Pamukkale niversitesi

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi

Say 15, 2013, Sayfa 49-57

HAKKANYET ADALETN TEMELDR

Talip Kabaday*
zet
John Rawls A Theory of Justice adl nl eserinde siyasal topluluklarnn ilemesi iin gerekli ilkeler konusunda
bir karara varmak zere bir araya gelmi insanlar kabulnden yola kar. E deyile, bu insanlar toplum
szlemesi iine koyulurlar. Rawlsun buna ek olarak bir alt kabul daha vardr: bu insanlarn bireysel olarak
kendileriyle ilgili her eyi unutmalar gerekir. Zengin ya da yoksul; kadn ya da erkek olup olmadklarndan
haberleri olmayacaktr. Bu insanlarn toplum iindeki konumlarn ve rklarndan da haberleri yoktur; sadece
bireyler olarak bir araya gelirler. Bu insanlar kendi yararlarn yakndan gzeteceklerdir ama kim olduklarn
bilmemektedirler. Rawls adaletin bu yollu salanabilecei fikrindedir, zira her kii, sonuta ne olurlarsa
olsunlar, kendi yararna olan eyleri yasa haline getirmek isteyecektir. Rawlsa gre byle bir grup iki ilkeye
gerek duyacaktr: zgrlk (eit haklar) ve kaynaklarn datm. Rawls buna hakkaniyete dayal adalet,
der. Bu yazda hakkaniyet olarak adalet anlay genel olarak tartmaya alacaktr.

Anahtar Kelimeler: Adalet, Hakkaniyet, Toplum Szlemesi, zgrlk (eit haklar), Kaynaklarn Datm.

"FAIRNESS" IS THE FOUNDATION OF JUSTICE

Abstract
In his work A Theory of Justice John Rawls starts with the idea of a group of people who come together to
decide the principles upon which their political association should operate. In other words, they set about
forming a social contract. He adds one further important thing as well that they should forget everything
about themselves as individuals. They do not know if they are poor or wealthy, men or women. They do
not know their race or their position within society. They come together simply as individuals nothing
more. They are concerned to benefit themselves but do not know who they are. Rawls, by this means,
hopes to achieve justice, for each person will want to legislate for the benefit of themselves, whoever
they eventually turn out to be. Rawls argues that such a group would require two principles: liberty and
distribution of resources. As Rawls put it, this is justice based on fairness. Thus, this paper is interested in
initiating a general discussion on justice as fairness.

Key Words: Justice, Fairness, Social Contract, Liberty (equal rights), Distribution of Resources.
John Rawlsn A Theory of Justice adl nl
eserinde gzler nne serdii hakkaniyet
olarak adalet anlayyla Siyaset Felsefesi
uyuduu dogmatik uykularndan uyanr;
zira bu eser adil bir toplumun kurulmas
iin gerekli ve yeterli koul olan adaletin
neliinin saptanmas ynnde bize yeni yollar
amaktadr.
mdi, hukuk felsefesinin en temel sorusu
adaletin ne olduudur? ve bu soruya her
tarihsel dnemde an dnce iklimine
uygun olarak baka baka yantlar verilmitir.
ok soyut ve kapsayc bir kavram olan ilk
hareket ettirici olarak adalet kavram, Latince
hak-hukuk ve/ya adalet anlamna gelen jus

szcnden tretilmitir. Toplum hayat sz

konusu oldukta adalet onsuz olmaz en temel
erdemdir.
Eski Ahitte tanrnn istenci olarak adalet
anlayyla karlayoruz. Eski Ahitin tanrsnn
bir adalet tanrs olduu sylenebilir sanrm.
Buna gre, insan adil bir yasa koyucu ve yarg
olan tanr karsnda boyun eer.1
Platon felsefesinde hak idesinden pay alma
olarak adalet anlayyla karlayoruz. Eski
Yunanllarda yasa (nomos) kutsal gelenekTalip Kabaday, Dnya Problemleri Karsnda Hukuk Felsefesi, HFSA, stanbul, 2012, 24. Kitap, s.57.

* Do.Dr., Adnan Menderes niversitesi, Felsefe Blm, retim yesi, AYDIN.

e-posta :tkabaday@adu.edu.tr.

T. Kabaday

grenek anlam yannda tm her eyi

kapsayan dzen de demektir ve tm her
eyin zerindedir. Dolaysyla, yasa ehirdevleti (siteyi) yaplandrma ve kurmada
asli unsurdur. Bu noktada, Platonun hukuk
felsefesine dair dnceleri onun etik
gryle de ok yakndan ilikilidir. te, yasa
ve hukuk idesi adalet idesiyle tutarl olmaldr;
yasalar ve hukuk yle bir ekilde oluturulmal
ve ekillendirilmelidir ki insanlar bu yasa ve
hukuk kurallar altnda, gerek insan gerekse
yurtta olarak, olduklarndan daha iyi hale
gelsinler. Burada yasalar ve hukukun eitici
ilevine vurgu yaplyor. Platona gre, devlethkmet, yasalarn ve hukukun hizmetindedir
ve onlarn hizmetisidir; e deyile, bir devletin
yurttalar yalnzca hukukun yneticilerin
stnde ynetici olduu bir devlette gerek
adalete ve asl mutlulua kavuabilir. Bu apak
hukukun stnl ilkesidir. Dahas, yasalar
sadece insanlarn yaamas iin deil, iyi
yaamas ve olabildiince erdemli olmalarn
salamann da aralardr. Aslna baklrsa, ilk
defa felsefece bir adalet tasarmnn Platonun
Devlet adl yaptnda ele alnd grlr; bu
eser adaletle balar ve adaletle biter. Platonun
adalete ilikin yapt zmlemelerin
balam sofistlerle yapt tartmalardr.
Adalet glnn iine gelendir; e deyile,
hukuk sistemi gllerin, yneticilerin
vb. karlarna hizmet etmek zere yapay
olarak tasarlanmtr diyen Thrasymachosa
Platonun konuturduu Sokrates u canalc
yant verir: adalet bir toplumda herkesin
zerine deni yapmasdr. Felsefede insan
l alan sofistlerin her eyin greceli olduu
hususundaki grleri hak ve adalet konusunda
da geerlidir. u halde adalet de grecelidir;
hatta adalet gc ellerinde bulunduran kii
veya kiilerin karlar, arzular ve ilerine gelen
her eydir. Platona gre adalet, beri taraftan,
insan ve devletin (toplumun) temel davran
kalbdr; ite adalet bu ynyle dzenleyici
ve denetleyici erdemdir. Hak, herkese borlu
olunan vermektir diyen Platonda adalet en
yksek erdemdir ve bilgelik, cesaret, lllk
gibi tm dier erdemleri ierir. Platon tek bir
kiideki (insan ruhundaki) adaletle toplumdaki
adalet arasnda bir benzeim kurar. Ayrca,
adalet Platonda ruhun farkl ksmlarnn
(itahlar-arzular, irade ve akl) uyumlu ve
dengeli olmasdr. Buna gre, kiisel ve
toplumsal mutluluk adalete dayanr. Platona
gre, adalet idesini tam olarak yalnzca
50

filozoflar kavradklar iin ya filozoflar ynetici

ya da yneticiler filozof olmaldr.2
Aristotelesle birlikte uygun bir ifadeyle
eitlik olarak adalet anlayyla karlarz.
Aristoteles de yasalarn ve hukukun eitici
ilevini vurgular. Dier grlerinde olduu
gibi hukuk felsefesine dair fikirlerinde de
telos (ereksellik) kavram baskndr ve aslidir.
Buna gre, var olan her ey kendi doasna
uygun olan mkemmellie veya tamla
ulamaya alr. Bu noktada adalet, yalnzca
ilikileri yasalar tarafndan dzenlenmi
insanlar arasnda var olabilir. Baka deyile,
Aristotelese gre adalet, tpk dier erdemler
gibi orta olandr ve adalet genel ve zel
diye ikiye ayrlr: Genel olarak adalet, moral
mkemmellikle zdetir ve bu anlamda adalet
dier insanlarla ilgisinde tam erdemdir. zel
anlamda adalet datc ve dzeltici adalet
olarak ikiye ayrlr. Datc adalet; dl, onur,
para, mal vb. eylerin datm ve paylamyla
ilgilidir ve burada geometrik oranlamaya gre
i grlmelidir. Datc adalete sosyal adalet
de denilebilir, zira datc adalet herkesin
hak ettiini ya da payna deni almas
iin kaynaklarn ve devlerin (grevlerin)
adil paylamn tanmlayan ilkeleri belirler.
Dzeltici adalet aritmetik oranlamaya gre
mevcut durumda aksayan eyleri (ileri)
dzelterek veya bozulan adaleti yeniden bina
ederek ortaya kan adaletsizlii gidermekle
ilgilidir. Dzeltici adalete hukuki adalet de
denilebilir, zira dzeltici adalet gnmzdeki
medeni hukuk, ceza hukuku vb. ilgilidir; bir
eitleme ve denge kurma meselesidir.3
Stoa ve Roma hukukunda insan doasnn
ilkelerinin yansmas olarak adalet anlayna
rastlarz. Buna gre, zgr olabilmek iin
yasalar ve hukukun kleleri olmamz gerekir.
Patristik ve skolastik felsefe dneminde
adaletten anlalan her bir kiiye hakk olan
teslim edecek srekli ve daimi bir iradenin
olmasdr. Adalet tm her eyi kapsayan en
ierikli erdemdir; buna gre, adil olmayan
kanun, kanun deildir. Augustinusla birlikte
sevgi toplumunun huzur ve dzeni olarak
adalet anlayyla karlarz. Augustinus
Talip Kabaday, Adalet Tasarmlar, HFSA,
stanbul 2010, 20. Kitap, s. 180.
3
Talip Kabaday, Dnya Problemleri Karsnda
Hukuk Felsefesi, HFSA, stanbul, 2012, 24. Kitap,
ss.57-58.
2

Pamukkale University Journal of Social Sciences Institute, Number 15, 2013

"Hakkaniyet" Adaletin Temelidir

yasa ve hukuk devleti veya toplumunun

yerine, hristiyanlk ak ve sevgisiyle dolu bir
toplum ve devlet modeli getirir; bu devlet
veya toplum, tanrnn koyduu ebedi hukuk
kurallaryla sevk ve idare edilir.4
Thomas Aquinas ilahi dnya dzeninin
paras ve yansmas olarak adalet anlayn
getirir. Buna gre, tm evren ilahi bir akl
tarafndan ynetilir. Yasalarn ve hukukun
ilevi insan kendine zg amacna uygun
ynlendirmektir. E deyile, Aquinas, hukuku;
ebedi hukuk, doal hukuk, pozitif (konulmu)
hukuk ve ilahi hukuk olarak blmlere
ayrdktan sonra adaleti esasen tanr tarafndan
vahiyle gnderilmi ilahi hukuka dayandrr.
Buna gre adalet; insan kendisine uygun
eree, yani, nihai mutlulua ynlendirmek ve
eritirmektir.5
Pufendorf, Grotious, Boden, Wolff ve Spinozada
salt akln ifadesi olarak adalet anlaylaryla
karlarz. Buna gre, salt akldan tretilen bir
yasal dzen sz konusudur ve bu da Fransz
Devriminin ana motifi olan eitlik ve zgrlk
idesiyle ok yakndan ilikilidir. Bu balamda
Leibnize gre adalet, bilgelik ve iyiliin
biraradalna ve uyumuna karlk gelir. Buna
gre, adil olmayan bir kanun, yasay yapan
ve uygulayan gcn bilgelik ve iyi istencinin
eksikliinin bir sonucudur. Adalet hem de
hikimsenin bizden ikayeti olamayaca
biimde devaml surette bir eyleme istencidir.
Bu balamda adalet kaynan kimseye zarar
vermemek, her bir kiiye ona ait olan vermek,
drst ve doru yaamakta bulur. 6
Aydnlanma a filozoflarna gre adalet;
hukuka ve hukuk kurallarna uygun olandr.
Locke ve Montesquieu ile birlikte anayasann
temel ilkesi olarak adalet anlayyla
karlarz. Lockea gre, hukuki dzenin
temeli ve devamll bu anlaya baldr.
Bundan tr, tm her eyin merkezine
yasama gcn getirir ki yasama en yksek
gtr. Montesquieu ise hukuk, adalet idesine
ynelmeli ve ona dair adalete uygun yargda
bulunmaldr, der. Gler ayrl retisi
Talip Kabaday, Adalet Tasarmlar, HFSA,
stanbul 2010, 20. Kitap, s. 181.
5
Talip Kabaday, Dnya Problemleri Karsnda
Hukuk Felsefesi, HFSA, stanbul, 2012, 24. Kitap,
s.58.
6
Talip Kabaday, Adalet Tasarmlar, HFSA,
stanbul 2010, 20. Kitap, s. 181.
4

de bu balamda belirir. Yine, Lockea gre

adalet, her insann zgr ve eit olduunu; bir
insann dier bir insana zarar verme hakknn
olmadn teslim etmektir. E deyile, adalet;
insanla herkesin eit ve zgr olduunu,
hi kimsenin bir dier insann salna,
canna, malna-mlkne, zgrlne, yani,
mlkiyetine zarar vermemesi gerektiini dikte
eder. Buna gre, adalet mlkn (devletin)
temelidir.7
Hobbesa gre adalet, insanlarn yaptklar
anlama yasalarna uymalardr. Anlama
yasalarna uymamak adaletsizlie yol aaca
iin klca dayanmayan anlama anlama
deildir, botur; gvence vermez. E deyile,
anlamalar devletin zorlayc gc olmadan
geersizdir; yleyse, bir devlet otoritesi yoksa
adalet ya da adaletsizlikten sz edilemez.8
Humeun adalet tasarmna gre ahde vefa
ve mlkiyet haklar her eyden nce gelir.
Ona gre verilen szleri tutup yerine getirmek
adaletin olmazsa olmazdr. Kayna ktlk ve
insan bencilliinin baskn olmasnda yatan
adalet ayn zamanda peinden gidilecek ahlaki
bir ama ve/ya idealdir.9
Rousseau ve Kantta genel iradenin ifadesi
olarak adalet anlayyla karlarz. Buna gre
insann asl varl etik zerkliidir; dolaysyla,
hukuk ve devlet bu temel gereklik nda
anlalmaldr.10
Hegelle birlikte tinin kendini ifade etmesi
olarak adalet anlayyla karlarz. Hegele
gre, bir toplumda etik ancak byle gerekleir:
Hegelde hukuk, etik, devlet gelien ve
ilerleyen kavramlar olarak gze arpar.11
Marx ve Engels ile birlikte snf ideolojisi
olarak adalet anlayyla karlarz. Buna
gre, hukuk ve adalet retim aralarnn
kontrolnn maddi gereklii zerinde
ykselen ideolojik styapnn bir parasdr ve
ilgili snfn karlar iin kullanlan bir bask ve
smr aletidir.12
a.g.e., s. 181.
a.g.e., s. 181.
9
a.g.e., s. 181.
10
Talip Kabaday, Dnya Problemleri Karsnda
Hukuk Felsefesi, HFSA, stanbul, 2012, 24. Kitap,
s.58.
11
a.g.e., s. 58.
12
a.g.e., s. 58.
7
8

Pamukkale niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say 15, 2013

51

T. Kabaday

Mille gre adalet toplumun yararna olan

eydir. Bir eyin adalete uygun olup olmadn
belirlemek iin nce o eyin insanlara ve
topluma yarar olup olmadna bakmak
gerekir. u halde, yararl olan her ey adaletli;
adaletli olan her ey yararladr ve yararn
saland yerde adalet vardr denilebilir. Bir
yarar salanmyorsa, adaletten sz edilemez.
Baka trl sylendikte, adalet kiilerin
yarar, zgrlk ve haklarnn teminat altna
alnmasdr.13
Bu balamda, John Rawls, A Theory of Justice,
adl nl eserinde adaletin hakkaniyet olarak
anlalmas gerektiini ileri srer. Hakkaniyet
olarak adalet kuram, aslnda adil bir toplumu
oluturan ey(ler)in doasn yakalayp
kavrayacak genel ilkeler ileri sren bir etik
anlaydr. Buna gre, bir toplumun adil olmas
iin gerekli olan ey hakkaniyete uygunluktur.
Adil bir toplum, tm yurttalarnn bireysel
haklarn ve zgrlklerini koruyan kurumlar
olan ve kaynaklarn datmn en uygun
ekilde salayan bir toplumdur.
Adil bir toplum, ilkeler zerine kurulu bir
toplumdur. Bu ilkeler kiisel karlar ya da
spesifik ahlak retilerine dayal olmayan bir
toplum dizgesinin en iyi formulasyonlardr.
Rawls bir toplumu adil bir toplum klmak iin
yeterli olacak iki adalet ilkesi ileri srer. Bu
iki ilke kurumlarn oluturulmas ve yeniden
yaplandrlmas iin ereve ii greceklerdir.
Rawlsun genel kuramnda kurumsal hakedi
(fazilet) kavram da ok nemli bir yer tekil
eder. Kurumsal bir hakedi kuram der ki
insanlar kurumlarn kurallarna gre mal
hakkna sahiptir. Rawlsa gre, kurumsal bir
hakedi kuram, adil toplumsal kurumlarn
mallar bireylerin genel ahlaki karakterini gz
nnde bulundurmadan nasl dattn
gstermek icin tasarlanmtr. Dolaysyla,
hakkaniyet olarak adalet ve kurumsal bir
hakedi kuram tekilat ilkeleri bir toplumu
adil klacaktr.
Rawlsun adalet kuram adaleti hakkaniyet
bakmndan ele alyor. Eserin ilk ksm biimsel
adalet kavramyla ilgilidir; burada biimsel
adalet, adalet ilkelerinin tamamen hipotetik
formulasyonu olarak karmza kar ki
bu Rawlsun daha sonraki tezlerine temel
Talip Kabaday, Adalet Tasarmlar, HFSA, stanbul 2010, 20. Kitap, s. 181.

13

52

oluturacaktr. Rawlsa gre biimsel adalet,

onun ilk durum14 (zgn konum) dedii,
hipotetik bir toplum szlemesinde grlebilir.
lk durumu tasarlamasnn nedeni, adaletin
hakkaniyet bakmndan nasl anlalabileceini
gzler nne sermektir. Biimsel adalette,
hipotetik bireylerin tamam, Rawlsun ilk
durumda insanlara ykledii kstlamlardan
dolay, neredeyse eitttir. u halde, Rawlsun
hakkaniyet olarak adalet kuram, toplum
szlemesi kuramna dayanmaktadr. Rawlsa
gre, toplum szlemesi adaleti tartmak iin
cok faydaldr zira toplum szlemesi adalet
ilkelerinin formule edilmesinde olduka
elverilidir. Toplum ierisinde birbiriyle
rekabet eden adalet tanmlamalar olacaktr;
ite Rawlsun bu soruna (probleme) getirdigi
zm sosyal adaleti genel ilkeler bakmndan
tanmlamaktr.
Adalet ilkelerinin kapsam alan spesifik
adalet tanmlarna kyasla daha genitir.
nsanlar spesifik adalet tanmlamalarndan
ziyade ilkeler zerinde ok daha iyi anlalar.
Rawlsa gre bu ilkeler daha ileri anlamalar
dzenlerler; girilebilecek toplumsal birliktelik
trlerini ve kurulabilecek devlet biimlerini
belirlerler.15
Adalet ilkeleri zerinde Rawlsun ilk durum
dedii hipotetik bir toplum szlemesinde
anlamaya varlacaktr. lk durum; adalet
ilkeleri zerinde herkesin anlat hipotetik
bir durum. nsanlarn ilk durumda hakkaniyet
olarak adalet ilkeleri zerinde karar klmak iin
karlamalar gereken iki koul var: Birincisi,
her bireyin adil olan ve adil olmayan neyin
oluturduu konusunda ussal olarak kararlar
verme yeterliliinin olmas gerekir. kincisi,
bu ussal insanlarn toplumun nasl kurulmas
gerektii konusunda iin banda anlamaya
varm olmalar gerekir. Rawlsun bu iki
lt getirmesinin sebebi udur; hakkaniyet
olarak adalet kuramnn ie yaramas iin
ussal insanlar tarafndan zerinde anlamaya
varlm ilkelere dayanmaldr. Adalet bu ilkeler
bakmndan anlalrsa, toplum ierisindeki
insanlarn anlamay zerk varlklar olarak
yapmalar gerekir.
Daha ayrntl bilgi iin bkz. Yasemin Ikta, John
Rawls, 1900den Gnmze Byk Dnrler 3.,
Editr: etin Veysal, stanbul, 2010, ss. 6-9.
15
John Rawls, A Theory of Justice, Cambridge, 1971,
s. 9.
14

Pamukkale University Journal of Social Sciences Institute, Number 15, 2013

"Hakkaniyet" Adaletin Temelidir

zerk ussal insanlar adil bir anlama iine

girdiklerinde, tpk ilk durum rneinde
oldugu gibi, en byk vurgu eitlik zerine
yaplacaktr. lk durumda, eitlik ve hakkaniyet
yukarda belirtilen ilkeler formulasyonuna
gre belirecektir. lk durum gemite ya da
imdi herhangi bir gerek olaya tekabl etmesi
gerekmeyen hipotetik bir durumdur.
Rawlsa gre bu durumun asli zellikleri
arasnda unlar saylabilir: hi kimsenin
toplumdaki yeri, snf ve sosyal sats
hakknda bir bilgisi yoktur; ne de doal
varlklar ve yeteneklerin datm, zekas,
gc vb. ilikin baht ve/ya talihi konusunda
bir bilgisi vardr. Hatta taraflarn iyiye ilikin
bir grlerinin olduu bile phelidir. Bu
durumda adalet ilkeleri bir cehalet peesinin
arkasndan bakarak seilirler.16 Rawls hipotetik
bir durum olan cehalet peesi benzetmesini
ileri sryor nk insanlarn ilk durumda ok
geni ya da ok dar olabilecek spesifik adalet
tanmndan ziyade adalet ilkeleri zerinde
anlamalarn istiyor.
nsanlar ilk durumda kendileri ve dier
insanlar hakkndaki spesifik ayrntlar
bilmiyorlar. Dolaysyla benimseyecekleri
adalet ilkeleri temelleri salam ve evrensel bir
eitlik tanmlamasnda yatan bir hakkaniyet
tanmlamasna dayal ilkeler olacak. Rawlsa
gre, ilk durumda insanlarn tm spesifik
zelliklerinin ortadan kaldrlmas, ncelikli
kiisel karlar karar verme srelerinin temeli
olduunda karlalabilecek proplemlerden
bazlarn ortadan kaldrr. lk durum
rneindeki gibi, btn insanlar zerk, ussal
ve kendilerine zg bireysel zelliklerinden
azade olurlarsa, byle bir toplum adaleti eitlik
ve hakkaniyet bakmndan tasarlayabilir.
u halde, insanlar Rawlsun ilk durumunda
adalet ilkelerini salam eitlik kavramlarna
gre seeceklerdir. Herkes benzer konumda
olduu iin ve hi kimse ilkeleri kendi iine
gelecek ekilde tasarlayp dzenleyemeyecei
iin adalet ilkeleri adil bir anlama ve/ya
pazarlk sonucu ortaya kacaktr.17 Adalet
ilkeleri hakkaniyeti oluturan eyin temelidir.
lk durumda seilen ilkeler adil olacaktr zira
bu ilkeler her bir kiinin kendi payna deni
adil olarak almasn salayacaktr. Dolaysyla
hi kimse bir dierinden daha avantajl
16
17

a.g.e., s. 12.
a.g.e., s. 12.

olmayacaktr; hi kimsenin dierleri zerinde

bir etkisi olmayacaktr ve hi kimse kiisel kar
hesaplar yapmayacaktr. lk durumdaki ussal
insanlar adil olarak kabul edilebilecek ey
hakknda kararlara varmak iin gereinden
fazlasn bilmezler.
Rawlsa gre hakkaniyet olarak adalet
kavram ilk durumda bireyler tarafndan
yaplan
anlamalarn
incelenmesinden
kmtr. Hipotetik zgn konumdaki insanlar
iki adalet ilkesi zerinde anlaacaklardr. Rawls
bu iki ilkenin iki uyarlamasn (versiyonunu)
sunar. lk uyarlama u ekildedir (dier
uyarlama hakkaniyet olarak adalet ilkelerinin
formlasyonudur): ilkin, her kiinin dierleriyle
ayn olan en temel zgrlklerde eit hakk
vardr. kincisi, sosyal ve ekonomik eitsizlikler
yle bir dzenlenmelidir ki bunlar makul olarak
herkesin avantajna olmaldr ve makam ve
mevkiler herkese ak olmaldr.18 Birinci ilkenin
ikincisine gre ncelii vardr zira Rawlsa ge
bir toplumun adil olmas iin toplumun her bir
yesi iin bireysel zgrlklerin korunmalar
gerekir. Bireysel zgrlkleri koruyarak,
toplumun her yesinin hemen hemen eit
olduunu sylemek olanakldr. kinci ilke
esasen her toplumun bir paras olan sosyal ve
ekonomik farkllklarla ilgilidir.
u halde, hakkaniyet olarak bu iki adalet
ilkesi adil bir toplum yaratmak iin yeterlidir,
zira bu ilkeler adil kurumlar yaplandrma ve
dzenlemenin temelidir. Rawls iin toplum,
kurumlardan oluur. nsanlar kurumlar
araclyla kendilerini ynetirler ve mallar
ve zenginlii datrlar. Ancak Rawlsa
gre zenginliin tamamen eit bir ekilde
datlmas, btn insanlarn ayn derecede
zengin olmas gerekmez; zaten hibir
toplumda zenginliin btnyle eit datm
ve/ya paylam olnakl deildir. Asl gerekli
olan ey tm toplumsal makam ve mevkilerin
herkese ak olmasdr.
Aslna baklrsa, hakkaniyet olarak adalet
kuram formlasyonundan kan sonu
udur: eitsizliklerin tm yurttalarn yararna
olduu gsterilebilirse, bir toplum hem adil
hem de hakadr.19 Hakkaniyet olarak adalet
kuramna gre, bir toplumun adil olarak
grlmesi iin gerekli olan eyler temel haklar
ve zgrlklerin korunmas ve kaynaklarn
18
19

Pamukkale niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say 15, 2013

a.g.e., s. 60.
a.g.e., s. 62.
53

T. Kabaday

bahsi geen iki adalet ilkesine uygun olarak

datlmasdr. Hakkaniyet olarak bu iki adalet
ilkesi yle yaplandrlmaldr ki temel haklar
ve zgrlkler ekonomik kazantan daha
nemli olmaldr. Rawlsa gre haklar ve
zgrleri sosyal kazanmlarn stnde tutmak
ve korumak adil bir toplumu garantilemenin
temel yoludur. Bireysel haklar ve zgrlkler
kurumlarn ana ilgisi olurlarsa, ekonomik
ve sosyal stat eitsizlikleri aa yukar
temellendirilir. Bireysel haklar ve zgrlkler
bir toplumun adil olmas iin toplumda eit
olmas gereken eylerdir.
Rawls toplum ierisinde farkl insanlarn
farkl ekonomik ve sosyal avantajlara sahip
olacann farkndadr. Gelgelelim, hakkaniyet
olarak iki adalet ilkesinin dzenleyicilii
sayesinde ekonomik avantajlar bireysel
zgrlklerin nne geemez. Bir toplumda
adaletin grlmesi ve var olmas iin
kurumlarda grlmesi ve var olmas gerekir.
Kurumlar toplumun yelerinin anlamasyla
oluturulmulardr ve toplumun yeleri
tarafndan ynetilirler.
mdi, Rawlsun hakkaniyet olarak adalet
kuram ilkeler zerinde anlamaya varan
insanlar hakknda bir kuramdr. Rawls iin bu
ilkeler adil bir toplumu tanmlarlar. Hakkaniyet
olarak adalet kuram ilkeler ve genellemelere
dayal bir pazarlk grne dayanmaktadr.
Hakkaniyet olarak adalet kuram en iyi
adalet kuramdr nk kiisel karlara
dayanmamaktadr.
Ksaca tekrarlamak gerekirse, Rawlun
biimsel adalet kuram ilk durum olarak
bilinen hipotetik bir duruma dayanr. Kiiler
ilk durumda bir takm spesifik kiisel gr ve
karlarnn farknda deildir. Kendilerini bir
cehalet peesinin ardnda grrler. Dolaysyla,
ilk durumdaki kiiler kiisel karlara dayal
olmayan bir adalet kuram bina edeceklerdir.
Bu kstlamalar altnda, insanlarn zerinde
anlaacaklar adalet ilkelerinin ilki, bireysel
zgrlkler tm vatandalar iin eit olsun
diye, haklarn ve devlerin korunmasn sevk
ve idare eder. kinci ilke ise ekonomi ve insanlar
iin igal etmeleri olanakl sosyal makam ve
konumlarla ilgilidir. Bu ilkeye gre, bireysel
zgrlklerin tehlikeye girmemesi artyla;
eitsizliklerin herkesin avantajna olduunun
gsterilmesi kouluyla, ekonomik ve sosyal
konumlardaki eitsizlikler ho grlebilir ve/
54

ya onlara msaade edilebilir.

Hakkaniyet
olarak
biimsel
adalet
formlasyonu gl ve salam bir eitlik
anlayna dayanan bir formldr. zellikle
toplumun ekonomik alanndaki eitsizlikler
kanlmaz bir sonutur. Bylesi hibir eitsizlik
bireysel zgrlklere glge dremez, hatta
herkesin ekonomik refahn artracak olsa
bile bir toplumda insanlar zgrlkten taviz
veremez. te Rawlsun adalet grnn
temeli bu eit zgrlk anlaydr.
Aslnda Rawlsun hakkaniyet olarak adalet
kuram bir anlamda datc adalet kuramdr;
dolaysyla Rawls adil kurumlarn doasn da
inceleme konusu yapacaktr. yle anlalyor ki
Rawlsta hakkaniyetin iki farkl kurucu unsuru
var: birincisi ilk durumda grlen gl ve
salam eitlik anlay. Bu noktada sylemekte
yarar var kurumlarn kurallarna uygun adil
bir datm gl ve salam eitlik anlayna
bal olduu iddasnda bulunamaz. Zira
bireysel karlar toplumsal kurumlarn datc
ynnn parasdr. Buna gre, hakkaniyet
olarak ikinci adalet kuramnn iddias udur:
mallarn datm olabildiince haka
olduunda toplum adildir.
Grld zere, Rawlsun hakkaniyet olarak
adalet kuram iki farkl kurama blnebilir:
ilk durum denilen hipotetik bir toplum
szlemesine dayanan biimsel adalet ve
bir toplumdaki kurumlarla ilgili olan datc
adalet.
Rawlsa gre bir kurum hakkaniyet olarak adalet
ilkelerine bal kalrsa, o kurum adil bir kurum
olacaktr. Biimsel adalet ilkeleri kurumlara da
uygulanr. Bu ilkeler ilgili kurumlardaki haklar
ve devlerin tahsisini sevk ve idare ederler ve
toplum hayatnn sknt ve faydalarnn uygun
datmn belirlerler.20 Rawls bir kurumu
eitli grevleri, sorumluluklar, amalar ve
kurallar olan bir kamu birimi olarak tanmlar.
Bu kurallar nelere izin verilecei nelere izin
verilmeyeceini de tanmlarlar. Bir kurumun
kurallar kurumun ne i yapacan ve kurum
yelerinin yapmaktan sorumlu olduu ilerin
neler olduunu da belirlerler. Rawlsa gre
olanakl iki kurum kavram var: birincisi soyut
kurum kavram; ikincisi ise bir toplumda
somut, yerleik kurum. Rawlsun asl ilgilendii
gerek kurumlardr, zira sz konusu iki adalet
20

a.g.e., s. 54.

Pamukkale University Journal of Social Sciences Institute, Number 15, 2013

"Hakkaniyet" Adaletin Temelidir

ilkesi gerek kurumlara uygulanr. Bir kurumun

yelerinin davran kurallar kamusaldr.
Dolaysyla bir kurumda alan insanlar
eylemlerinden sorumludur. Kurumun kurallar
kamusal ise ilgili tm kiiler belirli bir biimde
hareket etmekten (davranmaktan) sorumlu
olacaklardr.
u halde, biimsel adalet kuram datc
adaletin temelidir ve hakkaniyet olarak
adalet ilkeleri bir toplumun erevesi olarak
anlalmaldr. Ayrca adil bir kurumun eitici
yn de vardr. Kurum yle dzenlenmelidir
ki kurumun yeleri adalet duygusuna gre
davransnlar. Rawlsa gre, bir kii adil bir
kurumun kurallarna uyarsa, bu davran
olduka erdemli olacaktr. Adil bir kurumun
kurallarna uymak bir bireye doru davranlar
alamaktr. Beri taraftan, kurumlarn amac
kaynaklar bltrp datmaktr. Mallarn
datmnn adil olmas iin kurumlarn yaps
sz edilen iki adalet ilkesine dayandrlmaldr.
Rawls bir toplumda sosyal ve ekonomik
durumlarda eitsizlikler olacann farkndadr.
Temel zgrlkleri koruyorsa bir toplumun
adil olduunu ifade eden hakkaniyet olarak
birinci adalet ilkesine gre, bir toplum tm
yurttalar iin haka eit frsat salyorsa, adil
bir datc dzeni olacaktr. Rawls haka eit
frsat ve biimsel eit frsat arasnda bir ayrm
yapar. Haka eit frsat demek tm yurttalarn
hipotetik olarak ekonomik ve sosyal statlerini
adil yollardan deitirme olanana sahip
olmalar demektir. Haka eit frsat toplumda
mutlaka gereklemek zorunda deildir;
bu sadece yurttalarn byle bir olanann
olmas demektir. Biimsel eit frsat ise tm
yurttalarn ayn dzeyde frsata gerekte
sahip olmalar demeye gelir. Rawlsa gre bir
toplumun adil olmas iin gerekli olan tek ey
kiilerin tamamnn haka eit frsata sahip
olmalardr.21
Devlette adil datmdan sorumlu olan
Rawlsun datc adalet arka plan kurumlar
dedii devlet organlar var. Bu organlar mal
ve hizmetlerin adil datmn gerekletirmek
iin oluturulmulardr. Bir taraftan btn
insanlarn ayn derecede zengin olmalar
olanaksz ve gereksizken, beri taraftan
btn insanlarn ekonomik durumunun
haka dzenlenmesi zorunludur. Dolaysyla
toplumda en az avantajl olanlarn temel
21

a.g.e., s. 277.

ihtiyalarnn korunmasyla bir toplum

adil olacaktr.22 Rawlsa gre herkesi ayn
derecede zengin yapmak olanakszdr ama
zenginlii btn insanlarn temel ihtiyalarn
karlayabilecekleri
ekilde
datmak
olanakldr. Bu noktada unu belirtmekte yarar
var; hakkaniyet olarak iki adalet ilkesi bize
hangi rejim ya da ynetim biiminin daha iyi
olduunu sylemiyor. ster kapitalist isterse
sosyalist devlet olsun, hakkaniyet olarak sz
konusu iki adalet ilkesininin kriterlerini yerine
getiriyorsa; e deyile kurumlar bu ilkelere
balysa, o vakit o toplum adildir .23

zetlemek gerekirse, Rawlsa gre ilk
durum insanlarn ideal bir toplumda hakkaniyet
olarak adalet ilkeleri zerinde nasl anlamaya
varacaklarn gstermek iin tasarlanmtr. lk
durumdaki hipotetik halk kendilerinin ya da
dier insanlarn zel durumlar hakknda hibir
bilgi sahibi deildir. E deyile, hipotetik halk
cehalet peesinin arkasndan bakmaktadr. lk
durumda insanlar belirli zelliklerden yoksun
olduklar iin toplumsal anlamalarn iki adalet
ilkesine gre yapacaklardr. Birinci ilkeye gre,
bireysel haklar ve zgrlkler tm yurttalar
iin eit olmaldr. kinci ilkeye gre, sosyal ve
ekonomik eitsizlikler yle yaplandrlmaldr
ki toplumda en az avantajl olanlarn durumu
daha da ktlemesin. Rawls iin adil bir
toplumun temelini bu iki adalet ilkesi oluturur.
Hipotetik halk z itibariyle eittir; buna gre
hi kimse dierlerinden farkl bir takm hak
ve/ya salahiyet talep edemez. Bundan tr,
Rawlsa gre, hakkaniyet olarak bu iki adalet
ilkesi zerinde mantksal olarak anlamaya
varlacaktr. Birinci ilke haklar ve zgrlklerin
eit korunmasyla ilgilidir ki herkes beklenenin
de bu olduunu syleyecektir. kinci ilke, ilk
durumda en az avantajl olanlar korumaldr
nk herhangi bir kiinin en az avantajl
duruma dme olana hep vardr. Rawlsun
bak asndan bakldkta, insanlarn hangi hak
ve/ya salahiyetlere sahip olduunu, insanlarn
genel ahlaki karakterlerine ilikin anlaylar
deil, kurumlar belirlemektedir. nsanlar
kurumlarn kural ve dzenlerine itirak ederler.
Bu kurallar kurumun amacn belirlerler.
Rawlsa gre bir kurumun kurallarna uymak
demek insanlarn almak istedikleri eyler iin
meru taleplerde bulunabilmeleri demektir.24
22
23
24

Pamukkale niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say 15, 2013

a.g.e., s. 278.
a.g.e., s. 280.
a.g.e., s. 311.
55

T. Kabaday

Mal ve hizmetlerin adil datm iin gerekli

olan tek ey bu datmn sz edilen iki ilkeye
gre yaplmasdr. Yanlmyorsak, hakkaniyet
olarak adalet bize diyor ki tm insanlarn temel
hak ve zgrlklerini korumak toplumun
sorumluluundadr. Hak ve zgrlklerin
korunmas grevi bireyin ahlaki zelliklerine
baklmakszn eksiksiz yerine getirilmelidir.
Tekrarlamak gerekirse, Rawls birlikte nasl
yaayacamz konusunda zenle ve etraflca
dnmemiz gerektiini ifade ediyor; buna
gre, varoluumuzu dayanlr klmak iin
ibirlii yapmamz gerek. Peki bu nasl
olacak?! Bunun iin yeni ve daha iyi bir
toplum tasarlamamz gerek. Burada akla gelen
ilk soru da bu toplumda kimin ne alaca
sorusudur. Rawls bu noktada lk Durum
olarak adlandrd bir dnce deneyi
tasarlar. Buradaki dncenin esas u: daha
iyi bir toplum tasarlayn; ama unutmayn bu
ii sz konusu toplumda igal edeceiniz yeri
bilmeden yapacaksnz! E deyile, zenginfakir, engelli-engelsiz, gzel-irkin, erkek-dii,
yetenekli-yeteneksiz vb. olup olmadnz
bilmeden olacak bu i. Rawlsa gre insanlar
bylece hayali bir cehalet peesinin ardndan
bakarak daha hakkaniyetli ilkeler seeceklerdir
tasarladklar toplum iin, zira sonlarnn ne
olacan ve ne tr kiiler olacaklarn henz
bilmiyorlar. te Rawls toplumdaki yerimizin
ne olacan bilmeden seeceimiz bu basit
kurgudan hareketle adalet anlayn gelitirir.
Ona gre bu ii kotarmak, her akl banda
insann kabul etmekte tereddt etmeyecei iki
ilkeye dayanacaktr: zgrlk ve Eitlik ilkeleri.
zgrlk ilkesine gre herkesin temel
zgrlklere ki bunlara asla dokunulamaz
sahip olma hakk olmaldr, ifade zgrl,
inan zgrl gibi. Temel zgrlklerin
kstlanmas ounluun hayatn daha iyi
klacak olsa bile, Rawls iin bunlar ylesine
nemlidir ki ne olursa olsun korunmalar
gerekir. kinci ilke olan eitlik ilkesine
fark(llk) ilkesi de denir; buna gre, toplum
en dk avantaja sahip olanlara daha eit

56

zenginlik ve frsat sunma anlayna gre

dzenlenmelidir. te, makul ve mantkl
insanlarn seebilecei dnya byle bir dnya
olurdu, eer insanlar fakir ya da zengin olup
olmadklarn bilmeselerdi. u halde, felsefenin
asl sorgulamas ve zmler getirmesi
gereken derin ve g soru(n)lar birlikte nasl
yaayabileceimiz ve yaamamz gerektii
soru(n)lardr.
Son zmlemede, Rawls, hakkaniyet olarak
adalet anlayn savunur; dolaysyla, adaletin
hakkaniyet olarak anlalmas gerektiini
ileri srer. Bu aslnda etik bir kuramdr ve
adil bir toplumu oluturan eyin doasn
kavrayabilmenin ilkelerini serimler. Buna gre,
bir toplumun adil olmas iin gerekli olan tek ey
hakkaniyettir; bu datc adaletten baka bir
ey deildir. Adil bir toplum tm yurttalarnn
bireysel hak ve zgrlklerini koruyan ve
kaynaklarn datmnn olabildiince eit ve
hakkaniyete uygun olduu bir toplumdur.
Hakkaniyet, adil kurumlarn yaplandrlmas
ve dzenlenmesinin de temeli olacaktr, zira
insanlar kurumlar araclyla kendilerini
ynetirler, mallar, hizmetleri ve zenginlii
bltrr, paylatrr ve datrlar. Rawls
bununla herhangi bir toplumda zenginliin
tamamen eit bir datmnn olanaksz
olduunun bilincindedir ve asl gerekli olan
eyin tm sosyal konumlarn herkese ak
olmas gerektiini ileri srer. Dolaysyla, tm
sosyal ve toplumsal deerler, zgrlkler ve
olanaklar, gelir ve refah ile z sayg temelleri
ve ilkeleri eit ekilde datlmaldr. te, byle
bir yer ve toplumda adalet ve hakkaniyet
belirir; bu eitlik olarak adalet anlayn da
artrmaktadr. Kurumlarn adil olmas
gerektii dncesi, her kurumun varlk
nedeninin temel bir insan hakkn korumak
olduu dnldnde, ok aslidir ve can
alcdr. Sonu olarak, ocuklarmz en doru
ve gzel bir biimde eitme ve yetitirmenin
yolu onlar iyi, salam ve adil yasalar olan bir
devletin vatandalar yapmaktan geiyor gibi
grnyor.

Pamukkale University Journal of Social Sciences Institute, Number 15, 2013

"Hakkaniyet" Adaletin Temelidir

KAYNAKA
Barry, B. (1989), Theories of Justice, University of California Press, Berkeley.
Hayden, P.( 2002), John Rawls: Towards a Just World Order, University of Wales Press, Cardiff.
Ikta, Y.( 2010), John Rawls, 1900den Gnmze Byk Dnrler 3. cilt, Editr: etin Veysal,
Etik Yay, stanbul.
Kabaday, T.( 2010), Adalet Tasarmlar, HFSA, stanbul .
Kabaday, T. (2012), Dnya Problemleri Karsnda Hukuk Felsefesi, HFSA, stanbul.
Morris, C.( 1970), The Justification of the Law, University of Pennsylvania Press, Philadelphia.
Rawls, J. (1971), A Theory of Justice, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge.
Scharfstein, B.( 1980), The Philosophers, Oxford University Press, New York.
Warburton, Nigel.( 2011), A Little History of Philosophy, Yale University Press, New Haven.
Wolff, R. P. (1977), Understanding Rawls, Princeton University Press. Princeton.

Pamukkale niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say 15, 2013

57