Tarih ncelemeleri Dergisi

Cilt/Volume XXVI, Say/Number 2

Aralk/December 2011, 527-549

BATI ANADOLUNUN YOL AI ARATIRMALARI- III

ZMRN ARDALANINDA KERVAN YOLLARI
Olcay PULLUKUOLU YAPUCU

Cihan ZGN

zet
zmir liman, hinterlandndaki Aa Byk Menderes Havzasnn retiminin pazarlanmasnda
olduka nemlidir. Limannn hinterland olan Menderes Havzasndan gelen yollar eskialardan
beri kullanlmtr. Kervanlarn limana mal tad bu yollar blge genelinde ok ynl ve kark
bir grnmdedir. Byk Menderes nehrinin ve onun kollarnn ortaya kard vadiler doal
yollar meydana getirmi, bu durum beraberinde sancan zengin toponomik dokusuyla uyumlu,
zaman ve mesafe avantaj salamak iin iktisadi ulam stratejileri de yaratmtr. Bu makalede
kervan yollarnn Kuadas Limanna ulatklar gzergahlar incelenecektir. almann en nemli
kaynaklar ncelikle blgede tarafmzdan yrtlen alan aratrmas ve ariv belgeleridir.
Anahtar szckler: kervan yollar, Kuadas, Aydn, zmir, Menderes.
Abstract
The Caravan Routes in the Hinterland of Izmir
The Harbour of Izmir has gained importance. The function of Izmir Harbour in the marketing of
the production of lower Menderes Basin in the Izmir Hinterland is noteworthy. The alleys coming
from the lower Menderes Basin, the hinterland of the harbor of Izmir, have been used since
antique times. These alleys that were used to transport goods appear as winding and complex in
terms of the region. The valleys of Menderes River and its branches have formed natural alleys,
which have generated economic means of access to provide advantages of time and distance,
compatible with the rich toponomic texture of the sanjak. The aim of this study is to analyze the
itineraries of the caravan routes that reach the Harbour of Izmir. The most important resources of
this study are the documents of the survey conducted by us and the archives.
Key-words: Caravan routes, Scala Nova, Aidin, Izmir, Meandros.

Bu alma Bat Anadolunun tarihi karayollar ile ilgili verileri yeniden

deerlendirmeyi ve gncellemeyi hedefleyen daha geni bir aratrmann
parasdr. Konu ile ilgili nceden yaynlanm almalarda verilmeyen
ayrntlara bu almada yer bulacaktr. almann veri toplama aamasnda
antik kaynaklar, blgeye gelen seyyahlarn gezi gzergahlar, Osmanl arivi
belgeleri kullanlmakla beraber, blgede yzyllar boyunca kullanla gelen
yollarn izini srmek de mmkn oldu. Bu yntem almalar asndan, fiziksel

Olcay Pullukuolu Yapucu Cihan zgn

zorluklar iermesi yannda, olduka verimli hatta pratik olarak

deerlendirilebilir. Menderes blgesi lkeler aras ticaretin odak noktalarndan
biridir. Uzak mesafelerden gelen retiminin limanlara tanmas hemen her
dnemde nem tad, bylelikle tarihi kervan yollar XIX. yzylda zmirAydn Osmanl Demiryolu yaplana kadar nemini yitirmedi. Bu nedenle
blgede antik dnemden itibaren ticaretin merkezi haline gelen kentlerin ve
kervan yollarnn izini srmek olanakldr. Anadolunun i blgelerinden ve
Menderes evresinden gelen rnlerin toplanma merkezi olan bu kentler
arasnda bulunan Aydn Nazilli ve Tire kentlerini balayan tarihi karayollar bu
almann konusunu oluturur1.
Ege blgesi eski alardan itibaren dou-bat dorultusunda Byk
Menderes ve Gediz vadilerini izleyerek Anadolunun i ksmlarn Bat
Anadolu limanlarna balayan ana ulam yollarnn yer ald bir blgedir.
Ayrca ana yollar baz noktalarda birbirlerine balayan kk ara yollar da
vard. Antikada blgedeki nemli yollarn balang noktas Ephesos (Efes)
limandr. Bu nemli kentten kan yol Menderes havzas zerinden Anadolu
ilerine ulayordu. Blgeden geen ticaret yolu antik dnyann nemli kenti
Ephesosdan balayarak Magnesia at Meandrum 2 dan sonra douya doru
uzanr, srasyla Tralleis (Aydn), Nysa (Sultanhisar), Mastaura (Nazilli) ve
Loadikeia (Denizli) gibi nemli kentlere uradktan sonra eitli ynlerde daha
karmak yollara ayrlr3. Bu yoldan gneye gidilecekse Samson (Mykale) Da
zerinde bulunan Panonium, Miletos ve Ortaalarda onun yerini alan Balata
ulalr. Gneye inmeyen Efes- Magnesia yolu, amlk yaknlarndan ilerler ve
buradan douya dnerek Tralles-Nysa-Mastavra ve Laodikeiaya ve uzaklarda
Sezare (Kayseri) ulard 4 . Byk Menderes nehrine doru alan derelerin
vadileri, ovalar ile yaylalar, da kyleri ile ova kyleri arasndaki al-veriin
srd yollar gzergh hizmeti grmekteydi5. Aydn, eski bir eyalet-vilayetsancak merkezi olarak bu yolun odandadr, dolaysyla pek Yolu gibi tarihi
ticaret yollar kenti boydan boya geer. Bu gzergah, kk deiikliklerle
Osmanl dneminde de kullanld. Daha sonra ayn gzergahta ina edilen
demiryolu ve karayollaryla birlikte gnmze kadar yer yer fonksiyonunu
srdrr6.
1

Bat Anadolunun yol a ile ilgili almalarmzn I. blm blge genelinde ayrntlara
girilmeden ve kent ii gzergahlarn verilmedii daha genel verileri kapsar, II. blm ise
Kuadas Limanna ulaan yol ayla ilgilidir. Her iki alma da yaynlanmtr.
2
Ske-Ortaklar karayolunda Tekin ky yaknlarnda antik kent (Menderes Magnesias)
3
Akdeniz 2002, 159- 160. Geni bilgi bkz. Yapucu 2007, 14.
4
Yapucu 2007,28-37
5
Gney 1982, 4- 5.
6
zkan 1997, 259.

528

Bat Anadolunun Yol A Aratrmalar- III: zmirin Ardalannda Kervan Yollar

almann odan oluturan Aydn kenti ve evresi gemiin nemli

ticaret merkezleridir. blgelerden gelen ticaret kervanlarnn gzergah
zerinde bulunan Menderes kentleri konumlarnn verdii avantajla gelime
olana buldular. Beylikler Dneminde bakent olan Aydn, uzun zaman eski
Aydn Vilayetinin de merkezidir. Kentin konumu ticaret asndan olduka
nemlidir. evresinde gerekleen retimin pazarland ve yeniden datmnn
yapld kent ars, hanlar, ticarethaneler, konaklama merkezleri vb.
yaplaryla Aydn gemite olduka parlak bir kent merkezidir. Ancak XVII.
yzyldan itibaren zmirin sosyal ve ekonomik ykselii ve XIX. yzylda bir
metropole dnm Aydn kentinin grece nemini yitirmesine neden oldu,
1850lerde vilayet merkezinin de zmire tand. Aydn ve evresi iin bu bir
kan kayb olarak deerlendirilebilir. Ancak blge kentlerinin ticari konumu
nemini korumaya devam etti. Tarihi ticaret yollarnn ve Anadolunun i
blgelerinden gelen zmir Limanna ulaan yollarn gzergahnda bulunan
kentler, retimin topland, mbadelenin geekletii merkezler olmaya devam
etti.

Blgenin yol balantsnn ortaya koyduu en nemli zellik antik a yollar

ile ada yollarn hemen hemen ayn gzergahta olmas ve ekonomik
faktrlerle yol kombinasyonunun birbirinden ayrlmayacak bir yaplamaya
529

Olcay Pullukuolu Yapucu Cihan zgn

gitmesidir. Blgenin ticari ulamnda gze arpan nokta, tarihi ark Ticaret
(pek) Yoluna balanan ara kervan yollarnn, ar veya pazar ad verilen
halkn ekonomik faaliyetlerinin younlat ticaret alanlarnn ya iinden veya
mmkn olduunca en yaknndan gemesidir. Kentlerin yerleim yerlerinde
bata idare olmak zere pek ok binann veya mahallelerin ara kervan yolu
zerinde olmas da son derece nemlidir. Bu yzden Aydn ehrinin kurulmas,
bymesi ve gelime lokasyonun temelinde ulam faktr yadsnamaz7.
Ksacas yol gzerghlar, etraflarnda bir byk ekim alan yaratr.
Tarihi yollar zerinde ilerleyen bir kervann tercih ettii en nemli ulam
prensibi, varmak istedii yere en kestirme yoldan ulamak istemesidir. Bu
nedenle gerektiinde en kestirme yolu kullanarak hem zamandan hem de
parasal adan tasarruf iin da yollarn kullanmak gerei duyulur. Bylelikle
kervanlar blgeler aras ticaret alanlarna eriebilmek iin zikzaklar izmezler, ancak ylankavi bir yolu tercih edebilirler- hemen her zaman bir doruyu takip
etmeyi yelerler. Kentte btn yollar bir merkezden, bir sonraki merkeze doru
ynelir. Bu yollar aslnda iki ana ticari yol zelliindedir, bunlardan biri pek
Yolunu zmire balayan ana kervan yolu aya, dieri ise bu ana kervan
yoluna balanan ara besleyici yollardr. Ksacas, Aydn kent merkezinde ticari
ulam mekanizmalar, ekolojik sistemle uyumlu bir ekilde gelimi ve zaman
(saat), mesafe (km)den avantajlar salamak iin ticari ulam stratejileri
oluturulmutu. Blgedeki ticaret kervanlarnda uzun mesafe ve uzun bir
zamana ynelik ticari tamacln temel unsuru develer kullanlr. nk,
kentte ksa mesafeli ticarette daha ok at, eek, katr gibi hayvanlar
kullanlyordu 8 . Ayrca Trklerin geim kaynaklarnn en nemlilerinden biri
7

Kuadasna geen Ske ay Byk Menderes ve Bafa Gl kavanda Ske; Byk Menderes
vadisinin ine ay ve kuzeyde kiz deresinin (Tireye geilmektedir) kesitii nokta yaknnda
Aydn; Byk Menderes vadisi ile Akay kavanda Ata, Nazilli; Byk Menderes vadisi,
Dandalas ay kavanda Kuyucak; Byk Menderes nehri ile rksu kavanda Sarayky
bulunmaktadr. Bu yollar kontrol etmek ve bu suretle hinterland iktisadi ve itima ynlerden
etkisi altnda bulundurmak gayesi, akarsu kavaklarn ehir yerlemeleri iin cazip klmtr ve
vadilerin iinden geen yollarn ehemmiyetine gre, bunlar nem kazanmakta ve inkiaf
etmektedir. Gney 1982, 366.
8
Blgede de tekerlekli aralarn o dnemde ve hele yzyln ortalarna doru; hala kullanlmad,
tartmaya ak bir grtr. Marmier, zellikle bu konuda srarl grnmektedir. Nitekim
kitabnn bir baka yerinde de, "nfusu 100000'i aan bu koca kentte, tek bir arabaya
rastlanmamakta tm tanm, deve ya da katr srtnda yaplmaktadr cmlesine yer vermitir.
Ancak, yazarn burada, biraz yanlm olabilecei ya da bilerek durumu biraz abartmak
isteyebilecei dnlebilir. yle ki, kendisinden daha nce 1838-39 yllarnda kenti ziyaret
etmi bulunan Danimarkal nl masal yazar Andersen'in, kentin d ksmlarnda bir han
iersinde kendi lkesindekileri andran ve beyaz renkli kzlerin ektii arabalardan sz etmesi
Marmier'nin, kentte arabalarn bilinmediine ilikin grlerinde yanlm olabileceini
kantlamaktadr. Geni bilgi iin ltfen bkz. Beyru 1993, 12- 13.

530

Bat Anadolunun Yol A Aratrmalar- III: zmirin Ardalannda Kervan Yollar

olan devecilik sektrnde Trklerin develere olan ilgisi yabanc gezginlerin de

ok dikkatini ekmitir. Sir Charles Fellowsun u gzlemleri ok ilgintir:
Trkleri tanmadan nce, temel zelliklerinin zulmetmek olduunu
dnrdm. Fakat bu insanlarn gerek hayvanlarla, gerekse kendi
aralarndaki ilikilerini gzlemledikten sonra bunun tam tersinin geerli
olduunu anladm. Koum hayvanlarnn nasl yetitirilecei konusunda hibir
bilgileri yok; deveye yaptrmak istediklerini dahi sevecenlikle ve onlar
dllendirerek yaptryorlar; hayvanlar da bu istei harfiyen yerine
getiriyorlar. Bir Avrupal, bir kuun dahi Trklerden korkmadn ve
ekinmediini grebilir; bu bile Trklere yaplan her trl sulamann ne kadar
haksz olduunu kantlamaya yeter de artar bile9.

Sir Charles Fellowun zmiri: ubat-Mays 1838 ve ubat 1840, Pnar 2001, 197. Devenin
Trklerin sosyal ve ekonomik hayatlarndaki neminin ayrntlarna ulamak iin bkz. Erkal
1966, 151-152; Farouqhi 1994, 62.

531

Olcay Pullukuolu Yapucu Cihan zgn

Blgenin, farkl pazar ve ticaret alanlar tarafndan talep edilen nemli

rnlerini, devaml, hzl ve gvenli yoldan ulatrma hedefinin bir gstergesi
olarak, ana kervan yolu ve bu yolu besleyen dier ky ve kasabalarn ara ticaret
yollar zerinde konaklama, onarm ve su gibi birincil ihtiyalar gidermek iin
yaplar bilinli ve planl bir ekilde oluturulmutur. Bir ticaret -veya pazaralanndan bir baka alana ynelen yol stndeki konaklama merkezleri, han,
kuyu, eme vb. yaplarn, bu iki ticaret alan zerindeki yolda rasyonel bir
dalm gsterdii, yol zerinde eit arlkta bir mesafede yer aldklar
grlmektedir. Trkler, bu yollar zerinde ina ettikleri kervansaray, kpr,
eme, sebil, kuyu, hayr kp, namazgah-secdegah gibi vakf eserleriyle
yolcularn, kervanlarn ve hayvanlarn ihtiyalarn gidermelerine uygun bir
ortam hazrlamlard. Kprler, yollarn ok gerekli yaplaryd; yolun devaml
ak olmas, sadece kprlerle mmknd. Sonra susayan yolcu ve hayvanlarn
susuzluklarn gidererek, hayr dualarn almak, Hz. Hseyinin ruhuna
iletilmesi dncesiyle yaplan eme, sebil, kuyu ve hayr kpleri bir baka
ayrntdr. Tenin susuzluunu bu yaplardan gideren yolcunun namaz
klabilmesi iin yaplarn yanna, bititiine veya stne namazgahlar yaplr,
balarna glge iin genellikle bir nar aac dikilirdi. nar aac abuk byr
ve geliir; yazn glgesi yolcular ve kervanlar gneten korurken, kn
yapraklarn dkmesiyle de gnein scakln engellememi olurdu10.
Birincil ve ikincil nemi olan btn yollar tekerlekli trafik iin son derece
elverisizdi. Kprlerin yaplmam ve yaplanlarn ou kez seller tarafndan
srklenmi olmas sonucu, tekerlekli aralar, ki bunlar ilkel kanlardan baka
bir ey deildi, yerleim ve retim merkezleri arasnda gidip gelemiyor, bu
yzden de yolcu ve mal tamas yalnz deve kervanlaryla yaplabiliyordu.
1840larda Aydn Gzelhisarnda kervan ulamnda en ok kullanlan devedir
ve bu tarihlerde kent merkezinde 35 deveci bulunur11. XIX. yzyl ortalarnda
Gzelhisar- Aydnda devecilik, arabaclk, katrclk, kiraclk gibi ticarete
bal tamaclk ile ilgili mesleklerde ihtisaslama olduu grlr; 108 deve, 86
merkep, 3 katr, 109 bargir tamacn hizmetindedir12.

10

zkan 1997, 256- 257.

Tozduman1992, 52.
12
Tozduman 1992, 82.
11

532

Bat Anadolunun Yol A Aratrmalar- III: zmirin Ardalannda Kervan Yollar

AYDIN SANCAI13

Oda

Han

Kahve
hane

Maaza

Dkkan

eme
ve Sebil

Aydn Kasabas

21

38

87

132

1.450

80

Kur ve Nevhi-yi Mlhakas

121

24

120

131

302

123

Yekn

142

62

207

263

1.752

203

Nazilli Kasabas

12

68

625

26

Kur ve Nevhi-yi Mlhakas

56

98

582

121

Yekn

57

20

184

1.207

147

Bozdoan Kasabas

50

14

172

Kur ve Nevhi-yi Mlhakas

151

61

11

163

Yekn

201

75

18

335

Ske Kasabas

10

60

492

Kur ve Nevhi-yi Mlhakas

10

50

333

Yekn

13

13

110

825

103

Kur ve Nevhi-yi Mlhakas

63

123

13

Yekn

63

11

226

14

ine Kasabas

Yukardaki tablo H. 1307 Aydn Vilayeti Salnamesi esas alnarak

hazrlanmtr. Bu veriler, Byk Menderes Havzasnn tarihi yollar boyunca
uzanan ve ticari ulamda kullanlan yaplarn eitlilii ve miktar
dnldnde, blgenin ticari siluet ve kimliinin canl ve zengin olduunun
da kantdr 14 . XIX. yzylda ticaretin hzla gelimesi zerine doal olarak,
kervanyollar daha da geliti. Bu yeni durum kervanlarn, bir gnde kat
edebilecekleri mesafe sonunda, geceyi gven iinde geirebilecekleri yeni
hanlarn yaplmasn da gerektirmiti. Bunlar dikkate alnarak, kervan yollar
zerine kervanlarn bir gn ierisinde kat edebilecekleri mesafeler arasna
(yaklak 30-40 kilometrede bir) hanlar ve dinlenme tesisleri ina edildi.
Buralarda, gven iinde konaklamann yan sra kervann tm ihtiyalarnn da
giderilmesi sz konusuydu. Yolcularn gecelemelerine mahsus yer dekli,
ocakl odalar, mallarn muhafazas iin mahzenler, hayvan ahrlar, araba
13
14

H. 1307, Aydn Vilayeti Salnamesi, s. 442- 449.

H. 1308 tarihli Aydn Vilayeti Salnamesinde de Aydn Sancandaki ulam dzeni hakknda
ayrntl bilgiler bulunmaktadr. Hicri 1308 tarihli salnameye gre Aydn Sancanda ki kara
ulam aralar kan tabir edilen iki tekerlekli manda arabas, drt ve iki tekerlekli beygir
arabas, binek beygiri, deve, katr ve merkeptir. Aydn merkezde 500 kan, 2500 Beygir, 300
katr, 3500 merkep, 350 deve bulunmaktayd. Ayrntl bilgi iin bkz. H. 1308, Aydn Vilayeti
Salnamesi, 528.

533

Olcay Pullukuolu Yapucu Cihan zgn

tamirhanesi, nalbant, demirci dkkn, aevi, hastane, eczane ve bir de mescit

bulunmaktadr. 1830larda blgede seyahat eden Arundell halk kervansaray
olarak niteledii hanlar, mobilyasz ve ayn odann iinde tek gzl
barnaklar eklinde tarif eder. Bu hanlarda yolcular ieride uyurken develer ve
deveciler de hann dnda ak havada uyurlard15. Hanlarda mallar, hana gelen
perakendeci tccarlara verilir ve hatta bazen reticiler dorudan, tketicilere
mallarn satabilirlerdi, zaman zaman kahvehaneler de bu rol
stlenebiliyorlard. Ksaca blgede ticarete konu olan mallarn belirli
konaklama yerlerinde tccarlar arasnda el deitirdiinin de belirtilmesi
gerekir. Kervanlarn getii yollarda dar boaz, da geidi, yol kava ve
kpr gibi, geilmesi srasnda iin tehlike oluturan kritik yerlere kurulan
derbentler bir eit savunma merkezidir. Derbentler, arazinin durumuna gre
yollara hakim noktalarda ina edilen kk kale niteliinde yaplar olabilecei
gibi, nemli menzillerde ina edilen han ve kervansaraylar da derbent olarak
kullanlabilir.

Resim: Han-kahve, Sinekiler Ky, Nazilli

15

Arundell 1834, 194- 195.

534

Bat Anadolunun Yol A Aratrmalar- III: zmirin Ardalannda Kervan Yollar

Kk deiikliklerle Osmanllarn da kulland 16 Byk Menderes

Havzas boyunca uzanan kervan yollar, tarih boyunca yalnzca Orta Asyadan
Bat Anadolunun u ksmna kadar uzanan pek Yolunu deil, Egenin dier
ana ve ara blgesel kervan yollarn da kontrol edebildi. Bylelikle Bat
Anadolu limanlarn ekonomik ve sosyal ynlerden etkisi altnda tuttu.
Ramsayin ve Orhan Kurmuun zgn eserlerinde iaret ettii, Ali Erkaln da
Bat Anadoluya ulaan pek yolunun bir aya olarak vurgulad, XIX.
yzyln ikinci yarsnda zmirden balayan ark Ticaret (pek Yolu), Kuadas
Krfezi dolaylarndan Aydn dalarn geerek Douya dner, Aydn ehrinin
Byk Menderes vadisini izleyerek Sarayky'e ular, hafife gneydouya
dndkten sonra birden Kuzeye saparak Dinar'a uzanr. Buradan ayrlan bir kol
Kuzeydouda ay'a oradan da merkez platoya gider. Bir dier kol da Dinar ve
Yalva ovas ile balandktan sonra dalarn oluturduu bir kmazda sona
erer. Dinar'n kuzeyinde nemli bir konaklama merkezi olan ivril, Byk
Menderes vadisine karmak bir kervan yollar a ile balanr. kincil nemi
olan bu karmak yollar sisteminin bir baka rnei de Dinar ve Yalva arasnda
grlr. Burada yollar Uluborlu, Isparta ve Burdur arasnda bir gen meydana
getirir ve Burdur'dan kan bir yol Katranck ve Honaz dalarnn Kuzey
eteklerini izleyerek Batda Aydn'a kadar uzanr. Batda Aydn Dalar ile
Bozdalarn arasnda kalan byk koridorda bulunan ikincil yollar ise,
Torbal'da ana kervan yolunun Kuzeybat blm ile birleir. zetle zmirAydn- Dinar ana ekseni etrafnda toplanm olan kervan yollar a, blgenin
fiziksel konumu yznden Gney yrelerine yaylmam ve Kuzeydoudaki dz
alanlar sayesinde yumaklama olanaklar bulmutur17.
Sarayky ynnden gelen bir kervan Zeytinli Da eteklerindeki yolu
izleyerek Karata Kzldere- Savcl- Ortak kyleri yoluyla Feslek- Gencelli
16

Ramsay 1961 60- 61; zkan,1997. 256; Kurmu 1982, 52- 53; Erkal 1966, s. 30; BayndrPoyrazolu 1966, 62.
17
Kurmu 1982, 52-53. Ayrca, Isparta- Denizli yolu muhtemelen Burdur ve Ac gllerin
kuzeyinden dolaarak Denizliye gitmektedir. Denizliden sonra yol msait araziden geerek
gneyde Byk Menderes boyunca Efese, kuzeyde Gediz nehri vadisiyle zmir ve Foaya
varr. Romallar devrinde bu yolun Burdur- Dinar aras hari aynen mevcut olduu grlr.
Apameia (Dinar)dan balayan Roma yolu Laodiceia (Denizli Civar)ya gelmekte ve buradan
iki kol halinde Ege sahillerine uzanmaktadr. Gney kolu Mastaura- Tralles (Aydn)dan
geerek Ephesusa varr. Osmanllar zamannda Ispartadan Denizliye uzanan bir baka yol
daha tespit edilmitir. Bu yol da Isparta- Keiborlu- Tazkr- Denizli menzillerini takip
ediyordu. Bu devirde ayrca Denizliden Kuadasna zellikle ticari mahiyette faaliyet gsteren
bir yol mevcuttu. Bu yolun balca menzilleri Denizli- Byk Menderes Nehri boyunca
(Timurta Kprs ve Ak Kpr tarihi yaplarn kullanarak) Nazilli- Sultanhisar- AydnKuadas (Efes nnde) idi. Denizliden batya giden yol Ege sahillerinde balca limana
(Foa- zmir- Efes) ulayordu. Geni bilgi iin bkz. zergin 1959, 126- 127 ve Ek: 23.

535

Olcay Pullukuolu Yapucu Cihan zgn

kynden Briula (=Kurtulu) gzergahndan ilerlerdi. Bu ticaret yolu gzergah

bugnk Devlet Yolu kenarndaki Horsunlunun 3 km. kadar daha kuzeyinden
devam etmekteydi. Buradan Horsunlu ve Gereniz yoluyla Kayran kyne doru
kan ticaret yolu obanisa kynden Kuyucaka ulard18. Yalnkuyu (Kestel)
kyne ulaan yol, Yeni Haclar ky iinden geerdi (ki bu yol Aslanlya
ulaan yoldan daha uzundu) veya Aslanl iinden Mastavra (bugn Nazilli
Bozyurt ky bitiiinde bulunan Yeil Mahalle iindeki yol) gzergahn
izlerdi. Kierpertin de Hacbeyli olarak gsterdii ky Gzelky)den Yeil
Mahalle yolu ile dorudan Nazillinin eski Aydn caddesine kolaylkla
ulalabilir. Ayrca, Nazillide Aydn Dalarn aarak Beydaa inen bir yol da
bu ticaret yolu gzergahndan bir kol ile ayrlyordu. Bu kervan yolu gzergah,
yukar Hac Beyliden Arslanlya kar buradan da Saylar- KetendereRahmanlar ve Iklar kyleri iinden Aksu kyn takip ederek bu doal geit
vastasyla Beydaa ulard 19 . pekyolu bugnk zmir- Denizli karayolu
gzergahn deil daha kuzeydeki yolu izler. Nazilliye girite Hackavaklar
mevkiinde dinlenen kervanlar Eski Aydn yolunu takip ederek, bugn Ordu
Caddesi adyla bilinen eski kervan yolu gzergahndan ilerler ve bu yol
zerinde Krl Kahvesinde dinlenirlerdi20. Nazillinin bu mevkii, Aydn Dalar
dizisini orta yerinden ap Kk Menderes vadisine, Beydaa inen yolun ke
bandayd. Kemer mevkiinden Sinekilere doru kan kervan yolu Kemer
mevkiinden Ocakl kyne ilerler, biri Kemer Camisinin birka metre sanda,
dieri Ocakl Kynn giriindeki kuyularn etraf kervanclar iin bir mola yeri
olurdu21. Ardndan Sinekiler kyne ulaan kervan yolu buradan Beydana
giden gzergah takip ederdi. Bu geit yerindeki eski kervan kahvesinde
dinlenen kervanclar, Sinekiler kynn Topyolu ad verilen geit yolunu
kullanarak Beydaa inerlerdi. Beydadan gelen bu yolla beslenen ana kervan
yolunu kullanan kervanlar (Nazilli Ordu Caddesinden ilerler) Nazilli Evranlk
Mezarlnn yaknndaki yolu takip ederek Dallca yoluna karlar, yol
zerindeki Ziverin kahvesinde dinlenirlerdi22. sabeyli- Ata- Klavuzlar Ky23
18

Kiepert 1982, (Bundan sonra ad geen kaynaktan alntlar harita olduu iin K.P eklinde
verilecektir.)
19
Kaynak Kii: Saadettin Aksoy ile yaplan grme.
20
Bu kahvenin yaknndaki iki ev han olarak kullanlyordu. Bu Kemer mevkiinde ki Krl
kahvesinin nndeki kavan altnda Hac Osman Kuyusunun bulunduu yerde onlarca
devenin dinlendii bir konaklama yeri vard. zellikle Nazillinin Perembe pazar iin gelen
kervan aramba gn bu kahvenin nnde byk kalabalk oluturarak konaklard. Kaynak
Kii: mer Muharrem Bilir ile yaplan grme.
21
Kaynak Kii: Mustafa Kundak ile yaplan grme. Ocakl ky, eskiden 17 hanelik yol
stndeki Kozaa kynn halknn dalmas sonrasnda kurulmutu.
22
Kaynak Kii: Mehmet Ekinci ile yaplan grme.
23
Luther 1989, 73.

536

Bat Anadolunun Yol A Aratrmalar- III: zmirin Ardalannda Kervan Yollar

(elebiolu mahallesi iinden devam eden eski kervan yolunda, Nalbant

Mehmet avu ve Kasaplarn Hanlarnda ve evresindeki kahvelerde
konaklayarak), Yadere ky yoluyla24 Gvendik kynden geerek, Nysaya
(Sultanhisar) urarlard. Nysann zerindeki eski Aroma ky yolunu
kendisine ekerek Eskihisar kyne ynelen kervan yolu iftekahvelerden
Salavatl kyne sapar, Kkn Bakla kyn sanda brakarak KuyucularBeydere- Musluca- Emirdoan ky gzergahn izlerdi25. Ancak Emirdoana
varmadan Kuyucular kyne sapan eski ara kervan yolu Cumaderesi- KoakEekiler- lyasdere kylerinden ilerler, Akaky yoluyla Mendegme mevkiini
aarak Sinekiler dan yaran yolla Adagide yolu gzergahn kullanarak
Adagideye iner, Yenibahe kyn sanda brakarak Kk Menderes nehrini
ap demie ulard26. Ayrca Aydn sra dalarn aarak demie ulaan bir
dier eski kervan yolu, Kkn Baklakynden kuzeye doru kvrlr,
Cumadere- Bostanl kylerini Ovack yolunu kullanarak, atma mezarln
nnden ilerler, Kran kyden Saram kyne ulaarak buradan Karlkdede
dan Koca Gedik Boazyla aarak ya Bademliye ya da Bak kyne
doru yol alr ve bu sayede demie ulard. Bu yol zerinde pek ok kuyu,
nar aalar ve Baklaky kahvesi ve Kranky kahvesi olmak zere birok
mola yeri vard27.
Sz geen yollardan zellikle demi-Aydn irtibatn salayan
Mendegme gzergah Kurtulu sava srasnda askeri ikmallerde kullann
nemli bi yoldu ve Mendegme nemli derbentti. zellikle efelerin karargahlar
Karaamur ve Ovack kyleri de buraya ok yaknd28. Emirdoana ilerleyen
eski kervan yolunu izleyen kervanclar Emirdoan deresini geer yol zerinde
bir kahvede dinlenerek 29 Kavakl kyn geip Aydna ularlard 30 .
mamkyden Ilcaba istikametine giden eski kervanyolu (Aydn il
merkezinde) Ilcaba emesinin nnden geerek Sultaniye caddesine
varyordu. Gmrkn/ Sultaniye Caddesi (Farabi Sokak) zmire ulaan en
eski yoldu. Bu yol zerinde devecilerin, tccarlarn ve hayvanlarn
dinlendikleri; Hafz Salimin ve Gzlklnn Hanlar da bulunuyordu 31 .
24

Kaynak Kii: Mehmet Ekinci ile yaplan grme.

Philippson, 1911 (Bundan sonra bu kaynaktan alntlar harita olduu iin PH. eklinde
gsterilecektir)
26
PH., ve ayrca bkz. Luther 1989 17.
27
Kaynak Kii: Yusuf z ile yaplan grme.
28
Tekeli- lkin 1989, 109; ve ayrca bkz. Armaan 2005, 299.
29
PH.
30
PH. Ayrca Aydn dalarn yararak Tireye inen eski bir kervan yolu daha vard. Bu kervan
yolu, mamkyden, Kemerky mahallesine uzanan yolu izler, Aydn il merkezi iinden Kemer
caddesi gzerghn kullanarak Eski zmir-Aydn yolundan devam ederdi.
31
Kaynak Kii: Haydar zden ile yaplan grme.
25

537

Olcay Pullukuolu Yapucu Cihan zgn

Sultaniye Caddesi boyunca, Gmrk Mdrl binas, 6 Konsolosluk binas,

Reji Mdrl, 6 banka binas, Byk Bedesten, nemli ticarethaneler,
Cihanolu Han, Osmanlolu (Zincirli) Hanlar vard32.

Bu yoldan devam eden eski kervan yolu gzergah, Aydnn bugnk

Gazi Bulvarndan ilerler Kemer caddesini kesen yoldan devam ederek Kemer
kavann Kuzeybat kesinde Cihanolu Muhammed Bey emesinin
nnden devam ederek Eski zmir yolunun gneyindeki tarlann kuzey
kenarnda yer alan secdegah, sebil, kuyu ve emeye ynelirdi. Buras Aydnn
dmandan kurtulduu gn 7 Eyll 1922de Aydnla birlikte yaklmtr.
Detepe kynn 250-300 m. kadar Dousunda Eski zmir yolunun Gney
kenarnda (bugnk Efe Kent Yap Kooperatifinin kuzeydou kesindeki)
akr Mehmet Ali Aa Sebili nnden ve ayn yoldan ilerler, sada Dede
Kuyusu Secdegahn da geer, hemen yanndaki -bugn kapal olan- Dede
Kuyusu yaknna gelen yolun Kuzey kenarnda, eski zmir- Tire yolu
kavanda Ruen Dede mezarnn nnden geer, yol zerindeki ngrdakl
Kuyudaki mola yerine ulard.
32

zbalkan- rik 2003, 225.

538

Bat Anadolunun Yol A Aratrmalar- III: zmirin Ardalannda Kervan Yollar

Gmrkn, Han, Aydn

Bu eski kervan yolunu kullanan kervanclar, Kzlaydan geip

Kzlcaky yolundan ncirliovann Dereaz Kyne ular, kizdereyi bir
atma kpr vastasyla geer, 33 kuzeydouya doru saparak devam ederler,
Osmanbeleni ve ardndan gelen Kazakl Tepenin Dou kenarndan ilerleyerek
Arap kahvesinde dinlenir, Arpadere kynden Somak kyne ulard. Buradan
Aydn dalarn yararak ilerleyen yolda Cevizli Dan Kmrc geidi ile ap
Dndarl kyn sanda brakarak yol zerindeki Sarsu kahvesinde dinlenen
kervanlar, Gme dan ap Arpaclar kyn geerek Yuval kyn solunda
brakarak Tireye iniyorlard 34 . Bu yol Saruhandaki Manisa, Alaehir, Tire
engebeleri zerinden Aydn, Ayasulu, Marmarise uzanan bambaka bir yoldu;
bu yol II. Mehmet tarafndan kullanlmt. bn Batutann yolculuklar,
Timurun Savalar hep bu doal yol vastasyla olmutu. Bu yol hem
Manisaya hem de Ayasulu ve Tireye doal olarak zmir yoluna balanr35.
zmiri gneye balayan Torbal-Tire yolu, Tirenin eski Aydnolu bakenti
mirasndan kaynaklanr. Byk Menderes vadisi orta r bu yolla zmire

33

zkan 1997, 258- 265.

PH.
35
Taeschner 1924, 176.
34

539

Olcay Pullukuolu Yapucu Cihan zgn

baldr. zmir yerine Kuadas da bu yolun doal k olabilir. 36 .

Aydnoullar anda Gzelhisar kalesinin Nazilli kaps ve Tire kapsna sahip
olduu rivayeti gnmze ulamtr. Kale kapsnn Nazilli yoluna almas
iin (kale duvar Tabakhane Deresine dayal olduuna gre) nnde bir
kprnn bulunmasn ve yaplmasn topografik durum zorunlu klar. Bundan
baka eski Asya yolunun transiter ehri olan Tirala gelmesi ve Dedekuyusu
nnden gemesi iin Nazilli kprs denilen yerdeki kprnn
Aydnoullarndan, Bizansllardan ve Romallardan ok nce yaplmas
gerekir. Transiter yolun bataklk olan Gzelhisar mahallesinden veya
gneyinden gemesi imkanszdr. Bugne dein Ilcaba, Nazilli kprs ve
Dedekuyusu doruunda Aydndan (Trallesden) geen baka bir yol
kefedilmi deildir. Nitekim Trallesden Efese giden yolun Dedekuyusu
doruundan Batya gittiini Kemer mahallesindeki antik aa ait kpr kalnts
bugn kesin olarak kantlar37. Kzlcakyden dou-bat ynnde eski kervan
yolundan devam edilecek olursa; kizdere Boaz- Akdere- merbeyli yoluyla
Germencike ulalr. Kzlcakyden ilerleyen eski kervan yolu kizdere
boazn ap, Kuzeybatya doru devam eden gzergahta Hasanky- amy
ky- Yrk ky38- Nacakl Tepe- Habibler ky- Byk Kale yoluyla Tireye
ulalr.
Ayrca Aydn Kemer mahallesi yolunu kullanarak nce Kzlca ky
ardndan Dereaz yoluyla Tireye ulaan doal yolu sanda brakarak
Hamitler- merbeyli- Alangll yoluyla Dakaraaa-Abdurrahmanlar-SelatinMehmetler kyleri araclyla Tireye inen tarihi baka bir yol daha vard.39.
Ske-Ortaklar kervan yolu, Tekin harabeleri
(Magnesia ad Meandrum)
iinden Readiye (Ortaklar) ular ve buradan Balatka kar. Ortaklarda
demiryolunu geip Batya kan caddeden Balatka, Hayriye mahallesinden
Selatin kyne uzanr. Yol zerinde, Hergele(n) kahvesinde dinlenen kervanlar
buradan devam eden yolla irinceye inerler veya Selatin kyne ulaarak
Mehmetler ky zerinden Tireye geer. Yolda nce Kambur Tahirin hannda
sonra devam eden yolda Kemerderelinin hannda konaklayabilirler 40 . Ya da
Kzlcakye varmadan Aydnn Kemerky mahallesinden Kavakl mevkiine
36

Baykara 1965- 66, 43.

Bayndr- Poyrazolu 1966 62; ve ayrca bkz. lmez 2000- 2002, 2 ve 1980- 1981, 7.
38
KP.
39
Mterek Harekat Haritas,- Askeri Harita (Aydn- Trkiye), Harita Genel Komutanl, Ankara,
1984 ( Bundan sonra ad geen bu kaynaktan alntlar harita olduu iin ASK. eklinde
verilecektir)
40
Kaynak Kii: Durmu Yaln ile yaplan grme. Bu yolla irinceye 1,5 saatte varlarak
buradan Belevine rahatlkla geilebilir. Gerek irinceye gerekse Tireye giden yol zerinde
bulunan Selatin kynde su kayna ve pek ok dam bulunmaktayd.
37

540

Bat Anadolunun Yol A Aratrmalar- III: zmirin Ardalannda Kervan Yollar

saplarak Gerankovadan Karapnara (ncirliova) tren yolunu keserek inen yol

gzergahn kullanarak buradan Snr Tekeli ky iinden geerek Erbeylinin
gneyinden Reisky-Mursall gzergahndan Tekine gidilebilirdi 41 .
Germencikin daha gneyinden Reiskyden ve Mursalldan Tekine ulaan
yol42 ve ayrca Karapnardan Erbeyliye sonra Tekeliye ve srasyla Bykl,
Kpler, Karaal ve zml kynden Moralya ulaan ayr bir eski kervan
yolu daha vard43.

Byk Menderes

Aydn- ine balantsn salayan yol zerinden ilerleyen kervanlar, Aydnn

mamkynden Topyatana geerek buradan etepeye inen yol zerinde
bir kahve de konaklarlar, etepeden Ovaemire gelip Kayk Geidi yoluyla
Menderes nehrini ap Safrandere- Emirolu yoluyla ilerleyerek geerler ve
buradaki bir handa dinlenerek ine yoluna girerlerdi44. Aydn- Koarl kervan
41

Ske Belediyesi Ayrntl l Plan ( Bundan sonra ad geen bu kaynaktan alntlar harita olduu
iin S.B olarak verilecektir)
42
PH.
43
KP.
44
S.B

541

Olcay Pullukuolu Yapucu Cihan zgn

yolu ile, Kk Krtler-ulhalar-Birci gzergahndan Delikta tepesi yoluyla

Mersinbelen- eme- Karaaa kylerini kullanarak ineye de geilir 45 .
Aydndan ineye olan yolu dou-bat dorultusunda kesen, Koarl Yenipazar
yolu Glhisar- Armutlu- Kozalakl- Karahayt- Dalaman- Alanl- HamzabaliDereky- ulhan- Alhan yoluyla Yenipazara devam eder. Bu yoldan
Dondurana ve Direcike geilerek Alamut yoluyla Bozdoana da ulal 46 .
Taeschner, ineden Bozdoana balanan eski kervan yolunun Cumal
Kynden Dalaman ay ovas yolunu kullanarak Gdrenliden geen eski yol
vastasyla olduunu bildirir47. Yenipazar nahiyesi Bozdoan kazasna NazilliBozdoan osesi ile balyd. Gemite Nazilli- Bozdoan irtibatn Akay
kprs salyordu48.
Asya Ticaret yolunun, Menderesin gneyindeki tarihi yollara
balantsn salayan en nemli ara kervan yolu gzergahlarndan bir dieri de
Sultanhisarn iftekahvelerinden Yenipazara ulaan Donduran- DirecikAlamut- Osmaniye kylerinden ilerleyen yoldur. Kervanlar, Kavakl ky
kahvelerinde dinlenir ya da yol zerinde Arnavut kahvelerinde
konaklayabilirlerdi. Kavakl kynden ktktan sonra 49 srasyla, YenikyKlavuzlar- Pnarl- Karabalar kylerinden geen yolla Arapl ve Ziyaretli
kylerinden Bozdoana ulalr50. Bozdoan ars iinden geerken Mehmet
Demirayakn kahvesinde dinlenilerek yola devam edilmekte 51 KakalanKamlar- Yakaky- Kazandere kylerinden geilerek Kzlukur mevkiinden
Genzile yoluyla Yataana eski bir kervan yolu vastasyla ulalabilir52. Arpaz;
Akay vadisi boyunca Mulaya erien yolu kontrol eden nemli bir yerdir53.
45

Evliya elebi, 555. Ayrca ine Marmaris arasndaki eski kervan yollarnn gzergahn F.
Taeschner, u ekilde aklamaktadr: ineden Gkbel da zerinden uzun ve yorucu bir
yolculuktan sonra Bozyk kyne eriilir, Muladaki Karabalara olan yol takip edilirken
bu yol stnde Merdiven Kahvesinde dinlenilir (Kipert, Bozyk Kyn Pnar Ba olarak
iaretlemi, Merdiven Kahvesinin varln da haber vermitir) ardndan Muladan
Karabalara ilerleyen yol ile (bu yol Karabalar sahrasndan ilerlemektedir) yine yorucu bir
yolculuk sonras yine dalar aarak, Gkabada ardndan Marmarise varlr. Franz
Taeschner,1924, 173-174.
46
Ressamolu 1952, Ekler Blm- Harita.
47
Taeschner 1924, 173.
48
Bozdoan-Mula arasnda Menteeoullar dneminde yaplm ok eski bir harap yol
mevcuttu; (1950ler de byleydi) Eymir-Kamlar-Kazandere kylerinden geerek Mulann
Yataan nahiyesine ulaan ve Kavakldere yolu diye anlan bu yol nemli bir mnakale
yoluydu. Ressamolu 1952, 56.
49
Kaynak Kii: Saadettin Aksoy ile yaplan grme.
50
KP.
51
Kaynak Kii: Saadettin Aksoy ile yaplan grme.
52
KP.
53
Gney 1982 334.

542

Bat Anadolunun Yol A Aratrmalar- III: zmirin Ardalannda Kervan Yollar

Menderes Blgesi Kervanyollar

Harita: Yapucu 2007, 34

543

Olcay Pullukuolu Yapucu Cihan zgn

Bozdoan kuzey-gney ynnde ikiye ayran Akay zerindeki kpr

srekli bozulur ve bu da ulam glkleri yaratr 54 . Bozdoan ile Nazilli
arasndaki yol bu yzden harapt ve ose yol gzergahnda biri Menderes dieri
Akay zerinde beton olarak yaplan iki kpr mevcuttu55. Bozdoan Nazilliye
Arpaz yoluyla balanr56. Bir baka ara kervan yolu ise Amasya ovasn sanda
brakarak Akseki- Hasanaa- nebolu- Srez 57 , ardndan Toygar- Yazl ve
Pirlibey kyleri gzergahn takip eder. Nazilli Bozdoan karayolunun 10.
kmsinde kanal kprsnn 1 km dousundaki, karayolunun sulama kanalnn
getii noktada, kprnn gneyinden, kanaln kysn takip ederek nik
ovasndan geen, toprak yol kullanlr ve evrede her hangi bir kuyu yoktur58.
Pirli Bey- Hamzal aras eski ara kervan yolu ise en ok kullanlan bir baka
ticari yoldu59. Ayrca Koyuncular ky- nebolu- Dadibi yoluyla Karaburun
mevkiinden Arpaza ve oradan da Nazilliye ulalr60.
Eski Aydn vilayetinin merkezi Gzelhisar- Aydn dou-bat ynnde
ulam ve ticaret tarihin her dneminde birinci derecede yer almtr. Sz
geen yollar yine her ada kuzey ve gney ynlerinde ikinci derecede nem
tayan kollara ayrlmtr. Bozdoan bu kollardan gneye doru ayrlanlarnn
biri olan Akay vadisinin her iki tarafnda da eteklerinde uzanan yollarn
batda kalan zerinde nemli bir konaklama merkezi ve pazaryeri
konumundadr. Bozdoandan Tavas yoluyla Denizliye, Kavakldere zerinden
Mulaya ulama olana vard. Bozdoann hakim olduu Akay vadisinden
kuzeye kldnda Menderes vadisindeki ana ulam ebekesi araclyla
Dou ve Bat ynndeki dier merkezlere ve Aydn zerinden Bat Anadolunun
dier byk merkezlerine, Ayasulu, zmir limanlarna ulalabiliyordu.
Kervanlarla ulam ve ticaretin srdrld dnemde btn bu yollar zerinde
54

Ahenk, 19 ubat, 1325.

Kaynak Kii: Hseyin zyeil ile yaplan grme.
56
KP. 20. Yzyl balarnda Rait Aazade Mustafa ve rekas tarafndan Nazilli- Bozdoan
yolu arasndaki ose zerinde yolcu ve eya nakliye etmek iin otomobil iletilmesi ruhsat
istenilmiti. Ahenk gazetesinde bu konuyla ilgili yle bir haber yer almtr: Ticaret ve Nafia
Nezaretinden bu kere varid olan tahriratta teshil ve tezyid olan mnakalata hdmeti cihetiyle
iletilmesindeki fevaid ve muhassenat aikar bulunan u kadar ki tesisi iin ayan- istiksar
mertebede masarf- ihtiyarn mstelzim olmakla beraber adi arabalardan ferki bulunmayan
otomobillerin seyir ve seferleri de tabi olacaklar eriat ile alnacak rsum hakknda atiyen
mevki-i tatbike vaz olunacak nizamname ahkamna tabi olmak kayd ve artyla mezkur ose
zerinde iletilecek otomobillerin imdilik adi arabalar hakknda icra klnan muameleye
tevfik-i seyr ve sefer ettirmek zere taleb mmaileyhe ita olunabilecei iar olunmutur.
Ahenk, 28 Kanun-u Evvel 1910.
57
KP.
58
Tl 1980- 81. 36-37.
59
Kaynak Kii: Kadriye Gken ile yaplan grme.
60
Kaynak Kii: Erol Deniz ile yaplan grme.
55

544

Bat Anadolunun Yol A Aratrmalar- III: zmirin Ardalannda Kervan Yollar

nemli tarihi yerleme birimleri bulunuyordu 61 . Kuzeybatsndaki Harpasa

renine 5 km. uzaklnda ve Bozdoan ilesinin yerinde bulunan Neopolis
kenti kalntlarnn evresinde, Nazilli-Bozdoan karayolunun 20. kmsinde ve
yolun 10 m. dousunda; Nazilliden Bozdoana giden asfalt karayolunun
izlenilmesiyle kolayca ulalabilecek mevkii de ki Kavaklkahve ky yolu
zerinde bir kuyu bulunur62, bu yol Akayn akt vadinin kuzeybat banda
ana yolun bu vadiye o yandan giri yerindeki Alamut kynden gelen yola
hakim bir konumdayd 63 . Pirlibey- Karapnar ky- Uzgur yoluyla Aliaa
iftliine inerek buradan Kuyucakla64 bir yol balants kurulup ya da Aliaa
iftliinden saa sapp Yeniceye inip Boyasn kynden Karacasuya ulaan
ikincil nemi bulunan bir baka kervan yolu da blge tarihi ulam ann
nemli bir blmn oluturuyordu. Dandalas ay kprsn geerek
Geyreye ulaan yolu takip eden kervanlar buradan Aprodisias harabelerine
ulaan yolu izlerler Eymir yoluyla Gorgos Belini geip Tavas yoluna girerek
Tilkilike kadar inen yoldan; veya Aprodisiasda Palamutuk kyn sanda
brakarak Iklar ky yoluyla yukarya kan, Saraykye kadar uzanan bir
yolu da izlenebilir65.

Aydn stasyonu
61

Srgevil 1999, 8- 9.
Tl 1980-81, 21- 25.
63
Umar 1993, 45.
64
Gereniz kynden geilerek Kuyucaka ulalyordu. Geni bilgi iin baknz; Luther 1989, 77.
65
KP.
62

545

Olcay Pullukuolu Yapucu Cihan zgn

Blgede XIX. yzyln ikinci yarsnda yeni ulam imkanlarnn

yaratlmasyla yol anda deiim gerekleir. ncelediimiz dnem iinde
blgede demiryollarnn yapm (1866) szn ettiimiz deiikliklerin en
nemli nedenlerinden biridir. Gemite dou-bat dorultusunda Kuadas,
eme, zmir Limalarna ulamay hedefleyen gzergahlarn yn
demiryollaryla birlikte kuzey-gney dorultusuna dnm ve en yakn
demiryolu istasyonuna doru evrilmeye balamtr. Aydn evresinde
1950lerde yaplan devlet yolu da yol gzergahlarn etkilemitir. Aydn
evresinde 1950lerden sonra yerleim yerlerinin yol gzergahlaryla beraber
konumlar da devlet yoluna doru bir genileme gstermitir.
Tarihi pek Yolunun nemli bir ayan oluturan Byk Menderes
Havzas kervan yollar Aydn-Dinar ana ekseni etrafnda toplanm, blgenin
fiziksel konumu yznden gney yrelerine yaylamamtr. Dolaysyla Byk
Menderes Havzas ticaret yolu a Menderesin kuzeyinde daha belirgin bir
gelime gsterir ancak Menderesin gneyindeki kervan yollaryla daha ok
tarihi kprler araclyla ana kervan yoluyla balantsn srdrr. zellikle
zmir-Aydn Demiryolu hattnn Menderesin kuzeyine gememesi blgede
kentsel geliimi de etkiledi, demiryolu istasyonlarna uzak kalan kentlerin
geliimi yavalad. te yandan blgede yaptmz aratrmalar sonucu
edindiimiz izlenimlerimiz 1950lerde zmir- Denizli aras Devlet yolu
(Karayolu) yaplmasnn eski kervan yollarnn
kullanmlarndan
vazgeilmesine neden olmadn kervanlarn getii eski yol gzerghlarnn
bugn dahi zaman zaman kullanlan yollar olduunu ortaya koymaktadr.

546

Bat Anadolunun Yol A Aratrmalar- III: zmirin Ardalannda Kervan Yollar

BBLYOGRAFYA
Ahenk Gazetesi
Akdeniz 2002

Engin Akdeniz, Byk Menderes Ovasndaki

Prehistorik-Protohistorik Yerleimler ve Bunlarn Ege
Dnyasndaki Yeri, 1. Uluslararas Aa Menderes
Havzas Tarih, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Sempozyumu
(15- 16 Kasm 2001)-Tebliler, zmir.

Armaan 2005

Munis Armaan, Bozmenderesten Bozdalara Kuva-y

Milliye, zmir.

Arundell 1834

F. V. J. Arundell, Discoveries n Asia Minor nculuding

A Descriptic of the Ruins of Several Ancient Cities And
Especially Antioch of Psdia, London.

Aydn Vilayeti Salnamesi, H. 1307 ve H. 1308.

Bayndr-Poyrazolu 1966
Baykara 1965

Tuncer Baykara, 19. Yzylda Aydn Eyaleti, Mezuniyet

Tezi, st. niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.

Beyru 1993

Rauf Beyru, 19. yzyln lk Yarsnda zmirde Kent i

ve Kent evresi Ulam ve Trafik Dzeni, Son
Yzyllarda zmir ve Bat Anadolu Sempozyumu
Teblileri, Haz. Prof. Dr. Tuncer Baykara, zmir.

Erkal 1996

Ali Erkal, zmir Kzlaraas Han, zmir.

Evliya elebi 1985

Seyahatname, stanbul

Faroqhi 1994

Suraiya Faroqhi, Osmanlda Kentler ve Kentliler, 2.

Bask, stanbul.

Gney 1982

Sha Gney, Byk Menderes Blgesi, stanbul.

H. Hilmi Bayndr- H. Fehmi Poyrazolu, Aydn Kenti
Tarihi, Corafyas ve Bugn, Aydn.

Kiepert 1892

H. Kiepert, Specialkarte Von Westlichen Kleinasien,

Berlin, Verlag Dietrich Reimer, P.X,

Luther 1989

Usha M. Luther, Historical Route Network Of Anatolia (

stanbul- zmir- Konya), 1550s To 1850s: A
Methodological Study, Ankara.

547

Olcay Pullukuolu Yapucu Cihan zgn

Mterek Harekat Haritas,- Askeri Harita (Aydn- Trkiye), 1984, Harita Genel
Komutanl, Ankara, 1984.
lmez 1980-81

Funda lmez, Tralleis Nekropolnden Bir Mezar ve

Buluntular, Yksek Lisans Tezi, Adnan Menderes
niversitesi Sos. Bil. Enstits.

lmez 2002

Funda lmez, Tralleisden Bir Gladyatr Ant, Millet

Mzesi l Yll, Say:1.

zbalkan-rik 2003

Mslim zbalkan- Osman rik, Tarih lkesi Aydn.

zergin 1959

Kemal zergin, Anadolu Seluklular anda Anadolu

Yollar, .. Edebiyat Fakltesi Yaynlanmam Lisans
Tezi, stanbul.

zgn 2008

Cihan zgn, Bat Anadolu Limanlarna Uzanan ark

Ticaret Yolu (pek Yolu) zerine Gzlemler, Dnden
Bugne pek Yolu: Beklentiler ve Gerekler, (Haz. Emel
Kefeli), stanbul

zkan 1997

Mustafa Kenan zkan, Kemer Secdegah Temizlik ve

evre Dzenleme almalar, 8. Mze Kurtarma
Kazlar Semineri, Ankara.

Philippson 1911

Alfred Philippson, Reisen Und Forschungen

Westlichen Kleinasien, C.4, Gotha, 1911

Pnar 2001

lhan Pnar, Haclar, Seyyahlar, Misyonerler Ve

zmir,Yabanclarn Gzyle Osmanl Dneminde zmir
1608-1908, zmir.

Ramsay 1961

J. M. Ramsay, Anadolunun Tarihi Corafyas, (ev.

Mihri Pekta) stanbul.

Ressamolu 1952

Ltfi Ressamolu, Ege Rehberi Aydn ili, zmir.

im

Ske Belediyesi Ayrntl l Plan

Srgevil 1999
Sabri Srgevil, Bozdoan (1919- 1923), zmir.
Taeschner 1924

Franz Taeschner, Das Anatolische Wegenetz Nach

Osmanischen Quellen, C.1, Leupzing.

Tekeli-lkin 1989

lhan Tekeli- Selim lkin, Egede ki Sivil Direniten

Kurtulu Savana Geerken Uak Heyet-i Merkeziyesi ve
brahim (Tahta Kl) Bey, Ankara,

548

Bat Anadolunun Yol A Aratrmalar- III: zmirin Ardalannda Kervan Yollar

Tozduman 1992

Arzu Tozduman, Aydn Gzelhisarnn Sosyal ve ktisadi

Durumu (1844), Baslmam Yksek Lisans Tezi,
stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul.

Tl 1980-81

kr Tl, Byk Menderes Ovasnda Prehistorik

Yerleimler, Ankara niv. Dil ve Tarih Corafya
Fakltesi, Klasik Arkeoloji ve ada Anadolu
Arkeolojisi Blm, Lisans Tezi.

Umar 1993

Bilge Umar, Trkiyedeki Tarihsel Adlar, stanbul.

Yapucu 2007

Olcay Pullukuolu-Yapucu, Modernleme Srecinde Bir

Sancak Aydn, stanbul.
Olcay Pullukuolu Yapucu Cihan zgn

549