edebi toplulua katlm deil
dir. Bakalarndan ayrlan deiik yapdaki iirinin ana zelliklerini,
nce iirde Mana (Dergah, 1921, say: 8) adyle yaynlad ve sonra da
Piyale'ye nsz yapt bir makalesind e aklar. Bu aklamaya gre:
(iirin asl zellii, "duyulmak"tr. iirin dili, "musiki ile sz arasnda
ve szden ziyade musikiye yakn"dr. Yani bu dil, "bir aklama vastas
olmaktan ziyade, bir telkin vastas"dr ve iirde "musiki, anlamdan
nce" gelir. Bu bakmdan kelimeler, iire, anlam deerlerinden ok,
musiki deerleriyle girerler. iirin anlam bakmndan ak olmas zaruri
deildir. iirin doduu yer, uuraltdr. Konu ise, sadece, terennm iin
bir vesiledir.)

146

KENAN AKYZ

iirde musikiyi n plana alan, anlam akln ikinci plana atan,

msralarda geni ve akc bir telkin kabiliyeti arayan ve iirin kaynan
uuraltnda bulan bu anlay ile sembolizmin iir anlay arasnda ya
knlk.lan> vardr. Ancak, sembolist iirin esas unsuru olan'sembol Ha
im'in iirlerinde yoktur. Onun anlam anlalmayan veya deiik yo
rumlara elverili bulunan iirleri pek azdr. Bu bakmdan Haim'i s>m
bolist bir air olarak kabul etmek ok gtr.
Beri yandan, "iir ne kadar im pondcrable' e ( "llemez"e, "belli
llere giremeyen"e) yaklarsa o kadar iir oluyor." diyen Haim,
bu sz ile, Poesie pure (z iir) e ynelmi gr n yor. Ancak, bu hususta
rnek olarak gsterebildii bir tek iiri (Bir Gnn Sonunda Arzu Piyale) bulunduuna gre, bu iir anlayna da fazla balanm olduu
sylenemez. Haim'in iiri iin en uygun anlay tarznn, empresyo nizm
oldu u kabul edilebilir. Gerekten, iirlerinde, d aleme ait gz lemlerinin
i alemde yarattklar izlenimleri
aksettirmesi bu anlay
tarznn ok ak bir delilidir. Gl Saatleri'nin kck manzum "Mukad
dime"si de, empresyonizmin zl bir ifadesinden baka bir ey deildir.
Haim'in iirlerinde bakim olan temalar; ocukluk anlar, ak ve
tabiattr. ocukluunu Dicle kylarnn romantik atmosferi inde, snt
davranl bir babann huuneti ile hasta bir annenin efkati arasnda
geiren air, daha kk yalarda, mariz bir hassasiyete sahipti. Annesi ni
kaybettikten sonra stanbul'a getirilince, yatl bir okulun yabanc larla
dolu evresinde bsbtn rkerek iddetli bir refoulement (ie kapan)a
kapld. airi btn mrnce brakmayan hu ie ekili, iirlerinde de
''realited en ka" eklinde kuvvetle grlr. Yaanlan hayattan uzak ve
tamamyle muhayyel bir aleme snmak istei birok manzumelerinde
yer alr. Onun bilhassa ilk iirlerinde snd baka bir alem de
-annesinin efkati ile dolu olan- ocukluk zamanlardr. Realiteden
kaarak hayalinin yaratt ve incitici her trl unsurdan uzak bir
alemde yaayan airin sevebilecei kadnlar da, bu alemin at mosferine
uygun vasfta, hayali ve adeta esiri yaratklardr.
Peyizajlar da, tamamyle, yine muhayyilede ekillenen tabiat
manzaralardr. D aleme ait her izlenim, onun muhayyilesinin en
gzel renkleriyle boyanarak karmza kar. Byle bir peyizajc olarak
Haim, fevkalade baarldr. iirlerine ald tabiat manzaralar ise,
sembolistlerin de genellikle tercih ettikleri, "akam, gurub, afak, gece,

1
1110DER:'i' TRK EDEBYATININ ANA ZGLER

147

mehtab, yldzlar, denizler, gller, orman lar . . ." gibi duygulanmaya,

hayal kurmaa en elverili olanlardr .
Haim'in

iirleri ,

dil bakmndan,

iki

saf hada

incelenebilir.

1901- 1915 arasnd aki birinci saf hada dil, Edebiyat- Cedide iirinin
dilinden tamamiyle farkszdr. iir yazmaktan yana I. Dnya Sava
srasnda bir durgunluk dnemi geiren air, 1921 den sonra tekrar
yazmaa halaynca iirlerinin dilinde ak bir deiiklik olduu
grld. Konu ulan trkeye
doru
ok byk bir yaknlk
gsteren bu deiiklik, arada geen sre iinde, Milli Edebiyat
hareketinin etkisinde edebiyat dilinin urad byk
deiiklikle
ilgilidir. Gl Saatleri ve Piyale'deki iirlerin dili arnsnda yaplacak bir
karlatrma, aradaki fark kolay lkla gsterebilir. Hai m'in slubunun
en nemli zellii ise, ta d byk telkin k:.hiliye tidir.
iirlerinde eitli nazm ekillerini denemi olan Haim'in en ok
tercih ettii nazm ekli, ilk olarak Scrvet-i Fnun iirinde kullanlm
_olan, "serbest mstezad"dr. Haim, bu ekli daha d a serbest hale
getire rek Fransz scmboftlerinin kullandklar sebcst nazma
tamamiyle benzetmi oldu. Vezin olarak, sadece Aruzu kulland. "Kyl
vezni" diye vasflandrd Hece'yi, musiki bakmndan, ok yetersiz
buluyordu.
I. Dnya Sava'ndan sonra Haim; trl dergi ve gazetelerde kan
msahabe, makale, gezi notlar ve fkra eklindeki ei tli nesirleriyle
de dikkati ekmekte ve beenilmekte gecikmedi. Kvrak zekas,
zarif nkteleri, orijinal bulu ve grleriyle olaylar ok deiik bir
ekilde deerlendirm esini bilen Haim'in nesri sl up bakmndan ok
caziptir.
Fecr-i Ati'den baka bir toplulua girmeyen, airlik ve sanat
deeri bakmndan Haim'den sonra gelen ahsiyet Emin Blent
(Serdarolu) (1886-1942) dir. ok ekingen bir yaradlta olduu iin,
Haim kadar deilse de olduka rfule (iine ekilmi) bir hayat geiren
Emin Blent, ferdi konudaki iirleriyle olduu kadar, Trablusgarp ve
Balkan harbleri srasnda yazd ve milli duygular terennm eden
iirleri (Kin, Hisar lara Kar, Hatif Diyor ki) ile de hret yapt.
Onun ferdi konud aki iirlerinde hem duygu ve hayal, hem de dil ve slup
bakmndan Haim 'in etkisi grlr. iirlerinin pek azn yaynlam
olan airin dergilerde kan manzumeleri, lmnden sonra hakknda
yazlan yazlarla bir tikte, toplu olarak da haslcl (Salih Zeki Aktay:
Emin Blend'in iirleri, 194,3).

148

l\..CNA N AKYZ

Tahsin Nahid ve Mehmet Beh et de, Fecr-i Ati'den baka bir edebi
harekete katlmayan airlerd i r.
Gen yata len Tahsin Nahid (1887-1919) in iirlerinde,
Fecr-i Ati iirinin gerek duyu ve gerekse slup zellikleri aka
grlr. Bu topluluk iinde iirlerini kitap halinde ilk bastran (Ruh-
Bi-kayd, 1910) air, tamamiyle ferdiyeti bir sanat anlayna sahiptir.
alma larn daha ok tiyatro alannda topl allll olan Tahsin
Nahid'in yer yer Ahmet Haim'in etkilerini tayan iirlerinde, ancak
orta S{'viyede hi r sanat kabiliyeti ile karlamaktayz.
Fecr-i Ati'nin sanat anlayna sonuna kadar sadk
kalmasna
ramen, bilhassa dil ve slup bakmndan zamannn genel eilimine
de yabanc durmam olan Mehmet Behet (Yazar) (Doumu: 1890)
in ilk iirlerinde Fecr-i Ati'nin dil ve slubu hakim olduu halde, son
eserlerinde konuma dilinin btn zellikleri gze arpar. Bazlarnda
Cenab ve Haim'in etkiJeri grlen birinci dnemd eki iirleri Erganun
(1911) ve ikinci dnemdeki iirleri de Yumak (1938) adl eserlerindedir.
iirlerinin btn lirizmi geni bir samimiyetten doar. Mehmet Behet'in
eser verdii baka bir edebi tr ise -Servet-i Fiinun Edebiyat'nn "men
sur iir"lerinc karlk- Fecr-i Ati'de rabet grm olan ve "fantezi"
ad verilen nesir tarzdr. Bu eit yazlarn da "Buhurdan" (1923)
adl bir kitapta toplad .

Tiy a tr o

II. Abdlhamid devrinde tamamiyle durmu ve yerlerini tuluat

truplanna brakm olan ciddi tiyatro almalar, 1908 den sonra, yeni
ve ok hareketli bir safhaya girer. II. Merutiyet 'in ilann (23 temmuz
1908) izleyen gnlerd en ba layarak Trk sahneleri, nce amatr ve
sonra da profesyonel birok truplarn almalar ile dolar. stanbul'da
kuvvetli bir sermayeden ve tecrbeli rejisrlerden yoksun bulunan bu
truplar; Sahne-i Heves, Amatr Sahne, Sanayi'-i Nefise Kumpanyas,
Mrebbi-i Hissiyyat, Osmanl Tiyatrosu, Donanma Cemiyeti Hey'et-i
Temsiliyyesi, Yeni Tiyatro, stanbul Tiyatrosu, ... gibi trl isimler
altnda altlar. Tabiatiyle uzun mrlii olamayan bu messeselerin
en nemli yn, ileride tiyatroyu ok ciddi bir i olarak kabul edecek
olan byk sahne kabiliyetlerinin yetimelerin e yaptklar hizmettir.

\IODERN Tl'Rh.. EDEB) ATININ Al\A ZGLER

149

Yakn bir gelecekte Trk tiyatrosunun deerli sanatlar durumuna

gelen hu kabiliyetler arasnda Erturul Muhsin (Muhsin Erturul),
Behzat Haki (Butak), Rait Rza (Samako), smail Galip (Arcan),
adi ve Muvahhid adlan saylabilir.
Trk sahne hayat ciddi bir yne yeniden ynelmee hazrlanrken,

1908 ih tilalinin dinamik havas iinde, en ok rabet gren piyesler

yurtseverlik vak alann ve istibd at aleyhtarln ileyen piyesler ol
mutur. Bunun iindir ki Namk Kemal'in Vatan yahut Silistre, Akif
Bey gibi piyesleri hu srada en ok oynanan eserler arasndadr. Bunlar,
Trk tiyatro edebiyatnda yer almam baz ahslar tarafndan yine il.
Abdlhamid idaresi aleyhine yazlm birok piyesler izledi. Teknik ba k
mdan zayf olan ve daha ok melodrama kaan bu amatr eserlerinin yan
banda, ciddi tiyatro eserlerinin yazlmasna da balanmtr. Bu
tarz piyesleri, siyasi artlarn elverisizlii yznden tiyatro eserleri
,eremed ikleri iin kendilerin i bu bakmdan tatminsiz sayan
Servet-i Fnuu r ularla
Ferr-i
A ti'nin gen yazarlar vermee
altlar .
Fecr-i Ati mensuplarndan tiyatro ile uraanlar arasnda eha
bettin Sleyman (1885-1921) gryoruz. Mlkiye'den mezun oldu ktan
sonra stanlrnl Lisesi ile Darlmuallimin'de edebiyat retmenlii yapan
ebabettin Sleyman da, ilk yeleri arasnda yer ald Fecr-i A.ti'den
baka bir edeb harekete katlmad. Zamannda daha ok mnekkid
olarak tannan, edebi tenkide ve edebiyat tarihine ait birok makale
ve eserleri bulunan yazarn Frtna (1910), (be eserler ayn ciltte olarak)
Aralarnda, Kanun, Avdet, Aziz Katil, Kl ,e (ayr baslm olarak)
Burgu (1910) adl ok .kk piyeslerinden baka, kmaz Sokak
(1911), Krk Mahfaza (1913), (Tahsin Nahid ile birlikte ya zdklar)
Ksem Sultan (1912) ve Ben . . . Baka! (1913) adl piyesleri vardr.
Henz teknik bakmdan zayf bulunan ve genellikle ak straplarn
ileyen ve hazan ahlaki aksaklklara da dokunan (kmaz Sokak) bu
piyeslerin dili konuma diline ok yaklam bulunmaktadr.
Feer-i Ati'de tiyatro ile en ok ilgilnen lerden biri de, Tahsin Na
hid'tir. Tek bana ve bakalar ile birlikte meydana getirdii piyesler den
baka baz adaptasyonlar da vardr. Teknik bakmdan bir mkem mellik
gsteremeyen bu piyesler: Hicranlar (1908), Jn Trk (Ruhsan Nevvare
ile) (1909), Ksem Sultan (ehabettin Sleyman ile) (1912), Ben . . .
Baka! (ehabettin Sleyman ile) (1913), Osman- Sani (1913)

150

KENAN

AKYZ

<lir. Bunlardan baka, oynanp da baslmayan u piyesl eri ele vardr:

Sanatkar, TaJ ak.
Yalnz tiyatro ile ilgilenmesine ramen, gen yanda ld iin
fazla eser veremeyen ve yazd piyeslerin bir ksm da baslmam olan
Mfid Ratib (1887-1917), Fecr-i Ati'nin teknik bakmdan en iyi tiyatro
yazardr. Maupassant (Mopasan)dan yapt ve zamannda ok bee nilen
Gzel Dost evirisiyle de tannm olan yazarn, hacmen genellikle kk
olan ve yalnz dergilerde yaynlanm piyesleri unlardr: Say fiyede
(1908), Zincir (1920), Zeki ocuk (1921). Bunlardan baka Bir Buhran Ye
Kadn Penesi adh, baslmam iki piyesi daha vardr.

R o m an

v e H k a y c

ok ksa srmekle beraber Fccr-i Ati devri edebi hareketler bak

mndan, olduka canl bir devir saylabilir. Bilhassa nesrin eitli alanla
rnda byk bir alma gze arpar. Bu nesri n Servct-i Fnun nesrin
den ok farkl zellikler tamamasna ramen, mensur iirlerle fanteziler
mstesna, hikaye, roman, makale ve deneme gibi eitlerde dil ve slup
bakmndan yapmacla fazla dlm olduu kabul edilebilir. Fakat,
hu canllkla beraber, nce Fecr-i Ati'ye girip de sonra ondan ayrlarak
Milli Edebiyat hareketine katlan Yakup Kadri ve Refik Halit gibi b yk
nasirler dnda, yalnz Feer-i .Ati'ye bal kalm nasirlcrdcn n
plana konabilecek kimse yoktu r. Zamanla , bunlarn da dil ve sl'.'hun
da MilH Edebiyat hareketinin dolayl etkileri grlr.
Fecr-i Ati'de balca iki nasirle karlayoruz: Cemil Sleyman ve
zzet Melih.
Cemil Sleyman (1886-1940), Feer-i Ati'nin daha ok hikaye ve
roman trnde tannm bir ahsiyettir. Meslei hekimlik olan Cemi l
Sleyman'n -resmi grevlerle uzun sre stanbul'dan uzaklat iin
edehi hayat da hemen hem> Fecr-i Ati'nin toplu haJdeki alma d
nemine sar. Daha ok romant,ik duyuu srd rmekle beraber, bil hassa
hikayelerinde, basi t halk arasndan seilmi tiplere de yer vermi olmas
dikkati ekmektedir. Hikayelerini Timsal-i Ak (1910) ve Ukde (1912)
adl kitaplarda toplad. nhizam (1911), Siyah Gzler (1912), Kadn
Ruhu (1914) adlann tayan romanlarnd a ise, teknik bir mkemmel lik
bulunmamakla beraber, psikolojik tahliller olduka baanldr.

,oDERN TRK EDEBYATININ

A NA ZGLER

151

zzet Melih (Devrim) (Doumu: 1887) in hikaye ve romanlarna

hakim olan tema, geneUikle, yine romantik aklardr. Bu trdeki ilk
hretini Tezad (1912, 1919) adl roman ile yapt. Bunu, 1918 de bas
trd ve bir yl sonra franszeaya evrilen (Paris, 1919, Piyer Loti'nin
nsziyle) Sermed adndaki byk hikayesi, 1921 de kk hikayelerle
mensur iirlerden ve edeb mek tuplardan ibaret Hzn ve Tebessm,
1938 de yine kk hikayelerden, denemelerden, gezi notlarndan mey
dana gelen Her Gzellie Ak izlediler. Bu son eserinde, dil ve slu
pta zamanla meydana gelen byk deiiklik ok aktr.

M i z ah
Fecr-i Ati'ye grp ilk zamanlar iirle uratktan sonra mizah
alannda karar klan Fazl Ahmet (Ayka) (Doumu: 1884), zamannn
kark fakat ok enteresan sosyal ve siyasi olaylarn ele alarak onlardan
hafif ve sevimli bir nizah yaratmay baarmtr. Bu mizahi yazlarn
bazan nazm ve hazan da nesir halinde kaleme alan yazarn, tannm
Trk air ve nasirlerinin sluplarn taklitte gsterdii byk baar
bilhassa dikkati eker. Divane-i Fazl fi Vasf- Efazl (1913), Harman
Sonu (1919), Krpnt (1924), eytan Diyor ki (1927) ve yalnz manzum
olanlarn toplayan Fazl Ah met (1934) adl eserlerinde bulunan hu
yazlar, mizah trnn 1908 den sonraki en baarl rnekleridir.

E d eb i

Te n k i d

Fecr-i Ati devrinde edebi tenkid, her yeni edebi topluluun kurulu
dneminde olduu gibi, ok hareketli bir manzara gsterir. Bir yandan
Edebiyat- Ce<lide'nin artk bir etkisi kalmadn kamuoyuna telkin
ederek onun yerini almak ve bir yandan da kendilerine yneltilen iti
razlar cevaplandrmak iin, topluluun balca yeleri geni bir tenkid
kampanyasna giritiler. Bilhassa 1910 ylndan sonra en iddetli saf
hasna giren kampanyay yrtenler arasnda Yakup Kadri, Ahmet
Haim, Ali Canib, Hamdullah Suphi, Kprlzade Mehmet Fuat,
ebabettin Sleyman ve Mfid Ratib n planda gelirler. Bu tenkidlerin
byk bir ksnnn polemik karakterde olmas tabiidir . Bu polemikler
ise, 1911 tarihinde Selanik'teki Gen Kalemler dergisinin milli bir ede-

152

KENAN

AKYZ

biyat hareketi yaratmaa halad tarihe kadar Edebiyat- Cedide

mensuplarna ve Fecr-i Ati'ye muhalif olanlara ynel tilmitir. 1911 den
sonra Fecr-i Ati yine kendisine muhalif olan ve yelerinden bir ksmn
(Ali Canib, Hamdullah Suphi, Celal Sahir) ksa zamanda kendisine e
ken Gen Kalemler ile uramak zorunda kalr. Bu son toplulukla ya
plan mnakaalar, daha ok, edebiyat dilinin trkeletirilmesi zerinde
dner. Gen Kalemler'in trkcyi arapa ve acemcenin istilasndan
kurtararak onu istiklaline kavuturmak hususundaki abalarna en
ok kar duranlar ise, Fecr-i Ati'nin dalmasndan sonra Gen Kalem
ler'in am olduu ra katlm olan Yakup Kadri ile Kprlzade
Mehmet Fuat'tr.
Fecr Ati'den baka bir edebi toplulua katlmam olanlar
ara snda tenkid alannda n planda gelenler ehabettin Sleyman
ve Mfid Ratib'tir. ehabettin Sleyman, rdehiyatn hemen her
trne ait birok tenkidlerinden baka, Kprlzade Mehmet Fuat ile
birlikte Ma'himat Edebiyye (1. C. 19]4, II. C. 1915) adyle edebi
bilgilerden bahseden bir eser de yaynlad. Ayrca, Abdlhak Ham id
hakknda kk bir tenkid eseri (Abdlhak Hamid , Tenkidat Edebi
yye, Hayat ve Sanatkar, st. 1913) ile, dorudan doruya edebiya t
ile ilgili bulu n mamakla beraber, Trk edebiyatna ait baz dnce ve
tenkidlerini de tayan Osmanllkta Vahime-i Mes'uliyyet (1915) adl
bir incelemesi daha vardr.
Tenkidlerini hemen hemen yalnz tiyatro alannda yapt iin
Trkiye'nin ilk tiyatro mnekkidi saylabilecek olan Mfid Ratib, bir
hayli ok olan tenkid yazlarn kitap halinde yaynlam deildir .
Servet-i Fnun devrinde olduu gibi, Fecr Ati'de de edebi mnekkid
lerin XIX. yzyln tannm Fransz mnekkidlerinden bol bol fayda
landklar grlr. Bu arada, Sleyman Fchmi'nin Edebiyat (1909) ve
Muhiddin
(Birgen) in Yeni
Edebiyat
(1914) adl ve edebi
bilgilerden bahseden eserlerini de kaydetmek gerekir.

Edeb iy a t

Ta r ih i

Servet-i Fnun topluluunun dalmasndan Fecri Ati'ye kadar

geen sre iinde, edebiyat tarihi almalar ok basit mahiyette olarak
devam eder ve kayda deer bir eserin yaynlanmasna rastlanmaz.

MODER:l TRK EDEBYA1'lt'd1' ANA ZGLER

153

Feer-i Ati'ye bal kalm yeler arasnda ise, ed ebiyat Larihi ile ura
anlar ehabettin Sleyman ve Mehmet Behet'ti r.
ebabettin Silleyman'n yalnz Osmanl edebiyatn inceleyen biri
Tarih-i Edehiyyat- Osmaniyye (1912) ve ikincisi d e Yeni Osmanl
Edebiyat Tarihi (I. cilt) (Kprlzade Mehmet Fuat'la birlikte) (1916)
adl iki edebiyat tarihi denemesi vardr.
Sonsz'nde -yanl olarak- Osmanl Edebiyat Tarihi alamnd a ilk
deneme olduunu syledii ve Osmanl Dcvleti 'nin kuruluundan Ser
vet-i Fnun Edebiyat"nm sonuna kadar getirdii birinci eserinde, Os
manl edebiyat tarihini drt devire ayrarak inceliyor: 1) Ak Paa'dan
Tanzimat'a kadar, 2) Akif Paa'dan Muallim :Naci'ye kadar, 3) Fetret-i
edebiyye (Muallim Naci, Na bi zade Nazm, smail Safa), 4) Edebiyat-
Cedide. Edebi trlerin bir tarafa braklp air ve nasirlerin kark olarak
sralandklar bu devirlerin karakteristik vasflan hakknda verilen
bilgi ok yetersiz olduu gibi, edebi ahsiyetlerin incelenmesi de gayet
hasit hir ekildedir. Bun unJa beraber Osmanl edebiyat tarih.inin bu
ikinci denemesi, metod ve bilgi bakmndan , Abdlhalim Mcmduh'un
ilk denemesine gre daha ileri bir durumdadr. Yazarn Kprlzade
Mehm et Fuat ile yazd ikinci eser ise, modern edebiyat tarihi
anlayna daha ok yaklam bulunuyor. Yalnz birinci cildi yaynlanm
ve Tanzimat'tan nceki Osmanl Edebiyat tarihini "Tasavyuf Devri,
Saray Edebiyat Devri, Devr-i Kemal, Devr-i Fikri, Devr-i ahsiyyet ve
nhi tat" gibi be devre ayrarak inceleyen ve drdnc devrin sonuna
kadar gelen bu denemed e, devirlerin genel durumlar hakknda -her d
evrin sonunda- yaplan incelemeler ok daha tatmin edici olmakla
beraber, metod bakmndan hen z yetersiz ,e balca ahsiyetler
hakkndaki tahliller de doyurucu olmaktan uzaktr.
Servct-i Fn un topluluuna girmemekle beraher ayn devirde
yetimi ve o sralarda Eslaf (1894) ve Teracim -i Ah, al (1897) gibi
tamamyle eski uara tezkerclerindeki metoda gre hazrlanm baz
eserler vermi olan Faik Read (1851-1914) n, alma metod undaki
eskilik iin yaplan h curnlar nlemek arzusiyle hazrlad Tarih-i
Ed ebiyyat-1 Osua niyye (1912), tezkerecilikten edebiyat tarihiliine
gemek iin yaplan bo bir abann sonucudur. Osmanl Edebiyat'n
yine Ak Paa'dan lalatarak ve balca ahsiyetlerin isimleriyle ad
landrmak suretiyle on iki dvire ayran eserin modern edebiya t tarihi
anlay ve metodu ile ok kabukta bir ilgisi vardr.

151

KENA:"I

AKY Z

Ancak Cumhuriyetin .ilanndan sonra edebiyat tarihine ait kk

incelemeler yapmaa balam olan Mehmet Behet Yazar'n ise, Gen
airlerimiz ve Eserleri (1936), Gen Romanclarmz ve Eserleri (1937),
bir edebi anket eseri olan Edebiyatlarmz ve Trk Edebiyat (1938)
ve Kastamonu 'daki tarihi yaz tlar ve antlar inceleyen Kastamonu
Asar- Kadimesi (1925) adl eserleri vardr.

G az et ecil i k

il. Abdiilhanid 'in saltanat srasnda sk bir kontrol altnda

tutul mu olan basn, il. Merutiy et'in ilan ile birlikte sansrden
kurtulmu, hele 13 nisan 1909 (31 mart 1325) da il. Abdlhamid
taraftarlarnn giritikleri hkumet darbesine kadar sren hrriyet
taknl iinde, ounlukla ok ksa mrl olan yzlerce gazete ve
dergi yaynlanmt. 31 mart vakasnm bastrlmasndan ve yeni
rejimin kurtarlmasndan sonra, gazete ,e dergilerin saylar da yava
yava normal mikdara in mitir.
Fecr Ati devrind e kan balca dergiler arasmda, bu toplulu un
da organ olan Serveti F nun'dan baka , aslnda birer aktalite
dergisi olduklar iin edebiyat bahislerind e taraf tutmayan ve bu
sebeple sahi felerinde Feer-i Ati'nin yelerine de yer veren Resimli
Kitab (kunluu: 1908) ve ehbal (kuruluu: 1909) dergilerini de
saymak gerekir. Bu ii dergi, zamanlarnn mod ern dergicilik
anlayn h er bakmdan ve tam bir ekilde temsil etmekte idiler.
Bunlar: dn<la, Fecr-i .Ati'ye muhalif bir tavr taknm akla beraber
Fecr Ati mensuplarnn ya zlarn el a yaynlayan Rbab (kuruluu:
1912) dergisi de o yllarn tannm ede biyat dergileri arasndadr.
Fecr-i Aticiler iinde gazetecilii meslek edinni tek ahsiyet ise,
Ahmet Samim (1884-1910) dir. Hkumeti iddetle tenkid eden
yaz lar yznden bir suikast nesicesi len Ahmet Samim 'in kard
gazc teler unlardr: Hilal, Cid al, l'tilaf, Sed a-y Millet.

v
MLL EDEBYAT DEVR
(1911 -1923)
1908 de II. Abdlhamid idaresinin ortadan kaldrlmasndan sonra
Trk aydnlarn dndren en nemli mesele, phesiz, artk hareket
l<>rinin serbestisine kav umu ve eitli etnik unsurlardan kurulu byk
bir toplumun yaayna yn verebilecek siyasi ideolojinin ne olabilecei
meselesi idi. tmparatorluun siyasi birliini srdrebilmek dnce
siyle 1860 tan sonra rabet bulan ve II. Abdlhamid tarafndan bilhassa
desteklenen Osmanlclk politikas, ayn d nce ile, II. Merutiyet'in
ilk yllarnda d a devam etti. Ancak, Balkan Harbi (1912) hmstiyan
unsurlarn impara torlua kar tutumlarn kesi n bir ekilde ortaya
koyduu gibi, Arnavut luk isyan ve Araplarla Krtler arasnda ba layan
haz milliyetilik hareketleri imparatorluun siyasi btnl nn
srdrlmesi bakmndan mslman unsurlarn da tam bir
anlama
iinde bulunmadn gstermekte id( Osmanlclk ideolojisinin bycce
iflas, realiteler karsnda, bu id('oloji ni n tamami yle safasna ve hatta
imparatorluun gelecei iin tehlikeli olduu inancnda bulunan baz
aydnlar hakl kard. Bunun zerine, 1908 den sonra ilk belirtileri
grlen slamclk vr trklk ideolojileri evresinde
toplamalr
halad. Mslman milletleri kalkndrmak ve birletirmek suretiyle
hristiyan aleminin karsnda bir denge gc kurmak esasna daya nan
ve Tanzimat devrinin ayd nlan arasnda da rabet grm olan slamclk
ideolojisi, 1908 den sonra da gelierek edebiyat alannda Mehmet Akif
ile en kuvvetli temsilcisini yetitirdi. Bu devirde bu ideo- lojiyi
saYunanlar arasnda Said Halim Paa (1863-1921), M. emsettin
(Gnaltay) (1883-1961), eyhlislam Musa Kazm Efendi (1858-1919),
Hac Zih ni Efendi (lm : 1913) ve Eref Edip zi kred ilebilir. Ancak,
slamcll ideolojisinin Balkan IJarbi'nden sonraki gelimesinde "Bal
kanlardaki hristiya unsurlardan sonra, mslman unsurlarn da
mparatorluktan kopmasn nlemek" kaygsnn da yer aldn kaydet
mek gerekir. Fakat, b tn abalara ramen, hu ideoloji etrafnda byk
bir toplama grlmez.
Osmanlclk ve slamclk ideolojileri nce siyaset alannda gr
lp edebiyata oradan getikleri halde, milliyetilik ideolojisi, tersine
olarak, nce edebiyat ve fikir adamlar tarafndan ortaya atlm ve
siyaset alanna oradan gemitir. Tanzimat devrine kadar Trk olarak

156

KE;', \'I

\!\.YZ

yalnz Osmanl T rklerinin anlalma:,na karlk, Tanzimat devrimle

Trk k<limesinin anlam birdenbire genileyerek, dnyada eitli adlar
altnda devclt kurmu, ) aa m ,e yaayan htn Tiirkler iin
kullanl ma3na balanmtr. ectre-i Trki e, irisi (1864) ile il k defa
Ahmet Vefik Paa (1823-1891) nn verdii bu bilgiyi, -batl
tiirkologlann Genel Trk Tarihi
hakkndal,.i almalarndan da
faydalanlarak- Sleyman Paa (1838-1892) nn Tarih-i alem (1876)
intlf' w Ahmet Midhat'n Ahmet Metin ,e irad (1891) nda verilen
bilgi ilerler. Tarihi noktadan hare ket t'd<'n bu "Btn Trkl k"
dncesinden ayr olarak, dil yolundan gidilerek ) apla almalar da
ayn dncenin )'aylmasnda etkili ol mutur. Bu hususta, yine Ahmet
\ ef ik Paa'nn Leht-i Osmani (1876, 1888, 1889) adl szl n ve
onun nszn kaydetmek yeri nd<' ol ur.
II. Abdiilhanid idaresinin milliyetilik hareketleri
hususundaki
aykr tutumuna ramen, 1896 dan sonra, "Btn Trkliik'' fikirini
telk in <'den a l"lmalarn de, am ettii grlr. Devrin tannm gaze
tecilerinden Ahmet Cevdet (1862-1935) in kard ,e "Osmanl"
adn yeterli bu lma) arak balnn altna "Tfl... gazetesidir" diye
yazan kdam (1894) gazt'll''iincle hu d9neeyi tutan yazlarn kmas
ve "Osmanlca-Trke" mnakaalarna ) er ,erilmesi, hkumete
dil mnakaa larnn yasak cdilmesin yol at. Bununla beraber, Bur
sal Tahir (1861-1926) in Trklerin Ul um ,e Fnf.na Hizm<'tleri (19ll )
ve Necip Asm (1861-1935) n Lcon Cal un (Lcon Kahn) n \.sya
Tari hin e Giri adl eserini geniletmk suretiyle meydana getirdii
Trk Tari hi (1900), nsznde t i:rkenin tarihi ,c aktel durum u
bilimsel bir ekilde ilk defa izaha allan emPUi Sami'nin h..amf.s Trki (1901) si a ) n f ikn hizmt'le devam <'tnfr,krd ir. i l.
Abdlhnmicrc mu halif olup bilhassa Paris ve Kahire'yc yer leen Trk
aydnlarnn yaptk lar yaynla r araE,nda hu fikri etkine alanlar
da vard. Akuraolu Yusuf (1879 1935) un , nce Kahire'dcki Trk
gazetesinde kp ayn yerel<' kitap halinde de baslan Tarz-
Siyaset (Osmanlclk - slam clk - Trklk) (1907) ad l es<'r
bunlar arasndad r.

1908 den sonra milli) ctilik hareketi, Ti.irk.iilk ad altnda, nce

tamamiyle kltiirel V<' Balkan Harbi'nden sonra ayn zamanda siyasi
bir cereyan haLi ni alarak dernekler ,c yayn organlar kurmak surl'tiyle
tekilatlanmaa balar. Bu t>kila ta ait ilk dernek, 1908-1913 tarih
lerinde al9malar yapan ,e 1911 de !,.endi ad ile bir de dC'rgi ya) nlayan
Trk Dernei'dir. Trk Dern<'i'ni, 1911 de, Mehmet Emin'in bakanlk

,roDER N T(RK EDEBYATINrN

.\;,;A ZGLER

157

ettii Trk Yurdu dernei izlemi; o da karmaa balad Trk Yurdu

adl dergi ile birlikte, bir yl sonra yerini T rk Oca'na brakmtr.
Milliyeti dernekler iinde, en srekli olan budur. Daha ok milliyet
iliin kltrel ynn temsil ve yalnz aydnlara hi tap eden bu organ
lar, halkn seviyesine inmei gaye edinen Halka Doru (1913) dergisi
izlemitir. Milliyetilik hareketinin hzla geliip tekilatlanmak imkann
buluunda, iktidardaki ttihad ve Terakki Partisi'nin bu hareketi dest>k
lcmcsinin de byk etkisi olmutur.

1911 de Gen Kalemler dergisinde yaynlad Turan manzumesiyle

Btn Trklk f ikrini benimsediini gstermi olan Ziya Gkalp
(1876-1924), bilhassa 1. Dnya Sava boyunca, bu hareketin lideri
durumund adr. ttihad Ye Terakki partisinin genel merkez yesi bulun
masndan faydalanarak n plandaki hkumet adamlaryle de ok yakn
temaslar kurmu; milliyet hareketinin hkumete
destekhnmesinde
olduu gibi, stanbul niversitcsi' nde verdii sosyoloji dersleri, srekli
ve bol yazlar ile geni bir aydn kitlesin in milliyetilik prensiplerini
benimsemesinde ve milli bir edebiyatn yaratlmasnda da balca amil
olmutur. Kuvvetli bir felsefi kltre sahip bul unan Ziya Gkalp, sa
mimi bir idealist olduu kadar, Trkiye'nin hali ve gelecei hakknda
gerek kendisi ve gerekse bakalar tarafndan ileriye srlen dnce
lerin tatbik imkanlarn ok iyi lebilmekte de byk bir kabiliyet
gstermi ve, nazariyelerin kat kalplarna deer vermeyerek, onlar
gerekleme imkanlarna gre deerlendirebilmitir . Siyasi ideolojilerin
gerekleme glerini yine siyasi olaylarn gelimelerine bal grd
iin, trkln hl'deflerini olaylarn gidiine gre ayarlamakta ve
bizzat kendi dnceleri zerinde de zaman zaman revizyonlar yapmakta
tereddt gstermemitir. Bu sebepledir ki, 1911 ylnda ateli bir Turanc
olduu halde, yeryznde tek bamsz Trk devleti olan Trkiye'nin
de varln tehlikeye drecek siyasi gelimeler karsnda, uzak d
nceleri bir kenara iterek gereklere uygun bir yoldan yrmei ve her
eyden evvel Trkiye'nin medeni kalkn masnJ hedef tutan ve ar ol
mayan bir milliyetilik gtmei uygun grmtr. Trk Oca'nn organ
olan Trk Yurdu'nun yaynlar ile Ziya Gkalp'n bakm altnda yayn
lanan Yeni Mecmua (1917) nn yaynlar arasndaki ayrlk da bunu
aka gstermektedir. deolojileri olaylarla birlikte deerlendirme
prensibi onu, 1908-1923 tarihleri arasnda ok hzl bir gelime gsteren
Trk manev hayatnn hemen her ynnd e byk etkiler yapan ve

158

KENAN

AKYZ

Cumhuriyet'ten somaki devrimlere de yn veren milliyetilik hareketi

nin esaslarn sistemli bir ekilde aklad Trkln Esaslar (Ank.
1923, 1940, 1950, 1961) adl eserinde, Turancln "Trk milletinin uzak
ideali" olduunu syleyerek, uzak ideal1er iin "gereklemenin aranma
dn" kayt ve rklk nazariyesini de iddetle reddetmee gtrm
tr. Yine ayn realist gr sonucunda, milliyetilikle badaamamas
tabii bulunmakla beraber, Trklerin de mslman olmalar sebebiyle,
I. Dnya Sava boyunca aktalitesini srdren slamclk cereyanna
ela zaman zaman deer vermekten ve onunla uzlama imkanlar aramak
tan da geri kalmamtr (Trklemek, slamlamak, Muasrlamak,

ist. 1918, 1950).

Burada, Tanzimat'tan beri sadece medenileme hususunda bir esas
olarak kabul edilmi olan batllama hareketinin 1908 den sonra
da kuvvetle devam ettiini ve politika alannda yer alan btn
ideoloji lerce
de ortaklaa
benimsendiini;
ancak,
Osmanllk
ideolojisini gden lerce hibir snrlamaya uratlmamasna karlk,
dier iki ideolojiyi tutanlarca
baz
snulamalara
gid ilerek
batllamann daha ok bilim vr teknik alanlarnda braklmak
istendiini kaydetmek gerekir. Hibir siyasi
maksat
g tmeden,
-bilhassa sosyal aland aki- ba tllamann bu devirdeki en hararetli
taraftarlar Tevfik Fikret ile Abdullah Cevdet (1869-1932) ve
Klzade Hakk (Doumu : 1872) dr. Bu akmn en nemli yayn
organ ise ctihad (1904) dergisit]jr,
Dier iki ideoloji gibi, milliyetilik hareketinin de er-ge edebiyatta
etkisini
gsterecei
tabii
idi. Gerekten, 1911 yl nisannda
Selanik'te kmaa
balayan
Gen
Kalemler
dergisi
ile,
Milliyetilik cereyan edebiyatta da balam oldu. mer Seyfettin,
Akil Koyuncu, Rasim Hamet ve daha nce Fecr-i Ati Encmeni'ne
dahil bulunan Ali Canib gibi genlerin kardklar bu dergi, "Milli
Edebiyat" deyimini ilk defa ortaya atarak byle bir edebiyat
yaratmak grevini de zerine alr. Mi1li bir edebiyat yaratmak iin,
edebi dilin milliletirilmesinden ba layarak, "Yeni lisan" lavasn
ortaya
atar.
Daha
nce
Manastr'da Hsn ve iir (1 Haziran
21Eyll 1909, 8 say) ad ile kan bir derginin devam ve il. cildi
olarak kmaa balayan Gen Kalemler, ilk say sndan (C. il., 11
nisan 1911) son saysna (C.111, say: 27, eyll 1912) kadar
bamakalelerin i "Yeni Lisan" meselesine ayrd gibi, zaman zaman
dier stunlarn da bu konu etrafndaki mnakaalara
ayrm,
meseleyi tam bir ciddiyet ve srarla yrtmee almtr.

MODERN T RK

EDEBYATINI

Ac<A ZGLER

159

Edebiyat dilinin o zamana kadar tamamiyle arap: ve acemcenin

hakimiyeti altnda bulunan yapma bir dil olduu inancna varan genler,
Edebiyat- Cedide ve Fecr-i Ati mensuplarn dillerinin yabanclkl:rn
dan dolay iddetle tcnkid etmiler ve -d aha geni hal k kitleleri ne h i
tabetmek imkann salayaca ve bylece med eni kalknmaya da ) ar
dm edecei iin- sadece edebi d eil, ayn zamanda sosyal bir d ava
saydklar Yeni lisan davasnn gerekletirilmesini u ilem lere ba
lamlardr: 1) Arapa ve farsaya ait gramer kurallarnn kuJJanl
mamas ve hu kurallarla yaplan tamlamalarn (baz istisnalarla) kal
drlmas, 2) Arapa ve farsa kelimelerin, gramerce, asllarna gre deil
t rkedeki kullanllarna gre deerlend irilmesi, 3) Arapa ve farsa
kelimelerin trkede sylendikleri gibi yazlmalar, 4) Btn arapa
ve farsa kelimelerin atlmasna liizu m olmadndan, bilimsel terim
olarak arapa kelimelerin kullanlmasna devam edilmesi, 5) Dier
Trk lehelerinden kelime alnmamas, 6) Konumada stanbul ive sinin
esas tu tulmas. Yeni lisan hakkndaki dncelerini bylece belir ten
genler, Tanzi mat devrine kadar ran'n ve ondan sonra d a Batnn
taklitisi saydklar Trk edebiyatnn artk taklit safhasndan karak
yaratma saf hasna gemesini ve hun un iin ele Trk halknn hayatna
ynelmesini istiyorlard . Ancak, bu yneli roman, hikaye ve tiyatroya
aittir. Bu trler, konularn ve kiilerini yerli hayattan almaldrlar.
Fakat, tamamyle "vicdani bir keyfiyet" olan iir iin byle bir kayda
lzum yoktur. iire tandklar bu imtiyaz, onJar sanat anlaynda
ikilie drm ve Edebiyat- Cedide ile Fecr-i Ati'nin ferdiyeti sanat
anJaynd an tamamyle ayramam t r.
Buna ramen, Gen Kalemler'in edebiyat ve bilhassa edebi. cl
il anlaylar Servet-i Fnun ve Fecr-i Ati mensu plarmca byk bir
t:,epki ile karland. Mehmet Rauf, Hseyin Cahid, Halit Ziya, Cenap
eba bettin, Sleyman Nazif, Yakup Kadri ve Kprlza<le Meh met
Fuat tarafndan yaplan itirazlar, daha ok; "Yeni Lisan'n bir
edebiyat dili olmayp ancak bilim dili olabilecei", sanat eserlerinin
uluslararas olmas sebebiyle "edebiyatn da milli olamayaca" ve Gen
Kalemler'ce aklanan Milli Edebiyat anlaynn "rki bir karakter
tad" nokta
larnda toplanyordu. Bir yldan fazla sren fm karlkl mnakaalar
srasnda, Fecr-i Ati'den Hamdullah Suphi ile Celal Sahir de Yeni lisan
hareketini kabul ettiklerin i bildirdiler. Gen Kalemler bir yandan da
-dn celerini bizzat tathik naksadiyle- Yeni Lisan'la yazd klar yaz-

160

KENAN AKYZ

lan yaynlyor, ayn sahifede, Servet-i Fnun Ye Fecr-i Ati airlerinden

birinin bir manzumesi ile yeni lisan'la yazlm bir iiri yan yana koyarak
okuyuculara karlatrma imkan da salamaa alyorlard. Bu yaz
lar arasnda onlann Milli Edebiyat anlayna en uygun rnekler, mer
Seyfettin'in hikayeleri (Bahar 've Kelebekler, Bomba, Primo, And)
ile Ziya Gkalp'in Gkalp ve Demirta imzalaryle yaynlad baz
manzumelerdir.
Dergi 1912 eyllnde kapandktan sonra, yazarlarnn byk bir
ksm stanhul'a gelerek yazlarm Trk Yurdu'nda ve dier milliyeti
dergilerde yaynlamaa devam ettiler. Mill Edebiyat hareketi, yeni
yazarlarn ve hatta kendisine nce muhalif olanlarn (Yakup Kadri,
Kprlzadc Mehmet Fuat, Refik Halid "e yeni yetien genlerin de
katlmasyle kadrosunu ve etkilerini hzla geniletti. Sleyman Nazif,
Cenap ehabettin ve Ali Kemal'in iddetle devam eden muhalefetlerine
ramen, Trkiye Cumhuriyeti ilan edilirken, konuma dili edebi dilin
yerini tamamyle alm, bu gayeye ulamak iin Tanzimat'tan beri sren
abalar sonulanm bulunuyordu.

i r

Gen Kalemler kmaa halad zaman Fecr-i Ati iiri oktan

tutunmu, Ahmet Haim ve Emin Blend gibi kuvvetli airlerle ilgi
ve deer kazanmt. Fakat, belli bir sanat anlayna sahip olmay,
dilde ve marazilikte Edebiyat- Ced ide iirini izleyii ve yeleri arasn
daki miza ayrlklar gibi sebeplerle, er-ge ortad an kalkmaa mahkum
gibi grnyordu. Gen Kalemler, kendilerinden nceki Trk edebiyatm
yapmalkla ve taklitilikle sularlarken adalar olan Fecr-i Ati'yi de
unutmamlar, onu da iyice hrpalamlardr. Esasen Fecr-i Ati de hu
yeni hareketi beenmemi ve ona kar Servet-i Fnun'da itirazlara
balamt. Fakat, tuhaf bir tesadf eseri olarak, Gen Kalemler'in ka
pand srad a, Fecr-i Ati de dalmak zere bulunuyordu.
Esasen, dil bahsinin dnda, Gen Kalemler'le Fecr-i Ati arasnda
nemli bir anlamazlk yok gibid ir. Gen Kalemler de, iiri yalnz bir
estetik laz vastas saymalar bakmndan, Fecr-i Ati'nin ferdiyeti
sanat anlayndan ayrlm deildirler. Dil hususundaki ayrla, son
ralar Aruz yerine Hece'yi getirmeleri bakmndan yine tamamyle da
bir ayrlk daha eklenirse de, ferdiyeti sanal anlaylarnda hibir de-

)fODER N TRK EDEBYATININ ANA ZGLER

161

iiklik gze arpmaz. Trkiye'nin lm-kalm mcadelesi yapt 1.

Dnya Sava'nn ve Kurtulu Sava'nn en nazik zamanlarnda bile,
gen airlerin kendilerine ait duygu ve hayallerden pek aynlmadklan
grlr. stelik, Aruz'un yerine Hece'nin gemesi de pek kolay olma m,
genkua bu vezni benimsemee altrmak iin uzun ve srekli
telkinler yaplmas gerekmitir.
Milli Edebiyat hareketinin tutunmaa alt 1911-1917 yllan
arasnda, Trk iirinde olduka kar k bir durum gze arpar: Bir
yandan Milli Edebiyat airleri kendilerini halkoyuna kabul ettirmee
ve Fecr-i .Ati airleri hretlerini srdrmee alrlarken, Servet-i
Fnun iirinin Tevfik Fikret ve Cenap gibi otoriteleri de edebi iti barlarn
henz ayakta tutmakta idiler. Bu arada, Mehmet Akif gibi
bir ustann temsil ettii ayr anlay ve dokudaki iir tarzn da unut
mamak gerekir. Bu karklk, Fecr-i Ati'nin dalmasndan sonra, bu
toplulua mensup baz airlerle daha gen kuaktan baz airlerin
Milli Edebiyat anlay dnda kendilerini tatmin edecek baka yollar
aramalar ve denemelrr yapmalar ile de yakndan ilgilidir. Rbah dergi
sinde toplanm olan gen airlerin bir ksm (Halit Fahri, Selahattin Enis,
Hakk Tahsin, Orhan Seyfi, Yakup Salih, Safi Necip, Hasan Said) Nayi'
ler ad altnda yeni bir edebi hareket yaratmak iin ortaya ktlar. Bunlar,
edebiyatta millilik imtiyazn Gen Kalenler'e brakmamak iin, edebiya
tn milli deerini "milli gemie balan"ta grerek Anadolu'daki Trk
edebiyatnn ilk devirlerine inmeyi ve bylece XIII. yzyln byk mu
tasavvflar olan Mevlana Celaleddin -i Rum ile Yunus Emre'nin iirlerin
deki samimi ifadeli, lirik ve mistik atmosferi kendi iirlerinde de yaatma y
denediler. Onlara gre, estetik heyecan ile dil ve sl ubu tabii bir ekilde
birletirmek, sade ve samimi bir ifade tarz bulmak ve bundan doan i
ahengi deerlendirmek gerekir. Kamuoyuna Safahat- i'r Fikr dergi
sinde (1914, say : 1) "Nayi'ler -Yeni Bir Genlik Karsnda" adl bir ma
kalesiyle ilk olarak ehabettin Sleyman'n tantt bu topluluun mr
pek ksa srm, dncelerini realize edecek deerde eserler veremeden
dalmtr.
Ayni tarihte ortaya km olan bir edebi eilim de, yine gemiin
-bu sefer yabanc- bir kaynana ynelerek, Trk edebiyatn esasndan
batllatrmak iin "eski Yunan edebiyatn rnek edinmek" eilimidir.
Yahya Kemal ile Yakup Kadri'nin temsile altklar ve Eski Akdeniz
Medeniyeti ile ilgi olduu iin Havza Edebiyat veya Nev-yunanilik
adn

162

K ENAN AKYZ

verdikleri ve ilk rneklerini Yahya Kemal'in Sicilya Kzlar, Biblo Kadn

lar adl manzumeleriyle Yakup Kadri'nin Siyah Sal Yabanc ile Berrak
Gzl Gen Kzn Szleri adh nesrinde bulan bu eilim de devrine
etkili bir gelime gsterememi ve Trk iirindeki tek temsilcisini ancak
Salih Zeki Aktay1n ahsnda yetitirebilmitir.
Ayni yllard a, iirin genel durumundaki bu kararszlktan baka,
Milli Edebiyat 'a taraftar olanlarn iir anlaynda da tam bir
birlik grlmez. Baz airler Milli Edebiyat deyiminden eski Trk
tarihine, efsane ve geleneklerine balanmay anlayarak bu tarzd a iirler
yazarken (Mehmet Emin, Ziya Gkalp, M. Nermi), bazlar Osmanl
mparator luu'nun parlak devirlerini yaatmaa alyor (Yahya
Kemal, Enis Behi), bazlar da millilemeyi halk iirine bir dn
sayarak halk iir leri yazyor (Rza Tevfik, Faruk Nafiz, Orhan
Seyfi, Yusuf Ziya) ve hemen hepsi -birinci gruptakiler
hari-,
ferdiyeti bir sanat anlay iinde, yalnz kendi duygu ve hayallerini
terennm ediyorlard.
Nihayet, milli bir edebiyata taraftar airlerin bu dank ynlerdeki
almalarn birletirmek gayesiyle, 1917 yl hazirannda airler Der
nei adl bir dernek kuruldu. Fakat yeleri arasnda bulunan mer
Seyfettin, Orhan Seyfi, Hakk Tahsin, Salih Zeki gibi eitli sanat
anlayna sahip kimselerin tam bir anlamaya varmalar imkanszd .
Gerekten, toplant yeri Trk Oca binas ve yayn organ da Servet-i
Fnun olan dernek, istedikleri sanat anlayn benimsemekte yelerini
serbest brakarak, onlardan sadece "konuma dilinin ve Hece vezninin
kullanlmasn" istemek kararn ald. Kuruluundan balayarak btn
edebi hareketlere sahifelerini ak tutan Servet-i Fnun 'un da harekete
katlmas ve bilhassa Yeni Mecmua, Byk Mecmua (1919) ve Dergah
(1921) dergilerinin srekli yaynlar ile, iirde dil ve veznin milliletiril
mesi meselesi (Yahya Kemal gibi baz istisnalarla), Cumhuriyet'in ila- .
nndan nce, tamamiyle gerekleti.
lk iirlerinde osmanlcay ve Aruz'u kullanp konuulan trkeye
ve Hece'ye sonradan yer verenler ounlukta olduu iin, bu
devrin airlerinin manzumelerindeki dil ve vezin ikilii belirli ve genel
bir vasf halindedir. Ancak, baz Servet-i Fnun airlerinin ak ve
inat muha lefetlerinden baka, trkeye ve Hece'ye muhalefet eden
hibir edebi eilimin grlmedii 1917 tarihinden sonu, gen airlerin
manzumelerin de trkenin en gzel rneklerinin verilmi olduun_u
kaydetmek gerekir. Birka yl gibi ok ksa bir sre iinde elde edilen
bu nemli baarda,

\lODEllN TRK EDEBYATININ A NA ZGLER

165

ilgili olarak, deiiklikler gsterir. Bunun iindir ki, tarihi temalar

ileyen iirlerinde Divan nazmnn ekilleri de gze arpar. Vezin, bir
tek man zumesindeki (Ok) istisna ile, tamamylc Aruz 'dur.
Salam bi r slupu ve titiz bir sanat olan air, iirlerinin dili ve
slflu zerinde zenerek durmutur. Nazm ekilleri gibi, manzume
lerinin vokableri de temalara gre deiir. Bu sebeple, tarihi temalar
ileyen iirlerinde, devrin atmosferini Lam olarak Yerebilmek iin, voka
blerin de eskiletii grlr. Bunlarn dndaki iirlerinde, konuulan
trkenin en gzel rnekleriyle kar karyayz. Dile kuvvetle hakim
olan airin, Trk iirine yeni bir syleyi tarz g<'tirdii muhakkaktr.

1911 den sonra l\lilli Edebiyat 'n hararetli bir taraftarln

yapm olan Ali Canib Yntem, lstanbul'da dodu (1887). renimini
stanbul'da vr Srlanik'te yapt. Selanik Hukuk FaklLesi 'nde okurken,
stanbul'da kurulmu olan Fecr-i Ati Encmen-i Edebisi'nin de
muhabir yeliini yapyor ve Servet-i Fnun'd a iirler ve makaleler
yaynlyordu. 1911 de Gen Kalemler dergisinin bayazarln kabul
ederek, mer Seyfet tin ve Ziya Gkalp ile birlikte, Yeni Lisan'
aklamaa ve savunmaa alt. 1912 den balayarak , uzun sre,
edebiyat retmenliklerinde, maarif mfettilikl erindc, milletvekilliind
e, stanbul niversitesi retim grevliliinde bulundu .
nce Fecr-i Ati'yc girip onun sana t anlayna uygun iirler yazm
olan Ali Canib, 1911 d en sonra, iirlerini Yeni Lisan'la yazmaa halad.
Ksa bir sre iinde, Aruz'u da brakarak Hece'yi kulland. iirlerinin
bir ksmm Getiim Yol (1918) adyla topladktan sonra, iiri de bra
karak edebi ncelemelerle urat.
Midhat Ce.!!!fil_(Krn.a-)i) vc-brah-im--Alaed<!.,
Fecci_ Ati kuandan old uklar hah.le bu toplu l ua girmeyip
sonradan Milli Edebiyat hareketine katlm olan lar arasndadr.
Daha ok epik tarzdaki iirleriyle tannm olan Midhat Cemal
(1885-1956), dil bakmndan Milli Edebiyat hareketine tamamiyle uy
makla beraber, sonuna kadar Aruz'dan ayrlmad. iirlerini, ok ge
olarak Trkn ehnamesinden (1945) adyla yaynlamtr.
Orta renimini Trkiyc'de tamamladktan sonra svire'de
psiko loji ve pedagoji renimi ya pan brahim Alaeddin (1889-194,9),
on yl sre ile Dariilmuallimin-i Aliye (Yksek retmen Okulu)de
ret-

166

KENAl'\'

AK.YZ

menlik ettikten sonra Maarif Vekaleti Talim ve Terhiye Dairesi ye

liine tayin edilmi, 1927 de milletvekili olmu ve 192 de Trk
Ansik lopedisi Genel Sekreterliine getirilmitir. Hibir akmn
etkisinde kal mamakla beraber, sanat anlay bakmndan Milli
Edebiyat hareketine sempati gsteren ve ilk iirlerinde kullanp
sonradan brakt Aruz 'a son iirlerinde yeniden dnm olan
brahim Alaeddin, manzumelerini u kitaplarda toplad: ocuk iirleri
(1911), Gftgu (1913), anakkale zleri (1932), Aclar (1941).
Mill Edebiyat hareketini bil hassa iir alannda haar} a gtren
llece'nin Be airi arasnda bulunanlardan Hali t Fahri Ozansoy,.
1891 de stanhul'da dodu. Orta reniminden sonra mesleki hayat
retmenlik.lerde geen, ilk hretini Riihab dergisindeki iir Ye nesir
leriyle yapan ve bir aralk Nayi'ler arasna da karan air, ni hayet
Milli Edebiyat hareketine katlarak Aruz'a Veda adl iriyle Aruz'u
brakt. iirlerinde Hece'yi ve konuulan trkeyi byk hir haan ile
kullanan Ozansoy, tamamyle ferdiyeti bir karab.ter gsterir. Genellikle
derin bir melankoli ve karamsarlk tayan iirlerini Ruya (bir tek man
zume) (1912), Cenk Duygular (1917), Efsaneler (1919), Zakkum (1920),
Bulutlara Yakn (1921), Glistanlar-Harabeler (1922), Paravan (1929),
Balkonda Saatler (1931), Sulara Dalan Gzler (1936) ve Sonsuz Gece
lerin tesinde (1964) adl kitaplarnda toplanmtr.

1890 da stanbul'da doan ve Hukuk Fakltesi'ni bitiren

Orhan Seyfi (Orhon), Osmanl
Meclis-i Meb'lsan'nn kapanna
kadar (21 aralk 1918), bu mecliste memur olarak altktan sonra,
gazetecilie balad.
Bir
sre,
debiyat
retmenliinde ve
milletvekilliinde
de bulundu. Gne (1927), Edebiyat Gazetesi
(1932), Ayda Bir (1935) ve naralt (1941) adl edebiyat dergilerini
kard. Aruz 'la yazlm ilk iirlerini 1912 de yaynlayan ve
sonralar Hecc'yi kullanm aa balaya n air, bu devirde, konuulan
trkeyi en byk baar ile kullananlar arasndadr. Bazan Halk
iirinin ekillerini de kulland1 ve vat1n konulara da yer verdii
halde, genellikle, kiisel duygularn iledi. iirlerini Frtna ve Kar
(bir tek manzume) (1919), Peri Kz ile oban Hikayesi (manzum bir
masal) (1919), Gn lden Sesler (1922, 1928,
1935) ve O Beyaz Bir Kutu (1941) adl eserlerinde toplad.
Be Hececiler grubunun en ok sevilmi airlerinden olan Enis
Behi (Koryrek) (1892-1949), stanbul'da dodu. lk ve orta renimini
stanbul, skp ve Selanik'te yaptktan sonra, Mekteb-i Mlkiye'yi

!11001,;RN TRK EDEBYATI NIN ANA ZGLER

167

bitirdi (1913). Bir yandan da, dergilerde iirleri kyordu. 1914 de

Hari ciye Vekaletine, 1916 da Pete Baehbenderliine memur oldu.
Burada ehbender olarak bulunan Ahmet Hikmet Mftolu ile ok iyi
anlat. Yedi yla yakn kald Pete'de, macarcay pek ,iyi rendi.
Burada evlendii bir Fransz kzndan 1922 de Edirne'de grevli iken
ayrlarak, Fahri Paa'nn kz ile evlendi. 1925 de Ticaret Vekaletine
geerek An kara 'ya geldi. alma Vekaleti Mstear iken, muhalif
partiden katl
<l milletvekillii seimlerinde kazanamaynca, grevinden de uzak
latrld (1946). Bu yzden, son yllan byk skntlar iinde geti.
lk yaynlad iirler Balkan Sava'na rastlayan Enis Behi, bu
iirlerinde, tabii olarak, milli duygulan iliyordu. Aruz'la yazd bu
iirlerden sonra, Ziya Gkalp'in teviki ile Hece'yi kullanmaa balad
(1915). Ak duygularna da yer vermekle beraber, 1. Dnya Sava
ve sti klal Sava sralarnda, d aha ok milli duygulan ve tarihi
kahraman lklar ileyen
irler yazd. Bunlar arasnda anakkale
ehitliinde, Tuna Kysnda, Milli Neide, Svariler, Gemiciler,
Venedikli Korsan Kz, Uursuz Baskn en tannm ve sevilmi
olanlardr. 1927 de, Miras adyle, ilk iir kitabn bastrd. Bundan
sonraki iirleri ise, Gnein lm ad altnda ve Miras ile birlikte
baslmtr (Fethi Tevetolu: Miras ve Gnein lm , Ankara, 1951).
1946 dan sonra ruhi bakmdan yeni bir yne ynelen air, kendi
ifadesine
gre, XVII.
yzylda yaam mevlevi byklerind en
ediki Sleyman elebi'nin ruhu ile temasa gemi ve yeni iirlerini
onun dikte ettirmesi suretiyle meydana getirmitir.
Varidat-
Sleyman - ediki Sleyman elebi Ruhundan lhamlar (1949, 1956)
adyle yaynlanan bu iirler tamam.yle tasavvufi dini mahiyette
olduklar gibi, dil ve slup bakmndan da Divan iirine yaknlk
gstermektedirler.
1895 de stanbul'da domu olan Yusuf Ziya (Orta), orta re
renimini de ayni ehirde yaptktan sonra, niversitenin at ehliyet
imtihann kazanarak bir sre retmenliklerde bulunmu ve nihayet
gazetecilikte karar klmtr. lk iirlerinde Aruz'u ve sonrakilerde de
Hece'yi kulland. iirlerini Akndan Akna (1916), Cenk Ufuklar (1917),
Aklar Yolu (1919), airin Duas (1919), Yanarda (1928), Bir Selvi
Glgesi (1938) ve Bir Rzgar Esti (1962) adl kitaplard a toplamtr.
Be Hececiler grubunun en gen, fakat en lirik ve en kabiliyetli
airi olan Faruk Nafiz (amlbel), 1898 de stanbul'da dodu. Orta
renimini de ayn ehirde yaparak Tp Fakltesi'ne girmise de buradaki

168

KENAN AKYZ

renimini yanda brakm ve gazetecilie balamtr. 19221946 tarihlerinde Anadolu'nun ve stanbul'un birok liselerinde
edebiyat retmenlii, 1946-1960 tarihlerinde milletvekillii yapm,
27 Mays ihtilalinden sonra si,yasi sank olarak bir L uuk yl tutuklu
kalm ve muhakeme edilclikten sonra heraet etmitir. Dierleri gibi
iire nce Aruz'la balayp sonradan Heee'ye geen Faruk Nafiz,
ilk iirlerini
1. Dnya Sava yllarnd a yaynlad. lk eserleri olan arkn Sultanlar
(1918) ve Gnlden Gnle (1919) Aruz'la yazlm iirlerini tarlar.
Bunlar izleyen Dinle Neyden (1919) deki ve oban emesi (196) ndeki
iirleri ise Hece iledir. Fakat, her iki vezni de beenen ve ustalkla kul
lanan airin Hecc'ye geii kesin bir ekilde olmam ve zaman zaman
yine Aruz'a dnmtr. Nitekim, bu eserleri izleyen Suda Halkalar
(1928) daki iirleri yine Aruz'la yazlm olanlardr. iirlerinde, ok cazip
bir lirizm ile canl bir realizmin yan yana yer ald grlr. Yukardaki
kilerden sonra yaynlam olduu iir ki taplar unlardr : Bir mr
Byle Geti (eski iirlerinden semeler ve yeni iirler) (1932, 1953,
1954, 1959), Elimle Setiklerim (semeler) (1934), Akarsu, (1937,
1940), Aknc Trkleri (1938, 1939), Heyecan Ye Skun (1959).
Devrin airler kadrosunu tamamlamak iin: Kzl Elma (1914,
1941), Yeni Hayat (1918, 1941) ve Altn Ik (1923, 1942) adl kitap
larnda toplad manzumeleriyle makale ve eserlerindeki fikirlerini
nazma sokmaktan baka bir ey yapmam olan Ziya Gkalp'i; daha ok
milli duygular terennm eden manzumelerini Bozgun (1917) adyle
toplayan Aka Gndz'; Hece vezni ile Halk edebiyatmn nazm
ekillerini ilk kullanan ve iirlerini Gz Yalar (1914) oda toplayan kadn
air hsan Raif (1877-1926) i; ilerinden ou eserlerini 1923 den sonra
bastrm ol duklar halde, ilk iirlerini M tareke ve Milli Mcadele
devrinde yaynla m olanlardan Yldzlar ve Glgeler (1919), Hazan
Rzgarlar (1927), Gayya (1930), Su (1933), ile Yollarnda (1935),
Sabah Kular (1943) vr Yerden Ge (1960) adl eserleri ile kufe
Nihal {doumu: 1896)i; Perse fon (1930), Asya arklar (1932), Pnar
(1936), Rzgar (1938), Rzgar ve Dallarda arklar (1961), Laton
(1964) adl eserl eri ile Trk iirinde ncoelenizmin tek temsilcisi Salih
Zeki Aktay (doumu: 1895)1; Bir Gemi Yelken At (1926) ve Hayal
kliminden Dnen Diyor ki (1960) adl eserleri ile Ali Mmtaz Arolat
(doumu : 1897)1; Geceden Taan Dertler (1930), Yayla Trks (1943)
ve Yurdumun Drt Buca (1950) adl eserleri ile Halide Nusret
Zorlutuna (doumu : 190l)y; iirlerini kitap

JODERN TRK EDEBYATI NlN ANA ZGLER

169

halinde bastumam olan Kemalettin Karni Kamu (1901-1948) yu;

akl Talar (1927) ve Bir Yudum Daha (1933) adl eserleri ile Nec
meddin Halil Onan (doumu: 1902)1; Deniz Sarholar (1926, 1929),
Yayla Duman (1934, 1945) ve Sarkz Mermerleri (1942) adl
eserleri ile mer Bedrettin Uakl (1904-1946)y; iirler (196l)i
ile Ahmet Hamdi Tanpnar (1901-1962)1 ve rmcek A (1925),
Kaldrmlar (1928), Ben ve tesi (1932) ve Sonsuzluk Kervan (1955)
adl eserleriylc Necip Fazl Ksakrek (doumu: 1903) i de
kaydetmek gerekir.

Tiy a t r o

1908 den sonra Trk sahne hayatnda yeniden balam olan al

malar Milli Edebiyat devrinde de devam etmi Ye, hu hayat daha cidd1
bir ekilde organize etmek zere, zel teebbsn mal olan tiyatrolarn
yan banda resmi tiyatrolarn kurulmas iin de harekete geilmitir .
stanbul Belediyesi bakdilarndan Operatr Cemil Paa'nn stanbul'da
resmi bir tiyatro kurmak iin giritii teebbs zerine, tannn Fran
sz aktr ve o zamanlar Paris'teki Odeon Tiyatrosu mdr Pierre
Antoine (Piyer Antuan) istanbul'a davet edilerek (1914) gerekli hazr
lklar hzla tamamlanm ve DarUbcdayi'-i Osmani adiyle Trkiye'de
ilk resmi ehir tiyatrosu kurulmutur. Modern bir tiyatronun btn
kuruluuna sahip bulunduu 1915 de yaynlanan tznden de an
lalan bu messeseye, ilk zamanlar, aktrl meslek edinecek sanat
lar yetitirmek iin ayn zamanda bir okul hviyeti verilmesi de d
nlm ve mzikli tiyatro eserlninin oynanmas ve -gelecekteki Trk
operasnn temeli n i kurmak maksadiylc- messes!'dc tiyatro blmn
den baka bir d!' mzik blm bulunmas ve her ik i kolda retim
yaplmas yerinde grlmt. Bu gayeye uygun olarak gerekli retm<'n
kadrolar seilmi, Auluan messesenin genel m d rl i.inc getirilmi
ve yaplan ciddi bir imtihanla ilk renciler de seilmitir. Fakat, bu
suada I. Dnya Sava'nn balamas ve Fransa'nn Trkiye'ye sava
amas zerine Antuan geriye dnmek zorunda kalmtr. Buna ramen,
messese almaa balamtr. Ancak, Trkiye'nin de savaa girmesi
ile, gerek maddi bakmdan ve gerekse bir ksm retmen ve renci lerin
askere alnmalar bakmndan bagsteren eitli glkler kar snda,
messese beklenilen hzla gelimek imkanlarm bulamamtr . Bu
sebeple, Darlhedayi perdesini ancak 20 ocak 1916 da aarak ilk

KE!\ \N ,.,._y :.

170

temsilini Hseyin Suad'n iirk Temel adaptasyon u ile verebilmi

,(' bunu Halit Fahri'nin Bayku telifi izlemitir. Savan gn
getike artan skntlar iinde Darlbedayi de g durumlara
dm, fakat
-aralkl da olsa- almalarn srdrebilmi ve Cumhuriyet'in ilanndan
sonra stanbul ehir Tiyatrosu'nun kuruluuna (1926) kadar varln
l-.oru mutur.
Tziinn ilk maddesinde "telif piyesler y azlmasn tevik mak
,adylc Trk tiyatro edebiyatna da hizmet cdt'cei"' dt' belirtilen Darl
bcdayi, gerekten, Trk tiyatro yazarlar iin ciddi bi r tevik kayna
olmutur. Bu dcvirde lc daha ok iir, roman ve hikayeye rabet gst<> ren
gen Trk yazarlar, ancak 1915 den sonra piyes yazmaa haladlar. Halkn
tiyatroya ilgisini arttrmak iin ilk zamanlar repertuannda hafif Fransz
kom<><lilcrinc yer veren Darlbcdayi'in etkisinde kalm olan bu gt'n
yazarlarn piyeslerinin nemli bir ksm hafif komediler ve vod "illerdir. Bir
k!> m da,
yazarlarnn air olmas sebebiyle, manzum
dramlar halindedir. Bylece, o zamana kadar daha ok Abdlhak Ha mid'i
temsil ettii, 'Manzum dram'' geleneine yeniden dnlm olu yordu. Uzun
Ye salam bir gemie sahip bulunmad iin bu devirde de teknik
bakmdan y ine mkemmellie eriememi olan tiyatro eser lerinin en
baarl ) n, dil ve slubun tahiiliindc varlan merhaledir.
Bu devirde yalnz tiyatro ile u raa iki yazardan birisi ihnr
refik Ahmet uri, tekisi de Msahipzadc Celal'dir.
hnrrefik Almcl uri Sekizinci (1866-1935), istanhul'da dodu.
Galatasaray'clan mezu n olduktan sonr:, memurluk hayatnn en byk
ksmn Ka rant ina Dair<'si'n<le geireli. 1903 de aktr olarak tiyatro
sahnelerine de kan yazar, Darlbeclayi Ynetim Kurulu yeliinde
ve Ankara Halkf', i Sahne. rejisrlnde de bul undu.
hnrref ik Ahmet Nuri, son devrin en tanmm komedi yazar
larndandr. Franszcadan birok adaptasyonlar da yapm olan yaza rn
piyeslerinde o devrin Fransz komedilerinin etkileri vardr. Dil ok canl
"\- e tabii, tel-.nik olduka km vetlidir. Baslm piyesleri unlardr: Gc
Gc Yetene (1918), Kadn Tertibi (1918), Frsat Yoksul u (1918),
Ksmet Deilmi (1920), Hisse-i ayia (Daniel Riche: Le Pretrxtc
piyesi nden adapte), Sekizinci (AJfred Savoir: La huitiemf' femme de la
Barbe-Bleuc piyesinden adapte), Ceza K anun u (Courttlinc: Vingt
jours

J'ombre piyesinden

adapte).

MODERN TRK EDEBYATININ ANA

ZGLER

171

III . Selim'in msaliplerinden bestekar zzet akir Aa'nn torunu

olan ve stanbul'da doan Msahipzade Celal (1868-1959), orta re
niminden sonra, 1889-1908 tarihleri arasnda baz kk memurluklarda
bulundu. 1908 de memurluktan ayrlarak, yalnz piyes yazmakla urat.
!1l piyesi, 1912 ylnda oynanm olan, Kprller'dir. 1917-1923
yl larnda tekrar memurlua dnen yazar,
ou stanbul Operet
Tiyatrosu tarafndan oynanan, hafif mzikli piyesler yazmaa da
devam etti ve 1927-1937 tarihleri arasn<la hretinin zirvesine
ulat. Msahipzade Celal, konusunu genellikle Osmanl tarihinden alan
ve eitli devirlerin sosyal hayatn btn evreleri, adetleri, inanlar,
zihniyetleri ve gln taraflaryle canlandrmaa alan bir yaza rdr.
Sosyal tenkide de b yk yer ayran bu piyesler, daha ok, bir mrs
komedisi karakteri tarlar. Yazar, teknik bakmdan pek kuvvetli
olmayan piyeslerindeki tarihi atmosferi tam olarak verebil mek iin,
kiilerini kendi zamanlarnn vokab ler "c slubu ile konuturmaa
bil hassa dikkat etmitir.

Eserleri: Kprller (1912), stanbul Efendisi(1920, 1936), Lale

Devri (1921, 1936), Macun Hokkas (1936), Yedeki (1936), Kaklar
(1936), Atl Ases (1936), Demirba arl (1936), taat 'lam (1936), Fcrmanh Deli Hazretleri

Bu devirde, daha ok romanc ve hikayeci veya air olarak hret yapp da ayn zamanda tiyat

Bunlar arasnd a, romanc ve hikayecilerden Aka Giind z'n genel likle yurtseverlik temasn ileye
1934), Yarm Osman (Ank. 1933); daha ziyade hafif komediler ya zan ve ayrca franszcadan bir

172

KENAN AKYZ

Tiyatro eseri yazan airler arasnda ise Halit Fahri, bu devrin ilk
manzum piyesi olan Bayku (1916, 1919, 1927, 1939, 1948) ile bata gelir.
iirlerinde olduu gibi piyeslerind e de marazi bir hzn ve mistisizm
hkm sren Halit Fahri'nin, yine hepsi de manzum birer dram olan,
dier piyesleri unlardr: lk air (1923), Snen Kandiller (1926),
Nedim (1932), On Yln Destan (1933), Hayalet (1936), Bir Dolaptr
Dnyor (1958).
Halit Fahri'yi -manzum ve o zamanlar ok beenilen- Binnaz
(1918, 1941) adl piyesi ilf' izleyen Yusuf Ziya'un, bundan baka, phe
(1918), Name (1919), Krdm (1919) ve Eski Mektup (1923) ad l
drt piyesi daha vardr.
Bu devir airlerinden olup tiyatro ile ge ilgilenmi bulunanlar ara
snda Faruk Nafiz'i de Canavar (1924, 1926, 1944), Akn (1932), z Yurt
(Ank. 1932), Kahraman (1933), Ate (1939) ve Yayla Kartal (1945)
adl piyesleriyle katmak gerekir.
Btn bu eserlere, yine bu devirde yetimi yazarlardan Midha t
Cemal'in Kemal (1912) ve 28 Kanun- Evvel (1918); mer Seyfettin'in
Mahupluk mtihan (1938, 1943, 1952, 1957); Refik Halid'in
Deli
(Halep 1929, stanbul 1939); Halide Edib'in Kenan obanlar (kk
bir opera livresi) (1918) ve Maske ve Ruh (1945); Raif Necdet - M. Rauf 'un
Tiraje (1919); Yakup Kadri'nin oynanp henz baslmam olan Veda
(1909), Saanak (1928), Maara (1934); Necip Fazl'm Tohum (1935),
Bir Ad am Yaratmak (1938), K nye (1940), Sabr Ta (1940), Para
(1942), Niim- Dier Parmaksz Salih (1949) ve Salih Zeki'nin Maara
(1936) ve Hallac- Mansur (1944) adl piyesleri eklenmelidir.

R o m .a n v e

H ik ay e

1908 den sonra, hissi: temalar il eyen, dil haknmndan Scrvet-i

Fun nesrinin bir devam olan, toplumun hayat ,e mesleleriyl<'
genelli kle ilgisiz Fecr-i Ati hikay e ve roman l arnn yan banda; daha
ok hayata ve toplum meselelerine ynelen, yapma dil , c slubu bir
yana braka rak konuma dilini ve slubunu hakim klmaa alan
yeni bir hikaye YC roman tarznn da hzla yer almaa balad
grlr. Bu tarz roman ve hikayeler arasnda, Ebubekir Hazm'n
Kk Paa (1910) roman Ye Refik Ha]id'in Memleket Hikayeleri
(1919) gibi, vakalarn getii

,roDEllJ\

TL RK EDEB'!. \Tl"<I'\

/\ N \ ZGLER

175

,irlcri ya Sinekli Bak.arda olduu gibi byk ehirlerin fakir eHc

lerine veya Tatarck ve Dner Ayna'da olduu gibi ky hayatna ynel
diklerini de kaydetmek gerekir. Ancak, ahs ve evre tas,irlcrinin ok
realist olularna karlk, tabiat tasvirlerini n genclJjkll' sbjektif kal
dklar grlr.
Son devir Trk romannda slupuluun gcndlikle ikinci plana
dm olduun u gstcreLilecck en ak delillerden biri de, hi phe:;i.;,
Halide Edib'i n slubudur. Tamamyle d ikkatsiz olan, zaman zaman
basit sentaks kurallar bile dikka te almayan ve hayal sanatlarna pl'k
az yer veren bu slubun -daha ilk romanlardan balayarak- tamlama
lardan kandn ,e konuma diline bal kalmaa altn sylemek
gerekir. Fakat, romanlarndan nce yazldklar iin olacak, yazd
ilk hikayelerde, henz Servrt-i Fnun nesrinin dil ,e slubund an kur
tulamad ve ancak daha sonraki hikayelerinde normal konuma dilinin
ve slubunun vokabler ve slubuna ynelebildii grlr. n planda
gelen kahramanlar yine kadnlar olan ve teknik bakmdan olduka
zayf bulunan bu hikayelerind e, gnlk hayatn canl vc dikka te deer
sahnelerini bulmak mmk ndr.
nce Fecr-i Ati'ye girip sonra Milli Edebiyat cneyanna katlm
olan Yakup Kadri Karaosmanol u (doumu: 1889) d a, son devrin
n planda gelen romanclar arasndadr. Manisa'nn Karaosmanoul lar
a i lesindendir. Kahire'de dodu. Alt yanda iken Mani&a'ya dnd.
1906 da, ailece tekrar Kahire'ye giderek orada iki yl daha kald. lk
"e orta renimini Manisa, zmir VI' Kahire'de yapt. 1908 de stanbul'a
dnd ve znir'den okul arkada olan ebabettin Sleyman ile birlik
te, bir aralk, mid (1908) adl bir de edebiyat dergisi kurd u. 1909 da
Fecr-i Ati'ye girdi ve onun en hararetli savunucularndan oldu. Bu tarih
ten I. Dnya Sava'nn sonuna kadar yazd mensurc, hikaye ve ma
kalelrini Servet-i Fnun, Resimli Kitah, Rbab ve Yeni Mecmua
dergileri ile Peyam (edebi ilave) ve kdam gazetelerinde yaynlad.
1920 de, Milli Mcadele'yi yakndan grmeleri iin arlp giden
yazar lar arasnda o da vard. Bu geziden dnnde, ilk roman olan
Kiralk Konak, kdam gazetesinde tefrika edildi. 1922 de, ikinci roman
olarak, Nur Baba'y bastrd ve Ankara'ya gitti. Bundan sonra,
Ankara'daki Hakim iyyet-i Milliyye gazetesine makaleler ve
stanhul'claki Cumhu riyet gazetesine de fkralar yazmaa halad.
1926-1928 yllannda, tedavi iin lsvire'ye gitti. Alp Dalarndan
bal altnd a buradan

' -------

lara brakr. Milli Mcadele'nin baarya ynelmesi ile, yazar da ktmserliin dourduu egoizmden syrlarak, tekrar hayata ve olaylara
ynelir. 1922 baharnda yapt Ankara ve Bat Anadolu gezisinde,
Trk kylsnn hayatn ) akndan tanr.
Trk toplumunun hayat ve meseleleri, Yakup Kadri'nin romanlar
nn balca temalardr. Hatla yazar bunu kronolojik bir sra altnda
yapmay da i hmal etmemi ve Tanzimat devrinden Cumhuriyet devrine
kadar, Trk toplumunun eitli tarihi devirlerdeki hayatn ve mese
lelerini canland11maa almtr. Gerekten, Kiralk Konak Tanzi
mat'tan 1. Dnya Sava'nn sonuna kadar yetimi kuan d
n ,e yaaylarndaki deiikliklerin; Hkm Gecesi, stanbul'un
I. Dnya Sava'ndaki vr Sodon ve Gomore yine ayni ehrin Mtareke
yllarndaki yaaynn; Yaban, Milli Mcadele devri Anadolu'sunun ;
Ankara, Cumhuriyet devri Trkiye'sinin; Panorama 1, Cumhuriyet'ten
sonraki inklaplar devrinin; Panorama II, de Atatrk'n lmnden

sonraki yllar tenkidi bir ekilde tasvir ve tahlilleridir. Bundan baka,

Bir Srgn'de, il. Abdlhamid devrinin aydn tipi olan Jn Trklerin
almalar, Paris'teki hayatlar ve Bat medeniyetinin zayf ynleri

176

KENA"l

AKY.'Z

gnderip stanbul'daki Milliyet gazetcsind kan yazlarn, sonrada "1

kitap halinde de bastrd (1942). Ksa srelerle romanlarn yaynlamaa
devam eden yazar, sanatla politikay birll'tirmek ga}csiylc l-.arlan
Kadro dergisinin yazarlar arasna katld. 1935 den sonra Bern, Tiran,
Prag, Lahcy ,. e Tahran eliliklerinde bulund u. Prag'da iken (1938)
bitirdii Ata trk adl monorafisini <le pynla<l (1946, 1955). imdi
yine milletvekilidir.

Romanlar : Kiralk Konak (1922, 1939, 1947), ur Baba (1922,

1923, 1939, 1948), Hkm Gecesi (1927), Sodom ve Gomorc (1928),
Yaban (1932, 194,2, 1945, 1955, 1956), Ankara (19'H, 194-4), Bir Srgn
(1938, 1945), Panorama I (1953), Panorama II (1954), Hep O ark
(1956). Hikayeleri : Bir Srencarn (1913, 1913), Rahmet (1922, l
923), izmir'den Bursa'ya (Halide Ed ip, Falih Rfk ve Mehmet Asm
ile bir likte) (1922), Milli Sava, Hikayeleri (197). :\lensf. releri :
Erenlerin Bandan (1922, 1923), Okun Ucundan
(Okun Ucundan
- Eren lerin Bandan - Kadnlk ve Kadnlarmz - Dier Nesirler)
(1940, 1946), Alp Dalarndan ve Miss Chalfrin'in Albm (1942).
Makaleler : Erge nekon I ve II (1929).
Fecr-i Ati'de bulunduu zamanlar hu topluluun btn zellik
lerini benimsemi ve tamam) le ferdiyeti bir sanat anlayna s3:hi p
bulunan Yakup Kadri, Balkan Harbi'nin hemen hemen btn Trk
aydnlarnda meyd ana getirdii uyanklkla, "sanat iin sanat" form
lnn pek doru olmadma inanmt. Ancak, gerek alkanlkJar ve
gerekse kendi dnyasna ynelmekten holanan yaradl yznden,
bu inan deiikliine ramen, hayata kolay kolay ynelemedi. Birka
yl sren bocalama ve arama dnemi iinde, Yahya Kemal ile birlikte,
bir ncv-yunanilik r amay bile dndii. Fakat, Balkan Harhi'ndcn
sonra I. Dn) a Sava'nn da btn memlekete yaygn ok ak ve ac
gerekleri karsmd a, 1916 d nn ba layarak, gnn gereklerini ve milli
duygular canlandran hikayeler yazmaa balad. Bylece Milli Ede
liyat harekrti ne katlm olan yazar, yenilgi ile biten savam aclarn
un utabilmek iin, romantizm]<' kark bir mistic,izme gmld. Eren
lrrin Bandan (Tefrika, 1919) adl mensu rclcr serisi, h u psikolojinin
ifa desidir. Yine bu sralarda yazlp Bektai tekkelerindeki hayat tasvir
eden ve ilk roman olduu halde Kiralk Konak'tan sonra yaynlanan
Nur
Baba'da da ayn psikoloiinin belirtileri vardr. al altndaki stanbul'- _

178

KE"IAi\

AKYZ

Terceman- Hakikat gazetesinde almaa balad (1908). Scrvet-i

Fnu ve Resimli Kitab gibi edebiyat dergileriyle Ct'm ve Kalem gibi
mizah dergilninde de hikayeleri, m,m,f releri ve fkralar kyordu.
1909 da Fecr-i Ati'ye girdi. Bir aralk, Son Havadis adl ok ksa sren
bir gazete de kard. 1912 de. Ahmet hsan 'n bakan bulunduu
Beyo lu Belediyesine bakatip oldu. ktidarda bulunan ltihad ve
Terakki Partisinin ve hkumetin aley!inde olan yazlarndan dolay,
1914 de Sinob'a srld. Burada, ilk c, lcnmcsin i yapt. Sinob'tan
orum'a,
ornm'dan An.kara'ya ve Ankara'da Bilecek'e gnderildi. 1917 de
lstanbul'a dnd ve Yeni Mccmua 'ya yazmaa balad. Mtarcke'nin
yaplmas zerine, dergi kapand ve Refik Halid i ktidara geen Hr
riyet ve 'tilaf partisine girdi. Sabah gazetesine bayazar ve alt
ay kadar da Posta ve Telgraf Genel Mdr oldu. Bir sre de Alemdar
gaze tesine yazdktan sonra, Aydcde adl Jl'lizah dergi,ini ka naa
ba lad (1922). Bu dergide Milli Mcadele aleyhindeki yazlan
yznden den, lstanlul'un kurtulu unu izleyen gnlerde, tevkif
edilmek zere iken kaarak , Beyrut'a gitti (1922). Ad siyasi
srgnler listesine gir miti. Beyrut'tan Surye'ye geerek Haleb'teki

Doru Yol gazetesine yazmaa balad. Bu gazetede kan yazlan, l

926 ya kadar, yine T r
kiye aleyhinded ir. Burada ikinci evlenmesini de yapt. Ayni gazetede
,....

., 1

.... .,

i'1

.... 1

n_

-!---- --------

t_ .._ ..., _ \..-- 1'..l -

MODER N TRK EDEBYATININ ANA ZGLER

177

Milli Mcadele'ye de balanmann imkanszlndan tr byk bir

mitsizlie den yazar, tam bir egoizm iinde, kendisini maddi haz
lara brakr. Milli Mcadele'nin baarya ynelmesi ile, yazar da ktm
serliin dourduu egoizmden syrlarak, tekrar haya ta ve olaylara
ynelir. 1922 baharnda yapt Ankara ve Bat Anadolu gezisinde,
Trk kylsnn hayatn yakndan tanr.
Trk toplumunun hayat ve meseleleri, Yak up Kadri'nin romanlar
nn balca temalardr. Hatta yazar bunu kronolojik bir sra altnda
yapmay da ihmal etmemi ve Tanzimat devrinden Cumhuriyet devrine
kadar, Trk toplumunun eitli tarihi devirlerdeki hayatm ve mese
lelerini canlandmaa almtr. Gerekten, Kiralk Konak Tanzi
mat'tan 1. Dnya Sava'nn sonuna kadar yetimi kuan d n
ve yaaylarndaki deiikliklerin; Hkm Gecesi, stanbul'un
I. Dnya Sava'ndaki ve Sodom ve Gomore yine ayni ehrin Mtareke
yllarndalci yaaynn; Yaban, Milli Mcadele devri Anadolu'sunun;
Ankara, Cumhuriyet devri Trkiye'siain; Panorama I, Cumhuriyet'ten
sonraki inklaplar devrinin; Panorama II, de Atatrk'n lmnden
sonraki yllarn tenkidi bir ekilde tasvir ve tahlilleridir . Bundan
baka, Bir Srgn'de, II. Abdlhamid devrinin aydn tipi olan Jn
Trklerin almalar, Paris'telci hayatlar ve Bat medeniyetinin zayf
ynleri belirtilmitir.
Btn romanlarn ve -Bir Serencam'dalci ilk hikayeleri hari
htn hikayelerini sosyal temalara dayandran Yakup Kadri'de salam
bir gzlemcilik ve ona dayanan kuvvetli bir realizm vardr. Ancak hu
realizm, onun, romanlarndaki tarihi olaylar ve toplumsal meseleler
hakkndaki kendi dncelerini belirtmesine de engel deildir. Salam
bir teknie sahip olan ve karakterlerini ok baarl bir ekilde canlan
drmasn hilen yazar, fikir bakmndan olduka ykl olan roman ve
hikayelerini kuruluktan kurtarmak iin, onlara birer ak olay eklemei
de unutmamtr. Fakat, ilcinci planda kalan hu ak olaylarndan baka,
roman ve hikayelerini cazipletiren asl nemli amil onun titiz bir slupu
oluudur. Gerekten onun slubu, Halit Ziya'dan sonra, son devir Trk
romannda grebildiimiz en salam sluptur.
Yine Fecr-i Ati'ye girdikten sonra Milli Edebiyat hareketine 1917
de katlm olan Refik Halid Karay da, hu devrin romanc ve hikaye
cileri arasndadr . 1888 de stanbul'da dodu. nk ve orta renimini
ayni ehirde yaptktan sonra, Hukuk Fakltesi'ni yanda brakarak,

178

KE'IA AKYZ

Terceman- Hakikat gazetesinde almaa balad (1908). Scrvet-i

Fnun ve Resimli Kitab gibi edebiyat dergileriyle Cem ve Kalem gibi
mizah dergilerinde de hikayeleri, memureleri ve fkralar kyordu.
1909 da Fecr-i Ati'ye girdi. Bir aralk, Son Havadis adl ok ksa sren
bir gazete de kard. 1912 de, Ahmet hsan'm bakan bulunduu Beyo
lu Belediyesine bakatip oldu. ktidarda bul unan ttihad ve Terakki
Partisinin ve hkumetin alry:tinde olan yazlarndan dolay, 1914 de
Sinob'a srld. Burada, ilk CYlcnmcsini yapt. Sinob'tan orum'a,
orum'dan Ankara'ya ve Ankara'dan Bilccek'e gnderildi. 1917 de
stanbul'a dnd ve Yeni Mecmua'ya yazmaa balad. Mtareke'nin
yaplmas zerine, dergi kapand ve Refik Halid iktidara geen Hr
riyet ve 'tilaf partisine girdi. Sabah gazetesine bayazar ve alt ay
kadar da Posta ve Telgraf Genel Mdr oldu. Bir sre de Alemdar
gaze tesine yazdktan sonra, Aydede adl JYJizah dergisini km maa
ba lad (1922). Bu dergide MilJi Mcadele aleyhindeki yazlar
yznden den, stanbul'un kurtuluunu izleyen gnlerde, tevkif
edilmek zere iken kaarak, Beyrut'a gitti (1922). Ad siyas srgnler
listesine gir miti. Beyrut 'tan Surye'ye geerek Haleb'teki Doru Yol
gazetesine yazmaa balad. Bu gazetede kan yazlar, 1926 ya kadar,
yine Tr kiye aleyhindedir. Burada ikinci evlenmesini de yapt. Ayni
gazetede tefrika edilen Min-el-bab lel-mihrab adl siyasi anlarnn
stanbul'da da tefrika edilmesi iin yaplan teebbse hkumete
msaa de edilmedi. Bu sralarda yine Halcb'te Vahdet adnda bir
gazete karmaa ba layan Refik Halid'in Trkiye hakkndaki
fikirlerinde msbet bir gelime balam, 1928 de !atin harflerinin
kabln ve onu izleyen z t.rke hareketini takdirle karlamtr.
Buna karlk, Trkiye'nin siyasi ev relerinde de ona kar olan
tutumda bir geveme grlmtr. Hikayeler, romanlar, fkralar
yazmaa devam eden Refik Halid, 1938 de kan si yasi af zerine
stanbul 'a dnd.

Romanlar : stanbul'un yz (1920, stanbul'un Bir Yz 1939),

Yezid 'in Kz (1938, 1939), ete (1939), Srgn (1941, 1944), Anahtar
(1947), Bu Bizim Hayatmz (1950), Nilgn (I. c. Mapa Melikesi Nilgn,
II. c. Trk Prensesi Nilgn, III. c. Nilgn' n sonu) (1950, 1960), Dii
rmcek (1953), Bugnn Sarayls (1953), Yer Altnda Dnya Var
(1953, 1954), 2000 Ylnn Sevgilisi (1954), ki Cisimli Kadn (1955),
Kadnlar Tekkesi (1955), Karl Dadaki Ate (1956), Drt Yaprakl
Yonca (1957). Hikayeleri : Memleket Hikayeleri (1919, 1939), Gurbet

MODER N TRK EDEBYATININ ANA ZGLER

179

Hikayeleri (1940). Hikayeler ve fkralar : Tandklarm (1919, 1941),

Ay Peinde (1922, 1940), Bir Avu Sama (1939), lk Adm (1941),
Makyajl Kadn (1943), Tanrya ikayet (1944).
Son devir Trk edebiyatnn en dikkate deer ahsiyetlerinden olan
ve ilk hretini mensfu-eleriyle .yapan Refik Halid, zamanla, fkra ve
hikayeye ve oradan da romana geti. Bilhassa srgnden Trkiye'ye
dndkten sonra, tamamyle roman alanna yerlemi gibidir. Bunun
sebebi ise, fkra ve hikayelerin gnlk olaylarla daha ok ilgilenmeleri ve
ve bu yzden politikaya girmee daha elverili olmalardr. Srgnln
on alt yllk strabndan sonra, politikayp dnmemekte kararl olan
yazarn yalnz romana balanmasn tabii grmek gerekir.
Refik Halid'in fkra, hikaye ve romanlarnda en ok dikkati
eken zellik, gzlem kabiliyetindeki nstnlktr. Olaylar ve
karakterleri en ince noktalarna kadar grmekteki baars gerekten
byktr . An cak, bu baarnn daha ok d grnlere
ait
bulunduunu, olaylarn sebeplerine ve kiilerin i dnyalarna fazla ilgi
gstermediini de syle mek yerinde olur. Bunun iindir ki yazlarnda
tasvirlerinok baarl ve canl olmalarna karlk, tahliller pek az
grlr.
Refik Halid'in ikinci nemli zellii ise, olaylarn ve insanlarn
drst olmayan, kurnazlk ve menfaatlkla ilgili ynlerini arayp bulma
a iddetle merakl olmas ve bunun sonucunda, ister istemez, mizah
ve tenkide kamak zorunda kalmasdr. Hemen btn yazlarnda bulu
nan bu mizah unsuru yznden, birok fkralar ile hikayelerini biri
birinden ayrmak da gleir. Onun zelliklerinden sz edifken, ahsla
rnn daima kendi toplumsal evreleriyle birlikte verildiklerini, konuma
dilini ve sllbunu b tn tabiilik ve canllklar ile yaattn da kay
detmek gerekir.
Gen Kalemler'in ateli yazarlarndan ve son devrin en dourgan
ve popler romanc ve hikayecilerinden olan Aka Gndz (1886-1958),
Selanik'e bal Katerina kasabasnda dodu. lk renimini Serez ve
Selanik'te, orta renimini Galatasaray Lisesi ile askeri okullarda yapt.
Harb Okulu'nda okurken, hastalanarak ayrld. Bundan sonra Paris'e
gidip yl kadar Hukuk Fakltesi'ne ve G zel Sanatlar Okulu'na devam
etti. Hareket Ordusu ile birlikte stanbul'a geldi ve hayatn yazlaryle
kazanmaa balad. stanbul'un igali zerine, Malta'ya srld. 19321946 yllar arasnda Ankara milletvekili idi.

180

KEN \N

Al.YZ

Romanlar : Kurbaack (1919), Dikmen Yldz (1927, 1938, 1940,

1943), Odun Kokusu (1928, Hicran: 1938, 1942), Tank-Tango (1928),
ki Sng Arasnda (1929), Yaldz (1930), apkn Kz (1930), Aysd
(1932, 1933) Ben ldrmedim (1933), Onlarn Roman (1933), Kokain
(1935), vey Ana (1935, 1939, 1940), C Kzn Hikayesi (1933, 1943),
Akn Temizi (1937), apraz Delikanl (1938, 1944), Zekeriya Sofras
(1938, 1944,), Mezar Kazclar (1939), Giderayak (1939), Yayla Kz
(1910, 1945), Bebek (1941), Bir frn Gizli Defteri (1943, 1946),
Eer Ak . . . (1946), Sansaros (1946), Bir Kzn Masal (1954). Hikaye
leri : Trkn Kitab (1913), Trk Kalbi (1913), Hayattan Hikayeler
(1928), Bu Topran Kzlar (1935, 1942, 1945). Mensureleri : Tiirk
Duygusu (1941).
lk hikayelerinde ok samimi bir milliyeti ve idealist olarak
gr len Aka Gndz, tad byk gzlem kabiliyeti ile ve zamanla
kuv vetli bir realizme ve hatta natralizme kaymtr. Roman ve
hikaye lerinde, ok deiik ka rakterlere ,c evrelere rastlanr. Ancak,
olaylardan ok karakterlere nem verdii ve onlar ok kuvvetli bir
realizmle tas vir ettii grlr. Gerek romanlar ve gerekse hikayeleri
teknik bir m kemmellie rriemedikleri gibi, konumalarn ok canl
olularna kar lk, zaman zaman mizahlaan slubunda bir zeni de
gze arpmaz.
Yeni Lisan davasn ilk defa ortaya atarak onu tam bir sebat ve
samimiyetle aklayp savunan ve ilk baarl rneklerini de veren mer
Seyfettin (1884-1920), son devir Trk hikayeciliinin en nt>mli ahsi
siyetidir. Bir subayn oludur. Balkesir'e bal Gnen'de dodu. lk
ve orta renimini stanhul'da yaptktan sonra, Harl Okulu'ndan te
men olarak kt. 1908 e kadar zmir'de, ondan sonra da Makedonya'da
grev ald. 1910 da, subaylktan ayrlarak Selanik'c yerleti ve hayatn
yazlanyle kazanmaa balad. Balkan IIarbi'ndc tekrar askerlie d nerek
Yanya'nn savunmasna katld ve orada yunanllara esir dt. Bir
yllk esaretten sonra 1stanbul'a gelerek askerlikten ayrld ve haya tn
yine yazlaryle kazanmaa alt. 1914 den lmne kadar, Kaba ta
Lisesinde edebiyat retmenlii yapt. Hikayelerini Gen Kalem'ler den
sonra Trk Yurdu, Yeni Mecmua, Byk Mecmua Ye air gibi
dergilerde yaynlad.

Hikyeleri : Eshab- Kehf'imiz (1918), Harem (1918), Efruz Bey

(1919, 1957), Yalnz Efe (tefrika, Byk Mecmua, 1919), Yksek k
eler (1923, 1926, 1938, 1942, 1953, 1958, 1962), Gizli Mabed
(1923,

MODERN TRK ED EBYAT IN IN ANA ZGLER

181

1938, 1942, 1945, 1953), Bahar ve Kelebekler (1927, 1938, 1943, 1949,
1955), Beyaz Lale (1938, 1942, 1944, 1947, 1949, 1956, 1962), Asilzadeler
(1938, 1943, 1952, 1957), Bomba (1938, 1940, 1947, 1953, 1956, 1958,
1958, 1962), Mahupluk mtihan (Bir piyes ve hikayeler) (1938), Dalga
(1943, 1952, 1958), lk Den Ak (1938, 1940, 1945, 1953, 1962), Nokta
(1956), Tarih Ezeli Bir Tekerrrdr (1958).
Ara sra iirler de yazm olan mer Seyfettin, hikayecilikteki
ilk hretini Gen Kalemler'de yaynlad hikayel erle salad. Bu
tarihten lmne kadar geen dokuz yl iinde ve bilha ssa 1. Dnya
Sava yl larnd a sk sk yaynlamaa devam ettii baarl
hikayeleriyle, son doYir Tiirk hikayeciliinde hakl ve nemli bir yer
kazand. Konularn ounlukla
toplum un
hayatndan
alan
hi
kayelerinde yapmak istedii ey, milli uuru kuvvetlendirmek ve
aksak ynleri mizah yollu tenkid ederek, Trkiye'nin medeni
kalknma sn hzlandrmaktr. Bunun iin dir ki, Bat medeniyetini
yarmyamalak benimsemei meziyet zayan lara, zppe ve dejenerelere
iddetle dmandr. Hikayelerinin toplumsal bir hiciv karakteri
tamalar da bund andr. Bu hicve, Refik Halid 'teki kadar olmamakla
bera ber, mizacndan gelen bi r mizah unsurunun yer yer karm
olduunu da kaydetmek gerekir. m paratorlukta Trk un surunun milli
uurunu uyandrmak gayesiyle yazd hikayeler arasnda Beyaz Lale,
Bomba ,
Hrriyet Bayraklar, Eshab- Kehf'imiz ,
Bahar ve
Kelebekle, Primo-Trk ocu u , Kzl Elma Neresi ?, anakkale'den
Sonra, Fon Sadritay'nn Olu en tannm olanlardr. Biraz da 1.
Dn ya Sava'nn yaratt duygularn etkisi olmakla beraber,
daha ok Trklerde kendileri ne giiven duygusunu arttrmak iin
yazd ve konu larn Osmanl tari hi nin kahramanlk olaylarndan
alan Vire, Ban Vermeyen ehit, Pembe ncili K aftan, Forsa,
Topuz gibi hika yelerini de yukardaki hikayelere eklemek yerinde
olur. Kahraman Efruz Bey olan hikayeleri , yabanc kltrl e dej enere
olmu sahte aydnlara; Tuhaf Bir Zulm, Kurbaa Duas, Falaka,
Yalnz Efe, Hatiften Bir Seda, Keramet gibi hika yeleri cehalet ve
taasuha ; Gizli Mabed 'teki hika ye leri Batnn Douyu anlayndaki
sathilie yneltilmi ar tenkidler oldu gibi; Yksek keler,
Ko, Klah, Nasl Kurtarm ? akmak gibi hikayeleri de dorudan
doruya mizahla ilgilidirler. Btn bu hika yelerde, salam bir tekni
in varl iddia edilemez . Hatta, baz hika yeleri fkradan bozma bir
durumdadrlar. Btn kuvvetiyle toplumsal tenkide ynelmi olan
yaza rn hikayelerinde, psikolojik bir derinlik bul-

182

KENAN AKYl:Z

maa da imkan yoktur. Ancak, buna ramen, karakter yaratmadaki

kabiliyeti inkar edilemez. Efruz Bey ve bir nevi halk filozofu diyebile
ceimiz Cabi Efendi gibi ok tannp sevilmi karakterlerini bu kabiliyetine borludur .
Son devrin en sevilen roman ve hikayrcilninden biri olan ReaL
Nuri Gntekin (1889-1956) stanbul'da dodu. lk ve orta renimini
Anadolu'nn baz ehirlerinde yaptktan sonra, stanbul niversi tesi
Edebiyat Fakltesini bitirdi (1912). Uzun sren memurluk hayatnn
byk bir ksm lise edebiyat retmenlikleriyle maarif mfeuiliinde
geti. Bir sre de milletvekilliinde (193)-1943) ve Paris Kltr Ataeliinde (1950) bulundu.
Romanlar : alkuu (1922, 1923, 1924, 1928, 1935, 1939, 1942,
1945, 1957, 1959, 1962), Gizli El (1924, 1954, 1959), Damga (1924, 1928,
1943, 1944, 1957, 1959), Dudaklan Kalbe (1924, 1925, 1932, 1943, 1956,
1957), Akam Gnei (1926, 1928, 1942, 1957), Bir Kadn Dman
(1927, 1943, 1945, 1958, 1962), Yeil Gece (1928, 1945, 1959), Acmak
(1928, 1941, 1957, 1959), Yaprak Dkm (1939, 1941, 1944, 1958, 1960),
Kzlck Dallar (1932, 1941, 1957), Gkyz (1935, 1958), Eksi Hastalk
(1938, 1958), Ate Gecesi (1942, 1958), Deirmen (1944, 1958), Miskinler
Tekkesi (1946, 1958), Harabelerin iei ve Tanr Misafiri (Tanr l\fisa
firi -hikaye-) (1953), Kan Dh as (1960), Son Snak (1961). Yalnz
tefrika edilip kitap halinde baslmayanlar: Ripka fa Ediyor (Ulus, 1949),
Kavak Yelleri (Ulus, 1950). Ilikiiyeleri : Roild Bey (1919), Recim
Genlik ve Gzellik (1919), Tanr Misafiri (1927, 1953, 1960), Snm
Yldzlar (1928, 1960), Leyla ile Mecnun (1928, 1962), Olaan ler

(1930, 1959).
Yaz hayatna 1. Dnya Sava yllarnda k k hikayeler ve piyes
ler yazmakla balam olan Reat Nuri'nin hreti, alkuu'nun basl
masiyle birdenbire geliti. Esas temas romantik bir ak olan bu roman,
Bal Anadolu'nun deiik ehir, kasaba ve kylerinde geen vakas ve
hu yerlerin hayatn aksettirmesiyle de dikkati ekmitir. Romann dier
bir zellii de, stanbullu bir gen kzn, bir roman vakasnda, ilk defa,
Anadolu kasaba ve kylerinde retmen olarak yer almas ve o zamann
birok glklerine gs germesiydi. Yazar, bilhassa genler arasnda b
yk ilgi uyanclran bu trl romantik ak maceralar iinde,maarif mfet
tilii ile 1927 den sonra srekli olarak gezip dolamak imkann bulduu
Anadolu'nun yerli hayatn ve kiilerini de byk bir kudretle birok ro-

MODERN T RK EDEBYATIN IN A NA ZGLER

manlarnda yaatmakta devam etti. Bu gezilere ait izlenimlerinin

ks mru, ayrca, Anadolu
Notlar (1936, 1946, 1962) adyle
yaynlad . Gl bir gzlemcilie dayanan bir realizmin cazip
lirizmle kart romanlarnda, ok samimi bir slupla ok tabii
konuma dilinin ha kim bulunduu grillr. Yazarn tahkiyede
psikolojik tahlillerdeki gcne de bilhassa iaret etmek gerekir.

183
bir
de
bir
bir
ve

Gecikmi bir romanc ve hikayeci olmakla beraber, Ebubekir Ha

zm Tepeyran (1864-1947) da son devir Trk romannda kendini tant m
olanlardandr. Nide'de dod u. Uzun sren memurluk hayat birok
valiliklerde, Dantay yeliinde, milletvekilliinde geti ve iki defa
Dahiliye Nazrl yapt. Bursa valilii srasmda Milli Mcadele'ye yar
dm ettii iin, stanbul hkumetince idama mahkum edilmiti.
Eserleri : Eski eyler (hikayeler, 1910), Yeni eyler: Kk Paa
(roman, 1910, 1947), Zalimane Bir dam Hkm (siyas awlar, 1946),
Canl Tarihler: Ebubekir Hazm Tepeyran-Hatralar (1947).
Scrvct-i Fn uncularla ayni kuaktan bulunmasna ve onlarla yakn
dostluklar da olmasna ramen, onlarn sanat anlaylarn daha ok
dil ve slup bakmndan benimsedi. Gerekten, srekli bir ekilde idari
ilerde alt iin il. Abdlham id zamannda edebiyatla uramak
cesaretini hakl olarak kendisinde bulamayan yazarn, 1908 den sonra
yaynlamaa balad hikaye ve romanlarnda dil ve slup bakmndan
Servet-i Fnun nesrinin etkisinde olduu grlr. Ancak, daha ok
ferdi temalar ileyen kiik hikayeleri istisna edilecek olursa, Tanzimat
devrinde Karabibik ile balam olan ky hayat temasn Kk Paa
adl romannda ok daha geni ve derin bir <'kilde ele almak suretiyle,
Se:-vet-i Fnun romannn ferdi tema snrlarn tamamiyle amtr.
Tarada geen uzun memurluk yllarnn ok realisl gzlemlerini tayan,
ky hayatn btn zellikleriyle ileyen bu roman, Trk edebiyatnda
bilhassa il. Onya Sava'ndan sonra byk bir rabet kazanm olan
ky romannn il k ve baarl rneidir.
Milli Edebiyat devrinin romanc ve hikayeci kadrosunu tamamla
mak iin: Raif Necdet Kestelli (1881-1936) nin Ziya ve Sevda (hika
yeler, 1924) ve Semavi htiras (roman, 1933); Mfide Ferid'in Aydemir
(1918), Pervaneler (1924) adl romanlarn; Halide Nusret Zorlutuna'nn
Kller (1921), Sisli Geceler (1925, 1938, 1943), Gl'n Babas Kim ?
(1933), Beyaz Selvi (1945) romanlarn; kufe Nihal'in Renksiz strap

184

KENAN AKYZ

(1928), Tevekkln Cezas (1928), l Gnei (1931), Yakut Kayalar

(1931), Yalnz Dnyorum (1938) romanlarn; Falih Rf k'nn Roman
(1930) n; Yusuf Ziya Orta'n Krk Dkkan (1931), eker
Osman (1932), Katl Ev (1953), G (1943, 1961) romanlarn;
Fantl: Nafiz amlhel'in Yldz Yamuru (1936) romann; Midhat
Cemal Kuntay 'n stanbul (1938) romann; Halit
Fahri
Ozansoy'un Ak Yolunun Yolcular (1938), Sulara Giden Kpr (1939)
romanlarn; Orhan Seyfi Orhon'un ocuk Ad am (1941) romann ve
Ahmet Hamdi Tanpnar'n Mahur Beste (tefrika, 1944), Huzur (1949),
Sahnenin Dndakiler (tefrika, 1950), Saatleri Ayarlama Enstits
(tefrika, 1954) adl romanlarn ve Abdullah Efendi'nin Ruyalar (1942)
ve Yaz Yamuru (1955) adl hikaye kitaplarn da eklemek gerekir.

M iz a h

v e

H i civ

Milli Edebiyat devri, Trk mizahnn en hareketli, en ok gelitii

ve modern anlamna en ok yaklat devirdir. Gerekten, bu devirde,
ferd.i unsurlardan olduka kurtulan mizahn toplumsal ve politik ko
nulara yneldiini, nkte ve bulu bakmndan daha da inceldiini ve
fikir ynnden de kuvvetlenerek deerli birok temsilciler yetitirdiini
gryoruz . Toplumsal ve siyasi tenkidin n plana getii bu devir mizah
edebiyatnda nazmn da rabet grmesi, phesiz, ou mizah yazar
larnn ayni zamanda iirle uramalarndandr .
Bu devirde yalnz mizah ve hicivle uraanlar arasnda Neyzen
Tevfik (Kolayl) (1879-1953), Halil Nihad (Boztepe) (1882-1949),
Hamam.izade hsan (Hamam) (1884-1948), Hseyin Rfat (Il) (18801954) ve Abd lbaki Fevzi (Uluboy) (1885-1954) vardr.
Bodrum 'da doan Tevfik, hibir kayttan holanmayan miza c
sebebiyle dzenli bir renim de ya pamam, btn vaktini kk yata
merak sald ney ile uramaa, mizah ve bilhassa hiciv iirleri yazmaa
sarf etmi ve Neyzen lakab ile tannmtr. Genliinde zmir'de iken
tant Eref'in, onun hiciv kabiliyetinin gelimesinde etkili bulunduu
sylenebilir. kiye ar dknl yznden psikolojik dengesi za man
zaman bozuJan Tevfik, 1908 den sonra, hkumet aleyhindeki hi<'i v
lerinden dolay izlendii kuruntusuna kaplarak Msr'a gitmi ve orada
be yl kaldktan sonra tekrar stanbul'a dnmtr. Zekas ve espri-

MODERN TRK EDEBYATININ ANA ZGLER

185

!eriyle birok fkralara konu olan ve ok yaygn bir hrete sahip bulunan
TeYfik'in ou iirleri mizahtan ok hiciv karakteri tar. Siyasi olaylarla
birlikte ahslan da ihmal etmeyen hu iirler, Hi (1919) ve Azab-
Mukad des (1924, 1949) adlaryle baslmtr.
Halil Nihad, Trabzon'da dodu. Orta renimini tamamladktan
sonra Dyun- Umumiyye idaresine memur olarak girdi ve 1925 ylna ka
dar burada alt. 1927 den sonra, uzun sre, milletvekilliinde bulundu.
Hicvin pek az yer ald, krc olmayan bir mizah tarznm hak.im olduu
ve hazan Divan nazmnn ekilleriyle yazlm manzumeleri Siham-
lham (1921), Ayine-i Devran (1924) ve Maytap (1924) isimli eserlerin
dedir.
Yine Trabzon'd a doup orta renimini orada tamamlayan ve
edebi kltrn kiisel almalaryle genileten hsan Hama.mi, lise ve
yksek okullarda edebiyat retmenlii yapt. Onda da, hicivden ok,
ince bir mizah unsuru gze arpar. Divan nazm ek.illeriyle yazlm
bulunan mizahi manzumelerini Divan- hsan (1928) ad ile bastrd.
Dier mizahi yazlar ise, Hamsi-name (1928)dedir.
Zamanlannn mizah gazete ve dergilerinde birok manzum mensur
yazlar km olan Hseyin Rfat ve Abdlbaki Fevzi ise, bu
yazlarn kitap halinde toplam deillerdir.
Asl hretlerini dier edebi trlerde yaptklar halde, mizah t
rnde de yazlar yazanlar arasnda, bir ksmn Kirpi ad ile yaynlad
mizah fkralarn Kirpi'nin Dedikleri (1918, 1929, 1940), Sakn Aldanma,
nanma, Kanma (1919, 1941), Ago Paa'nn Hatrat (1922, 1939),
Guguklu Saat (1922, 1940) adlaryle bastran Refik Halid; Fiske ad
ile yaynlad nazm ve fkralar Fiskeler (1922), Asr Kerem (1942) ve
Kulaktan Kulaa (1943) adl kitaplarda toplayan Orhan Seyfi; imd ik
imzasiyle yazd mizahi yazlarn en Kitap (1919), Beik (1943,
1948), Ocak (1943), Sar izmeli Mehmet Aa (1956), Gn Doma dan
(1961) adlaryle bastran Yusuf Ziya; Kvlcm ad ile yayn lad
mizahi yazlarn en Yazlar (1926) da toplayan brahim Ala.ettin;
am Deviren im zas ile yazd mizahi manzumelerini Tatl-sert (1938)
aclyle yaynlayan Faruk Nafiz saylabilir.

186

KE1'AN

AKYZ

E d ebi Te n k id

Her yeni ve iddial hareketin ortaya kna ve gelime saf halar

gibi, Milli Edebiyat cert>yannn da bu iki saf has polemik ve edebi
tenkid bakmndan ok hareketli gemitir. Gen K alemler 'in kt
srece, bilhassa mer Seyfettin ve Ali Canib tarafndan hemen her
sayda yaynlanan polemik ve tenkidler , Yeni Lisan hareketinin ve
Milli Edebiya t anlaynn aklanmas ve savunulmas hususunda ilk
kuvvetli yazlardr. mer Seyfettin, derginin kapanmasndan sonra,
Trk Yu rdu, Yeni Mecmua, Byk Mecm ua, Talim ve Terbiye Mec
muas gibi dergilerde ve eitli gazetelerde zaman zaman ayni maksada
hizmet eden yazlar yazd gibi; Ali Canib'in Milli Edebiyat hareketine
iddetle muhalif olan Cenab ehabettin ile yapt mnakaalar (Milli
Edebiyat Meselesi ve Cenah Bey'le Mnakaalarm , 1918) bu devrin
t>n ok ilgi uyandran edebi polemikleri arasndadr. Bu tarihten sonra
iirle ilgisini keserek kendini edebi incelemelere Yeren Ali Canib'in edebi
bilgilerden bahseden Edebiyat (1926) ve Epope ve Edebi Nevilerle
Mesleklere Dair Malumat (1927) adl iki eseri daha vardr.
Ali Canib gibi, nceden Fecr-i Ati'ye girdikleri halde

sonralar

Milli Edebiyat cerayanna katlanlar arasnda bulunanlard an Hamdullah

Sup hi'nin
Servet-i Fnun dergisinde Fecr-i Ati hareketinin
savunulmasna ve Safahat'n ilk kitabna ait makalelerini ; Yakup
Kadri'nin yine Fecr-i Ati'nin savunulmasna, Handan'a, Yeni Lisan'a
ve
genellik.le
edebi meselelere dai- polemik ve tenkidlerini;
Kprlzade Mehmet Fuad'n yine Feer-i Ati'ye, Edebiyat- Cedide'ye,
Yrni Lisan'a, Milli Edehiyat'a ve bu devrin tannm ahsi yetlerine a i t
polemik ve tenkid leri (Bunlarn bir ksm: Bugnk Edebiyat, 1924)
ile edebi bilgilere ait Malfmat- Edebiyye (ehabettin Sleyman ile
birlikte)
(1914-1915) ve Bat edebiyatna dair makalelerini
toplayan Haya t- Fikriyye (1910) adl eserlerini; Raif Needet'in
Feer-i Ati aleyhine ve eitli ahsiyet l erle edebiyat meselelerine ait
polemik ve tcnkidlerini (Hisler ,e Fikirler, 1901-1910 ve ksmen
Hayat-
Edebiyye,
1909-1922)
de
hu devrin edebi tenkid
almalar arasna koymak gerekir .

MODERN TRK EDEBY ATiNi N ANA ZGLER

Ed eb iy a t

187

Ta r ih

Tanzimat devrinin sonlarnda ve II. Merutiyet'in ilk yllarndaki

denemelerden sonra, Trk edebiyat tarihi zerine bilimsel almalarn
Milli Edebiyat devrinde balam olduunu kabul etmek yerinde olur.
Bu tarz almalarn ilk temsilcisi olan Kprlzade Mehmet
Fuad, 1890 da stanbul'da dodu. lk ve orta renimini yaptktan
sonra Hukuk Fakltesi'ne devam ettiyse de ayrlarak edebiyatla u
ramaa halad. 1909 da Fecr-i Ati'ye girdi. Trl dergilerde iirleri,
polemik ve edebi tenkidleri yaynlanyor ve liselerde edebiyat
retmenlii yapyordu. 1913 tarihinde stanbul niversitesi Trk
Edebiyat Ta rihi profesrlne tayin edildi. Ayn yl yaynlad
Tarih-i Edebiyatta Usfl (Bilgi dergisi , say: I) makalesi , Trk
edebiyat tarihine ait ilk bilimsel incelemesidir. Buna ramen, yl
sonra ebabettin Sleyman ile birlikte yazd Yeni Osmanl Tarih-i
Edehiyyat 'ndaki metod yeter sizlii , tedkikinin, bilim sel metodlara
ait bilgisini henz yeter derecede realize edebilecek durumda
olmadn gstermektedir. Bir yandan da dergi ve gazetelerde trl
konularda makaleler yaynlamaa devam eden Mehmet Fuad, 1918
ylmda Tevfik Fikret ve Ahlak adl kk ince lemesini yazdktan
sonra, 1919 da ilk byk ciddi monorafisi olan Trk Edebiyatnda lk
Mutasavvflar' bastrd. Trk Edebiyat Tarihi adl ve ilk devirlerden
balayarak btn Trk Edebiyat tarihine ait bulunan eserinin I.
ksmn {slamiyetten nceki Trk Edebiyat) 1920 de, II. ksmn da
(slamiyetten Sonraki Trk Edebiyat: Vezin ve ekil) 1921 de
bastrdktan sonra, her iki ksmn XIV. yzyl aatay Edc hiyat'na
kadar olan daha geni bir eklini de yaynlad (1926, 1928) . Bylece,
Tanzimat devrinde tarih ve dil alanlarnda balam oan Trk kltr
birlii meselesi edebiyat tarihi almalarna da uzanm bulu nuyor,
Trk edebiyat tarihi ilk defa olarak Osmanl Et!ebiyat'nn snr larn
ayordu. 1924 ylnda Trkiyat Enstits'n kuran Mehmet Fuad, 1935
ylna kadar stanbul niversitesi'ndeki derslerine devam etmi ve
burada birok yabanc bilim kurumlarnn muhabir yeliine seil
mitir. 1935 tarihinde siyasi hayata atlarak milletvekili olmu ve bir
yand an da Ankara'daki Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi ile Mlkiye
Mektebi'nde tarih dersi okutmutur. 1945 de muhalefete geen uad
Kprl, 1950 de Dileri Bakanl'na getirilmi ve 1957 ele tekra
r muhalefete gemitir. imdi yeni bir siyasi partinin lideridir.

188

KE1' \ "I AK\ Z

Trk edebiyatnn ok d eiik alan ve konularnda alm olan

Fuad Kprl'nn (yukarda kaydedilenlcrden baka) balca makale
ve eserleri unlardr: 1) M akaleler : T rk Edebiyatnda Ak Tarznn
)tene ve Tekaml Hakknda Bir Tecrbe (Milli Tetebbular Mecmuas,
1915, C. I, say: 1), T rk Edebiyatnn Mmei (Milli Tetebbu'lar
Mecmuas, 1915, C. il, say: 4), Trk Edebiyatnn Ermeni Edebiya t
zerine Tesiri (Edebiyat Fakl tesi Mecmuas, J 922, say: 2),
Meddahlar (Trkiyat Mecmuas, 1925, C. 1), Trk Klasik Edebiyatnda
l'azm ekillrri: Tuyug (Trkiyat Mecmuas, 1928, c. il), Klasik Trk
Nazmnda Rubai eklinin Eskilii (Trkiyat Mecmuas, 1928, c. il),
Gaznevilcr Devrinde Trk iiri (Edebiyat Fakltesi Mecmuas, 1929,
say: 1), Anadolu'da Trk Dili ve Edebiyatnn Tekamlne Umumi
Bir Bak (Yeni Trk Mecmuas, 1933, say: 4,5,7), aatay Edebiyat
(slam Ansikoprdisi,
C. ili, s. 270-323), Fuzu li (slam Ansiklopedisi, C. J V, s. 686 699).
2) Eserleri : Trkiye Tarihi (I. cil t, Mcnelerdcn Anadolu'nun
lstila lasna Kadar) (1923), Trk Tarih-i Dinisi
(1925),
Azeri
Edebiyatna Ait Tedkikler (Baku 1926), Milli Edebiyat Ccrcyam'nn
lk Mbeir lcri ve Divan- Trki-i Basit (1928), GrYh< ri (1929),
Erzurumlu Em rah (1929), lnfJ uence d u chamanisme turco-mongol sur
les ordres mystiques m usulman s (1929), XVI. Asr Sonuna Kadar
Trk Saz airleri (1930), Divan Edebiyat Antolojisi (1932 1934),
Trk Dili ve Edebiyat Hak
knda Aratrmalar (1934), Les Origincs de l'Empirc Ottoman (Paris
1935), Trk Saz airleri Antoloji<i (1?39-1910).
Bu devirde yetienlerden Ali Canib'i n XVIIJ. y zyl airleri m ait
makal<-lcrindcn baka, mer Seyfettin -lhyat ,, Eserini (l935, 1947);
Yakup Kadri'nin Ahmet Haim (Ank. 1931,); Midhat Cemal'in Namk
Kemal- De, cinin insanlar ve olaylan arasnda- (1. C., 1. h.. sm:

1944;
1. C., il. Ksm: 1949; il. C. 1956), Mehmf't Akif (1939), Sarkl
htilalci: Ali Suavi (1946); brahim Alaeddin'in Sleyman Nazif (1933)
adlarn daki daha
kaydetmf'k g<'rckir.

sonra

yazlm

monorafik

incelemlcrini

de

G a z et eci l ik
Bu devirde Trk basn ksa sren bir hrriyetten sonra yeniden
hk umet kontrol altna girmesine ramen, si}asi, f ikri ve edebi hare
ketlerle ok yaknd an ilgilenmekte devam etmi; trl siyasi ideoloji lerin
ve edebi hareketlerin organln yapan dergiler srekli bir yayn hayatna
sahip olabilmilerdir.

,10DER N TRK EDEBYAT I NIN

ANA ZGLER

189

1908 den sonra kurulularn ve gelime safhalarn bildiimiz siyasi

ideolojiler iinde en ksa mrl olan Osmanlclk ideolojisinin doru
dan doruya organ olmamakla beraber, Abdullah Ccvdet'in 1904 de
nce Cenevre'd e karmaa halad , sonra Kahire'de (1905-1908) Ye
stanbul'd a (1908-1932) da yaymlamaa devam ettii lctihad, bat
hlama cereyan ile birlikte Osmanlclk ideolojisine de bal kald.
lslamchk ideolojisinin balca yayn organ olan ve E,rcf Edih'in mdiir
ln, Ahmet A.kif 'in de bayazarln yapt Scbil-r-read (182. sa
yya kadar: Suat- Mstakim), sonuna kadar bal olduu idealine -Milli
Mcadele srasnda Anadolu'nu n birok ehirlerinde de kmak suretiyle
ciddi bir ekilde hizmet etti.
1908-1923 tarihlerinde Trk fikir ve sanat cephesinin n planda
gelen hareketi olan milliyetilik hareketinin organlar ise, gerek say ve
gerek muhtevaca daha bol ve d aha ciddi bir hviyet gstermektedir.
Dier ideolojilere gre ok daha tekilatl ve planl alma imkanlarna
sahip bulunan mill iyetilik hareketi, almalarn fikri, edebi ve bilimsel
ynlerde toplamak iin byk aba gstermi ve bu maksatla eitli
yayn organlar karmtr. Bunlar arasnda Gen Kalemler (1911),
1917 den sonra Servet-i Fnun, Yusuf Ziya'nn kard Nedim (1918),
Halit Fahri'nin ynettii air (1919), Sabiha Zekeriya'nn
kard
Byk Mecmua (1919) ve Mustafa Nihad'n kard Dergah (1921)
hareketin daha ok edebiyat ve sanat ynn; Trk Dernci'nin kar
d Trk Dernei (1911) ve Trk Yurdu'nun karmaa halayp Trk
Oca'nn devam ettirdii Trk Yurdu (1912) ve Yeni Mecmua (1917)
milliyetilik ideolojisinin daha ok fikri ynn; Celal Sahir'in ynet
tii Bilgi (1913) ve Kprlzade Mehmet Fuad' yneuii Milli Teteb
bu'lar Mecmuas (1915) hareketin daha ok bilimsel ynn temsil edi
yorlard. Bunlara, milliyetilik ideolojisini halk kitlelerine yaymak ga
siyle karlm olan ve Celal Sabir tarafndan ynetilen Halka Doru
(1913) ve Celal Sahir'in ynetip mer Seyfettin'in bayazarln yapt
Trk Sz (1914) dergilerini de eklemek gerekir. I. Dnya Savann
imkanszlklar iinde bask bakmndan hepsi de kaliteli saylamayacak
olan bu dergilerin, fikr'i ve edebi muhteva bakmndan, deer ve hizmet
leri mnakaa edilemez.
Bu ciddi fikir ve sanat dergilerinin yan banda, memleketin top
lumsal ve siyasi d urumu ile ok yakndan ilgilenen ve Trk mizahna
by k hizmetlerde bulunan d ergiler de unutulmamaldr. Bunlar ara-

190

KENAN AKYZ

arasnda Salah Cimcoz'un kard Kalem (1908), Cemil Bey'in kar

d Cem (1910), Sedat Simavi'nin kard Diken (1918), Refik Halid'in
kard Aydede (1922), Orhan Seyfi ile Yusuf Ziya'nn (Sonradan
yalnz Yusuf Ziya'nn) kardklar Akbaba (1922) ve Mahmut Esa t
ile Ahmet efik'in kardklar Kelebek (1923) en nemli olanlardr.

B B L l Y OC R A F Y \
Bu bibliyorafya hazrlanrken , fydalnma,nda kolayl k olmak iizcre, u hufslar
nnde tutulmutur:

l(Z

1) BibH yorafya, Trk edebiyatnn bu incelememizin Slnrlan iine giren 1860-1923

tarihleri arnsmdaki balca drt deni (Tan,imit, Edeuiyy.t- Cedide, Fecr-i Ali, Milli
Edebiyat) eas tutularak dzenlenmi ve bu devirlerin hepsini veya ounu iine alan
inctlemeler en bata ve ayn Lir blmde toplanmtr.
2) Ayn konuya ait kitap veya makale halindeki inceleme yazlar birihirlerinden ayrlmayp
birlikte gsttrili ve, bylece, ayni yazara lt kitap ve makaleler ayni yerde toplu olarak
bir araya getirilnitir.
3) Edebi devirlerdel,..i kronolojik dzen kitap ve makale halindeki biitiin incelemelerde de
muhafaza edilni ve bunlar da alfabetik deil, kronolojik sraya yani bask tarihlerine
gre sralnnutr.
4) Kitap ve makalelere ait hicri veya nun1 tarihlrr kaydedilmeycrek, sadece, onlarn karl
olan miladi tarihler gsterilmitir.
5) Trl..ede ah1'lar soyadlanndan ok adlaryla tarundlklan iin, air ,e yazarlarda da
adla r alfabetik sras tercih edilmitir.
6) Metin iinde szii rdilen kaynaklar hibliyogrnfyaya alnmamtr.
Ksaltmalar, Bibliyorafyada grlecek olan ksaltmalar, aadaki dergi ve gazetelere aittir.
Al-Aile, A-Aiyan, BD-Biiyk Dou, BM-Biiyiik Mecnun, Cm/-Cumhuriyet, r, a-naralt, Dg-Drgiih, DTCFD-Di1 \t' Tarih-Corafya Fakltesi Der;isi, DT-Uevlet
Ti yatrosu, D-Diiiince , ES-Edebiyat ve Sanat, E-Eref, Fll-.Fikir Hareketleri , FS Fikir ve
Sanat GK-Gen Kalemler, Gr-Gne, lld-Uadika lly-Hayat , IlF-Hazine-i Fnun, JIA-Her
Ay, H-Hisar, H-llsn ve r, lb-brct, /c-ctihiid, in-nsan, J-stanhul, Ki-Kalem, KH
Kltr haftas, Ml-ltilinat, .ME-Mecmua-i Ebuzziya, .Mk-Mektep, MMc-J\liUt Mecmua,
.lfz-l'tszan, Mu-)fuallim, " 1-l\fosav-er :lfolit, Ol-Olu, PS-Perde ve Sahne, Rb-Rbh, RCResimli Gazete, RK-Resimli Kitap, Sb-Sehilrread , SF-Servet-i Fnun, k-,ark, b ebab,
h-ehhil, TOEM-Tarih-i Osmiin1 Encmeni Mecmuas, TJI-Tercemim- Hakikat , TklTrklik, TD-Trk Dili, TDED-Tiirk Dili ,e Edebiyat Dergisi, TM- Trkiyat Mec muas,
TKDB-Tiirk Ktphaneciler Dernei Blteni, TY- Trk Yurdu, UI-Ulus, I-lk, r'r-Varlk,
YKE.\f-Yahya Kemal Enstits Mecmuas, 1r-Yarm, YC-Yedi Gn, YA-Yeni

u,,,,. TURK EDEBYAT11'1N ANA ZCl,ER

191

_\d,tT., ) Gn-Yeni Gn, YK-Yei Kitap, Y 11r-Yei Mecmua, YT-Yeni Trk. Yu-Ycni
l-fuklar. Y-Yeilay, ) Y-Yeni Yaynlar, YD-Yurl ve Diinya. ) r-Ycel.
ier ks:ltm:uar : C.= Cilt. S.= say, s. = sayfa. tef.

tefrika.

BT"I DEVRLER
a) EDEBYAT TARH.
smail Hahih (Sevk)' Trk teceddd edebiyat, tarihi, Trkiye Cumhuri yeti Maarif Vekileli
neriyatndan: 62, i\fatbaa-i Amire, lst. 1924; Edeb yenilijjimiz -Tan:imli'tan beri, 1-Il,
Remzi kitabevi, lo. 1940; Avrupa edebiyat ve biz, 2 cilt, Remzi kitabevi, st. 19401941.
smail Hikmet (Ertaylan)' Trk edebiyat tarihi. 2 cilt, Baku 1925-1926.
brahim Necmi (Dilmen)' Tarih-i edebiyyat dersleri, Matbaai Amire, st. 1925.
b) MOOCRAF VE MAKALE.
]. Genel. lllidhat Paa' Trkiye'nin mzi! e i!tikbiili (frau:cada mtercimi : E. R.),
Ktp hae-i lsliim-1 Askeri, ls. 191O.
l\lehned Cevad' Maarif-i Ummiyye Nezareti tarihe-i tekilat ve icraat,, Matbaa-i Amire, ls.
1922.
Celal Nuri' Tarih-i tedenniyyt - o!maniyye, Yeni OsmarJlar matbaas, st.
1915. Fatna Aliye' Cet>del Paa ,e zaman, Kaaal matbaas , ls. 1916.
Nafi Atul Kansu' Trkiye maarif i hakknda bir deneme, Muallim Ahmet Halit ktphanesi,
tst. 1931.
Rt arda' Edebiyamzda vatan dygm, Vr, 1939-1940, C.lX-X, S. 154-155, 157-160, 163165, 168.
Jean Deny' Frar!a ile Trkiye arasonda edebi miibade/e/er, Tkl, 1939, C. 1, S. 9.
Pertev Naili Boratav' Bizim edebiyatm:da halk edebiyttrr tesirleri, Folklor ve edebiyat T,
Arkada basmevi, lst. 1939, s. 16-59.
Mehmed Kaplan' Ne!ir sanat ve Trk nesi, ts, 1945, C. iT, S. 41: Edebiyatm:da dy,:, 1,,
1946, C. V, S. 53.
Fruzan Hsrev Tlcin' Osmal Trklerindef ikir hareketleri, Buket basunevi, Ank. 1951.
Ahmet Hamdi Tanpnar' Trk edebiyatnda cereyanlar , Yeni Trkiye, Trk-Amerikan iver
siteler Derei yayulannda n, lst. 1959, s. 343-372.
Trtk Z. Tunaya' Trkiye'in si_vasi tarihinde batllama hareketleriMiiahed eler ve tezler, Ye
digiin matbaas, lst. 1960.
Alaettin Avc' Trkiye'de a!keri yiiksek okllar tarihe!i (Cumhuriyet devrine kadar), M. S. B.
Aratrma ve Gelitirme Bakanl yaynlarndan , Cenkur. hasme,i, Ank. 1963.
2 iir. Celal Sahir' Nazmmz hakknda, SF, 1909, C. XXXVll, S. 597.
3 Tiyatro. Relik Ahmet (Sevtngil)' Yakn alarda Trk i_yatrow, Kanaat ktphanesi, st.
1934.
Cevdet Kudret Solok' Trk tiyarosnn devirlere taksimi, Vr, 1939, C. VII, S. 133.
S. Nahid Bilga' Trk tiyatro tarihi, SF (Uyan), 1941-1942, C. XC-XCJ, S. 2358-2359, 2362,
2365-2368, 2370, 2372, 2374, 2376-2378, 2381, 2387-2391.
Kemal Kii.mil Akta' Ortaoynu-tuliiat-karagz , PS, 1941, C. I, S. 8.

192

KENA:'.'l

AKYZ

Selim Nzhet Gerek' Trh emars ( meddah, haragz, ortaoyunu), Kanaat lutabevi, st. 1942;
Tiyatro ve sinema mecmualar, PS, 1941, C. I, S. 8.
Burhan Arpad' M emleketimizde opera ve operet tecrbeleri, PS, 1942, C. I-Il, S. 10-12, 15-18.
A. Mndat' Sahnemizin deerleri : C. I, A. B. yaynlan, fst. 1943.
l\lemet Fuad' Balangtan bugne Tiirk ve dnya tiya tro tarili, Varlk yaynevi, st. 1961.

4 - Roman ve Hikaye. Sabri Esat Siyavugil' Romanda lsanbl e tesi, s, 1946, C. V, S. 58;
Romanmzda lstanbul, s, 1946, C. V, S. 63.
Gndz Aknc' Trk romannda kye doru, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Coj?rafya Fakl
tesi yaynlan: 99, Trk Edebiyalt serisi: 17, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ank. 1961.
5 - Edebi tenlud. Mustafa Nihat zn' Edebiyatmzda mnakaalar, 01, 1939, C. I, S. 1-6. Mehmet
Kaplan' iir tahlilleri (Akif Paa, .'inasi , Namk Kemal, Ziya Paa, Abdlhak Hamid ,
Recaizde Ekrem, M uallim Naci, Cenab, Tevfik Fihe, Ahmed Haim, Mehmed Akif,
Ziya Gkalp, Yalya Kemal) stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi yaynlan: 597,
brahim Horoz basmevi, st. 1954.
6 - Dil. Akuraolu Ywu(' Trklk, Trk Yl, Trk Ocaklan Merkez Heyeti neriyatndan,
tst. 1928, s. 289-455.
Ragp Hulusi zdem' Tanzima'a beri yaz dilimiz, Tanzimat I(Yiiznc yldnm mnase
betiyle), Maarif basmevi , J st. l940. s. 859-931.
Agah Srr Levend' Tiirk dilide gelime ve sadeleme safhalar, 1. bask, T. D. K. Trk Tarih
Kurumu basmevi, Ank. 1949; 2. bask, Tiirk dilinde gelime ve sadeleme evreleri,
Trk Dil Kurumu yaynlanndan: 182, Trk Tarih Kurumu basmevi, Ank. 1960; Taril
boyunca Tiirk dili, Kltr Dernei yaynlanndan: 2, Tan hasmevi, st. 1943.
7 - Gazetecilik. Mehmet Ata' Memalik-i Osmariyycde sansrii tarihi, kdam , 2 ocak 1919.
l\lustafa Nihat (zn)'1 z senelik ga,eeciliimiz, Ay Tarihi, 1928, C. XV-J..Vll, S. 46-

53. Serkis Karako' Matb,at, matbaalar, haki,-, te'lif kamnlar, Cihan Biraderler matbaas ,
st.
1929.
Server skit' Trkiye'de matbua rejimleri, Matbuat Umum fd rl ii neriyaltndan, lk
matbaas, fst. 1939; Trkiye'de matb,a idareleri ve politikalar, Bavekalet Basn ve
Yayn Umum Mdrl yaynlarndan: 2, Tau basmevi , lst. 1943.
c) BlYOCRAF.t.
Bursal Mehned Tahir' Osman!, mellif leri, 3 cild, Matbaa-i Amfre, lst. 1919.
bnlemin l\falmut Kemal nal' Son asr Trk airleri, 12 cz, Trk Tarib Encmeni kiilliyiu:
16, Orhaniye matbaas, lst. 1930.
Sadettin Niizhet Ergun' Tr/, airleri, 3 cild, Zaman matbaa s, st. (Tarihsz}, (harf: A-F).
Behet Nccatigil' Edebiyam:da isimler szlii (360 Tiirk edebi.yatr,su laya, ve eseri), Varlk
yaynlan, st. 1960; kinci bas (450 Trk edebiyatsnn hayal ve eseri), st. 1964.

d) ANTOLOJ.
Ali Canip (Yntem)' Tiirk edebiyat antolnjisi, Devlet matbaas, lst. 1931
Kenan Akyz' Bat tesirinde Trk iiri antolojisi, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya
Fakltesi yaynlan: 77, Trk edebiyat serisi: 2, Gney matbaa s, Ank. 1953; 2. baskl:
Dou Limited irketi matbaas , Ank. 1958.
Hilmi Yceba' Tiirk mizahlar (iikedanlar ve airler), Orhan Mete ve Orta KoJlektif irketi
matbaas, lst. 1958.

MODER N TRK EDEBYATININ

A!!A

193

ZGLER

e) HATIRAT.
Ebubekir Hazm Tepeyran' Ebbekir Hazm Tepeyran'n hatralar, Canl Tarihler ,eri,i,
Tr yaynevi, lst. l944.
Ahmet Reit Bey' Grdklerim-litiklerim, Canl tarihler serisi, Trkiye yaynlan, st. 1945.
Cemil Topuzlu' 1,tibclat-l\ferutiyet -Curnhuriyet devirlerinde 80 yllk hatralarm. Halid Yaa.
rolu kitaplk ve katlk T. L. ., st. 1951.
Yusuf Ziya Orta' Bir arm, bir yok m-porreler ( Abdlhak Hamid , Tevfik Fikret,
Cenab ehabei n, Halit Ziya, Hseyin Cahit, Sleyman Nazif, R:a Tevfik,.Mehmed
Akif, Celal Sahir, Abdullah Cevdet, Midhat Cemal, Ahmtt Ilim, Emin / end, Ziya
Gkalp. Mehmet. Emin, mer Se_vfein, F:nis Behic, Yahya Kemal, lbrahim Alieddin,
Halil Nihat, Reat Nri), Akbaba yaytn!an, Yeni Matbaa, st. 1960.
f) RPORTAJ.
Run Eref (Onaydn)' Diycwlar ki (Abdlhak Hamid, Nigar llamm, Siileymanpaazade
Sezai, Halit Ziya, Cenap ehabein, Hseyin Cahit, Siileyman Nazif, Rza Tevfik,
Mehmet Emin, Halide Edip, llamdullah Suphi, Ziya Gkalp, Kprlade Mehmed
Fuad, mer Seyfeuin, Rfik Halid , Fa:l Ahmet, Ahmet Haim, Ali Kemal), Kanaat
matbaas, lst. 1918.
Hikmet Feridun (Es)' Bg" de diyorlar ki (Abdiilhak Hamid , Halit Ziya, Cecnap
ehabein, Samipaa:ade Sezai, Hseyin Rahmi , Mehmet Raf, l:ze Melih, Fazl
Ahmet, Ali Canip, Ahrntt Rasim, llseyin Sat, Jiali Fahri , Orhan Seyfi, Yuf Ziya,
iikife Nihal, Halide Nusret, Reat Nri, Hseyin Cahit, Faruk Naf iz, Akagndiiz, Falih
Rfk), Remzi ktp hanesi, 1st. 1932.
g) SZLK.
Mustafa Nihat zn' Edebiyat ve tekid zlii, nkilp kitabevi, st. 1954.
Seyyid Kemal Karaaliolu' Trke ve edebiyat ,:lii, Okat yaynevi, lst. 1962.

h) ANSKLOPED.
Tiirk An,iklopedisi, (harf: A-Dem).
brahim Alaeddin Gvsa' Trk mehurlar aniklopedii, Yedi Giin neriyat, lst.

1946.

il

T A N Z MA T

D E V R

a) EDEBYAT TARH.
brahim Necmi (Dilmen)' Tan:ima edebiya tarihi notlar, Dil ve Tarih-Corafya Fakle,i Trk
dili ve Edebiyat Semineri, Aliieddin Kral basmevi, Ank. 1942.
Ahmet Hamdi Tanpnar' X IX. ar edebiyat tarihi, 1.cild, stanbul Edebiyat Fakltesi
yaynlar: 36, ler basunevi, st.1949; 2. lask, brahim Horoz basmevi, st. 1956.

b) MONOGRAF VE MAKALE.
1 Genel. Ahmet Midhat' Mliihaziit edebiyye, TH, 2 Mart 1880, S. 2-3.
Ehuzziya Tevfik' Edebiyatmza mteallik bir iki ,z, ME, 1881, C. 1, S. 1-2.
Ali (Basiret'i)' lsanbul'da yarm asrlk vekayi'-i mhimme, Matbaa-i Hseyin Enver,
Derisaadet (st.) 1909.

194

KENAN

AKYZ

Hilmi Ziya tllken Tnzimat'a' kar, n. 1938, C. l, S. 1; Tan:imat ve umanizma, n, 1939, C. I,

S. 1l; Tanzimat'an sonra fikir harel,ekri, Tanzimat 1 {Yziic yldnm mnasebet..iyle),
Maarif basmevi, st. 1940, s. 757-775.
Enver Ziya Karal' Tanzimm'an evvel l{arpllama larekeleri, Tanzimat l{Yznc ytldnm
mnasebetiyle), Maarif basmevi, tst. 1940, s. 13-30.
Yavuz Abadan' Tanzimat fermannn tahlili, Tnnzimal I(Yznc yldnm mnasebetiyle),
Maarif basmevi, lst. 1940, s. 31-58.
Hf.z: Veldet' Kanunlatrma larekeleri ve 1'anzimt, Tanzimat 1 (Yzncii yldnm mnase
betiyle), Maarif basmevi, lst. 1940, s. 139-209.
Muatafa Reit Belgesay' Tanzimat ve adliye ekila, Tanzimat I(Yznc yldnm mna
sebetiyle), Maarif basnevi, lst. 1940, s. 211-220.
Sadrettin Celal Antet' Tanzimat maarifi, Tanzimat 1 (Yznc yldnm mnasebetiyle),
Maarif basmevi, 1940, s. 441-462.
erafettin Yal.kaya' Tan:imat'an evvel ve sonr'! medreseler, Tanzimat I(Yznc yldnn
mnasebet..iyle), Maarif ba smevi, 1940, s. 463-467.
Ziyaeddin Fahri Fndkolu' Tan:ima'a itima, laya, Tanziml I(Yznc yldnn mna
sebetiyle), Maarif bnsmevi, 1940. s. 619-659.
Sabri Esat Siyavugil' Ta:imat'm Fransz ef kar-, umumiyesinde uyandrd etkiler, Tnzimt
1 (Yznc yldnm mnasebetiyle), Maarif basmevi. 1940, s. 747-756.
hsan Sungu' Tanzimat e Yeni Osmanllar, Tanzimat I(Y1.nc yl clniim miinaebetiyle),
Maarif basnevi, 1940, s. 777-857.
Mehmet Kaplan' Garp edebiyat ile ilk emslar, I, Yeni seri, 1942, C. 111, S. 25.
Cevdet Perin' Tanzimat edebiyanda Frans: tesiri, Pulhan matbaas, st. 1946.
Kiimuran Birand' Aydnlama devri devlet felsefesinin Tan:imt'a tesiri, Ankara niversitesi
lliihiyat Fakltesi yaynlan: IX, Son Havadis matbaas, Ank. 1955.
2 - Tiyatro. Namk Kemal' Tiyaro, b, 31 Mart 1873 (2 safer 1290); Tiyatrodan bahseden
arka dalara, Hd, 1873, S. 33; Mukaddeme-i Celal, Matbaa-i Ebuzziya, st. 1892.
Selim Nzhet Gerek' Dolmabale iyalros, PS, 1941, C. I, S. 4; llk Trk tiyatrosu ve ilk Trk
piyesi, PS, 1941, C. I, S. 7-8; Bursa ve Adana iyarolar, PS, 1942, C. 1, S. 10; Naum
tiyatrosu, PS, 1942, C. I, S. 11.
Kemal Kiimil Akta' Eski ramazanlarda iya ro, PS, 1941, C. 1, S. 7.
S. Nahit Bilga' Tanzimat ve tiyatro, SF, 1942, C. XCII, S.
2415. Baha Gelenbevi' Galata tiyatrom, PS, 1942, C. il, S. 18.
Hasan Ali Ediz' Bursa tiyatrosu ve Almet Vefik Paa, DT, 1957, S. 36.
Baha Drder' Bizde ilk tiyatro szlemesi, Vr, 1959, S. 12.
Refik Ahmet Sevengil' Opera sanat ile ilk cmaslarmz, Tiirk tiyatrosu tarihi: il, Maarif
basmevi, lst. 1959; Tanzimat tiyatrosu, Trk tiyatro tarihimiz: 111, llfill Eitim
basmevi, st. 1961.

3 - Roman ve hikaye. Ahmet Midhat' Roman ve hikayeler allak- umumiyye iin muzr
mdr, deil midir?, k, 1881, C. I, S. 1.
Namk Kemal' Kemal Bey'in bir makalesi (Jnibah romanun nsz), k, 1882, C. II, S. 5.
Pertev Naili Boratav' llk romanlarm;, Folklor ve edebiyat II, Recep Ulusolu basmevi, Ank.
1945, 8. 130-152.
4 Dil. Ahmet Midhat' O,manlcann isliih,, Daarck, 1871, S. I.
Said Paa' Gazeteci lisan, Sabah matbaas, lst. 1911.

195

MODERN TRK EDEBYATININ ANA ZGLERi

5 Gazetecilik.
1873,

s.

Ebuzziya Tevfik' Trk gazetelerinin terlicim-i

ahvali,

Salname-i

lladika,

65-

88.
Ali Muzaffer' Bi:de muavver gazeteler, HF, 1893, S. 34.
Selim Nzhet (Gerek)' Trk gazetecilii (1831-1881) (Yznc yldnm mnasebetiyle s
tanhul Matbuat Cemiyeti tarafmdan baslnutr), Devlet matbaa s, lst. 1931; Tal-.vim-i
Vekayi, Aylk Ansiklopedi, 1914, C. l, S. 6.
hsan Sungu' llrrriyet ga:etei, Aylk Ansiklopedi, 1944, C. 1, S. 2; Diyojen gazetesi, 1944,
C. LI. S. 11; Mulbir gazetei, Aylk Ansiklopedi, 1945, C. il, S. 13.
Mustafa Nihat zn, ilk Basn Nizamnamei, Yeni Sabah, 13 Austos 1949.
Hasan Relik Ertu' Ba.,n ve yayn hareketleri tarihimiz, C. I, Su.ll.i Garan matbaas, st. 1959;
Trk basn nal dodu ve geliti?, Yeni Trkiye, Trk-Amerikan niversiteler Dernei
yaynlarndan, st. 1959, s. 171-202.
Server skit' Amme ef k(r ve ilk gazetelerimi:, stanbul Gazeteciler Cemiyeti yaynlanndan, st.
1959.
Abbas Pannahzolu' Trk gazetecilik ve ban tarihi, Dnya Haberler Ajans, st. 1959.
Miinir Sleyman apanolu' Basn tarihimize ilave (Tiirk gazeteciliinin y:nc yldnm m
nasebetiyle), Yeni Dou matbaas, sl. 1%0; Basn tarihimize dair bilgiler ve hatralar,
Hiir Trkiye Dergisi yaynlarndan, st 1962.
c) MEKTUP.
Muallim Niici' Mehplarm, C. l, Koutantaniyye (lst) 1888.
Ahmet Midhat-Muallim Niici' MuhUcrlit ve muhavera, Terceman- Hakikat matbaas, st. 1895.
Abdlhak Hiimid (Tarhan)' Mektuplar, yaynlayn: Sleyman Nazif, 2 cild, Kiilliyyiit- Asar,
Asar Mfide ktphanei, llrthaa-i Amire, lst. 1918.
d) ANTOLOJ.
Ebuzziya Tevfik' Nmune-i Edebiyyiit- Osmaniyye (Akil Paa, Edhem Pertev Paa, inasi,
Ziya Paa, Nanuk Kemal), VI. bask, J\latbaa Ebuzziya, Konstantiniyye (lst) 1913.

e) HATIRAT.
Ahmet Midhat' Menfa, lst. 1877.
Nuri (Menipirzade) Akkii, zzet Efendi matbaas, st. 1877.
Ali (Basireti)' lsanbl'da _yarm asrlk vekayi'-i mhimme, Hseyin Enver matbaas,
1909.

st.

1Jereketzade smail Hakk' Yad-, mazi, Tevsi'-i Tbiiat matbaas, st. 1916.
Abdurrahman eref' Tarih mahabeleri, Matbaa-i Amire, st. 1923.
Nmm Paa' Bir devrin tarihi (tef.), Cmb, Ocak 1932.

Abdlhak Hamid (Tarhan)' Hatrat (tef.), kdam, tik tef.: 14 ubat 1924.
ABDLHAK HAMD TARHAN
mer Ltf' Tecrbei inikad Dhter-i Hindu, Trk matbaas, Kahire 1905.
ehiibeuin Sleyman' Abdlhak Hiimid-Tenkidli-, edebiyye, Haya ve sanatkar, Cihan matbaas,
Derisaadet (st.) 1913.
Celiil Sahir (Erozan)' Yine Tezer lakknda, SF, 1909, C. XXXVI, S. 929; .l\fahibe-i temi4iiiyye
: Tr;er ve Finten temsilleri hakknda, SF, 1909, C. XXXVI, S. 934.

196

KENAN AKY Z

Mfid Ratib' Tem'4ii tenkidi ( Fintcni temsili hakknda), MM , 1909, C. il, S. 23;
Abdllak Hamid'in ahsiyyet i em,iaiyyesi, TY, 1913, C. V, S. 13.
Kprlzade Mehmed Fuad' Abdllak lliimid'in iirleri, SF, 1911, C. XL, S. 1037;
Abdlhak llamid mceddid , TY, 1913, C. V, S. 13; Makber masebttiyle, Bugnk
edebiyat, kbal ktphane si, st. 1924, s. 201-207; Humid 'in semal, 01, 1937, C. IX,
S. 51
Sleyman Nazif' Abdlhak Hamid Rey, SF, 1911, C. XLI, S. 1044; Liberte hakknda birka sz,
TY, 1913, C. V, S. 13.
Ali Canip (Yntem)' Hamid-Fikret, TY. 1913, C.V, S. 20; Hamid air, TY, 1913, C. V, S. 13.
Rza Tevfik (Blk.ba)' Abdiilhak H mid -e mlahazut- felscf iyyesi, Kanaat ktpha nei ve
matbaas, 1st. 1918.
Fevzi Ltf' Ruhlar, Dg, 1922, C. Ill, S. 26.
Filorinal Nizm' airi a'zam Abdlhak Hamid beyefendi ve ercme-i lclleri, Ss, 1923, S. 22.
smail Hikmet (Ertaylan)' Abdiilhak llinid , Kanaat kiitiiphanei, lst. 1932.
lrahim Necmi (Dilmen)' Abdlhak II ,imid ve eserleri, Kanaat Kiitphonesi , sl. 1932.
Lucien Abdlhak Hamid (Tarhan)' L,tres a Abdllak llcimid (1920-1927), Matbaaclk T. A. -,
1st. 1932.
Ahmet Cevat (Emre)' Abdlhak Hamid-Ha.ya t, seme iir ve yazlar , rr kitabevi. st.
1937. F vziye Abdullah (Taruel)' H amid ve Makber, l, l 937, C. IX, S. 5; Makber'de Leyla ve
Mecnn ile llsn Ak tesirleri, I, l938, C. X, S. 59-60; Abdlhak llamid'in karakterine ait
notlar,
l, 1940, c. xv, s. 87.
Hii8eyin Cahit Yaln' Matbuat hayat liamid'in liimii, FH, 1937. C. VIl, S.183; Hamid 'in
lm, YG, 1937, C. IX, S. 215.
Nahit Sun (rik)'Abd lhah Hlimid'in tiya tro eserleri, I, 1937, C. X, S. 55-56; Hamid te iy
aros lakknda birka mumi di4ce, Vr, 1940, C. X, S. 161.
hrabim Aliedlin (Gvsa)' H amid, YG, 1937, C. IX, S. 215.
evket Aziz Kansu' Il/imid'i n antropolojik edkiki, 01, 1937, C. IX, S. 51.
smail Mtak (Mayakou)' Abdlhak llamid , I, 1937, C. IX, S. Si.
Hasan Ali Ycel' llamid'in hayat, l, 1937, C. IX, S. 51.
Vedat Nedim Tr' San'atkar Hamid , I, 1937, C. IX, S. 51.
Ziyaedlin Fahri (Fndkolu)' H amid bir feylosof mdr?, YT, 1937, C. V, S. 5t
Ali Kimi Akys' Hamid ve Makber, YT, 1937, C. V, S. 54.
Agah Sun Levent' Abdlhak Hamid , YT, 1937, C. V, S. 54.
Nusret Sefa Cokw' len Hamid- )' aayan Hamicl, YT, 1937, C. V, S. 54.
Ahmet Hamli Tanpnar' Makber'in son tab' mnasebetiyle, Ol, 1939, S. 23.
Nazan Hami Danimend' Abdlhak Hanid'e iir aavi:mi, Tk:l, 1939, S. 2.
Faruk Nafiz amllel' Abdlhak lllimid'i ranl tandm?, YG, 1941, C. XVIII, S. 488.
n.il Hami Danimend' llamid'in otobiyoraf isi, Cmb, 13 Nisan 1942, s. 2.
Ahmet hsan Tokgz' Hamid, SF, 1942, C. XCI, S. 2382.
llI.z Tevfik Gnensay' lllimid Son y llar, iirleri, Vakit matbaas, lst. 1943.
Mehmet Kaplan' Garam'daki fel sef i ve itimai fikir ler, TDED, 1946, C. I, S. 3-4; Tabiat
kar snda Abdlhak Hamid !, TDED, 1949, C. IJI, S. 3-4; il, TEED, 1951, C. IV, S.3;
Abdl hak Hamid, s, 1955, C. II, S. 4.
Ali Nihat Tarlan' Abdlhak Hamid, stanb] niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Ede
biyat Mezunlan Cemiyeti yayn, st. 1947.
Munis Faik Osansoy' Abd lhak Hamid, Hs, 1952, S. 23; Abdlhak Hamil ve Finen, DT, 1956,
s. 29.

MODER N TRK EDEBYATINI:'\'

ANA ZGLER

197

Ali Gndiiz (Aknc) ' Ilamid'in sanal zerin, TD, 1953, C. III, S. 25; Abdlhak Hamil
Tarhan lla_ya, eserleri ,,,. sanal, Ankara ni,ersitesi Dil ve Tarih Corafya yaynla r:
93, Tiirk Tarih Kurumu basmevi, Ank. 1954; Makber'in deeri, Hs, 1956, S. 29.
Hikmet Dizdarolu' Abdlhak Jf amid Tarhan - lla_yo,, sanal , eserleri, Varlk yaynlan ,
Trk lliisikleri: 26, st. 1953.
mer Faruk Akn' llmid'in Merl.-ad-i Faih'i Ziyare manaumesi ve iindeki grler, TDED,
1956, C. VII, S. 1-2.
Cevdet Kudret (Solok)' air-i a':am, Vr, 1958. S. 492.
Kaya Bilgegil' Abdlhak Hamid 'in f rlerinde lednni meselelerden: Allah, (Mevzuun filoloji
bakmndan tedkii),C. I., Ankara lahiyat Fakltesi yaynlan: 28, Osman Yaln matbaas,
lst. 1959.
Kenan Akya' Fien, Trkoloji Dergisi,.\nk:.ra niversitesi Trk Dili ve Edebiyat
Aratrnalan Enstits yaynlarndan, 1964, C. 1, S. I, s. 15-50.

.\.GAH E1' END1

Mustafa Nihat (zn)' Gozeeciliimi: :c Agah t-Yendi, Ki, 1938, C. 1, S. l.
Server skit' JI,susi ilk trke ga.;eemiz "1'ercman-i Ahval" :e Agah Efendi, Ulus basnevi,
_\.nk. 1937; Agah Efendi, Aylk Ansiklopedi, 1944, C. J , S. 6.
.\HMET M DHAT
Kemal' Eyval, b, 20 Mart 1873, ,. 2.
Ahmet H kmet' Mesil-i mulka, SF, 1898, C. XVI, S. 401.
Halil Edhem' Ahme M idhat Efendi, h, 1912, C. il, s. 70.
Nigar Hanm' Mtem-i milliye munzam bir keder, h, 1912, C. ll, S. 70.
Abdurrahman eref' Ahmet Midha Efendi, TOEM, 1913, C. VI, S. 18.
Fatih Kerimi' Merhum Ahmet Midha Efendi e.5imol Trkleri, TY, C. 111, S. 6(30), 1913.
K:izm Nimi(Duru)' M erhmun erreme-i hali ve menlikbi, TY, 1913,C. II, S. 6(30); Ahmet
Midhat Efendi'nin Hayat ve \leniiluh, TY, 1913, S. 8(32) - 9(33).
Ali Kemal' Alme Midhat Efendi, Bir saf ha-i tarih, lst. 1913, s. 19-30.
smail Hikmet(Ertaylan)' Ahmet Midhat, Milli kiitphaue edebiyat serisi: 12, Kanaat ktp
hanesi, 1st. 1932.
Samim Kocogz' Tanzim.t ve hik_ye-Ahme Midhat , SF, 1940, C. LXXXVIII, S. 2285.
S. Nahjl Bilga' Trkede ilk iyatro yazanlar-Ahmet Midha, SF, 1912, C. XCI, S. 2376.
Kimil Yazg' Ahmet Midhat Efendi-llayot L"e hralar, Tan basmevi, st. 1910; Yazlmam
liralar, Vakit, 7, 14-15 ubat 1944; Ahmet Midha mabaasn nasl kurdu?, Vakit,
21 fart 1911, s. 2.
Avnj Baman' Ahmet Midhat Efendi, s 1915, C. lll, S. 27.
Ali Canip (Yntem)' Ahme Midla-llimmei ve hizmeti, s, 1945, C. lll, S. 27.
Mahmut Tarzi' Merlm Ahme Midhat Efendi, s, 1945, C. ili, S. 28.
Ahmet Caferolu' Alme Midla Efendi ve iirkemi:, TDED, 1946, C. ll, S. 1.
Sabri Esat Siyavgil' Ahmet Midha Efendi mrebbi, Kenan basmevi, st. 1946; Ahmet l'fidha
Efendi, s, 1946, C. V, S. 55-58; Ahmet Midhat Efendi, lsliim Ansiklopedisi, C. J, s. 184187.
Ra. a.' Ahmet Midha Efedi, Aylk .\.nsiklopcdi, 1944, C. I, S. 3.
Hakk Tark Us' Ahme Midla Efendi ile air Ftno Hanm, Vakit basuuevi, st. 1948; Bir j
bilein intibalar : Ahmet Midha' anyoruz, Vakit basmevi, lst. 1955.

198

KE NAN AKYZ

Hikmet Dizdarolu' Ahme M idhat ve kltisikler, Hs, 1950, C.l, S.7.

l\lustafa Baydar' Ahmet Midhat Efendi-Hayat, sana, eserleri, Varlk yaymevi, st. 1951.
Cevdet Kudret' Ahmet Midhat, T. D. K. Tantma yaynlar, Trk Diline Emek Verenler d.izii: 4,
Ankara niversitesi basmevi, Aok. 1962.
A HMET VEF.I K PAA
Ahmet Vefik Paa' L.elce-i osmani (nsz), Tab'-hnc-i Amire, l,t. 1867.
smail Hikmet (Ertaylan)' Ahmet Vefik Paa, Kuaat kibabevi. lst. 1932.
Mustafa Nihat zn' Ahmet Vefik Paa ve Ernani terciimesi, Ki, 1938, S. 2.
Mehmet Zeki Pakaln' Ahmet Vefik Pao , A. Sait basmevi, st. 1942.
Hikmet Dizdarolu' Ahmet Vefik Paa, Vr. 1952. S. 387.
Ahmet Hamdi Tanpnar' Alme Vefik Paa. slm Ansiklopc<lisi, C. l, s. 207-210.
Hasan AH Ediz' Ahmet Vefik Paa, DT, 1957, S. 35.
Lutfi Ay' Ahmet Vefik Paa, OT, 1957, S. 36; Ahmet Vefik P8*a, TD, 19:i7. C. VII, S. 73.
F. A. Tenrel' Ahmet Vefik Paa, Belleten, 1964, C. XXVIII. S. 109; Ahmet
Vef i
Paa'n eserleri, Belleten, 1964, C. XXVIII, S. 110; Ahmet Vefik Paa'nn ahsiyctinin
tcekkiil, lmsi ha.yat ve muhtelif karakterleri, Belleten, 1965, C. XXIX, S. 113.

ALl BEY
Selim Nzhet Gerek' Ali Bey, Aylk Ansiklopedi, 1945, C. 1, S. l O.
Doan Aksan' Kokona Yatyor (osz), Du-13ugn yaynevi, Trk klasik. serisi: ll, Ak. 1961.
Baha Dnler' Ali Bey-Letafet, 2. bask, inceleme ksm, s. 37-45, Remzi kit<tbevi, st. 1961.
AL SUAV
Midhat Cemal Kutay' Sarkl ihtilalci Ali Suni, ,\. Halil kitabe,i, st. 194,6.
Hikmet Dizdarolu' Ali Savi'de dil nlny, TD, 1958, C. VIII, S. 80.
Falih Rfk Atay' Ba veren ink,/ab, Dnyn ynyular: ,., Yeni Gn mtbns, l st. (tarihsiz).
EBUZZY.\ TEVFK
Kprliizade Mebmed Fuad' Ebuzziya Tevfik Bey (liim mnasebetiyle), SF, 1913. C. XI.IV,
S. 1140; Ebuzziya Tevfik Bey, Bugnk edebiyat, kbal ktphanesi, st. 1924, s. 314319. Mustafa Nihat (zn)' Ebmiya Te,fi. ki, 1938, S. 3-1.
hsn Sungu' Ebzziya Tevfik, Aylk ,\osiklopedi, 1945, C. 1, S. 9.
ahap Nazmi Cokunlar' Ebzziya Tefik-llyat ve eserleri, TKOR, ]957, S. .
HAYRULLAH EFEXDt
smail Hami Diinimend' Tiirk Tiyatrosu ilk piyesi, Tkl, 1939, C. 11, S. 8.
.llfenzel' Hayrllah Efendi, slam Ansiklopeclisi, C. V, Ksm I, s. 393-39-k
MUALLM l'iACl
.llfuallim Naci' mer'in ocklu, irkct-i miireltibiyye matbaas, lst. 1891.
Selahi' Muallim Naci, irket-i mrettibiyye matbaas, st. 1894.
smail Hakk' Muallim Naci Efendi, i.'ian Berberyan matbaas, lsl . 1895.
Kprlzade l\lehmed Fuad' Mallim Naci, SF, 1910, C. XXXIX, S. 1003: C. XL, S. 1018;
Tehlf-i ezvak (Muallim Naci mnasebetiyle), SF, 1911, C. XL, S. 1023.
Ahmet Rasim' l\1harrir, air, edip, Kanaat kiitphanesi, lst. 1924.
H.eyin Avni' Muallim Naci, Kanant kLphanesi, st. 1923.
AJi Ciuip Yntem' Muallim Naci, s, 1944, C. l, S. 11; M uallim Naci - llaya.,, ahlak,, Is, 1911,
C. II, S. 14.

MODER N T RK EDE BYATINJ N ANA ZGLER

199

NA B1ZADE NAzlM
smail Hakk' N6biz6de N;m Be.v, Mk, 1894, S. 6 .
Mehmet Sadk' Nbizde Nzm ve 7e. hra's, SF, 1895, C. X, S. 254.
smail Hikmet (Ertaylan)' .'Vbi.de Nzm, Kanaat kitabevi, lst. 1932.
Samim Kocagz' Tanzimat e llikiiye : Niibizade Nazm, SF, 1940, C. LXXXVlll, S. 2287.
brahim Zeki Burdurlu' Kara Bibik (1944 basks dolaysiyle). I, 1944, C. VII, S. 77.
NAJHK KEMAL
:Mehmet Murat' debmmn nmime-i imisiiUeri - Sifre, lliz, 1888, S. 41, 42, 44.
Eluzziya Tevfik' Kemal Bey'in erceme-i hli, Ebuzziya matbaas, s. 1908.
Kemalzidc Ali Ek.rem (Bolayr)' Ruh-i Kemal, Mehmet Bey matbaas, lst. 1908; Namk Kemnl,
Maarif basmevi. st. 1930.
Baha Tevfik' Celleddin-i Harzenah, Teceddiid-i ilmi ve edebi, st. (tarihsiz), s. 168-173.
Siileyman Nazil' Namk Kemal, kdam matbaas, st.l922.
Kemalettin iikr' Namk Krmal, Kanaat kiitiiphauesi, st. 1931.
smail Hikmet (Ertaylan)' Namk Kemal, Kanaat kitabevi, st. 1932.
Sadettin Nzhet (Ergun)' Namk Kemal-Hayat ce iirleri (nsz), Yeni ark kitabevi, st. 1935.
Kemal Tahir' Namk. Kemal iin diyorlar ki (anket), irket-i Miirettibiyye matbaas, st. 1936.
Rna Nur' Re,-bilig VI ( Namk Kemal says), skenderiye 1936.
Hilmi Yiiceba' Namk Kemal ve vatan sevgisi, l basmevi, Tekirda 1937; 105. doum yld
niimiinde Namk Kemal, Kpr kitabevi, st. 1946; Btr cepheleriyle Namk Kemal
llaya, hatralar, iirleri, Orhan Mete ve orta kollektif irketi matbaas, st. 1959.
Mustafa Nihat zn' Namk Kemal vr ibret gazetesi, Remzi kitabevi, st. 1938.
Ahmet Hamdi Tanpnar' Namk Kemal'e dair dnceler, , 1939, C. VIJ, S. 76.
Ziya Somer' Namk Kemal ve Viktor Tfgo, K.1, 1939. S. 12.
Ziyaeddin Fahri Fndkolu' Namk Kemal, I, 1939, C. XII, S. 71; Namk Kemal ve yaaya
n taraflar, l, 1940, C. XVI, S. 91.
I(emal Turan ' Atatrk e Namk Kemal, I, 1940, C. XVl, S. 94.
Fevziye Abdullah (Tansel)' Namk Kemal'in ahliiki h.usiyelerine dair notlar, !. 1940, C.
XVI, S. 94; Namk Kemal te Here vezni, I. 1910, C. XVI, S. 94; Hssi mektuplarna
gre Namk Kemal ve Abdlhak 1/iimid, Gne matbaas, Ank. 1949:
erif Huli8i' Namk Kemal'i eserlerini tenkidli tab' hakknda, J, 1910, C. XVI, S. 94; Namk
Kcmal'ir eserleri (bibliyografya), Namk Kerral Hakknda, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi
Tiirk Dili ve Edebiyat Enstitiis neriyat: 2, Vakit matbaas, s. 1942, s. 303-420.
brahim Necmi Dilmen' Namk Kemal -Eseri, tesiri, Vr, C. XI, S. 180; Namk Kemal'in roman
cl ve romalar, Nanuk Kemal Hakknda, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Tiirk Dili
ve Edebiyat Enstitsii neriyat: 2, Vakit matbaas, lst. 1942, s. 78-125.
F.nvcr Ziya Karal' Namk Kemal ve ark meselesi,N aauk Kemal Hakknda, Dil ve TarihCorafya Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Enstits neriyat: 2, Vakit matbaas, st.
1942," s. 281-293.
Bekir Stk Baykal' Namk Kcmal'c gre Avrupa ve bi, l\ ank .Kemal Hakknda, Dil ve Taril
Corafya Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Enstitiisii neriyat: 2, Vakit matbaas, st.
1942, s. 187-217.
Pertev Boratav' Namk Kemal'in gazetecilii, Namk Kemal llakkmda, Dil ve Tarih-Corafya
Fakltesi Rtrk Dili ve Edebiyat Enstits neriyat: 2, Vakit matbaas, st. 1942, s. 161182.

200

KE NAN AKY Z

e Sadk Boran'

Namk Kemal'in sosyal f ikirleri, ank Kemal Hakkuda, Dil ,c Tarih

Corafya Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Enslits neriyat: 2, Vak.it matbaas, st.

1942, s. 249-279.
Cevdet Perin' Namk Kemal ve Frau: edebiyat,N ank Kemal Haklmcla, Dil ve Tarih-Corafya
Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat En5ttiis neriyat: 2, Vak.it matbaas, st. 1942, s.

127-155.
Niyazi Berkes' Namk Kemal'in fikri tekaml, Nanuk Kemal Hakl..udu, Dil ve TarihCorafya Fakiiltesi Trk Dili ve Edebiyat Enstits neriyat: 2, Vakit matbaa,. lst. 1942,
s. 218-239.
Abdlkadir nan' Rus matb,atnda Namk K cmal, Namk Kemal Hakknda, Dil ve Tarih-Corafya
Enstits Trk Dili ve Edebiyat neriyat: 2. Vakit matbas, lst. 1942, s. 295-302.
Abdlbiik.i Glpnarl' Namk Kemal'in iirleri, Namk Kemal Hakknda, Dil ve Tarih-Corafya
Fakltesi Tiirk Dili ve Edebiyat Enstitiis neriyat: 2 Vakit matbaas, ht. 1942, 11-77.
Baha D.r<ler' Namk Kemal'in romarlar (} ziinc doum y l miinasebPliyle), r lJtabevi,
st. 1940.
Necip Fazl K.sakrek'

Namk Kemal-ahs , eseri, tesiri ( Domttn _viizrc y ldnmii

m nasebetiyle), Trk Oil Kurumu yaynfarndan, Recep Ulusolu basrnevi, Ank. 1940;
Vatar airi Namk Kemal,. Semih Litfi kibabevi. ls. 1911.
Ziyaeddin Fahri Fndkolu' Tiirk hkk tarihinde Namk Kemal, Kenan basmevi, lst. 1941.
Namdar Rahmi Karatay' Namk Kemal ve idealizmi, Ankarn kilnbevi, Bursa 1941.
hsan Sungu' Namk Kemal , Ankara Halkevi neriyat, lst. 1941; Namk Kemal, Aylk .\nsik
lopedi, 1944, C. 1, S. 8.
Atsz' Namk Keml , a, 1942, S. 22.
Mehmet Kaplan' Namk Kemal'e gre insan. 1,,, 1941, C. l , S. 4; Namk Kemal-}la_yat ,,e eserleri,
brahim Horoz basmevi, st. 1948; Namk Kemal ve Fatih, TDED, 1954, C. VI.
Mithat Cemal Kuntay' Namk Kemal (Devrinin insanlar ve olaylar arasnda), l' aarif matbua ,
C. 1, st. 1944; C. il, II. ksm, st. 1949, C. il, il. ksm, st. 1956.
Nihat Sami Banarl' Namk Kemal ve Tiirk-Osmanl milliyetilii , stanbul niversitesi Trk
Dili Edebiyat Mezunlar Cemiyeti yaynlar, st. 1947.
Burbanettin Batman' Namk Kema/'in bir ma,ztmesi ve Alman idealirmi, TDED, 1948, C. ili,
S. 1-2; Namk Kemal'de deizm ve humanizm, TDED, 1919, C. 111, S. 3-1.
Edip Ali Bakn' Namk Kemal Afyon'da, Halkevleri yaynlar, Millt Kltr AraUrmalan: 11,
Ank. 1949.
Hikmet Disdarolu' Namk Kemal ve Abdlhak Hamid , Ye, 1950, S. 6; Nmk Kemal-Haya t,
sarat, eserleri, Varlk yaynlar, Trk klasikleri: 6, lst. 1954, 1957, 1959.
Nevzat Yaln' Namk Kemal Masa'da, Hs, 1951, S. il, 12, 13.
Behet Kemal alar' Namk Kemal, stne ! yaynevi, st. 1954.
brahim Zeki Burdurlu' Kalebent Namk Kemal, TD, 1954, C. III, S.
28.
Vasfi Mahir Kocatrk' Namk Kemal'in hayat, Bulu yaynevi, Ank. 1955, 1957.
Yaar KkBal' Nar.k Kemal , evket nsal matbaas, ht. 1957.
Aslan Erg' Namk Kemal, ahap kitabevi, Konya 1959.
Besim Akmsar' Namk Kemal-/Iaya, kiilii, mcadelesi, eserleri. Kovan kitabevi, zmir 1961.
RECA1ZADE MAHMUT EKREM
Mcnemenlizide Tahir: Zemzeme, Gn, 1884, C. l, S. l.
Samipaazide Sezni' Zemzeme, Gn, 1884, C. 1, S. 5.

MODER N TRK EDEBYATININ

ANA ZGLE R

201

Mehmet Murat' debiimmn nmnei imtisiW eri Vusla, Mz, 1888, S. 47, 49-53, 57-61.
smail Hakk' Ekrem Bey, Mahmut Bey matbaas, st. 1890.
Ali Suat' Muhsin bey (enkid), Mk, 1893, Yl: 3, S. 1.

Ahmet Midhat' emr, MI, 1895, C. 1, S. 25.

M. T. Fikret' El:rem Bey, SF, 1896, C. X, S. 258.
Ahmet Ra.im' Risle-i pejmrde hakknda miiliiha:iit edebiyye, ME, 1899, C. Vl, S. 70.
Kpriilzade Mehmed Fuad' Nejad Ekrem, SF, 1912, C. XLII, S. 1073; sd F.kren, Bugnk
edebiyat, kbal ktphanesi, lst. 1924, . 289-297.
Ali Ekrem (Bolayr)' Recaizde M ahmud Ekrem Bey, stanbul Dnrlfiinuu Edebiyat Medre
sesi Meznlan Cemiyeti neriyat: II, Evkaf-, lslamiyye matbaas, sl. 1923.
smail Hikmet (Ertaylao)' Recaiztide Ekrem, Milli Ktphane Edebiyat Serisi : 7, Kanaat ktphanesi, st. 1932.
Sabri Esat (Siyavugil)' Recaizade Ekrem'de iir telakkisi, Vr, 1939, C. Yii, S. 135.
]Uehnet Kaplan'

Ekrem te Hamid zerinde Lamartine'in esiri, s, 1944, C. l, S. 12.

Eremend Ekrem Talu' Recaiziide Malmu Ekrem, Aylk Ansiklopedi, 1945, C. I, S. 9.

Gzin Dino' Tanzimiit'an sonra gerekilie doru, DTCFD, 1951, C. IX, S. 1-2; Araba Sevdas
Kuruluu hakknda bir deneme, DTCFD, C. IX, S. 4 Len yn basm, Trk Tarih Kurumu
Basmevi, Ank. 1951; Recaizde Ekrem'in Arcba Sevdas romannda gerekilik, T.M, 1951,
C. XI, s. 57.
Fevziye Abdullah (Tansel)' ftlallim Niici ile Recaizade Ehem arasdaki miirakaalar ve b
mnakaalar sebep old edebi ludisrler, Tl\1, C. X elan ayn basm, Osman Yalm mat
baas, st. 1953.
kr Kurgan' Recaizade Ekrem -Ila,va, sanat , uerleri, Yarlk yaynlar, Trk Klsikleri: 37,
st. 1954.
Necdet Saoar' Recaizacle Ekrcm'in eserleri e eserlerinin eitli basmlar. TKDB, C. V, 1956,

s. 2.

SAMPA.-\ZADE SEZA
Mehmet Murat' clebiimzr niimne-i inisalleri Sergiizet, Mz, 1888, S. 64, 66, 68.
Tevfik Fikret' Siimipaazade Sezai, SF, 1898, C. XV, S. 382.
Filorinal Na.z.m' Edebiya,mz byk bir sad- ibda'kar, Ss, 1923, S. 19.
Sleyman Nazif' clal, Ss, 1921, S. 12.
Selahattin (Gngr)' Smipaa;;de Seziii Bey'ir yalsnda bir saat, YK, 1927, S. 6.
Peyami Sefa' Samipaa:ide Sezai. Cmh, 2 l'tisan 1936.
1\1. Turhan Tan' Samipaaziide Seziii - Hayal ve eserleri, Cmh, 28 '\i,.rn 1936.
Abdurrahman Adil' Samipaa:icle Sezi, Cmh, 1 Mays 1936.
Hasan Ali (Ycel)' Samipaa:de Se:i -c Milli Edebiyat, Pazartesi Konumalur, Remzi
Kitabevi, st. 1937, s. 250-251.
Hakk Suha Gezgin' Samipaa:iide Se:i, YMc, 1939, C. 11, Say : 21.
Samim Kocagz' Tan:imli e hikaye : Smipaa:lide Se%i, SF, 1910, C. LX"'-XVIII, S. 2286.
Gzin Dino' Samipaazade Sezai Bey'in Sergn isimli romannda gerekilii pay, DTCFD,
1954, C. XII, S. 1-2 .
A. F'erhan Ouzkan' Smipaazide Sezai- Ilaya. sanat, eserleri, Varlk yaynlar, Trk klasik
!eri, st. 1954.
Kenan Akyz' Sergzet roman iizerine, TD, 1956, C. V. S. 55.

202

KENA N AKYZ

SLEYMA'.\' PAA
Niyazi Ahmet Banoln' Siileyman Paa, Vakit basnevi, l st. 1943.
Kemal Zlf Taneri' Tiirk edip te tarihilerinden S leyman Hiisn Paa'nn hayat ve eserleri, M.
S,. B. Aralrna ve Gelitirme Bakanl yaynlanndnn, Genkm. bnsmevi, Ank. 1963.
EM SETTI\' SA:M t
Ahmet hsan (Tokgz}' emsettin Sami Bey, SF, 1896, C. Xl, S. 275.
emsettin Siimi' Kamis- trki (ns;) , kdam matbaas, ,t. 1901.
Mehmet Vded (elebi)' Lisanm.:n es:,slar ve emsettin Simi Bey, RK , 1908, C. 1, S. l.
Hikmet Turhan Dalolu' .emsettin Sami-H ayat ee eserleri, Resimli Ay basmevi. lst.
1934. Hikmet Dizdarolu ' emsettin Sami bey e dil anlay, TD, 1952, C. 1. S. 9.
lNASl
Ebuzz:iya Tevfik' iasi ile bir mlkat , ME, 1898, C. Vlll, S. 80; i,asi'i eyyclm- ahire-i

hayat, ME, 1911, C. X, S. 105; C. :XI, S. 106; Mhallefi- inasi, :\fE, 1911, C. XI, S. 107.
Kpriilzade Mehmed Fuad ' inasi'ni iirleri, S F, 1911, C. XLI, S. 1052.
1lralim Necmi (Dilmen}' inasi ve isir. Yr, 1921-1922, S. 10-21; air erlenmesi mdlikesi,
Yr. 1922, S. 120.
Almet Rasim' 11atbit tarihine medlal : ilk biiyiik muharrir/erden inasi, Yei matbaa. si.
1927.
smail Hikmet (Ertaylan)' iasi, Kanaat kitabevi, st. 1932.
Mustafa Nihat zn' inasi 18-20 yanda Avrupa'ya gitmedi. Kl, 1939, S. 9; inasi, ,\ ylk
Ansiklopedi, l944,

C. 1, S. 5.

Ali Nihat Tarlan' Tauimilt edebiyatnda hakiki mceddid. Tanzimat 1(yi.iziinr ) ldn niia
sebetiy), Maarif matbaas, st. 1940. s. 596-617.
Mehmet Kaplan' inasi'nin Tiirk iirinde yapt yenilik, TUED, 19n, C. II, S. 1.
Kenan A.kyz' inasii Fransa'daki renimi ile ilgili bac belgeler, TD, 1954, C. 111, S. 31.
Ahmet Kutsi (Tecer)' air evlernesi'ni okurker, ls, 1954, S. 4.
Hikmet Dizdarolu' inasi-Hayat, sanat, eserleri, Trk klasikleri: 22, Varlk yaynevi.

sl.

1954.
Refik Ahmet (Senu,.a,il)' air edcmesi piyesinin yiiziincii yldiiim, UT, l<l58, Yeni se i, 5. 2.
Cevdet Kudret' ,5air evlenmesi (ns;); Yeclitepc yaylar: 89, st. 1959.
. F. Akiin' inosi'nin bgiine kadar ele gemeyon Fai tezkiresi basks, TDED, 1961. C.

x, s. 67.
Giind.z Aknc' Batya yneli;kcn : iasi, Ankara nivusitesi Uil ve Tarih-Corafya Ftkiiltesi
yaynlan: 116, Trk Elebiynt serisi: 18, Ayyldz mntbaas, Ank. 1962.
ZYA PAA
Sleyman Nazif' lki dost (Ziya Paa-Namk Kemal ), Knnnnt ktphanesi, st. 1925.
smail Hikmet (Ertaylan}' Ziya P<14a-Haya e eserleri, Kanaat kitabevi, Milll
Kt>lane Edebiyat Serisi: 5, sl. l932.
hsan Sungu' Ahmet Vefik ve Zi_va Paalarn Tartf'ii , Tercme Dergisi. 1910, S. 1.
Taha Toros' air Ziya Paa'u Adan valilii, Yeni Aclnna basmevi, _\daa 1940.

kr Kurgan' Ziya Paa-Hayat, saa, eserleri, Varlk yaynlan, Trk klf,ikleri: 25, sl. 1953.
Kenan Aky.z' Ziya Paa'n biyorafisine ait _yeni belgeler, TD, 1956, C. V, S. 57; Ziya
Paa'mn
.Amnsyn rnulasarnfl srasndaki olaylar, Ankara iv. D. T. C. F. Tii rk Dili -e
Edebi yat .\ratrmalan Enstits: 2, .\.k. 1964.

lllODER'\' TRK JWEBYATININ ANA ZGLER

III
EDEBYAT.! CEDDE

203

DEVR

a) MOSOCRAF VE \1\KM..E.

Genel. H. Nazm (Ahmet Reit Rey)' Mii6aha!,e-i edebi,v,ve, SF, 1897, C. '\.lll, S. 331;
ltalabc-i edebiyye, SF, 1897, C. Xl V, S. 370.
Cenap c,habettin' Sul-i edebi, 1897 senesine mahsus '\evsal-i Servetifnw, 23-29; A16ah.abci
edcbi_rye-J1enafi'-i edtbiyye. SF, 1897. C. XIII, S. 329.
Tevfik Fikret' lki sz, SF, 1898, C. XIV, S. 361; Bir mliila.a, SF, 1899, C. XVII, S. 432.
Sleyman Nazif' lki sz daha, SF, 1898, C. XV, S. 367; DNck-t idrk, SF, 1899, C. XVII. S.
132.

Hseyin Cahil Yaln' Edebiy,a- Cedide- Mene' ve esaslar, SF, 1898, C. :\.\". S. 367; Ksa bir
ka s., SF, 1899, C. XV, S. 412; Servetifn edebi,vat" ksrlar, FH, 1933, C. l ,
S. 2; Servetijiir Edebi_ya: Krnrlar ve ma:eretlu, FH, 1933, C. 1, - 3; 1ab1tut
haya tServeif nn ne yapt?, FH, 1933, C. l, S. 4; Edebiyyit- Ceilldecilcr, YG. 1911 ,
C. XVII, S. 436; fkiler-Yenilu kavga&, YG, 1910, C. XI V, S. 360; Edebi_ryt
Crdide kat'i bir dm oktasdr, YG, 1911, C. XVll, S. 437.
Ahmed Rikmet (Mitolu)' \1sahabe-i edebiyye, SF, 1898, C. XV, S. 382; Es/afta dekadarlk
ce eyh Galip, SF, 1898, C. XVI, S. 393.

Halid Ziya (Uaklgil)' Kari'lerime mektuplar I, SF, 1899, C. XV U, S. 428; i l , SF, 1899, C.
'\.VIJ, S. 430; O sene, SF, 1908, C. XXXVI, S. 913.
Mehmed Rauf" Edebiyatm: c Arrupa , SF, 1901, C. XXI, S. 523: Bgrkii edipltrimi:,
RK, 1908, C. !, S. 5; Edebiyatmzn siiki re aiilcti, SF, 1909, C. XXXVI, S. 932;
'Edebiyyi- li:raya dair, MM, 1909, C. l, S. 21.
Hakk Behi' M ah.abe-i edeliyye Samimi ikiiJ etler, S F, 1909, C. X'\.'\.VJ, S. 925.
Ahmet hsan (Tokgo)' Ser:etifiinn'n ercemc i hli, SF, 1909, C. X.>.XVlI, S. 945,950,953.
Recaiziide M:hmud Ekrem' Serveifn' tarihesi, SF, 1910, C. XX)d'\., S. 1000.

Ercment Ekrem (Talu)' Strveifnrclar , YC, 1933, C. V 111, S. 195.

H. K. (Hikmet KvJcm)' Edebiyat-, Ccdule'ni Otopsisi, Necm-i lstiklil bssmcvi lst,
1935; Edcbiyyii- Cedide'in fcls (esi, H A, 1937, C. 1, S. 4; Edebiyya- Cedide'de
edebi,,ya elkkisi, H \, 1937, C. 1, S. 5; Edebiyyat- Cedide, H \, 1937, C. l, S. 6-7.
Mehmet Kaplan' Edebiyya- redide ce Aiyan, l s, 1945, C. il, S. 43.

Kenan Akyz' Edebi_yyi- Cedideye ksa bir bak, Tevfik Fikret, Ankara Oniver.ite, Dil ve
Tarih-Corafya Fakltesi yaynla r : 56, Trk Edebiyat serisi: 1, Sakarya basncvi. \ k.
1917, ,. 9-17; Edebinat- Cedide bir .Salon Edebiyat nudr' , Zafer, 10 u bat 1956.

2 iir. Cenab ehobettin' Tabiata kar air, SF, 1897, C. XlV, S. 310; iir nedir? SF, 1909,
C. XXXVI, S. 924; F:'lir- virdniyye., SF, 1909. C. XXXVI, S. 927; Me,'ele i evzan,
SF. 1919. C. LV, S. 1123 1124; l'e:in ve ahenk meselesi, SF, 1927. C. LXJ. S. 1602-1601.
3 Ronn-hil..a)e, Mebmed Rauf' Bi:dt likiiye, SF, 1897, C. .>.!V, S. 3 it; Bi:dr roman , SF,
1s99,

c. xvu, s. 445.

Terlik Fikret' Romalar tesiri, SF, 1900, C. XVIII, S. 476.

Hakk Behi' Samimi ikayetler, Bizde roman e hikaye, SF, 1909, C. X:>..:>.. V1, S. 931).
4 Edebi teulcid. Mebmed Rauf' Mii&alabe-i edebiyyc-Ese r edebi, 1897, SF, C. X.111. S. 318.
Sleyman Nazif' iki 6:: daha, SF, 1898, C. XVII, S. 347.

20l

KENA N AKY7.

H. Nazn' Bir cerab - Ali hemal Be_v'c, SF, 1893, C. XV, S. 375; Msahabe-i edebiyyeT enkid hakknda, SF, '1899, C. XVI, S. 41 1.
Cenab ebabettin' Bira: psikoloji, SF, 1898, C. X VI, S. 391; Miinehid-i hakiki, SF, 1901, C.
XVl, S. 416; Trk Teceddd Eclcbiya, mellifi lsmai/ llabib Bey'r, !',1l, 1927, C. 1, S. 7.
Tevfik Fikret' M niikaiitmzcla ne ek&ik?, Tarik, 1898, S. 4618.
Ahmed uayb' M salabe-i edebiyye, SF, 1899. C. XVIII, S. 455.
5 - Dil. Hlid Ziya (U{aklgil)' Yeni Lisan, SF, 1908, C. XXXV I , S. 914; Servet-i lchce,
1909, C. XXXVI , S. 916.
Cenab ehabettin' Talrib-i lisan, A, 1908, C. 1, S. 12.; lnklab- lisan, Hak, 1912, S.
JJ B;J,isan meselesi, SF, 1925, C. LVlll, S. 1515.
Hakk Behi' Lisan-, adi Lisan-, eclebi, SF, 1909, C. XXXVI, S. 928.
h) HATIRAT.
Ahmed Rasim' Tarih ve muharrir, Muhtar Halit ktphRnesi, st. 1913; M uharrir, air, edil>,
KanaRt ktphanesi ve matbaas, lst. 1924.
Ali Ekrem (Bolyr)' Sehaif-i hatrat, YnG (tef.), Ocak 1920: lliiralar, SF (tef.), 1925, ilk tef.
C. LVII, S. 1500/26.
Mehmed Rauf' Servatif iinun'da aa,sr, G, 1927, C. I, S. 7: ) eil Y urt likiiyesi, Gn. 1927,
C. I, S. 9; Doslklar, Gn, 1927, C. [, S. 10.
Ahmet hsan (Tokgz)'.Wabu hiiralarm, 2 cilt, Ahmet hsan natbaa,, lst. 1930-1931.
liiiseyin Cahit Yaln' Edebi hiitralar, Akam ktphanesi, st. 1935.
Halid Ziya Uaklgil' Krk yl. 5 cilt, lst. 1936 (ilk drt cilt: Matbnclk ve neriyat T. \. .
matbaas, son cilt: Cumhuriyet basmevi).
AHMET IltKMET MFTOGLU
Mehmet Rauf' Hiristan, SF, 1901, C. XXll, S. 551.
Fevzi Ltf (Karaosmanolu)' aglayanlar, Dg. 1922, C. Ill. S. 30.
Filorinal Nazn' llirisan ue alayanlar miibdi'i riimdir Ahmet Hikmet , Siis, 1923, S.
21. Ercment Ekrem (Talu)' Alme Ilikmet'e dair, Gn, 1927, C. I, S. 11.
smail Hikmet (Ertaylan)' Ahmet llikme, i\lill1 kiitiiphane Edehiynt Scrihi: 19, Kanaat l..iitiip
hanesi , st. J 933.
Samim Kocagz' Ta,:imt ve hikaye : Ahmet Hikmet , SF, 1940, C. LXXXVIJI, S. 2288.
Sabri Esat Siyavu_gil' Ahmet I-lihme, lslin _\nsiklopedi,i, 1940, C. I, s. 183- 181.
Fethi Tevetol' Biiyk iirk M ftofo Ahmet J-likme, .l\tilli Eitim basncvi, .Ank. 1951.
Hikmet Dizdarolu' M fiiolu Ahmft Ilikmet, TDK ynyrlnn, Ank. 1964.

AHMET RAStM
l\lnir Siileynan (apanolu)' Ful-i atik re Alet Rasim Be.)'. le, 1922. C. VI, S.U9.
Cenab ebabettin' Ahmet Rasim, SF, 1925. C. LVIII, S. 1526.
Mustala Nihat (zn)' Alme Hasim Bbiliyografyas ,, Bibliyografya. 1933, C. 11, S. 12.
Reat Ekrem Kou' Ahmet Rasim- llayat, seme iir ve ya lar, Sou Devrin Mc bur air ve
Edipleri serisi: 6, Suhulet kitabevi, st. 1938.
Kinil Yazp' Ya:lmam hiiralar, Vakit, 5-6 ubat 1914.
Mustafa Nihat zn' Ahmet Rasim , Aylk Ansikl<>pedi , 1944, C. I, S. 5.
Hilmet Dizdarolu' Ahmet Rasim, TD, 1952, C. 1, S. 12.
Suad Hizarc' Ahmet Rasim-1/ay a, sanat, eserleri, Varlk yayrlar, Trk l..li,il..leri: 30. st.
1953.

..
MODERN TRK EDEBYATI"IIN ANA ZGLEn

205

Hilmi Yceba' Ahmet Rasin-Al.lar, hiiralar, Oizerkonca naLbaas. st. 1957.

Sal,ri Esat Siyavugil' Ahmet Rasim, lslm Ansiklopedisi. C. I. . 200-202.
AHMET U.-\YB
Ahmet Refik' Ahmet uayb ,e tarih, SF. 1910, C. XL, S. 1020.
Celal Sahir (Erozan)' Ahmet uayb, SF, 1910, C. XL, S. 1020.
AL EKREM (ROLAY lR)
Mfid Ratib' Bria, SF, 1910, C. XXXVlII, S. 979.
Refik Halit (Karay)' Bria ve bir feth-i me.r-i edebi, SF, 1910,C. XXXVIlI, S. 980.
Baha Tevfik' Bria, Teceddd-i ilmi ve edebi, Derisaadet ktphanesi , st. (Tarihs.7.). s. 174-186.
Sadettin Nzhet Ergun' Ali Ekrem Bola_vr. Ye, 1937, C. Vl, S. 32.
CELAL SAHR EROZ.-\,
ehabettin Sleyman' Be.vaz Glgeler, SF, 1909, C. XXXVlf , S. 961; Cell Sahir Bey, '.\'evsal-i
Milli, 1911, s. 244-245.
Recaizide Ekrem' Serveifnm'a ( Beyaz glgeler hakknda), SF, 1910, C. XXXVUJ, S. 97 .
Fazl Ahmet (Ayka)' Buhran niinasebeiyle, SF, C. XXXVIII , S. 980.
Ya.kup Kadri (Karaosmanolu)' Siyah te Celal Sahir Bey, SF, 1911, C. XL, S. 1032.
Mecdi Sadrettin' Ak ve Kadn airi Cell Sahir Bey, YK, 1928, 2. yl, S. 16.
Ahmet hsan (Tokgz)' Cell Sahir, l, 1935, C. VI, S. 34.
Naci Sadullah' Cell Sahir, YG, 1935, C. VI, S. 141.
AJi Mrteza Grkaynak-Hseyin emsi Ege' Celal Sahir Ero:an, Bilecik Halkevi basnr, i,
Bilecik 1936.
Faruk Nafiz amhbel' Celal Sahir'i na..l ard,n?, YG, 1941, C. XVlll, S. 454.
Mustafa Nihat zo' Celal Sahir F:rozan , Aylk Ansiklopedi , 1945, S. JJ, S. 19.
CE:'\.-\B EHABETTIN
Tevfik Fikret' Cenab ehabein Bey, SF, 1897, C. XII, S. 310.
Ruen Eref (naydn)' Cenab ehabetin Bey, Gemi Gnler, Kitabhe-i Sudi, ht. 1919, ,.
33-17.
Filorinal Nazm' Edebiyy- Cedide'nin i'ri_yye inin en miim: simas: Cmab ehobein Beye fendi,
Ss, 1932, S. 23.
Cenab ehabellin' Trk Teceddd Edebiyat Tarihi niiellifi / mail llabib Beyefendiye, G,,
1927, S. l; lsrnail Habib Bey'e, Gn, 1927, S. 6.
smail Habip (Sevk)' Cenab ehabcin Bey stadmza, Gn, 1927, C. 1, S. 4; Cevaba Cevap,
Cenab ehabein Bey'e, G, 1927, C. I, S. 7.
Vasfi Mahir (Kooatrk)' Cenab ehabeuin ile mlakat, le, 1929, C. XIV. S. 277.
Ahmet hsan (Tokgz)' Cenab ehabetin, SF, 1930, C. LXVII, S. 1746 /272.
Hseyin Cahil (Yaln)' Mabuli hayat-Cenab e/abein (lm miinasebetiyle), FH, 1934,

c. s.

1,
19.
Abdlhak Hamid (Tarhan)' Cenab ehabein defn ediliyor, Cunh, 14 ubat 1934.
AJi Can.ip (Yntem)' Cenap ehabein ebediyete gt, Cmh, 14 ubat 193 .
Ali Ekrem (Bolayr), Cenab ehabetin, Cnh, 17 ubat 1934.
Halit Ziya (Uakhgil)' Cenab ehabein, Cmh, 16 ubat 1934.
Ercliment Ekrem (TaH\)' Ceab' arkasndan, Cmb, 11 ubat 193,1.

206

KENAN

AKYZ

Burhan Cahit (Morkaya)' Cenab ehabetin, MiUiyet, H ubat 1934.

Abdlhak inasi (Hisar)' Cenap ehabetine dair hatralar, Vr, 1934,C. 1, S.
18.
Celal Nuri (leri)' Cenab ehabein hakknda gayet alsi mtalaalarm, Vakit, 23 ubat 1934.
Refik Halil Kary' Elhan-, ita opereti, Ucam, 1 ubt 1945.
Abdlhak inasi (Hisar)' Cenap ehabein, I, 1931, C. ll, S. 13.
Hiiseyin Suat (Yln)' Cenab ,$elabein, Akam, 21, 23, 30 Mart 1934.
Naci Sadullah' Cenab Be_yle son konuma, YG, 1934, C. IT. S. 50.
Mekki Sait' Cenab' kaybettik , YC, 1934, C. 11, S. 50.
brahim Alein (Gvsa)' Cenab ehabein'i tercmei hali, YG, 1934, C. II, S. 50; Cenab e
habeti'e dair, YG, 1934, C. II, S. 51.
Sadettin Nzhet Ergun' Cerap ehabettin-Haya, ve seme iirleri (inceleme ksm), Gne mal
baas, lst. 1931, s. 5-127.
Ali Canip Yntem' Cenab elabein, Aylk Ansiklopedi, 1945, C. I, S. 10.
Mehmet Kaplan' Ceab ehabetin'i iirlerinde pitoresk, TDED, 1953, C. V, S. 15; Cenab ,$ela
bnin'in iirlerinde ses te musiki, TDED, 1956, C. VII, s. 1-2; Cenab ehabein re nesir
sanat, TDED, 1958, C. VIII.
Hikmet Dizdarolu' Cenab .ehabei Hayat, sanat, eserleri, Varlk yaynlar, Trk klasikleri:
17, 1st. 1953.

EREF
ebabettin Siileymn' Eref, R b, 1912, S. 19.
Mustafa atim' Mehr air Eref' i hayat, Kiillr basmevi, zmir 1913.
F. Uzun' air Eref, Tan matbaas, st. 1945.
l,'evdet Kudret Solok' Eref'ten licviyeler, Yeditepe yaynlar: 18, st. (1. bask) 1953, (Il. bask)
1955.
Hilmi Yceba' air Eref - Jlaya, latralar, iirleri, Orhan Mete ve Orta Kollektif irketi
matbaas, st. 1958.
J.<'AK AL OZANSOY
Cenab ebabettin' Fint teselliler, A, 1908, C. lJ, S. 14.
Kprlzade Mehmed Fuad' Fili Teselliler, SF, 1909, C. XXXVI, S. 920.
Mehmet Behet Yazar' Faik Ali Ozansoy, YG, 1940, C. XV, S. 388.
Hakk Tark Us' Faik Ali , Vakit. 2 ekim 1950.
Nuretin Artam' Fail Ali'den' Hatralar, Ut, 2 Ekim 1950.
zzet Melih Devrim' Faik Ali Ozansoy, Zafer, 3 Ekim 1950.
l\lithat Cemal Kuntay' Edebiyatmz byk kayb merhum Faik Ali Ozansoy ii, Son Posta,
3 Ekim 1950; Tevfik Fikret ve Faik Ali, Son Posta, 5 ekim 1950.
Sedat Simavi' Faik Ali Ozansoy, Hrriyet, 4 Ekim 1950
Refik Ahmet Sevengil' Kaybettiimi: deerler, UI, 13 Ekim 1950.
Peyami Sefa' Faik Ali O:arsoy, UI, 18 ekim 1950.
FATMA ALYE
Ahmet Midhat' Fama Aliye Ham yahut bir mharrire i Osmariyyerin ne'ei, Krkaubar mal
bnas, st. 1893.
GZDE SABR AYGN
Mehmet Behet Yazar' Ciizide Sabri, YC, 1910, C. XIV, S. 357.

,roOER'\

Ti.' RK EDEBYAT f','[l\

ANA ZCLEH

207

HALD ZY \ U$AKLIG I I.
Mehmet

Rant' Romanlara dair : !, Bizde hikaye. SF, 1897, C. Xl \'.S. 311: Halid Zi_ya, SF, 1898,

C. '\:iV, S. 357; Bide roman, SF, 1899,C. XVIH, S. 445; llaliJ Ziya re hikayeleri, S.F, 1900,
C. XX, S. 50!-505; Ak-, Memni', 1901, C. XXl, S. 524-525; Soll(u Demt, SF, 1901,
C. ::..x1, S. 5o; Hali Ziya Ber, '\evsal-i Milli , 1915, s. 133-137.
Ful Necip' .l!ii te Siyah, SF, 189i, C.'CIIJ, S. 325.
Rtiseyin
ahit (Yaln)' Bir.vazn tarihi, SF, 1901, C. XXTI, S. 552; Matbuat hayat- )
epye11i bir muharrir : Bay Halit Ziya ( fltplinden Ac hakknda), Fil, 1931, C. IJJ , S.
59; Ma bt hayat- ihtiyar Dolt, ya:ar.: llnlit Ziya Uakll{il, Fll, 1937, C. Vlll, S.
195.
Fevzi Ltf' Bir Ilikiiye-i Sevda, Dg, 1922, C. II, S. 28.
lll. Selalattin (Gngr)' J fa; , Siyah muharriri 11ezdinde bir saat, YK, 1928, S. 9.
!glh Srr L<evend' llalit Ziya Uaklgil'ir On Beklerken adl hikye kitabnn tenkidi, YT, 1936,
C. i V. S. 38; F,3er/er ,.,ldiseler : Krkll, YT, 1936, C. lV, S. 41.
Fevziye Abdullah (Tansel)' 1/alit Ziya Uak/p,il'ir ha_vandar millhem kk hikayeleri, I,
1910, C. :>..\ , S. 41.
Sa.min KocaAz' Ta,=ima e lik,ive : llalit Ziya Uakl,p,il, SF, 19 W, C. LXX>..Vlll, S. 2293.
Mustafa Nihat zn' Rir )a:n arili, t) (Yeni seri), 19H. C. 1, S. 2.
Melahat zg' Gerek sanat re Ahmet Cemil. UI, 13 Ka-m 1943.
Namdar Rahmi Karatay' lla/i Zi.,a karmag, UI, 15 Nisan 1945.
Cevdet Kudr.,t Solok' Ilali Ziya akl,il, Yr, 1945, C. XlV, S. 282-283.
Ahmet Hamw Taupmar' 1/alir Zi_vfl llaklp,il, I, 1945, C. VlII, S. 85.
Mehmet Kaplan' Tlali Ziya hakknda, 1,, 1945, C. ili, S. 31; Halit Ziya, slam Ansiklopedi, i,
1950, C. V (ksm 1), s. l 13-115.
Ali Canip Yntem' llali Ziya Uaklgil, A)lk Ansiklopedi, 1915, C. 1, S.
Sami Akaln'
12. l o.
l 953.
L.
Ziya Uaklgil-Ha.vat, sanat, cs,r/eri, Varll yaynlan, Trk kl,ikleri:

,.l.

Cemil Yener' /Jir romancnn dnyas ce romanlarmlaki diinya, ?f. Sralar matbaas, 1st. 1959.
HSEY I'\ CAIIT YALli\
Mrhme Rauf' llayat- ;iuhayyel mlarriri. SF, 1899, C. XVlll, S. 131132. zzet Melih (Devrim)' M ehur simli/ar (ll,eyin Cahit), M.\f, 1908, C.
1, S. 8.
Yakup Kadri (Karaosmauolu)' llu.at- hakikyye salnelcri, SF, 1910, C. XXXTX, S. 1005.
Kerim Sildi' Edebiyyil- Ceditle'nin ahramanlar, l't lliiseyir Cahi'e ceap, Bozkurt matbaas,
f.t. 1935.
Samim Kocagz' Tanzimat ve likuye : 1-ls,y, ir Cali ) aln, SF, 1940, C. LXXXVIH, S. 2291.
Suat Hizarc' llseyi Cahi l aln, Varlk yaynlan, Trk klasikleri: 49, st. 1957.
Hikmet Dizdarol' lliiseyir Cahit l aln, Vr, 1957, S. 466.
Hilmj Yceba' Byiik mcahi Hseyin Cahit, Dizcrkonca matbaas, st. 1960.
Bezmi Nusret' llseyin Cahit Bey. ls (tarih,i,).
IISEYl'\ RAHM GRPI \R
Akalnolu Sadri Nzhet ' lsya (Cad miinasebeiyle Feh-i mey'e), Matbaa i hnyriyye ve
rekas, st. 1913.
M. Selihtlin (Gngr)' Byk romcncmz lf iiseyi n Rahmi Bey'le ihi saat. YK, 1927, Yl: I,

s.

3.

Kmil Yazg' TiiiSl'yi Rahmi, Vakit, 13 Mart 1941.

KE!'<A:l AKYZ

208

ReCik Ahmet Senngil' Jlsryin Rahmi BeJ t'e lwhramanlar, YG, 19H, C. lll, 5. 63; llilryi:
Rahmi Grpnar- Ha) at, hiilralar, eserleri, mnakalar, Hilmi kitabevi, 1t. 1944.
Niyai Berke' Hiiseyin Rahmi'nir sosyal grleri, DTCFD, 1945, C. 11[, S. 3.
Mediha Berke' llseyin Rahmi'nin romanlarnla dil vt kadn, DTCFD, 1945, C. Ill, S. 3; /f
seyir Rahmi'nin romanlarnda kadr ipleri, DTCFD, 1945, C. ili, S. 5.
Pertev Naili Boratav' llseyin Rahmi'nin romarl, DTCFD, 1945, C. 111, S. 2.
l\luta(a Nihat zn' Hseyin Rahmi Grpnar'tlan seilmi paralar t'e eserleri hakknda miialialar, Hilmi l.itabe\, 1.t. 1916.
Femye Abdullah (Tansel)' Huyin Rahmi, slm Anikloped.ioi , 1950, C. V, s. 655-662.
Suat Hizarc' Hiiseyin Rahmi Grpnar-Haya,, sanat, eserleri, Varlk yaynlan, Trk klasikleri:
14, lst. 1953.
Agah Srn Levend' Jf seyin Rahmi Grprar, T. D. K. Yaynlar, \nk. 1964.
HSEYli', SlYRET ZSEVER
Hamdullah Supbi (Tannver)' Leyl-i giri:an, SF, 1910, C.XXXV lll, S.986.
Hseyin Cahlt Yaln' Mabuat hayal-Kvlcml Kl, ya:an: Hseyin Siyre zsever, Fli, 1938,
C.l>., 5.222.
Bi.kmet Mnir Ebciolu' lleyin Siyrel, YG, 1938, C.:>..l, 5.281.
Mehmet Behet Yazar' l/ iise:,in Siyrc :sever, YG, 1941, C.XV, S. 369.
Server skit' Trki)e'de mabua idareleri ve politikalar, Ba,vek.let Basu
Mdrl yaynlanndan: 2, Tan basmcvi, st. 1943, s. 165-168.

Yayn limum

HSEYlt'< SU .\'I YALIN

l\llid Ritib' Tedkika- temine: Kirli amarlar, SF, 1909, C.>..XX\ ili, S. 969; Kundak
Takm, SF, 1910, C.XX>JX, 5.1007.
Ali Canip (Yntem)' Le-i melal, H, 1910, 5.1.
Raif Necdet (Kestelli)' Lne-i mell lakknda, RK, 1910, C.IV, S.3.
Celil Sahir (Erozan)' Jlseyi Suat Bey, Nesiil-i l\1illi, 1915, s.61.
Reat Nuri (Gntekin) }amalar, B?tf, l919, S. 6.
Mehmet Behet Yazar' llse.vin Sua Yaln, YG, 1940, C. :X.Vl, S.rn6.
Ahmet hsan (Tokgz)' JlseJin Suat, SF, 192, C. XCl, S. 2379.
S. Nahit Bilga' Hseyin Sua'a dair, SF, 1942, C. XCI, s. 2379.
Halit Fahri Osansoy' Hseyin Sua' diiiirken, SF, 1942, C. XC!, S. 2380.
Faruk Nafiz amhbel' Dr. H isrcyin Sat, YG, 19J2, C. XIX, S. 473.
Elziiyi Suat (Yaln)' Jliise_vin Sa Yaln et 1iirleri, Halk bamcv:i, lst. 19 3.
Si\HL SEF\
Ali Kimi Akyz' Mf'fhum lsmail Sefa Bey'i ltrciimt-i hali, Hissiyyit, On,z, s. 3-2
1912; lsmail Sefa, Tkl, 1940, 5.13.
mail Hikmet (Ertaylan)' lsmail Sefa, Kanaat ktphanesi,

, 1.t.

lst. 1932.

,rnHMET \KlF
Ali Ekrem (Bolayr)' Sthif-i tnkid : Safahat hakknda, Shr, 1911, C.IV-V, S. 256-258,

262-263,

266-267, 269-270, 274, 276.

Hamdullah Supbi (Tannver)' Safahat, SF, 1911, C.XLI, 5.1050; Safahat hakknda, SF, 1911,

c.xu.

s.o5, 1058.
liil Sahir (Erozan)' Safah hakknda, SF, 1911, C. XLI, S.1052.

MODERN TRK EDEBYATIN IN ANA ZGLER

209

Aah Srn Levend' M ehmet Akif, YT, 1937, C.IV, S. 50: MehmetAkif, TD, 1953, C.11. 5.16.
A.C. (Ahmet Cevat)' Mehmet Akif-Hayal, seme iirleri, Numune basnevi, lst. 1937.
M. Sencer N. Salih' Mehmet Akif, Bozkurt basmevi, lst. 1937.
Eat .Adil Mstecaplolu' Mehmet Akif-Ferdi ve itima kara'cteri, vatanperverlii, milliyetilii,
airlii, lk basmevi, lst. 1937.
Mithat Cemal Kuntay' Mehmet Akif, Semih Liitf kitabevi , st. 1939; 1,tikltil airi
M ehmet Akif , lk kitabevi, lst. 1944; Mehmet Akif Er.o.v, Aylk Ansiklopedi, C.I,
S.8, 1944.
Eref Edip' Mehmet Akif-Hayat, eserleri ve 70 muharririn yazlar, Asar ilniyye ktphanes i,
st. 1938, 1962: lnk,lab karsnda Akif- Fikret, Genlik-Tanclar, Asar- ilmiyye ktp
hanesi, lst. 1940.
O,S,O. (Orhan Seyfi Orhon)' air Mehmet Akif, a, 1942, S.66.
Fevziye Abdullah Tansel'Mehmet Akif-Hayat ve eserleri, Ankara ktphanesi Edebiyat Serisi:2,
Kanaat kitabevi, lst . 1945.
Cemil Sena Ongun' Mehmet Akif-Haya t, eserleri ve idealleri, Tefeyyz kitabevi, lst. 1947.
NureUn Artan' Mehmet Akif ve gzel lstanbul trke,i, TD, 1952, C.I, S.4.
lllehmet Kaplan' Mehmet Akif. ls, 1954, C.l, S.14.
Mehmet Emin Eriirgil' Mehmet Akif-l&liim c bir airin roman, Gzel Sanatlar matbaas, Ank.
1956.
Neriman Malko ztrkmen' Mehmet Akif-Safahat ve mekan, ehir matbaas, st. 1958.
Hilmi Yceba' Btn cepheleri_yle Mehmet Akif, Dizerkonca matbaas, st. 1958.
Fehmi Cumalolu' Mehmet Akif'in hayat ve tefekkr cephesi, Ayy1ldz matbaa s, Hilal
yayn- 1:n, Edebiyat
serisi:3, Ank. 1959; Mehmet Akif'in haya t ve 1,tikliil
Mar , Snmez Snmez Neriyat ve Matbaaclk A.., st. 1962
Ali Nihat Tarlan' Millet airi Mehmet Akif, Mehmet Akif, Milliyetiler Dernei neriyat: 14,
s. 12-16, eltk matbaaclk kollektif irketi, lst. 1961.
Nurettin Topu' Mehmet Akif - Sanat ve idealizmi, Mehmet Akif, Milliyetiler Dernei neri yat:
14, s. 25-74, eltt matbaaclk kollektif irketi, st. 1961.
Faruk Kadri Timurta' Mehmet Akif ve cemiyetimiz (lmnn 25. yldnmnde), Yamur
yaymevi, st. l962.
MEHMET RAUF
Hseyin Cahit (Yaln)' Eyll mharriri Mehmet Raf , SF, 1901, C. XXI, S. 531.
Baha Tev<il.' Serab, Tecddd-i ilmi ve edebi , st. (tarihsiz), s. 151.
Reat Nuri (Gntekin)' Mehmet Rauf Bey ; Cidal mnasebetiyl e, GK, 1911, C. II, S. 8.
Samim Koeaga' Tanzimat ve hikaye: Mthmed Rauf, SF, 1940, C. LXXXVIII , S. 2294.
Selami zzet Sedea' Mehmet Raf, Aylk Ansiklopedi, C. 1, 1945, S. 9.
L. Sami Akaln' Mehmet Rauf Hayat, sanal, erleri, Varlk yaynlan, Trk klasikleri: 21,
lst. 1953.
Menzel' Mehmet Rauf, slam Ansiklopedisi, 1957, C. VIJ, s. 610-612.
NGAR HANIM
Ahmet Rasim' Nriin, mr-i edebi 1, 1899, s. 114-121.
Mehmet Rauf ' Alu-i ,eda, SF, 1899, C.XVII, S. 440.
Yahya Kemal (Beyatl)' Nigar llamefendi, Nevsal-i Milli, st. 1914, s. 1-.
Ruen Eref (naydn)' Nigar bint-i Osman Hanmefendi, Gemi Gnler, Kitaphane-i Sudi,
lst. 1919, s. 6875.

210

KENAN

AKYZ

Kprlzade Mehned Fuad' Nigar Ilanm, Bugnk edebiyat, kbal k tiiphanesi, sL 1921-.
s. 297-314.
Ki.mil Yazg' air Nigar llanm, Va!..it, 2 ubt 1944.
Nigar Hanm' Haya tmn hikayesi, Ekin hasmevi, st. 1959.
RIZA TEVFK (BLKBAI)
Celil Sakb' Rza Tevf ik'in felsefesi, GK, 1912, C. 111, S. 15.
Abdullah Cevdet (Karhda)' Doktor Rza Tevfik Bey, NevsiJ-i Milli, 1915. s. 37-40.
Ruen Eref (naydn)' Rza Tevfik Bey, Gemi Gnler, kit:phanc-i Sidi, st. 1919, s. 45-53.
Rza Tevfik Blkba' Edebiyat-, Cedide hareketine niin girmedim ?, YGn, 1939, S. 4.
Kandemir' Filo:of R:a Tevfik hayatn anla tyor, YG, 1939, S. 12-18. 2, -24, 26-27; Kerdi
a:t1rdan Rza Tevf ik-Hayat, felsefesi , iirleri, Rem zi kitabevi, st. 1943.
Refik Cemal' R:a Tevfik'le mlakat, Olny. 1934. S. I.
Halit Fahri Ozansoy' Rza Tevfik ve Terliki Salih Efendi, YGn, 1939, S. 14.
R. Gkalp Arkn' Ra Tevf ik-Hayat ve iirleri, Resimli Ay basmevi, ls. 1939 (!. ve 2. bask),
1942 (3. bask).
Mehmet Behet Yazar' Rza Tevfik, YG, 1940, C. XIV, S. 363.
Refik fiemal' Rza Tevfik 'le mlakat, Olay, 1943, S. I,
Vahyi lmez' Rza Tevfik, Ahmet Talat kitabevi, lst. 1945.
Sadettin Gkeprur' Filo:of Rza Tevfik diyor ki, Akam, 6 Ekim 1949.
Rfat Necdet Evrimer' air R:a Tevfik, Hs, 1950, S. 6.
Halide Edip Advar' Serab-, mr'n tenkid ve tahlili, Akam, l Ocak 19650.
Mehmedaliolu' Filozofun dindarl ve vatanperverlii, Son Saat, l Ocak 1950.
Refik Halit Karay' Rza Tevfik'in trkeci, Yeni stanbul, 7 Ocak 1950.
Orhan Seyfi Orhon' Rza Tevf ik, Ut, 12 Ocak 1950.
Adnan Advar ' Feylesof, Cnh, 11 ubat 1960.
smail Hakk Baltaeolu' Feylesof Rza, YA, 1950, S. 633.
Mehmet Faruk Grtunca' Rza Tevfik ve vatan, Yeni Her Hafta, 1950, S, 129 /2.
Hilmi Yeeba' Btn cepheleriy le Rza Tevf ik, Halk basnevi, lst. 1950; Filozof Rza
Tevfik, Dizerkonca matbaas, st. 1956; 11. ba sk: Orhan Mete ve orta kolektif
irketi ma tba u, lst. 1958.
Mustafa Ragp Esath' lmnden sorra Rua Tevf ik, Sinan matbaas. st. (tarihsiz).
SOLEYMAN NAZF
Kprlzad e Mehmed Fuad' Firak-, Irak , Bugnk edebiyat, kbal ktphanesi, st. 1924,
s. 169-172.
Cenab ebabettin' Nazif'in aheng-i nesri, Gn, 1927, C. I, S. 3; Sleyman Naif'in hayat ve
eserleri, SF, 1928, C. LXIV, S. 1683 /209.
Samipauade Sezai' Sleyman Naif, Gn, 1927, S. 3..
Enis Behi (Koryrek)' Sleyman Nazif, SF, 1927, C. LXl, S. 1578 / ll3.
brahim Alaeddin (Gvsa)' Na:if' ten Hamid'e ahiretten mektuplar, Kanaat kitabevi, lst. 1932;
Sleyman Nazif, Suhulet kitabevi, st. 1933.
kr Kurgan' Sleyman Naoif- H a_ya. sanat, eserleri, Varlk yaynlan , Trk klasikleri ; 45,
lst. 1955.
Hilmi Yeeba' Sleyman Nazif'ter hatralar - lmiiniin 30. yldnm mnasebetiyle, Dizer
konca matbaas, lst. 1957.

\IODER;\' TRK EDEBYAT ININ

ANA ZGLER

211

SLEYM L",ESP
Ahmet Rasim' Sleyman Ne&ip Beyefendiye, mri edebi II, 1900, s. 53-105.
ehabettin Sii.leyman' Sit>, man 1\ieip Bey, :\evsiil-i Milli,l915, s. 283-28 t
Bir heyet tarfodan' Sleymanpaa:ade Sami Be_y, Evkaf- islimiyye matbaas, st. 1918.
Ruen Eref (naydn)' Slevmanpna:dt Sami bey, Gemi Gnler, kitaphane-i Sudi, s.
1919, ,. 63-67.
TEVFK FlKR ET
Cenab ehabetin' Tevfik Fikrtt Be.v, SF, 1896, C. Xl, S. 268; Fikret'in tawiri, Nesr-i harp,
l'<esr-i sulh ve Tiryaki szleri, Kanaat ktphanesi, Dcrisnadet (st.) 1918, s. 135-138.
Mdmet Rauf ' Te.fik Fikret Be", SF, 1899, C. X lX. S. 465.
Hseyin Cahit (Yalu)' Rbb- ikwe, SF, 1901, C. XXII. S. 551; airin yerine alim, Tanin,
12 \ isan 1910; Tefk Fikret, M\f , 1924, C. r.S. 20; Te,fik Fik ret me&ele&i, YG, 1939, C.
xv. s. 346.
Kprlude Mehmed Fuad' Haluk'un defteri, SF, 1911, C. XLI, S. 1015; 1/alik'un defteri mna
&ebriyle, SF, 1911, C. XLI, S. 1049-1050; Tevfik Fikr. ahlak, Kanaat ktphanesi,
1.. 1918: Tefik Fikret'e dair, Bugnk edebiyat, ikbal Ktphanesi, lst. 192 . s. 324
329.
Yekta Biihir (Ali Canip Yntem)' Haluk'un defteri ve bugnkii Fikret , GK, 1911, C. il, S. 5;
Te.fik Fikret, Mu, nsha-i mahsusa, 1917, 461-462.
Ahmet Bedii' Tefik Fikret Bey, Riibb-, irwe, SF, 1911, C. XLII, S. 1016-107.
Sleyman Nazif' Tefik Fikret iin, Mu, nsla-i mahsusa, 1917, s. 424-125; Tefik Fikret, D,
nsha-i mahsusa 1918, s. 27-29.
Feridun Nigar' Tevfik Fikret mrebbi, Mu, nsha-i mahsu,a, 1917, s. 500-504. Ziya
Gkalp' Tevfik Fikret ve rne&au, Mu, nsha-i mahsusa. 1917, s. 421-424.
Ruen Eref' Tevfik Fikret e Rbab- ikwe'nin iirleri, YM, l 918. C. il. S. 58; Te:fik Fikre
llayatna dair haralar, Hilil matbaas, lst. 1919
Abdurrahman eref' Tevfik Fikret, D, nsha-i mahsusa, 1918, s. 22-26.
smail Hikmet (Ertaylan)' Tevfik Fikret ve hayal, D, nsha-i mahsusa, 1918, s. 168-224; Fik
re ve istikbal, Dg, 1921, C. 1, S. 9; Tefik Fikret, Milli ktphane Edebiyat Serisi: 9, ka
naat ktphanesi, lst. 1932.
Rza Tevlik (Blkbq)' Sanalla &bjektivi:m ve Tevfik Fikrtt'in iiri, D. n\ba -i mahsusa,
1918, ,. 72-92; Tevfik Fikret - 1/ayat, sanat, ah&iyeti ( Merhum Tevfik Fikret'in vefat,
tarihinin otuzurru y ldnm ma&ebetiyle yazlan tercme-i hli), nklap kitabevi, st.
1945.
Abdlhak inasi (Hisar)' Krlm bir riiblib, Dg, 1921, C. 1, S. 9.
Sat' Tevfik Fikre'in i&ti'falar, Dg, 1921, C. 1, S. 9-10.
Filorinal Nazm' Byk &anakar ve airmi: Tevfik Fikret Bey merhum, Ss, 1923, S. 20.
Hasan Ali (Ycel)' Fikret'in ruhu ve fel&efesi, MMc. 1924, C. I, S. 20; Fikret'in fikir haya tm:
daki yeri, Hy, 1929, C. III, S. 137.
Abdullah Cevdet' Tevfik Fikret Bey, c, 1925, S. 187.
Hseyin KJi:m' Te:fik Fikret-lruan ve air, c, 1926, S. 213.
Salih Nigar Keramet' Fikret'in ha.ya t ve eeri, lhami Fevzi matbaas, st. 1926; lnklap
Tefik Fikret'in uleri, Kenan matbaas, lst. l 943.
Mehmet Ali Ayni' Tevfik Fikret'in Tarih-, Kadim'in bir cevap: Reybrlik, bedbinlik, laillihilik
nedir?, Ktphane-i Sudi, Felsefe ve itimaiyat Klliyat: XXX, lst. 1927.

airi

212

KE'IAN

AKYZ

A. zuddin' Tefik Fikrtl te pikoloj _, a wkikleri, le, 1929, S. 281.

Halit Fahri (Ozansoy)' Tevfik Fikret, SF, 1930, C. LXVJ / Il , S. 1723.
Falih Rfk (Atay)' Tevf ik Fikret , le, 1931, S. 328.
Kemalettin kr' Tevfik Fikret, Kanaat kitabevi, l.t. 1931.
Sreyya Baydnrgil' ldeaft Tefik Fikret, Vr, 1936, S. 97.
Yunus Klzm Kni' Fikrtt'in dnya gr, 't \ , l93Q, S.
260.
Reozi Saka' Tefik Fikret re Tirih-i Kadim, , 1939, C. 1, S. 8.
NuruJlah Ata' Tevfik Fikret, Akam, 27 Ekim 1941.
Eref Edip (Fergn)' lnklp karndll Akif-Fkrtt (Grnlik-Tanclar), Aoiir- ilmiyye ktp
hanesi, lst. 1940; Penhe Kitap Tevfik Fikre'i be cepheden J.rk mharririn tnkidleri,
Asr- ilm.iyye kitabevi, st. 1913.
zzet Melih Devrim' Tevfik Fikret, Akam, 27 Ekim 1941.
Kadri Ziya K.iper' Fikre'in ha_vat, Eyp Ilalkc, i neriyat: 1, T:n matbnas, l,t. 1941, s. 30-40.
Fu:l Ahmet (Ayka)' Ttvfik Fikret, SF, l91- 1, C. XC, S. 2349.
Ahmet ruan Tokgz' 1'evfik Fikret, SF, 1911, C. XC, S. 2350
Mehmet Kaplan' Drt ehir ve Si, Eyp Halke, i neriyot: I.Tan matbnas, l.t. 1941, . 2329; Tevfik
Fikret ve
Franois Cappee, , 1943, C. il, S. 43: 'J'efik Fikret'e
piore,k, I s, 193, C. I, S. l; Ttfik Fikret oyal air: Si,, t, 1915, C. 111, S. 36; Tttfik
Fikrr u iiri,
Trkiye yaymevi, lst. l96.
Sabiha Zekeriya Sertel' 'J'efik Fikret Mel= Akif kavga,,, Yurt ,e Dnya yaynlar, st. 1941 ;
Tevfik Fikret-ideolojisi ve felefesi, Yurt ve Dnya yaynlan, lst 1946.
Hilmi Ziya lken' Tevfik Fikret, Eyp lllkevi neriyat: 1, Tn mathas, lst. 1941, s. 15-22.
Abdlbaki Glpnnrl' Ttfik Fikret te iirimi:, Eyp Ilalke, ineriyntt I, Tan matbaas, lt.
1911, 8. 9-l 1.
Almet Hamdi Tanpnar' Fikret hakknda, Eyp IJalkevi neriyat; l, Ton nntbaas, lst 1941,
s. 3-8; Tefik Fikre-1-layat, aliye-i, iir re eserlerinden paralar, Semih Llfii kitabeli,

lst. 1911.
Mazhar Osman Uzman' Tevfik Fikre'le beraber a/ m :amana ait hatralar, Y.1911, S. 135.
Peyami Safa' Tevfik. Fikret, Aylk Ansiklopedi, 1944, C. J, S. 4.
Ekrem Talt Akev' Riiblib- ike&te'yi krdlar, para para ettiler, ResimJi \y matbaas, l t.
1945.
Knan Akyiiz' Tefik Fikret, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-CaJrnfya .Fakltesi yaynlar,
Trk Eddiyat serisi: l, Sakarya basunevi, Ani... 1947.
Yaar Nabi Nayr' Tefik Fikret-Hayat, &aat, iirleri, Varlk yayuevi, Trk kliisikleri: 5,
lst. (!. bnsk..) 1952, (2. bask) 1954, (3. bask) 1957 (4. bask) 1959, (5. bask) 1960.
Hilmi Yeeba' B, cepheleriyle Tefik Fikret, Dizerkoncn matbaas, ,t. 1959.

111
FECR-1 ATl DEVRl
a) MONOCRAF VE MAKALE.
1- Genel. Celil Sahlr (Erozan)' Fecr-i Ati - Kah-, edebi, SF, 1909, C. XXXVI. S. 927; iMart,
SF, 1910, C. XXXVIII, S. 981; Bgnkler Dnkler 1, SF, 1910, C. :>...XXVlll, S. 982;
il, SF, 1910, C. XL, S. 1016.

)JODER N TRK EDEBYATl'IJ'I ANA ZGLER

213

Hseyin Suat (Yalrm)' 1'.at.t edebi mi? ) oksa ... laydi iiraf edrlim, adem-i tene;;/ m?, SF,
1909, c. xxxv. s. 931.
Beyi- Kizm' Eaki- ) eni, Rk, 1909, C. lll, S. 16.
.Midhat Cemal (Kuntay)' F:debiy_vat- la:ra, RK. 1909. C. 111 S. 16.
M. B.' \liisalabe-i edebiy_e .,esl-i alir-i edebimi:, SF. 1909, C. XXXVIU, S. 961.
Fur-i
ti Enrmtn-i Edebisi Be.vannumesi. SF, 1910. C. XXXVIII, S. 977.
Ahmed Haim' \f sahabe-i edebiyye Rl- bi-kavd frsatyle, SF, 1910, C. XXX, VIJI, S. 981;
Kelimeler, SF, 19ll, C. >...LI, S. 1055.
Kpliizidc Mehmet Fu:d' ) rniler-F:kiler 1, SF, 1910, C. X\:XVUI, S. 983; il, SF, 1910, C.
XXXI:\, S. 101!!; ili, SF, 1910, C. X L, S. 1016: Sl-i edebi. Silname-i Scrvetifiinun, 1910,
s. 143-151.
Ali Canip (Yntem)' Fecr-i .4i ve murzii, SF, 1910, C. :\.'0,.Vlll, S. 988.
Miid Riltib' Ferr-i Ati lakknda, SF, 1910, C. X-XXIX, S. 990.
ILiI Nudet (Kestelli)' M usahabe-i edebiyye, RK, 1910. C. 111, S. 16; Msahabe-i edebiyye,
RK, 1910, C. 111, S. 17; Vlsahabe-i edebi_vye, R K, 1910, C. l\'. S. 19; Jfiisalabe-i
cdebiyye, Rk, 1910, C. IV, S. 21;.lf salabe-i edebiyye, RK, 1910, C. IV, S. 22.
Mehmet Rauf' Shir (Celat Sllhir) Be.v'in msahabesi hakknda, SF, 1912, C. XLIII, S. 1096;
Bgiinkii Trk edebiyat, SF, 1912, C. XLIII, S. 1103-1105; Fecr i i'in if las, SF, 1912,
C. XLII!. S. 1105; lfliis r,frbi_y_vu, SF, 1912, C. XLIII, S. 1106.
iue Melih (Devrim)' Te:d (ns:), Sabah matbaas, si. 1915.
l'lf. R.' Edebi iklblarm:, SF, 191!!, C. XLIII, S. o,
ebabettin Sleyman' 1/arel.tti edebiy_v,, Rb, 1912, C. f , S. 24; Hareket i edebiyyt: Ta'kib,
Rb, 1912,
. 28.
Hakk Tahsin' lfarekr-i ,d,biyyr, Hb, 1912, C. 1, S. 22-23.
Ali Naci (Karacan)' llarrke-i edebi):v,, Rb, 1912, C. 1, S. 30-32.

c.

s.

Halit Falri (Oz-.u.soy)' Hareke-i rdebir_ve- Fecri Ati itilallerinde, R b, 191'.!, C, 1, S. 29.
Hamdullah Supbi (Tannver)' Fecri Ati'i ifliis, SF, 1912, C. XLJ II, S. 1107.
Reat Feyzi (Yii.zoc)' Ferr i iti nal bir teekkldr?, SF, 1930, C. LXVIII, S. 1796/ 178.
Rdik Halit (Karay)' F"ecr-i Ai rr Sina-i Emri, Yfc, 1940, S. 38.
Cahide Bol' Fw-i 4ti, SF, 1911, C. .>..C, S. 2313; 2345-2356, 2358; 1941, C. XC[, S. 2361-2362;
2365; l 92, C. XCI, S. 2368-2370, 2372.
Baha ngel' Tiir edebiyatnda senboli::m,

lls, 1952, C. 111, S. 32; 1953, C. III, S. 33.

2 Tiyatro. Mfid Riltib' Osmanl Tiyatrosu, \[M, 1908, C. I, S. ].

Safvet Nezihi' Tiyatro ,e 'I'iyatrolarm:, RK. 1911, C. V, S. 29.

ehabettin Siileyman' Bi:rle temaa. RD, 1913, C. 1, S. 15.
3 R oman vt Hikiiyt. Mehmet Behet Yazar' Gen romanclarmz ,., eserleri, Ahmet Snit
bu... me i. st. 1937.
4 Edebi t.enkid. Siileyman Fehmi' F:debiyat gayesi ve ludid-i erbestisi, A, 1908, C. I, S.

1-6.

Yakup Kadri (Karaosmanolu)' ;.f.,ahabe-i tdebiyye ( Rt&imli Kiab'n M ahabe-i edebiyytsi

mrasebetivle), SF. 1909, C. J..XXVII, S. 959-960; San'at ve ahlk hakknda, S}, 1909.
C.XJ..XVII, S. 962; 1\.fsahabr-i rdebiyye (Vicdan makalei mnaebeiyle), SF, 1909, C.
XXXVIJJ, S. 965.
Kprlzade Mehmed Fuad' San'at ,e taklid, SF, 1910, C. XXXVIII, S. 971, 977.

214

KE::'IA;\" AKYZ

ebabettin Sleyman' Va:ife-i ebab. Rh, 1912, C. l, S. 6.

Selnhatln Enis' Genlik ve edebiyat, Rb, 1912, C. l, S. 23.

b) HA.TiRAT.

Halit Fahri Ozansoy'

Edebiyatlar gei)or, Kanaat kitubevi,

\nknra Ktphnn,si rrisi: 22,

sl. (tarihsiz).

\HMET HAM
Hamdullah Suphi (Tannver)' Tenkide dor, SF, 1911, C. XLI, S. 1075.
Ahmet Bedii' Kelimelere dair ( Haim'e mekp), SF. 1911, C. XLI, S. 1060.
Mehmet Ali Tevfik' Tcnkid etrafnda, SF, 1911, C. XLI, S. 1061.
Abdlhak inM (Hisar)' iirde u,:ih. D. 1921, C. 1. S. 12; Ahmet Him'in iirlerindeki
yenilik nedir ?, Yr. 1921. S.l; Ahmet Ilaim'in eseri rro.frda Gl snclcri, D, 1922,
C. l, S. 11; Ahmet Hi4im, 01, 1933, C. 1, S. 1; Ahmet Haim'inilemi, YT, 1933. f. I, 1O;
Ahmet Haim'c dair on hatram, Vr. 1933. C. l. S. 1; Ahmet l/ aim'in iirleri, Vr, 1934,
C. 1, S. 23; Ahmet Haim'e dair h,trnlr , Vr. 1935, C. ll, S. 38-39; Ahmet Haim'i
:an ;amanlar, \'r, 1935, C. 11. S. 1-1-43; Ahmet l/ain iiri ,e layat, Hilmi kitabevi,

1st. 1963.
Nurullah Ati (Ata)' Ahmet lliiin-Gl Saa tleri mnmbriylr, D, 1922, C. 1. S. 12.
Fuat Kprl' Piyale, Hy, 1926, C. J, S. 2.
Fazl Ahmet (Ayka)' Ahmet Haim ce Pi_rale'si, Hy, 1926, C. l , S. 5.
Abdullah Cevdet' Piyale, le, 1927, S. 220 221.
Reit Sreyya' Ahmet llaim Bey, le, 1927. S. 241.
Kazn Szevin' Ahmet Haim, le, 1928. S. 253.
1\1. Selahallin (Gngr)' Ahmet Hi#m Bey hayatn anlatyor, YI\.. 1928, S. U.
Ali Canip (Yntem)' Ahmet lliiim ve eeri Grebii-hne i laklakan'n ntiar mna.ebeiyle,
Hy, 1928, C. iV, S. 103; 1-laim'in Bi:e Gre'i, Hy, 1929, C. V, S. 120.
brahim Aliettin (Gvsa)' Jlaim'in hayat, YG. 1933, C. l, S. 15.
Abdlhak Hamid (Tarhan)' Ahme Haim iin, YT, 1933, C. l, S. 10.
lbnlemin l\lahmnl Kemal (nal)' Ah:ne Him' t dair, YT, 1933, C. l, S. 10.
Cenab ebabettin' Ahmet Iliiim, YT, 1933, C. 1, S. 10.
Nuri Fehmi' Ahmet llaim'in _yaay,. YT, 1933, C. 1, S. 10.
Hasan Ali (Ycel)' Ahmet llaim'in yaratl, as,ld: yara, nedir?, 'YT, 19:\3, C.l, - 10;
Ahmet Him, Pazarle Konumalar, Remzi Kitabe,;, t L 1937, ,. 270-273.
zut l\lelih (Devrim)' Eski arkadam Almet Ilaim, YT, 1933, C. I, S. 1O.
Yusuf Ziya (Orta)' Ahmer Haim'in lm mnasebcti_yle, YT, 193:\, C. 1, S. 10.
Ahmet Hamdi (Tanpnar)' Ahmet Haim'e ai hatra.la,, YT, 1933, C. 1, S. 10.
Halit Fahri (Ozansoy)' Ahmet Hi4im'in hayat, YT, 1933, C. l, S. 10; Ahmet Haim. S F, 19 U,

c. xc. s.

2338.
Kerim Sidi' Ahmet il/iim, Sinan mntbns, lst. 1933.
zzet l\lelih (Devrim)' Eski mektep arkadom Ahme llaim, YT, 1933, C. l, S. 10.
Peyami Sefa, Yahya Kemal, Mnir Sevfo. Suut Kemal 'intihale ,e Ahmet lliim' e dair kan,ld,, KII. 1933, C. 1, S. 5.
Yakup Kadri (Karaosmanolu)' Ahmet Hiiim, Hiikimiyyet-i milliyye matbaas, Ank. 193 l.
Ahmet Cevat (Emre)' Ahmet Haim Hayat, tmt ir re yazlar, r kitabevi, l,t.
19:\,. Yusuf Ziya Orta' Ahmet Htiim, Cumhuriyet Kitabevi. l.t. 1937.

MODERN TRK EDEBYATI NIN A!'iA ZGLER

215

Suut Kemal Yetkin' Ahmet liaim ve semboli:m, Recep Ulusolu basmevi, Ank. 1938.
Faruk Naii: amlbel' Ahmet llaim, YG, 1941, X VII, S. 432.
FeyzuJlah Sacid lk' Ahmet Haim hayallerini kimlerden alrd?, l, 1941, C. XVII, S. 17.
Hall Sha Gngin' Ahmet Haim, Aylk Ansiklopedi, 1944, C. 1, S. 2.
Yunus Kazn Kni' Ahmet H aim'in iirleri, I, Yeni seri, 1945, C. Vf ll, S. 91-92.
Cemil Seni Ongun' Sanat si,emleri ve Ahmet Haim'insemboli:mi, Tefeyyz kitabevi, st.
1947. erif Hulusi' Ahmet Haim-Hayat ve seme iirleri. Remzi kitabevi, st. 1947.
Nihat M. etin' Ahmet Hiiim'in ka.rnaklar hakknda bir deneme, TM, 1954, C. XI, s. 18321:.>. Yaar Nabi (Nayr)' Ahmet Haim-Hayat, sanal, eserleri, Varlk yay-lnevi, Trk
Klasikleri: 9,
lst. 1952, 1954, 1959.
Hilmi Ycela' Btiin cepheleriyle Ahmet I!aim - liimiiniin 25. y ldniimii mnasebetiyl e, n
klap kitabevi, lst. 1958.
R{at Necdet Evrimer' Fecr-i Ati airleri : Ahmet Haim-Edebi ahsiyeli, sanat, btn iirleri,
lnklap kitabevi, st. 1959.
Nazan Gntrkn' Ahmet Haim ve :aman, TD, 1960, C. IX, S. 104.
CEML SLEYMAN
Ali Suha (Delilba)' 1'imsal-i ak, SF, 1910, C.XXXVIII, S. 985.

EMl"\f BJ,E'f D (SERDAROGLU)

Mehmet Behet Yazar' Emin Blend Serdarolu, YG, 1940, C. XV, S. 376.
Orhan Seyfi Orhon' air Emin Rlend, a, 1942, S. 64.
Halit Fahri Ozansoy' Emin Blend', dair, SF, 1942, C. XCIII, S. 2417.
1\1. Hayri Orgpl' Emin Biilend'e ait bira duygu ve birka hatra, ('a, 1943, S. 67.
i\rehmet Osman D<N1tel' Emin Rlrnd'in havatnn son senelerine ait birka hatra. (a, 1943,

s.

71.
Salih Zeki Aktay' Emin Blcd'in iirleri, Semih Li'tfi kitabevi, lst. 1945.
Rfat Neooet Evrimer' Emin Bl,,nd, inklap kitallevi, st. 1958.
Hikmet Dizdarolu' Emin Blend Scrdarol , TD, 1959, C. VIII, S. 93.
F.\ZIL AHMET AYK.\
Rs:t Tevfik (Bliikla)' Fazl Ahme Bey, 1\[evsil-i Milli, 1915, s. 26-28.
Hseyin Cahil Yaln' Matbuat hayat-Bay Fazl Ahmet Ayka, ( Fazl Ahmet : Hitiibeler - 1iirler-

hirviyeler ce saire): FH, 1935, C. Ill, S. 68.

Kazm Sevin' Fazl Ahmet, Akam basmevi, st. 1934.
Hasan Ali Ycel' Fa:l Ahmet. Pazartesi konumalar, Remzi Kitabevi, st. 1937, s. 284-288.
Mehm t Behet Yzar' Fazl Ahmet, YG, 1940, C. XV, S. 373.
FUAT KPRL
Celal Sakb' Tetebbu' karsnda M ehmet Fat Bey, GK, 1912, C. ili, S. 19.
Fazl Ahmet (Ayka)' Kprliizade Mehmet Fuat, Jlievsru-i Milli, 1915, s. 252-253.
Mehmet Bebe:Yazar' M. Fuad K priilii, YG, 1940, C. XVI, S. 400.
Sami N. zerdim' Ord. Prof Dr. M . Fuat Kprl bibliyografyas (\908-1950). ayn basm,
Trk dili ve tarihi hakknda aratrmalar ), Trk Tarih Kurumu basmevi, Ank. 1951. Osman
Turan' M ukaddime (60. doum yldnmii mnasebetiyle, Fuad Kprl armaan, s.
V-XXIII), Osman Yaln matbaas, st. 1953.

KENAN AKYZ

216

ffi( Huli' Fuad Kprl.niin ilmi ne1riyat (60. doum yltlnn nnnebetiyle. Fal
Kprl armaan, s. XXV-LIII), Osman Yaln matbaa,. st. 1953.
ZZET :MEL H DEVRM
YaLmp Kadri (Karaomanolu)' !:e Melih Bey, Nevsl-i Mill, 1915, 115-1 6.
Mehmet Behet Yazar' !,,e M elih Devrim, YG, 1941, C. XVII. S. 425.

MEHMET BEHET YAZAR

Edhem fficlayet' Erganun iin, GK, 1911, C. 11, S. 10.
Rfat Necdet Evrimu' Fecr-i Ati airleri : M ehmc Belet te Tah,in Nalid, lnklip kitabevi,
1st. 1961.
EHABE'ITlN SLEYM <\!\'
Mehmet Rauf' kma-= Sokak enkidt mrnscbetiylc, F, 1909, C. XXX\'111. S. 966; Krk
rnalfa,a, SF, 1910, C. XXXVIII, S. 978.
Mfid Ratib' kmaz okak, SF, l 909 C.XXXVIU, S. 967; Frtna, SF, 1910, C. XXXIX, S.
996.
Tahsin Nahit' Krk mahfaza, SF, 1910, C. XXXVIII, S. 976.
Ahmet Haim' ehbein Sleyman - Fikirleri, sanat, SF, 1910. C. XXXVlll, S. ()88.
Ali Canip (Yntem)' Tarih-i edebiyya t o,moni,vye, SF, 1910, C. XL, S. 1018.
Yakup Kadri (Karao.manolu)' ehbettin Sleyman Bey, Nevsal -i lliil, 1915, s. 149-150.

TAHSN N AHiT
Ali Suha (Delilba)' Ttmlila tenkidi-Jn Trk hakknda , A, 1908, S. 5.
Ahmet Haim' Rh- bi-kayd fratyle, SF, 1910, C.XXXVIII, S. 981.
Mehmet Rauf' Ksem Sultan, SF. 1912, C. XUH, S. 1109,.
Ali Naci (Karacan)' Ksem Sultan, Rb, 1912, S. 33.
R(at Nel Evrimer' Fecr-i Ai airleri - Mehmet Behet ve Tahsin Nahit. l nlolip Kitabevi,
lst. 1961.

iV
MLL EDEBYAT DEVR

a) MO OGRAFl VE MAKALE.
- Genel. Yekta Bahir (Ali Cabnip Yntem)' Genlik kavgas,, G K, 1911, C. 11, S. 2; Kavmi edebi
yat ne demektir?, GK, 1911, C. il, S. 4; Milli Edebiya muelui, GK 1911, C. 11, S.6; M illi
E:lebiyat meelei, TY, Yl: 3, S. 6, 7, 9; Edebiyatta mevzu, BM, 1919, C. J, S. 13; Da'vay
kazan.anlar, a, 1942, C. I, S. 27: Hece mi, Aru: mu?, a, 1914, S. 127.
Kprldde l\lehmet Fuad' Edebiyyat- milliyy, SF, 1911, C. XLI, S. 10-H; Halk te debiyya,
SF, 1911, C. XLI, S. 1042; Edebiyatlar ara$nda, SF, 191l, C. XLI, S. 1013; Milli
erenniim ltrimiz, SF, 1913, C. XLIV, S. 1127; lnkllip edebiyat, Hak gr.utesinin edebi
ilivcsi, 1922,
S. l; Mll Edebiyat, Bugnk Edebiyat, kbal Ktphanesi, lst. 1924, 7-16; Hayat ve
edebiyat, Bugnk edebiyat, kbal Ktphanesi, st. 1924, s. 117-126; Burk edebiyat,
Bugnk edebiyat, kbal Ktphanesi, st. 1924, s. 127-133; Milli edebiya'n k mbef
firleri ve Divan-, Trki-i Basit, Devlet matbaus, st. l928.
Cell Nuri' lihd- llm, Yeni Osmanllar matbaa, t. 1915.

217

MODERN TRK EDEBYATININ ANA ZGLER

YwuI Ziya (Orta)' lbd.i edebiyat, SF, 1917. C. LUI, S. 1368;.lf illi Edebiyat ve
azirecilik, SF, 1917, C. LIII, S. 1373; Milli Edebiyat ve garibecilik, SF , 1917, C.
LIU, S. 1374; Yine garibecilik, SF, 1917, C. LIII, S. 1375.
Halide Edip (Advar)' Trk edebiyatnn son safha ve simalar, BM, 1919, C. I, S. 7.
Yakup Kadri (Karaosmanolu)' Harp ve edebiyat, BM, 1919, C. l, S. 15; Edebiya e milli cere_van,
Dg, 1922, C. lll, S. 29.
Nzhet Hiin (Sinaoolu)' .'\-fill Edebiya'a doru, Cemiyet Ktphanesi. lst. 1919.
Cenap ebabettin' Edebiyaa Trkiilk, b, 1920, C. il, S. 15.
Falih Rfk (Atay)' Milli Cereyann zaferi, Dg, l 921, C. 1, S. 12.
Peyami Sala' Tiirk inkl.bnu baklar (Cumhuriyetin 15 yldmii mnasebetiyle), Kanaat ki
tabevi, lst. 1938.
Hilmi Ziya lken' Bizde rkiiliik , 1., 1916, C. V, S. 53: Tanzimat derinde rklk, ls, 19l6,
C. V, S. 54; Trkiye dnda tiirklk-Realis ve ilmi rklk, ls, 1946, C. V, S. 55; Haya
li, siyasi ve hakiki rklk, s, 1916, C. V, S. 56.
Emin Eriirgil' Tiirkliik cft.vri-M illiyeilik devri-1,sanlk devri, Maarif yaynev i, Ank. 1958.
Hasan Ferit Cansever'Trkliik nedir?, Toprak Dergisi yay,olar: 4, ls. 1959.
A. Nuri Barunan' Bi:im milli iilkm, Turanclk nedir?, Trkiye Ticaret Postas matbaas,
st. (tarihsiz).
2 iir. Kprlziide Mehmed Fuad' M illi Ar,::; meselesi, SF, 1911, C. XLil, S. 1073; Milli
vezin, YM, 1917, C. 1, S. 11; Vezin meselesi, Bugokii edebiyat, lkbiil ktphanesi, ls.
1924. s. 98-109.
Halit Fahri (Ozansoy)' Yine vtzin meselesi, YMc, 1918, C. 111, S. 57, 79; Aruz -Hece meselesi,
Vr, 1933, C. 1, S. 6.
Yahya Kemal (Beyatl)' Vezinler, Dg, 1922, C. II, S. 20, 23.
Ahmet Haim' iirde Vatan, Dg, 1922, C. 11, S. 18.
Enis Behi (Koryrek)' Aruz -Hece, Vr, 1933, C. 1, S. 6.
Kemalettin Kami (Kamu)' Milli Ve&in her bakmdan Aru 'af6i ir, Vr. 1933, C. l. S. 6.
Necmettin Halil (Onan)' Aruz-Hece, Vr, 1933, C. 1, S. 6.
Mehmet Behet Yazar' Gen air/erimi: ve eserleri, Kanaat kitabevi , lst. 1936.
Fevziye Abdullah Tansel Milli Ed,biyat deri iir sahamda {Ik tar:, tesirleri, J, 1939, C.
Xlll,
s. 74-78.
brahim Nermi Dilmen' Tiirke iirler tere.ranua bir bak ve 1905 ,debi hcrekei, .\nkara
Guiver sitesi Dil ve Taib-Co rafya Fakiiltesi Yllk Aratrmalar Dergisi I, Auk.
1940-1941. s. 49-71.
3 Tiyatro. Burhan Arpad' Son yirmi be, _ylda operet sahnemiz , PS, 1942. C. il, S. 20.
Neyyire Erturul' Milli iyaro, P5, 1942, C. il, S. 20.
4 Roman. Mehmet Behet Yazar' Gen romanclarmz ve eserleri, Ahmet Sail basmevi,
ist. 1937.
5 Edebi tenkid. l'tl. Rauf' Sn'a e ahlak,SF. 19.09, C. XXX Vll, S. 961;
Kadri Bey'e), 1909, C. XXXVIIl. S. 963.

"icda" (Yakup

6 Dil. Raif Necdet (Kestelli)' Lafz e ma'n., SF, 1909, C.XXXVl, S. 930; Yei Lisan, GK,
1912, C. III, S. 15.
Celil Sabir (Erozan): Lisanm,:, SF, 1909, C. X-.XXVII, S. 951- 953.
mer Seyfettin Yeni Lisan , GK, 1911, C. II, S. 1-3,5.
Gen Kalemler Tahrir Heyeti : Yeni Lisan, GK, 1911, C. 11, S. 6, 7, 8.

KE'\A AKYZ

218

Hamdullah Suphi (Tannnr): Yeni Lisan, GK, 1911, C. ll, S. 12.

Ali Canip (Yntem)' M illi Lisan t'f Jfil/i Etlrbi_yat, GK, 191I, C. IIJ, 5.13; Yeni lisan,
GK, 1912, C. iV, S. 27; Ed fb lisanda inklip meselui, Gn. 1927. S. 13; B dili

:engin leirenlcr, a, 1942, S. 33; 'f iirkedr y: dili, a, 19.2, S. 35.

ebabettin Sleyman' Yeni L"san, GK, 1911, C. lif , S. 13.
Kiwm Nami (Duru)' Tiirkf enin sdeleirilmesi, Hak, 1909, S. 128; Lisan inklab, Hak, 1909,

S. 137; ) mi Lisan re hasta bir mantn pisikolojisi. GK. 1912, C.III. S. 16.
Jlt. Nermi' ) rni IJisa n istils karunda, GK, 191. C. Ill, S. 22.
Perviz (mer
) (ettin)' Yeni Lisan e rirkin a'ri;/er, GK, 1912. SC. 111-1V, S. 21-25.
I< prliiade Mehmed Fuad' Yeni Lisan , SF, 1912 C. XLIT, S. 1082; Trkiilk ,.,

yeni L "sa, SF. 1912, C. ).Lll. S. 1091.

Yahya Kemal (Beyatl)' Bgk Tiirkre, Dl!, 1922, C. ili , S. 27.
Crhan Seyf i Orhon' fsabul ivei, a, 1913, C. V. 5. 111.

b) HATIRAT.
Halit Fahri (Ozan.soty)' Edebiyatlar gei_yor, l\.anaal Kitabevi, \nkara Ktphne,,.i serisi:

22, lst. (trih,iz).

Ililmi Yceba' ) edi airdm hatralar ( Abdullah ledet, Simih Rfat, Celal Sahir, lhsan llammi,
Ha/il l\ihat, Tbrahim 4laettin, Enis Reli), Dizerkonca Matbaas, lt. 1960.
c) RPORTAJ- \ ',KET.
Mecdi Sadrettin' Sediklerimi: (H rvin Rahmi , Celcil Sahir, Aka Giindii:, Ahmet llikme),
1\1illiyet 1\1atbaa,, 1-t. 1929.
l\telmet Behet Yazar' Edebi_valarn: e Tiirk edebiyat, (Cem.il Sleyman, Ali Sulha
DeliJba. HalilP \usret Zorlutuua, Halit Fahri Ozansoy, l brahim Aliettin Gvsa, :Meh
met Emin Yurdnkul, \ecr.eltin Halil Onan, mer Bedrcttin Uakl, Salih Zeki Aktay,
ukfe l'iihl) Kanaat IGtabevi, J,.. 1()38.
Yaar Nabi' Edebiyatlarm: Kon.vor (Yakup kadri Karaosmanolu, Reat l\uri Giinte
kin, Falih Rfk -\tay, .\.hmel Hamdi Tanpnar), Varlk yaymlnr: 181, lst. 1953.
Mustafa Baydar' Edebi_ya/arm: Ne Diyorlar? ( Ilalidc F.dip, Falih Rf /., ) ahyo Kemal,

Reat :Vuri, ) akp Kadri, Htfik Ilali.t , Fa f...nprl, Orhan Se)fi , ) uuf Ziya. llalit
Fahri, Alme /Jamdi ,Hamdullah Spli, Ilse.vi Calit), .\bnct Halil YauTolu
Kitablk T.L... st. 1960.
d) A"\'TOLOJ 1.
Nzhet Haim (Sinanolu): Milli Edebiyata doru, Cemiyet Ktiiphane.i, lst. 1918.

ABUULL\H CEVDET
Rza Tevfik Blk.ba' Abdullah Cevdet Bey, ',ev,fl-1 Milli. 1915, s. 99-100.
\llMET 11..\MDl T..\ PlN_\R
Mehmet &hel Yasar' Ahmet Hamdi Tanpnar, YG. 1911, C. XV II. S. 430.
Kenan Akys' Abdullah Efendi'nin ryalar. tt, 19-11-, l..\ 1, S. 68.
Mehme Kaplan' Burta'da Zaman iiri hakknda , ls, 1944, C. IT, S. 3; Bir airin !<oman: 1luur, TDED, 1962, C. Xll, ,. 33 87; Tonpnar'n iir dnyas, ,L. . Ed. Fi.. \ aynlnr: 1084, lst. 1963.

. 1

:JODERN TRK EDEBYATl:\ J N ANA

ZGLER

219

Yldnn Keskin ' Ahmet Hamdi Tanpnar'la bir konuma, Vr, 1950, S. 365.
Sual Ur.er' Ahmet llamdi Tanpnar diyor ki, Hs, 1953, S. 37.
Olcayto' Ahmet Hamdi Tanpnar di,yor 1. i. Hafta. 1959, S. 29.
Necati Cumal' Tapnar'n iirleri, Vr, 1961, S. 548.
Ahmet Kul8i Tecer' Tanpnar'n iirleri, Vr, 191\1, S. 519.
::.ct Kemal Yetkin' Bir iir dnyas, TD. 1961, S. 115.
Hikmet Dizdarolu' Edebiyat tarihisi Alme llamdi Tanpnar, TD. 1962. S. 126.
Tahin Ycel' Saalar ayarlama en.stit. Vr. 1962. S. 568.
A. Caferolu' Filolog gozii ile Be ehir'deki kelime diib, TDED, 1962, C. }..11, s. 87 97.
. Faruk Akn ' Ahmet Hamdi Tanpnar, TDED, 1962, C. Xll, s. 1-32.
B, Emil' Tanpnar'n eserlerinde adlar g,en garpl sanat u fikir adamlar, TDED, 1962,
c. x, s. 91-121.
Hikmet Dizdarnlu' Ahmet llamdi Tanpar. TD. 1962, C. XI, S. 126.
AHM ET II AM DJ TA N PJ NAR B I BLl lOGRAF YASI , YY, 1962, C. Vll, S. 5.
Ahme Kul8i Tecer' Saatlar ayarlama enstits, Cmh, 2 l ocak 1963.
Salahattin Eybolu' Tanpnar'da zaman, YU, 1963, S. 130.
llfehmct Kaplan' Tanpnu'm iir dya., l,t..Ed.Fk.Yyular: 1084,lst. 1963.
.\KAC Ui' DCZ
ahap NiJ'is' Akagiindz Bey diyor ki. SF, 1932, C. L>...Xll. S. 1810.
Sadettin Nzhet Ergun' Akagd: - Ha yat, eserleri, lk basme i, st. 1937.
l\fehmet Behet Yazar: Akagiind:, YG, 1939, C. XIV, S. 317.
Hilmi Yba' Btn cephtleri_vle Akagiind: - llayat, 1-latralar, eerleri. Dizerkonca Mat
baas. 1st. 1959.
U.1 CAl\ lP Y.'.\TEM
mer Seyfettin' Ali Canip Bey, '\'evsl i Milli, 1915. s. 299-312.
11.ilm:et Mnir (Ebciolu)' Ali Canip. YG, 1938, C. XII, S. 287.
l\fehmet .Behet Yazar' Ali Caip Yonem, YG. 1940, C. XIV, S. 362.
AL MMTAZ AROLAT
Mehmet Behe Yazar' Ali M mtaz Arolat, YG, 1911, C. XVII, S. HO.
EBt,BEKlR HAZL\l
Samim Kocagz' 1'anzimiit ve Hikaye: Ebbekir Hazm ve Mehm. Celr/, SF, 1940, C.
LXX'\. Vlll, S. 2295.
E:\115 BEHi KORYUREK
Saffet rfi' Enis Behi'in M iras',, Hy, 1927, C. il, S. 43.
l\fehmet Behet Yazar' Enis Behi Koryiirek, YG, 1940, C. XIV, S. 358.
Ali Hii yin' Eni Behi Karyre. \ybk Ansiltlobedi (Yeni seri), 1949, C. l, S. 6.
Sinan Onbulak' Sleyman elebi'nin rhu konyor, Zafer, 4 Ekim 1919; Sleyman elebi v
,e:gili Faiis', Zafer, 26 Ekim 1949; Eni, Bhi, Zafer, 17 Ekim 1950.
mer Fevsi i\lanlin' Virida- Slryman erhi, lbrahin Hilmi Kitabevi, st. 1950.
Fethi Tevetolu' Enis Behi Koryrrk-H a_yat ve Eerleri, Milli Kalemler oerii: l, Gue
)fatbanclk T. \.O. Matbaas, \nk. 1951.

220

KE:' \"'< AK) Z

F \LH R I FKI .\T.\Y

Kazm Nimi Duru' Roman, I, 1933, C. 1. S. 2.
Hseyin Cahil Yaln' l1atba hayat Bay Falih Rf k Aa_y : Romar, FH, 1935, C. llT, S. 78.
Baki Suha Edibolu' Falih Rf k Atay K on1u.vor, Bcrkalp Kitab<'vi, \nk. 1915.
FAR UK '<AFIZ .\MLIB EI.
Sedat Simavi' Fark Nafiz anlavor, YG, 1935. C. \ l. S. 133.
l' iht Simi Banarl' Faruk Nafi- Hayat, srne iirleri. Suhulet kitabe, i, 18t. 1937.
YusuI Ziya Orta' Faruk Nafi: <:umlbel 1/ a.va, ,serleri, Cumhuriyet kitabe vi, ht.
1937. Mchmd Behet Yasar' Fark Nafi:, YG , 1939, C. X I\ . S. 351.

HALlDE EDiP AOI VAR

lllehme Raur /la/ide Salih'in Raik'ir Ami isiml eseri iin, SF, 190Q, C. XXXV I , S. 936.
Yak.up Kadri Karaomanolu' Harab J\fa'b,ler miinasebetiyle - Halid e Salih llam, SF, 1911,
C. XL, S. 1040; ilandan hakknda, Rb, 1912, S. 40.
Kpriilidc Mcbmcd Fuad' 1\f e'd Hkm , Bugiinkii edebiyat. il..hiil Ktphanc i. lst.
1924, s. 157 169.
Orhan Buiyan' Yeni Halide Edip: Sinekli Bakkal, Ye, 1937, C. \ 1, 31.
Agah Stm Levcnd' S irckli Bakkal , YT, 1937, C. iV, S. Si.
Yau- Nabi' Sinekli Bakkal , I, 1937. S. 53.
Veda Giiyol' Tuarck, Ye, 1939, C. X. S. 58 59 Dile gelseler Ifo/ide F:dip'le
arcunda ksmi bir muk_vesc, Ye, 1910. C. :\.1, S. 6.
Sefer Aytckin' Tatarrl< r man lakknda , SF, 1910, C. LXXXVlll , S. 2288.
Fevziye Abdullah (Tansel) Halide F.dip - Tatarck , I, 1910 C. XV , S. 86.
Baha Drder' /-la/ide Edip, r Kitabevi. ht. 1910.
Bchiee Boran' 1/olide Edip'in yeni romanlar , YD, 191.l, S.5.
Ahmet Hamdi Tanpmar' Sinekli Bakkal , I. 1912. S. 12.

Yakp

Kadr i

H A LDE N USRET ZORLUTU N.\

Hseyin Cahil Yaln' .\1abit llaya-llalidt ,"\urr ilanm: Grrtden Ta Derler, FH
1934, c. 11, s. 34.
Mebmel Behtel Yazar' llalidc Nsre Zorlna, YG, 1910, C. XV, S. 391.
HALL '\HAT BOZTEPE
Kprliizade l\lehmed Fuad' Si/8m-, il/lim, Bugiink .Edebiyat, lktiil

Ktbhnnesi, lst.

1924, s. 195-20l.
Mehmet Behet Yuar' Halil Nilad, YG, 1939, C. X IV, - 350.
brahim Aliettin Gvsa' //alil Niha Boepe, Aylk Ansiklopedi, C. V. S. 59.
H .\ LlT FAHRi OZAi\SOY
ahabettin Sleyman' 1-Talil Fahri Bey, '\ evsal-i Milli, 1915, s. 153.
Hseyin Cahil Yaln' Matbuat fla va-Hay6ltt. mon:m faria, 1a:a : J/alid

Fahri O:asoy,

FH, 1936, C. VJ, S. 130.

Ali Kemal Meram' Hali Fahri O:anaoy' iirleri, SF, 1938. C. LXXXlll, S. 2 174.
Mehmct Behct Yasar' Halit Fahri O::auoy, YG, 1940, C. XV 1, S. o1.
Halit Fahri Osansoy' iirde nt yapmak istdim ?, SF, 1942, C. XCll-XCl lJ, S. 397-2414.

MODERN TRK EDEBYATIN IN ANA ZGLER

221

ILUIDULL\H SUPHl TA.NRIVER

Mehmet Behet Yazar' Hamdullah Suphi, YG, 1940, C. XV, S. 379.
1BNRREF1K AHMET :iURl SEKiZNC
Mfid Ratib' Odalk, SF, 1910, C. XXX IX, S. 997; Gelin ve kaynana, SF, 1910. C. XXXIX,

s.

1007.
Ali Suha Delilha' lbnrrefil, AhrtU't Nuri, L. 1935, C. V, S. 26.
Enver Behnan apolyo' lbnrrefik Ahmet Nuri, a, 1943, S. 78.
Hsamettin Bozok' lbnrrefik Ahmet Nuri Sekizinci, ,\yhk Ansiklopedi, 1948, C. V, S. 50.

1BRAH1M ALAETTlN GVSA

Mehmet Behet Yazar' lbrahim Aliein Gsa, YG, 19O. C. XV, S. 365.
KEMA LE'IT1:-. KAMU
Mehmet Behet Yazar' Kemalettin Komi Kamu, YG, 1911, C. :>.Vl, S. 401.
Rfat Necdet Evrimer' Kcmaleti1' Kamu- Jlaya., 1al.si_veti ve iirleri, ler Basmevi, sl. 1949.
smail Hakk Baltacolu ' Kemalettin Kamu, TD, 1952. S. 8

MEHMET EMN YURDA.K U L

emsettin Sami' Edebiyya- msakbelemi, Sabah, 1 Mart 1889.
Rza Tevfik (BlJ:ba)' Emin Bey e rkesi, TY, 1912, C. 1, S. 3.
Kprl.zade Mehmed Fuad' MehrtU'd Emin Bey, Nevsil-i Milli, 1915, s. 159-160
Ali Mrtua Grkaynak' Mehmet Ecmin 1rdakul-Hayat ve eserleri, Bilecik Hlkevi basmevi
Bilecik 1937.
Mehmet Behet Yazar' Mehmet Emin Yurdakul, 1940, C. XVI, S. 397.
Ulu demir' Mehmet Emin Yrdakul, Aylk Ansiklopedi, 1945, C. r, S. 10.
Hilmi Y.ceba' Milli airimiz Mehmet Emin Yurdakul, ncili avu basmevi, lst. 1947.
Ferhan Ouzkan' Mehmet Emi Yurdakul-llayat, sanat, eserleri, Varlk Yaynlan, Tiirk
klihikleri: 16, !st. 1953, 1961.
Enve'r Naci Gken' Mehmet Emin }'rdakul , T. D. K. Tantma Yaynlan, Trk Diline Emek
Verenler serisi: 6, Ankarn niversitesi Basmevi , Ank. 1963.
MlTHAT CEMAL .KUNTAY
Hseyin Cabit Yaln' Matbuat llayat-O lstanbul, Ya:an : Mihat Cemal, FH, 1938, C. X,

s. 238-239.
Faruk Nafiz anl,bel' Mithat Cemal'i nasl tandm?, YG, 1941, C. XVIII, S. 452.
Hikmet Di.zdarolu' Miha Cemal Kuntay, Vr, 1956, S. 430.
Muharrem Mercanbgil' Mihat Cemal Kuay'n eserleri, YY, 1956, C. 1. S. 1.
Basm Ali Ycel' Bir lsanbl Efmdisi, Cnh, 8 Nisan 1957.
MFDE FERT
Kprlzide Mebmed Fuad' Aydemir, Bugnk
s. 172-181.

Edebiyat,

khiil Kiitpbanesi,

fst. 1924,

MSAHPZADE CELAL
Mehmet Behet Yazar' M sahip:ade Celal, YG, 1941, C. XVI, S. 409.
Sevda ener' M salipzde Celal e iyaro,, Ank. . D. T. C. F. Yaynlan: 146, Tiyatro Eus
titiis Yaynlar: 2, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ank. 1963.

222

KENAN AKYZ
XECP FAZIL KISA KREK

Hseyin Cahit Yaln' Matbuat Hayat- Necip Fazl Bey: Ben e tesi, FH, 1931. C. 1, S. 14.
Mehmet Behet Yazar' Necip Fazl, YG, 1939, C. XIV, S. 352.
llilunet Mnir Ebciolu' Necip Fazl hakknda ne diyorlar?, YG, 1932, C. XVI, S. 112; lcidial
Sanatkar Necip Fa:l Ksakrek anlatyor, YG. 1941, C. XVII, S. 437.
Agah Sm Levent' Tohum, Eserler ve ahsiyetler, Burhanettin Matbaas, st. 1940, S. 15 18.

NECMETTN HALL 0\'A\'

Mehmet Behet Yazar' Necmettin llalil Onan, YG. 1940, C. XV, S. 385.
EYZEN TEVFK KOLAYLI
Mnir Sleyman apanolu' Neyze n Tevfik-Ha.vat. eserleri, r kitabevi, st. 1942;
Neyzen Tevfik-Hayat, edebi ahsiyeti ve iirleri, Tefeyyz kitabevi, st. 1945; Neyzen
Tevfik-lla yat, eserleri, nkteleri ve bilinmeyen taraflar, zakar yay.ne,i, t. 1953.
Hilmi Yceba' Bt n cepleleriyle Neyzen Te,fil,,, Ahmet Halit kitaplk ve katlk T. L. .,
lst. 1958.

ORHAN SEYF ORHO\

Kprlzade Mehmed Fuad' Frtna e Kar, Bugnk edebiyat, kbal klitphanesi , lst. 1924,
s. 189-192.
Mehmet Behet Yazar' Orhan Seyf i Orlum, YG, 1940, C. XV, S. 382.
Vahdet Giiltek.in' O beya: bir ku, YG, 1941, C. XVII, S. 420.

OMER BEDR ETTN UAKLI

!lseyin Cahil Yaln' Mabit hayat-mer Beclrein B y, FH, 1934, C. J , S.
26. Jtefik Ahmet Sevengil' mer Beclrein'in iirleri, YT, l934, C. 1, S. 23-24.
Mehmet Behet Yazar' mer Bedretin, YG, 1939, C. X lV, S. 345.
Selihattin Batu' Zavall mer Bedretin, Ul, 27 ubat 1946.
Muzafier Uy;uner' mer Bedrein Uakl, TD, 1953, C. U, S. 19.

MER SEYFETT
Ali Canip (Yntem)' Bahar ve kelebekler'e dair, Hy, 1927, C J, S. 26; Falaka, Hy, 1927, C. il,
S. 41; mer Seyfettin, Hy, 1929, C. V. S. ll9; mer Seyfettin-H ayat ve eserleri, Ahmet Ha
l Kitabevi, st. 1935; mer Seyfettin ve deJeri, a, 1942, S. 31; mer Seyfein-Haya ,
karakteri, edebiyat, ideali ve eerlerinden niimreler, Remzi l...itabevl , st. 1947.
Ceyhun Atuf Kansu' mer Seyfett in, YT, 1939, C. VII, S. 77.
Pertev Naili Boratav' mer Seyfettin, YD, 1942, S. 15-16.
Halit Fahri OzaOBoy' mer Seyfettin, SF, 1942,
2377.
Orhan Seyfi Orhan' mer Seyfein, a, 1942, S. 31.
smayl Hakk Baltacolu' mer Seyfettin, TD, 1952, C. 1, S. 7.
Yaar Nabi Nayr' mer Seyfettin-Hayat, sanat, eserleri, Varlk yaynlan, Trk klasikleri : 7,
lst. 1952, 1955, 1958.
Hilmi Yceba' mer Seyfein-Haya, hatralar, iirleri, Orhan Mete ve Orta.klan Kollek. .
matbaas, lst. 1960.
Hikmet Dizdarolu' mer Seyfettin, T. D. K. Yaynlan, Ank. 1964.

c. xcr, s.

MODERN TRK EDEB YATININ ANA ZGLER

223

REFK IL\LT KIBAY

Yakup Kadri (Karaosmanolu)' Refik Halit , E, 1909, S. 51.
Fazl Ahmet (Ayka)' Ref ik Halid'i kitab: Kirpi'nin dedikleri , SF, 1912, C. XLll, S. 1079
(Resimsiz ksm).
Rza Tevfik' Milli Trk Edebiyat ve Ref ik Halit, YGn, 1939, C. I, S. 3-5.
Baha Gkolu' lnk,labnzda posta ve telgraflar, Ulusal matbaas , Ank. 1940.
Hikmet l\loir Ebciolu' Kendi ya:lanyla Refik H ali, Semih Litfi kitabevi, st. 1943.
Cemalettin Bildik' B anahtar neleri aar?, Akam, 28-29 Aralk 1946.
Agih Srr Levend' Anahtar , ES, 1947, S. 29; B bizim hayatmz , TO, 1957, C. V II , S.
75. Adile Ayda' Ref ik Halid'in romalar, Cnh. 26 Temmuz 1947.

REAT NURt G -TEKl,

Fevzi Ltf (Karaosmanolu)' alkuu. Dg. 1922, C. ll, S. 21; Reat Nuri Bey'in dedikleri,
Dg, 1922, C. IV, S. 37.
Naci Sadullah' Reat Nri anlatyor, YG, C. V, S. 126.
Agh Srr Levend' Reat N uri Gntekin'in Gk_y: adl roman, YT, 1936, C. [V, S. 39.
Hikmet Mnir Ehciolu' R,at Nri
e diyorlar?, YG, 1941, C, XVI. S. 414.
hakknda
0

Behet Yazar' Reat Nuri Gnekin, YG, 1941, C. XVI, S. 410.

Muhtar Krk' Reat Nuri'nin sor eseri = Degirmen, Vr, 1943, C. IV, S. 84.
Mahmut Yesari' Tiyatro mularrirlerimiz-Reat Nri Grtekin, PS, 1944, S.
Mehmet

12. Zihni Kiimen' Oyun yazarl ynnden Reat Nuri, Dnya, 14 Aralk
1956. Kenan Akyz' alkuu, Hs, 1956, S. 75.
Orhan Hanerliol' Reat Nuri Gntekin, TD, 1957, C. VI, S. 65.
Vahdi Yurtmen' Reat Nuri'den yanh/ar, TD, 1957, C. Vl, S. 68.
Hilni Yceha' Biitiin cepheleriyle Reat Nuri, Yeni matbaa, st. 1957.
Trkan Poyraz- Reat Nuri Gntekin-Hayat ve eaerlerinin lam listesi, Trk Tarih Kurumu bas
mcvi, Ank. 1957.

SALH ZEK AKTAY

Hseyin Cahit Yaln' Matbuat Ila_vat- Par. iirler. Yazar : Salih Zeki Akta.v, FH, 1936, C.
VII, S. 165.
Mehmet Behet Yazar' Salih Zeki Akta,r, YG, 1940, C. XV, S. 380.
KFE 'l'lHAL
Kprlzade Mehmet Fuad' Yldzlar ve glgeler, Bugnk Edebiyat kbal ktphanesi, st.
1924, s. 192-195.
Hiiseyin Cahit Yaln' Matbuat hayat-kufe Nihal Hanmefendi , iirleri: Yldzlar ve glge
/er, Gayya, S, FH, 1933, C. I, S. 7; Mabat hayat-kufe Nihal Hanmf endiromanlar: 1- Yakut Kayalar, FH 1933, C. I, S. 8; Matbat hayat-kfe Nihal Hanmef
endi-roman lar: 2- l Gnei, FH, 1933, C. I, S. 9; Bayan kfe Nihal : ile yollar,
iirler, FH, 1935,
IIJ,
67.
Mehmet Behet Yazar' kf Nihal Baar, YG, 1940, C. XV, S. 375.

c.

s.

YAHYA KEMAL BEYATLI

Mehmet Nafiz' Yahya Kemal ve efsanesi, Ss, 1924, S. 49.
Ahmet Cevat Emre' Yahya Kemal-Hayat. sanat ve iirleri, ,r kitnhevi, st. 1937.

224

KENAN

AKYZ

Mehmet Behet Yazar' Yahya Kemal Beyal, YG, 1940, C. XV, S. 395.
fsmil Hami Daniend' Yahya Kemtil'in heybetli bir iiri: Itri, Cmh, 8 Ocak 1940,
Faruk Nafiz amlbel' Yahya Kemal'i nasl an,dm?, YG, 1941, C. XVIII, S. 456.
Hikmet Mnir Ebciolu' Yahya Kemal hlkknda ne dniiyorlar? YG, 1941, C. XVI, S. '10.
Va-N (Vala Nurettin)' Divan edebiyat ve yeni edebiyat zaviyelerinden Yahya Kemal, Akam,
23 Mart 1944.
Cahit Tanyol' Yahya Kemal'e ve iire dair,I, Yeni seri, 1945, C. Vlll, S. 79, 81, 82; Yahya
Kemal'in iirimizdeki yeri, Vr, 1958, S. 492; 1959, S. 494, 496-497, 499.
Cemil Sena Ongun' Yahya Kemal , Tefeyyz k.ital>evi, st. 1945, 1947.
Ahmet Hamdi Tanpnar' iir ve sonsuzluk, 1z dergisi, 1935, C. II, S. 8; Yahya Kemal, Al, 1947,
C. 1, S. 2; Yahya Kemal ve iirimiz, Cmh, 2 Aralk 1949; Yahya Kemal-iirleri ve lanbul,
Al, 1950, C. Hl, S. 12; Yahya Kemal, Yahya Kemal'i Sevenler Cemiyeti neriyat, st. 1960.
Nurullah Ata' Yahya Kemal Beyadl, Al 1947, C. I. S. 1; Yahya Kemal, Ul, 9 Aralk 1949.
lif. Faruk Grtunca' Yahya Kemal , lk Basmevi , lst. 1949.
Necmettin Halil Onan' Byiik air Yahya Kemal'in 65. doum yldlinm, DTCFD, 1949, C.

v.

smail Habip Sevili<' Yalya Kemal'deki iir mimarisi, Cmh, 1949, S. 9092; Yahya Kemal'de
lsanbul, Al, 1950, C. 11 S. 12; Yalya Kemal'de Boaii, Al, 1950, C. IV, S. 13; Yaby
Kemal'in Yavunamesi, Cmb, 18 Ocak 1950.
Nihat Reat Belger' Paris'te grdm Yahya Kemal, Al, 1950, C. il, S. 12.
H. Vehbi Eralp' Yahya Kemali'in iirimizdeki yeri, AJ,1950, C. 111-IV, S. 12-13; Yahya
Kemal'e gre sanat ve sanat anlay, YC (Yeni seri), 1950, C. 1, S. 3; Yahya Kemal
iin., Yahya Kemal'i Sevenler Cemiyeti neriyat: [, Doan Karde basmevi, lst.
1959.
Abdlhak inasi Hisar' Jean. Moreas ve Yaly a Kemal, Ye, 1950, S. l; Paris'e Yahya Kemal,
Al, 1950, C. 111, S. 12; Yahya Kemal-Gazellerini Okurken, YKEM, 1959, S. l; Yahya Kc' mal'e veda, Hilmi kitabevi, st. 1959.
M. ekip Tun' Onn Sesi, Al, 1950, C. III, S. 12.
Sabahattin Hakk Esatolu' Yahya Kemal iizerie aykr dnceler, FS, 1950, S. 1.
Fahir Ooger' Yahya Kemal meselesi, FS, 1950, S. l.
L. (Ltf) Erii' Yahya Kemal'in hayat hakknda notlar, FS, 1950, S. I.
Muhtar Krl<' Anadolu'da Yahya Kemal, Al, 1950, C. IV, S. 13.
Afet nan' Tarih ve byk airimi Yahya Kemal Beyal, TD, 1958, C. VIII, S. 87.
Mnir Silleyman apanolu' lsanbul'un airi : Yahya Kemal, Yeni matbaa, st. 1958.
Hilmi Yceba' Bn Cepheleriyle Yahya Kemal , Dizerkonca ntbaas, st. 1958.
Doan Na.il Altuocuolu' lmnden sonra Yahya Kemal hakknda yazlanlar ve iirleri, l\et
kollektif irketi, st. 1958.
Muzaffer Uyguner' Yahya Kemal'in sanal zerine notlar, TD, 1959, C. IX, S. 98; Yahya
Kemal-Hayat, san.at, eserleri, Varlk Yaynlar, Trk Klasikleri: 53, st. 1964.
Nihat Sami Baoarl' Yahya Kemal ve im,n, YKEM, 1959, S. l; Yahya Kemal Yaarken, Baba
matbaas1, st. 1959; Yahya Kemal'in hatralar, Yahya Kemal Enstits neriyat1: 2,
Bb matbaas, lst. 1960.
i\llert Gabriel' Mverrih Yalya Kemal, YKEM, 1959, S. 1.
Haluk Enginer' Yahya Kemal 'den hatralar, YKEM, 1959, S. 1.
Reat Beyatl' Yahya Kern.al'in hayat, YKEM, 1959, S. l.
Yaar Kksal' Yahya Kemal Beyati,, evket nal malbas1, lst. 1959.

\JODEIL" TLRK

EDEB YATININ

A:' A ZGLER

225

Sermet Siini Uyal' Yalya Kema/'le sQ/eler, Kitap ya) nci, TamtaJ.r blm: I, bt. 1959.
Adile Ayda' Yahya Kemal-Kendi ai{:ndan fikirleri e sanat grleri, Ajans-Trk matbaa,,
_\k. 1962.

\ \LP K\URI K \RAOS A, OCLL

Mehmet Rauf ' Bir Serencam, h, 191 ,C. IV, S. 99.
Sleyman Saib' } akup kadri Bey,'eal'-i )liJli, 1914, s. 116-117.
Hnlide Edjp Advar' Edebiyammn so sma/ar re saflalar,n, 1919, C. I, S. ; Nr Baba,
kdn, 1922, S. 9066.
Nurullah Ata (Ata)' ) al., Kadri-Lfrenlerin Bandan, Dg, 1922, C. ll, S. 22.
Fevzi Ltf ' Nr Baba, Ug. 1922, C. JI l, S. 26, 29.
Kazn Niimi Duru' l aban, I, 1933, C. 1, S. 3.
H,eyin Cahit Yaln'

\latbat lla)al-Yakp Kadri bl') : Bir Serencam, FH, 1934, C. II,

S. 41: .\latbat ha,at- } akup Kadri Be y: ,,,, Baba, FH, 1931, <.. ll, S. 42- 3;
Matbuat hayat- ) akup Kadri Bey: H l.m geresi, Hl , 1931, C. ll, S. 18-39; 'llabat
ha_va- Yakup J..adri Dev: Sadbm t'e Gamore, E H, 1931, C. il, S. 50-51; llatbuat
ha)at-} akup Kadri Bey : Ernlm ba4nda, flI, 1931, C. Hl, S. 53; Matbuat hayatYakup Kadri Bey: Ki ralk Kona!.-. Fil, 1931, C. IIT, S. 51; M atbuat haya- ) akp
Kadri Bey: Yaban, lH, 1931, C. Hl, S. 55: Jfotbi luya-Yak,p Kadri Bey: Ankara,
FH, 1934, C. ili, S. 56-57;
) akup Kadr bey- L mw,i bir bak, Fll, 1934, C. lll, S. 58.
Baba DUrder' Bir Srg'e dair, h.J, 1938, S. 5.
smail Habib Seville' ) aban ronar, Cnh. 1910, S. 5704; Yine Yaba, Cmh, 1940, S. 5715: Bi
Siirg, Cnh, 1912, S. 6376.
Slilain Gngr' }akup Kadri Bey ile mlakat, Y\1c, 19. S. 67.
Nashj Baydar' }abar, Ye, 1942. C. '\.V, S. 85-87.
Vecdi Brn' ) aba, a, 1912, - 9.
Necdet Bingl' l akp Kadri'i romanlarnda Fram,:realist ve natralistlerinin tesirleri, DTCFV ,
19 ,C. UI, S. 49.
Yakup Kadri .Karao&manolu' Paornma romanna dair otlar, Cmh, 2 l ubat 1952.
Muhtar Krk' l'akup Kadri'in Panorama's , Vr, 195, S. 105.

Ferhan Ow:lun' Yakp Kadri Karaosmaolu-llayat,, saa, eserleri, Varlk yaynlar, Trk
klil,ilderi: 31, st. 195 i.

Ahmet Kabakl' Panorama, Js, 1955, C. il, S. 4.

Ilasan

Ali Ycel' Edebiyat tarihimi:den, Trk Tarih Kurumu bsunevi, Ank. 1957.

1'i)az Ak' ) akp Kadri Karaosmanolu-lnsan, eser,fikir, iislip, stanbul matbaas, lst. 1960.

YUSU F ZlYA ORTA

Kprlziide Mehned Fuud' Binna:, Bugnk Edebiyat, i kbal ktiiphanesj, st. 1924, s. 181182.
Mehmet Behet Ya2:0r' 1usf Ziya Orta, YG, 1941, C. XVII, S. 426.
ZYA GOK \ LP
Saffet rfi Betin' Ziya Gkalp ce 11U![kre arasndaki mnasebe esilesi ile bir tedkik tecrbesi,
khill ktiipbaesi, st. 1923; Atatrk ikliib ve Ziya Gkalp, }ahya Kemal, llalide Edip
Ad,var, kliip kitabe,i, s. 1951.

226

KENAN AKYZ

Ali Nzhet Gk.sel' Ziya Gkalp'in hayat :e Malla mlauplor, lkbl ktphanesi, ht.
1931; Ziyo Gkalp ve naral, kbil kiitiiphanesi, l st. 1939; lmiinn yirminci
ylclnmnde Ziya Gkalp, Dou yayn, Zonguldak l9il; lmiiniin yirmi b,inci
yldnm mll$e betiyle : Ziya Gkalp-Hayat, eserleri, \hmel Halit kitabevi, lst.
1949;Ziya Gkalp-Hayat, sanal, eserleri, Varlk ynylan, Trk kliiikleri: 4, ,t.
195; Ziya Gk<lp'in ner edil memi yedi eseri e aile mekplar. Diynrbukr' Tantna
Ucrue!f:i neriyat: 4, Ziya Gkolp
klliyat: 3, Il matbaas, st. 1956.
En"er Behnan apolyo' Filo=of Gklp, Kitap Ynzalar Kooperatifi neriyat , Ank. 1933;
Ziya Gkalp .Jihad ve Terakki ve \lerniye arihi, Ilerkalp kitabevi, \nk. 19 3; Ziya
Gkalp'er neler rendik?, Hs, 1950, S. 1-3.
Ziyaeddin Fahri Fndkolu' Ziya Gkalp'i hatrlayalm, YT, 1936, C. iV, S. 48; Ziya Glrnlp
iir yazdklar m e sylediklerim, )f. Sralar matbaas. lst. 1955.
Hilmi Ziya Olken' Ziya Gkalp'intenkidi, f , 1939, C. VII, S. 81: Ziya Gkalp, Kanaat kitabevi,

lst. 1939.
Abidin NfJ8ini' Trkiye'nin tekaml hanle,irde Ziya Gkalp, Sebat basmevi, st. 940
Abdlkadir Karahan' Ziya Gkalp'in iir kitaplar, I, yeni seri, 1942, C. ili, S. 27.
Emin Eriirgil' Ziya Gkalp, I, yeni seri, 1911, C., l, S. 53-59, 62; Bir fikir adamnn roman :
Ziya Gkalp, nklap Kitapevi, ht. 1951.
Cavit Orhan Tiitengil' Ziya Gkalp hakknda bir bibliyof,rafya denemesi, stanbul ktisat Fakltesi
yaynlarndan, st. 1919; Ziya Gkalp iizerine notlar, Trkiye Sosyoloji Ceniytti ynyn
lanndan, lst. 1964.
Kazm Nami Duru' Ziya Gkalp, Milli Eitim Bakanl yaym larndan, Milli Eitim Basmevi,

ls. 1949.
Osman Tolg' Ziya Gkalp ve iktisadi fikirleri, Do{;an Karde yaynlanndan, h. 1919.
R,Iat Necdet Eniner' Zi_va Gkalp, TD, 1952, C. II. S. 15.
Fevziye Abdullah Taruel' Ziya Gkalp Kiilliya-1, iirler ve halk masallar (Kzl Elma, "Yeni
Hayat, .\\tn Ik Eserleri dnda kalan iirleri), Trk Tarih Kurumu yaynlarndan,
Ank. 1952, nceleme blm: s. II-XXVIII.
Cahil Tanyol' Ziya Gkalp, Is (Ye. seri), 1954, C. I, S. 13.
M. Fahri Krzolu' Yazl vesikalara gre Ziya Gkalp Mzesi ve Ziya Gkalp, Diyarbakr',
Tantna Dernei yaynlarndan, st. 1956.
Hikmet Dizdarolu' Ziya Gl.alp hakknda yeni bilgiler, Vr, 1956, S. 440.
evket Beysanolu' Domnun 80. yldnm mnasebetiyle Ziya Gkulp'in ilk ya. ha.vat.
Diyarbakr' Tantna Dernei yaynlarndan, st. 1956.
Hikmet Tnyu' Ziya Gkalp ve Trk milliyetilii, Toprak yaynlan, st. 1962.
Ce'Vdel Kudre' Zi_ya Gkalp, T. D. K. ynynJannda, Ank. 1963.