abdullahhoca.

com

indekiler
XX. YZYILDA OSMANLI DEVLET........................................................................................................................................ 5
II. MERUTYET DNEM (1908-1918) ..................................................................................................................................... 5
TTHAT VE TERAKK CEMYET .......................................................................................................................................... 5
PRENS SABAHATTN ................................................................................................................................................................... 5
II. Merutiyetin lan Edilmesinin Nedenleri ................................................................................................................................ 5
REVAL GRMELER 9 HAZRAN 1908 .............................................................................................................................. 6
II. MERUTYETN LANI (24 TEMMUZ 1908)...................................................................................................................... 6
II. MERUTYETN LANI SIRASINDA YAANAN TOPRAK KAYIPLARI ..................................................................... 6
31 MART OLAYI (13 NSAN 1909) .............................................................................................................................................. 6
1876 Kanun-i Essisinde Yaplan 1909 Yl Deiiklikleri ...................................................................................................... 6
II. MERUTYET DNEMNDE KURULAN SYAS PARTLER ......................................................................................... 7
TRABLUSGARP SAVAI (1911-1912) ......................................................................................................................................... 7
OUCHY (U) ANTLAMASI (15 EKM 1912) (OSMANLI TALYA) ................................................................................ 8
TRABLUSGARP SAVAIYLA LGL YAZILMI KTAP ..................................................................................................... 8
BALKAN SAVALARI (1912-1913) ............................................................................................................................................. 8
I.BALKAN SAVAI ........................................................................................................................................................................ 8
BABI AL BASKINI........................................................................................................................................................................ 9
LONDRA ANTLAMASI, 30 MAYIS 1913 ............................................................................................................................... 10
II.BALKAN SAVAI 16 HAZRAN - 18 TEMMUZ 1913......................................................................................................... 10
BALKAN SAVALARINI BTREN ANTLAMALAR .......................................................................................................... 10
BALKAN SAVALARININ GENEL SONULARI ................................................................................................................ 11
I. DNYA SAVAI (1914-1918) ................................................................................................................................................... 11
OSMANLI DEVLETNN I. DNYA SAVAINA GRMES ............................................................................................... 11
TARH BLG / SCHLEFFEN PLANI ................................................................................................................................ 12
OSMANLI DEVLETNN SAVATII CEPHELER ............................................................................................................. 12
L KAPLANI-MEDNE KAHRAMANI FAHREDDN PAA ......................................................................................... 14
I. DNYA SAVAI SIRASINDA MZALANAN GZL ANTLAMALAR:.......................................................................... 14
ABDNN SAVAA GRMES (2 NSAN 1917) ......................................................................................................................... 15
A1-WLSON LKELER (8 Ocak 1918)...................................................................................................................................... 15
A2-MONROE DOKTRN (Yalnzlk Politikas) ........................................................................................................................... 16
1.DNYA SAVAININ SONULARI ........................................................................................................................................ 16
I. DNYA SAVAININ ENLER ............................................................................................................................................... 16
BRNC DNYA SAVAININ SONU VE OSMANLI DEVLETNN YIKILII: ......................................................... 17
MONDROS ATEKES ANTLAMASI 30 EKM 1918 ..................................................................................................... 17
PARS BARI KONFERANSI 18 OCAK 1919 : ................................................................................................................... 18
HEYET NASHALAR ................................................................................................................................................................. 19
ZMRN GAL 15 MAYIS 1919 ......................................................................................................................................... 19
HASAN TAHSN ........................................................................................................................................................................... 20
KURTULU SAVAINA KATKI SALAMI K VE KURUMLAR ................................................................................. 20
B1-TEKLAT-I MAHSUSA...................................................................................................................................................... 20
B2-ZBEKLER TEKKES ........................................................................................................................................................ 20
B3-ZENC MUSA ........................................................................................................................................................................ 21
B4-KUUBAI EREF............................................................................................................................................................. 21
4-AMRAL BRSTOL RAPORU (11 EKM 1919) ................................................................................................................... 21
5-GENERAL MLNE HATTI VE RAPORU (3 KASIM 1919) ............................................................................................... 21
HARBORD DOKTOR ESAT IIK VE SANDLER RAPORLARI ....................................................................................... 21
B1-SELM SIRRI TARCAN ....................................................................................................................................................... 22
B2-MEHMET EMN YURDAKUL (1869-1944) ....................................................................................................................... 22
B-3GENERAL HARBORD ......................................................................................................................................................... 22
B4-KARA FATMA(FATMA SEHER HANIM) ........................................................................................................................ 22
B5-PSZ RECEP ......................................................................................................................................................................... 22
MONDROS ATEKES ANTLAMASINDAN SONRA KURULAN CEMYETLER........................................................... 22
KURTULU SAVAI SIRASINDA KURULAN CEMYETER .............................................................................................. 23
I-YARARLI DERNEKLER: ........................................................................................................................................................ 23
II- ZARARLI DERNEKLER: ...................................................................................................................................................... 25
A-STANBUL HKMETNN KURDUU............................................................................................................................. 25
B-AZINLIKLARIN KURDUKLARI ZARARLI DERNEKLER : ........................................................................................... 26
KURTULU SAVAI SRESNCE KURULAN OSMANLI HKMETLER.................................................................... 27
KUVA- MLLYE NEDR ? ....................................................................................................................................................... 28
19 MAYIS 1919 SAMSUNA IKI ............................................................................................................................................. 29
SAMSUN RAPORU (22 MAYIS 1919 ) ..................................................................................................................................... 30
19 MAYIS 1919DA BANDIRMA VAPURU LE SAMSUNA IKANLAR .......................................................................... 30
HAVZA GENELGES (29 MAYIS 1919 ) .................................................................................................................................... 31
MALTA SRGNLER ............................................................................................................................................................... 31
AMASYA GENELGES (22 HAZRAN 1919 ) ....................................................................................................................... 32

ERZURUM KONGRES (23 TEMMUZ 7 AUSTOS 1919 ) :.......................................................................................... 32

GENERAL HARBOURD RAPORU ........................................................................................................................................... 34
KAZIM KARABEKR (18871948) ............................................................................................................................................ 34
HAZIRLIK DNEM DER KONGRELER .......................................................................................................................... 35
K1-BALIKESR (26-30 Temmuz 1919 ) ve ALAEHR (15-25 Austos 1919 ) KONGRELER:............................................. 35
K2-NAZLL KONGRELER ...................................................................................................................................................... 35
K3-LLEBURGAZ KONGRES 31 Mart 1920 ......................................................................................................................... 35
K4-EDRNE KONGRES 9-14 Mays 1920 ................................................................................................................................ 35
K5-AFYON KONGRES 2 Austos 1920 -.................................................................................................................................. 36
K6-POZANTI KONGRELER .................................................................................................................................................... 36
K7-KARS, ARDAHAN VE OLTU KONGRELER................................................................................................................... 36
SVAS KONGRES (4-11 EYLL 1919 ) .................................................................................................................................. 36
1-AL GLP OLAYI ................................................................................................................................................................... 36
2-MUHTTN PAA OLAYI ....................................................................................................................................................... 37
AMASYA GRMELER( 20 22 EKM 1919 ):. ............................................................................................................... 38
TEMSL HEYETNN ANKARAYA GEL ( 27 ARALIK 1919 ) :................................................................................. 39
SON OSMANLI MEBUSAN MECLSNN TOPLANMASI ( 12 OCAK 1920) : .............................................................. 40
MSAK-I MLL KARARLARI ( 28 OCAK 1920 ) : ............................................................................................................. 41
STANBULUN GAL ( 16 MART 1920 ) : ........................................................................................................................... 42
STANBULUN GALNDE YAANAN NEML OLAYLAR 16 MART 1920.................................................................. 42
GAL KARISINDA SARAY VE HKMETN TUTUMU; ................................................................................................ 42
KUVA-YI MLLYECLER'N AS LAN EDLMES ............................................................................................................ 43
MECLS- MEBUSAN'IN DAITILMASI ................................................................................................................................ 43
MALTA SRGNLERNN BAZILARININ SM LSTES.................................................................................................. 43
T B M M NN AILMASI (23 NSAN 1920 ) :.................................................................................................................... 44
LK TBMMNN ZELLKLER............................................................................................................................................... 44
LK TBMM DNEMNDE GEREKLETRLEN BALICA FAALYETLER ................................................................ 45
RIFAT BREK (1860 - 1941) .................................................................................................................................................. 45
KURTULU SAVAININ PARASAL VE MADD KAYNAKLAR : ...................................................................................... 45
BUHARA CUMHURBAKANI OSMAN KOCAOLU .......................................................................................................... 46
B1-CEDTLK (YENLEME) .............................................................................................................................................. 47
B2-YAHYA KAPTAN ................................................................................................................................................................. 47
TBMM NN ALDII KARARLAR : ........................................................................................................................................ 47
BRNC TBMM NN BAARDII LER UNLARDIR: ................................................................................................... 48
KURTULU SAVAI BASIN ...................................................................................................................................................... 49
1-YARARLI YAYIN ORGANLARI ............................................................................................................................................ 49
ANADOLU BASINI ...................................................................................................................................................................... 50
2-ZARARLI YAYIN ORGANLARI (STANBUL HKMET DESTEKL)........................................................................ 53
STANBUL BASINI ...................................................................................................................................................................... 53
ZARARLI AZINLIKLARIN KONTROLNDEK BASIN ...................................................................................................... 54
BAZI GAZETELERN NEML ZELLKLER ................................................................................................................... 55
MLL MCADELE DNEMN ANLATAN BAZI EDEB ESERLER.............................................................................. 56
TARH ROMANLARIN ZELLKLER ................................................................................................................................ 57
Yeni Trkiyenin lk Hkmeti .................................................................................................................................................... 58
LK ANAYASA (TEKLAT-I ESASYE): 20 OCAK 1921 .................................................................................................... 59
TBMM YE KARI IKARILAN AYAKLANMALAR: ....................................................................................................... 59
STKLL MAHKEMELER (11 Eyll 1920) ........................................................................................................................... 63
SEVR BARI ANTLAMASI (10 AUSTOS 1920) .................................................................................................................. 64
BLECK GRMELER (5 ARALIK 1920).......................................................................................................................... 65
DZENL ORDUNUN KURULMASI : ................................................................................................................................... 65
MLL MCADELE NDERLER;........................................................................................................................................... 65
SAVALAR DNEM:................................................................................................................................................................. 68
A- DOU CEPHES : ................................................................................................................................................................. 68
B-GNEY CEPHES: ................................................................................................................................................................... 70
B1-RIDVAN HOCA VE BAYRAK OLAYI .............................................................................................................................. 71
B2-ST MAM ....................................................................................................................................................................... 71
B1-AL SAP BEY ....................................................................................................................................................................... 71
B1-AHN BEY (1877 1920 GAZANTEP) ............................................................................................................................ 72
C-BATI CEPHES : ................................................................................................................................................................... 72
BRNC NN SAVAI (6 - 10 OCAK 1921):.................................................................................................................... 73
LONDRA KONFERANSI (23 ubat 1921 ): ............................................................................................................................. 74
TRK AFGANSTAN DOSTLUK ANTLAMASI (1 MART 1921 ) ............................................................................... 75
MOSKOVA ANTLAMASI (16 MART 1921 ): .................................................................................................................... 75
STKLL MARININ KABUL (12 MART 1921) ................................................................................................................ 76
B1-MLL MARLAR TARH ................................................................................................................................................. 77
B2-TRKLERDE MLL MARIN GELM ...................................................................................................................... 77
B3-"IYD-I MLL" (MLL BAYRAM) ................................................................................................................................... 78

KNC NN SAVAI (23 MART 1 NSAN 1921 ): ..................................................................................................... 78

KTAHYA ESKEHR SAVALARI 1O 24 TEMMUZ 1924 ....................................................................................... 79
TEKALF- MLLYE EMRLER (8 AUSTOS 1921 ) : .............................................................................................. 79
B1-MAARF KONGRES 15 16 Temmuz 1921 ..................................................................................................................... 80
B2-I.MECLSTEK GURUPLAR-MECLSTE KUTUPLAMALAR................................................................................... 80
SAKARYA MEYDAN SAVAI ( 23 AUSTOS 13 EYLL 1921 ) ................................................................................. 81
KARS ANTLAMASI (13 EKM 1921 ): ............................................................................................................................... 82
ANKARA ANTLAMASI (20 EKM 1921 ):......................................................................................................................... 83
BYK TAARRUZ VE BAKOMUTANLIK MEYDAN MUHAREBES(26 AUSTOS 1922) ......................................... 84
HALT AKMANS (DADAYLI MRALAY HALD BEY) ..................................................................................................... 85
MUDANYA ATEKES ANTLAMASI (11 EKM 1922 ) ................................................................................................... 85
B1-DOU TRAKYAYI TESLM ALAN KOMUTAN?........................................................................................................... 87
B2-BATI TRAKYA NERES? .................................................................................................................................................... 87
B3-1934 TRAKYA OLAYLARI ................................................................................................................................................. 87
SALTANATIN KALDIRILMASI ( 1 KASIM 1922 ) ............................................................................................................... :
87
LOZAN BARI ANTLAMASI (24 TEMMUZ 1924 ):........................................................................................................... 88
B1-CHESTER PROJES,NEDR? ............................................................................................................................................. 91
HALK FIRKASININ KURULMASI (9 EYLL 1923)............................................................................................................. 92
ATATRK DNEM VE DI POLTKA ........................................................................................................................... 93
ATATRK DNEM DI POLTKA (1923-1938 ARASI GELMELER).......................................................................... 93
TRKYE-NGLTERE LKLER........................................................................................................................................ 93
B1-HAL KONFERANSININ ( 19 MAYIS 1924) NEM NEDR?................................................................................... 93
TRKYE-FRANSA LKLER .............................................................................................................................................. 94
TRKYE-YUNANSTAN LKLER.................................................................................................................................... 95
TRKYE-TALYA LKLER............................................................................................................................................... 96
TRKYE-SSCB LKLER .................................................................................................................................................... 96
TRK-ALMAN MNASEBETLER.......................................................................................................................................... 96
TRKYENN SLM LKELER LE MNASEBETLER: ............................................................................................. 97
BARIA KATKI AMALI KURULAN BAZI ULUSLARARASI RGTLENMELER..................................................... 97
KK ANTANT (1921) ............................................................................................................................................................. 97
LOCARNO ANTLAMASI (1925) .............................................................................................................................................. 97
BRAND-KELLOG PAKTI (1928) .............................................................................................................................................. 98
LTVNOV PROTOKOL (1929) ............................................................................................................................................... 98
TRKYENN MLLETLER CEMYETNE YEL (18 TEMMUZ 1932) .................................................................. 98
BALKAN ANTANTI (9 UBAT 1934) ........................................................................................................................................ 98
MONTR (MONTREUX) BOAZLAR SZLEMES (20 TEMMUZ 1936) ...................................................................... 98
AKDENZ PAKTI (1936) ............................................................................................................................................................. 99
SADBAD PAKTI (8 TEMMUZ 1937)....................................................................................................................................... 99
NYON KONFERANSI VE PAKTI (14 EYLL 1937) ............................................................................................................. 100
HATAY SORUNUNUN ZMLENMES VE ANA VATANA KATILMASI (29 HAZRAN 1939) ............................. 100
SANDLER RAPORU .................................................................................................................................................................. 100
VAGON-LTS OLAYI (1933) .................................................................................................................................................... 100
RAZGRAD OLAYI (1933) ......................................................................................................................................................... 101
MLLETLER CEMYETNDE GRLEN KONULAR ................................................................................................. 101
ATATRK DNEMNDEK ULUSLARARASI KURULULAR ........................................................................................ 101
SMET NN DNEM (1938-1950)...................................................................................................................................... 101
II. DNYA SAVAI DNEMNDE TRK DI POLTKASI (1939-1945) ......................................................................... 102
II. DNYA SAVAI SONRASINDA YAANAN GELMELER ......................................................................................... 103
TRKYEDE OK PARTL HAYATA GE ................................................................................................................... 103
BRLEM MLLETLER BM (24 EKM 1945) ................................................................................................................ 103
TRUMAN DOKTRN (12 MART 1947) .................................................................................................................................. 103
MARSHALL PLNI (1948) ....................................................................................................................................................... 103
MOLOTOV PLNI (1948) ......................................................................................................................................................... 104
NATO (KUZEY ATLANTK PAKTI) (1949) ........................................................................................................................... 104
ADNAN MENDERES (DEMOKRAT PART) DNEM (1950-1960) .................................................................................. 104
ATATRK SONRASI DNEMDEK ULUSLARARASI KURULULAR .......................................................................... 104
TRK NKILABI ....................................................................................................................................................................... 106
ATATRK LKELER............................................................................................................................................................... 106
ATATRK VE TRK NKILBI............................................................................................................................................. 109
KNC TBMM DNEM :11 AUSTOS 1923 - 1 EKM 1927 ..................................................................................... 109
SYASAL ALANDA NKILAPLAR ........................................................................................................................................ 109
MUSTAFA KEMALN LK BASIN TOPLANTISI (16 OCAK 1923) .................................................................................. 110
TRKYEDE GENEL VE YEREL SEMLER (1923-1939) ............................................................................................... 112
HUKUK ALANINDA YAPILAN NKILPLAR .................................................................................................................... 113
ETM VE KLTR ALANINDA YAPILAN NKILPLAR ............................................................................................ 115
ETM, KLTR VE SANAT ALANINDAK DER ALIMALAR (1923-1937)....................................................... 118

TOPLUMSAL ALANDA YAPILAN NKILPLAR ............................................................................................................... 119

EKONOM ALANINDA YAPILAN ALIMALAR .............................................................................................................. 121
TARIM ALANINDA YAPILAN ALIMALAR .................................................................................................................... 121
TCARET ALANINDA YAPILAN ALIMALAR ................................................................................................................ 122
SANAY ALANINDA YAPILAN ALIMALAR .................................................................................................................. 122
BAYINDIRLIK VE ULAIM ALANLARINDA YAPILANALIMALAR ........................................................................ 123
SALIK ALANINDA YAPILAN ALIMALAR .................................................................................................................. 124
NFUS POLTKASI UYGULAMALARI ............................................................................................................................... 125
OK PARTL REJM DENEMELER VE KURULAN SYAS PARTLER: .................................................................. 126
CUMHURYET HALK FIRKASI:9 EYLL 1923 .................................................................................................................. 126
1.TBMMDE GRUPLAR ;.......................................................................................................................................................... 126
ORDUNUN SYASETTEN AYRILMASI ................................................................................................................................. 126
TERAKKPERVER CUMHURYET FIRKASI :17 KASIM 1924 .................................................................................... 126
NASTUR SYANI (7 AUSTOS-26 EYLL 1924) ................................................................................................................ 127
EYH SAT SYANI :13 UBAT 1925 .................................................................................................................................. 127
MUSTAFA KEMALE SUKAST GRM (15 HAZRAN 1926) ...................................................................................... 127
SERBEST CUMHURYET FIRKASI (12 AUSTOS 1930)................................................................................................... 128
MENEMEN OLAYI (23 ARALIK 1930)................................................................................................................................... 128
ARI SYANLARI (1926-1930) ................................................................................................................................................. 128
BURSA OLAYI (1 UBAT 1933) ............................................................................................................................................... 129
ERKEZ ETHEMN ATATRKE SUKAST GRM (1935) ....................................................................................... 129
TUNCEL (DERSM) OLAYLARI (1937) ................................................................................................................................ 129
TRKYE CUMHURYET CUMHURBAKANLARI......................................................................................................... 129
TRKYE CUMHURYET BABAKANLARI ..................................................................................................................... 130
TRKYE CUMHURYET GENELKURMAY BAKANLARI .......................................................................................... 131
SON SADRAZAMLAR 1908 1922 DNEM ........................................................................................................................ 131
ATATRKN HAYATI ........................................................................................................................................................... 133
Atatrkn gittii okullar, .......................................................................................................................................................... 133
Fikir Hayatnn Olumasnda Etkili simlere ............................................................................................................................ 133
MUSTAFA KEMAL ETKLEYEN YABANCI DNR VE YAZARLAR ................................................................... 134
MUSTAFA KEMALN OKUDUU KTAPLAR .................................................................................................................. 135
***PCARDE (PKARD) MANEVRALARI ......................................................................................................................... 135
ATATRKN YAZDII KTAPLARI .................................................................................................................................. 135
MUSTAFA KEMALE SOYADINI NEREN K KMDR? ............................................................................................. 136
ATATRK HANG KURMLARA AD VE KMLERE SOYADI NERD; ........................................................................ 136
ATATRKN IKARDII GAZETELER ........................................................................................................................... 139
SVREL PROFESR ALBERT MALCHEYE (ALBERTMALE) ............................................................................... 139
MZK RESM HEYKEL-MMAR .................................................................................................................................. 139
ATATRK DNEM RESSAMLAR........................................................................................................................................ 140
TRK BELER ......................................................................................................................................................................... 140
I.ULUSAL MMARLIK AKIMI TEMSLCLER ................................................................................................................. 141
II.ULUSAL MMARLIK AKIMI .............................................................................................................................................. 141
ATATRKN KURDUU KURUM VE KURULULAR VE BUNLARIN LSTES- ..................................................... 142
TARH KLKLER ................................................................................................................................................................ 144
ATATRKN SIRAYLA GREV YAPTII YERLER ....................................................................................................... 148
LATFE UAK KMDR? ...................................................................................................................................................... 149
STKLAL SAVAINDA KADIN KAHRAMANLAR ............................................................................................................ 149
TARHTE NEML OLAYLAR VE KLER....................................................................................................................... 152
NKILAP TARH LKLER..................................................................................................................................................... 154

NKILAP TARH VE ATATRKLK

XX. YZYILDA OSMANLI DEVLET

Osmanl Devleti XIX. yzylda aznlk isyanlarn ve devletin paralanmasn engellemeye ynelik admlar atmsa da beklenen
gelime salanamamtr.
XX. yzylda Osmanl Devleti bu abalarn srdrmesine ramen, yaanan gelimeler ve toprak kayplar devletin paralanma
srecini daha da hzlandrmtr.
II. MERUTYET DNEM (1908-1918)
Osmanl Devletinde Sultan II. Abdlhamitin 1908de Kanun-i Essiyi tekrar yrrle koyarak Mebusan Meclisini amasyla
balayan ve 1918de Sultan Vahdettinin Mebusan Meclisini kapatmasyla sona eren dnem II. Merutiyet Dnemi olarak
adlandrlmaktadr.
II. Merutiyetin ilan edilmesinde etkili olan grup ttihat ve Terakki Cemiyetidir.

TTHAT VE TERAKK CEMYET

ttihad-i Osmani Cemiyeti, 2 Haziran 1889da Askeri Tbbiyenin bahesinde toplanan shak Skti, brahim Temo, Abdullah Cevdet, erkez
Mehmed Reid adndaki drt renci ile ve sonradan onlara katlan Hseyinzade Ali Bey, Konyal Hikmet Emin Bey, Cevdet Osman, Kerim
Sebat, Mekkeli Sabri Bey, Selanikli Nazm Bey, erafettin Mamumi, Giritli efik tarafndan kurulmutu. Gen rencileri bir araya getiren,
devletin iinde bulunduu bunalm ve II. Abdlhamit ynetimine duyulan honutsuzluktu. Kurtulu iin acilen Merutiyet ynetiminin kurulmas,
Abdlhamit ynetiminin yklmas gerektii dncesindeki genler, bu konuda propaganda yapmak zere rgtlendiler.Ayn yl iinde Paristeki
Jn Trkler (Gen Osmanllar) ile temas kuran bu grup Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti adn almtr.

Cemiyet, Haziran 1889da Edirnekap dndaki bir bada, ba bekisi Alu Aann bakanlnda, 12 kiinin katlm ile gerekleen bir
toplantsnda bakanla en yal ye olan Ali Rdyi, sekreterlie erefeddn Mammyi, saymanla saf Dervii seti. Bir piknik
grnts verilerek gerekletirilen bu toplantya, nciralt toplants veya Onikiler toplants denilir. Cemiyetin talyan Karbonari Mason
Tekilatn rnek alarak hcreler halinde yaplanmas, her yeye bir sra numaras verilmesi bu toplantda kararlatrld. Birinci hcrenin birinci
yesi brahim Temo oldu

Tbbiyenin nc snfndaki Selanikli Nzm, renimine tamamlamas ve bir yandan da rgt iin faaliyet gstermesi iin 1894te cemiyet
tarafndan Parise gnderildi, Paris Tp Fakltesine kaydoldu. Kendisinden, o srada Pariste bulunan ve Jn Trkler arasnda etkin bir isim
olan Ahmet Rza Beyi cemiyete ye yapmas istenmiti. Ahmet Rza Bey, 1889 ylnda Bursa Maarif Mdr iken bir grevle Parise gitmi
ancak geri dnmeyip Parise yerlemi bir Osmanl aydn idi. lkeyi ve halk kurtarmann ancak pozitif bilimleri ve eitimi yaymakla mmkn
olacan dnyor; dncelerini padiaha layihalar halinde sunmann yan sra bastrp datyor ve La Jeune Turque gazetesinde siyasi
yazlar yazyordu. Yazlar Parise kaan renciler arasnda yank uyandran Ahmet Rza, Selanikli Nazmn teklifini kabul etti ve cemiyetin
Avrupa tekilat kuruldu. ttihad ve Osmani, Avrupada faaliyet gsteren muhalifler Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti ad altnda birleti.
Avrupa tekilatnn Bakan Ahmet Rza; yeleri Selanikli Nazm, erafettin Mamumi ve Milasl Halil Bey (Mentee) idi Terakki ve ttihat,
Aralk 1895ten itibaren Trke Meveret" gazetesini ve onun eki olan Franszca Mechevret Supplment adl yaynlar kard

1906 Eyll'nde Selanik'te istibdat ynetimini ykmay amalayan ihtilalci bir cemiyet olan Osmanl Hrriyet Cemiyeti kuruldu. Ynetimi
Mehmet Talat, smail Canbolat ve Rahmi Bey stlenmiti. Ayn gnlerde Mustafa Kemal, am'da Beinci Ordu subaylar arasnda Vatan ve
Hrriyet Cemiyeti adl rgt kurmu ve hemen ardndan ksa bir sre iin Selanike gidip orada bir ube amt. Osmanl Hrriyet Cemiyeti
nce Vatan ve Hrriyet ile birleti.

29 Ekim 1907de Mustafa Kemal de arkada Ali Fethi Beyin srar ile 322 numaral ye olarak dernee girdi

Mustafa Kemalin 1906da amda kurduu Vatan ve Hrriyet Cemiyeti, 1907 ylnda ttihat ve Terakki Cemiyetine katlm ve iki cemiyet
birlemitir.

Mizanc Murat Bey, dncelerini yaymak zere Ocak 1896dan itibaren gazetesi Mizan Kahirede yaymlad.

Balca yayn organlar Mizan, Meveret ve tihad gazeteleridir.

1918de kapatlan parti, Teceddt Frkas (Yenilenme Partisi) ad ile almalarn srdrmtr.

Siyas fikir olarak Trklk (Turanclk/Pantrkizm) akmn savunmulardr.

LA BLG
PRENS SABAHATTN
Mehmet Sabahattin, Prens Sabahattin (d. 13 ubat 1879, stanbul- . 30 Haziran 1948, Neuchtel Kantonu, svire), Trk siyaseti ve dnr.
Sosyoloji alannda alma yapan ilk Trk aydnlarndan birisidir. Adem-i Merkeziyetilik adn verdii siyasi dnceyi savunan Prens
Sabahattin, II. Merutiyetin ilanndan sonra imparatorluu yneten ttihat ve Terakkiye ynelen muhalefetin dnsel nderidir. Grleri,
gnmz Trkiye'sindeki merkez sa partilerin temel ideolojisi kabul edilir. Trk siyasi tarihinin ilk muhalefet partisi olan Osmanl Ahrar
Frkas'nn kurucusudur.
Osmanl padiahlarndan Sultan Abdlmecit'in torunu, V. Murat, II. Abdlhamit, V. Mehmet, ve VI. Mehmed'in yeenidir.

II.

Merutiyetin lan Edilmesinin Nedenleri

ttihat ve Terakki Cemiyetine bal subaylarn Merutiyet ynetimini istemesi
Osmanl hanedanndan baka birinin tahta kaca sylentileri
Padiaha, Serezden stanbula bir ordunun yryecei eklinde bir telgraf ulatrlmas
Ordu ile halk arasnda isyan belirtilerinin ortaya kmas
1908de ngiltere ile Rusya arasnda Reval Grmesinin yaplmas
1908de ngiltere ile Rusya arasndaki Reval Grmesinde; Makedonya meselesi, Boazlarn durumu ve Osmanldaki
aznlklar iin yaplacak slahatlarn grlmesi Merutiyetin ilnnda hzlandrc etkiye sahip olmutur.

NEML BLG
REVAL GRMELER 9 HAZRAN 1908
Reval Grmeleri 9 Haziran 1908 tarihinde gnmzde Estonya'nn bakenti olan Tallinn'de ngiltere Kral VII. Edward ile Rus
ar Nikola'nn yapt grmedir. Reval Grmeleri'nde Osmanl ile ilgili konular da konuulmutur. II. Merutiyetin lan'nn
en byk d etkenidir.
9 Haziran 1908 sabah Finlandiya Krfezinde Baltk kysndaki Reval bu gnk Estonya'nn bakenti Tallin'de ngiltere Kral
VII. Edward ile Rus ar Nikola bir araya geldiler. ngiltere ve Rusya, Almanya'ya kar duyduklar ortak korkudan dolay
gittike birbirlerine daha da yaknlamaktayd ve bu nedenle her iki lkenin devlet adamlar aralarndaki sorunlarn bazlarn
zmeye alyorlard. ki hkmdarn katld Reval grmesinde ran, Afgan hududu, Girit, Balkan demiryollar ve
Makedonya gibi eitli konular masaya yatrld. Ayrca Almanya ve Avusturyaya kar izlenecek politika da grld.
Grmeler hakknda net bir aklama yaplmamas "Osmanl devletin paralanaca dncesini" glendirdi. Jn Trkler, bu
grmede sultann pasif politikasndan dolay imparatorluun paylald ynnde youn bir propagandaya balamlar ve bu
propagandann sonucunda kinci Merutiyeti iln ettirip, kinci Abdlhamid dnemini resmen olmasa da fiilen sona erdirmilerdi.
(23 Temmuz 1908)
II. MERUTYETN LANI (24 TEMMUZ 1908)
ttihat ve Terakki Cemiyeti yeleri, basndan ve Almanya istihbaratndan aldklar Reval Grmeleri bilgisine dayanarak, silah
zoruyla da olsa padiaha Merutiyeti ilan ettirebilmek iin Hrriyet Taburlarn kurmular ve isyan karmlardr.
Halk tarafndan da desteklenen bu ayaklanma sonucunda Selanik Hkmet Kona igal edilmitir. ttihat ve Terakki
liderlerinden Enver Paa, Resneli Niyazi Bey ve Eyp Sabri Beyin ordularyla stanbula gelecei dedikodular zerine
endielenen II. Abdlhamit, 24 Temmuz 1908de II. Merutiyeti ilan ederek Kanun-i Essiyi yeniden yrrle koymutur.
Bylece stibdat Dnemi sona ermitir.
II. MERUTYETN LANI SIRASINDA YAANAN TOPRAK KAYIPLARI
Bulgaristan bamszln ilan etmitir.
-Macaristan mparatorluu Bosna-Herseki ele geirmitir.
Girit, Osmanl Devletinden ayrlarak Yunanistana balanmtr.
31 MART OLAYI (13 NSAN 1909)
II. Merutiyetin ilanndan sonra bu ynetimi istemeyen gruplarn, Volkan Gazetesi yazar Dervi Vahdeti nclnde
stanbulda balattklar isyandr.
31 Mart Olay Trk tarihinde rejime (ynetim ekline) kar kan ilk isyandr.
Osmanl Mebusan Meclisinin ikinci kez alndan sonra atmalar artmtr. ttihatlara muhalif olanlarn kurduu Ahrar
Frkas, ttihat ve Terakki Cemiyetinin almalarna engel olmak istemitir.
Politik istikrarszlk ve atmalar, Serbesti Gazetesi yazar Hasan Fehminin ldrlmesi ile daha da iddetlenmitir.
Volkan Gazetesi, ttihad-i Muhammed Cemiyetinin yayn organ haline geldikten sonra zellikle din adamlar ve ittihatlara
kar olan subaylar zerinde son derece etkili olmutur.
Taksim Klasndaki Avc Taburlarna bal askerler ayaklanma kararak, lkenin eriata gre ynetilmesini istemilerdir.
Dnemin hkmeti (Hseyin Hilmi Paa) isyanclarla uzlama yoluna gidince, hkmet yeleri tek tek istifa etmi, yeni
kabineyi de Tevfik Paa kurmutur.
syan, Selanikten gelen Komutanln Mahmut evket Paann, Kurmay Bakanln Mustafa Kemalin yapt Hareket
Ordusu tarafndan bastrlmtr. Mustafa Kemal ayrca Hareket Ordusunda Kolaas olarak grev almtr.
31 Mart Ayaklanmasnn bastrlmasyla ttihat ve Terakki Cemiyetinin ynetimdeki etkinlii artm ve Merutiyet rejimi
korunmutur.
syann bastrlmasndan sonra skynetim ilan edilmi ve II. Abdlhamit tahttan indirilerek yerine Mehmet Reat (V. Mehmet)
tahta karlmtr.
27 Nisan 1909 tarihinde Selanike srgne gnderilen II. Abdlhamit, yaklak 3,5 yl srecek olan srgn hayatn Selanikteki
Alatini Kknde geirmitir. Daha sonra 150 liraya kiralanan Loreley adl bir Alman gemisi ile 2 Kasm 1912de tekrar
stanbula, Beylerbeyi Sarayna geri dnmtr.

1876 Kanun-i Essisinde Yaplan 1909 Yl Deiiklikleri

Mebusan Meclisine kar sorumlu tutulmutur.
snrlandrlmtr.
Mebusan Meclisinin Onay zorunluluu getirilmitir.
padiah izni kaldrlmtr.
son verilmitir.
snrlandrlmtr.
kaldrlmtr.
hrriyetleri kabul edilmitir.

II. MERUTYET DNEMNDE KURULAN SYAS PARTLER

Trk tarihinde ok partili hayata ilk kez II. Merutiyet Dneminde geilmitir.
SP1-ttihat ve Terakki Cemiyeti
Trk siyas tarihinin ilk partisidir.
Siyas fikir olarak Trklk (Turanclk/Pantrkizm) akmn savunmutur.
Mizan, Meveret ve tihad gazeteleri desteklemitir.
Kurucular: Dr.shak Skti, Abdullah Cevdet, Ethem Ruhi (Balkan), Tbbiyeli Mustafa Ragp, Esat, Mithat kr (Bleda) ,
Ahmet, Mizanc Murat, Tunal Hilmi, Seraceddin, Dr. Hasan, Ltfi, Dr. Akil Muhtar (zden), Nuri Ahmet, Reit Beyler
SP2-Osmanl Ahrar Frkas
Prens Sabahattin nderliinde kurulmutur.
Trk siyas tarihinin ilk muhalefet partisidir.
Volkan ve Serbest gazeteleri desteklemitir.
Kurucular: Nureddin Ferruh, Ahmet Fazl, Kbrsl Tevfik, Nazm, evket, Celalettin Arif, Mahir Sait (Perde arkasndan Prens
Sabahaddin tarafndan ynetildi.)
SP3-Hrriyet ve tilaf Frkas
Liderleri Dr. Rza Nur ve Damat Ferit Paadr.
1911 ylnda ttihat ve Terakki Cemiyetine kar kurulan en nemli muhalefet partisidir.
Kurucular: smail Hakk Paa, Dr.Dagavaryan, Mustafa Sabri, Abdlhamid Zhravi, Mir Fuat Paa, Damat Ferit Paa, Ferik
Sleyman Paa, Volentrinli Hasan, Miralay Sadk, Dr. Rza Nur, Tahir Hayrettin
Hrriyet ve tilf Frkas 1919, stanbul
Frka bu tarihte yeniden faaliyete gemitir.
Yeni Yneticiler: Bakan Mir Nuri Paa yeler: Mir Zeki Paa, Ayan azas Abdlkadir, eski Konya Mebusu Zeynelabidin,
eski Tokat Mebusu Mustafa Sabri, eski Karesi Mebusu Vasfi Efendi, Sleyman Paa, Celalettin Paa, Ali Kemal, Refik Halid
(Karay), Nureddin, eski Tahran Sefiri Hasip, sabk Maarif Nazr Rza Tevfik (Blkba), Tccardan Hac Osman ve Mehmet
Ali Beyler
SP4-Halskr Zbitn Grubu 1912,stanbul
Kurucu ve Yneticiler: Kurmay Binba Gelibolulu Kemal (enkl), Kurmay Kolaas Kastamonulu Hilmi, Srvari Kaymakam
Recep, Bahriye Binbas brahim Aki, Yzba Kudret
1912 ylnn mays aynda rgtlenen Hrriyet ve tilaf Frkas yanls silahl rgt. ttihat ve Terakki muhalifi olan rgt
kurulduu gnden Bb- li Baskn'nn gerekletii tarihe kadar birok eylem gerekletirmitir.
Gazetelerde sert bildiriler yaynlayan ve Asker ura'ya muhtra veren Halskr Zbitn, Sadrazam Mehmed Said Paa'nn
istifa etmesine neden olmutur.Meclis-i Mebusan Bakan Halil Bey'e tehdit mektubu gndererek ttihat ve Terakki ounluklu
meclisin dalmasn istemi, bu istekleri meclis tarafndan knansa da Ahmet Muhtar Paa'nn giriimleri sonras meclis
datlmtr.
SP5-Osmanl Hrriyetperver Avam Frkas 1918, stanbul
Kurucular: Mtareke ncesinde ittihat ve Terakki partisi'nden istifa eden Ali Fethi Bey (Okyar), Hseyin Kadri, Fuat Hulusi
(Demirelli), Dr. Sami beylerle bu parti kuruldu.
Parti kurucularndan Fethi Bey, izzet Paa hkmetinde Dahiliye nazrln stlendi. Frka, basnda ittihatlarn maskeli bir
rgt gibi deerlendirildi.
Frkann yayn organ Minber gazetesi kurulurken Mustafa Kemal Paa da katkda bulunmu, daha sonra gazetede yazlar da
yaymlanmtr. Frka ittihatlk eletirilerine kar, ittihat ve Terakki'nin son kongresine arld halde katlmad. Birinci
Damat Ferit Paa hkmeti partinin feshedilmi ittihat ve Terakki'nin yeleri tarafndan, bir muvazaa" partisi olarak kurulduunu
belirtti ve partinin feshine ve kapatlmasna karar verdi.
SP6-Teceddt Frkas 1918, stanbul
Kurucular: Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti son kongre yeleri
Yneticiler: Bakan, Senato yesi Hsn Paa, Senatr Seyid Bey, Mavrokordato Efendi, Yunus Nadi (Abalolu), emsettin
(Gnaltay), hsan, Orfanidis, Hamdi, Faik (Kaltakkran), Sabri, Reit Paa, Galip Bahtiyar, Dr.Tevfik Rt (Aras), Babanzade
Hikmet, Parsamyan, Mustafa Fevzi, smail Canbulat ve Sason Efendi
SP7-Trkiye Komnist Frkas 18 Ekim 1920, Ankara
(Atatrk'n politik nedenlerle kurdurttuu ve ay sonra lavettirdii frka)
Kurucu ve Yneticiler: Dr.Tevfik Rt (Aras), Mahmut Esat (Bozkurt), Mahmut Cell (Bayar), Yunus Nadi (Abalolu), Kl
Ali, Hakk Behi (Bayi), hsan (Eryavuz), Refik (Koraltan), Eyp Sabri (Akgl) ve Sreyya (Yiit)
Bu parti 1.TBMM dneminde kurulmutur.
SP7-II. Merutiyet Dneminde bu nemli siyas parti dnda ayrca; Fedakran- Millet Frkas, ttihad- Muhammed
Frkas, Osmanl Demokrat Frkas, Islahat- Essiye-i Osmaniye Frkas, Mutedil Hrriyetpervern Frkas, Osmanl
Sosyalist Frkas ve Ahli Frkas gibi siyas partiler de kurulmutur.
TRABLUSGARP SAVAI (1911-1912)
Gizlice Katlanlar; Trablusgarp Savana gnll olarak katlan Osmanl subay ve sivillerin iinde Enver Bey, Eref Kuuba,
Mustafa Kemal Bey, Ali etinkaya, Halil Kut, Nuri Bey, Fethi Okyar, Sleyman Askeri Bey, Dr. Refik Saydam vs. gibi yzlerce
kii katlmtr.
Savan Nedenleri
1870li yllarda Piyemonte nclnde siyas birliini tamamlayan talyann, gelien sanayisi iin ham madde ve pazar
aray
ngiltere ve Fransann, talyay Almanyann yanndan ayrarak kendi smrgelerini gvence altnda tutmak istemesi

 Trablusgarpn coraf konum olarak talyaya yakn olmas

talyann artan nfusuna yeni yurtlar bulma dncesi
Trablusgarpn talyaya Afrikann ilerine kadar ilerleme olana salamas
Osmanl Devletinin deniz gcnn olduka zayf olmas
talyann Habeistandaki baarszln (1896) telfi etmek istemesi
Savan Geliimi
Trablusgarp igal etmek isteyen talya bu amacna ulamak iin Avrupa devletleriyle, kendisine Trablusgarpta hareket
serbestlii tanyacak antlamalar yapmtr.
Bu konuda anlamaya vard devletlerden biri Rusyadr. talya, 1909 Racconigi Antlamas ile Trablusgarp zerindeki
karlarn Rusyaya kabul ettirmitir.
1909 ylnda talya ile Rusya arasnda imzalanan Racconigi Antlamas ile Rusya talyann Trablusgarptaki karlarn, buna
karlk talya da Rusyann Boazlardaki karlarn kabul etmitir.
1896 Habeistan bozgununu yaam olan talya, Osmanlnn i sorunlarn ok yerinde ve zamannda kullanarak Trablusgarp,
Bingazi ve Derneye asker karmtr.
Bu gelime zerine Osmanl Devleti blgeye denizden ve karadan asker gnderememitir. nk donanma Halite demirliydi ve
Msr ngiliz igali altndayd.
Osmanl Devletinin gen vatansever subaylar Mustafa Kemal (gazeteci erif Bey adyla), Enver Bey, Nuri Bey, Fethi
Okyar ve Ali etinkaya, Msr ve Tunus zerinden buraya gizlice gemilerdir.
Derne ve Tobrukta Mustafa Kemal, Bingazide ise Enver Bey talyanlarn ilerleyiini durdurmu, bunun zerine talya, Osmanl
Devletini bara zorlamak iin Rodos ve Oniki Aday igal etmi, anakkaleyi abluka altna almtr.
Karadan Balkanlarda Osmanlya sava ilan etmesiyle, iki cephede birden savaamayacan anlayan Osmanl Devleti
aresizce bar istemek zorunda kalmtr.
Trablusgarp Savanda zellikle Derne, Tobruk ve Bingazide asker baar elde eden Osmanl Devleti, Balkanlarda sava
balamas nedeniyle yenik duruma dmtr.
Osmanl Devleti Trablusgarptaki subaylarn geri arm ve 15 Ekim 1912 tarihinde svirenin Lozan ehrinde talya ile
Ouchy (Ui) Antlamasn imzalamtr.
OUCHY (U) ANTLAMASI (15 EKM 1912) (OSMANLI TALYA)
Osmanl Devletinin Kuzey Afrikadaki son toprak paras olan Trablusgarp ve Bingazi (Libya) talyaya braklmtr.
talya Trablusgarpn Dyn-u Ummiyeye olan borlarn deyecektir.
Trablusgarpta yaayan Mslmanlar din ynden halifelik makamna bal kalacaklard. Bylece din ve kltrel balar
korunmaya allmtr.
Rodos ve On ki Ada geici olarak (Balkan Savalar bitene kadar) talyaya braklmtr.
talya Balkan Savalar bitmesine ramen Rodos ve On iki Aday Osmanlya geri vermemi,II. Dnya Sava sonunda 1947
Paris Antlamas ile Yunanistana brakmtr.
Osmanl Devleti, Kuzey Afrikadaki son topran kaybetmi, ayn zamanda artk 3 ktada topra olan bir devlet olma zelliini
de yitirmitir.
Trablusgarp Sava Mustafa Kemalin smrgecilie kar ilk mcadelesidir.
Dnya tarihinde uak ilk kez Trablusgarp Savanda talya tarafndan kullanlmtr. talyan pilot Giulio Gavotti 1 Kasm
1911de dnya tarihinde ilk kez uaktan Osmanl askerlerinin zerine bomba atarak hava saldrs gerekletirmitir.
TRABLUSGARP SAVAIYLA LGL YAZILMI KTAP
Trablusgarp Sava'nda talyanlara kar bir ngiliz subay
Osman Efendi (Temen John Smallwood) Trablusgarp Savanda talyanlara kar, 1912
ngiliz temen John Smallwood hakknda Enver Paa'nn Trablusgarp Sava notlarnda da rastlanr ancak maalesef bu konuda
ok fazla yazmamtr.
Fransz gazeteci Georges Remond, 1911-12 Trk-talyan Sava srasnda Derne Cephesi'ne 14 Nisan 1912'de gelmi ve bu
cephede kald Ayn-Mansur kampndaki 3 haftalk srede anlarn da yazmtr.
BALKAN SAVALARI (1912-1913)
I.BALKAN SAVAI
Birinci Balkan Sava, 8 Ekim 1912-30 Mays 1913'te Bulgaristan Krall, Srbistan Krall, Yunanistan Krall ve Karada
Krall'ndan oluan Balkan Birliinin Osmanl Devleti'ne kar giritii sava. Bu sava ile Balkan Devletleri, Osmanl
Devleti'nin Balkanlardaki topraklarnn byk bir blmn ele geirmitir. Bu sava sonucunda Osmanl Devleti Edirne ve
Krklareli'ye kadar olan tm topraklarn Balkan Devletleri'ne brakmak zorunda kald.
Sava ncesi durum
1878 tarihli Berlin Antlamasnda umduunu bulamayan Bulgaristan bamszln kazandktan sonra Balkanlar'da etkin bir
politika izlemeye balamt. Bosna-Hersek'in ilhak ise Srbistan' ayn ynde bir politika izlemeye itti.
1912 ylnda bu iki devletin karlarnn atmamas iin Rusya, Bulgaristan ve Srbistan arasnda arabuluculuk ve dzenleyicilik
yapmaya balad. Osmanl Devleti'ne kar yaplan ittifaka Yunanistan ve Karada da katld.
Uzun zamandr beklenen, bu sava 18 Ekim 1912 tarihinde balad. Balkan Devletleri, zellikle Makedonya'y paylamak iin
frsat aryorlard. Osmanl Devleti'nin iinde bulunduu ekonomik ve siyasi krizlerden, yararlanmak isteyen Balkan Devletleri, bu
tarihte sava ilan ettiler.

BALKAN TTFAKI
Bulgaristan
Karada
Yunanistan
Srbistan

OSMANLI DEVLET

B1-Savan Nedenleri
Milliyetilik akmnn etkileri
Osmanl Devletinin Balkanlardaki varlna son verilmek istenmesi
Rusyann Panslavizm politikas kapsamnda Balkan uluslarn kkrtmas
ngilterenin Osmanlya kar tutumunu deitirmesi (Reval Grmesi)
B2-Savan Geliimi
Balkan Savanda Osmanl Devletine saldran ilk Balkan devleti Karada olmu, bu devletin Yenipazara saldrsyla sava
balamtr.
Ksa zamanda gelien savaa Bulgaristan, Srbistan ve Yunanistann da dhil olmasyla Osmanl Devleti drt cephede birden
savamak zorunda kalmtr.
Yunanistan Ege adalarn ve Selaniki ele geirmi; Makedonya Karada, Srbistan ve Bulgaristan tarafndan igal edilmitir.
Rauf (Orbay) Bey, Hamidiye Kruvazr ile Egede baarl mcadeleler vermise de Yunanllar Ege adalarn igal etmeyi
baarmlardr.
Mustafa Kemal, 25 Kasm 1912de anakkale ve Geliboluyu savunmak iin kurulan Akdeniz Boaz Birleik Kuvvetler
Harekt ubesi Komutanl'na atanmtr.
Osmanl Devleti ile snr kalmayan Arnavutluk ise, Osmanlnn bu durumundan yararlanarak bamszln ilan etmitir.
I. Balkan Sava srasnda bamszln ilan edip, Osmanl Devletinden ayrlarak bamsz olan son Balkan devleti Arnavutluk
olmutur.
Avrupa devletleri durumu deerlendirmek ve sava sonlandrmak iin Londrada bir konferans toplanmasn salamtr. Osmanl
Devleti de I. Balkan Savanda hi varlk gsterememi ve bar antlamas imzalamak zorunda kalmtr.
B3-Osmanl'nn sava kaybetme sebepleri
Trablusgarp Sava'nn kmas (1911),
Balkanlar'da bir karkln meydana gelmeyecei fikriyle blgeden, 200 taburluk (75,000 askerlik) bir kuvvetin terhis
ettirilmesi,
Ordunun tehizatnn dman glerden ok daha stn olmasna ramen birliklerin sabotaj ve basknlara ak ileri mevkilerde
mevzilendirilmesi,
Srbistan'n, Almanya'dan satn ald ar silahlarn Selanik Liman zerinden geirilmesine artc bir biimde izin verilmi
olmas ve dolaysyla Balkan Devletleri'nin silahlanmas hususunda kaytsz kalnmas,
Askerlikle politikann, birbiri iine dahil edilmesi neticesinde ttihat ve Terakki Frkas ile Hrriyet ve tilaf Frkas mensubu
subay ve generallerin, srf siyasi gr farkllklar sebebiyle birbirine yardmdan yz evirmesi.
ok ksa zaman zarfnda;
Osmanl mparatorluu yzbinlerce asker ve yllarn abasyla elde edilmi binlerce top ile silah stoklarn kaybetti.
B4-Osmanl'nn kaybettii topraklar
Bulgaristan ordusu, atalca'ya kadar ilerleyerek, stanbul'u tehdit etmeye balad. Srbistan, Karada ve Yunanistan ordular,
Makedonya'y tamamen igal ettiler. Dier Balkan lkelerini kendine kar tehdit olarak gren Arnavutluk, mecburen
bamszln ilan etti. Yunanistan, Gkeada (mroz) ve Bozcaada dndaki Ege Adalar'n igal etti.
Taraflar arasnda sava bitiren anlama 1913 yl Mays aynda Londra'da imzaland. Londra Antlamas'na gre:
Arnavutluk bamszln kazand.
Girit Adas Yunanistan'a verildi.
Osmanl mparatorluu'nun Trakya snr Edirne ve Krklareli illerini darda brakacak ekilde Midye-Enez Hatt olmutur.
NEML BLG
BABI AL BASKINI
Bb- li Baskn, Osmanl mparatorluu'nda 23 Ocak 1913 gn Enver Bey ve Talat Bey'in ban ektii bir grup ttihat ve
Terakki yesi tarafndan hkmet binas Bb- li'nin baslmasyla gerekletirilen asker darbe. Bu baskn srasnda Harbiye
Nazr Nzm Paa ldrlm, Sadrazam Kmil Paa'ya zorla istifas imzalattrlmtr. Darbe sonrasnda iktidar ttihat ve
Terakki'nin eline gemitir.
1911 ylnn son aylarnda ttihat ve Terakki muhalifi Hrriyet ve tilaf Frkas kurulmu, stanbul'da gerekleen ara seimleri
ise kazanmtr. ttihat ve Terakki bunun zerine bir sonraki seimleri hileyle daha erken bir tarihe aldrm ve yine hileli bir
ekilde seimleri kazanmtr. Bunun zerine Hrriyet ve tilaf Frkas yanls Halskr Zbitn daa km ve eylemleriyle
Mehmed Said Paa Hkmeti'nin dmesine sebep olmutur. Ardndan Ahmet Muhtar Paa'nn sadrazamlnda yeni bir
hkmet kurulmu fakat drt ay sonra Halskr Zbitn'n basklar sonucu Ahmet Muhtar Paa istifa etmi ve bu hkmet de
dalmtr.
29 Ekim 1912'de V. Mehmed tarafndan hkmet kurma grevi verilen Kmil Paa, Balkan Savalar'nda yaanan baarszlklar
sonucu Bulgaristan ile masaya oturmu ve sorunu siyas yollarla zmeye almtr. Bulgarlarn Edirne'nin teslim edilmesinin
istemesini bir frsat olarak kullanan ttihat ve Terakki, Kmil Paa'nn eski bakent Edirne'yi verecei propagandasyla halk
kkrtm ve Bb- li Baskn'n gerekletirmitir. Baskna Enver Bey, Talat Bey, Yakub Cemil, Mustafa Necip, Filibeli
Hilmi, Sapancal Hakk ve Mithat kr Bey aktif olarak katlm, ok sayda ttihat da Bb- li'nin evresine
yerletirilmitir.
Kmil Paa'nn istifas V. Mehmed tarafndan ayn gn onaylanm ve ttihat ve Terakki'nin basksyla sadrazamla Mahmud
evket Paa getirilmitir

B1-Sopal seimler ve sonular

21 Kasm 1911 tarihinde ttihat ve Terakki muhalifleri tarafndan Hrriyet ve tilaf Frkas kurulmu, ksa srede yetmi mebusu
bnyesine alm ve kuruluundan yirmi gn sonra stanbul'da yaplan ara seimi tek oy farkla kazanmtr. ktidarda yer alan
ttihat ve Terakki, Hrriyet ve tilaf Frkas'nn ara seimlerden bir yl sonra yaplacak olan Meclis-i Mebusan seimlerinde
baarl olma ihtimalini grm ve bir takm tedbirler almtr. Yeni kurulan Hrriyet ve tilaf Frkas'nn yeterince
rgtlenebilmesine frsat vermeden bir erken seime gitmek isteyen ttihat ve Terakki, hileli yollarla V. Mehmed'in Meclis-i
Mebusan' feshetmesini salam, Nisan 1912'de yaplan erken seimleri de ak ara farkla kazanmtr."Sopal seimler" adyla
anlan ve muhalif milletvekili adaylarnn dvlmesi gibi olaylarn da yaand seimlerde ttihat ve Terakki dndan yalnzca
alt kii meclise girmiti.
Seimi kaybeden Hrriyet ve tilaf Frkas, seim ncesi ve srasnda yaplan hileleri bahane gstererek kanun d yollar
aramaya balamtr. Bu srada ordu iindeki hakszlklardan ve askerlerin siyasete karmasndan rahatszlk duyan bir grup
subay Halskr Zbitn adl silahl bir rgt kurmu ve Rumeli'de daa kmtr. Hrriyet ve tilaf Frkas yanls olan grup
stanbul'da bir dizi karklk karm, ttihat ve Terakki muhalifi olmas nedeniyle de bir baka muhalif Prens Sabahattin'in
desteini almtr.Gazetelerde sert bildiriler yaynlayan ve Asker ura'ya muhtra veren Halskr Zbitn, Sadrazam
Mehmed Said Paa'nn istifa etmesine neden olmutur.
LONDRA ANTLAMASI, 30 MAYIS 1913
Londra Antlamas, 30 Mays 1913 tarihinde Osmanl mparatorluu'nun yenilmesiyle sonulanan Balkan Sava sonunda
Bulgaristan Krall ile imzalanmtr.
Bu antlamaya gre;
Osmanl Devleti'nin bat snr Midye-Enez hatt olacaktr.
Selanik, Gney Makedonya ve Girit, Yunanistan'a verilecektir.
Orta ve Kuzey Makedonya, Srbistan'a braklacaktr.
Ege Adalar'nn geleceinin saptanmas byk devletlere braklacaktr. (Osmanl Devleti, Ege Adalar'n fiilen kaybetmitir.)
Gelibolu Yarmadas dndaki tm Trakya, Dedeaa, Kavala, Krklareli ve Edirne Bulgaristana braklmtr.
Londra Antlamas'ndan en krl kan devlet Bulgaristan Krall olmutur. Sava sonunda Osmanl mparatorluu'nun
yalnzca Bulgaristan ile snr kalm, Bulgaristan Bat Trakya'nn byk bir blmn (Kavala ve Dedeaa aras) ele
geirerek Ege Denizi'nde hakimiyet kurmutur.
Ancak II. Balkan Sava'nda Enver Paa komutasndaki Trk ordusu Midye-Enez hattn geerek, bu antlamay ihlal edecek
ve Edirne ve Krklareli'yi geri alacaktr.

II.BALKAN SAVAI 16 HAZRAN - 18 TEMMUZ 1913

Balkan Sava'na katlan devletlerin, Yunanistan, Bulgaristan, Karada, Arnavutluk, Srbistan, Osmanl mparatorluu ve
sonradan katlan Romanya'nn aralarnda yaptklar savalardr. Bu sava ile, Edirne ve Krklareli kurtarlmtr. Londra
Konferans, hkmleri ksmen deimitir.
Birinci Balkan Sava sonras, oluan snrlar yznden tm devletler honutsuzdu. nk; bu devletler, toprak paylamnn
adaletsiz ve tarafl olduunu; Bulgaristan'n hak ettiinden daha fazla toprak aldn dnyorlard.
Ayrca Osmanl Devleti, kaybettii topraklar yeniden kazanmak istiyordu. Romanya da bu ortamdan yararlanp, krl
kmak istiyordu.
Bu savan, tek hedefi Bulgaristan idi. Bylece, tm bu devletler bu devlete saldrnca Bulgaristan ar bir yenilgi ald.
Savunmaya ekilmek iin birok yerdeki askerlerini ekti. Bunu frsat bilen Enver Paa komutasndaki Osmanl Ordusu 21
Temmuz 1913 tarihinde Edirne'ye girdi. Tek kurun atmadan, Edirne, Krklareli ve Dimetoka geri alnd.

BALKAN SAVALARINI BTREN ANTLAMALAR

A1-Bkre Antlamas (10 Austos 1913)
Balkan devletleri kendi aralarnda imzalamtr.
Antlamaya gre;
Manastr, skp ve Pritina Srbistana verilecek.
Serez, Drama, Selanik ve Kavala Yunanistana verilecek.
Dobruca ve Silistre Romanyaya verilecek.
A2-stanbul Antlamas (29 Eyll 1913)
Osmanl Devleti ile Bulgaristan arasnda imzalanmtr.
Bulgaristan Dou Trakyay Osmanl Devletine brakm, Meri Nehri snr kabul edilmitir.
Bugnk snrlarmz bu anlamayla izilmitir.
A3-Atina Antlamas (14 Kasm 1913)
Osmanl Devleti ile Yunanistan arasnda imzalanmtr.
Selanik, Yanya ve Girit Yunanistana braklm ve Meri Nehri snr kabul edilmitir.
A4-stanbul Antlamas (13 Mart 1914)
Osmanl Devleti ile Srbistan arasnda imzalanmtr.
Srbistanda kalan Trklerin haklarnn ve mallarnn korunmas ile ilgili hkmler vardr.
Bugn balkanlarda Mslman devletlerin kurulmas asndan bu anlama byk nem tar.

10

BALKAN SAVALARININ GENEL SONULARI

Bat Trakya, Makedonya, Arnavutluk ve Ege Adalar (Bozcaada (Taoz) ve Gkeada (mroz) hari) Osmanl Devletinin
elinden kmtr.
Osmanl Devletinin Balkanlardaki varl Dou Trakya ile snrl kalmtr.
Bat Trakya (Gmlcine, Dedeaa, skee, Kavala, Yanya, Serez ve kodra) sorunu ortaya kmtr.
Osmanl Devletinde merkez ynetim saygnln kaybetmitir.
Meri Nehri snr olarak kabul edilmi ve yaklak olarak bugnk Bat snr belirlenmitir.
Osmanlda lke iinde g hareketleri younlamtr.
Almanyadan getirilen subaylarla Osmanl ordusu yeniden yaplandrlmaya allmtr.
ttihat ve Terakki lkenin ynetimini tmyle ele geirmitir.
Osmanlclk fikir akm zayflam, Trklk fikir akm glenmitir.
I. DNYA SAVAI (1914-1918)

GENEL NEDENLER

Sanayi nklb sonras srete ortaya kan smrgecilik yar

Ham madde ve pazar araylarnn uluslararas rekabete dnmesi

Fransz htilli sonrasnda ortaya kan milliyetilik akmnn etkisiyle her milletin devlet kurmak istemesi

lkeler aras silahlanma ve bloklamalarn yaanmas

ZEL NEDENLER
o Almanya ve ngiltere arasndaki ekonomik rekabet
o Fransann 1871 Sedan Savanda Almanyaya kaptrd Alsace-Loraiene (Alsas Loren) blgesini geri almak istemesi (kmr
havzas rekabeti)
o Rusyann scak denizlere inme amac ve Balkanlarda uygulad Panslavizm politikas
o Avusturya-Macaristan ile Rusyann Balkanlara hakim olma dncesi
o talya ve Fransann Kuzey Afrikada smrge rekabetine girmesi
o talyann Akdenize egemen olma dncesi
o Japonyann Uzakdoudaki Alman smrgelerini ele geirmek istemesi
I. DNYA SAVAININ BALAMASI

Avusturya - Macaristan veliahd Ferdinand, Srbistan ziyareti srasnda Srp Gavrilo Princip (Gavrilo Prinsip) tarafndan
ldrld. I. Dnya Savan balatan kvlcm olmutur.

Avusturya-Macaristann Srbistana sava amasyla I. Dnya Sava fiilen balam; Rusya Srbistann, Almanya ise
Avusturya-Macaristann yannda yer almtr.
DEVLETLERARASI BLOKLAMALAR
TTFAK (BALAMA) DEVLETLER
Almanya
Avusturya-Macaristan
talya
Osmanl Devleti
Bulgaristan
TLF (ANLAMA) DEVLETLER
ngiltere
Fransa
Rusya
talya (taraf deitiren devlet)
Japonya (ilk ayrlan devlet)
Yunanistan (son katlan devlet)
ABD
Srbistan
Romanya
Belika
Hollanda
Portekiz
Brezilya
OSMANLI DEVLETNN I. DNYA SAVAINA GRMES
Osmanl Devleti, Trablusgarp ve Balkan Savalarnn yaralarn henz saramad iin savan balangcnda tarafsz bir tutum
sergilemitir.
ngiltere de yeni cephelerin almasn karlarna uygun bulmad iin Osmanl Devletinin savaa girmesini istememitir.
Osmanl Devleti, siyas yalnzlna son vermek ve daha nce kaybettii topraklar geri alabilmek iin nce ngiltere ve Fransaya
yaklamak istemi, ancak geri evrilince Almanya ile yaknlamtr.
Bu yaknlama sonucunda Osmanl Devleti ile Almanya arasnda 2 Austos 1914 tarihinde bir ittifak antlamas imzalanmtr.
Akdenizde ngilizlerden kaan Goeben ve Breslav adl iki Alman sava gemisi anakkale Boazn geip Osmanl
Devletine snm, Osmanl Devleti bu gemileri satn aldn bildirerek gemilere Trk bayra ekmi ve isimlerini de Yavuz
ve Midilli olarak deitirmitir.

11

Adlar Yavuz ve Midilli olarak deitirilen bu sava gemileri, Alman Amiral Souchon (uson) komutasnda Karadenize
alarak Ruslara ait Sivastopol ve Odessa limanlarn bombalamtr.
Rusya bu gelime sonrasnda 31 Ekim 1914te Osmanl Devletine sava ilan etmi, bylece Osmanl Devleti I. Dnya Savana
girmitir.

S1-Osmanl Devletinin Almanyann Yannda Savaa Girme Sebepleri

Z Balkanlarda ve Kuzey Afrikadaki toprak kayplarn telfi etmek
Z Ege adalarn geri almak
Z Siyas yalnzlktan kurtulmak
Z Kapitlasyonlardan ve borlardan kurtulmak
Z Orta Asya Trkleri ile birleip Turanclk idealini gerekletirmek
Z ttihat ve Terakki ynetiminin, zellikle de Enver Paann, Alman hayranl ve Almanyann kazanacana inanmas
S2-Almanyann Osmanl Devletini Yannda Grme Sebepleri
Yeni cepheler almasn salayarak sava daha geni bir alana yaymak ve bylece sava ykn hafifletmek
Osmanlnn stratejik konumundan faydalanarak Boazlar korumak
ngiliz smrgelerini engellemek
Svey Kanaln ele geirmek
Rusyann mttefikleriyle balantsn kesmek
Halifelik makamndan faydalanmak
Musul ve Kerkk petrollerinden faydalanmak
Osmanl Devletinin insan gcnden faydalanmak

TARH BLG / SCHLEFFEN PLANI

Fransa ile Rusya'ya kar iki cephede sava tasarlayan Schlieffen, daha yava seferber olan Ruslar kk bir kuvvetle denetim
altnda tutarken, Alman kuvvetlerinin byk blmyle daha tehlikeli bir dman olan Fransa'y altetmeyi planlamt.
Fransa'nn Alsace-Lorraine'i yeniden ele geirmek isteyeceini ngren Schlieffen,ana saldrya Alsace-Lorraine'den
giriiyormu gibi yaparak Franszlar aldatp,gerek gerekte Alman ordusunun %90'n Belika ve Hollanda stnden Fransaya
sokmay, Fransz kuvvetlerini arkadan kuatarak, zayf olan sol kanatlarnn gerisinden saldrmay, daha sonra da svire'ye ya
da Alsace-Lorraine'deki tahkim edilmi Alman mevzilerine srmeyi tasarlamt. Bundan sonrada Alman ordularnn byk
blm demiryoluyla Dou Cephesi'ne tanarak, Ruslar da yenilgiye uratlacakt.
OSMANLI DEVLETNN SAVATII CEPHELER

Taarruz Cepheleri
Kafkas (Dou) Cephesi
Kanal (Svey) Cephesi
Savunma Cepheleri
anakkale Cephesi
Irak-Musul Cephesi
Suriye-Filistin Cephesi
Hicaz-Yemen Cephesi
Yardm Amal Cepheler
Makedonya Cephesi
Galiya Cephesi
Romanya Cephesi
Atatrkn Savat Cepheler
Kafkas (Dou) Cephesi
anakkale Cephesi
Suriye-Filistin Cephesi
TAARRUZ (SALDIRI) CEPHELER
T1-Kafkas (Dou) Cephesi (Toprak Kazanlan Tek Cephe)
I. Dnya Savanda Osmanl corafyasnda alan ilk cephe Kafkas Cephesidir.
Ruslara kar mcadele edilen Kafkas Cephesinin almasnda;
Rusyann gneye ilerleyiini durdurmak
Kafkaslardaki bamszlk mcadelesini desteklemek
Orta Asya Trkleriyle balant kurup Turanclk fikrini hayata geirmek
Bak petrollerini ele geirmek
Kafkaslar zerinden Hindistana ulamak gibi amalar etkili olmutur.
Enver Paa komutasndaki Trk ordusu Sarkam Taarruzunda iddetli souk, bulac hastalk ve alk nedeniyle ar
kayplar vermitir. Binlerce asker Allahekber Dalarnn eteklerinde souktan donarak ehit dmtr.
Cephede asker baar salanamam; Mu, Bitlis, Erzincan, Erzurum, Van ve Trabzon Ruslarn eline gemitir. Ancak,
anakkale Cephesindeki grevi bittikten sonra Kafkas Cephesine XVI. Kolordu Komutan olarak atanan Mustafa Kemal, 6-7
Austos 1916da Mu ve Bitlisi Ruslarn elinden geri almtr.

12

Osmanl Devleti, Ermeni komitelerinin destei ile isyanlarn bydn grnce birtakm nlemler almtr. Osmanl Dhiliye
Nezareti, 24 Nisan 1915te Ermeni komite merkezlerinin kapatlmas, belgelerine el konulmas ve komite elebalarnn
tutuklanmasn ngren bir genelge yaymlayarak ilgili merkezlere bildirmitir.
Osmanl Devletine kar Ruslara destek veren Ermeniler, 27 Mays 1915te kartlan Ermeni Tehcir Yasas ile Suriye ve
Lbnana zorunlu ge tbi tutulmutur.
Cephede sava devam ederken Rusyada 1917de Bolevik htilli patlak verince, arlk ynetimi yklm ve Rusya BrestLitowsk antlamasyla savatan ekilmitir.
3 Mart 1918 tarihinde Osmanl Devleti ile Sovyet Rusya arasnda imzalanan Brest- Litowsk Antlamas ile;
Osmanl Devleti 1878 Berlin Antlamas esnasnda kaybettii Kars, Ardahan ve Batumu (Elviye-i Selse) geri almtr.
Rusya I. Dnya Savandan ekilmitir. (Gizli antlamalar aklamtr.)
Dou Cephesi kapanmtr.
Bolevik htilli (Ekim Devrimi) sonrasnda Rusyadaki yeni rejim (sosyalizm), kendi lkelerindeki sistemle (kapitalizm) ters
dt iin tilaf Devletleri tarafndan tannmamtr.
Kafkas Cephesinde yaanan baarszlk Trklk (Turanclk) fikrinin gerekletirilemeyeceini ortaya karmtr.

T2-Kanal (Svey-Msr) Cephesi

Almanyann istei ile Osmanl Devleti tarafndan alan taarruz cephesidir.
ngilizlere kar mcadele edilen bu cephenin almasnda;
Msr ngilizlerden geri almak
ngilterenin smrgeleriyle olan balantsn kesmek
ngiltereye smrgelerinden gelen yardm engellemek gibi amalar etkili olmutur.
Bahriye Nazr Cemal Paa komutasndaki Osmanl ordusu, 1915 ylnda Svey Kanalna iki kez taarruza gemi, ancak
herhangi bir sonu alnamamtr.
Osmanl ordusunun geri ekilmesi zerine ngilizler, Sina Yarmadasn ele geirmi ve Suriyeye kadar ilerlemilerdir.
Osmanl Devleti bu mcadele srasnda Araplardan yardm alacan dnm, ancak Araplar bu savata ngilizlerin yannda yer
almtr.
SAVUNMA CEPHELER
S1-anakkale Cephesi (Zaferle Sonulanan Tek/Kapanan lk Cephe)
Osmanl Devletinin I. Dnya Savanda mcadele ettii en nemli cephedir.
tilaf Devletleri tarafndan;
stanbul ve Boazlar ele geirerek Osmanl Devletini sava d brakmak
Sava ksa sre ierisinde bitirmek
Siyas, ekonomik ve asker krizde olan mttefikleri Rusyaya yardm gtrmek
Balkan uluslarn da savan iine ekmek
ngiliz smrge yollarnn gvenliini salamak
Cephe saysn azaltarak tilaf Devletlerinin ykn hafifletmek gibi amalarla almtr.
ngiliz ve Fransz donanmalarnn 19 ubat 1915te anakkale Boazn bombalamasyla balayan sava, 18 Mart 1915te
Nusret Mayn Gemisinin dedii maynlar ve topularn abalaryla Kumkale ve Seddlbahirde zaferle sonulanmtr.
tilaf Devletleri, Avustralyal ve Yeni Zelandal askerlerden oluan Anzaklarn da destei ile 25 Nisan 1915te Gelibolu
Yarmadasna asker kararak karadan saldrya gemitir. Ancak burada da nl Trk topusu Seyit Onba destanlamtr.
Gelibolu Yarmadasnda 19. Tmen Komutan Yarbay Mustafa Kemalin emrindeki kuvvetler Anafartalar, Kiretepe,
Conkbayr ve Arburnu cephelerinde byk zaferler kazanmtr. Bu zaferler stanbulun igalini nlemitir.
19. Tmen Komutan Yarbay Mustafa Kemal Arburnunda askerlere: Size ben taarruz emretmiyorum, lmeyi
emrediyorum. Biz lnceye kadar geecek zaman zarfnda yerimize baka kuvvetler ve kumandanlar geecektir. emrini
vermi ve savan kaderini belirlemitir.
anakkale Boazn karadan da geemeyeceklerini anlayan tilaf Devletleri, 9 Ocak 1916 tarihinde Gelibolu Yarmadasndan
ekilerek cepheyi kapatmlardr. Bylece Dnya Savanda kapanan ilk cephe anakkale Cephesi olmutur.
anakkale Savalarnn Sonular
Ekonomik ynden yardm alamayan Rusyada 1917 Bolevik htilli km ve arlk rejimi yklarak yerine Sovyet Rusya
kurulmutur.
Osmanl Devletinin ve I. Dnya Savann sresi uzamtr.
stanbul ve Boazlarn igali engellenmitir.
Bulgaristan ttifak Devletlerinin yannda savaa dhil olmu, bylece Almanya ile Osmanl Devleti arasnda kara balants
salanmtr.
Eitimli pek ok insan ehit dm, eitimli insan a ortaya kmtr.
Mustafa Kemale Albay rtbesi verilmi ve bir lider olarak dnyaca tannmtr.
Mustafa Kemalin Kurtulu Savann lideri olmasnda etkili olmutur.
S2-Irak Cephesi
Bu cephe ngiltere tarafndan; Irak (MusulKerkk) ve rann (Abadan) petrol kaynaklarn korumak, smrgelerini tehdit eden
Alman ve Osmanl kuvvetlerini engellemek ve Rusyaya Kafkaslar zerinden yardm ulatrmak amacyla almtr.
Halil Paa komutasndaki Osmanl ordusu ngilizlere kar Selman- Pak ve Kutl Amarede stnlk salam, ngiliz
Generali Tawnshand tutsak edilmitir. Ancak bu baarnn devam getirilememi ve ngilizler Musula kadar ilerlemilerdir.
Osmanl Devleti Irak Cephesinde Musul ve Kerkk dnda tm Irak kaybetmitir.

13

S3-Suriye-Filistin Cephesi
Mustafa Kemalin I. Dnya Savanda grev yapt son cephedir.
Kanal Harektnn devam saylan bu cephede de ngilizlere kar mcadele edilmitir.
Bu cephede baar salanamam, Araplarn (erif Hseyin) da desteini alan ngilizler Kuds ve Filistini ele geirmi,
Suriyeye kadar dayanmtr.
Araplarn bu cephede de ngilizleri desteklemesi mmetilik fikrinin sona erdiini, buna karn Arap milliyetiliinin g
kazandn gstermektedir.
Mustafa Kemal bu cephede, Alman General Limon Van Sanders komutasndaki Yldrm Ordular Komutanlna bal 7.
Kolordu Komutan olarak grev yapm ve Halepin kuzeyinde oluturduu savunma hattyla dman ilerleyiini durdurmutur.
Mustafa Kemal daha sonra Yldrm Ordular Grup Komutanlna atanmtr.
S4-Hicaz-Yemen Cephesi
ngilizler tarafndan alan bu cephede Osmanl Devleti, Arap Yarmadasndaki ngiliz ilerleyiini durdurmak ve kutsal yerleri
korumak amacyla mcadele etmitir.
Hicaz Emiri erif Hseyin ngilizlerle ibirlii yaparak Osmanlya kar hareket etmitir. Bu durum da mmetilik fikrinin
sona erdiini aka gstermektedir.
ngilizlere kar savalan bu cephede de baar salanamam, Hicaz ve Yemen blgesi Osmanl hkimiyetinden kmtr.
LA BLG
L KAPLANI-MEDNE KAHRAMANI FAHREDDN PAA
Hicaz bilgesinde isyan eden erif Hseyinle mcadele etmek iin 1916da Medineye gnderilen Fahreddin Paa, 1919a kadar
emrindeki birliklerle Medineyi kahramanca mdafaa etti. Daha sonra teslim etmek zorunda kalan Paa, 27 Ocak1919 da sava
esiri olarak Msra gtrld ve 5 Austosda Maltaya srld. Maltann Fort Salvatore klasnda 2 yl 33 gn tutuklu kald.
Bu sre zarfnda ngilizce rendi ve ngilizlerin zorlamasna ramen srtndaki niformay karmad Ben bu elbiseyi
Harbiyeden mezun olduumdan beri karmadm diyerek srgn boyunca niformal bulundu.
Srgn srasnda stanbulda vazife yapan ve sava sulularn yarglamak iin igalci kuvvetlerin kurdurduu Nemrud Mustafa
Divn- Harbi diye isimlendirilen mahkeme tarafndan lme mahkum edildi.
Ankara hkmetinin abalar ile 8 Nisan 1921de Maltadan kurtulan Fahreddin Paa, Berlin karlat Enver Paann daveti
zerine Moskovaya gitti ve slm htill Cemiyetleri ttihad Kongresine katld. Daha sonra Batum zerinden gelip Sarp snr
kapsndan Anadoluya girdi. 2 Austos 1921de Kazm Karabekir Paa, tarafndan merasimle karlanan Fahreddin Paa, 24 Eyll
1921de Ankaraya geldi. 9 Kasm 1921de Afganistan eliliine tayin edildi ve Trk Afgan dostluunu gelitirdi. 12 Mays
1926da Trkiyeye dnen Paa, 31 Aralk 1929da memuriyet hayatna balad. nce Askeri Yargtay Divan yeliine,
ardndan Askeri Yargtay Divan kinci Bakanlna tayin edildi. 5 ubat 1936da Tmgenerallikten emekli oldu.
Fahrettin Paa, sonraki yllarda Trkkan soyadn alyor. Hakknda yazlm birok kitap var. Atatrk, Fahrettin
Paa, iin Daha salnda adn tarihe altn harflerle yazdrm kumandanmzdr der. Tarihe l Kaplan, Medine
Kahraman olarak bilinen Fahrettin Paaya dmanlar bile sayg gstermitir.
22 Kasm 1948de trenle Ankaraya giderken Eskiehir yaknlarnda kalp krizinden vefat etti. Vasiyeti zeri Rumelihisarndaki
Aiyan Mezarlnda topraa verildi.
S5-Makedonya, Galiya ve Romanya Cepheleri
Osmanl Devletinin snrlar dnda alan cephelerdir.
Osmanl Devleti Bulgaristan ve Avusturya-Macaristan mparatorluuna yardm etmek iin Osmanl topraklar dnda
Galiya, Romanya ve Makedonyada da mcadele etmitir.
Rusya, Romanya ve Fransaya kar savalan bu cepheler Rusyann savatan ayrlmas ile kapanmtr.
I. DNYA SAVAI SIRASINDA MZALANAN GZL ANTLAMALAR:
Osmanl Devletinin paylalmas tasarlar (Gizli Antlamalar), bu tasarlarn tarihleri, yapl nedenleri ve sonular.
Birinci Dnya Savann devam ettii yllarda, tilaf Devletleri, aralarnda yaptklar gizli antlamalarla Osmanl topraklarn
kat zerinde paylatlar.
Gizli Antlamalarn Yaplma Nedenleri
1-Osmanl Devletini paylama meselesini (ark meselesi) halletmek.
2-tilaf blounun birlik ve istikrarn salamak.
3-Sava sonras Osmanl Devletini paylama konusunda anlamazla dmemek.
4-Rusyay tilaf blounda tutmak.
5-talyay tilaf blouna katmak.
Gizli Antlamalar
stanbul (18 Mart 1915): anakkale Sava srasnda Rusya, boazlar konusunda tedirginleince; ngiltere ve Fransa boazlar ve
evresinin Rusyaya braklmasn kabul etmi, Rusyada buna karlk olarak Osmanl Devleti topraklarnn kalan ksmnn
ngiltere ve Fransa arasnda paylalmasn kabul etmitir.
Londra (26 Nisan 1915): ngiltere, Fransa ve talya arasnda imzalanan bu antlamaya gre; On ki Ada ve Antalya talyaya
braklm, ayrca talyaya, Osmanlnn Libya zerindeki halifelik haklarnn da kaldrlaca vaat edilmitir. Bu antlama
neticesinde talya, tilaf blou yannda yer almtr.
Sykes-Pcot (26 Nisan 1916): ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda imzalanmtr. Bu antlamaya gre: Boazlar ve Dou
Anadolu Blgesi Rusyaya; Akka, Hayfa limanlar ve Irak ngiltereye; Kilikya, Kayseri, Harput, Suriye ve Musul Fransaya
verilmitir.

14

Petrogat Szlemesi (1916): ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda yaplmtr. Sykes-Picot Antlamasndan memnun olmayan
Rusyaya, Boazlar ve evresine ek olarak Trabzona kadar Dou Karadeniz kylar ve Dou Anadolu veriliyordu (Erzurum,
Van, Bitlis evresi).
Mc Mahon (Nisan 1916): ngiliz Valisi H. Mac Mahon ile Hicaz Emiri Hseyin arasnda imzalanmtr. Araplarn, Osmanl
Devletine kar isyan etmeleri halinde, Arap bamszlnn onaylanaca vaat edilmitir.
St. Jean de Maurienne (21 Nisan 1917): ngiltere, Fransa ve talya arasnda imzalanmtr. Bu antlamaya gre talya; Mersin
hari Antalya, Konya, Aydn ve zmir blgelerini alyordu. talyann bu istekleri ngiltere ve Fransa tarafndan Rusyann da
uygun grmesi koulu ile kabul edilmitir. Rusya, lkesinde ihtilal kt iin grmelere katlmam ve imza atmamtr.
Sykes-Pikot ve Petrograd anlamalarnn talya tarafndan renilmesi sonrasnda talya mttefiklerine ltimatom vererek,
Osmanl topraklarnn kendisinden habersiz paylalmasnn hesabn sormutur. Savatan ekilme tehditleri savuran talyann
memnun edilmesi gerekmekteydi. Zira, Rusyann i karklklar ierinde olmas sebebiyle savataki arlnn dmesi ve
savatan ekilme ihtimali zerine talyann nemi artmt. Yaplan anlama ile 12 Ada, Gneybat Anadolu ve Bat Anadolu
italyaya vaat edilmitir ( Antalya dahil Bat Akdeniz, Ege Blgesi2nin tamam, Konya ve 12 Ada). Fakat anlamann geerli
olabilmesi iin Rusya tarafndan onaylanmas gerekiyordu. Fakat Rusya bu analamay onaylayamadan savatan ekilmek
zorunda kald. Bunu bahane eden ngiliz ve Franszlar, savata umduklar yararllklar gsteremeyen talyaya verdikleri sz
tutmadlar. Ona vaat ettikleri topraklarn bir ksmn ( Ky Egeyi) taeronluklarn yapan Yunanistana verdiler. Bu durum
talyann mttefiklerine kzmasna, Yunanistanla sorunlar yaamasna ve srf intikam almak iin Kurtulu Savana destek
olmasna sebep oldu.
Gizli Antlamalarn Sonular
1917de Rusyada ihtilal kmas ve ayn yl Babakan Venizelosun abasyla Yunanistann tilaf Devletlerinin yannda savaa
girmesi, bu gizli antlamalarn Birinci Dnya Sava sonunda farkl uygulanmasna yol amtr. Rusya savatan ekilerek
haklarndan vazgemi, talyaya vaat edilen baz topraklar Yunanistana verilmitir.
tilaf Devletleri, Rusyaya braklan Boazlar ortak ynetmeyi; Dou Anadoluyu paralayp burada yeni devletler kurmay ve
Ermenilere de toprak vermeyi kararlatrdlar. Mondros Atekes Antlamasndan sonra Anadoluda balayan igaller, daha nce
yaplm olan gizli antlamalarn bir sonucudur.
Not : Rusyada Bolevik htilali sonunda kurulan yeni rejim tarafndan gizli antlamalar dnya kamuoyuna duyurulmu, bylece
uygulama alan bulamamlardr.

ABDNN SAVAA GRMES (2 NSAN 1917)

Almanya'nn ngiltere ve Fransa'ya kar denizalt savalarna balamas ile birlikte ABD'nin uluslararas ticaretini tehdit etmeye
balamas.
Almanya'nn Meksika'ya gnderdii bir telgrafnn ABD'nin eline gemesi. Bu telgrafta Meksika'nn Almanya ile bir ittifak
kurmas neriliyordu. ABD'nin Almanya'ya kar savaa girmesi durumunda Meksika ABD'ye saldracakt. bunun karlnda ise
Teksas, Arizona, Newmexico'yu topraklarna katacakt.
1915 Mays aynda ngiliz yolcu gemileri Arabic ve Lusitania bir ALman denizalts tarafndan batrld. Birok Amerikan
vatandann bu olaylarda lmesi Alman-Amerikan ilikilerini gerginletirdi. Almanya'nn geri admyla normallemeye balayan
ilikiler; bu sefer 1916'da iinde Amerikan vatandalarnn da bulunduu bir Fransz gemisinin batrlmasyla tekrar gerginleti.
Bir taraftan Meksika ile Almanya'nn yaknlamas, ittifaka Japonya'nn yaklatrlmas, yaanan dier olaylar, ABD'nin d
politikasndaki esaslar izen Monroe Doktrini'ne ters dmekteydi. 1917'de Alman denizaltlar iki ABD ticaret gemisini
batrnca 2 Nisan 1917'de ABD, Almanya'ya sava at.

A1-WLSON LKELER (8 Ocak 1918)

ABD Bakan Woodrow Wilsonun, I. Dnya Sava srasnda yaymlad ve temel amac kalc barn salanmas ve
smrgeciliin sona ermesini salamak olan 14 maddeden oluan bildiridir.
tilaf Devletleri, karlarna ters dse de ABD gibi nemli bir gc kaybetmemek iin bu ilkeleri kabul ettiklerini aklamlar,
ancak szlerinde durmamlardr.
ABD, Wilson lkelerinin kabul edilmesiyle tilaf Grubuna katlmtr.
Wilson lkelerinin nemli Maddeleri
Her ulus kendi geleceini kendisi belirleyecek. (Smrgecilie kar) Manda ve Himayecilik ortaya kt.
Yenen devletler yenilenlerden toprak almayacak. (Bu madde tilaf devletleri tarafndan Anadolunun igal edilmesiyle ihlal
edilecektir.)
Yenilen devletler sava tazminat demeyecek.
Devletlerarasnda ak diplomasi olacak, gizli antlamalar yaplmayacak.
Ekonomik engeller kaldrlacak ve ar silahlanmaya son verilecek.
Uluslararas sorunlarn zmn salayabilecek, her devletin temsilcisinden oluan uluslararas bir tekilt kurulacak. (Cemiyeti Akvam)
Trk egemenlii altnda yaayan dier milletler, ounlukta olduu blgelerde kendi geleceini kendisi belirleyecek. (Dou
Anadoluda Ermeni Devleti kurma dncesini gndeme getirecektir.)
Osmanl Devletinde Trklerin ounlukta olduu blgelerde Trk hkimiyeti kesin olarak salanacaktr.
Boazlar dnya devletlerinin ticaret gemilerine ak olacak. (Bu madde uluslararas eitlik prensibine aykrdr. Ayrca Osmanl
Devletinin egemenlik haklarn snrlandrmaktadr.)
Almanya Alsace-Loraiene (Alsas Loren) blgesini Fransaya geri verecek.
Bamsz bir Polonya Devleti kurulacak.
Wilson lkelerinde, Trk egemenlii altndaki dier milletlere kendi kendini ynetme hakk (self determinasyon) verilmesi,
aznlklarn lke btnln bozucu zararl almalarna (zararl cemiyetlerin faaliyetlerine) dayanak oluturmutur.
Anlama Devletlerinin ABD Bakan Wilsonun yaymlad Wilson Prensiplerine uymamas zerine, ABD Monroe
Doktrinine dayanarak dnya siyasetinden ekilmitir.

15

A2-MONROE DOKTRN (Yalnzlk Politikas)

Milletleraras ilikilerde ve siyasi tarihte sz sk edilen Monroe Doktrini, ok ksa ekilde basit ifadesiyle "Amerika
Amerikanllarndr" eklinde tanmlanmakta ise de bu konuda biraz ayrnt hukuki ynden gereklidir.
1823 ylnda Amerikan Bakan P. Monroe'nin Kongreye sunduu bir mesajdan domu bir politika anlay ve tutumudur. Bunda
hakim olan gr bulunmaktadr.
Karmazlk-non intervention-istei: nk o sralarda Gney Amerika'daki spanyol kolonilerinde bamszlk isyanlar
olmaktayd ve Avrupa byk devletlerinden oluan Mukaddes ttifak (Sainte Alliance)'n buralara mdahale ile koloniyalist
karlara hizmet iin karmas istenmiyordu;
Anti-koloniyalizm gr: O sralarda Alaska'ya sahip bulunan Rusya'nn egemenliini daha aalara doru geniletmek
niyetine-Kaliforniya'ya kadar-kar klyordu;
Kabuuna ekilme (isolation) ilkesi: Szkonusu mesajda, Amerika'nn Avrupa ileriyle ilgilenmeyecei ve karmayaca ilkesi
aklanyordu.
ATEKES ANTLAMALARI
Bulgaristan Selanik Atekesi (29 Eyll 1918)
Osmanl Devleti Mondros Atekesi (30 Ekim 1918)
Avusturya-Macaristan Willa Guiste Atekesi (3 Kasm 1918)
Almanya Rethondes Atekesi (11 Kasm 1918)
BARI ANTLAMALARI
Almanya Versailles (Versay) (28 Haziran 1919)
Avusturya Saint Germain (Sen Jermen) (10 Eyll 1919)
Bulgaristan Neuilly (Nyyi) (27 Kasm 1919)
Macaristan Trianon (Triyanon) (4 Haziran 1920)
Osmanl Devleti Sevres (Sevr) (10 Austos 1920)

1.DNYA SAVAININ SONULARI

Avrupann ve dnyann siyas yaps deimitir.
Savatan en krl kan devlet ngiltere olmutur.
Avusturya-Macaristan ve Bulgaristandan alnan topraklar zerine Yugoslavya devleti kurulmutur.
Smrgeciliin yerini Manda ve Himaye almtr.
Araplarn Osmanl Devletinden ayrlmasyla slmclk (mmetilik) anlay sona ermitir.
Tank, kimyasal silahlar ve denizalt ilk kez I. Dnya Savanda kullanlmtr.
Kimyasal silah kullanm Sivil Savunma rgtlerinin kurulmasna yol amtr.
Savatan umduunu bulamayan devletler daha sonra II. Dnya Savann kmasna neden olmutur.
Osmanl mparatorluu, Avusturya-Macaristan mparatorluu, Almanya mparatorluu ykld. Yerlerine Milli Devletler
kuruldu.
Litvanya, ekoslovakya , Letonya, Estonya ,Polonya (Lehistan) , Yugoslavya (Srbistan, Karada , Bosna Hersek in
birlemesiyle) ve Macaristan bamsz birer devlet olarak kuruldular.
Dnya barn korumak amacyla Cemiyet-i Akvam kuruldu.
Rus arl ykld. Dnyada ilk kez Sosyalist bir Devlet kuruldu (Sovyet Rusya).
Almanyada Krallk Rejimi ykld, Cumhuriyet Ynetimi kuruldu.
Sava sonunda en karl devletler , ngiltere ve Fransa oldu.
ABD , Avrupa siyasetinde sz sahibi olmaya ve Avrupann Dnya siyasetindeki stnl sarslmaya balad.
Osmanl Devleti byk topraklar kaybetti. Araplarda Osmanl Devletinden ayrlarak bamsz devletler kurdular.
Birinci Dnya Sava sonras yenilen devletlerle yaplan artlar ok ar antlamalar kinci Dnya Savann kmasna
neden olmutur.
Suriye,Irak,Filistin ile Mekke ve Medinenin bulunduu Hicaz Osmanl Devletinin elinden kt.
Milyondan fazla insan ld.
Birinci Dnya Sava sonucunda Birok lkede Kat , Totaliter ve Demokrasiye kar rejimler kurulmutur.
Rusyada Bolevizm 1917de Lenin nderliinde
talyada Faizm 1922de Mussolini nderliinde
Almanyada Nazizim 1933te Hitler nderliinde
A I K L A M A :Faizm ve Nazizim , II. Dnya Savann kmasnda etkili olmutur ve sava sonras bu rejimler
yklmtr. Bolevizm ise, 1991 de Gorbaovun uygulad Glasnost-Prestroyka politikasyla kmtr.

I. DNYA SAVAININ ENLER

ngiltere - Savatan en krl kan devlet
ABD - Savan ksa srede bitmesini salayan devlet
talya - Sava esnasnda (1915) taraf deitiren devlet
Yunanistan - Savaa en son dahil olan devlet
Japonya - Savatan ilk ekilen devlet
Bulgaristan - tilaf Devletleri ile ilk atekes imzalayan devlet
Rusya - Rejim deiiklii yaanan devlet
ABD-Japonya - Ekonomisi en fazla gelien devletler

16

BRNC DNYA SAVAININ SONU VE OSMANLI DEVLETNN YIKILII:

ABD (Amerika Birleik Devletleri ) nin 1917 ylnda savaa girmesiyle , Avrupa ya birlikler gndermesiyle sava ttifak
devletlerinin aleyhine dnmtr. ABD savan gidiatn deitiren ve kaderini belirleyen lkedir.
ttifak Devletlerinin Yenilme Nedenleri,
ttifak grubunun tm ekonomik ykn Almanyann ekmesi.
Almanyann kara devleti olmas ve denizlere egemen olmamas.
Almanyann hammadde ve insan gcnn snrl olmas.
Avusturya-Macaristan iersinde ok sayda Slav(slav) olmas.
ABDnin tilaf Glerinin yannda savaa katlmas.

MONDROS ATEKES ANTLAMASI 30 EKM 1918

Sadrazamla getirilen Ahmet zzet Paa, devletin iinde bulunduu artlar deerlendirerek tilaf Devletlerinden atekes isteinde
bulundu. ki taraf arasndaki grmeler Limni Adasnn Mondros Limannda ngilizlere ait olan Agamemnon Zrhlsnda 27
Ekim 1918de balad. tilaf Devletlerini ngiliz Amiral Calthorpe (Kalthorp) Osmanl Devletini ise Bahriye Nazr Rauf Bey
bakanlnda bir heyet temsil ediyordu.Rauf ORBAY Mondros Atekes Antlamasn imzalarken Wilson lkelerine
gveniyordu. nk bu ilkelere gre yenilen devletlerin toprak btnlne dokunulmayacakt. Ancak dnd gibi
olmad. tilaf Devletleri ve Yunanistan eitli yalan, sahte belge ve oyunlarla kendi karlar dorultusunda Wilson
lkelerinin uygulanmasn saladlar.
Rauf ORBAY vatansever bir devlet adamyd.
Kurtulu Mcadelesinde Mustafa Kemalin yannda yer almtr.
Sava sonras Lozana gnderilecek Trk Heyetine bakanlk sz konusu olduunda, Mondros gibi ok kt koullar
ieren bir atekes antlamasna imza koyduu iin kamuoyunda kendisine kar bir tepki olumu, siyasi yaamn
olumsuz etkilemi ve Lozana gnderilmekten vazgeilmitir.
Bu anlamann ana koullar yledir.
Boazlar alacak, bu blgedeki kaleler (istihkamlar) Anlama Devletlerine teslim edilecek.
Anlama Devletleri gvenliklerinin tehlikeli olduunu dndkleri yerleri igal edebilecek (7. madde)
Vilayeti sitte (Alt Vilayet; Van, Bitlis, Erzurum, Diyarbakr, Elaz ve Sivas)de bir karklk karsa Anlama Devletleri
buralar igal edebilecek (24. madde)
Tm haberleme istasyonlar (Telsiz, telgraf ve kablo) Anlama Devletlerinin kontrolne verilecek
Osmanl ordusu terhis edilecek. Sadece snrlarn korunmas ve i gvenliin salanmas iin az sayda Jandarma birlii
bulundura bilinecek
Donanma ve ordu cephaneleri Anlama Devletlerine teslim edilecek
ran ve Kafkasyaya giren Trk ordular geri ekilecek
Trablusgarp ve Bingazide Trk subaylar talyan garnizonlarna, Hicaz, Suriye ve Irakta bulunan askeri birlikler tilaf
Devletlerine teslim olacak
Osmanl Devleti, Almanya ve Avusturya ile btn ilikilerini kesecek, Alman ve Avusturya uyruklu asker ve sivil memurlar snr
d edecek
Osmanl liman ve tersaneleri tilaf Devletlerinin kullanmna tamamen alacak
lkenin ihtiyalar karlandktan sonra geri kalan kmr, akaryakt ve deniz gereleri dar ihra edilmeyecek ve tilaf
Devletleri bu maddeleri Trkiyeden karlayacak
Toros tnelleri, demiryollar ve deniz iletmeleri tilaf Devletlerinin denetimine braklacak
Osmanl Devletinin elindeki tm sava sulular (Ermeniler dahil) serbest braklacak. Buna karn Trk tutsaklar serbest
braklmayacak
Mondros Atekesinin yorumlar
Boazlarn almas ve istihkamlarn devri ile Osmanl Devletinin siyasi varl ve stanbul tehdit altna girmitir.
Anadolu ve Rumeli topraklarnn balants kesilmitir.
7. madde atekesin en tehlikeli maddesidir. Yapacaklar igallere zemin hazrlayc niteliktedir. Bu maddeye dayanarak igallere
balamlardr.
Ermenilere verilmesi dnlen alt vilayet Ermenilerin itahn kabartm ve blgede katliamlara neden olmutur.24. maddenin
ngilizce metninde Six Ermenian Vilayetes olarak yer almtr.
Ekonomi ve haberleme maddeleriyle Osmanl Devletinin ekonomik bamszl engellenmek istenmitir. Bylece kendilerine
baml olmasn dnmlerdir.
Haberleme hatlarn ele geirerek kendilerine kar oluabilecek oluumlar engellemeye almlardr.
Askeri birliklerin terhisi ve silahlara el konulmasyla Osmanl Devleti savunmasz duruma drlmtr.
Atekes Anlamas, bar antlamas yaplncaya kadar silahlarn susmasdr. Sava fiilen sona erdirir.
Mondros Atekesi, Osmanl Devletinin kaytsz artsz teslim olduu antlamadr. Mondrosa ilk tepkiler Anadolu ve Rumelide
Mdafai hukuk Cemiyetleri kurularak gsterilmitir.
Mondros Atekesinin Uygulanmas ve gallerin Balamas
Mondros Atekes Anlamasnn metni igallerin balayacan gstermekteydi. Bu nedenle Ahmet zzet Paa, anlarnda Rauf
Bey bakanlndaki heyetin son ana kadar direndiini ancak igal glerinin geri adm atmayacan yazmaktadr.
zellikle mttefikler 7.maddeyi ileterek lkenin paylalmasn salamaya almlardr. nk 1. Dnya Sava yllarndaki
gizli antlamalarla Osmanl topraklarn paylamlard.
Anlamann imzalanmas zerine ttihat ve Terakki Partisinin ileri gelenleri (Enver Paa, Talat Paa ve Cemal Paa) yurt dna
katlar.
Osmanl ordusu 400.000 kiiden 50.000e indirildi. Bylece savunma gc tamamen yok edildi.

17

galler Balyor.
ngiltere; 3 Kasm 1918de Musulu igal etti. (ilk igal edilen yer), skenderun, Urfa, Antep, Mara, Kars, Batumu igal etti .
Samsun, Merzifon, Eskiehir, Afyona asker sevk etti .
Paris Bar Konferansnda Urfa, Antep ve Mara blgesi Franszlara braklmtr.
Kars ve Batumun igaliyle ngilizler Ermeni Devletinin kurulmasn amalamtr.
Fransa; Adana, Mersin (Misis) Hatay Drtyol ve Afyon stasyonunu igal etti
talya; talyanlar nce pasif kaldlar. Ancak Yunanistann lehine gelimelerin yaanmas harekete gemesine neden oldu.
Antalya, Bodrum, Marmaris, Kuadas, Fethiyeyi igal etti . Ayrca Konya ve Akehire askeri birlik yollad .
Yunanistan; Uzunkpr ve Hadmky tren yollarn igal etti .
Ermeniler; 18 Kasm 1918de Lord Curzonun Krt, Arap, Ermeni, Rum ve Yahudilerin Trk egemenliinden kurtarlacandan
sz etmesi Ermenileri harekete geirdi.
Ermeni ntikam Alaylar, Dou Anadoluda Mslman halka bask ve zulmlerini artrd.
Ayrca, Kozan, Adana, Mersin ve Osmaniyeye giren Fransz birliklerine katldlar ve onlara yerel destek saladlar.
13 Kasm 1918de tilaf Devletleri stanbula karma yapm; bu gelime zerine, o dnemde Yldrm Ordular Grup
Komutanlndan ayrlarak stanbula gelen Mustafa Kemal, karlat manzara karsnda Geldikleri gibi giderler demitir.
galler karsnda Osmanl ynetimi tepkisiz kalnca, Trk halkndan igallere kar gelen ilk tepki de direni cemiyetleri
kurmak olmutur.
Antlamann nemi ve Sonular
Osmanl Devletinin tilaflar karsnda kaytsz artsz teslimiyeti anlamna gelen bu atekes antlamasyla, Osmanl Devleti
fiilen sona ermitir.
Antlamadaki 7. madde Anadolu topraklarnn igaline, 24. madde ise Dou Anadoluda bir Ermeni Devletinin kurulmasna
zemin hazrlamtr.
Osmanl Devleti bu antlamay imzalarken Wilson lkelerine gvenmi, ancak tilaf Devletleri, Wilson lkelerini dikkate
almam ve igallere balamlardr.
Anadolunun igali karsnda Trk milletinin ilk tepkisi mill direni kuvvetleri oluturmak olmutur.
Mondrosun imzalanmasndan sonra Osmanl Devletinde hkmet deiiklikleri yaanmtr. Ahmet zzet Paa Hkmeti 8
Kasm 1918de istifa etmi, yerine 11 Kasm 1918de Tevfik Paa Hkmeti kurulmutur.
Padiah Vahdettin de 4 ay ierisinde seimlere gitmek kaydyla Mebusan Meclisini feshetmitir. (21 Aralk 1918).
Bu karklk ortamnda tilaf Devletlerinin basksnn iyice artmas sonucu Osmanl Hkmeti tekrar deimi, Tevfik Paa
Hkmeti yerine, ngiliz manda ve himaye ynetimini savunan Damat Ferit Paa Hkmeti kurulmutur. (4 Mart 1919)
Mustafa Kemal de Sadrazam Ahmet zzet Paaya ektii telgrafta anlamada lkeyi igale ak brakan maddeler olduuna
dikkat ekerek ordunun terhis edilmemesi gerektiini belirtmitir.
gallerde nemli Ayrntlar:
3 Kasm 1918:MUSUL ngilizler (Mondros sonras igal edilen ilk yer)
13 Kasm 1918 :STANBUL 500 yllk bakent fiilen sona erer.
15 Mays 1919 ZMR Yunanllar
gallerde lkler:
gal Edilen lk Yer: Musul - ngilizler tarafndan
gallere Kar lk Direni:Hatay-Drtyolda , Franszlara kar.
stanbulun Fiili gali : 13 Kasm 1918 ,Mondros sonras tilaf Donanmalar stanbul
stanbulun Resmi gal:16 Mart 1920 , Son Osmanl Mebuslar Meclisinde Misak- Millinin ilan edilmesine tepki olarak
tilaf Devletleri tarafndan.
PARS BARI KONFERANSI 18 OCAK 1919 :
I.Dnya savann askeri safhas atekes antlamalaryla sona erdikten sonra galip devletler imzalanacak olan antlamalarn
maddeleri zerinde karlkl olarak anlamak ve kendi aralarndaki siyasi, ekonomik problemleri zmlemek amacyla 18 Ocak
1919da Pariste bir araya gelmi, konferansa ittifak devletlerine kar sava am olan bata itilaf devletleri olmak zere
toplamda 32 devlet katlmtr. Konferansa katlan devletlerin tamamnn ye olaca Milletler Cemiyeti kurulmu, cemiyetin
amacnn; dnya devletlerinin haklarn eit olarak korumay amalayaca savunulmu ancak bu cemiyetin sadece itilaf devletleri
tarafndan kurulmu olmas cemiyetin fiilen tarafl davranmasna neden olmutur.
tilaf devletlerinin konferansta savatan galip ayrlmalarnn verdikleri rahatlkla Wilson lkelerini gz ard ederek yenilen
devletlere imzalatmak amacyla ok ar artlar tayan antlama taslaklar hazrlamalar sonucunda itilaf devletlerinin tarafndan
olan ABD bu konferanstan sonra Avrupa ile olan ilikilerini en alt dzeye indirmitir.
Kongrede Alnan Kararlar
Milletler Cemiyeti kuruldu.
Galip devletler Wilson ilkelerine uymayarak ar artlar olan antlamalar hazrladlar. ABD de Avrupa ile ilikileri en alt dzeye
indirdi.
Ermeniler ilk defa bu konferansta Dou Anadoluda Bir Ermenistan Devleti kurulmas fikrini dile getirdi. Avrupa
destekledi.
Sava srasndaki gizli antlamalarn uygulanmas karara baland.
ngiltere ve Fransa Wilson ilkelerine ters dmemek iin sava tazminat yerine sava onarm smrgecilik yerine mandahimaye sistemi getirerek uygulanmasn saladlar.
Bu konferansta Almanya, Avusturya ve Bulgaristann antlama tasla hazrlanrken Osmanlnn ki sonraya braklmtr. nk
Rusyaya verilen blgelerin Rusyann savatan ekilmesiyle yeniden paylalmas gerekiyordu.

18

ABD Avrupadaki bu olaylara aktif olarak katlmama politikas izledi. Monroe Doktrini denilen bu politika sayesinde ngiltere ve
Fransa II. Dnya Sava'na kadar rahat hareket etmilerdir.
ngiltere ve Fransann talyaya vermeyi kararlatrdklar zmiri Boazlara yakn olmasndan dolay ngiliz karlarn tehdit
edecek bir g olmasndan ekinmeleriydi. Bu nedenle tilaf devletleri ile talya arasnda ilk gr ayrlklar ortaya kmtr.
Konferans sonunda, itilaf devletleri smrgecilik anlay yerine Manda ve himaye sistemini ortaya atmlardr.
En fazla tartlan mesele Osmanl Imparatorluu ile imzalanacak olan antlama olmasna ramen; aralarnda kar atmasna
den galip taraflar Osmanl Devleti ile imzalanacak olan antlamay karara balayamamlardr.
Yeni kurulan devletlerin bamszl onayland
Yunanistana zmiri ve Bat Anadoluyu igal etme yetkisi verildi.
AIKLAMA:
Bat Anadolu talyaya vaat edilmiti. Oysa Paris Bar Konferansnda buras Yunanllara verilmitir. ngilizlerin burada
gl bir talyay kendi karlar iin tehlikeli bulmas ,gl bir talya yerine zayf bir Yunanistann ngiliz karlarna
daha uygun olaca. Bunun dnda Yunanllarn ortaya koyduklar sahte belgeler de etkili olmutur. Yunanllar bu
belgelerde Bat Anadolunun kendilerine ait olduunu savunmu Trklerin zamannda ok sayda Rumu katlettiini ileri
srerek buralarn kendilerine ait olduunu ileri srmlerdir.
tilaf Devletleri Arasnda ilk Anlamazlklarn Ortaya kmas
Paris Bar Konferansdr. Bat Anadolu ve zmirin Yunanistana verilmesi kararlatrlnca bu durumdan talya ok
rahatsz olmutur. Bu olay tilaf Devletleri arasnda yaanan ilk anlamazlktr.
UYARI
1:Kurtulu Sava sresince talyanlarla scak sava yaplmad.
2:talyanlar Anadoludan ekilen lk tilaf devletidir.
Paris Bar Konferansnda Etkili Olan Devletler:
ngiltere , Fransa , ABD , talya , Japonya .
Alnan kararlarda en ok ngiltere ve Fransa etkili olmutur.
Anlama Devletleri (zellikle ngiltere ve Fransa),Wilson lkelerine dorudan kar kamadklarndan dolambal yollarla
prensipleri, karlarna uygun hale getirmek iin youn aba harcadlar.
zellikle Rumlar,Araplar ve Ermenileri konferansa ararak haklarn kantlamalarn istemitir.
LA BLG:
HEYET NASHALAR
Mondros Atekesi sonrasnda balayan igallere kar, Anadolu'nun eitli yerlerinde tepkiler gsterilmeye balanmt. te
yandan, igal olaylarndan cesaret alan aznlklar da, Trklere kar adeta bir gzda verme politikas iine girmilerdi. Bunun bir
sonucu olarak, sk sk olaylar kyordu. Btn bunlarn yan sra, bir igal eylemine kar kendi blgelerini korumaya ynelik
kurulan rgtlerin saysnda da nemli bir art gzleniyordu.
Ksaca sylemek gerekirse, 1919 yl bandan itibaren halk arasnda, gvensizlik duygusu giderek artmt. leride kabilecek
olas olaylar nlemek amacyla, 31 Mart 1919 tarihinde alnan bir kararla, halk arasna Heyet-i Fevkalade (Olaanst Kurul)
ad ile kurullar gnderilmesine karar verildi. Bunlar halka, "devlet ve milletin kutsal haklarnn korunaca" yolunda gvence
vereceklerdi. Ksa bir sre sonra, Anadolu'ya iki ayr kurul gnderilmesine karar verilmi ve bu kurullara, "Heyet-i Nasiha"
(gt Kurullar) denilmitir.
Bu kurullara, ehzade Abdlhalim ve ehzade Abdrrahim Efendilerin bakanlk etmesi uygun grlmtr. Bu kurul yeleri
arasnda, askeri ve brokratik alanda tannm kiilerin yan sra, din adamlar da grev almlardr. t Kurullar, gittikleri
yerlerde halkn igalcilere kar tepkilerinin nlenmesi asndan etkili olmular, halkn bilincini uyuturmular ve bu kurullara
inananlar, daha sonraki gnlerde oluturulan Kuva-y Milliye'ye kar tepki gstermek gibi bir yanlln iine dmlerdir.

ZMRN GAL 15 MAYIS 1919

zmirin Yunanllar tarafndan igal edilmesi Paris Bar Konferansnda kararlatrlmtr. Yunanllar zmiri Mondros un
7. maddesi gerei gvenlik nedeniyle deil Wilson lkelerinin ounluk anlayna dayanarak sahte belgeler dzenleyerek
lhak Gerekesiyle igal etmilerdir.zmirin Yunanllar tarafndan igaline kar ilk direni ,Hukuk-i Beer (nsan
Haklar) gazetesi ba yazar Hasan Tahsin tarafndan sklan ilk kurun olayyla gereklemitir.
Yunanistan 1829 Edirne Antlamasyla bamszln elde etmiti. Kurulduu andan itibaren Byk Yunanistan kurmay
amalamlard. Byk devletlerin destekleri ile topraklarn srekli geniletiyorlard.
ngiltere smrge yollarnda kendisini destekleyecek bir devlet hedeflemiti.
Gl talya yerine zayf Yunanistan tercih etmiti.
Paris Bar Konferansnda zmir ve evresi talya yerine Yunanistana braklmt.
ngiliz, Fransz, ABD destekli Yunan sava gemileri zmir Limanna ktlar. Amiral Caltrope 14 Mays 1915de 17.Kolordu
komutan Ali Nadir Paaya Mondros Mtarekesinin 7. maddesi gereince zmirdeki Rumlar koruma bahanesiyle
zmirin igal edileceini ve stanbul Hkmetinin bundan haberinin olduunu bildirdi.
zmir Valisi zzet Paa ve Ali Nadir Paa bir yandan ehrin igal haberlerini yalanlarken dier taraftan igalin Yunanllar
tarafndan yaplmasnn yanl olduunu ngilizler tarafndan igal edilmesinin doru olduunu ngiliz Hkmetine bildirmitir.
Ancak sonu alnamamtr.
zmirdeki Rum ve Levantenlerin lgn tezahratlaryla Yunan kuvvetleri 15 Mays 1919da zmiri igale balamlardr.

19

1-zmirin Yunanllar Tarafndan gali Her Ynyle Hakszdr.

nk, gal Wilson Prensiplerine aykrdr.
nk burada Trkler ounluktadr. gal Mondrosun 7. maddesine aykrdr.
nk Yunanistan zde kurucu tilaf Devleti deildir. zmirin galinin Milli Mcadele Asndan Olumlu Yan da
Olmutur.
nk, ngiltere ile talya arasnda anlamazlk kmasna neden olmutur.Kuvayi Milliyenin ve Reddi lhak cemiyetinin
domasna neden olmutur. Milli Bilinci canlandrmtr.Bu amala tepki olarak yurdun bir ok yerinde mitingler
dzenlenmitir. stanbul hkmetinin zmirin igalini yalanlamas ve saklamas kendisine duyulan gvenin azalmasna
neden olmutur.
2-zmirin igalinin sonular
Bat Cephesinde igale ilk tepki Gazeteci Hasan Tahsinin Yunan askerlerine at atele balad.
Blgede Yunanllara kar silahl direni balad ve Reddiilhak Cemiyetinin almalar ile Kuvaymilliye hareketleri balad.
zmirde ksmen de olsa direni gsterildi. Bunun zerine Yunan askerleri savunmasz halka ve kar koymama emri alm olan
memur ve askerlere kar katliama giritiler. ki gnde birok Trk ldrld.
Anadolunun eitli kentlerinde Yunan igaline kar protesto ve mitingler dzenlendi. Bu da halkn bilinlenmesine neden oldu.
stanbul Hkmeti blgedeki katliamlardan dolay bir komisyon kurulmasn ilgili devletlerden talep etti.
zmirin igali zerine ve stanbul Hkmetinin taleplerini de gz nne alan ABD, ngiltere, Fransa ve talya generallerinden
oluan ve bakanln ABDli Amiral Bristoln oluturduu bir komisyon rapor hazrlad.
Komisyonun gnderilmesinin asl amac ise, Yunan katliamlarnn Avrupa kamu oyunda Trkler lehinde kanaatin olumas ve
blgede ABD ve Avrupal devletlerin ticari karlarnn zarar grmesidir.
LA BLG
HASAN TAHSN
15 Mays 1919 Perembe gn, igalci Yunan ordusuna ilk kurunu atan Hasan Tahsin, 1888de Selanikte dodu. Gerek ad
Osman Nevresti. Mustafa Kemalin de okuduu emsi Efendi okulundan sonra, yine Selanikteki Feyziye Mektebine gitti,
1909-1914 yllar arasnda Parise giderek Sorbonnneda siyaset bilimleri eitimi grmeye balad. Burada Belikal
sosyalist Emile Vanderveldenin konferanslarnn dikkatli izleyicisiydi. stanbula dnnce ttihat ve Terakki hkmeti ile alt.
Daha sonralar kurulan Tekilat mahsusada grev ald. Balkan lkelerini, Trkiye aleyhine kkrtt ne srlen Buxton
kardelere suikast iini stlendi.
Hasan Tahsin adn ilk kez bu grevlendirmede kullanacak ve sonraki yaamnda benimseyecekti.
zmirin igal karar, 13 Maysta Yunan Ordusu tarafndan uygulamaya geirildi. 14 Maysta zmir Valisi zzet Bey ile 17.
Kolordu Kumandan Ali Nadir Paaya igal notas verildi. Bu notadan sonra zmirde eitli cemiyetlerin ilhak hakknda halk
bilgilendirme ve harekete geirmek iin yapt almalarn karln bulamayaca dncesiyle, tek bana da olsa direnme
kararn almt.
LA BLG /
KURTULU SAVAINA KATKI SALAMI K VE KURUMLAR
B1-TEKLAT-I MAHSUSA
17 Kasm 1913 tarihinde Enver Paa tarafndan Tekilt- Mahsusa isimli istihbarat rgt kuruldu.
rgtn ilk bakan olan Hsamettin (Ertrk) Beydir.
Tekilt- Mahsusa'da grev yapm nl kiilerden bazlar unlardr: Enver Paa, Binba Sleyman Askeri, Eref Sencer
Kuuba, Zenci Musa, Yakub Cemil, Dr. Bahattin akir, Mithat kr Bleda, Ohrili Eyb Sabri, Fuat Balkan, Temen Hilmi
Musallimi, smail Canbulat, Piyade Subay Rasuhi Bey, Filibeli Hilmi Bey, erif Burgiba, Arabistan'da bn r-Reit, Nuri Killigil
ve Halil Kut Paalar, Ali Fethi Okyar, Hac Selim Sami, "Kel Ali" lakapl Ali etinkaya, ilk tayyareci ehitlerden Sadk Bey,
erkes Reit Bey, Ahmet Fuat Bulca, Nuri Conker, Rauf Orbay.
Yaynlanan eserler
Tekilat ileri gelenlerinden Eref Kuuba ve Hsamettin Ertrk'n anlar yaymlanmtr. Rauf Orbay'n anlarnda da ranAfganistan operasyonlar hakknda bilgi bulunur. Galip Vardar'n ttihat ve Terakki inde Dnenler (1960) kitab, yanl olmakla
birlikte deerli bir bilgi kaynadr. Hamza Erkan, Bir Avu Kahraman (1946) kitabnda, Sleyman Askeri'nin Irak macerasna
ilikin geni bilgi verir. Mustafa Balcolu'nun da Tekilt- Mahsusa ile ilgili kitaplar vardr.
Tekilt- Mahsusa'ya ilikin tek akademik alma, Dr. Philip Stoddard'n 1963 tarihli doktora tezidir.
B2-ZBEKLER TEKKES
Kurtulu Sava yllarnda ise zbekler Tekkesi, Anadolu'ya asker ve cephane gndermede gizli bir s ve hastane olarak
hizmet verdi. Miili Mcadele yanls aydnlarnn, askerlerin buluma yeriydi.
Bu gibi merkezlerin her biri eninde sonunda ngiliz igal karargah tarafndan baslp datld halde zbekler Tekkesi'nin bu
nemli grevi Kurtulu Sava'nn sonuna kadar gizlilikle srdrd. Aralarnda smet nn, Halide Edip Advar, Adnan Advar,
Yunus Nadi, Mehmet kif Ersoy gibi isimlerin de bulunduu kiiler, Karakol Cemiyeti yesi de olan eyh Ata Efendi (ki daha
sonra Mustafa Kemal'i temsilen Trkistana Enver Paa ile grmeye gnderilmiti) dneminde yine burada saklanm ve
Anadolu'ya gemiti.Yzba Eref Kuuba Beyin emir eri Zenci Musa , zbekler Tekkesi ierisindeki mezarlkta
yatmaktadr.

20

B3-ZENC MUSA
Son dnem tarihimizde pek ok efsanevi ahsiyet vardr; islami zihniyetle dizayn edilen Osmanl Devletini ayakta tutabilmek
iin katlanmadklar fedakarlk, gze almadklar tehlike yoktur. Hepsinin amac Biz lebiliriz, fakat bu mmet yaasn idi.
Hayatlarnn baharlarndan itibaren belki bir gn kendileri iin yaamadlar; pek ou cann, kimisi genliini gelecek nesillere
verdiler. Bu cmleler Mehmed Niyazinin Zenci Musay anlatt bir yazsnn ilk cmleleri.. Zenci Musa ve arkadalar,
fedakarlk dolu hayatlar ve feragat timsali kiilikleriyle adeta bu toplumun vicdan oldular.
Mehmed Akif Ersoyun Eref Beyin emireri Zenci Musa , Omuzundan ara ykseldi nebi sa.. diyerek Safahatna dahil
ettii Zenci Musa sadece Safahatta deil hepimizin gnlnde bakede arlanmaya layk bir kahramandr.
Aslen Sudanl olan Zenci Musa Giritte dnyaya geliyor. Kahirede yaayan ve tam bir Osmanl hayran olan dedesi Zenci
Musay, slam iyi renmesi ve Osmanly yakndan tanmas iin yanna alyor ve byk ihtimam gsteriyor. Trk
mahallesinde byyen Zenci Musa Trkeyi cok iyi reniyor. Trablusgarpta Trk subaylar ve eyh Sunusinin nderliinde
talyanlara kar verilen mcadele btn slam dnyasnda yank bulmutu. Zenci Musa bu savaa katlmak iin Kahireden
Libyaya gitti ve buradan sonra artk Osmanl Devleti iin nerede tehlike ba gsterdiyse btn heybetiyle orada biten kahraman
bir asker oldu. te o Zenci Musa gndz Galata gmrnde hamallk yapp gece Milli Mcadele iin Anadoluya silah kard
stanbulda zbekler Tekkesinde veremden vefat ediyor. 300 bin altn Yemende Tevfik Paaya teslim etmeyi baaran Zenci
Musa ldnde, bavulundan bir Osmanl haritas, Eref Beyin resmi ve kefen kyor.
B4-KUUBAI EREF
Eref Sencer Kuuba (d. 1873, stanbul - . 1964, zmir) Kuuba Eref adyla da anlr. erkez boylarndan Ubhlara mensup
istihbarat ve gerilla savasdr.
Arabistan'da 2. Abdlhamit'e kar giritii isyan hareketi srasnda tm Arabistan' dolam, yerel eyhlerle dostluk kurmutur.
Her an her yerde ortaya kabildii iin kendisine eyh-it tuyyur -uan eyh- denilmitir.
Dnya Sava'nn kmasyla birlikte 1914-1915 yllar arasnda Tekilat- Mahsusa'nn Arap Yarmadasndan sorumlu bakan
olarak grev yapm, Sleyman Askeri Bey'in lmn takiben Tekilat- Mahsusa bakan olmutur (1915-1918).
Dnya Sava srasnda ngilizler'e kar giriilen Svey Kanal Harekat'nda (1916) nc birliklere komutanlk etmi, Hayber'de
Faysal'n (sonradan Irak Kral olacaktr) 20 bin kiilik birliine kar 40 kiilik Tekilat- Mahsusa birlii ile be saatten fazla
savatktan sonra yaral olarak ele geirilmitir (1918). Bir sava gemisi ve bir denizalt eliinde Malta'ya srgne gnderilmi,
srgnl srasnda Arabistan'daki macerasn, yakalannn ve srgn hayatnn ayrntlarn anlatan bir eser yazmtr.
Yakalandktan sonra Lawrence'a yle dedii iddia edilmektedir:
"Lawrence, kazandn sanyorsun. Fakat henz hibir ey bitmedi. Hkmetinin bana yle musibetler salacam ki, 2
asr urasanz bitiremeyeceksiniz."
Kuuba'nn bu sznn arkasnda Tekilat- Mahsusa'nn IRA (rlanda Cumhuriyet Ordusu) yaplanmasn rgtlemi ve
desteklemi olmasna inanlmaktadr.
ngilizler'le imzalanan esir dei-toku anlamas gerei serbest braklm, deniz yoluyla Anadolu'ya dnmtr. Malta dn
hemen milli mcadeleye katlm, kendi yetitirdii erkez Ethem'le beraber Kuva-yi Seyyare'de Yunan igaline kar savamtr
(1920).
4-AMRAL BRSTOL RAPORU (11 EKM 1919)
Yunan iddialar gereksizdir. (Trkler Rumlar katletmemitir.
Mtarekeden sonra zmir ve evresinde Hristiyan halkn gvenlii tehlikeye dmemitir.
galden sonra blgedeki katliamlardan Yunanllar sorumludur.
zmir ve evresinin milliyetler prensibine gre Yunanistana ilhak sz konusu olamaz. Blgede Trk nfusu ekseriyettedir.
(ounluktadr.)
Yunan askerleri derhal geri ekilmeli ve yerine tilah Devletleri kuvvetleri yerletirilmelidir.
Amiral Bristol Raporu, zmirin igalinin hakszln ve Mill Mcadelenin haklln ortaya koyan ilk uluslararas
belgedir.zmirin igalini protesto etmek iin yurdun pek ok blgesinde mitingler dzenlenmi ve bildiriler yaymlanmtr.
19 Mays 1919da Fatihte, dieri 23 Mays 1919da Sultanahmette olmak zere iki byk miting yaplm; mitinglerde Halide
Edip (Advar), Nakiye Hanm, Selim Srr (Tarcan), Sait Bey ve Mehmet Emin (Yurdakul)mill duygular coturan ve
igalleri protesto eden konumalar yaptlar.
5-GENERAL MLNE HATTI VE RAPORU (3 KASIM 1919)
ngiliz Generali Milnenin, Trk kuvvetleriyle tilaf Devletleri kuvvetleri arasnda bir tampon blge oluturacak ekilde
belirledii snrdr. (Milne Hatt)
Bu hattn belirlenmesinde temel ama, Yunan kuvvetlerine zaman kazandrmaktr.
Milnenin belirledii bu hat, Ayvalkn kuzeyindeki Aymazdandan gneye doru Tatarky, Keelli, Sart, Bademlik, Umurlu
ve Seluktan geiyordu.
General Milnenin hazrlad raporda ise, Trk kuvvetlerinin bu hattn 3 km gerisine ekilmesi, buna karn Yunan kuvvetlerinin
de bu hattn ilerisine gememeleri belirtilmitir.
Yunanllarn bu hatt aarak Soma ve Salihli cephelerinden taarruza gemesiyle bu yapay hat geerliliini yitirmitir.
Mustafa Kemal bu hatta uyulmamasn emretmitir. Nitekim Anadoludaki Kuvy-i Milliye bu hatt tanmamtr.
HARBORD DOKTOR ESAT IIK VE SANDLER RAPORLARI
General Harbord Raporu: Trklerin dou Anadoludaki halklln bildiren rapordur. Trk halknn saysal olarak Ermenilerden
fazla olduunu bildirmektedir.
Doktor Esad Ik Raporu: Dou Anadolu da Ermeni Yurttalar zerinde uyguland belirtilen basknn aratrlmas.
Sandler Raporu: Hatayla ilgili sveli Diplomat Sandler in hazrlad raporun addr.

21

LA BLG
B1-SELM SIRRI TARCAN
Selim Srr Tarcan (1874; Yeniehir, Tesalya - 2 Mart 1957, stanbul), Trkiye Milli Olimpiyat Komitesinin kurulmasna
nderlik ederek Trkiye'nin Olimpiyatlar'da temsil edilmesini salayan eden spor yneticisi, eitmen ve sporcu.
lkenin ilk beden eitimi retmenlerini yetitiren Selim Srr Tarcan, Trkiyede ve voleybol sporlarnn kurucusudur.
Tarcan, Trkiye'de voleybol sporunun altyapsn okullarda kurarak balatan ilk isimdir; ayrca Trkiye'de boks sporunun da
kurucusudur. Boksu Galatasaray Lisesi Edebiyat retmenlerinden Msy Goury'den alm (1904), kendisi de ilk Trk
boksrlerinden Sabri Mahir gibi boksrler yetimitir.
B2-MEHMET EMN YURDAKUL (1869-1944)
Milli edebiat akm ve Trkln nde gelen temsilcileri arasnda yer ald.
Trk airi, Milli air nvan ile tannr..
Tanzimat Dneminde ortaya kan halk iin halk diliyle yazma anlayn Servet-i Fnn Dneminde yeniden canlandran
sanat Mehmet Emin Yurdakuldur.
iirlerinde Trk milletinin yceliini haykrr.
1897de Trk-Yunan Sava srasnda Cenge Giderken adl iiri yazmtr. Bu iiri yazmtr. Bu iirin ilk dizesi olan Ben
bir Trkm; dinim, cinsim uludur. szyle edebiyatmzda yeni bir r amtr.
iirlerinde kahramanlk ve milli bilinci ne kararak savaa giden halk cesaretlendirmitir.
Konuma diliyle ve hece lsyle iirler yazmak gerektii zerinde durmutur.
Trke iirler adl kitabyla edebiyat evrelerinde sesini duyurmutur. Onun bu eseri ile Trklk edebiyat alanna girmitir.
Sade dil ve hece ls ile iirler yazan ilk airdir.
Milli duygular ve sosyal konular ilemitir.
Dil ve ekil zellikleri bakmndan halk iirinden etkilenmitir.
B-3GENERAL HARBORD
Amerikan Hkmeti'nin ald bir kararla Trkiye'ye gnderilen 46 kiilik bir heyete bakanlk etti. Harbord 20 Eyll 1919'da
Mustafa Kemal ile Sivas'ta bir grme yapt. saat sren bu grmeden sonra Harbord, Trkler ve Trkiye hakknda
olumlu dncelere sahip oldu. Amerika'ya dndkten sonra Amerikan Kongresi'ne Trkler ve Trkiye hakknda olumlu bilgiler
ieren raporunu sundu. Trk dostu olarak yaad.
Bu tarih gizli grmenin, gnmze kadar yaayan ve halen o da rahmetlik olan bir tan, General Harborda tercmanlk
yapan, Robert Kolej Tarih retmeni Hseyin Pekta (Prof. Hulusi Y. Hseyin)dr.
B4-KARA FATMA(FATMA SEHER HANIM)
Kara Fatma (Fatma Seher Erden), 1888 ylnda Erzurum'da dodu. Balkan,Kafkas ve Kurtulu Sava cephelerinde grevler
alarak, adn tarihin sayfalarna altn harflerle, bir Trk kadn kahraman olarak yazdrd. Zengin bir iftinin kz olan Kara Fatma
, kocasnn vefat zerine stanbul'a gelerek Kasm Paa semtine yerleti. lkemizin d dmanlar tarafndan igal edildii o
buhranl yllarda sekiz yandaki yeeniyle beraber Anadolu'ya geti(1919). Milli mcadelenin ilk gnlerinde Yunanllarn
Anadolu'da icra ettikleri insanlk d zulm duyunca, stanbul'da oturmak arna gitti ve hemen cepheye kotu. Kadn olmasna
remen, Vatann dman istilasndan kurtulmas iin Sakarya Meydan Sava ve Bakomutanlk Meydan Savana katld.
Gsterdii baarlar neticesinde stemen rtbesine kadar ykselen ilk Trk kadn subay oldu. Trk Milleti O'na minnet
borcunu demek zere stiklal madalyas verdi. Kendisine balanan emekli maan almayarak Kzlay'a balad. 1954
ylnda TBMM'ce tekrar aylk baland, bundan bir yl sonra Erzurum'da vefat etti. Asil ve cesur Anadolu kadn olarak zerine
den grevi eksiksiz yapmann onurunu hep tad. O an ve hret peinde komad, kendisiyle grmeye gelen gazetecileri
ok defa geri evirdi.Yapt mcadelenin, gsteri arac yaplmasna izin vermedi. Kimseden en kk bir maddi talepte
bulunmad.
B5-PSZ RECEP
1862 ylnda Rize'de domutur. Yelkenlisiyle Zonguldak zerinden kmr tamacl yaparken ilerinin bozulmasyla
ekiyala balam, Kandra civarnda Mslman halka zulmeden Rum etelerine kar Kuvay Milliye saflarnda baaryla kar
koymutur. Bir Fransz gemisini karmay baarnca Ankara hkmeti'nce milis yzba olarak onurlandrlan psiz Recep,
dzenli kuvvetlere katlarak Yunan ordusuna kar savamtr. Ona layk grlen istiklal madalyasn geri evirerek "Ben
madalya iin deil milletim iim savatm" demitir. Erhan Afyoncu'nun editrln yapt Yeditepe Yaynlar arasnda
neredilen ve Mmin Yldzta tarafndan hazrlanan psiz Recep/ emice isimli alma osmanl arivi belgelerine dayanlarak
hazrlanm bilimsel nitelikli bir yapttr. Bilindii gibi TRT 1'de yaynlanan ayn isimli dizinin danmanl da yine Mmin
Yldzta tarafndan yaplmt.

MONDROS ATEKES ANTLAMASINDAN SONRA KURULAN CEMYETLER

A ) ZARARLI CEMYETLER
a) Aznlklarn Kurduu Cemiyetler
1-Mavri Mira
2-Yunan Komitesi-Trakya Komitesi
3-Etnik-i Eterya
4-Pontus Rum Cemiyeti
5-Kardos(Rum Gmenler Dernei)
6-Rum Ermeni Birlii Komitesi
7-Ermeni Tanak Hnak Cemiyeti
8-Alyans srailit Macabi Cemiyeti

B ) YARARLI CEMYETLER
1-Dou Anadolu M.H.C.
2-Trakya Paaeli M.H.C.
3-Trabzon Muhafaza-i Hukuk4-zmir Mdafa-i Hukuk-i
5-Reddi lhak Cemiyeti
6-Kilikyallar Cemiyeti
7-Gizli Karakol Dernei
8-Milli Mdafaa Grubu
9-Milli Kongre Cemiyeti

22

b)Milli Varla Dman Cemiyetler (Trklerin Kurduu Zararl Cemiyetler )

1-Krt Teali Cemiyeti
2-ngiliz Muhipler Cemiyeti
3-Wilson Prensipleri Cemiyeti
4-slam Teali Cemiyeti
5-Sulh ve Selamet-i Osmaniye Frkas
6-Hilafet-i slamiye Cemiyeti
7-Hrriyet ve tilaf Frkas
KURTULU SAVAI SIRASINDA KURULAN CEMYETER
I-YARARLI DERNEKLER:
zmir Mdafaa-i Hukuk-u Osmaniye Cemiyeti:
zmirde, 1 Aralk 1918'de kurulmutur. zmir'in Yunanistana verilmesini engellemek iin kurulmutur. Cemiyet'in kurulma
nedeni; ege Blgesi'nde Trklerin ounlukta olduunu basn yoluyla dnya'ya kantlamakt. Cemiyet, kendisine katlan "Istihlasi
Vatan Cemiyeti" ve kurulmasna yardmc olduu "lhak Red Cemiyeti" ile kaynam olarak faaliyetine stanbulda devam
ederken zmirdeki faaliyetlerini de igal dolaysyla Denizli'ye nakletmitir. Ayrca cemiyet Bat'da silahl direni hareketlerine
yapt yardmlarda da baarl olmutur.
Dnya Sava srasnda zmirin Yunanllara verilecei haberleri zerine kuruldu.
zmirin igal edilecei haberi zerine 14.05. 1919da Redd-i lhak (zmirin Yunanistana katlmasna kar koyma) kurulu
oluturuldu.
Kurul bir bildiriyle halk igale kar direnmeye ard.
Yunan askerler zmirde karken ilk protestoyu bu cemiyet gerekletirdi.
Bu cemiyetin yapt faaliyetler;
-Grkemli bir protesto mitingi dzenlendi.Yunan zulmnn i blgelere yaylmasn engellemede yarar oldu
-Bat cephesinin olumasnda byk etkisi oldu.
-Ege Blgesinde kongreler toplanmasnda(Balkesir ve Alaehir Kongrelerinin toplanmasnda)
-Bat Anadolu Halknn Kuvayi Milliye ruhu iinde rgtlenmesinde etkili olmutur.
Trakya - Pasaeli Heyet-i Osmaniyesi :
Daha atekes antlamas imzalanmadan, Talat Paa'nn uyarsyla harekete geen Trakyal aydnlar eitli toplantlardan sonra
Edirne valiliine 30 kasm 1918'de verdikleri dilekeyle bu cemiyeti kurmulardr. Amacn "Trakya'nn Osmanl saltanatna
ball ve toprak btnl" olarak belirleyen cemiyet, kolordu komutan Cafer Tayyar Paa tarafndan da desteklenmi ve
stanbul'da Mustafa Kemal Paa ile irtibat kurmulardr. Anadolu'da Yunanistan ile rekabet halinde olan talya'nn stanbul'daki
yksek komiseri sforza ile de iyi ilikiler kuran cemiyet Trakyann Trkln savunmak iin yaynlar yapmtr. Trakya adnda
da bir gazete karmlardr.
Devlet kurma fikri olan tek cemiyettir.
Yeni Edirne ve Ahali adnda iki gazete karmtr.
Istihlasi Vatan Cemiyeti:
Manisada, Kasm 1918'de kurulmu olup daha sonra 19 Mart 1919 Kongresi ile zmir Mdafaa-i Hukuk-u Osmaniye
Cemiyeti'ne katlmtr.
lhak Red Heyet-i Milliyesi (Mdafaa-i Vatan Heyeti) :
zmir de Aralk 1919 da kurulmutur.
Hareket-i Milliye-Redd-i lhak ve Redd-i gal Heyetleri:
Balkesirde kurulan cemiyet Balkesir ve Alaehir Kongresi ile genelletirilmitir. Sivas Kongresi'nden sonra da "Anadolu ve
Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti" tekilatna dnmtr.
Heyet-i Milliye:
o Aydn Heyet-i Milleyesi: Aydnda kurulan cemiyet direnilere kar gelmeye altysa da pek baarl olamamtr.
o Denizli Redd-i lhak Heyet-i Milliyesi: Denizli'de 29 Mays 1919'da kurulmutur. Asil Heyet-i Milliye adini tayan Cemiyet, 7
austos 1919'da, Nazilli'de akdedilen bir kongre ile kurulmutur. Nazilli Kongresi bu blgede kurulan Heyet-i Milliye kurulular
ile birlemi, Alaehir Kongresi ile genileyerek Bati Anadoluyu iine alacak ekilde yaylmtr. Sivas Kongresi'nden sonra da
Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'ne katlarak, bu cemiyetin ubelerini oluturmulardr. Nazilli Kongresi ile Aydn,
Mula, Denizli, Burdur, Isparta ve Antalya, Nazilli merkezine balanmtr. Balanan kurulular arasnda, ine Heyet-i Milliyesi,
Akhisar Redd-i lhak, Ske Heyet-i Milliyesi, Milas Mdafaa-i Vatan Cemiyetlerini sayabiliriz.
Trabzon Muhafaza-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti:
Trabzon ve evresinin hakkn korumak ve blgede bir Pontus Rum Cemiyeti kurulmasn engellemek amacyla 12 ubat 1919'da
kurulan cemiyet, 23 ubat'ta ilk kongresini yapmtr. Giresun, Ordu, Of ve Rize gibi evre merkezlerde de ubeler aan cemiyet,
22 Maysta yapt ikinci kongrede zmir'in igale kar direnii hakknda grmtr. Trabzon muhafaza_i hukuk cemiyeti
Erzurum Kongresinin toplanmasnda da etkili olmutur.
Kilikyallar Cemiyeti:
Adana ve evresinin Franszlara verileceinin duyulmas zerine stanbul'da bir araya gelen blge aydnlar bu cemiyeti
kurmulardr. Blgenin Trkln vurgulayan yaynlar yapan cemiyet Adana ve evresinde rgtlenememiti. Kurucularn
tutuklanmas ya da srgne gnderilmesi dernein etkisini azaltmtr. 2. Ordu Ktalar Mfettiliine atanan Mersinli Cemal Paa
dernei yeniden canlandrmak istemitir. Yani cemiyet igallere kar Adana ve evresini koruma karar almtr.
Pozant kongresini dzenlemiler ve bu kongreye M.Kemal Paada katlmtr.

23

ark Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti: Erzurumda,

10 Temmuz 1919 'da kuruldu. Daha sonra Aralk 1918'de stanbulda kurulan "Vilayet-i arkiye Mdafaa-i Hukuk-u Milliye
Cemiyeti"nin Erzurum ubesi, daha faal hareket etmek amac ile " ark Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti"ne dnmtr.
Kurucular Erzurum Kongresi yeleridir. Cemiyet, Sivas Kongresi karar ile " Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti"ne
katlmtr. Erzurum'da kurulu ise anlan cemiyetin ubesini oluturmutur. Vilayet-i arkiye Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin
stanbul merkez olmak zere, ilk kurulusunda Erzurum'dan baka Elaz, Diyarbakr, Sivas, Bayburt, Bayezid, Hasankale, spir,
Narman, Bitlis, Erzincan, ebinkarahisar, Van, Hns, Tercan, Tortum ve Yusufeli'de ubeleri vard. tilaf devletlerinin dou'da
kurmak istedikleri Ermeni devletini engellemek iin silahl direnie getiler.
Genel Merkezi stanbul olup Erzurum ve Elazda ube amtr.
Amac douda Ermenistan ve Krdistan devletinin kurulmasn engellemektir.
Ermenilerin balattklar soykrm sonucu u kararlar almlardr.
Kesinlikle g etmemek -Blge halkn rgtlemek -Saldrlara kar silahla direnmek -Le Pays(lke-yurt) adnda
Franszca dergi kararak
Dou Anadolu Trknn hakl davasn dnya kamuoyuna duyurmay amalamtr.
Erzurum Kongresini toplamtr ve Sivas Kongresinin ulusallatrd kararlarn alnmasn salamtr.
Mustafa Kemal tm faydal cemiyetleri bu cemiyetin ats altnda toplamtr.
Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti:
Sivasta, 11 Eyll 1919 'da Sivas Kongresi karar ile kurulmutur. Mdafaa-i Hukuk, Redd-i Ilhak, Redd-i gal ve dier benzeri
isimler altnda kurulan cemiyet ve heyetler tek bir at altnda birletirilmitir. Bu karardan sonra birok il ve ilemizde Mdafaa-i
Hukuk Cemiyeti ubesi kurulmutur.
Kars Milli slam Sresi:
Kars, Kasm 1918 17-18 Ocak 1919'da "Cenubi Garbi Kafkas Hkmeti Muvakkate-i Milliyesi" olarak adini deitirmitir.
Cemiyet, Osmanl Devletinin dalmas halinde Gney Kafkasyada yeni bir devlet kurmay amalamtr.
30 Kasm 1918de Karsta toplanan kongrede Mill slm ras Hkmetini, 17-18 Ocak 1919 tarihlerinde toplanan ikinci
kongrede ise Cenub-i Garb Kafkas Hkmeti Muvakkat- Milliyesini (Gneybat Kafkasya Geici Hkmeti) kurmutur.
Cemiyet Ermenilere kar mcadele etmi, ileri dnemde toplanacak olan Erzurum Kongresine temsilci gndermitir.
STANBULDA MDAFAA- HUKUK DAVASINI DESTEKLEMEK AMACI LE KURULAN GZL CEMYETLER:
Karakol Cemiyeti:
stanbul, Kasm 1919 Milli Mcadele'nin balangcnda Anadolu'ya yardmc olmu, sonralar tehlikeli iliksileri nedeniyle
kapatlm, yerine Mdafaa-i Milliye Tekilat ve MM grubu kurulmutur.
stanbul'un igalinden sonra mill uyann balamas ile kiiler kendi kendilerine eitli rgtler kurdular. Bu rgtlerin birisi de
kimilerine gre hala yaayan "karakol" rgtdr.
5 ubat 1919 tarihinde kurulan mtareke dneminin ilk gizli direni grubu, stanbul'da kurulan Karakol Cemiyeti'dir. 1918 Ekim
sonlar veya Kasm balarnda Talat Paa'nn emri ile kurulan cemiyetin kurucular arasnda, Kurmay Albay Kara Vsf, Emekli
Yzba Bah Said, Albay Galatal evket ve Yenibaheli kr Bey gibi ttiht ve Terkki Cemiyeti mensubu kiiler
bulunmaktayd. Ksa zamanda rgtlenme almalarn tamamlayan Karakol Cemiyeti'nin Mill Mcadele'ye yapt en byk
hizmet, stanbul'dan Anadolu'ya silah ve cephane ile subaylarn karlmasn salamas, ngiliz Muhibleri Cemiyeti gibi
kurulularn planlarn ve faaliyetlerini Mustafa Kemal Paa'ya haber vermesi oldu. Ancak Cemiyet, Bolevikler ile gizli ilikilere
girmesi ve kendi bana Mill Mcadele'ye sahiplenme almalarnda bulunmas sebepleriyle Anadolu Ordusu kadrosuna dahil
edilmedi. 16 Mart 1920 tarihinde stanbul'un tilaf Devletleri tarafndan igali srasnda liderlerinin tutuklanmalar ile byk bir
darbe yedi ve nihayet Erzurum ve Sivas Kongreleri'nin kararlarn uygulamak iin seilen Heyet-i Temsiliye'nin kararyla
faaliyetlerine son verildi.
MM Gruplar :
Edinilen tecrbelerin nda ve belirlenen yeni hedeflere ulalabilmesi amacyla bu defa Enver Paa tarafndan Msellh
Mdfaa-i Milliye isimli bir istihbarat grubu kuruldu. TBMM Hkmeti, 3 Mays 1921 tarihinde ksa ad "M.M." (MM MM)
olan bu rgte resmiyet kazandrd.
Tedkik Heyeti mirlikleri Anadolu'da faaliyetlerini srdrrken, "M.M." rgt asker ve sivil kesimden olumu kadrolaryla,
stanbul'da byk bir ajan ve haber a kurmay baard, Anadolu'ya silah ve cephane karlmas faaliyetlerini organize etti,
dman karargahlarna, ibirliki gruplara ve yabanc misyona szarak ok sayda nemli belge ve bilgiler elde etti. Mill
Mcadele srasnda dman faaliyetlerine kar oluturulan eitli istihbarat gruplaryla da ibirlii yapan rgtn faaliyetleri,
stanbul'un kurtuluundan sonra 5 Ekim 1923'de son buldu.
Zabitn, Yavuz, Hamza ve Felh Gruplar
Karakol Cemiyeti'nin dalmasndan sonra Zabitn ve Yavuz gibi eitli istihbarat gruplar oluturuldu. Bunlardan 23 Eyll 1920
tarihinde faaliyete geen Hamza Grubu'nun ad 31 Austos 1921 tarihinde Felh Grubu olarak deitirildi. Bu istihbarat gruplar
Kurtulu Sava sonuna kadar faaliyetlerini srdrebildi.

24

STANBULDA KURULAN DER CEMYETLER :

Milli Kongre:
stanbulda kurulan bu cemiyet, btn milli gruplar bnyesinde toplamaya alt. Amac, Trkler aleyhindeki propagandalara
yayn yoluyla kar kmak, Trklerin tarihsel zelliklerini dnyaya tantmakt.
Milli cemiyetlerin ortak zellikleri: Bu cemiyetler blgesel nitelikliydi ve her biri sadece kendi blgesini korumay amalyordu.
Tm temsil ettikleri blgenin tarih, corafya ve kltr olarak Trklere ait olduunu ispatlama yolunda almalar yaptlar.
Balangta propaganda ve yayn faaliyetine arlk verdiler. Fakat igallerin fiilen balamas zerine silahl direnie getiler.
Zamanla blgesel mcadelenin yeterli olmayaca anlald. Yurdun kurtarlmas, milli birlik ve beraberlie balyd. Trk milleti
bu birlik ve beraberlie Mustafa Kemal'in nderliinde kavutu.
b) Milli Ahrar Firkasi: stanbulda, 4 Mays 1919'da kurulan cemiyet Anadoludaki hareketi desteklemitir.
c) Milli Trk Frkas: stanbulda, 23 Kasm 1918de kurulmutur. Anadolu'daki harekete bal kalmtr. Kendi fikirleriyle
hareket etmek yerine Anadolu'yu takip etmitir.
d) Anadolulular Cemiyeti: Istanbulda, Austos 1921'de kurulmutur.
Kadnlarn Kurduklar Cemiyetler :
Istihlas-i Milli Kadnlar Cemiyeti: stanbulta, 24 Kasm 1918'de kurulan cemiyet ksa sre sonra kapatld.
Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyeti: Sivasta, 10 Aralk 1919'da kurulan bu cemiyetin Konya, Nide, Burdur,
Aydn, Erzincan, Kayseri, Kastamonu, Eskiehir, Amasya, Yozgat, Pnarhisar, Viranehir ve Kangal'da ubeleri kurulmutur.

Milli Cemiyetlerin Ortak zellikleri

Mondros Atekes Antlamasna ve igallere bir tepki olarak ortaya kmlardr.
Aznlklarn taknlklarna kar kurulmulardr.
Cemiyetlerin tabann ounlukla eski ttihatlar oluturmutur.
Cemiyetlerde Trklk duygusu n plandadr.
Cemiyetler yalnz bulunduklar blgeleri kurtarmak iin kurulmu olup programlar vatann btnl zelliini tamazlar
(Blgesel amalarla kurulmulardr).
Genellikle basn ve yayn yoluyla mcadele etmilerdir. Ancak igallerle birlikte silahl mcadeleye balamlardr.
Yayn yoluyla bulunduklar blgelerde, Trklerin ounlukta olduklarn dnya kamuoyuna duyurarak igallerin hakszln
savunmulardr.
Kurtulu Savann rgtlenmesine katkda bulunmulardr.
Yeni bir Trk Devleti kurma amac tamazlar (Trakya Paaeli Cemiyeti hari).
Dman belli bir sre oyalamlardr.
Ulusal bilincin gelimesine, yaylmasna, canl tutulmasna kaynak olmulardr.
Halkn sava maddi ve manevi ynden desteklemesine nclk etmilerdir.
Bu cemiyetler kendiliklerinden olumulardr. Hkmet ya da her hangi bir organn katks yoktur.
Birbirlerinden kopuk ve bamsz hareket etmilerdir. Milli Cemiyetler; Sivas Kongresinde Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i
Hukuk Cemiyeti ad ile birletirilmitir.
Cemiyetler yresel kongreler dzenleyerek siyasi ve silahl mcadeleler yapmlardr.
Yararl cemiyetlerin balangtaki en byk eksiklii merkezi bir otoriteden ve birlikten yoksun olmalardr. Erzurum
Kongresinde giderilmeye balayan bu eksiklik, Sivas Kongresinde btn derneklerin bir at altnda toplanmasyla tamamen
giderildi.
Yararl cemiyetler genellikle stanbul ve evresinde kurularak faaliyet gstermitir. stanbulda kurulmalarnn en nemli nedeni,
devletin merkezi olmasndan dolay haberleme ve ulamn kolay olmasdr Ayrca basn ve yayn merkezi olmas da etkilidir
Cemiyetlerin hemen hemen hepsinin kuruluunda dayandklar nokta Wilson lkeleridir.
II- ZARARLI DERNEKLER:

A-STANBUL HKMETNN KURDUU

Z1-ngiliz Muhipler Cemiyeti:
Mondros Atekesinden sonra Osmanl Devletinde, padisah ve hkmetin ngiliz yanls bir politika benimsedikleri bilinmektedir.
Saray ve hkmetlerin sk ibirlii iinde olduu bu dnemde baz aydnlarda hkmete paralel olarak bir cemiyet halinde
rgtlendiler. Trkiyede ngiliz Muhipleri cemiyeti 20 Mays 1919'da kurulmutur. Dernein kuruluunda sadrazam Damat Ferit
Pasa ve Sait Molla etkili olmulardr. Sivil ve askeri kesimle birlikte st dzey brokratlar da bu dernein nemli yeleri
arasndadr. Yaynlanan bildiride dernein amalar arasnda "Ynetimi altnda milyonlarca Mslmann yaad ngiltere ile
Osmanl Devleti arasnda serserilerin bozduu dostluun canlanmas" olduu belirtilmitir. Dernein kurucu ve yelerinden
bazlar zafer kazanldktan sonra yurt dna karlm ya da cezaya arptrlmtr.
Z2-Wilson Prensipleri Cemiyeti:
ABD Bakan Wilson'un Ocak 1918'de yaynlad ilkelerinden Trklerle ilgili olan 12. maddeyi dayanak olan gren bir ksm
Trk aydn Wilson Prensipleri Cemiyeti ats altnda birleti. Ahmet Emin Yalman ve Halide Edip Advar'n ncln yapt
bu cemiyet 4 Aralk 1918'de kurulmutur. Dnemin nde gelen gazetecilerinin de yer ald cemiyet Trkiyenin manda
kelimesine yer vermeden bir sre nce ABD'nin mandasna verilmesini savunmutur. Byle bir zmn tilaf Devletleri'nin
Trkiye aleyhindeki politikalar nleyeceini ve lkemizin geliip kalknmasnda ABD'nin deneyimlerinden yararlanacaklarn
savunmulardr. Byk bir ksm Milli Mcadele hareketine katlan cemiyetin yelerinden bir ksm, Sivas Kongresinde
Amerikan mandasn savunmulardr. Fakat kongrenin manday reddetmesinden sonra etkisi azalmtr.

25

Z3-Krdistan Teali Cemiyeti:

Merkezi stanbul'da olan bu cemiyetin amac ngiltere himayesinde baz dou illerini kapsayacak biimde bamsz bir devlet
kurmakt. Bu nedenle cemiyet, Orta Dou'da karlarn korumak isteyen ngilizlerden yardm alyordu. Blge halkndan destek
alamad iin almalarnda baarl olamad.
Z4-Teali-i slam Cemiyeti (Eski Cemiyet-i Mderrisin) :
stanbulda, 19 ubat 1919'da kurulmutur. Hilafeti ve mmeti toplum tarafndan desteklenmitir. Hilafetin ar bast bir
toplum yanls olanlar tarafndan kurulmutur. Milli direni harektlarna kars kyor, padiah ve halifenin saltanat ve hilafetin
buyruklarna bal kalmay esas alyordu. Bu cemiyet sonralar Anadolu'da balayan milli mcadeleye cephe almtr.
Z5-Trabzon ve Havalisi Adem-i Merkeziyet Cemiyeti:
Istanbulda, Ocak 1919 'de kuruldu.28 Eyll 1919'da Hrriyet ve tilaf Frkasna katlmtr.
Z6-Sulh ve Selamet-i Osmaniye Frkas:
stanbul, 14 Ocak 1919 Frka, Sulh ve Selamet Cemiyeti ile Selamet-i Osmaniye Frkasnn birlemeleriyle olumutur.
Z7-Hrriyet ve tilaf Frkas:
stanbulda,Ocak 191'da kurulan bir cemiyettir. kinci Merutiyet yllarnda ttihat ve Terakkiye tepki olarak ortaya
kmtr.Damat Ferit ve tarftarlarnca kurulan parti.
Mondrostan sonra ttihat ve Terakki etkinliini yitirince rakipsiz kald.
Ulusal kurtulu mcadelesine cephe almtr yani kar kmtr.
ngilizlerle ibirlii iine girerek mcadeleyi birka asi subayn hareketi gibi gstermeye almtr.
Z8-Nigehban Cemiyet-i Askeriyesi:
stanbul, Ocak 1919 Hrriyet ve tilafla beraber hareket etmitir.
Z9-Osmanl Ila-yi Vatan Cemiyeti:
stanbul, 19 Kasm 1919 Padiah taraftar ve Mdafaa-i Hukukun tamamen karssndadr. Cemiyet, gizli olarak Milli Mcadele
aleyhine rgtledii Tarik-i Salah (veya Tarikat-i Salahiye) Cemiyeti ile beraber almtr. Bu dernek ve partilerin dnda,
faaliyetleri sinirli ve etkinlii yaygn olmayan, Osmanl Mesai Frkas, Osmanl iftiler Cemiyeti, Trkiye Sosyalist Frkas,
Vahdet-i Milliye Heyeti, Trkiye si ve ifti Sosyalist Partisi, Trk Teali Cemiyeti, Msalemet ttifak, Amele Frkas gibi
kurulular Anadolu'daki Milli Mcadele hareketinin karssnda olmulardr.
Z10-Lazistan Selamet-i Milliye Cemiyeti:
Rize, 23 Nisan 1919 Grclerin karlarna hizmet eden para ile tutulmu kimselerden olumaktadr.
B-AZINLIKLARIN KURDUKLARI ZARARLI DERNEKLER :
1.RUMLARIN KURDUKLARI CEMYETLER:
R1-a-Mavri Mira:
Rum Patrikhanesi'nde kurulmutur. Yunan Kzlha Cemiyeti ile Resmi Gmenler Komisyonu da Mavri Mira'ya bal idiler.
Ayrca, Rum okullarndaki izci kurulular da tamamyla Mavri Mira tarafndan ynetilmekteydi.
R2-Etnik-i Eterya :
Yunanllarn ulusal ve tarihsel rgtdr.Megola idea dncesi vardr.
1814 ylnda Yunanistana bamszln kazandrmak amacyla kurulan bu dernek
o Dnya Sava sonras Yunanistan geniletmek amacyla faaliyetini srdrmtr.
Bir yandan Mavri Mira ile ibirlii yapyor dier yandan ise Trabzon ve evresindeki Rumlar rgtlyor ve Anadoludaki
tm Rum derneklerini ynlendiriyor.
R3-Kordos ( Rum Gmenleri Dernei ):
Gizli almalar yapan bir dernektir.
Rum gmenleri dernei adnn arkasna snmtr.
stanbul , Trabzon , Marmara kylar ve zmir gibi yerlerde dzeni bozma ve ayaklanma karma amac ile kurulmutur.
R4-Rum Ermeni Birlii Komitas:
Ermeni Patrii Zaven Efendinin abalaryla kurulmutur.Mavri Mirann hizmetinde grev yapmaktayd.
R5-b-Pontus Rum Cemiyeti:
stanbul Rum patrikhanesine bal olarak alyordu. Mavri Mira Cemiyeti ile i birlii iindeydi. Amac Dou Karadeniz
blgesinde bir Pontus Rum cemiyeti kurmakt. Bu amala faaliyet gsteren Rum etelerine destek salyordu.
Tarihi Yunan rgt Etniki Eterya'da bu ortamdan yararlanarak yeniden almaya balad. Bu rgt tm Ege adalar ile Bat
Anadolu'yu, Trakya'y, stanbul'u, Dou Karadeniz kylarn Yunanistan'a balayarak byk bir Yunan idealini gerekletirmeye
alyordu.
R6-c) Trakya Cemiyeti Ittihad-i Milli ve Kordos adl cemiyetler

26

*Yunanistan tarafndan stanbul'da "Rum Gmenleri Merkez Komisyonu" adyla kurduruldu. *Dernee stanbul, Trakya,
Trabzon, Marmara kylar ve zmir gibi yrelerde dzeni bozma, Yunanistan'dan gelen zel grevlileri Rum gmeni gstererek
Dou Karadeniz dolaylarna yerletirme, bu yrelerdeki Rum aznl sayca oaltma grevi verilmitir.

2. ERMENLERN VE YAHUDLERN KURDUKLARI CEMYETLER:

Daha nceleri Ermenilerin kurmu olduklar Tasnakstyan ve Hinak adli gizli ve yeralt rgtleri milli mcadele dneminde de
faaliyette bulunmular ve yabanc devletlerle ibirlii yapmlardr. Ermeni patrigi Zaven Efendi de Ermenilerin rgtlenmesinde
nemli rol oynamtr.
d) Ermeni Tanak ve Hncak Komitesi:
stanbul'daki Ermeni Patrii Zaven Efendi tarafndan ynetilen Hnak Komitesi, Mavri Mira Cemiyeti ile i birlii ierisindeydi.
Amac Dou Anadolu'da bir Ermeni Devleti kurmakt. Bu cemiyetin dnda Ermeniler, Tanak adnda baka bir komite daha
kurmulard.
Ermeniler gnmzde de bu amalarndan vazgememilerdir. Bundan dolay lkemize ynelik terr olaylarn
desteklemektedirler.
e)Alyans-srailit Makabbi Cemiyeti:
stanbulda yaayan Museviler tarafndan kuruldu. Amac Ermeni ve Rumlara destek olmak ve Osmanl mparatorluunun
halinde Filistin'de bir Yahudi devleti kurmakt.
AZINLIKLARIN KURDUU ZARARLI CEMYETLER ZELLKLER VE AMALARI
Bulunduklar yerde dzeni bozmak , ayaklanma karmak
Anadoluda bamsz devletler kurmak
tilaf Devletlerinin igal alanlarn geniletmesine yardmc olmak
Bulunduklar blgelerde devlet kurma haklln kazanmak , ounluk salamak iin soykrm gerekletirmek.
tilaf Devletlerinin ileri karakolu gibi hareket edip Dnya Kamuoyunu Trklerin aleyhine kkrtmak
Bu cemiyetler tilaf Devletleri tarafndan desteklenmitir
Kurulu amalar genelde Anadolunun igalini kolaylatrmaktr

MONDROS SONRASI GENEL DURUM:

Mondros sonras balayan igallere kar ulusta baz , kprtlarn , direnilerin ve rgtlenmeler olumaya balamtr.
Ancak belirli bir merkeze bal olmayan , belirli bir plana gre ynetilmeyen , asl halk ynlarnn tam desteini
imdilik alamayan bu tr yerel rgtlerin ve kk cephelerin dzenli , disiplinli , iyi donatlm ordular karsnda
baar salanamazd.
Bu durumda inandrc bir gce , bir ndere ihtiya vard.

galler Karsnda Osmanl Ynetiminin Tutumu

Mondros imzalandnda :Padiah Vahdettin ,Hkmet-Ahmet zzet Paa
KURTULU SAVAI SRESNCE KURULAN OSMANLI HKMETLER
1.Kamil Paa 8 Austos 1908
2.Hseyin Hilmi 14 ubat 1909
3.Tevfik Paa 14 Nisan 1909
4.Hseyin Hilmi 5 Mays 1909
5.Hakk Paa 12 Ocak 1910
6.Sait Paa 3 Ekim 1911
7.Ahmet Muhtar 21 Tem 1912
8.Kamil Paa 30 Ekim 1912
9.Mahmut evket 24 Ocak 1913
10.Sait Halim 11 Haziran 1913
11.Talat Paa 21 ubat 1917
12.Ahmet zzet 14 Ekim 1918
13.A.Tevfik Paa 11 Kasm 1918
14.Damat Ferit 4 Mart 1919
15.Ali Rza Paa 2 Ekim 1919
16.Salih Paa 8 Mart 1920
17.Damat Ferit 5 Nisan 1920
18.Ahmet Tevfik 21 Ekim 1920
Ahmet zzet Paa Hkmeti:
1918 Ekiminde iktidara geldi.
Mondrostan sonra hzla yprand.
Padiaha ve Antlama devletlerine fazla direnemedi.
1 ay iinde grevden ayrld.

27

Tevfik Paa Hkmeti :

11 Kasm 1918de Ahmet zzet Paann yarine hkmet kurmakla grevlendirilir.
ngilizlerle dostluu canlandrmay istemitir.
ngilizlerin isteklerinden kamad
Sava sulusu saylan vatanseverleri yarglamak iin zel mahkemeler kurdurdu.
1919 Mart aynn banda grevine son verildi.
Damat Ferit Paa Hkmeti:
1919 Mart ay banda Tevfik Paadan sonra greve geldi. Damat Ferit;
-Tam bir ngiliz hayrandr.
-ttihat ve Terakkinin en byk dmandr.
-Padiah Vahdettinin enitesidir.
-ngiliz koruyuculuuna girmeyi amalamtr.
Bu Dnemde Padiah Vahdettin Ve Sadrazam Damat Ferit Paa
Padiah Vahdettinin Szleri Hatrlatlr, En fazla ngiliz Milleti houma gidiyor , ona hayranm.ngilizler ynetimi hzla
eline almaldr
zmirin Yunanllarca igal edilecei haberleri zerine kendisini ziyarete gelen zmirlilere Padiah Vahdettin unlar
syler;
zmirin Osmanl vatanndan ayrlmas kesinlikle hatr ve hayale gelmez.l frsatta zmire gelip milletle temas
edeceim Damat Ferit ise,Her yerde ngiliz hayranln dile getiriyor ve ngiliz koruyuculuuna girme tasarlar
planlyordu.
Dou Trakya ve Anadoluda kan huzursuzluklar yattrmak iin tler nasihat heyetleri gnderiyor.
zmirin igaline bir ka gn kala yurtsever yaynlar yapan zmir Gazeteleri hkmete kapatlyordu.
Yani,stanbul Hkmeti Ulusal Direnii benimsemedi , engelledi. stanbuldaki yneticiler her eyi ve lkenin kaderini
ngilizlere teslim etmilerdi.
GALLERE KARI MUSTAFA KEMALN TUTUMU :

Mondros mzalandnda Mustafa Kemal, Suriye cephesinde Yldrm Ordular Grup Komutanlna bal 7. Ordu
Komutandr. Mondros imzalandktan 1 gn sonra Alman Liman Von Sanders Paann yerine Yldrm Ordular Grup
Komutan oldu.

7 Kasm 1918de Yldrm Ordular sona erdirildi.

Mustafa Kemal stanbula arld. 13 Kasmda Anlama Devletti donanmalarnn stanbula geldii gn, stanbula gelir
Geldikleri gibi giderler der.

Kurtuluun , yalnzca milletin toptan gayreti ile olacana , kaytsz artsz tam bamszlk elde edilmedike kurtuluun
gerekleemeyeceine inanyordu.

Bu amala yakn arkadalaryla gryor onlara Mondros hkmlerine uymamalarn tavsiye ediyordu.
Bu

Dnemde Var Olan Kurtulu areleri unlard:

1-ngilterenin himayesine girmek
2-Amerikan mandasna girmek
3-Blgesel kurtulu yollar aramak

KUVA- MLLYE NEDR ?

Mondros Atekes Antlamasndan sonra yurdun igal tehlikesine kar Trk Halknn direni hareketlerinde bulunmasna
ve bu amala cemiyetler kurmasna kuvva-i milliye denir.
Kuva-i Milliye ilk olarak nerede kurulmutur?
lk olarak Bat Anadoluda Yunanllara kar (Yunan ordusunun 15 mays 1919 da zmiri igaline tepki olarak)
kurulmutur.
Yunanllarn zmiri igal etme gerekeleri nelerdir?
Bat Anadoluda Rum nfusunun Trk nfusundan fazla olduunu ileri srmler
Trklerin Rumlar katlettiini ileri srmlerdir
Paris Bar Konferansnda Bat Anadolunun Yunanistana verilmesi karalatrlmtr.

Kuva-i Milliyenin oluma nedenleri nelerdir?

tilaf Devletlerinin Anadoluyu igal etmesi

Osmanl ordusunun datlmas, silahlarn itilaf devletlerine braklmas

galler karsnda stanbul Hkmetinin yetersiz kalmas

Kuva-i Milliye birliklerinin zellikleri nelerdir?
o lk olarak Yunan galine kar Bat Anadolu da kuruldu.
o Trklk duygusu ile kurulan, halkn katlm ile oluan silahl birliklerdir.
o Vatansever halk, datlan ordudaki askerler ve kanun kaaklarndan oluan ete birlikleridir
o gallere kar tepki olarak balayan blgesel hareketlerdir
o Merkezi olmayan, birbirinden bamsz birliklerdir
o htiyalar halk tarafndan karlanmtr.
o Sivas Kongresinden sonra btn vatan savunmak amacyla mcadele birletiler.(ARMHC)

28

o
o

Uyar :Kuva-i Milliye birlikleri 8 Ekim 1920 de kaldrlarak yerlerine dzenli ordu kurulmutur.
Uyar:Dzenli ordunun kurulmasndan sonra Kuva-i Milliye glerinin orduya katlmalar istendi.1. nn Savanda orduya
tam olarak katlmalar saland ve Kuka-i Milli yenin almalarna son verildi.

Kuva-i Milliyenin nemi ve yararl yanlar nelerdir?

Dzenli ordunun kurulmasna zaman kazandrmtr.

Dman Kuvvetlerine zarar verdi,ilerleyiini yavalatt.

Ulusal bilincin oluumunu hzlandrd.

Ayaklanmalarn bastrlmasn salad.

Kuva-yi Milliye nin olumsuz ynleri nelerdir?
Merkezden gelen emirleri dinlememeleri
Dzenli ve disiplinli birlik olmamalar
Askerlik tekniini yeteri kadar bilmemeleri.
Dzenli dman ordularn durduracak gten yoksun olmalar.
Halktan zorla para ve malzeme toplamalar.
Sulu grdkleri kiileri kendilerinin yarglayarak cezalandrmalar.
Dzenli Ordu ats altna girmek istememeleri.
GALLERE KARI LK DREN :
LK DREN :19 Aralk 1918 de Hatay-Drtyol ilesinin Karakese kynde Fransz ve Ermenilere kar yaplmtr.
KNC DREN :Yunanllarn zmir i igalinden sonra grld.Ayvalka asker karan Yunanlar Yarbay Ali
etinkayann emrindeki 172. alayn direniiyle karlat.
Ayvalk cephesinin nemi:
-Bat Anadoluda yeni cephelerin ortaya kn salad. (Bergama,Soma, Nazilli, demi ve Salihli cepheleri
-Milli bilinci ve dmana kar koyma azmini glendirdi
Neden M.Kemal Samsunda fazla kalmam Havzaya gemitir.
b Can gvenlii asndan Samsun gvenilir deildir.
b Samsun ngiliz denetiminde ve igalindedir.
b Bir ky kenti olmas ve Rum Pontus etelerinin her trl saldrsna ak bulunmasdr.
19 MAYIS 1919 SAMSUNA IKI
M. KEMAL N SAMSUNA GNDERLMESNDEK RESM GREV NEDR?
9. Ordu (daha sonra 3. orduya dntrlmtr ) Mfettiidir.
Dou Karadeniz deki Pontusu Rumlarla Trkler arasndaki atmalarn nedenini aratrmak ve olaylar bastrmak.
Dou Karadenizin ve Dou Anadolu nun gvenliinin salanmas.
Dou Anadoludaki ordunun terhis edilmesi ve silahlarn toplanmas.
Dou Karadenizdeki karkln nedeni nedir?
Bu blgede Pontus Rumlarnn Wilson Prensipleri gerei ounluk salayp , devlet kurma hakll kazanmak iin
soykrma balamas zerine Trk Halknn kendini savunmas ve ngilizlerin bundan rahatszlk duymas ve Osmanl
Hkmetinden nlem almalarn istemesi ve aksi halde Mondrosun 7. maddesi gereince blgeyi igal edebileceini
belirtmesidir.
UYARI :stanbul Hkmeti Mustafa Kemali Samsuna gndermekle hem ngiliz basksndan hem de Mustafa Kemalin
basksndan kurtulmutur.
UYARI :19 Mays 1919 (Samsuna var ) Trk Kurtulu Savann balangc olarak kabul edilir.
MUSTAFA KEMALN SAMSUNA IKII VE MLL BLNCN UYANMASI
Mustafa Kemal, Mondros Atekes Anlamasnn imzaland srada 7. Ordu komutan olarak Suriyede bulunuyordu. 31
Ekimde Yldrm Ordular Grup Komutanlna atanmt. Ancak O da atekesten sonra dier komutanlar gibi stanbula
arlmt.
13 Kasm 1918de stanbula gelen Mustafa Kemal, bir sre stanbulda kalarak dnemin nemli ynetici ve komutanlaryla
gr al veriinde bulunmutur.
Vatann kurtuluu iin baz almalar yapmtr.
Bunlar,
Ordularn terhisini nlemek ve silahlarn toplanmasn engellemek.
Devlet ilerinin yaplmasn salamak iin gl bir hkmet kurulmasn salamak
Halkn bilinlendirilmesi iin almalar yapmak
Buna karn stanbuldaki ynetici ve ileri gelenlerin bir ksm manda ve himaye fikirlerini seslendirmeye balamlard. Mustafa
Kemal bunlarn tartlmasn bile uygun bulmuyordu. Bamszln salanmas iin direni cemiyetlerinin varln ve
almalarn destekliyordu. Ayn zamanda direni rgtlerinin blgesel kurtulu yollarn aramasn da eletiriyor, glerini
birletirmeleri gerektii zerinde duruyordu.
Mondros Atekesinden sonra baz vatan sever subaylar (Kazm Karabekir) Anadoluya geerek halk igallere kar rgtlemeye
baladlar.

29

Mustafa Kemal bir yandan stanbul Hkmetni harekete geirmeye alyordu. Ancak stanbul Hkmeti zerinde igal
glerinin ar basklar vard. Hkmetin aresizliini gren Mustafa Kemal, Anadoluya gemeyi dnmeye balamtr.
Bu srada igal gleri Mustafa Kemalin alma ve hareketlerinden rahatsz olmutu. stanbul Hkmetinden Mustafa Kemalin
uzaklatrlmasn istiyorlard.
stanbul Hkmeti igal glerinin Mondros Atekesinin 7. maddesine dayanarak igallere balamasnn nn de kesmeye
alyordu.
Dou Karadenizde Pontus Rum Cemiyetinin kard karklklar ciddi boyutlara ulamt. Mslman ahali ile Rumlar
arasnda yer yer silahl atmalar balamt. ngilizler, stanbul Hkmetine skunetin salanmasn aksi takdirde mdahale
edeceklerini sylyorlard.
stanbul hkmeti blgede skunetin salanmas iin Mustafa Kemali 9. Ordu Mfettii olarak atad.
16 Mays 1919da Bandrma Vapuru ile hareket eden Mustafa Kemal Paa 19 Mays 1919da Samsuna ayak bast.
Bu srada Genel Kurmay Bakan Cevat (obanl) Paadr.

MUSTAFA KEMAL N SAMSUN DA YAYINLADII RAPORUN ER VE NEM NEDR ?

SAMSUN RAPORU (22 MAYIS 1919 )
Dou Karadenizde sorun karan Rumlardr. Rumlar siyasi emellerinden vazgeerlerse blgedeki karklk kendiliinden
sona erer.
Yunanllarn zmir de haklar yoktur, igal geicidir.
Trkln yabanc manda, ynetim ve denetime tahamml yoktur.
Ulus, mili egemenlii ve Trk Milliyetiliini kabul etmi ve bunu gerekletirmeye alacaktr.
NEM: M.Kemal ilk kez grev yetki ve snrlarn amtr.
zmir ve Samsun civarndaki Trk Halknn tepkileri hakl gsterilmitir.
gal ve smrgecilie kar klmtr.
Samsuna gnderilen Mustafa Kemal Paann grevleri
Grev blgesi olan, Trabzon, Samsun, Sivas, Erzurum, Erzincan ve Vanda gvenliin salanmas
Mondros Mtarekesi, maddesi gerei blgede toplanmayan silahlarn toplanmas
Halka silah datan kurulularn ortadan kaldrlmas
SAMSUN RAPORU MADDELER
o Milli mcadelenin ilk raporudur.
o Trklerin yabanc kontrolne tahamml yoktur.
o Yunanllarn zmir'de haklar yoktur; igal geicidir.
o Millet, Milli Bamszlk lks etrafnda birlemitir; bunu gerekletirmeye alacaktr.
o Samsun blgesi Rumlar siyasi emellerinden vazgeerlerse olaylar kendiliinden sona erecektir.
Blgedeki karklklarn sorumlusu Rumlardr.
Trkln yabanc manda ve himayelere tahamml yoktur.
zmirin igali hakszdr. Bu hakszlk kabul edilemez.
Trk milleti ulusal bamszlk yanlsdr.
Pontus ve Mavri Mira rgtlerinin destekledii eteler Trk kylerini basmaktadr.
Yorum:
Saray ve stanbul Hkmeti ngilizlerinde basks ile Mustafa Kemalin Samsuna kmasn salamtr. Mustafa Kemal Paa ise
bunu bir frsat olarak deerlendirmi, kendisine verilen yetkileri milletin menfaatleri adna kullanmtr.
Mustafa Kemal Paa stanbuldan ayrlp Anadoluya geince yle diyordu. Umumi (genel) durumumuzun ald vahim
(kt) ekilden mteessirim. (zntlym) Millet ve memlekete borlu olduum en son vicdani vazifeyi yakndan mterek
(beraber) alma ile en iyi ekilde yerine getirmek mmkn olaca kanaati ile bu son memuriyeti kabul ettim.21 Mays 1919
Telgraf - 15. Kolordu Komutan - Kazm Paaya
19

MAYIS 1919DA BANDIRMA VAPURU LE SAMSUNA IKANLAR

Kurmay Albay Refet Bey (General BELE) 3. Kolordu Komutan olarak;
Kurmay Albay Manastrl Kzm Bey (DRK) (Mfettilik Kurmay Bk);
Dr. Albay brahim Tali Bey (NGREN) (Mfettilik Salk Bakan);
Kurmay Yarbay Mehmet Arif Bey (AYIRICI) (Mfettilik Kurmay kinci Bakan);5. Kurmay Binba Hsrev Bey (GEREDE)
(Karargh stihbarat ve Siyasiyat ubesi Mdr);
Topu Binba Kemal Bey (DOAN) (Mfettilik Topu Komutan);
Dr. Binba Refik Bey (SAYDAM) (Mfettilik Salk Ba Yardmcs);
Yzba Cevat Abbas (GRER) (Mfettilik Bayaveri);
Yzba Mmtaz (TNAY) (Mfettilik Erkn Harbiye Mlhak);
Yzba smail Hakk (EDE) (Mfettilik Erkn Harbiye Mlhak);
Yzba Ali evket (NDERSEV) (Mfettilik Emir Subay);
Yzba Mustafa Vasfi (SSOY) (Mfettilik Karargh Komutan);
stemen Hayati (Kurmaybakan Emir Subay ve Mfettilik Kalem miri);
stemen Arif Hikmet (GEREK) (Refet Beyin Emir Subay);
stemen Abdullah (Mfettilik ae Subay);
Temen Muzaffer (KILI) (Mustafa KemalinEmir Subay);

30

Birinci Snf Ktibi Faik (AYBARS) (ifre Ktibi);

Drdnc Snf Ktip Memduh (ATASEV) (ifre Ktibi Yardmcs).
Cafer Tayyar Paaya;
Ulusal bamszlmz boan ve yurdun blnme tehlikesini hazrlayan tilaf Devletlerinin yaptklarn, stanbul Hkmetinin
tutsak ve gsz durumunu biliyorsunuz. Ulusun kaderini byle bir hkmetin eline brakmak ke boyun emektir. 18
Haziran 1919 Telgraf / Mustafa Kemal Paa

Kuvaymilliye Ruhu ve Tekilatlanmas

Mondros Atekes Anlamas hkmleri gerei ordular terhis edilmi. Silahlar toplanmt. Vatann drt bir yan igal edilmeye
balanmt.
Paris Konferans ile zmir ve evresinin Yunanistana verilmesi igallerin kalc olacan gsteriyordu.
gal glerinin igallere balamas stanbul Hkmetinin sessiz kalmas Trk milletinin bann aresine bakmasna neden oldu.
Az saydaki askeri birliklerin komutanlar olup bitenlere tahamml edemeyen yurtsever halk milis glerini kurarak direnie
getiler. Bu direniin ortak amac vatan igal ettirmemekti. te bu ruha Kuvaymilliye ruhu ad verilmitir. Bu kuvvetlere de
Kuvaymilliye kuvvetleri denmitir.
Kuvaymilliyenin Yararlar
Kuvaymilliye kuvvetlerinin en nemli grevi, igali gerekletiren dzenli Yunan ordu birliklerini oyalayarak onlarn karsnda
sava teknii ve kurallar iin gerekli zaman ve ortam salamasdr.
Kuvaymilliye, Mdafaaihukuk (haklar savunma) rgtlerinin oluumunda etkin oldu ve Kurtulu Sava kartlarn sindirdi.
ANADOLU HTLAL ADLI KTABINDA SEBAHATTN SELEK, KUVAYIMLLYENN KURTULU SAVAINDA
SALADII YARARLARI YLE SIRALAMAKTADIR:
Dnya kamuoyunda, Trk halknn Yunan igalini sessizlikle karlad kansnn yerlemesini nlemek ve Yunan Babakan
Venizelosun bu hususta byk devletlere verdii gvenceyi rtmek;
Yunan ordusunun, ilk zamanlarda Anadoluda rahata ilerlemesine engel olmak;
Yunan igal kuvvetlerini her yerde rahatsz ve tedirgin etmek, kayp verdirmek;
Trk kylerini, Rum ve Ermeni etelerinin basknlarndan korumak, bu eteleri temizlemek;
Ordunun rgtlenmesine olanak ve zaman kazandrmak;
Gerek Trk Hkmetine, gerekse dnya kamuoyuna Anadolu hareketini bir milli ayaklanma olarak gstermek;
Mdafaai hukuk rgtlerinin kurulmasna, almasna destek olmak, bu alanda mcadele kartlarn sindirmek;
Kar ihtilal hareketlerini bastrmak;
stanbul-Ankara yolunu amak;
Byk Taarruzdan nceki savalarn hemen hepsinde orduya yardmc olarak savamak.
HAVZA GENELGES (29 MAYIS 1919 )
Havzaya gelir gelmez Anadoludaki askeri ve sivil mlki amirlerine telgraf eken M. Kemal bu makamlardan bulunduu
istekleri genelgeyle bildirmitir.Bu Genelgeye Gre :
Silahlarn teslim edilmemesi
Ordularn datlmamas
gallerin mitinglerle protesto edilmesi
stanbul Hkmetine ve tilaf devletlerine protesto telgraflar ekilmesi
gallerin hakszlnn dnyaya duyurulmas.
Her yerde Mdafaa-i Hukuk Derneklerinin kurulmas.
Millete, lkenin iinde bulunduu ac durumun ve felaketin boyutlarnn anlatlmas istenmitir.
NEM :
Halk uyarlmaya allm,halkn harekete gemesi, bilinlenmesi ve mitlenmesi salanmak istenmi ve baarl
olunmutur.
Dnyada kamuoyu basks oluturulmas hedeflenmitir.
Havzada balayan Protesto mitingi stanbul dahil lkenin dier yerlerine yaylmtr. stanbula protesto telgraflar
ekilmitir.
Havza Genelgesinden sonra 30 Mays 1919da Havzada miting yapld. stanbul Sultan Ahmet mitinginde ise heyecanl
konumalar yapld.
stanbul mitingi ngilizleri kzdrd. 67 Trk Devlet adamn tutuklayarak Maltaya srgne gnderdiler.
ngilizlerin basks ile Mustafa Kemal, stanbula geri arld. (8 Haziran 1919)
* M.Kemal Havza genelgesiyle grev ve yetki alannn dna kmtr. Bu nedenle stanbul'a geri arlm ancak
dnmemitir.
LA BLG
MALTA SRGNLER
Malta srgnleri, stanbul'un igali sonrasnda, 1919-1920 yllarnda igal kuvvetlerince tutuklanarak bir ngiliz smrgesi olan
Malta'ya srlen (veya gyabnda tutuklama karar karlarak srgne gnderilecekleri bildirilen) 145 Trk devlet adam, asker,
idareci ve aydn iin kullanlan terimdir.
Tutuklama ve srgnler, Mart 1919'da, Irak cephesinden ekilii yrtm Ali hsan Sabis Paa ile balam ve Ekim 1920'ye
kadar srmtr. Seilen isimler, igale kar direnii organize edilebilecek kadronun ve liderlik potansiyeli gsterebilecek
olanlarn devreden karlmak istendiini akla getirmektedir. Ermeni Tehciri ile ilgili konular srgn cezalarna sonradan monte

31

edilmitir. Ancak ellerinde rehin misali tuttuklar srgnlerin varl, bunlara kar isnatlarn dayanaklarnn zayfl zamanla
ngilizlerin siyaseten aleyhine ilemeye balam, Mustafa Kemal de konuyu bir koz olarak kullanmaktan geri kalmamtr.
Srgnlerin sonuncular 1922 yl iinde serbest braklmlardr.
AMASYA GENELGES (22 HAZRAN 1919 )
Havzadan Amasyaya geen Mustafa Kemal saduyu sahibi komutanlarla toplant yaparak alnan kararlar genelge eklinde
yaynlanr.
Mustafa Kemal stanbula geri arlmasna oyalayc bir cevap vererek 12 Haziran 1919da Amasyaya ulat.
Amasyada, Ali Fuat Paa, Refet Bey ve Rauf Beyle bir araya gelerek Amasya Tamimi (Genelgesi)ne son eklini verdiler.
Nutuk'un ayn blmnde ifade edilir ki, aslnda bu taslak, drt maddelik bir msvedde olarak dikte edilmitir. Amasya
genelgesinin sonu bildirgesi bu taslak dorultusunda gereklemitir. Bu taslak metnin sonunda, Mustafa Kemal'in, Kurmay
Bakan Albay Kazm Bey'in, kurmay heyetinden tebli ilerinden sorumlu memur Hsrev Bey'in, askeri makamlara ifre yayan
dier bir yaver Muzaffer Bey'in ve sivil makamlara ivreleyen fakat Nutuk'ta ad aklanmayan bir sivil memurun imzalar vardr,
ve Nutuk'ta ifade edildiine gre bunlardan baka imzalar da vardr.
Metni, Mustafa Kemal Paann yaveri Cevat Abbas Bey kaleme ald.
Konyada bulunan Cemal Paa ve Erzurumda bulunan Kazm Paa (Karabekir)ya telgrafla onaylatld. Genelge 2122 Haziran 1919da tm ilgililere duyruldu.
Bu Komutanlarn mza atmalaryla genelgenin daha etkili olmas amalanmtr.
GENELGE KARALARI:
Vatann btnl ve ulusun bamszl tehlikededir.
Kurtulu Savann gerekesi ilk kez belirtilmitir.
Halka, iinde bulunduu durum belirtilmitir.
stanbul Hkmeti zerine ald sorumluluu yerine getirememektedir. Bu durum milletimizi yok olmu gibi
gstermektedir.
lk kez stanbul Hkmetinin sorumluluunu yerine getiremedii ilan edilmitir.
Ulusu bamszln yine ulusun azim ve karar kurtaracaktr.
Kurtulu savann yntemi ve amac ilk kez belirtilmitir.
st kapalda olsa ilk kez ulusal egemenlik dncesinden bahsedilmitir.
Yeni bir devlete doru gidildiinin ilk iaretleri verilmitir. Tek kurtuluun halkn almalar olduu belirtilmitir.
Milletimizin haklarn dnyaya duyurmak iin her trl etki denetimden uzak milli bir kurul oluturulmaldr.
lk defa milli bir kurulun oluturulmasna karar verilmitir.
Ulusal irade gndeme getirilmitir.
Anadolunun her ynden gvenli yeri olan Sivasta ulusal bir kongre toplanmaldr.
Delegelerin seimini Reddi lhak Cemiyeti,Mdafai Hukuk Cemiyetleri ve Belediyeler yapacak, bu durum milli bir sr
olarak kalacaktr. Mevcut askeri ve sivil rgtler datlmayacak ve devredilmeyecektir.
Dou illeri adna 10 temmuzda Erzurum da bir kongre toplanacaktr.O gne kadar dier illerin delegeleri de Sivas
a ulaabilirlerse,Erzurum Delegeleri de Sivas ta yaplacak Kongreye katlmak zere yola kacaktr.
AMASYA GENELGESNN NEM:
Kurtulu Savann ihtilal( mcadele ) safhas balamtr.
Kurtulu Savann amac, gerekesi ve yntemi ilk kez belirtilmitir
l kez Ulusal Egemenlik fikrinden bahsedilmitir.
lk kez stanbul un Anadolu hakim deil bal olduu belirtilmitir
Erzurum ve Sivas Kongrelerinin toplanmas karalatrlmtr.
Kongrenin Erzurumda toplanma nedenlerinden biride 15. Kolordunun burada halen grevine devam ediyor olmasdr.
SONULARI:
Mustafa Kemal in grevinden alnmasna ynelik almalar balatld.
M. Kemal 7-8 Temmuz 1919 da askeri grev ve yetkilerinden vazgeerek istifa etti.
Bylece halka, Anadoludaki sivil, askeri ynetime gvendiini kantlad.
Yorum:
Amasya Genelgesi ile Trk nklabnn aksiyon aamas balatlmtr. Yani ihtilal balamtr.
Mustafa Kemal ve arkadalar stanbula yolladklar mektupta Artk stanbul Anadoluya egemen deil, baml olmak
zorundadr. demitir.
Mustafa Kemal Paa, stanbul Hkmeti nin stanbula dnmesi arsna uymam ve Erzuruma hareket etmitir.
Bunun zerine Mustafa Kemal 7-8 Temmuz 1919 gecesi resmi grevinden alnmtr. Bunun zerine yle der; Bundan
byle bir ferdi mcahit olarak vatan grevime devam edeceim.

ERZURUM KONGRES (23 TEMMUZ 7 AUSTOS 1919 ) :

M.Kemal 26 Haziran'da Amasya'dan ayrlarak 27 Haziran'da Sivas'a oradan da 3 Temmuz'da Erzurum'a halkn ve ordunun sevin
gsterileriyle girdi.7/8 Temmuz gecesi M.Kemal 'e grevinden kesin olarak alndn bildiren bir emir geldi.
Bunu zerine M.Kemal hem grevinden hem askerlik mesleinden ayrldn ( stifa ) bildirdi.Yetkisiz ve sivil olarak grevine
devam etme karar vermiti. Halknn sevgisi ve desteine gvenmitir.
15.Kolordu komutan Kazm Karabekir Paa, M.Kemal'e Kolordusuyla hizmetinde olduunu bildirerek maddi ve manevi
bakmdan byk bir destek salamtr.
" Mondros Atekes antlamasnda " Alt dou ilinde ( Vilayet-i Sitte) karklk karsa, bu illerin herhangi bir blmnn igal
hakkn tilaf devletleri muhafaza ederler " hkm bulunmaktayd. Bundaki temel ama Dou Anadolu'da bir Ermeni devleti
kurulmasn salamakt.te bu tehlikeye kar, yani dou Anadolu'nun igal edilmesi ve paralanmas tehlikesine kar kurulan "

32

Dou Anadolu Mdafa i Hukuk Cemiyeti "nin giriimi ile kongrenin toplanmas salanmtr.Ama dou Anadolu'da birlii
salayarak bir Ermeni devleti kurulmasn engellemektir.
Anadoluda Milli birliin kurulmas ynnde atlan ikinci admdr.
Mondros Atekes Antlamasnn 24. maddesi Dou Anadolu ile ilgiliydi. Dou Anadolu da alt ilde (Van, Bitlis, Diyarbakr,
Erzurum, Harput (Elaz ) ve Sivas ) karklar karsa bu yerler igal edilebilecekti.
Amac Dou Anadolu da Ermenilere yurt salamakt. Dou Anadolu illerinin haklarnn savunulmas iin Do Anadolu
Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti kuruldu.
Cemiyetin yapt en nemli i Erzurum Kongresinin toplanmasn salamasdr.
Toplantnn ilk gn Mustafa Kemal Kongre bakanlna seilir.
Mustafa Kemal kongreye Erzurum Delegesi olarak katlr.
Mustafa Kemal 3 Temmuz 1919da Erzuruma gelir. Kendisi o gn yle anlatr. Benim Erzuruma geliim milletin ateten bir
ember iine alnm olduu bir zamana tesadf etti. Btn millet bu emberin iinden nasl kacan dnmekte idi. Mustafa
Kemal, Erzurum yolunda iken resmi grevinden alnmt.
Askerlikten istifasn takiben Erzurumlularn isteiyle Dou Anadolu Mdafaai hukuku milliye Cemiyeti heyet bakanlna
getirildi. Erzurum Kongresini Dou Anadolu Mdafaai hukuku milliye Cemiyeti 23 Temmuz 1919da tek katl bir ilkokul
salonunda toplad.
Toplantya 62 delege katld. Hoca Raif Efendi geici bakan seildi. Yaplan oylama ile Mustafa Kemal kongre bakanlna
getirildi.
Almanya'dan renim grm deerli bir aydn olan Cevat Dursunolu ile ttihatlardan Binba , Kazm Yurdalan istifa
ederler.
Onlarn yerine Mustafa Kemal ve Rauf Bey geer .Kongre kararlar hakkndaki tartmalarn seyri ve zellikle yedinci maddede
geen "asri" kelimesi zerindeki tartmalar dikkatle deerlendirilmesi gereken noktalardr.
Bu konuyla ilgili olarak Cevat Dursunolu'nun "Milli Mcadelede Erzurum" adl eserinde detayl bilgiler mevcuttur
Kongrenin Toplanmasndaki Amalar :
Blgenin sorunlarn grmek
Blgedeki gleri birletirmek
Mcadelenin yntem ve hedeflerini belirlemek
Ermeni Devletinin kurulmasn engellemek.
Kongrede Alnan Kararlar:
Ulusal snrlar iinde vatan bir btndr, blnemez. Vatan bir btndr paralanamaz. (Dou illeri ile Trabzon sanca ve
Canik (Samsun) illeri hibir sebep ve bahane ile ayrlamaz.)
Her trl yabanc igal ve mdahalesine kar, millet birlik olarak kendisini koruyacak ve kar koyacaktr.
stanbul Hkmeti vatann bamszln salayamazsa,geici kaydyla bir hkmet kurulacaktr.Bu hkmetin yeleri mili
kongre tarafndan seilecek, kongre toplanmam ise seimi Temsil Heyeti yapacaktr.lk kez geici hkmet fikri ortaya
atlmtr. Blgesel bir temsil heyeti seilmitir.
stanbul Hkmetine alternatif ynetim dncesi olumaktadr.
Manda ve Himaye kabul edilemez.
Hristiyan aznlklara siyasi hakimiyetimiz ve sosyal dengemizi bozucu imtiyazlar verilemez.
Ulusal Gleri(Kuvai Milliyeyi) etkin , ulusal iradeyi egemen klmak esastr.
Milli Meclisin ( Osmanl Mebusan Meclisi ) toplanmasna ve hkmetin yapt ilerin meclisce kontrol edilmesine
allacaktr. (Meclisin, stanbul hkmetini denetim altna almas hedeflenmitir.
Milletimiz asrn gereklerini, fenle ilgili, sanayii ile ilgili, ekonomiyle ilgili durum ve ihtiyalarmz gerekli grr. (Trk insannn
uygar medeniyeti yakalamak iin allaca vurgulanmtr.)
Ulusal irade ve toplanan gler padiah ve halifelik makamn kurtaracaktr.
Sonu ve nemi:
Vatann btn olduu ve paralanamayaca ilk kez burada bildirildi.
Kongrenin ald kararlardan 1. madde Misak- Milli dede yer ald.
Ulusal Egemenliin koulsuz olarak gerekletirilmesine ilk kez burada karar verildi.
Sivas Kongresine k tutmutur.Dou Anadoludaki tm yararl cemiyetler Dou Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin
ats altnda blgesel) birletirildi. Ve Dou Anadoluda birlik ve berberlik saland.
Erzurum Kongresi toplanma amac ynyle blgesel olmasna karn, ald kararlar ynyle btn yurdu ilgilendirir duruma
gelmitir.
Trkiye Byk Milletinin al gerekesi Erzurum Kongresi kararlarna dayanr.
Mudanya Mtarekesi ve Lozan Antlamasndaki bamszlk ruhu bu kararlara dayanr.
Cumhuriyet rejimine gei rade-i milliyeyi hakim klmak esastr. denilerek burada karar verilmitir.
Mustafa Kemal Paa, Erzurum Kongresinin kapan konumasnda, Tarih bu kongremizi phesiz ender ve byk
bir eser olarak kaydedecektir. demitir.
lk kez ;
Yeni bir devletin kurulmas dncesi
Kongrede alnan kararlar uygulamak amacyla 9 kiilik Temsil Kurulu (blgesel nitelikli ) oluturuldu.Bakanlna
Mustafa Kemal getirildi.
Manda ve Himaye ilk kez reddedilmitir.
Blgesel de olsa ilk kez Temsil Kurulu oluturulmutur.
lk kez milli snrlardan bahsedilmitir.
Milletin bamszlnn koulsuz olarak salanaca belirtilmitir.
Mebusan Meclisinin toplanmas istenmitir. Bununla stanbul Hkmetinin faaliyetleri denetim altna alnmak istenmitir.

33

 Dou illerindeki teekkller Dou Anadolu Mdafaaihukuk Cemiyeti bnyesinde birletirilmitir.

lk defa yeni bir hkmetin kurulmas gerektiinden bahsedilmitir.
Hristiyan aznla verilecek ayrcalklar reddedilmitir. (Islahat Fermannn zararl ynleri giderilmeye allmtr.)
Erzurum Kongresine o gnk mlki (idari) taksimata gre Trabzonun kapsad Dou Karadeniz illerinden 17, Erzurumun
kapsad il ve ilelerden 25, Sivasn kapsad il ve ilelerden 14, Bitlisten 4 ve Vandan 2 delege katlmtr.

HEYET TEMSLYE
Erzurum Kongresi, tz gereince bir Heyeti temsiliye seti. Erzurum Valiliine sunulan dilekede Heyeti temsiliye yelerinin
adlar yle sralanmtr:
Mustafa Kemal : Eski nc Ordu Mfettii, askerlikten ekilmi.
Rauf Bey : Eski Bahriye Nazr (Donanma Bakan).
Raif Efendi : Eski Erzurum Milletvekili.
zzet Bey : Eski Trabzon Milletvekili.
Servet Bey : Eski Trabzon Milletvekili.
eyh Fevzi Efendi : Erzincanda Naki eyhi.
Bekir Sami Bey : Eski Beyrut Valisi.
Sadullah Efendi : Eski Bitlis Milletvekili.
Hac Musa Bey : Mutki Airet Bakan.
DELEGE (YE) GNDEREN LLER (BEST-VAN)
Bitlis Erzurum Sivas Trabzon + Van
DELEGE GNDERMEYEN LLER (DEM)
Diyarbakr Elaz Mardin
GENERAL HARBOURD RAPORU
ABD Bakan Wilson, General James G. Harbourd bakanlndaki bir heyeti Dou Anadoluda Ermenilerle ilgili incelemeler
yapmak zere Sivasa gndermitir.
General Harbourdun yapt incelemelerden sonra hazrlad rapora gre;

katledildikleri iddias doru deildir.

ir.

20 Eyll 1919da Mustafa Kemalle de gren General Harbourd, izlenimlerini ve raporunu kendisine aktarm, Mustafa
Kemal Paaya veda ederken de elini skm ve kendisine Eer Amerikan ordusunda muvazzaf bir subay olmasaydm, gelir
sizinle birlikte mcadelenizi izlerdim! demitir.

deitirmitir. Senatonun manda konusunu reddetmesi bunu aka gstermektedir

STANBUL HKMETNN VE GAL GLERNN KONGREYE TEPKS:
stanbul Hkmetinin Tepkisi:
Kongrenin tabandan geldiini gremediler
Kongreyi sadece birka subayn ii sandlar.Bunlar datrsa bakaldrnn sona ereceini sandlar.
Bir bildiri yaynlayarak kongreye katlanlar tutuklanmasn istedi ise de bu emrini yerine getirecek makam bulamadlar.
gal Glerinin Tepkileri:
Kongreyi ksa mrl ve clz bir bakaldr hareketi olarak deerlendirdiler ve fazla nemsemediler.
LA BLG
KAZIM KARABEKR (18871948)
stanbulda dodu. 1902 yln da Harp Okulunu bitirdi. Balkan, I. Dnya Sava ve Kurtulu Savanda grev ald.
15. Kolordu Komutan olarak Erzurum Kongresinin toplanmas ve Atatrkn desteklenmesinde aktif yer ald.
Ermenilerle sava yapt. Gmr Antlamasnda heyetin bakanyd. Mecliste milletvekillii yapt.
Terakkiperver Cumhuriyet Partisinin kurucusu ve genel bakandr.
Atatrkn lmnden sonra Cumhuriyet Halk Partisinden tekrar milletvekili oldu ve Meclis Bakanl yapt.
zmir iktisat kongresi bakanln yapmtr.
Eserleri ; stiklal Harbimiz 1-5 , Paalarn Hesaplamas , Cehennem Deirmeni 1-2 , zmir Suikasti , stiklal Harbimizin Esaslar ,
ktisat Esaslarmz

34

HAZIRLIK DNEM DER KONGRELER

K1-BALIKESR (26-30 Temmuz 1919 ) ve ALAEHR (15-25 Austos 1919 ) KONGRELER:
Bu Kongreler Yunan igaline tepki olarak dzenlenmitir.
Amac igalleri durdurmaktr.
Silahl mcadele karar alnmtr.
Bu kongrelerle Bat Cephesi almtr.
Amasya genelgesi kararlar kabul edilmitir.
Toplan ve ald kararlar bakmndan blgeseldir.
BALIKESR KONGRES (26 31 Temmuz 1919)
Hacim Muhittin Bey
-1920 yllar arasnda toplam 5 kongre toplanmtr.
Padiaha ballk bildirilmitir.
Bat Cephesinin olumasnda etkili olmutur.
-i Milliyenin glendirilmesi karar alnmtr.
zmirin 15 Mays 1919da Yunanllar tarafndan igali ve igalin Ege blgesine yaylmaya balamas zerine blgenin yurtsever halk
kurduklar direnme rgtleri ile Yunanllara kar koymaya balamt.
Blgede bir savunma gc oluturmak iin bu kongre dzenlendi.
Kongre Yunanllara kar tm glerin birletirilmesi kararn ald.
Ayn zamanda Padiaha bal olduunu bildirdi.
ALAEHR KONGRES (16 25 Austos 1919)
Hacim Muhittin Bey
nllara kar tilaf Devletlerinden yardm alnabilecei fikri ortaya atlmtr.
mandac zihniyete hal scak bakanlarn olduunu aka gstermektedir.
Bat Cephesinin olumasnda etkili olmutur.
Bu kongrede Erzurum ve Balkesir Kongrelerinin kararlar tartld.
Blgede sonuna kadar Yunanllarla savama karar alnd.
Bunun iin silahlanma ve asker alma ilemlerinin yaplmas karar alnd.
Gerekirse tilaf Devletlerinden yardm alnmas grld.
Her ynyle blgesel olan bu kongreleri zmir Reddiilhak Cemiyeti toplamtr. Kongre bakanln Hacm Muhittin (arkl)
yapmtr.
Balkesir ve Alaehir Kongrelerinde Ulusal Egemenlik fikri gndeme gelmemitir.
K2-NAZLL KONGRELER
I. Nazilli Kongresi (6-8 Austos 1919)
II. Nazilli Kongresi (19-24 Eyll 1919)
III. Nazilli Kongresi (6 Ekim 1919)
Cell Bayar (Glip Hoca)
Mulada yaplmtr.
-i Milliyenin glendirilmesi karar alnmtr.
yar Glip Hoca lkabyla kongre bakanln yrtmtr.
Read- Snidir.
K3-LLEBURGAZ KONGRES 31 Mart 1920
Trakya Paaeli Cemiyeti
Her trl igale kar direnme ars yaplmtr.
Trakyann Yunanistana verilmesi reddedilmitir.
Sivas Kongresi'nde stanbul Hkmeti ile her trl ilikilerin kesilmesi karar alnmt. Bu emre nceleri Trakya'da uyulmazken,
Birinci Kolordu Komutan Cafer Tayyar Eilmez Temsilciler Kurulu Bakan Mustafa Kemal'in 9 Ocak 1920 tarihli emriyle,
Edirne'de seferberlik ilan ettii gibi stanbul ynetimiyle ilikileri kesip, Trakya ve Edirne'deki sivil idareyi Kolordu
Komutanl'na balad.
31 Mart 1920'de Lleburgaz'da toplanan kongreye, Trakya Paaeli Mdafaa-i Hukuk Merkez Heyeti yelerinden baka Edirne,
Krklareli, Tekirda, Gelibolu ve atalca'dan temsilciler blge milletvekillerinden akir Kesebir, Galip Bahtiyar, Hayrettin Bell,
ve I. Kolordu Komutan Cafer Tayyar Eilmez katld.
K4-EDRNE KONGRES 9-14 Mays 1920
Trakya Paaeli Cemiyeti
Trakyann Yunanistana verilmesi kesinlikle reddedilmitir.
Silahlanma karar alnmtr.
Yunanllara kar mcadele ars yaplmtr.
NEML NOT:

35

Trakya'daki kongreler ve rgtlenme sivillerin nderliinde gerekletirilmi, ancak Birinci Kolordu Komutan Albay
Cafer Tayyar Eilmez de dernek ve kongre almalarna bir ye olarak aktif bir biimde katlmtr. Trakya-Paaeli Mdafaa-i
Hukuk Heyet-i Osmaniyesi ilk kongresini 10 Temmuz 1919'da yapmtr. Bu, bir rgtlenme kongresidir. Asl amaca ynelik
kongreler, 16 Ekim 1919'daki Edirne Kongresi ile balar.
Byk Edirne Kongresi (9-13 Mays 1920)
Bu geni katlml kongreye, Trakya-Paaeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Merkez Kurulu yeleri, Edirne ve atalca Genel Meclis
yeleri, her bucaktan birer temsilci ve mftler katld.
Kongrede, Dou Trakya'nn Yunanistan'a verilmesi projesine kar klarak gerektiinde topraklarn silahla savunulmas karar
alnd. Ayrca byk devletlerle grmelerde bulunmak ve Paris'te Osmanl Heyeti'nden ayr olarak yalnza Trakya'y savunmak
zere, Bykeli Galip Kemali Sylemezolu ile Galip Bahtiyar, Salih Cevdet ve orlulu Cezzarzade Ziya tam yetkili temsilci
olarak grevlendirildi. Ankara'nn kar kmasna ramen bu heyet, Roma ve Paris'e gidecekse de bir sonu alamamtr.

K5-AFYON KONGRES 2 Austos 1920 Mustafa Kemalin de katld bu kongrede Mill Mcadeleye destek olunmas karar alnmtr.
TBMM aldktan sonra da, Bat Anadolu'daki Kuva-y Milliye kurulularnn bir sre daha grevlerini srdrmelerinde yarar
grlmt. Bu aamada, 2 Austos 1920 tarihinde Afyonkarahisar'da toplanan ve TBMM Bakan Mustafa Kemal
(Atatrk)'in de katld Bat Anadolu'da yaplan son kongre, Afyonkarahisar Kongresi'dir.
K6-POZANTI KONGRELER
Pozant Kongresi (5 Austos 1920)
Pozant Kongresi (8 Ekim 1920)
Mustafa Kemal, Fevzi akmak ve baz milletvekilleri katlmtr.
Kuvy-i Milliyenin birleme sreci tamamlanmtr.
Toplanan son kongredir.
Birinci Pozant Kongresi, 5 Austos 1920 tarihinde Pozant'da byk bir toplant yaplmtr. TBMM'nin var olduu bir dnemde
gerekletirilen bu toplantda, Pozant Adana'nn vilayet merkezi ilan edilmekle kalnmam, ayn zamanda vali ve mlki amirleri
de seimle ibana getirilmitir. Daha sonra seimle ynetime gelen idareciler, Ankara Hkmeti tarafndan bizzat onaylanmtr.
te byle bir toplant; alnan bu kararlardan dolay kongre olarak deerlendirilebilinir.
Mustafa Kemal Paa'ya baz komutanlar, Bekir Sami Bey, ifre Sekreteri ve zel Kalem Mdr Yahya Hayati Bey'de refakat
etmilerdi .
K7-KARS, ARDAHAN VE OLTU KONGRELER
Ulusun birliini ve yurdun btnln korumak kaygs iinde olan aydnlar, ncelikle kendi yrelerinde bu birlik ve
btnln salanmas gerektiinin bilincinde olduklarndan, yerel amal kongreler dzenleyerek, igaller konusunda halkn
bilinlendirilmesine almlardr. Baka bir deyile, "Anadolu'nun hemen her kesinde nce oban ateleri gibi" yanmaya
balayan yerel hareketlerden daha sonralar, "Kuva-y Milliye" ad ile bilinen byk bir g domutur.
Osmanl kaynaklarnda Elviye-i Selse ( Dou ili) diye adlandrlan Kars, Ardahan ve Batum yrelerinin Trk illeri olarak
kalmasn salamak amacyla, 5 Kasm 1918 tarihinde Kars slm ras ile balayan bir dizi toplant ve kongre yaplmtr.
Bunlardan sonuncusu 21 ubat 1920 tarihinde yaplan Oltu slm Terakki Frkas Kongresi'dir. Ermenilerin blgede
yarattklar iddet eylemlerine kar almalar dzenlemek bakmndan yararl iler yapmtr.
Cenb-i Garb Kafkas Hkmet-i Cumhuriyesi bakan Cihangirzade brahim Bey
SVAS KONGRES (4-11 EYLL 1919 )
Amasya Genelgesinde alnan karar gereince lkenin her tarafndan gelen delegelerin katlmyla oluan milli bir kongredir.
Kongreyi Engellemek Amacyla stanbul Hkmetince Alnan nlemler. gal gleri kongre topland takdirde Sivasn
igal edileceini bildirdiler.
Elaz Valisi Ali Galip kongreyi basmak, M. Kemal ve arkadalarn tutuklamak zere grevlendirildiler.
Mustafa Kemalin zamannda ald nlemlerle bu giriimler boa kartld.
M. Kemal ilk gn baz delegelerin engellemelerine ramen gizli oylama sonucu bakanla seildi.
KONGREY ENGELLEME ALIMALARI
Sivas Kongresinin byk bir gizlilik iinde toplanmas istenmise de tilaf Devletleri ve stanbul Hkmeti, kongrenin
toplanacandan haberdar olmutur. Bu gelime zerine stanbul Hkmeti, Mustafa Kemali tutuklatmak ve kongreyi datmak
iin baz yneticileri grevlendirmitir.
1-AL GLP OLAYI
stanbul Hkmetinin Sivas Kongresinin toplanmasn engellemek ve kongre yelerini tutuklamak amacyla Elaz (Harput)
Valisi Ali Glip Beyi grevlendirmesi olaydr. Ancak Ali Glip kongreyi datma giriiminde baarl olamamtr.
Temsil Heyeti, Ali Glip Olayndan sonra stanbul (Damat Ferit Paa) Hkmeti ile her trl resm ilikiyi kesmitir.
Ali Galip Olay, Sadrazam Damat Ferit Paa hkmetinin, Elaz Valisi Ali Galip Beyin nderliinde Sivas Kongresinin
yaplmasn engellemeye ve Mustafa Kemal Paa'y ortadan kaldrmaya, Heyet-i Temsiliye ve Milli Mcadeleyi durdurmaya
alt giriim.
Bu olaya Elaz Valisi Ali Galip Bey'in yan sra Malatya Mutasarrf Halil Bey, ngiliz istihbarat Binbas Covbertin Noel ve
Krt Teali Cemiyeti'nin kurucularndan olan Krt airet reislerinin oullar da katlmtr.
Damat Ferit Paa hkmeti, Mustafa Kemali tutuklamak iin ve Sivas Kongresini toplatmamak iin yapt giriimler
baarszla uraynca, kongreyi datmak maksadyla yeniden harekete geer. Bu maksatla l bir dzenlemeye gidildi. nce
Harput Valisi Ali Galipden Sivas Vali ve 3. Kolordu Komutanlna atanmay kabul edip etmeyecei soruldu. Ali Galip teklifi

36

generallie ykseltilmesi ve kendisine harcrahtan gayr tazminat verilmesi artyla kabul eder. Kendisine 3 Eyllde verilen
talimatn zeti udur: Blgedeki Krtlerden gvenilir yzelli kadar atl ile kimseye sezdirilmeden, beklenmedik bir anda Sivasa
gidilecek, kongre datlacak, katlanlar yakalanp stanbula gnderilecek, vali ve komutanlk grevlerine balanacaktr. Ali
Galip gerekli hazrlklar yapmak iin Malatyaya geer.
Malatya Mutasarrf Halil Rami Bedirhan ailesindendir. Ayn aileden olan Celdet ve Kmuran ile Cemil Paazade Ekrem de
orada bulunmaktadrlar. Daha ilgi ekici olan ngiliz istihbarat subay olup, Krt sempatizanl ile tannan Binba Noel de
oradadr. Blgedeki nfus dalmn etnik adan incelemek amacyla geldiini iddia etmektedir.
Bylece Damat Ferit Hkmeti, Ali Galip ve yredeki Krt airet ileri gelenleri vastas ve ngiliz desteiyle Sivas Kongresini
datmak, mill harekt ezmek kararndadr.
Ancak Ali Galip ile stanbul arasndaki haberlemeler. Mustafa Kemal tarafndan renilmitir. Bedirhaniler ve ngiliz Binbas
Noelin hareketleri takip edilmektedir.
Mustafa Kemal, gevek davranlmas halinde byk bir gaile halini alabilecek olan duruma derhal el koyar. Gereki ve atlgan
karekterine uygun olarak, blgedeki asker birlikleri harekete zorlar. Blge, 13. Kolordu mntkasdr. Kolordu Komutan hareket
iin stanbulun onayn beklemektedir! Mustafa Kemal srarl ve enerjik mdahalelerle, civardaki asker birlikleri harekt iin
ikna eder. Mustafa Kemalin drt bir yandan yrtt faaliyet neticesinde bahis konusu kiiler Urfaya oradan Halepe kamak
zorunda kalrlar

2-MUHTTN PAA OLAYI

Ankara Valisi Muhittin Paann kongreyi datma giriimidir. Bu abasnda baarl olamayan Muhittin Paa, orum-Ankara
yolunda tutuklanarak Sivasa getirilmitir.
Ancak koyu bir stanbul taraftar olan Muhittin Paa, Mill Mcadeleyi baltalamaya alt iin stanbula gnderilmitir.
Yerine de Yahya Glip Bey vali seilmitir.
Ankara Valisi Muhittin Paa, Hrriyet ve tilf Frkas yanls olmas sebebiyle 1915 ylnda emekli edilmi, mtarekeden sonra
15 Mart 1919da tekrar valilie atanarak greve balamtr. Olu Ref Cevat (ULUNAY) da stanbul da kalemiyle hkmeti
hararetle desteklemekteydi. Paa evresine, hkmetin ngiliz mandasn kabul ettiini sylyor, memurlar ngiliz Muhipleri
Cemiyetine girmeye zorluyordu. Ancak Ali Fuat Paann Kolordu Komutanl dolaysyla ehir iinde yeterince etkin
olamyordu. Ankara halk tarafndan grevden alnmas istenen Vali, Sivas Kongresi devam etmekte iken Ankaraya bal
sancaklar da tefti bahanesi ile bir geziye kmt. nce Krehir e gitmi Hacbekta daki bektai dedesini kazanmak istemi.
Bunu baaramamt. Ancak orum Mutasarrfnn ve 58. Alay Komutannn desteine gvenerek 14 Eyll 1919 da stanbula
gnderdii telgrafta, Ankara merkezi mstesna, vaziyetin kendilerine pek msait olduunu, Sivas, Amasya veya Ankara
taraflarndan Ankaraya kuvvetler sevkinin faydal olacan, bu iin az kuvvetle yaplabileceini bildirmitir. ileri Bakan
istenilen miktarda jandarma celbedilerek hkmet nfuzunun gerekirse silh kullanlarak her yerde tesisini istemekteydi. Ancak
vali gzetim altndayd. orum da bulunan valinin Sivasa getirilmesi iin askeri birliklere
ve Kuvay millye
mfrezelerine gerekli emirler verildi. Vali, Kuva-yi Millye reislerinden Keskinli Rza Bey mfrezesi tarafndan Kllar Belinde
yakalanarak Sivasa gnderildi.
Muhittin Paa, Sivas da Temsil Heyeti tarafndan sorguland. Paa hatal hareket etmi olduunu kabul ve pimanln ifade etti.
Temsil Heyeti yesi Mazhar Mfitin kefleti ve mill hareket aleyhine almayacana yemin etmesi artyla, stanbula
dnmesine msaade edildi.
Bu suretle mill hareketi bastrmak, Mustafa Kemal ve arkadalarn tutuklamak iin giriilen bu teebbs de baarszla
uruyordu
SVAS KONGRESNN TOPLAMA AMALARI

Erzurum Kongresinde alnan kararlar tm yurda ml etmek

mill bir kongrenin seecei Temsil Heyeti ile ynetilmesini salamak

SVAS KONGRESNDE EN OK TARTIILAN KONULAR
Sivas Kongresinde Mustafa Kemalin kongre bakan seilmesi ve ABD mandas en ok tartlan konular olmutur.
Mustafa Kemal kongrede zellikle en ok ABD Mandas sorunu ile uramtr. Bu sorun nedeniyle baz arkadalar Onun
kongreye bakan olmasn istememilerdir.
KONGREDE ALINAN KARARLAR UNLARDIR:
Anadoludaki tm mill cemiyetler Anadolu ve Rumeli Mdfaa-i Hukuk Cemiyeti ad altnda birletirilmitir.
Bu madde ile mill gler tek at altnda toplanmtr.
Blgesel mcadele yerine ulusal mcadele benimsenmitir.
Temsil Heyeti Dou illerinin tamamn temsil eder ifadesinin yerine Temsil Heyeti Btn Yurdu Temsil Eder
denilmi ve ye says 15e ykseltilmitir.
Bu madde ile Temsil Heyetinin yetki alan geniletilmitir.
I. TBMM alana kadar Kurtulu Savan Mustafa Kemalin bakanln yapt Temsil Heyeti yrtmtr.
Manda ve Himaye fikri bir daha gndeme gelmemek zere reddedilmitir.
Bu madde ile manda ve himaye fikri kesin ve son olarak reddedilmitir.
Tam bamszlktan dn verilmeyecei bir kez daha ortaya konmutur.
Mebusan Meclisinin toplanmas ve hkmet ilerinin Meclis tarafndan kontrol edilmesi iin almalara devam
edilecektir.
Bu madde ile ynetimde halk iradesine bir kez daha vurgu yaplmtr.
stanbul Hkmetinin almalar denetim altna alnmak istenmitir.

37

Her trl igal ve mdahaleye kar mcadele etme karar alnmtr.

Bamszl ve btnl bozmamas art ile d yardm alnabilecektir.
Milletin hakl sesini duyurmak ve halk mcadele konusunda bilgilendirmek amacyla, Sivasta rde-i Milliye adl bir
gazete karlmas kararlatrlmtr.

KONGRENN NEM VE SONULARI :

Sivas Kongresi her adan ulusal bir kongredir. (Toplan ve kararlar bakmndan)
Kongre Bakan Mustafa Kemaldir. (Tartmalara yol amtr.)
Mustafa Kemal kongrede Ya stikll, Ya lm diyerek hedefi belirlemitir.
Mill birlik ve beraberlik yolunda nemli bir adm atlmtr.
Tm mill cemiyetler, Anadolu ve Rumeli Mdfaa-i Hukuk Cemiyeti ad altnda birletirilmitir. Bylece Mill Mcadele
tek merkezden yrtlmtr.
Manda ve himaye kesin ve son olarak reddedilmitir. (En nemli tartma konusu)
Kongre srasnda yetki alan geniletilen Temsil Heyeti, Ali Fuat Paa (Cebesoy)y Kuvy-i Milliyenin Bat Cephesi
Komutanlna atamtr.
Temsil Heyeti bu gelime ile ilk kez yrtme yetkisini kullanmtr. Bu durum Temsil Heyetinin bir hkmet gibi hareket ettiini
gstermektedir.
Mustafa Kemal Ulusal hareketin lideri olmutur.
htilal nitelii tamaktadr(Amasya genelgesi ve Erzurum Kongresindeki gibi ).
Kongrenin setii Temsilciler Kurulu,TBMM alncaya kadar, Anadolu hareketini ynetti.
Misak- Millinin esaslar belirtilmi ve yeni Trk Devletinin temelleri atlmtr.
htilalci bir kongredir, hkmet deiiklii olmutur.
Milli mcadelenin plan izilmi ve milli egemenliin her eyin zerinde olduu belirtilmitir.
Bamszlk ve direnme karar alnmtr
stanbul ile Anadolunun balants kesilmi ve yetkili kurumun Temsil Kurulu olduu padiaha komutan ve valilere
bildirilmitir.
Damat Ferit Paa Hkmeti istifa etmek zorunda kalmtr.
Padiah, Anadoluda ki bu bakaldrya lml bakan Ali Rza Paa hkmetinin kurulmasn salamtr.
UYARI: Bu hkmet deiiklii Temsil Kurulu nun, stanbul Hkmetine kar ilk siyasal baarsdr
AMASYA GRMELER( 20 22 EKM 1919 ):.
stanbul Hkmetinin yeni bakan Ali Rza Paa baa geince Anadoluda lml bir hava yaratt ve yeniden iletiim
kuruldu.Bylece stanbul Hkmeti ile Temsil Heyeti arasnda grmeler yapld.
Grmeye Katlanlar:
stanbul Hkmeti Adna :Bahriye Nazr Salih Paa
Temsil Heyeti Adna : Mustafa Kemal,Rauf Orbay ve Bekir Sami Bey.
GRMELERDE ALINAN KARARLAR UNLARDIR:
Grmelerde ak ve imzal, ikisi gizli ve imzasz be protokol tespit edilmitir.
BRNC PROTOKOL
Ordunun siyasetle uramamas gerekir.
Hkmeti kk drc mdahalede bulunulmamaldr.
Hkmet aleyhine yaz yazlmamaldr.
KNC PROTOKOL
Aznlklara dengeyi bozacak ayrcalklar verilmemelidir.
Meclisin stanbulda almas uygun deildir.
Mondros Atekesi imzaland srada igal edilmemi snrlar korunmaldr.
NC PROTOKOL
Temsil Heyeti seimlere mdahale etmeyecektir.
Siyas partiler ve Hristiyan topluluklarn seimlere katlmas salanacaktr.
Mebuslarn seiminde tm serbestlik bulunmas gereinin hkmete emredilmi olmas dolaysyla seimlerin yaplmasna,
Cemiyet Heyet-i Temsiliyesince mdahale edilmemekte olduu belirtildi. Hatta tehcirle ilgisi olanlarn, ordudaki lekeli
kiilerin, ttihat Terakki yanllarnn mebus seilmemesi iin Heyeti Temsiliyece yardmc bile olunabileceine ve ayrca
Hristiyanlarn seimlere katlmalarnn salanmasna karar verildi
DRDNC PROTOKOL (GZL)
Gizli olarak kabul olunan drdnc protokol de unlar kapsyordu:
1- Baz komutanlarn ordudan karlmasna ve bir ksm subaylarn Harp Divanna verilmelerine dair Padiah iradeleri ve dier
emirlerin dzeltilmesi.
2- Maltaya srlm olanlar hakknda kendi memleketimizin ilgili mahkemelerinde kanun kovuturma yaplmak zere
stanbula getirilmeleri arelerinin aratrlmas.
3- Ermeni zalimlerinin de mahkemeye verilmesi (Meclis-i Mebusana braklacaktr).
4- zmirin boaltlmas iin stanbul Hkmeti tarafndan yeniden protesto yaplmas ve gerekirse gizli talimatla halka mitingler
yaptrlmas.
5- Jandarma Genel Komutan, Merkez Komutan, Polis Mdr ve Dahiliye Mstearnn deitirilmeleri (Harbiye ve Dahiliye
Nezaretlerince).
6- ngiliz Muhipler Cemiyetinin (kap kap dolap) halka kt mhrlettirmelerine engel olmak.

38

7- Yabanc parasyla satn alnm cemiyetlerin faaliyetlerine ve bu gibi gazetelerin zararl yaynlarna son verilmesi (Bilhassa
subay ve memurlarn bu gibi cemiyetlere girmelerinin kesinlikle yasaklanmas).
8- Aydn Kuv-y Milliyesinin glendirilmesi ve beslenmelerinin kolaylkla salanmas. (Bu husus Harbiye Nezaretince
dzenlenir. Donanma Cemiyetinin 400.000 lirasndan lzumu kadar, hkmet tarafndan, bu maksat iin ayrlabilir).
9- Mill Mcadeleye katlm memurlarn her tarafta tam bir sknet ve gvenlik salanncaya kadar yerlerinden
kaldrlmamalar ve mill davaya aykr hareket etmelerinden dolay millet tarafndan iten el ektirilmi memurlarla yeni
memuriyetlere tayinlerinden nce zel olarak grlmesi.
10- Bat Trakya gmenlerinin sevk ve naklinin salanmas.11 Acem Sadun Paa ve adamlarnn uygun ekilde
desteklenmesi.
BENC PROTOKOL (GZL)
Beinci ve son protokolde ise, Bar Konferansna gnderilecek heyet tespit edilmitir. Buna gre:
Delegeler:Tevfik Paa HazretleriBakanAhmet zzet Paa HazretleriAsker DelegeHariciye NzrSiyas DelegeReat
Hikmet BeySiyas Delege
AMASYA GRMELERNN NEM VE ZELLKLER
stanbul Hkmeti, Amasya Grmeleri ile Temsil Heyeti ve Anadoluda balayan ulusal hareketi ilk kez tanmtr.
Mustafa Kemal Paa ve Temsilciler Kurulunun, Sivas Kongresinden sonra stanbul Hkmetine kar kazand ilk siyas
baardr.
lk kez Temsil Heyeti ve stanbul Hkmeti birlikte hareket etmitir.
stanbul Hkmeti, Amasya Grmelerinde tespit edilen protokollerden sadece Mebusan Meclisinin almas ve seimlerin
yaplmas ile ilgili karar kabul etmi, dier kararlar otoritesini sarsmamak amacyla reddetmitir.
Grmelerde Mustafa Kemal ile Salih Paann fikir birliine varamad tek konu Mebusan Meclisinin alaca yerin
belirlenmesi konusu olmutur.
Yeri gelmiken hemen unu belirtmek gerekir. Kongrelerde olduu gibi, burada da Mustafa Kemali g duruma sokmak iin,
bulumadan iki gn nce Sivasta eyh Recep denilen birinin kard isyana benzer bir olumsuzluk vardr. Bu kii Sivasn
ileri gelenlerinden 160 kiinin de imzasn alarak Padiaha, Salih Paaya ve Amasyadaki Mustafa Kemale telgraf eker.Bu
telgraflarnda, Padiah ve Salih Paaya sadakat, Mustafa Kemale ise tehdit yadrr. Tabi ki, Mustafa Kemalin duruma el
koymas ile, Sivas Valisi 19 Ekimde bata eyh Recep olmak zere baz kiileri tutuklayarak olay bastrr. Bylece Mustafa
Kemal Amasyadaki grmelere rahat bir ortam iinde girme olana bulur.
TEMSL HEYETNN ANKARAYA GEL ( 27 ARALIK 1919 ) :

Amasya grmelerinin (Mlakatnn)ardndan Sivasa geen Mustafa Kemal Paa komutanlarla yapt bir grme ile Mebusan
Meclisinin almalar ile ilgili eitli kararlar almtr.
Amasya Grmelerinde salanan uzlama sonucunda Anadoluda seimler yaplmtr. Seilen mebuslar stanbulda toplanacak
olan Mebusan Meclisi almalarna katlmak iin yurdun her yerinden yola kmlardr.
Erzurum Mebusu(milletvekili) seilmi olan Mustafa Kemal Paa stanbulda toplanacak olan Mebusan Meclisinin gven
iinde alt grlene kadar Temsil heyetiyle birlikte Ankarada kalmay kararlatrmtr.
Temsil heyetinin Ankaraya Gelmesinin Nedenleri:
gale uramam, gvenli bir blge olmas,
Anadolunun tam orta noktasnda yer almas,
Ulam olanaklarna sahip olmas
Haberleme olanaklarna sahip olmas
20. Kolordunun burada olmas
stanbulda almas kesinleen Mebusan Meclisinin almalarn yakndan takip etmek
Meclise giden milletvekillerinin bir ounun yolunun Ankaradan gemesini deerlendirerek bu milletvekilleriyle grmek
Bat cephesindeki gelimeleri yakndan takip edebilmek
Milli Mcadele yanls olan Ankara halkndan destek almak
27 Aralk 1919da Temsil Heyeti ile birlikte Ankaraya gelen Mustafa Kemal Paa stanbula gidecek olan baz milletvekilleriyle
grerek onlardan u isteklerde bulunmutur:
stek:Yeni alan Mebusan meclisinde Mdafaa-i Hukuk grubu adyla bir grup kurulmaldr.
Yorum: Bylece Sivas Kongresi kararlarnn kabul ettirilebilmesi daha da kolaylaacaktr.
stek: Sivas Kongresi kararlar Mebusan meclisine kabul ettirilmelidir.
Yorum: Bu kararlar Mustafa Kemal Paa ve toplantya katlan milletvekilleriyle son kez dzenlenmi ve bylece Misak- Milli
tasla hazrlanmtr.
stek: Mebusan Meclisinin stanbul dnda toplanmas salanmaldr.
Yorum: Meclisin itilaf devletlerinin basksndan kurtarlarak hibir etki altnda kalmadan milli kararlar alabilmesini salamak
amalanmtr.
stek:Mustafa Kemal Paa meclis bakan seilmelidir.
Yorum: Bu ekilde Mebusan Meclisinin de Mustafa Kemal Paann ynetimine alnmas dnlmtr.Bylece ulusal
direniin Osmanl devletinin en yetkili kurumu tarafndan ynetilmesi amalanmtr.
Bu grmelerden sonra Ankara milli mcadelenin merkezi haline gelmi TBMM bu ehirde alm ve 13 Ekim 1923te
Ankarann Bakent olduu ilan edilmitir
Mebusan Meclisinin stanbulda toplanmas kararndan sonra Temsi Heyeti, genel durumu daha yakndan izlemek iin
Ankaraya geldi.
Bu dnemden itibaren Ankara Kurtulu Savann merkezi oldu.

39

27 Aralk 1919da Ankaraya gelen Mustafa Kemal, burada Ankara Ziraat Okuluna yerlemitir. Bu aamadan sonra
Ankaray Temsil Heyetinin ve Mill Mcadelenin merkezi yapmtr.
Heyeti temsiliyenin Ankaraya gelmesi Ankarann Milli Mcadelenin merkezi ve yeni kurulan devletin bakenti olmasn
salamtr.
Heyeti temsiliye, radei Milliye Gazetesinin ismini Hakimiyeti Milliye olarak deitirmitir.
M.KEMALN STEKLER NEDEN KABUL GRMED?
1.stanbul giden mebuslar basklar nedeniyle bunlardan bazlarn gerekletiremediler.
2.M.Kemalin emirleri dorultusunda mecliste Milli Mcadelenin gayelerini temsil eden ve Misak- Milli nin ilan edilmesini
salayan Felah- Vatan (Vatann Kurtuluu) Grubu oluturuldu.
3.Bu grubun almalar sonucunda Son Osmanl Mebusan Meclisinin almalar sonucunda 28 ocak 1920deMisak- Milli
(Milli Yemin ) ilan edildi
Mustafa Kemal stanbula arlmasna ramen gitmemitir. nki stanbul igal altndayd ve kendisi hakknda
tutuklama emri bulunduu iin stanbula gitmemitir.
Mustafa Kemal Meclisin stanbulda Toplanmasn neden stemiyordu?
stanbul igal altndayd, burada toplanacak meclisin millet iradesini yanstacak kararlar almasnn mmkn olmayacan
biliyordu.
SON OSMANLI MEBUSAN MECLSNN TOPLANMASI ( 12 OCAK 1920) :
Trk Kurtulu Sava'nn siyas manifestosu olan alt maddelik bildirinin addr. stanbul'da toplanan son Osmanl Mebusan
Meclisi tarafndan 28 Ocak 1920'de oy birlii ile kabul edilmi ve 17 ubat'ta kamuoyuna aklanmtr. Bildiri, I. Dnya
Sava'n sona erdirecek olan bar antlamasnda Trkiye'nin kabul ettii asgari bar artlarn ierir.
Toplantdan kan kararlar: zellikle Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti yesi milletvekillerinin youn abasyla gizli bir oturumda daha
nce Mustafa Kemal Atatrk tarafndan hazrlanan Misak- milli (Milli Ant)'nin kabul edilmesi (28 Ocak 1920).
Bildiri mecliste Ahd- Mill Beyannamesi adyla kabul edilmi, ancak daha sonra "Misak- Mill" olarak anlmtr. Her iki deyim
Ulusal Yemin anlamna da gelir. Trkiye Cumhuriyeti'nin snrlar, byk lde, Misak- Mill ilkeleri dorultusunda
olumutur.
Misak- Mill 'nin ana hatlar Erzurum Kongresi (22 Temmuz - 7 Austos 1919) ve Sivas Kongresi'nde (4-11 Eyll 1919)
biimlendi.
Sivas Kongresi'nin talepleri dorlultusunda Osmanl hkmeti 11 Eyll'de genel seim karar ald. Kasm aynda yaplan
seimlerde, Anadolu'nun her ilinde Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin gsterdii adaylar kazand. Seilen adaylar Aralk ay ve 1920
Ocak aynn ilk gnleri boyunca ikier er kiilik gruplar halinde Ankara'ya gelerek Mustafa Kemal Paa ve Heyet-i Temsiliye
(Temsil Heyeti) yeleriyle grtler. Bildiri metni bu grmelerde son halini ald. Heyet-i Temsiliye yelerince imzalanan
metin, Trabzon mebusu Hsrev Sami Bey (Gerede) araclyla stanbul'a gnderildi.
12 Ocak 1920de stanbulda almalarna balayan Meclis, ynetim organlarn setikten hemen sonra bildiri konusunu ele ald.
28 Ocak'ta yaplan bir kapal oturumda Ahd- Mill Beyannamesi kabul edildi. 12 ubat'ta Edirne mebusu eref Beyin nerisi
zerine, beyannamenin btn dnya parlamentolarna ve basna aklanmasn kararlatrld.
Beyannamenin kabul ve yaymlanma biimiyle ilgili henz akla kavuturulmam baz noktalar mevcuttur. Her eyden nce
beyannameye ilikin grmeler ve zgn metin Meclis-i Mebusan zabtlarnda yoktur. Bu durumda beyannamenin resmi bir
oturumda deil, (Meclis yelerinin tmne yaknn kapsayan) Felah- Vatan grubunda kabul edilmi olduu ihtimali dile
getirilmitir. ngiliz bykelisi Sir Horace Rumbold, "yaynlanm hibir imza listesi yoktur" diyerek, izlenen prosedrn
misakn geerliliini kukulu kldn iddia eder.
Bunun yan sra Ankara'da hazrlanan 8 maddelik metinle stanbul'da kabul edilen 6 maddelik metin arasnda da farklar vardr.
Ankara metninde bulunan, sava sulularnn cezalandrlmasna ilikin madde son metinden karlmtr. Ankara metninde iki
ayr maddede yazlan mtareke snr ve Mslman halkn blnmezlii konular stanbulda birletirilmitir. Son maddede
Milletler Cemiyetini savunan bir ibare stanbulda ilan edilen metinden karlmtr.
En nemli belirsizlik birinci maddededir. Ankara'da dzenlenen metinde, Mondros Mtarekesiyle belirlenen snrlarn iinde
yaayan Osmanl slam ounluunun blnmez bir btn olduu vurgulanrken, stanbulda bu ifadebaz kaynaklara gre -mtareke izgisinin iinde ve dnda yaayan Osmanl slam ounluu olarak deitirilmitir. Yaymlanm olan Misak-
Mill metinlerinin bir blmnde "ve dnda" deyimi vardr, bir ksmnda ise yoktur. Misak- Mill 'nin can damarn oluturan
snrlar meselesindeki bu belirsizlik dikkat ekicidir.
21 Aralk 1918 tarihinde padiah tarafndan datlan Osmanl Me-busan Meclisi ile ilgili olarak 1919 Ekim aynn ortalarnda
Amasya Proto-kolnn baarl bir uzants olarak genel seimler yaplmaya baland. 1908 tarihli ntihab Mebusan Kanunu
Layihas uyarnca yaplan se-imlerde dil, din, rk ayrm yaplmam; semen ya 25, seilme ya ise 30 olarak
uygulanmt.Seilme iin Trke bilmenin zorunlu kabul edildii seimlerde, kadnlarn oy hakk henz yoktu. Aznlklarn katlmama karar ald, Hrriyet ve tilf Partisinin de boykot ettii seimler de genel olarak cephe ekimiti: Baz Hrriyet ve
tilf Partililer, Te-ceddt Frkas ad altnda eski ttihatlar ve ARMH-C yeleri. Sonularn Kasm aynda alnmaya baland
seimleri stanbulda ttihatlar, Ana-doluda ise hemen her yerde ARMH-C yeleri kazanrken, Mustafa Kemal Paa da 7
Kasmda Erzurum milletvekili seilecekti. Mustafa Kemalin stanbulun igal altnda bulunmas nedeniyle Meclis-i Mebusann
stan-bulda toplanmasnn sakncal olacana dair tm srarlarna ramen stanbulda toplanmas kararlatrlmtr. Bu srarnda
baarya ulaama-yan Mustafa Kemal Paa, Mebusan Meclisinin toplantlarn yakndan izlemek ve gerektiinde talimat
verebilmek iin iin 27 Aralk 1919 da Anka-raya gelmitir. Artk Anadolunun ynlendirici ve itici gc Kemalist ha-reket,
karargh noktas da Mustafa Kemal Paann geliiyle birlikte 27 Aralktan itibaren Ankara olacaktr.
Mustafa Kemal Paa, yeni alacak Mecliste bir Mdafaa-i Hukuk gurubunun oluturulmas ve kendisinin de bu guruba bakan
seilmesi beklentisi iindeydi. Ancak Meclisin 12 Ocak 1920de almasnn ardndan, stanbuldaki yerlerini alan milletvekilleri
Mustafa Kemal Paaya Ankarada verdikleri szn aksine bir Felah- Vatan gurubu oluturacaklard. Bununla birlikte, bu

40

gurup da 80 yesiyle 140 kiilik Meclisin te ikisini oluturan nemli bir gt ve en azndan, temelleri Anadoluda atlm olan
Misak- Millnin Osmanl parlamentosunda onaylanmasn salayarak nemli bir baar elde edecekti.
MSAK-I MLL KARARLARI ( 28 OCAK 1920 ) :
Misakmill metni 28 Ocak 1920de son Osmanl Mebusan Meclisi tarafndan kabul edildi. Mill Ant anlamn tayan
Misakmillnin baz maddeleri unlardr:
Osmanl Devletinin Mondros Atekes Anlamasn (30 Ekim 1918) imzalad tarihte dman ordularnn igali altnda bulunan
Arap memleketlerinin durumu, halkn serbeste verecekleri oya gre belirlenmelidir. Bu mtareke hududu iinde Trk ve slam
ounluu bulunan ksmlarn tm, hibir ekilde ayrlk kabul etmez bir btndr.

atana katlm olan sancakta (Elviyeiselase; Kars, Ardahan, Batum) ve Bat Trakyada gerekirse halkn
oyuna bavurulmasn kabul ederiz.

anakkale ve
stanbul Boazlarndan geii ilgili devletlerin oy birlii ile verecekleri karara baldr.

tarafmzdan kabul ve temin

edilecektir.

ik gelimemizi engelleyen siyasi, adli ve mali snrlamalar (kapitlasyonlar) kaldrlmaldr.

*****Balklar halinde misakmilli kararlar*****
Kapitlasyonlar
Siyas, adl ve mal gelimemize engel olan her trl snrlamalar (kapitlasyonlar) kaldrlacaktr.
Kapitlasyonlara ilk kez kar klmtr.
Ekonomik bamszlk hedeflenmitir.
Boazlar
stanbulun ve Marmara Denizinin gvenlii salanmaldr.
anakkale ve stanbul Boazlarnn dnya ticaretine ve ulama almas konusunda ilgili devletlerin oy birlii ile verecei
kararlar geerli olacaktr.
Osmanl Borlar
Sadece mill snrlar iinde kalan blgelerin borlar kabul edilmi, dierleri reddedilmitir.
Dyn-u Ummye borlarnn taksimi grlmtr.
Snrlar
Halkn oyu ile anavatana katlm olan sancakta (Elviyeiselase; Kars, Ardahan, Batum) ve Bat Trakyada gerekirse halkn
oyuna bavurulmasn kabul ederiz.
Mondros Atekes Antlamasnn imzaland srada igal edilmemi olan ve Trk-Mslman ounluun olduu yerlerin tm
(Mill Snrlar) bir btndr ve blnemez.
- Mondrostan nce igal edilmi olan blgede ise halk oylamasna gidilecektir.
* Kars, Ardahan, Batum (Elviyay Selase)
* Bat Trakya
* Araplarn yaad blgeler
Aznlklar
Aznlklarn haklar, komu memleketlerdeki Mslman halklara verilen haklar kadar olacaktr.
Uluslararas eitlik ilkesi n planda tutulmutur.
NEM VE SONULARI :
nemi :
o Yeni kurulacak Trk devletinin snrlarn tespit etmitir.
o Erzurum ve Sivas Kongresi kararlarna dayanr.
o Son Osmanl Mebuslar Meclisince belirlenmi, ilk TBMM tarafndan gerekletirilmitir.
o Kabul edilebilecek askeri artlar ierdiinden bir bar program niteliindedir.
o Wilson ilkeleri esas alnmtr.
Sonular :
o Seimlerin yaplmasna ve meclisin almalarna mdahale etmeyen itilaf devletleri, Misak- Millinin ilann byk bir aknlk
ve fke ile karlamlardr.
o stanbul Hkmetine bask yapmlar, Ali Rza Paa istifa etmi, Salih Paa hkmeti kurulmutur.
o stanbulu igal etmilerdir. (16 Mart 1920) Bylece Osmanl Devleti bir kez daha fiilen sona ermitir.
o Meclis datlm, yelerinin bir ksm tutuklanp srgn edilmitir.
o Mebuslarn bir ksm Anadoluya kaarak Milli Mcadelenin kadro ynyle glenmesini salamlardr.
o stanbulun igalini knayan ve basklara ramen Milli Mcadeleye kar olduunu bildirmeyen Salih Paa istifa etmek zorunda
kalmtr. Damat Ferit Paa yeniden hkmeti kurmutur.
o Bylece Temsil Heyeti ile stanbul Hkmeti arasnda balayan yaknlama tekrar gerilimli bir hale dnmtr.
o Mustafa Kemal kurtulu hareketinin padiah ve halifenin de kurtuluunu amaladn belirtmitir.
Not : Bylece milli birlik ve btnln salanmasna allmtr.
o Anadoluda yeni bir meclisin toplanmas tartmasz kabul edilir hale gelmitir.

41

STANBULUN GAL ( 16 MART 1920 ) :

Misak- Millinin ilanndan rahatsz olan tilaf Devletleri bask yapnca, basklara dayanamayan Ali Rza Paa Hkmeti istifa
etmek zorunda kald.
Yerine Salih Paa hkmet kurdu.Meclisten byle bir karar beklemeyen tilaf Devletleri Anadolu ya gzda vermek iin
meclisi datarak stanbul u resmen igal ettiler.
Baz Milletvekilleri tutuklanarak Malta adasna srgn edildi (Rauf Orbay,Edirne Milletvekilleri eref ve Faik)
Bir ok resmi daire igal edildi. Kaabilen Milletvekilleri Ankaraya geldiler.
Uyar Manastrl Hamdi Efendi adnda yurtsever bir telgrafdan rendi.
stanbulun galine Kar Mustafa Kemal in Anadoluda Ald Tedbirler
stanbul ile iletiim hemen kesilecektir
stanbuldaki tutuklamalara karlk , Anadoluda itilaf devletlerinin subaylarnn tutuklanmas karar alnd.
stanbul ve Adanadan Anadoluya yaplacak her trl sevkiyat nlemek iin Geyve ve Ulukla demir yollar tahrip
edilecektir.
stanbula vergi,para ve deerli maden gnderilmesi yasakland.
Anzavur Ayaklanmasn destekleyen Eskiehir ve Afyondaki ngiliz birliklerinin silahlar elinden alnacaktr.
NEML NOT:
13 KASIM 1918- stanbul un fiili gali (itilaf donanmalarnn stanbula demir atmas)
16 MART 1920-stanbul un resmi igali (Misak Mlilliden sonra stanbul igal edilmitir )
NEML NOT:
11 NSAN 1920de Mebuslar Meclisi Padiah Karar ile kapatld. Bu gelimeler zerine M. Kemal, Mcadeleyi padiah
adna yrttn aklamtr.

STANBULUN GALNDE YAANAN NEML OLAYLAR 16 MART 1920

stanbul'un igalini Ankara, Manastrl Hamdi adndaki bir telgraf memurundan renmiti. Mustafa Kemal "srpriz"
gelmeyen bu gelime karsnda alnacak siyasi, idari, askeri nlemleri ve Temsilciler Kurulu'nda saptayarak, Anadolu'daki
btn Mdafaa-i Hukuk rgtlerine ve askeri birimlere bildirilmesini ngrmtr. Yaynlanan ilk genelgede; igalin
mitingler ve protesto telgraflar ile knanmas istenmi ve zellikle de Hristiyan halka kar olumsuz davranlarda
bulunulmamas istenmitir.
tilaf Devletleri'nin stanbul'dan sonra, Anadolu'da da yeni igal eylemlerine girimesini nlemek, stanbul ile olan haberleme ve
ulam gvence altna almak amacyla askeri nlemler alma yoluna da gidilmitir. stanbul'un grevden ald Ali Fuat
(Cebesoy) Paa, 20. Kolordu Komutanl'na yeniden getirildi. Bir yandan, aralarnda ngiliz Yzbas Rawlinson'un da
bulunduu Anadolu'da grevli tilaf Devletleri subaylar tutuklanrken, bir yandan da stanbul'dan yaplmas olas bir
harekata kar Geyve Boaz'nda askeri nlemler arttrld. Demiryollar ve telgraf istasyonlarnda da daha sk nlemler alma
yoluna gidildi.
Ekonomik bakmdan sknt iinde bulunan Temsilciler Kurulu ise, 18 Mart'ta Temsilciler Kurulu Bakan Mustafa Kemal
imzasyla yaynlad genelgede; Osmanl Ziraat Bankas ubeleri ile Dyun-u Umumiye ve Reji darelerinin mal ve parasal
varlklarnn,Temsilciler Kurulu'na bildirilmesini ve bu kurulularn stanbul'a para aktarmalarnn nlenmesini istedi.
stanbul'un igali karsnda Temsilciler Kurulu'nun belirledii nlemlerin ou askeri ve idari organlarca uygulanmaya
konulmutur. Ancak, Konya'daki Kolordu Komutan Fahrettin (Altay) ile Bandrma'daki Kolordu Komutan Yusuf zzet
(Met) Paalar bu karara uymamtr. Edirne'deki I. Kolordu Komutan Cafer Tayyar (Eilmez) Paa ise, 16 Mart 1920'de
stanbul Hkmeti ile ilikilerini kesmi, blgesinde skynetim ve seferberlik ilan etmi, sivil ynetimi Kolordusu'na
balam, bankalar ve mal sandklarndaki paralara el koyarak,Temsilciler Kurulu kararlarndan daha sert nlemler almak
yoluna gitmiti.
stanbul'un igali, Balkesir Kongresi gnlerine rastlad iin, bu ilin tepkisi de byk olmutur. gal, 18 Mart'ta Balkesir'de
dzenlenen byk bir miting ile knanmtr. Tmen Komutan Albay Kzm (zalp) bir bildiri yaynlayarak, blgedeki sivil
ynetimi komutanlna, dolaysyla da Temsilciler Kurulu'na baladn aklam ve bu karar Balkesir Kongresi'ne de kabul
ettirmitir.

GAL KARISINDA SARAY VE HKMETN TUTUMU;

gal srasnda stanbul'da, Salih Paa Hkmeti ibanda bulunmaktayd. Hkmet igal karsnda nlemler alma yoluna
gitmemitir. Ancak Salih Paa tilaf Devletleri'nin igal bildirisine, bir anlamda kamuoyunun tepkisini nlemek amacyla, kar
bildiri yaynlayarak yant verme yoluna gitmitir. Bu bildiride vurgulanan atekes koullarna gre; bakentte igali gerektirecek
herhangi bir karklk olmad, Anadolu eylemine de Yunan igali, Ermenistan ve Pontus projelerinin neden olduudur.
Gerek Hkmet ve gerekse Harbiye Bakan Fevzi (akmak) Paa tarafndan askeri makamlara gnderilen emirde ise,
stanbul'un igalinin Yksek Bar Konseyi karar dorultusunda yapld, barn salanabilmesi iin skun ve gvenliin
korunmas, igal hareketlerine kar konulmamas istenmitir.
Sadrazam Salih Paa, stanbul'un igali karsnda Ankara'nn tepki iine girmesini nlemek, stanbul ve Meclis'in durumu
hakknda bilgi vermek amacyla, Meclis'in de onayyla Ankara'ya gnderilecek bir Mebuslar Heyeti (Milletvekilleri Kurulu)
oluturmutur.
Oluturulan bu kurulun Ankara'ya gidii, Meclis'in almalarna ara verme kararndan sonra gereklemitir. 26 Mart'ta
Sadrazam Salih Paa ile grtkten sonra yola kan bu kurul, Yusuf Kemal (Tengirenk), Dr. Rza Nur, Hoca Vehbi ve
Abdullah Azmi'den olumaktayd. Bu kurulu Ankara'ya getiren trende Celalettin Arif, Dr. Adnan Advar, Hsrev Gerede,
Cami Baykut, Yunus Nadi ve Halide Edip de bulunmaktayd. Bu Milletvekilleri Kurulu stanbul'a dnmeyip, Ankara'da
toplanacak olan Byk Millet Meclisi'ne katlacaklardr.
Bu gelimeler srasnda, Anadolu eylemine kar yeni nlemler alnmas isteklerini Hkmet'e kabul ettiren tilaf Devletleri,
Harbiye Bakanl'n ngiliz Generali Schmalwolf'un denetimi altna aldktan sonra Harbiye Bakan Fevzi akmak'a bir emir
yaynlattrmlardr. Bu emir ile Tmgeneral Yusuf zzet (Met), Anadolu'daki askeri birliklerin bana komutan olarak

42

atanmaktayd. Buna gre ama; Anadolu'da Temsilciler Kurulu'nun arkasndaki askeri destei kaldrmak, bylelikle Mustafa
Kemal'i safd etmekti. Anadolu'daki baz komutanlarn (rnein:12. Kolordu Komutan Fahrettin Altay) atamay kabullenip, 14.
Kolordu Komutan Yusuf zzet'in emrine girmesi karsnda, Temsilciler Kurulu nce, bu komutanlar Anadolu eyleminin iine
ekmek, bu olmazsa, onlarn yerine Anadolu eyleminden yana olan baka komutanlarn geirilmesi abas iine girmitir.
Kzm Karabekir ve Ali Fuat Cebesoy'un giriimleri ve Salih Paa Kabinesi yerine, ngiliz yanls Damat Ferit'in 5 Nisan'da
yeniden hkmeti kurmas sonucunda; Nisan ay iinde nce Fahrettin Altay, daha sonra da Yusuf zzet, stanbul
Hkmeti yerine,Temsilciler Kurulu'nun emir ve komutas altna girmilerdir.
27 Nisan'da da Fevzi akmak Ankara'da Mustafa Kemal ve btn milletvekillerince cokuyla karlanm ve Birinci
TBMM Hkmeti'nde de Milli Mdafaa Vekillii (Milli Savunma Bakanl) grevine seilmitir.
stanbul'da ise igal gleri, zellikle eski ttihatlara kar geni apl bir tutuklama kampanyas balatmlardr. stanbul
Komutan Tmgeneral Ali Sait ile Anadolu eyleminden yana olan gazetecilerden Velit Ebuzziya, Sleyman Nazif, Celal Nuri
(leri) ve Ahmet Emin (Yalman) tutuklandktan sonra Malta'ya srgne gndermilerdir.

KUVA-YI MLLYECLER'N AS LAN EDLMES

tilaf Devletleri, Salih Paa Kabinesi'ne Mustafa Kemal'i ve Kuva-y Milliye yneticilerini asi ilan ettirmek iin byk aba
harcamlar, ancak baarl olamamlard. Salih Paa Kabinesi, 2 Nisan'da bu basklar karsnda istifa edince, hkmeti kurma
grevi Damat Ferit'e verilmitir. 5 Nisan 1920'de drdnc defa Sadrazamla getirilen Damat Ferit, Anadolu eylemini
ortadan kaldrabilmek iin,10 Nisan'da Kuva-y Milliye'yi bir isyan hareketi olarak sulayan bildiri ile asilerin
ldrlmelerinin eriat ynnden gerekli olduuna ilikin eyhlislam Drrizade Abdullah'n hazrlad fetvay, ngiliz
uaklaryla Anadolu'nun en uzak kelerine kadar attrmtr.
Hkmet bildirisinde, Trk Ulusu'nu 1. Dnya Sava'na sokanlarn imdi de kar salamak iin fitne ve fesada yol atklar,
halktan zorla para ve asker topladklar, vermeyenleri cezalandrdklar vurgulandktan sonra, bu kiilere kananlarn bir hafta
iine piman olduklarn bildirmeleri halinde affedilecekleri, dierlerinin ise iddetle cezalandrlacaklar belirtilmekteydi.
eyhlislam Drrizade Abdullah fetvasnda ise; Kurtulu Sava'n rgtleyip ynetenlerin yce Halifelik makamna ihanet
ettikleri, bu nedenle de lkede fitne yaratmaya alan bu asilerin ldrlmelerinin dince gerekli olduu vurgulandktan sonra,
Halife Ordusu'na katlarak asileri(Kuva-y Milliyecileri) ldrenlerin gazi, asilerce ldrlenlerin ehit saylaca belirtilerek
Anadolu insann birbirine krdrma eylemine bavuruluyordu.
MECLS- MEBUSAN'IN DAITILMASI
Bakent'in igali ve igal kuvvetlerince Meclis'in de baslarak Anadolu eyleminden yana olan Mebusan Meclisi yelerinden
Hseyin Rauf (Orbay) ile Emekli Albay Kara Vasf'n tutuklanmas, Meclis'in 17 Mart oturumunda iddetle protestolara
neden olmutur. 18 Mart'ta ise, Rza Nur ve 16 milletvekili arkadann verdikleri "gvenli bir ortamda grev yapma
olanann domasna kadar ,meclis grmelerinin ertelenmesi" nergesi kabul edilerek, Mebusan Meclisi almalarna ara
vermitir.
Padiah'n atad yelerden oluan Ayan Meclisi ise, igale ve tutuklamalara ayn tepkiyi gstermedii gibi, Mebusan
Meclisi'nin tatil kararna da kar km ancak tartmalar srasnda salonda gerekli ounluk kalmaynca Mebusan Meclisi'nin
ald "almalara ara verme" karar konusunda herhangi bir karar alamamtr.
Mebusan Meclisi'ndeki tepkiler, kimi milletvekillerinin Anadolu eylemine katlmak iin Ankara'ya gitmeleri, Padiah ve
ngilizler tarafndan benimsenmediinden Mebusan Meclisi'nin Anayasa'nn 7. maddesine dayanarak Padiah tarafndan
datlmas kararnn alnmasna yol amtr.
11 Nisan 1920 tarihli bu kararda, Mebuslar Meclisi'ni datma gerekesi "zorunlu siyasal nedenlere" dayatldktan sonra, 4
ay iinde yeniden seimlere gidilerek, yeni bir parlamentonun oluturulaca vurgulanmaktayd. Ancak artk stanbul'da yeni
bir parlamento toplanmasna gerek kalmayacakt.
LA BLG
MALTA SRGNLERNN BAZILARININ SM LSTES
Yunus Nadi Abalolu
Gazeteci, Yeni Gn gazetesi sahibi, Anayasa Mahkemesi Bakan
Ali hsan Sabis
eski 6. Ordu komutan
brahim Ahmet
Ali hsan Paa'nn emir onbas, tutuklanan komutanndan ayrlmam, gnll srgne gitmitir
Fazl Berki Tmtrk
eski ankr mebusu
rgpl Mustafa Hayri Efendi
eyhlislam
Hseyin Cahit Yaln
stanbul mebusu, gazeteci
smail Canbulat
eski Dahiliye Nazr
Mithat kr Bleda
eski Maarif Nazr, Burdur Mebusu, ttihat ve Terakki Genel Sekreteri
Cihangirzade brahim Bey
Gneybat Kafkasya Cumhuriyeti Cumhurbakan
Tevhidddin Mamilolu
Gneybat Kafkasya Cumhuriyeti Emniyet Mdr
Stefani Vafiades
Gneybat Kafkasya Cumhuriyeti Rum ura yesi, Sosyal Yardm Bakan
Ahmet Aaolu
Afyonkarahisar mebusu, Darlfnn hocas, yazar
Halil Mentee
ttihat ve Terakki yesi
Hseyin Tosun
Milli Telgraf Ajans sahibi ve mdr
Mahmut Kamil Paa
eski 5. Ordu Komutan
Sait Halim Paa
Prens, eski Sadrazam
Ziya Gkalp
Ergani-Maden Mebusu, Darlfnn hocas, yazar
Faik Kaltakkran
mebus
Hasan Tahsin Uzer
eski am ve Erzurum valisi
Hseyin Rauf Orbay
eski Bahriye Nazr, Sivas mebusu
smail Cevat obanl
komutan

43

Mehmet Esat Ik
Kara Vasf (Mustafa Vasf Karakol)
Ahmet Emin Yalman
Ali etinkaya
Mustafa Abdlhalik Renda
Eref Sencer Kuuba

askeri tabip
Karakol Cemiyeti'nin kurucusu
Gazeteci
eski Afyon mebusu
eski Bitlis Valisi
Tekilat- Mahsusa

T B M M NN AILMASI (23 NSAN 1920 ) :

stanbul Meclisi'nin igal edilmesine ve milletvekillerinin tutuklanmasna tepki gsteren milletvekilleri, stanbul'da gvenlik
salanncaya kadar, toplantlara ara verdiler. Artk stanbul'da meclisin zgrce alabilmesi olanakszd. Bu gelime,
Temsilciler Kurulu Bakan Mustafa Kemal'in 19 Mart 1920 tarihinde bir seim bildirgesi yaymlanmasna neden oldu.
Bu dorultuda, hemen seimlerin yaplmasna baland. Daha nce, stanbul meclisine seilen yelerin de yeni meclise
katlabilmelerine olanak salanmt.
Ankara'da, Birinci Dnya Sava srasnda ttihat ve Terakki Kulb olarak yapmna balanan, ancak yapm yarda kalan
bina (Ulus'ta bulunan bugnk Kurtulu Sava Mzesi), Ankarallar'n katklar ile bitirildi. Toplant salonu; okullardan
getirilen sralar ve marangozlarn acele ile yaptklar bir krs ve gaz lambas ile kullanlr hale getirildi. Yeni meclise,
bugnk Trkiye snrlarnn her yerinden milletvekilleri gelmeye balad.
Meclise; bu meclisin stnde hi bir g tannmad iin "Byk" sfat; Trkiye'yi temsil eden ulusal bir nitelii olduu iin
de, "Trkiye" ad eklenerek, Trkiye Byk Millet Meclisi eklinde bir isim verildi.
Trkiye Byk Millet Meclisi , 23 Nisan 1920 Cuma gn, Ankara Hac Bayram Camii'nde yaplan bir dinsel trenden sonra
ald. En yal ye olan Sinop milletvekili erif Bey, ilk oturuma bakanlk etti. Meclis'in ilk oturumuna, toplam 115
milletvekili katld. Bu say ileriki gnlerde oalarak, zamanla 400' at.
Trkiye Byk Millet Meclisi'nin 24 Nisan'da yapt toplantda, Mustafa Kemal Paa bakanla bir nerge vererek ;
**Meclisin stnde hibir gcn bulunmadnn kabuln,
**Padiah ve halife yerine, geici olarak da olsa, bir vekil atanmamasn,
**Meclise kar sorumlu bir hkmetin kurulmasn,
**Hkmete, Meclis Bakan'nn bakanlk etmesini,
**Padiah ve halifelik makamnn geleceinin, meclis tarafndan belirlenmesini, istedi.
Bu nergenin kabulnden sonra, M. Kemal TBMM Bakanl'na seilmitir. 3 Mays 1920'de TBMM'nin setii ilk
hkmet, 5 Mays'ta on bir Bakan ile greve balamtr. Bu Meclis, Trk tarihinde, ulusal egemenlik uygulamasn ilk
gerekletiren meclistir.
Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi'nin temel niteliklerini maddeler halinde yle toplayabiliriz :

lk Meclis, eitli kesimlerden dnya grleri farkl insanlar tek bir ama etrafnda toplamt.

lk TBMM, kurucu meclislerin sahip olduu haklardan daha geni haklara sahipti. Yukarda esaslar belirtilen nergenin ilk
maddesinde, "hkmet kurmak zorunludur" ilkesini kabul etmekle ve 20 Ocak 1921 tarihinde Tekilat- Esasi ad verilen
bir anayasa yapt iin de kurucu bir meclis niteliine sahiptir.

Ayn nergenin ikinci maddesiyle, geici bir bakan semek ya da Padiah vekili atamay reddetmekle devamlln ifade etmiti.

nergenin 4. maddesinde, kendisini ulusal iradenin en stn temsilcisi olarak ilan etmi , stanbul Hkmeti'ni hukuken yok
saymtr.

Millet Meclisi, kabul ettii bu esaslarla yeni bir devlet kurmu oluyordu.

lk Meclisin en nemli zelliklerinden biri "gler birlii" ilkesine gre almasyd. Buna gre Meclis, hem yasalar karan
hem yasalar bizzat uygulayan durumundayd. Zaman zaman da mahkeme gibi adli kararlar veriyor ve bu kararlar bizzat
uygulatyordu. lk meclisin byle bir nitelie sahip olmasnn temel nedeni uydu: Ortam, abuk karar vermeyi ve verilen
kararlar derhal uygulamaya koymay gerektiriyordu.

lk Meclis, Anayasa'da kabul ettii "egemenlik kaytsz artsz milletindir" eklindeki birinci madde ile siyasal dzeni (Meruti
Monariyi) deitirmitir. Bu nedenle, ihtilalci bir nitelie sahiptir. Ulusal birliin salanmas iin vatann kurtuluunu n planda
tutmu, Padiahlk ve Halifelik kurumlarna o gnn koullar gerei dokunulmamtr.
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o

LK TBMMNN ZELLKLER
gallere kar oluan direni tek bir at altnda toplanmtr.
Milletin iradesi lke ynetiminde egemen klnmtr(Ulusal egemenlik gerekleti-rilmitir.)
Osmanl Mebusan Meclisi milletvekilleri de TBMMye katlmlardr .Bu ynyle TBMM farkl grteki kiilere de ak
olduunu gstermitir.
TBMM gler birliini benimsemitir. Bu nedenle olaan st yetkilere sahip meclis ya da ihtilalci meclis unvanlarn
almtr.
Kurtulu Savandaki btn savalar ilk TBMM tarafndan ynetildii iin bu meclise sava meclisi de denilmitir.
Yeni Trk devletinin ilk kurumlarn kurmas ve temel yasalarn kabul etmi olmas nedeniyle kurucu meclis olarak da
adlandrlmtr.
TBMMnin almasyla Temsil heyetinin grevi sona ermitir.
tilaf Devletleri temsilcilerine telgraflar ekilerek stanbul Hkmeti ile imzalanacak olan hibir antlamann kabul edilmeyecei
bildirilmitir.
lk TBMMde aznlk milletvekillerinin bulunmamas bu meclisin milliyeti niteliklere sahip olduunun gstergesidir.
23 Nisan 1920de alm olan lk TBMM,1 Nisan 1923te seimlerin yeniden yaplmas iin almalarna son vermitir.kinci
TBMM 11 Austos 1923 gn almalarna balamtr.

44

o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o

LK TBMM DNEMNDE GEREKLETRLEN BALICA FAALYETLER

Anam Vergisi Kanunu: Anam vergisi 4 katna karld-24 Nisan 1920
Hyanet-i Vataniye: Merkezi otoriteyi korumak amacyla karld-29 Nisan 1920
Nisab- Mzakere: Toplant ekillerini ve alma esaslarn belirlemek amacyla karld-5 Eyll 1920
Firariler Hakknda Kanun: Hyanet-i Vataniyede grlen aksakllar iin karld-11 Eyll 1920
stiklal Mahkemeleri kuruldu.
TBMMye kar Mslman halkn ve aznlklarn karm olduu i isyanlar bastrld.
Bat Anadoluda dzenli ordu kuruldu.
I.nn II.nn Eskiehir-Ktahya Sakarya Byk Taarruz ve Bakomutanlk savalar yapld.
Dou Gney ve Bat cephelerindeki zaferlerle Anadolu igalden kurtarld.
1921 Anayasas ile stiklal Mar kbul edildi.
Mudanya Atekes antlamas imzaland
Lozan grmeleri balatld.Fakat bu srada TBMM seime gittii iin Lozan Antlamas ikinci TBMM tarafndan onayland.
Men-i srafat kanunu karld (istaf nleme)
Men-i Msrikat kanunu karld (alkol yasak)
Bakomutanlk yasas karld.
stiklal Mar kabul edildi.
Saltanatn kaldrlmas (1 Kasm 1922)
zmir ktisat Kongresi
Tekilat- Esasiye kanunu (1921 Anayasas)
Gmrk vergilerinin arttrlmas (kaptlasyonlardan devlet zarar ediyordu)

LA BLG
RIFAT BREK (1860 - 1941)
1860ta Ankarada dodu. lk memuriyetine Ankara-Fazliye Medresesi retim yesi olarak balad. 23 Ekim 1898de Ankara
stinaf Mahkemesi yeliine atand. 13 Mays 1904te yaplan seimlerde yelikten ayrld ise de 20 Temmuzda yeniden yelie
getirildi. 25 Kasm 1908 tarihinde de Ankara Mfts oldu.
Ayrca 1911 ylnda bir mddet Sivrihisar Kaymakaml grevini de vekaleten yrtt. Bu arada memuriyetinin yan sra,
eitim-retimle olan ilgisini devam ettirdi. Mehmet Rfat Breki, Sivas Kongresi ile birlikte Anadoludaki mcadeleye katld.
29 Ekim 1919 tarihinde, Ankara Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin kurulmasna nclk yapanlardand.
Bu cemiyetin, Milli Mcadeleye nemli katks olmutur. zellikle, Heyet-i Temsiliye ve Mustafa Kemal Paann Ankaraya
geldii tarihe kadar olan srede; Vilayet dahilinde tekilatlanmaya nem verildii, lke iindeki dier milli faaliyetlerle irtibatl
olarak gerektiinde yardm veya yerine gre, milli birlik ve beraberliin salanmasnda her trl destekte bulunulduu
grlmektedir.
Mft Mehmet Rifat Efendinin Milli Mcadele lehindeki almalar zellikle Ankara Fetvasn hazrlamas Damat Ferit ve
Hkmetini ileden kard. Bu nedenle ilk nce 24 Nisan 1920de Padiah iradesiyle iten el ektirildiyse de Milli Hkmet
tarafndan Mftlk grevinde alkonuldu. Daha sonra Kuva-y Milliye ad altnda karlan fetne ve fesadn hazrlaycs ve
tevikilerinden olduu iddiasyla I. rf-i Divan- Harbince lme mahkum edildi. TBMMnin I. Dnemi iin yaplan
seimlerde Mentee (Mula) Milletvekili olarak 23 Nisan 1920de Meclisin alnda hazr bulundu.
5 Eyll 1920de kabul edilen Nisab- Mzakere Kanunu, memurluk ile milletvekilliinin bir kii zerinde bulunmasn
yasaklamtr. Bu sebeple, Ankara Mftln tercih ettii eriye ve Evkaf Vekaletinin 13 Ekim 1920 tarihli yazsyla Meclis
Bakanlna bildirilmekle milletvekilliinden istifas 27 Ekim 1920 tarihli birleimde kabul edildi. 23 Aralk 1922de eriye ve
Evkaf Vekaleti fta Heyeti yeliine atand. 31 Mart 1924te de yeni kurulan Diyanet reisliinin ilk bakan oldu. Breke 5
Mart 1941deki lmne kadar bu grevini srdrd.

KURTULU SAVAI'NIN TOPLUMSAL, PARASAL VE SLAH KAYNAKLARI

Yasalarla yurt savunmas grevi erkee verilmi olmasna ramen baz aydn kadnlarmzn abalaryla Trk kadn,
mitinglerle veya kurduklar rgtlerle tepkilerini koymakla kalmam, ayn zamanda cephe gerisinde mermi yaparak ve
tayarak, cephede de dmana kar savaarak katkda bulunmutur
Asri Kadnlar Cemiyeti, Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyeti, Mdafaa-i Hukuk Kadnlar Cemiyeti adlarnda
stanbul'da ve Anadolu'nun hemen her yerinde rgtler kuran kadnlarmz topladklar para ve eya balaryla Kurtulu
Sava'na maddi kaynak yaratmlardr.

KURTULU SAVAININ PARASAL VE MADD KAYNAKLAR :

Sovyet Resmi belgeleri ve Ali Fuat Cebesoy'un verdii bilgiler, Nisan 1921-Mays 1922 arasnda Sovyetler'in Trkiye'ye 10
milyon altn ruble yardm yaptn gstermektedir. BUHARA CUMHURYET CUMHURBAKANI OSMAN
(KOCAOLU) Bey'in,Trklere iletilmek zere, Ruslara teslim ettiklerini ne srd 100 milyon altn ruble konusu ise, hala
aydnlatlabilmi deildir. Sovyetlerce Trkiye'ye verilmedii iddia edilen byk miktardaki bu parann, niin Moskova aracl
ile gnderildiini aklama olana olmad gibi, o gnlerde Trkiye'nin dostluuna byk nem veren Sovyetler'in, ortaya
kmas halinde bu olayn dostlua byk bir darbe vuracan kestirmemesi de olanakszdr.
C-Hint Mslmanlarn yardmlar:
Milliyetilik bilincinin yaylmas, halifeliin Osmanllara geip gemedii tartmalar ve mezhep farkllklar, halifeliin nemini
azaltmt. Mslmanlar arasnda ngiliz egemenlii altnda olduklar halde Halifeye ballklarn srdrmeye alanlarn
banda, Hint Mslmanlar gelmekteydi. Hilafet merkezi stanbul'un Hristiyan ordularnca igal edilmesi zerine, Hint
Mslmanlar halifelii korumak ve ngiltere'ye bask yapmak amacyla "Indian Committee of the Caliphate" ve" All India
Khilafet Congress" adl dernekler kurmulard. Hint Mslmanlarnn lideri Mevlana Mehmet Ali Han'n kurduu yardm
komitesi de toplad yardmlar, Trk Kzlay'na aktarmtr. Bu dernek ve yardm komitelerinin, 26 Aralk 1921'den 12

45

Austos 1922'ye kadar yollad parann tutar :675.494 Liradr. Bu paralar, Maliye Bakanl'nn kaytlarna ve hazineye
girmemi Mustafa Kemal'in emrinde durmu ve Osmanl Bankas'nda korunmutur.
Kurtulu Sava'nda ekilen mali skntlara karn bu paraya, Byk Taarruz'a kadar el srlmemitir. Byk Taarruz
ncesinde para, geici olarak Maliye Bakanl'na devredilmitir. Parann kk bir ksm, ordu ihtiyalar iin 110 bin
Liras da evleri kyleri yaklp yklan halka datlmtr. Geriye kalan da 1924'de kurulan Bankas'na Mustafa Kemal
tarafndan sermaye olarak konmutur.
KURTULU SAVAININ UNUTULAN FNANSR
BUHARA CUMHURBAKANI OSMAN KOCAOLU
Osaman Kocaolu, 1878'de Fergana'da domu. Tahsilini Buhara medreselerinde yapm, zel dersler almtr. Bununla da
yetinmeyen gen Osman, stanbul'da, Hindistan'da, Bahesaray'da, Kazan'da, Takent'te yaynlanan gazete, dergi ve kitaplar da
okuyarak bilgisini artrmtr. Bu arada smail Gaspral'nn Tercman'ndaki Ceditilik dnceleri ve Usul-u Cedid okullaryla
yakndan ilgilenmitir. Onun nclnde Buhara'da, "eitimde yenilik" olarak balayan Ceditilik hareketleri ksa zamanda
siyasi partiye dnmtr. Bu arada, Osmanl mparatorluu'nda Tanzimat Ferman'nn okunmas ve Islahat hareketleri, ran ve
Rusya'daki devrimler Buhara'da yeniliki dncelerin yaylmasna neden oluyordu. Trkistan corafyasnda Cedid okullar
alyordu ve Osman Hoca da bu okullarn kurucular arasndayd.
Osman Hoca daha nceleri Cedidilii aratrmak zere Bahesaray'a gitmi, smail Gaspral ile grmt. Daha sonra
stanbul'a geen Osman Hoca, burada, "Buhara Ta'mim-i Maarif Cemiyeti"ni kurmu, Trkistan'dan gruplar halinde renciler
getirtmiti.
Osman Hocann Yeniliki Hareketleri Buhara Emirini de, Ruslar da rktmt
1913 ylnda Buharaya dnen Osman Hoca, burada da at okullarda her yatan insanlara okuma yazma retme seferberlii
balatmt. Bu gelimelerden Buhara Emiri de Ruslar da memnun olmamt. Osman Hocann okullarnda yalnzca din dersleri
deil, Matematik, tarih ve corafya gibi dersler de veriliyordu. Bu ada eitim modeli Ruslarn da emirin de houna gitmedi;
okullar kapatld.
Dnya Sava srasnda Ruslar, Trkistan corafyasndan, cephe gerisi hizmetlerde altrlmak zere asker toplamak
istediklerini bildirdiler. Bunu onur krc bir davran olarak deerlendiren Trkistanllar, 1916 bir halk ayaklanmas balattlar ve
Trkistan iin zgrlk istediler. Osman Hoca bu ayaklanma srasnda 38 yandayd. Bu ayaklanmann 1917 Ekim devrimi ile
arlk Rusyas'nn yklmasnda etkili olduu sylenir.
Buhara Emiri Alim Han Sovyet yanls bir politika izlemekte, Cedidiler ise hrriyet istemekteydiler. 8 Nisan 1917'de Buhara'da
byk bir gsteri yapld. Askerler bu gsteriyi kanl bir ekilde bastrdlar ve Osman Hoca Takent'e kamak zorunda kald.
Buhara Emirlii'nin yklmas, yerine cumhuriyetin kurulmas iin rgtlenen Ya (Gen) Buharallar, Takent'teki Rus
Komiserlii'nden yardm istediler.
Ya Buharallar, Rus askerlerinin yardm ile Buhara Emiri Alim Han' devirip, yerine Buhara Halk uralar Cumhuriyeti'ni
kurdular. Bu arada Ya Buharallar iki gruba ayrlmlar, Osman Hoca gibi sa eilimli olanlar devrim kart Basmaclar
Grubu'na katlmlard.
29 Austos 1920'de kurulan Buhara Geici Hkmeti'nde Osman Hoca Maliye Bakan grevini stlenmi, Alim Han Afganistan'a
kamt. Bu arada Buhara'nn dousunda zerk arki Buhara Milli Hkmeti" kurulmu, bana da Muhtar Vekil olarak Osman
Hoca getirilmiti.
23 Eyll 1921'de Buhara'da yaplan nc kurultayda Cumhurbakan seilen Osman Hoca 44 yandayd.
Osman Hoca devletinin devamn salamak iin Osmanl mparatorluu ile temasa geti; o sralar Buhara yaknlarnda bulunan
Enver Paa ile grt. Rus garnizonuna basknlar dzenledi. Bu arada Rusya'dan kaan esir Trk subaylarnn yardm ile ada
donanml bir ordu kurmaya alt. Anadoluda Kurtulu Sava veren kardelerine 100 milyon Timur altn gnderdi. Osman
Hocay, ksa sreli cumhurbakanl dnemindeki bir almalarndan dolay, her zaman minnetle ve kranla anmamz
gerekiyor.
TMURUN ALTINLARI TRKYE CUMHURYETNN TEMELNE HAR OLDU
Bilindii gibi, Kurtulu Sava'n yrten Trkiye Byk Millet Meclisi'nin maddi imkanlar ok kstlyd. Emperyalist devletlere
kar at sava zaferle talandrabilmesi iin paraya ve silah ihtiyac vard. Gazi Mustafa Kemal Azerbaycan'dan ve Rusya'dan
yardm istemek durumunda kalmt. Lenin, Gazi'nin bu isteini Buhara Cumhurbakan Osman Hoca'ya duyurdu. Kaderin
ilvesine bakn, 1402'de Osmanl mparatorluu'nu Ankara'da yenip Fetret Devri'ne sokan Timur Han'n hazinesinin bir ksm
Buhara'da Osman Hoca'nn kontrolndeydi. Bu istek kendisine iletildiinde, hi tereddtsz 100 milyon altn vermeye hazr
olduunu bildirdi. O dnemde bu kadar altn, Ankara'ya, ancak Ruslarn trenleriyle tanabilirdi. Osman Hoca Ruslardan ald
garantiye gvenerek altnlar vagonlar yklerdi. Timur'un altnlar nce Moskova'ya, oradan da Ankara'ya gidecektir.
Moskova 100 milyon altnn 10 milyonunu altn olarak, 10 milyonunu da silah olarak vagonlara ykleyip Ankara'ya gnderdi.
Timur Han'n 80 milyon altn da Ruslara kald. te, Ruslar'n, Kurtulu Sava'nda Trklere para ve silah yardm yapt
yolundaki sylentinin asl budur. Ankara'ya gnderilen paralar, Osmanl Sultan' Beyazt Han' Ankara Sava'nda yenen ve
imparatorluun dalmasna neden olan Timur Han'n paralardr. Bu paralar gnderen de, skdar'daki zbekler Tekkesi
haziresinde yatmakta olan Buhara Cumhurbakan Cennetmekan Osman Hoca, Osman Kocaolu'dur.

NGLZLER OSMAN HOCAYA SLAH VERMEDLER

Sovyetler Birlii dneminde, milyonlarca kilometrekarelik Trkistan'da Trkleri bayra altnda toparlayacak gl bir otorite
yoktu. Bu konudaki her giriim Ruslar tarafndan iddetle bastrlyordu. Gizli gizli yaplan rgtlenmeler uzun mrl ve etkili
olamyordu. Osman Hoca 9 Aralk 1921'de Takent'te kurulan "Trkistan Milli Birlii"nin de gizli yesiydi.
Osman Hoca, 10 Nisan 1922'de Buhara'da bulunan Rus askerlerinin ekilmesini istedi. Bu karar Ruslarn sert tepkisine neden
oldu.

46

Osman Hoca 10 Nisan 1922'de Afganistan'a gitti. Amac ngiliz elisiyle grmek ve altn karlda silah almakt. Altna ok
dkn olan ngilizler, Ruslarla olan gizli anlamalar nedeniyle, altn parayla deme yaplacak olmasna ramen, Buhara
Cumhurbakan Osman Hoca'ya silah vermediler. Osman Hoca devletinin devamn salamak iin gl bir ordu kurmas
gerektiinin bilinciydi; bunun iin de silah bulmaya alyordu. Osman Hoca silah konusunda ngilizleri raz etmeye alrken, 5
Austos 1922'de, Enver Paa Belcivan'da Ruslar tarafndan ldrld haberi geldi.. Ayn gnlerde, Osman Hoca'ya haber
gnderen Buhara Babakan Feyzullah Hoca, Buhara'ya dnd takdirde ldrleceine ilikin bir haber gndermiti.
Afganistan'n da basksyla Osman Hoca lkesine deil, Anadolu'ya ynelir ve Eyll 1923'te stanbul'a geldi.
Osman Hoca stanbul'da da bo durmad. Yeni Trkistan dergisinde yazd yazlarda ve verdii konferanslarda Sovyet Rusya'nn
Trkistan'da uygulad smrgeci politikalar eletirdi. Ruslarn basklarna ramen, Gazinin korumas altnda olan Osman
Kocaolu, yazlarna ve konferanslarna devam etti. Fakat Atatrk'n lmnn ardndan Osman Kocaolu'nun arkasnda duran
kimse kalmamt. 1939'da nce Polonya'ya, oradan da ran'a gitmek zorunda kald. Acdr, ama gerektir; kurtuluuna Timurun
altnlaryla destek veren bu saygdeer insana Trkiye Cumhuriyeti, Ruslarn basks nedeniyle, sahip kamamtr.
Ancak II. Dnya Sava sonrasnda, 1945 ylnda yeniden stanbul'a dnen Buhara Cumhurbakan Osman Kocaolu, 28
Temmuz 1968'de Hakk'n rahmetine kavumu ve skdar'daki zbekler Tekkesi'nin haziresinde topraa verilmitir. Allah
rahmet eylesin, mekan Cennet olsun.

LA BLG
B1-CEDTLK (YENLEME)
smail Gaspral, Trk milliyetilii dncesinin gelimesinde byk etkisi olan ve Trkln bir ideoloji haline gelmesi ve
ulusal bilincin ortaya karlmasnda nemli katklar olan bir aydndr. Gaspral, Rusya Trkleri iinde ortaya kan bir aydn
hareketi olan Cedit Hareketi (Usul- Cedit) nin nde gelenlerindendir.
Gaspral, kendi grlerini yaymak zere 1881-1882 yllar arasnda "Tongu", "afak", "Kamer", "Ay", "Yldz", "Gne",
"Hakikat" ve "Latail" olmak zere bir dizi bror yaymlamtr. Bu brorlerde genel olarak dil sorunu incelenmitir. Daha sonra
bu dnemde ilk ikisi Trke olan ve Mslmanlara, corafya olaylarn, eitim sistemlerini, basn, salk konularn anlatan,
"Mirat- Cedid"(Yenilik Aynas) ve "Salname-i Trki" ile, Rusya'daki slm toplumunun durumunu ve modernleme konusunu
inceledii, Rusa "Russkoe Musulmanstvo" adl eser yazmtr. Gaspral, bu eserinde, Ruslar ve Trkler arasnda eitlii
savunmu ve Ruslarn asimilasyon politikasna aka kar kmtr.
B2-YAHYA KAPTAN
Yahya Kaptan (d. bilinmiyor - . 8 Ocak 1920) , Karakol Cemiyeti yesi, gizli tekilatlanma konusunda uzman bir Kurtulu
mcadelesine katlan eteci. Mondros Atekes Antlamas'ndan sonraki dnemde ttihat ve Terakki'nin kuvvetlerinden olup,
Mustafa Kemal Atatrk'n Sivas Kongresi'ndeki tm birliklerin tek at altnda birlemesi kararna uyarak kendi asker
kuvvetleriyle birlikte Kuva-yi Milliye'ye geti. Bunun zerine ok mutlu olan Atatrk, Yahya Kaptan' onurlandrd ve onu halka
tantt. O dnemde, bu olay Kuva-yi Milliye iin byk bir kazanm oldu. Bu srada durumdan memnun olmayan ttihatlar kendi
saflarndaki bu zlmenin nne gemek iin stanbul'daki dnemin gazetelerinde, "Kuva-yi Milliye'de byle bir ekyann
var olmasnn yanl olduu; bu durumun Kuva-yi Milliye iin bir kara leke olduu" gibi karalayc yazlar kard. Bu
haberlerden bir sre sonra da Yahya Kaptan, ttihatlar tarafndan ele geirildi ve ensesinden yedii kurunla 8 Ocak 1920'de
ldrld. Fakat bu durum arptld; Yahya Kaptan kaarken kahramanca onu kovaladklar ve onun bu srada kan atmada
ld yalan ne srld.Bu olaydan haberdar olan Atatrk, duyunca ok fkelendi ve Cumhuriyet'in ilanndan sonra da bu
olayn peini brakmayarak bu iten kimlerin sorumlu olduunu ve kimin bu ite parmann olduunun bulunmasn istedi.
Ayrca bu olayla ilgili olarak dier bir anekdot ise, o dnemde halkn Atatrk'e olan sevgisini temsil eden heykelleri
yaptrlyordu. Bu dnemde Yahya Kaptan'n katledildii blgenin dnemin belediye bakan "bir heykel yaptracaklarn ve
bylece Atatrk'n o blgeyi de ziyaret edeceini" duyurdu. Bunun zerine Atatrk, yapm olduu aklamada blgenin
insanlarna bir sitem olarak "siz daha Yahya Kaptan'a dahi sahip kamadnz. imdi kalkm benim heykelimi yapmaktan sz
ediyorsunuz; siz ncelikle Yahya Kaptan'n heykelini yaptrn." dedi.
Atatrk yazm olduu eseri Nutuk'ta Yahya Kaptan'a 12-20 sayfa ayrd; en ok yer sahibi olan kii de dolaysyla Yahya
Kaptan oldu.

TBMMNN AILMASI LE LGL ALIMALAR

Mustafa Kemalin 19 mart 1920de Temsil Kurulu Adna Yaynlad Genelgede unlar Yer Almaktayd:
Ankarada olaanst yetkilere sahip bir meclis alacaktr.
stanbuldan gelen Milletvekillerinin haklar sakl tutulacaktr.
Bunun dnda her sancakta yaplacak seimlerde 5 milletvekilinin Ankaraya gelmeleri gerektii belirtilmitir.

23 NSAN 1920 DE TBMM AILIR.

Mustafa Kemal Ankaradan Milletvekili seilir.
Al konumasn en yal ye olan Sinop Milletvekili olan erif Bey yapar.
24 nisan 1920 gn yaplan toplantda Meclis Bakanlna M. Kemal seildi.
UYARI: stanbulun gali M. Kemale Millet adna sz syleme ve milli mcadeleyi yrten yeni bir meclisi ama
frsat vermitir.
UYARI: Bu meclis tarihimizde TRK adn tayan ilk meclistir.
TBMM NN ALDII KARARLAR :
Hkmet kurmak zorunludur.
Yeni bir devlete gei gereklemitir. Meclis Hkmeti 2 Mays 1920 de seilerek greve balamtr.
Geicide olsa bir hkmet bakan yada padiah vekili atamak doru deildir.
Meclisin bamsz karar almas ve sreklilii asndan nemlidir.

47

TBMM nin zerinde hibir g ve kuvvet yoktur.Egemenlik Kaytsz artsz Milletindir.

TBMMnin zerinde g tanmayarak Osmanl Ynetimi yok saylmtr.
TBMM, yasama, yrtme ve yarg yetkilerini kendinde toplamtr.
Gler Birlii(Kuvvetler Birlii) esas belirlenmitir.
Yarg yetkisini daha sonra istiklal mahkemeleriyle kullanmtr.
Meclisten Seilecek bir Kurul Hkmet lerini yrtr.Meclis Bakan Hkmetinde bakandr.
Meclis Hkmeti sistemi benimsenmitir.
Meclis bakan Babakanlk grevini de stlenmitir.
Padiah ve Halife iinde bulunduu baskdan kurtulduktan sonra TBMM tarafndan yeni durumunu alacaktr.

KARARLARIN NEM :
Anadoluda yeni bir devlet kurulmutur.
Kurtulu Sava Tek Merkezden ynetilmeye balanmtr.
Gler birlii salanmtr.
abuk ve uygulanabilir kararlarn alnabilmesini salamaktr.
Temsil Heyeti grev ve sorumluluklarn TBMM ye devretmitir.
TBMM NN ZELLKLER :
Olaanst yetkilerle donatlmtr.
Kurucu Meclis zelliine sahiptir.
Sava ve ihtilal meclisidir.
Ulusal Egemenlik ilkesini gerekletirmitir.
Meclise kar her hareket ve ayaklanmalar nlemek iin istiklal mahkemeleri kuruldu.
6. Meclis Hkmeti sistemi kabul edilmitir.lk TBMM nin kuruluundan Cumhuriyetin ilanna kadar bakanlar tek tek
meclis seiyordu. Bu sisteme meclis hkmeti denir. Bu hkmetler uyumlu almadndan M. Kemal Cumhuriyetin
ilanyla sistemdeki tkankl am ve kabine sistemine gemitir. Kabine sisteminde meclis Cumhurbakann ;
Cumhurbakan Babakan; Babakan Bakanlar atar.
BRNC TBMM NN BAARDII LER UNLARDIR:
Ulusal Egemenlii salamtr.
1921 Anayasasn yapp uygulamaya koymutur.
Dzenli Orduyu kurmutur.
Hyanet-i Vataniye yasasn karmtr.
Ayaklanmalar bastrmtr.
stiklal Mahkemelerinin kurulmasn ve ilemesini salamtr.
stiklal Marn kabul etmitir.
Mustafa Kemale Bakomutanlk yetkisi vermitir.
Mustafa Kemal ve Fevzi akmaka Mareal, ayrca M. Kemale Gazi unvan n vermitir.
Kurtulu Sava srasnda yaplan antlamalar onaylamtr.Gmr , Moskova, Kars , Ankara , Mudanya gibi )
Birinci Meclis zor koullarda grev yapmtr.Kurtulu sava srasnda gsterdii birliktelii Kurtulu Sava sonras
Lozan Bar Antlamasnn imzalanmas srasnda ve sonrasnda gsterilememitir.Bu durum sava alanlarnda kan
dklerek elde edilen haklarn bar masasnda kaybedilecei , tilaf Devletlerinin iini kolaylatrp , bize isteklerini
kabul ettirecei salksz bir ortam yaratmtr.
Birinci Meclis 23 Nisan 1920 de alm, henz seim sresini doldurmadan 1 Nisan 1923te seimlerin yenilenmesine karar
vermi kinci Meclis 11 Austos 1923te almtr.
UYARI:TBMM nin almasndan, M. Kemal in lmne kadar TBMM be alma ve seim dnemi geirmitir.
1920 1923 :Birinci Meclis
1923 1927 :kinci Meclis
1927 1931 :nc Meclis
1931 1935 :Drdnc Meclis
1935 1939 :Beinci Meclis
UYARI:Birinci meclis ,Ulusal egemenlii ve bamszl salarken (Saltanatn kaldrlmas 1. Meclisin iidir ), kinci meclis ,
daha ok devrimleri, inklaplar gerekletirmitir.
BRNC TBMM YE KATILANLAR KMLERDR?

stanbuldan Anadolu ya gelen Mebuslar

Yeni seilen Milletvekilleri ve daha sonra Malta srgnnden geriye dnenler.(Hepsi yaklak 400 milletvekilidir)

48

KURTULU SAVAI BASIN

1-YARARLI YAYIN ORGANLARI
2-ZARARLI YAYIN ORGANLARI
1-YARARLI YAYIN ORGANLARI
stanbul basn
Yaynn ad Merkezi
Ahvl
stanbul
Akbaba
stanbul

Tr
Gazete
Mizah gazetesi

Akam

stanbul

Gazete

Sklk
Sresi belirsiz
Haftada iki
defa
Gnlk

Alay

stanbul

Mizah Gazetesi

Haftalk

Asildar
Asker
Hocas
Aydede
yine
Aydnlk
Beer ve
Tabiat
Bugn
Byk
Mecmua
Cad

stanbul
stanbul

Gazete
Gazete

Gnlk
15 gnde bir

stanbul
stanbul
stanbul
stanbul

Gazete
Mizah dergisi
Gazete
Gazete

Haftalk

stanbul
stanbul

Gazete
Dergi

Aylk
15 gnde bir

stanbul

Mizah Gazetesi

Ceride-i
Havadis
Ceride-i
ikyt
Dergh
Dersaadet
Diken
Edeb
Mecmua
Efkr-
Umumiye
Frtna
Gleryz
Habl-i
Metin
Hdist
Halk Sads
Hukuk-
Beer
drk
fhm
leri
stikll
Karagz

stanbul

Gazete

Haftada iki
defa
Gnlk

stanbul

Gazete

Haftalk

stanbul
stanbul
stanbul
stanbul

Dergi
Gazete
Gazete
Dergi

15 gnde bir
Gnlk
Haftalk
Haftalk

stanbul

Gazete

stanbul
stanbul
stanbul

Gazete
Gazete
Dergi

Haftada iki
defa
Haftalk
Haftalk
Haftalk

stanbul
stanbul
stanbul

Gazete
Gazete
Gazete

Gnlk
Gnlk
Gnlk

stanbul
stanbul
stanbul
stanbul
stanbul

Gazete
Gazete
Gazete
Gazete
Mizah dergisi

Gnlk
Gnlk
Gnlk
Sresi belirsiz
Haftada iki
defa

Memleket
Mill
Mecmua
Minber
Mterek
Gazete
Resimli
Gazete
Sebl'rred

stanbul
stanbul

Gazete
Dergi

Gnlk
15 gnde bir

stanbul
stanbul

Gazete
Gazete

Gnlk
Gnlk

stanbul

Gazete

Haftalk

stanbulKayseriAnkara

Dergi

Sresi belirsiz

Kurucusu/kadro/notlar
Kurucular Yusuf Ziya Orta ve
Orhan Seyfi Orhon
Necmettin Sadak, Kazm
inasi ve Ali Naci (Karacan)
Ercment Ekrem Talu ve Aka
Gndz

Haftalk
Haftalk

Sedat Simavi

Celal Nuri leri

II. Merutiyet'ten 1955 ylna kadar
tam 4785 say yaymland. Mondros
Mtarekesi (1918) sonrasnda
Kurtulu Sava'n destekledi.

Mehmet Akif (Ersoy)

49

Servet-i
Fnun
Tanin
Tercman-
Hakikat
Tevhid-i
Efkr
(Tasvir-i
Efkr)
Trk
Dnyas
Vakit

stanbul

Gazete-Dergi

Haftalk

stanbul
stanbul

Gazete
Gazete

Gnlk
Gnlk

Hseyin Cahit

stanbul

Gazete

Gnlk

brahim inasi

stanbul

Gazete

Haftalk

stanbul

Gazete

Gnlk

Vatan
Yarn
Yeni
Mecmua

stanbul
stanbul
stanbul

Gazete
Dergi
Dergi

Gnlk
Haftalk
Haftalk

Ahmet Emin Yalman,

Mehmet Asm Us

ANADOLU BASINI
Adana
Yaynn ad
Ferda
Hayat
Mill Mefkure
Tok Sz

Merkezi
Adana
Adana
Adana
Adana

Tr
Gazete
Gazete
Dergi
Gazete

Sklk
Haftada iki defa
Haftada defa
15 gnde bir
Gnlk

Merkezi
Adapazar

Tr
Gazete

Sklk
Haftalk

Adapazar
Yaynn ad
Adapazar
Afyon
Yaynn ad
Merkezi Tr
Sklk
Afyon'da Nur Afyon
Dergi
Aylk
kz
Afyon
Gazete Gnlk
Sz Birlii
Afyon
Gazete Sresi belirsiz
Amasya
Yaynn ad
Merkezi Tr
Sklk
Amasya'da Emel Amasya Gazete Haftalk
Ankara
Yaynn ad
Merkez Tr
Sklk
i
Ana Trk Yurdu
Ankara
Dergi
15 gnde bir
Anadolu Duygusu
Ankara
Dergi
15 gnde bir
Anadolu Terbiye
Ankara
Dergi
Aylk
Mecmuas
Anadolu'da Peym-
Ankara
Gazete
Haftalk
Sabah
Anadolu'da Yeni Gn
Ankara
Gazete
Gnlk
Anavatan Mecmuas
Bozkurt
Hkimiyet-i Milliye

Ankara
Ankara
Ankara

Dergi
Dergi
Gazete

15 gnde bir
Haftalk
Gnlk

Kavnn Mecmuas

Ankara

Dergi

Mefkure
Mill Ordu

Ankara
Ankara

Dergi
Dergi

Sresi
belirsiz
Haftalk
Aylk

Kurucusu/kadro/notlar

Yunus Nadi Bey (Gazete

sonradan Cumhuriyet adn
alacaktr)

TBMMnin yar resmi

organdr. Zengin yazar
kadrosunda Ruen Eref
(naydn), Dr. Adnan
(Advar), Mahmut Esat
(Bozkurt), Yusuf Akora ve
Dr.Tevfik Rt (Aras)

50

ark*in Sesi
Ankara
Gazete
Gnlk
Anadolu'da Kalem
Ankara
Gazete
Haftalk
Ardahan
Yaynn ad Merkezi Tr Sklk Kurucusu/kadro/notlar
Yeil Yuva
Ardahan Dergi Aylk
Aydn
Yaynn ad Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Aydn li
Aydn
Gazete 2 gnde bir
Bak
Yaynn ad Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Azerbaycan Bak
Gazete Sresi belirsiz
Balkesir
Yaynn ad
Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Doru Sz
Balkesir Gazete Haftalk
zmir'e Doru Balkesir Gazete Haftada iki defa Mustafa Necati Bey (y)
Zafer-i Mill
Balkesir Gazete Haftada defa
Batum
Yaynn ad Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Sad-i Millet Batum
Gazete Haftada defa
Bolu
Yaynn ad Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Dertli
Bolu
Gazete Haftalk
Gaml
Bolu
Dergi
Haftalk
Mill Gaye
Bolu
Dergi
15 gnde bir
Trkolu
Bolu
Gazete Sresi belirsiz
Bursa
Yaynn ad
Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Arkada
Bursa
Gazete Sresi belirsiz
Bursa Mecmuas Bursa
Dergi
15 gnde bir
Erturul
Bursa
Gazete Haftalk
Hakikat
Bursa
Gazete Haftada defa
ntibah
Bursa
Gazete Gnlk
Karde
Bursa
Gazete Haftalk
Millet Yolu
Bursa
Gazete Haftada iki defa
Peym- Sabah
Bursa
Sadece bir say kt
ankr
Yaynn ad Merkezi Tr Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Halk Yolu
ankr
Dergi 15 gnde bir
Daday
Yaynn ad Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Nazikter
Daday
Gazete Haftalk
Diyarbakr
Yaynn ad
Merkezi
Tr Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Kk Mecmua Diyarbakr Dergi Haftalk
Edirne
Yaynn ad
Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Arda
Edirne
Gazete Haftada iki defa
tilf
Edirne
Gazete Gnlk
Paaeli-Trakya Edirne
Gazete Haftalk
Elaz
Yaynn ad
Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Satvet-i Milliyye Elaz
Gazete Haftalk
Erzurum
Yaynn ad Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Albayrak
Erzurum Gazete Haftada iki defa Sleyman Necati (Gneri)
Eskiehir
Yaynn ad Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Ahrar
Eskiehir Gazete Haftalk
Hatif
Eskiehir Gazete Sresi belirsiz
mdad
Eskiehir Gazete Sresi belirsiz
stikll
Eskiehir Gazete Haftalk
Metanet
Eskiehir Gazete Sresi belirsiz

51

Giresun
Yaynn ad
Merkezi Tr
Gedikkaya
Giresun
Gazete
Ik
Giresun
Dergi
Karadeniz
Giresun
Gazete
Yeni Giresun Giresun
Gazete
nebolu
Yaynn ad
Merkezi Tr
Gzel nebolu nebolu
Gazete
zmir
Yaynn ad
Merkezi
Ahenk
zmir
Akdeniz
zmir
Anadolu
zmir
Antalya'da Anadolu
zmir
Cumartesi
zmir
Efe
zmir
Halka Doru Mecmuas zmir
Hill
zmir
Hukuk- Beer
zmir
Islahat
zmir
Sulh ve Selmet
zmir
ark
zmir
Yeni zmir
zmir
Kastamonu
Yaynn ad Merkezi
Tr
Aksz
Kastamonu Gazete

Sklk
Haftalk
15 gnde bir
Haftalk
Haftada defa
Sklk
Haftalk
Tr
Gazete
Gazete
Gazete
Gazete
Gazete
Gazete
Dergi
Gazete
Gazete
Gazete
Gazete
Gazete
Dergi
Sklk
Gnlk

Kurucusu/kadro/notlar

Kurucusu/kadro/notlar

Sklk
Gnlk
Haftalk
Gnlk
Gnlk
Haftalk
Sresi belirsiz
15 gnde bir
Gnlk
Gnlk
Gnlk
Gnlk
Gnlk
15 gnde bir

Kurucusu/kadro/notlar

Kurucusu/kadro/notlar
Hsn Bey, smail Hakk
(Uzunarl), smail Habib
(Sevk) ve Mehmet Akif
Ersoy

Genlik
Kastamonu Dergi
15 gnde bir
Kastamonu
Kastamonu Gazete Haftalk
Kayseri
Yaynn ad
Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Kayseri Gazetesi Kayseri
Gazete Haftalk
Misk- Mill
Kayseri
Gazete Gnlk
Konya
Yaynn ad Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Babalk
Konya
Gazete Haftada iki defa
Hak Yolu
Konya
Dergi
10 gnde bir
Halk
Konya
Gazete Gnlk
ntibah
Konya
Gazete Haftada 6 gn
t
Konya
Gazete Gnlk
Abdlgani Ahmet (Doyran)
Manisa
Yaynn ad Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Wilson
Manisa
Gazete Sresi belirsiz
Mara
Yaynn ad
Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Aml-i Milliye Mara
Gazete Haftada iki defa
Merzifon
Yaynn ad Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Tecelli
Merzifon Gazete 15 gnde bir
Moskova
Yaynn ad Merkezi Tr Sklk Kurucusu/kadro/notlar
Kzl ark
Moskova Dergi Aylk
Mula
Yaynn ad Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Mentee
Mula
Gazete Haftada iki defa
Ordu
Yaynn ad
Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Azim
Ordu
Gazete Haftada iki defa
Gne
Ordu
Dergi
15 gnde bir
Muvaffakiyet-i Milliyye Ordu
Gazete Haftada iki defa
Ordu Bucak
Ordu
Gazete Haftada iki defa

52

Pozant
Yaynn ad Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Yeni Adana Pozant
Gazete Gnlk
Samsun
Yaynn ad
Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Ahli
Samsun
Gazete Sresi belirsiz
Aks-i Sad
Samsun
Gazete Haftada defa
Frtna
Samsun
Gazete Haftalk
Hayat
Samsun
Gazete Gnlk
Samsun'da Hill Samsun
Gazete Haftada iki defa
Sarkam
Yaynn ad Merkezi
Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Varlk
Sarkam Gazete Haftada iki defa
Selanik
Yaynn ad Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Nefir
Selanik
Gazete Haftalk
Sivas
Yaynn ad
Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Birlik
Sivas
Gazete Haftalk
Dilek
Sivas
Gazete 15 gnde bir
Gaye-i Milliye Sivas
Gazete Gnlk
rade-i Milliye Sivas
Gazete Gnlk
Kurucusu: Mustafa Kemal.Masar Mfit (Kansu)
Sofya
Yaynn ad Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Ahli
Sofya
Gazete Gnar
Trabzon
Yaynn ad
Merkezi Tr
Sklk
Kurucusu/kadro/notlar
Fecir
Trabzon Dergi
15 gnde bir
Gzel Trabzon Trabzon Gazete Haftada defa
Hak
Trabzon Gazete Sresi belirsiz
kbl
Trabzon Gazete Haftada iki defa
stikbal
Trabzon Gazete Haftada iki defa
Zafer
Trabzon Dergi
Haftalk
2-ZARARLI YAYIN ORGANLARI (STANBUL HKMET DESTEKL)
STANBUL BASINI
Mondros Mtarekesi srasnda Milli Mcadele aleyhinde yayn yapan basna Mtareke Basn da deniyordu.
Yaynn ad
Merkezi Tr
Sklk Kurucusu/kadro/notlar
Alemdar
stanbul
Gazete
1909-1922. ngiltere yanls. Yazarlar Refi
Cevat (Ulunay), Rza Tevfik
Peyam- Sabah stanbul
Gazete
1913-1922. ngiliz yanls. Bayazar Ali
Kemal
stanbul
stanbul
Gazete
Sait Molla
mit
stanbul
Dergi
Refik Halit (Karay), Tark Mmtaz
ANADOLU BASINI
Yaynn ad
Merkezi
Ferda
Adana

Tr

Sklk

Adana Postas

Adana

Gazete

Gnlk

Rehber

Adana

Gazete

Haftalk

Selamet
rat

Trabzon
Balkesir

Kyl

zmir

Kurucusu/kadro/notlar
Fransz yanls. 1918-1921 arasnda kt.
Sahibi Ali lm.
Kurucusu Giritli lhami. Franszlar gidince
gazete de kapand
Selanikli Ata Dervi tarafndan yaymland.
Franszlar finanse ediyordu.
mer Fevzi
mtiyaz sahibi Kadzade Hulusi. Trabzon'da
"Selamet" gazetesini kartan mer Fevzi
oradan kaarak geldii Balkesir'de igl
komutanlnn himayesinde "rat" da
karmaya balad
Mehmet Refet, Mehmet Sezai. Gazete
balangta ulusalc izgideyken, Yunan igli
sonrasnda nce kapatld sonra igl yanls
yayn yapma artyla tekrar kartlmasna izin

53

Zafer

Kastamonu

verildi. Halk arasnda "Jurnal Kyl" ad

taklmt
stanbul Hkmeti yanls gazete, Kastamonu
vilayetinin Kuva-y Milliyeye tam destek
verme kararnn ardndan yaynn
durdurmutur

ZARARLI AZINLIKLARIN KONTROLNDEK BASIN

Tamam Mill Mcadele'nin karsnda olan aznlk basn unlardr:
stanbul
stanbul'daki Rum gazeteleri Trklerin stanbul'dan karlmas gerektiini yazyorlard
Yaynn ad
Merkezi Tr
Sklk Kurucusu/kadro/notlar
Pontos
stanbul
Gazete
1919'da kmaya balayan Rumca gazete Trabzon'da bir Rum devletinin
kurulmasn destekliyordu.
Rnesans
stanbul
Gazete
Ermenice gazete. Sadece Orta Anadolu Trklere ait olabilir diyordu.
Osmanl Hkmeti'nin szcln yapyor, Kuva-y Milliye'yi 'sorumsuz
eteler' olarak nitelendiriyordu.
Journal
stanbul
Gazete
Albert Karasu'nun kard Musevi gazetesi. Musevilerin aznlk haklar
d'Orient (Dou
korunmak kaydyla herhangi bir manda ynetimine evet diyordu.
Gazetesi)
zmir
zmir'de kan Rum gazeteleri Aydn Vilayeti'nin Yunanistan'a braklmas iin kampanyalar atlar.
Yaynn ad
Merkezi Tr
Sklk Kurucusu/kadro/notlar
Telgrafos
zmir
Gazete
Patris
zmir
Gazete
Amolthia Kozmoz zmir
Gazete
Estia
zmir
Gazete
Trabzon
Trabzon'da kan Rum gazeteleri zmir'in igline alk tuttular.
Yaynn ad
Merkezi Tr
Sklk Kurucusu/kadro/notlar
E pota
Trabzon Gazete
Rum gazetesi.
Pharos anadolis (Anadolu Feneri) Trabzon Gazete
Rum gazetesi.
Adana
Ermeniler tarafndan yaymlanan gazetelerin tamam 1921 ylnda kapanmtr. Bunlarn bir tanesi ("Adana") Ermeni harfleriyle
Trke baslrken dierleri Ermenice baslyordu.
Yaynn ad
Merkezi Tr
Sklk Kurucusu/kadro
Toros
Adana
Gazete
Ermenice
Kilikya
Adana
Gazete
Ermenice
Hayistan
Adana
Gazete
Ermenice
Azadamard
Adana
Gazete
Ermenice
Adana
Adana
Gazete
Ermeni harfleriyle Trke
Davros
Adana
Gazete
Ermenice
Haygagan Tsayn
Adana
Gazete
Ermenice
Art
Adana
Gazete
Ermenice
Sakank
Adana
Gazete
Ermenice
Ararat
Adana
Gazete
Ermenice
Nor Aharn
Adana
Gazete
Ermenice
Kilikya Surhantay Adana
Gazete
Ermenice
Nor Serunt
Adana
Gazete
Ermenice

54

BAZI GAZETELERN NEML ZELLKLER

Mill Mcadele Taraftar Yayn Ve Kurulular
rde-i Milliye*
4 Eyll 1919da Sivas Kongresinde alnan kararla karlmtr.
Hkimiyet-i Milliye*
Mill Mcadele dneminde TBMMnin yar resm yayn organ olmutur.
Ceride-i Resmiye*
TBMMnin resm yayn organdr. Cumhuriyetin ilnndan sonra ad Resm Gazete olmutur.
Minber*
21 Kasm 1918de Mustafa Kemalin fikirlerini yaymak iin Fethi Okyar ile birlikte stanbulda kard gazetedir.
Aksz*
15 Haziran 1919da Kastamonuda karlmtr. stikll Mar ilk kez bu gazetede yaymlanmtr.
Hukuk-u Beer*
1918-1919 yllar arasnda zmirde yaymlanmtr. Yunan kuvvetlerine ilk kurunu atan Hasan Tahsin bayazardr.
Sebilr-read*
1908de Eref Edipin slmclk fikrini yaymak iin kard bu derginin bayazar Mehmet kif Ersoydu.
leri*
1918de Cell Nuri ve Suphi Nuri tarafndan stanbulda karlmtr. Atatrkn isimsiz yazlar bu gazetede yaymlanmtr.
Albayrak*
Dou Anadolu Mdfaa-i Hukuk Cemiyetinin yayn organ olarak Erzurumda karlmtr.
Yeni Gn*
1918de Yunus Ndi tarafndan stanbulda yaymlanmaya balayan bu gazete 1920de Ankaraya tanmtr. Gazete Ankarann
ilk gnlk gazetesidir.
Dergh*
Mill Mcadeleyi destekleyerek edebiyatlara bu ynde bilin vermi, Yahya Kemal, Ahmet Haim, Yakup Kadri, Nurullah
Ata gibi yazarlar bir araya getiren, 1920lerin banda yaymlanm olan dergidir.
ANADOLU AJANSI*
6 Nisan 1920de Halide Edip Advar ve Yunus Ndinin katklar, Mustafa Kemalin onay ile Mill Mcadele dneminde
Anadolu insanna doru bilgiler vermek, mcadelenin amacn dnya kamuoyuna anlatmak iin kurulmutur.
zmire Doru
Vsf nar tarafndan zmirde karlmtr.
kdam
Ahmet Cevdet tarafndan kurulan bu gazete, 1894-1928 yllar arasnda yayn yapmtr.
Vakit
stanbulda 1875 ylndan itibaren karlmtr. Bayazar Ahmet Emin Yalmand.
t
1918de Abdlgni Ahmet Bey tarafndan kurulan gazetede zmirin igalini protesto eden yazlar yaymlanmtr.
stikbal Trabzonda Faik Ahmet Barutu tarafndan karlmtr.
Tasvir-i Efkr (Tevhid-i Efkr)
1862den itibaren yayn hayatna balayan gazete Mill Mcadele ile ilgili haberleri stanbulda yaymlamtr.
Kk Mecmu
1922de Ziya Gkalp tarafndan Diyarbakrda karlmtr.
Tercman
TBMM Hkmeti resm tebli ve cephe haberlerini bu gazetede yaymlamtr.
Ahli
smail Cenni tarafndan Samsunda karlmtr.
Emel
Amasyada karlmtr.
Yeni Adana
1918den itibaren Adanada karlmaya balanmtr.

55

MLL MCADELE DNEMN ANLATAN BAZI EDEB ESERLER

Tark Bura, Kk Aa (1963) ile bu dnem Mill Mcadele anlatlarna farkl bir derinlik kazandrr ve din adamlarnn ,
dindar insanlarn Mill Mcadeledeki gerek yerinin romana yansmasn grebilmek iin Tark Buraya kadar beklemek
gerekmitir.Yazar, romanda, Kuva-y Milliye kart bir din adamnn (stanbullu Hoca) zamanla Kuva-y Milliye saflarnda yer
alp Kk Aa oluunu anlatrken dinin ve din adamnn sanld ya da gsterildii gibi Mill Mcadelenin nnde bir engel
oluturmadn belirtir.
Mnevver Ayal da Pertev Beyin Kz (1968)nda Mill Mcadeleye dinin ve din adamlarnn katklar asndan yaklar.
Kemal Tahir, Esir ehrin nsanlar (1955), Esir ehrin Mahpusu (1962) adl romanlarnda Mtareke stanbulunu, milliciler
in skt bir mekn olarak iler. Burada yer yer Mill Mcadeleye de deinilmekle birlikte esas olarak toplumun yozlaml,
rml konu edinilir. Yorgun Sava (1965)da ise Esir ehir dizisindeki milliciler, Anadoludadr artk.
Samim Kocagzn, Kalpakllar (1962), Doludizgin (1963) adl romanlar, zmirin igaliyle balayp Trk ordusunun zaferiyle
sonulanan sreci belgelerden, anlardan yola karak anlatan belgesel romanlardr.
Talip Apaydn, Toz Duman inde (1974), Vatan Dediler (1975-1976) adl romanlarnda Mill Mcadeleyi, ok fazla dile
getirilmeyen boyutuyla, kyllerin cephesinden yanstmtr.
Hasan zzettin Dinamo, Kutsal syan (1966-1968) adl sekiz ciltlik belgesel romannda, Mill Mcadeleyi ncesindeki
olaylardan balayarak kronolojik ve edebi bir ykleme teknii ierisinde sunar.
lhan Tarus, Var Olmak (1957), Vatan Tutkusu (1967) adl romanlarnda Mill Mcadelenin Trk olmayan i dmanlarla
savalan ynn anlatr. Mill Mcadeleye daha ok milliyet kavram asndan yaklamtr.
lhan Seluk, Yzba Selahattinin Roman (1973-1975)nda gerek bir Kuva-y Milliyeciden yola karak her ynyle bir
Kuva-y Milliyeci tipini ortaya koymaya alr.
Attil lhann romanlar Mill Mcadeleye farkl bir soluk getirir. Gerek bak as gerek konuyu ileyi tarz asndan
Kurtlar Sofras (1963-1964), Srtlan Pay (1974), Dersaadette Sabah Ezanlar (1981) ve Allahn Sngleri-Reis Paa (2002)
allagelmi Mill Mcadele romanlarndan farkldr.Bu fark, lhann, sz konusu dnemi, salt balayan ve biten bir sre olarak
grmeyiinden kaynaklanr. O, konuya diyalektik bir yntemle yaklar. Bu anlamda, tarihsel olayn yalnzca kendisi deil, onu
douran nedenler ve ortaya kard sonular da nemlidir lhan iin. Bu adan bakldnda Kurtlar Sofras, Srtlan Pay ve
Dersaadette Sabah Ezanlarnda Mill Mcadele, ncesi ve sonrasyla onu gerekletiren Kuva-y Milliye ruhu asndan
ilenir. Allahn Sngleri ise tamamiyle bir Mill Mcadele romandr. Kurtulu Savan, olay rgsnn tamamna egemen
klan bir kurguyla konu edinen tek lhan romandr. Daha nceki romanlarnda olayn dnsel ve tarihsel boyutunu irdeleyen
yazar, Mustafa Kemali romann merkezine yerletirdii Allahn Snglerinde bu kez savan kendisini ele alr. Ancak roman,
salt Atatrk eksenine indirgemez. Burada biyografi deil, bylesine nemli bir savata Atatrkn oynad rol vurgulanr.
Dnemin dier romanlar: Ayla Kutlu, Bir Gmen Kutu O (1985), Emir Beyin Kzlar (1998); Hasan zzettin Dinamo,
Anadoluda Bir Yunan Askeri (1988); Celal Hafifbilek Ankara 1920 (1998); Ylmaz Karakoyunlu, Aliler Divan (1991),
iekli Mumlar Soka (2000); Ferzan Grel, zmirin galinden Kurtulua (2000); Hfz Topuz, Gazi ve Fikriye (2001),
amlcann Gl (2002); Mustafa Yldrm, Ulus Dana Den Ate (2002), Mehmet Coral, zmir:13 Eyll 1922 (2003);
Turgut zakman, 19 Mays 1919 (2 cilt, 2002-2003), u lgn Trkler (2005), Aye Kulin, Veda / Esir ehirde Bir Konak
(2007).
Turgut zakmann u lgn Trkler (2005)i son dnemde adndan oka sz edilen bir belgesel romandr. Bir lemenin ilki
olan u lgn Trkler (dier ikisi Dirili [2008], Cumhuriyet), nemini, yazl dnemi itibariyle kazanan bir romandr. Trk
halkna, tarihini, milliyet bilincini tekrar hatrlatan, kendine dnk bir muhasebe yaptran roman, didaktik bir gayeyle
yazlmtr. Belgelerden hareket ederek Mill Mcadele srecini romanlatran yazarn kendisi de Aslankara (2008,20)nn da
zerinde durduu gibi u lgn Trkleri roman sanatnn gerekirlikleri ynnde deil grevci bir anlayla kaleme aldn
belirtmektedir.
Halide Edip Advar: Ateten Gmlek (1922)( Ateten Gmlek, Kurtulu Sava romanlarnn ilk roman), Vurun Kahpeye
(1923, tefrika), Zeynonun Olu (1928). Trkn Atele mtihan, Daa kan Kurt (Hikye),
Yakup Kadri Karaosmanolu: Sodom ve Gomore (1928), Yaban (1932), Ankara (1934).
Reat Nuri Gntekin: Yeil Gece (1928), Eski Hastalk (1938).
Peyami Safa: Bir Akamd (1924), Szde Kzlar (1923), Biz nsanlar (1937, tefrika).
Ercment Ekrem Talu: Kan ve man (1925).
Mehmet Rauf: Hals (1929).
Esat Mahmut Karakurt: Allahasmarladk (1936).
Burhan Cahit Morkaya: Nianllar (1937).
Mkerrem Kmil Su: Dinmez Ar (1937).
ukfe Nihal, Yalnz Dnyorum (1938).
Aka Gndz, Dikmen Yldz (1927).
Gney Halim, Gkmen (1932).
Stk kr Pamirtan, Toprak Mahkmlar (1938).
Abidin Daver, Mlzimin Roman (1936).
Kmil Yazg, Trk Yldz Emine (1937).
Mustafa Kemal Atatrk Nutuk, Sylev ve Demeler
Kzm Karabekir stikll Harbimiz
Ali Fuat Cebesoy Mill Mcadele Hatralar
Yakup Kadri Karaosmanolu Yaban, Sodom ve Gomore, Ergenekon III (Hikye)
Falih Rfk Atay ankaya, Zeytinda (An)
Refik Halit Karay ete
Kemal Tahir Yorgun Sava, Esir ehrin nsanlar
Ahmet Hamdi Tanpnar Sahnenin Dndakiler

56

Nzm Hikmet Ran Kurtulu Sava Destan (Kuvy-i Milliye)

evket Sreyya Aydemir Tek Adam (M. Kemal Atatrkn Biyografisi)
H. C. Armstrong Bozkurt (Mustafa Kemalin salnda yaymlanan ilk biyografik eserdir.) (1932) (Sansrl eserdir.)

TARH ROMANLARIN ZELLKLER

A)Tanzimat Dnemi Romanlar
Taauk- Talat ve Fitnat: emsettin Saminin eseridir. lk yerli romandr. Romantik bir romandr. Konusu bir evlilik
dramdr.
ntibah: Namk Kemalin eseridir. lk edeb roman olarak kabul edilir. Ali Bey, Mahpeykere ak olur. Bu kt kadndan
Dilaup ismindeki cariye sayesinde uzaklar. Bunun zerine Mahpeyker Ali Beyi ldrtmek ister. Dilaup, Ali Beyi lmden
kurtarsa da kendisi lr. Daha sonra Ali Bey, Mahpeykeri ldrr, hapse girer ve orada hastalanarak lr.
Cezmi: Namk Kemalin romandr. lk tarihi romandr. Cezmi, 16. yzylda stanbulda yaam bir Trk sipahisidir.
ranllara esir den Adil Giraya yardm etmek iin rana gider. Romann ikinci cildi yazlmamtr.
Felatun Bey ile Rakm Efendi: Ahmet Mithat Efendinin yanl batllama temasn iledii romandr. Romantizm
etkisindedir. Felatun Bey alafranga hayata zenen mirasyedi bir zppedir. Buna karn Rakm Bey, arbal ve dengeli bir tiptir.
Sergzet: Samipazade Sezainin romandr. Romantizmden realizme geite kpr rol oynayan bu eser, Dilber adndaki esir
bir kzn, satld zengin konaklardaki ackl yaamn anlatr. Dilber, bu konaklardan birinde ge ressam Celal Beye ak olur;
romann sonunda, gtrld Msrda kendini Nil nehrine atarak intihar eder.
Araba Sevdas: Recaizade Mahmut Ekremin realist bir anlayla yazd romandr. Romanda, yanl batllama temas
ilenir. Bihruz Bey adndaki alafranga zppe tipin glnlkleri ve hayali aklar anlatlr.
Zehra: Nabizade Nazmn natralizmin etkisinde yazd romandr. Ana izgileri Ahmet Mithatn Mahedat adl
romanna benzeyen eserde kahramanlarn ruh durumlar fizyolojik ve toplumsal etkilerle aklanmtr.
B) Servet-i Fnun Dnemi Romanlar
Mai ve Siyah: Halit Ziyann realizmi baaryla uygulad romandr. Eserin kahraman Ahmet Cemil, romantik bir gentir.
nl bir edebiyat olmay, yazd eserden byk bir servet kazannca da sevdii gen kzla evlenmeyi hayal etmektedir. Ancak,
eseri eletirilere urar, kz kardei lr, sevdii kz bakasyla nianlanr. Bunun zerine hayallerini stanbua gmp bu ehirden
ayrlr.
Ak- Memnu: Halit Ziya Uaklgilin en baarl romandr. Realist bir eserdir. Firdevs Hanm adndaki elence dkn dul
bir kadnn byk kz Bihter, kendisinden yaa ok byk olan Adnan Bey ile evlenir. Adnan Beyin kk kz Nihal bu
evlilii kabullenemez. Adnan Beyin zenginliine kaplan Bihter yanl bir evlilik yaptn anlar. Kocasnn yeeni Behll
adndaki gen ile Bihter arasnda yasak bir ak balar. Ancak Behll, Bihterden bkarak Nihal ile nianlannca yasak ak aa
kar. Bihter intihar eder, Behll de kaar.
Eyll: Mehmet Raufun edebiyatmzn ilk psikolojik roman saylan romandr. Olay basit, kiiler azdr. Suat (bayan) ve
Sreyya (erkek) evlidirler. Sreyyann arkada Necip, bu mutlu iftin evinde sk sk misafir kalr. Necip, arkadann kars
Suata derin bir sayg duyar. Ancak bu sayg zamanla aka dnr. Suat da onu sever. Ancak aklarn birbirlerine itiraf
edemezler. Derken, bir yangn kar; Necip, yanan evde Suat kurtarmaya alr. Ancak Suatla birlikte ayn atete yanar.
C) Servet-i Fnun Dnda Kalan Romanlar
Mrebbiye: Hseyin Rahmi Grpnarn natralist bir eseridir. Memleket ocuklarnn eitiminin, ne olduu belirsiz yabanc
mrebbiyeler eline braklmasnn douraca kt sonular gsterilmek istenmitir.
psevdi: Hseyin rahmi Grpnarn romandr. Yazarn k romanndaki hrete benzeyen bir tip olan Meftun, kr
krne Batya baldr. Ayn ekilde Edibe de douya baldr. Eserde bu iki tip karlatrlm, her ikisinin de gln yanlar
gsterilmitir.
D) Milli Edebiyat ve Cumhuriyet Dnemi Romanlar
Handan: Halide Edip Advarn ilk romandr. Mektup biiminde yazlan roman, kadn psikolojisini inceler. Eyllden sonra
psikolojik roman trnn en baarl rneklerindendir.
Ateten Gmlek: Halide Edip Advarn romandr. Edebiyatmzda Kurtulu Sava zerine yazlan ilk romandr.
Vurun Kahpeye: Gen ve idealist bir retmen olan Aliyenin Kurtulu Sava srasndaki mcadelesini ve akn, sahte bir
din adam tarafndan lin ettiriliini anlatan bu roman Halide Edip Advar yazmtr.
Sinekli Bakkal: Halide Edip Advarn tre romandr. stanbulda Sinekli Bakkal semti ve o semtin evresinde II.
Abdlhamit dneminin toplumsal sorunlarn ele almtr. Eserin kahraman Rabia, tiyatrocu ve Karagzc Kz Tevfikin kzdr.
Din bir eitim alm ve nl bir mevlithan olmutur. Srgndeki babasnn bakkal dkknn da iletmekte ve bu arada gittii
konaklardan birinde Mevlevi eyhi Vehbi Dededen alaturka musiki dersleri almaktadr. Ayn konakta piyano dersleri veren
talyan mzisyen Pregrini, Rabiann sesine hayran olmutur. Daha sonra Rabia, kendisini seven ve Mslman olan Pregrini ile
evlenir. Bylece yazar, Dou ile Baty birletirmi olur. Bu roman Cumhuriyet dneminde yazlmtr.
Kiralk Konak: Yakup Kadri Karaosmanolunun ilk romandr. Eserde, ayr kuak arasndaki atmalar zerinde
durularak bir ailenin zl gsterilmitir. Ar Bat hayran zppe tipinin de baaryla izildii eser, ayn zamanda Osmanl
mparatorluunun Tanzimattan I. Dnya Savana kadar olan yllarn toplumsal deimeye k tutarak anlatr.
Nur Baba: Yakup Kadrinin bu romannda olaylar, bir Bektai tekkesi evresinde geer. Yazar bu eseriyle Bekta
tekkelerindeki yozlamay gzler nne sermitir.
Yaban: Yakup Kadrinin bu romannda, kyl ile aydn arasndaki uurum gsterilmek istenmitir. Kyllere gre ehirli ve
aydn yabandr. An biiminde yazlan romanda I. Dnya Savanda bir kolunu kaybetmi olarak stanbula dnen Ahmet
Celalin daha sonra emir eri Mehmet Alinin kyne yerleip orada yaamas anlatlr. Ahmet Celal, kyl kz Emineyi sever.
Emine bakasyla evlenir. Derken, kye Yunan ordusu girer. Ahmet Celal ve Emine dmann elinden kaarlar. Ancak Emine
ar yaralanmtr. Ahmet Celal, bilinmeyen bir yne doru gider. Roman bylece stiklal Savandan da kesit sunmu olur. Eser
1930 ylnda yazlmtr.

57

 Sodom ve Gomore: Yakup kadrinin Cumhuriyet dneminde yazd bu roman, mtareke dneminde dman igalindeki
stanbulu anlatr. Dmanla ibirlii yapan soysuzlam evrelerin ahlak dkl yznden, yazar stanbulu Sodom ve
Gomore kentlerine (Filistinde ahlak sapknl nedeniyle Allahn gazabna urad rivayet edilen kentler) benzetir.
stanbulun yz: Refik Halit Karayn romandr. ttihat ve Terraki Frkas adamlarn ve I. Dnya Sava srasnda bunlarn
zengin ettikleri sava zenginlerini eletiren bir romandr.
alkuu: Reat Nuri Gntekinin en nl romandr. Bir ak krgn olan Feridenin stanbuldan Anadoluya ka;
Anadolunun kasaba ve ehirlerinde idealist bir retmen olarak almas; Anadolunun geri kalmlyla mcadele etmesi
romann konusunu oluturur.
Yeil Gece: Reat Nuri Gntekinin tezli romandr. Eserde medrese evreleri ile mcadele eden ahin Bey anlatlr. ahin
Bey, medresede yetitii halde daha sonra Atatrkn devrimlerine inanm, aydnlanm bir gentir.
Yaprak Dkm: Reat Nuri Gntekinin yanl batllama temasn iledii romandr. Bat zentisi hayatla gelir
arasndaki dengesizlik yznden bir ailenin k anlatlmtr.
Szde Kzlar: Peyami Safann ilk romandr. Anadoluda balayan Kurtulu Sava esere, fon olarak alnm; Mtareke
dneminde stanbuldaki yksek tabakann ahlak bozukluu bu fonun nnde ilenerek kart bir durum oluturulmutur.
Dokuzunca Hariciye Kouu: Peyami Safann ruh zmlemesi romandr. Dier psikolojik romanlar gibi basit bir olay
zerine kurulmutur. Bacandaki kemik hastal yznden iyi bir bakm grmesi gereken on be yandaki ocuun anlar
biimde dzenlenen roman, otobiyografik roman zellii de tar.
Ayal ve Kiraclar: Memduh evket Esendaln romandr. Cumhuriyetin ilk yllarnn Ankarasn anlatan romanda
Trkiyenin eitli tabakalarndan gelmi insanlarn hayatlar anlatlr.
Huzur: Ahmet Hamdi Tanpnarn romandr. Olay ve karakter roman olmaktan ok, kark ruh hallerini tasvir eden bir
yaant roman olan eser, yer yer yazarnn zel yaamn yanstr. Trk toplumunun girdii uygarlk krizinin Dou-Bat sorunsal
iinde ele alnd eserde stanbulun tabiat, tarih ve kltr gzelliklerine nemli yer verilir.
Saatleri Ayarlama Enstits: Ahmet Hamdi Tanpnarn romandr. Saat dkn iki arkadan, kurduklar Saatleri
Ayarlama Enstits evresindeki gerek-hayal arasndaki yaamlarn anlatan romanda yazarn asl amac, iki uygarlk arasnda
bocalayan toplumumuzun yanl tutumlarn alayc bir tarzda eletirmektir.
Devlet Ana: Kemal Tahirin Osmanl mparatorluunun kurulu yllarn romanlatrd eseridir.
Yorgun Sava: Kemal Tahirin Kurtulu Savan konu alan romandr. gal altndaki stanbulda balayan hareketli olaylar,
bunalmdan kurtulmak isteyen yorgun savalarn Anadoluya gemeleriyle geliir. Mustafa kemal saflarna katlmalaryla
Kurtulu Savan mjdeleyen milli bir gven duygusu iinde sona erer.
Fahim Bey ve Biz: Abdlhak inasi Hisarn romandr. Eserde, kendi hayal dnyasnda mutlu bir yaam sren; fakat
evresindeki insanlarn kak gzyle baktklar Fahim Beyin byk bir i hannda yazhane tutmas; dosyalar, defterlere
gmlerek hayali yazmalar dzenlemesi anlatlr.
stanbul: Mithat Cemal Kuntay, bu romannda Abdlhamit, Merutiyet ve Mtareke dnemlerinin stanbulunu anlatr.
Kk Aa: Tark Burann kurtulu savan konu alan eseridir. Padiaha ball glendirmek iin Akehire gnderilen
stanbullu Hoca, Kuva-yi Milliyecilerin kendisini ldrmek istemesi zerine etecilere kar ve Kk Aa adyla anlr. olak
Salihle tantktan sonra padiah yanls tutumunu brakarak Kuva-yi Milliye hareketini destekler.
1.TBMMNN NEML ZELLKLER
Yeni Trkiyenin lk Hkmeti
eriyye vekili Mustafa Fehmi Bey Bursa
Mdafaaimilliye Fevzi Paa Kozan vekili
Hariciye vekili Bekir Sami Bey Tokat
Maliye vekili Hakk Behi Bey Denizli
Nafia vekili smail Fazl Paa Yozgat
ktisat vekili Yusuf Kemal Bey Kastamonu
Adliye vekili Celaleddin Arif Bey Erzurum
Dahiliye vekili Cami Bey Aydn
Maarif vekili Dr. Rza Nur Bey Sinop
Shhat ve ctimai Dr. Adnan Advar Bey stanbul Muavenet Vekili
Erkanharbiyei smet Bey Edirne Umumiye vekili
9 Temmuz 1920de meclisin gven oyuyla hkmet kurulmutur.
lk TBMMde Meclis Hkmet sistemi uygulanmtr. Yani Meclis bakan ayn zamanda hkmet ve devlet bakandr.
cra vekiller heyeti mecliste tek tek oylama ile seilmitir.
I. TBMMnin lk craatlar
Genelkurmay Bakanl kuruldu ve yrtme organna katlmas kabul edildi. (27 Nisan 1920)
Hyanetivataniye Kanunu kabul edildi (29 Nisan 1920)
Avrupa Devletleri Dileri Bakanlarna TBMMnin Ankarada ald bildirildi. (30 Nisan 1920)
Bakanlar Kurulu (cra vekiller heyeti) seimine dair kanun kabul edildi. (2 Mays 1920)
I. TBMMnin Nitelikleri
Yasama, yrtme ve yarg grevi meclise aittir.
Yasama :
Bir devletle toplum yaamn dzenleyen hukuk kurallarn koymaktr. Buna kanun yapmada denilir.
Yrtme :
Hukuk kurallarnn bir erk tarafndan uygulanmasdr.

58

Yarg :
Vatandalar arasnda hukuk kurallar uygulanrken hakszlklar nlemek gerekir. Ayrca kurallara uymayanlar cezalandrmak
gerekir. Buna yarglama denir.
lk TBMMnin ana program Misakmilliyi gerekletirmektir.
Kurtulu Savan rgtlemektir.
Yorum :
lk TBMM, kurucu meclis nitelii tar. Sreklidir, geici deildir. htilalcidir. Yeni bir sistem getirmitir. Halkdr, halkn
sorunlaryla ilgilenmitir. Ulusaldr, isminde Trkiyeyi kullanmtr. Merudur, 1921 Anayasasn yapmtr.
LK ANAYASA (TEKLAT-I ESASYE): 20 OCAK 1921
TBMM 23 Nisan 1920de ald halde yeni bir Anayasa neden hemen hazrlanamamtr?
gnlerde Anayasa tartmalar yapmak Ulusal Birlii zedeleyebilirdi.
Bu dnemde TBMM ye kar kan ayaklanmalarn bastrlmasyla ilgilenilmitir.
Yunan ordusunun ilerleyii Anayasa hazrlanmasn geciktirmitir.
Yukardaki nedenler Anayasa nn hazrlann geciktirmitir.

1921 ANAYASASININ ZELLKLER :

Yeni Trk Devletinin ilk anayasasdr.
Birinci nn zaferinin kazanlmas Anayasann ilann kolaylatran etken olmutur.
Bu Anayasa olaanst bir durumda lkenin bamszln salamakla uratndan ksa ve zet olarak hazrlanmtr.
M. Kemal 13 Eyll 1920 de Meclise nerge verir.Bu nerge 20 Ocak 1921 tarihinde Tekilat Esasiye Kanunu adyla yeni
Trk Devletinin ilk Anayasas olarak kabul edilmitir.
1921 ANAYASASININ TEMEL MADDELER :
o Egemenlik kaytsz artsz milletindir.
o Yasama, yrtme ve yarg yetkileri TBMM de toplanr.
o Trkiye Devleti,TBMM tarafnda ynetilir ve Hkmeti TBMM Hkmeti adn alr.
o TBMM, iller halknca seilen yelerden oluur.
o TBMM nin seilmesi iki ylda bir yaplr.
o TBMM, Hkmeti setii vekillerle (bakanlarla) ynetir.
o Bakanlar Kurulu ilerinden birini kendilerine bakan seerler.Ve TBMM nin bakan Bakanlar Kurulunun da bakandr.
1921 ANAYASASININ NEM VE YORUMU :
Bu Anayasa ile Trk tarihinde ilk kez Egemenlik Ulusa verilmitir.
Yeni Trk Devletinin kuruluunun hukuki ve siyasi bir belgesidir.
Kurtulu Savanda hzl ve abuk kararlar alabilmek amacyla;
-Ksa ve z olarak hazrlanmtr
-Gler Birlii ilkesi geici olarak benimsenmitir.
Vatandalarn temel hak ve zgrlkleri gibi konulara deinilmemitir. Bunun nedeni,o gnn artlarndan dolay vatann
kurtuluu ile ilgili hkmlere ncelik verilmesi olmutur.
TBMM nin bakannn hkmetinde bakan olmasyla Meclis Hkmeti sistemi benimsenmitir.
UYARI:
29 Ekim 1923 te Cumhuriyetin ilanyla devletin ynetim ekli belirlenmi, Meclis Hkmeti Sistemi terk edilerek bu
gnk Kabine Sistemine gemitir.
Yeni Trk Devletinin ilk Anayasasdr.

TBMM YE KARI IKARILAN AYAKLANMALAR:

Mondros sonrasnda ordularn byk lde datlmas, gvenliin bozulmasna ve ayaklanmalarn kmasna ortam
hazrlamtr.
TBMM nin almasyla ayaklanmalar hz kazanmtr. Bu ayaklanmalarn grlmesinde tilaf Devletleri ve stanbul
Hkmetinin almalar nemli rol oynamtr.
TBMM bu en kritik dnemde bir yandan dman igaliyle urarken bir yandan da bu isyanlar bastrmaya uramtr.
TBMM ye kar yaplan ayaklanmalarn amac direni hareketini krmaktr.

AYAKLANMALARIN NEDENLER :
gallerin kolaylamasn salamak.
Aznlklarn kendi devletlerini kurma dnce ve istekleri.
Ulusal Birlii sona erdirme dncesi.
stanbul Hkmetinin ve eyhlislamn M.Kemal ve Milli mcadele aleyhine yaynladklar fetvalarn uaklarla Anadolu
nun her tarafna atlarak halkn kkrtlmas.
Dzenli ordunun kurulmas aamasnda baz Kuvay-i Milliyecilerinin Dzenli Orduya katlmak istememesi.
M. Kemal ve arkadalarnn gyabi(kendilerinin bulunmad) bir mahkemede yarglanp idama mahkum edilmeleri.
stanbul Hkmeti ve saltanata bal kiilerin tilaf Devletlerine ho grnmek iin Anadolu ve Trakya da kkrtmalara
girimeleri.
Baz Kuvay-i Milliyecilerin halka eziyet etmeleri.

59

 Mondros sonras oluan otorite boluu ve gvensizlik nedeniyle ekyalarn tremesi ve TBMM nin askerlii zorunlu hale
getirmesiyle, asker kaaklarnn oalmas, bunlarn ekya ile ibirlii yapmas.
I. TBMMYE KARI IKAN SYANLAR
Dorudan stanbul Hkmetinin kard syanlar
Kuvy-i nzibtiye (Hilfet Ordusu) syan
Ahmet Anzavur (Kuvy-i Muhammediye) syan
stanbul Hkmeti ve tilf Devletlerinin kard syanlar
Bolu, Dzce, Hendek, Adapazar syanlar
apanolu syan (Yozgat)
Deliba Mehmet syan (Konya)
Bozkr Ayaklanmas (Konya)
Kokiri syan (Erzincan-Kemah)
Mill Aireti syan (Urfa)
opur Musa syan (Afyon)
eyh Recep syan
eyh Eref syan (Bayburt)
Ali Bat syan (Mardin)
Cemil eto syan
Yldzeli (Yenihan) syan
Kuvy-i Milliye Yanls Olup Sonradan syan Edenler
erkez Ethem (Kuvy-i Seyyre) syan
Demirci Mehmet Efe syan
Aznlklarn kard syanlar
Ermeni syan (Ermeni ntikam Alay)
Rum (Pontus) syan
nemli Not:
Bu isyanlardan Kuvy-i nzibtiye (Hilfet Ordusu), Ahmet Anzavur ve Bolu-Dzce- Hendek-Adapazar isyanlar ayn
zamanda Boazlarla ilgilidir.
Bu isyanlardan erkez Ethem ve Demirci Mehmet Efe isyanlar dier isyanlardan farkl olarak Mill Mcadeleye kar deil,
Dzenli Orduya kar karlmtr.
A)STANBUL HKMETNN NEDEN OLDUU AYAKLANMALAR
Anzavur Ayaklanmas: (1 Ekim 1919 22 Mays 1920)
Jandarmadan emekli Binba Ahmet Anzavur tarafndan Kurtulu Savana kar kartlmtr.
Balkesir, Biga, Gnen, Ulabat, Manyas ve Susurluk evresinde etkili olmutur.
Bastrlmasna ramen defa karlmtr.
Ayaklanmalar erkez Ethem bastrmtr.
Kuva-y nzibatiye (Halifelik Ordusu) Ayaklanmas (18 Nisan 1920 25 Haziran 1920)
ngilizlerin yardm ve desteiyle, Osmanl mparatorluu tarafndan Kuva-y Milliyeye kar kurulmutur.
zmit ve Geyve evresinde etkili olmutur.
Ayaklanma Ali Fuat Paa tarafndan bastrlmtr.
Yenilgiyle dalan Kuva-y nzibatiye birliklerinin bir ksm Kuva-y Milliyeye katlmtr.
B)STANBUL HKMET VE GALC DEVLETLERN KIKIRTMALARI LE IKARILAN AYAKLANMALAR
Bolu, Dzce, Hendek ve Adapazar Ayaklanmalar
Boazlarn kontroln salamak iin ngilizlerin destei ile karlmtr.
Ayaklanma, erkez Ethemin yardmlar ile Ali Fuat Paa ve Refet Bey tarafndan bastrlmtr.
Yozgat Yenihan Ayaklanmas veya apanolu Ayaklanmas (15 Mays 1920-27 Austos 1920)
Osmanl Hanedanna bal ayanlardan olan apanoullar Yozgatta, Aynacoullar ise Zilede ayaklanmlardr.
erkez Ethem ayaklanmay bastrmaya alm, ancak Yunan ilerleyii baladndan Bat Cephesine geri arlmtr.
Yl sonunda ayaklanma merkezden gnderilen gler tarafndan bastrlmtr.
Afyon Ayaklanmas veya opur Musa Ayaklanmas (21 Haziran 1920)
Yunanlarn kkrtmas sonucu ekiya opur Musa, Afyonda Din elden gidiyor diyerek ayaklanmay balatmtr.
Kurtulu Savana kar karld.
Denizli, ivril blgesinde etkili oldu.
Kuva-y Milliye gleri ayaklanmay bastrd.
opur Musa, Yunanllara snarak kurtuldu.

60

Konya Ayaklanmas veya Deliba Ayaklanmas (5 Mays Haziran 1920)

Deliba Mehmet ve etesi tarafndan karld.
Deliba Mehmet, hkumet binasn basm ve binaya el koymutur.
Konya-Kadnhan blgesinde etkili oldu.
Milli gler tarafndan ayaklanma bastrld.
Milli Airet Ayaklanmas (1 Haziran 8 Eyll 1920)
Urfa Viranehirde Milli airet tarafndan kartld.
Franszlarn destei ve kkrtmalar sonucu ayaklanmlardr.
Urfa blgesinde etkili olmutur.
Ayaklanma Kuva-y Milliye tarafndan bastrld.
Ayaklanmay kartanlar Suriyeye katlar.
Ali Bat Ayaklanmas (11 Mays-18 Austos 1919)
ngilizlerin kkrtmas sonucu, airet reisi Ali Bat tarafndan karld.
Mardin, Midyat ve Nusaybin evresinde etkili oldu.
Askeri birliklerin mcadelesi sonucu l olarak ele geirildi.
Hart Olay veya eyh Eref Ayaklanmas (26 Ekim 1919 24 Aralk 1919)
Bayburtun Hart ilesinde kt.
Kendisinin Allah tarafndan gnderildiini ilan edip, milli mcadeleye kar halk kkrtt.
Soruturma iin 28. Alaydan birlik gnderildi fakat kurulan pusuda alay komutan Binba Nuri ehit edildi.
Daha da ileri giden eyh Eref, kendini mehdi ilan etti.
Sonrasnda gnderilen 700 kiilik askeri gle l olarak ele geirildi.
Kogiri Ayaklanmas (6 Mart 1921 17 Haziran 1921)
Tunceli, Erzincan, Sivas evresinde kt.
Blgede yaayan Kogiri aireti tarafndan karld.
Trkiye Byk Millet Meclisinin Serv Antlamasna uymas istediler.
syan bastrmak iin barl amalarla blgeye giden 6. Svari Alay komutan Binba Halisi ehit ettiler.
Topal Osman Aann komutu ettii 42. ve 47. Giresun Alaylar isyan bastrmak zere blgeye gnderildi.
atmalar sonucunda ele balar ve 500den fazla isyancnn teslim olmasyla isyan bastrld.
Cemil eto Ayaklanmas (20 Mays 1921 7 Haziran 1920)
Siirt Garzan ve evresinde kan ayaklanmadr.
Garzandaki Bahtiyar aireti reisi olan Cemil eto tarafndan karld.
Ayaklanmas ngiliz ve Franszlar destekledi.
Kuva-y Milliye mcadelesi aleyhine cephe ald.
12. Kolordu tarafndan gnderilen 2. Tmen ksa srede ayaklanmay bastrd.
Bata Cemil eto ve drt olu olmak zere isyanclarn teslim olmasyla ayaklanma sonland.
C)AZINLIKLARIN IKARDII AYAKLANMALAR
Rum Ayaklanmalar
Rumlar, Trabzonda Pontus Rum Devletini kurma dncesiyle ayaklanmlardr.
ngilizler tarafndan desteklenmitir.
Kurtulu Sava boyunca en uzun sren ayaklanma, Pontus Rum ayaklanmasdr.
Ayaklanma ubat 1923te bastrlabilmitir.
Ermeni Ayaklanmalar
Franszlarn destei ile Ermeni ntikam Alay Adana ve evresinde katliamlar yapmtr.
Ayaklanma Gneydou Anadoluya yaylmtr.
Milli Mcadelenin kazanlmas ile ayaklanmalar bastrlmtr.
D)KUVA-YI MLLYE TARAFTARI OLUP SONRADAN AYAKLANANLAR
Demirci Mehmet Efe Ayaklanmas
Denizli, Burdur, Dinar ve al evresinde kmtr.
Ayaklanmay I. nn savandan nce Refet Bey bastrmtr (30 Aralk 1920).
erkez Ethem Ayaklanmas
Ktahya, Gediz ve Demirci evresinde kmtr.
erkez Ethem, I.nn Sava srasnda Dzenli Orduya saldrmtr.
I.nn Savandan sonra ayaklanma bastrlmtr (24 Ocak 1921).
erkez Ethem ve arkadalar Yunanlara snmtr.

61

GENEL OLARAK AYAKLANMA NEDENLER:

stanbul Hkmetinin TBMM aleyhine yaynlad fetva.
M.Kemal ve arkadalarnn gyabi olarak idam istemiyle yarglanmalar.
stanbul Hkmetinin Anadolu zerinde otorite kurmak istemesi.
stanbul Hkmetinin Milli Mcadeleyi ttihat ve Bolevik olarak nitelendirmesi.
tilaf Devletlerinin Milli Mcadelenin Padiah ve Halifeye kar yapld eklindeki propagandalar.
ngilizlerin boazlarn iki tarafnda da tampon blge oluturmak istemeleri.
Asker kaaklarnn otorite boluundan yararlanmak istemeleri.
Baz kiilerin manda ve himaye istemesi.
Aznlklarn igallerden yararlanarak bamsz devlet kurma abalar.
Kuva-y Milliye birliklerinin disiplinsiz hareketleri.
Baz Kuva-y Milliye birliklerinin Dzenli Orduya katlmak istememeleri.
TBMMNN AYAKLANMALARA KARI ALDII NLEMLER
Hyanet-i Vataniye Kanunu karlmtr (29 Nisan 1920).
stiklal Mahkemeleri kurulmutur (11 Eyll 1920).
stanbul Hkmeti ile tm ilikiler kesilmi, stanbuldan gelen evraklar geri gnderilmi, stanbul Hkmetinin yapt her trl
i yok saylmtr.
Dzenli Ordu kurularak Kuva-y Milliye birlikleri kaldrlmtr.
stanbul Hkmetinin kard fetvaya karlk, Ankara Mfts Rfat Breki tarafndan kar fetva yazlarak Milli
Mcadelenin hakll halka duyurulmutur.
AYAKLANMALARIN SONULARI:
Kurtulu Sava uzamtr.
Milli Mcadelenin kazanlmas gecikmitir.
Yunanlar, Anadoluda ilerleme frsat bulmutur.
Bo yere karde kan dklmtr.
TBMM gcn, ayaklanmalar bastrmak iin kullanmtr.
TBMM, tm ayaklanmalar bastrarak Anadoluda otoriteye hakim olmutur.
Not : Hyanet-i Vataniye Kanunu ve eyh Said syan olayyla ilgili karlan Takrir-i Skun Kanunu, ama bakmndan birbirine
benzer.
SYAN SYANI BASTIRAN KUVVETLER
Kuvy-i nzibtiye syan- Kuvy- Milliye Birlikleri Tarafndan
Bolu, Dzce, Hendek, Adapazar syan- Kuvy- Milliye Birlikleri Tarafndan
opur Musa (Afyon) syan- Kuvy- Milliye Birlikleri Tarafndan
eyh Eref syan- Kuvy- Milliye Birlikleri Tarafndan
eyh Recep syan- Kuvy- Milliye Birlikleri Tarafndan
Mill Aireti syan- Kuvy- Milliye Birlikleri Tarafndan
Ali Bat syan- Kuvy- Milliye Birlikleri Tarafndan
Cemil eto syan- Kuvy- Milliye Birlikleri Tarafndan
Deliba Mehmet syan- Kuvy- Milliye Birlikleri Tarafndan
Bozkr (Konya) syan- Kuvy- Milliye Birlikleri Tarafndan
Yukardaki syanlar Kuvy- Milliye Birlikleri Tarafndan Bastrlmtr.
Ahmet Anzavur syan - Kuvy- Seyyare (erkez Ethem) tarafndan
apanolu (Yozgat) syan - Kuvy- Seyyare (erkez Ethem) tarafndan
erkez Ethem (Kuvy-i Seyyre) syan - Dzenli Ordu tarafndan.
Demirci Mehmet Efe syan - Dzenli Ordu tarafndan
Kokiri syan - Dzenli Ordu tarafndan
Rum syanlar - Dzenli Ordu tarafndan
Ermeni syanlar (Ermeni ntikam Alay) - Dzenli Ordu tarafndan
TBMMnin syanlara Kar Ald nlemler
29 Nisan 1920de Hyanet-i Vataniye Kanunu karlmtr.
Bu kanuna gre TBMMye kar isyan karanlar vatan haini kabul edilecek ve gerektiinde idam cezasna arptrlacaktr.
11 Eyll 1920de Firarler Hakknda Kanun karlmtr.
11 Eyll 1920de Firarler Kanunu kapsamnda, isyanclar yarglamak iin stikll Mahkemeleri kurulmutur. Bu tarihte
kurulan stikll Mahkemesi says 8dir.
stikll Mahkemelerinin yeleri TBMM yeleri arasndan seilmitir. yelerin milletvekillerinden olumas TBMMnin yarg
yetkisine sahip olduunu gsterir.
Bu mahkemeler Hyanet-i Vataniye Kanununun hzl bir ekilde iletilmesine olanak salamtr.
Seyyar ve sreklilii olmayan stikll Mahkemeleri, yarglamay suun bizzat ilendii yerde yaparak yarglama srecinin ksa
zamanda tamamlanmasn da salamtr.
stanbul Hkmeti ile tm resm haberlemeler kesilmitir.
Halk bilinlendirmek amacyla rad (t) Heyetleri kurulmutur.
Damat Ferit Paa vatan haini iln edilmi ve Trk vatandalndan karlmtr.

62

Hyanet-i Vataniye Kanunu ile yarglanan ilk kii Damat Ferit Paa olmutur.
stanbul Hkmeti adna eyhl-islm Drrizde Abdullahn Mill Mcadeleye kar yaynlad fetvaya karlk olarak,
Ankara Mfts Rfat Breki tarafndan Mill Mcadeleyi destekleyen fetva yaymlanmtr.

TBMM NN SYANLARA KARI ALDII NLEMLER UNLARDIR:

Hyaneti Vataniye (Vatana hanet ) yasas karld (21 Nisan 1920).
stklal Mahkemeleri kuruldu (18 Eyll 1920).
stanbul Hkmeti ile tm ilikiler kesildi.
Ulusal Kuvvetler glendirilerek Dzenli Orduya geildi.
stanbul Hkmetinin M. Kemal iin hazrlatt fetvay etkisiz hale getirmek iin Anakara Mfts Rfat Breki ve
baz din grevlileri tarafndan kar fetva yaynlanmas saland.
Damat Ferit Vatan Haini ilan edilerek Trk Vatandalndan karld.
SYANLARIN SONULARI
:
Ulusal Kurtulu Mcadelesinin gecikmesine neden olmutur.
Baz blgelerin tilaf devletlerince igal edilmesini kolaylatrmtr.
Ulusal Gler maddi kayplara uramtr.
Dzenli ordunun kurulmas gecikmitir.
Karde Katline neden olmutur.
UYARI:Ayaklanmalarn bastrlmasnda stiklal Mahkemelerinin nemli rol vardr.
STKLL MAHKEMELER (11 Eyll 1920)
Kurulu Nedeni:
TBMMye kar ayaklanmalarn kmas.
Anadoluda ekyalarn oalmas ve i gvenlii tehdit etmeleri.
Kuva-y Milliye birliklerinin dzensiz hareket etmeleri.
Askerden firar edenlerin artmas.
TBMMnin tm yurtta otoriteyi eline almak istemesi.
Hynet-i Vataniye Kanunu kabul edilmitir (29 Nisan 1920).
stikll Mahkemeleri kurulmutur (11 Eyll 1920).
stikll Mahkemelerinin zellikleri:
Mahkeme kararlarnda temyiz hakk yoktur.
Mahkeme yeleri TBMM yeleri arasndan seilmitir.
stikll Mahkemelerinin Yararlar:
Asker kaaklar orduya geri dnmtr.
Ayaklanmalar bastrlmtr.
gvenlik salanmtr.
Devlet organlar ilemeye balamtr.
Vergi ve asker almlar kolaylamtr.
Not 1: stiklal Mahkemeleri ilk kez TBMMye kar ayaklanmalar srasnda kurulmutur.
Not 2: Tekalif-i Milliye Emirlerine kar kmalar balaynca stiklal Mahkemeleri yeniden devreye girmitir.
Not 3: eyh Said syan srasnda stiklal Mahkemeleri yine ilevini yerine getirmitir
Kurtulu Savanda TBMM nin yarg yetkisini kulland mahkemelerdir.
Yarglar milletvekilleridir.
Kararlar kesindir,tiraz yoktur.
Olaylarn olduu yerde kurulan gezici mahkemelerdir.
stiklal Mahkemeleri, TBMMnin otoritesinin kalc olmasnda, saygnlnn artmasnda nemli bir ileve sahiptir.
1921den 1927ye kadar grev yapmlardr.
UYARI: Baz evreler gnmzde stiklal Mahkemelerini eletirmektedir. Oysa bu mahkemelerin Olaanst dnemin zor
koullarnda grev yapt unutulmamaldr.
Hyanetivataniye Kanununun kartlmas:
29 Nisan 1920de Mustafa Kemalin gayretleri ile TBMM bu yasay karmtr. Meclise kar szle, yazyla veya dorudan
kar gelenler vatan haini saylacaktr. denerek kanun kartlmtr.
stiklal Mahkemelerinin Kurulmas:
Bu mahkemelerin kurulmasnn temel nedeni Hyanetivataniye Kanununun uygulanmas ve asker kaaklarnn cezalandrlmas
dr.
11 Eyll 1920de hazrlanan asker kaaklarnn cezalandrlmas hakkndaki kanun TBMMde onayland.
Bu mahkemeler olaanst artlarda kurulduu iin bu ad almlardr.
Bu mahkemelerin;

yesi olacaktr. yeler TBMMnin iinden seilecektir.

lerinden birisini kendileri bakan seeceklerdir.

TBMM adna yarg yetkisini kullanacaklardr.

Aliler mahkemesi adn almlardr.
Yarg kararlar kesindir. Temyiz hakk yoktur.
Yorum:
stikll Mahkemeleri zaman zaman sert cezalar vermitir. Kararlar bugn ok tartlmaktadr. O gnn artlar gerei
yaplmtr.

63

stikll Mahkemeleri ilk olarak Ankara, Eskiehir, Konya, Pozant, Isparta, Sivas, Kastamonu ve Diyarbakrda kuruldu.
stiklal Mahkemeleri 1920 1927 yllar arasnda faaliyet gsterdiler.
Bu mahkemelerin ilk verdii karar Sevr Antlamasn imzalayan kiiler hakknda olmutur. 7 Ekim 1920de Sadrazam Damat
Ferit Paa, Hadi Paa, Rza Tevfik Bey ve Bern Bykelisi Reat Halis Bey vatana hyanet suundan gyaben idam cezasna
arptrldlar. Yasa 1949da kalkt.
stikll Mahkemeleri Milli Mcadele boyunca 1500 kiiyi idam, 2696 kiiye askerden yeniden kamalar halinde idam, 243
kiinin gyabnda idam, 41708 kiiye dayak cezas, 11744 kiiyi susuz bulmutur.

Ayaklanmalara Kar Dier nlemler

stanbulda eyhlislm Drrizde Abdullah Efendinin Anadolu hareketinin aleyhine verdii Fetvalara kar, Ankara Mfts
Rfat Breki ve 150 din adam kar fetva hazrlad.
Anadolu Ajansn (6 Nisan 1920) kurularak Trk kamuoyunu doru bilgilendirme, Ulusal Mcadeleye zarar veren i ve
d propagandalara kar halk bilinlendirme yoluna gidilmitir.
Matbuat ve stihbarat Mdrl kurulmutur. (7 Haziran 1920) Bylece kar propaganda ve istihbarat almalar
yaplmtr.
Ayrca Milli Mcadele taraftar gazeteler desteklenmitir.
I. TBMM DNEMNDEK DER GELMELER
lk kez 8 ubat 1921 tarihli Bakanlar Kurulu Kararnamesinde "Trkiye Byk Millet Meclisi" (TBMM) ad kalclk
kazanmtr.
TBMM Hkmetinde Turizm ve Spor Bakanlklar yer almamtr.
TBMM Hkmeti ilk yurt d temsilciliini 1921de Azerbaycanda am, buraya ilk temsilci (orta eli) olarak da Memduh
evket Esendal atamtr.
lk Meclis binas gnmzde Kurtulu Sava Mzesi olarak hizmet vermektedir.
TBMM'nin ikinci binasnn yapmna Mimar Vedat Bey'in projesiyle 1923'te balanm ve 18 Ekim 1924'de hizmete almtr.
Bina gnmzde Cumhuriyet Mzesi olarak hizmet vermektedir.
Gnmzde kullanlmakta olan TBMM'nin nc binas ise; 1938de dzenlenen TBMM Yeni Meclis Binas yarmasnda
birincilik kazanan ve Atatrk'n de beenisini kazanan Avusturyal mimar Prof. Clemens Holzmeisterdr.
SEVR BARI ANTLAMASI (10 AUSTOS 1920)
Mondros Atekes Antlamasndan sonra tilf Devletleri henz Osmanl Devleti ile bar antlamas imzalamamt. Bu durumun
yaanmasnda;
tilf Devletlerinin Osmanl Devletini aralarnda paylaamamalar
Boazlar konusunda anlamaya varlamam olmas
Paris Bar Konferansnda talyaya ayrlan yerlerin Yunanistana verilmesi gibi nedenler etkili olmutur.
Bar antlamasnn koullar 18-26 Nisan 1920 tarihleri arasnda ngiltere, Fransa ve talyann katlmyla talyadaki San Remo
Konferansnda belirlenmitir.
Antlamann Baz Maddeleri
Osmanl Devleti topraklar, stanbul dolaylar ve Anadolu'nun kk bir blm ile snrlandrlyordu. Buna gre; stanbul,
Trklerde kalacak, fakat Osmanl Devleti anlama koullarna uymazsa, bakent Trkler'in elinden alnacakt.
Osmanl Devleti'nin snrlar, Trakya'da Midye'nin daha dousundan balayarak, Byk ekmece Gl'ne inecek, bu hattn
batsndaki Trakya topraklar, Yunanistan'a verilecekti.
mroz ve Bozcaada da Yunanllar'a braklyordu.
zmir yresi, Tire, Akhisar, demi ve Bergama'y da ierecek ekilde Yunanistan'a verilecekti. Bu blge, kat zerinde
Osmanllar'da kalacak fakat egemenlik hakk, Yunanistan'da olacakt. Burada oluturulacak Parlamento, 5 yl sonra Milletler
Cemiyeti'nden zmir'in Yunanistan'a katlmasn isteyebilecekti.
Boazlar, sava zamanlarnda bile btn devletlerin gemilerine ak bulundurulacak ve uluslararas bir komisyonun denetiminde
olacakt.
Gney snr, Karata burnundan balayp Antep, Urfa ve Mardin'i dta brakarak Irak snrna varacakt.
Anadolu'nun dousunda, snrlar ABD Bakan Wilson tarafndan saptanacak bamsz bir Ermenistan devleti kurulacakt. Bu
snr iinde Erzurum, Van, Bitlis ve Trabzon illeri bulunacakt.
Anlamann yrrle girmesini izleyen 6 ay iinde, Ermeniler'e verilecek topraklarn gneyinde, snrlar Frat'n dousunda
balayan ve Krtlerin sayca ounlukta olduklar blgeye zerklik verilecekti. Eer Krtler, bir yl iinde bamsz bir devlet
kurmak ister ve bu istekleri Milletler Cemiyeti tarafndan da uygun grlrse, Osmanl Devleti buna uyarak blgedeki tm
haklarndan vazgeecekti.
ngiltere'ye, tm Arabistan ile Musul dahil Mezopotamya; Fransa'ya ise Urfa, Mardin, Gaziantep'le birlikte tm Suriye
braklyordu.
Adana'dan Kayseri ve Sivas'n kuzeyine kadar uzanan blge; Fransa'nn, zmir'in dnda tm Bat Anadolu ile
Afyonkarahisar'dan Erciyes'e kadar uzanan izginin gneyindeki topraklar talya'nn ekonomik nfuz alan iinde olacakt.
Osmanl Ordusu, 35.000'i Jandarma 15.000'i zel Birlik, 700' padiahn yanndaki Gvenlik Birlii olmak zere 50.700 olarak
snrlandrlyordu.
tilaf Devletleri temsilcilerinden bir "Maliye Komisyonu" kurulacak, Osmanl Hkmeti'nin tm gelirleri bu komisyonun emrine
verilecek, bu gelirlerden, nce Osmanl topraklarndaki Mttefik Devletler birliklerinin giderleri, daha sonra ise, savata zarar
gren Mttefik Devleti uyruklarnn zararlar karlanacakt.
Kapitlasyonlar, daha geni hale getirilecek, Yunanistan ve yeni kurulacak Ermenistan da kapitlasyonlardan yararlandrlacakt.

64

tilaf Devletleri'nden birinin , ya da Yunanistan , Ermenistan gibi yeni kurulacak devletlerin uyruuna gemek isteyenlere glk
karlmayacak , Osmanl Hkmeti bunlara da kapitlasyon haklarn tanyacakt.
433 maddeden oluan Sevr Antlamas, yalnzca bu son maddesi bile uygulansayd, Osmanl Devleti diye bir ey kalmayacakt.
nk Osmanl'ya braklan topraklardaki herkes, kapitlasyonlarn salad ayrcalklardan yararlanmak iin, Osmanl
yurttaln terkedecekti.
Antlamann nemi
Mebusan Meclisi tarafndan onaylanmad iin yrrle girmemitir. Bu yzden hukuk olarak geersiz bir antlamadr.
Trk milletinin direniiyle karlat iin uygulanamamtr. (l domutur.)
Osmanl Devletinin yok oluu anlamna gelen bu antlamay imzalayanlar TBMM tarafndan vatan haini iln edilmitir.
Sevr Bar Antlamas Osmanl Devletinin imzalad son antlamadr.
BLECK GRMELER (5 ARALIK 1920)
16 Mart 1920, Son Osmanl Mebusan Meclisinin igal edildii, stanbulun resmi olarak igalinin balad yllard. stanbuldaki
Damat Ferit Paa Hkmeti Kuvay-i Milliyeyi ve Anadoludaki bamszlk mcadelesini baltalamak iin elinden geleni
yapyordu. Bu yzden stanbul Hkmeti ile Ankara Hkmeti arasndaki ilikiler gitgide gerginlemiti. Bu gerginlii
sonucunda Damat Ferit Hkmeti istifa etmiti.
21 Ekim 1920de Tevfik Paa Hkmeti kuruldu. Tevfik Paa uzlama yanlsyd. Bu yzden Ankara Hkmeti ile iliki kurma
talebinde bulundu.
stiklal Sava Tarihine Bilecik Mlakat ( Grmesi) olarak geen grme, Aralk 1920de stanbul ile Ankara hkmetleri
arasnda gerekleti. stanbul Hkmetini Dhiliye Bakan ( ileri Bakan) Ahmet zzet Paa, Bahriye Nazr (Deniz
Bakan) Salih Paa, Tarm Bakan Kazm Bey, Hukuk Danman Mnir Bey, Hoca Fatih Efendi; Ankara Hkmetini
Mustafa Kemal ve smet Bey ( nn ) temsil etti. Mustafa Kemal bu grmede; stanbul Hkmetini tanmadklarn,
Ankara Hkmetinin stnde bir g olmadn syledi. Herhangi bir sonu kmam, stanbuldan gelen heyet ulusal harekete
katldklar izlenimini vermek iin zorla Ankaraya gtrlmtr. Ancak daha sonra bu devlet adamlar, Mustafa Kemale bir
daha stanbul Hkmetinde grev yapmayacaklar szn verince serbest braklmlardr.
Bilecik Tren stasyonunda gerekletirilen bu tarihi grmeden olumlu sonular kmad. Hatta Ahmet zzet ve Salih Paalar
Ankaraya getirilerek alkonuldular. Uzun sre Ankarada tutulan bu iki stanbul Hkmeti bakan, stanbula dnmelerine izin
verilirse hkmetten istifa edeceklerine dair bir belge imzaladlar. Bunun zerine 7 Mart 1921de serbest brakldlar.
Bilecik Grmeleri, TBMMnin siyas varln tantmas bakmndan nemlidir.
Bilecik Grmeleri ile Osmanl Devleti TBMMnin siyas varln ilk kez tanmtr.
DZENL ORDUNUN KURULMASI :
Mondros Atekes Antlamasndan sonra, Kazm Karabekir komutasndaki 15. Kolordu dndaki tm birlikler datlmt.
gallerin balamas zerine; Bat Anadoluda blgesel nitelikli olarak Kuvay-i Milliye birlikleri oluturuldu.
Urfa, Antep ve Mara ta halk savunmas balad.
Kuvay-i Milliye birlikleri ile her ne kadar dman igalleri geciktirildiyse de bu birliklerin baz olumsuz yanlar da vard.
Kuvay-i Milliye birlikleri TBMM ye zaman kazandrdysa da ,dzenli dman birliklerini durdurmaktan ve lkeyi dman
igalinden kurtarmaktan yoksundu.
te bu nedenle dzenli ordunun kurulmasnn art olduu anlald.Yunanllarn 1920 ylnda balattklar taaruz
karsnda Kuvayi Milliyecilerin Bat Cephesi Komutan Ali Fuat Beyin ve erkez Ethemin baarszl ile sonulanan
Gediz Yenilginden sonra 8 Kasm 1920de dzenli orduya geilmesi karar alnd.
Gediz Yenilgisinden sonraAli Fuat Paa Bat Cephesi Komutanlndan alnarak Moskova Bykeliliine atand.
Bat Cephesi ikiye ayrld. Kuzeyine Albay smet Bey(nn) , Gneyine ise Refet Bele getirildi.
Dzenli Ordunun kurulmas kararna karlk erkez Ethem isyan etmitir.
nn Sava sonras tamamen Dzenli orduya geilerek Batdaki Kuvay-i Milliye tamamen sona erdirilmitir.
Kuvaymilliyenin Kaldrlmasnn Nedenleri
Dzenli birlikler olmamalar
Yunan ilerleyii karsnda tam baar elde edilememesi
Genelkurmaydan gelen emirlere uymamalar ve yalnz kendi eflerini dinlemeleri
Ayaklananlar kanun hkm deil kendi kurallarna gre cezalandrmalar
Halktan bazen zorla para ve malzeme toplamalar
Adam karma ve silah zoruyla basknlar yapmalar
Dzenli ordu kurulmas fikrine bir ounun kar kmas
TBMMnin hkmete verdii yetkiyle Kuvaymilliye gleri Milli Savunma Bakanl emrine girmesi konusunda yasal
dzenlemeler yapld. 1920nin balarnda Ankara Ziraat Mektebi toplantsnda dzenli ordu kurulmas karar alnmt. Haziran
1920de Dou ve Bat cephesi kurularak dzenli ordu kurulmasna adm atld.
LA BLG
MLL MCADELE NDERLER;

Milli Mcadele kadrolarnn byk blm eski ttihatlardan olutu. Bata Mustafa Kemal olmak zere Rauf, Fethi, Kzm
Karabekir, smet (nn), Celal (Bayar), Adnan (Advar), kr, Rahmi, erkes Reit, erkez Ethem, Bekir Sami, Yusuf Kemal,
Celaleddin Arif, Aaolu Ahmet, Recep (Peker), emsettin (Gnaltay), Hseyin Avni, Ziya Hurit Beyler gibi milliyeti
liderlerin tm eski TC kadrolar ve hatta Tekilat- Mahsusa grevlileri idiler.
ttihat hareketin basn ve propaganda szclerinden Ziya Gkalp, Mehmet Emin (Yurdakul), Mehmet Akif (Ersoy), Celal
Nuri (leri), Yunus Nadi (Abalolu), Falih Rfk (Atay), Velid Ebzziya ve dierleri Milli Mcadele'nin de savunuculuunu
stlendiler.

65

ABALIOLU, YUNUS NAD (1880 1945): 1880 ylnda Fethiye'de dodu. Rodos Adasndaki Sleymaniye Medresesinde,
stanbul'daki Ga-latasaray Sultanisinde ve Hukuk Mektebinde renim grd. 1900'da Malumat gazetesinde almaya balayan
Abalolu, 1910 ylnda ttihat ve Terakki Cemiyetince yaymlanan Rumeli gazetesinin bayazar oldu. 1911'de Meclis-i
Mebusan'a Aydn milletvekili olarak katld. 1918'de s-tanbul'da Yenign gazetesini kurdu. I. TBMMne Mula Milletvekili
olarak katld. 1924'te stanbul'da Cumhuriyet gazetesini kurdu ve ld 1945 ylna kadar bu gazetenin bayazarln yapt.

ATAY, FALH RIFKI (1884 1971): 1894 ylnda stanbul'da dodu. Hseyin Cahit'in Yalnn mdrlk yapt Mercan
dadisi'nden mezun oldu. Ardndan Darlfnunun Edebiyat blmn bitirdi. 1991-1912 yl-larnda Servet-i Fnun dergisinin
gen yazarlara ayrlan ek sayfalar ile Tecelli ve Kadn dergilerinde iir, Tanin gazetesinde de dz yaz yazmaya balad. 19131914 yllarnda Sadaret ve Dahiliye Nazrl kalemlerinde alt. I. Dnya Savanda yedek subay olarak Suriye'de grev yapt.
1917de dndnde Bahriye Nazrl zel Kalem Mdrlne getirildi. 1918de yaymlanmaya balayan Akam gazetesinin
kurucular arasnda yer ald. Kurtulu Savan destekleyen yazlarndan tr idam istemiyle Divan- Harpte yarglanmsa da
nn savann kazanlmas zerine Mahkeme kurulu tutum deitirdii iin idamdan kurtuldu. Kurtulu Sa-vandan sonra
Atatrk'n istei zerine kinci Byk Millet Meclisi'ne Bolu milletvekili olarak katld. Bu grevini sonralar uzun yllar Ankara
Milletvekili olarak srdrd. Hakimiyet-i Milliye, Milliyet ve Ulus gazete-lerinin bayazarln yapt. Yeni Trk Alfabesinin
hazrlanmas ve uygu-lanmas srasnda Dil Encmeninde grev ald. Demokrat Parti'nin 1950'de iktidar olmasnn ardndan, 1952
ylnda Dnya Gazetesini kura-rak, hkmete kar muhalif bir tutum iersine girdi. Atay deneme, syle-i, gezi ve an trlerinde
ok sayda eser verdi.

BAYAR, CELAL (1883 1986): Bursann Gemlik ilesine bal Umurbey Kynde dodu. Genlik yllarnda bankaclk
mesleini seti. yesi olduu ttihat ve Terakki Partisinde zmir sorumlu sekreterliine kadar ykseldi. Son Osmanl
parlamentosuna Manisa milletvekili olarak katld. stanbulun igalinden sonra Mustafa Kemale katlarak Bankas Genel
Mdrl, ktisat, Dileri ve Bayndrlk Bakanl gibi grevler-de bulundu ve 1937de Babakanla kadar ykseldi.
Atatrkn lmn-den sonra, smet Paa dneminde CHPden istifa ederek muhaliflerle bir-likte Demokrat Partinin kurucular
arasnda yer ald. 1950deki seim za-feriyle birlikte Menderes Babakanla uzanrken, o da Trkiyenin n-c ve ilk sivil
kkenli Cumhurbakan olarak ankayaya kt. 1960taki askeri mdahalenin ardndan o da Yassada sanklar arasnda yerini
ald ve idam cezasna arptrld. Ancak cezas Millik Birlik Komitesi tarafndan onaylanmaynca, 1964 ylna kadar hapis
cezasna arptrld. zgr-lne yeniden kavutuktan sonra ise, aktif siyasete dnmemeyi tercih et-ti.

BELE, REFET (1881 1963 ): 1881 ylnda stanbul'da dodu. 1899 y-lnda Harp Okulu, 1912'de de Harp Akademisi'nden
mezun oldu. I: Dnya Sava'nda Filistin Cephesi'nde baarl grevler yapt. Mustafa Kemal ile birlikte Samsuna kan kafilede
yer ald. Samsuna kn ardndan, Si-vas'ta bulunan ve Mustafa Kemal'in mfetti olarak grevlendirildii 3. Ordu'ya bal, 3.
Kolordu Komutanlna atand. Erzurum ve Sivas kong-relerinde ye olarak yer ald. nce Aydn ve evresi, daha sonra erkez
Ethem Ayaklanmas'n bastrd. Bu baarlar zerine Generallik rtbesine ykseltildi ve Dahiliye vekillii ile Bat Cephesi
Komutanlna atand. 1922'de Dou Trakya'y geri almakla grevlendirilen Bele; 1924te Terak-kiperver Cumhuriyet Frkas'nn
kurucular arasnda yer ald. 1926 ylnda zmir suikast dolaysyla yaplan yarglamalarn ardndan, siyasetten bir sre ekildi.
Sonralar 1935-1939 ve 1946-1950 yllar arasnda iki dnem stanbul milletvekillii grevlerinde bulundu.

BOZOK, SALH (1881 1941): 1881'de Selanik'te dodu. Mustafa Kemal ile nce mahalle daha sonra da Harp Okulunda okul
arkada oldu. Harp Okulundan sonra Mustafa Kemal Harp Akademisine devam eder-ken Bozok jandarma snfna seildi. I.
Dnya Savann sonlarna doru, Suriye Cephesi'nde Mustafa Kemalin bayaveri oldu. Atatrk ile burada balayan birliktelii
emeklilik dnemini de kapsayacak biimde kesintisiz devam etti. Bu sre iinde Mustafa Kemalin gerek TBMM Bakanl gerekse de Cumhurbakanl dnemlerinde srekli bayaverliini stlendi. Yarbay rtbesinde iken askerlikten istifa etti ve o gnk
ad Bozok olan Yozgat'tan milletvekili seilerek Meclise girdi. Bankasnn da kurucula-r arasnda yer alan Bozok, 1939
seimleri dahil milletvekillii grevini hep srdrd. Atatrkn lmyle byk bir ykm yaayan Bozok, mil-letvekillii
srerken; salk gerekesiyle ekildii Yalovada 1941 ylnda ld.

CEBESOY, AL FUAT (1882 1968): 1882de stanbul'da dodu. Harp Okulu yllarnda Mustafa Kemalin snf arkada oldu.
Beyrut'ta balayan kta hizmeti, 1908'deki Roma Askeri Ataeliinin ardndan Trablusgarp, Balkan Savalar ve I. Dnya
Savanda devam etti. Kongre-ler dneminde Mustafa Kemale verdii youn destek nedeniyle Sivas Kongresi sonrasnda
Umum Kuvva- Milliye komutan olarak grevlendi-rildi. Bat cephesinin yeniden yaplandrlmas srasnda, erkez Ethem
taraftarlyla sulanmas zerine Moskova Bykeliliine atand. Bu grevinden 10 Mays 1921de Ankaraya dndkten
sonra; nce Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti bakanln ardndan 1925 ylnda Terakkiperver Cum-huriyet Frkasnn kuruculuu
grevlerinde bulundu. 1926 ylnda Atatrke ynelik suikast giriimiyle ilgili davalarda yargland ve beraat etti. Bu olaydan
sonra siyasetten bir sre ekilen Cebesoy, smet nn'nn Cumhurbakanl yllarnda yeniden siyasete dnd. 1939-1943
yllar arasnda Bayndrlk Bakanl, 1947-1950 yllar arasnda da TBMM Bakanl grevlerinde bulunan Cebesoy 1968
ylnda ld.

AKMAK, FEVZ (1856 1950): 1856 ylnda stanbul'da dodu. 1898 ylnda kurmay yzba olarak Akademi'den mezun
oldu ve Arnavut-luk ve Rumeli vilayetleriyle ile ilgili slahat kararlarn uygulamakla grev-li heyette yer alarak Arnavutluk'ta
greve balad. I. Dnya Savanda Di-yarbakr'da tmen komutanl ve Filistin'de de 7. Ordu komutanl g-revlerinde
bulundu. Sava sonlarnda Genelkurmay Bakanlnda grev yapmaya balad ve Mustafa Kemal'in Anadoluya hareketinden
bir gn nce 1. Ordu mfettiliine getirildi. 1919da Harbiye Nazr olan akmak, Kozan milletvekili olarak I. TBMMne
katld. Meclisin birinci dneminde srasyla Milli Savunma Bakan, cra Vekilleri Heyeti Reisi ve Genelkur-may Bakanl
grevlerinde bulundu. Sakarya Zaferi sonrasnda kendisi-ne Meclis tarafndan mareallik rtbesi verildi. 1925 ylnda siyasetten
e-kilerek askerlik mesleinde kalmaya karar verdi ve emekli olduu 1944 y-lna kadar Genelkurmay Bakanl grevini

66

yrtt. Grev sresi boyunca, ordunun siyaset d konumunu korumak konusunda byk baar salad. Sonralar, emekliye
ayrlnn sorumlusu olarak grd smet nn'ye tepki olarak, DP listelerinden stanbul milletvekili seildi ve ye-niden
Meclise girdi. Tevfik Rt Aras ile birlikte sol eilimli nsan Hak-lar Derneini kuran akmak 1950de ld.

GRER, CEVAT ABBAS (1887 1943): 1887de Ni'te dodu. 1908 ylnda Harp Okulundan mezun oldu. Trablusgarp,
Balkan Savalar ve I. Dnya Savanda grev ald. anakkale Savanda stemen rtbesiyle Mustafa Kemalin emir subay
oldu. 16 Mays 1919da Samsuna hareket eden Bandrma Vapurunda 9. Ordu Mfettilii bayaveri sfatyla yer al-d.
Kongreler srecinde Mustafa Kemalin yazma ilerini yneten Abbas, Bolu milletvekili olarak son Osmanl Meclis-i
Mebusanna katld. Ancak bu Meclisin datlmas zerine Ankara'ya dnd ve yine Bolu milletvekili olarak TBMMde siyasal
almalarn srdrd. Ayn yl yzba rtbesiy-le Kurtulu Savanda da grev ald ve Yozgat Ayaklanmasnn bastrlmasnda gsterdii baar nedeniyle stiklal Madalyas ile dllendirildi.
Atatrkn iaretiyle Trk Tayyare Cemiyetini kurdu (Trk Hava Kurumu) ve cemiyetin bakanln bir yl sreyle stlendi.
1926da grevini Fuat Bulcaya devretti. stei zerine 27 ubat 1927'de ordudan emekliye ayrld. Bankasnn kurucularndan
olan Cevat Abbas Grer, Atatrk'n emriyle kurulan Ate Gne Spor Kulb'nn de kurucu bakanyd. Cevat Abbas Grer 4
Temmuz 1943'de Yalova'da vefat etmitir. Anlar "Atatrkn Yaveri Cevat Abbas Grer, Cepheden Meclise Byk nder ile 24
yl" Balkl kitapta toplanmtr.
1924'te kurulan Bankasnn kurucular arasnda da yer alan Abbas, 1941 ylna kadar milletvekillii yapt ve bu srete Ebedi
ef Kurtarc Atatrk'n Zengin Tarihinden Birka Yaprak (1939) adyla anlarn ya-ymlad. Abbas, 1943 ylnda Yalova'da
ld.

KANSU, MAZHAR MFT ( 1873 1948): 1873'de Denizli'de dodu. 1891 ylnda Gelibolu ve Edirne dadisi'nde tarih ve
matematik retmen-lii yapt. 1897'den itibaren kamu ynetimine ynelen Kansu, Havza, or-lu, isriergene ve skee
kaymakaml, 1908'den sonra da Gmlcine, Lazistan, Mersin, zmit ve Balkesir mutasarrfl grevlerini yrtt. t-tihat ve
Terakki Cemiyeti'ne ye olarak siyasete de atlan Kansu, son Os-manl Meclis-i Mebusanna Hakkari Milletvekili olarak katld.
stan-bulun igali zerine, almalarn yine Hakkari milletvekili olarak I. TBMMnde srdrd. Milletvekillii grevi srerken
Elaz valilii ve Do-u stiklal Mahkemesi Bakanl grevlerinde de bulundu. Atatrk ile olan anlarn 4 Mart 1948'den
balayarak Son Telgraf gazetesinde "Erzurum'dan lmne Kadar Atatrk'le Beraber" balyla yaymlayan Kan-su, 1948
ylnda stanbul'da ld.

KARABEKR, KAZIM (1882 1948): stanbulda dodu. Fatih Askeri Rtiyesi ve Kuleli Askeri Lisesinde renim grd.
Daha sonra Harp Okulu ve Harp Akademisini bitiren Karabekir, 1909da 31 Mart Olaynn bastrlmasnda Mustafa Kemal ile
birlikte Hareket Ordusunda yer ald. Birinci Dnya Savanda ran snr, Halep, Dou Cephesi ve anakka-lede grev yapt.
Sava sonlarna doru Kafkas Kolordusu komutanlna atand ve Ermenileri yenerek Erzincan ve Erzurumu geri ald. Yaamndaki en nemli dnm noktas, Mustafa Kemalin kendisiyle temasa ge-mesi oldu. Bu temas sonucunda, nce 15. Kolordu
Komutan olarak Dou cephesinde askeri baar kazanp bu cephenin kapanmasn salad, ar-dndan Edirne milletvekili olarak
TBMMne katlmtr. 1923 seimlerinde stanbul milletvekili seilirken ayn zamanda 1. Ordu Komutanlna da atand. Ancak,
izleyen dnemde muhalif saflara geerek o da Terakkiper-ver Cumhuriyet Frkasnn kurucular arasnda yer ald ve dolaysyla
si-yasal akbeti dier muhalifler gibi siyasetten uzaklamak oldu.

KILI, AL (1888 1971): Askeri okulu bitirdi. Kurtulu Savanda Antep ve Mara yresindeki direnii rgtlendirmek ve
blgede kan e-itli ayaklanmalar bastrmak gibi askeri grevler stlendi. Bu blgedeki baarlar nedeniyle Antep kahraman
unvan ald. Sava srasnda stiklal Mahkemeleri'nde yelik de yapan Kl Ali, TBMMnde 1920den 1938e kadar Antep
milletvekilli olarak bulundu. 1970'de Yeni Trkiye Partisi'nin kurucular arasnda yer alan ve anlarn "Atatrk'n Hususiyetleri"
(1955) ve "stiklal Mahkemesi Hatralar" (1955) gibi kitaplarda toplayan Kl Ali 1971de ld.

OKYAR, AL FETH (1880 1943): Pirlepe'de dodu. yi bir renim grdkten sonra 1908de Paris'te askeri atae olarak
grev yapt. 1911de Trablusgarp Savana katlan Okyar, 1913'te ttihat ve Terakki Genel Merkezi yesi ve Genel Sekreter oldu.
Bu partinin egemen olduu yllarda Sofya elilii ve Dahiliye Nazrl grevlerinde bulundu. Damat Ferit H-kmeti dneminde
tutuklanarak Maltaya srgne gnderilmesine karn; ngiliz esirlerle deitirilerek 1921de kurtarld ve TBMMne Dahiliye
Nazr olarak katld. Bar araylar dorultusunda bir sre Roma, Paris ve Londra'da giriimlerde bulunan Okyar; dndnde
Rauf Orbay'n Ba-bakanlktan istifas zerine 4 Austos 1923te Babakan seildi. Cumhuri-yetin ilanndan sonra ise TBMM
Bakan oldu. Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kurulmasndan sonra, Babakanlktan ayrlan smet n-n'nn yerine tekrar
babakan olan Okyar, 1925 ubatnda balayan eyh Sait syan srasnda Babakanlktan ayrld. Ardndan Bykeli olarak bir
sre Paris'te grev yaptktan sonra, 1930 ylnda Mustafa Kemalin is-tek ve ricas zerine Serbest Cumhuriyet Frkas'n kurdu.
Siyasal yaam-n Atatrkn lmnden sonra da srdren Okyar, 7 Mays 1943'de ld.

ORBAY, RAUF (1881 1946): 1881 ylnda stanbul'da dodu. Bahriye Mektebi'ni bitirdi. Balkan Sava srasndaki deniz
savalarnda byk ba-arlar gstererek "Hamidiye Kahraman" unvann kazand. Osmanl h-kmetlerinde Bahriye nazrl
yapt ve sava baarlarnn yan sra; Mondros Brakmasn imzalamak trajedisini yaad. Buna karn Anado-lu'ya getiinde
henz nemli bir ulusal kahraman konumundayd. Malta srgnnden dnd 1921 ylnda Nafa Vekilliine atand. Bu
grevin-den ayrld yl Meclis ikinci bakanlna seildi ve ardndan 1922-1923 arasnda bir ka ay Babakanlk yapt. 1924'te
kurulan muhalif Terakki-perver Cumhuriyet Frkasnn yeleri arasnda yer ald. 1942-1944 yllar arasnda Londra Bykelilii
grevini yrten Orbay, 1964 ylnda ld.

ZALP, KAZIM (1880 1968): 1880 ylnda Yugoslavya'da dodu. 1902de Harp Okulu, 1905te de Harp Akademisi'nden
mezun oldu. 31 Mart Ayaklanmasn bastrmak zere Hareket Ordusunda yer ald. Bal-kan Savalarnn ardndan, 1913te
stanbul Merkez Komutanlnda yar-dmclk grevine atand. I. Dnya Sava'nda binba rtbesiyle Ruslara kar yaplan

67

savata yer ald. Mtareke dneminde 61. Tmen komutan-lnda grevliydi ve Balkesir yresindeki Kuvva- Milliye hareketini
r-gtledi. I. TBMMne de yine Balkesir milletvekili olarak katld. Kurtulu Savanda zmir Kuzey Cepheleri Komutan olarak
grev yapt ve Sakarya Sava ile Byk Taarruz'a katld. 1921'de Tmgeneral, 1922'de de Korge-neral rtbesine ykseltilen
zalp; Mecliste 1922-1924 yllarnda Milli Sa-vunma Bakan, 1924-1935 yllarnda Meclis Bakan olarak yer ald. BU grevleri
srasnda 1926da orgenerallie ykseltildi. 1935'te ikinci kez Milli Savunma Bakanlna getirilen zalp, 1943'te CHP Meclis
Gurup Bakan Vekili oldu. 1950 seimlerinde Van'dan milletvekili seildi. Siyasal yaamdan 1954'te ekilen zalp 1968de ld.

SAYDAM, REFK (1881 1942): 1881 ylnda stanbul'da dodu. As-keri Tbbiyeyi Doktor yzba olarak bitiren Refik Bey
Almanya'da Berlin Askeri Tp Akademisi'nde eitim grd. 1919'da 9. Kolordu salk mfetti-i muavinlii grevi ile Mustafa
Kemal'in yannda Samsun'a kan Refik Saydam daha sonra, Erzurum askeri hastanesi bulac hastalklar servisi efliine atand.
1920'de TBMM'ye Beyazt milletvekili ve Milli Savunma Vekaletine bal Shhiye Dairesi Bakan olarak girdi. kinci dnemden
balayarak yeliini stanbul milletvekili olarak srdrd. Ayn yl Salk ve Sosyal Yardm (Shhat ve timai Muavenet) bakan
seildi. Trkiye Cumhuriyetinin ilk Salk Bakan olan Refik Bey 14 yl srecek olan bu g-revinde salk hizmetlerinin
temellerini att. 1931- 1938 yllarnda zaman zaman Eitim ve Maliye Bakanlklarna vekaleten bakan Refik Saydam, Atatrk'n
lmnden sonra ileri Bakanl, CHP genel sekreterlii ve Kzlay Bakanl yapt.1942 ylnda ld.

SOYAK, HASAN RIZA (1888 1970): 1888 ylnda skp'te dodu. Grevine stanbul'da, Vilayet kaleminde balad. 1914
ylnda stanbul Merkez Komutanlna bal Skynetim Komutanlnda hatip oldu. I. Dnya Sava srasnda 1. Kolordu
Kurmayl, 2. Kolordu Kurmayl ve Harbiye Nezareti gibi kurumlarda grev yapt. I. TBMMne hatip olarak katld. Atatrk
Cumhurbakan olunca, 1924ten itibaren ankaya K-k'ne mutemet olarak almaya balad. Cumhurbakanl makamnda,
1927'de zel kalem mdr, 1932'de genel sekreter vekili, 1934'te de genel sekreter oldu. Genel sekreterlii srasnda ayn
zamanda Burdur milletve-kili olarak da bir dnem grev yapt. Gven veren kiiliiyle bandan so-nuna Mustafa Kemal'in zel
hesaplarn tutan ve harcamalarn yapan Soyak, 1970 ylnda stanbul'da ld.

NAYDIN, RUEN EREF (1892 1959): 1892 ylnda stanbul'da dodu. Galatasaray Sultanisi ve Edebiyat Fakltesinden
mezun oldu. As-keri Baytar Alisi'nde, Darlmuallimini Aliyede, Trke ve Franszca -retmeni olarak alt. 1914'te yazarla
soyundu ve Yeni Gn ve Tasvir-i Efkar gibi gazetelerde sylei ve gezi trnde yazlar yaymlad. 1920'de Ankara'ya gitti ve
Kurtulu Savana katld. Lozan Bar Konferansnda Matbuat Maviri olarak grev ald. II. Dnem TBMMne
Afyonkarahisar milletvekili olarak katld. Cumhurbakanl Genel Sekreterlii; Tiran, Atina ve Budapete elilii ve Roma,
Londra ve Atina Bykelilii gibi grevlerde bulundu. Mustafa Kemal Paa'y Trk basnnda ilk kez tant-masyla nlenen ve
1952'de emekliye ayrlan naydn 1959da ld.

SAVALAR DNEM:

TBMM Savalar Genel Olarak 3() Cephede Srdrmtr :

Dou Cephesi Ermenilerle Kazm Karabekir komutasndaki birlikler
Gney Cephesi - Franszlar ve Ermenilerle Kuvay-i Milliye Birlikleri
Bat Cephesi - Yunanllarla - Dzenli Ordular

A- DOU CEPHES :
Kurtulu Savann ilk cephesidir.
Rusya, Birinci Dnya Sava'ndan, Ekim Devrimi nedeniyle ekilmi ve Kafkasya'y boaltmt. Blgede 1917 ylnn Aralk
aynda Grcler, Azeriler ve Ermeniler tarafndan "Mavera-i Kafkas (Kafkas tesi) Cumhuriyeti" adyla bamsz bir devlet
kurulmutu. Ancak bu ortak cumhuriyet, uzun mrl olmad. 1918 Mays ve Austos'unda bu topluluk, ayr bamsz
devletlerini kurdu.
Rusya'da ynetimi ele geiren Bolevikler ise, Brest Litovsk Bar ile (3 Mart 1918) Dou Anadolu'dan tamamen ekildiler.
Bu bar tanmayan Erivan'daki Ermeni Cumhuriyet'i, Dou Anadolu topraklarndan ekilmeyince, sava, Osmanl-Ermeni
savana dnt. Kars'n Ermeniler'den alnmasndan sonra, Brest Litovsk'u tanmayan Grcler'den de Nisan'da Batum ve
Ardahan alnd. Enver Paa'nn ordusu, 15 Eyll 1918'de Azerbaycan'n bakenti Bak'y de ele geirmiti. Ancak, Mondros
Atekes'i imzalannca, Trk kuvvetleri 1914 snrlarna ekilerek buralar terketmek zorunda kaldlar. Blgede yaayan Trk
halk, buralarn Ermeniler'in eline gemesini nleyebilmek iin, "Milli ura" adn alan rgtler kurdu. Bu rgtler vastasyla
geici hkmetler oluturuldu. Bu hkmetler iinde en etkilisi 17 Ocak 1919'da Kars'ta kurulan Cenubi Garbi Kafkas
Hkmet-i Muvakkate-i Milliyesi(Gney-Bat Kafkas Geici Milli Hkmeti) idi.
Mondros Mtarekesi hkmlerinden yararlanp Osmanl topraklarn igal etmeye balayan ngilizler, 1919 banda Kars'a da
girdiler. nceleri buradaki hkmete karmayan ngilizler, geici Hkmet'in Ermeniler'in geri dnmesini reddetmesi zerine,
12 Nisan 1919'da Cihangirolu brahim Bey'in bakanlndaki hkmeti dattlar, yelerini Malta'ya srdler. Ynetimi
Ermeniler'e teslim ettiler. Kars ve civaryla yetinmeyen Ermeniler, Erzurum ve Van'a kadar uzanan yerleri de istemeye baladlar.
Kyleri kasabalar tekrar yakp, ykan ve nlerine gelen Trkleri ldrmeye balayan Ermeniler, Paris Bar Konferans'na da
bavurarak, Mondros Atekesi'nde Vilayet-i Sitte (Alt l) olarak geen Erzurum, Van, Elaz, Diyarbakr, Sivas, Bitlis illerine
ek olarak Adana, Mersin, skenderun, Tokat, Amasya, Trabzon ve dier Dou Anadolu topraklarnn kendilerine verilmesini
istediler.
Mondros Atekesi'nden sonra 9. Ordu kaldrlm, 15. Kolordu kurulmutu. Atekes hkmlerine uymayp birliklerini terhis
etmeyen 15. Kolordu Komutan Kazm Karabekir Paa, blge halkn Ermeni saldrlarndan kurtarmak ve Elviye-i Selase'yi
(Kars, Ardahan, Batum) ele geirmek iin hazrlklara balad. Bu sralarda ngilizler'i yenen Kzlordu'ya da, Kafkasya yolu
almt. Ruslar tekrar blgeyi ele geirebilirdi. Kazm Karabekir Paa, 28 Mart 1920'de, Mustafa Kemal'den, Brest-Litovsk ile
izilmi snrlara (Kars, Ardahan, Batum) kadar olan yerlerin igali iin izin istedi. Fakat Ermeni sorunu da bu arada uluslararas

68

platforma ekilmi, Paris ve Roma'da gndeme getirilmiti. TBMM, byle bir ortamda Ermeniler'e taarruzu zararl bulduu iin
erteledi. Ama Kzlordu Kafkasya'ya girince, TBMM Hkmeti, 15. Kolordu Komutanl'n Dou Cephesi Komutanl'na
evirip, blgede ksmi seferberlik ilan etti. Fakat bu harekat da Sovyetler'le yeni kurulmaya balanan ilikilerin bozulmamas iin
ertelendi.
Bundan cesaret alan Ermeniler, 12 Austos 1920'den itibaren, Oltu ve evresini igal ettiler. 24 Eyll'de de genel taarruza
getiler. Trk ordusu da, 28 Eyll sabah Ermeniler'e kar harekata geti. 29 Eyll'de Sarkam kurtarld. Sovyetler'in tavrn
renebilmek iin harekat durduruldu. Sovyetler'in, Kars, Ardahan, Batum'un Ermeniler'e verilmesi talebi karsnda, 28 Ekim'de
yeniden taarruza geen Trk ordusu 30 Ekim'de Kars' alarak, Misak- Milli snrlarna ulatktan sonra ilerleyiini durdurdu.
Gmr'y de 7 Kasm 1920'de terk eden Ermeniler, bar istemek zorunda kaldlar. 17 Kasm'da Atekes Antlamas, 3 Aralk
1920'de de "Gmr Antlamas" imzaland.
Misak- Milli snrlarna ulamay hedefleyen TBMM Hkmeti, Grcistan'a da bir nota vererek (Mart 1921) Ardahan, Artvin
ve Batum'un Trkiye'ye braklmasn salyordu.
Gmr Antlamas'nn 18. maddesi, bu antlamann yrrle girmesi iin taraflara bir aylk onay sresi vermiti. Fakat
daha antlamann mrekkebi bile kurumadan, 5 Aralk 1920'de, Ermenistan'da Bolevikler ynetime egemen oldular. Bir
sre sonra Sovyet Kzlordu'su da Grcistan'daki Menevik Hkmeti'ni ykt. Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistan Sovyetler
Birlii'ne katld. Sovyetler, Gmr Antlamas'nn Ermeniler lehine deitirilmesini istediler. stelik Batum'u da igal etmeye
baladlar. Dou Anadolu ile ilgili sorunlar, Moskova Antlamas'na (16 Mart 1921) kadar srd. Moskova Antlamas'yla
Batum, Grcistan'a braklrken, Gmr Antlamas'ndaki dier snrlar aynen korundu. Bu snrlar, 13 Ekim 1921'de Trkiye ile
Sovyetler Birlii ve Kafkas Cumhuriyetleri (Ermenistan, Grcistan ve Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri) arasnda
imzalanan Kars Antlamas ile de benimsendi.
Dou cephesinde salanan baar ve bar; Milli Mcadele'nin bir cephesini kapatt gibi, TBMM Hkmeti'nin 1920 yl
ortalarnda geirdii tehlikelerden sonra saygnln da arttrd. Ayrca Dou Cephesi'nden nemli sayda asker, silah ve
cephanenin, Bat Cephesi'ne kaydrlmasn salayarak, Yunanllar'a kar daha direnli savalar verme imkan da yaratmtr.
Ayastefanos ve Berlin Antlamalar ile ilk defa Ermeniler dnya gndemine girmi oluyorlard.
Berlin Kongresi ve Antlamas sonrasnda Rusya ve ngilterenin Ermenileri dorudan desteklemeleri ve kkrtmalar Ermeni
htilalci komitelerinin hzla kurulmas ve eyleme gemelerini salad. 1840da Kafkasyada kurulan Tanak Komitesi ve
1887de svirede kurulan Hnak Komiteleri silahl eyleme getiler.
Osmanl topraklarnda hzla isyanlar kmaya balad. (stanbul, Erzurum, Yozgat, Kayseri, orum, Van ve Adana isyanlar)
Hatta Ermeni eteleri ve onlarn siyasi destekileri 21 Temmuz 1905te isteklerini kabul etmeyen Sultan II.
Abdlhamite Cuma Namaz k suikast dzenlediler. Suikastten klpay kurtulundu.

I. DNYA SAVAI SIRASINDA ERMEN SORUNU

Osmanl Devleti I. Dnya Savana Rusyann karsnda girmiti. Ermeniler bu durumu nceden hesap ederek durum
deerlendirmesi yapp gerekli hazrlklar yapmlard.
1914 Aralk aynda Kafkas cephesinin almasyla Ermeniler bir taraftan Ruslara yardm etmeye dier taraftan tilaf Devletleri
adna casusluk yapmaya balayacaklardr. Dier bir taraftan da silahlanarak masum Mslman halk katletmeye balayacaklardr.
Osmanl Devleti iki ate arasnda kalmt. Bu nedenle hem Ermenilerin gvenliini salamak hem de Ruslarn desteini kesmek
iin Lbnan ve Suriye topraklarna Ermeniler g ettirildi. (Tehcir Kanunu)
1917de Rusyada Bolevik htilalinin kmasyla Rusya I. Dnya Savan brakt. Merkezi Erivan olan bir Ermeni Devleti
kuruldu.
zbe z Trk yurdu olan blgede bir Ermeni Devletinin kurulmasn Osmanl Devleti artlar gerei engelleyemedi. (Eski
Erivan Hanl)
KURTULU SAVAI SIRASINDA ERMEN SORUNU
Mondros Mtarekesi sonras toplanan konferanslarda Ermeni temsilciler de bulundu. Bu toplantlarda Byk Ermenistan hayali
yeniden gndeme getirildi. Bir Ermeni Devleti kurulmasn isteyen ngiltere bu plan Amerikaya benimsetemeyince snrlarn
Wilson (ABD Bakan) un izecei Karadeniz ve Akdenize k olan bir Ermenistan Devletinin kurulmasn istedi. Bu isteini
Sevr Antlamasna koydurdu.
Sevri uygulatmak isteyen tilaf devletleri Douda Ermenileri, Batda Yunanllar kullandlar. Dou Anadoludaki Ermeni
faaliyetleri blge halknn rgtlenmesini salad. Dou Anadolu Mdafaaihukuk Dernei ve Albayrak Gazetesinin alma
ve yaynlar ulusal mcadeleyi balatt.
TBMM aldktan sonra ald bir kararla Ermenistan zerine bir askeri harekat dzenlendi. XV. Kolordu Komutan Kazm
Karabekir Paa 28 Eyll 1920de Ermeniler zerine yrd. 29 Eyllde Sarkam, 30 Ekimde Kars alnd. Ermenilerin bara
yanamamas zerine harekat devam ettirildi. Ermenilerin bekledii yardmn gelmemesi zerine bar istediler.
GMR ANTLAMASI (2-3 ARALIK 1920)
Kars, Sarkam, Idr, Selim, Kulp Trkiyenin olacak.
TBMM tarafndan geersiz kabul edilen Sevr Bar Antlamasn Ermenistan da kabul etmeyecek.
Trk-Ermenistan snr Aras Nehri ldr Gl hatt olarak belirlenecek.
Ermenistan Trkiyeye kar dmanca tavr ierisinde olmayacak.
Trklere kar silah kullanmayan Ermeniler alt ay iinde Trkiyeye dnebilecek.
Ermenistann Trkiyeye kar dier devletlerle yapt tm antlamalar geersiz kabul edilecek.
TBMM, kendisinden istenildii taktirde Ermenistana asker ve siyas adan yardm edecek.
Ermenistan, sadece i gvenliini koruyacak derecede cephane ve mhimmat bulundurabilecek.
Herhangi bir saldrya uramas durumunda, Trkiye Ermenistana asker yardmda bulunacak.

69

Ermenistan, Nahvan ve arur blgelerinde halk oylamas sonucunda oluan yeni ynetim biimine karmayacak, bu srete
blgede Trkiye koruyuculuunda bir yerel ynetim oluturulacaktr.
NEM
Gmr Antlamas ile kapanan ilk cephe Dou Cephesi olmutur.
TBMM siyas ve asker alanda ilk uluslararas zaferini kazanmtr.
Halkn TBMMye ve orduya duyduu gven artmtr.
Ermenistan Sevrin geersizliini tanyan ilk devlet olmutur.
Ermenistan TBMMnin varln kabul eden ilk devlet olmutur.
TBMMnin ilk kez yabanc bir devletle imzalad siyas bir szleme olan Gmr Antlamasnda ilk kez TBMM Hkmeti
tabiri kullanlmtr
Siyas bir szlemede ilk kez Trkiye Devleti tabiri kullanlmtr.
Gmr Bar Sevri geersiz sayan ilk uluslararas belgedir.
Ermeni Meselesi sona ermi, bylece Sovyet Rusyadan gelebilecek yardmlarn da n almtr.
Dou Cephesinin kapanmas sonucunda, buradaki kuvvetlerin nemli bir ksm Bat Cephesine kaydrlmtr.
Grcistann Sovyet Rusyaya katlmas ve Sovyetlerle iyi ilikiler kurma ve Kurtulu Savanda siyasi ve askeri destek
alnmas amacyla Batum Ruslarla imzalanan Moskova Antlamasyla Grcistana brakld. Misakmilliden ilk kayptr.
Antlama metninde Osmanl Devleti ad gememi, Trkiye ad gemitir.
UYARI:I. Dnya Savandan sonra Rusyann savatan ekilmesi ve Osmanlnn I. Dnya Savanda yenilmesinden sonra
Kafkaslarda Ermenistan ve Grcistan Devletleri kurulmutur.
GRCLER LE LKLER :
Dnya Sava sonras Kafkaslarda kurulan Grcistan Devleti, karklklardan yararlanarak Artvin, Ardahan ve Batumu
igal etti.
Ermeni sorununun zmlenmesi ve I.nn savanda kazanlmas sonrasnda 23 ubat 1921 de Grcistana verilen
protesto notas zerine Grcistan igal ettii yerleri boaltt.
NOT:Ermenistan ve Grcistan Sovyet Rusyaya balandklarndan bu dnemden itibaren doudaki sorunlar Sovyet Rusya ile
zmlenecektir.
Grcistan le likiler ve Batum Antlamas (23 ubat 1921)
Grcistan, Osmanl Devletinin iinde bulunduu zor durumu frsat bilip Ardahan, Artvin ve Batumu ele geirmitir.
Bu olay zerine dzenlenen Pasof Harekt sonrasnda Grcistana bir uyarda bulunulmu ve topraklarn iadesi istenmitir.
23 ubat 1921de Grcistan ile imzalanan Batum Antlamas ile Artvin, Ardahan ve Batum Trkiyeye braklmtr.
UYARI: Mill Mcadele Dneminde Ankarada bykelilik aan ilk devlet Grcistandr.
B-GNEY CEPHES:
Mondros Atekes Antlamasnn 7. Maddesine dayanarak Urfa, Antep, Mara ve Adanay igal eden ngilizler daha sonra
15 Eyll 1919 tarihinde aralarnda yaptklar gizli antlamalarla bu blgeleri Franszlara braktlar.Franszlar bu blgede
Ermenileri de yanlarna alarak Trk halkna kt davrandlar.
Bu blgede Fransz ve Ermenilerin yaptklar katliamlara kar halk harekat balatlmtr.
Bu blgede ilk direni Hatay Drtyolda Karahasan tarafndan balatlmtr.
Sivas Kongresinde Gney Cephesinde Kuva-i Milliyenin kurulmas kararlatrlmtr.
Ve Gney Cephesine gnderilen Komutanlar halk rgtlemilerdir.
Urfada Yzb. Ali Saip Bey,Marata St mam,Antepte ahin Bey nderliinde Fransz ve Ermeniler e kar
mcadele edilmitir.
Bu Cephede halk Kuvay-i Milliye ile btnleerek dman yurttan kovmutur. Franszlar nce TBMM ile atekes
antlamas imzalam .
Sakarya zaferinden sonra 20 Ekim 1921de Ankara Antlamasn imzalayarak Anadolu dan ekilmilerdir.
Gney Cephesindeki Savalar Ankara Antlamas ile kesin olarak sona ermitir. Hatay hari bugnk Suriye snrmz
izilmitir.
Bu Cephedeki birlikler Bat Cephesine kaydrlmtr. TBMM bu illerimize kahramanlklarndan dolay;
1921 deAntepe Gazi / 1973 ylnda Maraa Kahraman / 1984 ylnda Urfaya anl nvanlar verilmitir
Antalya , Mula , Konya yresini igal eden talyanlarla ciddi bir mcadele olmamtr.
II. nnden sonra Anadoluyu terk etmeye balayan talyanlar, Sakarya Meydan Muharebesinden sonra Anadoluyu
tamamen terk etmilerdir.
Gney Cephesindeki birliklerin batya kaydrlmasyla Bat Cephesi daha da glenmitir.
UYARI :Gney cephesinde dmana kar Dzenli ordular grev yapmamtr. Bu cephede Kuvay-i Milliyeciler mcadele
etmitir.
GNEY CEPHESNDE NEML K VE OLAYLAR
Mondros Atekesi'nden sonra ngilizler ve Franszlar hibir hakl gerekeleri olmamasna karn, bu atekes antlamasnn
hkmlerinden yararlanarak, Osmanl topraklarn igal etmeye baladlar. Sava iinde yaptklar gizli antlamalardan biri olan
Sykes-Picot Antlamas'na gre; Musul, Antep, Urfa, Mara ve Adana blgesi "fransz nfuz alan" olarak belirlenmesine
karn, ngilizler, blgeye yaknlklarn ileri srerek, igalleri balattlar. 3 Kasm 1918'de Musul'u, 9 Kasm'da skenderun'u,
6 Aralk'ta Kilis'i, 17 Aralk'ta Antep'i, 22 ubat 1919'da Mara', 24 Mart 1919'da da Urfa'y igal ettiler. Franszlar ise; 11
Aralk 1918'de Drtyol'a girdikten sonra, ukurova'ya ynelerek, 17 Mart 1919'da Mersin'i ve Pozant'ya kadar Adana'y igal
ettiler.
Mondros Atekes Anlamasn istedikleri gibi yorumlayan tilaf Devletleri igalleri balatmlard. ngilizler Ocak 1919dan
itibaren Urfa, Antep, Adana ve Mara igal ettiler.

70

15 Eyll 1919da Franszlarla yaplan yeni bir paylam planna gre ngilizler Filistin ve Iraka, Franszlar ise Suriye ve
Lbnana himayeci devlet olarak girecek, Urfa, Mara, Adana, Mersin, Antep Franszlara braklacakt.
ngilizlerin boalttklar blgelere giren Fransz birlikleri ve Ermeni intikam alaylar halka kt davranmaya baladlar. Blge
halk kendiliinden rgtlenerek Kuvaymilliye birliklerini kurdular ve igallere direndiler.
Blge halknn ngiliz igaline kar koymamas igalin geici olabileceine inanmas ve ngilizlerin siyasetleri gerei blge
halkna onur krc davranmamalardr.
Fransz igali ise Ermenilerle birlikte geliice hem onur krc hareketlerde bulunmalar hem de igalin kalc nitelik tamas
halkn rgtlenmesini salamtr.

MARA SAVUNMASI
30 Ekim 1919da Mara Franszlar tarafndan igal edildi. Kaledeki Trk bayra indirilerek Fransz bayra ekildi. Ermeni
eteleri baskn ve yamalara giriti. Trk kadnlarna saldrdlar. Maran ileri gelenlerini tutukladlar.
Cuma gn Mara Ulu Cami mam Rdvan Hoca Kalelerinde hr bayra dalgalanmayan esir bir memlekette cuma namaz
klnamaz diyerek halkn harekete gemesini salad.
11 ubat 1920de Franszlar Mara boaltmak zorunda kaldlar.
Savunma 72 gn srd. 1973de TBMM ehre kahraman unvann verdi.
LA BLG
B1-RIDVAN HOCA VE BAYRAK OLAYI
11 Ekim 1919 gecesi, Ermenilerin ileri gelenlerinden Hrlakyan'n evinde galci komutan Browmond erefine bir balo tertiplenir.
Baloda komutan Hrlakyan'n torununu dansa davet eder. Komutan'n teklifini reddeden gen kz, "Sizinle dans etmekten
mazurum. nk kendimi hala esaret ve zillette yaayan bir kadn olarak gryorum. Kalede Trk Bayra dalgaland srece
sizinle dans edemem" der. Bunun zerine askerlerine emir veren komutan, Kaledeki Trk bayran indirir. 28 Kasm 1919 Cuma
gn Mara'n kara sabahdr. Yatandan kalkan Marallar, asrlardan beri Kale burcunda dalgalanan anl bayraklarn
gremezler. Bu olay ehri infiale srkler. Avukat Mehmet Ali Bey, "Alemi slama Hitap" beyannamesini yazar ve ehrin
muhtelif yerlerine datr, halk Bayran indirilmesine tepki gstermeye davet eder.
Cuma namazna ok byk bir kalabalk toplanr. Ezan okunduktan s o r a halk darda "Bayraksz namaz klnmaz" diye barr.
O esnada erdeki imam efendi, "Hrriyet olmayan bir yerde namaz klnmaz" diyerek beyannamenin doru olduunu ifade eder.
Bunun zerine halk topluca kaleye hcum ederek, indirilen anl Bayran yeniden Kale burlarna diker ve Cuma namazn
orada eda eder. Bayrak olayndan sonra ehir adm adm savaa srklenir, Arslan Bey bakanlnda kurulan Mdafaa-i Hukuk
Cemiyeti, her mahallede tekilatlanarak harekete geer.
EZAN OKUNMU, HOCA EFEND MMBERE IKMITI.
EY EHL - SLAM!... SLA MIN KIL ICI BYK
MLLET!.. LAY-I KELMETULLAH AKINA
IRPINAN BYK TRK MLLET!..
CUMA NAMAZI KILMANIN DA ARTLARI
VARDIR. DIARIDA DA FETVA VERENLER
OLDU. DORUDUR VE MALUMDUR K...
ER'AN CUMA NAMAZI KILINMAZ!..
B2-ST MAM
St mam, (asl ad mam,st satarak geimini salad iin "St" lakab verilmitir) (d. 1871, Kahramanmara . 25
Kasm 1922). Uzunoluk semtinde st satarak geimini salyordu.
31 Ekim 1919 gn hamamdan kan 3 Trk kadna Fransz-Ermeni lejyonerleri Buras artk Trk memleketi deildir. Fransz
mstemlekesinde pee ile gezilmez! diyerek kadnlarn peelerini zorla amak istemilerdir. Olaya ilk mdahale eden akmak
Sait; Gvur oullar! Dokunmayn baclarma! diyerek Fransz-Ermeni Lejyonerlerinin zerine yrd. zerinde silah
olmayan akmak Sait silahlaryla karlk veren igalciler tarafndan yaralanmtr.
Bunu gren St mam yanndaki silahyla ate am ve bir Fransz-Ermeni Lejyoner askerini ldrm, bir dierini de
yaralamtr. akmak Sait ile Ermeni askeri lmt. 1 Kasm 1919 tarihinde len Ermeni iin byk bir cenaze treni
dzenlendi. Ermeni ve Fransz askerleri St mam' aramaya balaynca
St mam bir atla Aabeyli kyne gitti. Ermenilerin ve Franszlarn btn abalarna ramen St mam bulunamad. 31
Ekim 1919'da dmana ilk kurunu atan St mam, Kahramanmara'taki Kurtulu hareketini balatmtr.
URFA SAVUNMASI
Z ngilizlerin boaltmas zerine Fransz birlikleri 1 Kasm 1919da Urfaya girdiler. ehirdeki Ermenileri de rgtlediler ve Trk
mallarn Ermenilere devrettiler.
Z 29 Aralk 1919da Urfa Jandarma Komutanlna atanan yzba Ali Saip, blgede oluturduu bin kiilik askeri birlikle
direnie geti. 9 ubat 1920de Urfann byk blmn kurtard. 19 Nisan 1920de Franszlar Urfadan att.
TBMM 1984 ylnda Urfaya anl unvann verdi.
LA BLG
B1-AL SAP BEY
Ali Saip Ursava (d. 1887, Kerkk - . 25 Eyll 1939, Ankara), Trk asker ve siyaset adam.
1887'de Kerkk'te dodu. Harbiye'yi bitirdi. Mondros Mtarekesi'nin ardndan Anadolu'nun igali balaynca Gneydou
Anadolu'da "Namk" takma adyla Kuvayi Milliye'ye katld. Fransz igali srasnda Mustafa Kemal'den ald emirle Urfa
Jandarma Komutan ile birlikte Urfa Savunmas direniini rgtledi. 23 Nisan 1920'de alan TBMM'ye Urfa milletvekili olarak
girdi. Aralk 1920'de Urfa Kuvayi Milliye Komutan olarak blgedeki airet reislerini Fransz igaline kar toplad. Aktif olarak

71

savat. Konya stiklal Mahkemesi reislii yapt. Daha sonra II. Dnem Kozan, III., IV., V. ve VI. Dnem Urfa Milletvekillii
yapmtr.
Atatrk'e kar suikast giriimine ad kartysa da susuz bulundu. 25 Eyll 1939'da Ankara'da 52 yanda hayatn kaybetti. Urfa
kahraman ve Atatrk'n yakn silah arkada olduundan soyad kanunu ktnda, soyad Ursava olarak Atatrk tarafndan
verildi. Evli ve drt ocuk babasyd. "ukurova Dram ve Urfa'nn Kurtulu Savalar" adl kitabn yazar.

ANTEP SAVUNMASI
18 Aralk 1918de ngilizler tarafndan igal edilmitir. 29 Ekim 1919da Fransz igaline braklmtr. Ermenilerin de desteini
alan Franszlar Mslman halka kar harekete gemitir. Byk zulm, yama ve tecavz olaylar yaanmtr. Antep halk
Ermeni ve Franszlara kar direnie gemitir. Blgede Mdafaaihukuk Cemiyeti kurulmutur. Temen Said Bey (ahin Bey) in
Kilisten, Franszlarn asker sevkiyatn nlemek iin yapt mcadele ile Franszlara byk kayplar verdirilmi ancak ahin Bey
ehit dmtr.
Antep halk dzenli Fransz birlikleri karsnda drt ay gibi bir sre mcadele etmesine ramen dayanamam ve 9 ubat 1921de
teslim olunmutur.
LA BLG
B1-AHN BEY (1877 1920 GAZANTEP)
Asl ad Mehmed Said olan ahin Bey 1877 ylnda Antep'te dodu. Kurtulu Sava'nda Franszlara kar giriilen Antep
direniinde nlendi. krenimini Antep'de grd. Rtiye'yi yarda brakarak derici amcasn yannda alt. I. Dnya Sava
srasnda Yemen'de savat.
Ali Said Paa'nn yannda gsterdii yararlktan tr erlikten subayla ykseltildi. Mondros Mtarekesi sonrasnda Antep'e
dnd ve Kilis'te askerlik ubesinde grevlendirildi. Antep'in 5 Kasm 1918'da Franszlarca igalinden sonra oluturulan direni
rgtlenmesi srasnda Kilis Kuvay- Milliye komutanlna getirildi.
Kilis-Antep Karayolu'nda oluturduu savunma hattyla, uzun sre Fransz alayna kar Kzl burun ve Kertil tepelerini iki
gn savundu sonunda Bostanck yaknlarna ekildi. Bir yarma harekat dzenlemeye alrken 28 Mart 1920'de makineli tfek
ateiyle ldrld. Adna atlar yaklan ahin Bey'in kahramanlklar trk ve uzun havalara da konu olmutur.
TALYA GALLER
Antalya ve evresini igal eden talyan birliklerine kar byk bir mcadele grlmemektedir. Kk apl arpmalar
yaanmtr.
talyaya kar blge halknn direnie gememesinin temel nedeni Paris Antlamasyla zmir ve evresinin Yunanistana
braklmas talyay kzdrmtr.
Bu nedenle talya Bat Anadoludaki Kuvaymilliyeyi desteklemi, hatta el altndan silah ve cephane salamtr.
5 Temmuz 1921de igal ettikleri yerleri boaltmlardr.
C-BATI CEPHES :
o Kurtulu Savandaki en byk savalar bu cephede Yunanistan ile yaanmtr.
o Trk Kurtulu Sava , zde bir Trk-Yunan savadr.
o Bu cephede savalar Yunanllarn,tilaf devletlerinin zellikle ngilizlerin desteinde zmiri igali ile balamtr.
o zmirin igaline ilk tepki Hukuk-i Beer(nsan Haklar ) Gazetesi Bayazar Hasan Tahsinden den gelmitir.Sonra
blgede Kuvay-i Milliye rgtlenmeye balamtr.
o Bat Anadolu Kongrelerinden , Balkesir Kongresinde Bat Cephesi almas kararlatrlmtr.
o Kuvay- Milliye birliklerinin ve baz subaylarn etkisiyle Ayvalk, Bergama, Soma, Salihli, Aydn ve Nazilli gibi cepheler
almtr.
o Sivas Kongresinde Bat Cephesi Komutanlna Ali Fuat Paa getirilmitir.
o TBMM alnca Dzenli Orduya gei balamtr.
o Yunanllara kar dzenlenen Gediz Harekatnda (Ali Fuat Paa birlikleri ile birlikte erkez Ethem beraber) baarsz
olununca, Kuvay- Milliyenin sona erdirilip tamamen Dzenli Orduya geilmesi karar alnd.
o Bunun zerine M.Kemal AliFuat Paa y Bat Cephesi Komutanlndan ald ve Sovyet Rusya ya Moskova Bykelisi
olarak atad.
Bat Cephesini ikiye ayrarak;
Kuzeyine
Albay smet(nn) Paay
Gneyine
Refet Bele yi komutan olarak grevlendirmitir.
Bylece Dzenli Ordu n plana karlarak, Kurtulu Savann en nemli cephesinde mcadeleler yaanmtr.
BATI CEPHESNDE NEML K VE OLAYLAR
15 Mays 1919da zmire asker karan Yunanllar 25 Maysta Manisay, 27 Maysta Aydn, 29 Maysta Ayvalk ve 1
Haziranda demi ve dolaylarn igal ettiler.
Bat Anadoluda balayan geni apl bu igal hareketi mtareke koullarna aykr idi. Bu durum blge halknda igallerin kalc
olaca dncesini kuvvetlendirmi ve topyekn mcadele azmini kamlamtr.
stanbul Hkmetinin igaller karsnda tepkisiz kalmas ve birey yapamamas blgede Mdafaaihukuk ve Reddiilhak
Derneklerinin kurulmasn salam ve halk Kuvaymilliyeyi oluturmaya balamtr.
Bekir Sami Bey (demi Kaymakam), Ali (etinkaya) Bey (172. Alay Komutan), Hac kr Bey (175. Alay Komutan)
emrindeki askerlerle Yunanllarla mcadeleye balamlardr.
Ayrca 61. Tmen Komutan Kazm Bey, Bergama istikametinde Yunanllarla savamaya balad.
Blgenin ete liderlerinden Yrk Ali Efe, Demirci Mehmet Efe kuvvetleriyle direnie getiler. Mustafa Kemal Paa
tarafndan blgeye gnderilen sivil aydnlardan Mahmut Celal (Bayar), Kprl Kazm (zalp), Hacm Muhiddin

72

(arkl), Mehmet efik (Aka), Vasf (nar) gibi ahslar halkn Kuvaymilliyeye katlmas iin altlar. TBMM aldktan
sonra Bat Cephesi Komutanlna 25 Haziran 1919da Ali Fuat Paa atanmtr.
ERKES ETHEM OLAYI
Yunanllarn Salihli ve Alaehir istikamedinde ilerlemesi ile buralarda cepheler ald. erkes Ethem Salihli ve Alaehirde
cephenin komutanln zerine ald. 1920 ylnda Kuvaymilliye gleri iinde en gls Ethemin birlikleri oldu.
erkes Ethem bir yandan Bat Cephesinde Yunan ilerlemesini durdurmaya alrken dier yandan TBMMye kar kan
Ahmet Anzavur, Bolu, Dzce, Adapazar ve Yozgat isyanlarn bastrd. erkes Ethemin bu baarlar TBMM tarafndan
takdirle karland. Ancak dzenli Yunan birliklerine kar dzenli ordu kurulmak istenmesi ve Bat Cephesine nce Ali Fuat
Paa, daha sonra smet Paa ve Refet Paann atanmas erkes Ethemi kzdrd. erkes Ethemin dzenli birliklere katlmak
istemesi ve smet Paa ile anlamazla dmesi bir i kavgann kmasna zemin oluturmak zereydi. TBMM, bu srada
Yunanllarla I. nn Savan yapmaktayd. TBMM, erkes Ethem olayna son vermek istiyordu. Ethem kuvvetlerinin zerine
gidildi. Ethem yanndaki birliklerle Yunanistandan gei istedi ve Almanyaya gitmek istedi.
Yunanllarn bu durum iine geldii iin istekleri kabul edildi. Ethem Almanyada bir mddet kaldktan sonra rdne gitti ve
orada ld.
Yunanistan n Bu Cephede Mcadele Etmesinin Nedenleri Nelerdir ?
Sevr Antlamasn TBMM ye kabul ettirmek
TBMM ye son vererek, Trk direniine son vermek ve Anadolu da egemenlik kurmak.
ngiltere nin desteini alarak gcn artrmak
Kurtulu Savanda nemli Simalar
Urfada Yzba Ali Saip Bey
Marata St mam (Rdvan Hoca)
Adanada Karaisal Mfts Mehmet Hoca
Antepte ahin Bey takma ad ile stemen Sait Bey
Unvan Alanlar ehirler
1921 Antep Gazi
1973 Mara Kahraman
1984 Urfa anl
stikll Madalyas Alanlar ehirler
1924 nebolu
1925 Mara
2008 Antep
Bat Cephesinde Yunanistan le Yaplan Savalar unlardr :
I. nn Sava
(6 10 Ocak 1921 )
II. nn Sava (23 Mart 1 Nisan 1921 )
Eskiehir Ktahya Savalar (10 24 Temmuz 1921 )
Sakarya Meydan Muharebesi (23 Austos 13 Eyll 1921 )
Byk Taarruz ve Bakomutanlk Meyden Muharebesi 26 Austos 1922
BRNC NN SAVAI (6 - 10 OCAK 1921):
Nedenleri:
Yunanllarn yeni kurulan Dzenli Ordunun glenmesine frsat vermeden darbe vurmak istemeleri.
Yunanllarn Sevr Antlamasn TBMM ye kabul ettirmek istemeleri.
Yunan Ordusunun sava gcn kantlayarak anlama devletlerinin siyasi,askeri yardm ve desteini salamak istemesi.
Bu dnemde kan erkez Ethem isyanndan yararlanmak istemesi.
Eskiehir zerinden Ankaray alarak , TBMM yi datp ulusal egemenlii yok etmek istemeleri.
Savan Geliimi:
Ethem isyann frsat bilerek , Eskiehiri ele geirip demiryollarn denetim altna alp , Ankaray ele geirmek
dncesiyle Bursa-Uak izgisinden harekete geen Yunan Birlikleri smet paa komutasndaki Trk Birlikleri nn
Mevkiinde karlatlar.
Baarsz olan Yunan birlikleri geri ekilmek zorunda kaldlar.Ayn dnemde erkez Ethem syanda bastrld ve erkez
Ethem kardeleriyle beraber Yunanistana snd.
Savan Sonular ve Yorumu:
Dzenli Ordunun kazand ilk savatr.
TBMM ye ve Dzenli Orduya duyulan gven artmtr.
TBMM nin darda etkinlii artmtr.
tilaf Devletleri,TBMMye Sevri kabul ettiremeyeceklerini ilkkez anlad.
Bu baar, Londra Konferansnn ve Moskova Antlamasnn yaplmasn salamtr.
Bu zaferden sonra askere alma ilemleri daha dzenli ve disiplinli oldu.
Bu baardan yararlanlarak Tekilat- Esasiye Kanunu ve stiklal Marnn kabul
salanmtr.
smet Paa Generallie ykseltilmitir.

73

NEML BR YORUM:
nn Muharebesiyle lgili Tartmalar
Yaln Kk, "Trkiye zerine Tezler 2" adl kitabnn nsznde Birinci nn Muharebesi ile ilgili olarak aadaki satrlar
yazmtr: "Genelkurmay yaynlarna ve dier kaynaklara dayanarak, nn'de zafer deil, bir arpma (bile) olmadn
gsterdim. erkez Ethem ve Mustafa Suphi'yi temizlemeye kararl Anadolu ihtilalcileri, temizlik hareketini maskeleyecek bir zafer
aryorlard." Ancak yukarda aktarld gibi savata kar tarafta yer alm olan Trikupis bile bu sav yalanlyor. Ayrca yukarda
verilen Turgut zakman'n kitabnda Y. Kk'n Ethem'le ilgili iddaalar Trk ve Yunan Belgeleriyle rtlyor. (Sayfa 488)
1.nn Savana ilikin bilgi veren baz Yunan kaynaklar: (Yunan Askeri Tarihi, s.175-189; General Papulas'n Hatrat, s4041;Tmg. Y.L.Spydironos, Harp ve Hrriyetler, s.110-116; Yarbay T. . Hrisohoos, Kk Asya Savanda Yunan Svarisi, s.5556;Yarbay K.D. Kanellopulos, Kk Asya Malubiyeti, 1C. s.3-4) T. zakman'n kitabndan S495
Bu

Arada I. nn Savandan Sonra Birtakm Gelimeler Yaanmtr.Bu Gelimeler unlardr;

M Moskova Antlamas imzalanmtr.
stikll Mar kabul edilmitir.
L Londra Konferans toplanmtr.
A Afganistan ile Dostluk Antlamas imzalanmtr.
T Tekilt- Essiye Kanunu kabul edilmitir.

LONDRA KONFERANSI (23 ubat 1921 ):

Toplanma Nedenleri :
tilaf devletlerinin Sevr Antlamasn biraz yumuatarak TBMM ye kabul ettirmek istemeleri.
Yunan Ordusuna zaman kazandrlmak istenmesi
tilaf Devletlerinin aralarndaki sorunlar zmlemek istemesi.
TBMMnin sava yanls olduunu kantlamak istemeleri,
tilaf Devletlerinin , Ankara ve stanbul Hkmetleri arasnda ikilik yaratarak bunlarn gr ayrlklarndan yararlanmak
istemesi (Bunun iin Konferansa ikisini de armlardr ).
Londra Konferansna Katlan Devletler
23 ubat 1921de balayan Londra Konferansna Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, stanbul Hkmeti, ngiltere, Fransa,
talya ve Yunanistan katld. Konferansta Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetini Dileri Bakan Bekir Sami Bey, stanbul
Hkmetini Sadrazam Tevfik Paa temsil ettiler.
Konferansta Yaanan Gelimeler:
Londra Konferans ncesi Damat Ferit Paa Hkmeti yerine Tevfik Paa Hkmeti kurulmutur.
tilaf Devletleri, TBMM yi hukuken tanmamak iin TBMM yi dorudan deil, stanbul Hkmeti araclyla davet
etmilerdir.
M. Kemal, tilaf devletlerinden dorudan bir davet gelmezse Londra Konferansna katlmayacaklarn aklamtr.
Bunun zerine tilaf Devletleri talya araclyla TBMM Hkmetini Konferansa dorudan davet etmitir.(tilaf Devletleri
TBMM Hkmetini Konferansa dorudan ararak ilk kez TBMM yi resmen tanm oldu.)
Londra Konferansna ;TBMM adna Bekir Sami Beystanbul Hkmeti Adna Tevfik Paa katld.
Toplantda ilk sz hakk stanbul Hkmeti temsilcisine verilince Tevfik Paa : Sz Milletin asl vekillerine aittir.
Trk Milletinin asl temsilcisi TBMM temsilcisidir diyerek sz TBMM temsilcisi Bekir Sami Beye brakmtr
Bu gelime zerine TBMM, talyann araclyla ayr olarak davet edilmitir.
Konferans 23 ubatta, bu sefer Yunanllarn yokluunda, Trkleri dinlemek amacyla topland. Lloyd, Tevfik Paa'ya sz
verdiinde, Sadrazam "Sz milletin asl vekillerine aittir. Bundan dolay Anadolu Heyeti'ne sz verilmesini teklif ve rica
ederim." diyerek sustu. Tevfik Paa, sz Ankara temsilcilerine brakarak, stanbul Hkmeti'nin ba sfatyla Ankara'y
resmen tanm ve temsil ettii hkmetin, Trkiye hakknda sz sahibi olmadn da Anlama Devletleri temsilcileri nnde
itiraf etmi oluyordu.
Osmanl Sadrazam Tevfik Paa bu davranyla halkn gerek temsilcisinin TBMM olduunu kabul etmitir.
Bekir Sami Bey konferansta Misak- Milliyi gndeme getirdi. Oysa tilaf Devletleri hala Sevr Hayali zerinde
olduklarndan Konferans anlama salanamadan dalmtr.
Londra Konferansnda tilaf Devletlerinin Sevr Antlamasnda Yapmay Dndkleri Deiiklikler (Londra Konferans
Maddeleri)
1-zmir szde Trklere verilecek, fakat buralarda Yunan kuvveti bulunacak, blgenin asayiini tilaf Devletlerinin subaylarnn
idaresinde yerli bir jandarma kuvveti ile salanacakt. Milletler Cemiyeti tarafndan Hristiyan bir vali atanacakt. Boazlar ise
Trklere verilmiyordu. Kapitlasyonlar da devam edecekti.
2-Ermenistann snrlar Milletler Cemiyeti temsilcisi tarafndan belirlenecekti.
3-Trakyaya ait bir deiiklik bulunmuyordu.
4-tilaf Devletleri bu nerilerle Trk temsilcilerini oyalamaya alrken dier yandan da verdikleri bir aylk sre dolmadan
Yunan kuvvetlerini yeni bir saldrya geirdiler. Yunan saldrsnn balamas zerine konferans 12 Mart 1921de sona erdi.
Londra Konferansnn Sonular ve nemi
1-Trkiye Byk Millet Meclisinin Londra Konferansna tilaf Devletleri tarafndan arlmas, TBMMnin hem tilaf
Devletleri hem de dnya kamuoyunca hukuki olarak tannmasn salad.
2-Konferansn dalmasndan sonra, Dileri Bakan Bekir Sami Beyin ngiltere, Fransa ve talya ile tutsaklarn karlkl
iadeleri ve ticaret konularnda yapm olduu anlamalar, yeni Trk devletinin diplomatik alanda da tannd belgeledi; Ancak bu
anlamalar, TBMM tarafndan, tam bamszlk ve eitlik ilkelerine aykr bulunarak onaylanmad.
3-Misak- Milli, resmi azdan ilk kez dnya kamuoyuna duyurulmu oldu.
4-TBMM Hkmeti, bar yanls olduunu gsterdi.
5-Yunanllar tekrar saldrya getiler.

74

Londra Konferansnn nemi ve Yorumu :

tilaf Devletleri TBMM yi dorudan ararak, TBMM nin varln ilk kez resmen tanmtr.
Yeni Trk Devletinin hakl davas Dnya Kamuoyuna duyurulmu oldu.
TBMM konferansa katlarak,Dnyaya bar yanls olduunu gsterdi.
stanbul Hkmeti d ilikilerde TBMMnin temsil gcn tanmtr.
Yunanllar Konferans deerlendirip saldr hazrlklarna balamlardr.
UYARI: Konferanstan sonra Bekir Sami Bey,tilaf devletleriyle tutsak Deiimi konusunda antlamalar yaptysada,
TBMM tarafndan Devletlerin Eitlik Prensibine ve Egemenlik Haklarna uymad iin kabul edilmemitir. M. Kemal
bu anlamay yapmasndan dolay, Bekir Sami Beyi Ulusal Mcadeleyi tam olarak zmsememi bularak grevden
alm ve yerin Yusuf Kemal Tengirenki D leri Bakan yapmtr.
TRK AFGANSTAN DOSTLUK ANTLAMASI (1 MART 1921 )
Sovyet Rusya ile Moskova Antlamasnn grmelerinin yapld srada, Rusyada bulunan TBMM Dileri Bakan Yusuf
Kemal Tengirek ve TBMM delegesi Dr. Rza Nur, Afganistan Devleti adna General Veli Han ile bir dostluk ve ittifak
antlamas imzalamtr.
ngiltereden ayrlarak bamszlk mcadelesi yaayan Afganistan ile yaplan dostluk anlamasdr.
Moskova Antlamas iin oraya giden Trk Heyeti ile orada bulunan Afgan yetkililerle askeri , kltrel ibirliine dayal
bir dostluk antlamas yaplmtr.
Taraflardan birine yaplan saldry dieri kendine yaplm sayacak ve kar koyacaktr.
ki lke birbirinin bamszln resmen tanmtr.lk kez bir Mslman Devlet TBMM yi resmen tanmtr.
Ankarada ilk Byk Elilikte Afganistan tarafndan almtr.
MADDELER:
Trkiye-Afganistan Antlamas, 1 Mart 1921 tarihinde mzakere iin Moskova'da bulunan Trk heyeti ile yeni kazanm bulunan
Afganistan temsilcileri arasnda imzalanan dostluk antlamasdr. Antlama 10 maddeden olumaktadr.
Bu antlama ile:
Maddi ve manevi menfaatleri tamamen mterek olan bu iki karde devlet ve millet, eskiden beri mevcut olan manevi balarn
ve tabii ittifaklarn resmi bir anlama ile belirtmeye karar verdiklerini;
Birbirlerinin bamszlklarn tandklarn;
Taraflardan birine yaplacak bir tecavzn, dier tarafa da yaplm saylacan ve tehdidi bertaraf etmeyi kabul ettiklerini;
Kltrel balar glendirmek iin Trkiye'den Afganistan'a retmen ve subaylarn gnderilmesi hususunda mutabakat
salandn;
Trkiye ve Afganistan arasnda zaten mevcut olan dostluk balarnn daha da kuvvetlendirileceini kararlatrmlardr.
Trk-Afgan Antlamas 1928 tarihinde Ankara'da yenilenmi ve yeni antlamada ittifak taahhd tadil edilmitir.
Antlama koullar
Bu iki karde devlet ve millet, birbirlerini bamszlklarn tanyacaklardr.
Taraflardan birine yaplacak saldr dierine de yaplm saylacak ve saldry ortadan kaldracaklardr.
Kltrel balar glendirmek iin Trkiye, Afganistan'a retmen ve subay gnderecektir.
MOSKOVA ANTLAMASI (16 MART 1921 ):
mzalayanlar:Rza Nur, Yusuf Kemal (Tengirenk), Ali Fuat (Cebesoy), Georgy Chicherin, Jelal Korkmazov
Sovyet Rusya ile Trk Yaknlamasnn Nedenleri :
Her iki toplumda da zde emperyalizme kar yeni ynetimlerin olumas.
Her iki toplumunda dmanlarnn zde ayn almas.
Her iki toplumunda karlkl snr gvenliini salamak istemesi.
Heriki ynetiminde uluslararas platformda karlkl tannmak istemesi.
Rusyann boazlar yoluyla batdan gelebilecek tehlikelere kar kendini gvence altna almak istemesi.
Sovyet Rusyann Kafkas Trkleri zerindeki etsini artrmak istemesi.
Sovyet Rusyann kendi rejimini geni alanlara yaymak istemesi.
Yukardaki Nedenler Sovyet Rusya ile Yeni Trk devletini birbirine yaknlatrmtr.
Bu Arada ;Douda Ermenilere kar baar salanmas,Gneyde Franszlara kar baarl olunmas,Batumun Grclerden
alnmas,I. nn Savann kazanlmas, Sovyet Rusya ile TBMMyi birbirine daha da yaknlatrm ve iki taraf arasnda
bir ittifak antlamas yaplmtr.
Moskova Antlamasnn Maddeleri:
Madde 1- Batl Taraflar, herhangi birine zorla kabul ettirilmek istenilen bir bar andlamas ya da baka bir uluslararas
bat tanmama ilke olarak benimserler. Rusya Sovyetleri Sosyalist Federal Cumhuriyeti Hkmeti, bugn Byk Millet
Meclisince temsil edilmekte olan Trkiye ulusal Hkmeti tarafndan tannmam Trkiyeye ilikin hi bir uluslararas bat
tanmama kabul eder. bu Andlamada yazl Trkiye terimi ile 28 Ocak 1920 gn stanbulda toplanan Meclis- Millinin
kapsad topraklar anlalmaktadr.
Trkiyenin kuzey-dou snr, Karadeniz kysnda bulunan Sarp kynden balyarak, Hedis Meta da Savat danda
sularn blnd izgi Kani da ve oradan, srekli olarak, Ardahan ve Kars Sancaklarnn ynetim snrlarnn kuzeyini
izleyerek Aa Kara Suyun dkld yere varan izgi ile belirlenmitir. (Snrn ayrntlar ve buna ilikin iler iin 1 (A) ve 1
(B) Eklerine bal, Taraflarca imzalanan haritaya baklmas).
Madde 2- Trkiye, ibu Andlamann birinci maddesinde gsterilen snrn kuzeyinde Batum Livasna ilikin topraklar ile
Batum kenti liman zerindeki egemenlik hakkn, u koullarla, Grcistana brakmaa raz olur:

75

Birinci: bu Maddede belirtilen yerler halknn, her topluluunun kltrel ve dinsel haklarn salayacak ve bu halkn yukarda
sz geen yerlerde isteklerine uygun bir tarm topraklar rejmi kurma olanana sahip olacak biimde geni bir ynetimsel
zerklie kavumas:
kincisi: Batum liman zerinden Trkiyeye giden ya da oradan gelen ticaret mallar ve tm nesnelerin gmrk vergisine
bal tutulmayarak ve hi bir engelle karlamayarak, her trl vergi ve cretten bak biimde, serbest transit hakk ile
birlikte, Trkiyenin zel harcamalardan ayrk olarak, Batum limanndan yararlanmasnn salamas.
Madde 3- batl Taraflar, Andlamann 1 (C) Ekinde belirlenen snr iindeki Nahcivan kesiminin, koruyuculuk hakkn cnc
bir devlete hi bir zaman brakmamak koulu ile, Azerbaycan koruyuculuunda zerk bir blge oluturulmas konusunda
anlamlardr.
Nahivan topraklarnn Aras talveg izgisinin dousu ile Tana Da (3829) Veli Da (4121) Barsk (6587) Kmrl
Da (6930) izgisi arasndan skm gen kesiminde, bu topraklarn Kmrl da (6930)dan balayp Saray Bulak (8071)
Ararat stasyonundan geerek Kara Sunun Aras ile birletii yerde sona eren snr izgisi, Trkiye, Azerbaycan ve Ermenistan
yetkili temsilcilerinden oluacak bir Komisyon eliyle belirlenecektir.
Madde 4- Batl Taraflar, Dou uluslarnn ulusal kurtulu hareketleri ile Rusya iilerinin yeni bir sosyal dzen iin savam
arasndaki yaknl gzlemleyerek, bu uluslarn zgrlk ve bamszlk haklarn ve diledikleri hkmet rejimi ile ynetilmek
haklarn aka belirtirler.
Madde 5- Boazlarn tm uluslarn ticaretine almas ve gei zgrlnn salanmas iin, Batl Taraflar, Karadeniz ve
Boazlarn bal olaca rejimin kesin biimde hazrlanmas iinin, ky devletlerinin temsilcilerinden olumak zere, daha sorna
yaplacak bir Konferansta alnacak kararlarn Trkiyenin salt egemenliine ve Trkiye ile onun bakenti olan stanbulun
gvenliine hi bir zarar getirmemesi gerekir.
Madde 6- Batl Taraflar iki ulus arasnda imdiye dek yaplan tm andlamalarn kendilerinin karlkl karlarna uygun
olmadn kabul ederler. Bylece, bu andlamalarn geersizlii ve ortadan kaldrlm olduu konusunda gr birliine
sahiptirler. Rusya Sovyetleri Sosyalist Federal Cumhuriyeti Hkmeti, Kapitlasyonlar ynetiminin her lkenin ulusal
gelimesinin zgrce srmesi ve egemenlik haklarn btnyle kullanmasyla badamadn kabul ederek, Trkiyede bu
yntemle herhangi bir biimde ilikili her trl yetkilerin ve haklarn kullanlmasn geersiz ve kaldrlm sayar.
Madde 8- Batl Taraflar, topraklar zerinde kar Taraf lkesinin ya da ona bal topraklardan birinin Hkmeti roln
stlenmek savnda bulunan rgt ve gruplarn kurulmasn ya da yerlemesini ve teki lkeye kar savan amacnda olan
gruplarn yerlemesini hi bir zaman kabul etmemei ykmlenirler. Trkiye ve Rusya, Kafkasya Sovyet Cumhuriyetleri iin de
karlkl olmak koulu ile zde ykmllk stlenirler.
uras ayrca belirtilir ki, ibu Maddede szgeen Trkiye topraklar dorudan doruya Trkiye Byk Millet Meclisi
Hkmetinin sivil ve sakersel ynetimi latnda bulunan topraklardr.

Moskova Antlamasnn Yorumu ve nemi:

lk kez bir Avrupa Devleti Misak- Miliyi ve Yeni Trk Devletini tand.
Dou snrmz son ekliyle belirlenip, gvenlik altna alnmtr.
Misak- Miliden ilk taviz verilmitir.
Taraflardan birinin tanmad bir antlamay dieri de tanmayacak.
Uyar:Bu madde ile Sovyet Rusya Sevr Antlamasn tanmadn aklad.
Sovyet Rusya, Misak- Milli yi tanmtr.
Uyar:lk kez bir Avrupa Devleti Misak- Milli yi resmen tanmtr.
Osmanl ile arlk Rusya arsnda yaplm tm antlamalar geersiz saylacak.
Uyar:Osmanlnn ilk kez baka bir devlet tarafndan tannmad akland.
Sovyet Rusya Kapitlasyonlarn kaldrlmasn kabul edecektir.
Uyar:lk kez bir devlet kendi isteiyle kapitlasyonlardan vazgemitir.
Sovyet Rusya, TBMM nin Ermenistan ve Grcistan ile imzalad antlamalar ile belirledii snr, Batum un Grcistana
iade edilmesi artyla kabul etmitir.
Uyar:Batumun Grcistana verilmesiyle TBMM Misak-Milli den ilk tavizi vermitir.
ki Devlet arasnda mali ve ekonomik antlamalar yaplmas kararlatrlmtr.
STKLL MARININ KABUL (12 MART 1921)
Milli devletlerin kuruluu ve milliyetilik hareketleri, bat toplumlarnda hem bireyleri birbirlerine balayacak hem de devletin
bamszln vurgulayacak ve dierlerinden ayracak baz simge ve uygulamalarn domasna yol amt. Bu simgelerin
banda, milli marlar gelmekteydi. lk milli mar, 1740'da ngiltere'de kabul edilmiti. Fransz htilali'de Yzba Lisle'nin
"Marseillese" ini Fransa'ya milli mar olarak kazandrmt.
Osmanl, dinsel temelllere dayanan bir devletti. Ayn zamanda iinde farkl etnik kkenden gelen insanlar barnd iin, milli bir
devlet deildi. Buna ramen, Osmanl'da ilk kez devlet iin 2. Mahmut dnemine bir mar bestelenmiti. Mzka-i Hmayun
Mektebi'nin kuruluu ile birlikte nce "Mahmudiye", daha sonra da, "Mecidiye" marlar bestelendi.
kinci Merutiyet bestesi yaplan "Trk Mar", milli nitelik tad iin, tartmalara neden olunca, bundan vazgeilmi ve
Mecidiye Mar "Saltanat Mar" olarak kabul edilmiti.
Kurtulu Sava gnlerinde bat toplumlarnda olduu gibi, artk bizim de orduya ve halka heyecan alayacak, bamszlk
sevgisini dile getirecek, milli nitelikli bir marmzn olmasnn gereklilii anlald
stiklal Mar'nn bestelenmesi iin de bir yarma ald. Yarmaya, 24 besteci katld. Milli Eitim Bakanl ile Meclis
arasnda seimin nasl yaplaca konusundaki gr ayrlklar kt. Bu gr ayrl, 1924'de giderilebildi. Bakanln
oluturduu bir kurul, Ali Rfat aatay'n bestesini uygun buldu. stiklal Mar, bu bestesiyle 1930 ylna kadar alnd.
1930'da ise, Zeki ngr'n bestesi kabul edildi. Bugn de milli marmz ayn beste ile seslendirilmektedir.
stiklal Mar'nn "milli mar" olduu, ilk kez 1982 Anayasas'nn 3. maddesinde ifade edilmitir..

76

Mehmet kif Ersoy tarafndan yazlm ve Maarif Vekleti (Mill Eitim Bakanl) nin 1921de dzenledii yarma
sonucunda 724 iir arasndan seilmitir.
stikll Mar olarak mecliste kabul edilmeden nce, ilk kez 21 ubat 1921de, Kastamonuda karlan yerel bir gazete olan
Aksz Gazetesinde yaymlanmtr.
12 Mart 1921de karlan bir kanunla da stikll Mar olarak kabul edilmitir.
Mehmet kif Ersoy, stikll Marn kahraman Trk Ordusuna ithaf etmitir.
stikll Mar, ilk kez dnemin Maarif Vekili (Mill Eitim Bakan) Hamdullah Suphi Tanrver tarafndan TBMMde
okunmutur.

LA BLG
B1-MLL MARLAR TARH
Sonuta dnyada ilk mar olarak 1560larda belirli gnlerde alnan Wilhelmus marnn adn gemektedir. Bu Hollanda ulusal
marnn en eski eklidir.
Fakat bugnk modern manada resmi ilk mar olarak spanyann 1770 ylnda bestelenen Marcha Real isimli mar kabul
grmektedir.
Trke wikipediada ise En eski mill mar; ngiltere'de 18. yzyln ortalarndan beri kraliyet trenlerinde sylenen ve 1825'te
mill mar iln edilen God Save the King/Queen" adl martr. denilmektedir.
Sultan II.Mahmud zamannda uygulamada balayan reform hareketleriyle bir Bat musiki ve gelenekleri de kabul edilmeye
baland. zellikle ok sesli mzik ve trleri Osmanllarn hayatna girmeye balad. Bu meyanda Batdan getirilen besteciler
mparatorluk Mar diyebileceimiz padiahlarn hkmranln simgeleyen marlar bestelediler.
Mesela II. Mahmud iin Mahmudiye Mar - 1808-1839 yllar aras kullanld. Guiseppe Donizetti ve kardei Gaetano Donizetti
besteledi.
Tanzimat Devri srasnda Mecidiye Mar bestelenmi ve bugn Trkiye Cumhuriyeti'nin kulland "Beyaz ay yldzl al bayrak"
resmi bayrak olarak kabul edilmitir. Osmanlda padiahlara zel resmi marlar unlardr:
Mecidiye Mar - 1839-1861 yllar aras kullanld. Guiseppe Donizetti tarafndan Abdlmecit iin bestelendi.
Aziziye Mar - 1861-1876 yllar aras kullanld. Callisto Guatelli tarafndan Abdlaziz iin bestelendi.
Hamidiye Mar - 1876-1909 yllar aras kullanld. Necip Paa tarafndan II. Abdlhamit iin bestelendi.
Readiye Mar - 1909-1918 yllar aras kullanld. Italo Selvelli tarafndan Mehmet Reat iin bestelendi.
B2-TRKLERDE MLL MARIN GELM
Trklerin yaklak 4 bin yllk musiki tarihi vardr. Ancak biz tarihi kaytlardan takip edebildiimiz kadaryla 2500 yl ncesinde
M.. IV. yzyllarda Hunlarda milli marlarn olduunu biliyoruz. nk, Hunlarda Trk sava tekniinin vazgeilmez unsuru
olan musiki baka alanlarda da kullanlmaktayd. Onlarda musiki sadece elence, ho vakit geirme arac deildi. Milli vasf
vard. Hunlarda musiki o kadar gelimiti ki, inlileri byk oranda etkilemiti. Bugn bile in musikisindeki baz enstrmanlar
Hunlarn izlerini tarlar. Hunlar zamanndaki ad Tu olan ve vurmal sazlarla nefesli sazlardan oluan musiki orkestrasnn
Osmanldaki Mehterin temeli olduu da bilinmektedir.
Mehter ile ilgili kaytlara Trklerin en eski yazl kaynaklar olan Orhun Kitabelerinde de rastlanmaktadr. Bu kitabelerde mehter
Kbrge ve Tu olarak gemektedir.
Yine XI. yzylda Kagarl Mahmudun nl eseri Divan- Lgatit Trkte Hakanlarn huzurunda mzik icra edildii anlatlr. O
zamanlarda kvrk (ks), tomruk (davul), enk (zil) ve nay-i Trk adndaki sazlardan oluan Tular, savalarda ve zel
gnlerde mzik yapmaktaydlar. Ayrca Tu Trklerde hkimiyetin de sembol olmutur. Bu durum bize Trklerde musikinin
resmi zellikler de tadn gstermektedir. Yani milli mar gibidir. Belki bugnk modern dnyada geliimini tamamlam
marlarn atasdr.
Bu arada mill mar ya da ulusal marn tanmna bakalm: Bir lkenin bamszlnn ve gcnn simgesi olan, yurtseverlik
duygusunun ifadesi olarak hkmet tarafndan onaylanm ya da halk arasnda benimsenmi, genellikle bestelenmi haliyle eitli
etkinliklerde seslendirilen szl mzik parasdr.
Hunlardaki ve Gktrklerdeki bahsettiimiz musikiler bu tanma uymuyor mu? Elbette uyuyor. Tarihimizin sayfalarn amaya
devam edelim.
Seluklularn T'ablhne veya Nevbet hane dedii musiki kurumunda Hunlardan beri ikisi nefesli, drd vurmal alt temel alg
yer almtr: slamiyet ten sonra adlar zurna, boru (nefir veya ahnay), evgan, zil, davul ve ks'e evrilen yura, boygur, ken,
an, tmrk ve kvrke eviren musiki aletleri kullanlmaya devam etmitir. Savata ordunun nnde giden ks, davul, nakkare,
zil, evgan, alpara, engi harbi, zurna ve boru gibi yzlerce vurmal ve nefesli algnn alaca musiki ayn zamanda sava
dnda tren ve oyun (spor) amalar iin zel olarak bestelenirdi.
Btn slam devletlerinde hkmdarlk alametlerinden biri olan tabihane (mehterhane) idi. Mehterin Osmanl Devletine Trkiye
Seluklu Devletinden getiini biliyoruz. Seluklu Sultan III. Alaeddin Keykubat, Osman Gaziye 1299da beylik alameti
olarak sancak ile beraber davul vs. de gndermiti.
te bundan sonra mehter Osmanllarn milli mar olmutur. nk bu tarihten itibaren Osmanl Padiahlar mehter alarken
Selukluya hrmeten ayaa kalkarlard. Bu gelenek Fatih dnemine kadar devam etmitir. Fatih Sultan Mehmed iki yzyl
evvel vefat etmi bir padiaha ayaa kalmak lzumsuzdur diyerek, mehter alnrken ayaa kalkma adetini kaldrd.
Avrupada ve tm dnyada mehter yzyllardan beri Trklerin simgesi olmutur. Mar zaten bir milletin simgesi deil midir?
Ayn zamanda mehter, birok zelliine ek olarak, dnyann en eski ordu bandosu olarak btn Avrupa askeri bandolarna rnek
tekil etmitir.
Ancak, XIX. yzyla geldiimizde mehterin milli mar zelliini brakarak, Avrupadan ok sesli musiki trn kabul ederek
padiaha zel yeni marlar bestelemiiz.

77

Sonu itibariyle tm bu sylediklerimizden dnyada en eski milli marn Trklere ait olduunu kmaktadr. Hatta Trkler, ilk
milli marlarn 1500li yllarda almaya balayan dier milletlerden, yaklak bin sene ncesinden marn nemini biliyor ve
kullanyorlard.
Bu hususta bilgi eksiklii olan Avrupa musiki aratrmaclarn mazur grebiliriz. nk onlar mehter musikisinin sadece askeri
ksmn grebildiler. nk onlarn kaytlar ounlukla sava kaytlardr. Sadece orada mehteri gryorlar. Onun iin onlara
gre mehter askeri musiki, ordu musikidir. Oysa mehter musikisi askerlik alanlarnn dnda eski Trklerde ve Osmanllarda
bayramlarda, resmi trenlerde, yarmalarda eitli milli etkinliklerde, bugn olduu gibi kullanlyordu. Bu sebeple resmi
trenlerde musikiyi, yani mar ilk kullananlar Trklerdi. Bugnk marlarn ortaya kmasna Trkler ilham vermilerdir. Netice
itibaryla dnyada milli mar geleneini Trklerin balatt bir hakikattr.( Do. Dr. Abdulvahap Kara)

B3-"IYD-I MLL" (MLL BAYRAM)

Toplumlar ulusal birlik ve beraberlik iine ekmede, bayramlarn nemi byktr. Egemenlii, yani "buyurma gc"n 23 Nisan
1920'de halka geiren TBMM'nin Birinci al yldnmnde, konunun nemini kavrayan baz milletvekilleri nerge vererek, bu
byk gnn "Iyd- Milli" (Milli Bayram) olarak benimsenmesini istediler. Saltanat yanllarnn, dinsel inan ve bayramlarn
stnde bir kutlamaya gerek olmad eklindeki itirazlar, aznlkta kald.
Iyd- Milli terimi, "Milli Bayram"a dntrlerek 23 Nisan, anayasann 3. maddesinde de ifade edilen "Trk Devleti"nin ilk
ulusal bayram kabul edildi. 23 Nisan, Milli Bayram adyla 1923 ylna kadar tek ulusal bayram olarak kutlanmtr. 1923'te milli
bayrama, bir yenisi eklenmitir. 24 Ekim 1923'te kabul edilen bir yasa, 1 Kasm' Egemenlik (Hakimiyet) Bayram yaparken
19 Ekim 1925'te yrrle giren bir baka yasa da 29 Ekim'i Milli Bayram yapmtr. 23 Nisan ise "Ulusal Egemenlik ve
ocuk Bayram"olarak benimsenmitir.
KNC NN SAVAI (23 MART 1 NSAN 1921 ):
Londra Konferansnda zaman kazanan Yunanllar ngilizlerin de desteiyle
Bursa Eskiehir ve Uak Afyon hatlarndan iki koldan saldrya getiler.Ancak nn Mevzilerinde ikinci kez yenilgiye
uratldlar.
Yunanllarn amac ;
Trk Ordusunun rgtlenmesine zaman tanmamak ve
Trk Ordusunun rgtlenmesine zaman tanmamak Ankaraya ilerleyerek, Sevr Antlamasnda kendilerine verilen yerleri
alabilmekti.
II.nn Savann Sonular:
TBMM ye halkn gveni daha da artmtr.
Dzenli orduya katlm ve halkn TBMMye olan gveni artmtr.
Fransa Zonguldaktan ekilmitir.
talya igal ettii yerleri boaltma karar almtr.
Fransa Ankaraya bar teklif etmi, ancak TBMM bu teklifi reddetmitir.
ngiltere Maltada bulunan 40 esir Trk serbest brakmtr.
Albay Refet Bey grevden alnm ve Bat Cephesi birletirilmitir.
Mill Savunma Bakan Fevzi akmaka Orgenerallik rtbesi verilmitir.
smet Paa , Bat Cephesinden sorumlu tek komutan olmutur.
talyanlar igal ettii yerlerden (Antalya, Mula ) ekilmeye baladlar.
Franszlar Ankara ya temsilci gndererek, anlama yollar aradlar ve igal ettikleri Zonguldaktan ekildiler.
Yunanllar tilaf Devletlerinin desteini kaybetmeye balad.
M. Kemal kazanlan zaferden sonra smet Paaya ektii telgrafta Siz orada yalnz dman deil,Trk Milletinin makus
talihini de yendiniz diyerek kazanlan zaferin nemini belirtmitir.
NOT :talyanlar ve Franszlar II. nn Sava sonras, Anadolu dan ekilme karar aldklar halde, Sakarya Savann
sonucunu beklemiler ve Sakarya Savandan sonra yaptklar antlamalarla ekilmilerdir.
II.NN SAVAI NEML OLAYLAR
kinci nn Zaferi de ite ve dta nemli ekimelere neden oldu. Trk halknn orduya ve TBMM Hkmeti'ne inanc artt.
stanbul'da, milli mcadele yanls mitingler yapld. Kzlay tarafndan para yardmlar topland. Veliaht Abdlmecit Efendi'nin
olu mer Faruk, gya Anadolu Sava'na katlmak iin nebolu'ya geldi. Ama amacnn, Anadolu'ya geip padiahln ilan
etmek olduu anlaldndan, geri gnderildi. stanbul Hkmeti'yle yaknlama saland. Damat Ferit zamannda Kuva-y
Milliye'ye katlanlar hakknda alan davalar, kapatld.
kinci nn zaferi, Mustafa Kemal'in meclisteki muhaliflerine kar daha etkili mcadele vermesini salad. Bu gelimelerden
sonra Mustaf Kemal, Mays banda, I. Mdafaa-i Hukuk Grubu'nu kurdu.
Dta ise, ngiltere'nin Yunanistan'a besledii gven duygusu sarsld. ngiltere'de, Trkiye ile iliki kurma eilimleri belirdi.
kinci nn Sava'ndan sonra 28 Nisan 1921'de, ngilizler Malta'ya srgndeki Trklerden krk kiiyi serbest braktlar.
Fakat serbest braktklar kiiler, ar ittihatydlar. ngilizlerin amac, Anadolu'da ttihat-Kemalist ekimesi oluturarak
karklklar karmakt.
talyanlar ve Franszlar da, TBMM ile ilikileri gelitirme karar aldlar. 1 Haziran 1921'de talyanlar, hibir bask grmedikleri
halde Anadolu'dan ekilmeye baladlar.
9 Haziran 1921'de Fransz Meclisi Dileri Komisyonu Bakan ve Babakan Briand'n yakn arkada Franklin Bouillon
(Franklin Buylon) gayri resmi olarak siyasi grmelerde bulunmak zere Ankara'ya geldi.
13 Haziran 1921'de nebolu'ya gelen iki ngiliz subay General Harrington(General Herington)'un Mustafa Kemal ile
grmek istediini sylediler.

78

18 Haziran 1921'de stanbul'daki Kzlay ikinci bakan ve Ankara temsilcisi Hamit Bey, ngiltere'nin stanbul'daki en yetkili
temsilcisinin, Trkiye ile bar artlarn grmeye hazr olduunu, telgrafla M. Kemal Paa'ya iletti. Fakat, bir sonu elde
edilemedi.

KTAHYA ESKEHR SAVALARI 1O 24 TEMMUZ 1924

Kurulu aamasndaki Trk Ordusu II. nn zaferinden sonra, Dumlupnar ve Aslhanlar mevkilerinde Yunanllara kar
baarszla urad.
Yunan Ordusunun moral gcn artrmak iin Yunan Kral Konstantinde zmire geldi.
Yunanlar var gcyle saldrya geerek Ktahya, Afyon ve Eskiehir i ele geirdiler.Saldrlar karsnda kayplar veren
ordumuz M. Kemal in emriyle daha fazla can kaybn nlemek amacyla Sakarya Nehrinin dousuna ekildiler. Cephe
karargah Polatl yaknndaki Alagz kyne nakledildi.
Eskiehir- Ktahya Savalarnn Sonular :
Eskiehir, Afyon ve Ktahya bata olmak zere geni bir arazi paras dman kontrolne girmitir.
Yunanllarn bu baars ksa sreli ve geici olmutur.
Bu yenilgi, Kurtulu Sava ierisinde Trk ordularnn tek yenilgisi olmutur.
Afyon, Eskiehir, Ktahya gibi stratejik yerlerin dmana terk edilmesi Mecliste endielere sebep oldu. nn Savann
meydana getirdii olumlu hava dalm ve Mustafa Kemal yenilginin sorumlusu kabul edilmitir.Hatta baz Milletvekilleri
bakenti Kayseriye tamay teklif etmiler, anlama hazrlnda olan Franszlar da netice iin beklemeye ekilmilerdir.
Bunun zerine toplanan Meclis aylna yetkilerini Mustafa Kemale devrederek onu bakomutanla getirmitir. (5
Austos 1921) Bylece 78 Temmuz 1919da Erzurumda ordudan istifa eden Mustafa Kemal tekrar askerlie dnmtr.
Mustafa Kemal ve TBMM 7/8 Austos 1921 Trk ordusunun ihtiyalarn karlamak ve sava gcn arttrmak amac ile
Tekalifimilliye Buyruklarn yaynlad.
Tekalifimilliye Buyruklar Mustafa Kemal bakomutanla getirildikten sonra ilk i olarak Tekalifimilliye emirlerini kartr.
Milli ykmllkler anlamna gelen bu emirlerle, Mustafa Kemal ordunun ihtiyalarn karlamak istiyordu.
Byk Taarruz ncesinde 20 Temmuz 1922'de Bakomutanlk ve yetkileri, drdnc kez fakat snrlandrlmadan uzatlmtr.
stikll Mahkemeleri : 1920 Eyll aynda gerek ayaklanmalar nlemek, gerek dzenli ordunun kurulmasn salamak iin
abuk karar verecek mahkemeler oluturulmutu. Bu mahkemelerin yarglar ve savclar milletvekiliydi. Bylece onlar eliyle
TBMM dorudan yarg yetkisini kullanyordu.
Uyar :Bu yasa Ulusal Egemenlik ile badamasa da , karalarn hzla alnp uygulamaya konulmasna yneliktir.
TEKALF- MLLYE EMRLER (8 AUSTOS 1921 ) :
M. Kemal Meclisten ald geni yetkiyle, orduyu savaa hazrlamak ve ordu iin gerekli olan acil ihtiyalar karlamak
iin harekete geti.Bu amala yaynlanan bir genelgeyle halktan u isteklerde bulunmutur.(Bir eit seferberlik durumuna
geilmitir.)
Teklif-i Milliye Emirleri, Kurtulu Sava'nn dnm noktalarndan olan Sakarya Meydan Muharebesi ncesi ordunun ihtiyacn
karlamak ve Sakarya Sava'na hazrlanmak iin Bakomutan Mustafa Kemal Paa'nn kanunla kendisine verilen yasama
yetkisini kullanarak yaynlad "Ulusal Ykmllk Emirleridir". 7 Austos 1921'de yaynlanm olup toplam on maddedir.
Her ilede bir tane Teklif-i Milliye Komisyonu kurulacak.
Halk, elindeki silah ve cephaneyi 3 gn iinde orduya teslim edecek.
Her aile bir askeri giydirecek.
Yiyecek ve giyecek maddelerinin %40'na el konacak ve bunlarn karl daha sonra geri denecek.
Ticaret adamlarnn elindeki her trl giyim eyasnn %40'na el konacak ve bunlarn karl daha sonra geri denecek.
Her trl makineli aracn %40'na el konacak.
Halkn elindeki binek hayvanlarnn ve tat aralarnn %20'sine el konacak.
Sahipsiz btn mallara el konacak.
Tm demirci, dkmc, nalbant, terzi ve marangoz gibi i sahipleri ordunun emrinde alacak.
Halkn elindeki aralar bir defa olmak zere 100 km'lik mesafeye cretsiz askeri ulam yapacaklar.
Teklif-i Milliye Emirleri" 7 ve 8 Austos 1921 gnleri yaymlanmtr ve on emirden olumaktadr. "Teklif-i Milliye Emirleri"
ok kapsaml olup bir taraftan ayn vergi mahiyetindeki uygulamay iermekte, dier taraftan da hizmet vergisi mahiyetindeki
uygulamay ngrmektedir.
Her ilede kaymakamn bakanlnda malmdr ve ilenin en byk askeri amiri ile idare meclisi, belediye ve ticaret odalarnn
setikleri yelerden oluan Teklif-i Milliye Komisyonlar (Milli Ykmllkler Komisyonlar) Kurulacaktr. Bu komisyonlara o
yrenin Mdafaa-i Hukuk Dernekleri merkez kurulundan iki ye ile kylerde imamlar ve muhtarlar tabii ye olarak
katlacaklardr.
Teklif-i Milliye Komisyonlar derhal toplantlara balayacak ve hibir komisyon yesine hizmetleri karl cret
denmeyecektir. Ayrca her komisyon iki ay sre ile askeri hizmetleri ertelenmek zere alt memur altracaktr.
Teklif-i Milliye Komisyonlar, sava ekonomisine giren ve Teklif-i Milliye Emirlerinde belirtilen mallar toplayarak kendisine
bildirilen cepheye gnderecek, ayrca bu emirlerin hizmet ykmllne ilikin hkmlerini uygulayacaktr. Komisyon
yelerinden grevinde ihmal gsterenler, vatana ihanet suu ilemi saylacak ve ona gre cezalandrlacaktr.
UYARI :Tekalif-i Milliye Osmanllardaki avarz ad verilen Tekalif-i rfiye Vergisine benzer. (Olaan st Durum
Vergisi)
BENZER VERGLER: Avarz-Osmanl
Varlk ve Toprak Mahsulleri Vergisi-

79

LA BLG
B1-MAARF KONGRES 15 16 Temmuz 1921
Kurtulu Sava nn en zor zamanlarnda, dmann Eskiehire, Afyona saldrd dnemde 15 16 Temmuz 1921de
Ankarada bir araya gelmitir. Muallimler birliinin topland kongerede al konumasn Mustafa Kemal yapmtr.
ounlukla ilk ve orta retim kademelerinin hedefi ve program ile ilgili tartmalarn yapld, okul ve renci saylarnn
tespit edilmeye alld, eitime milli bir yn kazandrlmaya alld byk bir eitim kongresidir.
Toplantda Mustafa Kemal, u an eitim iin harcanan gayretlerin , gelecekteki eitimin temellerini atmaya kafi gelmeyeceini,
gerekli aralara sahip oluncaya dek geecek olan devrede zen ile izilmi bir eitim program uygulanp, eitim rgtnn en
verimli biimde altrlacan belirtiyordu.
Kongrede retimin sadeletirilmesi, uygulamal duruma getirilmesi ve blgelere gre eitlendirilmesi istenmitir.
Al konumasnda Mustafa Kemal, savaa ve tm maddi imkanlarn dman kovmak amacyla kullanlmas zorunluluuna
ramen, mill bir eitimin temellerinin atlmas, yaplacak ilerin programa balanmasn istemi, o gne dek izlenen eitim
yntemlerinin neden olduu zararlar anlatlmtr. Sava ortasndaki bu kongrede Mustafa Kemalin syledii bu szler, kltr ve
eitime verdii nemin milletine besledii inancn belirgin bir ifadesidir.
Mustafa Kemal askeri ve siyasi bir dahi olduu kadar, milletine eitimle a atlatmay dnen byk bir liderdir. Mustafa
Kemalin milli eitim konusunda yaptklar, bunun en gzel rnekleridir. Maarif Kongresi de bu konuda atlm en nemli
admdr. Mustafa Kemal bu konuda; En nemli, en esasl nokta eitim meselesidir. nk eitim bir milleti ya hr, bamsz,
anl, yce bir toplum halinde yaatr ya da bir milleti esarete ve sefalete terk eder. diyerek eitime verdii nemi gstermitir.
B2-I.MECLSTEK GURUPLAR-MECLSTE KUTUPLAMALAR
Yeilordu Cemiyeti:
Anadoluda yaplacak bir inklbn Rusyann yardmn salayaca ve Anadolunun Bat emperyalizmine kar bir diren
oluturacan dnen ve bu amala sosyalist dncelere ynelen bir grup aydnn ve mecliste yer alan milletvekillerinin
kurduu bir gruptur. Kurucularnn nemli bir ksm ttihatdr. Byk Millet Meclisi aldktan sonra Yeilordu adn
almlardr. Bir anlamda gizli rgt hviyetinde faaliyet gstermilerdir. slmc sosyalizmi savunmutur. erkez Etheminde
girdii bu cemiyetin faaliyetleri ho karlanmam ve Mustafa Kemal Paa tarafndan durdurulmas istenmitir. Bunun zerine
rgt faaliyetlerini durdurmusa da, ar kanada mensup baz milletvekilleri faaliyetlerini srdrmlerdir. 1920 Eyllnde ise
rgt dalmtr.

Trkiye Komnist Frkas:

Ankarada her geen gn gelien ve artk kontrol edilemeyecek kadar dalan Bolevik-sosyalist dnce mensubu olanlar,
hkmetin denetiminde bir parti etrafnda bir araya getirmek amacyla 18 Ekim 1920de Trkiye Komnist Frkas adyla bir parti
kurulmutur. 9 kiilik kurucu ve 30 kiilik Merkez Umumisi olan bu Frkann yeleri arasnda Mill Mcadelenin sivil ve
askeri birok nl simas da yer almtr. Bunlar arasnda Fevzi Paa, Kzm Karabekir, Ali Fuat Paa, Refet Bey, smet Bey gibi
askeri kanattan; Hakk Behi Bey, Tevfik Rd Bey, Mahmut Esat Bey, Yunus Nadi Bey, Kl Ali gibi sivil kanattan isimler
vard. Byle bir partinin o dnemde Ankarada kurulmas byk bir aknlk yaratmt. Ne zaman kapatld belli olmayan bu
parti kurulduu gnlerde smarlama bir parti olarak nitelendirilmitir.
Trkiye Halk tirakiyun Frkas:
Yeilordu grubunun sol kanadn oluturan baz kiilerce Trkiye Halk tirakiyun Frkas adyla kurulan bir partidir. Emei temel
ilke olarak alan bu frkann kurucular arasnda Tokat Milletvekili Nazm, Afyon Milletvekili Mehmet kr ve Bursa
Milletvekili eyh Servet gibi isimler vardr. Bu grubun yeleri, hkmeti yasad yollardan devirmeyi amaladklar iin stikll
Mahkemesinde yarglanmlar ve Hyaneti Vataniye Kanununa gre cezalandrlmlardr. Bilahare Rauf Beyin babakanln
yapt hkmet tarafndan sosyalist faaliyetler yasakland iin faaliyetleri son bulmutur.
***Mecliste Yer Alan ***Milletvekillerinin Sosyo-Ekonomik ve Kltrel Yaplarndan Kaynaklanan Dnce
Ayrlklarnn Oluturduu Gruplar***

Halk Zmresi:
Byk Millet Meclisinde dou mefkresinin sosyal yann oluturan baz milletvekilleri, Sovyet htillini kendilerine rnek
alarak Anadoluda da bu dzene benzer bir dzenin kurulmasn istemekteydiler. te Halk Zmresi bu dnce ierisindeki
milletvekillerinin oluturduu bir gruptur. Mustafa Kemal Paann sosyalizme kar fakat kuvvetin, kudretin, hkimiyetin,
idarenin dorudan halka verilmesini ngren halklk yanls olmas ve bizim noktai nazarmz halklktr diyerek Trkiye
Byk Millet Meclisi Hkmetinin ideolojisini mecliste ortaya koymas, baz milletvekillerinin halklk dncesi etrafnda
rgtlenmelerine imkn vermitir. Bu grubun meclisteki ye says 60-70 kii olarak belirtilmitir.
Tesand Grubu:
Kuruluu kesin olarak bilinmeyen bu grubun kurulu amac, meclisteki milletvekilleri arasnda tesand salamak amacyla
kurulmutur. Mutedil Milliyetperver milletvekilleri tarafndan kurulan grubun bakan Yusuf zzet Paa, en popler temsilcisi
ise Mazhar Mfit Beydir. Meclisteki en rgtl grup olarak tannan Tesand Grubu siyasi partililemeyi dnmemi ve bir
parlamento grubu olarak almay tercih etmitir.
stikll Grubu:
Byk Millet Meclisinde 30-40 kadar milletvekilinin bir araya gelerek oluturduklar bir gruptur. Bu grup Mustafa Kemal
Paann hayran, ileri grl hamleci kiilerden olumutur. stikll Grubu yeleri mecliste Terakkiperver-Milliyetperver
akm temsil ettiklerini aklamlardr.

80

Islahat (Reform) Grubu:

Bu grubun ne zaman ve kimler tarafndan kurulduu bilinmemektedir. Mill snrlar iinde bamszlmzn salanabilmesi iin
Trkiye Byk Millet Meclisinin almasn savunan grup, lkenin genel refahn istemekte ve adalamay savunmaktadr.
Ayrca lkedeki dengeleri alt st etmeden halk ynetime ortak etmeyi amalamaktadr.
ttihat Grup:
Mill Mcadelede ve Trkiye Cumhuriyetinin kuruluunda nemli rol oynayan ttihatlarn oluturduu bir gruptur. Meclis
alncaya kadar Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri iinde faaliyetlerini srdren ttihatlar, Meclis aldktan sonra ise milletvekili
olarak srdrmlerdir. lkenin iinde bulunduu olaanst artlar kendi ama ve dnceleri dorultusunda deerlendiren
ttihatlar, mecliste kurulan en sadaki ve en soldaki hiziplerde yer almlardr. Enver Paaya ballklarn srdren baz
ttihatlar Mustafa Kemal Paaya kar aka bir tavr almamlarsa da gizli olarak almalarn srdrmlerdir. Bir ksm da
zamanla Mustafa Kemal Paann yannda yer almlardr.

Muhafaza-i Mukaddesat Cemiyeti:

Muhafaza-i Mukaddesat Cemiyeti, muhafazakr dncelere mensup milletvekillerinin oluturduu meclis dnda kurulmu bir
cemiyettir. Erzurum Milletvekili Hoca Raif Efendinin bakanlnda kurulan bu cemiyet, Anadoluda gittike artan sosyalist ve
komnist faaliyetlere kar bir tedbir olmak zere kurulmutur. stanbuldan da yardm grmekte olan bu cemiyetin politikalar,
Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubunun kurulmasndan sonra gittike sertlemitir. Hkmete ve yeniliki dncelere
de tepki gsteren bu cemiyet Mecliste II. Grubun kurulmasndan sonra bu grubu destekleyecektir.
I.GURUP
10 Mays 1921'de Mustafa Kemal'in bakanlnda 133 milletvekilinin katld "Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk
Grubu"nun kuruluuna yol amtr. Bu grubun ye says zamanla fesliden kalpaklya, sarkldan ba aa eitli sosyal
yapdaki 261 yeye ulamtr.
Grup yeleri, nceleri bu ilkeleri benimsemelerine ramen, kiisel baz ihtiraslar rgt disiplinini bozmu ve gruptan kopmalar
balamtr. Mustafa Kemal, Meclis ounluunu yanna alabilmek iin, I. Grup iinde kendi bakanlnda bir komite
oluturmutur. II. Grupa, Selamet-i Umumiye Komitesi diye adlandrlan bu komiteye Mustafa Kemal; Adnan, Celal, hsan,
Hasan Fehmi, Mahmut Esat, brahim Sreyya, Dr. Fikret, Kl Ali, Hakk, Haydar, Ali, Atf, Muhittin Baha ve Emin beyleri
almtr.
II.GURUP:
Mustafa Kemal ve arkadalarnca, Mdafaa-i Hukuk Grubu adyla bir grubun oluturulmas ve meclisten devrimci yasa ve
kararlarn kmaya balamas, hkmet kartlarn ve tutucular birlikte hareket etmeye itmitir. Bir sre bu muhalifler,
oluturduklar bu gruba isim vermeden almlar, Malta'daki tutuklularn da TBMM'ye katlmndan sonra 1921 sonlarna doru,
kinci Grup adn almlardr.
kinci Grup, birbirinden farkl ama ve dnceye sahip milletvekillerinden olumutur. kr Efendi koyu bir mrteci, Hac
Tahir Efendi muhafazakar, Vehbi Efendi mutlakiyet yanls, Cemal Paa yanlz Cemal Paac, Ali kr, Hseyin Avni
slamc-saltanatdr.
kinci Grup, 16 Temmuz 1922'de yapt 7 maddelik programnda, meclis bakanl ile hkmet bakanlnn birbirinden
ayrlmasn, kabine usulnn getirilmesini, bakomutanlk yasalarnda deiiklik yaplmasn, stiklal Mahkemeleri'nin
kaldrlmasn istemilerdir. kinci Grup hem ulusal egemenliki hem de zgrlk politika yanls grnmeye almsa da bu
gruptaki slamc-saltanat mileltvekilleri meclisin dilerse padiah bile baa getireceini sylemekten kanmamlardr.
kinci Grup 1922 ortalarnda Birinci Grup'un setii Fevzi Paa bakanlndaki hkmetin yerine Rauf Bey'in
bakanlnda bir hkmetin oluturulmasn salayacak kadar glle ulamtr.

SAKARYA MEYDAN SAVAI ( 23 AUSTOS 13 EYLL 1921 )

23 Austos 1921 tarihinde Yunan Ordusunun saldrsyla balamtr.
Yunanllarn Polatlya kadar yaklamalar zerine , Mustafa Kemal orduya hitaben Hatt mdafaa yoktur, sath mdafaa
vardr.O sath, btn vatandr.Vatann her kar topra vatandan kanyla sulanmadka braklamaz diyerek dnya sava
tarihinde ilk kez grlen bir sava taktii ( Alan savunmas ) uygulamtr.
22 gn 22 gece sren bu sava yaklak 100 km.lik bir alanda yaplmtr.Bu sava var olu mcadelesinin yapld ,
dnm noktas zellii olan bir savatr.Sava Trk Ordusunun zaferiyle sonulanmtr.
Mustafa Kemalin Bakomutan olarak katld ilk muharebedir.
Sakarya Savanda 7si tmen komutan olmak zere 350 civarnda subay ehit dt iin, bu sava Zabitler (Subaylar)
Sava olarak da anlmaktadr. Ayrca bu sava Mustafa Kemal, ok byk ve kanl sava anlamna gelen Melhme-i
Kbr ifadesi ile nitelendirmitir.
Savan Sonular:
Sakarya Zaferi nin kazanlmas ile Trklerin Avrupaya kar kaybedilen 1683 II. Viyana kuatmasndan itibaren devam eden
geri ekilii sona ermitir.
Sakarya Sava, Kurtulu Savann son savunma sava olmutur.
Sava tilf Devletleri arasnda byk gr ayrlklarna neden olmutur.
Yunan ordularnn taarruz gc Sakarya Savayla krlmtr.
tilf Devletleri TBMMye bar teklifinde bulunmulardr.
22 Ekim 1921de ngilizlerle Esir Mbadelesi Antlamas imzalanmtr.
2 Ocak 1922de Ukrayna Cumhuriyeti ile Dostluk Antlamas imzalanmtr.
Sava bakomutan olarak yneten Mustafa Kemale, 19 Eyll 1921de Meclis tarafndan Mareallik rtbesi ve Gazilik
unvan verilmitir.
Kafkas Cumhuriyetleriyle Kars, Antlamas imzalanmtr. (13 Ekim 1921)
Franszlarla Ankara Antlamas imzalanmtr. (20 Ekim 1921)

81

Kars Antlamas Moskova Antlamas dou snrlarmzda baz przler brakmt. Sakarya Sava sonunda Grcistan,
Azerbaycan ve Ermenistan ile Rusya kontrolnde Kars Antlamas imzaland. Bylece Trkiyenin dou snr bugnk eklini
ald.
UYARI: :
Zaferden sonra tilaf Devletleri Pariste, TBMM hkmetini atekes grmelerine arm.
Bu atekes nerisine Paris Mukarreat da denir.M. Kemal sonu alnamayacan bildii halde bartan kaan taraf
olmadn gstermek dncesiyle delege gndermi,bartan yana bir karar alnamam ancak Maltada bulunan
tutsaklar kurtarlmtr.
NEML BLG:
tilf Devletleri 22 Mart 1922de nce atekes daha sonra da 26 Mart 1922de bar esaslarn bildiren antlama teklif ettiler.
Buna gre,
Trk ve Yunan ordusu arasnda askerden arndrlm bir blge oluturulacaktr ve savaa ay sre ile son verilecektir.
Her iki ordunun askeri birlikleri Anlama Devletlerince denetlenecektir.
zmir ve Tekirda Trklere, Edirne, Krklareli, Babaeski Yunanllara verilecektir.
Dou Anadoluda bir Ermeni Devleti kurulacaktr.
Trkiyede mecburi askerlik olmayacak ve asker says 85.000 ile snrl kalacaktr.
TBMM Sevr Antlamasnn biraz hafiflemi ekli olan bu teklifi reddederek savaa devam karar almtr.
Yunanllarn Trk ordusu karsnda baarl olamayacan gren ngiltere, olas bir Trk taarruzunu nlemek iin bar
teklifiyle mevcut durumu korumaya almtr.

KARS ANTLAMASI (13 EKM 1921 ):

mzalayan : Kazm Karabekir Paa
TBMM Hkmeti ile Sovyet Rusyann egemenliinde bulunan Ermenistan, Grcistan ve Azerbaycan arasnda
yaplmtr.
Moskova Antlamasnn devam ve tekrar niteliindedir.Buna gre Moskova Antlamasnn artlar Sovyet Rusyaya
balanan dier devletler tarafndan da kabul edildii anlamndadr.
Bu Antlama ile Dou Snrmz kesinlik kazanmtr.
MADDELER:
Madde 1 Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti ile Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistan Sosyalist Sovyetler
Cumhuriyetleri Hkmetleri Batl Taraflarn lkelerinin paralarndan bulunan topraklar zerinde daha nce egemenlik
haklarn kullanm olan Hkmetler arasnda kararlatrlm olup sz konusu topraklara ilikin Antlamalar ile nc
Hkmetler arasnda yaplm Gney Kafkasya Cumhuriyetlerine ilikin Antlamalar geersiz sayarlar. Moskovada 16 Mart
1921 (1337) gn imza edilen Trk - Rus Antlamas bu Madde hkm nn dnda tutulmutur.
Madde 2 Batl Taraflar, ilerinden birine zorla kabul ettirilmek istenilecek her hangi bir bar Antlamas ya da uluslararas
bir bat tanmamak konusunda gr birlii iindedirler. Bu Antlama gereince, Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistan
Sovyetler Cumhuriyetleri Hkmetleri Trkiyeye ilikin olup da bugn Byk Millet Meclisince temsil edilen Trkiye
Hkmetinin tanmad hi bir uluslararas bat tanmama kabul ederler. bu Antlamada yazl Trkiye terimi ile
stanbulda toplanan Osmanl Millet Meclisince kabul edilip aklanan ve tm devletler ile basna bildirilen 28 Aralk
1336 (1920) gnk Misak- Millinin kapsad topraklar anlalr. Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti de Ermenistan,
Azerbaycan ve Grcistana ilikin olup bu lkelerin bugn Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistan Sovyetlerince temsil olunan
Hkmetlerince tannmayan hi bir uluslararas bat tanmama kabul eder.
Madde 3 Ermenistan Azerbaycan ve Grcistan Sovyetler Cumhuriyetleri Hkmetleri Kapitlasyonlar ynteminin her lkenin
ulusal gelimesinin zgrce srmesi ve egemenlik haklarnn btnyle kullanlmasyla badamadn kabul ederek, Trkiyede
bu yntemle herhangi bir biimde ilikili her trl yetkilerin ve haklarn kullanlmasn geersiz ve kaldrlm sayar.
Madde 4Trkiyenin kuzey - dou snr (Rus Genelkurmaynn 1/210.000 lekli, 1 parmak, 5 verstlik mesafe haritasna gre)
Karadeniz kysnda bulunan Sarp Kynden balayarak Hedis Meta Da avyet Danda sularn blnd izgi - Kani Da
ve oradan, srekli olarak, Ardahan ve Kars Sancaklarnn eski ynetim snrlarnn kzeyini ve Arpa ay ile Aras rmaklarnn
talveini Nizni - Kara Suyun dkld yere dek izleyen izgi ile belirlenmitir. (Snrn ayrntlar ve buna ilikin iler iin I ve
II sayl Ekler ile Batl Taraflarca imzalanm iliik haritaya bavurulmas. Antlama metni ile harita arasnda eliki bulunursa
Antlama metni haritaya ye tutulacaktr.) Rusya Sovyetleri Sosyalist Federal Cumhuriyeti Hkmetinin bir temsilcisinin de
katlmasyla eit sayda yelerden oluacak bir Karma Snr izme Komisyonu topraklar zerinde snr ayrntlaryla saptamak ve
snr iaretlerini koymakla grevlidir
Madde 5Trkiye Hkmeti ile Ermenistan ve Azerbaycan Sovyetler Hkmetleri ibu Antlamann III sayl Ekinde belirtilen
snrlar iinde olmak zere, Nahcivan blgesinin Azerbaycann koruyuculuunda zerk bir lke oluturulmas konusunda
anlamlardr.
Madde 6 Trkiye, ibu Antlamann 4. maddesinde gsterilen snrlarn kuzeyinde bulunan ve Batum Livasna ilikin
topraklar ile Batum kenti ve liman zerindeki egemenlik hakkn, u koullarla, Grcistana brakmaa raz olur:
Birincisi: bu Maddede belirtilen yerler halknn, her topluluun kltrel ve dinsel haklarn salayacak ve bu halkn yukarda
sz geen yerlerde isteklerine uygun bir tarm topraklar rejimi kurma olanana sahip olacak biimde geni bir ynetimsel
zerklie kavumas.
kincisi: Batum liman zerinden Trkiyeye giden ya da oradan gelen ticaret mallar ve tm nesnelerin gmrk vergisine bal
tutulmayarak ve hi bir engelle karlamayarak, her trl vergi ve cretten bak biimde, serbest transit hakk ile birlikte,
Trkiyenin zel harcamalarndan da ayrk olarak, Batum limanndan yararlanmasnn salanmas.
Bu Maddenin uygulanmas iin ibu Antlamann imzasndan hemen sonra ilgili Taraflar temsilcilerinden oluan bir Komisyon
kurulacaktr.

82

Madde 7Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti ile Grcistan Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti Hkmeti, ortak snr blgeleri
halklarnn Karma bir Komisyonca, gmrk, polis ve salk ileri alanlarnda konulacak ncelikli yasalara uymalar koulu ile,
Snr gemelerini kolaylatrma ykmlenirler.
Madde 8 Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti ile Grcistan Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti Hkmeti iki lkenin snr
blgesi halklarnn snrn teki yannda bulunan klk ve yazlk otlaklarndan yararlanmalar zorunluluunu gz nnde tutarak,
sz konusu halklarn hayvanlarn snrdan geirmek ve alld zere, otlaklardan yararlanmak hakkn vermei kabul ederler.
Snrdan gei srasnda uygulanacak gmrk ilemleri ile polis, salk vb. nlemleri Karma bir Komisyonca belirlenecektir.
Madde 9 Boazlarn tm uluslarn ticaretine almas ve gei zgrlnn salanmas iin Trkiye ile Grcistan,
Karadeniz ve Boazlarn bal olaca rejimin kesin biimde hazrlanmas iinin, ky devletlerinin temsilcilerinden olumak
zere, daha sonra yaplacak bir Konferansa braklmasn uygun bulurlar. u da var ki, bu Konferans ta alnacak kararlarn
Trkiyenin salt egemenliine ve Trkiye ile onun bakenti stanbulun gvenliine hi bir zarar getirmemesi gerekir.
Madde 10 Batl Taraflar, topraklar zerinde, kar Taraf lkesinin ya da ona bal topraklardan birinin Hkmeti roln
stlenmek savnda bulunan rgt ve gruplarn kurulmasn ya da yerlemesini ve teki lkeye kar savam amacnda olan
gruplarn yerlemesini hi bir zaman kabul etmemei ykmlenirler. uras belirlidir ki, ibu Maddede sz konusu olan Trkiye
topraklar Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin dorudan doruya sivil ve askersel ynetimi al tnda bulunan
topraklardr.
Madde 20 Trkiye, Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistan arasnda yaplan bu Antlama onay ilemi grecektir. Onay
belgelerinin veriimi en ksa bir sre iinde Erivanda yaplacaktr.
UYARI:Gnmzde Sovyetler Birlii dalp, Kafkaslarda zerk Cumhuriyetler ortaya ktysada bu antlama ile
belirlenen snrlar geerliliini korumaktadr.

KARS ANTLAMASININ NEM

Kars antlamas tarihte zerinde ok durulmayan, sorunsuz bir ekilde imzalanp zlen bir antlama olsa da son derece
nemlidir. nk o dnem iin doudaki sorunlarn tamamen halledilmesiyle TBMM Hkmeti batya younlama frsat
bulmu ve bat cephesindeki baarlarn daha rahat bir ekilde gerekletirmitir. Ayrca Kars Antlamas, bamsz olmasa da
baka bir Trk devletiyle yaplm olan (Azerbaycan) nemli bir antlamadr.
O dnem iin Ermenilerin karabilecekleri olas sorunlarn nne geilmi; o gnden beri de antlama da deiiklie ihtiya
duyulmadan dou snrlar korunmu, gnmze kadar verilmitir. Kars Antlamas'nn kayp olarak nitelendirebilecek tek bir
yn, daha nce Misak- Milli snrlar ierisinde kabul edilen Batum'un, ilkelerden taviz verilerek Grcistan'a braklmasdr.
Fakat bu da politika ve daha nce bahsedildii gibi batya younlama amacyla doudaki sorunlar kalc olarak zme dncesi
adna mantkl bir tavizdir.
Yalnz belirtilmesi gereken bir durum vardr ki; Sovyetler Birlii'nin dalmas ile bamszln kazanm olan Ermenistan,
antlamann Sovyetler Birlii tarafndan imzalanm olmas gerekesiyle Kars Antlamas'n tanmamaktadr. Bugn Ermenistan'a
gre geerli olan antlama Sevr Antlamas'dr.
Ayrca Dalk Karaba Blgesi'nin igali bata olmak zere Azerbaycan Trkleriyle ilgili yaanan birok sorunun kayna da
Ermenistan'n Kars Antlamas'n tanmamasdr.
ANKARA ANTLAMASI (20 EKM 1921 ):
Fransa ile TBMM arasnda yaplmtr.
Franszlar, I. nnden sonra Ankaraya bir temsilci gndererek grmeler yapm, bu arada Yunanllarn EskiehirKtahya Savalarnda baarl olmas zerine beklemeye balam, Sakarya Zefrinden sonra TBMM ile Ankara
Antlamasn imzalamtr.
Antlamann baz Maddeleri:
Madde 7) skenderun Blgesi (Hatay) iin zel bir idare usul tesis olunacaktr. Bu mntkann Trk rkndan olan ahalisi
kltrlerinin inkiaf iin her trl tekilattan faydalanacaklardr. Trk lisan orada resmi dil olacaktr.
Madde 8) 3. maddede zikredilen hat: skenderun krfezinde Payas'tan balayarak Meydan- Ekbez-Kilis-obanbeyli istasyonuna
gidecek ve demiryolu Trkiye'de kalmak zere obanbeyli'den Nusaybin'e varacaktr. Payas ile Meydan- Ekbez ve obanbeyli
istasyonlar Suriye'de kalacaktr. bu anlamann imzasndan itibaren bir ay iinde mezkur hatt tespit etmek zere her iki taraf
delegelerinden mrekkeb bir komisyon seilecek ve bu komisyon tespit muamelesine nezaret edecektir.
Madde 9) Osmanl slalesinin kurucusu Sultan Osman'n dedesi Sleyman ah'n Caber kalesinde bulunan ve Trk mezar
ismiyle belirli trbesi mtemilat ile Trkiye'nin mal olacak ve Trkiye oraya muhafzlar koyacak ve Trk bayra
ekecektir.
Madde 10) Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, Pozant ile Nusaybin arasndaki Badat demiryolu parasn, Adana
ilinde yaplm bulunan ubelerin iletme haklar ile beraber btn ticaret ve ulatrma ilerini Fransa Hkmeti'nin
gsterecei bir Fransz grubuna vermesini kabul eder. Trkiye Hkmeti Meydan- Ekbez'den obanbeyli'ye kadar Suriye
arazisinde demiryolu ile asker ulatrma yapacaktr.
Madde 12) Trkiye ve Suriye, Krk suyundan hakkaniyet zere faydalanacaklardr. Suriye Hkmeti, masraf kendisine ait
olmak zere Frat nehrinin Trkiye ksmndan su alabilecektir.
Madde 13) Madde 8 de belirtilen hududun her iki tarafnda oturan yerli ve yar gebe halk buradaki otlaklardan
faydalanacak veya emlak, araziye sahip bulunanlar eskisi gibi haklarn kullanmaya devam edeceklerdir. Bunlar iletme
ihtiyalar iin serbestce ve hi bir gmrk veya otlak resmi ve ne de baka bir resim vermeksizin hayvanlarn, aralarn,
tohumlarn ve bitkilerini tayabileceklerdir. Bunlara ait vergileri oturduklar memlekette demeleri kararlatrlmtr."
Antlamann nemi , Sonular ve Yorumu :
Suriye Snr, Hatay dnda belirlenmitir.
tilaf Blou paralanm, ngiltere siyasal yalnzla dmtr.
lk kez bir itilaf devleti resmen Misak- Milli yi tanmtr.
talya da Anadolu dan tamamen ekilmitir.

83

Gney Cephesi kapanmtr.Buradaki birlikler bat cephesine kaydrlmtr.

Anlamann imzalanmas srasnda Trk delegesi Yusuf Kemal Bey, Franklin Bouillon'a, skenderun ve Antakya blgesi
halkna Trk Bayra'n ihtiva eden zel bir bayrak kullanma hakknn verilmesini istedi ve bu istekleri kabul edildi.
Bu antlama ile Birinci Dnya Sava ncesi kurulmu bulunan tilaf blou paraland. Versay'da kendisini desteklemeyen ve
Almanya'ya yumuak davranan ngiltere'ye kzan Fransa Trkiye konusunda ngiltere'ye oyun oynuyor ve tek bana hareket
ediyordu. ngiltere bu antlamay hayret ve dehet ile karladn gizlemedi. Fransa Trk cephesinde 60-70.000 asker beslemek
ve Trklerle savamaktan kurtuluyordu.
Bu antlama yalnzca Gney Dou Anadolu iin imzalanmakla beraber, Fransa gibi byk bir Avrupa devletinin Trkiye'yi ve
Misak- Milli'yi resmen tanmas bakmndan ok nemliydi. Fransz desteini yitirdikleri iin Kilikya zerindeki Ermeni
hayalleri ykld. 130.000'den ok Ermeni Suriye'ye, 30.000 kadar Ermeni de Kbrs'a g etti. Dou Anadolu'da da 300.000 kadar
Ermeni, Ermenistan'a g etti.
Bu antlamann Trkiye'ye siyasi yararlarnn yan sra, askeri bakmdan da byk yarar oldu. Bu cephenin tasfiyesi ile Trkiye
gneyini de gvenceye ald ve buradaki askerlerini Bat cephesine tamak olana buldu. Franszlar blgeyi boaltrken
Trkiye'ye sat ve hibe yoluyla silah, cephane braktlar.
Smrge halklarnn zerinde de bu zaferin etkisi grld. Avrupa devletlerinin yenilmezlii konusu ykld. Trk zaferi ve
Avrupa Devletleri'nin Trkiye karsndaki yenilgileri smrgeler halklarna umut verdi.
Bu antlama ile Hatay Fransa'ya braklmakla Misak- Milli'den ikinci dn verildi. Batum'dan sonra Hatay yitiriliyordu.
Fakat o gnn koullar altnda elde edilen byk kazant. nk Trkiye iki byk cepheyi tasfiye etti. ki byk lke
tarafndan resmen tannd. Kald ki Hatay zerinde Trkiye haklarndan vazgemeyecekti. 1923 ylnda Adana'ya gelen Atatrk,
burada kendisini siyah bayrakla karlayan Hatay temsilcilerine "40 asrlk Trk yurdu yabanc eline braklamaz." diyerek,
kurtulu iin sz vermi ve szn 15 yl sonra yerine getirmitir.

BYK TAARRUZ VE BAKOMUTANLIK MEYDAN MUHAREBES(26 AUSTOS 1922)

Sakarya Meydan Muharebesi sonucunda Yunan taraf ubat ve Mart 1922'de Londra'ya uzun bir ziyarette bulunarak lkesine
yaplan askeri yardmn artrlmasn istedi. Ancak bu istek Lloyd George hkmetince reddedildi. Gounaris bunun zerine
Yunan ordusunu Anadolu'dan ekme tehdidinde bulundu ise de bunu kendi hkmetine kabul ettiremeyerek istifaya zorland.
Sakarya'da kazanlan savan en nemli sonucu 20 Ekim 1921'de Ankara Hkmeti ile Fransa arasnda imzalanan anlama
oldu. Bu anlama ile Fransa Trkiye'ye kar kat bir politika izleyen ngiltere'den yolunu ayrarak Trkiye ile ibirlii yoluna
girmiti. Bu arada talyanlarn da Temmuz 1921'de Antalya blgesinden ekilerek Yunanistan'a kar Trk tarafn destekleyen bir
tavr almasyla mttefikler arasndaki anlamazlklar iyice su yzne kt.
tilaf Kuvvetlerinin Bar Teklifleri;
TBMM Hkmeti Diileri Bakan Yusuf Kemal Bey'in (Tengirenk) ubat 1922'deki Londra ve Paris ziyaretlerinden sonra,
ngiltere, Fransa ve talya temsilcileri Mart 1922'de Paris'te toplanarak atekes de dahil olmak zere Sevr Antlamas'nda baz
deiiklikler yapmay ngren nerilerde bulundular. Fakat TBMM Hkmeti, ncelikle Yunan ordusunun Anadolu'yu tahliye
etmesinde srar edince anlama salanamad. Bu esnada TBMM, Mustafa Kemal Paa'nn bakomutanln sresiz uzatt.
Temmuz aynda ileri Bakan Fethi Bey (Okyar) Paris ve Londra'y ziyaret etti. Bu grmelerden bir sonu alnamamas
zerine Trk hkmeti bar yolunun kapal olduuna hkmederek taarruz karar ald. Fethi Bey Ankara'ya 14 Austos'ta
yollad raporda "Milli gayenin salanmas, ancak askeri faaliyetlerle kabil olabilecektir" grn bildirdi.
Sakarya Meydan Muharebesi ile Yunan Birliklerinin taarruz gcn kran Trk Ordusu, uzun sreli taaruz gcne
erimek iin hazrlk yapt.
TBMM, 13 Eyll 1921de Genel Seferberlik ilan ederek askeri gcn artrmaya balad.
talyanlar ve Franszlar Boazlar dnda tamamen Trkiyeyi boalttlar. M.Kemalin Bakomutanlk yetkisi 20 Temmuz
1922de sresiz olarak uzatld.
Sresiz uzatma M. Kemale duyulan gveni kantlamaktadr.Yunanllar byk bir savunma hatt oluturdular.
UYARI: Bakomutan Mustafa Kemal Paa, 30 Austos 1922 gn Aslhanlar yresindeki meydan savan bizzat
ordusunun banda ynettii iin bu savaa, Bakomutan Meydan Sava ad verilmitir.
BLGELERN KURTULU GNLER;
26 Austos sabah Trk Topusunun ateiyle Afyonda Byk Taarruz balad.
30 Austosta M. Kemalin bizzat ynettii Bakomutanlk Meydan savayla , Dumlupnarda Yunan birlikleri datld,tahrir
edildi ve hatta Yunan Bakomutan Trikopis esir alnd.
1 Eyll de , Mustafa Kemal Ordular ! lk hedefiniz Akdenizdir. leri ! emrini vererek ileri harekat srdrld.
6 Eyll de Balkesir
8 Eyll de Manisa
9 Eyll de zmir
18 Eyll de Btn Bat Anadolu
Yunan igalinden kurtarld. Yunanllar kaarken getikleri yerleri yakmaya baladlar.
Byk Taarruzun Sonular:
Milli Mcadelenin silahl mcadele ksm sona ermi, siyasi savam dnemi balamtr.
Bat Anadolu Yunan galinden tamamen temizlenmitir.
tilaf Devletleri Atekes isteinde bulundu.
nce Mudanyaya sonra Lozana giden sre balad.
Fevzi Paaya Mareallik rtbesi verildi.
ngilterede iktidar deiiklii olmutur.Loyd George yerine Bonar Lav gelmitir.
Yunanistanda Krallk rejimi yklmtr.

84

UYARI:1:ngilizler sava srdrmek istedi.Bu amala smrgelerden asker getirtmeye kalkt ancak smrgeler bu istei
reddetti ve ayrca Fransa ve talyada ngilizlere savama konusunda destek vermeyince ngilizler bar nerisinde
bulundular.
UYARI:2:Byk Taarruz ve Bakomutanlk Meydan Muharebesinin Trk Tarih asndan en nemli sonucu ;
Anadolunun sonsuza dek Trk yurdu olarak kalacann ispatlanmasdr.
I.NEML NOT:
Malazgirt Sava Anadolunun kaplarn trklere amtr.(1071-Seluklu Sultan Alparslan ) Miryakefalon Sava
anadolunun Trk Vatan olduunu kantlamtr. (1176-Anadolu Seluklu Sultan II.Klarslan) bakomutanlk meydan
muharebesi Anadolunun sonsuza kadar Trk Vatan olacan kesin olarak ispat etmitir
NOT: Mustafa Kemal bu savaa Rum Snd Sava adn vermitir. (Snmak: Krlmak.)
II.NEML NOT:
30 Austos, Trk Milletinin Zafer Bayramdr. Zafer Bayram, ilk kez 30 Austos 1923te Afyonkarahisar, Denizli,
Kahramanmara, Ankara ve zmirde kutlanmtr. 1935 ylnda ise resm olarak Zafer Bayram iln edilmitir.
III.NEML NOT:
TBMMyi tanyan ilk devlet - Ermenistan
TBMMyi tanyan ilk byk Avrupa devleti - Sovyet Rusya
TBMMyi tanyan ilk tilaf Devleti - Fransa
TBMMyi tanyan ilk Mslman devlet - Afganistan
KURTULU SAVAININ SONULARI :
Anadolu, igalden ve zulmden kurtuldu.
ngiltere de Hkmet deiikliine yol amtr.
Dier tutsak milletlere rnek olmutur.
Sava Mudanya Atekes Antlamasyla sona ermitir. Daha sonra da Lozan Bar Antlamas imzalanmtr.
LA BLG
HALT AKMANS (DADAYLI MRALAY HALD BEY)
Halit Akmans, (1884 10 ubat 1953) Trk asker ve siyaset adam. Dadayl Halit Bey olarak da tannr.
Sivas Kongresi'ni engellemek isteyen Elaz Valisi Ali Galib'i durdurmas onun Milli Mcadeleye nemli katklarndan birisidir.
Kurtulu Sava srasnda Kurmay Albay rtbesiyle nemli askeri harektlar ynetti. Dumlupnar Meydan Muharebesi'nden sonra
Yunan bakomutan Trikopis' i esir ald. II. TBMM'de Kastamonu milletvekili olarak grev yapmtr.
Yaam;
1884 ylnda Kastamonu'nun Daday ilesinin Kelebek kynde dodu. Kastamonu Asker Rtiyesi ve Bursa Iklar Askeri
dadsinden sonra 1903-1906 Mekteb-i Harbiye'yi baar ile bitirdi.
Askeri yaam;
1906'da snfnn ikincisi mlzm olarak orduya katld Erkn- Harbiye Mektebini bitirerek kurmay yzba oldu. I. Dnya
Savanda Irak Cephesi arpmalarna katld. 14 Haziran 1915 ile 15 Kasm 1918 yllar arasnda ngiliz ve Arap airetleri ile
yaplan btn savalarda birinci yetkili Trk komudan idi. 15 Kasmda Musulu terk ederken savalardan arta kalan silah ve
malzemeleri gvenle Diyarbakr'a nakletti (Bu malzemeler daha sonra Kurtulu Savanda kullanlmtr). Mondros Mtarekesi
imzalandnda Diyarbakrdaki 13. Kolordunun kurmay bakanyd.
stanbul Hkmeti tarafndan Sivas Kongresini datmakla grevlendirilen Ali Galip'in engellenmesinde byk rol oynad.
1921de Sakarya Savanda 3. Kafkas Tmeni'ni, 30 Austos 1922'de Dumlupnar Meydan Muharebesinde 5. Kafkas
Tmeninin komutanln yapt. 2 Eyll 1922de Kk Asya Ordusu bakomutan Yunan General Trikopis'i ve 2. Kolordu
Komutan General Dijennis ile 13. Tmen Komutan Albay Vandelis'le 39l subay, 4385 eri Karacahisar ky yaknlarnda
teslim ald. Bu subaylar arasnda zmir'in igali srasnda ehre ilk giren Efzun Alaynn komutan da vard. Esirleri ordu
kararghna gtrmeden Trikopise, steseydiniz zmire ular, oradan da gemilerle Yunanistana geebilirdiniz. Bunu
yapmayarak niye bize teslim oldunuz? diye soran Albay Halit Bey, u cevab ald; Evet, biz bunu yapabilirdik. Subaylarmzla
bir toplant yaptk. Saatlerce ne yapacamz tarttk ve kap Yunanistana dnmektense, Trk askerine teslim olmay yeledik.
nk Atinaya vardmzda bizi derhal idam ederlerdi. Oysa biz, Trk askerinin bize iyi davranacandan emindik!"

MUDANYA ATEKES ANTLAMASI (11 EKM 1922 )

Atekes grmeleri 3 Ekim'de Mudanya'da balad.
Mudanya Konferans'nda TBMM Hkmeti'ni Bat Cephesi Komutan smet (nn) Paa, ngiltere'yi General Charles
Harrington, talya'y General Mombelli, Fransa'y General Charpy temsil ettiler. Yunan temsilcisi General Mazaraki ise,
grmelere katlmamakta direndi. Bar grmeleri, Anlama Devletleri' nin uzlamaz tutumu yznden bir ara tehlikeye
dtyse de, grmeler 11 Ekim 1922 tarihinde olumlu ekilde sonuland.
Atekes antlamasdr. Bu zelliiyle Mondros a benzer.
Byk Taarruz sonras Bat Anadolu, Yunanllardan temizlenmiti.
Ordularmzn bir ksm zmit ve anakkale nlerine kadar geldiler.
Buralar ngilizlerin igali altndayd.
ngilizler ne olursa olsun stanbul,Boazlar ve Dou Trakyay Trklere vermeye niyetli deildi.
ngiliz Hkmeti balangta Trk Ordusuna kar askeri g kullanlmas karar ald.Ancak savamay gze alamad.
Ve tilaf Devletleri, TBMM ye Atekes nerisinde bulundular.
ngilizleri Atekese Zorlayan Etkenler Nelerdi ?
Mttefikleri Fransa ve talyann Anadoluyu igalden vazgeerek ngiltereyi yalnz brakmas.
ngiliz smrgelerinin yeni bir sava desteklememesi.
ngiliz Kamu oyunun , yeni bir savaa kar kmas.
Btn desteklerine ramen Yunan ordusunun ar bir yenilgi almas.

85

 M. Kemalin diplomatik ataa geerek dnya kamuoyunu Trkler lehinde etkilemesi.

Ve tabii ki , Trklerin bamszlktaki kararl etkili olmutur.
Yukardaki Nedenlerle , TBMM , ngiltere, Fransa ve talyann katlmyla 11 Ekim 1922 de Mudanyada Atekes
Antlamas imzalanmtr.
Yunanistan ise,Mudanya aklarndaki bir gemide konferansn sonucunu beklediler.Alnan kararlar aynen kabul edip
onaylamlardr.
Ayrca ngiltere, Yunanistan adna da sz syleme yetkisine sahipti.
Trk Hkmetini , smet (nn ) Paa temsil etti. nnnn buradaki baars Lozanda da grev almasnda etkili
olmutur.
MUDANYA ATEKES ANTLAMASININ MADDELER:

Mttefik devletler tarafndan 23 Eyll 1922 tarihinde Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti'ne ve Trkiye Byk Millet
Meclisi Hkmeti'nin 29 Eyll 1922 tarihinde mttefik devletlere gnderdikleri notalar hkmlerine uyarak mttefik generalleri:
Byk Britanya adna General Hariington,
talya Hkmeti adna General Monbelli,
Fransa Hkmeti adna General Charpy,
Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti adna smet Paa,
Yunanistan Hkmeti adna General Mazarakis arasnda 3 Ekim 1922 tarihinde ve bundan sonraki gnlerde Mudanya'da
toplantlar yaplmtr. Mttefik devletler Dou Trakya'nn, Edirne dahil olduu halde, Trkiye Byk Millet Meclisi
Hkmeti'ne teslimine karar verdiklerinden bu konferansn amac undan ibarettir:
1. Yunan kuvvetlerinin Dou Trakya'dan gerisine ekilmeye davet edilecekleri hatt belirtmek.
2. Yunan asker kuvvetlerinin ve mlk idaresinin bu araziyi boaltma dzeniyle Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti mlk
idare ve jandarmasnn bu araziye yerlemesi tarzn tayin etmek.
3. Gei dneminde bu blgelerde dzenin ve genel gvenliin devam ettirilmesi maksadyla kontrol salamak.
Delgeler aadaki noktalarda birlemilerdir:
Szlemenin yrrle konmas tarihinden balayarak Trk ve Yunan asker kuvvetleri arasnda arpmalar durdurulacaktr.
Bu szlemenin yrrle konmas tarihinden balayarak Trakya'daki Yunan kuvvetlerinin, gerisine ekilmeye davet edilecekleri
hatt Adalar denizine dkld yerden Trakya ile Bulgaristan snrn kestii noktaya kadar Meri'in sol kys tekil
edecektir.
Bar Yaplncaya kadar, mmkn olabilecek her trl karl nleyebilmek iin Meri'in sa kys (Karaaa dahil olmak
zere) mttefik devletlerce ktalarnca igal edilecek ve bu ktalar mtetfik devlerlerce sayan Edirne dolaylarna ulamay
salayan hat ubesinin gei serbestliini tam olarak devam ettirmek iin Cesr-i Mustafa Paa (Sivilingrat)'adn Kuleliburgaz'a
kadar Meri'in sa kysn takip eden demir yolu ksm mttefik devletin Trkiye Byk Millet meclisi Hkmeti'nin ve
Yunanistan'n birer delegesinden kurulu bir karma komisyon tarafndan gzetim altna alnacaktr. Bu gzetim, zel bir szleme
ile dzenlenecektir.
Dou Trakya'nn Yunan ktalar tarafndan boaltlmas, bu szlemenin yrrle konmasndan itibaren balayacaktr. Bu
boaltmada, ktalarn kendisi, eitli asker hizmet ve tekiller ve onlarn eitli tat aralaryla sava gereleri stoklar,
cephaneler ve yiyecek depolar dahildir. Bu boaltma ortalama onbe gn iinde yaplacaktr.
Jandarma da dahil olduu halde, Yunan mlkiye memurlar mmkn olduu kadar abuk ekileceklerdir. Her idare
blgesinden Yunan memurlar ekildike mlk hkmet mttefiklerin memurlarna braklacak ve onlar da mmkn olduu
kadar ayn gn bunu Trk memurlarna devir ve teslim edeceklerdir. Bu devir ve teslim, Trakya'nn tm olarak Yunan ktalar
tarafndan boaltlmasnn bitiminden sonra, en ok otuz gn iinde sona erecektir.
Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti'nin memurlarna dzen ve mahalli gvenin devam ettirilemesine kesin olarak
yetecek miktarda Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti'nin jandarma kuvvetleri katlacaktr. Bu kuvvetlerin toplam,
subaylar dahil, 8000'i gemeyecektir.
Yunan ktalarnn geri ekilme hareketleri ve mlk idarenin devir vet teslim ii, balca merkeslere yerletirilecek olan
mttefikler aras kurullarn idaresi altnda yaplacaktr. Bu kurullarn grevi yukarda yazl geri ekilme, devir ve teslim
iini kolaylatrmaya araclk etmektir. Bu kurullar her eit taknla engel olmaya alacaklardr.
Bu kurullardan baka Dou Trakya'y mttefik ktalar igal edeceklerdir. Ortalama yedi taburdan kurulu olan bu ktalar
dzenin devam ettirilmesini salayacaklardr ve yukarda belirtilen mttefikler aras kurullara yardmc olacaklardr.
Mttefiklerin kurullar ve ktalarnn geri ekilmesi, Yunan ktalarnn boaltmasndan otuz gn sonra olacaktr. Mttefik
mkmetler dzenin devam ettirilmesi ve Trk olmayan halkn korunmas iin yeteri kadar nlem alnd hakknda fikir birliine
vardklar taktirde bu geri ekilme ii daha yakn bir tarihte olabilir. Bu suretle Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti bir idare
blgesinde gvenlik ve idare bakmndan grevlerini dzenli olarak yapt anda mttefik heyetler ve ktalar bu idare
blgesinden, kararlatrlan otuz gnlk srenin bitiminden nce geri alnabilirler.
Anadolu'da Trkiye Byk Millet Meclisi'nin ktalar aada gsterilen ayrc hatlar zerinde duracaklardr ve bu
hatla bar konferansnn almas ve devam sresinec gemeyeceklerdir. Yukardaki ayrc hatlar mttefik ordulardan her
birinden birer subayla Byk Millet Meclisi ordusundan bir subaydan birleik olmak zere karma komisyonlar tarafndan
snrlandrlacaktr.
Mttefik kkmetlerle TBMM Hkmeti her trl olayn nn alacak gerekli ihtiyat tedbirlerine bavurmakla beraber aadaki
blgelerde kendi kuvvetleri miktarn oaltmamay ve tahkimat veyahut asker faaliyetlere girimemeyi taahht ederler.
anakkale Blgesi; Bozburnu - Kumburnu hattnn boazdan balayarak 15 kilometre dousunda bir mesafeye kadar.
zmit yarmadasnda; Boazii'nden balayarak ile - Darca hattnn 15 kilometre dousunda bir mesafeye kadar.
Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, Bozburun (Lapseki kuzeyi) ile Karaburun (Karabiga'nn kuzeyinde) arasndaki kynn
en az 15 kilometre mesafesine kadar topu yerletirimemeyi taahht eder.
Mttefik ktalar imdi bulunduu arazide kalacaklardr. Bu araziye Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, bar konferans
kararna kadar, uymay taaht eder.

86

stanbul yarmadasnda; Podima'nn yedi kilometre kuzey batsnn Karadeniz zerinde bir noktadan Istranca - Mertekil - Kal Sinekli - Karaan iftlii - Kadky - Yenice - Filandina iftlii - Kalikratya (mevkiler dahil) hattnn dousunda kalan
yarmadann btn ksm.Gelibolu yarmadasnda; Baklaburnu (Saros krfezinde) ve Souklukmansab (mevkiler dahil) hattnn
gneyinde kalan yarmadann btn ksm.
Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, bar antlamasnn onayna kadar Dou Trakya'ya kta geirmemeyi ve orada bir ordu
toplamamay ve devam ettirmemeyi taahht eder.
Bu szleme imzalandktan gn sonra, yani 14/15 Ekim 1922 gece yars yrrle girecektir. Mudanya'da drt nsha halinde
Franszca olarak 11 Ekim 1922'de imza edilmitir.

MUDANYA ATEKES ANTLAMASININ SONU VE NEM:

Kurtulu Savann silahl mcadele dnemi sona ermitir. Askeri zaferleri tamamlayan diplomatik bir zaferdir.
stanbul, Boazlar ve Dou Trakya sava yaplmadan diplomatik baarlar sonucunda igalden kurtarlmtr.
Osmanl Devletinin merkezi olan stanbulun TBMM hkmetine braklmasyla Osmanl Devleti hukuken sona ermitir.
Karaaa hari yaklak bugnk Trk Yunan snr belirlenmitir (Karaaa ta Lozan Antlamasndan sonra
Trkiyeye katlacaktr).
smet Paann elde ettii bu diplomatik zafer ona Lozann yolunu amtr.
ngiltere ile ilk defa bir antlama imzalanmtr. Bylece ngiltere, TBMM Hkmetini ve onun kurduu dzeni
resmen tanmtr.
ngilterede hkmet deiikliine neden olmutur.
Savalar Yunanllarla yaplmasna ramen, atekes tilf Devletleriyle yaplmtr. Yunanistan ngiltere temsil etmitir. Bu
durum Kurtulu Savanda asl dman gstermesi bakmndan nemlidir.
Dominyon : XIX. yzyln sonlarna doru, ngiltere mparatorluu dnyann drt bucana yaylm lkelerini ynetmekte
zorluk ekmeye balaynca, onlarn en nemlilerine yava yava i, giderek de d zerklik vermeye balad. Bu duruma erien
ngiliz lkelerine dominyon denirdi.
lk dominyon 1867 ylnda Kanada oldu. 1947 de bunlara Hindistan ve Pakistan gibi lkeler eklendi.
I.LA BLG:
B1-DOU TRAKYAYI TESLM ALAN KOMUTAN?
Mtarekeyi kabul etmek istemeyen ve imzalamaktan kanan Yunan hkmeti arad destei bulamam ve sonuta 14 Ekim'de
Mudanya Mtarekesi'ni imzalamak zorunda kalmtr. Bu arada TBMM, Dou Trakyann teslim alnmas ve burada bir Trk
ynetiminin kurulmasyla ilgili olarak Refet Paay grevlendirmitir. Refet Paa 19 Ekim 1922de TBMM temsilcisi olarak
stanbula girmi ve halkn byk bir cokusuyla karlanmtr.
B2-BATI TRAKYA NERES?
Trakya Blgesi ya da Bat Trakya, ksaca Trakya blgesi'nin Yunanistan'da yer alan blmdr. Yunanistan'n en kuzeyi
olduundan Kuzey Yunanistan olarak da adlandrlmaktadr. Yunanistan'da Trkenin konuulduu en youn blgedir. Yaklak
50.000 Trk ve 100.000'in zerinde Mslman yaamaktadr. Blge, 3 alt ynetim birimine ayrlmtr (Dou Makedonya ve
Trakya):
Balca kentler unlardr:
Dedeaa - Alexandroupolis (Evros ili)/ Gmlcine - Komotini (Rodopi ili )/ skee - Xanthi (skee ili) / Kumiftlii Orestiada (Evros ili) / Dimetoka - Didymoteichon (Evros ili) / Sofulu - Soufli (Evros ili) / Ferecik / Farecik - Feres (Evros ili) /
ap - Sapes (Rodopi ili) / Simavna / Samavna - Kyprinos (Evros ili)
B3-1934 TRAKYA OLAYLARI
1934 Trakya Olaylar veya Furtuna, 21 Haziran ile 4 Temmuz 1934 tarihleri arasnda Trkiye'nin Trakya Blgesi'nde Yahudilere
kar gerekletirilen iddet eylemleri. Olaylar sonrasnda ok sayda Yahudi baka lkelere g etti.
1934'te Nihal Atsz'n Orhun , Cevat Rfat Atilhan'n ise Milli nklap dergisinde Yahudilere kar rk yazlar yazmalar
sonucunda halk etki altnda kalarak Yahudi aznla kar iddet olaylarna giriti. Tekirda, Edirne, Krklareli ve anakkale gibi
illerde Yahudilere ait dkkn ve evler yamaland ve birok kadna tecavz edildi. Bir Jandarma Onba Yahudileri himaye
ederken yamac gruh tarafndan ldrld. Yaklak 15 bin Trakya Yahudisi bulunduklar ehirleri terk etti.
SALTANATIN KALDIRILMASI ( 1 KASIM 1922 ) :
Saltanatn Kaldrlmasnda u Aamalar Yaanmtr;
Amasya Genelgesinde , Ulusun geleceini yine ulusun azim ve kararll kurtaracaktr denilmesi, ulusal egemenlie
geileceinin ilk habercisiydi. 23 Nisan 1920de ulusal egemenlie dayal TBMM almtr. Artk kiisel saltanatn
srmesi gelimelere aykr idi.
Not:23 Nisan 1920de Saltanata dokunulmamasnn nedeni mevcut ortamn henz hazr olmamas idi. 1921 Anayasas ile
Gler Birliine gidilmi ve egemenlik kaytsz artsz ulusa verilmitir.
Saltanatn Kaldrlmasn Hzlandran En nemli Gelime udur;
tilaf Devletleri Lozan Bar Grmelerine, TBMMnin yan sra stanbul Hkmetinden de temsilci armtr.
Amalar,Trk tarafn blerek gszletirmektir.
Lozanda yaplacak grmelerde ,Trk taraf arasnda ikilik yaratmak ve sava alanlarnda yenemedikleri Trkleri masa
ba oyunlarla yenmektir.

87

Dikkat Ediniz ;
tilaf Devletleri benzer bir taktii I. nn Savandan sonra yaplan Londra Konferansnda da uygulamlardr.Orada da
ikilik karmak istemilerdir.
Egemenliin Millete verildii bir ynetimde Saltanatn yeri yoktu. M.Kemal hem bu sorunu zmek hem de tilaf
Devletlerinin oyununu bozmak iin ve ynetimdeki iki balla son vermek iin harekete geti. Milletvekillerine
saltanatn ve hilafetin birbirinden ayrlabileceini ,saltanatn kaldrlmasndan sonra hilafetin devam edebileceini syledi.
Mecliste yaplan oylamadan sonra 1 Kasm 1922 de Saltanat Kaldrld
Mevcut Ortam henz hazr olmadndan Halifelie dokunulmad.
Padiahl elinden alnan VI. Mehmet (Vahdettin ) lkeyi terk ederek ngiltereye snd (17 Kasm 1922 )
ngiliz oyunlarnn da ba gstermesi zerine 18 Kasm 1922de Osmanl soyundan Veliaht Abdlmecit Efendi Halife
seildi.

o
o
o
o
o

o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o

Saltanatn Kaldrlmasnn Nedenleri:

Kurtulu savan TBMM kazand halde Lozan Konferansna saltanat temsilen stanbul Hkmetinin de arlmas
stanbul Hkmeti ve Padiahn Kurtulu sava srasnda ulusal direnie kar olmas
lke ynetiminde ve bar grmelerinde iki ayr hkmetin bulunmasn uygun olmamas ve bu ikilie son verilmek istenmesi
Saltanat siteminin ulusal egemenlik anlayyla badamamas
TBMMnin alndan itibaren zaten saltanat olmakszn ulusal egemenliin uygulanyor olmas
Saltanatn Kaldrlmasn Sonular:
lkede iki ayr ynetimin bulunmasna son verildi.
Alt yz yllk Osmanl saltanat sona erdi.
Ulusal egemenliin tam olarak salanmas iin nemli bir adm atld.
TBMM Trkiyede tek yasal g haline geldi.
Din ve devlet ilerinin tek bir makamn elinde bulunmasna son verildi.Bylece laiklik alannda da ilk nemli adm atlm oldu.
Son Osmanl Sultan VI.Mehmet Vahdettin 17 Kasm 1922de lkeyi terk etti.
TBMM Halifeliin ngiltere tarafndan kullanlmasn engellemek amacyla Osmanl Hanedanndan Abdlmecid Efendiyi halife
setiini ilan etti.
Halifelik Osmanl Devletindeki siyasi gcn kaybederek sembolik bir makam haline geldi.
Yaplacak nklaplara zemin hazrland.
Lozan Bar grmelerinde Trkiyenin tek bir heyet tarafndan temsil edilmesi saland.Bylece tilaf devletlerinin ikilik
karma plan sonusuz kald.
Saltanatn kaldrlmas nedeniyle TBMMde tartmalar daha da artarak Meclisin almalar olumsuz ynde etkilendi.Bunun da
etkisiyle TBMMnin seimlere gitmesi hzland.
Mustafa kemal Paa Nutukta saltanatn kaldrlmas ile ilgili grmelerin uzamas ve bu kurumun devam etmesini
isteyenlerin faaliyetleri karsnda unlar sylediini belirtmitir:
Efendiler hakimiyet ve saltanat kimse tarafndan hi kimseye ilim icabdr diye grmeyle tartmayla verilmez.Hakimiyet ve
saltanat kuvvetle kudretle zorla alnr.Osman oullar Trk milletinin hakimiyet ve saltanatn zorla el koymulardr.Bu haksz
durumu alt yzyldan beri srdrmlerdir.imdi de Trk milleti bunlara hadlerini bildirerek hakimiyet ve saltanata isyan ederek
idareyi kendi eline alm bulunuyor.Bu bir oldu bittidir. Konumuz millete saltanat brakmak yada brakmamak deildir.Mesele
zaten olup bitmi bir gerei ifade etmekten ibarettir.Bu derhal olacaktr.Burada toplananlar meclis ve herkes meseleyi olduu
gibi grrse doru olur.Aksi takdirde gerek yine gerektii ekilde belirtilecektir.Fakat ihtimal baz kafalar kesilecektir.

LOZAN BARI ANTLAMASI (24 TEMMUZ 1924 ):

TBMM Bakan Mustafa Kemal Paa ise, bu konferanstan nce Saltanatn ve stanbul Hkmeti'nin kaldrlmasn salamt.
Lozan Konferans'na ise; Mondros Atekesi'ne imza atan, Saltanatn kaldrlmas srasnda kendisine kar kan ve kinci Grubun
lideri gibi hareket eden Rauf (Orbay) Bey'in gitmesini onaylamamt.
Yetenekli bir diplomat olan ve Trkiye'nin, Sovyet Rusya ile ilikilerini baarl bir biimde sonulandran o zamanki Dileri
Bakan Yusuf Kemal (Tengirenk) Bey ise, hem sosyalistlerle olan ilikileri yneten biri olarak Bat'da tepki toplayabilecei
gznne alnarak, hem de geirdii nemli bir ameliyatn dinlenme devresinde olmas nedeniyle, gnderilmek istenmemitir.
Mustafa Kemal Paa, sabrl, inat ve kurnaz bir kiilii olan ve bu yeteneklerini Mudanya Grmeleri'nde kantlayan smet (
nn) Paa'y Lozan'a gndermeye karar vermitir. Dileri Bakanl'na getirilen smet Paa,Lozan Kurulu'na ba delege oldu.
Maliye eski Bakan Hasan (Saka), Salk Bakan Dr. Rza Nur Beyler de delege olarak yer aldlar. Trk delegasyonunun
temel programn, Misak- Milli (Ulusal Ant) oluturuyordu. Bu gerekletirilemez ise, sava devam edecek grnts
verilecekti. Yani ngiltere'nin stanbul Yksek Komiseri Horace Rumbold'un deyimiyle Trkler, bu konferansa "bir elde
Misak- Milli, bir elde kl" olduu halde gidiyorlard.
Lozan Konferans'na Trkiye'nin karsnda katlan devletler; ngiltere, talya, Fransa, Japonya, Romanya, Yugoslavya idi.
Boazlar konusu grlrken, Sovyet Rusya ve Bulgaristan;
Ticaret ve yerleme szlemeleri grlrken de, Belika ve Portekiz Konferans'a katldlar.
Konferansta, Amerika Birleik Devletleri gzlemci sfat ile bulunmutur.
Lozan Konferans'nn en nemli gndeminde; yeni Trkiye'nin snrlar, Boazlar, Musul, Kapitlasyonlar, Osmanl borlar,
aznlklar, sava dentisi, Trakya sorunu gibi konularn bulunaca ve bunlarn etin bir tartmaya neden olaca daha Mudanya
grmeleri srasnda anlalmt.
Lozan Konferans, planlanandan bir hafta sonra, 20 Kasm 1922'de svire'nin Lozan kentinde balad. Trkiye badelegesi
smet Paa, ayn gn yapt konumada Devleti'nin isteklerini u szcklerle dile getirdi;

88

 "Son yllarn olaylar insanln vicdannda genel bar ve huzurun, devletlerce birbirlerinin haklarna, zgrlklerine ve
bamszlklarna karlkl olarak sayg gsterilmedike, gerekleemeyecei gereini bir inan ilkesi halinde yerletirmi
bulunduundan, bu olaylarn ans, gelecek iin bir bar ve huzur gvencesi olur umudundaym."
smet Paa, Anadolu'da aktlan kanlarn bedeli olarak "btn uygar uluslar gibi zgrlk ve bamszlk" istediklerini de
belirtirken, bu konularda kendilerinden dn istenmemesini daha balangtan itibaren art komutu.
Trk Kurtulu Sava'n, bir Trk-Yunan sava gibi gren Anlama Devletleri ise, kendilerini bu savan dnda gstermek
istemilerdi. Bu devletler, her ne kadar Yunanistan' da kayrr gibi bir tutum iinde hareket etmilerse de, kendi karlarn
korumak iin, her trl yola bavurmulard. Bu nedenle grmelerde, ok sert tartmalar olmutur .TBMM Bakan M.Kemal
(Atatrk) de bu grmelerin her aamasn Ankara'dan dikkatle izlemi ve gerekli emirleri telgrafla iletmitir.
Konferansta; Musul, Osmanl Borlar, Kapitlasyonlar, Trakya ve sava dentisi, stanbul'un boaltlmas gibi konularda
anlama salanamadndan toplantlar, 4 ubat 1923'te kesildi ve Trk delegasyonu Ankara'ya dnd. Bylelikle Lozan
Konferans'nn ilk dneminde, taraflar arasnda bir uzlamaya varlamad.
ANLAMADA YER ALAN KOMSYON YELER VE DER GREVLLER;
Delegeler;
smet Paa (nn): Dileri Bakan, Delegasyon Bakan
Dr. Rza Nur Bey: Salk Bakan
Hasan Bey (Saka): Eski Maliye Bakan
Danmanlar[deitir | kayna deitir]
Mnir Bey (Ertegn): Dileri Bakanl Hukuk danman
Muhtar Bey (illi): Eski Bayndrlk Bakanl Mstear
Veli Bey (Saltkgil): Burdur milletvekili
Zlf Bey (Tigrel): Diyarbakr milletvekili
Zekai Bey (Apaydn): Adana milletvekili
Cell Bey (Bayar): Eski Ekonomi Bakan ve zmir milletvekili
efik Bey (Baman): Maliye Denetleme Kurulu Bakan
Semiyettin Bey (Baak): stanbul Evkaf Hukuk Danman
evket Bey (Doruker): Yarbay, Milli Savunma Bakanl Deniz Dairesi Mdr
Tevfik Bey (Bykolu): Kurmay Yarbay
Tahir Bey (Taner): Adliye Bakanl Mstear
Nusret Bey (Metya): Dileri Bakanl kinci Hukuk Danman
Yusuf Hikmet Bey (Bayur): Dileri Bakanl Siyas ler Mdr
Zht Bey (nhan): niversite retim yesi
Fuat Bey (Aral): Maliye Bakanl Hesap leri Genel Mdr
Mustafa eref Bey (zkan): Dileri Bakanl Maviri
kr Bey (Kaya): Mlkiye Mfettii
Hamit Bey (Hasancan): Kzlay kinci Bakan
Cavit Bey: Eski Maliye Bakan
Haim Nahum:Trkiye Musevileri Hahamba,Yksek Mhendis Mektebi (T) Franszca retmeni
Baha Bey: Adliye Bakanl Mezhep leri Mdr
Basn Danmanlar
Ruen Eref (naydn): Yazar
Yahya Kemal Bey (Beyatl): niversite retim yesi
Genel Sekreter ve Danman;
Reit Saffet Bey (Atabinen): Devlet uras Azas
Tercman;
Hseyin Bey (Pekta): Robert Koleji kinci Mdr
Sekreterler;
Ali Bey (Trkgeldi): Dileri Bakanlnda grevli
Mehmet Ali Bey (Balin): Dileri Bakanlnda grevli
Cevat Bey (Akaln): Dileri Bakanlnda grevli
Cell Hazm Bey (Arar): Dileri Bakanlnda grevli
Saffet Bey (Sav): Kzlay Genel Mdrlnde grevli
Sleyman Saip Bey (Kran): Dileri Bakanlnda grevli
Rfat Bey: Dileri Bakanlnn eski memuru
Dr. Nihat Reet Bey (Belger): Paris basn temsilcisi
smet Paa'nn yaverleri;
Atf Bey (Esenbel): Svari Binba
Sabri Bey (Artu): Svari Binba
LOZAN KONFERANSINDA TRK HEYETNN ASLA DN VERMEYECE KONULAR UNLARDIR;
Kapitlasyonlarn kesin olarak kaldrlmas.
Douda Ermenilere toprak verilmemesi.
UYARI :
Trk Heyeti bu konferansa Misak- Milli yi gerekletirmek iin katlrken, tilaf Devletleri ise hala Sevr Antlamasnda
srarc idi
DKKAT: Antlama 143 maddeden olumakta dili Franszca olarak yazlmtr.

89

TBMM ile tilaf Devletleri arasndaki grmeler, yaklak 3 ay kadar devam etmi ve taraflar arasnda 24 Temmuz 1923te,
svirenin Lozan kasabasndaki Beau-Rivage Palaceta Lozan Bar Antlamas imzalanmtr.
24 Temmuz 1923te I. TBMM tarafndan imzalanm, 23 Austos 1923te II. TBMM tarafndan onaylanmtr.
Bu antlama ile, Sevr Bar Antlamas uluslararas alanda geersiz klnm ve tilaf Devletleri Misk- Millyi kabul etmilerdir.
I. Dnya Savandan sonra imzalanan ve hl yrrlkte olan tek antlamadr.
Yeni Trk Devletinin tam bamszl bu antlama ile tescil edilmitir.
Hatay, Boazlar, stanbuldaki Fener Rum Patrikhanesi ve Ege Adalar konularnda Trkiye lehine karar kmamtr.
Kapitlasyonlar ve aznlklar konusu, Misk- Millye uygun ekilde zlmtr.
Lozan Antlamasnda, en fazla ngilterenin karlar zedelenmitir.
Hibir ekilde zmlenemeyen tek konu Irak Snr (Musul Meselesi) olmutur.

ANTLAMANIN MADDELER;
Snrlar
Bat (Yunan) Snr: Dorudan Lozan Antlamasnda izilen tek snrdr. Meri Nehri snr olarak kabul edilmitir.
Suriye Snr: Fransa ile imzalanan 1921 Ankara Antlamasnn esaslar kabul edilmi, Hatay Misk- Mill dnda yer almtr.
Irak Snr (Musul Meselesi): Lozanda zmlenemeyen tek konudur. Bu sorun, 9 ay iinde zmlenmek zere sonraya
braklmtr.
Boazlar
Boazlarn ynetimi bakan Trk olan uluslararas bir komisyona braklmtr. (Bamszla aykrdr!) Boazlar
Komisyonunda ABD yer almamtr.
Ticaret gemilerinin geii serbest braklm, sava gemilerine ise tonaj ve sre snrlamas getirilmitir.
Trkiyenin, Boazlarn iki yakasnda da asker bulundurmamas karar alnmtr.
Kapitlasyonlar
Her trl adl, mal tm snrlamalar kesin olarak kaldrlmtr. Kapitlasyonlarn kaldrlmas ekonomik bamszlk yolunda
atlm en nemli admlardan biridir.
Trkiye, Lozan Antlamasna bal Ticaret Szlemesiyle 1929 ylna kadar, gmrk tarifelerini deitirme hakkndan
mahrum braklmtr.
Aznlklar
Trkiye snrlar iinde yaayan tm aznlklar Trk vatanda saylm ve bylece aznlk sorunu zlmtr.
Adalar
Bozcaada (Taoz), Gkeada (mroz) ve Tavan adalar Trkiye- ye braklmtr.
Dier Ege adalar Yunanistana braklmtr. Ancak Yunanistann Trkiyeye yakn Ege adalarnda silah bulundurmamas
karar da alnmtr. (Ege Adalarnn Silahszlandrlmas)
Rodos, On ki Ada ve Meis talyaya braklmtr.
Kbrs ve Msrn ynetimi ise ngiltereye braklmtr.
Yabanc Okullar
Trkiyedeki tm yabanc okullar Mill Eitim Bakanlna bal olarak faaliyet gsterecektir.
Bu konu ileride Fransa ile olan ilikilerimizi etkileyecektir.
Sava Tazminat
Yunanistan, Bat Anadoluda yapt tahribat karlnda Bosnaky ve Karaaa tazminat olarak Trkiyeye vermitir.
Osmanl Borlar (D Borlar)
Trkiyenin Osmanldan kalan borlar taksitler halinde demesi kararlatrlmtr. Ayrca Dyn-u Ummiye daresinin
varlna da ksmen son verilmitir. (1954te tamamen kaldrlacaktr.)
Trk Heyeti borlarn denmesi konusunda, demelerin Fransz Frang ve Trk Liras birimleriyle yaplmasn nermitir.
Trkiye, payna den borlarn son taksitini 1954te demitir.
Patrikhane
Fener Rum Patrii tm abalara ramen Trkiye snrlar dna karlamamtr. Ancak Patriin ekmenlik (evrensel) ve
dnyev yetkilerine son verilmitir. (Sadece din ileriyle ilgilenecek.)
Nfus Mbadelesi (Deiimi) Etabli Sorunu
Bat Trakya (skee, Dedeaa, Gmlcine, Dimetoka ve Sofulu) daki Trkler ile stanbul, Gkeada ve Bozcaadada
yaayan Rumlar hari, dier Trk ve Rum ahali karlkl olarak yer deitirecektir. Bu durum Etabli sorununa neden olmutur.
LOZAN BARI ANTLAMASININ NEM VE SONULARI :
tilaf Devletleri, Yeni Trk Devletinin bamszln ve Misak- Milliyi resmen kabul etmitir.
Askeri zaferler bu antlamayla siyasi zafere dnmtr.
lkemiz snrlar o gn iin Irak snr hari belirlenmitir.
Bu baar smrge milletlerini bamszlk iin harekete geirmitir.
Osmanl Devletinin yzyllardr ekonomik geliimini engelleyen kapitlasyonlar kesin olarak kaldrlmtr.
Birok devletler tarafndan imzalanan ve gnmzde hala geerliliini koruyan bir antlamadr.
Osmanl Devletinden kalan asrlk sorunlar ortadan kaldrlmtr.
Kurtulu Savan btnleyen ve tamamlayan diplomatik bir zaferdir.
Hasta Adam ve dou Sorunu gibi kavramlara son verilmitir.
ngilterenin Orta Dou ile ilgili planlarn bozmutur.
DKKAT : Sevr Antlamas ;Trkleri birka vilayete sktrp, egemenlik ve bamszln yok ederken; Lozan Bar
Antlamas ; Trklere zgrl ve ykselme olanaklarn sunmutur.

90

LOZAN BARI ANTLAMASINDA

**Trkiyenin Aleyhine zlen Konular
Adalar
Boazlar
Patrikhane
Suriye Snr (Hatay)
**Trkiyenin Lehine zlen Konular
Aznlklar
Ermeni Yurdu
Kapitlasyonlar
Yabanc Okullar
Sava Tazminat
Osmanl Borlar
stanbulun Boaltlmas
**zlemeyen Konular-Sonraya Braklan Konular
Musul Sorunu (Irak Snr)
**Tekrar Gndeme Gelen Konular
Boazlar
Patrikhane
Yabanc Okullar
Osmanl Borlar
Nfus Mbadelesi
Suriye Snr (Hatay)
Musul Sorunu (Irak Snr)
LA-BLG
B1-CHESTER PROJES,NEDR?
Chester Projesi, Amerikal Tuamiral Colby Mitchell Chester nclnde bir grubun, Anadoluda demiryollar yapm ve
iletmesi bata olmak zere, birok alanda almaya altklar imtiyazlar kapsamaktadr.
Chester Grubu ilk olarak 1908 1914 dneminde, 1908 Jn Trk devrimi sonrasnda kurulmu olan hkmete bu projeyi
gtrmtr. Yaplan grmeler ve n almalar neticesinde hayata geirilemeyen proje 1. Dnya Savann patlak vermesi ile
bir sreliine rafa kaldrlmtr. Daha sonraki yllarda projenin muhatab 1922 1923 yllarnda henz kurulmakta olan yeni
Trkiyenin Kemalist Hkmeti olmutur.
Chester Projesine gre imtiyaz sahibi olacak grup irketi (Ottoman American Development Company) hibir km. garantisi veya
cret almadan Anadoluda yaklak 4.400 km. uzunluunda demiryolu, Akdeniz ve Karadeniz kylarnda olmak zere de
liman ina edecekti. Buna karlk olarak da ina ettii bu demiryolu hatlaryla limanlarn ve bu hatlarn iki yannda toplam 40
km.lik erit iindeki, mevcut ve bulunacak tm maden kaynaklarn 99 yllna iletme hakkna sahip olacakt.
Denecek demiryollar 1.435 m eninde, normal tek hat eklinde olacakt ve ikinci bir hattn ileride yanna denmesi iin yeterli
arazi de braklacakt.
Demiryollarnn geecei gzergh, u hatlardan olumaktayd;
1.Sivas Harput- Ergani Diyarbakr Bitlis (Van Glnn gneyinden veya kuzeyinden) Van
2.Harput Yumurtalk
3.(1. Hattn, Diyarbakr Bitlis ksmnn bir noktasndan balayarak) Musul Kerkk Sleymaniye . (Ayrca, ek szleme ile,
bunlara yeni hatlar eklenmitir)
4.Samsun Havza Amasya Zile Sivas
5.Musaky (4. Hat zerinde) Ankara
6.alt (1. Hat zerinde) Erzurum Doubeyazt (ran snr)
7.Pikri veya Akale (6. Hat zerinde) Karadeniz kys (muhtemelen Trabzon)
8.Hacefaatli (5. Hat zerinde) Kayseri Ulukla
irket biri Samsunda olmak zere Karadeniz kysnda iki ayr liman ina edecekti. Ayrca, inaat maliyetini kendisi karlamak
zere Akdeniz kysnda, Yumurtalkta da bir liman ina edebilecekti.
Bunun karlnda ise Trk Hkmeti isterse, ana hatlar 30 yl sonra karln deyerek devletletirebilecekti. Anlama sresi
olan 99 yl bittikten sonra, irketin o zamana kadar ina ettii ve ilettii tm tesisler doal olarak devlete devredilecekti.
mtiyaz anlamasnn en arpc zellii hatlarn iki yanndaki toplam 40. Km lik bir eritte mevcut olan veya ileride bulunacak
olan tm yer alt kaynaklarnn (maden, maden suyu, petrol vb.) iletme hakknn 99 yl iin imtiyaz sahibi irkete verilmesiydi.
Ayrca irket, her trl maden ileme tesisini kurmak konusunda da imtiyaz sahibi olacakt. Demiryolu, liman yapm ve iletmesi
konusunda irkete salanan her trl (ithalat ve i almda vergi bakl ve arazinin cretsiz olarak irketin kullanmna
sunulmas gibi) yasal, mali ve idari kolaylklar yeralt kaynaklarnn karlmas ve iletilmesi iin de geerli olacakt.
Trk Hkmeti, TBMMde grlen ve oylanan Chester Projesine 29 Nisan 1923 tarihinde resmen imzalanan anlama ile
talep ettii imtiyaz vererek dnyay artan bir karar ald.
Amerikan Hkmeti ise Chester Grubunun tm taleplerine ramen bu projeye bandan beri diplomatik destek vermekten
kanyordu ve Chester Projesinin Ankara Hkmeti tarafndan resmen kabul edilmesine ramen bu projeyi resmen
destekleme niyetinde deildi. Bunun iki nedeni vard. Biri projeyi gerekletirecek olan Chester Grubunun yllardr devam
eden irket ii anlamazlklarnn bitmek bilmemesi, ikinci neden ise Musul Petrollerinde gz olan dier bir Amerikan

91

Grubunun TPC ile ibirlii yaparak Amerikan Hkmeti zerinde kurduu baskyd. Ayrca Amerikan Hkmeti tm
dnyada uygulad ak kap politikasn da srdrmek niyetindeydi.
TBMM ve Chester Grubu arasnda 29 Nisan 1923 tarihinde imzalanan imtiyaz anlamasnn, Amerikan Hkmetinin projeyi
sahiplenmemesi ve Ankara Hkmetinin srekli olarak projenin uygulanmas iin irketi greve armasna ramen inaatla
ilgili hibir gelime olmamas nedeni ile iptal edildii Trk Hkmeti tarafndan Aralk 1923te irket yetkililerine bildirildi.
Milletler Cemiyeti Konseyi 1925 Aralk aynda ngiltere lehine beklenen karar verdi. Musul 25 yl ngiliz mandas altnda olmak
art ile Iraka kald.
Sonu itibariyle Chester Projesi bir proje olarak kald ve hayata geirilemedi. Projenin hayata geirilmemesinin nedeni baz
kaynaklarda; bu projenin Lozanda Kemalistlerce Amerikan desteini almak Avrupallar zerinde bask yaratmak iin
kullanldktan sonra bir ilevinin kalmamas, baz kaynaklarda Musul Blgesinin ngilizlerin kontrolnde kalacann belli
olmasyla projeye ilginin ve yatrm yapacaklarn geri ekilmesi, baz kaynaklarda ise mevcut ierii ve nitelii ile bu projenin,
Avrupa merkezci modern standardizasyon ynteminin hakim olduu yeni dnemde uygulanmasnn olanaksz olmas olarak
belirtilmektedir.
KAYNAK:http://nukhetisikoglu.blogspot.com.tr

HALK FIRKASININ KURULMASI (9 EYLL 1923)

Lozan grmelerinin srd bir srada siyas hayattaki en esasl olay 1 Nisan 1923de Trkiye Byk Millet Meclisinin
seimleri yenileme karar almasdr. 23 Nisan 1920de kurulan ve vatann kaderini bin bir yokluk ve bunalm iinde eline alm
olan bu mec-lis, byk zaferden sonra gven tazelemek iin millete gitmeye ka-rar verdi. Kendini feshetti ve seimleri yenileme
karar ald. Seimler Austos aynda yapld. Ve ayn ayda Halk Frkasnn kurul-mas yolunda almalara da baland.
Mustafa Kemlin esas amac dnd devrimleri ve lkeye ge-tirmek istedii yeni yaama dzenini belirli politik aydnla
kavu-turmak iin, Mdafaa-i Hukuk Grubuna siyas bir parti kimlii kazandrmakt.1922de gvendii arkadalaryla ehresini
deitir-dii frkann kurululundan nce Dokuz Umde (Dokuz lke) adn verdii prensipleri yaynlad (8 Nisan 1923). Bu
felsefe daha sonra Halk Frkasnn esas felsefesi olacakt. Bu artlar altnda seimler yenilenmi; Mecliste ounluu salayan
Mdafaa-i Hu-kuk Grubu 9 Eyll 1923de Halk Frkas adn almtr.
lke 1: Hkimiyet kaytsz artsz milletindir. Ynetim, halkn dorudan doru-ya kendi kendisini ynetmesi temeline dayanr.
Milletin gerek ve tek temsilcisi Trkiye Byk Millet Meclisi'dir. Trkiye Byk Millet Meclisi'nin dnda hibir kimse, hibir
g ve hibir makam milletin kaderine hkim olamaz. Bu nedenle btn yasalarn dzenlenmesinde, her eit rgtlerde,
ynetimin genel ayrnt-larnda, genel eitim ve ekonomi konularnda mill egemenlik esaslar iinde y-rnecektir.
lke 2: Saltanatn kaldrlmasna ve hkimiyet hkmlerinin terk edilmez, ayrl-maz ve vazgeilmez olmak zere Trkiye halknn
gerek temsilcisi olan Trkiye Millet Meclisi'nin manevi kiiliinde toplanm bulunduuna dair 1 Kasm 1922 tarihinde Trkiye
Byk Meclisi'nin oy birliiyle verdii karar deimez bir ilkedir.
lke 3: lkede gven ve asayiin kesinlikle korunmas en nemli grevdir. Bu amala milletin istek ve ihtiyalarna uygun olarak
salanacaktr.
lke 4: Mahkemelerin zellikle gecikmeden adalet ilerini yapabilmesi salana-caktr. Bundan baka kanunlarmzn tm mill
ihtiyalara, hukuk biliminin anlayna uygun olarak salanacaktr.
lke 5:
r usulnde halkn yaknd ve zarar grd noktalar temelden dzeltil-melidir.
Ttn tarm ve ticaretinde ulusun yararna uygun biiminde nlem alnacak-tr.
Mal kurumlar iftilere, sanayici ve tccarlara ve btn dier i adamlarna kolaylkla bor verecek durumda dzenlenecek
ve oaltlacaktr.
Ziraat Bankas'nn sermayesi arttrlacak, iftilere daha kolay ve daha geni yardm edilebilmesi salanacaktr.
lkemiz iftilii iin tarm makineleri geni lde yurt dndan getirilecek ve iftilerimizin tarm ara ve gerelerinden
kolaylkla yararlanabilmeleri sala-nacaktr.
Ham maddeleri lkemizden bulunan mal ve sanat rnlerinin lke iinde yaplabilmesini, koruma ve tevikte bulunulmas ve
dller verilmesi iin her trl nlem alnacaktr.
Hemen ihtiya duyduumuz demiryollar iin gerekli giriimler ve uygulamalar yaplacaktr.
lkretimde, retimin birletirilmesi ve btn okullarmzn ihtiyalarmza uygun ve ada temellere oturtulmas
retmen ve profesrlerimizin hizmetle-rinde ykselmeleri ve ilerlemeleri salanacaktr.
Genel salk ve sosyal yardmla ilgili kurumlar dzeltilip oaltlacak, alan-lar iin koruyucu yasalar yaplacaktr.
Ormanlarmzdan bilimin gelimesine uygun biimde yararlanmay, maden-lerimizin en verimli biimde iletilmesi ve
hayvanlarmzn soylarnn iyiletirilip oaltlmasn salayacak esaslar konulacaktr.
lke 6: Askerlik sresi ksaltlacaktr. Bundan baka okuyup yazmasn bilenle-rin, orduda okuyup yazmasn bilenlerin, orduda
okuyup yazmasn renenlerin hizmet sresi bir derece daha azaltlacaktr.
lke 7: Yedek subaylarn yaam ve geleceklerini kendilerine ve lkeye en yararl bir biimde gven altna almak temel
amalarmzdandr.
lke 8: Halkn ilerinin en kolay biimde sonulandrlmas, alkan, yetenekli, drst bir memurlar zincirinin tam bir dzenle,
usllere ve yasalara uygun ola-rak i grmesine bal olduundan memur snf, bu anlayla tamamlanacak ve btn devlet
hizmetleri aralksz denetim ve gzetime tabi olacaktr. te yandan memurlarn atanmas, grevden alnmas, rahat ve huzur
iinde yaamalar, dokunulmazlklar, sorumluluk, emeklilik ve dllendirilmeleri bir usle bala-nacaktr. Yurt
mnevverlerinden (aydnlarndan) ve eitli mesleklerden devletin hizmet birimlerinde en iyi biimde yararlanlmas
kararlatrlmtr.
lke 9: Harap olan lkemizin abucak onarlp yeniden yaplanmas iin devlete alnacak tedbirlerden baka inaat ve tamirat,
yer yer irketler kurulmas tevik edilip salanacak ve ferd giriimleri korumay salayan hkmler konulacaktr.
1935 ylnda yaplacak 4. Kongrede parti Cumhuriyet Halk Partisi adn ala-caktr.

92

ATATRK DNEM VE DI POLTKA

DI POLTKA
Bamszlk - Barseverlik - Gerekilik - Gvenlik - Aklclk Batclk temelli d politika ilikileri kurulmaya ve yrtlmeye
allmtr.
ATATRK DNEM DI POLTKA (1923-1938 ARASI GELMELER)
Atatrk Dnemi D Politika Genel Amalar
Lozandan kalan sorunlar halletmek
Yaklaan II. Dnya sava ncesinde snr gvenliimizi salayabilmek
Atatrk Dnemi D Politika Benimsenen lkeler
Bar politika (Yurtta Sulh, Cihanda Sulh)
Ulusal Bamszlk ilkesi
1923-1938 yllar arasndaki balca konular;
ngiltere Fransa Yunanistan ile yaanan sorunlar
ngiltere Musul Sorunu(1926-Ankara Anlamas-eyh Sait Ayaklanmas)
Fransa Yabanc Okullar(1926), Adana-Mersin Demiryolu(1926), D Borlar(1929), Hatay Meselesi(1939da Trkiyeye
katld)
Yunanistan Nfus Mbadelesi
Milletler Cemiyeti 1932
Balkan Antant 1934
Montreux(Montr) Boazlar Szlemesi 1936
Sadabad Pakt 1937
TRKYE-NGLTERE LKLER
Musul Sorunu (Irak Snr)
ngiltere, Trkiyenin i politikadaki skntlarn frsat bilerek kullanm, 1926 ylnda gelindiindeyse i ileriyle uramaktan
d politikaya gereken nemi vermekte glk eken Trkiye, Ankara Anlamasn imzalamaya mecbur kalmtr,
Bu dnemde ngilizlerinde destekledii eyh Sait syan Trkiyenin d politikada gerekli admlar atamamasndaki
etkenlerdendir.
5 Haziran 1926 Ankara Anlamas;
Musul, Irak toprana katld
Hakkari bize brakld
Trkiye-Irak snr izilmi oldu
Musul petrollerinin %10u 25 yl sreyle bize verilmesi kararlatrld. (Ancak ngiltereden bir miktar para alarak bu
hakkmzdan vazgetik)
(!) Musul Meselesi(Irak Snr), Misak-i Milli kararlarna aykr zlmtr.
Musul (Irak Snr) Sorunu
Bu sorun Trkiye ile ngiltere arasnda yaanan ve Lozan Antlamasnda zmlenemeyen tek sorundu. Bu meselenin iki
devlet arasnda zlmesi 9 ay sonraya braklmt.
ngiliz ve Trk heyetleri 1924te stanbulda toplanan Hali Konferansnda konu ile ilgili grmelere balam, ancak
ngilterenin Hakkri Vilyetinin Irak snrlar iinde olduunu ileri srmesi zerine konferanstan herhangi bir sonu
kmamtr. Hali Konferansnn sonusuz kalmas zerine, sorun Milletler Cemiyetine tanmtr. Milletler Cemiyetine
bal La Haye Adalet Divanndaki grmeler devam ederken, Milletler Cemiyetinin blgeye gnderdii bir komisyon Irak
Snr ile ilgili tespitini yapm ve hazrlad Brksel Hatt Raporunda Musulun Irak snrlar iinde olduunu belirtmitir.
Bu srete ngiltere, Musul konusunda krl kabilmek ve Trkiyenin olas asker harektn engelleyebilmek iin 1924te
Hakkride kan Nastur syan ile 1925te Diyarbakrda balayan eyh Sait Ayaklanmasn desteklemitir.
eyh Sait Ayaklanmas, Nastur syan ve iteki yeni yaplanma Trkiyenin hareket alann snrlaynca Misk- Millden taviz
saylabilecek bir adm atlm ve Trkiye, ngiltere ve Irak Hkmeti arasnda, 5 Haziran 1926 tarihinde Ankara Antlamas
imzalanmtr.
1926 Ankara Antlamasna gre;

-Irak snr 29 Ekim 1924 tarihli Brksel Hattna gre belirlenecek.

Musul ve Kerkk Iraka verilecek, Hakkri ise Trkiyede kalacak.

hissesini 500.000 sterline terk etmitir.)

LA BLG
B1-HAL KONFERANSININ ( 19 MAYIS 1924) NEM NEDR?
Hali Konferans, 19 Mays 1924 tarihinde u an Kuzey Saha Deniz Komutanl olan Bahriye Nezareti binasnda, Musul
meselesinin ve Trkiye ile Irak arasndaki snrnn zme kavuturulmas iin Trkiye ile ngiltere arasnda yaplan toplantlar
silsilesi.
Bu konferansta ngiltere Trkiye'den Hakkari'ye kadar uzanan topraklar talep etmitir.
Trkiye Cumhuriyeti'ni Byk Millet Meclisi Bakan Fethi Okyar, ngiltere'yi de Sir Percy Cox temsil etmitir.

93

TRKYE-FRANSA LKLER
Yabanc Okullar Sorunu (1926)
Trkiyenin yabanc okullarda tarih, corafya gibi derslerin Trk retmenler tarafndan okutulmas kararna Fransa ve Papalk
kar kmtr. Trkiye, bu konuda Fransa ile grmeyerek sorunu bir i politika sorunu olarak deerlendirip, bamszlk ve
egemenlik haklarn korumutur
Bu sorun temelde Trkiye ile Fransa arasnda yaanan bir sorundur.
3 Mart 1924te Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile btn okullar Maarif Vekletine balanmtr.
1926 ylnda karlan Maarif Tekilt Kanunu ile de yabanc okullardaki Tarih, Corafya ve Trke derslerinin Trk
retmenler tarafndan okutulmas ve bunlarn Trk mfettilerce denetlenmesi karara balanmtr.
Bata Fransa olmak zere baz Avrupa Devletleri ve Papalk bu karara kar km, bu konu Trk-Fransz ilikilerinin
gerginlemesine yol amtr.
Trkiye, zellikle Fransaya yabanc okullar meselesinin kendi i sorunu olduunu ileri srerek yabanc devletlerle grmeyi
reddetmitir. Bu karar dorultusunda yabanc okullar sorunu Milletler Cemiyetine tanmadan zmlenmitir.
Yabanc Okullar sorununun zlmesi, Yeni Trk Devletinin Lozandan sonra d politikadaki ilk siyas baarsdr.
Adana- Mersin Demiryolu sorunu (1926)
Bir Fransz demiryolu irketine ait olan Adana-Mersin demiryolu nun Trk devleti tarafndan alnmak istemesiyle ortaya
kmtr.
Adana-Mersin demiryolu bir Fransz irketi tarafndan idare ediliyordu. Trkiye bu demiryolunu bamszla aykr olduu
dncesiyle satn almak istemi, bu da Trk-Fransz ilikilerinde soruna yol amtr.
Trkiye, kapitlasyonlarn izlerini silmek ve ekonomik anlamda bamszl salamak iin bu demiryolunu 1929da yaplan bir
antlama ile satn alm ve bylece sorun kkten zlmtr.
D Borlar Sorunu (1929)
Yeni Trk devletinin 1929 bunalmndan dolay, deme gl ekmesinden domutur.
1933de Fransa ile yaplan antlama ile sorun zld. Taksit says artrld, frank olarak denmesi kararlatrld.
Bu sorun da Trkiye ile Fransa arasnda yaanan bir sorundur. Bunun temel sebebi
Osmanl Devletinin en ok Fransaya borlu olmasdr.
Lozan Antlamasnda Osmanl Devletinin borlarnn ne ekilde denecei karara balanmt. Bu balamda, 1928de
Franszlarla bir antlama yaplarak denecek bor miktar ve ekli belirlenmitir. (Taksitler halinde, Frank ve TL cinsinden)
1929 Dnya Ekonomik Buhrannn etkisiyle, Trkiye mill parann korunmas ile ilgili baz nlemler alm, bu nlemler
borlarn denmesinde glk yaratmtr.
Bu dnemde ABD Bakan Hoover bir moratoryum (bor erteleme sistemi) yaymlam ve borlarn denmesini geciktiren bir
sistemi ortaya atmtr.
Hoover Moratoryumundan yararlanan Trkiye de, borlarn denmesinde ek taksitlendirme istemitir. 22 Nisan 1933te
imzalanan antlama ile borlarn denmesi konusunda ek taksitlendirme yaplmas karara balanmtr.
Trkiyenin zerine den borcu demesi 1954 ylna kadar devam etmitir.
Hatay Meselesi
Lozandan arta kalan Osmanl Borlar Meselesinin 1933te yaplan bir antlama ile halledilmesi, Trk-Fransz mnasebetlerinin
dostane bir mahiyet kazanmasna sebep olmutu. 1932-1939 dneminde Trkiye ile Fransa arasnda mnasebetleri etkileyen olay,
Hatay Meselesi (skenderun Sanca) olacaktr.
skenderun Sancak, ekseriyetinin Trk olmas nedeniyle Misak- Mill snrlar iinde idi. Ancak 1921 tarihli Ankara
tilfnamesi Sancakn Trk snrlar dnda braklmasn ngrmt. tilafname, sancaa zel bir stat vermekle birlikte,
blgedeki Trk unsurunun karlarn da gzetmekte idi. Lozan da sancakn bu yaps ayn ekilde teyit edilmitir. Dolaysyla
Sancak, Suriye gibi Fransz mandas altna girmi oluyordu.
Fransann, 9 Eyll 1936da Suriyeye bamszlnn verilmesi ynnde bir antlama yapmas, Suriye snrlar iinde yer alan
sancak meselesinin tekrar gndeme gelmesine yol amtr. nk Sancak da Suriyenin ynetimine girecekti. Bu mesele
1936dan 1939a kadar Trk-Fransz mnasebetlerinde gerginlik yaratacaktr.
Trkiye, 9 Ekim 1936da Fransaya verdii bir notada Suriyeye yapld gibi skenderun Sancana da bamszlk verilmesini
talep etti. Fransa verdii cevab notada konuyu Milletler Cemiyetine havale etmeyi teklif etti. Trkiye bu teklifi kabul etti.
Trkiye, Sancak Meselesine byk nem vermitir. Atatrk bu nemi yle ifade etmektedir;Milletimizi gece gndz megul
eden balca mesele, hakiki sahibi z Trk olan skenderun-Antakya ve havalisinin mukadderatdr. Bunun zerinde,ciddiyet ve
katiyetle durmaya mecburuz.
14-16 Aralk 1936da toplanan Milletler Cemiyeti, Sancak Meselesi iin kiilik gzlemci heyeti tayin etti.20 Ocak 1937de
tekrar toplanan konsey ngilterenin Trk tezini desteklemesi sonucunda Sancakta ayr bir statnn oluturulmasn kararlatrd.
Bu yeni statye gre;skenderun ve Antakya i ilerinde tam bamsz, fakat dilerinde Suriyeye bal kalacak, ayr bir
anayasas olacak, resm dili ise Trke olacakt. Daha sonraki grmelerde resm dil Trke ve Arapa olarak kabul edilmitir.
Sancakn lke btnl Trkiye ve Fransa tarafndan teminat altna alnacakt. Fransa ile 29 Mays 1937de bu teminat
salayan ve Trkiye-Suriye snrn tespit eden bir antlama yaplmtr.
1937 ylnda, yeni sistem Sancak Meselesini tamamen halledememi, birtakm skntlarn meydana gelmesine neden olmutu.
Suriye halk Hataya bamszlk verilmesini protesto etti.
Franszlar ise Sancaktaki Araplar ve dier aznlklar kkrtma yoluna gitti. Milletler Cemiyeti gzetiminde hazrlanan Sancak
anayasasna gre, 1937de seimlerin yaplmas gerekirken blgedeki olumsuzluklar yznden seimler ertelendi. Trkiye,
Sancaktaki Fransz valisi ve memurlarn davranlarnn yaratt gerginlik zerine Hatay snrna 30.000 kiilik bir kuvvet yd.
Avrupann iinde bulunduu gerginliin artmas ve kinci Dnya Savann eiine gelinmesi, Fransay Hatay Meselesinde
Trkiyeye kar daha yumuak bir politika takip etmesine sebep olmutur. 3 Haziran 1938de Trkiye ve Fransa arasnda yaplan

94

asker antlama ile Sancak statsnn korunmas ngrlmtr. Bu antlama gereince Trkiye ve Fransa Sancaka 2500er
kiilik bir kuvvet gndermitir. Asker antlamann imzalanmasndan sonra iki lke arasnda 4 Temmuz 1938de bir dostluk
antlamas daha imzalanarak Sancak Meselesinin hallinde nemli bir adm daha atlacaktr.
Sancakta Austos 1938de yaplan seimlerde,Trk topluluu 40 milletvekilliinden 22sini kazanmtr.
2 Eyll 1938de toplanan Sancak Meclisi, skenderun Sancakna Trke adyla Hatay Devleti ismini vermitir.
Hatay Meselesinin halledilmesinden sonra Trk-Fransz mnasebetleri hzl bir ekilde gelime gstermitir.23 Haziran 1939da
Ankarada iki lke arasnda imzalanan antlama, karlkl yardm ngrd gibi, Hatayn Trkiyeye katlma talebinin
Franszlar tarafndan kabul edilmesine sebep olacaktr.
Nihayet, 29 Haziran 1939da son toplantsn yapan Hatay Meclisi oy birlii ile ana vatana katlmaya karar vermitir.

Bozkurt-Lotus Olay (2 Austos 1926)

Bu olay Trkiye ile Fransa arasnda yaanan bir gerginliktir.
Gerginlie yol aan gelime, Trk gemisi Bozkurt ile Fransz gemisi Lotusun 2 Austos 1926 tarihinde Ege Denizinde
arpmalar sonucunda, Bozkurt gemisinin batmas ve 8 Trk mrettebatn hayatn kaybetmesidir.
Milletler Cemiyetine bal La Haye Adalet Divanna tanan bu konu hakknda, 7 Eyll 1927de Trkiye lehine karar km
ve Fransa haksz bulunmutur.

-Lotus Olaynda La Haye Adalet Divannn Trkiye lehinde karar almasnda, 1 Temmuz 1926da karlan Kabotaj
Kanununun da etkisi vardr.
***Mahmut Esat Bozkurt bu davann kazanlmasnda ba mimardr.
TRKYE-YUNANSTAN LKLER
Nfus Mbadelesi (Deiimi/Etabli) Sorunu
2 Bu sorun Trkiye ile Yunanistan arasnda yaanan bir sorundur.
2 Lozan Antlamasna gre; Trkiyedeki Rumlarla, Yunanistandaki Trkler karlkl olarak yer deitirecekti. (Bat
Trakyadaki Trkler ile stanbuldaki Rumlar hari) Fakat Yunanistan, stanbuldaki Rumlar mbadele kapsam dnda
tutmak ve stanbulda daha fazla Rum brakmak isteyince Etabli Anlamazl ortaya kmtr.
2 Konu Milletler Cemiyetine bal La Haye Adalet Divanna tanm, ancak sorun
2 burada kesin olarak bir zme kavuturulamamtr.
2 Taraflarn, karlkl olarak birbirlerinin mallarna el koymas sonucu savan eiine gelmesi zerine, her iki taraf da bunun
skntlarn dnerek anlama yoluna gitmi ve ilk olarak 1926 Atina Antlamas ile sorunun bir ksm zmlenmitir.
2 Yunan Babakan Venizelos, olas bir savan Yunanistana getirecei skntlar dnerek tutumunu yumuatm ve 10
Haziran 1930da Ankarada iki lke arasnda Ahali Mbadelesi Antlamas imzalanmtr.
2 Bu antlama ile mbadele sorunu zlm, sonrasnda Venizelosun Trkiyeye yapt ziyaretle bu dostluk ilikileri daha da
pekimitir. Nitekim Venizelosun davetli olarak Trkiyeyi ziyaretine karlk, Babakan smet nn de Ekim 1931de
Trkiye Cumhuriyeti adna Yunanistana iade-i ziyaret gerekletirmitir.
2 Nitekim bu dostluk, Trkiyenin Milletler Cemiyetine ye olmasnda etkili olmu, 9 ubat 1934te de Balkan Antantnn
imzalanmasna ortam hazrlamtr.
Fener Rum Patrikhanesi Sorunu
Lozan Bar Konferansndan sonra Trkiye ile Yunanistan arasnda kan sorunlardan biri de Patrikhane ile ilgili sorundur.
Trkiye, 1924 ylnda Bapapazla Arapolu
Konstantinin tayin edilmesinden rahatsz olmu ve Arapolu Konstantinin mbadeleye tbi olduunu belirtmitir.
Yunanistann duruma itiraz zerine Muhtelit Mbadele Komisyonu sorunu grm ve Konstantinin mbadeleye tabi
olduuna karar vermitir. Bunun zerine
Yunanistan konuyu Milletler Cemiyeti ve La Haye Adalet Divanna gtrmek istemi, ancak Trkiye bu organlarn bu konuda
yetkisiz olduunu ileri srmtr.
Sorun, Konstantinin 19 Mays 1925te grevden ekilmesiyle zme kavumu ve yerine Vasil Georgiades seilmitir.
Trk-Yunan ilikileri aksamadan ve bozulmadan 1954 ylna kadar srmtr. Nitekim Yunan Babakan Venizelos, 1934 ylnda
Atatrk Nobel Bar dlne aday gstermitir. Ancak dl ngiliz Bakan Handersene verilmitir.
Atatrk gnmzde de dnyann en saygn devlet adamlarndan birisi olarak kabul edilmektedir. 27 Kasm 1978de Birlemi
Milletlere bal UNESCO (Dnya Eitim, Bilim ve Kltr rgt) tarafndan doumunun 100. ylnn tm dnya lkeleri
tarafndan kutlanmas kararlatrlmtr.
Trk-Yunan ilikileri 1954te Kbrs Sorununun ortaya kmas ile bozulmutur.
Trkiye ile Yunanistan arasnda yaanan sorunlar;
Kardak Kayalklar Sorunu
Kara sularnn 6 milden 12 mile karlmas
Kta Sahanl Sorunu
Ege Adalar Sorunu
Balkan Aznlklar Sorunu
Kbrs Sorunu ve Ege Hava Sahas (Fr Hatt) Sorunu gibi sorunlar, Atatrk dneminde ortaya kan gelimeler deildir.

95

TRKYE-TALYA LKLER
ki lke arasnda 1928de Tarafszlk ve Uzlama Antlamas imzalamtr. Ancak talyada Faizmin egemen olmas ve
talyann yaylmac bir politika izlemesi Trktalyan ilikilerini zayflatmtr.
Mill Mcadele dneminde batl devletler arasnda Trkiyeyi igal hareketinden ilk vazgeen devlet talya olmutur. Ancak
1922 ylnda faist Mussolini ynetimine giren talya saldrgan ve smrgeci bir politika izlemeye balam. Trkiye zerindeki
emellerini de tekrar gndeme getirmitir. talyann bu yaylma politikasndaki amac Roma mparatorluunu tekrar
canlandrma hayalinden kaynaklanmaktayd.
Trkiyenin, Musul Meselesini halletmesinden sonra batl devletlerle olan ilikilerinin dzelmeye balad grlr. Bu
dzelmenin etkisiyle talya da Trkiye ile mnasebetlerini yumuatmtr. talyann Arnavutluk zerindeki emellerinden endie
duyan Yugoslavyann 1927 ylnda Fransa,ekoslovakya ve Romanyann oluturduu kk antanta katlmas talya ve
Yugoslavya mnasebetlerinin gerginlemesine sebep olmutur. Ayrca Trk Devletinin gittike kuvvetlenmekte olan durumu
karsnda yaylma politikasnda baarl olamayacan anlayan Mussolini Ankaraya kar bir dostluk politikas takip etmek
zorunda kalmtr.
Gerek Trkiyenin batl devletlerle mnasebetini gelitirme arzusu, gerekse talyann Dou Akdenizde kuvvetli bir ittifak
oluturma abalar iki devlet arasnda 30 Mays 1928 tarihli tarafszlk uzlama ve adli tasfiye antlamasnn imzalanmas ile
sonulanmtr.
1930 Trk-talya Antlamas iki lke arasnda mevcut olan huzursuzluu kaldrm olmasna ramen daha sonraki dnemlerde
mnasebetlerin dostane bir seyir takip ettii sylenemez. zellikle 1936dan itibaren Trk-ngiliz yaknlamas Trk-talyan
mnasebetlerinin zayflamasna sebep olacaktr.
talya ile imzalanan 1928 Antlamasnn iki lke mnasebetlerinde meydana getirdii dostluk bir mddet devam etmitir. 4 Ocak
1932de talya ile Ankarada imzalanan bir antlama ile Meis ve Anadolu sahillerindeki birka kk ada zerindeki ihtilaf
halledilmitir. Bunun yan sra 1928 Antlamasn 5 yl sreyle uzatan ek protokolde taraflar arasndaki dostluun gelimesi
midini dourmutu. Ancak , talyann 1934te Orta ve Yakn Douya yaylma emellerinin ortaya kmas, mnasebetlerin bir
anda bozulmasna yol amtr.
talyann 3 Ekim 1935te Etopyaya saldrmas, Trkiyenin ngiltere ile sk bir i birlii yapmasna neden olmutur. 1936
ylnda talyann on iki aday, zellikle Leros Adasn tahkim etmesi, Trk-talya mnasebetlerinde gerginliin hat safhaya
ulamasna sebep tekil etmitir. Ayrca talya, Trkiyenin talebi ile toplanan Montreux Konferansna katlmamtr.
talya ile yaanan gerginlik bu devletin ; Temmuz 1936da Trkiyeye 1928 Antlamasna bal olduunu bildirmesi ve ngiltere
ile 2 Ocak 1937de Akdeniz konusunda yapt bir antlama yeni bir yaknlamaya sebep olmutur. Trk-ngiliz
yaknlamasndan ekinen talyann ngiltere ile yapt antlama, Trkiye ile olan mnasebetlerinin de dzelmesine yol amtr.
Trk-talyan mnasebetlerinde meydana gelen bu dzelme Hatay Meselesi yznden Fransa ile aras alan Trkiyenin de iine
gelmitir.
2-3 ubat 1937de Tevfik Rt Aras ile Kont Ciano arasnda yaplan Milano grmeleri yeni bir i birlii havas yaratmakla
birlikte talya ortamdan istifade etmek yoluna gitmi ve Trkiyeyi talya-Almanya safna ekmeye almtr.
10-11 Eyll 1937de Avrupa devletlerinin katlmas ile Nyonda gerekleen konferansa Almanya ,talya ve Arnavutluk
katlmamlard. Nyon Konferans, Akdenizde meydana gelen korsanlk olaylarnn nlenmesi iin dzenlenmiti. Bu olaylarda
talyann rol olduu iddia edilmitir. Trkiye, konferansta Fransa ve ngiltereyi desteklemitir.
Trkiyenin bu devrede yava yava statkocu gruba kaymas talyann Trk lkesi zerindeki emellerinden kaynaklanmtr.
nk talyann davranlarnda Trk d politikasn etkileyen nemli talepler mevcuttur.
TRKYE-SSCB LKLER
1923-1930 aras dnemde en sorunsuz ilikiler Sovyet Rusya ile yaanmtr.
Musul sorunu Trkiye ile ngiltereyi kar karya getirmi, Trkiye ile SSCByi ise birbirine yaknlatrmtr. Bu yaknlama
sonucunda 17 Aralk 1925te Trk-Sovyet Dostluk ve Saldrmazlk Antlamas imzalanmtr.
3 yl sre iin imzalanan bu antlama ile taraflar birbirlerine saldrmayacak, taraflardan birine yneltilen bir asker harekt halinde
dier devlet tarafsz kalacakt.
1923-1930 yllar arasnda Trk-Sovyet ilikileri dostane bir ekilde devam etmekle birlikte Sovyetler Birlii bu tarihten sonra
Trkiyenin dayand tek byk devlet olmaktan yava yava kmaya balamtr.
TRK-ALMAN MNASEBETLER
Birinci Dnya Sava sonrasnda Almanyaya zorla kabul ettirilen Versailles (Versay) Antlamas, bir mddet Almanyann
Avrupa diplomasisinden uzak kalmasna sebep olmutur.1919-1932 yllar arasnda Trk-Alman mnasebetleri normal siyas
temastan teye gememitir.1933 ylnda balayan Nazi iktidaryla birlikte Almanya, siyas ve iktisad nfuzunu arttrmtr.1934
ylndan itibaren Trkiye, Almanya ile sk bir iktisad i birliine girmitir. Almanya,Trkiye zerindeki iktisad nfuzunu
kullanarak Trk-Sovyet ve Trk-ngiliz mnasebetlerinde gerginlik yaratp Trkiyeyi revizyonist guruba ekmeye almtr.
Almanya stratejik nemi haiz Boazlarn kendisi tarafndan uygun grlmeyen bir statye balanaca endiesiyle, Montreux
(Montr) Szlemesine katlmad gibi tasvip etmediini de aklamtr.
Bu tip olumsuzluklarn yan sra Trkiye, Almanya ile olan iktisad i birliinden vazgemeyecektir.1938 ylnda Alman Ticaret
Bakan Funkun Trkiyeyi ziyareti srasnda zerinde mutabakata varlan;Trkiyeye on yl sreyle 150 milyon mark kredi
verilmesini ngren antlama 16 Ocak 1939da Berlinde imzalanmtr. Yine 25 Temmuz 1938de Berlinde iki lkenin
imzalad bir ticaret antlamas ile de Trk-Alman ticar mnasebetlerinin gelitirilmesine allmtr.
Almanya, iktisad gcn kullanarak Trkiyeye kar gerekletirmek istedii politikada baarl olamamtr. talya-Almanya
tehlikesi,Trkiyenin kararn 1939 ylnda kesinletirecek ve antirevizyonist statkocu devletlerin yannda yer almasna yol
aacaktr.

96

TRKYENN SLM LKELER LE MNASEBETLER:

Trkiye, slm lkeleri iinde ilk ve yakn mnasebetler kurduu devlet Afganistan olmutur. Yusuf Kemal Bey
bakanlndaki Trk delegeleri Moskovada Bolevik yneticileri ile grmeleri srdrrken Afganistann Moskova
Bykelisi Muhammed Veli Han ile de bir grme yaptlar. Sonuta 1 Mart 1921de Trk-Afgan Dostluk Antlamas
imzaland. Antlama ile iki lke arasnda cidd bir dostluk saland gibi Trkiyenin eitim alannda Afganistana yardm
yapmas ngrlmtr. Bu antlama gereince Sultan Ahmet Han 21 Nisan 1921de Ankaraya gelmitir.
Daha sonra 25 Mays 1928de Ankarada imzalanan Trk-Afgan Dostluk Antlamas esas itibaryla 1921 Antlamasn teyit eder
nitelikte olup iki lke arasnda ebed bir dostluk ilikisi salanmtr. Daha sonraki yllarda taraflar arasndaki dostluk ve i
birlii bozulmadan devam edecektir.
Cumhuriyetin ilnndan sonra Trk-ran mnasebetlerinin iki lke arasndaki snr meseleleri yznden gelime gsterdii
sylenemez. Daha ok Trk-ran snr blgesinde yaayan kabile ve airetleri kontrol edememekten kaynaklanan snr meselesi 22
Nisan 1926da Tahranda imzalanan gvenlik ve dostluk antlamasyla giderilmek istenmise de yeterli olmamtr.
Diplomatik mnasebetlerin kesilme noktasna geldii bir dnemde 15 Haziran 1928de Tahranda imzalanan antlama ile
1926 Antlamas daha etkili hle getirilmitir. Nihayet 23 Ocak 1932de Tahranda imzalanan iki antlama Trk-ran snr
meselesini de zme kavuturmutur. Bu antlamalar ayn zamanda iki lke arasnda mnasebetlerin gelimesine ve
dostluun kurulmasna sebep olmutur.
Trkiyenin Arap lkeleri ile olan mnasebetleri din meseleler yznden uzun sre gelime gsterememitir. Trkiyenin
batllama hareketi bu lkelerde memnuniyetsizlik yaratmt. Esasnda Trkiye, Mill Mcadele sonrasnda bu lkeler zerinde
eski Osmanl lkesi olmasndan dolay bir hak iddiasnda bulunmamt. Dolaysyla lkeler arasnda kar atmas mevcut
deildi. Ancak, Arap lkelerinin bu dnemde bat smrgesi altnda bulunmas Trkiye ile olan mnasebetleri batl devletlerin
etkisi altnda kalmtr. Ayrca hilafetin kaldrlmas zellikle ran ve Msr gibi lkelerde tepkilere yol amtr.
Bu tr anlamazlklara ramen Trkiyeyi emperyalizme kar savaan ve kazanan bir lke olarak gren Arap lkeleri dier slm
lkeleri ile birlikte Trkiyeye dost olarak kalmay tercih etmilerdir.
Grld gibi Lozan sonrasndaki on yllk devrede Trkiye batl devletlerle olduu gibi slm lkeleri ile de dostane
mnasebetler kurmu oluyordu.
NEML NOTLAR
2 Mays 1928de Ankarada Trkiye ile Afganistan arasnda Trk-Afgan Dostluk ve birlii Antlamas imzalanmtr.
Afganistanla dostluk ilikilerinin pekimesi amacyla Afgan Kral Amanullah Han ve ei 1928de Trkiyeye resm bir
ziyarette bulunmutur.

Trkiyeye ve Ankaraya ilk resm ziyareti gerekletiren yabanc devlet adam Afgan Kral Amanullah Handr.
Trk-ran arasnda ise, snr uyumazlklarn halletmek ve dostluu pekitirmek iin 22 Nisan 1926da Trk-ran Gvenlik ve
Dostluk Antlamas imzalanmtr.
BARIA KATKI AMALI KURULAN BAZI ULUSLARARASI RGTLENMELER
KK ANTANT (1921)
Dnya Sava'ndan sonra Alman, Macar, Bulgar tehlikesine kar Yugoslavya, Romanya, ekoslovakya lkeleri tarafndan
1921'de kurulmutur. I. Dnya Sava sonrasnda Balkanlarda kurulan ilk nemli ittifaktr. Temel amac, ye lkelerin
gvenliklerini salamaktr.
ekoslovakya Dileri Bakan Dr. Bene nderliinde temelleri atlan Kk Antant (Franszca: Petite Entente) 14 Austos
1920'de nce ekoslovakya ve Yugoslavya arasnda imzalanan ittfakla balad. Bata ittifak ierisinde bulunmayan Romanya,
Balkanlar'da gelien Macar tehlikesiyle yznden 23 Nisan 1921'de ekoslovakya ile bir ittifak imzalad. 7 Haziran 1921'de ise
Romanya, Yugoslavya ile bir ittifak imzalad. Bylece Kk Antant, ikili ittifak anlamalar ile birlikte kurulmu oldu.
Daha sonra Fransa, Kk Antant lkeleri ile yapt ikili anlamalarla bu antant kendisine balad.
Almanyann oluturduu tehdide kar Fransann nclnde Yugoslavya, Yunanistan, ekoslovakya, Belika, Polonya ve
Romanya arasnda imzalanmtr.
Trkiye bu pakta ye deildir.
LOCARNO ANTLAMASI (1925)
5-16 Ekim 1925 tarihleri arasnda, svirenin Locarno kentinde ngiltere, Fransa, Almanya, talya, Belika, Polonya ve
ekoslovakya arasnda mzakere edilmi, 1 Aralk 1925te de Londrada imzalanmtr.
Anlamazlklarn Milletler Cemiyeti aracl ile zlmesini ngren bu antlamada Trkiye yer almamtr.
Birinci Dnya Sava'n sona erdiren antlamalar ve Milletler Cemiyeti'nin kurulmasna ramen Fransa'nn Almanya'dan
gelebilecek muhtemel tehlikelere kar endieleri devam etti. Bu endienin temel sebebi; Versay Antlamas ve Fransa'nn
Almanya'y ekonomik bakmdan kertmek iin izlemi olduu tamirat borlar sorunu idi. Borlarn tecili konusunda netice
alnamaynca Fransa 1922'de Almanya'nn Rhur sanayi blgesini igal etti. Bu durum, taraflar tekrar sava durumuna getirdi.
Ancak, Amerika ve ngiltere gerginlii gidermek iin araclk teebbsnde bulundular. Sonunda Amerikal Charles G. Daves'in
deme plan, 1924 Austos'unda Londra'da imzalanan bir protokol ile kabul edildi.
Daves Planna gre; Almanya'nn 250 milyon dolardan balamak zere ve artan miktarda yllk taksitler halinde Fransa'ya
deme yapmas kararlatrld. Buna karlk Fransa'da Rhur blgesini boaltmay taahht etti. Daves Plan drt yllk bir deme
sistemini iermekteydi. Bu sebeple 1929 ylnda tamirat borlar tekrar gndeme geldi. Tartmalar tekrar balad ise de, 1930
Ocak'nda Young Plan kabul edildi. Bu plana gre; Almanya'nn ylda 391 milyon olmak zere 22 taksitle 26 milyar Dolar
deme yapmas kararlatrld. Ancak, 1929- 1930 dnya ekonomik buhran demeleri gletirdi. 1932'de yaplan bir toplantda
Almanya'nn toplam 750 milyon Dolar deme yaparak tamirat borlar sorununun sona ermesi kararlatrld. Almanya ve Fransa
arasnda ortaya kan tamirat borlar sorununun uzlamaya dnmesi iki lke arasndaki ilikileri olumlu ynde etkiledi ve bir

97

gvenlik ortam oluturdu. Alman Hkmeti ubat 1925'te Fransa'ya bir nota gndererek karlkl gvenlik pakt
kurulmasn teklif etti. Bunun zerine 5 Ekim 1925'te Fransa, Almanya, ngiltere, talya, Polonya, Belika ve ekoslovakya
arasnda svire'de Locarno'da bir konferans topland. Konferansta hazrlanan antlama esaslar l Aralk 1925'te, Londra'da
imzaland.
BRAND-KELLOG PAKTI (1928)
Fransa, Avrupa'da siyasi anlamada gl olabilmek, dnya barn I. Dnya Sava sonrasnda srdrebilmek amacyla ABD'ye
bar pakt imzalamay teklif etmiti. Her ne kadar ABD Monroe Doktrini erevesinin dna kmak istemese de Dileri
Bakan Kellogg, byle bir pakta scak bakmaktayd. Nitekim Fransa'nn ''Sava bir ulusal politika aleti olmaktan karma''
teklifine karlk, ABD; bu taahhdn tm dnyaca imzalanacak ok tarafl bir anlamada yer almas gerektiini belirtmiti.
Briand-Kellog Pakt'nn temel amalar u ekilde sralanabilir:
Sava devletlerin ulusal politikalarna alet edilmemelidir.
Savunmaya dayanmayan sava, kanun ddr.
Anlamazlklarn zmlenmesinin sava ile deil bar yoluyla mmkn olaca kabul edilmelidir.
27 Austos 1928 tarihinde ABD Dileri Bakan Frank B. Kellog ile Fransa Dileri Bakan Aristide Briand nclnde
imzalanan ve savan siyaset arac olarak kullanlmasndan vazgeilmesi ve bar politikalarn esas alnmas ilkesine dayanan
bir antlamadr.
1929da yrrle giren bu pakta, bar tavrnn bir gerei olarak Trkiye de ye olmutur.
LTVNOV PROTOKOL (1929)
SSCB'nin 1929'da Trkiye'nin de aralarnda bulunduu snr komular ile imzalad protokoldr. Savaa kar olan, bar iin
allmas amac tayan protokol Briand-Kellog Pakt'nn yrrle girmesinde etkili oldu. Litvinov Pakt, 9 ubat 1929'da
SSCB, Romanya, Polonya, Letonya, Estonya tarafndan imzaland. Daha sonra Trkiye, ran ve Litvanya da bu barl
giriime imza att.
Sovyetler, Briand-Kellog Pakt'nn kendilerine kar kurulmu bir pakt olduunu zannediyorlard. Fakat Fransa'nn Sovyetleri
pakta davet etmesi bu dnceyi deitirdi. Bundan sonra Sovyetler de Briand-Kellog Pakt'na ye kabul edildi. Hatta bu paktn
silahszlanmaya gereken nemi vermediini belirterek bu konuda almalar yapt. Bylece Litvinov Protokol ortaya kt.
Sonu olarak Litvinov Protokol, Briand-Kellog adl barl pakt destekleyici bir nitelikle kuruldu.
9 ubat 1929 tarihinde Sovyet Rusyann hazrlad ve uluslararas sorunlarn zmnde bar politikalarn esas alnmas ve
silahszlanmann salanmas gibi ilkelere dayanan zel bir protokoldr.
Trkiye, bara katk salamak iin hazrlanan bu protokol 1929da onaylamtr.

Konferansna da katlmtr.
TRKYENN MLLETLER CEMYETNE YEL (18 TEMMUZ 1932)
Milletler Cemiyeti (Cemiyet-i Akvam), I. Dnya Savandan sonra dnya barnn devamn salamak ve uluslararas
anlamazlklar zmek amacyla kurulmutu.
Bu dneme kadar dnya bar iin baz rgtlere katlan Trkiyenin de bu uluslararas tekilta katlmas gndeme geldiinde,
Mustafa Kemal bunun Trkiyenin bavurusuyla deil, ancak Milletler Cemiyetinin daveti ile olabileceini belirterek bu konuda
da dik bir duru sergilemitir.
6 Temmuz 1932 tarihinde spanyann teklifi ve Yunanistann destei ile Milletler Cemiyeti tarafndan davet edilen Trkiye, 18
Temmuz 1932de bu cemiyete ye olmutur.
Trkiyenin Milletler Cemiyetindeki ilk temsilcisi Cemal Hsn Taraydr.
Trkiyenin, gerek bar srecine katk yapmak gerekse kendi gvenliini salamak amacyla Milletler Cemiyetine ye olmas,
d politikada Boazlar Meselesinin de Trkiye lehinde zlmesinde etkili olmutur.
Milletler Cemiyeti, Trkiye Cumhuriyetinin ye olduu ilk uluslararas rgttr.
BALKAN ANTANTI (9 UBAT 1934)
II. Dnya Sava ncesinde, talya ve Almanyann yaylmac politika izlemeleri ve silahlanmaya hz vermeleri zerine, Balkan
devletlerinin snrlarn gvence altna almak iin oluturduklar topluluktur.
Balkan Antantnn imzalanmasna, Trkiye ile Yunanistan arasnda yaanan Nfus Mbadelesi sorununun 1930da zlmesi
zemin hazrlamtr.
Balkan Antant; Trkiye (Dileri Bakan Tevfik Rt Aras), Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya arasnda imzalanmtr.
Bunu u ekilde kodlamak mmkndr: T a Y Y a R
Balkan Antantna Bulgaristan ve Arnavutluk katlmamtr. nk;
Bulgaristan Ege Denizine inmek ve Romanyadan Dobrucay almak istiyordu.
Arnavutluk ise talyann etkisinde kalmt ve talyadan ekiniyordu.
9 ubat 1934te Atinada gerekletirilen bu uzlamaya gre; bu lkeler birbirlerinin snrlarn koruyacak aralarnda gizli
antlama yapmayacaklar ve birbirlerinin varlna sayg gstereceklerdi.
MONTR (MONTREUX) BOAZLAR SZLEMES (20 TEMMUZ 1936)
Boazlarn ynetimi Lozan Antlamasna gre Trklerin bakanlndaki bir komisyona braklmt. Boazlar meselesi,
Lozanda Misk- Milliye uygun olarak zlm olsa da, uluslararas bir Boazlar Komisyonunun varl Trkiyenin Boazlar
zerindeki egemenliini zedelemekteydi.
Ayrca dnya barn tehdit eden yaylmac politikalar (rn: talyann Habeistana saldrmas, Almanyann Ren Blgesine
asker sevk etmesi ve Japonyann Manuryaya saldrmas gibi) ve ar silahlanma Trkiyeyi olduka rahatsz etmitir.

98

Yaanan bu gelimeler zerine Trkiye, Boazlarda gvenlii salamak amacyla 17 Nisan 1935te Milletler Cemiyetine
bavurmu ve Boazlarda asker bulundurma hakk istemitir.
zellikle Sovyet Rusya ve ngiltere bu dnemde Trkiyenin Boazlarla ilgili dncelerine destek vermitir.
Trkiyenin Boazlar konusundaki bu isteklerinin balca sebepleri unlardr;
Boazlarn silahsz olmas (ulusal gvenliin tehlike altna girmesi)
Milletler Cemiyetinin, gvenlik konusunda verdii garantinin yetersiz olmas
talya ve Almanyann yaylmac politikalar
Trkiyenin bu istei karsnda, Trkiye, ngiltere, Fransa, SSCB, talya (2 yl sonra), Japonya, Yunanistan, Romanya, Belika,
Portekiz, Bulgaristan ve Yugoslavyann katlmlaryla, 22 Haziran 1936da svirenin Montreux kentinde bir konferans
dzenlenmi ve 20 Temmuz 1936da Montr Boazlar Szlemesi imzalanmtr.
Yaplan bu szlemeye gre;
Boazlar Komisyonu kaldrlarak Boazlarn ynetimi tamamen Trkiyeye verilecektir.
Boazlar kesin olarak Trk egemenlii altnda olacaktr.
Trkiye Boazlarn her iki tarafn silahlandrabilecektir.
Bar zamannda ticaret gemileri rahata geebilecektir.
Sava zamannda boazlar kapatlacak ve sava gemilerinin geii belli artlara gre olacaktr.
Montr (Montreux) Boazlar Szlemesi ile mill hkimiyeti snrlandran engellerden biri daha ortadan kaldrlm, bir anlamda
bamszlk dncesi gelimitir.
Atatrk, Montr Boazlar Szlemesi ile ilgili olarak; Tarihte birok defa tartma ve ihtiras sebebi olan Boazlar, artk tam
anlam ile Trk egemenlii altnda, yalnz ticaret ve dostluk ilikilerinin ulam yolu hline gelmitir. demitir.
Bu szleme sonrasnda Rusya ile ilikiler bozulurken, ngiltere ile ilikilerde yaknlama olmutur.

AKDENZ PAKTI (1936)

talyann Akdenizde oluturduu tehdit karsnda, ilk olarak ngiltere ve Fransa arasnda Ocak 1936da imzalanan
szlemedir. Daha sonra pakta Trkiye, Yunanistan ve Yugoslavya da katlmtr.
Akdeniz Pakt, talyann herhangi bir tehdit ya da saldrsna kar bu devletlerin asker yardmlamasn ngrmtr.
Akdeniz Pakt, Trk-ngiliz ilikilerinde de bir dnm noktas olmu, iki lke arasnda yaknlamay salamtr.
SADBAD PAKTI (8 TEMMUZ 1937)
Sadabat Paktnn mzalanma Sebebi - Hangi lkeler Arasnda mzalanmtr?
I. Dnya Savann arkasndan kurulan dzen Avrupada yerini rekabet ve uyumazlklara brakmtr. Malup devletler bu yeni
dzeni ykmak konusundakiisteklerini uygulamaya koymulardr. Savan arkasndan kurulan dzenden memnunolmayan talya
Habeistan igal etmitir (1935). talyann Habeistan igali ile Dou Akdenizde ortaya kan talyan tehdidi Orta Dounun
gvenliini de tehlikeye sokmutur. Bu durum Trkiyeyi bir yandan ngiltereye balanmaya gtrm, te yandan Orta Dou
devletleriyle ibirlii yapmak ve baz savunma tedbirleri almak zorunda brakmtr.
Sadabat Paktnn mzalanmasna Hangi Devlet Sebep Olmutur?
Orta Douya ynelen talyan tehlikesine kar bir savunma sistemi kurmak, Orta Dounun gvenlii iin zorunlu grnyordu.
Bu erevede Orta Dou devletlerinden rann giriimi ile Cenevrede 2 Ekim 1935de Trkiye, ran ve Irak arasnda l bir
antlama yapld. Fakat bu anlamay uygulamak hemen mmkn olmad. nk ran ile Irakn Trkiye ile de rann snr
meseleleri bulunmaktayd. Ancak talyann ald sert tutum ve Habeistann igali bu devletleri birbirine yaklatrd. Bunun
sonucunda aralarndaki anlamazlklar ortadan kalkm oldu. Bu da talyan tehlikesine kar Orta Dounun gvenliini
salamay amalayan Sadabat Paktnn imzalanmasna imkan verdi.
Sadabat Paktna mza Atan Devletler ve Sadabat Paktnda Alnan Kararlar
8 Temmuz 1937de Tahranda Sadabat Saraynda Trkiye, ran, Afganistan ve Irak arasnda Sadabat Pakt adn alan antlama
imzaland. Bu antlama ile taraflar,
o Aralarndaki dostluk ilikilerini devam ettirmeyi,
o Milletler Cemiyetine bal kalmay,
o Birbirlerinin i ilerine karmamay,
o Ortak snrlarna sayg gstermeyi,
o Ortak karlarn ilgilendiren meselelerde birbirlerine danmay,
o Birbirlerine kar saldr hareketine girimemeyi ve saldr amac tayan siyasi
oluumlara katlmamay kabul etmilerdir.
Sadabat Pakt Hangi lkeler Arasnda mzalanmtr ve Sadabat Paktnn mzalanma Sebebi Nedir?
Sadabat Pakt Yakn Douda bar ve gvenlii salamak, bu suretle dnya barna yardmc olmak amacyla imzalanmtr. Bu
antlama ile Asya ve Afrikada genilemek isteyen talyann emperyalist (smrgecilik) emellerine engel olmak amac
gdlmtr. Trkiye asndan Yurtta bar, dnyada bar ilkesi dorultusunda bir giriimdir. Trkiye bu pakt ile dou
snrlarn gvenlik altna almtr.
talyann 1935te Habeistana saldrmas ve Asya ile Afrika zerindeki yaylmac politikas Dou Akdenizde gvenlii
tehlikeye drmtr.
Bu gelime zerine, 8 Temmuz 1937de Tahrandaki Sadbad Saraynda Trkiye, ran, Irak ve Afganistan arasnda
Sadbad Pakt imzalanmtr.
5 yl sresi olan bu paktn imzalanmas ile bir anlamda Ortadouda ilk dayanma antlamas yaplmtr.
Bu pakt ile drt devlet; dostluk ilikilerini devam ettireceklerini, Milletler Cemiyeti ile Kellog Paktna bal kalacaklarn,
birbirlerinin i ilerine karmayacaklarn ve birbirlerine kar saldrda bulunmayacaklarn taahht etmilerdir.
bu pakta katlmamtr.

99

NYON KONFERANSI VE PAKTI (14 EYLL 1937)

Akdenizde bir emniyet pakt anlamas yapmak zere ngiltere, Bulgaristan, Msr, Fransa, Yunanistan, Romanya, Trkiye,
SSCB ve Yugoslavya arasnda, svirenin Nyon ilesinde 14 Eyll 1937de bir antlama imzalanmtr.
Hazrlanan pakt, Dileri Bakan Tevfik Rt Aras tarafndan hkmete gnderilmi ve Cumhurbakan Mustafa Kemal
Atatrk tarafndan da benimsenerek kabul edilmitir. Atatrk bu konuda; Topraklarmzda gz olan talyaya kar kuvvetli
devletlerin yannda olmak menfaatimiz icabdr. demitir.
Trkiye konferansta, talyann Akdenizdeki saldrgan politikalarna kar ngiltere ile birlikte hareket etme karar almtr.
HATAY SORUNUNUN ZMLENMES VE ANA VATANA KATILMASI (29 HAZRAN 1939)
Sakarya Sava sonras Fransa ile yaplan 1921 Ankara Antlamas ile Hatay, Fransz himayesinde Suriyeye bal zerk (i
ilerinde serbest) bir ynetime kavumutu.
Ancak zellikle Mustafa Kemal Atatrk, bu durumu hibir ekilde kabullenememitir. Nitekim Atatrk, 1924te Adanaya
yapt gezi srasnda Krk asrlk Trk yurdu dman elinde esir kalamaz szyle, Misk- Mill dorultusunda Hatay ve
skenderunun Trkiyeye ait olduunu ifade etmitir.
9 Eyll 1936da Fransa ile Suriye arasnda imzalanan antlama ile Suriye bamszlna kavumu ve Hatay (Sancak) Sorunu
tekrar gndeme gelmitir. Nitekim bu antlama ile Hatay ve skenderun (Sancak) Suriye Hkmetine braklmtr.
Trkiye ve Sancakta yaayan Trkler bu gelimeden son derece rahatsz olmu ve Trk Hkmeti 9 Ekim 1936da Fransaya
verdii nota ile bu durumu protesto etmi ve blge halknn geleceini kendisinin belirlemesi gerektiini belirtmitir.
Trkiyenin srar zerine, sorunun zm iin Milletler Cemiyetine tanmasna karar verilmi ve sorun 14-16 Aralk 1936
tarihleri arasnda grlmtr.
Milletler Cemiyeti, sorunun zmne ynelik sve Temsilcisi Sandleri blgede inceleme yapmas ve konuyla ilgili bir rapor
hazrlamas iin raportr olarak grevlendirmitir.
SANDLER RAPORU
Sandler Raporunda; Hatay ve evresinde Trk nfusun ounlukta olduu belirtilmi ve Sancak Sorunu ile ilgili bir komisyonun
kurulmas nerilmitir.
Bu dorultuda Hatayda zel bir statnn kurulmas ve Sancakn ayr bir varlk olarak saylmas da teklif edilmitir.
Sandler Raporu dorultusunda, Milletler Cemiyeti bir komisyon oluturarak statnn ve anayasann hazrlanmasn salamtr.
Bylece Hatay, 2 Eyll 1938de ayr varlk stats kazanarak bamsz bir devlet olmutur.
Yaplan seimler sonucunda 40 milletvekilliinden 22sini Trkler kazanmtr. Tm milletvekilleri mecliste Trke yemin
ederek greve balamlar, Sancaka Trke adyla Hatay Devleti ad verilmitir.
2 Eyll 1938de Hatay Cumhuriyetinin;
lk Cumhurbakan Tayfur Skmen
lk Babakan Abdurrahman Melek
lk Meclis Bakan Abdlgani Trkmen
Bu gelimeden bir sre sonra, Hatay Parlamentosu Trkiyeye katlmak iin karar alm ve 29 Haziran 1939da Hatay
Trkiyeye katlmtr. Bylece;
Hatayn ana vatana katlmasyla en son Suriye snr izilmitir.
Misk- Millden verilen tavizlerden birisi daha telfi edilmitir.Bylece gney snrmz Misk- Millye uygun bir ekilde
izilmitir.
Misk- Mill kararlar dorultusunda snrlarmza katlan son toprak paras da Hatay olmutur.
Hatayn bamszln elde etmesi Atatrk dnemi d politikasnn en son gerekleen olaydr. Fakat Hatayn ana vatana
katlmas Atatrkn lmnden sonra (1939) olmutur.
Hatay Sorununun zme kavumasnda Sandler Raporu ile Atatrkn 1924te syledii Krk asrlk Trk yurdu dman
elinde esir kalamaz sz etkili olmutur.
Ayrca Atatrkn sm Us takma adyla 5 gn boyunca gazetede yaymlad eletiri yazlar da, hem hkmetin zerinde
hem de Hatay sorununun zmnde etkili olmutur.
VAGON-LTS OLAYI (1933)
Vagon-Li Olay, 1933 ylnda Vagon-Li irketi'nin mdrnn Trke konuan memuruna irketin resmi dilinin Franszca
olduunu bildirilerek, para ve iten uzaklatrma cezalar vermesiyle balam olaylardr.
Yatakl ve yemekli vagonlar bulunan Fransz demiryolu iletmesi Vagon-Li (Wagons-Lits) irketinde, 22 ubat 1933 tarihinde
Belikal mdr Jannoni, telefonda Trke konuan memur Naci Bey'e irketin resmi dilinin Franszca olduunu bildirerek, 25
kuru para cezas ve 15 gn iten uzaklatrma cezas vermitir.
Bu olay dnemin gazetelerine yansynca 25 ubat 1933 gn aralarnda Peyami Safa, Cahit Arf gibi tannm isimlerin de
bulunduu Darlfnun ve Milli Trk Talebe Birlii rencileri, toplanp irketin Beyolu'nda bulunan irket brosu nnde
protesto gsterileri yapmaya balamlar daha sonra olaylar bym, camlar krarak broya giren renciler, Mustafa Kemal'in
duvarda asl olan resmini aldktan sonra broyu tahrip etmilerdir. Grup, ellerinde Mustafa Kemal resmi ve Trk bayraklaryla
irketin Karaky brosuna gelmi, ayn ekilde Mustafa Kemal'in resmini duvardan aldktan sonra broyu tahrip etmilerdir. En
sonunda stanbul Valilii'nin nne gelen kalabalk, gazete binalarnn nnde bir sre daha gsteriyi devam etmiler ve
ellerindeki Mustafa Kemal resimlerini Halkevine teslim ettikten sonra dalmlardr.
Yaanan olaylar zerine irket, Naci Bey'i ie balatm, Aznlklarn ve gayri mslimlerin youn olarak yaad Pera civarnda
birok yabanc irket, Trke isim kullanmaya balam ve yeniden "Vatanda Trke konu!" kampanyas balatlmtr.
Vagon-Li irketi daha sonra Osmanl Devleti dneminden kalan birok yabanc irket gibi devletletirilmitir.

100

RAZGRAD OLAYI (1933)

Razgrad Olay, Atatrk dneminde Bulgaristann Razgrad kasabasndaki Trk mezarlnn tahrip edilmesi olay
(17 Nisan 1933). Bulgaristanda Trklerin yaad Razgrad kasabasndaki Trk mezarl, Rodna Zatita (Vatan
Savunmas) adl bir rgte bal Bulgarlar tarafndan 17 Nisan 1933 gn tahrip edildi.

Olayn Trkiyede duyulmas zerine harekete geen stanbul genlii, Mill Trk Talebe Birlii nclnde dzenleyecei
protesto mitingi iin hazrlklara baladysa da miting iin yaplan bavuru, resm makamlarca kabul edilmedi. Bunun zerine
ounluunu Drlfnun rencilerinin oluturduu genler, Bulgar Konsolosluunun nnde toplandlar (20 Nisan 1933).
Toplulukta Mill Trk Talebe Birlii Bakan Tevfik (leri), Cihad (Baban), Lebib (Yurtolu) da bulunuyordu. Konsolosluk
nnde yaplan konumalardan sonra genler, Ferikydeki Bulgar mezarlna yryerek bir elenk braktlar. Olaya ad karan
80 renciden tutuklanan 23, yarglamalar srerken kan genel aftan yararlanp serbest brakld.
stanbulda bata Milli Trk Talebe Birliinin tertip ettii byk bir protesto gsterisi dzenledi. rencilerin stanbuldaki
Bulgar mezarlna elenk koyarak balatt gsteri daha sonra byd.
Olaylar 2 gn srd, birok renci gzaltna alnd. Basn rencilerin arkasnda yer alan yazlar yazdysa da MTTB kapatld.

MLLETLER CEMYETNDE GRLEN KONULAR

Irak Snr (Musul) Trkiyenin aleyhine zlmtr.
Mbadele / Etabli Milletler Cemiyetinde zlemeyen tek sorundur. ki lke arasnda zlmtr.
Bozkurt-Lotus Olay Trkiyenin lehine zlmtr.
Boazlar Sorunu Trkiyenin lehine zlmtr.
Suriye Snr (Hatay) Trkiyenin lehine zlmtr.
ATATRK DNEMNDEK ULUSLARARASI KURULULAR
Trkiyenin ye Olduklar
Cenevre Silahszlanma Konferans
Briand-Kellog Pakt
Litvinov Protokol
Milletler Cemiyeti
Akdeniz Pakt
Balkan Antant
Sadbad Pakt
Nyon Konferans
Trkiyenin ye Olmadklar
Kk Antant
Rapallo Pakt
Locarno Pakt
SMET NN DNEM (1938-1950)
Atatrkn lm zerine 11 Kasm 1938de Cumhurbakan olan smet nn, 14 Mays 1950 tarihine kadar lkeyi idare
etmitir.
smet nn, Cumhurbakan seilmesinden hemen sonra balayan II. Dnya Sava (1939-1945) srecinde lkeyi savatan uzak
tutmaya almtr.
Bu dnemde;
29 Mays 1939'da toplanan CHPnin V. Kurultaynda, parti iinde siyas denetim kurabilmek amacyla Mstakil (Bamsz)
Grup oluturulmutur.
18 Ocak 1940ta savan kt artlarndan korunabilmek iin hkmete, sanayi ve maden irketlerini kontrol altna alma ve
rnleri satn alma hakkn veren Mill Korunma Kanunu karlmtr.
17 Nisan 1940ta Hasan li Ycel ile smail Hakk Tongu nclnde; halka tarm, bilim, salk vb. alanlarda bilgi vermek,
halkn kltr seviyesini ykseltmek ve retmenleri yetitirmek amacyla Ky Enstitleri kurulmutur.
lkokul diplomas alanlar 1928-1938 yllar arasnda 262.000 iken 1939-1943 yllar arasnda retmen saysnn artmasyla bu
say 478.000e kadar ykselmitir. Bu art Ky Enstitleri salamtr.
Ky Enstitleri 1940-1953 yllar arasnda faaliyet gstermi, ancak sonraki srete kapatlmtr.
Ky Enstitleri ve Halkevleri Adnan Menderes dneminde kapatlmtr.
13 Ocak 1942de sava yllarnda Ekmek Karnesi uygulamas balatlmtr.
atalcada olas bir Alman igaline kar akmak Hattnn yapmna balanmtr.
9 Kasm 1942de II. Dnya Sava srasnda, olaanst sava koullarnn yaratt yksek kazanc vergilendirmek amacyla
Varlk Vergisi Kanunu karlmtr.
1944te Toprak Mahsulleri Vergisi Kanunu karlmtr.
15 Haziran 1945te iftiyi Topraklandrma Kanunu karlm, ancak bu kanundan beklenen baar salanamamtr.

iftiyi Topraklandrma Kanunu ile ilgili grmeler devam ederken, CHPden Adnan Menderes, Refik Koraltan, Fuat
Kprl ve Cell Bayar tarafndan Drtl Takrir ad ile bir nerge verilmitir.
1945te Trkiye, II. Dnya Savann sonlarna doru Almanya ve Japonyaya simgesel (gstermelik) olarak sava iln etmi,
bunun sonucunda Birlemi Milletlere kurucu ye olarak katlmtr. (Trkiye II. Dnya Savana fiilen katlmamtr.)
18 Temmuz 1945te Nuri Demira tarafndan Mill Kalknma Partisi kurulmu ve ilk kez Atatrkn isteyip de gremedii ok
partili hayata gei sreci balamtr.

101

1946da ift dereceli seim sisteminden tek dereceli seim sistemine geilmitir.
1946da Cumhuriyet dneminin ilk ok partili seimleri yaplmtr.
Ayrca 1946da Mill Ktphane faaliyete gemitir.
nn "Milli Sef" (26 Aralik 1938); CHP Olaganst Kurultayi'nda smet nn'ye "Deimez Genel Baskan" nvan verildi.
Ayrca "Milli Sef" olarak anld.
Hatay Trkiye'de (7 Temmuz 1939); Daha nce Trkiye'ye katlma karar alan Hatay Devleti, fiilen Trkiye'nin ili oldu.
Trk-Alman Pakt (18 Haziran 1941); Trk-Alman saldrmazlk pakt imzaland.
Refah Faciasi (23 Haziran 1941); 2. Dnya Sava balamadan Ingiltere'ye siparis edilen 4 denizalt ve 4 muhripi teslim almak
iin yola kan Refah Silebi batrld. Mersin Limanindan Msr'n skenderiye Limanna giderken gece vakti atlan bir torpido
sonucu gemi sulara gmld. Gemide yaklak 150 kadar mrettebat bulunmaktayd.
Varlik Vergisi (11 Kasim 1941); zellikle gayrimslm ticaret erbabn hedefleyen "varlk vergisi" kanunu kartld. Uygulama
1,5 yl srd. deme yapmayanlar alma kamplarna gnderildi.
Von Papen'e Suikast(1942); Almanya'nin Trkiye Bykelisi Von Papen'e Ankara'da bir suikast girisiminde bulunuldu.
Atlay Denizalts (14 Temmuz 1942); Atilay denizaltmz batt. 90 denizciyi kaybettik.
Roosevelt-nn-Churchill bulusmas (7 Aralik 1943); Amerikan baskan Roosevelt, ngiltere basbakan Churchill ve
Trkiye'yi temsilen Ismet nn Kahire'de bulustular. 2. Dnya Savann gidisat zerine konutular.
Irk-Turanc Davasi (7 Eyll 1944); Aralarinda Reha Ouz Trkkan, Fethi Tevetoglu, Nihal Atsz, Zeki Velidi Togan ve
Alpaslan Trke gibi isimlerin bulundugu "Irk -Turanclar Davas" basladi.
Almanya'ya sava (23 Subat 1945); Trkiye Almanya'ya kat zerinde sava ilan etti.
Tan Olayi (4 Aralik 1945); Dnemin en tannm ve sol eilimli gazetelerinden "Tan" gazetesi ve matbaas kkrtma sonucu
grencilerce basld. Gazete ve matbaa tahrip edildi.
Missouri Istanbul'da (5 Nisan 1946); ABD Donanmasna ait Missouri savas gemisi stanbul'a geldi. Gemi, Amerika'da len
elimiz Mnir Ertegn'n tabutunu tayordu. Bu ziyaret basit bir ziyaret olmayp, Trk-ABD iliskileri iin jest olarak algland.
lk ok Partili Seimler (21 Temmuz 1946); Cumhuriyet tarihinin ilk muhalefet partili seimi yapld. CHP 396, DP 61
milletvekili kard.
ABD Yardimi (12 Mart 1947); Cumhuriyet tarihi iinde ilk ABD yardm gndeme geldi. Bylelikle daha sonra ABD ile
gelisecek iliskilerin temeli o gnlerde atld.
Trkiye Avrupa Konseyinde (5 Mayis 1949); Trkiye Avrupa Konseyine katld.
Muglal Davas (2 Mart 1950); Orgeneral Mustafa Muglal idama mahkum oldu. Cezas sonra mebbete evrildi. Karara
gereke olan olay Van'n zalp ilesinde 33 kylnn ldrlmesiydi.
DP ktidar ve Seimler (14 Mayis 1950); O gne kadarki CHP'nin tek parti iktidarna seimler yoluyla son verildi. "Yeter, sz
milletindir!" iaryla yola ikan Demokrat Parti 14 Mays'taki seimlerde 396 milletvekili kartarak tek bana iktidar
oldu. CHP 68 milletvekili kartabildi. Celal Bayar Cumhurbaskan, Adnan Menderes Basbakan oldu. Bylelikle yeni bir
dnem balyordu.
Arapa Ezan okunmas (16 Haziran 1950); DP iktidarnn ilk icraatlarndan birisi Trke okunan ezann tekrar Arapa
okunmasini saglamak oldu.
Trk Tugay Kore'de (17 Ekim 1950); Meclise danslmadan ABD ile kurulan iliskiler neticesi ilk Trk Tugay Kore'ye
gnderildi.
II. DNYA SAVAI DNEMNDE TRK DI POLTKASI (1939-1945)
1939-1945 yllar arasnda 6 yl sren II. Dnya Sava; Mihver Devletler (Almanya, talya ve Japonya) ile Mttefik Devletler
(ngiltere, Fransa, Sovyet Rusya ve ABD) arasnda olmutur.
Trkiye II. Dnya Savana fiilen katlmamtr. Ancak sava boyunca izledii yanszlk siyasetinde zaman zaman byk
basklara maruz kalmtr.
Trkiye 1939da sava olaslnn iyice artmas zerine toprak btnln korumaya ynelik ittifak anlamalar salamak
amacyla baz giriimlerde bulunmutur.
lk grmeler sonucu Trkiyenin 12 Mays 1939da ngiltereyle, 23 Haziranda da Fransayla Bar Cephesi iinde yer
aldn aklayan ortak bildiriler yaymlanmtr. Ancak SSCB ile yaplan grmelerden bir sonu alnamamtr.
Bunun zerine 19 Ekim 1939da Ankarada Trkiye-ngiltere-Fransa ttifak Anlamas imzaland. Anlamaya gre Trkiye
bir Avrupa devletinin saldrsna urarsa ngiltere ve Fransa yardmda bulunacak, buna karlk Avrupada kacak bir sava
Akdenize yaylrsa Trkiyede ngiltere ve Fransaya yardmda bulunacakt.
10 Haziran 1940ta talyann da katlmasyla sava Akdenize yaylnca Trkiyenin 1939 Ankara Anlamasyla stlendii
ykmllkler gndeme gelmitir. Ancak Fransann ksa bir sre sonra teslim olmas, ngilterenin de bu konuda srarl
davranmamas Trkiyeyi savatan uzak tutmutur.
1941 ylnda SSCBye saldrmaya hazrlanan Almanya, gney kanadn gvenceye almak amacyla Trkiyeye bir saldrmazlk
anlamas nermi, Trkiye de bunu hemen kabul etmitir. 18 Haziran 1941de imzalanan bu anlama Trkiyenin sava d
kalma siyasetinde yeni bir aama olmutur.
Bunu 10 Austos 1941de SSCB ile ngilterenin ortak notas izlemitir. Savan iyice younlat bu dnemde her iki lke
Trkiyenin toprak btnlne saygl olduklarn bildirmilerdir. Buna karlk Trkiyeden 1936 Montr (Montreux)
Boazlar Szlemesini tam olarak uygulayarak stanbul ve anakkale Boazlarn sava gemilerine kapal tutulmasn
istemilerdir.

102

I. KAHRE (EDEN-MENEMENCOLU) GRMELER (5-6 KASIM 1943)

ngiltere Dileri Bakan Anthony Eden Moskova Konferans dnnde, 5-6 Kasm 1943 tarihleri arasnda, Kahirede Trk
Dileri Bakan Numan Menemenciolu ile bir araya gelmitir.
Eden, Trkiyeden hava slerini amasn ve ylsonuna kadar savaa katlmasn istemitir. ngilterenin Gneybat Anadoludaki
havaalanlarna iddetle ihtiya duyduunu syleyerek Trkiyenin savaa katlmasndan kaynaklanacak avantajlardan bahsetmi,
bu nerinin reddi halinde ngilterenin Trkiyeye gndermekte olduu yardm kesecei uyarsnda bulunmutur.
Ancak bu istekler Menemenciolu tarafndan reddedilmitir. nk hava sleri verildii takdirde Almanya Trkiyenin byk
kentlerini bombalayabilir ve Trkiye savaa srklenebilirdi. Trkiye ise savaa katlmak iin hazrlkl deildi.
ADANA GRMELER (30 OCAK-1 UBAT 1943)
30 Ocak 1943 tarihinde Churchill (ngiltere) ile smet nn arasnda Adanada yaplan grmelerdir.
Toplantda grlen konulardan biri Trkiyenin zerinde nemle durduu Sovyet basks olmutur.
Churchill, II. Dnya Sava srecine Trkiyeyi de dhil etmek adna ok aba harcamsa da smet nn tm basklara ramen
Trkiyeyi savan uzanda tutmutur.
Trkiye, zerindeki basklarn artmas ve Yalta Konferansnda 1 Mart 1945'e kadar ortak dmana sava ilan etmi olanlarn
Birlemi Milletler yeliine alnmalarna karar verilmesi zerine, savan son gnlerinde 23 ubat 1945 tarihinde Almanya ve
Japonyaya simgesel (gstermelik) olarak sava ilan etmitir.

Trkiye, II. Dnya Savana fiil olarak katlmamsa da, bu dnemde savaan lkelere silah yapmnda kullanlan krom
madenini satmtr.
II. DNYA SAVAI SONRASINDA YAANAN GELMELER
TRKYEDE OK PARTL HAYATA GE
ok partili hayata gei srecinde kurulan ilk parti, 18 Temmuz 1945te Nuri Demira tarafndan kurulan Mill Kalknma
Partisidir.
7 Haziran 1945te ise CHP Milletvekilleri Adnan Menderes, Refik Koraltan, Fuat Kprl ve Cell Bayar tarafndan partiye
Drtl Takrir ad verilen nerge verilmi, bu yzden partiden ihra edilmilerdir.
Partiden ihra edilen bu milletvekilleri 7 Ocak 1946da Demokrat Partiyi kurmulardr. 21 Temmuz 1946 tarihinde yaplan
seimlerle de, ilk kez ok partili dneme geilmitir.
1946da ift dereceli seim sisteminden tek dereceli seim sistemine geilmitir.
Trk siyas tarihinin ilk ok partili seimi olan 1946 seimlerinde, Demokrat Parti 61 milletvekili ile Meclise girmitir.

Trk siyas tarihinde 1946 seimleri aibeli (pheli) seimler olarak bilinmektedir. Bunun sebebi seimlerde ak oy, gizli
saym ilkesinin uygulanmasdr.
Trk siyas tarihinin ilk demokratik seimi olarak kabul edilen 1950 seimlerinde ise ilk kez gizli oy, ak saym ilkesi
uygulanm, yaplan seimler sonucunda da Demokrat Parti iktidara gelmitir.

1950 seimleri Trk siyas tarihinde Beyaz Devrim olarak adlandrlmtr.

1950 seimlerinde DPnin % 55,2 gibi rekor dzeyde oy alarak 408 milletvekili ile iktidara gelmesiyle; Cell Bayar Trkiye
Cumhuriyetinin 3. Cumhurbakan, Adnan
Menderes Babakan, Refik Koraltan da Meclis Bakan olmutur.
BRLEM MLLETLER BM (24 EKM 1945)
II. Dnya Sava sonras dnemde dnya barn ve gvenliini korumak, uluslararas sosyo-ekonomik ve kltrel i birlii
salamak iin kurulmutur.
rgtn 7 tane alt kuruluu vardr. Bunlar; Genel Kurul, Gvenlik Konseyi, Ekonomik ve Sosyal Konsey, Vesayet Konseyi,
Adalet Divan, nsan Haklar Konseyi ve Genel Sekreterliktir.
Birlemi Milletlerin kurucu yeleri arasnda Trkiye de bulunmaktadr.
TRUMAN DOKTRN (12 MART 1947)
ngilterenin verdii memorandum (muhtra) erevesinde, ABD Bakan Truman tarafndan Sovyet Rusya tehdidine kar
1947de hazrlanm olan bir plndr.
Truman Doktrini, ABDnin Monroe (Yalnzlk) Doktrinini terk edip komnizm tehdidi altndaki devletlere mal ve asker
yardm yapmasn kapsamaktadr. Nitekim ABD, bu doktrin ile SSCBye kar aktif bir d politika izlemitir.
Bu doktrin erevesinde Trkiyeye 100 milyon dolar, Yunanistana ise 300 milyon dolar yardm yaplmtr.
MARSHALL PLNI (1948)
kinci Dnya Sava sonras dnemde, ABD Dileri Bakan George C. Marshall tarafndan Avrupa lkelerine yardmda
bulunmak ve bu lkeleri ksa zamanda gelitirip glenmelerini salamak amacyla hazrlanan bir yardm programdr.
Marshall Program'nn balca iki amac vard. Bunlar:

lkelerinin yklan ekonomilerinin onarmna ve kalknmalarnn gerekletirilmesine

katkda bulunmak,

4 yllk bir sreyi kapsayan Marshall Yardm erevesinde, aralarnda Trkiyenin de olduu 16 Avrupa lkesine toplam 11.4
milyar dolar yardm yaplmtr.

En fazla yardm alan lkeler ngiltere, Fransa, Almanya ve talya olmutur.

Avrupa lkeleri aralarnda gerekli ibirliini gerekletirmek ve Marshall yardmlarn datmak zere Avrupa Ekonomik
birlii rgt (OEEC) kurulmutur.
Marshall Pln, II. Dnya Sava sonrasnda Souk Sava dneminin balangcn oluturmaktadr.

103

MOLOTOV PLNI (1948)

Marshall Plnna karlk, Sovyet Rusya tarafndan Demir Perde lkelerine yaplan ekonomik yardm ve kalknma
programdr.
Trkiye, Molotov Plnnda yer almamtr.
NATO (KUZEY ATLANTK PAKTI) (1949)
Senatr Vandenberg ABD Senatosuna, Amerika'nn gvenliini ilgilendiren ve karlkl yardma dayanan "blgesel ve dier
ortak anlamalara katlma yetkisinin verilmesine ilikin bir karar tasars sunmutur.
Vandenberg Karar dorultusunda 4 Nisan 1949da 12 Batl lke arasnda, NATO (North Atlantic Treaty Organization) ad
ile Kuzey Atlantik ttifak kurulmutur.
Antlamann banda, bu lkelerin, milletlerin, demokrasi ilkeleri ile kii hrriyetleri ve hukuk stnlne dayanan hrriyetlerini
ve ortak savunmalar ile bar ve gvenliklerini korumak iin birlemi olduklar belirtilmitir.

ADNAN MENDERES (DEMOKRAT PART) DNEM (1950-1960)

Trkiye bu dnemde, Birlemi Milletlerin arsna uyarak 25 Haziran 1950 tarihinde Kore Savana asker gndermitir.
Trkiyenin Koreye asker gndermesi NATOya ye olmasnn nn am, 1950 ve 1951de bavurusu reddedilen Trkiye
1952de NATOya ye olmutur.
Trkiyenin NATOdaki ilk daim temsilcisi Fatin Rt Zorludur. (1952-1954)
Adnan Menderes dneminde ayrca;
1950de Arapa ezan okuma yasa kaldrlmtr.
1950de okullarda din dersi almak mecburiyeti getirilmitir.
1951de Atatrk Aleyhinde lenen Sular Hakknda Kanun karlmtr.
Bu kanun kapsamnda, devlet dairelerine sadece Atatrkn resminin aslmasn salayacak bir genelge de yaymlanmtr.
1951de Halkevleri, 1954te de Ky Enstitleri kapatlmtr.
1953te Atatrkn naa Etnografya Mzesinden Antkabire nakledilmitir.
1954te Trkiye, Yunanistan ve Yugoslavya ile birlikte Balkan Paktnn kurucular arasnda yer almtr.
1955te Atatrkn Selanikteki evinin bombalanmas zerine 6-7 Eyll Olaylar yaanmtr. lmle sonulanan bu olaylar
neticesinde stanbuldaki gayr-i Mslimlerin mallar yamalanmtr.
Trkiye Irak ile birlikte 1955te Badat Pakt (CENTO)nn kurucular arasnda yer almtr.
1956da ODT, 1957de Erzurum Atatrk niversitesi almtr.
1959da bamsz Kbrs Cumhuriyeti kurulmutur.

ATATRK SONRASI DNEMDEK ULUSLARARASI KURULULAR

Trkiyenin ye Olduklar
Birlemi Milletler (BM) (1945)
NATO (Kuzey Atlantik Pakt) (1952)
Balkan Pakt (ttifak) (1954)
Badat Pakt (CENTO) (1955)
Trkiyenin ye Olmadklar
elik Pakt (1939)
Varova Pakt (1955)

104

105

TRK NKILABI
Atatrkln Temel zellikleri
Esaslar Mustafa Kemal Atatrk tarafndan belirlenen; Trk milliyetiliine bal, belirli bir grubun desteine dayanmayan;
ayrca Trk milletinin tam bamsz birdevlet olmasn, mill egemenlie dayal bir ynetimin benimsenmesini, geri kalm
safsata ve batl inanlardan g alan kurumlarn yerine, akla ve bilime dayanan kurumlar getirmeyi ama edinen ve Atatrkn
devlet, ekonomi ve fikir hayatna ilikin dnce ilkelerine Atatrklk denir.
Atatrk Dnce Sistemi; Trk milletinin ihtiyalarndan doan, Trk milletinin sorunlarna zm nerileri getiren,
adalamay hedef alan, akl ve bilimi temel hareket noktas olarak gren bir dnce sistemidir.
Atatrk lkelerinin Temel Amalar
Atatrk ilkelerinin balca amalar; Trk milletinin huzur ve mutluluunu salamak, Trk kltrn ada medeniyetler
seviyesinin zerine karmak, uygar ve meden bir toplum yaratmak, mill birlik ve beraberlik iinde gl bir Trkiye meydana
getirmektir.
Atatrke gre; ada uygarla ulama yolunda, her engeli amak gereklidir.
Atatrk,milletimizin kalknmasnn ancak bu yolla olacan dnmektedir.
Bu sebeple Atatrk nklaplar, a yakalamak ve ilerlemek eklinde zetlenebilir.
Trk toplumunu , akln,mantn,bilimin ve tekniin verileri dorultusunda an gerektirdii , ada bat uygarl
seviyesine karmaktr.
Mustafa Kemal almalarn 1923 1938 dneminde genelde bu alanda odaklatrmtr.
ATATRK LKELER
CUMHURYETLK
Cumhuriyetilik ulus egemenlii temeline dayanr.
Demokrasilerde en iyi ynetim biimidir.
En nemli unsur seimdir.
Halkn, setii temsilciler aracl ile kendini ynetmesidir. (Demokrasi)
Deimez ynetim biimi olduu iin temel ilkelerin bana konulmutur.
En nemli zellik dnce ve ifade zgrldr.
Cumhuriyetiliin temel sonular Milliyetilik ve Halklk ilkeleridir.
1. Anahtar Kelimeler
Ulusal (Mill) egemenl

Cumhuriyetilik Dorultusunda Yaplan nklplar

TBMMnin Almas (23 Nisan 1920)
1921 ve 1924 Anayasalarnn Kabul Edilmesi
Saltanatn Kaldrlmas (1 Kasm 1922)
Cumhuriyetin ln (29 Ekim 1923)
Halifeliin Kaldrlmas (3 Mart 1924)
Trk Kadnna Siyas Haklar Verilmesi (1930-1933-1934)
Siyas Partilerin Kurulmas (ok Partili Hayata Gei Denemeleri)
Ordu Siyaset Ayrm in Yaplan almalar
Semen Yann Drlmesi
MLLYETLK (ULUSULUK)
Milleti huzur ve refaha ynelten en gl balardan biridir.
Vatan ve millet sevgisine, mill birlik ve beraberlie dayaldr.
Ulusal mcadelemizde uygulamaya konulan ilk (temel) ilkedir.
Anayasada yer alan Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnl maddesi Milliyetilik ilkesine yaplan en nemli
vurgudur.
Din birliine deil, birlikte yaama arzusuna dayanr. Bu nedenle laiktir.
Trk rknn stnlne deil, uluslarn eitlii temeline dayanr.
Yaylmac (fetihi) deildir; ulusal bamszl temel alr.
1. Anahtar Kelimeler

TrklkTrkecilik

Mill di
yoktur.
mmeti anlay yoktur
Milliyetilik Dorultusunda Yaplan nklplar
TBMMnin Almas (23 Nisan 1920)
Misak- Millnin Kabul (28 Ocak 1920)
stikll Marnn Kabul (12 Mart 1921)
Kapitlasyonlarn Kaldrlmas (1923) ***

106

Tevhid-i Tedrisat Kanununun karlmas (3 Mart 1924)

Kabotaj Kanununun Kabul (1 Temmuz 1926)
Trk Tarih Kurumunun Kurulmas (1931)
Trk Dil Kurumunun Kurulmas (1932)
Trk Parasn Koruma Kanununun karlmas (1930)
Dilimizin Yabanc Boyunduruundan Kurtarlmas
Yabanclara Ait Ticar letmelerin Satn Alnmas (Millletirme)

HALKILIK
Toplumu oluturan bireyler arasndaki ayrcalklarn kaldrlmasdr.
Halk arasnda din, dil, rk farkll olmakszn herkesin eit olmasdr.
Toplumun refah seviyesini ykseltmeyi hedefler.
Halklk ilkesine gre toplumun geliimi i blm ve dayanmaya baldr.
Halklk her trl snf farklln reddeder.
bar ve sosyal adaleti salamay amalar.
Cumhuriyetilik ve Milliyetilik ilkelerinin sonucu olarak domutur.
1. Anahtar Kelimeler

Halklk Dorultusunda Yaplan nklplar

Tevhid-i Tedrisat Kanununun karlmas (3 Mart 1924)
Aar Vergisinin Kaldrlmas (1925)
Trk Medeni Kanununun Kabul (1926)
Yeni Trk Harflerinin Kabul (1928)
Millet Mekteplerinin Almas (1928)
Okuma-Yazma Seferberliinin Balamas
Halkevlerinin Almas (1932)
Toprak Reformu le lgili Kanunun karlmas (1929)
Soyad Kanununun Kabul (1934)
Ayrcalk Belirten Unvanlarn Yasaklanmas
Kadnlara Seme-Seilme Hakknn Verilmesi (1930-1933-1934)
LAKLK
Laiklik, din ve devlet ilerinin birbirinden ayrlmas anlamna gelmektedir.
Devlet dzeninin ve hukuk kurallarnn dine dayandrlmamasdr.
Kiilerin din ve vicdan zgrlklerinin salanmasdr.
Btn kurumlarda akln, bilimin ve ileri teknolojinin kullanlmasn amalar.
Dinin smr arac olarak kullanlmasn engellemeyi hedefler.
Teokratik (dinsel) ynetimlerle taban tabana zttr.
Hurafelere, batl inanlara ve dogmalara tamamen kardr.
Atatrkn Arkadalar, efendiler ve ey millet; iyi biliniz ki, Trkiye Cumhuriyeti eyhler, derviler, mritler ve meczuplar
memleketi olamaz. En doru, en hakiki tarikat, medeniyet tarikatdr. sz Laiklik ilkesini aka ifade etmektedir.
Anahtar Kelimeler

Laiklik Dorultusunda Yaplan nklplar

Saltanatn Kaldrlmas (1 Kasm 1922)
Halifeliin Kaldrlmas (3 Mart 1924)
Tevhid-i Tedrisat Kanununun karlmas (3 Mart 1924)
eriye ve Evkaf Vekletinin Kaldrlmas (1924)
Medreselerin Kapatlmas (1924)
Tekke, Trbe ve Zaviyelerin Kapatlmas (1925)
Klk-Kyafet ve apka Kanunu (1925)
Trk Medeni Kanununun Kabul (1926)
Din ierikli unvan ve lakaplarn kaldrlmas (hac, hoca, eyh, seyyid, molla...)
1924 Anayasasndan Devletin dini slmdr maddesinin karlmas
1924 Anayasasnda yemin eklinin deitirilmesi (Vallahi yerine Namusum zerine ant ierim olarak)
5 ubat 1937de Laiklik ilkesinin anayasada yer almas
DEVLETLK
Devletin ekonomiye dorudan mdahalesi anlamna gelir.
Yatrmlarn devlet eliyle gerekletirilmesi temeline dayanr.
Devletin ekonomik kalknma iin yapt tm mdahaleler bu ilke ile ilgilidir.
Devletilikte zel giriim (liberal ekonomi) engellenmez.

107

Devletilik yabanc sermayeye de kar deildir.

Trkiyede devletilik modeli, 1927de karlan Tevik-i Sanayi Kanununun baarsz olmas nedeniyle 1930-1938 yllar
arasnda uygulanmtr.
Bu yzden bu ilke Trkiyede zorunluluk sonucu kabul edilmitir.
Anahtar Kelimeler

devlete ait!)

engellenmez.
Devletilik Dorultusunda Yaplan nklplar
Tarm alanndaki destekleyici almalar (makineleme ve kredi destei)
Yabanc iletmelerin satn alnmas ve kamulatrlmas
Trk tarmna nclk eden Atatrk Orman iftliinin kurulmas (1925)
Devletin eitim, salk, gvenlik yatrmlarnda bulunmas
Devletin banka kurmas ( Bankas hari; Etibank, Smerbank, Denizbank vb.)
ie Cam, Karabk Demir-elik fabrikalar gibi yatrmlarn yaplmas
Devletin bankalar ve kredi kooperatiflerini denetimine almas
I. Be Yllk Kalknma Plan (1933) (1934te uygulamaya konulmutur.)
Kamu ktisad Teebbslerinin gerekletirilmesi
Maden Tetkik ve Arama Enstitsnn (MTA) kurulmas (1935)
NKILPILIK
Toplumun eski dzeninin yerine yeni ve ada bir dzen getirilmesidir.
Bu yeni ve ada dzen kkl deiiklikler yaplarak gerekleir.
Deien artlara gre kendini yenileyen, hareketli bir yapya sahiptir.
aa ayak uydurmak, gelimeleri takip etmek ve uygar medeniyetler seviyesinin de stne kabilmek bu ilkenin temel
amalardr.
Akln ve bilimin yol gstericiliinde adalamay srdrmektir.
Duraan (hareketsiz) deil, srekli dinamik olmay gerektirir.
nklplk, Atatrk ilkelerinin tmn bnyesinde toplamtr.
Anahtar Kelimeler

nklplk Dorultusunda Yaplan nklplar

Atatrk dneminde gerekletirilen tm yenilik ve inklplar nklplk ilkesinin kapsamnda yer almaktadr.
Bununla birlikte, zellikle Bat (Avrupa) medeniyeti ile btnlemeyi salamak iin gerekletirilen almalar dier ilkelerden
ok nklplk ilkesi ile ilgilidir. Bunlar;
Uluslararas saat ve takvimin kabul edilmesi
Uluslararas l birimlerinin kabul edilmesi
Uluslararas rakamlarn kabul edilmesi
Hafta tatilinin Pazar gnne alnmas eklinde sralanabilir.
BTNLEYC LKELER
Ulusal Egemenlik
Ulusal Bamszlk
Ulusal Birlik ve Beraberlik
Yurtta Bar, Dnyada Bar
Aklclk ve Bilimsellik
adalama ve Batllama
nsan ve nsanlk Sevgisi

TEMEL LKELER
Cumhuriyetilik - Halklk
Milliyetilik
Milliyetilik - Halklk
Milliyetilik - Halklk
Laiklik - nklplk
nklplk - Laiklik
Btn lkeler

108

ATATRK VE TRK NKILBI

Bir toplumun yaam standartlarnn ve devletin dayand temel ilkelerin ileriye dnk olarak hzl bir ekilde deitirilmesine
inklp denir. nklp, an ve toplumun ihtiyalarna cevap vermeyen eski dzenin yklarak yerine ada bir dzenin
kurulmas anlamna gelmektedir.
Atatrk, mevcut khne yapy ve eskiyen dzeni toplumun ihtiyalarn gz nnde bulundurarak tepeden trnaa deitirmek ve
ada bir toplum yaratmak amac ile hemen hemen her alanda inklp hareketine girimitir.
Deiimin ani ve hzl bir biimde gereklemesini dnen Atatrk, bu dncesini verdii bir demete Trkiye'yi, derece
derece mi ilerletmeli, ani olarak m? ki sistem var, biri malm, byk Fransz htillindeki tarz. Rejimler deiecek,
ihtilllere kar mukabil ihtilller yaplacak. Sa solu tepeler, sol sa sprrken bir de baklacak ki bir buuk asrlk zaman
gemi... Bu milletin damarlarnda o kadar bol kan ve nnde o kadar geni zaman var m? eklinde ifade etmitir.

Trk nklbnn zellikleri

Ulusal egemenlie dayal demokratik bir dzen kurmay amalamtr.
Ulusal bamszlk kavram her eyin zerinde tutulmutur.
Demokrasiye nem verilmitir.
Toplumun ihtiyalarndan domutur.
Belli bir ideolojiye bal olarak ortaya kmamtr.
Tm inklplar akl ve bilime dayanmaktadr. Bu nedenle laik zellikler tar.
Btn inklplar birbirini tamamlar nitelikte btnlk gstermektedir.
ada Bat medeniyeti rnek alnarak gerekletirilmitir.
Dnyada pek ok devlete rnek olmutur. Bu adan evrensel nitelik tar.
Trk nklbnn Yaplmasn Zorunlu Klan Nedenler
Osmanl Devletinden kalan kurumlarn aa ayak uyduramamas ve bozulmas
Osmanl Devletinde giriilen slahatlarn sonusuz kalmas
Osmanl Devletinin XX. yzyln balarnda paralanma srecine girmesi
Smrgeci glerin yaylmac politikalarnn Osmanly olumsuz etkilemesi
Trk toplumunu ada medeniyetler seviyesine ulatrma dncesi
Trk nklbnn Amalar
Trkiye Cumhuriyetinin varln ve bamszln sonsuza kadar srdrmek
Trk toplumunu ada medeniyetler seviyesine ulatrmak
Trk halknn refah seviyesini ykseltmek
Trk milletini her ynden adalatrmak
Mill birlik ve beraberlii salamak
Bat toplumlaryla btnlemek
Kii hak ve hrriyetlerini gelitirerek demokrasiyi yerletirmek
KNC TBMM DNEM :11 AUSTOS 1923 - 1 EKM 1927
kinci Meclis Temel Devrimleri yapan meclistir.Bu nedenle kinci Meclise Devrim Meclisi ad da verilir.
kinci Meclisin temel devrimleri gerekletirmesinde 4 Mart 1925 te karlan Takrir-i Skun Yasasnn nemi byktr.
kinci Meclisin Yapt Balca ler unlardr :
23 Austos 1923: Lozan Antlamasn onaylad
13 Ekim 1923:Ankaray bakent ilan etti
29 Ekim 1923:Cumhuriyeti ilan etmitir.Bylece rejimin adn belirlemi,ilk cumhurbakan seerek devlet bakanl
sorununu zmtr.
3 Mart 1924 :Halifelii kaldrmtr.
20 Nisan 1924 :Yeni bir anayasay kabul etmitir-1924 Anayasas.
1924 ylnda :Trkiye Bankasn kurmu ve tarm Kredi Birlikleri Yasasn karmtr.
1925 ylnda douda kan eyh sait Ayaklanmasn bastrmtr.
17 ubat 1925:Aar Vergisini kaldrmtr.
4 Mart 1925:Huzur ve gveni yeniden salamaya ynelik Takrir-i Skun Yasasn karmtr.
30 Kasm 1925:Tekke ve Zaviyeler kapatlmtr.
26 Aralk 1925:Uluslar aras saat ve Miladi Takvim kabul edilmi.Uygulama 1 Ocak 1926dan itibaren balamtr.
17 ubat 1926 :Trk Medeni Kanunu (Yurttalar Yasas) kabul edilmitir.
5 Haziran1926:ngilizlerle Ankara Antlamas yaplp Irak snr izilmitir.
1 Temmuz 1926 :Kabotaj Kanunu ile, deniz tamacl ulusallatrlmtr.
SYASAL ALANDA NKILAPLAR
Saltanatn Kaldrlmas 1 Kasm 1922
Mustafa Kemalin lk Basn Toplants 16 Ocak 1923
Ankarann Bakent ln Edilmesi 13 Ekim 1923
Cumhuriyetin ln 29 Ekim 1923
Halifeliin Kaldrlmas 3 Mart 1924
eriye ve Evkaf Vekletinin Kaldrlmas 3 Mart 1924

109

 Erkn- Harbiye Vekletinin Kaldrlmas 3 Mart 1924

Osmanl Hanedannn Yurt Dna karlmas 3 Mart 1924
Trkiyede Genel ve Yerel Seimler 1923-1939
SALTANATIN KALDIRILMASI (1 KASIM 1922)
23 Nisan 1920de alan TBMM, Egemenlik kaytsz artsz milletindir. ve Trkiye Devleti TBMM tarafndan idare
olunur. prensipleri dorultusunda hareket etmitir.
Bu ilkeler saltanat makamnn kaldrlacan beyan eder niteliktedir.
tilaf Devletlerinin Lozan Konferansna hem TBMM Hkmetini hem de stanbul Hkmetini davet edip aralarnda ikilik
karmak ve Trk milleti aleyhine kararlar almak istemesi saltanatn kaldrlmasna ortam hazrlamtr.
Atatrk, Nutukta yer alan: Ankarada mill hkmet kurulmadan nce stanbulda bir sultan ve bunun bir hkmeti vard.
Bu hkmet biimi, millete istekli olduu bamszlk ve hrriyeti vermeye yeterli deildir. Bu hkmet biiminin verdii kt
sonular ortadadr. szleriyle saltanatn kaldrlmasna vurgu yapmtr.
Mustafa Kemal 31 Ekim 1922de Mdafaa-i Hukuk Grubunu toplayarak, saltanatn kaldrlmas konusunda Rauf Beyden
mecliste bir konuma yapmasn istemitir.
Mecliste sert tartmalar yaanmsa da, TBMM 1 Kasm 1922de karlan bir yasa ile saltanat makamna son verilmitir.
Ayrca bu yasa ile halifeliin devam etmesine ve halifelik makamna da Osmanl hanedanndan bir kiinin getirilmesine karar
verilmitir.
Saltanatn Kaldrlmasnn Nedenleri
Laik devlet dzeni ve mill egemenlik ilkesi ile badamamas
Ulusal egemenlik yolunda engel oluturmas
Lozan Grmelerinde gl hareket etme istei
Padiah ve stanbul Hkmetinin Mill Mcadele kart tavr sergilemesi
Ynetimdeki iki balla son verilmek istenmesi
TBMMnin saltanatn kaldrld gn halifelik makamna dokunmamas ve Osmanl hanedanndan Abdlmecit Efendiyi halife
olarak semesinin temel sebebi, ortamn henz byle bir gelimeye hazr olmamasdr. Ayrca ngilterenin kendisine snan
padiah Vahdettinin halifelik nfuzundan faydalanmas da nlenmek istenmitir.
Halifelik makamna seilen Abdlmecit Efendi (II. Abdlmecit) son slm halifesidir.
Saltanatn Kaldrlmasnn Sonular
Ynetimde iki balla son verilmitir.
Laik devlet dzeni iin ilk adm atlmtr.
Mill egemenlik yolunda nemli bir adm atlmtr.
mparatorluktan ulusal devlete geiin addr.
Osmanl Devletinin son padiah Vahdettin (VI. Mehmet) 17 Kasm 1922de lkeyi terk etmi ve Osmanl Devleti resmen
yklmtr.
Lozan Grmelerinde Trk milletini sadece TBMM temsil etmitir.
Trk Milletinin tek temsilcisinin TBMM olduu kesinlemitir.
Devlet bakanl sorunu ortaya km ve rejim tartmalarna neden olmutur. Bu durum Cumhuriyetin ilnn hzlandrmtr.
Saltanatn kaldrlmas I. TBMM Dnemine ait bir gelimedir. I. TBMMnin gerekletirdii ilk ve tek inklp saltanatn
kaldrlmasdr.
MUSTAFA KEMALN LK BASIN TOPLANTISI (16 OCAK 1923)
Mustafa Kemalin Mill Mcadeleyi destekleyen 6 byk gazetenin bayazar ile yapt 5,5 saatlik ilk basn toplants 16 Ocak
1923te zmitte gereklemitir.
Bu basn toplants gelecekteki Cumhuriyet rejiminin fikr temelini oluturmaktadr.
Mustafa Kemal, yapaca yurt gezisiyle halkn nabzn yoklayacak, toplumda bir deprem etkisi yapacak atlm ve devrimlerle
ilgili olarak da aydnlarla grecekti.
Basn toplantsna katlacak gazetecileri zmite getirmekle de Ankara Hkmetinin stanbuldaki temsilcisi Dr. Adnan (Advar)
Bey grevlendirilmitir.
Dr. Adnan Advar bakanlnda stanbuldan yola kan gazeteciler unlardr:

Tevhid-i Efkrn bayazar Velit Ebzziya

Vakitin bayazar Ahmet Emin (Yalman)

Akamn bayazar Falih Rfk (Atay)

lerinin bayazar Suphi Nuri (leri)

kdamn bayazar Yakup Kadri (Karaosmanolu)

Taninin bayazar smail Mtak (Mayakon)

Kafilede Adnan Advarn ei Halide Edip (Advar) ve Adnan Bey stanbula gelene kadar onun grevini yerine getiren Kzlay
Bakan Hamit Bey de yer alm, ayrca bu toplulua leri gazetesinin zmit Muhabiri Hakk (Klolu) Bey de katlmtr.
Toplantda konuulacaklar kaydetmek zere, ayrca TBMMden 4 grevli salondaki yerlerini almtr.
Toplant zmit halknn Saray olarak adlandrd Kasr- Hmyunun alt katndaki geni salonda gereklemitir. Sultan
Abdlazizin Av Kk olan bu bina, Sultan II. Mahmut zamannda yaplmtr.
Toplantya, 14 Ocak 1923te annesi Zbeyde Hanm kaybetmesinin verdii zntyle katlan Mustafa Kemal, 16 Ocak 1923te,
Sal akam saat 21.30da balayan bu toplanty saat 03.00da bitirmitir.

110

Mustafa Kemal, toplantda gazetecilerin sorularna verdii cevaplarda; Osmanlnn sava politikasna, ulusal bamszlk
mcadelesine, mcadele srasnda karlalan sorun ve zmlere, o dneme kadar yaplan almalara ve ileride yaplmas
gerekenlere ayrntlaryla deinmitir.

ANKARANIN BAKENT LN EDLMES (13 EKM 1923)

Ankarann bakent oluunda Atatrkn uza grnn yannda, siyas, stratejik ve jeopolitik dnceleri, Kurtulu Savann
gvenlik altnda idaresi zorunluluu ve psikolojik faktrlerin rol byktr. Von Der Goltz Paann balatt bakentin
deitirilmesi tartmalar, siyas gelimede buna yardmc olmutur.
Bakentin stanbuldan Anadoluya naklini ilk defa neren Mareal von Der Goltzdur. 18 Haziran 1883te yarbay olarak
Trkiyeye gelen ve deiik tarihlerde 16 yl Trk ordusunda hizmet eden bu Alman subay son grevi olan, 6nc Ordu
Komutan iken Badatta hastalanarak lmtr. Trkeye evrilen on asker eserinden Millet-i Msellha Atatrkn de
okuduu kitaplar arasndadr
Bu konu, smet Paann Trkiye Devletinin makam idaresi, Ankara ehridir. eklindeki tek maddelik yasa tasarsn
TBMMye sunmasyla gndeme gelmitir.
Uzun tartmalardan sonra oy okluu ile 13 Ekim 1923te Ankara, Yeni Trk Devletinin bakenti kabul edilmitir.
Ankarann bakent iln edilmesinde, Mill Mcadele dneminde Temsil Heyetine merkezlik yapm olmas da etkili olmutur.
CUMHURYETN LNI (29 EKM 1923)
1920de TBMMnin almas, 1921 Anayasasnda (Tekilt- Essiyede) Egemenlik kaytsz artsz milletindir. ifadesine yer
verilmesi ve 1 Kasm 1922de saltanatn kaldrlmas, Cumhuriyet rejimine geiin nemli birer adm olmutur.
Cumhuriyetin ln Edilmesinin Nedenleri
Yeni kurulan Trk devletinde rejiminin belirlenmemi olmas
Devletin ynetim ekli belirlenerek rejim tartmalarna son verilmek istenmesi
Saltanatn kaldrlmasndan sonra devlet bakanl sorununun ortaya kmas
Fethi Okyar Hkmetinin 27 Ekim 1923te istifa etmesiyle, Meclis Hkmeti Sisteminden kaynaklanan hkmet kurma
bunalmnn yaanmas (Ekim Bunalm)
Ulusal egemenlik anlayn glendirme istei
Hkmet kurma bunalmnn Kabine Sistemine geilmekle alabileceini dnen Mustafa Kemal ve dier Meclis yeleri
arasnda yeni hkmet ile ilgili almalar yaplrken, 28 Ekim gecesi Cumhuriyet rejiminin ilnna karar verilmi ve 29 Ekim
1923te Cumhuriyet iln edilmitir.
Yeni kurulan hkmetle birlikte yaplan seimler sonras;
Trkiye Cumhuriyetinin ilk Cumhurbakan Mustafa Kemal
Trkiye Cumhuriyetinin ilk Babakan smet nn
Trkiye Cumhuriyetinin ilk Meclis Bakan Ali Fethi Okyar
Mustafa Kemal 4 dnem Cumhurbakanl yapm ve lmne kadar srmtr. (29 Ekim 1923-10 Kasm 1938) Bylece
Trkiye Cumhuriyeti tarihinde en uzun sre Cumhurbakan olan kii Mustafa Kemal Atatrk olmutur. Atatrkn vefatndan
sonra ise 11 Kasm 1938de smet nn Cumhurbakan olmutur.
Atatrkn vefat nedeniyle 10-11 Kasm 1938 tarihleri arasnda bir (1) gnlne vekleten Cumhurbakanl grevini yrten
ve Trkiye Cumhuriyeti tarihinde en ksa sre Cumhurbakan olarak grev yapan kii ankr Milletvekili Mustafa Abdlhalik
Rendadr.
ankr Milletvekili Mustafa Abdlhalik Renda, Kurtulu Savandan sonra zmirin ilk vlisi olmu, 1.3.19355.8.1946 tarihleri
arasnda da TBMM Bakanl yaparak en uzun sre grevde kalan TBMM Bakan olmutur.
Atatrk dneminin son Babakan Cell Bayardr. (25 Ekim 1937-11 Kasm 1938)
Cumhuriyetin ln Edilmesinin Sonular
Yeni Trk Devletinin rejimi (Cumhuriyet) belirlenerek tartmalara son verilmitir.
Cumhurbakannn belirlenmesi ile devlet bakan sorunu zlmtr.
Ulusal egemenlik yolunda ok nemli bir adm daha atlmtr.
Cumhurbakan, babakan ve meclis bakannn grevleri belirlenmitir.
Meclis Hkmeti Sisteminden Kabine Sistemine geilmi, bylece yrtme ileri hz kazanmtr. (Hkmet kurma bunalm
almtr.)
Bu tarihten itibaren kurulan hkmetler Cumhuriyet Hkmeti adn almtr.
nklplarn yaplmas iin gerekli demokratik ortam olumutur.
Cumhuriyetin ln le 1921 Anayasas (Tekilt Essiye)nda Yaplan Deiiklikler (1923 Yl Deiiklikleri)
29 Ekim 1923te Cumhuriyetin ilnyla 1921 Anayasas (Tekilt- Essiye)nn baz maddelerinde deiiklikler yaplmtr. Bu
deiikliklerin bazlar unlardr;
Devletin ynetim ekli cumhuriyettir. maddesi anayasaya eklenmitir.
Cumhurbakan meclis ierisinden meclis tarafndan 4 ylda bir seilir maddesi anayasaya eklenmitir.
Bakanlar meclis ierisinden ve Babakan tarafndan seilir maddesi anayasaya eklenmi, bylece Meclis Hkmeti
Sisteminden Kabine Sistemine geilmitir.
Devletin dini slmdr. maddesi anayasaya eklenmitir.
Devletin dili Trkedir. maddesi anayasaya eklenmitir.
Devletin bakenti Ankaradr. maddesi anayasaya eklenmitir.
1921 Anayasas (Tekilt- Essiye)nda yaplan ilk deiiklik Cumhuriyetin ilndr.

111

Ankara, 13 Ekim 1923te bakent olarak iln edilmiti. Cumhuriyetin iln ile birlikte yaplan deiiklikle Ankarann bakent
olduu anayasaya eklenmitir.

HALFELN KALDIRILMASI (3 MART 1924)

Saltanat kaldrlrken halifelik makamna dokunulmamt. nk halk byle bir deiime hazr deildi. Ancak 29 Ekim 1923te
Cumhuriyetin ilnndan sonra sra halifeliin kaldrlmasna gelmitir. Yaplacak olan devrimlerin nndeki en byk engelin
halifelik makam olduu dnlyordu.
Halifeliin Kaldrlmasnn Nedenleri
Ynetimde Laik Bir Devlet Yapsnn oluturulmak istenmesi
Ynetimde iki balln nlenmek istenmesi (Cumhurbakan ve Halife)
Halifeliin Cumhuriyet Rejimi ile elimesi
Halifeliin Ulusal Egemenlik anlayyla elimesi
Halifeliin Mill Devlet anlayyla elimesi
Yaplacak olan devrimlerin nn ama istei
Son halife Abdlmecit Efendinin d lkelerin (zellikle de ngilterenin) destei ve kkrtmalaryla bir devlet bakan gibi
hareket etmesi
Hintli lider mam Aa Han ile Afgan lideri Emir Alinin halifelikle ilgili olarak smet nnye gnderdikleri mektuplarn
basna yansmas
Yukardaki nedenlere bal olarak halifelik 3 Mart 1924 tarihinde kaldrlm, ynetimdeki
ikilie son verilerek Cumhuriyet ve devrimler gvence altna alnmtr.
Bylece Laik dzene geiin en nemli aamas gerekletirilmitir.
Halifeliin Kaldrlmasnn Sonular
Laik devlet dzenine geiin en nemli aamas gereklemitir.
nklplarn nndeki en byk engel ortadan kaldrlmtr.
Ynetimdeki iki ballk nlenmitir.
mmet anlayndan Mill Devlet anlayna geilmitir.
Ulusal egemenlik yolunda nemli bir adm daha atlmtr.
HALFELN KALDIRILDII 3 MART 1924TE YAPILAN DER ALIMALAR
3 Mart 1924te halifelik makamnn kaldrlmasyla birlikte ayrca baz deiiklikler de yaplmtr. Bunlar u ekilde
gsterebiliriz:
1-Osmanl Hanedannn Yurt Dna karlmasna Dair Kanun kabul edilmitir.
Bu kanunun karlmasnda, hanedan evresinde eski rejim yanllarnn toplanmalarn engelleme istei etkili olmutur.
Bylece Osmanl hanedannn saltanat ve halifelik makamn tekrar gndeme getirmesi engellenmitir.
2-eriye ve Evkaf Vekleti kaldrlmtr.
eriye Vekletinin yerine Diyanet leri Bakanl kurulmu, Ankara Mfts Brekizde
Mehmet Rfat Efendi, 1 Nisan 1924te Diyanet leri Bakanlna getirilmitir. Ayrca eriye Mahkemeleri de kapatlmtr.
Evkaf Vekletinin yerine ise Vakflar Genel Mdrl kurulmutur.
eyhl-islmlk makam kaldrlmtr.
Diyanet leri Bakanlnn kurulmasyla birlikte eyhlislmlk makam kaldrlmtr.
3-Tevhid-i Tedrisat Kanunu kabul edilmitir.
Bu kanunla, tm eitim retim kurumlar birletirilmi ve Maarif Bakanlna balanmtr.
Bylece eitimin laiklemesi yolunda nemli bir adm atlmtr.
4-Erkn- Harbiye Vekleti kaldrlmtr.
Orduyu siyasetten ayrmak iin kaldrlan Erkn- Harbiye Vekletinin yerine Genel Kurmay Bakanl kurulmutur.
TRKYEDE GENEL VE YEREL SEMLER (1923-1939)
1. 1923 Genel Seimleri
1923 ylnda yaplan seimlerin 3 Nisan 1923 tarih ve 320 sayl kanun erevesinde yaplmas kararlatrlmtr. Bu gelime
zerine Mustafa Kemal de, 8 Nisan 1923te Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubunun seimlerde izleyecei politikay
gsteren ve ilk maddesi Hkimiyet milletindir. olan 9 umdeyi yaymlamtr.
Haziran-Temmuz 1923 tarihleri arasnda yaplan seimlere Mustafa Kemal Ankara ve zmirden katlm, her iki yerden de
seimi kazanmas zerine kendisi Ankaray tercih etmitir.
1923 yl seimlerinde, 72 ilde yaplan seim sonucunda 287 milletvekili seilmitir. Seimi Mustafa Kemalin de iinde yer
ald I. grup adaylar kazanm ve yeni (II.) TBMM 11 Austos 1923te almtr.
2. 1927 Genel Seimleri
1927 seimleri de 3 Nisan 1923 tarih ve 320 sayl yasa erevesinde yaplmtr. 30 Temmuz-5 Austos tarihleri arasnda ikinci
semen seimleri yaplm, milletvekillii seimi ise 2-6 Eyll tarihleri arasnda olmutur.
63 seim evresinde yaplan seimler sonucunda toplam 316 milletvekili TBMMye girmitir. 1927 seimleri sonras oluan
TBMM, 1 Kasm 1927-26 Mart 1931 tarihleri arasnda 3 yl, 7 ay 19 gn ak kalmtr.
3. 1930 Yerel Seimleri
1930 yerel seimleri ncesinde 3 Nisan 1930'da 1580 sayl Belediye Kanunu kabul edilmi ve Trk kadnna ilk kez siyas hak
verilerek belediye seimlerinde seme ve aday olma hakk tannmtr.

112

Trk kadnnn ilk kez siyas hakkn kulland 1930 yerel seimlerine Cumhuriyet Halk Frkas ve Serbest Cumhuriyet
Frkas katlm, toplam 502 seim blgesinden 471inde Cumhuriyet Halk Frkas, 31inde Serbest Cumhuriyet Frkas
kazanmtr.
1930 yerel seimleri Trk siyas tarihinde ok partili hayata gei ve demokratikleme srecinde nemli bir yere sahiptir.
4. 1931 Genel Seimleri
Mustafa Kemal Serbest Cumhuriyet Frkasnn kendini feshetmesinden sonra geni bir yurt gezisine km, gezi sonras edindii
bilgiler dorultusunda seimlere ilikin CHP asndan nemli kararlar almtr.
Bu kararlar neticesinde, 1931 genel seimlerinde CHP 22 ilde 30 milletvekillii iin aday gstermemi, buralarda bamszlarn
seilmesi iin onlara frsat tanmtr. Ancak bu adaylardan laik, cumhuriyeti ve milliyeti olmalar istenmitir.
25 Nisan 1931de yaplan milletvekili seimlerinde CHPden 287 aday, bamszlardan ise ancak 20si seilebilmitir. 1931 yl
seimleri sonucunda oluan TBMM, 4 Mays 1931-23 Aralk 1934 tarihleri arasnda 3 yl 9 ay 13 gn ak kalmtr.
5. 1933 Muhtarlk Seimleri
TBMM tarafndan karlan 26 Ekim 1933 tarih ve 2349 sayl kanunla Trk kadnna ky ihtiyar heyetlerine ve muhtarla
seilme hakk verilmitir.
Bu kanun erevesinde ilk muhtarlk seimi, 12 Kasm 1933 tarihinde Aydnn ine ilesine bal Karpuzlu Bucann
Demirci Dere Kynde yaplm ve seimi 500 oy alan Glkz rbl Hanm (Gl Esin) kazanmtr.
Cumhuriyet Halk Frkas Genel Sekreteri Recep Peker Gl Hanm ektii telgrafta; Trkiyenin ilk kadn muhtar olmak
byk bir ereftir. Kutlu olsun. Sizin ve ayn vazifeleri
alacak kz kardelerimizin Trk kadnnn stnl hakkndaki davamza hak kazandracak rnekler vereceklerine phe
yoktur. eklinde tebrik etmitir.
Trkiye Cumhuriyetinin ilk kadn muhtar seilen Gl Esin, ok nemli hizmetlerde bulunmutur. Kumar yasaklamak, kz
karma olaylarn nlemek, evlilik yapacak genlerin yannda olmak bunlar arasndadr.
6. 1935 Genel Seimleri
Seimden nce 4 Aralk 1934te smet nn ve 191 arkada TBMMye ortak bir nerge vererek seim kanununda baz
maddelerin deitirilmesini istemilerdir. Bu dorultuda seim kanunundaki baz maddeleri deitiren dzenleme sonucunda 5
Aralk 1934te kadnlara ilk kez milletvekili seme ve seilme hakk verilmitir.
Ayn yasa ile semen ya 18den 22ye karlm, ayrca milletvekillerine saylav, meclise ise kamutay ad verilmitir.
8 ubat 1935te yaplan seimlerde 383 erkek, 17 kadn milletvekili seilmitir. Ancak 1936 yl balarnda, boalan
milletvekillikleri iin yaplan ara seimde ankr Milletvekili seilen emekli retmen Hatice zgenel ile bu say 18e
kmtr.
1935 yl seimlerinin bir dier zellii de ilk kez aznlklardan milletvekili seilmi olmasdr. Seim sonucuna gre,
bamszlara ayrlan kontenjandan 4n aznlk milletvekilleri kazanm ve gayr-i mslim yurttalar ilk kez Meclise
girmilerdir.
57 seim evresinde yaplan 1935 seimleri sonras toplam 399 milletvekilinin katlmyla alan TBMM, 1 Mart 1935-27 Ocak
1939 tarihleri arasnda 4 yl, 1 ay, 18 gn gibi tek parti dneminin en uzun mrl meclisi olmutur.
7. 1939 Genel Seimleri
26 Mart 1939da yaplan bu seimlerin 420sini CHP, 4n bamsz milletvekilleri kazanmtr. Toplam 424 milletvekilinin
girdii TBMM, 3 Nisan 1939-15 Ocak 1943 tarihleri arasnda alm, Hatayn Trkiyeye katlmas zerine Hatay temsilen 5
milletvekilinin daha katlmyla milletvekili says 429 olmutur.
Bu seimlerde ne kan farkllk seim sonras oluan TBMMde CHP milletvekilleri iinden CHP tarafndan belirlenen
Mstakil Grup uygulamasna geilmesidir.
Mstakil Grup, Cumhuriyet Halk Partisinin 29 Mays-3 Haziran 1939 tarihleri arasnda toplanan V. Byk Kurultaynda
benimsedii tzk gerei, hkmet ve parti almalarn denetlemek iin parti bnyesinde oluturulan bir gruptur. 21 kiilik bu
Mstakil Grubun bakan da, CHPnin de bakan olan smet nndr.
HUKUK ALANINDA YAPILAN NKILPLAR

1924 Anayasasnn Kabul 20 Nisan 1924

1924 Anayasasnda Yaplan Deiiklikler 1928-1946
Meden Kanunun Kabul 17 ubat 1926
Avrupa Hukuk Sisteminden Yararlanlmas 1926-1932
Kadnlara Siyas Haklar Verilmesi 1930 (B)-1933 (M)-1934 (V)

1924 ANAYASASININ KABUL (20 NSAN 1924)

1921 Anayasas (Tekilt- Essiye) sava koullarnda hazrlanm son derece kstl bir anayasayd. Temel hak ve zgrlkler
gibi konulara yer verilmemiti. Ayrca, bu anayasada Osmanl dneminden kalan baz yasalarn toplumun ihtiyalarna cevap
verememesi daha kapsaml bir anayasay zorunlu klmtr.
Bu nedenlere bal olarak komisyonun hazrlad yeni anayasa tasars 20 Nisan 1924te II. TBMM tarafndan kabul edilerek
yrrle girmitir.
1924 Anayasasnn kabulyle, hem 1876 Anayasas (Kanun-i Essi) hem de 1921 Anayasas (Tekilt- Essiye) yrrlkten
kaldrlarak iki bal anayasal dzene son verilmitir.
Toplam 6 blm ve 105 maddeden oluan 1924 Anayasasna gre;
o Egemenlik kaytsz artsz milletindir.
o Trkiye Devletinin ynetim ekli cumhuriyettir.
o Trkiye Devletinin dini slm, bakenti Ankara, dili Trkedir.
o Gler Birlii-Grevler Ayrl ilkesi geerlidir.
o Yasama, yrtme ve yarg meclisin kontrolndedir.

113

o Meclis yrtme yetkisini hkmet aracl ile kullanr.

o Yarg gc bamsz mahkemeler tarafndan kullanlr.
o Seimler 4 ylda bir yaplr.
o Cumhurbakan 4 yllk sre iin meclis ierisinden meclis tarafndan seilir.
o Seme ya 18, seilme ya 30dur.
o Seme ve seilme hakk sadece erkelere aittir.
o Trkiye Cumhuriyetinin tm vatandalar kanunlar nnde eittir.
o Seim sistemi ift derecelidir.
o Atatrk lkeleri devletin temel ilkeleridir.
1924 Anayasasnn kabulnden sonra TBMMnin 23 Nisan 1924 tarihli oturumunda, Kurtulu Sava sresince dmanla
ibirlii yapt gerekesiyle baz st dzey makamlarda bulunan Trkiye Cumhuriyeti vatandalarnn listesi hazrlanm ve bu
kiilerin srgn edilmesi karalatrlmtr. Trk siyas tarihinde bu listede ad geen kiilere Yzellilikler (150likler) ad
verilmitir.
1924 Anayasas 1960 htilline kadar yrrlkte kalm, bylece gnmze kadar Trk anayasa tarihinde en uzun sreli
anayasa olmutur.

1924 ANAYASASINDA YAPILAN BAZI NEML DEKLKLER

1928de Devletin dini slmdr. maddesi anayasadan karlmtr.

1928de Cumhurbakan ve milletvekillerinin yemin ekli deitirilmi ve yemin metni iindeki din terimler kaldrlmtr.
(Vallahi yerine Namusum zerine ant ierim eklinde)

1930da kadnlara belediye seimlerine katlma hakk verilmitir.

1933te kadnlara muhtarlk seimlerine katlma hakk verilmitir.

1934te kadnlara milletvekili seme ve seilme hakk verilmitir.

1934te semen ya 18den 22ye karlmtr.

1937de Atatrkn alt temel ilkesi anayasaya eklenmitir.

1945te ierii deitirilmeden dili Trkeletirilmitir.

1946da seim sistemi deitirilerek tek dereceli seim sistemine geilmitir.

MEDEN KANUNUN KABUL (17 UBAT 1926)
Osmanl Devletinde meden hukuk, slm kurallarna gre dzenlenmiti. XIX. Yzylda hazrlanan Mecellenin;
slm hukukuna dayanmas ve slm dininin kurallarn barndrmas
Laik bir meden hukuk olmamas
Yeni Trk devletinin ihtiyalarn tam olarak karlayamamas
Sadece Mslman kesime uyguland iin patrikhanenin birtakm hukuk yetkilerini devam ettirmesine yol amas gibi nedenlere
bal olarak Laik bir meden hukuk oluturulmas ihtiyac domutur.
8 Nisan 1924te slm hukukuna gre hkm veren Kadlk messesi kaldrlarak mahkemeler birletirilmitir.
17 ubat 1926da ise svire Meden Kanunu rnek alnarak Trk Meden Kanunu kabul edilmi, 4 Ekim 1926da yrrle
girmitir.
Meden Kanunun svireden alnmasnn en nemli sebebi, Avrupadaki en yeni ve en ada meden kanun olmasdr.
E M A - Bu kodlama ahs Hukuku-Eya Hukuku-Medeni Hukuk-Aile Hukuku olarak Medeni Kanunla
dzenlenmitir.
MEDEN KANUNLA
Laik ve ada bir hukuk sisteminin temelleri atlmtr.
Trkiyede hukuk birlii salanmtr.
Evlilik devlet denetimine alnarak resm nikh zorunlu hale getirilmitir.
Evlilikte tek elilik zorunlu hale getirilmitir.
Kadn-erkek arasnda toplumsal ve mal alanlarda eitlik salanmtr.
Boanma hakk kadna da tannmtr.
ahitlikte erkekle kadn eit konuma getirilmitir.
Reit yataki kiilere din seme zgrl getirilmitir.
Aile birlii devlet gvencesi altna alnmtr.
Kadnlara istedii meslee girebilme hakk tannmtr.
Mirasta kz ve erkek ocuklar arasnda eit paylam salanmtr.
Anneye de ocuun velyetini alma hakk tannmtr.
Aznlklar da bu kanuna tbi olmu, bylece patrikhanenin mahkeme kurma yetkisi sona ermitir. (patrikhanenin dnyev
yetkileri elinden alnmtr.)
Meden Kanunla sadece toplumsal alanda kadn-erkek eitlii salanmtr. Kadnlara siyas hak (seme ve seilme)
verilmemitir.
Ayrca, Trk kadn kendi soyadn kullanabilme hakk ile evlilikte edinilen mallara ortaklk hakkn ancak 2002 ylnda
elde edebilmitir. Bu nedenle, 1926 tarihli Meden Kanun bu yenilikleri kapsamamaktadr.

114

AVRUPA HUKUK SSTEMNDEN YARARLANILMASI

1926da talyadan Ceza Kanunu alnmtr.

1926da svireden Ticaret Kanunu alnmtr.
1926da svireden Borlar Kanunu alnmtr.
1927de svireden Hukuk Usul Muhakemeleri Kanunu alnmtr.
1929da Almanyadan Ceza Muhakemeleri Kanunu alnmtr.
1929da Almanyadan Deniz Ticareti Kanunu alnmtr.
1929da Fransadan dare Hukuku alnmtr.
1932de svireden cr flas Kanunu alnmtr.
KADINLARA SYAS HAKLAR VERLMES

Meden Kanunun kabul ile sosyal yaamda kadn-erkek eitlii salanm, ancak kadnlara herhangi bir siyas hak verilmemiti.
Bu yzden siyas yaamda kadnlara da eitli haklar verilerek, onlarn ynetime katlmalar ve bylece ulusal egemenlik
anlaynn tam olarak yerlemesi amalanmtr.
Belediye seimlerinde seme ve seilme hakk

Kadnlarn belediye seimlerinde seme ve aday olma hakk 3 Nisan 1930'da Belediye Kanunu'nun kabul edilmesiyle tannd.
Kadnlarn katld ilk belediye seimleri

Kadnlar siyasal haklarn ilk kez 1930 ylndaki Belediye seimlerinde kullandlar. Seimler, Eyll bandan Ekimin 20sine
kadar srd. ehir meclislerine girebilen kadnlar arasnda zmir seimlerinde Cumhuriyet Halk Frkas (CHF)nn iki kadn aday
olan Hasane Nalan ve Benal Nevzat Hanmlar ile, stanbul seimlerinde CHF aday olan Rana Sani Yaver (Eminn), Seniye
smail Hanm (Beykoz), Aye Remzi Hanm (Beyolu), Nakiye (Beyolu), Latife Bekir (Beyolu) Hanmlar vardr.
Ky muhtar seme ve seilme hakk

Ky Kanunu'nun 20. Maddesinin deitirilmesine dair 26 Ekim 1933 tarihli ve 2329 sayl kanunun karlmasyla; kadnlarn ky
muhtar ve heyetlerine seilme hakk tannd.
lk kadn muhtarn seimi

Aydn'n ine ilesine bal Demirdere kynde (Bugnk Karpuzlu ilesi) yaklak 500 oy alarak seimi kazanan Gl Esin,
Trkiye Cumhuriyetinin ilk kadn muhtar oldu.
Milletvekili seme ve seilme hakk

Trkiyedeki kadnlar milletvekili olabilmek iin ilk adm 1923te atmlard. Bu adm, kadnlarn 1923 ylnda Nezihe Muhiddin
nderliinde ilk kadn partisi Kadnlar Halk Frkasn kurma isteidir. Fakat 1909 Seim Kanunu sebebiyle bu parti kurma
giriimi, Kadnlar Halk Frkasnn Trk Kadnlar Birlii adl dernee dnmesi ile sonulanmt.

1924 anayasas hazrlanrken kadnlarn milletvekili seme ve seilme hakkna sahip olmas gndeme geldi ancak TBMM genel
kurulunda bu haklarn yalnzca erkeklere tannmas fikri ar bastndan kadnlar siyasal haklar salayamadlar.

Gerekli yasal deiiklik 1934 ylnda Babakan smet nn ve 191 milletvekilinin sunduu Anayasa ve Seim Kanununda
deiiklik yaplmasn ngren yasa nerisi sonucu gerekleti. neri, 5 Aralk 1934te Mecliste grld. Yaplan oylamada,
317 yeli Meclis'te, oylamaya katlan 258 milletvekilinin tamamnn oyuyla deiiklik nerisi kabul edildi. Anayasann 10. ve 11.
Maddeleri deitirilerek her kadna 22 yanda seme, 30 yanda seilme hakk verildi. Bu anayasa deiiklikleri erevesinde
ntibah- Mebusan Kanunu (Milletvekili Seimi Kanunu)nda 11 Aralk 1934de yaplan deiiklikler sonucu anayasada tannan
haklar seim kanunuyla da dzenlendi.

Yasann kmasnn ardndan 7 Aralk 1934te, Trk Kadnlar Birlii stanbulda Beyazt Meydannda byk bir kutlama mitingi
ve Beyazttan Taksime bir yry dzenledi.
Kadnlarn katld ilk genel seimler

Kadnlarn katld ilk genel seimleri, 8 ubat 1935 ylnda yaplan TBMM 5. dnem seimleridir. Bu seimlerde 17 kadn
milletvekili T.B.M.Mye girdi. 1936 yl banda boalan milletvekillikleri iin yaplan ara seimnde emekli retmen Hatice
zgenelin ankr milletvekili olarak seilmesiyle meclisteki kadn milletvekili says 18e kt
ETM VE KLTR ALANINDA YAPILAN NKILPLAR
Tevhid-i Tedrisat Kanunu 3 Mart 1924
Medreselerin Kapatlmas 11 Mart 1924
Maarif Tekilt Hakknda Kanun 2 Mart 1926
Yeni Trk Harflerinin Kabul 1 Kasm 1928
Millet Mekteplerinin Almas 24 Kasm 1928
Trk Tarih Kurumunun Almas 15 Nisan 1931
Halkevlerinin Almas 19 ubat 1932
Trk Dil Kurumunun Almas 12 Temmuz 1932
Eitim, Kltr ve Sanat Alanndaki Dier almalar 1923-1937
Osmanl Devletinde eitim sbyan mekteplerinde balar, ardndan bu eitim medreselerde devam ederdi. Eitim sisteminin
modern ve ada bir yapda olmamas eitim alannda kkl yeniliklerin yaplmasn bir bakma zorunlu klmtr.

115

ETM VE KLTR ALANINDA NKILPLARIN YAPILMASINDA;

Eitim-retim kurumlarnda birliin salanmak istenmesi

Eitimde frsat eitliinin salanmak istenmesi
Eitimi kolaylatrma ve yaygnlatrma dncesi etkili olmutur.
Mill bilin oluturma fikri
Osmanl eitim sisteminin laik ve ada olmamas

TEVHD- TEDRSAT KANUNU (RETM BRL YASASI) (3 MART 1924)

Dnemin Mill Eitim Bakan Hseyin Vsf nar ile elli arkadann hazrlad bir nerge ile Mart 1924te TBMMde kabul
edilmitir.
Bu kanunla; lkedeki eitim kargaasna son vermek, lkede kltr birlii salamak ve mill ve laik deerler tayan bir eitim
sistemi kurmak amalanmtr.
retimin Birletirilmesi Yasas olarak da bilinen bu kanunla, Trkiyedeki btn okullar Maarif (Mill Eitim)
Bakanlna balanmtr. Bylece;
Eitim-retimde ikilie son verilmitir.
Trkiyede eitim-retim birlii salanmtr.
Ulusal, laik ve ada eitimin temelleri atlmtr.
lkretimin zorunlu ve parasz olaca belirtilmitir.
Mill kltr birliinin salanmas iin ortam hazrlanmtr.
Din esaslara dayal eitim anlay terk edilmitir.
Aznlk okullar ve yabanc okullar devlet denetimi altna alnmtr.
eriye ve Evkaf Vekletinin btesine ayrlan eitim pay Maarif Bakanlna devredilmitir.
MEDRESELERN KAPATILMASI (11 MART 1924)
Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile dinin eitim zerindeki etkisine son verildii iin bu kanun gereince dnemin Mill Eitim Bakan
Vsf narn 11 Mart 1924 tarihli genelgesiyle medreseler kapatlmtr.
Medreselerin kapatlmas zerine, din adam yetitirmek ve bu ihtiyac karlamak iin mam Hatip Okullar ve Darl-fnna
bal lhiyat Fakltesi almtr.
Medreselerin kapatlmas ile;
Eitim-retimde ikilik ortadan kaldrlmtr.
Eitimde laikleme ve millleme sreci hzlanmtr.
MAARF TEKLTI HAKKINDA KANUN (2 MART 1926)
o 2 Mart 1926da karlan bu kanunla; Tevhid-i Tedrisat Kanununun altnda eitim ileri dzenlenerek mfredat programlar
yenilenmi ve aa uygun hale getirilmitir. Maarif Tekiltna Dair Kanun ile;
Devletin izni olmadan okul almas yasaklanm, bugnk modern eitim sisteminin temelleri atlmtr. (Karma Eitim
Sistemine geilmitir.)
Eitimde frsat eitlii n planda tutularak, retimin parasz olduu kabul edilmi, bu ynyle halk devlet anlayna hizmet
edilmitir.
Okul programlar yeniden dzenlenmi, ABDli uzman John Deweyin grlerinden yararlanlmtr.
Yabanc okullardaki Tarih, Corafya, Trke ve Felsefe derslerinin Trk retmenler tarafndan okutulmas kararlatrlmtr.
Yabanc okullarn Trk mfettilerce denetlenmesi karara balanmtr.
1926 tarihli Maarif Tekiltna Dair Kanunda belirlenen orta retim kurumlar arasnda ise unlar vardr:
Liseler
Orta Mektepler
lk Muallim Mektepleri
Ky Muallim Mektepleri
Cumhuriyet dnemi eitim sisteminde okullardaki tefti hizmetlerine dayanak oluturan ilk yasal dzenleme, 1923te kabul edilen
Maarif Mfettileri Talimatnamesi ile lk Tedrisat Mfettilerinin Vazifelerine Dair Talimatnamedir.
YEN TRK HARFLERNN KABUL (1 KASIM 1928)
Cumhuriyetin ilk yllarnda gerekletirilen en nemli devrimlerden biri de, kukusuz Yeni Trk Harflerinin kabul edilmesidir.
Bu konuyla ilgili olarak II. Merutiyet dneminde birtakm almalar yaplmsa da herhangi bir baar salanamamtr.
te yandan bu konu ilk kez 17 ubat-4 Mart 1923 tarihleri arasnda toplanan zmir ktisat Kongresinde gndeme gelmi, ancak
gndem d olduu gerekesiyle ileme konulmamtr.
Sonusuz kalan bu giriimlerden sonra, Mustafa Kemal Atatrkn 8 Austos 1928 tarihinde stanbul Sarayburnu Parkndaki
gazinoda yapt bir konuma, lke genelinde harf seferberliinin balamasn salamtr.
Bu gelimelerin sonucu olarak 1 Kasm 1928 tarihinde Trk Harf Devrimi yaplm, Trk Harflerinin Kabul ve Tatbiki
Hakknda Kanun TBMMde kabul edilmitir.
YEN TRK HARFLERNN KABULNDE;
Okuma-yazmann ayrcalk olmaktan karlmak istenmesi
Arapann yazm ve teknik olarak karmak olmas
Arap harflerinin Trkenin ses yapsna uymamas
Okuma-yazmay kolaylatrmak ve okur-yazar orann arttrmak
Bat kltr ile btnlemek dnceleri etkili olmutur.
Rusyann Orta Asya Trklerine uygulad asimile politikas

116

YEN TRK HARFLERNN KABUL EDLMESYLE DE;

Bat dnyas ile btnleme sreci hzlanmtr.
Konuma dili ile yaz dili arasndaki uyumsuzluk giderilmitir.
Okuma-yazma oran ve kltr seviyesi artmtr.
Avrupadaki bilim ve teknolojideki ilerlemelerin takip edilmesi kolaylamtr.
Bat dillerinden tercmeler kolaylam ve artmtr.
Baslan kitap says artmtr.
Trkiyede Latin harfleriyle karlan ilk gazete Mardin Gazetesidir. (1928)
MLLET MEKTEPLERNN AILMASI (24 KASIM 1928)
Millet Mekteplerinin almasndaki temel ama, yeni harflerin ksa srede tm halka retilmesi ve okur-yazar orannn
arttrlmak istenmesidir.
Bu amala 24 Kasm 1928de Millet Mektepleri Talimatnamesi hazrlanmtr. Bu talimatname ile 14-45 ya arasndaki her
Trk vatandann bu mekteplere devam etmesi zorunlu tutulmutur.
Ayrca Mustafa Kemal bu talimatname ile Baretmen seilmi; Kayseri, Tekirda, Bursa, anakkale, Eceabat, Gelibolu,
Sinop, Samsun, Turhal, Tokat, Sivas ve Amasyay kapsayan ok uzun bir yurt gezisine karak yeni harfleri bizzat halka
retmek iin almtr.
Millet Mektepleri, btn yurtta balayan okuma-yazma seferberliinin bir sonucu olarak 1 Ocak 1929 tarihinden itibaren
almaya balamtr.
TRK TARH KURUMUNUN AILMASI (15 NSAN 1931)
Trk Devriminin genel amacn ada uygarlk dzeyine ulamak, hatta ulusal kltr dzeyin zerine karmak olarak
saptayan Mustafa Kemal, bu dncesini gerekletirmek iin Trk tarihinin aratrlmasna da byk nem vermitir.

Bu amala 15 Nisan 1931de Trk Tarihi Tetkik Cemiyetini (1935te Trk Tarih Kurumu adn almtr.) kurmu ve bu
konuda ok nemli bir adm atmtr.
Kurumun ilk bakan Tevfik Bykloludur. (1931-1932)
Trk Tarih Kurumunun kurulmasnda;

Anadolu ve Orta Asyadaki Trk topluluklarnn tarihini aydnlatmak

mmeti tarih anlay yerine mill tarih anlayn geerli klmak

Trklerin sar rktan olmadn ortaya koymak

Trk toplumunda mill bilin oluturmak dnceleri etkili olmutur.

Trk Tarih Kurumu bnyesinde;
1931 ylnda liseler iin 4 ciltlik bir Genel Tarih kitab hazrlanmtr.
Mustafa Kemal Atatrk, liseler iin hazrlanan bu tarih kitabn bizzat incelemi, kitapta Hz. Muhammedin Hayat ve
Savalar ile ilgili blm yeterli grmeyerek bu blm kendisi tekrar kaleme almtr.
9 Temmuz 1932de Trk Tarih Kurumunun ilk bilimsel kurultay yaplm, bu I. Tarih Kongresinde Trk Tarih Tezi
ortaya atlmtr.
Bu tezle; ulusal anlayta bir tarih grnn egemen klnmas, Trk uygarlnn tarihin en eski uygarlklarndan biri olduunun
kantlanmas, Anadolu zerindeki birtakm tarihsel iddialarn aslszlnn ispatlanmas ve Trklerin kkeninin Orta Asya
olduunun gsterilmesi amalanmtr.
1933te Anadoludaki kalntlar inceleyerek yurdumuzun tarih ncesi dnemini aydnlatmak amacyla, Cumhuriyet tarihinin ilk
arkeolojik kazsn Ahlatlbelde gerekletirmitir. (Kaz Bakan Dr. Hamit Zbeyr Koaydr.)
1935in ilk kazsn ise kendi paras ve elemanlaryla Alacahykte yaplmtr.
1937 ylnda II. Tarih Kongresi toplanm, bu kongreye yabanc bilim adamlar da katlmtr.
Atatrk, vasiyeti zerine mal varlnn bir ksmn TTKya balamtr.
Prof. Dr. Afet nan, Trkiye Cumhuriyetinin ilk Trk kadn tarihisidir.
HALKEVLERNN AILMASI (19 UBAT 1932)
Mustafa Kemal Atatrkn nclnde, inklplar halka retmek ve halkn kltrel geliimine katk salamak amacyla 19
ubat 1932de almtr.
lk dnemlerde toplam 14 merkezde alan Halkevleri, 1912de kurulup 1931de kapatlan Trk Ocaklarnn yerini almtr.
Atatrk Dneminde alan Halkevlerinin sunduu balca hizmetler ise unlardr;
Okuma-yazma retmek iin kurslar dzenlenmitir.
Yresel deerleri tantmak amal dergi yaymlanmtr. (lk Dergisi)
Diki, nak gibi eitli beceri kurslar dzenlenmitir.
Salk kurallarnn retilmesi ve uygulamas salanmtr.
Yaygn halk okulu hizmeti grmtr.
Sanat, edebiyat, mzik, dans, tiyatro, spor, sosyal yardm, ktphane, kurs vb. pek ok konuda halkn kltrel geliimine katk
salamtr.
1932-1951 yllar arasnda etkin olarak varlk gsteren Halkevleri, 1951de Adnan Menderes tarafndan kapatlmtr.
TRK DL KURUMUNUN AILMASI (12 TEMMUZ 1932)
Mustafa Kemal, Trkeyi ulusallamay salayan etkenlerden biri olarak grm ve bu konuda almalar yaplmasn istemitir.
Bu amala 12 Temmuz 1932de Trk Dili Tetkik Cemiyetini (1936da Trk Dil Kurumu adn almtr.) kurmu ve bu
konuda da ok nemli bir adm atmtr.
Kurumun ilk bakan Smih Rfat Horozcudur. (1932)

117

Trk Dil Kurumunun almasnda;

Trkeyi yabanc dillerin boyunduruundan kurtarmak
Aydn dili ile halk dili arasndaki farkllklar gidermek
Trkenin zenginliini ortaya karmak
Trkeyi zenginletirmek ve gzelletirmek
Toplumsal anlama ve btnlemeyi salamak
Trkeyi bilim ve kltr dili dzeyine ykseltmek dnceleri etkili olmutur.
Trk Dil Kurumu bnyesinde;
26 Eyll-5 Ekim 1932 tarihleri arasnda Atatrkn bakanlnda Dolmabahe Saraynda I. Trk Dil Kurultay toplanmtr.
Atatrkn 26 Eyll 1932de gerekletirdii I. Dil Kurultaynn yl dnmleri, her yl 26 Eyllde Dil Bayram olarak
kutlanmaktadr.
1932 ylnda Trk afi sanat ve reklamclnn ilk temsilcilerinden hap Hulusi Grey, Atatrk'n siparii zerine yllarca
ilkokul birinci snflarnda okutulan Alfabe'nin kapan tasarlamtr.
nl bir dilbilimci ve ayn zamanda Trk Dil Kurumunun da ilk genel sekreteri olan Agop Martayan, Trkenin geliimine
ok byk katk salamtr. Bu katklarndan dolay kendisine Atatrk tarafndan Dilaar soyad verilmitir.
Mustafa Kemal Atatrk, Trk dili konusunda bizzat alm ve 1937de Trke terimlerle bir Geometri Klavuzu yazmtr.
Atatrk, vasiyeti zerine mal varlnn bir ksmn da TDKya balamtr

ETM, KLTR VE SANAT ALANINDAK DER ALIMALAR (1923-1937)

1923te Atatrkn direktifleriyle Ankara Arkeoloji Mzesi almtr.
1923te Atatrkn direktifleriyle Reit Saffet Atabinen tarafndan Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu kurulmutur.
Trkiye'de ilk bror, ilk afi, ilk turistik rehberleri ve ilk karayolu haritas bu kurum tarafndan baslmtr.
1924te Trkiyede alan retmeni yetitirmek amacyla mzik eitimi veren ilk kurum olan Msiki Muallim Mektebi
Ankarada almtr.
1924te Trkiyedeki ilk maden mhendislii okulu olan Yksek Maadin ve Sanayi Mhendis Mektebi Zonguldakta
almtr.
1924te Mzka-y Hmyun Ankaraya tanm ve Mill Savunma Bakanlna balanmtr.
1924te Topkap Saray mze hline getirilmitir.
1925te Ankarada Hukuk Mektebi almtr.
1926da Atatrk dneminde Trk ve Bat mziklerinin birlikte yrtld tek mzik eitimi kurumu olan Darl-elhan
(Name Evi/ark Evi) stanbul Belediye Konservatuarna evrilmitir.
1926da Sarayburnundaki Glhne Parknda ilk Atatrk Heykeli almtr.
1926da Konyada Asr- Atike (Mevlna) Mzesi almtr.
1926da Ankarada Gazi Eitim Enstits almtr.
1927de Sanayi-i Nefise Mektebi Gzel Sanatlar Akademisine evrilmitir.
1928de Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii kurulmutur.
1930da stanbulda Opera Cemiyeti kurulmutur.
1930da Ankara Etnografya Mzesi halka almtr. (Buras 1938-1953 yllar arasnda Atatrkn naann geici olarak
konulduu yerdir.)
1932de halkn kltrel geliimi ve eitimi iin Halkevleri almtr.
1932de Mzka-y Hmyun Cumhurbakanl Filarmoni Orkestrasna dntrlm ve Mill Eitim Bakanlna
balanmtr.
1932de smail Hakk Tongu nclnde Trkiyedeki ilk resim-i blm almtr.
1933te niversite Reformu yaplmtr.
1933te Darl-fnun stanbul niversitesine evrilmitir.
1933te Ankarada Yksek Ziraat Enstits almtr.
1934te Ayasofya Camii mzeye evrilmi, 1935te Atatrk bu mzeye bir ziyaret gerekletirmitir.
1934te Trkiyedeki ilk opera olan zsoy Operas, lkemizi ziyaret eden ran ah Rza ah Pehlev onuruna Ankara
Halkevinde sahnelenmitir.
1934te Atatrkn istei ve direktifleriyle Ahmet Adnan Saygun tarafndan, yeni Trk ulusunun douunu anlatan Tabebek
Operas bestelenmitir.
1934te mzik retmeni yetitirmek ve mzik alannda almalar yapmak iin Ankarada Mill Msiki ve Temsil Akademisi
almtr.
1934te Drl-bedyi stanbul ehir Tiyatrolarna dntrlmtr. Afife Jale Emel rol ile ilk Trk kadn tiyatro
oyuncusu olmutur.
1936da Ankara Devlet Konservatuar kurulmutur.
1936da Ankarada Dil ve Tarih Corafya Fakltesi almtr.
1936da Mlkiye Mektebi Siyasal Bilgiler Fakltesine dntrlmtr.
1937de stanbul/Dolmabahede Resim ve Heykel Mzesi almtr. Cumhuriyet dneminin ilk resim sergisi burada almtr.

118

TOPLUMSAL ALANDA YAPILAN NKILPLAR

Klk, Kyafet ve apka Kanunu 25 Kasm 1925
Tekke, Trbe ve Zviyelerin Kapatlmas 30 Kasm 1925
Mild Takvimin Kabul 1 Ocak 1926
Uluslararas Saat Sisteminin Kabul 1 Ocak 1926
Uluslararas Rakamlarn Kabul 20 Mays 1928
Uluslararas l Birimlerinin Kabul 1 Nisan 1931
Hafta Tatilinin Pazara Alnmas 27 Mays 1935
Soyad Kanununun Kabul 21 Haziran 1934
Atatrkn dnce yapsnda ve anlaynda adalama 3 alanda temel ekseni oluturmaktadr.
Bunlar;
ada Devlet
ada Uygarlk
ada Toplum
Bu nedenle Atatrk, dier pek ok alanda olduu gibi toplumsal alanda da adalamay salamak iin nemli almalar
yapmtr.

Toplumsal alanda inklplarn yaplmasnda ise;

Ayrcalksz ve kaynam bir toplum oluturulmak istenmesi
Toplumsal alanda eitliin salanmak istenmesi
Toplumsal alandaki ikiliklerin ortadan kaldrlmak istenmesi
Toplumun adalatrlmak istenmesi
Bat kltr ile uyumun salanmak istenmesi
KILIK-KIYAFET VE APKA KANUNU (25 KASIM 1925)
Osmanl Devletinde yaayan vatandalar arasnda kyafet konusunda birlik yoktu. Nitekim aydnlar Bat tarz giyinmekle birlikte
fes giyiyor, Mslman ve Hristiyan din adamlar ise din kyafetlerle dolayordu.
Mustafa Kemalin nclnde; toplumu ada bir grnme kavuturmak, klkkyafet alannda karkl nlemek, Bat ile
btnlemek ve kyafet konusunda toplumda birlik salamak amacyla almalara balanmtr.
lk olarak 25 Kasm 1925te apka Giyilmesi Hakknda Kanun kabul edilmi, erkeklerin fes, kalpak, kavuk giymeleri
yasaklanarak apka giyilmesi zorunlu klnmtr.
apka Kanunu ile sadece erkeklerin apka giymesi zorunlu hale getirilmi, kadnlarla ilgili herhangi bir dzenleme
yaplmamtr. Ancak Atatrk, adalama adm olarak ei Latife Hanm modern tarzda giydirerek rnek olmaya almtr.
Mustafa Kemal Atatrk, ada bir toplum iin son derece nemli bir unsur olan klk-kyafet konusunda da nclk etmi ve ilk
olarak Kastamonuda, daha sonra da neboluda halk apka takarak selamlamtr.
Kastamonuda fes ve sar eletiren Atatrk, Fikrimiz, zihniyetimiz tepeden trnaa kadar meden olacaktr. Medeniyet yle
bir atetir ki, ona kaytsz kalanlar yakar ve mahveder. demitir.
3 Aralk 1934 tarihinde karlan bir yasayla, yetkili olmayanlarn sark ya da dinsel kyafet giymeleri de yasaklanm, din
adamlarnn da sadece ibadet yerlerinde ve trenlerde din kyafet giymelerine izin verilmitir. Bu dzenlemeden Diyanet leri
Bakan, patrik ve hahamba muaf tutulmutur. Bu kanun, toplumsal yaamda bir anlamda laiklemeyi amalamtr.
25 Kasm 1925te kabul edilen apka Kanunu ve takip eden uygulamalar ile;
Toplum ada bir grnme kavumutur.
Kyafet karmaasna ve ikiliklere son verilmitir.
Kyafet konusunda sosyal eitsizlikler nlenerek Halklk ilkesinin, din kyafet uygulamasna son verilerek de Laiklik
ilkesinin gelimesi salanmtr.
TEKKE, TRBE VE ZVYELERN KAPATILMASI (30 KASIM 1925)
Anadolunun Trklemesine ve Osmanl Devletinin kuruluuna ok nemli katklar salayan bu dinsel kurumlar, Cumhuriyet
dneminde amalarndan tamamen sapmtr. Nitekim rejime ve yaplan inklplara kar olanlarn barnma merkezi haline
gelmiler ve dini smr arac olarak kullanmlardr.
Cumhurbakan Mustafa Kemal, 30 Austos 1925teki nl Kastamonu sylevinde "llerden medet ummak, meden bir
cemiyet iin indir (lekedir). Efendiler ve ey millet! Biliniz ki Trkiye Cumhuriyeti eyhler, derviler, mritler ve meczuplar
memleketi olamaz. En doru, en hakiki tarikat medeniyet tarikatdr." szleriyle tm yurtta tekke ve zviyelerin kapatlacann
iaretini vermitir.
30 Kasm 1925te Konya Milletvekili Refik Koraltan ve be arkadann nerisiyle meclise sunulup kabul edilen Tekke ve
Zviyeler ile Trbelerin Seddine ve Trbedarlar ile Baz Unvanlarn Men ve lgasna Dair Kanun ile;
Toplumun adalamas ve laiklemesi yolunda ok nemli bir adm atlmtr.
Toplumu dnce olarak adalatrmaya ynelik hareket edilmitir.
Ayrca eyhlik, dervilik, mritlik, dedelik, seyitlik, elebilik, babalk, falclk, byclk, frklk ve muskaclk gibi eylem,
unvan ve sfatlarn kullanlmas ile bu unvanlarla ilgili kyafetlerin giyilmesi yasaklanmtr.
Bu kanunun uygulanmas esnasnda, tarihe ml olmu; din, ilm ve siyas liderlerin mezarlarna dokunulmamtr. (Yavuz Sultan
Selim, Fatih Sultan Mehmet vb.)

119

TAKVM, SAAT, RAKAM, L BRMLER VE HAFTA SONU TATLNDE YAPILAN DEKLKLER (1926-1935)
Mustafa Kemal Atatrk, Trk devletinin ve toplumunun uluslararas alanda Avrupa medeniyetiyle uyum ierisinde olmasna son
derece zen gstermitir. Bu amala toplumsal alanda yaplan inklplarn temel k noktas Bat medeniyeti olmutur.
MLD TAKVMN KABUL (1 OCAK 1926)
Osmanl Devletinde sosyal yaamda Hicr Takvim mal ilerde ise Rum Takvim kullanlyordu. Bu durum da, Bat ile ilikilerde
karklklara neden oluyordu.
Bunu nlemek iin 25 Aralk 1925te Mild Takvim kabul edilerek Bat dnyasyla uyumsuzluklara son verilmitir.
1 Ocak 1926dan itibaren Milad Takvimin kullanlmaya balanmasyla bu alanda birliktelik salanmtr.
ULUSLARARASI SAAT SSTEMNN KABUL (1 OCAK 1926)
26 Aralk 1925te kabul edilen kanun ile alaturka saat denilen ve yaz-k gnein batn 12:00 olarak kabul eden ezan ve
vasat sistem kaldrlarak uluslararas saat usul uygulanmaya balamtr.
Uluslararas saat sistemi de 1 Ocak 1926dan itibaren uygulamaya balanm ve bu konuda da Avrupa ile uyum sreci
hzlanmtr.
ULUSLARARASI RAKAMLARIN KABUL (20 MAYIS 1928)
Osmanl Devletinde harflerde olduu gibi Arap rakamlar kullanyordu. Ancak bu durum Batl lkelerle olan uluslararas sosyal
ve ekonomik ilikilerde sorun yaratyordu. Bu sorunu nlemek iin 20 Mays 1928de uluslararas rakamlar kabul edilmitir.
ULUSLARARASI L BRMLERNN KABUL (1 NSAN 1931)
Osmanl dneminde kullanlan dirhem, okka, endaze, arn gibi eski l birimleri standart deildi ve uygulamalarda karklk
yaratyordu.
Bunu nlemek iin 1 Nisan 1931de karlan bir kanunla Batya uygun olarak onlu sisteme gre dzenlenmi litre, kg, metre
gibi modern l birimleri kullanlmaya balanmtr. Bylece l birimlerindeki ikilikler ortadan kaldrlm, uygulamalarda
birlik salanmtr.
HAFTA TATLNN PAZARA ALINMASI (1 HAZRAN 1935)
Cumhuriyetin ilk yllarnda Osmanllarda olduu gibi hafta tatili Cuma gn olarak srdrlmtr. Bu durum Pazar gn tatil
yapan Avrupa lkeleri ile ilikilerde sorunlara yol amtr. Ayrca lkedeki gayr-i mslimlerin kendi kutsal gnlerinde tatil
yapmalar da karklklara neden olmutur.
Tm bu karlklar ve sorunlar gidermek iin 1 Haziran 1935te kabul edilen bir yasa ile hafta tatili Pazar gn olarak kabul
edilmitir.

Takvim, saat, rakam, l birimleri ve hafta sonu tatili gibi konularda deiiklikler yaplmasnda temel ama; Batl devletlerle
uluslararas ilikileri kolaylatrmak, toplumsal yaamdaki baz uygulamalarda birlik salamak, Avrupa ile olan ticar ve mal
konulardaki karklklar gidermek ve Bat uygarl ile btnlemektir.
Hafta tatilinin Pazar gnne alnmasn salayan 1935te karlan Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Kanununda bayram ve
dier tatil gnleriyle de ilgili dzenleme yaplmtr.
SOYADI KANUNUNUN KABUL (21 HAZRAN 1934)
Osmanl Devletinde yaayan vatandalar arasnda soyad zorunluluu yoktu. Baba ad, doum yeri ve lakaplar ile ayrt
ediliyordu. Bu durum sosyal yaamda ve resm ilemlerde (askerlik, miras, eitim, evlilik vb.) karklklara neden oluyordu.
Bu sorunlar nlemek amacyla 21 Haziran 1934te Soyad Kanunu karlmtr. Bu kanunla herkesin ilk isminin dnda bir
soyad tamas zorunlu hale getirilmitir.
Ayrca yine bu kanunla;
Osmanl sosyal yapsn devam ettiren eski unvanlar kaldrlmtr. (Hac, Hafz, Hoca, Molla, Bey, Aa, Efendi, Paa, Zde,
Hazret)
Osmanldan kalan rtbe, nian ve madalyalar tamak yasaklanmtr.
Alnacak soyadlarn Trke olmas, ayrcalk belirtmemesi, genel ahlka aykr ve gln olmamas kararlatrlmtr.
Toplumsal ve ekonomik alanlarda yaanan karklklara ve snfsal ayrcalklara son verilerek Halklk ilkesinin gelimesi
salanmtr.
Dinsel unvanlarn kullanlmasna son verilerek de dolayl olarak Laiklik ilkesinin gelimesi salanmtr.
24 Kasm 1934te kabul edilen bir kanunla Mustafa Kemale ATATRK soyad verilmi, 17 Aralk 1934de karlan bir
yasayla da ATATRK soyadnn bir bakas tarafndan kullanlmas yasaklanmtr.
Mustafa Kemale Atatrk soyadnn verilmesini, Naim HazmONAT Konya Mebusu ve Edebiyet Hocas nermitir.

120

EKONOM ALANINDA YAPILAN ALIMALAR

Yeni Trk devletinin Kurtulu Savanda sonra ncelik verdii konularn banda ekonomik kalknma gelmektedir. Nitekim bu
konuya ilikin Atatrk, Siyas, asker zaferler ne kadar byk olurlarsa olsunlar, ekonomik zaferlerle talandrlmazlarsa
meydana gelen zaferler devam edemez, az zamanda sner. demitir.
Bu ilke dorultusunda Mill Mcadelenin kazanlmasndan sonra ekonomik alanda kalknma iin pek ok inklp
gerekletirilmitir.
Bu inklplarla;
Ekonominin bamszln salamak
lkede sanayinin kurulmasn salamak
Mill Ekonomi ilkesini hayata geirmek.
Yabanclarn elindeki iletmeleri millletirmek
zel sektr glendirerek ekonomiyi kalkndrmak
Bu hedefleri gerekletirmek, Mill Ekonomiyi oluturmak ve ekonomik hedefleri belirlemek iin 17 ubat 1923te zmir ktisat
Kongresi dzenlenmitir.
1) ZMR KTSAT KONGRES (17 UBAT 1923)
Kongrenin temel amac, Trkiyenin ekonomik kalknmadaki hedeflerini, izleyecei pln ve Mill (Bamsz) Ekonominin
temel ilkelerini saptamaktr.
Kongrenin bakanln Kzm Karabekir yapmtr.
Kongre yeri olarak zmirin seilmesinde zmirin;
Trkiyenin en nemli ihracat limanlarndan biri olmas
Trkiyenin en nemli ticaret merkezlerinden biri olmas.
Kurtulu Savann noktaland yer olmas
Kongreye; ifti, sanayici, tccar ve ii kesimin temsilcilerinden toplam 1135 kii katlmtr. Katlmn, ekonominin her
alanndan olmas kongrenin halk ynn ortaya koymaktadr.
Kongrede Mill Ekonomi ilkesi benimsenmi ve Misak- ktisad (Ekonomi And) kararlar kabul edilmitir. Misk- ktisad
ile ekonomik kalknmann ulusal bamszlmzn iinde kendi kaynaklarmzla gerekletirilecei belirtilmitir. Kongrede
alnan kararlar dorultusunda tarm, ticaret ve sanayi alanlarnda da ok nemli almalar yaplmtr.
2) MSK-I KTSAD KARARLARI
Hammaddesi yurt iinde bulunan sanayi dallar kurulmaldr.
Yerli sanayinin gelimesi iin gmrklerde nlemler alnmaldr.
Yabanc tekellerinden kanlmaldr.
Demiryolu yapmna nem verilmelidir.
Sanayinin geliimi iin zel Sektr desteklenmelidir.
Ticaretin gelimesi iin bir banka kurulmaldr.
Vergi sisteminde deiiklikler yaplmal, aar vergisi kaldrlmaldr.
ilere sendika ve grev hakk tannmaldr.
Kabotaj hakkmz kullanlmaldr.
Kk imalttan hzl bir ekilde fabrikalara geilmelidir.
Anonim irketlerin kurulmas kolaylatrlmaldr.
zmir ktisat Kongresinde ilk kez harf inklbnn yaplmas gndeme gelmi, ancak kabul edilmemitir. Buna ramen kongrede
Okuma Bayram kabul edilmitir.
zmir ktisat Kongresi dorultusunda;
1924te Trkiye Bankas kurulmutur.
1925te Ticaret ve Sanayi Odalar Kanunu karlmtr.
9 Aralk 1925te Yerli Kumatan Elbise Giyilmesine Dair Kanun karlmtr. Bu kanunla; da bamlln azaltlmas,
yerli retimin desteklenmesi ve sanayilemenin abuklatrlmas durumlarna az da olsa katk salamtr.
1927de Tevik-i Sanayi Kanunu karlmtr.
TARIM ALANINDA YAPILAN ALIMALAR
Ekoniminin temeli olan tarm alannda dzenleme yaplarak kylnn durumunun dzeltilmesi gerekli grlm ve Kyclk
Siyaseti uygulanmtr. Buna gre; kyl ar vergi yknden kurtarlacak, madd ynden desteklenecek, topra olmayan
kyllere toprak verilecek ve kyllerin elindeki retim imknlar arttrlacaktr.
1) Tarm Sektrn Destekleyen Bankalar
1924te Manisa-Akhisarda Trkiye Ttncler Bankas kurulmutur.
Osmanl Devleti dneminde (1888) alan Ziraat Bankas gelitirilmi, sermaye ve ube miktar ile imknlar artrlmtr.
2) Tarm Sektryle lgili Dier almalar
1925te aar vergisi kaldrlm, yerine daha az miktarda arazi vergisi getirilmitir. Bylece kylnn zerindeki ar vergi yk
ortadan kaldrlmtr.
1925te yabanclarn elindeki ttn iletme hakk satn alnarak Ttn Reji daresine son verilmitir.
1925te bilimsel tarm metotlarn ve modern tarm aletlerinin renilmesini salamak amacyla Atatrk Orman iftlii
almtr.
1925te ilk tohum slah istasyonu Islah- Buzr adyla Eskiehirde almtr.

121

 1928de iftinin kredi, makine, tohumluk rn vb. ihtiyalarnn daha ucuza karlanmas amacyla Tarm Kredi Kooperatifleri
kurulmutur.
1929da topraksz kylye toprak datlmasn ngren Toprak Reformu Kanunu karlmsa da istenilen baar elde
edilememitir.
1932de iftinin ihtiyalarn karlamak iin Zira Donatm Kurumu almtr.
1933te bu alanda uzman yetitirmek iin Yksek Ziraat Enstits kurulmutur.
1937de gnmz Tarm letmeleri Genel Mdrlnn temelini oluturan Ziraat Kombinalar almtr.
1937de Urfa'da Ceylanpnar Devlet retme iftlii almtr.
1938de Giresun'da fndk tarmna ynelik Fiskobirlik kurulmutur.
1938de sermayesi devlete ait olan Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) almtr.
TCARET ALANINDA YAPILAN ALIMALAR
Ticaret Sektrn Destekleyen Bankalar
26 Austos 1924te Atatrkn giriimiyle Trkiye Cumhuriyetinin ilk zel bankas olan Bankas kurulmutur. lk ulusal
ticaret bankas olan Bankasnn almas ile, zel sektre kredi destei salama ve ticareti canlandrma hedeflenmitir.
Bankasnn ilk genel mdr Cell Bayardr. Atatrk, Kurtulu Savanda Trk halknn ihtiyalar iin Hindistan
Mslmanlarnn gnderdii 250.000 TLlik para yardmn, bankann ilk sermayesi olarak bu kuruma balamtr.
Bankas 1927 ylnda tibar- Mill Bankas ile birlemi, 1928 ylnda Trkiyede ilk kumbara uygulamasn balatm ve
1932de de ilk kez yurt dnda ube amtr.
1927de Eskiehir Bankas (Esbank) kurulmutur.
1928de Egebank zmirde yresel bir banka olarak kurulmutur.
1930da Merkez Bankas kurulmu, 3 Ekim 1931de faaliyete balamtr. Merkez Bankasnn almasndaki temel ama; Trk
parasn dzenlemek ve korumaktr. Mill Para Politikasn izleyen Merkez Bankas, ulusal bankalara destek olmu ve daha
nce Osmanl Bankasna ait olan kt para kartma yetkisini stlenmitir.
1933te esnaf ve sanatkrn kredi ihtiyacn karlamak iin Halk Bankas kurulmutur.
Bir kamu bankas olan Halk Bankas, kaynak yetersizlii nedeniyle ancak 1938 ylnda faaliyete geebilmitir.
1933te Zonguldak Yatrm Bankas kurulmutur.
1933te Kayseri Mill ktisat Bankas kurulmutur.
1933te yerel ynetimlere (belediye) finans yardm iin ller Bankas kurulmutur.
1937de deniz ticaretini ve filolar desteklemek amacyla Denizbank kurulmutur.
Ticaret Sektryle lgili Dier almalar
1923 Lozan Bar Antlamas ile kapitlasyonlar kaldrlm ve ekonomik bamszlk yolunda ok nemli bir adm atmtr.
1924te Glckte ilk tersane nitesi kurulmutur.
Ticareti gelitirmek iin karayolu ve demiryolu yapmna hz verilmitir.
Yabanclara ait demiryollar ve ticaret iletmeleri satn alnmtr.
1925te stanbul'da Liman leri nhisar (Tekeli) kurulmutur.
1 Temmuz 1926da kabul edilen Kabotaj Kanunu ile karasularmzda yolcu ve yk tama hakk ile nemli limanlarn iletme
hakk sadece Trk gemicilere verilmitir.
Bu kanunla kapitlasyonlarn izi tamamen silinmi ve ticaret filolar gelimitir.
1927de Trkiye Cumhuriyetinin ilk kt paras tedavle karlmtr.
1929da yerli tccar korumak iin Gmrk Tarife Kanunu deitirilmi ve ilk kez gmrk tarifeleri artrlmtr.
1929da Deniz Ticaret Kanunu kabul edilmitir.
1930da Merkez Bankasnn almasna bal olarak Trk Parasn Koruma Kanunu kartlm, bylece Trk parasnn deeri
korunmaya allmtr.
1936da zmir Enternasyonal Fuar almtr.
SANAY ALANINDA YAPILAN ALIMALAR

Atatrk dneminde, ekonomik kalknma amal sanayilemeye son derece nem verilmitir. Bu sektr desteklemek iin bankalar
kurulmu, pek ok sanayi dalnda fabrikalar almtr.
Sanayi Sektrn Destekleyen Bankalar
1925te Sanayi ve Maadin Bankas kurulmutur. Bu bankayla, Osmanldan kalan kaynaklar ve sermayesi tkenmi tesislerin
retime balamas amalanmtr.
1926da inaat sanayini desteklemek ve konut kredisi salamak amacyla Emlk ve Eytam Bankas kurulmutur.
1932de Trkiye Sanayi Kredi Bankas kurulmutur. Bu bankayla, byk-kk her trl sanayi sektrne ucuz kredi
salanmas amalanmtr.
1933te Sanayi ve Maadin Bankasnn yerine Smerbank kurulmutur. lk byk kompleksi Adanada alan Smerbank, bata
tekstil olmak zere ayakkab ve kt retimiyle ilgili fabrikalar da bnyesinde toplamtr.
Smerbank, Trkiye Cumhuriyetinin ilk kamu yatrm bankasdr.
1935te madenlerin iletilmesi iin Etibank kurulmutur. Bu bankayla; maden kaynaklarnn retilmesi, pazarlanmas,
santrallerin inas, elektrik enerjisi retimi gibi kalknmada ekonomik alt yapnn oluturulmas amalanmtr.

122

Sanayi Sektryle lgili Dier almalar

1926da ilk eker fabrikas olan Alpullu (Krkkale) eker Fabrikas almtr.
1926da Trkiyenin ilk zel fabrikas olan Uak eker Fabrikas almtr.
1926da stanbul'da inaat demiri reten ilk haddehane (imalathane) almtr.
1926da Bakrky imento Fabrikas kurulmutur.
1926da Kayseri Uak Fabrikas almtr. (1950'li yllarda kapatlana dek bu fabrikada toplam 112 sava ua retilmitir!)
1926da Eskiehir Uak Bakm letmesi almtr.
1927de Bnyan (Kayseri) Dokuma Fabrikas hizmete girmitir.
1927de Bursa Dokumaclk Fabrikas almtr.
28 Mays 1927de Tevik-i Sanayi (Sanayiyi zendirme) Kanunu kabul edilmi ve zel giriimcilere baz avantajlar
salanmtr.
Bu kanun kapsamnda yatrmclara u olanaklar salanmtr:
Belediye snrlar dnda kurulan iletmelere arazinin cretsiz salanmas,
Malzemelerin demir yollar ve deniz yollarnda % 30 indirimle tanmas
letmelerde kullanlacak ithal malzemenin gmrkten muaf olmas
Tevik-i Sanayi Kanunu, salanan bu imknlara ramen baarsz olmutur. Bunun balca sebepleri; yeterli sermayenin
olmamas, yeterli bilgi, teknik eleman ve tecrbenin olmamas ve 1929 Dnya Ekonomik Bunalmnn olumsuz etkisidir.
1928de Ankara imento Fabrikas almtr.
1928de Gaziantep'te Mensucat (Tekstil) Fabrikas iletmeye almtr.
1928de stanbul Bomonti (ili)'de Trk Mensucat Fabrikas hizmete girmitir.
1928de Krkkalede Mermi Fabrikas almtr.
1929da Ayanck Kereste Fabrikas almtr.
1929da Paabahe Rak ve spirto Fabrikas hizmete girmitir.
1930da Mecidiyeky Likr ve Kanyak Fabrikas almtr.
1930-1938 yllar arasnda ekonomide olan Devletilik modeline geilmitir. Bu ekonomi modeliyle byk sanayi yatrmlar
devlet eliyle gerekletirilmitir.
1932de Diyarbakr Tekel Rak Fabrikas iletmeye almtr.
1933te Eskiehir eker Fabrikas almtr.
1933te zel sektrn sanayi alannda yatrm gerekletirememesi zerine, devlet sanayileme iini kendi zerine alm ve I. Be
Yllk Sanayi Pln hazrlanmtr.
Bu plnn hazrlanmasnda ilk d kredi ve teknik yardm Sovyet Rusyadan almtr.
1934te yrrle giren I. Be Yllk Sanayi Plnn uygulama grevi Smerbanka verilmitir. Uygulamaya konulan bu plnla
1934-1938 yllar arasnda nemli sanayi iletmeleri kurulmutur. Says ok fazla olan bu iletmelerin bazlar unlardr:
1934te Bursa'da ilk Sttozu Fabrikas almtr.
1934te Smerbank Bakrky Bez Fabrikasnn al yaplmtr.
1934te Isparta Glya Fabrikas retime balamtr.
1934te Turhal (Tokat) eker Fabrikas almtr.
1934te Keiborlu (Isparta) Kkrt Fabrikas retime balamtr.
1935te Paabahe ie ve Cam Fabrikas retime balamtr.
1935te Smerbank Kayseri Dokuma Fabrikas'nn al yaplmtr.
1935te Ankara Mamak'ta Gaz Maskesi Fabrikas almtr. (Savunma Sanayii)
1936da Smerbank Malatya plik ve Bez Fabrikas kurulmutur.
1936da zmit Kat ve Karton Fabrikas hizmete girmitir.
1936da zmit'teki SEKA Fabrikasnda ilk kt retilmitir.
1937de Ankara'da ilk Bira Fabrikas kurulmutur.
1937de Smerbank Nazilli Basma Fabrikas almtr.
1937de ngilterenin kredi desteiyle Karabk Demir-elik Fabrikas almtr.
1938de Gemlik Sun pek Fabrikas almtr.
1938de Bursa Merinos Fabrikas faaliyete gemitir.
1938de Eskiehir spirto Fabrikas almtr.
1934-1938 yllar arasnda uygulanan I. Be Yllk Sanayi Pln kapsamnda ayrca 14 Temmuz 1935te Trkiyedeki madenlerin
aratrlmas amacyla Maden Tetkik ve Arama Enstits (MTA) kurulmutur.
1938 ylnda II. Be Yllk Sanayi Pln hazrlanmsa da, II. Dnya Savann balamas nedeniyle uygulanamamtr.

BAYINDIRLIK VE ULAIM ALANLARINDA YAPILANALIMALAR

Atatrk dneminde, ekonominin gelimesinde nemli bir yere sahip olan ulam ve bayndrlk almalarna da arlk
verilmitir. Bu dorultuda;
Yabanclarn elindeki demiryollar satn alnarak devletletirilmitir.
Yeni demiryollar yaplmtr. 1923-1938 yllar arasnda d destek olmadan 3360 km. demiryolu yaplmtr.
1948 ylna kadar 45.000 km.lik karayolu yaplmtr.
1924te Trkiye Cumhuriyetinin ilk kamu iletmecilii olan Devlet Demir Yollar Genel Mdrl kurulmutur.
1925te Yol Mkellefiyet Kanunu kartlarak ky ve kasaba yollarnn yapm iin imknlar salanmaya allmtr.
1925te Trk Tayyare Cemiyeti kurulmutur. Trk Tayyare Cemiyeti, daha sonra Trk Hava Kurumu adn alacaktr.
Bu kuruma gelir salamak iin Tayyare Piyangosu dzenlenmitir.

123

Ayrca Atatrk, Trk Hava Kurumuna gelir salamas iin Nutukun datm hakkn vermitir.
1925de Tayyare Cemiyeti'nin katklaryla Ankara'da Trk yapm ilk planr uurulmutur. (Planr: zerinde hibir g kayna
olmadan uabilen kanatl hava tat.)
1925te Kayseride Tayyare Mektebi alm, burada uu eleman yetitirilmitir.
1928de Haydarpaa Liman millletirilmitir.
1932de Vecihi Bey (Hrku) tarafndan Kalamta ilk sivil tayyare okulu almtr. Ayrca Vecihi Bey, ilk sivil havayolu
irketi olan Hrku Havayollarn kurmutur.
1933te Hava Yollar Devlet letme daresi kurulmutur.
1935te Atatrkn nclnde Ankarada Trkkuu kurulmutur. Bu okulda planrc ve parat yetitirilmitir.
Trkkuunun ilk mdr olan Abdurrahman Trkkuu ayrca ilk paratdr.
Trkkuunda yetien nemli paratlerden birisi olan Eribe Hanm ise, 29 Ekim 1936da Cumhuriyetin 13. yldnm
gsterilerinde ilk kadn hava ehidi olmutur.
1936da Motorlu Uak Okulu alm, burada TSK iin pilot yetitirilmitir.
1936da Asker Hava Okulu'ndan mezun olan Atatrk'n manev kz Sabiha Gken dnyann ilk kadn sava pilotu olmutur.
1937de deniz yollarn ve filolar desteklemek iin Denizbank kurulmutur.
1938de Devlet Hava Yollar Genel Mdrl kurulmutur.
Bayndrlk alannda ise;
1924te Ankara ilk plnl ehir olarak tanzim edilmitir.
1925te Trkiye'nin ilk betonarme kprs Menderes Nehri zerine yaplmtr.
1928de Ankara'nn ilk byk oteli Ankara Palas almtr.
1933te yerel ynetimlere (belediye) finans yardm iin ller Bankas kurulmutur.
1936da Trkiyenin ilk baraj olan ubuk Baraj Atatrk tarafndan almtr.
1936da Paolo Vietti-Violi tarafndan Trkiyenin ilk spor kompleksi olan Ankara 19 Mays Stadyumu almtr.

SALIK ALANINDA YAPILAN ALIMALAR

Osmanl dneminde (1868) kurulan Hill-i Ahmer Cemiyeti (Kzlay)nin yaps glendirilmitir.
5 Mart 1920 tarihinde Ord. Prof. Dr. Mazhar Osman Bey ve arkadalar tarafndan, eyhl-islm Haydarizde brahim
Efendinin tevik ve himayesinde halk ve genlii uyarmak ve bu yolda mcadele etmek iin, merkezi stanbulda olmak zere
Hill-i Ahdar Cemiyeti (Yeilay) kurulmutur.
1920de Salk ve Sosyal Yardm Bakanl kurulmutur.
1921de ocuk lmlerini azaltmak amacyla a kampanyalar dzenlenmitir.
1921de Himye-i Eftal adyla ocuk Esirgeme Kurumu kurulmutur.
1922de Behet Uzun giriimiyle zmir Veremle Mcadele Cemiyeti kurulmutur.
1923te hekimlere zorunlu hizmet uygulamas getirilmitir.
1924'te Atatrk'n isteiyle veremle sava iin stanbul-Heybeliada'da Heybeliada Sanatoryumu kurulmutur. (Heybeliada
Sanatoryumu 2005'te kapatlmtr.)
1924-1928 yllar arasnda baz ehirlerde (Ankara, stanbul, Sivas, Erzurum, Diyarbakr, Trabzon) Numune (rnek) Hastaneler
kurulmutur.
1928de Dr. Refik Saydam nclnde Ankarada Refik Saydam Hfzsshha Enstits kurulmu, burada stma, kolera, veba,
tifo gibi bulac hastalklarn tedavisi cretsiz salanmtr. Ayrca bu kurumda a ve serum retimi de yaplmtr.
1928de Tabbet ve ubat Sanatlarnn Tarz- crsna Dair Kanun karlm, bylece salk personelinin yetki ve
sorumluluklar belirlenmitir.
1930da salk hizmetlerinin anayasas niteliindeki Umum Hfzsshha Kanunu kartlm, bylece salk
uygulamalarnn esaslar belirlenmitir.
1930da Atatrkn giriimleriyle Etimesgut Numune Dispanseri kurulmutur. Bu kurum gnmzdeki Salk Ocaklarnn
temeli saylmaktadr.
Etimesgut Numune Dispanseri, Atatrkn 1937de yapm olduu ziyaretle hayat boyunca gezdii tek salk kuruluudur.
1936da Salk ve Sosyal Yardm Bakanl Tekilt ve Memurin Kanunu karlarak merkez ve tara rgtnn kuruluu
tamamlanmtr.
stanbul ve Balkesirde ebe okullar almtr.
1921de Dr. Safiye Ali Trkiyedeki ilk kadn hekim olmutur.
1924te Ferdane Bozdoan Erberk Trkiyedeki ilk kadn di hekimi olmutur.
1935te Pakize zzet Tarzi Trkiyedeki ilk kadn doum uzman olmutur. Ayrca kendisi stanbul Boaz'n yzerek geen ilk
kadn unvanna sahiptir.

124

NFUS POLTKASI UYGULAMALARI

Atatrk dneminde, devletin bir sosyal sorumluluu olarak nfus politikasna da son derece nem verilmitir.
Bu dnemde uygulanan nfus politikas dorultusunda;
1926da Devlet statistik Enstits kurulmutur.
1927de ilk kez dzenli nfus saym yaplmtr.
Atatrk Dneminde lke Nfusunu Artrmak Amacyla Alnan Baz Tedbirler ve Sonular
1929da fazla ocuk sahibi olan aileler yol vergisinden muaf tutuldu.
1930da lkenin birok yerine doumevi kuruldu, fakirlere cretsiz ila datld.
1931de alt ya da daha fazla ocuklu ailelere vergi muafiyeti getirildi.
1932de nfus artn istenen seviyeye kartmak, anne ve bebek lm oranlarn drmek iin alnmas gerekli nlemleri
aratrmak zere nfus komisyonu kuruldu.
1934te Trkiyeye ynelik gleri tevik amacyla gmenlere gmrk muafiyeti getirildi.
1936da ok ocuklu ailelere, hazineye ait topraklardan tarla baland.
1936da doum kontroln salayan ila ve aralarn kullanlmas yasakland.
lk zamanlarda gerek lke savunmas ve gerekse retim iin lkenin nfusa zellikle ihtiyac olduundan zendirme politikalar
izlenmitir. Fakat lkede nfus artnn olmas, baz blgelere istenenin zerinde gn gereklemesi, bu tr glerin bir trl
engellenememesi ve bu konuda arzulanan dzeyde planlanlama yaplamamas beraberinde baz sorunlar getirmitir.

DER GELMELER
1920de Amerikaya giden ilk yolcu gemisi Glcemaldir. Trkiyenin ilk transatlantii olan Glcemal, Atatrkn deniz
gezilerinde kulland vapurlardan biridir.
1925te Sabiha Bengta Trkiyenin ilk kadn heykeltra olmutur.
1928de Sreyya Aaolu Trkiyenin ilk kadn avukat olmutur.
1929da Feriha Tevfik Hanm, Cumhuriyet Gazetesinin dzenledii ve Mslman kadnlarn ilk kez katld Gzellik
Yarmasnda Trkiye Gzeli seilmitir.
1931de Atatrk Yurtta Sulh, Cihanda Sulh doktrinini ilk kez dile getirmitir.
1932de Keriman Halis Dnya Gzeli seilmitir.
29 Ekim 1933te Cumhuriyetin onuncu ylna ithafen, Mustafa Kemal Atatrk tarafndan Ankara Hipodromunda 10. Yl
Nutku okunmutur.
1936da Trkiye ilk kez Almanyadaki K Olimpiyatlarna katlmtr.
21 Kasm 1938de Atatrkn naa geici olarak Etnografya Mzesine konmutur.

UYGULAMALARDAK KLKLER ORTADAN KALDIRMAYA YNELK ALIMALAR

Siyas Alanda
Saltanatn kaldrlmas
Halifeliin kaldrlmas
eriye ve Evkaf Vekletinin kaldrlmas
Erkan- Harbiye-i Ummiye Vekletinin kaldrlmas
eyhl-islmlk makamnn kaldrlmas
Hukuk Alannda
eriye ve Evkaf Vekletinin kaldrlmas
Mecellenin kaldrlmas
Meden Kanunun kabul edilmesi
eyhl-islmlk makamnn kaldrlmas
Patrikhanenin siyas yetkilerinin elinden alnmas
Sosyal Alanda
Klk-Kyafet ve apka Kanununun kabul edilmesi
Soyad Kanununun kabul edilmesi
Uluslararas saat ve takvimin kabul edilmesi
Uluslararas l birimlerinin kabul edilmesi
Hafta tatilinin Pazar gnne alnmas
Eitim Alannda
Tevhid-i Tedrisat Kanununun kabul edilmesi
Medreselerin kapatlmas

125

OK PARTL REJM DENEMELER VE KURULAN SYAS PARTLER:

CUMHURYET HALK FIRKASI:9 EYLL 1923
Atatrk Dneminde Halk Frkas kurulmadan nce, Mustafa Suphi tarafndan 10 Eyll 1920de Trkiye Komnist Partisi
kurulmu, ancak 12 Eyll 1922de TBMM Hkmeti tarafndan kapatlmtr.
Halk Frkas, Mustafa Kemal tarafndan inklplar bir kadro eliyle gerekletirmek amacyla kurulmutur.
Bu parti, Trkiye Cumhuriyetinin ilk siyas partisidir.
Temeli Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubuna dayanmaktadr.
Parti, 10 Kasm 1924te Cumhuriyet Halk Frkas (CHF) adn alm ve yaplan inklplarn ncs olmutur.
Partinin ilk kongresi Sivas Kongresi olarak kabul edilmi, ikinci kongresinde ise Mustafa Kemal Nutuk adl eserini okumutur.
Nutuk 1919-1927 yllar arasn kapsamaktadr.
Nutuk, 19 Mays 1919da Samsuna k ile balayp 20 Ekim 1927de Genlie Hitabe ile son bulur. Ayrca Atatrkn
Nutukta kendisine en fazla yer ayrd kii, Mill Mcadele dneminde Kocaeli blgesini savunan, ayn zamanda Mill Karakol
Cemiyeti yelerinden biri olan Kuvy-i Milliyeci Yahya Kaptandr.
Partinin 1931 ylndaki nc Kurultaynda; cumhuriyetilik, laiklik, milliyetilik, halklk, devletilik ve inklplk ilkeleri
ana ilkeler olarak kabul edilmi ve bu alt ilke parti programna alnmtr.
Cumhuriyet Halk Frkasnn parti program;
Egemenlik millete aittir.
Kanunlarn dzeltilmesi gerekmektedir.
Aar vergisinin kaldrlmas gerekmektedir.
Askerlik sresi ksaltlmaldr.
Atatrk lkeleri benimsenmelidir.
retim birliinin salanmas yolunda adm atlmaldr.
zel teebbsn tevik edilmesi konusunda alma yaplmaldr.
Ekonomide Devletilik modelini benimseyen CHP, 1945 ylna kadar lkeyi tek parti olarak ynetmitir.

Birinci TBMM farkl kesimlerden ve dncelerden oluan milletvekillerinden oluuyordu.

Farkl dncelere sahip milletvekilleri zamanla kendileri gibi dnen milletvekilleri bir arya gelerek eitli
gruplar kurdular.
1.TBMMDE GRUPLAR ;
Halk Zmresi :Sosyalist dnce eilimli kiilerden olumutur.
Tesant(Dayanma) Grubu : Eski ttahat ve Terakkicilerden oluuyordu.
stiklal Grubu :Mustafa Kemale yakn genlerden oluuyordu.
Islahat Grubu:Tutucu ve eski dzenin devamn savunanlardan oluuyordu.
Bu gruplar mecliste farkl siyasi dncelerin domasna , dolaysyla Kurtulu Sava yllarnda meclis almalarn
yavalamasna neden oluyordu.
Mustafa Kemal bu olumsuz durumu ortadan kaldrmak iin nce bu gruplar birletirmeyi denedi.
Bunu baaramaynca kendisi gibi dnenlerle birlikte Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubunu kurdu.
9 Eyll 1923te Atatrkn emriyle bu grup Halk Frkas adn almtr.Bu parti Atatrk tarafndan kurulan ilk partidir.
Cumhuriyetin ilanndan sonra 10 Kasm 1924te Cumhuriyet Halk Partisi adn almtr. Bylece Cumhuriyet Dneminin
ilk siyasi partisi kurulmu oldu.
DKKAT 1:
Bu Partinin ilk kongresi olarak , Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin temeli kurulduu iin Sivas
Kongresi kabul edilmitir.kinci Kongresi ise 15 20 Ekim 1927 tarihleri arasnda gerekleen ve Nutkun okunduu
kongredir.M.Kemal nutku gnde 6 saatten 36 saatte okumutur.
DKKAT 2:
Bu parti 12 Eyll 1980 askeri harekatndan sonra kapatlm sonra yeniden almtr.
ORDUNUN SYASETTEN AYRILMASI
Milletvekillii ve askerlik grevlerinin bir kiide toplanmasna kar olan Mustafa Kemal, bu uygulamann sona ermesi
gerektiini savunarak komutanlarn vekillik grevinden ayrlmalarn istemitir.
19 Aralk 1923 tarihinde karlan bir kanun ile, btn ordu mensuplarnn istifa etmeleri ya da emekliye ayrlmalar durumunda
vekil olarak seilebilecekleri art getirilmitir. Bu kanun kapsamnda; 26 Ekim 1924te Kzm Karabekir, 30 Ekim 1924te de
Ali Fuat Paa mfettilik grevlerinden istifa etmilerdir.
Ordu-siyaset ayrm, demokratikleme anlamnda da atlan nemli bir admdr.
TERAKKPERVER CUMHURYET FIRKASI :17 KASIM 1924
Terakkiperver Cumhuriyet Frkas (17 Kasm 1924)
lk genel bakanln Kzm Karabekirin yapt partinin balca kurucular;
Kzm Karabekir
Ali Fuat Cebesoy
Refet Bele
Adnan Advar
Rauf Orbaydr.
Trkiye Cumhuriyetinin ikinci partisi, ilk muhalefet partisidir.
Terakkiperver Cumhuriyet Frkas (TPCF) Cumhuriyeti-Liberal bir partidir.

126

Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn parti program;

Din dnce ve inanlara saygl olunacaktr. (Laiklie terstir.)
Bireysel zgrlkler korunacaktr. (Demokrasi)
Tek dereceli seim sistemi benimsenecektir.
Cumhurbakan olan kiinin milletvekillii kaldrlmaldr.
Yerinden ynetim (Adem-i merkeziyet) anlay uygulanacaktr.
Hkmete ait iftlik ve araziler topraksz kylye verilmelidir.
Devlet grevlilerinin siyas partilere ye olmas engellenecektir.
Partinin ilk tara rgtlenmesi Urfa ubesidir.
Programna din inanlara saygldr maddesini koyduu iin laiklie kardr.
Ekonomide CHPnin devletilik modeline kar kan bu parti, Serbest Ekonomi (Liberalizm) politikasn benimsemitir.
Terakkiperver Cumhuriyet Frkas inklplara bal kalacan belirtmi olsa da, aksine tutucu ve muhafazakr bir politika
izlemitir. Bu ortam rejime kar olanlar iin iyi bir frsat yaratm ve partiyi gerici akmlar besleyen bir rgt konumuna
getirmitir.
Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, 1925 ylnda kan eyh Sait syannda etkili olduu dncesiyle 5 Haziran 1925te
kapatlmtr.
Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn programndaki din dnce ve inanlara saygl olunacaktr. maddesi rejim
kartlarnn parti iine szmasna yol amtr.
NASTUR SYANI (7 AUSTOS-26 EYLL 1924)
Hakkri ve evresinde yaayan Hristiyan bir grup olan Nasturlerin bamszlk iin kard isyandr.
syann kmasnda ngilterenin kkrtmalar etkili olmutur.
ngiltere Musul konusunda krl kmak iin bu isyan desteklemitir.
syan VII. Kolordu Komutan Cafer Tayyar Paa tarafndan bastrlm, isyanclar ngiliz ynetimindeki Iraka snmlardr.
EYH SAT SYANI :13 UBAT 1925
Nakibend Krt Lider eyh Sait liderliinde Diyarbakrda kan isyandr.
Laik devlet anlayn ve rejimi ykmay amalayan ilk isyandr.
Cumhuriyeti ykmak, saltanat ve halifelii geri getirmek, bamsz bir Krt Devleti kurmak balca hedefleridir.
ngiltere Ortadoudaki petroller ve Musul konusunda krl kmak iin bu isyan desteklemitir.
syann bastrlmasnda baar gsteremeyen Fethi Okyar Hkmeti istifa etmi, yerine 3 Mart 1925te smet Paa Hkmeti
kurulmutur.
TBMM isyan bastrmak ve rejimi korumak iin baz nlemler almtr.
Alnan balca nlemler:
syan blgesinde skynetim ve seferberlik iln edilmitir.
4 Mart 1925te Takrir-i Skn (Huzuru Koruma) Kanunu karlmtr.
lk maddesinde amac ve esaslar, Gericilie, ayaklanmaya ve memleketin sosyal dzenini ve huzur ve sknunu ve gvenliini
ve asayiini bozmaya neden olacak btn kurulular, kkrtmalar, giriimler ve yaynlar hkmet, Cumhurbakannn onay ile
dorudan doruya ve idare olarak yasaklamaya yetkilidir. Bu gibi eylemcileri hkmet, stikll Mahkemesine verebilir. eklinde
belirtilmitir.
Bir anlamda skynetim yasas olan bu kanun, hkmete rejimi korumak adna; asayi ve gvenlii salama, parti ve dernek
kapatma, basna sansr uygulama, kii hak ve zgrlklerini kstlama gibi ok geni yetkiler vermitir. Bu kanun 1929 ylnda
kaldrlmtr.
Biri Ankarada, dieri de isyan blgesinde (Diyarbakr) olmak zere iki stikll Mahkemesi kurulmutur.
Terakkiperver Cumhuriyet Frkas 5 Haziran 1925te kapatlmtr.
Trkiye isyan nedeniyle Musulu kaybetmitir. (1926 Ankara Antlamas)
eyh Sait syan ile ok partili hayat ilk kez kesintiye uramtr. Ayn zamanda bu isyan, demokrasiye gei iin ortamn henz
hazr olmadn aka gstermitir.
MUSTAFA KEMALE SUKAST GRM (15 HAZRAN 1926)
Cumhuriyet rejimi ve laik toplum dzeninden rahatsz olan baz muhalif gruplar, zellikle Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn
kapatlmasyla birlikte muhalefeti arttrm, hatta Mustafa Kemali ortadan kaldrmay dnmlerdir.
nce Ankarada yaplmas dnlen bu suikast pln, Mustafa Kemalin 7 Mays- 15 Haziran 1926 tarihleri arasnda kaca
Bat Anadolu gezisi srasnda zmirde ldrlmesi plndr.
Suikast iin Ziya Hurit, Laz smail, kr Bey ile Eskiehir milletvekilleri Arif Bey, Grc Yusuf ve opur Hilmi gibi pek
ok kii grevlendirilmitir.
Ancak gezinin bir gn gecikmi olmas ve suikastlar karacak kii olan Giritli evkinin durumu zmir valiliine ihbar
etmesiyle bu giriim sonusuz kalmtr.
Mustafa Kemal, 19 Haziran 1926da verdii bir demete bu olayla ilgili olarak: Bu alak giriimin benim ahsiyetimden ok,
Yce Cumhuriyetimize ve onun dayand yksek ilkelere ynelik olduuna phe yoktur. Benim naiz vcudum bir gn elbet
toprak olacaktr; fakat Trkiye Cumhuriyeti ilelebet payidar kalacaktr. demitir.
Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn nde gelen isimleri (Kzm Karabekir, Ali Fuat Paa, Refet Bey, Cafer Tayyar Paa ...)
tutuklanmsa da, olayla ilgilerinin olmad anlalm ve serbest braklmlardr.
Suikast giriimini hazrlad tespit edilen eski ittihatlar ve ittihat dnceler lkeden tasfiye edilmi, bylece ynetimde
hkmetin otoritesi glenmitir.
Suikasta karan sulular stikll Mahkemelerinde yarglanmtr.
stikll Mahkemelerinin grev ald son gelime zmir Suikast Olaydr.

127

stikll Mahkemelerinin Grev Yapt Olaylar

TBMMye kar kan ayaklanmalara kar (ilk kez)
Eskiehir-Ktahya Muharebeleri srasnda asker kaaklar iin
Teklif-i Milliye Emirlerinin uygulanmas srasnda
eyh Sait syan sonrasnda
zmir Suikast sonrasnda (son kez)
SERBEST CUMHURYET FIRKASI (12 AUSTOS 1930)
Bu partinin kurulmas ilk olarak 8 Austos 1930da Yalovada; Mustafa Kemal, Ali Fethi Okyar ve smet nn tarafndan
kararlatrlmtr.
Serbest Cumhuriyet Frkas, Mustafa Kemalin istei ve destei ile Ali Fethi Okyar tarafndan 12 Austos 1930da kurulmutur.
Trkiye Cumhuriyetinin nc partisi, ikinci muhalefet partisidir.
Serbest Cumhuriyet Frkas da Cumhuriyeti-Liberal bir partidir.
Bu partinin kuruluunda her ne kadar Mustafa Kemalin telkinleri etkili olmusa da, partinin programna mdahale etmemitir.
Serbest Cumhuriyet Frkasnn parti program;
Cumhuriyeti, laik ve milliyeti esaslara bal kalnacaktr.
Tek dereceli seim sistemi benimsenecektir.
Kadnlara da siyas haklar verilmelidir.
Tevik-i Sanayi Kanunu btnyle uygulanmaldr.
Limanlarda uygulanan tekelcilik kaldrlmaldr.
Yabanc sermayenin lkeye girmesi salanmaldr.
Parann kymeti korunmaldr.
Kyl ve iftiye uygun koullarda kredi verilmelidir.
Vergiler halkn gc dorultusunda indirilmelidir.
zgrlkler ve dokunulmazlklar yrrlkte kalmaldr.
Serbest Cumhuriyet Frkas da, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas gibi ekonomide Serbest Ekonomi (Liberalizm) politikasn
benimsemi ve devletilik modeline kar kmtr.
Serbest Cumhuriyet Frkasnn kurulmasn frsat bilen rejim kart kesim, artan muhalefet havasn da frsat bilerek partinin
iine szmay baarmtr. Bu gelime zerine Ali Fethi Bey rejimi korumak ve kt bir olaya sebep olmamak adna 17 Kasm
1930da partisini feshetmitir.
Serbest Cumhuriyet Frkasnn kurulmasndan sonra; Edirnede Trkiye Cumhuriyeti Amele ve i Partisi, stanbulda 1931de
Laik Cumhuriyeti i ve ifti Partisi ile Adanada Ahali Cumhuriyet Partisi adyla siyas parti daha kurulmutur. Ancak
Serbest Cumhuriyet Frkasnn kendisini feshinden sonra Bakanlar Kurulu kararyla bu partiler de kapatlmtr.
Trkiyede kesintisiz olarak ok partili hayata ancak, 18 Temmuz 1945 tarihinde Nuri Demira tarafndan kurulan Mill
Kalknma Partisi ile geilebilmitir. Mill Kalknma Partisi, kesintisiz ok partili rejimde kurulan ilk muhalefet partisidir. 7
Ocak 1946da ise Demokrat Parti kurulmu, 1950 seimlerinde de iktidara gelmitir.
MENEMEN OLAYI (23 ARALIK 1930)
Serbest Cumhuriyet Frkasnn kapatlmas rejim ve laik dzen kartlarn yeniden harekete geirmitir.
Nitekim 23 Aralk 1930da Nakibend Tarikat mensubu Dervi Mehmet ve Laz brahim liderliinde zmir-Menemende bir
isyan karmlardr.
Bu isyan, Cumhuriyet rejimine ve laik dzene kar kan ikinci isyandr.
Temel amalar; laik ve ada dzeni ykmak, saltanat ve hilfeti geri getirmektir.
Menemendeki 43. Piyade Alay Komutanl tarafndan grevlendirilen Astemen Kubilay (asl ad Mustafa Fehmidir.) ile
isyanclara mdahale eden iki mahalle bekisi isyanclar tarafndan ehit edilmitir.
Skynetimle birlikte isyanclar yakalanm ve Divan- Harpte yarglanmtr.
Mustafa Kemal Menemendeki bu olay 28 Aralk 1930'da orduya gnderdii basal telgrafnda; "Gsterilen bu vahet
karsnda Menemen ahalisinden bazlarnn alkla tasvipkr bulunmalar tm cumhuriyeti ve vatanperverler iin utan
verici bir hadisedir." eklinde deerlendirmitir.
Ayrca Mustafa Kemal bu olayla ilgili olarak Byk Trk ordusunun gen subay ve Cumhuriyetin retmenler
topluluunun deerli yesi Kubilayn temiz kan ile Cumhuriyet, yaama yeteneini tazelemi ve glendirmi olacaktr.
demitir.
Menemen Olay Atatrk dneminde ok partili hayat denemelerini ikinci kez kesintiye uratm ve 1945 ylna kadar denemelere
ara verilmitir.
eyh Sait syan ile Menemen Olay Cumhuriyet rejimine ynelik olsa da en ok laik dzen hedef alnmtr.
ARI SYANLARI (1926-1930)
ngiltere ve rann kkrtmalar Ermenilerin destei ile blgedeki Krt airetlerin Ar-Dou Beyazt civarnda kardklar
isyanlardr.
syanlar 25 Eyll 1930'da bastrlm, Adana Ar Ceza Mahkemesi'nde yaplan yarglamalarda 34 kii idam cezasna
arptrlmtr.

128

BURSA OLAYI (1 UBAT 1933)

Nakibend Tarikat mensubu Konyal brahimin nderliinde, Bursada ezann Trke okunmasna kar karlan olaydr.
Olay ksa zamanda bastrlmtr.
Atatrk bu gelime iin Bu olay din meselesi deil, dil meselesidir. demitir.
Kuran- Kerimin Trke tercmesi ilk kez 22 Ocak 1932de stanbuldaki Yerebatan Camiinde Hafz Yaar (Okur) tarafndan
okunmutur. lk Trke ezan ise, 30 Ocak 1932de Hafz Rfat Bey tarafndan stanbuldaki Fatih Camiinde okunmutur.
ERKEZ ETHEMN ATATRKE SUKAST GRM (1935)

1935 ylnn Ekim ay balarnda erkez Ethem ile kardei Reid, Atatrke suikast dzenlemek amacyla Suriyeden getirdikleri
5 kiiyi gizlice yurda sokmulardr.

Fakat suikastlardan birinin gvenlik glerine yakalanmasyla olay nlenmitir.

TUNCEL (DERSM) OLAYLARI (1937)
1937de hkmetle Seyit Rza nderliindeki Dersim airetleri arasnda yaanan anlamazlklar sonucu ortaya kan olaylardr.
Dersimde hkimiyeti salamak iin Trk Silahl Kuvvetleri harekt dzenlemitir.
Harekt neticesinde blgede yaayan 13.000'den fazla insan ile 199 asker lm, 12.000 civarnda insan da zorunlu ge tabi
tutulmutur.
Elazda kurulan Ar Ceza Mahkemesinde, bata isyanlarn ncs Seyit Rza olmak zere sulular cezalandrlmtr.
OK PARTL REJM DENEMELER VE SONULARI:
eyh Sait isyan ve Menemen olaylar Rejim Kart ayaklanmalardr.
Trkiyede henz laik dzenin yerlemesi iin vaktin erken olduu gerei ortaya kmtr.
Trk Ulusunun ok partili siyasi hayata hazr olmad grlmtr.
TRKYE CUMHURYET CUMHURBAKANLARI
1.GAZ MUSTAFA KEMAL ATATRK (1881/)
29.10.1923 10.11.1938
2.SMET NN (188425 Aralk 1973)
11.11.1938 22.5.1950
3.CELAL BAYAR (18831986)
22.5.1950 27.5.1960
4.CEMAL GRSEL (18951966) AA
26.10.1961 28.3.1966
5.CEVDET SUNAY (18991982)
29.3.1966 28.3.1973
6.FAHR KORUTRK (19031987)
6.4.1973 5.4.1980
7.KENAN EVREN (1918-?)
9.11.1982 8.11.1989
8.TURGUT ZAL (192717 Nisan 1993)
9.11.1989 17.4.1993
9.SLEYMAN DEMREL (1925-?)
16.8.1993 16.05.2000
10.AHMET NECDET SEZER (1941-?)
16 Mays 2000 16 Mays 2007
11-Abdullah GL
28 Agustos 2007 28 Agustos 2014
12-Recep Tayyip ERDOAN
28 Agustos 2014 ?
NEML BLGLER:
Celal Bayar Bursa-Gemlik doumludur. Lozan Bar Antlamasna Trk tarafnn maviri olarak katld.1960 Askeri Darbesi
sonucu idama mahkm edildi. Rahatszl nedeniyle 1964te serbest brakld. lk sivil Cumhurbakan Celal Bayardr.
Cemal Grsel Erzincan doumludur. I.Dnya sava srasnda anakkale, Suriye ve Filistin cephelerinde savat. Bat cephesinde
grev ald. Anayasa uyarnca rahatszl sebebiyle grevden alnd.
Cevdet Sunay Trabzon doumludur. Filistin cephesinde grev ald. Msrda ngilizlere esir dt. Gney ve Bat cephelerinde
grev ald.
Fahri Korutrk stanbul doumludur. Montr Boazlar Szlemesine Trk heyeti iinde katlmtr.
Kenan Evren Manisa Alaehir doumludur. Son asker cumhurbakandr.

129

TRKYE CUMHURYET BABAKANLARI

Trkiye Babakanlar (1920-1923)
1. Mustafa Kemal Atatrk
3 Mays 1920 24 Ocak 1921 I. cra Vekilleri Heyeti
2. Fevzi akmak
24 Ocak 1921 - 19 Mays 1921 II. cra Vekilleri Heyeti (Kozan mebusu)
19 Mays 1921 - 9 Temmuz 1922 III. cra Vekilleri Heyeti
3. Rauf Orbay
12 Temmuz 1922 4 Austos 1923 IV. cra Vekilleri Heyeti (Sivas mebusu)
4. Ali Fethi Okyar
14 Austos 1923 27 Ekim 1923 V. cra Vekilleri Heyeti (stanbul mebusu)
Trkiye Babakanlar (1923-2014)
5. smet NN
CHP
29.10.1923 / 22.11.1924
6. Fethi OKYAR
CHP
22.11.1924 / 04.03.1925
7. smet NN
CHP
04.03.1925 / 01.11.1937
8. Celal BAYAR
CHP
01.11.1937 / 11.11.1938
9. Celal BAYAR
CHP
11.11.1938 / 25.01.1939
10. Dr. Refik SAYDAM
CHP
25.1.1939 / 09.07.1942
11. kr SARAOLU
CHP
9.7.1972 / 07.08.1946
12. Recep PEKER
CHP
7.8.1946 / 09.09.1947
13. Hasan SAKA
CHP
10.9.1947 / 16.01.1949
14. emsettin GNALTAY
CHP
16.1.1949 / 22.05.1950
15. Adnan MENDERES
DP
22.5.1950 / 27.05.1960
16. smet NN
CHP
20.1.1961 / 20.02.1965
17. Suat Hayri RGPL
AP
20.2.1965 / 27.10.1965
18. Sleyman DEMREL
AP
27.10.1965 / 12.03.1971
19. Nihat ERM
AP
26.3.1971 / 22.05.1972
20. Ferit MELEN
AP
22.5.1972 / 15.04.1973
21. Naim TALU
15.4.1973 / 26.01.1974
22. I.Blent ECEVT CHP
26.1.1974 / 16.11.1974
23. Sadi IRMAK
17.11.1974 / 31.03.1975
24. Sleyman DEMREL
AP
31.3.1975 / 20.06.1977
25. II. Blent ECEVT CHP
21.6.1977 / 20.07.1977
26. Sleyman DEMREL
AP
21.7.1977 / 04.01.1978
27. III. Blent ECEVT
CHP
5.1.1978 / 12.11.1979
28. Sleyman DEMREL
AP
12.11.1979 / 12.09.1980
29. Blent ULUSU
21.9.1980 / 12.12.1983
30. Turgut ZAL
ANAP 13.12.1983 / 08.11.1989
31. Yldrm AKBULUT
ANAP 9.11.1989 / 18.06.1991
32. Mesut YILMAZ ANAP 18.6.1991 / 20.11.1991
33. Sleyman DEMREL
DYP
20.11.1991 / 16.05.1993
34. Tansu LLER
DYP
25.6.1993 / 06.02.1996
35. Mesut YILMAZ ANAP 6.2.1996 / 28.06.1996
36. Necmettin ERBAKAN
RP
28.6.1996 / 30.06.1997
37. Mesut YILMAZ ANAP 30.6.1997 / 11.01.1999
38. IV. ve V. Blent ECEVT DSP
11.1.1999 / 28.05.1999-18.11.2002
39. Abdullah GL
AKP
18.11.2002 / 14.03.2003
40. Recep Tayyip ERDOAN AKP
14.3.2003 28.08.2014
41. Ahmet DAVUTOLU
AKP
28.08.2014 / ?
Kesintisiz en uzun sre Babakanlk grevi rekoru (12 yl 7 ay 28 gn) smet nn'ye aittir.
Trk siyaset tarihinde (tek partili dnem de dahil) en uzun sre Babakanlk grevi rekoru (17 yl 11 ay 20 gn) smet nn'ye
aittir.
En fazla Hkmet kurma rekoru (10) smet nn'ye aittir.
Trk siyaset tarihinde (tek partili dnem de dahil) bir dnemde en uzun sre Babakanlk grevi rekoru (4 yl 5 ay 15 gn) Recep
Tayyip Erdoan'a aittir.
ok partili dnemde kesintisiz en uzun sre Babakanlk grevi rekoru (10 yl 11 ay 29 gn) Recep Tayyip Erdoan'a aittir.
ok partili dnemde en uzun sre Babakanlk grevi rekoru ise (10 yl 11 ay 29 gn) Recep Tayyip Erdoan'a aittir.
ok partili dnemde en fazla hkmet kurma rekoru (7) Sleyman Demirel'e aittir.

130

TRKYE CUMHURYET GENELKURMAY BAKANLARI

1. Mareal Fevzi AKMAK
19231944
2. Orgeneral Kazm ORBAY
19441946
3. Orgeneral Salih OMURTAK
19461949
4. Orgeneral A.GRMAN
19491950
5. Orgeneral Nuri YAMUT
19501954
6. Orgeneral Nurettin BARANSEL
19541955
7. Orgeneral smail TUNABOYLU
19551957
8. Orgeneral Fevzi MENG
19571958
9. Orgeneral Rt ERDELHUN
19581960
10. Orgeneral Ragp GMPALA
19601960
11. Orgeneral Cevdet SUNAY
19601966
12. Orgeneral Cemal TURAL
19661969
13. Orgeneral Memduh TAMA
19691972
14. Orgeneral Faruk GRLER
19721973
15. Orgeneral Semih SANCAR
19731978
16. Orgeneral Kenan EVREN
19781982
17. Orgeneral Nurettin ERSN
19821983
18. Orgeneral Necdet RU
19831987
19. Orgeneral Necip TORUMTAY
19871991
20. Orgeneral Doan GRE
19911994
21. Orgeneral smail Hakk KARADAYI
19941998
22. Orgeneral Hseyin KIVRIKOLU
19982002
23. Orgeneral Hilmi ZKK
20022006
24. Orgeneral Yaar BYKANIT
20062008
25. Orgeneral lker Babu
2008 - 2010
26. Orgeneral Ik Koaner
2010 - 2011
27. Orgeneral Necdet zel
2011
M.. 209, Trk Kara Kuvvetleri kuruldu.
1081, Trk Deniz Kuvvetleri kuruldu.
1911 Trk Hava Kuvvetleri kuruldu.
1923te 9 kolordu vardr. Yani 44 Tmen, toplam 1.300.000 mevcut vardr.
1949da Trk ordusu Kara, Deniz ve Hava kuvvetleri komutanlar olmak zere 3e ayrld.
1950de 1 Tugay Koreye gnderildi.
1960ta Atl Birlikler kaldrld.
1975te 4.ordu (Ege ordusu) kuruldu.(Kbrs sebebiyle)
Genel Kurmay Bakanl 1944e kadar yar bamsz iken 19441960 arasnda Milli Savunma Bakanlna baland.1960tan
sonra Bakanlar st olup Babakanla baland.
SON SADRAZAMLAR 1908 1922 DNEM
1. Kamil Paa
8 Austos 1908
2. Hseyin Hilmi
14 ubat 1909
3. Tevfik Paa
1 4 Nisan 1909
4. Hseyin Hilmi
5 Mays 1909
5. Hakk Paa
12 Ocak 1910
6. Sait Paa
3 Ekim 1911
7. Ahmet Muhtar
21 Tem 1912
8. Kamil Paa
3 0 Ekim 1912
9. Mahmut evket
24 Ocak 1913
10. Sait Halim
11 Haziran 1913
11. Talat Paa
21 ubat 1917
12. Ahmet zzet
14 Ekim 1918
13. A.Tevfik Paa
11 Kasm 1918
14. Damat Ferit
4 Mart 1919
15. Ali Rza Paa
2 Ekim 1919
16. Salih Paa
8 Mart 1920
17. Damat Ferit
5 Nisan 1920
18. Ahmet Tevfik
21 Ekim 1920
SON SADRAZAMLARIN CRAATLARI
I.Merutiyetin ilan edilmesinde etkili olan kii, ayn zamanda bu merutiyet dzeninin de ilk sadrazam olan, Ahmet Mithat
Paadr.
Hseyin Hilmi Paann ilk iktidar ile birlikte artk hkmette ttihat ve Terakki egemenlii balayacaktr. Hkmetteki ttihat ve
Terakki partisinin gc ve etkinlii 23 Ocak 1913 Bab- Ali baskn ile daha da artacaktr.
Bab- Ali baskn bir hkmet darbesidir. Kamil Paa grevden alnd. Mahmut evket Paa greve getirildi.
Mondros Atekes Antlamasn kabul eden Osmanl hkmeti Ahmet zzet Paa hkmetidir.

131

Anadoludaki milli mcadele hareketiyle stanbul arasnda balar kurmak iin kurulan hkmet Ali Rza Paa hkmetidir. Bu
hkmet temsil kurulu ile Amasya grmelerini yapt.
Misak- Milliyi ilan eden Osmanl hkmeti Ali Rza Paa hkmetidir.
Sevr Bar Antlamasn kabul eden Osmanl Hkmeti Damat Ferit hkmetidir.
Son Osmanl hkmeti Tevfik Paa hkmetidir.
1918den itibaren balayan Milli mcadele dneminde en uzun sre iktidarda kalan hkmet de Tevfik Paa hkmetidir.(1920
1922)
Londra konferansnda itilaf temsilcilerine Sz milletin gerek temsilcisi olan TBMMnindir. diyerek sz T.B.M.M
temsilcilerine veren de Tevfik Paadr.

132

ATATRKN HAYATI
Atatrkn gittii okullar,
Mahalle Mektebi (Selanik)
emsi Efendi Okulu (Selanik)
Selanik Mlkiye Rtiyesi ( Selanik)
Selanik Askeri Rtiyesi : 1893 1895 ( Selanik)
Manastr Askeri dadisi: 1895 1899 (Manastr ehri Makedonya)
Harp Okulu: 13 Mart 1899 - 10 ubat 1902 (stanbul)
Harp Akademisi: 1902 - 11 Ocak 1905 (stanbul)
Fikir Hayatnn Olumasnda Etkili simlere
Namk Kemalin vatan ve zgrlk temalar zerine yazd iir ve tiyatro eserleri o dnemde gen nesil zerinde etkili
olmaktayd.
Bu eserleri okuyan ve en nemlisi zmseyen Mustafa Kemal, ileride vatanseverlii ve bamszla olan tutkusunu bu eserler
yoluyla gelitirdiini syleyecektir. Mehmet Emin Yurdakulun Trk tarihi ve Trk kltr ile ilgili yazd eserler, Atatrkte
ada Trk milliyetiliinin oluumunu etkiledi.
Mustafa Kemal, lise yllarnda Jean Jacques Rousseau (Jan Jak Ruso), Voltaire (Volter), Montesquieu (Monteskiy) gibi
Fransz dnrlerin eserlerini ve Fransz htilalini de inceleme ve aratrma frsat buldu. Atatrkn bu almalar daha sonra
gerekletirecei Trk inklabnn temelini oluturacaktr. Manastrda bulunduu yllarda Mustafa Kemalin dikkatini eken
dier nemli bir durum da Osmanl Devletinin bu blgenin ynetiminde gsterdii yetersizliktir. Avrupal devletlerin aznlklar
kkrtmalar, Mustafa Kemale Osmanl Devletine bal Balkan topraklarnda sorunlarn artaca konusunda bir fikir verdi.
Ardndan renimine devam ettii bakent stanbulda da dncelerinde ne kadar hakl olduunu grd.
Mustafa Kemali Manastr Asker dadisinde etkileyen ilk kii, tarih retmeni Topu Kolaas Mehmet Tevfik Bilgedir.
Atatrkn: dedii Mehmet Tevfik, derslerinde Fransz htilali ile dier ihtilal ve fikir hareketlerinden sz ederek Mustafa
Kemalde tarihe kar ilgi uyandrmt.
Mustafa Kemalin Manastr Asker dadisinde edindii arkadalklar hayatnn sonuna kadar srecektir. zellikle mer Naci ile
olan arkadal Mustafa Kemalin edebiyata ilgi duymasna katk salamtr. mer Naci sayesinde Namk Kemali tanr. iir ve
kitaplarndan ok etkilenir. Bu sayede hem edeb ynn gelitirir hem de vatan ve millet sevgisi olumaya balar.
Yine ayn okulda Franszca retmeni olan Nakiyddin Ycekk, Mustafa Kemalin bilinli bir insan olarak yetimesine deerli
katklar sunmutur.
Mustafa Kemal, Manastr Asker dadesinde eitimine devam ederken, ona mill tarih bilincini alayan Kolaas Mehmet
Tevfik Bilgeden ok ey rendiini her zaman ifade etmitir. Mustafa Kemal, Harp Okulu yllarnda en ok etkilendii
retmenlerinden birisinin de Yzba Naci Eldeniz olduunu sylemitir. Harp Akademisinde ise Taktik (strateji) retmeni
Yarbay Nuri Beyden etkilenmitir.
MUSTAFA KEMAL ETKLEYEN TRK DNR VE YAZARLAR
MEHMET EMN YURDAKUL (1869-1944)
Trk Mill Edebiyat akmnn nc airleri arasnda yer almtr. Trk edebiyatnda halkn sesini dile getiren air olarak
nitelendirilmitir. Osmanlclk ve slamclk akmlarna kar Trklk akmn ve halk grleri savunan, bu konudaki
dncelerini dile getiren retici iirler yazmtr. Toplumsal ve ulusal konular ilemitir. Halkn ve lkenin gereini, zgrlk
isteini yanstmtr.
Coku, umut, yreklendirme ve reticilik onun iirinin belirgin geleri olmutur. Mehmet Emin Yurdakulun iirlerinden bir
rnek aada verilmitir. Trk Ocann kurucular arasnda yer alan Mehmet Emin Yurdakul, bir dnem de bu dernein
bakanln yapt. Ayn zamanda bu dernein yayn organ olan Trk Yurdu dergisinin de sorumluluunu stlendi. Mill
Mcadelenin balamasyla birlikte 1921de Anadoluya geti. Antalya, Adana, zmir yrelerinde dolaarak halkn ve ordunun
manevi gcn artran konumalar yapt. Mehmet Emin Yurdakul; milliyetilik, mill kltr, mill birlik ve beraberlii temel alan
dnceleriyle Atatrk etkileyen aydnlardan birisi oldu.
MEHMET NAK YCEKK, (D. 1866, NASL/MAKEDONYA) - (. 2 UBAT 1947), TRK SYASET.
Harp Okulu mezunudur. Selanik Asker Rtiyesi Franszca retmenlii, 42.Selanik Redif Alay Kumandanl, Selanik
Jandarma Alay Komutanl, 51.Alay Komutanl, Giresun Reji Mdrl, stanbul nhisarlar Bamdriyeti 1.ube
Mdrl, TBMM III. Dnem Elaziz (Elaz) IV. Dnem (Ara Seim) ve V. Dnem Milletvekillii yapmtr. Evli ve iki ocuk
babasdr.
Mustafa Kemal Paann Franszca retmenidir.
AHMET NAC ELDENZ, (D.1875, MANASTIR - . 1948)
Trk asker, siyaseti. Kurtulu Sava'na katlan st dereceli komutanlardan birisidir. Savatan sonra milletvekili olarak grev
yapmtr.Sadrazam Kbrsl Kamil Paa'nn damad,Yusuf Hikmet Bayur'un enitesi,eski Senato Bakan Tekin Arburun'un
kaynpederi ve eski Milletvekili Perihan Arburun'un babasyd.
1875 ylnda Manastrda dodu. 1893te Harp Okulunu bitirdi. 1893-1895te Alman Harp Akademisinde renim grd. eitli
okul komutanlklarnda ve kurmay grevlerinde bulundu.

133

1895te stemen, 1897de Yzba, 1902de Binba, (1907de Yarbay, 1908de Albay oldu ise de; 1908 ylnda II. Merutiyet'in
ilanndan sonra 1909da karlan Tasfiye-i Rtep kanunuyla rtbesi tekrar Binbala indirildi. 1914te Yarbay, 1917de Albay
oldu.
1918-1920de ehzadelerin askerlik retmeni ve ayn zamanda Padiah Bayaveri idi. Atatrk'n harbiyeden hocasyd.
1920-1921de, Konaklar, Askeri Okullar Mfettilii yapt ve 25 Austos 1921de Kurtulu Savana katlmak zere Ankaraya
geti. Bir sre burada da Askeri okullar Mfettilii yaptktan sonra 8 Mays 1922de 7. Tmen Komutanlna atanarak Byk
Taarruza katld ve 1922de General oldu. 13 Aralk 1922de tekrar Askeri Okullar Mfettii oldu. 31 Ekim 1924te 5. Kolordu
Komutanlna atand. 1927de Korgenerallie ykseldi ve 26 Aralk 1927de Generaller Askeri Mahkemesi yeliine atand. 24
Austos 1928de istei ile emekliye ayrld. III. Dnem (Ara Seim) ve IV. Dnem Cebelibereket, V., VI. ve VII. Dnem Seyhan
Milletvekillii, III. Mdfaa-i Milliye Encmeni Reislii ve IV. Dnem Uluslararas Parlamentolar Birlii Trk Grubu
Baskanvekillii yapmtr. 1948 ylnda ld.

ZYA GKALP (1876-1924)

Yaptlar ve grleriyle Trkl ve Trk milliyetiliini nemli lde etkileyen Trk toplum bilimci, yazar, air ve siyaset
insandr. Ziya Gkalp, dncesinin temelinde, Trk toplumunun kendine zg ahlaki ve kltrel deerleriyle, Batdan ald
baz kavramlar kaynatrarak yeni bir fikir ortaya koymutur. Garp medeniyetindenim, Trk milletindenim, slam
mmetindenim. szleriyle Trklemek, slamlamak, Muasrlamak adyla fikirlerini kitap hline getirdi. Trklk
dncesini sistemletirdi.
Mill edebiyatn kurulmas ve gelimesinde nemli rol oynad. Meclisi mebusanda ve Trkiye Byk Millet Meclisinde
milletvekillii yapt. Ziya Gkalpn vatan sevgisini konu alan iirlerinden biri yanda verilmitir. Ziya Gkalp, Atatrk
milliyetilik, dayanma ve btnletiricilik fikirleriyle etkileyen dnrdr. Atatrk, halklk ilkesini kavramsallatrrken Ziya
Gkalpn fikirlerinden faydalanmtr.
NAMIK KEMAL (1840-1888)
Trk milliyetiliinin nclerinden, Gen Osmanl hareketi mensubu, nl Trk yazar ve airidir. Trk iirinde grlmemi olan
hrriyet kavgas, esaret zinciri, vatan, kalbi millet gibi yepyeni kavramlarla birlikte, dorudan doruya dncenin
aktarlmasn amalayan bir tr manzum nesir oluturmutur. iirlerinde vatanseverlii, birlik ve beraberlii savunduu iin
vatan airi olarak da tannr.
Namk Kemalin Vatan Yahut Silistre oyunu, Gedik paa Tiyatrosunda sahnelendiinde halk coturup olaylara neden oldu.
Atatrk vatanseverlik, zgrlk, ulusal irade fikirleriyle etkiledi.
TEVFK FKRET (24 ARALIK 1867 19 AUSTOS 1915)
Mustafa Kemali etkileyen dier bir Trk airi Tevfik Fikrettir. Atatrk, onunla ilgili unlar sylemitir: Ben Fikrete
yetiemedim, onun sohbetinden istifade edemedim. Kendimi bedbaht sayarm. Fakat onun btn eserlerini okudum, birou da
ezberimdedir. O hem byk air hem de byk insandr.
MEHMET TEVFK BLGE
Tarih retmeni (Manastr 1865-lstanbul 1945).
1883te Topu harbiyesini bitirdi, Manastr askeri idadisi tarih retmenliine tayin oldu. Burada Atatrke retmenlik yapt.
Diyarbakr milletvekili oldu (1935-1939). Trk Tarih kurumu yelii yapt.
Eserleri: Manastr Vilyeti Tarihesi (1913); Osmanl Tarihi (1914); Cihan Tarihinde Trkler ve Meziyetleri (1928).
MUSTAFA KEMAL ETKLEYEN YABANCI DNR VE YAZARLAR
JEAN JACQUES ROUSSEAU (1712-1778)
Mill egemenlik dncesi ilk defa 18. yzylda Fransz dnr Jean Jacques Rousseau tarafndan ortaya atld. Dnceleri
sayesinde baskc hkmdarlara kar bireylerin hak ve hrriyetlerini teminat altna almak iin mcadeleler balatld.
Bu amala Toplum Szlemesi adl eserini yazd. Rousseau; yurtta, ortak benlii, halk, devleti yaratan bir toplum
szlemesini ve bu szlemeye toplumdaki her bireyin dahil olmas gerektiini vurgular.
Rousseau, halk olmann temelinde egemenliin var olmas gerektiini savunur. Yasalarn olmad bir yerde devletten sz
edilemeyeceini vurgular. Yasalarn, halkn tm iin geerli olmas gerektii inancndadr. Rousseauya gre yurttalar olmadan
erdem, erdem olmadan zgrlk, zgrlk olmadan devlet olamaz. Ayrca devletin temelinde dinin de olmas gerektiini savunur.
Devletin iktidara deil, halka ait olduunu ve ulus-devlet anlayn benimser.
Rousseau, Atatrk hukuk devleti, toplumsal dayanma ve milliyetilik konularnda etkilemitir. Mustafa Kemal, Rousseau
hakknda unlar sylemitir:... Efendiler, merut nazariyeyi bulan en eski filozoflarn bu nazariyeleri kurabilmek iin
altklar esaslar tetkik ettim; bunlara nfuz ettim. ... Jean Jacques Rousseauyu batan nihayete kadar okuyunuz. Ben
okudum.
MONTESQUEU (1689-1755)
Kanunlarn Ruhu zerine adl eserinde tr hkmetin olduunu aklar: Monari (kral veya kralie tarafndan ynetilen),
cumhuriyet (seilmi bir lider tarafndan ynetilen) ve despotizm (bir diktatr tarafndan ynetilen). Montesquieu, halk tarafndan
seilen bir hkmetin en iyi hkmet ekli olduuna inanr.
Atatrk, Mill Mcadeleden sonra yeni kurulacak devletin ynetim eklinin cumhuriyet ve demokrasi ilkelerine gre
kurulmasnda Montesquieu nun da fikirlerinden etkilenmitir.
VOLTARE FRANOS MARE AROUET (21 KASIM 1694 - 30 MAYIS 1778),
Fransz yazar ve filozof. Daha ok mahlas Voltaire olarak tannmtr. Fransz devrimi ve Aydnlanma hareketine byk katks
olmutur.

134

Din ve ifade zgrlklerinin yan sra, insan haklar konusundaki dnceleri ve felsefi yazlar ile nlenmitir. Eserlerinde Kilise
dogmalar ve dneminin Fransz messeselerini youn olarak hicvetmitir. Zamann en etkili isimlerinden biri olarak tannr.
Sivri dili ile aristokratik ailelerin beenisini toplamtr. Kral XV. Louis'nin naibi, Orlans Dk, II. Philippe'yi konu alan bir
yazs nedeniyle Bastille'de hapsedilmitir. Oradayken k yapt piyesi Oedipe'yi kaleme alm ve Voltaire ismini almtr.
Oedipe'nin baars Voltaire'i etkili bir isim yapmakla beraber onu Fransz Aydnlanmasna dahil etmitir.
MUSTAFA KEMALN OKUDUU KTAPLAR

Mustafa Kemalin fikir hayatnn geliiminde okuduu kitaplarn byk etkisi olmutur. 1973 ylnda yaymlanan Atatrkn zel
ktphanesinin katalouna gre okuduu kitaplarn konular ve saylar ile ilgili yle bir dalm tespit edilmitir: Tarih: 879;
edebiyat: 535; dil-dil bilim : 397; askerlik : 261; siyasal bilimler : 197; gzel sanatlar (heykel, resim, mzik, mimarlk, ehircilik)
: 195; corafya-turizm : 193; uygulamal bilimler (tp, mhendislik, tarm) : 187; hukuk : 169; din : 160; ekonomi : 139; felsefemantk-metafizik- psikoloji: 109; matematik-fizik-kimya-astronomi : 104; eitim-retim : 101; sosyoloji : 75; biyolojik bilimler
: 33 vb
TARH BLG NOTU
***PCARDE (PKARD) MANEVRALARI
I. Dnya Sava'nda Britanyal ve Fransz ordularna bakomutanlk yapan Mareal Foch komutasnda yaplmtr.
Osmanl mparatorluu bu manevralara Binba Selahaddin Bey ve Kolaas Mustafa Kemal'i gzlemci olarak gndermiti.
Mustafa Kemal , 12 Eyll - 18 Eyll 1910'da Fransa'da dzenlenen Picardie Manevralar'na gnderildi. Burada uaklarn deneme
uuuna davet edildiyse de yanndaki komutannn uyarsyla uaa binmedi. Binecei uak yere akld ve uan iinde
bulunanlar ld. Baz yazarlar, mr boyunca uaa binmeyen Atatrk'n bu davrann, Picardie Manevralar'nda yaad
olayn ardndan temkinli davranmasna balamlardr.
Mustafa Kemal 1910 ylnda Fransada yaplan Picardie (Pikardi) manevralarna katld. Bu manevralarda Fransann nl asker
uzmanlaryla tatbikatn yaplmas ile ilgili genel stratejileri tartt. Fransz asker uzmanlar ilk nce Mustafa Kemalin tatbikat
srasnda sylediklerinin aksine bir uygulama yaptlar. Daha sonra yanldklarn anlayarak Mustafa Kemale unlar sylediler:
Grleriniz hep doru kyor ama banzda u (fes) olduu iin dikkate alnmadnz. Bu yaklam biimi kukusuz Mustafa
Kemalde inklaplk dncesinin kklemesine neden olmutur. Pikardi Manevralarnda Mustafa Kemalin asker strateji
alanndaki gc byk takdir toplamtr.
LA BLG
MUSTAFA CANTEKN, (1878, orum - 21 Ekim 1955, Ankara),
Trk doktor ve siyasetidir.
stanbul Tp Fakltesi'nde okurken siyasetle ilgilendii iin kalebent olarak yllna am'a srld. Burada, stanbul'dan
uzaklatrlmak amacyla am'a atanan Mustafa Kemal ile tant. Dostluklar hemen o gn balad.
Mustafa Efendi'nin kitaplar ilk bakta Mustafa Kemal'in dikkatini ekti. ki Mustafa'nn dostluu hzla geliti ve ok
gemeden kendilerine katlan, gen subaylardan, Krehirli Ltfi Mfit (zde) Efendiyle birlikte gizli Vatan ve Hrriyet
Cemiyeti'ni kurdular. Srgnden dndkten sonra renimini tamamlad. Kurtulu Sava balarnda Mustafa Kemal'in yannda
yer ald. 1. TBMM'ye Kozan milletvekili olarak girdi. Daha sonra II., III., IV., V., VI, VII. ve VIII.dnem orum milletvekili
olarak 1950 ylna kadar srekli olarak Meclis'te kald. Milletvekilliinin srd yllarda bir ara da Afyon Askeri Hastanesi'nin
bahekimliini yapt. Evli ve 4 ocuk babasdr.
ATATRKN YAZDII KTAPLARI
Tbiye Meselesinin Halli ve Emirlerin Sureti Tahririne Dair Nesayih
Takmn Muharebe Talimi (Almanca'dan eviri - 1908)
Cumal Ordugh - Svari: Blk, Alay, Liva Talim ve Manevralar (1909)
Tbiye ve Tatbikat Seyahati (1911)
Bln Muharebe Talimi (Almanca'dan eviri - 1912)
Zabit ve Kumandan ile Hasbihal (1918)
Nutuk (1927)
Vatanda in Medeni Bilgiler (Manevi kz Afet nan yaymlad) (1930)
Geometri (isimsiz yaymland) (1937)
Bunlarn ikisi Almancadan eviridir. Mustafa Kemal Alman Generali Litzmanndan iki kitap evirmi: Takmn Muhabere Talimi
ve Bln Muhabere Talimi 18501936 yllar arasnda yaam olan bu nl Alman Generalin iki kitabn Trkeye
evirdikten sonra yaynlad. General Karl Litzmann, Berlin Askeri Akademisi eski mdryd. Mustafa Kemal Selanikte 3.
Ordu Kararghnda grevli kdemli kurmay yzba iken, General Litzmannn Seferber Mevcudunda Takm, Blk ve Taburun
Muharebe Talimleri adl yaptnn ilk blmn Almancadan Trkeye evirdi.
1908 ylnda Selanikte Asr Matbaasnda bastrd. Kitapta, deiik hava koullarnda, tam mevcutlu bir takmn muhabere
yntemlerinin ne olmas gerektiini anlatyordu. Bu koullarda, avc hatt oluturulmak zorunluluu ortaya ktnda, bu hattn
ate muharebesinin nasl olaca belirtiliyordu. Yapta ve Mustafa Kemal Paaya gre, subaylar arazide yetitirilmeliydi. Bunun
iin de tatbikatlar nemliydi. Bu kitab, ayn kiiden yapt baka bir eviri izledi. Bln Muhabere Talimi adyla
yaynlad bu kitap, yerleik yerlerde muharebe, savunma ve saldr konularn iermekteydi. Yerleik yerlerin kendine zg
savunma koullar vard. Bu durum, ister istemez hareketlere snrlama getiriyordu. Ate alanlarnn temizlenmesi, ate tutmayan
l blgelerin kapatlmas, savunma dzeni, ilerleme ve ate stnl gibi konular kitapta yer almaktadr.

Atatrk'n manevi evlatlar Abdurrahim Tuncak, Afife, Zehra Aylin, Rukiye Erkin, Nebile rdelp, Sabiha Gken, Afet
nan, Srtma Mustafa ve lk Adatepe'dir.

135

TARH BLG NOTU

MUSTAFA KEMALE SOYADINI NEREN K KMDR?
Naim Hazm Onatn Mustafa Kemale Atatrk soyad verilmesi ile ilgili nerisini okuyalm:
Tarihimizde bir atabey sz, unvan vardr. Anlam da, beyin, emirin, ehzadenin hatta hkmdarn bilimde, idarede, askerlikle
mrebbisi, maviri (eiticisi, danman), hocas demektir Biz de Trke her alanda atalk etmi, Trkl kurtarm, istiklaline
kavuturmu olan byk Gazimize Atatrk diyelim. Bu bana ivemize de uygun gibi geliyor.
ATATRK soyad GAZ MUSTAFA KEMALE Naim Hazm ONAT hoca tarafndan nerilmi TBMM bu neriyi kabul etmitir.
ATATRK HANG KURMLARA AD VE KMLERE SOYADI NERD;
FALH RIFKI BEY ,
Atay soyadn almt. Kendisi yle anlatr: Ben bir sabah drama dergisini am, ilk sayfalarda en sevimli kelimeyi soyad
almaya karar vermitim. Atay o sabahki sememin eseridir. Hemen gazetedeki yazlarma da yeni imzam koymaya baladm,
Atatrk bir akam serzenite bulundu:
Sen kendine soyad bulmay brakmadn dedi.
Her gn yazyorum, sizin bu ie ne kadar deer verdiinizi bildiimden bir gn bile ge kalmak istemedim. eklinde cevaplar.
FEVZ PAA
Aile gelenei olduu iin akmak soyadnda srar etti. Atatrk hi holanmad ama kendisini krmad. akmak Bir
Komutan iin hi de ho deil!...demiti.
ALTAY
Atatrk General Fahrettin Altaya Trk Generalleri arasnda en uzun boylu olduu iin Altay Dana benzetmek istei ile bu
soyadn vermitir.
ARIKAN
Saffet Arkanda Mustafa Kemal Sevgisi adeta bir ak halini alm idi. Onun iinde bulmu olduu Atatrk terkibi Gazi Mustafa
Kemalin Beenip soyad olarak almasna ve Saffet beye de Arkan soyadn tevecch etmitir
BELLETEN
Ulu demir Anlatyor: Trk Tarih Kurumu kurulduundan beri bir belleten, bir blten, o zamanki tabiriyle bir mecmua dergi
karmak fikri vard. Bir gn Afet Hanm beni kke ard, yukarya ankayaya, Blten meselesi de vard gndemimizde onu
konuuyorduk. Bu srada Atatrk geldi yanmza,
Ne konuuyorsunuz? dedi. Atatrk
Blten nedir? diye sordu. Afet nan
Blten, yazlarn kt bir dergidir dedi. Atatrk
Gelin unu aratralm dedi. Bizi ald, kkte byk bir alma odas vard bir taraf ktphane, L eklinde, aa yukar 30 kii
alan uzunca bir masa vard. Bununda gerisinde kendisinin alma odas vard. Bizi byk masaya oturttu ve ktphane mdrne
szlkleri getirttirdi. Kk Larus geldi, Byk Larus geldi, bakld, blten kelimesi nereden geliyor diye Blten Franszcaya,
talyancadan gemi, talyancaya Latinceden. Latincesi, damga, bilmem ne manasna geliyor nihayet Atatrk Pekarskinin
Yakut Lgatini getirtti. Aa yukar buna benzer, ayn anlam tayan kelimelere var. Biz bunlar konuurken Saraolu kr
geldi. Atatrk
Gel Saraolu dedi,
Biz bltenin Trkesini aratryoruz sende bak gel dedi. Konuuldu falan ve nihayet belle, belge derken BELLETEN diye
yazd ve bana verdi. Mecmuann adn byle yaparsnz dedi.
BOZKURT
2 Austos 1926 tarihinde, Ege Denizinin uluslar aras sularnda (Midilli adas yaknlarnda), Bozkurt adl kmr ykl Trk
gemisi ile Lotus adl Fransz ticaret gemisi arpt. Bozkurt Gemisi batt ve 8 Trk gemicisi de kayboldu. Lotus gemisi,
Bozkurt Gemisi'nin birka tayfasn ve kaptann kurtararak stanbula gelmiti. Bu srada, kazada lenlerin ailelerin ikayeti
zerine balatlan soruturma srasnda, Bozkurt gemisinin kaptan Hasan ve Lotus gemisinin kaza srasndaki grevli svarisi
Desmons tutuklandlar. Yaplan yarglama, 15 Eyllde sonuland; dikkatsizlik ve tedbirsizlik lme neden olmaktan Hasan 4 ay
hapis ve Desmons da 80 gn hapis ve 22 lira para cezasna arptrldlar.
Fransa, kendi vatandan Trk mahkemesinin yarglamasna iddetle kar km ve hemen serbest braklmasn istemiti.
Trkiye, Fransann verdii notay reddederek; Trk adliyesinin bu davaya bakmaya hakk olduunu ve bamsz mahkemenin
ald kararn deitirilmesinin mmkn olmadn ileri srd. Daha sonra, her iki lke arasnda anlaarak, konuyu Lahey
Uluslar aras Adalet Divanna gtrmeye karar verdiler.(1927)
Bozkurt-Lotus Davasnn uluslar aras bir nitelik kazanmas sonucunda, Trkiyeyi dnemin Adliye Vekili ve Hukuk
Devriminin Mimar Mahmut Esat savunmak istedi. Laheyde Trkiyeyi baarl bir ekilde savunan ve Adalet Divanna Trk
tezini kabul ettiren Mahmut Esatn bu davay kazanmasyla birlikte, devletler aras hukuk alannda Trkiyenin Bat devletleri ile
eit dzeyde olduu eylemsel olarak ispatlanm oldu. Mahmut Esatn bu baars nedeniyle Atatrk, Ona Bozkurt soyadn
verdi.
BOZOK
Salih Beye Bozok (Bilecik) Milletvekili olduu iin Atatrk tarafndan Bozok soyad verilmiti.

136

DRK
ran ah Rza Pehlevi Atatrkn Misafiri olarak Trkiyeyi Ziyarete gelmiti. Ege gezisi srasnda tant zmir Valisi Kazm
Paa'y din ve hareketli grr. Konutuu Azeri Trkesiyle Maallah Sen Dirik Paa demitir. Dirik szc Atatrkn
ok houna gider ve 10 Aralk 1934 tarihinde Kazm Dirik oldu ifadeleri bir yazyla Kazm Paann Soyad Dirik olur.
OKYAR
Atatrk yakn arkada Ali Fethi Beye Okyar soyadn verdi.
PEKER
Recep Bey Prensip sahibi bildii konularda dn tanmayan, dik bal, pek yrekli, halkn drt drtlk dedii trden bir kii
olduu iin Atatrk ona Pek-er der ve Peker soyadn verir.
SAYDAM
Dr. Refik Bey alkan ileri grl kibar bir devlet adam idi. Yaptklarn sylememek fakat; syledikleri yapmak tevazu ve
azmine sahip olan Dr. Refik Beye Atatrk effaflk anlamnda Saydam soyadn vermitir.
Atatrk Ben Ona niin Saydam dedim, O ii d bir, tertemiz bir insan prlantasdr da ondan derdi.
TANRIVER
Hamdullah Subhi Bey Romanyada iken Trkiyede 21 Haziran 1934de Soyad Kanunu kabul edilir. Hamdullah Subhi ve baba
tarafndan btn erkek akrabalar eski aile isimleri olan Kocamemi yi soyad olarak almay dnrler. Abdullah Subhi Bey
Soyad aln yle anlatr:
-Sofrada idik, Atatrk bana sordu
-Hangi Soyadn aldn?
-Cevap Verdim
-Eski bir aile ismimiz vardr, Kocamemi
-Atatrk Meminin, Memo ve Memi gibi Arapadan geldiini syledi ve ilave etti;
-Ben sana tam bir Trke bir isim vereyim Hamdullahn tercmesi Tanrverdir
Atatrk bu ismi kendi eliyle kada yazd, kad sofrann stnde duran geni bir tasn iine koydu ve ;
-"Her ikisini de yadigar olarak sakla dedi.
TUNCAK
Atatrkn manevi evlad Abdurrahime soyad yasas yrrle girince tarihteki Trk komutanlarndan Tuncakn adn
Abdurrahim iin soyad olarak seti.
SALDIRAY, BATIRAY, ATILAY, YILDIRAY
1936 ylnda Almanyaya Ay Snf smini verdiimiz drt denizalt gemisi sipari edildi. 17 Ocak 1938 tarihinde Atatrk
Babakan Celal Bayara Denizaltlarn ismini bildirir.
MUZAFFER
Salih Bozokun olu 1921 ylnda stanbul Balarbanda dodu. Babas o sralarda Ankarada olduu iin olunu ancak
doumundan ay sonra grebilmiti oluna nce Mustafa Kemal adn koymak istemi, ancak; Mustafa Kemal Paa
Bugnlerde birbiri pei sra zaferler kazanyoruz. Olunun ad Muzaffer olsun demi ve ismini koymutu.
RDELP
Atatrk zel hekimi Neet mere rdelp soyadn vermitir.
NN
Atatrk 26 Aralk 1934 tarihinde Babakanla gnderdii bir yazda smet Paaya nn soyadn verildiini belirterek yle
demitir.
Bavekil smet Paa Hazretlerinin inklap tarihimizin ilk erefli ve parlak sahifesi olan meydan muharebelerinin ba kahraman
olmu bulunmas itibariyle soyad kanunu icab olarak alaca aile isminin nn olmasn ok yerinde bulduumdan kendilerine
bu soyadn tevcih ettiimi bildiririm.
URSAVA
Ali Saib Beye soyad kanunu kabul edildikten sonra Atatrk tarafndan Urfada Franszlara kar savata gsterdii yararlklar
dolaysyla Ursava soyad verilmiti.
GEREDE
Hsrev Beye Atatrk tarafndan Gerede soyad verildi.
ELAZI
Atatrk 16 Kasm 1937 gn gece Diyarbakrdan Elazize gelir. 17 Kasm gn Elaziz Halk evinde kendisine bir yemek verilir,
Atatrk biraz rahatszdlar. Salonun her kesini ayr ayr selamladlar. air Fazl Ahmet Ayka yanna ararak Elazizlilere bir
kararn aklamasn istediler. Aynen kendi ifadeleri ile dediler: ehirlerimizi ahs isimleri ile adlandrmak yerine bundan sonra
ehirlerin kendilerine has nitelikleri ile adlandrlmasn daha doru buluyorum. Onun iin bu gece burada Elazizin adn
deitireceiz dedi. Elazizin Elazktan bozulma olduunu, aslnn Elazk olacan, azk kelimesinin Trkede verimli
anlamna geldiini, Elazkn ok verimli bir yer, feyz ve bereket diyar, halknn mert ve alkan olduunu syledi. Trklerde

137

eski bir adet vardr, almaya gidenlerin yanlarna azk konur. Trkemizde sona gelen k sesi yumuar g olur. Onun iin Elaziz
bu geceden sonra Elazk olacaktr der . Atatrk Ankaraya dndkten sonra 10 Aralk 1937de Bakanlar Kurulu karar ile Elazk
adn syleme kolayln dnerek Elaza evirdi.
KORUTRK
1935 ylnda Deniz Harb Akademisi Mezunu olan Fahri Sabit Bey bir akam Karpite yemek yerken maiyetiyle Karpie gelen
Atatrkle karlar sivil giyimli olan Fahri Beyi Atatrkn yannda olanlar yabanc birisi zannederler. Fakat Atatrk onun bir
Trk genci olduundan phe etmez. Aralarndaki sohbetten sonra Atatrk yardmcsna soyad alp almadn sorar Fahri Sabit
Bey Henz soyad almadn syleyince, Atatrk;
-Biz bu memlekette bir takm inklplar yaptk ve bunlarn korunmasn ahsiyet sahibi Trk Genliine emanet ettik. te bu
genlerden biride sensin sana Korutrk soyadn versek ne dersin diye sorar.
Fahri Sabit Bey kranla kabul edeceini ve bu soyadn tamakla hayatnn en byk erefini bulacan syler.
ARAS
Atatrkn yakn arkada ve 13 yl Dileri Bakanl yapan Dr. Tevfik Rt Beye Aras soyadn vermitir. Bu soyadn
almasnn nedeni Trkiye ile ran arasnda snr olarak kabul edilen Aras nehrinden geliyordu.
TANDOAN
Atatrk Ankara Valisi olan Nevzat Beye Tandoan soyadn vermitir.
LK
Atatrk halkevleri Dergisine lk adn vermitir. Naim Onat yle anlatmaktadr: 933 ylnn ilk aynda Atatrk Adana
istasyonunda karlamtm. Trende beni yanlarna ardlar Mersine kadar devam eden yolculukta bu kelime(lk kelimesi) ve
daha baka dil bahisleri zerinde konuulmutu. Beni grr grmez memnun olacaksn dediler. Yaknda kacak Halkevi
Dergisine benden bir ad istediler, sizin lky verdim. Bu kelimeyi tam ideal karl olarak kullanmama bizim Ali Beyin (O
gn, trende ve yanlarnda bulunan Nasr Vekili Ali etinkayann) szleri de ayrca yardm etti. Ali Bey, ideal kelimesinin
ngilterede timsal ve rnek anlamlarnda kullanldn sylediler. Bilirsiniz ki lk ve lg Trkemizde de l ve rnek de
demektir. Esasen ideal de ermek istenilen amacn zihinde kurulmu bir timsali rnei deil midir.
Daha sonra yaynlanan lknn ilk saysnda Atatrkn el yazsyla
lk yelkden z lkmzn yayma yolunda kutlu verimler beklerim diye yazmtr.
MANEV EVLADI LK
lknn annesi Selanikli Vasfiye Hanm, Atatrkn annesi Zbeyde Hanm tarafndan evlatlk olarak alnp, bytlm,
Zbeyde Hanmla Selanike sonra stanbula, oradan da Ankaraya birlikte gelmiler. Zbeyde Hanm lnce, Vasfiye Hanm
Atatrkn Kz kardei Makbule Hanmla birlikte 1932 ylnda lmtr.
Daha sonra evlenen Vasfiye Hanmn doan kz ocuuna, Atatrk daha yzn grmeden lk adn koymu. lk, geen
yllar iinde bydke ona olan sevgisi de bym yle ki; lky yurt gezilerinde beraberinde gtrr olmutur.
BAYAR
Atatrk ktisat Vekili sonra Babakan olan Mahmut Celal124 Beye Bayar soyadn vermiti.
KBAL
Selim Pancar kk yata Afyonda ala balad. Lokantasnn n her tarafa yayld. Atatrkte Afyon ziyaretinde bu
lokantaya urar ve yedii yemeklerin lezzetinden memnun kalr. Beenisini Selim Panara: Her zaman kbal olasn szleriyle
dile getirir. Ve Selim Panar o gnden sonra lokantasnn adn kbal olarak deitirir.
AMLIK
Atatrkn son zmir geliinde Seluk Aziziye stasyonunu ziyaret eder. stasyonun amlar arasnda olduunu gren Atatrk
Buras amlk olsun der. O gnden sonra Aziziye stasyonunun ad amlk stasyonu olarak kalm.127 Burada Buharl
Lokomotif Mzesi olup 30 kadar tarihi lokomotif sergilenmektedir.
GKEN
lk kadn hava pilotu Sabiha Hanma 19 Aralk 1934 tarihinde Atatrk Gken Soyadn vermitir. Sabiha Gken yle
anlatmaktadr. Henz Trkkuu kurulmadan, henz ben havac olmay aklmdan bile geirmezken, soyad yasas kt gnlerden
birinde akam yemeinde, nndeki kda Sabiha Gken yazd. Sonra yzme glerek bakt ve
-Tamam m ocuum der.
-Bundan byle seni Sabiha Gken diye aracaz. Soyadn kutlu olsun der sonra kda dier cmleleri yazp imzalar.128
Atatrk tarafndan Sabiha Gken'e verilen soyad berat.
KANSU
Atatrk'n yakn alma arkadalarndan olan Mazhar Mfit uzun yllar milletvekillii yapmtr. Kendisine 3 aralk 1934
tarihinde Atatrk tarafndan "Kansu" soyad verilmitir.

138

LA BLG
ATATRKN IKARDII GAZETELER
Atatrk, Minber, rade-i Milliye ve Hakimiyet-i Milliye olmak zere gazete karmtr. Yaptklarn ve
yapacaklarn halka duyurarak kamuoyu oluturmak isteyen Atatrk, Kurtulu Savan balatt andan itibaren basndan destek
alm ve basnn gcn en etkili ekilde kullanmtr.
Minber
Atatrkn ilk gazete karma giriimi stanbulda yaynlanan Minberdir. Minber, Mustafa Kemalin istei zerine yayn
hayatna girmitir. Gazeteyi 1918 ylnda en yakn arkada Ali Fethi Okyar ile birlikte karmtr. 1918de Ahmet zzet Paa
hkmeti tarafndan Mondros Mtarekesi imzalanmtr. Mustafa Kemal, banda olduu Yldrm Ordular Grubu ve 7. Ordu
Karargah lavedildii iin Suriyeden stanbula dnmtr ve lkenin iinde bulunduu konular hakknda konuma ve yazma
gerei hissetmektedir. Oysa Mustafa Kemalin asker kimlii politik olaylara girmesini ve aktif rol stlenmesini engellemektedir.
rade-i Milliye
Atatrk ikinci gazetesini Sivas Kongresinden sonra karmtr. 4 Eyll 1919 gn balayan ve 11 Eyllde sona eren Sivas
Kongresinin ardndan Mustafa Kemal evresindekilerden yeni karaca gazete iin gvenilir bir yaz ileri mdr bulmalarn
ister. Aranan yaz ileri mdr bulunur ve gazete ok ksa bir sre iinde karlr. Heyet-i Temsiliye adna Mustafa Kemal
tarafndan kurulmu olan gazetenin imtiyaz Selahattin Ulusalerke aittir. Gazetenin yaz ileri mdr ise Mazhar Mfit
Kansudur. Gazetenin ad ve balk alt Mustafa Kemal tarafndan tespit edilmitir; rade-i Milliye (Metalip ve Amali
Milliyenin Mdafiidir).
Hakimiyet-i Milliye
Mustafa Kemal Paa, Heyet-i Temsiliye yeleriyle birlikte Ankaraya geldiinde burada alnacak kararlarn millete duyurulmas
iin bir gazeteye ihtiya duyduunu sylemitir ve burada verdii ilk direktif de bir gazete karacaz olmutur.
Ankarada doru drst bir matbaa bulunmad iin Konyadan getirtilen bask makinesi meclis bahesindeki bir binaya
yerletirilmi ve iki hafta iinde gazete kartlmtr. Bu gazetenin adn da Mustafa Kemal vermitir; Hakimiyet-i Milliye. lk
saynn gazete balnn altnda ise meslei milletin iradesini hakim klmaktr diye yazmaktadr. 10 Ocak 1920 gn
yaynlanan gazetenin ilk bayazsn Mustafa Kemal yazmtr.
Gazete Anadoluda kurulan Anadolu ve Rumeli Mdafa-i Hukuk Cemiyetinin yayn organdr. Gazetenin yaz ileri
mdr Nizamettin Nazif Tepedelenlioludur. Gazetenin daha sonraki yaz ileri mdrleri arasnda Hseyin Ragp
Baydur, Nafi Atf Kansu ve Ziya Gevher Etili gibi isimler de vardr.
Balangta haftada iki gn yaynlanan gazete 18 Temmuz 1920den sonra haftada gn, 6 ubat 1921den sonra da gnlk
olarak karlmtr. Gazete 1934 ylna kadar Hakimiyet-i Milliye adyla, o tarihten sonra da Ulus adyla kmaya devam
etmitir.
TARH BLG NOTU
SVREL PROFESR ALBERT MALCHEYE (ALBERTMALE)
Bizzat Atatrkn direktifleriyle Trkiyeye arlan svireli Profesr Albert Malcheye (AlbertMale) bir rapor hazrlatld.
Raporun nemli maddeleri unlard:

Bu rapor, Cumhuriyet Dnemindeki ilk niversite reformunun balatlmasna neden oldu. 1933te darlfnun kapatlp yerine
stanbul niversitesi ald. 1936da faklte says bee kt. stanbul dnda Ankaray da bir eitim ve kltr kenti hline
getirmek iin giriimlerde bulunuldu. Musiki Muallim Mektebi, Hukuk Mektebi, Gazi Eitim Enstits, Yksek Ziraat Enstits,
Dil ve Tarih Corafya Fakltesi alarak yksekrenim alanndaki renci says artrld.

GEREKL BLG NOTU

MZK RESM HEYKEL-MMAR
ada Trkiyenin mzik tarihi ile ilgili baz dnm noktalar aada belirtildii gibi sralanabilir.
1924 - Saray Bandosu Devlet Orkestras olarak adlandrld
1924- Mzik retmenleri Eitim Okulu kuruldu. Bu okul sonralar Devlet Konservatuarna dnt.
1926- Gen Mzisyenler geleneksel kaynaklardan halk besteleri toplamaya baladlar. Bunun temelleri, Adnan Saygun,
Ulvi Cemal Erkin ve Halil Bedif Ynetken gibi derlemeciler tarafndan oluturuldu.
1927 de Devlet gen yetenekleri yurt dnda devlet bursu ile okumalar iin semeye balad.
1932 - Yabanc Mzisyenler, retmenler, orkestra efleri ve besteciler Trkiyeye arld. Bunlarn arasnda Joseph
Marx., Paulttin de Mith, Bela Bartok ve Eduward Zuekmayer gibi ustalar bulunmaktayd.
Yine 1934 ylnda Atatrkn giriimiyle ran ahnn Trkiyeyi ziyaretlerini onurlandrmak amacyla, ran-Trk dostluunu bir
masal olarak simgeleyen zsoy oyununun Adnan Saygun tarafndan Feridun ad ile opera olarak bestelenmesi, Trk
operasnn kuruluundaki ilk ve en nemli adm olmutur.
Osmanllar zamannda 1883 de Sanayi Nefise Mektebi Alisi olarak kurulan yksekokul 1926 da Atatrkn emriyle Gzel
Sanatlar Akademisi ne dntrlm ve Fndklda ifte Saraylardan nce birine, sonra ikisine tanmtr. 10 Eyll 1937 de
Atatrk tarafndan al yaplan Dolmabahe Saray Veliaht Dairesindeki stanbul Resim ve Heykel Mzesi, 1939 ylnda
balayan yllk Devlet Resim ve Heykel Sergisi gelenei devam ederek bugn de Trk sanat ve bayaptlar byk bir gururla
sunulmaktadr.
Cumhuriyet devrinde Ant ve Heykeller yaptrma hareketi 1925 de balamtr. O dnemde, Trkiyede Trk heykeltralar
bulunmadndan yabanc heykeltralar almlardr. 1925 Ankara Ulus Meydannda bir zafer ant yaptrlmas giriiminde
bulunulmu. Ankara Belediyesince bir yarma almtr.
Birincilii Viyanal Heykeltra H.Krippel kazanr. Ankaradan sonra ayn heykeltraa stanbulda Sarayburnu Parknda
bir Atatrk heykeli daha yaptrlmtr.

139

Krippel bundan sonra Konyada ve Samsunda ki Atatrk heykellerini yapmtr. Sarayburnunda ki Atatrk ant 3 Ekim 1926 da
alr.
stanbulda, Taksimde ve zmirde ki 9 Eyll Atatrk antlarnda talyan Heykeltra Canomika yapmtr.
Bu ilk Ant-heykellerden sonra Trk Heykeltralarda Antlar ve Heykeller dikmeye balayacaklardr.
Bu heykeltralarmz: Zht Mridolu, Nejat Srel, Ali Hadi Bara, Hseyin Ankazkan, Nusret Suman, Sadi alk, Yavuz Grey,
lhan Koman, Hseyin Gezer, Teoman Germaner, Tamer Baolu, Ferit zen, Namk Denizhandr.
1925te Milli Eitim Bakanl grevine balayan Mustafa Necati Bey 1926da yapt konumada: Gzel sanatlar zerinde de
nlemler almak gereini duydum. Sanayi Nefise Alisi Mektebi Gzel Sanatlar Akademisine dntrlmtr.
1926 ylnda Gzel Sanatlar Akademisi olarak adlandrlan yksekokul Fndkldaki Hatice Sultan Sarayna tanm ve daha
sonralar yanndaki dier sarayda (eski Edebiyat Fakltesi) eklenerek ve aralar birletirilerek olduka byk bir Gzel Sanatlar
Akademisine dnm, 1982 ylnda da Mimar Sinan niversitesine gemi bulunmaktadr.
Ressam Namk smail, 1927 Hazirannda Gzel Sanatlar Akademisine mdr olmutur. Prof. Egli de 1930 da Akademi
Mimarlk Blm Bakanlna getirilmitir. Bu arada Mhendis Mektebi Alisi, Yksek Mhendis Mektebine dnm ve
1943 ylnda stanbul Teknik niversitesi olmutur. Yldz imendifer Teknisyenleri okulu nce Yldz Mhendislik ve
Mimarlk Akademisine 1982 de ise Yldz Teknik niversitesine dnmtr.
Ankara, Atatrk n dneminde bakent olduktan sonra Alman ehircilik Uzman Jansen Ankarann ehircilik projelerini
dzenledi ve bu proje Ankaraya uyguland.
Bu arada Avusturalyal Mimar Clemense Holz Meister Ankarada da Atatrkn ankayada ki Cumhurbakanl kk ile
Trkiye Byk Millet Meclisi binasn ve pek ok bakanl projelendirmitir.
Alman Mimar Prof. Paul Bonatz ise, Ankarada kr Saraolu mahallesini ve Devlet Opera Binasn ina etmitir.
1933 de Almanyadan Nazi rejiminden kaan Bruno Taut ise Ankarada Dil ve Tarih, Corafya Fakltesi Binasn ina etmi ve
sonrada stanbul Gzel Sanatlar Akademisine Profesr olarak gelmitir.
Anlattklarmdan anlalaca zere Atatrk dneminde, Ankara ve stanbulda gerek ehircilik gerekse Mimari konularnda
Avrupadan zellikle Almanya, Avusturya ve Fransadan uzmanlar getirilmitir.
stanbulda ise, Fransz ehircilik Uzman Henry Prost getirilmitir.
Atatrk dneminden evvel stanbulda Balyanlar, Mimari Vallaury (Duyunu Umumiye binas) sonralar stanbul Lisesine
dnmtr.
Trk Mimarlarndan ise; Prof. Sedat Hakk Eldem; Prof. Emin Onat; Prof. Seyfi Arkan; Prof. Kemal Ahmet hrete erimi
Mimar nesillerini yaatmlardr.
Prof. Eldem ve Prof. Onat stanbulda stanbul niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi ve stanbul Adalet Saray Binalarn,
Prof. Onat, Doent Orhan Arda ile Atatrk Antkabir yapsn yaparak, Prof. Seyf Arkan ise stanbulda Atatrke Florya
Deniz Kkm, Ankarada ise ller Bankas yaplan ile Prof. Kemal Ahmet Aruda st.da Levent I, II, III ve IV. c
Mahalleleri, Etiler ve arkadalar mimarlar ile, Sheraton Otelini yapmlardr.

TARHSEL BR NOT:
ATATRK DNEM RESSAMLAR
Atatrk dneminden evvelki Osmanl dneminin ilk zamanlarnda resim yerine Minyatr yaplmaktayd. Osmanllar
dneminde d lkelere giderek (bilhassa Fransaya) resim eitimi grenlerden Osman Hamdi Bey 1883 de Sanayi Nefise
Mektebi Alisini kurmutur.Osman Hamdi Bey ve arkadalar, Hseyin Zekai eker, Ahmet Paa, Sleyman Seyit, Hoca Ali
Rza, evket Da gibi natralist ressamlar, Fransadaki hocalar Leon Geromeun Kat Natralizmini srdrmlerdir.
Bundan sonraki dnemde Emperyonist akmn hkim olduunu ve all brahim, Nazmi Ziya, Avni Lifij gibi deerli ressamlarn
bir blm yaam Atatrk dneminde geer.
Bundan sonraki dnemde:Seref Akdik, Avni Arba, Nurullah Berk, Sabri Berkel, efik Bursal,Mahmut Cda, brahim all
,evket Da, Cevat Dereli, Halil Dikmen, Fehraman Duran, Devrim Erbil, Diner Erimez, Turan Erol, Bedri Rahmi
Eybolu, Eren Eybolu, Neet Gnal, Namk smail, Zeki Faik zer, Edip Hakk Kseolu, Avni, Fikret Mualla, Hikmet
Onat, Ayetullah Smer, Cemal Tollu, Eref ren , gibi hret sahibi olmu ressamlarmz Atatrkn Gzel Sanatlarda
yapm olduu reform sayesinde yetimiler ve nlenmilerdir.
brahim all, Feyhaman Duran, Namk smail, Edip Hakk Kseolunun Atatrk portleri nldr. Atatrkn Ant
Kabrinin inaatnda alan mimarlar, heykeltralar ve dier sanatlar Atatrkn ynlendirmesi ile yetimilerdir. Bu da
gsteriyor ki Byk Atatrk Ant Kabrini de kendisi fikirleriyle ina etmitir.
TARH BR KAYIT
TRK BELER
Trk Beleri zellikle Trkiye Cumhuriyeti'nin kurulu dneminde eserleriyle kendilerinden sz ettirmi aadaki be Klasik
Bat Mzii bestecisini bir arada tarif etmek iin kullanlan uluslararas bir deyim olarak biliniyor.
Bu kiiler:
Ahmet Adnan Saygun / Ulvi Cemal Erkin / Cemal Reit Rey / Hasan Ferit Alnar / Necil Kazm Akses
HASAN FERT ALNAR BALICA YAPITLARI
Trk Siti (byk orkestra iin, 1930), stanbul Siti (byk orkestra iin, 1937-38), Viyolonsel Konertosu (1943) ve Kanun
Konertosu'dur (1951; 1958'de zerinde baz deiiklikler yapt).
ULV CEMAL ERKN BALICA YAPITLARI
Piyano Konertosu (1942), Kekeler (sit, 1943), Birinci Senfoni (1944-46), kinci Senfoni (1948-51), Kelolan (bale, 1950),
Sinfonietta (yayl alglar orkestras iin, 1951) ve Konsertar Senfonisi (piyano ve orkestra iin, 1966).

140

CEMAL RET REY BALICA YAPITLARI

Sultan Cem (opera, 1923), Zeybek (opera, 1926), Bebek Efsanesi (senfonik iir, 1928), Kyde Bir Facia (opera, 1929), Birinci
Senfoni (1941), elebi (opera, 1943), Piyano Konertosu (1946), anl (senfonik iir, 1950), Konsertan Paralar (viyolonsel ve
orkestra iin, 1952), Fatih (senfonik iir, 1953), Sazlarn Sohbeti (oda orkestras iin, 1957), Eski Bir stanbul Trks zerine
eitlemeler (piyano ve orkestra iin, 1961) ve kinci SenfonVir (iki yayl alglar orkestras iin, 1963). Saat (1932), Lks
Hayat (1933), Deli Dolu (1934), Saz-Caz (1935), Maskara (1936) ve Hava-Cva (1937) Cemal Reit Rey'in operetleri; Adalar
(1934), Alabanda (1941) ve Aldrma (1942) ise revleridir.
AHMET ADNAN SAYGUN
En tannm yapt Yunus Emre Oratoryosu (1946) olan Saygun'un br yaptlar arasnda zsoy (ya da Feridun; opera, 1934),
Tabe-bek (opera, 1934), Bir Orman Masal (sit, 1939-43), Kerem (opera, 1947-52), Birinci Piyano Konertosu (1952-58),
Birinci Senfoni (1953), kinci Senfoni (1958), nc Senfoni (1960), Glgam (opera, 1962-83), Keman Konertosu (1967),
Krolu (opera, 1973), Drdnc Senfoni (1976), Viyola Konertosu (1977), Beinci Senfoni (1984), kinci Piyano Konertosu
(1985) ve Viyolonsel Konertosu (1987) saylabilir.
NECP KAZIM AKSES
Balca yaptlar iftetelli (orkestra iin senfonik dans, 1934), Minyatrler (piyano iin, 1936), Ankara Kalesi (senfonik iir,
1942), Birinci Senfoni (1966), Itri'nin Neva Kr' zerine Scherzo (byk orkestra iin, 1970), Senfonik Destan (1973), Viyola
Konertosu (1977), kinci Senfoni (1978), nc Senfoni (1979-80), Drdnc Senfoni (1983), Atatrk Diyor ki (1988).
TARH NOT
I.ULUSAL MMARLIK AKIMI TEMSLCLER
Mimar Kemalettin / Vedat Tek'in / Giulio Mongeri / Arif Hikmet Koyunolu / Ali Talat Bey nemli temsilcileri.
Birinci Ulusal Mimarlk Akm veya Neoklasik Trk slubu veya Milli Mimari Rnesans arlkl olarak 1908 ile 1930 yllar
arasnda yaygn olan bir mimari sluptur. Her ne kadar Osmanl mparatorluu dneminde balam bir slup olsa da esas etkisini
Trkiye Cumhuriyeti dneminde gstermitir.
Mimar Kemalettin ve Vedat Tek'in ncln yapt ve ilk aamada Neoklasik Trk slubu ya da Milli Mimari Rnesans
denilen ama sonralar Birinci Ulusal Mimarlk Akm ad verilen bu mimari slup bir Trk milli tarzn yaratmay
hedeflemitir.
Bunu yaparken her ne kadar milliyeti olma hedefi gdlmse de, klasik Osmanl yaplarnda yer alan mimari eleri ve
sslemeleri sklkla kullanlmtr. Her ne kadar Osmanl mimari eleri sklkla kullanlmsa da, o akmdan farkl olarak eskiden
sadece dini yaplarda kullanlan kubbe, saak gibi mimari eler Birinci Ulusal Mimarlk Akm dneminde dier kamu
yaplarnda daha sklkla kullanlmtr. Bu akmn etkisi sadece kamu binalar ile snrl kalmtr. Bu akma Osmanl
Canlandrmacl veya Yeni Osmanlclk ismi de taklmtr.
Birinci Ulusal Mimarlk Akmnn en nemli temsilcileri bata Mimar Kemalettin ve Vedat Tek olmak zere Arif Hikmet
Koyunolu ile talyan asll bir mimar olan Giulio Mongeridir. Birinci Ulusal Mimarlk Akm en nemli rnekleri arasnda
Mimar Kemalettinin stanbulda ina edilen Kemer Hatun Camisi, Lleli Tayyare apartmanlarn (bugnk Merit Antik Oteli) ve
Ankaradaki Trkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryollar merkez binas verilebilir. Mimar Kemalettin Bey tarafndan tasarlanan ve
1926 ile 1927 yllarndan ina edilen Vakf Apartman Birinci Ulusal Mimarlk Dneminin nemli eserlerindendir. Yap halen
Devlet Tiyatrolarna hizmet vermektedir.
Mimar Vedat'n en nemli yaptlar arasnda ise stanbul Sirkeci'de yer alan Byk Postane ve Haydarpaa Vapur skelesi yer
alr. Arif Hikmet Koyunolunun nemli tasarmlar arasnda Ankarada ina edilmi Devlet Resim ve Heykel Mzesi (19271930) ve Etnorafya Mzesi (1925-1928) yer almaktadr. Giulio Mongerinin Ankara ina edilmi
Birinci Ulusal Mimarlk Akm rnekleri arasnda Ulusta yer alan Ziraat Bankas Genel Mdrl Binas (1926) ile Osmanl
Bankas (1926) ve Bankas (1928) binalar yer almaktadr. Ayrca Beikta skelesi ve Kuzguncuk skelesinin mimar olan Ali
Talat Bey de dnemin nemli temsilcilerindendir.
Bu akma ynelik en yaygn eletirilerin banda teknolojiye ayak uyduramamas; semeci ve biimsel bir akm olmas gsterilir.
II.ULUSAL MMARLIK AKIMI
Cumhuriyetin ilk yllarnda yeni bir devletin kurulmasnn heyecan ve gelenee kar kuku gelitirilmesi, 1940l yllarda
dnyada da yaygnlaan milliyetilik akmlarnn etkisiyle yerini daha ulusal akmlara brakmas hususuna en arpc rneklerden
birisi Ankarada yer alan eski Sergi Evidir.
evki Balmumcu tarafndan 1933 ile 1934 yllar arasnda ia edilen Sergi Evi, orijinal haliyle Sovyet Yapsalcl stiline yakn
bir tasarm idi. Baka yorumlara gre bu tasarm aslnda De Stijl yani Neo-plastisizm stilinde bir yap idi. Ancak yap Paul Bonatz
tarafndan yeniden tasarland ve Ankara Opera Sahnesi olarak 1948te kullanma ald.
Halen Ankaradaki tek kullanmda olan opera salonu olan bu binann ilk modernist izgileri tamamen klasikletirilmi, revaklar,
taklar ve ssler ile kinci Ulusal Mimarlk Akm slubuna uygun hale getirilmitir.
kinci Ulusal Mimarlk Akmnn en nemli temsilcileri Sedat Hakk Eldem ve Emin Onattr. Ayrca Bruno Taut da bu
akmla zdeletirilmi tasarmlar gerekletirmitir.
Sedat Hakk Eldem ile Emin Onatn birlikte yapm olduu tasarmlar arasnda en tannm stanbul niversitesi'ne ait
Fen Fakltesi ve Edebiyat Fakltesi binalar (1944-1952) ve stanbul Adalet Saray (1949) binasdr.
stanbul niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi yaplarnn en belirgin zelliklerinden birisi simetriye nem vermesi ve antsal
olmasdr. Bu ynyle dnemin totaliter rejimlerinin Faist mimarisi veya Nazi mimarisi elerini tasa da, saaklar gibi bir
takm mimari leri ile Osmanl konut mimarisine refarans vermektedir.
stanbul Adalet Saray projesi ise her ne kadar modern mimarln nemli zelliklerini tayan bir yap olsa bile kinci Ulusal
Mimarlk Akmnn rnekleri iinde de gsterilmektedir ve de bu dnemin de en son uygulanm rnei olarak kabul
edilmektedir.

141

Doan Erginba, mer Gney ve smail Utkularn ortak tasarlad bir proje olan ve ilide yer alan stanbul Radyoevi
(1945) bu akma rnek baka bir yapdr.
kinci Ulusal Mimarlk Akmnn en nemli zelliklerinden olan simetri kullanm ve antsallk kavramlarna en iyi
yanstan iki rnek mevcuttur. Bunlarda ilki mimar Doan Erginba ve smail Utkularn tasarladklar ve 1954 ile 1960
yllar arasnda ina edilmi olan anakkale ehitleri Antdr.
Dnemin stili ile ina edilmi ve bu rnekler arasnda en tannm olan ise Emin Halid Onat ve Ahmet Orhan Arda
tarafndan tasarlanm olan 1944 ile 1953 yllar arasnda ina edilmi olan Mustafa Kemal Atatrkn kabrinin yer ald
Antkabirdir.

OK OK NEML BLG
ATATRKN KURDUU KURUM VE KURULULAR VE BUNLARIN LSTES ANADOLU AJANSI:Trkiye Cumhuriyetinin yar resmi haber ajans olan Anadolu Ajans, 6 Nisan 1920'de, Milli Mcadele
davasn yurda ve dnyaya duyurup yaymak amacyla, Atatrk tarafndan Ankara'da kuruldu. Balangta bir tek teksir
makinesiyle alan Anadolu Ajans, Kurtulu Sava yllarnda byk yararllklar gsterdi. Anadolu Ajans, 1 Mart 1925'te
Devletin %40 hissedar olduu bir anonim ortaklk haline getirildi.
ANKARA HUKUK FAKLTES :Ankara Hukuk Fakltesi 5 Aralk 1925 tarihinde Ankara Adliye Hukuk Mektebi adyla
kuruldu. Ankara'da bir hukuk mektebinin almas iin ilk teebbs 1921 ylnda yapld. Bu tarihte Kastamonu milletvekili
Abdulkadir Kemal Bey Meclise 3 maddelik bir teklif vererek Ankara'da bir hukuk mektebi almasn nerdi. Gazi Mustafa
Kemalde 1922 ylnda meclisi a konumasnda Ankara'da bir hukuk mektebinin almas gereini belitti. 1925'te Hukuk
Mektebi ald ve 301 renci kayt yaptrd. Okula uygun bir bina bulunamad iin al Byk Millet Meclisinin toplant
salonunda yapld. Fakltenin al konumasn Gazi Mustafa Kemal yapt ve ilk dersi Ahmet Bey (Aaolu) verdi. Hukuk
mektebi 1927 ylnda Bakanlar Kurulu Karar ile Ankara Hukuk Fakltesi ismini ald.
ATATRK ORMAN FTL :Atatrk, Ankarann 7 km batsndaki orak topraklarda rnek bir iftlik kurmay dnm,
Trk iftisine, toprak ve tabiat artlar uygun olmasa dahi, bilgiyle ve kararllkla alld takdirde baar salanabileceini
gstermek istemiti. Bunun zerine 29 Ocak 1925te Gazi iftliini kurmak amacyla bir miktar arazi satn ald. 5 Mays 1925te
kurduu Orman iftliinde, iftliin her trl faaliyetiyle uraan, btn masraflarn kendisi karlayan Atatrk burada Atatrk
Kkn yaptrmtr.Atatrk 11 Mays 1937de iftliklerini, ierisindeki kklerle birlikte milletine armaan etmitir.
BURSA MERNOS HALI FABRKASI :2 ubat 1938 Bursa Merinos Hal Fabrikas : Smerbank Merinos Ynl Sanayii
Messesesi'nin (Bursa) temeli 28 Kasm 1935 tarihinde atld. letme, 2 ubat 1938 tarihinde Atatrk tarafndan iletmeye ald.
Atatrk Merinos Fabrikas'nn eref defterine unlar yazmtr: ''Smerbank Merinos Fabrikas pek kymetli bir eser olarak milli
sevinci artracaktr. Bu eser yurdun, hususile bursa blgesinin endstri inkiafna ve byk milli ihtiyacn giderilmesine yardm
edecektir." Fabrika faaliyetini srdryor ve zelletirilmeyi bekliyor.''
OCUK ESRGEME KURUMU :ocuk Esirgeme Kurumu, eski adyla Himaye-i Eftal Cemiyeti Atatrk'n nclnde
kuruldu. nceleri Kurtulu Savana katlanlarn ocuklarn esirgeme ve eitmeyi ama edindi. Sonralar muhta ocuklara
yiyecek, giyecek ve okul malzemesi yardm yapmak, kimsesiz ocuklarn ynetimini zerine almak, doumevleri ve ocuk
yuvalar, ocuklar iin hastane, prevantoryum, sanatoryum, dinlenme kamplar kurmak, doum ve ocuk sal konularnda
annelere t vermek gibi grevler yklendi.
DEMRYOLLARI VE LMANLAR GENEL MDRL:
Demiryollarnn yapm ve iletmesi iin kurulan ve Nafa Vekaleti'ne bal olarak alan mdrlkler 1927'de birletirilerek
Devlet Demiryollar ve Limanlar dare-i Umumiyesi olarak kuruldu. Bu kuruluun ad, 1929'da Devlet Demiryollar ve Limanlar
Umum Mdrl, 1931'de ise Devlet Demiryollar Umum Mdrl olarak deitirildi. Bugnk adn ald 1953'e dein
katma bteli devlet kuruluu iken, o yl ktisadi Devlet Teekklne dntrld. 1984'te ise Kamu ktisadi Kuruluu
konumuna getirildi.
DEVLET HAVA YOLLARI:1933 Devlet Hava Yollar lk ulusal hava yolu irketimiz olan Devlet Hava Yollar milli mdafaa
vekaleti bnyesinde 20 mays 1933 ylnda kurulmu ve 1935 ylnda nafia vekaletine balanmtr. Air France'tan devralnan
Yeilky tesisleri yan sra Ankara'da da bir terminal ve hava alan yaplmtr. 1938 ylnda devlet hava yollar 10 uaa sahipti.
1 Haziran 1937 den 31 mays 1938 tarihine kadar Ankara-stanbul arasnda 306 gidi ve geli seferi yaplm, 9 ayda 743 yolcu
tanmtr.
DEVLET STATSTK ENSTTS:1926 Devlet statistik Enstits: Toplumlarn geleceini grebilmesi, planlayabilmesi ve
gelimesi iin istatistiki bilgiler byk nem tar. Cumhuriyetimizin ilk ylllarnda, ok nemli sorunlar olmasna ramen,
istatistiki bilginin bu denli nem tamas nedeniyle, bu ilevi yerine getirebilmek iin bir istatistik rgtnn kurulmasna karar
verilmitir.
ELEKTRK LER ETT DARES :Trkiye'yi elektrie kavuturma plann ve bu plan iinde yer alan kurulularn n
projelerini hazrlamak zere dzenlenen kanunla, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlna bal Kamu ktisadi Teebbs
niteliinde bir kurum olarak 24 Haziran 1935'te kuruldu.
ETBANK :Trkiye'de maden, enerji ve bankaclk alanlarnda faaliyet gsteren ktisadi Devlet Teekkl olarak 2 Haziran 1935
tarih ve 2805 sayl kanunla kuruldu. 1963'te Etibank'n Kuzeybat ve Bat Anadolu elektrik sistemlerine Balkesir-Bursa enerji
nakil hatt baland. Etibank'n kurulu kanununun 10. maddesi bankaclk faaliyetlerini yalnz kendi bnyesindeki messeseler
iin ngryordu. 1955'te 6590 sayl kanun bu maddeyi kaldrd. nce bro, sonra ube niteliindeki bir nve, daha sonra, bir
bankaclk dairesi kuruldu.1956'da ilk ubeler Pangalt (stanbul) ve skenderun'da ald.
HALKEVLER : Halkn eitimine ve kltrel gelimesine yardmc olmak zere 19 ubat 1932de kuruldu. Alacak
messeselerin ynetim ve denetim grevleri partinin il idare kurullarna verildi. 1951 halkevlerinin kapatlmas, kanunu kabul
edilerek gerei yerine getirildi.
BANKASI: Atatrk tarafndan, 26 Austos 1924 tarihinde kuruldu. Kuruluunun ilk yllarndaki iktisadi artlara uygun
olarak, daha ok kalknma ve yatrm, bankaclk yn ar bast. Trkiye Bankas, kurulu gayesine de uygun olarak lkenin
iktisadi kalknmas ve sanayilemesinde nemli rol oynad; bu amala eitli yatrmlar yapt. lkede tasarrufu tevik amacyla,

142

ikramiye ve kumbara sistemini ilk defa uygulayan; seyahat eklerini lkeye ilk getiren banka da Trkiye Bankas oldu.
Sigortaclk alannda nclk yapt ve Anadolu Trk Sigorta irketi ile Destek Reasran Anonim irketini kurdu.
MADEN TETKK ARAMA ENSTTS (MTA) :Yeralt zenginliklerimizi arayp karmak, bunlardan iletilmekte olanlar
daha verimli duruma getirmek, bu alanda inceleme ve aratrma yapmak, faaliyet konusuyla ilgili elemanlar yetitirmek zere
1935 ylnda kuruldu. Bugn Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlna bal, tzel kiilie sahip, zel hukuk hkmlerine tabi
Kamu ktisadi Teebbs olarak, almalarna devam etmektedir.
MERKEZ BANKASI: Cumhuriyet'in ilk yllarnda siyasal ynetimin ana dncesi, bir merkez bankas oluturmaktan ok,
ulusal ticaret bankalar yaratmakt. Bunun iin 1924'te, nce Trkiye Bankas oluturuldu. 1925'te sresi dolacak Osmanl
Bankas'nn imtiyaz 1935'e dein uzatlmakla birlikte, yeni anlamada hkmetin banknot karacak bir merkez bankas
kurabilmesi iin kap ak brakld. Trk parasnn deerindeki dlere kar duyarl olan Cumhuriyet yneticileri 1926'da bir
merkez bankas kurulmas hazrlklarn balatt. Merkez Bankasnn yolunu amak iin Trk parasnn kymetini koruma
hakknda kanun karld. Haziran 1930'da kabul edilen bir yasayla Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas Ekim 1931'de 15
Milyon sermaye ile karma bir anonim irket olarak kuruldu. Ocak 1932'de almaya balad.
MERKEZ HIFZISIHA ENSTTS :Trkiye'de koruyucu hekimliin gerektirdii tahlil, kontrol, retim ve aratrma
grevlerini yrtmek zere, Salk ve Sosyal Yardm Bakanlna bal olarak 27 Haziran 1928 ylnda kuruldu. 1267 sayl
kanuna gre "Trkiye Cumhuriyeti Merkez Hfzshha Messesesi" adyla almaya balad.
SALIK VE SOSYAL YARDIM BAKANLII:Koruyucu ve tedavi edici hekimlik hizmetlerini dzenlemek, sosyal yardm
almalarn yrtmek, serbest hekimlik ve eczaclk faaliyetini denetlemek amacyla kurulan Shhat ve ctimai Muavenet
Vekaleti ad altnda 1920'de kuruldu. 1945'te Anayasa terimlerinin Trkeletirme srasnda, ad Salk ve Sosyal Yardm
Bakanl olarak deitirildi.lk salk bakan Adnan ADIVAR olacaktr.
SANAY ve MAADN BANKASI:Cumhuriyetin, ilk yllarnda benimsenen liberal ekonomi politikas dorultusunda, 19251932 yllar arasnda etkinlikte bulunan devlet bankas olan Sanayi ve Maadin Bankas'nn kuruluunu dzenleyen 633 sayl
yasaya gre bankann grevleri; kendisine devredilen devlet fabrikalarn, zel sektre devredilinceye dein iletmek, zel
sektrle ortaklklar kurmak, tek bana ya da ortaklklar araclyla, maden ayrcal almak ve bunlar zel sektrle ortaklk
yoluyla iletme ki sanayi ve madencilik alanlarnda etkinlikte bulunan zel giriimcilere kredi amak ve bankaclk ilemleri
yapmakt.
SMERBANK :Smerbank, tzel kiiligi ve zel kanununda belirtilen sinirlar iinde muhtariyeti olan, sorumlulugu
sermayesiyle sinirli; sermayesinin tamami devlete ait, iktisadi alanda ticari esaslara gre faaliyet gstermek zere, zel hukuka
tabi ekilde Sanayi Bakanligina bagli, Iktisadi Devlet Teekkl olarak 1933 yilinda kuruldu. O dnem verimlilik ve karlilik
ilkelerini gz nnde tutarak, imalat sanayii kurdu, iletmecilik, sinai mamullerini pazarlama, bankacilik ileriyle megul oldu.
TRK TARH KURUMU :Trk tarihini bilimin en yeni verilerine dayanarak yeniden incelemek ve Trkiye'nin dnya
medeniyetine olan katksn meydana karmak amacyla, Nisan 1931'de Atatrk'n tevikiyle Ankara'da Trk ocaklar Merkez
heyetine bal olarak kuruldu. Kurum tznn ama maddesi yledir "Kurumun amac Trk Tarihi ile Trkiye Tarihini ve
bunlarla ilgili konular inceleme ve elde edilen sonular her trl yolla yaymaktr". Kurum belli bal dnya bilim kurumlarna
yedir ve 220'den fazla akademi, niversite ve bilim kuruluuyla kitap ve dergi deiimi yapar. Atatrk, Trk Tarih Kurumunun
daha ok bir akademi nitelii tamasn, ye saysnn snrl tutulmasn istemitir. Kurum 16 ye ile kuruldu. Daha sonra ye
says 41 ile snrlandrld. Kurum yeleri Eskia, Ortaa ve Yenia adlar altnda uzmanlk koluna ayrlarak almaktadr.
TRK DL KURUMU:Trke'nin incelenmesi, zletirilmesi, gelitirilmesi iin alian kurum, Atatrk'n teviki ve
himayesiyle Semih Rifat, Ruen Eref (naydin), Celal Sahir (Erozan), Yakup Kadri (Karaosmanoglu) tarafindan 12 Temmuz
1932de kuruldu.26 Eyll 1932'de Dolmabahe Saraynda toplanan Birinci Trk Dil Kurultay, kurumun alma program olarak
u maddeleri tespit etti: 1.Trk dilinin baka dil aileleriyle karlatrlmas, 2.Trk dilinin tarihi ve karlatrmal gramerlerinin
yazlmas, 3.Anadolu ve Rumeli azlarndan kelimelerin derlenmesi, Osmanlca kelimelere Trke karlklar bulunmas,
4.Trke bir szlk hazrlanmas, 5.Kurumun organ olarak bir derginin yaymlanmas, 6.Trk dili stne yazlm yerli ve
yabanc eserlerin toplanmas ve gerekenlerin evrilmesi, 7.Terimlerin Trkeletirilmesi.
TRK KUU:Trk Kuu: Daha 1930'larda "stikbal Gklerdedir" diyen Atatrk havacla gereken byk nem ve deeri
vermesini bilmiti. Havacln bir spor dal olarak benimsenmesi ve Trk genleri arasnda yerlemesini yrekten arzulayan
Atatrk "Trk Kuu" nun kuruluunda olduu gibi almalarnda da verdii emir ve direktiflerle barol oynamt.Trk Kuu'nu
scak bir ilgi ve yrekten bir muhabbetle destekleyen Atatrk manevi kz olan Sabiha Gken'i de Trk havaclna kazandran
kii olmutu. Sabiha Gken yalnz sivil havaclk ve havaclk sporunda deil, askeri havaclk alannda da uluslararas ne ve
deere sahip bir havac olmutu.
Atatrk, gen ve yetenekli Trk havaclarnn havaclk sporunda gelimelerini salamak amacyla yurt dna gnderilip orada
ihtisas yapmalar arzulanmt. Onun emir ve direktifleriyle bata Sabiha Gken olmak zere baz Trk havaclar 1935 yl
Temmuz aynda Sovyetler Birliindeki "Koktobel Planr Okulu" na giderek orada bu spor dal zerindeki bilgilerini
kuvvetlendirip tecrbelerini arttrmlardr. Bu uzman planrcler yurda dnlerinde "Trk Kuu" kadrosunda retmen olarak
grev almlar ve bildiklerini ve rendiklerini gen havac kuaklara retmilerdir."Trk Kuu" 1935 ylndan beri Atatrk'n
Trk sporundaki en byk yadigar olan havaclk sporu yolundaki almalarn srdrmekte, planrclk ve havacln yan
sra paratlk alannda da byk iler baarmaktadr.
TRKYE EKER FABRKALARI :
19.4.1923 Trkiye eker Fabrikalar : eker Fabrikalar kurma teebbslerinin gerekleebilmesi ancak, Atatrk'n kurduu
Cumhuriyet dneminin salad geni imkanlar sayesinde olabilmitir. Bu istikametteki ilk ciddi teebbs Uak'l Molla
merolu Nuri (eker) adnda bir ifti tarafndan balatlmtr.
Uak'ta mahalli birok mteebbisin itiraki ile 19.4.1923 tarihinde 600.000 TL sermaye ile kurulan "Uak Terakki Ziraat T.A.."
6.11.1925 tarihinde ilk eker Fabrikasnn temelini atm ve fabrika 17.12.1926 tarihinde iletmeye almtr.Uak'ta eker
Fabrikas kurma almalar devam ederken yine ayn yllarda stanbul'da da zel ahslarn ve baz milli bankalarn itiraki ile
14.6.1925 'de 500.000 TL sermayeli "stanbul ve Trakya eker Fabrikalar T.A.." kurulmutur. 22.Aralk.1925 tarihinde Alpullu
eker Fabrikasnn temeli atlarak onbir ayda fabrikann montaj bitirilmi ve 26.11.1926 tarihinde fabrika iletmeye alarak ilk
Trk ekerini retmitir.1933 ylna kadar lkemizin eker ihtiyac bu iki fabrikann retimi ile ksmen karlanmtr. Bu iki

143

fabrika ile pancar tarmnda ve eker fabrikas iletmesinde hayli tecrbeler edinilmi olduundan yeni eker fabrikalar kurulmas
gerekli grlmtr.
ULUSLAR ARASI ZMR FUARI :
Uluslararas zmir Fuar : Atatrk'n talimat ile Cumhuriyet'in ilanndan 8 ay nce 17 ubat 1923'te zmir'de toplanan Birinci
Trkiye ktisat Kongresi, zmir Enternasyonal Fuar'nn kurulmas srecini balatt. Kongre binas olarak kinci Kordon'da
Osmanl Bankas Deposu olan Hamparsomyan binas seildi. Burada, el tezgah ve kk sanayi rnleri; sparta, Kula, Grdes,
Uak kilimleri ve hallar, ya rnleri, sabunlar, makarna ve unlu yiyecekler, kolonyalar, helvalar, ihralk pamuklar, ayakkab,
mobilyalar, deri rnleri, tarm aralar, kiremit, tula, maden rnekleri, ttn, sigara, arap rnekleri, kereste eitleri sergilendi.
ktisat Kongresi Sergisi'nden sonra ilk sergi 4 -25 Eyll 1927'de, 9 Eyll Mahalli Sergisi ad altnda Mithatpaa Sanat
Enstits'nde ald. zmir Ticaret Odas'nn teklifi ve zmir Valisi Kazm Dirik'in karar ile alan sergide 71 resmi kurulu, 195
yerli firma ve 9 lkenin 72 kuruluunun rnleri sergilendi. Sergiyi 80 bin 744 kii gezdi.kinci 9 Eyll Sergisi 4-20 Eyll 1928
tarihleri arasnda yine ayn binada uluslararas dzeyde gerekleti. Sergiye 155'i yabanc olmak zere 515 firma katld.1935
zmir 9 Eyll Panayr'n ise ktisat Vekili Celal Bayar at. 311 kiinin gezdii panayr uluslararas fuarn gereklemesini
hazrlad.
zmir Fuar'nn temeli, bugnk yerinde 1 Ocak 1936'da trenle atld. 360 bin metre karelik alann Kltrpark haline getirilmesi
ve yln belirli bir aynda bu alan zerinde uluslararas bir fuarn gerekletirilmesi planland. 1 Eyll 1936'da zmir Fuar, kent
yaamnda yerini ald. Lozan Kaps nnde yaplan cokulu trene Msr, Yunanistan ve Sovyetler Birlii'nden 48 yabanc
kurulu, 32 vilayet pavyonu ve 45 yerli kurulu katld.1937 zmir Enternasyonal Fuar, dier yllara gre ok daha byk bir
cokuyla hazrland. Al ktisat Vekili Celal Bayar yapt. Fuar'n en byk zellii Kltrpark'n srekli bir kurumuna
dnecek olan Parat Kulesi'nin al oldu.104 yabanc irketin katld Fuar'da 424 yerli kurulu temsil edildi.
TRKYE CUMHURYET ZRAAT BANKASI:
Trkiye Cumuriyeti Zraat Bankas'nn temelini 1863'te tarmsal kredileri dzenleme giriimlerine balayan Ni Valisi Midhat
Paa att. Midhat Paa'nn Rusuk kasabasnn Pirot kynde kurduu bir tr tarm kredi kooperatifi olan Memleket Sand
uygulamas 1867'den sonra resmi nitelik kazand ve yaygnlat.1883'ten sonra aar vergisine yaplan %10 oranndaki "Menafi
Hissesi" zamm sandklara gelir olarak baland. Bylece Menafi Sandklar adn alan kurum 1888'de merkezi stanbul'da
bulunan,10 milyon Osmanl liras sermayeli Ziraat Bankas'na dntrld.
1914'te bankann yapsnda ve alma ilkelerinde yaplan yeni dzenlemeler, 1916'da yasallat. ube says 1923'te hzla artarak,
316'y bulan banka Cumhuriyet dnemine aktarlan en kkl ve yaygn mali kurulu oldu. Cumhuriyet ynetimi 1924'te bir
yasayla bankay bir devlet kurumu olmaktan karp 30 milyon lira sermayeli bir anonim irkete dntrd; etkinliklerini tarm
dna da tararak her trl bankaclk ileminde bulunma yetkisi tand.
1926'da bankann adna Trkiye szcn eklendi. 1937'de karlan Trkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankas kanunuyla kendi
yasas dnda zel hukuk hkmlerine bal, tzel kiilii olan bir devlet kuruluuna dnt.
ZRAAT OKULLARI ve YKSEK ZRAAT ENSTTS:
Zirai alanda almak zere, teknisyen seviyesinde eleman yetitirmek eitli blgelerin zirai yaplarn ve zellikleri hakknda
incelemeler yapmak amacyla, Tarm Bakanl Ziraat leri Genel Mdrlne bal olarak kurulmu meslek okullar.
Trkiye Cumhuriyeti Devleti'nin kurulmas srasnda, ekonomik, sosyal, kltrel alanda yaplan devrimleri desteklemek ve
gelitirmek iin Atatrk tarafndan kurulmu kurum ve kurulularn listesi

LA BLG
TARH KLKLER
T1-SABHA RIFAT
1929da Sabiha Rifat bayanlar voleybol takm olmad iin Fenerbahenin erkek voleybol takmnda oynad. Ayn zamanda
Sabiha Rifat Yksek Mhendis Mektebini bitirerek lkemizin ilk kadn mhendisi oldu.
Cumhuriyet dneminde Trk bayanlar sosyal hayatn her alannda yer ald. Hi phesiz bu alanlardan biri de spordur. nce
atletizm ve tenis sporuna balayan bayanlar daha sonra krek, eksrim ve yzme dallarnda da kendilerini gstermeye balad.
Leyla Asm Turgut (1920) ilk bayan mill yzcmz oldu. 1927de Azize Hanm Yunanistann dnyaca nl Akropol Rallisine
katlarak yart erkek rakiplerini geride brakarak birincilii kazand.
T2-GL ESN
1933 ylnda Trkiye'nin ilk kadn muhtar seilen Gl Esin, Aydn'n ine lesi, Karpuzlu Buca'nn muhtarln yapt
dnemde Atatrk tarafndan dllendirilmitir.
Muhtar olmasnn ardndan kahvehanelerde kumar oynamay yasaklayan Gl Esin, kz karma olaylarn nlemi ve nikah
ilerini dzene sokarak da byk baar elde etmiti.
T3- EVKET SREYYA AYDEMR, (D. 1897, EDRNE - . 25 MART 1976)
Kadro Dergisi'nin kurucularndan ve Kadro Hareketi'nin nderlerindendir. Trk tarihinde nemli rol oynayan kiilikleri inceleyen
eserleri ile nlenmitir. Kendi yaamn anlatt Suyu Arayan Adam(1959), Atatrk ve nn dnemlerini inceledii er ciltlik
Tek Adam (1963-65) ve kinci Adam (1966-68) adl kitaplar en nl eserleridir.
eitli dnemlerde farkl ideolojileri savunan Aydemir, lkesinin kurtuluu ve ilerlemesi gibi temel bir hedefe sahipti.
Genliinde Turanc; 1920-1927 yllar arasnda Trkiye Komnist Partisi yneticisi; 1927 sonrasnda Kemalist rejimin
savunucusu ve kuramcs olarak alt.
Henz on bir yanda iken ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne ye oldu. Balkan Savalar ncesinde annesini ve bir aabeyini kaybetti.
Edirne igale uraynca katliamdan kurtulmalar iin stanbul'a gnderilen ocuklar arasnda yer ald. Kuleli Askeri Lisesi'ne
kaydoldu ancak Edirne'nin geri alnmas ve bir olunun daha asker olmasn istemeyen babasnn armas zerine geri dnd;
Edirne Rtiyesi ve retmen Okulu'nda (bugnk Edirne Lisesi) renim grd. Bu yllarda Turanc grleri benimsedi. Dier
aabeyinin Sarkam'ta hayatn yitirmesi zerine I. Dnya Sava'nda gnll olarak savaa katld; aabeyin ehit edildii

144

Kafkasya Cephesi'nde arrpt, yaraland. Cephedeyken okuduu Mfide Ferit'in Aydemir adl roman onu ok etkiledi. leride
Soyad Kanunu ktnda Aydemir soyadn semesi bu romann etkisiyledir.
1928'de Brokrat olarak Ankara'da almaya balad. 1951 ylnda kadar eitimci ve iktisat olarak eitli devlet grevlerinde
bulundu. Yksek Teknik retim Umm Mdr Yardmcl, Ankara Belediyesi ktisat Mdrl, Ankara Ticret Mektebi
Kurucu Mdrl, ktisat Vekleti Sanyi Tetkik Heyeti Reislii, Babakanlk Yksek Denetleme Kurulu yelii yapt.
1932 ylnda Atatrkn istei zerine Yakup Kadri Karaosmanolu ile birlikte Kadro Dergisi'ni kartt. Dergi kapatldnda
Ankara Ticaret Mektebi'nde mdr olan Aydemir, bu grevi 1936'ya kadar srdrd. ki yl Ankara Belediyesi ktisisat
Mdrl yaptktan sonra ktisat Bakanl'nda almaya balad ve smet nn'nn gvenini kazand. Komnist gemii
nedeniyle ok eletirilse de baarlar nedeniyle ykseldi. Bir dnem Ekonomi Bakanl'nca smail Hsrev Tkinle birlikte bir
kalknma plan hazrlamakla grevlendirildi. Fakat smet Paa bu plan kabul etmedi.
1951'de Vekiller Heyeti kararyla emekli edildikten sonra kendisini yazarla verdi. Hayat boyunca ok sayda eser veren
Aydemir, Tek Adam adl eserinde Atatrk; kinci Adam adl eserinde smet nn 'y yazd. Bunun dnda Menderes'in Dram,
Enver Paa (kitap) gibi biyografiler ve Suyu Arayan Adam gibi otobiyografik denemeler dnda Toprak Uyanrsa ve
Kahramanlar Domalyd adl romanlar yazd. 27 Maystan sonra oluan yeni dnce ortamnda kurulan sosyalist eilimli
Devrim ve Yn gibi dergilerde yazlar yaynlad. 12 Mart Muhtras sonras Yn Dergisi kapatlnca yazlarna Cumhuriyet
Gazetesi'nde devam etti. 25 Mart 1976'da Ankara'daki evinde hayatn kaybetti. Ankara Belediye Bakan'nn emriyle tabutu,
Trk bayrana sarl olarak defnedilmitir. Ad, Ankara'da yllarca oturduu sokaa verildi.

T4-OTTO LMAN VON SANDERS (1855 - 1929)

Otto Liman von Sanders (17 ubat 1855, Stolp - 22 Austos 1929, Mnih), Prusya Krall, Alman mparatorluu ve Osmanl
mparatorluu'na subay ve danman olarak hizmet eden Alman general.
17 ubat 1855'te o dnem Almanya'ya bal Pomeranya blgesindeki Stolp'da (bugn Polonya'da Slupsk) dodu. Babas Yahudi
bir asilzade idi.[1] Aristokrat ailelerin dier birok Prusyallar gibi o da askere katld. 1874'te Essen muhafz birliinde subayla
balad. 1877 ylnda Darmstadt'ta Amelie von Sanders ile evlendi ve von Sanders soyadn einden almtr.
1911'de Generallie ykseldi. 1913 ylnda Osmanl mparatorluu iin bir Alman askeri heyetinin bakan olarak atand.
Yaklak seksen yldr, Osmanl mparatorluu Avrupa izgisinde ordularn modernize etmeye alyordu. Liman von Sanders
bu grevde alan son Alman oldu. anakkale'yi savunan Osmanl 5. Ordu Komutan Mareal Liman von Sanders Osmanl
Devleti'ndeki Alman Danma Kurulu Bakanyd.
1918 ylnda, I. Dnya Savann son ylnda, Liman von Sanders, Sina ve Filistin Cephesi srasnda General Erich von
Falkenhayn'n yerine geerek Osmanl ordusunun komutasn devrald. 1918 sonunda ngiliz General Edmund Allenby tarafndan
yenilgiye uratld ve sava sona erdikten sonra sava suu iledii iddiasyla ubat 1919'da Malta'da tutukland ama alt ay sonra
serbest brakld ve Alman ordusu'ndan o yl emekli oldu.
1927 ylnda sava srasnda ve ncesinde kendi deneyimleri hakknda Malta'da tutsak kald yllara ait yazd bir kitabn
yaynlamtr.
T5-EKER AHMET PAA:
1841de stanbulda dodu, 1970de stanbulda ld. Asl ad Ahmet Alidir. Kk yata Tbbiye Mektebine girdi (1855).
Resim yetenei nedeniyle bu okulda resim retmenlii yardmclna getirildi. Daha sonra okuldan ayrlarak Harbiyeye geti.
Abdlazizin ilgisini ekince, resim renimi iin Parise gnderildi (1864). nce Mektebi Osmaniye devam etti. Paris Gzel
Sanatlar Akademisine geti ve G. Boulanger, J. L. Gerome gibi retmenlerden dersler ald. Paris Uluslararas Fuar sergisinde
resimleri sergilendi (1867). Resimleri Salona kabul edildi (1869, 1870) Abdlaziz, Avrupa gezisi srasnda sergideki resimleri
grd ve Ahmet Aliyi resim seip almakla grevlendirdi. 1870te akademiyi bitiren Ahmet Ali, ^^Prix de Rome^^u kazanarak,
ay sreyle Romaya gnderildi. Yurda dnnce kolaas rtbesiyle Sultanahmetteki Sanat Mektebine resim retmeni olarak
atand (1871). Uzun hazrlk ve almalardan sonra, Trk ve yabanc ressamlarn eserlerinden oluan bir resim sergisi amay
baard (27-Nisan-1873). Bu sergi, Trkiyede alan ilk resim sergisiydi. kinci sergiyi 1 Temmuz 1875te Darlfnun binas
salonunda at. Bu sergide kendi resimleri, baka Trk ressamlarn eserleri, ounlukla Hristiyan ve yabanc ressamlarn eserleri
yer ald. Ahmet Ali, Abdlazizin takdirini kazanarak, padiah yaverliine atand. Bu grevi srasnda manzara resimlerinden
uzaklat ve Mercandaki konandaki atlyesinde natrmort almalar yapt. 1884te mirliva (tugeneral), 1890da da ferik
(tmgeneral) rtbesine ykseldi.
Balca eserleri:
Karpuz Dilimli ve zml natrmort, Aalar Arasnda Karaca, Manolya ve Meyveler, Talim Yapan Erler, Manzara, Tepe
zerindeki Kale.
eker Ahmet Paa, ada Trk Resim Sanatnn temel talarndan biri olarak deerlendiriliyor. Batdaki deneyimleri zmseyen
bir istemle, peyzaj temasna yapt dnya apndaki slup katks, sanatnn mekan derinlii ve atmosfer ilikilerini yorumlayan
duyarlnn rn olarak grnr. eker Ahmet Paann dzen anlayna mal olan lirizm, zgn bir ema geometrisiyle
dengeleniyor.
T6-SLEYMAN SEYD:
1842 ylnda stanbulda dodu, 1913 ylnda stanbulda ld. Maltepe ve Maka askeri rtiyesinde okudu. dadi ve Harbiyede
resim yeteneiyle retmenleri Chirans ve Kessin dikkatlerini ekti. Parise gnderilerek, Abdlaziz tarafndan Trk renciler
iin alm olan Mektebi Osmanide renim grmeye balad. nce Rolrobensle, Mektebi Osmaniye kapatlnca da A.
Cabanel ile alt. Paris Gzel Sanatlar Okulunu bitirdi. Baz kaynaklara gre de bir yl Romada kald. 1875te yurda dnd ve
Osman Nuri Paann yardmcln yapt. Harbiyeye resim retmeni olarak atand. Fakat eker Ahmet Paa ile resim anlay
konusunda ters dnce, Kuleli Askeri Lisesinde retmenliini srdrmek zorunda kald. Ayrca uzun yllar da Askeri
dadisinde resim retmenlii yapt (1884-1910). Sleyman Seyyidin stiklal ve Osmanl gazetelerinde yaz ve evirileri de
kmtr. Baz okullarda Franszca retmenlii de yapmtr. Fenn-i Menazr adl baslmam bir eseri vardr.

145

Natrmort temasna kar youn ilgisiyle bilinen Sleyman Seyyid, peyjaz ve figr alannda da stn yeteneklerini kantlyor.
Sleyman Seyyid zellikle resim dzeninin ierdii yn ztlklarnda ifadesini bulan slup dinamizmi ile zgn yerini kazanyor.

T7-BRAHM ALLI:
1882 ylnda Denizlinin al kasabasnda dodu, 1960 ylnda stanbulda ld. lk ve orta renimini kasabasnda, lise
renimini zmirde yapt. Askeri okulda okumak iin stanbula geldi. Burada parasn aldrp zor durumda kalnca almaya
balad. Bir resim retmeninden ve ressam Roben Efendiden resim dersleri ald. eker Ahmet Paann olu zzet Bey ile tant
ve arkadann yardmyla Sanayii Nefise Mektebine girdi (1906). Alt yllk okulu ylda bitirdi ve devlet tarafndan Parise
gnderilerek, Fernand Cormonun atlyesinde renimini srdrd (1910-1914). 1. Dnya Savann balamasyla yurda dnd.
Sanayii Nefise Mektebinde Vallaurynin yardmcs oldu. Atlye retmeni olduktan sonra, 1947de emekli oluncaya kadar bu
grevde kald. Devlet Resim ve Heykel sergilerine aralkl olarak katld. lmnden bir yl sonra, Ankara Trk-Amerikan
Derneinde son toplu sergisi ald (1961). Gzel Sanatlar Birliinin kurucularndan biriydi.
En tannm eserleri: Trk Topularnn Mevzie Girii, Tefli Kz, stikll Savanda Zeybekler, Manolyalar, Atatrk Portresi,
nn Portresi, Yahya Kemal Portresi, Mevleviler Dizisi.
brahim all, kendi kua iindeki sanatlar arasnda uar denilebilecek bir slup dinamizmiyle karmza kar. Resimlerine
yerel bir atmosferin tadn kazandrmakta, izlenimci snrlar aan bir duyarla sahiptir.
T8-NAMIK SMAL:
1890da stanbulda dodu, 1935 ylnda stanbulda ld. Galatasaray Lisesinde okurken okul mdr Tevfik Fikretin kurduu
resim atlyesinde resim almalarna balad. Daha sonra Sanayii Nefise Mektebini bitirdi. Ailesi tarafndan Fransaya
gnderildi. Burada Julian Akademisinde, Ecole Nationale des Arts Dcoratifte ve Cormonun atlyesinde almalarn srdrd.
Yurda dnnce 1. Dnya Sava yllarnda Kafkas cephesinde yedek subay olarak grev yapt. Bu srada sava resimleri izdi. Bu
resimleri daha sonra Viyana ve Berlinde (Cell Esat Arseven ile birlikte) sergiledi. Bir sre Berlinde Liebermann ve Corynthin
atlyelerinde alt. Yurda dnnce stanbulda resim retmenliine balad. Gzel Sanatlar Akademisinde alt. Parise gidip
dndkten sonra, Gzel Sanatlar Akademisine mdr olarak atand (1928). Lle Devri, Tifs Girdab, Harman en tannm
eserleridir.
Namk smail, Trk resim sanatnda kiisel slup ayrmnn belirginlik kazanmasn salayan byk ustalardan biridir. Temalara
biimsel yaklam belli snrlar amayan bir deformasyon eilimi yanstr.
T9-MALK AKSEL:
1903te Selanikte dodu. lkokulu Serezde ve stanbulda okudu. Darlmualliminde renimini srdrd. Burada evket Bey
resim retmeniydi. Akselin almalarn evket Bey ynlendirdi. 1921de retmen olan Aksel, 1928de snav kazanarak
Almanyaya gitti. Berlin Yksek retmen Okulunda Prof. Grossmannn atlyesinde alt. Yurda dnnce Ankarada alan
Resim retmen Okulunda grev yapt (1932). Gazi Eitim Enstitsnn kuruluuna katklar oldu ve uzun yllar bu okulun
Resim- Blmnde yneticilik ve retmenlik yapt. 1951de stanbuldaki apa Enstitsne atand. 1968de emekli oluncaya
kadar burada grev yapt. ^^Suluboyac Malik^^ diye de anlyordu.
Balca eseleri: Hal nnde, u Karal Kzlar, ingeneler, Kz ocuu, Kardeler. Ayrca resim sergisinde Otuz Gn, stanbul
Minaresinde Ku Evleri, Anadolu Halk Resimleri, Trklerde Dini Resimler, Sanat ve Folklor, stanbulun Ortas adl kitaplar da
vardr.
Geni bir folklor bilgisine sahip olan Malik Aksel, hem eitici ve aratrmac, hem de resim uralar iinde gndelik yaam
kesitlerinin bazen dramatik, bazen mizahi ierik deerlerine ulabilmektedir.
T10-EREF REN:
1897de stanbulda dodu. 1984te Ankarada ld. Bursa Ziraat Okulundan sonra Gzel Sanatlar Akademisinde okudu.
Burada brahim all ve Hikmet Onat atlyelerinde alt. Bir sre Pariste Andr Lhote ve Othon Grieszin atlyelerine devam
etti(1928-1929). Yurda dnnde eitli illerde resim retmenlii yapt. ^^D Grubu^^na katld. Resimleri bu grubun
sergilerinde ve Galatasaray Sergilerinde yer ald. Katld Devlet Resim ve Heykel sergilerinin bazlarnda dl ald(1942de
nclk, 1945te ikincilik, 1964te birincilik). Ayrca Venedik Bienaline, Paris (UNESCO), San Francisco ve Atina sergilerine
katld.
En tannm eserleri: Ankarada K, Genlik Park, Beynam Ormanlar, Karadeniz Kadnlar, Paris.
zellikle kent oluumundan kesitleri ileyen peyzajlarnda, Eref renin dzene ak ve snrsz bir ifade boyutu getiren
duyarlln canl titreimlerine tank olunabilir.
T11-NURULLAH BERK:
1906da stanbulda dodu. 1982 ylnda stanbulda ld. lkokulu Heybeliadada, orta okulu Niantanda okudu. Galatasaray
Lisesini bitirdikten sonra, Sanayii Nefiseye girdi. Buray Hikmet Onat ve brahim all atlyelerinde renim grerek bitirdi
(1924). Daha Parise giderek, Paris Gzel Sanatlar Yksek Okulunda Ernest Laurentnin rencisi oldu. Yurda dnn de
stanbulda arkadalaryla birlikte ^^Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii^^ni kurdu(1928). 1933ylnda tekrar Parise
gitti. Andr Lhote ve Fernand Lgerin yannda alt. Ayn yln sonunda yurda dnnce, arkadalaryla^^D
Grubu^^topluluunu kurdu. 1939da stanbul Gzel Sanatlar Akademisinde renim yesi oldu. 1962de de stanbul Resim ve
Heykel Mzesi mdrlne getirildi. Berk, UNESCOya bal ^^Uluslararas Sanat Eletirmenleri Trkiye Komitesi^^ni Suut
Kemal Yetkinle birlikte kurmu, Paris, Moskova, Bkre, Leningrad ve Brksel sergilerinde komiserlik yapmtr. Sao Paolo ve
Venedik bienallerine katld.1967de de Ankara devlet Resim ve Heykel Sergisinde birincilik kazand.
En tannm eserleri: skambil Katl Natrmort, t Yapan Kadn, mleki, Dikenler.
Nurullah Berki kbizmen A. Lhote^tan esinlenen ve olduka dekoratif bir yn tutturan uygulamalar iinde gryoruz.

146

T12-ADNAN VARINCA:
1918de stanbulda dodu. Saint-Josephe Fransz Erkek Lisesini bitirdikten sonra, Gzel Sanatlar Akademisinde Lopold Lvy
ve Bedri Rahmi Eybolu atlyelerinde renim grd. Bu okulu 1948de bitirdi. Bir sre resim retmenlii yapt. 1957-1973
yllarnda, Pariste alt. Besanonda alan ^^Pariste Alt Trk Ressam^^ sergisinde ve stanbul Devlet Gzel Sanatlar
Akademisindeki ^^Paristeki Trk Ressamlar^^ sergisinde yer ald. Yurda dndkten sonra kiisel sergiler at. 4. Sedat Simavi
Vakf Grsel Sanatlar dln Turan Erolla paylat(1980).
Resimsel oluuma i dnyasnn kiisel yorum gleriyle yaklaan Adnan Varncay ^^pentr^^ alannda az rastlanr bir slupu
olarak kavryoruz.
T13-NUR YEM:
1915te stanbulda dodu Gzel Sanatlar Akademisinde Nazmi Ziya Gran, Hikmet Onat, brahim all ve Lopold Levy
atlyelerinde renim grd (1933-1937). Arkadalaryla birlikte stanbulda ^^Liman Resim Sergisi^^ni dzenledi (1940).
1941de Ferruh Baaa, Avni Arba, Selim Turan, Fethi Karaka, Mmtaz Yener, Turgut Atalay, Nejat, Agop Arad, Hamet
Akalla birlikte ^^Yeniler Grubu^^da yer ald. Bu grubun her yl iki kez alan sergilerine katld(1941-1951).
1946-1983 yllar arasnda yaklak krk kadar kiisel sergi at. Pariste, Hollandada, Venedikte, Sao Paoloda resimlerini
sergiledi.
Balca eserleri: Nalbant, Halk airi, eme Ba, Aile, Orkestra, Ana efkati, Kardeler.
Nuri iyem, figratif ve soyut almalarnn tmnde zenli bir iiliin giderek ustalk katna ulat bir gelime iinde grlr.
T14-SAM YETK:
1878de stanbulda dodu. 1945te stanbulda ld. lkrenimini Tamektepte, ortarenimini iekpazar Rtiyesinde ve
Mlkiye dadisinde yapt. Askerlie ilgi duyduu iin Kuleliye geti. 1898de de Harbiyeyi bitirdi. Okul dnemimde Osman
Nuri Paadan ve Hoca Ali Rza Beyden resim dersleri grd. Subay olunca, Eyp Askeri Baytar Rtiyesine resim retmeni
olarak atand. Bu arada Sanayii Nefise Mektebine de devam ederek, buray da bitirdi (1906). 1910-1912 yllar arasnda Pariste
resim almalar yapt. Yurda dndkten sonra, Balkan Savana katld ve Bulgarlara esir derek, bir sre esaret hayat yaad.
1. Dnya Sava srasnda da grev yapt. 1933te binbalktan emekli oldu. 1918de Berlin ve Viyana sergilerine katlan
Yetikin, daha ok Balkan Sava ve Milli Mcadeleyle ilgili resimleri vardr (Cepheye Cephane Nakli).
Eitici etkinliinin yan sra, izlenimcilie yakn dorultuda bir slup abas gstermi olan Sami Yetik, renki deerler ynnden
ll bir uyum davran ortaya koymaktadr.
T15-HALE ASAF:
1905 ylnda stanbulda dodu, 1938 ylnda Pariste ld. Resim renimine Almanyada Berlin Akademisinde balad. Sonra
stanbulda nas Sanayii Nefise Mektebinde mer Adilin ve Feyhaman Durann rencisi oldu. Maarif Vekaletinin bursuyla
tekrar Almanyaya gnderildi(1924). Buradan Fransaya geerek, Pariste resim almalarn srdrd. Seramiki smail Hakk
(Oygar) ile evlendi. Paristeki Grande Chaumire atlyesinde alt. Matisse ve Dufyden dersler ald. Yurda dnnde
^^Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birliin^^nin almalarna katld (1928). Bu topluluunun Ankara (1928) ve stanbul
(1929) sergilerinde yer ald. Bir sre sonra Bursa Kz retmen Okulunda resim retmenlii yapt. stanbula dnd. Sonra da
Parise giderek bu kente yerleti(1930). Bir yandan yakaland hastalkla mcadele ederek resim almalarn srdrd.
talyadaki Faist ynetimden kaan yazar Antonio Ariante ile birlikte bir sre ^^Jeune Europa^^ galerisini ynetti. Hale Asafn
stanbul Resim ve Heykel Mzesinde bulunan resimleri dndaki eserleri bilinmemektedir.
Trk resim sanatnda akonstrktif slup anlayna uygun dramatik ierikler kazandrma yolunda olan bir ressamn, Hale Asaf
olduu sylenebilir.
T16-BEDR RAHM EYBOLU:
1913te Grelede dodu, 1975te stanbulda ld. lk ve ortaokul renimini Trabzonda yapt. 1931de stanbulda Gzel
Sanatlar Akademisini bitirdikten sonra, Pariste Andr Lhotenin atlyesinde alt(1931-1933). Yurda dnnde Gzel
Sanatlar Akademisinde retim yesi oldu. ^^D Grubu^^na katld. G. S. Akademisinde kendi adyla anlan resim atlyesini
ynetti. Basma-oaltma yntemiyle serigrafi, litografi, gravr almalarna arlk verdi ve halk el sanatlarndan kaynaklanan
mozaik almalar yapt. Ayrca ^yazmaclk^ sanatyla urat. Pariste Muse de IHomme da ilkel soylar sanatn inceledi.
1958 Brksel sergisinde Trk pavyonu iin yapt 277 m2lik mozaik panosuyla, altn madalya (byk dl), Sao Paulo
Bienalinde eref madalyas yapt. Paristeki NATO binasnda yer alan 50 m2lik mozaik panosuyla da uluslararas n
kazanmtr.
Balca eserleri: Kyl Kadn, Beylerbeyi skelesi, Balklar, Mavi Siyah Ku, Anadolu Hisar, Mangal ve brik.
Bedri Rahmi Eybolu, gelimesi boyunca folklorik naklarla kurduu resimsel ilikileri, popler boyutlara eritiren bir sanat
olarak dikkatleri zerinde toplamtr.
T16-CEMAL TOLLU:
1899da stanbulda dodu, 1968de stanbulda ld. Sanayii Nefisede renim grrken, Milli Mcadeleye katlmak iin
Anadoluya geti. renimini daha sonra tamamlad. Bir sre Elaz retmen Okulunda resim retmenlii yapt(1927-1929).
Avrupaya giderek Andr Lhote, Fernand Lger, Hans Hoffmann, Gromaire gibi sanatlarla alt(1929-1932). Yurda
dnnde bir sre Erzincan Askeri Ortaokulunda resim retmenlii yapt(1932-1935). Gzel sanatlar Akademisinde Lopold
Lvynin yardmclna getirildi. Daha sonra resim blmnde ynetici olarak da grev yapt ve bu okuldan emekli oldu(19371964). ^^D Grubu^^nun kurucularndandr(1933).
Resimleri ilk kez 1927de sergilendi. 1967de de retrospektif sergisi ald. Yazlar ^^Sanat Bahisleri^^ bal altnda Yeni
Sabah gazetesinde yaymland. Yunan Mitolojisi (1964), eker Ahmet Paa (1967) adl kitaplar vardr.
Balca eserleri: Hatay Portakal Bahelerinden, Zeytin Aac, Okuyan Kyller, Mevleviler, Balerin.

147

 Cemal Tollu, kbist bir resim slubu anlayna yresel anlamlar kazandrma yolunda bir sanat olarak grlmektedir.
T17-ATATRKN MANEV OCUKLARI
Abdurrahim Tunok: 8 yandayken evlat edindii Abdurrahim kimsesiz bir ocuktu. 1908 doumlu Abdurrahim 1999 ylnda
vefat etmitir. Atatrkn kiisel mirasnn tek varisiydi. niversite eitimini Berlinde almtr.
Afet nan: 1908 ylnda Selanikte doan Afet nan tarihi ve sosyoloji profesr olmutur. 1985 ylnda, 77 yandayken vefat
etmitir.
Nebile Hanm: 1927 ylnda stanbul apa retmen Okulundan Dolmabahe Sarayna getirilen kz renciden biriydi. bu
ziyaret Nebile Hanmn, Atatrkn manevi kz olmasn salad
Rukiye Erkin: kimsesiz bir kz ocuu olan Rukiye, Atatrk tarafndan evlat edinilmi, Ankaraya getirilerek tm bakm ve
eitim masraflar karlanmtr. Atatrk Rukiye Hanm bir yzbayla evlendirmitir.
Sabiha Gken: 1913 ylnda Bursada doan Sabiha Hanm dnyann ilk kadn sava pilotu ve ayn zamanda Trkiyenin de ilk
kadn pilotudur. Sabiha Gken 2001 ylnda 88 yandayken Ankarada vefat etmitir.
Srtma Mustafa: Yalovann kynde bir oban olan Mustafaya Atatrk atla gezintiye kt srada rastlam ve evlat
edinmitir. Srtma Mustafa tpk manevi babas gibi asker olmak istemi, Kuleli Askeri Lisesi ardndan Harp Okulunda
okumu ve subay olmutur.
lk Adatepe: 1932 doumlu lk Adatepe Atatrkn en kk manevi kzdr. Zbeyde Hanmn evlatlk kz Vasfiye
Hanmn kzdr.
ATATRKN SIRAYLA GREV YAPTII YERLER

1905-1907 yllar arasnda amda 5. Ordu emrinde grev yapt.

1907de Kolaas (Kdemli Yzba) oldu. Manastra III. Orduya atand.
19 Nisan 1909da stanbula giren Hareket Ordusunda Kurmay Bakan olarak grev ald.
1910 ylnda Fransaya gnderildi. Picardie Manevralarna katld.
1911 ylnda stanbulda Genel Kurmay Bakanl emrinde almaya balad.
1911 ylnda talyanlarn Trablusgarp igaliyle ile balayan savata, Mustafa Kemal bir grup arkadayla birlikte Tobruk ve
Derne blgesinde grev yapt.
22 Aralk 1911de talyanlara kar Tobruk Savanda zafer elde etti.
6 Mart 1912de Derne Komutanlna getirildi.
1912 ylnn Ekim aynda Balkan Savalar balaynca Mustafa Kemal Gelibolu ve Bolayrdaki birliklerle savaa katld.
Dimetoka ve Edirnenin geri alnnda byk katklar grld.
1913 ylnda Sofya Ateemiliterliine atand. Bu grevde iken 1914 ylnda yarbayla ykseldi. Ateemiliterlik grevi Ocak
1915te sona erdi. Bu srada I. Dnya Sava balam, Osmanl mparatorluu savaa girmek zorunda kalmt. Mustafa Kemal
19. Tmeni kurmak zere Tekirdada grevlendirildi.Atatrkn srayla Grev Yapt Yerler
1914te patlak veren I. Dnya Savanda, Mustafa Kemal anakkalede bir kahramanlk destan yazp tilaf Devletlerine
anakkale geilmez! dedirtti. 18 Mart 1915te anakkale Boazn gemeye kalkan ngiliz ve Fransz donanmas ar kayplar
verince Gelibolu Yarmadasna asker karmaya karar verdiler. 25 Nisan 1915te Arburnuna kan dman kuvvetlerini,
Mustafa Kemalin komuta ettii 19. Tmen Conkbayrnda durdurdu. Mustafa Kemal, bu baar zerine albayla ykseldi.
ngilizler 6-7 Austos 1915te Arburnunda tekrar taarruza geti. Anafartalar Grubu Komutan Mustafa Kemal 9-10 Austosta
Anafartalar Zaferini kazand. Bu zaferi 17 Austosta Kiretepe, 21 Austosta II. Anafartalar zaferleri takip etti. anakkale
Savalarnda yaklak 253.000 ehit veren Trk ulusu onurunu tilaf Devletlerine kar korumasn bilmitir. Mustafa Kemalin
askerlerine; Ben size taarruzu emretmiyorum, lmeyi emrediyorum! emri cephenin kaderini deitirmitir.
anakkale Savalardan sonra Mustafa Kemal 1916da Edirne ve Diyarbakrda grev ald.
1 Nisan 1916da tmgenerallie ykseldi. Rus kuvvetleriyle savaarak Mu ve Bitlisin geri alnmasn salad.
am ve Halepteki ksa sreli grevlerinden sonra 1917de stanbula geldi. Velihat Vahidettin Efendiyle Almanyaya giderek
cephede incelemelerde bulundu. Bu seyahatten sonra hastaland. Viyana ve Karisbada giderek tedavi oldu.
15 Austos 1918de Halepe 7. Ordu Komutan olarak dnd. Bu cephede ngiliz kuvvetlerine kar baarl savunma savalar
yapt. Mondros Mtarekesinin imzalanmasndan bir gn sonra, 31 Ekim 1918de Yldrm Ordular Grubu Komutanlna
getirildi. Bu ordunun kaldrlmas zerine 13 Kasm 1918de stanbula gelip Harbiye Nezretinde greve balad.Atatrkn
srayla Grev Yapt Yerler
30 Ekim 1918 Mondros Atekes Antlamasndan sonra tilaf Devletlerinin Osmanl topraklarn igale balamalar zerine;
Mustafa Kemal 9. Ordu Mfettii olarak 19 Mays
1919da Samsuna kt.
22 Haziran 1919da Amasyada yaymlad genelgeyle Milletin istikllini yine milletin azim ve kararnn kurtaracan ilan
edip Sivas Kongresini toplantya ard.
23 Temmuz 7 Austos 1919 tarihleri arasnda Erzurum, 4 11 Eyll 1919 tarihleri arasnda da Sivas Kongresini toplayarak
vatann kurtuluu iin izlenecek yolun belirlenmesini salad.
7 Aralk 1919da Ankarada heyecanla karland.
23 Nisan 1920de Trkiye Byk Millet Meclisinin almasyla Trkiye Cumhuriyetinin kurulmas yolunda nemli bir adm
atlm oldu. Meclis ve Hkmet Bakanlna Mustafa Kemal seildi TBMM, Kurtulu Savann baaryla sonulanmas iin
gerekli yasalar kabul edip uygulamaya balad.
Kurtulu Mcadelesi, 15 Mays 1919da Yunanllarn zmiri igali srasnda dmana ilk kurunun atlmasyla balad.
10 Austos 1920 tarihinde Sevr Antlamasn imzalayarak aralarnda Osmanl mparatorluunu paylaan I. Dnya Savann
galip devletlerine kar nce Kuv-yi Milliye ad verilen milis kuvvetleriyle savald. Trkiye Byk Millet Meclisi dzenli
orduyu kurdu, Kuv-yi Milliye ordu btnlemesini salayarak sava zaferle sonulandrd.

148

Mustafa Kemal ynetimindeki Trk Kurtulu Savann nemli aamalar unlardr:

Gmrnn (7 Kasm 1920) kurtarl ve Sarkam (20 Eyll 1920), Kars (30 Ekim 1920)
ukurova, Gazi Antep, Kahraman Mara, anl Urfa savunmalar (1919- 1921)
Sakarya Zaferi (23 Austos-13 Eyll 1921)
o nn Zaferi (6 -10 Ocak 1921)
o nn Zaferi (23 Mart-1 Nisan 1921)
Byk Taarruz, Bakomutan Meydan Muhaberesi ve Byk Zafer (26 Austos 9 Eyll 1922)
Trkiye Byk Millet Meclisi Sakarya Zaferinden sonra 19 Eyll 1921de Mustafa Kemale Mareal rtbesi ve Gazi unvann
verdi.
Kurtulu Sava, 24 Temmuz 1923te imzalanan Lozan Antlamasyla sonuland. Bylece Sevr Antlamasyla parampara
edilen, Trklere 5-6 il byklnde vatan braklan Trkiye topraklar zerinde ulusal birlie dayal yeni Trk devletinin
kurulmas iin hibir engel kalmad.
LA BLG
LATFE UAK KMDR?
(17 HAZRAN 1898, ZMR - 12 TEMMUZ 1975, STANBUL),
Trkiye'nin kurucusu ve ilk cumhurbakan Mustafa Kemal Atatrk'n eidir. 29 Ocak 1923-5 Austos 1925 tarihleri arasnda iki
buuk yl Mustafa Kemal Atatrk ile evli kalmtr.
Gazi ile Latife Hanm, 29 Ocak 1923 tarihinde, Muammer Beyin Gztepe'deki Uakizade Kk'nde dini nikhla evlendiler. Bu
nikhta gerekleenler, dnemin detlerine uymamaktayd. En nemlisi de Latife Hanm'mn dini nikahta yer alan ilk gelin
olmasyd. Mareal Fevzi akmak ve Kzm Karabekir Mustafa Kemalin, Mustafa Abdlhalik Renda ile Salih Bozok ise Latife
Uakin tanklar idi. Bu nikahta yaanan ilkler, 8 ay sonra Merkez Kads Hseyin olu mer Fevzi tarafndan belge haline
getirilmi ve tasdik edilmitir.
Yeni devletin bakenti Ankaraya gelerek ankayada ilk Cumhurbakanl kk olarak kullanlan Kuleli Kk (gnmzde
Atatrk Mzesi olarak kullanlan bugnk adyla Eski Kk)te yaad. Einin istei zerine TBMMdeki oturumlar izlemeye
giden Latife Hanm, TBMM'ye giren ilk Trk kadn oldu. Pek ok yurt gezisinde eine elik etti. Gazi Mustafa Kemal Paa ile
Latife Hanmn evlilii; 5 Austos 1925 gn sona erdi. Boanma haberi, 12 Austos 1925 gn hkmet bildirisi ile duyuruldu.
lmne kadar 2 yl yurt d'nda ve 48 yl stanbul'da yaayan Latife Uakl evlilii ve ei hakknda konumay ya da yazmay
kesinlikle kabul etmedi, ikinci kuak yaknlarna da ayn ynde vasiyette bulundu. 12 Temmuz 1975 tarihinde stanbul'da 76
yandayken gs kanserinden hayatn kaybetti. Dnemin stanbul valisi Namk Kemal entrk'n gayretiyle kara, hava ve
deniz birliklerinden oluan bir eref ktasnn katld cenazesi Tevikiye Camisi'nden kaldrld; Edirnekap ehitlii'ndeki aile
mezarlna defnedildi. Latife Uakl'nin anlar ve saklad kymetli belgeler Trk Tarih Kurumu'nda saklanmaktadr.
STKLAL SAVAINDA KADIN KAHRAMANLAR
Dnyada hibir milletin kadn 'Ben Anadolu kadnndan daha fazla altm, milletimi kurtulua ve zafere gtrmekte Anadolu
kadn kadar himmet gsterdim' diyemez.' M.Kemal Atatrk.
ATATRK'n SAMSUN'a kd 19 Mays 1919 gn STANBUL'da Fatih Meydannda dzenlenen mitingde, binlerce Trk
kadnna seslenen Halide Edip Hanm yle haykryordu: 'Trk ve Mslman bugn en kara gnn yayor. Gece karanlk bir
gece. Fakat, insan hayatnda sabah olmayan gece yoktur.' Fatih Mitingini skdar ve Sultanahmet mitingleri izledi. stanbulun
galinden Sonra Ankaraya gelen Halide Edip, ZMR'in kurtuluuna kadar Onba rtbesiyle Bakomutanlk Karargahnda ve
gnll olarak Kzlay'da grev stlendi.Daha sonra stavu rtbesi verildi. stiklal Savamzla ilgili anlarn ' Trk'n Atele
mtihan'balkl bir kitapta toplad.
Halide Edip Hanm ve Atatrk
Yalnzca Halide Edip mi? stiklal Sava Tarihi; ismi bilinen , bilinmeyen yzlerce kadnmzn kahramanl ile doludur. te
bazlar:
NEZAHAT ONBAI
Eini yitiren 70. Alay Komutan Hfz Hlid Bey, 8 yandaki kz Nezahat' kimseye emanet edemeyip, yanna almt. Kk
Nezahat anakkale cephesinde sava havasna alm, Alay zmit'e nakledildiinde talimlere katlarak mkemmel at binmesini,
silah kullanmasn renmi ve 12 yanda 'onba' rtbesini almt. Babasnn yannda cepheden cepheye komu, arpmalara
girmi ve 100'den fazla dman askeri ldrmt. Milli Mcadele esnasnda 1012 yalarnda idi. Babas 70. Alay Kumandan
Hfz Halid Beyin yannda birok savaa katlmtr. Alayn askerleri iin fevkalade nemli bir rol oynamtr. Bu harika kk
kz, yandan beklenmeyecek derecede byk cesaret rnekleri vererek babas Hafz Halid Beyin kumandasndaki 70. Alayn
birok muvaffakiyetlerinin belli bal mili olmutur. Gediz Muharebelerinde geri ekilen askerlerin nne karak, Durun!
Nereye gidiyorsunuz?.. diye haykrarak etrafna olaanst bir cesaret alamtr. Nezahat Onba 30 Ocak 1921 tarihinde,
TBMMde stiklal Madalyas ile dllendirilmesi nerilmi, bu neri TBMM de hararetle kabul edilmi, ancak Kurtulu
Savann hengamesi iinde ileme konulamam, daha sonra da kararn yerine getirilmesi unutulmutu. Kendisi de hibir zaman
ne 'Madalyam verin!' talebinde bulundu, ne de TBMM Bakanlnca alnm kararn yerine getirilmesi iin mracaat
etti.Nihayet karardan 65 yl sonra 78 yanda bir nine iken TBMMnin kran Belgesine kavumutu ve bu duygulu anda
gzyalarn tutamamt. 70. Alayda ehit olan bir erimizin cebinden kan, annesine yazd mektubunda biz Mehmetik
Nezahat'e Trklerin Jean d'Arc ' diyoruz ifadesi yer almaktadr. Hepimiz Jean d'Arc ortaokuldan beri tanyoruz ama Nezahat
Onbay kamz tanyor.

TAYYAR RAHMYE
Osmaniye Kazasnn Kaypak Nhiyesi Rziyeler Kynden Rahmiye Hanm, Franszlarn ikence ve basklarna tahamml
edemeyerek Hseyin Aann Milli Kuvveterine gnll olarak katlm ve 1336 (1920) ubatnda Hasanbeyli civarnda 89.

149

Tmenin yrtt taarruza mfrezesiyle katlmtr. Bu arpmada Franszlardan 80 tfek ve 2 makineli tfek alnmtr.
arpmada ehit den ve ate altnda kalan iki arkadan kurtarmak iin derhal ileri atlarak gidip ehitleri kurtarm ve bu
kahramanca hareketinden dolay kendisine tayyar (uan) nvan verilmitir. Temmuz aynda Osmaniyedeki ok korunakl
Fransz kararghna saldran arkadalarnn teredddn gren Tayyar Rahmiye: Ben kadn olduum halde ayakta duruyorum
da siz erkek olduunuz halde yerlerde srnmekten ve saklanmaktan utanmyor musunuz? diye bararak arkadalarn hcuma
tevik etmi ve Fransz karargh kapsnn on adm nnde alnndan ald bir kurun yarasyla ehit olmutur
SAVA MEYDANINDA BRLK YNETEN LK KADIN SUBAY FATMA SEHER HANIM
1888de Erzurumda dodu. Subay Suat Dervi Bey ile evlenip Balkan Savana katld. I. Dnya Savanda Kafkas Cephesine
gitti.1919'daki Kongre gnlerinde, Mustafa Kemal'le bizzat grebilmek iin Sivas'a gitti. Mustafa Kemalin karsna dikilerek:
Kadn isem, Trk de deil miyim? Bana i gster! diyen bu kahraman Trk kadn, Bu grmenin ardndan, Milis Mfreze
Komutan olarak Bat Cephesinde grevlendirildi. 300 kiiyi akn birlii ile Bakomutanlk Meydan Muharebesinde
Mehmetikle birlikte destanlar yazd. Byk Taarruzun ilk gnlerinde General Trikupisin birliine esir dmse de, kaarak
yeniden Mfrezesinin bana gemiti. Kahraman kadn Kurtulu Savandan sonra sttemen rtbesi ile emekli oldu. Emekli
maan Kzlaya balad.Fatma Seher Hanm 1954 ylnda TBMM kendisine yeniden aylk baland. Bir sava alannda birlik
yneten dnyann ilk kadn Subayyd.
DOMANL HABBE
Milli Mcadele yi yaayan yazarlarmzdan kfe Nihal Hanm, Domani Dalarnn YolcusuBir Yurt Gecesi isimli
eserinde dikkat eken bir olay nakletmektedir: ...stikll Sava sralarnda negl topraklar bir byk facia geirmi... Domani
Dalarndan inen bir kyl kadn, dmana yol gstererek vatana ihanet etmi olan z olunu silhyla vurarak bizzat
cezalandrmtr. ki satrla ksaltlan bu olay, bir roman, bir destan konusu olabilecek kadar derin... Bir Trk kadnnn yksek
vatan sevgisini ve inancn ifade ettii iin, kadnlk tarihimizin sayfalarna geecek kadar hametli... Biricik sevgili ocuunu
kendi elleriyle yere seren kahraman anann yaad bu hl, hakikaten ibret vericidir. Bir Yunan frkas, Bursann Adranos
Kazasndan geti. Domaniten, Sultan Dalarndan Ktahya zerine doru yrd. Karargh Kumandan Nzm Bey ehid
oldu. negl halk yediden yetmiine kadar dmana kar koymaya hazr... Silah bulamayanlar, ta, odun, demir paralaryla
vatan korumaya gidiyorlar!.. O srada Domani Dalarnn bu yiit kadn da 20 yl boyunca btn bir genliini harcayarak
yetitirdii olunun eline silahn veriyor. Ona alad vatan sevgisinden emin bir halde gsn gere gere, negle dmann
karsna gnderiyor. Lkin, gel gr ki; dadan inen bu saf kyl ocuu, bize hynet eden bir jandarma onbasnn oyunca
oluyor. Yapt iin ktln farketmeden dmana haber tayor. Bir gn, kynde olunu, yurdunun kurtuluu iin dua
ederek bekleyen bu talihsiz anaya, uursuz bir haber veriyorlar: Olun dmana casusluk etti! Kadn, bir an duraklamadan
silahlarn kuanarak atna binip yola dyor. Kuytu ormanlar, yaln kayalar aarak bir yldrm hz ile negle iniyor. Ald
adrese gre olunun bulunduu yere varyor. Kendisini grmek zere geldiini sylyor. Az sonra anasnn geliine sevinen gen,
elini pmek iin koa koa yaklarken atnn stnde dimdik bekleyen kadn, kara feracesinin yerine saklad silh ekerek tek
kurunla onu topraa seriyor... Ve atn ban evirerek arkasna bakmadan, bir kasrga hzyla dnp kayboluyor...
SMSZ KAHRAMANLAR
Kurtulu Savanda kafile komutan olarak grev yapan Mustafa Necati Yllar sonra Atatrkn Milli Eitim Bakan olacaktr bir gzlemini aktarr : Kurtulu Savanda Ktahya srtlar, -30oC, -40 oC. Ve 75-80 yalarnda bir nine. Btn yorgan battaniye
ne varsa cephanenin stne rtm kendisi pazen elbiseyle. Nine, kar serpeliyor, hava ok souk. Bari u yorgan alsan srtna
dediinde ald cevap dokunma ona, o millet maldr, nem kapmasn. Ben bir lrm ama onunla binler doacak binler. hayr
olum hayr hi myorum, souu hi duymuyorum ki. Dman bu topraklara girdi gireli benim iim yanyor iim a oul
Mustafa Necati'nin ankr-erke nlerinde grp; grmeyen gzlere, duymayan kulaklara, hissetmeyen gnllere, anlamayan
kafalara bir ibret levhas olarak sunduu baka bir olay, Fevziye Abdullah Tansel yle iirletirir; Bir zbit (subay): Ey
hemire (karde)! Sarsana u ocuu yorgana... Mosmor olmu yavrucak; vah zavall vah, yazk! Kyl kadn: Doru emme ey
garda! Grmez misin boran? Fieklerin stne rtmm yorgan. Varsn ocuk slansn... O, bunlara algn... Biliyorsun bir
silah, bugn bize bir asker, Kadar lzm... Onun'n bozulmasn fiekler! Bugn benden babas silah ister tede, Islanmasn
fiekler; yanmam ocuk lse de! Albay Hulusi ATAda kafilesinde gerekleen bir olay yle aktarr: Kafiledeki gen bir kadn
hastadr ve cephane tarken yere dmtr, lmek zeredir. Hulusi ATA sorar Bacm bana adn syle seni tarihe
yazdracam dediinde, Adm ne yapacaksn a oul. Yaz, benim adm Anadolu cevabnn alr. Admn ne nemi var, nemli
olan lkemin ad ve gururu anlayn, keke daha sonraki yllarda da srdrebilseydik.. Bugn ok farkl bir yerde olurduk.
TAYYBE HATUN
Aye Hatun'u veya dier adyla Tayyibe Hatunu tanyor musunuz? Sekiz aylk kz kucanda, omuzunda mermi Cepheye
cephane gtryor. Sekiz aylk kz, dinler mi dman Alamaya balyor. Aye Hatun, dman onlar fark ederse ok kstl
olan cephane cepheye gidemeyecek, dncesiyle ocuunu gsne yaslar, dmann gitmesi uzun srer. Dman gittiinde,
gsne basturd ocuunu, kendi eliyle ehit ettiini farkeder. Aye Hatun yada dier adyla Tayyibe Hatun; ocuunu yere
koyar zerini bayrakla rter ve unlar syler: Sen yzlerce binlerce yl sonra doacak Trk ocuklar iin ehit oldun. Bu benim
iin de, senin iin de bir ereftir. Yeter ki vatan saolsun. Ve omuzuna alr cephanesini ve yola koyulur. Onun yapabildiini
acaba hangi lkenin kadn yapabilir? Ya da zamanmzda hangi kadn yapabilir?
HAFIZ SELMAN ZBEL
Kastamonu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Kadnlar Kolu kurucularndan ve Kastamonuda ilk kadn meclisi yesi, sk bir Atatrk
hayran ve kendi deyimiyle bir Cumhuriyet kadnidi Kurtulu Sava srasnda Kastamonu daki kadnlar toplam, asker
iin orap, kazak, fanila rdrp cepheye gndermiti. Varlkl bir aileden geliyordu. Asker Kastamonuya geldiinde hepsini
yolda karlayp doyurmutu. Hep Ben Cumhuriyetiyim derdi Savatan sonra yeni batan herkes gibi Trke harflerle
okuma yazmay renmiti.Hafz Selman Hanma milletvekillii de nerilmiti. Hafz olduum iin bam aamam. Bam

150

aamayacam iin de milletvekili olamam diyerek kabul etmemiti. Mustafa Kemalin Kastamonuya geldii srada zbeli
Konan ziyaret ettii ve karlkl kahve itikleri sylenmektedir.
HALME AVU (KOCABIYIK)
Kastamonuda doan, anne-babasnn kzm gitme eklinde yalvarlarn dinlemeden mcadeleye katlan Halime avu, uzun
yllar Halim avu zannedildi. Kurtulu Savana giderken erkek klna girdi, erkek gibi tra oldu, san kaztt ve kimseye
kadn olduunu sylemeden Trk askerinin arasna kart.Dmann at ate sonucu bir aya sakat kald.Bir keresinde
neboludan cepheye cephane tarken Mustafa Kemal Paaya rastlad. Ancak rastlad kiinin O olduunu bilmiyordu Mustafa
Kemal Paa Sen yor musun byle? diye sordu. Bey, 100 bin kii kurtulacak. Ben leceim de ne olacak? dedi. Paa kafa
kadn istedi. Verdi. Sen kz msn? Evet. Gn geldi sava bitti, ancak o ne asker niformasn kard ne de her sabah tra
olmaktan vazgeti. Sava sonras Mustafa Kemal tarafndan Ankaraya arld. Ailesi nce korktu, Paa Halimeyi neden
aryordu ki? Gitme dediler,o yine dinlemedi ...Kapda yavere Paa hangisi bilmiyorum dedi. Yaverin soldaki demesiyle
koup elini pt. Onun Seni yollamyorum, bizim kzmz ol nerisine Annem babam beni bekler eklinde cevap veren
Halime avu, Ben ana-babaya itaatli evlada sayg duyarm diyen Mustafa Kemal Paa tarafndan eitli hediyeler verilerek
tekrar evine yolland ve kendisine maa da baland. Halime avu 75 yanda hayata gzlerini yumdu.
SATI IRPAN
Kurtulu Savanda cepheye srtnda mermi tayan kadnlarmzdand. Ankara-Kazanldr. Millet mekteplerinde okuma yazmay
renen Sat rpan, 1934 ylnda Mustafa Kemal Atatrkn kadnlara seme ve seilme hakkn vermesiyle, meclise giren ilk 18
kadn milletvekilinden biri olmutur.
ERFE BACI
1921 yl Kasm aynda nebolu'ya nemli miktarda sava malzemesi gelmitir. Malzemenin bir an nce Kastamonu'ya iletilmesi
gerekir. Cepheye gidemeyip de kylerinde kalan yallar sakatlar, kadnlar, Menzil komutanlnn malzeme tanmas haberi
zerine kanlarla yola karlar. nebolu'dan kanlara yklenen cephaneler Kastamonu'ya doru yol alr. Bu cephane kollarnda
hep kadnlar vardr. Bunlardan biri de erife Bacdr. erife Bac top mermileri slanmasn diye kazan mermilerin zerine
rtm, yavrusu lmesin diye zerine abanm ve souktan lmtr, ama lene kadar vcut scakln yavrusuna vermitir.
Bugn Kastamonu'da anna layk gzel bir ant vardr.
KILAVUZ HATCE
Adanann Klek Nahiyesinin Banznukur Kynden Hasan Aann Hatice, Franszlara kar vatani vazifesini yapmak ve
yurdunu korumak maksadyla Kilikya Milli Kuvvetlerinden Emin ve Dervi aalarn mfrezesine gnll olarak itirak etmitir.
Bu mfrezeler Hakr, Kelebek, Bilemedik istasyonlarnda bulunan Fransz ktalarna basknlar yaparak ok ziyat verdirmi ve
Franszlardan ou Ermeni askeri olmak zere 200den fazla esir ve birok ganimetler almlardr. Bu muvaffakiyet, Adana
Milli Kuvvetlerinin hretini arttrm, yiitlik ve ylmazlklaryla anlan halkn kahramanlk hislerini kamlam ve Pozant
saldrsn tesri etmiti. Milli Kuvvetlerimiz Pozanty muhasara ettiler. 8 Mays (1)336 (1920)de Pozantya cihetten saldr
ve bombardman balad. Hakim mevkilerde bulunan toplarmzn Toros Dalarnda akseden mthi grltlerinden zevk alan
Milli Kuvvetlerimiz Pozantya taarruza baladlar. Bu taarruza btn kadnlar, oluk ocuklaryla halktan, birok kii itirak etti.
Pozantda mahsur kalan Franszlarn Tarsus istikametinde bir yarma hareketi yapacaklarn anlayan Hatice, bir kolayn bulup
Franszlara katlm ve onlara yanl klavuzluk etmi ve pek sarp olan Karaboazn tkadktan sonra firar etmitir. En ksa
zamanda Milli Kuvvetlere ulaan Hatice, dmann zor durumda olduunu haber vererek emrine ald yz kadar silahl adam ile
Karaboazn iki tarafndaki tepeleri igal etmi ve Franszlar tam yarma hareketi yaparken, bir ate baskn ile dmana byk
bir zayiat verdirmitir. Bu baskn neticesinde Fransz ktalarndan 9 subay, 550 esir er ve 7.5luk bir top ele geirilmitir. Hatice
Hanmn oynad bu rol ve yapt fedakrlk her trl kahramanln zerindedir.
GRDES'L MAKBULE
Yunan igali srasnda, Aknclar mfrezesinde Halil Efenin ei Makbule Hanm yirmi yan henz doldurmu, cesur ve evik
bir kadnd. (1)921de Halil Efe ile Demircide evlenmi ve iki ay sonra kocas ile birlikte yurdu kurtarmak iin daa km,
sekiz ay dalarda kar, yamur ve amurda beraber gezmi ve dmanla muharebe edip, stiklal Savann baaryla
sonulanacana kanaat getirerek ylmaz bir azim ve sebatla erkeklere byk rnekler vermi ve onlar tevik etmitir. Kendisi
siyah pantolon, ceket ve uzun bir manto giyinir, ayanda izme, banda siyah balk ve elinde bir Japon filintas tard.
Dmandan ele geirdii doru at zerinde daima mfrezenin arts olurdu. Pek evik ata biner ve iner, tehlike zamannda
herkesten evvel silahn kullanrd. Birka msademeye girdii gibi bir iki defa da dmann pususuna dm ve hibir zaman
metanetini kaybetmemi, hatta tela gsterenlere cesaret rnei olmutur. Grdesli Makbule Aksiharla Sndrgnn hattnn
sonunda yer alan Kocayaylada yaplan bir atmada 16 Mart (1)338(1922)de bandan ald bir kurunla ehit olmu, ayn
yerde kanl elbisesi ve izmesi ile topraa gmlmtr.
NAKYE (Elgn)HANIM
13 Ocak 1920 tarihli Sultanahmet mitinginde Halide Edip Hanm ile birlikte 160 bin kiiyi coturan Muallimler Cemiyeti Bakan
Nakiye (Elgn) Hanm konumasn yle noktalyordu: 'Size memleketin bir kadn sfatyla hitap ediyorum. Fatih'in, Selim'in,
Sleyman'n mezarlarn, ecdadnn ebed bideleri olan camileri, trbeleri brakp kacak iinizde bir erkek var mdr? Ben
tasavvur edemiyorum. kmayacaz, brakmayacaz. Nakiye Elgun Nakiye Hanm 1935 ylnda Edirne milletvekili seilerek,
bu alanda da nc olur.

151

TARHTE NEML OLAYLAR VE KLER

AGOP DLAAR (MARTAYAN) (22 MAYIS 1895 12 EYLL 1979)
Trk dili zerine uzmanlam Trkiye Ermenisi dilbilimcidir. Trk Dil Kurumunun ilk genel sekreteridir. Trke ile ilgili yapt
almalarndan tr Mustafa Kemal Atatrk tarafndan kendisine "Dilaar" soyad verilmitir. Ermenice ve Trkenin yannda
ngilizce, Yunanca, spanyolca, Latince, Almanca, Rusa ve Bulgarca bilmekteydi.1915 ylnda Robert Kolej'den mezun
olmutur. I. Dnya Savanda Kafkasya Cephesinde yedek subay olarak grev ald. 1919'dan itibaren Robert Kolej'de ngilizce
retmeni olarak almaya balad. Dilaar, Mustafa Kemal'e "Atatrk" soyadnn verilmesini TBMM'ye teklif eden kiidir.
Savatan sonra, Beyrut'ta bir Ermeni okulunun mdrln yapmaya balad ve Beyrut'ta Ermenice yaymlanan ilk gazete olan
Luys (Ermeni: Ik)'un genel yayn ynetmenliini stlendi. Ei Meline ile birlikte gittii Sofya'da Eski Trke ve Eski
Uygur Trkesi dersleri verdi ve ilk kitabn yaymlad. 22 Eyll 1932 tarihinde Dolmabahe Saray'nda, Mustafa Kemal
Atatrk'n bakanlnda gerekletirilen I. Trk Dil Konferans'na stepan Gurdikyan ve Kevork Simkeyan ile birlikte dil
uzman olarak davet edildi. Daha sonra alma ve aratrmalarn yeni kurulan Trk Dil Kurumunun ba uzman ve ilk genel
sekreteri olarak srdren Agop Martayan, 1934'teki Soyad Kanunu dolaysyla, Atatrk'n kendisine Trkenin geliimine
katklarndan dolay nerdii "Dilaar" soyadn kabul etti. Trk Tarih Tezi ve Gne Dil Teorisi almalaryla, Trk ulusunun
ve Trkenin kkenlerinin bulunmas konusunda nemli bilgileri ortaya kard. 1936-1951 yllar arasnda Ankara
niversitesi'nde dil-tarih ve Trkoloji dersleri verdi ve Trke zerine nemli almalar yapt. Latin harfleri ile yeni Trk
abecesinin oluturulmasna ynelik almalara katld. 1942-1960 yllar arasnda Trk Ansiklopedisi'nin hazrlanmas
almalarnda badanmanlk yapt. Trk Dil Kurumundaki grevini ve dil almalarn 1979'daki lmne kadar srdrd.
AL KR BEY (1884; BEKDZ, TRABZON - 27 MART 1923, ANKARA)
Son Osmanl Meclis-i Mebusan ve 1. TBMM'de Trabzon milletvekili olarak yer ald; 1. TBMM'de Mustafa Kemal'e kar en sert
muhalefeti ortaya koyan milletvekili olarak tannd.
1923te bir suikast sonucu ldrld. ldrlmesi, Trkiyenin ilk siyasi suikastlarndan biri olarak bilinir.
Ali kr Bey TBMMye giriinden hemen sonra, halkn milli mcadeleye inandrlmas ve dman propagandalarnn etkisiz
hale getirilmesi amacyla meclis tarafndan oluturulan rad Encmeni'ne katld ve bu encmenin bir yesi olarak civar illeri
gezdi.[2]
Muhafazakr bir yapda olan Ali kr Bey mecliste, Mustafa Kemal'in nderliindeki Birinci Grup'a muhalif milletvekillerinin
topland kinci Grup'un liderlerinden biri oldu. 28 Nisan 1920de iki yasa konusunda meclise yasa teklifi verdi ve
yasalamas iin byk aba sarf etti.
kinci grubun grlerini aklamak ve yaymak zere Mustafa Kemal'in Hkimiyeti Milliye gazetesine kar Tan gazetesini
yaynlamaya balad.68 say kabilen gazetenin hemen hemen tm bayazlarn Ali kr Bey yazd. Lozan grmelerinden
sonra yaplan meclis oturumlarnda; smet Paa'nn hariciyeci olmad iin Lozan'da acemice iler yaptn ve TBMM'nin
kendisine verdii yetki snrlarnn dna karak mzakereleri srdn savundu. Lozan'da devam eden mzakerelerin durumu
hakknda TBMM'ye aklanan resmi bilgiler ile d kaynakl haberler arasnda elikileri dile getirdi. 1923te, bata Halifeliin
kaldrlmas olmak zere pek ok konuda 'Halk Frkas' grubuna iddetle muhalefet etti.
27 Mart 1923 gn Mustafa Kemal'in zel muhafz alay komutan olan Topal Osman tarafndan ldrld. Ali kr Beyin
cenazesi Hac Bayram Camiinde cenaze namaznn ardndan Trabzona gnderilmi ve Boztepe'de defnedilmitir.
Ali kr cinayeti, Trkiye'nin ilk siyasi suikastlarndan biri olarak bilinmektedir. Ali kr Bey, 27 Martta ortadan
kaybolmu; 3 gn sonra kardei aranmas iin Bakanlar Kurulu'na bavurmutu. Ali kr Bey'in cesedi, Ankarann Mhye
Ky civarnda bulundu; boularak ldrld anlald. Meclise katillerin meclis kaps nnde aslarak tehiri iin yasa teklifi
verildi.
Cinayeti aratrmak zere kurulan komisyon, Ali kr Bey'i Topal Osman'n Ankara'da, Papaznba'ndaki evinde ldrdn
tespit etti. Teslim olmay kabul etmeyen Topal Osman, 1 Nisan' 2 Nisan'a balayan gece Muhafz Taburu jandarmalar ile kendi
adamlar arasnda yaanan atmada yaral olarak ele geirildi; hastaneye giderken yolda can verdi. Ba kesilerek defnedildi. Ali
kr'nn katillerinin meclis nnde aslmas teklifi yasalam olduu iin iin Topal Osman'n basz cesedi sonradan mezardan
karlm ve ayandan daraacna aslmtr.
RIZA NUR (30 AUSTOS 1879, SNOP - 8 EYLL 1942, STANBUL),
Trk siyaseti, devlet adam, yazar, Trkolog-tarihi ve hekimdir.
II. Merutiyet'in ilan ile alan Osmanl Meclisi Mebusan'nn ilk dneminde ve |1. ve 2. Dnem TBMM'de Sinop milletvekillii
yapt, TBMM tarafndan seilen I. cra Vekilleri Heyeti iinde Trkiye'nin ilk Maarif Vekili (Eitim Bakan) oldu, Moskova
Antlamas ve Lozan Antlamas mzakerelerine katld.
TBMM 1. Dnem ve 2. Dnem'de Sinop milletvekili olarak yer ald. Atatrk'le arasnn almasndan nce Atatrk'n en yakn
ilikide bulunduu hatta Atatrk'n Lozan'a yollad devlet adamlarndand. Eitim Bakanl yapt. 1920'de Sovyetler Birlii ile
dostluk ve yardm antlamas yapmak zere Moskova'ya gnderilen heyete delege olarak katld. ierin ve Stalin ile grt.
TBMM hkmeti adna Moskova Antlamasn Ali Fuat Paa ve Yusuf Kemal Tengirenk ile birlikte imzalad. Cumhuriyet'in
ilanna kadar btn hkmetlerde Shhiye Vekili olarak grev ald. Sakarya Meydan Muharebesi'ne doktor olarak fiilen katld.
Lozan Konferans'na ikinci delege olarak katld. 2. Dnemde yeniden Sinop milletvekili olarak Meclis'te yer ald. 14 cilt tutan
Trk Tarihi'ni bu sralarda yazd. 1926'da Sinop'ta bir ktphane kurarak, gelir kaynaklar ile birlikte kamuya vakfetti.
Mustafa Kemal Paa ile aras alan Dr. Rza Nur, milletvekili olduu halde, zmir suikastine karanlarn idam edilmeleri ve
bunlarn kendisi gibi muhalif kimseler olmalar sebebiyle yurdu terketmitir. 1926 ylnda kitabnda belirttii bu gibi kuku ve
korkular nedeniyle Fransaya gitti ve Parise yerleti. Mehmet Cavit Bey ve dier suikast olduu iddia edilenlerin, politik kart
olduklarndan dolay ahsen sevmemesine ramen, onlarn komploda yer almadklarn, dolaysyla haksz yere ldrldklerini
savunmutur. nceki mttefiki ile bozuup gcenen Dr. Rza Nur, Atatrk'n alkolizm iddias hakknda geni lde yazmtr.

152

 Daha sonra Fransa'dan Msra geti. skenderiye'de bu kez 12 yl sren bir gurbet dnemi yaad. Bu arada Trkbilik Revs
adl yllk bir Trkoloji dergisini yaynlad. Leiden'de toplanan arkiyatlar Kongresinde Reit Saffet'le birlikte Trkiye'yi temsil
etti. renciliinden beri hayran olduu Namk Kemal zerine 720 sayfalk bir inceleme yazd.
1938 ylnda, Atatrk ldkten sonra Trkiye'ye dnen Dr.Rza Nur, vefat edene kadar stanbul, Taksimde kiralad 3 odal bir
apartman dairesinde yaamtr. Buras ayn zamanda Tanrda Dergisinin de idarehanesi olmutur. Dr. Rza Nur stanbul'da 8
Eyll 1942'de ld.
Hayat ve Hatratm olarak bilinen 4 ciltlik kitabn ilk iki cildinde kendi hayatn ve hatralarn, ikincisinde nn ile ilgili anlarn
son cildinde ise Atatrk ile ilgili anlarn anlatr. Bu kitabnda her ikisine de ar ithamlar mevcuttur. Anlarnda nn'nn Krt,
Abdlhalik Renda'nn Arnavut, Rauf Orbay'n ise Kafkasya kkenli olduunu iddia etti. Mustafa Kemal'in ise I. Dnya Sava'nda
hzla ykseldii anakkale cephesinden beri Almanlarla ibirlii yaptn ne srd.
Anlarn 1935 ylnda, British Museum'a, 1960 ylna kadar yaymlanmamak kaydyla gnderir. Altnda Yaynlar tarafndan
mikrofilm olarak getirilen "Hayat ve Hatratm"n ilk iki cildi, 1967 tarihinde tek cilt olarak ve sansrl bir ekilde yaynlanm
olmasna ramen 5816 sayl Atatrk' Koruma Kanunu kapsamnda toplatlmtr. Bunu zerine, yaynevi son iki cildi ayn yl
iinde ayr ayr ciltler halinde sansrsz bir ekilde yaynlanm, ancak bu ciltler de toplatlmtr. Yllar sonra ilk cilt sansrl
bir ekilde tekrar piyasaya srlmtr. Kitabn orjinali ve sansrsz basks Trkiye Cumhuriyeti'nde yasaklanmtr.
NEET MER RDELP (D. 1882, STANBUL - . 3 HAZRAN 1948, STANBUL),
Trkiye'ye modern kardiyolojiyi getiren i hastalklar hekimidir.lk ve orta renimini stanbul'da Numune-i Terakki
Mektebi'nde grd. 1902'de Mekteb-i Tbbiye-i Mlkiye'yi bitirdi. Zorunlu hizmetini Ankara'da tamamladktan sonra 1908'de i
hastalklar uzmanlk renimi iin Paris'e gitti. 1910'da Trkiye'ye dnd ve stanbul Tp Fakltesi'nde greve balad. Bu
yllarda verdii seri konferanslarda Trk hekimlerine kalp hastalklarndaki yeni gelimeleri anlatt. Bunlar Emraz- Kalbiye
Konferanslar (1911) adyla yaymlad. I. Dnya Sava'nda Filistin'e gnderilen yardm heyetine bakanlk etti. Savan son iki
ylnda 4. Ordu'da yedek tabip binba rtbesiyle ordu salk bakanl yapt. Suriye, Filistin, Hicaz ve Sina llerinde grlen
hastalklar inceledi. 1921'de i hastalklar klinii mderrisliine getirildi. Kurtulu Sava srasnda Mustafa Kemal Atatrk'n
hekimliini stlendi ve bu grevini onun lmne dein srdrd.
1925'te Cerrahpaa Hastanesi'nde alan II. Dahiliye Seririyat'nda grevlendirildi, bu blme ksa srede bir kardiyoloji merkezi
nitelii kazandrd. Ayn yl Tp Fakltesi reisi (dekan), 1927'de de stanbul Darlfnun (stanbul niversitesi) emini (rektr)
seildi. Antropoloji Enstits'n ve Antropoloji Dergisi'ni kurdu. 1933 niversite Reformu'nda ordinarys profesrle ykseldi.
stanbul niversitesi'nin rektr olduysa da sk sk grevine mdahale edildii gerekesiyle grevinden istifa etti. Cerrahpaa
Hastanesi I. Dahiliye Klinii'ndeki grevini lnceye dein srdrd. 1934'te stanbul milletvekili seilmesine karn ikinci
dnemde siyasetten vazgeerek niversiteye geri dnd.
NEML NOT;
ATATRK iin Fransa'dan doktor getirtilmesi;
Atatrk'n salk durumunun ciddiyet gstermesi hkmeti de telalandrd. Babakan Cell Bayar,Avrupa'dan iki hekim
getirilmesini nerse de Atatrk o gnlerdeki Hatay Sorunu yznden hastalnn darda duyulmasnn iyi olmayacan
dndn belirtti ve bunu reddetti. Trk doktorlarn kapsaml bir muayene yapmasn kabul etti. Nihayet 6 Mart 1938 gn
be doktor ankaya Kk'nde Atatrk'e bir konsltasyon yaptlar ve siroz hastal tehisini yenilediler. Atatrk'n kesinlikle
alkol kesmesi gerektiini ve youn alma temposunu biraz drmesini istediler.
Atatrk bu nerilere olumlu yant verdi. Bu muayeneden bir sre sonra Babakan Cell Bayar'n tavsiyesi zerine Paris Tp
Fakltesi'nden Prof. Dr. Noel Fissenger Ankara'ya davet edildi. Fransz doktor Atatrk' muayene etti ve dier doktorlarn tehis
ve tavsiyeleriyle rten bir tan-tedavi ortaya koydu.. Fransz doktorun szleri ve tavsiyeleri ve tavrlar Atatrk' olduka
memnun eder cinstendi. lk tehisten sonra Fissinger Atatrk'e "Efendim, byk savalar kazanm olabilirsiniz ancak bu olayda
vaka sizsiniz ve bende sizin komutannzm, ltfen bu hususu unutmaynz" telkininde bulunmu ve Atatrk de gerekten
doktorun tavsiyelerini ciddi ekilde uygulamtr.
MM KEMAL KE (1884, STANBUL - 30 OCAK 1955, STANBUL), TRK HEKM.
Askeri Rtiye ve Tbbiye dadiyi bitirdi. Mektebi Tbbiye-i ahane'yi (Askeri Tp Okulu) Hekim Yzba rtbesiyle ile 1919
ylnda bitirdi. Glhane Askeri Tp Akademisi'nde stajn tamamladktan sonra Cerrahi ihtisasna balad.
Trablusgarp Sava savanda gnll olarak Derne Cephanesinde grev ald. Dnnde Gmsuyu Asker hastanesinde
operatr ve rntgen uzmanlna atand. Bir ara anakkale'de 5. Ordu Salk Bakan yardmcs ve menzil mfettilii bahekimi
oldu. I. Dnya Sava srasnda kurulan bulac hastalklarla mcadele kuruluna bakanlk etti. Sava sonunda Glhane Askeri
Tp Akademisi'nde Prof. Dr. Weiting'in yerine cerrahi hocas oldu.
Trk Kurtulu Sava'nda Ankara Cebeci Merkez Hastanesi binasnda grevini srdrrken, Glhane Askeri Tp Akademisi 1.
hariciye kliniini ynetti. Sakarya Meydan Muharebesi srasnda Isparta'da ar yarallar iin Kzlay Hastanesini kurdu. Mustafa
Kemal Atatrk'n lmne kadar onun sal ile yakndan ilgilenmitir. Hr ve Kabul Edilmi Masonlar Byk Locasnda
Byk stat olarak grev yapt. TBMM VIII. Dnem (Ara Seim) stanbul Milletvekillii yapmtr.
KARAYILAN ( 1888 - 24 MAYIS 1920 )
Asl ad Mehmet olan Karaylan; Gaziantepin 40 km. kuzeyinde Kahramanmara ili Pazarck ilesi Hckl ky Elifler
mezrasnda 1888 ylnda domutur.
Karaylan, hayvan srleri bulunan ve evresine gre zengin saylan bir kyl ailesine mensuptu.
Karaylann babas 1904 ylnda Ermeni ekyalar tarafndan obasna yaplan baskn srasnda ehit edilmitir. Bu tarihte
Karaylan 16 yandayd.
Gen yata yalnz kalan Karaylan, kendi kendine okuma-yazmay renmi, bir sre ky imaml yapmtr.Birinci Dnya
Savanda Rus Cephesinde savam, eitli yararlklar gstermi ve avulua terfi ettirilmitir. Bu savata ayandan
yaralanarak Malatya Hastanesinde tedavi edilen Karaylan, daha sonra kyne dnmtr.

153

Hkmet kuvvetleriyle birlikte ekya Bozan Aay vurmu, avanesini datmtr.Antep sava iddetlenince etesiyle
Karabyklda dmana ilk ve kesin darbeyi indiren Karaylan, Kuv-yi Milliye safna katlmtr. Daha sonra Dlk kyne
gelerek ehri kuatan Fransz emberini yarm ve Antepe girmitir.
Karargah olarak nce Bekirbey sonra Karagz camisini kullanmtr. ehir ii ve ehir d savalarna katlmtr.
Kendisine hn Dandaki ( Sarmsak Tepe ) Franszlar pskrtmesi emri verilen Karaylan, bu arpmada ( 24 Mays 1920
tarihinde ) ehit dmtr. Bu olayla birlikte Karaylan ismi, Antep Halkn temsil eden kahramanlardan biri olmutur.
NKILAP TARH LKLER

1- Trk Devletinin tmne ynelik yaplabilecek bir igalin ilk belirtisi Mondros Atekes Antlamasndan ortaya kmtr.
2- Mondros Atekes Antlamasyla Osmanl Devleti ilk defa fiilen ortadan kalkmtr.
3- Yurdun igal edilmesine kar Osmanl Devletinin kaytsz kalmas karsnda Trk Milletinin ilk tepkisi direni cemiyetleri kurmak
olmutur.
4- tilaf Devletlerinin ilk olarak kontrol altna aldklar yer Marmara ve Boazlar blgesidir.
5- lk defa zmir ve evresinin Yunanistana verilmesi Paris konferansnda kararlatrlmtr.(18 ocak 1919)
6- lk kez lkeye kar saldrlara silahla karlk koyma karar zmir Mdafa-i Hukuk Kongresinde kabul edilmitir.
7- Kuva-y Milliye harekati ilk defa Yunan igaline kat kuruldu.
8- Manda ve himaye fikri ilk defa Paris konferansndan sonra itilaf devletleri tarafndan ortaya atld.
9- gallere kar ilk kurulan cemiyet Trakya Paaeli cemiyetidir.
10- gallere kare ilk tepki protesto ve mitingler yolu ile oldu.
11- Batda ilk cephe Ayvalkta almtr.
12- Batda ki cemiyeler ilk defa Balkesir kongresinde birletirilmitir.
13- lk defa Milli Mcadelenin haklar Uluslar aras bir heyet tarafndan hazrlanan Amiral Bristol raporuyla ortaya kmtr.
14- gallere kar ilk direni Gney cephesinde Franszlara kar oldu.
15- Vatann kut-rtulmas konusunda ortak bir alma yaplaca ilk defa Amasya genelgesinde belirlenmitir.
16- lk defa bir heyetin kurulmasna Amasya genelgesinde karar verilmitir.
17- Kurtulu Savann gerekesi,ynetimi ve amac ilk defa Amasya genelgesinde belirtilmitir.
18- Trk Milletine Milli Egemenliine eline almas amacyla ilk defa Amasya genelgesinde arda bulunulmutur.
19- Rejimin deieceini belirten ilk karar Amasya genelgesidir.
20- Amasya genelgesi ilk defa Askeri ve Mlki ekrana duyurulmutur.
21- Havza ve Amasyada yaynlanan tamimlere halkn gsterdii ilk olumlu tepki protesto ve mitinglerdir.
22- Osmanl Devletinin Trk Milletine kar olan sorumluluklarn yerine getirmedii ilk defa Amasya genelgesinde kamuoyuna
duyuruldu.
23- Amasya genelgesi Mustafa Kemalin yaynlad ilk ihtilal bildirisidir.
24- M. Kemalin bakanln yapt ilk siyasi kurulu temsil heyetidir.
25- Manda ve Himaye kabul edilemez maddesiyle ilk defa Milli Egemenliin koulsuz olarak gerekletirileceine Erzurum
Kongresinde karar verilmitir.
26- lk defa Temsil Heyetinin kurulmasna Amasya genelgesinde karar verilmitir.
27- lk defa Kuvay Milliye deyimini Dou Anadolu Mdafa-i Hukuk Cemiyeti kullanmtr.
28- Misak- Milli dncesinin ortaya atld ilk siyasi teekkl Sivas kongresidir.
29- Kurulacak olan yeni devletin temelleri ilk defa Erzurum kongresinde atlmtr.
30- Kurtulu sava srsnda ulusal egemenliimizin koulsuz olarak gereklemesine ilk defa Erzurum kongresinde karar verilmitir.
31- lk kez blgesel bir temsil temsil heyeti Erzurum kongresinde oluturulmutur.
32- lk defa hkmet kurma fikri Erzurum kongresinde ortaya atlmtr.
33- Vatann btnn ilgilendiren kararlar ilk kez Erzurum kongresinde alnmtr.
34- lk defa Milli bir temsil heyetinin kurulmas Sivas kongresinde gerekletirilmitir.
35- Ulusal rgtlenmenin tm yurdu kapsayacak ekilde ele alnmas ilk defa Sivas kongresinde gereklemitir.
36- Kaptlasyonlara ilk tepki Misak- Milli de olmutur.
37- lk meclis 23 Nisan 1920 de ald.
38- lk meclis ve hkmet bakan M.Kemaldir.
39- lk Anayasa 21 Ocak 1921 de kabul edildi.
40- lk T. B. M. M. Hkmetin meclis yeleri arasnda seilmitir.
41- lk yasalar T. B. M. M. kard.
42- T. B. M. M. Hkmetin ayaklanmalara kar ald ilk nlemi Hiyanet-i Vataniye kanunu karmasdr.
43- Amasya grmesi ile stanbul hkmeti Milli Mcadeleyi ilk defa resmen tanmtr.
44- T. B. M. M. nin ilk askeri baars Ermenistan Savadr.
45- T. B. M. M. lk siyasi baars Gmr Antlamasdr.
46- Dzenli ordularla yaplan ilk sava .nn savadr.
47- T. B. M. M. Hkmetini ilk defa tanyan ve siyasi ilikiler kuran devlet Afganistandr.
48- . nn savandan sonra T. B. M. M. lk defa Avrupa devletleriyle bir Antlama imzalad.(Moskova Antlamas 16 Mart 1921)
49- Moskova Antlamasyla ilk defa bir Avrupa Devleti Misak- Milliyyi tand ve kaptilasyonlarn kaldrlmas kabul edildi.
50- Dou snrmz ilk defa Kars Antlamasyla kesin olarak belirlendi.(13 Ekim 1921)
51- T. B. M. M. Hkmeti ile ilk Antlama imzalayan itilaf devleti Fransadr.(Ankara Antlamas 20 Ekim 1921)
52- Gney snrmz ilk defa Franszlarla yaplan Ankara Antlamasyla belirlenmilendir.
53- Kahramanlk nvan alan ilk ehir MARAtr.
54- Anadoludan ekilen ilk devlet talyadr.

154

55- Afyon, Eskiehir,Ktahya savalar Kurtulu Savann ilk ve son yenilgisidir.

56- Mustafa Kemal ilk defa Eskiehir-Ktahya Savandan sonra T. B. M. M. Tarafndan bakomtanla getirilmitir.
57- Mustafa Kemalin bakomtan olarak katld ilk sava Sakarya savadr.
58- Yunan ordusu ilk defa Sakarya Savandan sonra savunmaya,Trk ordusu ise ilk defa savunmadan taaruza gemitir.
59- T. B. M. M. Ordularnn ilk taaruz harekat Byk Taaruzdur.
60- tilaf Devletlerinin tmne birden Misak Milli-yi ve tam bamszlmz ilk defa Lozan Antlamasyla kabul ettirdik.
61- lk Genel Kurmay Bakan F evzi akmaktr.
62- lk T.C.Cumhurbakan Mustafa Kemaldir.
63- lk T.C.Bakan smet nndr.
64- Kurulan ilk siyasi parti Cumhuriyet Halk Frkasdr.
65- lk muhalefet partisi Terakki Perver Cumhuriyet Frkas
******************************************************************************************************
1. TBMMnin topraklarn igal eden dmanlarna kar alan ilk cephe Dou Cephesidir
2. Misak- Milliyi gerekletirme yolunda TBMMnin kazand ilk siyasi baar Gmr Bar Antlamasdr
3. TBMMnin varln tanyan ilk Mslman devlet Afganistandr
4. TBMMnin siyasi varln ilk tanyan byk devlet Sovyet Rusyadr (Moskova Antlamas )
5. TBMMnin siyasi varln ilk tanyan devlet Ermenistandr (Gmr)
6. TBMMnin siyasi gcn tanyan ilk tilaf devleti Fransadr (Ankara)
7. Dou snr ilk defa Kars Antlamasyla gnmzdeki haline getirilmitir
8. Milli mcadeleye sayg duyarak Anadoludan ekilen ilk devlet talyadr (II. nn)
9. Mustafa Kemalin bakomutan olarak katld ilk sava Sakarya Savadr
10. Ktahya - Eskiehir savalar Kurtulu savanda alnan ilk ve tek yenilgidir (24 Temmuz 1921)
11. TBMM ordularnn katld ilk taarruz sava bakomutanlk Meydan Muharebesidir
12. tilaf devletleri milli mcadelenin baarya ulatn ilk defa Lozan antlamasyla kabul etmitir
13. Kurtulu savanda ilk dzenli ordu bat cephesinde faaliyet gstermitir
14. Bat cephesinde dzenli ordunun kazand ilk askeri balar I.nn Zaferidir
15. Gneyde igalcilere kar en byk direni Fransz ve Ermenilere kar olmutur
16. gallere kar tepki olarak dzenlenen ilk miting Adana Kozanda gerekletirilmitir
17. Yeni Trk Devleti kendi adn ilk kez Gmr antlamasnda Trkiye olarak belirtmitir
18. Moskova Antlamasyla Grcistana braklan Batum, Misak Milliden verilen ilk tavizdir
19. Yeni Trk Devletinin ekonomik bamszln tanyp kapitlasyonlardan vazgeen ilk devlet Sovyet Rusyadr
20. Dou snrlann kesin olarak izildii antlama Kars Antlamasdr (13 ekim 1921)
21. Sakarya sava TBMMnin yapt son savunma savadr
22. Mustafa Kemal Paa ordudaki grevinden istifa ettikten sonra askerlik grevine ilk defa Sakarya sava ile dnmtr
23. Osmanl Devletinin hukuken sona erdiren antlama Mudanya Atekes Antlamasdr
24. Osmanl Devletinin fiilen sona erdiren antlama Mondros Atekes Antlamasdr
25. Kuva-y milliye yerine dzenli birliklerin gerekliliini ispatlayan ilk sava I. nn Savadr
26. tilaf devletlerinin TBMMnin siyasi varln ilk kez kabul etmesi Londra Konferans ile gereklemitir (21 ubat-12 Mart 1921)
27. Kurtulu sava srasnda tilaf devletlerinin ilk ve tek artsz atekes teklifi Byk Taarruzdan sonradr (26 Austos -18 Eyll
1922)
28. Milli mcadelenin hakll ilk kez Londra Konferansnda kabul edilmitir
29. Mudanya Atekes Antlamas smet nnnn ilk siyasi baarsdr (1922)
30. Kurtulu savann askeri safhas sona erip diplomatik safhasnn balamas Mudanya Atekes Antlamas ile gereklemitir
31. Byk Taarruz Savann kazanlmas ile kurtulu savann askeri safhas sona ermitir
32. Kurtulu savanda stanbulun TBMM kuvvetlerinin eline gemesi ilk kez Mudanya Atekes Antlamas ile gereklemitir
33. TBMM kurtulu sava srasnda ilk d yardm Sovyet Rusyadan almtr
34. Kurtulu Sava srasnda Trkiye ile Fransa arasndaki sava hali 20 Ekim 1921 Ankara Antlamas ile sona ermitir
35. TBMMnin kurtulu sava srasnda gerekletirdii ilk devrim saltanatn kaldrlmasdr (1 Kasm 1922)
36. tilaf devletlerin birlikte igal ettikleri ilk Osmanl topra Boazlardr
37. ngilizlerin yalnz olarak igal ettikleri ilk Osmanl vilayeti Musuldur
38. Temsil kurulu TBMM alncaya kadar kurtulu mcadelesini yrten tek organdr
39. Temsil heyetinin ilk icraat Ali Fuat Paay Anadolu Kuvay Milliye komutanlna atanmasdr
40. Trk halknn kurtulu savana topyekn katlmas ilk defa Tekalifi Milliye emirleri ile gereklemitir
41. Mudanya Atekes Antlamas ile stanbul hkmeti itilaf devletlerince ilk defa yok saylmtr
42. Lozanda Trk delegasyonunun kesinlikle taviz vermedii konular Ermeni Meselesi ve Kapitlasyonlar dr
43. lk dzenli Kuvay milliye hareketi bat Anadoluda (Ayvalk) Yunanllara kar balatlmtr
44. Mustafa Kemal Paaya Mareallik ve Gazilik unvanlar Sakarya Savandan sonra verilmitir
45. TBMM, Mudanya Atekes Antlamas ile Dou Trakya, stanbul, Boazlar blgeleri savamadan ele geirmitir

155