|





3% 4
 5
6
.
               ! 
"##  $ "#% "#         

6
7 5
5.
  $   & !    !  "## '#% (  &
!&     '# & ")#      % ( ")# *+,-
"## | '#  )% ( ")##    #  
 .   $   # / $   #   ) 

7
80
   &  &  !"      % 0  
  &       / $   #    
#    &  "   '"## &    ) 
)         '" )#" #)##%
" & "   "  "  1 '   ' 2 # / %
ß

Bu bölümde iletken içerisindeki yük hareketleri incelenecektir. Bu hareket elektrik akımını oluşturur ve
bu hareketin incelenmesi fizikte elektrodinamik denilen alanın inceleme konusudur. Duran elektrik
yüklerinde gözlenemeyen iki önemli olay, yüklerin hareketi sırasında açığa çıkar ki bunlar a) yüklerin
harekete geçmesiyle oluşan manyetik alan ve b) yükün akışına karşı iletkenin gösterdiği dirençtir.
Ayrıca hızlandırılmış yüklerin enerji yaydıklarını da bunlara ekleyebiliriz. Bu sebeple; akım şiddeti:
yüklerin akış hızı; direnç: iletkenin yük akışına karşı gösterdiği direnme; elektromotor kuvvet (emk):
iletkenin iki noktası arasında sürekli olarak bir potansiyel farkı tutmak için yükler üzerine yapılan işin bir
ölçüsü ve bir dirençte enerji harcanması, bu bölümün ana konuları olacaklardır.

ß  


  
  
Bir elektrik alanının etkisi altında kalan elektrik yüklerinin hareketi bir elektrik akımı meydana getirir. Bu
elektrik akımının yönü artı yüklü parçacıklardan eksi yüke doğrudur. Oysa bu bir kabuldür. Aslı
elektron akışı şeklindedir. Yani bir devrede eksi yüklü elektronlar artı yüklü uca doğru hareket
halindedirler. Demekki
Elektrik akımının yönü (+) ï (-) (geleneksel yol)
Elektron akışının yönü (-) ï (+)
Uygulanan elektrik alan daima aynı yönlü ise telden geçen akım da daima aynı yönde geçer ve zamanla
değişmez. Bu çeşit akıma doğru akım (d.a, yada dc) veya sürekli akım adı verilir. Alanın yönü periyodik
olarak değişirse, yüklü parçacıkların hareket yönleri de değişir ve böyle bir akıma da alternatif akım (aa,
yada ac) adı verilir. Alternatif akımın yönü ve şiddeti zamanla değişir. Elektrik akımının şiddeti, bir iletkenin
verilen bir kesitinden birim zamanda geçen elektrik yüküne eşittir. O halde

nq Q
I 
t t

olur. Bu ifade t zaman, n adet yüklü parçacık ve her birinin yükü q olan ve toplam yükün Q = nq şeklinde
düşünülebildiği bir iletken için akım formülüdür. Herhangi bir andaki akım şiddeti ise

dQ
I
dt
şeklinde verilir. Bu, zaman biriminde geçen elektrik yüküdür (C/s) ki bu kısaca amper (A) olarak
isimlendirilmektedir. Devreden geçen akım şiddeti hesaplama yoluyla bulunabildiği gibi, ölçme yoluyla da
ampermetre aracılığıyla belirlenebilir. Ampermetre denilen ölçü aleti devreye seri olarak bağlanır.

Nicelik MKSA (SI) ESCGS Çevirme çarpanları

Yük (Q) Coulomb Statcoulomb 1C = 3x109 statC.
Zaman (t) Saniye sn
Akım şiddeti Amper Statamper 1A = 3x109 statA.
ß  
   
   
         

   

Bir iletkenin iki noktası arasına bir batarya bağlanarak bu iki nokta arasında sabit bir potansiyel farkı
bulundurulursa, iletken içinde bir  elektrik alanı kurulmuş olur. İletken içinde serbest yükler  = 
kuvvetinin etkisi altında harekete geçerler. Serbest yükler artı ise alan yönünde, eksi ise alana zıt yönde
hareket edeceklerdir. Belli bir zaman aralığında iletkenin bir kesitinden geçen toplam yük, = (+) + (-)

olacaktır.

Bir iletkenin kesiti S ise ve iletkenin m3 başına

düşen n serbest elektronu varsa, elektronların
kadar mesafe almaları durumunda bu kesitten
geçen yük

 n elS

ve akım şiddeti

Q el l
I   e  e v
t t t

olarak bulu ur. Birim yüzeyde geçe elektrik akımı şiddeti e akım yoğu luğu veya akım şiddeti
yoğu luğu de ir ve bu (J)
 I
J  

olarak ld dilir.

ß    !"" # $ %
Sabit sıcaklıkta bir metal iletkenin iki noktası arasında V potansiyel farkının bu iletkenden geçen I akım
şiddetine oranı bir sabittir ve her iletkene göre değişir. Bu sabite iletkenin bu iki nokta arasındaki
parçasının R elektrik direnci adı verilir:

V (Volt)
(Ohm) R 
I (Amper)

R iletkenin yapısıyla da ilgili bir nicelik olduğu; telin uzunluk ve kesitine bağlı bulunduğu için, ayrıca

l 1 l
R 
S
S

ifadesiyle de anlatılabilmektedir. Yani l uzunluk, S kesit ve da iletkenin öz direnci olarak bilinir.

Direncin sıcaklıkla değişmesi
R t  R o (1   t)

şeklinde verilir. Burada Ro, 0 oC¶deki direnç, Rt ise, t oC¶deki dirençtir.  ise ortalama sıcaklık katsayısını
göstermektedir. Yine eşitlikteki
elektriksel iletkenlik katsayısını ve da öz direnci ifade etmektedir.
ß ß $ %  &  #   '(
ß ß
&  '(
İki veya daha çok direnç bir devrenin aynı iki noktası arasına bağlandıkları vakit, bu dirençler paralel
bağlanmış olurlar. Paralel bağlamada;
a) Her direncin uçları arasındaki potansiyel farkı aynıdır ve sistemin uçları arasına uygulanan VAB
potansiyel farkına eşittir (VAB = V1 = V2 = V3).
b) Dış devreden geçen akım şiddeti her dirençten (veya her koldan) geçen akım şiddetlerinin toplamına
eşittir (I = I1 + I2 + I3)

VAB V V
I1  , I2  AB , I3  AB ,
R1 R2 R3
 1 1 1 
I  I1  I2  I3  VAB    
 R1 R 2 R 3
I 1 1 1 1
   
VAB R R1 R 2 R3
yani,
1 n 1


R i1 Rn

Eşdeğer direnç, daima paralel bağlı dirençlerin en küçüğünden de küçüktür.

ß ß ) )'(

Uç uca bağlanmış dirençler seri bağlanmış

olur.
a) Her dirençten geçen akım şiddeti aynıdır:
I = I1 = I2 = I3
b) Sistemin uçları arasına uygulanan
potansiyel farkı, her direncin uçları
arasındaki potansiyel farkının toplamına
eşittir: VAB = V1+V2+V3
V1  I 1, V2  I 2, V3  I 3,
VAB  V1 V2 V3
I  I 1 I 2 I 3
 1 2 3
yani,
n

i
i1

Seri bağlı dirençler yerine alınacak eşdeğer direnç, seri bağlı dirençlerin toplamına eşit olur.
ß * 

$ #    + # % ,-" !""
Bir devrede sürekli bir I akımı ve dış devrenin iki A ve B noktası arasında sabit bir V potansiyel farkı
bulunsun. A ile B noktası arasına bir direnç, bir motor, bir akümülatör bataryası veya başka bir alıcı
bağlanmış olabilir. Bir d = Idt elektrik yükü yüksek potansiyelli A noktasından alçak potansiyelli bir B
noktasına doğru hareket ederse, bu yük tarafından verilen enerji (azalma) olur. Bu azalma başka bir
enerjiye dönüşür ve bu enerji

dW  Vd  V.I.dt

güç ise,

  I
t

olur.
a) A ile B arasına bir motor bağlanmış ise elektrik enerjisinin büyük kısmı mekanik enerjiye (motor
tarafın an yapılan işe) çevrilir.
b) A ile B arasın aki alet, ol urulan bir akümülatör bataryası ise, elektrik enerjisi kimyasal enerjiye
önüşerek bu batarya a epo e ilir.
c) A ile B arasın a, özel olarak, ohmik bir irenç varsa, elektrik enerjisi ısıya çevrilir ve irenç ısınır. Bu
olay bir akımın ısıtma etkisi ir ve buna Joule etkisi veya Joule ısınması a enir. Aslın a bu Joule kanunu
olarak a bilinir. O hal e Joule kanunu,
 dW  RI2 dt V  RI
dW 2 V2
P  RI  V I 
dt R

olur. Ayrıca Joule kanununa göre bir telden yayılan ısı (J= 4.186 Joule/cal)

RI2 t
 cal.
4.186

şeklinde de ifade edilebilir. Isının mekanik eşdeğerinin bir elektrik metodu ile tayininde bu bilgi kullanılır.
ß .)&-/ )'0

Düzgün bir direnç boyunca potansiyel düşmesinden

yararlanarak, bütün direncin uçları arasına uygulanan
potansiyel farkından daha küçük potansiyel farkları elde
etmeye yarayan bir düzenektir. Bir reosta aynı zamanda
bir potansiyel bölücü olarak değişen gerilimler elde
etmek için de kullanılabilir.

Şekilde görülen 220 V¶luk bir akım kaynağından bir M aleti için 0¶dan 220 V¶a kadar giden bir
değişken gerilimin nasıl elde edildiği görülüyor. Mevcut gerilimin uçları AB düzeneğine ve M
aleti de A ile C arasına bağlanır. Direnç üzerinde kayan D sürgüsü B¶de iken M¶ye uygulanan
gerilim 220 V, A¶da iken 0 V olur. D sürgüsü A¶dan B¶ye kadar hareket ettikçe M¶ye uygulanan
gerilim de 0¶dan 220 V¶a kadar sürekli artacak şekilde değişir.
 |




3% 4
 5
6
.
               ! 
"##  $ "#% "#         

6
7 5
5.
  $   & !    !  "## '#% (  &
!&     '# & ")#      % ( ")# *+,-
"## | '#  )% ( ")##    #  
 .   $   # / $   #   ) 

7
80
   &  &  !"      % 0  
  &       / $   #    
#    &  "   '"## &    ) 
)         '" )#" #)##%
" & "   "  "  1 '   ' 2 # / %