Rawlsn Doruluk Olarak Adalet Teorisi

84

Nur Yeliz Glcan*

Rawlsn Doruluk Olarak Adalet Teorisi
zet
John Rawlsn doruluk olarak adalet teorisi politik felsefede nemli bir yere
sahiptir. Rawls, adaleti sosyal kurumlarn bir erdemi olarak ele alr. Her ne kadar
kendisi faydac gr eletirse de teorisini gelitirmek iin faydac retinin
unsurlarn kullanr. Rawlsn teorisinin bir tr toplumsal szleme teorisi olduu
iddia edilebilir. lk konum, bilgisizlik maskesi, dzenli bir toplum ve adaletin iki
temel ilkesi kavramlar doruluk olarak adalet teorisinin temel fikrini
oluturmaktadr. Adaletin ilkeleri, ilk konumda bilgisizlik maskesinin arkasnda
duran temsilci kiiler tarafndan seilir.
Anahtar Terimler: Adalet, Doruluk olarak adalet, lk konum, Bilgisizlik maskesi,
Toplumsal szleme.
Rawls Theory of Justice as Fairness
Abstract
John Rawls theory of justice as fairness has an important place in political
philosophy. Rawls considers justice as a virtue of social institutions. Although he
rejects the utilitarianism, he uses utilitarian elements to improve his theory. It can
be claimed that Rawls theory is a form of social contract theory. The concepts of
original position, veil of ignorance, a well-ordered society and two principles of
justice comprise the basic idea of justice as fairness. The principles of justice are
selected by representative persons behind the veil of ignorance in the original
position.
Key Terms: Justice, Justice as fairness, Original position, Veil of ignorance,
Social contract.

Adalet (justice) kavram hem ahlak hem de siyaset felsefesinde nemli bir yere
sahiptir. Adaletin temel ilkeleri hem siyaset felsefecileri hem de ahlak felsefecileri
tarafndan srekli olarak tartlmtr. Bu yaznn amac adalet kavramn siyasi bir
kavram olarak incelemektir. Bunun iin J. Rawlsn doruluk olarak adalet teorisi
(Theory of Justice as Fairness) adyla bilinen nl teorisi incelenecektir.
*

Rawlsn Doruluk Olarak Adalet Teorisi

85
John Rawls en nemli ada politik felsefecilerden birisidir. Onun adalet teorisi
siyaset felsefesinde olduka nemli bir yere sahiptir. Adalet kavramn Adalet Teorisi (A
Theory of Justice) adl nl yaptnda incelemitir. Bu kitap temel blmden
olumaktadr. lk blm politik teoriyi anlatr, ikinci blmde devletin kurumlar ele
alnr ve son blmde de insanlar iin iyi bir yaamn koullar incelenir. Ayrca Rawls,
Doruluk Olarak Adalet (Justice as Fairness) adl makalesinde ve Siyasal Liberalizm
(Political Liberalism) adl yaptnda da adalet kavramn incelemi ve gelitirmitir.
Adalet kavram Humeun teorisinde de olduka nemli bir yere sahiptir. Her ne kadar
Hume ve Rawlsn adalet konusundaki fikirleri birbirlerinden farkl olsa da, her iki
filozofun da adaleti erdem olarak ele almalar asndan benzerlik gsterdiini iddia
edebiliriz. Adaleti bir eit erdem olarak grmenin ne anlama geldiini anlamak iin
ncelikle ksaca Humeun adalet ile ilgili grlerine deinmemiz yerinde olur.

Humeda Adalet Kavram

David Hume 18. yzyl sko aydnlanmasnn en nemli filozoflarndan biridir.
Ahlak, estetik ve politik felsefe zerine eitli makaleleri vardr. Humeun temel
grlerini nsan Doas zerine Bir nceleme (A Treatise of Human Nature), ve nsan
Anl ve Ahlak lkeleri zerine Soruturmalar (Enquiries Concerning Human
Understanding and Concerning the Principles of Morals) adl iki temel yaptnda
bulabiliriz.
Hume nsan Doas zerine Bir nceleme1 adl yaptnda, adaletle ilgili olarak u iki
soruyu sorar: lk soru, adalet kurallarnn insanlarn becerileri yoluyla belirleni yolunu
ilgilendiren ve bizi bu kurallara uymaya ya da onlar gzard etmeye ahlaksal bir
gzellik ve irkinlik yklemeye belirleyen nedenler nelerdir? (Hume, 1997: 420).
kinci soru, niin erdem dncesini adalete ve erdemsizlik dncesini adaletsizlie
balarz? (a.g.e., 430). Bu sorulara cevap verirken Hume adaleti erdem olarak analiz
eder. Hume erdemleri doal ve yapay olmak zere ikiye ayrr. Adalet de insanlarn
gereksiniminden ortaya kan yapay erdemlere en gzel rnei tekil eder. Bu tr
erdemler insanln durum ve zorunluluklarndan doan bir beceri ya da icat
araclyla haz ve onay retirler (a.g.e., 477). Humea gre adaletin kayna faydadr.
Adaletin onaylanmas hem insan doasna hem de iyilikseverliin kabul grmesine
dayaldr ve adaletin temel gds kamu yarardr.
Humea gre kiisel kar ve ahlak, adalet ve adaletsizlik arasndaki ayrm gz
nne almak iin iki farkl temel olutururlar. nsanlar kendi bencillikleri yznden baz
kurallar olmadan toplum ierisinde yaamann imkansz olduunu fark etmilerdir.
Adaletin yasalarn oluturmak iin kar ve kendini sevmenin kartlklar insanl
snrlandrmtr (Hume, 1975: 230). Adaletin kurallar insanlar tarafndan oluturulmutur ve bu kurallar Rawlsn da deindii gibi ayn zamanda toplumun da
kurallardrlar. Ancak Rawlsa karn Hume adaleti faydaya balar. Adalet toplum iin
yararldr, kamu yarar adaletin kkenidir (a.g.e., 183). Hume iin adalet ve eitlik
1

Bu kitabn evirisi Aziz Yardml tarafndan yaplmtr. Yardml, justice kavramn tre,
injustice kavramn da tresizlik olarak evirmitir. Ancak ben makale ierisinde justice
kavramn adalet, injustice kavramn da adaletsizlik olarak kullanacam.

Rawlsn Doruluk Olarak Adalet Teorisi

86
birbirine benzerdir. Ancak Rawls adaletin eitlii gerektirdiini dnmez, ona gre
adalet doruluu gerektirir.

Rawlsn Faydacla tiraz

Faydaclk akmnn nclerinden biri Jeremy Benthamdr. Bu retiye gre, bir
eylemin doru veya yanl olmas getirecei sonulara baklarak deerlendirilir. En
fazla insana en fazla yarar salayan eylem iyidir. Hume da adaletin topluma yararl
olduu iin onaylandn iddia eder, bu grleriyle Hume da faydac olarak
nitelendirilebilir. Rawls ise faydacla kar kar ve bu nedenle de Humeun adalet ile
ilgili grlerine de kar kar. Faydac kavrayta adalet iyilikseverlie (benevolence)
zmsenir. Rawls klelii rnek vererek, klasik faydacl eletirir. Rawlsn grne
karlk faydaclkta klelik her zaman adaletsiz bir durum olarak nitelendirilmez, nk
faydacla gre eer klelik ounluk tarafndan kabul grrse ve avantajlar
dezavantajlarndan fazla ise adildir. Bu grte adalet ve adaletsizlik onaylanma ve
onaylanmama ile belirlenir. Rawls (1958)e gre adaletin temel ilkelerinin yorumlanmasnda klasik faydaclk hataldr (187-188).

Doruluk Olarak Adalet (Justice as Fairness)

Rawls doruluk olarak adalet teorisiyle bilinir ve bu teoriyle adaletin ilkelerini
gelitirir. Adaleti sosyal kurumlarn bir erdemi olarak ele alr. Rawls (1999)a gre,
adalet sosyal kurumlarn ilk erdemidir. Doruluk Olarak Adalet adl makalesinde
adalet kavramnn iindeki temel fikrin doruluk olduunu gstermeye alr. Rawls
(1958), adalet kavramnn iindeki temel fikrin doruluk olduunu syler ve adaleti
doruluk ile bir olarak grr. Ancak her ne kadar adalet ve doruluu birbirinden ayr
grmese de adalet ve doruluk kelimelerinin ayn anlama sahip olmadklarn da syler.
Bu makalesinde Rawls adaleti yle tanmlar: birbiriyle ztlaan iddialarn ve yaran
karlarn olduunun varsayld yerlerdeki eylemlerin erdemidir ve orada insanlarn
birbirleri zerindeki haklarnn bastrlaca umulur (a.g.e., 175).
Rawls adaletin amacn pratik olarak aklar. Vatandalarn eitliinden ve
zgrlnden bir adalet kavram gelitirmitir ve btn vatandalar tarafndan
paylalabilen bir adalet fikri sunmaya alr. nsanlarn adalet hissine ve iyi kavramna
sahip olduklarn ve bu iki ahlaksal gten dolay da zgr olduklarn iddia eder.
Adalet hissi anlama, onaylama ve sosyal ibirliinin adil terimlerini karakterize eden
sosyal adalet kavramndan hareket etme kapasitesidir (Rawls, 1996: 19). Dier taraftan
iyi kavramna sahip olma yetisini de u ekilde tanmlar: iyi kavramnn yetisi biim
veren, yeniden dzeltmeler yapan bir kapasitedir, ve bir insann akla uygun avantajn
veya iyisinin kavramn mantkl olarak takip etmektir (a.g.e., 19). Adil bir sistem
olarak toplumun temel fikri olan doruluk olarak adalet iki temel fikir zerine
kuruludur: eit ve zgr insanlar ve dzenli bir toplum.
Rawlsn teorisinde toplum zamanla oluan, bir nesilden dierine aktarlan bir
birlikteliin (cooperation) adil bir sistemi (a.g.e., 14) olarak betimlenebilir. Dier bir
deyile, toplum bir birlikteliktir ve insanlar bu birliktelik iinde eit ve zgrdrler.
Rawls bu birlikteliin temel unsura sahip olduuna inanr, bunlar:

Rawlsn Doruluk Olarak Adalet Teorisi

87
1- Birliktelik, yalnzca toplumsal olarak tasarlanm, merkezi otorite tarafndan
tasarlanm olan eylemlerden ayrlr.
2- Birliktelik, bu birlikteliin adil terimlerinin fikrini ierir: bu terimler her katlann
aklsal olarak kabul edebilecei, herhangi birinin de ayn ekilde onlar kabul etmesini
salayan terimlerdir.
3- Toplumsal birliktelik fikri her katlmcnn akla uygun avantajn, veya iyisinin
fikrini ierir (a.g.e., 16).
Rawlsn teorisinde adalet kavram politik bir kavram olarak ele alnr. Onun adalet
kavram siyasi kurumlar arasndaki ilikiyle ilgilidir. Rawlsa gre adaletin politik
kavram zellie sahiptir: adaletin politik kavramnn ilk zellii temel kurumlarn
erevesi, ve ilkeler, standartlar, ve onu uygulayan ana kuraldr (...) ikinci zellii de
sunum tarzyla ilgilidir: politik adalet kavram zgrce ayakta duran bir gr olarak
sunulur (...) nc zellii de onun ieriinin demokratik bir toplumun toplumsal
siyasi kltr iinde imal olarak grlebilen kesin temel fikirler asndan ifade
edilmesidir (a.g.e., 11-13). Rawlsa gre dzenli bir toplumda adaletin ayn ilkelerinin
dier insanlar tarafndan kabul edildiini herkes kabul eder ve bilir, ve genel sosyal
kurumlarn bu ilkeleri uygulayaca genel olarak bilinir (Rawls, 1999: 4).
Rawlsa gre adalet teorisi ilk konum (original position), bilgisizlik maskesi (the
veil of ignorance), ve adaletin iki ilkesinin tremesini (the derivation of two prncples
of justice) ierir.

lk Konum (Original Position)

Rawlsn grnde yer alan ilk konum (original position) doal devlet ile
karlatrlabilecek olan bir modeldir. lk konum adaletin ilkelerini anlamaya yarayan
bir aratr. Rawls, Hobbes ve Rousseau gibi teorilerini ret ettii baz toplumsal szleme
filozoflar iin nemli bir kavram olan balang durumu (initial situation) yerine ilk
konum (original position) terimini kullanr. lk konumun ne olduunu daha iyi anlamak
iin, ncelikle Hobbes ve Rousseaunun grlerine ksaca deinebiliriz.
Thomas Hobbes doal yasa filozofu olarak bilinir. On the Citizen (De Cive) ve
Leviathan adl yaptlarnda Hobbesun dncelerini bulabiliriz. Ona gre doal devlet
durumu (the state of nature) sivil bir toplumun olmad ve insanlar iin kt bir
durumdur. Doal devlet durumunda, birok kiinin ayn eyi ayn zamanda istemesi
insanlarn birbirlerine zarar vermesine neden olmaktadr. Bu nedenle Hobbes doal
devlet durumunda bir sava halinin hkm srdne inanr, bu sava ona gre herkesin
herkese kar olan bir savadr. nsanlar bar salamak iin, haklarn devrettiler ve bir
szleme yoluyla toplumsal yaam (commonwealth) kurdular. Hobbesun grnde
szleme karlkl bir anlamadr: ki ya da daha fazla insann karlkl olarak
haklarn devretme eylemi Szleme olarak adlandrlr (Hobbes, 1998: 36). Szleme
insanlar arasnda yaplr ve insanlar bunu yaparken haklarn bir kii veya bir meclisten
oluan egemen gce devrederler. Hobbesa gre herkes istencini tek bir gce devrettii
iin devlet yapsnda tek bir isten vardr.
J. J. Rousseau da en nemli toplumsal szleme filozoflarndan biridir, Toplumsal
Szleme (The Social Contract) adl nl bir yapt vardr. Hobbesun doal yasa

Rawlsn Doruluk Olarak Adalet Teorisi

88
geleneinden ayr grlere sahiptir. Rousseau iin toplumsal szleme (social
contract) toplumdaki insanlar arasndaki bir anlamadr. Birey olarak vatandalar
gnll olarak toplumsal szlemeye katlrlar. Rousseau hkmetin tek bir szlemeyle
kurulamayacan iddia eder, nk ona gre sadece bir szleme vardr, o da devletteki
kurumlarn szlemesidir. Rousseau toplumsal szlemeden, her bir insann kendini
genel istencin ynetimine vermesi ve btnn bir paras olmay kabul etmesini anlar.
Her birey egemen gcn bir paras ve egemen gce itaat eden halk olmak zere iki
ekilde anlamada yer alr. Vatandalar egemen gcn kendisi olarak yasaya bal
deildirler, ama itaat eden olarak yasaya baldrlar. Rousseau biri emirler veren dieri
de bu emirlere itaat etmeyi kabul eden iki grup arasnda bir szleme yapld grn
kabul etmez. Toplumsal anlama eit kiiler arasnda yaplabilir. Ona gre gerek
szleme mkemmel bir birliktelik gerektirir ve orada da toplu bir yabanclama
olduunu syler. Bu toplu yabanclama yznden toplum aydnlanm ve btn yelere
eit olarak uygulanabilen genel bir istence (general will) sahiptir. Dier bir deyile
genel isten ounluun istencidir. Rousseauya gre genel istencin mutlak egemenlii
toplumsal szleme olarak adlandrlr. Hobbesdan farkl olarak, Rousseauya gre
isten hi kimseye devredilemez ve szleme deitirilebilir. Hem Hobbes hem de
Rousseau iin hkmetin amac ayndr; devlet iinde herkes iin zgrl, eitlii ve
adaleti korumak.
Ksaca Hobbes ve Rousseaunun toplumsal szlemeyle ilgili grlerine
deindikten sonra, imdi Rawlsn toplumsal szleme ile ilgili grlerine geebiliriz.
Her ne kadar Rawls toplumsal szleme teorilerini kabul etmese de, onun bu teorileri
yeniden ele ald sylenebilir. Ancak Rawls szlemenin gerek olmadn da
vurgular. eitli toplumsal szleme kavramlarnn tersine, eitli gruplar herhangi
belirli bir toplum kurmamtr, belirli bir egemen gce itaat etmeyi veya verilen
anayasay kabul etmemitir (Rawls, 1958: 176). Rawlsn grleri ve toplumsal
szleme teorileri arasndaki fark ilk konum (original position), adil sosyal dzen (the
just social order), ve gncel toplum (actual society) kavramlarnda ortaya kmaktadr.
Gerek szlemeyi birinin belirli bir topluma girmesi veya belirli bir hkmet
biiminin kurulmas gibi dnemeyiz (Rawls, 1999: 10).
Toplumdaki her gerek kiinin ilk konumda bir temsilcisi vardr. Rawlsa gre bu
ilk konum sadece bir hayaldir. Doal kiilerin bu ilk konum iinde aklsal varlklara
dntrld sylenebilir. lk konum iindeki gruplar karlkl olarak birbirlerine
kar ilgisizdirler (a.g.e., 112). Bu kiiler ilk konum iinde zellie sahiptirler:
karlkl olarak kiisel karlar vardr, akl sahibidirler, ve benzer gereksinim ve
karlara sahiptirler. lk konumda anlamazla yer yoktur, bu nedenle insanlar ilkeler
zerinde anlarlar, ve aralarnda herhangi bir tartma olmaz.
Rawls ilk konumda insanlarn karc (self-interested) akl sahibi kiiler olduklarn
ve bilgisizlik maskesinin (veil of ignorence) arkasnda durduklarn iddia eder.
Bilgisizlik maskesinin arkasnda durmak insanlarn kendi cinsiyetlerini, rklarn,
toplumsal statlerini vb. durumlar bilmemeleri, farknda olmamalar anlamna gelmektedir. Onlara sunulmasna karn insanlar bu zelliklerin ne olduunu bilmiyorlar.
Adaletin ilkeleri bu bilgisizlik maskesinin arkasnda seilir. Hi kimse bu ilkelerin
seiminde avantajl veya dezavantajl deildir (a.g.e., 11).

Rawlsn Doruluk Olarak Adalet Teorisi

89
Sonu olarak ilk konumun adaletin ilkelerini anlamak iin bir ara olduunu
syleyebiliriz, nk adaletin ilkeleri bu konum iinde belirlenir. Bu gerek bir durum
deildir, hayalidir. Bu pozisyonda insanlar kendi karakteristik zelliklerini bilmedikleri
bilgisizlik maskesinin arkasnda dururlar.

Adaletin lkeleri (The Principles of Justice)

Adaletin ilkeleri ilk konumda bilgisizlik maskesinin arkasnda duran temsilci kiiler
tarafndan seilir. Bu ilkeler toplumun temel yapsn ynetmek iin ortaya konurlar.
Rawlsa gre ilk konumda insanlar, aada sralanan iki temel adalet ilkesini seerler:
lk ilke: Her insan, herkes iin benzer bir zgrlkle uyuan en kapsaml temel
zgrlkler sistemi iin eit hakka sahiptir.
kinci ilke: Sosyal ve ekonomik eitsizlikler dzenlenmelidir. Bu her ikisi de a) en
az avantajl durumda olanlara en fazla yarar salamas iin adil bir koruma ilkesi ile
tutarl olmal, b) iliikteki makamlar ve konumlar frsat eitlii altnda herkese ak
olmaldr.2
Rawlsa gre birinci ilkenin ikinci ilke zerinde ncelii vardr. lk ncelik ilkesi,
zgrln nceliidir. Bu ilkeye gre, adaletin ilkeleri szcksel dzende sralanmaldr ve bu nedenle temel zgrlkler sadece zgrlk iin snrlandrlabilir.
Adaletin ikinci ilkesi szcksel olarak yeterlik ilkesinden ncedir, ve adil frsatlar farkl
ilkelere gre nceliklidir. Genel olarak ilk ilke eit zgrlk ilkesi ve ikinci ilke de
farkllk ilkesi olarak adlandrlr. Farkllk ilkesi baz insanlarn dierlerine gre daha
fazla avantajlara sahip olmalar, mesela daha fazla gce ve gelire sahip olmalar, gibi
baz durumlar toplumun stlenebilecei anlamna gelir.
Doruluk Olarak Adalet makalesinde Rawls tarafszlk grevi (the duty of fair
play) denen bir kavrama deinir. Bu kavram her bir insandaki tutku ve karlarn dier
insanlarda fark edilmesiyle mterek bir eylemde bulunmas anlamna gelmektedir.
Humedaki duygudalk (sympathy) kavram ile Rawlsn tarafszlk grevi kavram
arasnda bir benzerlik kurulabilir. Her ikisinde de insanlarn birbirlerini anlamalar sz
konusu. Ancak Humeun duygudal fayda erevesinde ele almasna karn Rawlsn
tarafszlk grevini fayda ile badatrdn syleyemeyiz. Ac eken birini grdmzde onun duygularn fark edebiliriz; Rawlsa gre tarafszlk grevi, bakalarnn hissettiklerini anlayabilmemiz iin gerekli olan nemli bir unsurdur.
zetle Rawls, adaletin ilkelerinin ilk konumda insanlar tarafndan seildiine ve bu
ilkelerin adil bir sosyal dzeni ynetmek iin gerekli olduuna inanr.

Sonu
Rawls doruluk olarak adalet teorisini Adalet Teorisi (A Theory of Justice) adl
almasnda ortaya koyup, gelitirmitir. Bu teori ile Rawls, sosyal ve politik kurumlarn ahlaksal bir deerlendirilmesi iin bir yntem tanmlamaya alr. Her ne kadar
2

Bu ilkeler Rawlsn A Theory of Justice adl kitabnda yer almaktadr. Bkz, s. 266-267.

Rawlsn Doruluk Olarak Adalet Teorisi

90
klasik faydaclk grn eletirse de, bu almasnda faydac retinin unsurlarndan
yararland iddia edilebilir.
Rawlsa gre zgrlk ve frsat, gelir ve varlk balca sosyal iyilerdir. Bu sosyal
iyiler eit biimde datlr. rnein, senden bir keki kesip onu belli bir grup iinde
datman isteniyor, son kalan parann senin olacan biliyorsun. Bu nedenle keki eit
paralara ayrarak datm yapmaya alrsn ve bylece eit bir datm gerekletirirsin. Temel sosyal iyilerin dalmnda da kek rneindeki gibi benzer bir yntem
kullanlmas bekleniyor ve bylece eit dalm n plana kyor.
Rawlsn teorisinin en nemli unsurlarndan biri de ilk konum adn verdii model
aracdr. nsanlar doal avantajlarna ve dezavantajlarna kar kaytsz olduklar iin bu
ilk konum ierisinde her hangi bir eitsizlik durumu da sz konusu deildir. Adil bir
toplum dzenini ynetmek iin adaletin ilkeleri bu gerek olmayan konumda belirlenir.
nsanlar kendilerini, ne kendi karakterleri ne de toplumdaki statleri hakknda hibir ey
bilmedikleri bilgisizlik maskesinin arkasnda durduklar ilk konum iinde hayal
etmelidirler. Bu konumda hibir bilgiye sahip olmadklar iin, btn insanlar aklsal,
zgr ve ahlaksal olarak eit durumda bulunurlar.
Rawls adaleti sosyal kurumlarn bir erdemi olarak ele alr ve sosyal adalet kavramn
gelitirir. Doruluk olarak adalet kavram sadece adaletin politik kavramnn bir
resmidir ve Rawls adalet kavramn analiz etmeye alr. Adalet kavram zgrlk
(liberty) ve varlk (wealth) ilkelerini de kapsar. Rawlsa gre hkmet adil olmad
zaman deitirilebilir, bu nedenle adaletin devlet ynetiminin temel niteliklerinden biri
olduu sylenebilir.
Sonu olarak, Rawlsn doruluk olarak adalet teorisi bir tr toplumsal szleme
biimidir ve szleme teorisine bir rnektir. Ancak Rawls, toplumsal szlemenin asla
gerek bir ey olmadn iddia eder. lk konum, adaletin ilkelerini anlamamz iin bize
yardmc olan bir aratr. Rawlsn teorisi bir oyun gibi grlebilir, nk hayali eyler
iermektedir. Btn teori hayale dayanmaktadr, ancak bu hayalin sonular gerek
dnyaya uygulanabilmektedir. zgr ve eit vatandalar, dzenli toplum ve kamu
kltr doruluk olarak adalet kavramn oluturan unsurlardr. Genel olarak unu
syleyebiliriz; btn siyaset felsefecileri iin adalet nemli bir kavramdr ve toplumun
temel yaptalarndan birisidir. Rawls dier filozoflardan ayran en nemli zellii ise
zgn bir sosyal adalet teorisi gelitirmi olmasdr.
Kaynaklar
HOBBES, Thomas (1998) On The Citizen, Cambridge University Press, Cambridge.
HUME, David (1975) Enquiries Concerning Human Understanding and Concerning the
Principles of Morals, ed. L. A. Selby-Bigge and P. H. Nidditch, Clarendon Press, Oxford.
HUME, David (1997) nsan Doas zerine Bir nceleme, ev. Aziz Yardml, dea Yaynclk,
stanbul.
RAWLS, John (1958) Justice as Fairness, Philosophical Review, vol. LXVII, pp. 164- 194.
RAWLS, John (1996) Political Liberalism, Columbia University Press.
RAWLS, John (1999) A Theory of Justice, Oxford University Press, Oxford.
ROUSSEAU, J. J. (1997) The Social Contract, Cambridge University Press, Cambridge.