HARTREE-FOCK METODU

 
Tek elektronlu sistemlerde schrödinger dalga denkleminin çözümü parametre

7. ELEKTROMANYETİK
sayısı az olduğundan kolaydır. Aynı durum çok elektronlu sistemler için söz
konusu değildir çünkü bu tip sistemlerde parametre sayısı fazladır. Bunun için
bu problemin çözümüne farklı bir yaklaşım getirilmesi gerekir. Bu yaklaşım 1928

KUVVET
yılında Hartree tarafından getirilmiştir. Bu yaklaşımın temel noktası her
elektronun, çekirdeğin çekim alanı ve diğer elektronların itici etkileşimlerinin
ortalama etkisini hesaba katan bir etkin potansiyelde hareket eder. Çok
elektronlu atomlarda herbir elektron için çekirdek ve diğer elektronların etkisi
göz önüne alınarak ilk elektronda itibaren yeni dalga fonksiyonlarının
belirlenmesi şeklinde işlemler tekrarlanarak en ideal dalga fonksiyonuna
ulaşılamaya çalışılır. Uygulanan bu yönteme öz uyumlu alan yöntemi (self
consistent field) adı verilir.
 
7.1 Giriş
Manyetik etkileşme, tarihin eski devirlerine dayanır. Mıknatıs taşı bazı demir filizlerinin demir tozlarını
çeker. Bu fiziksel özelliğe manyetizma ve bu özelliği gösteren cime de mıknatıs (manyet) adı verilmiştir.
Dünyanın kendisi de doğal bir mıknatıs özelliğine sahiptir. Pusulanın hareketinden bunu anlamaktayız.

7.2 Manyetik Kutup, Coulomb Kanunu

Elektrikle yüklü cisimler arasında olduğu gibi mıknatısların da birbirlerini çekmesi veya itmesi olayı
Coulomb tarafından bulunmuş ve benzer şekilde açıklanmıştır.
Bir mıknatısın iki kutbu vardır ve bunlara manyetik kutup adı verilir. Bu kutuplar demir tozlarını çeker. N
ve S olarak adlandırılan bu manyetik kutuplara (+) ve (-) olarak bakabiliriz. Bunlar da elektrik yüklerinde
olduğu gibi,
a) benzer manyetik kutuplar birbirlerini iter,
b) zıt işaretli manyetik kutuplar birbirlerini çekerler,
denir ve durum deneyle de gözlenebilmektedir.
Coulomb, bu etkileşmeleri incelemiş ve aralarındaki itme veya çekme kuvvetini şu şekilde açıklamıştır:

‘İki mıknatısın kutup şiddetlerinin (P) çarpımı ile doğru, aralarındaki uzaklığın (r) karesi ile ters orantılı
olarak bir kuvvet etkisi gösterirler.’
 
Matematiksel olarak, k' 1 
PP 
1) F  1 2 P1,P2 : EMB  EM.CGS
r2
r : cm 

F : dyn 

k '  10 7  o / 4 

P1,P2 : Amper  m 
r :m 

PP F:N 
2) F  k ' 1 2  Rasyonel MKSA(SI)
r2 o : boşluğun 
manyetik 

geçirgenlik 
katsayısı 


k ''  1/ 4o A 2 / N

P1,P2 : Weber 
r :m 

PP F:N 
3) F  k '' 1 2  MKSA(SI)
r2 o : boşluğun 
manyetik 

geçirgenlik 
katsayısı 

1 amperm = o = 410-7 Weber
1 Weber = 108/4 EMB
1 amperm = 10 EMB
dir. Elektromanyetizma adı altında, mıknatıslar ile elektrik akımları arasındaki etkileşmelerin bütünü,
birbirine bağlı olarak üç kısımda incelenir:
1) Bir manyetik alanın hareketli elektrik yükleri veya akımlı bir iletken üzerine uyguladığı manyetik kuvvet
2) Akımlı bir devrenin çevresinde oluşturduğu manyetik alan
3) Bir devreden geçen manyetik akının değişmesi sonucu bu devrede oluşan elektromanyetik indüksiyon
olayı.

7.3 Manyetik Alan Şiddeti, Bir Manyetik Alanın Hareketli Bir Yük Üzerine Uyguladığı
Manyetik Kuvvet

Bir mıknatısın veya üzerinden akım geçen bir telin, uzayda bir manyetik alan oluşturduğu söylenebilir.
Başka bir mıknatıslanmamış cisim veya elektrik akımı taşıyan bir tel bunun yakınında bulunursa üzerine
bir kuvvet etkiyecektir.
Manyetik alan vektörü B ile gösterilir (manyetik indüksiyon = manyetik akı yoğunluğu = öz akı). Elektrik
alanı kuvvet çizgileri ile gösterildiği gibi, bu vektör de manyetik indüksiyon çizgileri (veya manyetik alan
çizgileri) ile gösterilir:

a) Herhangi bir noktada bu çizgilere çizilen teğet bu noktada B’nin doğrultusunu verir.
b) B’nin değeri indüksiyon çizgilerine normal bir yüzeyden geçen birim yüzey başına çizgilerin sayısı ile
orantılıdır. Manyetik akı

B   B  ds  BS cos(normal,B)

ve bir manyetik alan içinde hareketli bir yüke etki eden kuvvet,

F  qv xB
 şeklinde tanımlanır. Bu kuvvete elektromanyetik kuvvet adı verilir. Bu kuvvetin özellikleri şunlardır:
 
a) Doğrultusu: Kuvvet B alan vektörü ile v hızının kurduğu düzleme diktir. Kuvvet hem B ve hem de
v’ye dik olur (Şekil 7.2).
b) Yönü: Sol el kuralı ile bulunur. Baş parmak F’yi, işaret parmağı B’yi ve orta parmak da v’yi
gösterir.
c) Kuvvetin değeri
F  q v x B = q v Bsin(v,B) = q v Bsin

şeklindedir. Eğer  = 90o ise, v  B  F demektir. Buna göre kuvvet şu şekilde bulunur:

Fmax  q v B

Parçacık aynı zamanda elektrik alanın da etkisindeyse,

F  q(E  v x B) (Lorentz kuvveti)

gibi bir kuvvet üzerine etki edecektir.

Birimler:
F: N
B: Weber/m2 = N / (m/s)C = N / A.m = Tesla
Q: Coulomb

2 105 dyn
1W / m  1  10 4 Gauss
10
(EMB)100cm / s

: Weber
1 Weber = 104 Gauss.104cm2 = 108 Maxwell
1 Weber = 108(Gauss.cm2) = 108 Maxwell
______________________________________
 7.4 Yüklü Parçacıkların Bir Manyetik Alan İçindeki Yörüngeleri
  Çoğu zaman şekil düzlemine dik veya öne doğru (bize doğru) yönelmiş bir manyetik alanı temsil etmek
zorunda kalırız. Bunun için noktalar veya çapraz çizgiler konularak bu iş halledilebilir. Noktalar şekle
bakan okuyucuya yönelmiş, çaprazlar ise şeklin arkasına doğru giden okların arka kısımlarını gösterecek
biçimde düşünülmelidirler (Şekil 7.3).

Pozitif yüklü bir parçacığın, akı yoğunluğu veya

manyetik alan çizgileri B olan bir düzgün alan içine P
noktasından bir v hızı ile girmiş olduğunu ve hızının
alanın kuvvet çizgilerine dik olduğunu kabul edelim
(Şekil 7.4). Bu durumda,

F  q v B (v  F  B)
v2
Fm
R
v2 mv
m  qvB  R 
R qB

ile verilebilen bir yarıçapa sahip oluruz.

7.5 Akım Taşıyan Bir İletkene Etkiyen Kuvvet
Yükün sonsuz küçük olması durumunda manyetik kuvvet ifadesini şu şekilde yazabiliriz:

dF  dq( v x B)
 dl  dq
 dq  x B   (dl x B)
 dt  dt
dF  i(dl x B)
dF = i  dl  B sin(dl,B)

Burada dl iletkenin küçük bir parçasıdır ve pozitif akımın yönü l vektörünün de pozitif yön olmasını kabul
eder. Kuvvetin, alanın ve dl vektörlerinin durumları sol el kuralı ile veya bir vidanın sağ yönde ilerleme
kuralına göre bulunur.

dF  idl x B
F  il x B
F = i  l  B sin(l,B)
F = i l B (l  B  F)
7.6 Kapalı Bir Devreye Etkiyen Kuvvet ve Döndürme Momenti
Bir manyetik alan içinde kapalı bir devreye etkiyen net kuvvet ya da döndürme momenti devreyi
oluşturan bütün elemanlara yaygın bir toplama ile yada integrasyonla bulunabilir. Bunun için üç kapalı
devreyi göz önüne alacağız. 1) Dörtgen biçimli kapalı tel veya ilmek, 2) dairesel bir tel ve 3) selenoid.

1. Dörtgen biçimli kapalı bir tel veya ilmek;

Devrenin cd ve ef kenarlarına uygulanan dik kuvvet F = iab kadardır. Bir kuvvet yukarı diğer bir kuvvet
ise aşağı doğrudur. Dörtgenin ce ve df kenarlarındaki kuvvetler ise F = ibBsin = ibBsin(90+) kadar
olup bunların biri sağa diğeri ise sola doğru etkimektedir.
Karşılıklı kenarlara etkiyen kuvvetler aynı doğrultuda zıt yönlü ve eşit olduğuna göre bunların bileşkesi
sıfırdır. Bununla beraber kapalı ilmeğe etkiyen bileşke döndürme momenti sıfırdan farklıdır. cd ve ef
kenarlarına etkiyen kuvvetler bir kuvvet çifti oluştururlar:
  
Moment  (Kuvvet)x(Uzaklık)
 (Kuvvet)x(Uzaklık)sin 
b b
  Füst x sin   Falt x sin   iaBb sin 
2 2

Eğer N adet sarım varsa aşağıdaki ifade kullanılır:

  NiaBb sin 

2. Dairesel bir ilmek;

Bu şekildeki a, ilmeğin yarıçapını, d açı elemanını ve dl

dairesel telin bir eleman parçasını göstermektedir. Bu
parçaya etki eden manyetik kuvveti ve buradan
hareketle momenti bulacak olursak izleyen ifadeye
ulaşırız:
 dF  iB dlsin 
dlxB  dl(B sin  )
dF  i(dlxB) (dl  a d )

dM  Moment elemanı  r x F  a dF sin 

dM  a(iBa sin d )sin 
dM  ia2B sin2 d
M   dM   ia2B sin2 d
2 
2
2
2 2 1  cos2   2
M  ia B  sin d  ia B    d  ia B
0 0  2 

3. Selenoid; helis şeklinde sarılmış bir iletken tele selenoid denir. N tane sarım için,

M    Ni A B sin 

yazılabilir. Burada A bir sarımın yüzey alanını

göstermektedir.
7.7 Elektrik Ölçü Aletleri

Bir manyetik alan içinde bulunan bir bobine etkiyen kuvvet, moment özelliğinden
faydalanarak elektrik ölçü aletleri ve doğru akım motorları yapılmıştır. Akımı ölçmeye
yarayan her alete galvanometre denir. Basit bir akım ölçücü olan galvanometre
manyetik alan içinde bulunan bir sargı ve ucuna bağlanmış bir ayna ile ibreden ibarettir.
Sargıdan akım geçirildiğinde akım şiddeti ile doğru orantılı olarak bu sargı manyetik
alan içinde dönmekte ve ucuna bağlı aynaya düşürülen ışık yansıyarak bir cetvel
üzerinde sapma miktarı ölçülmektedir. Bu ölçülen akım şiddetidir. Bir galvanometre
istenirse bir ampermetre veya bir voltmetre olarak da kullanılabilir. Ampermetre devreye
seri bağlanır, çünkü iç direnci çok küçüktür. Voltmetre ise devreye paralel bağlanır,
çünkü bunun iç direnci oldukça büyüktür (yani voltmetrenin bulunduğu koldan teorik
olarak hiç akım geçmez). O halde bir galvanometreye seri bir direnç bağlanırsa bir
voltmetre, paralel bir direnç bağlanırsa bir ampermetre olarak kullanılabilir.
 HARTREE-FOCK METODU

 
Tek elektronlu sistemlerde schrödinger dalga denkleminin çözümü parametre

7. ELEKTROMANYETİK
sayısı az olduğundan kolaydır. Aynı durum çok elektronlu sistemler için söz
konusu değildir çünkü bu tip sistemlerde parametre sayısı fazladır. Bunun için
bu problemin çözümüne farklı bir yaklaşım getirilmesi gerekir. Bu yaklaşım 1928

KUVVET
yılında Hartree tarafından getirilmiştir. Bu yaklaşımın temel noktası her
elektronun, çekirdeğin çekim alanı ve diğer elektronların itici etkileşimlerinin
ortalama etkisini hesaba katan bir etkin potansiyelde hareket eder. Çok
elektronlu atomlarda herbir elektron için çekirdek ve diğer elektronların etkisi
göz önüne alınarak ilk elektronda itibaren yeni dalga fonksiyonlarının
belirlenmesi şeklinde işlemler tekrarlanarak en ideal dalga fonksiyonuna
ulaşılamaya çalışılır. Uygulanan bu yönteme öz uyumlu alan yöntemi (self
consistent field) adı verilir.