KARL MARXIN, AHLAK FELSEFES VE ADALET TEORSYLE OLAN LKS

ZERNE1
DOAN GMEN

Bana bu aratrmay mmkn

klan Roger Sardesaia derin sevgilerimle...

Eer adaletsizlik olmasayd adaletin ismini bilmezlerdi

HERAKLTOS

... Dostlarn bulunduu yerde adalete gerek yoktur.

Ama adillerin buna ek olarak dostlua ihtiyac var.
Ve adil olanda en adil olan dostlar arasnda olandr.
ARSTOTELES

1970li ve 1980li yllarda ngilizce konuulan dnyada Marksizm zerine Franszca ve Almanca
konuulan dnyalardakinden farkl bir tartma geliti. Bugn deiik biimler alarak hala sren ve
Franszca ve Almanca konuulan dnyada neredeyse hi bir rol oynamayan bu tartmann
merkezinde Marxn ahlak felsefesi ve adalet teorisiyle olan ilikisi bulunuyordu. ngilizce
konuulan dnyadan farkl olarak Franszca konuulan dnyada yaplan tartmalarda, yapsalc
felsefenin etkin olmasndan dolay Marxn eserindeki sistem-zne ilikisi ne kmtr. Almanca
konuulan dnyada ise; sistemler aras rekabetin en dolaysz bir ekilde yaanmasndan ve idealist
1

Bu yaz ilk defa 1999 ylnda Almanca olarak Z. Zeitschrift Marxistische Erneuerung adl dergide yaynland
(bkz.: no: 40, Dezember 1999, ss. 67-80). Daha sonra tarafmdan Trkeletirilerek 2003 ylnda Praksis:
Aylk Sosyal Bilimler Dergisiinde yaynland (bkz.: no: 10, Yaz-Gz 2003, ss. 255-278). Yaz Trkeye
evrildiinde sadece giri blm Trkiyedeki tartmalar dikkate alnarak yeniden yazlmt. Yaz, Trkiyede
son birka yldr yeniden alevlenen adalet zerine tartmalar da dikkate alnarak daha geni kesimlere sunulmak
zere internette yayma hazrlanrken tekrar gzden geirildi. Baz tashihler ve kk eklerin dnda herhangi
bir deiiklik yaplmad.
1

felsefenin Kanttan bu yana kkl geleneklere sahip olmasndan dolay; bir taraftan Marxn
idealist felsefeyi nasl at en ince ayrntsna kadar gn na karlmtr; dier taraftan
Hegelden beri gndemde bulunan ama zellikle Marxn genlik yazlarnn 1970li yllarda
yaynlanmasyla yeniden canlanan yabanclama (Alm.: Entfremdung, ng.: Alienation) ve tanma
(Alm.: Anerkennung, ng.: Recognition) teorilerinin Marxn eserindeki yeri zerine kkl tartmalar
yaplmtr.
Birbiriyle yakndan ilikili olan ve birok tartmann i ie getii bu farkl dnyada
yaanan tartmalarda gzlenen btn farkllamaya karn tartmalarn etrafnda dnd sorun
Marksist teorinin niteliine ilikindir. Marksist teori nasl bir teoridir? Bu teorinin kurtuluu
olduunda hemen herkes birleiyor. O halde, tartlan sorun, kurtuluu olan bu teorinin nasl bir
kurtulu teorisi olduuna dairdir.
Bu farkl dnyalarda vuku bulan tartmalarda soruna farkl alardan yaklalmasnn
birok nedeni vardr. Farkl entelektel gelenekler, siyasal tarih ve durum, toplumsal gelimeler ve
koullar, ii ve sendikal hareketin ihtiyalar ve sorunlar; btn bunlarla deiik biimde ve
dzeyde organik olarak ilikilenmi olan Marksist teorinin kar karya bulunduu sorunlar her
alanda Marksizmin farkl boyutlarnn ne kmasna ve tartlmasna yol amtr. ngilizce
konuulan dnyada Marksizmin ahlak felsefesi ve adalet teorisiyle ilikisinin ne kmasnn felsefi
ve siyasal olmak zere iki nemli nedeni var. Birincisi; felsefi bir anlay olarak kkleri ta 16. ve
17. yzyllara kadar gerilere giden analitik felsefenin 19. yzyln sonu ve 20. yzyln balarndan
itibaren pragmatizmin resmi felsefi grne brnmesiyle ngilizce konuulan dnyaya kesin
hkim olmas ve 1980li yllarda ABDde Reganomi, Britanyada Tatcherizm olarak adlandrlan
neo-liberal politikalarn uygulanmaya balamasyla vuku bulan kzgn paylam kavgalarnn ve
atmalarnn gndeme gelmesi.
Bu dnyada yrtlen tartmalar, hak ettikleri gibi btn karmak sorunlaryla, ortaya
kan deiik durularn arasndaki eliki ve geileriyle, her bir duruun kendi ilerinde oluan
yelpazeleri ve farkllamalaryla, Marksist teorinin tarihsel geliimi asndan sergilenen yeni bak
alaryla ele almak bu ksa yaznn kapsamn oktan aacaktr. Bu nedenle, bu ksa aratrma
yazsnda zellikle ngilizce konuulan dnyada yaanan tartma ana hatlaryla sergilenmeye ve
bundan baz sonular karlmaya allacaktr.
ngilizce konuulan dnyada Marxn eserinde ahlak dncesinin yeri ve nemi zerine
uzun zamandan beri yrtlen tartmann gemii 1930lara kadar uzanyor. Almanca konuulan
dnyada benzer bir tartma daha nce 20. yzyln banda Yenikant felsefi akmdan etkilenen
ve akademik literatrde de reformizm olarak adlandrlan ahlaksal sosyalizm teorilerinin ba
gstermesiyle yaanmt. Fakat grebildiim kadaryla bu iki tartma arasnda en azndan
2

dorudan bir iliki sz konusu deildir. Tartmann merkezinde her ne kadar zel olarak Marxn
ahlak felsefesi ve adalet teorisiyle ilikisi bulunsa da, konu doal olarak Marxn toplum ve devlet
teorisini ve bylece kanlmaz olarak kapitalizm eletirisinin niteliine ilikin ok daha genel olan
soruyu da ieriyor. Yani, sorun, Marxn kapitalist toplumun eletirisinin ahlaki ilkelere mi, yoksa
genel bir adalet teorisine mi dayal olduu sorunudur. Tartmada bu konular arasndaki yakn
iliki veya aralarndaki fark ok nadir olarak ilense de, bu konular, doalar gerei birbirleriyle
yakndan ilikili olan konulardr. Dolaysyla Marxn ahlak felsefesinin ve adalet teorisinin nitelii
ve bunlarn onun genel teorisi iindeki yeri zerine yrtlen tartma, birbirini koullandran iki
farkl balk altnda yrtlen tek bir tartmadr.
Tartmada ortaya kan durular belgeleyen iki nemli okuma kitab (reader) ve bir
aratrma yazs bulunuyor. Sz konusu iki okuma kitabnn birisi, Marx and Morality (Marx ve
Ahlaklk) olup, K. Nielsen ve S. C. Patten tarafndan yaynlanmtr.2 Dieri ise Marx, Justice, and
History (Marx, Adalet ve Tarih) bal altnda M. Cohen, T. Nagel und T. Scanlon tarafndan yayna
hazrlanmtr.3 Bu iki okuma kitabna ngelen ve tartmada ska gnderme yaplan iki kitap
daha var. Bunlardan biri, R. C. Tuckerin kaleme ald Philosophy and Myth in Karl Marx (Karl
Marxta Felsefe ve Mit)4, dieri Eugena Kamenkann yaynlad The Ethical foundations of Marxismdir
(Marksizmin Etiksel Temelleri)5. Bu yazmda bu son iki kayna darda brakyorum. Bunun iki
nedeni var. Birincisi; her iki kitap da benim incelediim dnemin dnda kalyorlar; ikincisi ve
daha nemlisi, her iki kitap da 1960l yllarda, Batda Marx aratrmasnn, Marx ve Engelsin 42
ciltten oluan eserlerinin (Marx-Engels-Werke, ksaca: MEW) 1950li yllarda yaynlanmaya
balamasndan sonra Marx ve Engelsin eseri zerine yaplan sistemli aratrmalarn henz
balam olduu yllarda yaynlanm ve bu nedenle sonraki aratrmalarda gsterildii gibi Marxn
temel dncelerine dair olduka yanl nkabllerden hareket etmeleridir. Yukarda szn
ettiim aratrma yazs, Norman Gerasn The Controversy About Marx and Justice (Marx ve
Adalet zerine Tartma) adl almasdr.6 Geras, bu almasnda tartmay bak alarna ve
ileri srlen nedenlere gre dzenlemeye ve bu balamda kendi dncelerini sergilemeye
almaktadr. Geras, 1992 ylnda Bringing Marx to Justice: An Addendum and Rejoinder

Bkz: Nielsen, K. ve Patten, S. C., Marx and Morality[Marx ve Ahlak], Guelph/Ontario, 1981.
Bkz: Cohen, M., Nagel, T. ve Scanlon, T., Marx, Justice, and History[Marx, Adalet ve Tarih], New Jersey, 1980.
4 Bkz: Tucker, R. C. Philosophy and Myth in Karl Marx[Karl Marxta Felsefe ve Mit], Cambridge, 1964.
5 Kamenka, E., The Ethical foundations of Marxism[Marksizmin Etik Temelleri], Londra 1962.
6 Bkz: Geras, N., The Controversy About Marx and Justice[Marx ve Adalet zerine Tartma], New Left
Review, no: 150, 1985.
3
2
3

(Marx ve Adalet zerine Tartma) bal altnda tartmaya dair yaplan yaynlarn yeni bir
listesini yaynlam ve tartmann ortaya yeni bir ey karmadn belirtmitir.7
Yukarda belirttiim gibi, btn tartma Marxn kapitalist topluma ynelik formle ettii
kkl eletirinin bir ahlak ve adalet teorisine dayal olup olmad zerinedir. Bugn geriye
bakarak yle bir belirleme yapabiliriz: tartma hala srse de eski anlln, younluunu ve
etkinliini kaybetmi durumda. Ayn belirlemeyi, Marxn ahlak teorisi zerine yrtlen tartma
iin de syleyebiliriz. Bu konuda tartmann etrafnda dnp durduu soru, Marxn ahlak olup
olmad sorusudur. Bu balamda sorulmas gerek soruyu yle de formle edebiliriz: eer Marx,
ahlak bir dnr ise, bunun Marxn ideoloji kavramyla ilikisi nedir? Eer Marx ahlak
ideolojik bir kavray olarak gryorsa ve bundan dolay kapitalizmi eletirirken ahlak teorisini
temel almay reddeden bir dnr ise, bu durumda insann insan tarafndan smrs zerine
kurulu olan kapitalist toplumun Marxa dayanarak eletirilip eletirilemeyecei ve eletirilebilir ise
bu eletirinin mahiyeti nedir?
Konu zerine 1960l yllardan beri yaynlanan saysz yaz ve kitabn ve bu yazlarda
ilenen btn konularn bu yazda dikkate alnmas mmkn deildir. Bu nedenle yukarda
andm iki okuma kitabndan ve baka yazarlar iin bir nevi k noktas durumunda olan
yazlardan yola karak bu ilgin tartmay genel hatlaryla aktarmaya alacam. Daha sonraki
blmlere bir perspektif sunmas amacyla Marx ve Engelsin konuya ilikin dncelerini
aktararak balamak istiyorum.8
MARX VE ENGELSE GRE EBED AHLAK VE ADALET LKELER VAR MIDIR?
Bilindii gibi Marx, altyap-styap emas olarak da anlan nl altyap styap ayrmn ilk olarak
1859 ylnda yaynlanan Ekonomi Politiin Eletirisi (Zur Kritik der politischen Oekonomie) adl eserine
yazm olduu nszde yapmtr. Neredeyse sz konusu kitaptan daha nl olan bu nszde
Marx, Toplumsal yaamlarnn retiminde insanlar belli, zorunlu, isteklerinden bamsz ilikilere
girerler, maddi retim glerinin belli bir gelimilik dzeyine denk den retim ilikilerine. Bu
retim ilikilerinin toplam, toplumun ekonomik yapsn oluturuyor, zerinde toplumsal bilin
biimlerine denk den belli bir hukuksal ve politik st yapnn ykseldii gerek alt yap. 9
Marksizm ve onun ahlak felsefesi ve adalet teorisi ile olan ilikisi zerine yrtlen tartmann,
Marxn bu belirlemesinde ifade ettii tarihsel materyalizmin temel ilkesi ve onun yorumu

Geras, N., Bringing Marx to Justice: An Addendum and Rejoinder[Marx Adalete Tamak: Bir lave ve Cevap,
New Left Review, no: 195, 1992.
8 Benim burada kullanmadm yaz ve kitaplar Gerasn yukarda anm olduum aratrma yazlarnda toplu olarak
sunulmu bulunuyor.
9 Marx, K., Zur Kritik der politischen Oekonomie, Marx-Engels-Werke, c. 13, Dietz Verlag, Berlin, 1985, s. 8.
4
7

etrafnda dndn iddia edersek hi de abartm olmayz. Zira tarihsel materyalizmin bu ilkesini
kefetmelerinden sonra, yani sz konusu ahlak deerlerinin srekli belli bir dnemde var olan
snf ilikileri ve karlar ile ilikilendirilmesi gerektii dncesine ulamalar sonucu Marx ve
Engels, gerek zevk ve haz ahlak olsun, gerekse riyazet ve ile ahlak olsun, btn ahlakn
kaleminin krldn10 ileri srmtr. Lenine gre Das Kapital yaynlanncaya kadar 11 maddeci
tarih grnn bu ilkesi..., henz kantlanmak zorunda olan bilimsel bir hipotezdir. 12 Das
Kapitalin yaynlanmasyla bu bilimsel hipotez kantlanm bilimsel bir nermeye dnmtr.
Engels, tarihsel materyalizmin bu temel ilkesinin tek yanl ekonomist ve indirgemeci bir
ekilde yorumlanmamas gerektii konusunda uyarmtr: Maddeci tarih anlayna gre son
aamada belirleyici olan, gerek yaamn retimi ve yeniden retimidir. Ne Marx ne de ben bundan
daha fazlasn iddia ettik. Eer birisi bunu, ekonomik unsur tek belirleyen eydir biimine
evirecek olursa, bu cmleyi hi bir ey anlatmayan sama (ve) bo bir lafa evirmi olur.13 Ama
Engels, zaman zaman genler tarafndan ekonomik unsura gerektiinden daha ok vurgu
yaplyorsa bunun suunun bir blmnn kendisine ve Marxa ait olduunu kabul ediyor:
Bizim kartlarmza kar gz ard ettikleri bu ba ilkeyi vurgulamamz gerekiyordu ve karlkl
etkileim iinde olan dier unsurlar hak ettikleri yere koyabilmek iin ok az zaman, yer ve olanak
oldu.14 Engels bu belirlemeyi yaptktan sonra iinde bulunduklar koullardan kaynaklanan tek
yanl vurguyu aka belirtmeye alyor. Ekonomik durum temeldir, ama st yapnn deiik
unsurlar snf mcadelesinin politik biimleri ve sonular kazanlan savatan sonra kazanan
snfn belirledii anayasa hukuk biimleri ve hatta btn bu gerek mcadelelerin taraflarn
beyinlerine yansmas, siyaset, hukuk ve felsefe teorileri, dini dnya grleri ve bunlarn dogma
sistemlere dnmesi tarihsel mcadelelerin ak zerinde etkide bulunuyorlar ve birok durumda
bu mcadelelerin biimini belirliyorlar. Sonunda birok rastlantlar arasndan [...] ekonominin
kendisini harekete zorunlu olarak dayatt btn bu unsurlarn karlkl bir etkileimi vardr. 15
Marx ve Engels karlkl etkileim iinde olan unsurlar hak ettikleri yere koyamadlar.
Bunu reddettikleri iin deil, aksine uygun zaman, yer ve olanak bulamadklar iin. Ayn ey, hem
birbirleriyle hem de bir btn olarak altyap ile karlkl etkileim iinde olan styap
unsurlarndan birisi olarak tanmlanan ahlak iin de geerlidir. Ne Marx ne de Engels ahlak
felsefesinin sorunlarna hasredilmi btnlkl bir eser brakmadlar geride. Marx 1844 ylnda
Marx, K., Die deutsche Ideologie, Marx-Engels-Werke, c. 3, Dietz Verlag, Berlin, 1983, s. 404.
Bkz. Lenin, W. I., Was sind die Volksfreunde und wie kmpfen sie gegen die Sozialdemokratie?, Werke, c. 1, Dietz Verlag,
Berlin, 1961, s. 129-133.
12 Wygodski, W. S., Die Geschichte einer groen Entdeckung, Berlin, 1967, s. 16 ( ayrca bkz.: ss. 13-19).
13 Engels, F., Joseph Bloch a 21 Eyll 1890 tarihli mektup, Marx-Engels-Werke, c. 37, Dietz Verlag, Berlin, 1986, s.
463 (vurgular Engelse ait).
14 Engels, age., s. 465.
15 Engels, age., s. 463 (vurgular Engelse ait).
5
10
11

kaleme ald Pariser Manuskriptenin (Paris El Yazlar) nsznde aklad amacn

gerekletiremedi. Sz konusu nszde Marx, hukuku, ahlak, politikay vs. deiik bamsz
brorlerde eletirel olarak birbirini takip edecek ekilde ele alp ve sonunda yine zel bir
almada bunlarn birbirleriyle olan balantsn, teker teker paralarn (birbirleriyle) olan ilikisini
ve nihayet speklatif olarak ilenen bu materyalin eletirisini sunmak16 istediini belirtmiti. Fakat
bu amacn gerekletiremedi. Bu karn Marx ve Engels konu zerine yaptklar aklamalarnda
metafiziin, dinin, hukukun ve politikann yannda ahlak da ideolojik bir biim olarak
grdklerini ve bunlarn belli toplumsal retim ilikilerine dayal gerekleen etkinliklerden
bamsz olarak ele alnamayacan aklamlardr. Buna gre bu ideoloji biimleri, i blmnn
hkim olduu bir toplumda hkim snfn var olu koullarnn17 dnsel da vurumudur. Bu
st yap unsurlar, daha sonra hkim snfn ideologlar tarafndan u veya bu oranda bilinli
biimde teorik olarak bamszlatrlr.18 Bundan dolay kendisini sadece ideolojik biimin
eletirisine dayandran ve bylece ideoloji eletirisiyle snrlayan bir eletiri, gereklii tam olarak
kavrayamaz ve bu nedenle onu ska bulanklatrr, hatta arptr. Bunu eletirinin kendi amacyla,
yani kkl toplumsal deiiklikleri gerekletirme amacyla lecek olursak, eletirinin bu durumda
grelikler dnyasnn tesine geip maddi ilikileri kknden kavrayamayaca iin kanlmaz
olarak baarszlkla sonulanacan ileri srmek yanl olmayacaktr. Zira bu durumda, yani
kendisini styap olgularnn eletirisi isle snrlayan bir eletiri, sorunu kknden, ona neden olan
maddi ilikilerle birlikte kavrayamaz. Bundan dolay Marx ve Engels, ahlak, kapitalist toplum
eletirisinin birinci silah yapmay bilinli olarak reddetmekle kalmayp ayn zamanda stratejik
olarak ahlaki kavram ve kategorileri temel alp kullanmaktan da kanmlardr.19 Bu, burjuva
toplumunun yapsal ilikilerini eletirel olarak ilk ortaya koymaya alan Adam Smith gibi klasik
ekonomi politikilerin ulam olduu yntemsel bir kazandmdr. Bunun gerisine dmek, ahlakla
hibir ilikisi olmayan, tersine g ilikilerinden baka bir ey olmayan retim ilikilerini moralize
etmeye ve onlara yabanc kategorilerle, ahlak kategorileriyle ele almak anlamna gelecektir.
Marx ve Engelsin eserlerinde adalet ve ahlak zerine dncelerini akladklar
paragraflar ele alacak olursak, zellikle u noktalar gze arpyor: onlar asndan hkm sren
toplumsal ilikileri eletirmek veya kar toplumsal dnceler gelitirmek iin dayanlabilecek
ebedi adalet ilkesi yoktur. Adalet dnceleri her zaman tarihsel ve her eyden nce ilevsel
olarak hkm sren retim biimiyle balantl olarak grlmek zorundadr. Yani, Marx ve Engels

Marx, K. konomisch-philosophische Manuskripte, Marx-Engels-Werke, c. 40, Dietz Verlag, Berlin, 1985, s. 467.
Marx, Die deutsche Ideologie, s. 405.
18 Marx, age., s. 405.
19 Bkz. Haug, Wolfgang F., Marx, Ethik und ideologische Formbestimmtheit von Moral, Ethik und Marx, yay. E.
Angehrn ve G. Lohmann, Frankfurt, 1986, ss. 36-57.
6
16
17

gre; ahlak, bir ideoloji biimidir; adalet, bir pozitif hukuk kavramdr; dier bir deyile kendine
zg (sui generis) olma zelliini yerine getirebilen kavramlar deillerdir; bu nedenle sadece
kendilerine dayanarak aklanmalar mmkn deildir. Dier bir deyile, ahlak ve adalet
kavramlarnn aklanabilmesi iin her zaman ekonomik alana gnderme yaplmas gerekmektedir.
Eer ahlak ve adalet zerine yrtlen tartma ekonomik alana gnderme yaplmadan
yrtlecek olursa, bu bak alarndan formle edilecek olan durular, znel ve greli durular
olmaktan ileri gidemezler. Bu nedenle bak farkllklar hakknda bir karar vermek neredeyse
olanakszlar: Ebedi adalet dncesi sadece zamana ve yere gre deil, hatta ayn zamanda
kiiden kiiye deiiyor ve Mllbergerin doru olarak belirttii gibi herkesin baka bir ey
anlad konular arasna giriyor.20
Belirtilen ilkeden yola karak retim gleri arasnda gerekleen paylam ilikisini ele
alacak olursak, bir tarafta zgn bir meta olan i gcn satan ii ile dier tarafta bu i gcnn
yaratm olduu art deere el koyan kapitalist arasndaki leim adil bir paylamdr. Marx ve
Engels yer yer haydutluktan veya hrszlktan bahsetseler de hi de tarafsz olmayan bu tr
kavramlar, yaptklar eletiriler iin k noktas veya eletirilerinin konusu deil. Tabi bu sz
konusu leim ilikilerinin ahenkli ilikiler olduu anlamna gelmiyor. Aksine bu iliki daha ok
emek sermaye elikisi olarak adlandrlan temel bir eliki zerine kuruludur. Dolaysyla bu
elikinin zm ahlaksal bir kurum olan vicdana veya adalet duygusuna arlarda bulunularak
zlebilecek bir eliki deildir. Aksine ancak bir iktidar kavgas sonucu, yani snf olarak
koullanm retim gleri arasnda yaanan gler kavgas sonucu zlebilecek bir elikidir. 21
MARX, AHLAKI BR DNR MDR?
Marxn moralist veya ahlak olup olmad sorusu ta 1970li yllarn banda birbirine tam
anlamyla kart olan iki farkl gr ortaya karmtr. Bir tarafta Marxn eserinde sakl veya
entegratif normcu veya kuralc bir ahlak teorisi olduunu savunan sosyal bilimciler ve
dnrler vardr. Bu gruba dhil olan sosyal bilimciler ve dnrler, Marxn eserinde
eletirisine temel oluturan bir ahlak teorisinin var olduunu iddia etmektedirler. Ama
varolduunu iddia ettikleri bu ahlak teorisinin hangi ahlak anlayna dhil edilecei konusunda
aralarnda olduka farkl dnceler ileri srlyor. rnein tartmaya mdahil olanlar arasnda
Marxn ahlak veya karar teorisinin nitelii zerine olduka youn ve ilgin bir tartma
srmektedir. Bu tartmada bazlar, Marxn ahlak ve karar teorisini yararc hazclk ve mutluluk

Engels, F., Zur Wohnungsfrage, Marx-Engels-Werke, c. 18, Dietz Verlag, Berlin, 1981, s. 277.
Marx, M., Das Kapital Kritik der politischen konomie, c. 1, Marx-Engels-Werke, c. 23, Dietz Verlag, Berlin, 1988, s.
249.
7
20
21

teorisi olarak tanmlarken, dierleri saf veya kark deontolojik ya da yararc olmayan neticeci
ahlak teorisi olarak tanmlyor. Yine bazlar, Marxn ahlak veya karar teorisinin grelici veya
nesnelci veya tarihsel gereki olup olmadn tartyorlar. Bunu yaparken, bunlardan bazlar da,
Marxn k noktasn ya srf ereki olarak tanmlyorlar ya da Marxn tasvirci yan ve normcu
yan ile veya olan ve olmas gereken arasnda kopuk bir dalizm kuruyorlar ki, bu yaklam Marxa
yabancdr.22 Marxn moralist veya ahlak olduunu savunanlar karsnda Marxn moralci
olmadn savunan sosyal bilimciler ve dnrler de var. Tartmaya katlanlar hangi gruba dhil
olurlarsa olsunlar, hemen hepsi, Marxn kapitalizm eletirisini zerinde kurduu temel deerler
konusunda anlayorlar. zerinde anlalamayan soru, bu deerlerin ahlak teorisi erevesinde
grlp grlemeyeceidir. Hi kukusuz, bu iki temel duru arasnda bir duru saptayanlar da
yok deildir. Bu nc gruba dhil olanlar, genellikle birinci gruba, yani Marxn eserinde
gerekelendirilmi normcu bir ahlak teorisi olduunu ileri srenlerle ayn dncede olsalar da,
bunlardan nemli bir konuda farkllayorlar. Bunlar, Marxn eserinde kapitalizm eletirisini
temellendirdiini iddia ettikleri normcu ahlak teorisinin snf karlarndan bamsz olarak ele
alnamayacn belirtiyorlar. Yani, Marxn eserinde normcu, ii snfnn snf karlarn
gerekelendiren bir ahlak teorisi olduunu vurguluyorlar. Bu nc gruba dhil olanlar, Marxn
ahlak teorisini hkm sren ahlak ve adalet dncesiyle ilikili ve buna kar olarak gelitirdiini
ileri sryorlar. Ama dier taraftan Marxn ahlak olmadn savunanlarla Marxn eserinde
ahlakn ve adalet dncesinin ideolojik kavraylar olarak gelitirildii ve bylece st yapnn
unsurlar olarak grlmesi gerektii konusunda ayn dncede olsalar bile, bundan hkm sren
ahlak ve adalet dncesinin tek paylam kstas olduuna dair bir sonu karlmamas gerektiini
ileri sryorlar. Yani hkm sren ahlak ve adalet dncesine kar paylam kstas olarak
kapitalizmin snrlarn aan baka normcu ahlak ve adalet dncesi gelitirilebileceini
dnyorlar. Bu nc gruba dhil olanlar, yazlarnda Marxtan hareketle byle bir ahlak teorisi
gelitirmekten ok, kendi dncelerini gerekelendirmek iin Marxta sadece ii snfnn adalet
ve paylam teorisi olduunu iddia ediyorlar. Bu gruba dhil olanlarn dncelerine yaznn
drdnc blmnde tekrar dneceim.
Douglas Kellner und Charles Taylor, Marxn bir ahlak teorisi olduu konusunda ileri
srdkleri tezler ve bu tezlerini gerekelendirmek iin gsterdikleri nedenler bakmndan
birbirlerine ok yaknlar. Taylor, Marxn eserinde ereki bir insan doas teorisinin olduunu

Bu ilgin tartmay btn boyutlaryla buraya aktarmak benim amaladm yaz erevesini aaca iin bkz.:
Peffer, R. G., Marxism, Morality, and Social Justice, Princenton/Oxford, 1990, ss. 80-114 ve ss. 268 313)
8
22

ileri srerken;23 Kellner Marxn eserinde tarihsel normcu bir insan24 dncesinin
gerekelendirilmi olduunu savunuyor.25 Taylora gre Marxn uruna mcadele etmi olduu
komnizm ereki bir n grdr. Kellnere gre ise snfsz toplum Marx tarafndan
yabanclamam ve smrlmeyen emein kurtulu teorisinin bir paras olarak kurguland,
normcu insan dncesinin gerekletirilecei bir toplum olarak ngrlmektedir.26
Marxa insanlarn kendi kendilerini tanmlamasn amalayan zgrlk bir ahlak teorisi
atfeden Georg G. Brenkert, Marx Eski a Yunan fazilet ahlaklarna benzer bir ahlak
teorisyeni olarak tanmlyor. Brenkert bu balamda grev ahlak ve fazilet ahlak teorileri arasnda
bir ayrm yapyor. Ona gre, grev ahlak hukuk ile ok yakndan ilikilidir ve insanlara yasaklar
koymak isteyen, onlara neyin doru neyin yanl olduunu dayatmak isteyen bir ahlak teorisidir.
Eski a Yunan ahlaklarnn ngrd anlamda ise, fazilet ahlak insanlara yasaklar koymak
istemiyor, onlara neyin doru neyin yanl olduu konusunda onlara vasilik etmek istememektedir.
Aksine, insanlara belli faziletlerin faydalarn veya yaamn gelime biimlerini eitim yoluyla
gstermek istemektedir. Fazilet ahlak, bu yolla insanlara kendi kendilerini zgrce gelitirme ve
gerekletirmenin n koullarn sunmaktadr.27 Brenkert, Marxn kapitalizm eletirisinin ahlak
olup olmad sorusunu olumlu cevaplandryor ve bu balamda retim ilikilerinin toplamnn
paras olan ahlak ile kurumlam ve bylece st yapnn paras haline gelmi olan ahlak arasnda
bir ayrm gryor. Ama Brenkerte gre Marxn alt yap teorisi sadece ahlak kurallarn deil, ayn
zamanda ahlak kurallar erevesinde grlemeyecek olan kurallar ve deerleri de iermektedir.
Alt yap veya gnlk yaam erevesinde grlmesi gereken bu kurallar, deerler ve seim
biimleri insanlarn gerekten sahip olduklar ve yaamlarna yn veren arzulardr. Bu kurallar ve
deerler olmadan insanlarn gnlk yaamlarnda etkinliklerde bulunmas mmkn deildir. Zira
bu kurallar ve deerler insanlarn toplumsal varlklarn mmkn klmaktadr. Buna kar st
yapnn deerleriyse bireylerin ve toplumun sosyal bilincinde kodlam, resmiletirilmi,
kuramsallam, yasalam ve yasal olarak dayatlan deerlerdir.28 Brenkerte gre ahlak ve ahlak
d deerler, hem hkm sren retim biiminin bir paras olarak ileyen kurumlam olan
ahlakn hem de olumakta olan ve yava yava yaylan retim biiminin kaynadr. Yeni retim
biimi hkim retim biimi haline gelince yeni ahlak kurallar ve deerleri de hkim biimi
Taylorin bu konudaki dncesi iin bkz., Ollman, B., Alienation Marxs Conception of Man in Capitalist Society,
Cambridge University Press, Cambridge, 1976, s. 43 (ayrca konuyla ilgili drdnc blm iin konulan 10 nolu dip
not).
24 Ollman, B., Alienation Marxs Conception of Man in Capitalist Society, s. 102.
25 Keller, D., Marxism, Morality, and Ideology, Marx and Morality, yay. K. Nielsen and S. C. Patten,
Guelph/Ontario, 1981, s. 108.
26 Keller, D., age., s. 102.
27 Brenkert, G. G., Marxs ethics of freedom, London/Boston/Melbourne/Henley, 1983, s. 17.
28 Brenkert, a.g.e., s. 39.
9
23

alacaklardr.29 Brenkertin Marx yorumuna gre ahlak, bir btn olarak ne belli bir snfn zgn
karlaryla ilikili grlmelidir ne de geerlilikleri belli bir tarihsel dnemle snrlandrlmaldr.
Brenkertin ahlak yorumu bu noktada bir taraftan grelileirken, dier taraftan tarihler st bir
durum alyor. Yani Brenkert, Marxa dair yapt yorum denemesi sonucu ulamak istedii
amacnn tersi bir sonuca ulayor. nk ona gre u veya bu ahlak kurallarna nitelik kazandran
u veya bu snfn zgn karlar, u veya bu tarihsel dnem zgnlkleri deil. Aksine insanlarn
pratik karlarnn gereklemesidir. 30
R. G. Peffer de Marxn ahlak olduu tezini savunanlardandr. Peffer dalist bir yaklam
ile Marxn eserinin stratejik yeni bir yorumunu yapmak istiyor. Bu yeni yorumun amac, Marx ile
Kant John Rawlsun ahlak ve toplum teorisini birletirerek yeni bir marksist ahlak ve toplum
teorisi gelitirmektir ki, kanmca bu Marxn materyalist k noktasn tersine evirmek anlamna
geliyor. Pfeffer bunu yaparken ok geni bir ahlak kavramn temel alyor ve Marxn ahlak
teorisine kar elikili bir yaklam sergiledii dncesinden hareket ediyor. Peffere gre, Marx
eserinde bir taraftan birok ahlaki deerlendirmelerde bulunuyor; ama dier taraftan her trl
ahlak biimini ideoloji olarak tanmlyor. rnein Marx, insanlarn mutluluunu veya
mutsuzluunu temel alan tavsiyelerde ve eletirilerde bulunmaktadr.31 Bundan dolay Peffere
gre Marxn ahlak teorisinin temelini yabanclama ve smr kategorileri oluturmaktadr ve bu
ahlak teorisinin temel deerleri, insann kendi kendini tanmlamas anlamnda zgrlk, insani
topluluk ve kendi kendini gerekletirmesidir. Bu temel deerler Marxn btn eserlerinde,
yani genlik yllarnda, gei ve olgunlama dneminde ve olgunluk yllarnda yazd btn
eserlerinde u veya bu biimde bulunmaktadr. Peffer, Marxn ve Rawlsun ahlak teorilerinin bir
sentezine ulamak iin nce Marxn ahlakn bir ideoloji biimi olduuna ilikin tezini bir meta
eletirisine tabi tutarak bunun yanl olduunu kantlamaya alyor. Bunu yaparken, yntem
teorilerine ilikin tartmalarda youn eletirilere maruz kalan analitik Marksizm geleneini, yani
zellikle anglo-amerikanc analitik dil teorisi geleneini k noktas olarak kabul ediyor. Bu
yntemden yola karak, Marxn ideoloji kavramn zmlyor ve bu balamda iki ideoloji
kavram arasnda bir ayrmda bulunuyor. Bunlardan birisi global dieri global olmayan
ideoloji kavramlardr. Bu kavramlardan ilki deerlendiren ve eletiren kavramdr. Buna karn
dieri sadece anlam bakmndan daha geni deildir; ayn zamanda hem pratik hem de tasvirci
olan bir kavraytr. Pfeffer bu ayrm yaptktan sonra bu iki kavramn bir deerlendirmesinde
bulunuyor. Ona gre Marxn global olan ideoloji konsepti dorudur. Fakat global olmayan

Brenkert, a.g.e., s. 39.

Brenkert, age., s. 66.
31 Peffer, age., s. 236.
29
30

10

ideoloji konsepti ise yanltr. Zira Peffere gre Marx, global olmayan ideoloji kavramna
dayanarak gelitirdii ahlak teorisine sadece tutucu bir anlam yklemektedir. Ama ahlakn hkm
sren tahakkmlk ilikilerini savunmas art deildir ve gerek ilikileri bulanklatrmas
gerekmemektedir. Ahlak, hkm sren tahakkmlk ilikilerini eletirebilir ve rnein grev yapan
iileri destekleyebilir ve bask altnda bulunanlardan ve smrlenlerden yana olabilir. Bu
durumda ahlak, ilerici bir rol stlenebilir.32
Bertell Ollman, Peffer gibi Marxn normcu bir ahlak teorisinin bulunduunu ileri
srenleri epistemolojik andan tutarl bir eletiriye tabi tutuyor. Ollmana gre Marxn eserinde
normcu bir ahlak teorisi olduunu savunanlar, Marxn karar teorisini dikkate almyorlar. Ona
gre Marxn karar teorisi belli durumlarda verilen gerek kararlar her eyden nce iinde
bulunulan durumun ilevleri ve bu durum iinde etkin olan bireylerin karar olarak grmektedir.33
Bundan dolay karar ve faaliyetin birbirinden koparlmas mantksal olarak bile mmkn deildir;
nk bunlar kkensel olarak saysz balar zerinden gerek dnyayla, yaamla, snf karlar ve
etkinlik gsteren bireylerin karakteriyle skca balant ierisindedir.34 Baka bir deyile, Ollmann
yorumuna gre gereklik, gerekli olan eletirel normlar da iermektedir. Bu, gereklie ikin olan
normlarn gerekliin ikin analizi sonucu kazanlmas gerekmektedir. Snf kar ve kavgalarnn
bulunduu bir toplumda varolan deerler de, bu kar ve kavgalara gre ekillenir. Bundan dolay
Marxn genel, yani snflar st bir duru sergileyen bir ahlak teorisinin bulunduunu iddia etmek
mmkn deildir.
Allen W. Wood ve Richard W. Miller, Marxn moralci veya ahlak olmadn savunan
Lewis Feuer, Donald Clark Hodges, Andew Collier ve Antony Skillen gibi dnrlerin en nde
gelenleridir. Yrtlen tartmalarda ileri srdkleri dnceler, bilimsel analizlere tabi tutulmak
yerine ortodoks sfatlamasyla aalanmaya allmaktadr. Wood ve Miller belirtmi olduklar
dncelerinde Marxn ahlak teorisine kar sergiledii tavr deerlendirirken ayn sonulara
ulasalar da, kendilerini bu sonulara gtren gerekeler farkl izgiler izliyor. Woodun bu
konudaki zmlemeleri kanmca hem slup hem de felsefi ierik bakmdan iyi, ayrntl ve ikna
edici bir ekilde gerekelendirilmitir. Burada Marxn ahlak olmadn kantlamay amalayan
zellikle iki gerekesini sergilemek istiyorum.
Birincisi; Wood, Marxn kapitalizm eletirisini temellendirdii deerlerin ahlak deil, ahlak
d deerler olduunu dnyor. Zira Marxn kapitalizmi eletirmek iin bavurduu deerler
zevk ve mutluluk ilkeleri erevesinde grlmektedir ki, bu ilkeler, btn ahlak baklardan

Peffer, age., s. 258/9.

Ollman, age., s. 45.
34 Ollman, age., s. 45/6.
32
33

11

bamsz (...) ahlak d olan deerler35 olarak grlmektedir. Marx refah, gvenlik, dayanma ve
insani gelime gibi deerleri, deer olarak grmektedir. nk bu deerler insann yaamn mutlu
etmektedir ve kendi kendilerini gerekletirmelerini salamaktadrlar. Ve Marx sosyalist bir
devrimi savunmaktadr; nk sosyalist bir toplum bu deerleri kapitalizmin gerekletirmesi
mmkn olmayan bir biimde gerekletirecektir. Yani Marxn deer olarak grd eyler, ahlak
d deerlerdir.36
kincisi; Marxa gre ahlak, kelimenin olumsuz anlamnda bir ideoloji biimidir. Ahlakn
hangi biimi alnrsa alnsn, ahlak k noktas olarak hep tarafszlk ilkesini ve genelin karn
temel almak zorundadr. Ama snfl toplum koullarnda genelin duruunu temel almak mmkn
deildir. Marx, snfl toplumlar bulunduu srece genelin kar kavramnn dahi kendi kendini
aldatma anlamna geleceini aklamaktadr; belli snf karlarn genelin karym gibi
gstermek, zellikle snf ideolojileri iin tipik bir aldatmacadr. Fakat Marx, proleter devrimcileri
bu tr aldatmacalardan arnm kiiler olarak tanmlar. Bunlar kendi pratik zgnlkleri iinde
geni bir ounluun snf karlarnn aka ve dorudan takipileridir.37 Bundan dolay Marxn
kapitalizm eletirisinin birtakm ahlaki deerlere dayandn ileri srmek mmkn deildir.
Miller, kitabnn hemen giriinde asl ilgisinin ahlak bak asndan uzaklamak iin,
anlalr gerekeler ortaya koymak olduunu aklyor.38 Ama ayn zamanda Wood ile arasndaki
fark da belirtiyor. Woodun Marx yorumu, politik mcadelede gerekli grelilii ierse de snf
mcadelesinden bamsz bir yer tanmyor gerekesiyle eletirilmiti. Miller, byk olaslkla
Wooda ynelik bu eletiriyi dikkate alarak, kendisinin Marxn ahlak ve adalet teorisinin
yorumunun politik mcadeleye bamsz bir yer ayrdn vurguluyor. 39 Dier bir deyile Miller,
siyasi mcadeleye daha fazla vurgu yaptn aklyor ve ncelikle eer Pefferin ve tartmaya
katlan dier biroklarnn yapt gibi geni bir ahlak kavram temel alnacak olursa, Marxn
ahlak bir kuramc olarak grlebileceini belirtiyor. Ama Miller byle bir geni ahlak kavramnn
Marxn ahlak ve adalet teorisine ilikin tutumunu aklamaktan ok, yanl yorumlara gtreceini
dnyor. Bu kadar geni bir ahlak kavram yapay bir kavramdr. 40 Bu durumda Marxn ahlak
olup olmadn anlayabilmek iin dar bir ahlak kavramn temel almak gerekmektedir. Zira
Marxn eletirisi, bireylerin gnlk yaamlarnda davranlarna temel oluturan ahlaki deerleri
eletirmeyi ama edinmemektedir. Marx eletirileriyle daha ok politik ve ekonomik sistemlerin
Wood, A. W., Marx Immoralismus, Ethik und Marx, yay. E. Angehrn und G. Lohmann, Frankfurt,1986, s. 22
(italikler Wooda ait).
36 Wood, age., (italikler Wooda ait).
37 Wood, age., s. 30.
38 Miller, R.W., Analysing Marx Morality, Power and History, New Jersey, 1984, s. 16.
39 Miller, age., s. 78.
40 Miller, age., s. 15.
12
35

yapsal ekilleniinden kaynaklanan kararlar eletirmeyi amalamaktadr.41 Bu belirlemelerinden

sonra Miller, politik mcadeleye ve kararlara temel oluturabilecek ve ayn zamanda ahlak olarak
snflandrlabilecek deerlerin ne olabilecei sorusunu soruyor. Miller, eitlik, genel normlar ve
evrensellik olarak tanmlad ilkenin byle bir politikaya temel oluturabileceini ileri
srmektedir. Fakat bu ilkelerin felsefi bakmdan ilgin olabilmesi ve sz konusu politikaya temel
oluturabilmesi iin soyut ve zgn politik koullardan ve karlardan bamsz olmas
gerekmektedir Millere gre. rnein eitlik ilkesi, insanlarn farkl karlar karsnda tarafsz bir
duru sergilemek zorundadr. Ayn ekilde evrensellik ilkesi, ahlak kurumunu tanyan btn
tarihsel toplumlarn politik koullarna tarafsz yaklamak durumundadr. Genel normlar ilkesi, ne
eitlik ilkesi gibi politik mcadeleye dorudan bir temel oluturuyor ne de evrensellik ilkesi gibi
politik koullardan bamsz olarak ahlak kurumunu tanyan btn tarihsel toplumlar iin geerli
olma talebinde bulunmaktadr. Bu sz konusu iki ilkeden farkl olarak genel normlar ilkesi,
evrensellik ilkesinden hareketle btn insanlarn akl yetisine hitap ediyor. Fakat elbette Marxn
bu tr ilkeleri neden reddettiini sormak yerinde olacaktr. Miller bu soruyu son derece bilinli
olarak atyor ortaya. Zira Marxn bu ilkeleri politik karar teorisine temel edinmemesinin nedeni,
zgn karlar ve politik koullar politik karar teorisinin iine yerletirmeye almtr, nk
ahlak olmayan bak as, tarafszl aka reddetmektedir. Millere gre Marxn ahlak ve
adalet teorilerine yaklamna bu adan baknca, Marx ahlak olmayan bir dnr olarak
tanmlamak gerekir.
MARX, BR ADALET KURAMCISI MIDIR?
Marxn kuramnn ve kapitalizm eletirisinin ahlak teorisiyle ilikisi zerine yrtlen tartmada
olduu gibi, adalet teorisiyle olan ilikisi zerine yrtlen tartmada da birbirine tamamyla zt iki
duru ortaya km bulunuyor. Bu, birbirine tamamyla zt iki duru arasndaki fark belirleyen en
nemli noktalardan birisi, Marxn kuramna yaklarken sergilenen yntemdir. Bu durulardan
birisi, Marxn eserine arlkl olarak dnce tarihi asndan sadece kavramlar temel alarak
yaklarken, dieri yntemsel olarak yaklayor ve diyalektik felsefenin yansma (ng.: reflection) ve
z kavramlar arasnda grd kategorik farktan yola kyor. Bylece yzeyde alglanan yansma
dnyasn aarak gereklie nfuz etmeye alyor. Marxn adalet teorisi ile olan ilikisi zerine
yrtlen tartmada smr teorisi tartmann asl konusunu oluturuyor. Bu balamda sorulan
soru u: Marxn tasvir ettii ve eletirdii, iinin kapitalist tarafndan smrlmesi belli bir adalet
dncesine mi dayanyor, yani ii ve kapitalist arasnda gerekleen paylam ilikisi adil bir iliki
midir?
41

Miller, age., s. 17.

13

Bilindii gibi Marx, smr teorisini art deer teorisi erevesinde formle etmitir. Ama
bundan yola karak Marxn art deer teorisini bir smr teorisine indirgememek yanl olur.
Hatta Marxn art deer teorisinden yola karak bir smr teorisinin gerekelendirilip
gerekelendirilemeyeceini sorgulamak bile mmkndr. Bu balamda iki alan birbirinden
ayrmak gerekir. Bunlar, retim ve paylam alanlardr. i ve kapitalist pazarda karlayorlar ve
birbirleriyle eit meta sahipleri olarak ilikiye giriyorlar. Aralarnda tek bir fark var. Biri alc, dieri
satc. Yani ikisi de hukuksal bakmdan eit olan kiilerdir.42 retim alannda etkin olan bu iki kii
arasnda zel bir meta olan igc konusunda gerekleen alveri, ilk bakta eit bir alverimi
gibi gzkmektedir. Ama paylam alann veya yansma dnyasn geride brakp retim alanna
girdiimiz zaman ilk bakta eitmi gibi gzken alveriin yanlg olduunu gryoruz. Zira zel
bir meta olan igcnn zellii, kendi kendini yaatmak iin gerekli olandan daha fazla
retebilmesidir. Bundan dolay ign, gerekli i zaman ve art i zaman olarak iki blme
ayrlyor. Gerekli olan i zamannda igc kapitalistin demi olduu deerin karln
retir. Bu deer, igcnn kendi kendisini yeniden retmesi iin gereklidir.43 Art i
zamannda igc denmi olan deerden daha fazla deer retir ki, bu, kapitalistin hali hazrda
demi olduu deerden fazladr ve bu art-deere kapitalist tarafndan herhangi bir karlk
denmeden el konur. Marx, bu eit olmayan alverii smr olarak betimlerken, ayn zamanda
bu alveriin, yani kapitalistin art i zamannda retilen art-deere karlk demeden el
koyuunu adil olarak tanmlyor.
Buraya nce, tartmada ska alntlanan Das Kapitalin nc cildinden bir paragraf
aktarmak istiyorum: Burada, Gilbartn yapt gibi, doal adaletten sz etmek (...) samadr.
retimin failleri arasnda geen ilemlerin adaleti, bunlarn, retim ilikilerinin doal sonular
olarak ortaya kmasndan kaynaklanyor. Bu ekonomik ilemlerin, ilgili taraflarn iradi hareketleri
olarak, kendi ortak iradelerinin ifadeleri olarak ve bir nc tarafa kar yasa zoruyla kabul
ettirilebilir szlemeler olarak grndkleri hukuki biimler, srf biimler olarak bu ierii
belirleyemezler. Bunlar onu yalnzca ifade ederler. Bu ierik, retim tarzna tekabl ettii, ona
uygun dt yerde adildir. Bu, biimle elitii yerde adaletsizdir; tpk, metalarn kalitesine hile
kartrmann adaletsiz olmas gibi. 44 Benzer bir dnceyi Marx, cret, Fiyat, Karn son
paragrafndan bir nceki paragrafta da dile getirmektedir. Bu balamda politik amacn da

Marx, Das Kapital Kritik der politischen konomie, c. 1, s. 182.

Marx, age., s. 230.
44 Marx, Das Kapital Kritik der politischen konomie, c. 3, Marx-Engels-Werke, c. 25, Berlin, 1988, ss. 351/352.
Yukarya aktardm paragrafn evirisi, Alaattin Bilginin evirisinden kk ama kanmca nemli bir noktada
farkllayor (bkz. Marx, K., Kapital, Ekonomi Politiin Eletirisi, c. 3, ss. 298/299, Sol Yaynlar, Ankara, 1990).
14
42
43

aklyor: Bayranza tutucu adil bir ign iin adil bir ign creti slogan yerine devrimci Kahrolsun
cret Sistemi slogann yazmalsnz.45
Tartmaya katlanlarn bir kesimi art i-zamannda retilen art-deere kapitalistin iiye
karln demeden el koymasnn Marxa gre adaletsizlik olduunu ileri sryor. Buna karn,
dier kesim ii ve kapitalist arasnda gerekleen bu alveriin adalet teorilerine dayanarak
eletirilemeyeceini savunuyor. Ben burada ncelikle ikinci duruu savunanlarn dncesini
sergileyeceim. Zira birinci gruba dhil olanlar dncelerini 1970li yllarda ikinci gruptan
olanlara kar bir reaksiyon olarak gelitirmeye almlardr.
ngilizce konuulan dnyada Marxn adalet teorisiyle olan ilikisi zerine yrtlen
tartmada Tucker-Wood-Tezi olarak adlandrlan duru, ismini Robert C. Tucker ve Allen W.
Wood isimlerinden almaktadr. Bu iki dnr, Marxn kapitalizm eletirisinin herhangi bir adalet
dncesine dayanmadn, dnce tarihi bakmndan ve Marxn kendi kavramlarndan
hareketle gerekelendirmeye alan ilk dnrler olmulardr. Bu denemelerinde her iki dnr
de (ve daha sonra onlar takip edenler de), Marxn adalet teorisini onun devlet ve toplum
teorisinin btnl iinde ele almaya alyorlar. Bu tez ilk olarak her ne kadar Tucker ve Wood
tarafndan (her biri kendisine gre farkl biimde) formle edilmi olsa da, tezin savunucular artk
bu iki isimle snrl deildir. 46
Tabi Tucker-Wood-Tezini savunan btn sosyal bilimcilerin ve dnrlerin, tezi ilk defa
formle edenlerle her konuda ayn dnmediklerini belirtmeye bile gerek yoktur. Tucker ve
Woodun tezlerini gerekelendirmek iin setikleri k noktas, Marxn altyap styap emasdr.
Bu, Tuckern tartmasnda daha ok gizli kalrken, Wood bunu aka formle ediyor. Woodun
Marx yorumunda altyapnn unsurlar belirleyen uraklar olarak tanmlanrken, st yapnn unsurlar
belirlenen ve aksi tesirde bulunan uraklar olarak tanmlanyor. Wood, Marxtan hareket ederek
adalet kavramn hukuksal adan formle edilen toplumsal edimlerin mantnn kendisini en st
dzeyde da vuru biimi olarak tanmlyor. Ama bu bak biimi her zaman, varolan retim
biimi tarafndan belirlenen otorite veya devlet hukukunun bak biimidir. Devlet retim
biiminin bir da vurumudur, onun tarafndan belirlenendir. Devletin bak hukusal bir bak
biimidir ve bu bak biimini da vuran hukuk ve adalet ancak sosyal yaamn dier
belirlenenleriyle iliki iinde ve retim biimi iinde oynam olduu rol asndan kavrand

Marx, Lohn, Preis, Profit, Marx-Engels-Werke, c. 16, Dietz Verlag, Berlin, 1989, s. 152.
Toplu bir kaynak listesi iin bkz.: Geras, N., The Controversy About Marx and Justice, New Left Review 150,
1985, s. 48 ve devam; Geras, N., Bringing Marx to Justice: An Addendum and Rejoinder, New Left Review 195,
1992, s. 38 ve devam.
15
45
46

zaman doru ele alnm olur.47 Yukarda belirttiim gibi bu bak biimi, ak bir biimde dile
getirmemi olsa da Tucker iin de geerlidir. rnein Tucker bunu u szlerinde dile getiriliyor:
... hakl ve adil olan normlardan uygulanabilir tek norm var olan ekonomik sisteme isel olandr.
Her retim biiminin kendisine zg paylam koulu ve adalet biimi vardr ve bunu baka bir
duru biiminden yola karak eletirmek anlamszdr.48 Buna gre devlet, hukuk ve hak kavram,
hkm sren retim biimi tarafndan belirlenen, ama ayn zamanda onun yabanclam
yansmasdr. Onlar retim biimini yanstyorlar. Ama bunu arpk ve mistiklemi bir biimde
yapyorlar.49 Bu durumda, adalet kavramn temel alacak olursak gerekliin arpk bir kavray
biimini sunmu oluruz.50
Peki, Marxn smr ilikilerine ynelik formle ettii eletiri, adalet dncesine dayal
bir eletiri deil ise, bu eletiriyi nasl bir eletiri olarak tanmlamamz gerekir? Bu eletirinin
dayand ilkeler nelerdir?
Eer Tuckerin yorumundan hareket edecek olursak; Marxn smr ilikilerine ynelik
eletirisinin bir adalet kavram veya anlay zerine kurulu olmadn kabul etmek durumundayz.
Marxn Proudhonnun fdration mutualiste ( karllk federasyonu) ilkesine ynelik eletirisi, bunun
en iyi kantdr Tuckere gre. Proudhonnun karllk federasyonu dncesi karlkl vermek ve
almak ilkesinden hareket eden bir ebedi adalet dncesine dayanmaktadr. Marxn kapitalizm
eletirisine temel oluturan deer karllk ilkesinden hareket eden bir ebedi adalet dncesi
deildir. Tersine, bu ilkeyi kkl bir ekilde aan dayanma ve ihtiya ilkesidir. 51
Ama ne yazk ki, Tuckerin Marxn adalet teorisini reddediini gerekelendirii yukardaki
analizine ters dyor. Tucker, Marxn adalet teorisini bir k noktas olarak reddediini sadece
taktiksel bir sorun olarak gryor. Oysa sorun, Tuckerin yukarya aktardm belirlemelerinden
anlalaca gibi, Marx asndan srf taktiksel bir sorun olmaktan ok, ilkesel bir sorundur. Tucker
bu olduka sorunlu tezini yle gerekelendiriyor: Marx, eletirisine adalet teorisini temel olarak
seecek olursa bunun reformizme varacann bilmektedir. Reformizme dayal bir politika taban
tabana zt karlar arasnda denge politikasn izlemek durumundadr. Fakat Marx, birbirine
tamamyla zt karlar arasnda denge politikas izlemek istememektedir. Aksine devrim yaparak
birbirine zt snf karlarn kaynaklaryla birlikte tamamyla ortadan kaldrmak istemektedir.52

Wood, A. W., The Marxian Critique of Justice, Marx, Justice, and History, yay. M. Cohen, Th. Nagel und Th.
Scanlon, New Jersey, 1980, s. 13.
48 Tucker, R. C., The Marxian Revolutionary Idea, London, 1969, s. 46.
49 Wood, The Marxian Critique of Justice, s. 15.
50 Wood, age., s. 14.
51 Bkz., Tucker, The Marxian Revolutionary Idea, ss. 37 42.
52 Tucker, age., s. 51.
16
47

Woodun Tuckerden fark kendisini zellikle bu noktada belli ediyor. Woodun

belirlemesine gre Marxn sorunu, baz znel kategorilere gre saptanm istek veya bir takm
ideallere inanmak sorunu deildir. Marx duruunu daha ok nesnel olarak gerekelendirmek
istemektedir. yle diyor Wood: Marxn kapitalizm eletirisinin herhangi bir ahlak veya
toplumsal idealden kaynaklandn kabul etmenin gerekten yanl olacan dnyorum.53 Bu
nedenle, Marxn adalet dncesini kapitalizm eletirisine temel olarak sememesinin nedenini,
bir takm taktiksel dncelerle aklamak son derece yanltcdr. Tersine, Marxn tutumunu
anlamak iin, sorunu Marxn toplum ve devlete dair genel kavrayyla ilikili olarak grmek
gerekir. Wooda gre Marxn eletirisi, kapitalizmin btnlkl bir analizini ve eletirisini
kapsamaktadr. Bu kapsaml eletiri, kapitalizmin hem tarihsel somut bir retim biimi olarak i
ileyi mantnn hem de bir toplumsal formasyon olarak insanlk tarihindeki yerinin btnlkl
ve kkl ikin analizine ve eletirisine dayanmaktadr. Bundan dolay, Marxn kapitalizm
eletirisinin adalet dncesine dayal bir eletiri olarak alglanmas, onun Ricardodan etkilenen
sosyalistlerin eletirisi sonucu elde etmi olduu btn tarihsel ve bilimsel kazanmlarn tmnn
yok edilmesi anlamna gelir. Buraya kadar aktardklarmzdan anlalaca gibi Tucker ve Wood
retim failleri arasnda gerekleen al verii, Marxtan hareketle adil olarak tanmlamaktadrlar.
Kapitalist toplumda dier metalar gibi bir meta olan igcnn sahibi ii, zgn bir meta olan
igcnn yeniden retimi iin gerekli olan i bakmndan belirlenen deer karlnda cret
almaktadr. Eer ii ve kapitalist arasnda deer yasasna dayal bir alveri yaanyor ise bu
alveriin adil bir alveri olarak grlmesi gerekir. Bundan dolay art-deere kapitalist tarafndan
el konmas hrszlk veya korsanlk olarak tanmlanmamaldr. Eer kapitalist topluma ynelik
bir eletiri formle edilmek isteniyorsa, bunun retim biiminin i mantnn analizi sonucu
ortaya sergilenecek elikilerin amazlarn gstererek yaplmas gerekir.
Marxn normcu bir snf ahlak teorisinin ve buna uygun olarak da bir adalet teorisi
olduunu dile getiren tezin en nl temsilcisi Ziyad I. Husamidir. 54 Husami, Tucker ve Woodu
Marxa pozitifi bir ahlak teorisi atfetmekle suluyor. Yukarda sergilediim gibi Tucker ve Wood,
Marxa gre uygulanabilir tek ahlak ve adalet kstasnn ancak hkm sren retim biiminin ahlak
ve adalet kstas olabileceini belirtiyorlar. Husaminin Tucker ve Woodu Marxa pozitifi ahlak
teorisi atfetmekle sulamasnn nedeni bu tezleridir.55 Oysa, yaznn birinci blmde gsterdiim
gibi, Marx ahlak, adalet ve hukuk sistemini st yapnn birer unsurlar olarak tanmlamaktadr.
Wood, The Marxian Critique of Justice, s. 40.
Geni bir kaynak listesi iin bkz.: Geras, N., The Controversy About Marx and Justice, New Left Review 150,
1985, s. 48 ve devam; Geras, N., Bringing Marx to Justice: An Addendum and Rejoinder, New Left Review 195,
1992, s. 38 ve devam.
55 Husami, Z. I., Marx on Distributive Justice, Marx, Justice, and History, yay. M. Cohen, Th. Nagel und Th.
Scanlon, New Jersey, 1980, s. 51.
17
53
54

Zira Husami,

Tucker

ve

Wooda ynelttii

eletirisini ncelikle

Marxa dayanarak

gerekelendirmiyor. Husami eletirisini gerekelendirmek iin nce bir ideoloji biimi olarak ahlak
ve adalet dncesinin ortaya ktn dnd iki alan arasnda bir ayrm yapyor. Bunlar
retim biimi ve toplumun snf yapsdr. Toplumun snf yapsndan dolay iki farkl ahlak ve
adalet dncesi ortaya kmaktadr. Bunlar ii snfnn ve kapitalistlerin ahlak ve adalet
dnceleridir. Bu tezden hareket edince, Tucker ve Woodun iddia ettii gibi retim failleri
arasnda gerekleen alveri kapitalistler asndan adil bir alveri olarak grlebilecek iken
bunun ii asndan adil bir alveri olduu iddia edilemez. Bundan dolay Husaminin yorumuna
gre kapitalist asndan adil gzken Marx asndan adil deildir. Bu yoruma gre kapitalistin
iinin rettii art deere el koymas Marx asndan hrszlk ve korsanlktr. Ayrca,
Husamiye gre Marx, gelitirmi olduu eletirisinde ahlak ve adalet dncesini sadece kapitalist
topluma ikin bir kurum olarak grmemektedir. Husamiye gre Marx, kapitalist topluma akn
olan bir ahlak ve adalet dncesiyle almaktadr; ve Marxn eletirisine temel edinmi olduu
bu ahlak ve adalet dncesi Marx tarafndan ii snfnn bak asndan postkapitalist
standartlara dayal olarak gelitirilmitir.56 Husami burada Marxa st kapal olarak Kant bir
ahlak ve adalet teorisi atfeder gibidir. Oysa Marxn ta erken yazlarndan itibaren sadece aknsal
ahlak teorisini deil, ayn zamanda aknsal her trl teoriyi eletirdii bilinmektedir.
Philip J. Kain da Husami gibi Marxn kapitalist toplum eletirisinin bir adalet dncesine
dayal olduunu iddia ediyor ve Husaminin Marxn bu adalet dncesini kapitalizm tesi bir
toplumsal formasyon dncesine dayal olarak gelitirdiine ilikin iddiasn destekliyor. Ama
Kain, Husamiden farkn da vurgulayan farkl bir gereke daha ileri sryor iddiasn
gerekelendirmek iin. Kaine gre Husami kapitalizmi ayn zamanda adil ve adil olmayan bir
toplum olarak deerlendirmektedir. Kaine gre ise byle bir iddiann gerekelendirilmesi
mmkn deildir. Kainn k noktasn Marxn yntemsel iki kategorisi oluturmaktadr: bunlar
grnm (Alm.: Erscheinung; ng.: Appearance) ve hakikat (Alm.: Wirklichkeit; ng.: Reality)
kategorileridir. Bu balamda Kain, Husamiden farkl olarak Marxn kapitalizmi kapitalistler
asndan adil olarak deerlendirmediini sylyor. Kainin yorumuna gre, Marx retim failleri
arasndaki al verii sadece grnm alannda, yani pazar dzeyinde adil olarak grmektedir. Ama
soruna hakikat asndan, yani retim alan asndan bakldnda Marx sz konusu al verii adil
olarak grmemektedir. nk ii ile kapitalist arasndaki ilikide gerekleen al verimi,
grnm dzeyinde zgr ve eit insanlar arasnda gerekleen bir al verimi gibi gzkse de,
bunun, hakikat alanna inilip incelendiinde adil olmayan bir alveri olduu ortaya kmaktadr.

56

Husami, age., ss. 47-56.

18

Bundan dolay Marxn uruna mcadele ettii komnist toplum zgrlk, eitlik ve adalet
ilkelerine gerekten geerlilik kazandrmak istemektedir. 57
SONU YERNE
Marx und Engels, kapitalist toplumun nesnel bir eletirisi sonucu sosyalizmi bilimsel olarak
gerekelendirmek istemilerdir. Onlar adalar olan dier sosyalistlerden farkl olarak, sosyalizmi
bir takm kavramlardan, ilkelerden veya ideallerden yola karak gerekelendirmek yerine, bu
gerekelendirmeyi kapitalist toplumun temel elikilerini analiz ederek kazanmak istemilerdir. Bu
durumda Marx ve Engelse herhangi bir ahlak veya adalet teorisi atfetmek, onlar sosyalizm
dncelerini bir takm ahlak ilkelerden yola karak gerekelendirdikleri iin eletirdikleri
kiilerle ayn kefeye koymak anlamna gelir. Bundan dolay, Woodun Marx yorumu Marxn
kuramnn asl amacn kavramaya ve aklamaya en yakn olan durutur kanmca. Bu, Marxtan
dorudan aktardm pasajlarla Woodun syledikleri karlatrnca hemen grlecektir. Marxn
amac, nasl tanmlanm olursa olsun, ad ister proleter, ister komnist konsun, bir adalet teorisi
gelitirmek olarak tanmlanrsa, onun kuramnn kurtuluu z feda edilmi olunur. Marxn
eserinin amacn, bugn bile hala en ksa ve z bir biimde dile getiren Rusya Marksizminin
kurucusu Plechanovun kard derginin addr: Emein Kurtuluu.
Yukarda ana hatlaryla aktarmaya altm tartma, kanmca vurgulanmas gereken
olduka nemli olan baka bir eyi daha ortaya karyor. Paul A. Baran 1960 ylnda yaynlanan
Marksizm ve Psikoanaliz adl yazsnda Marksizmin birok alanda gelimeleri takip edip bunlarla
beraber gelimeyi ihmal ettiini iddia etmitir.58 Barana gre bunun nedeni, Marksistlerin gerekli
olan btn gerekelerin Marx ve Engelsin eserlerinde ve onlar takip eden yazarlarn yazlarnda
sakl olduu sansna kaplm olmalardr.59 Ama Marksist teorinin geliimi iin burjuva
retilerinin yapm olduu aratrmalar takip etmek, onlarn sonularn gzden geirmek ve
Marksist teorinin ortaya kard deerleri kabul etmek gerekmektedir. Bu, kukusuz bu
sonularn burjuva ideolojik yanlarn eletirme hakkn dlamaz, fakat eletiri yapmay bilmeyi
gerekmektedir. nk eletiri, bilgi ve analizi art koar.60
Baka bir balamda ve baka bir nedenden dolay Hans Heinz Holz da buna benzer bir
dnce ifade etmektedir. Holz, Marksist teorinin tarihsel durumu bilmek ve ciddiye almak
zorunda olduunu, ortaya kan felsefeye, ekonomi politike, sosyolojiye, psikolojiye ve siyaset
Bkz. Kain, P. J., Marx, Justice, and The Dialectic Method, Journal of the History of Philosophy, c. 24(4),
October 1986, ss. 531 540.
58 Baran, P. A., Marxismus und Psychoanalyse, Unterdrckung und Fortschritt, Frankfurt a. M., 1968, S. 76.
57

59
60

Baran, age. S. 77.

Baran, age. S. 77.
19

bilimine dair yeni sorulara cevap verebilmesi gerektiini belirtiyor.61 Ahlak, Holzun sayd
bilimler arasnda bulunmasa bile, ahlak felsefesini ilgilendiren sorular da yantlanmas gereken ok
nemli sorular arasnda bulunuyor. Eer kapitalizm ahlakl bir toplum deilse ve sosyalizm
kapitalizmin yadsmasysa; yani sosyalizm kapitalizmin aksine ahlakl bir toplum olacaksa; Marksist
ahlak felsefesi bir taraftan burjuva ahlak biliminin kazanmlarna sahip karken, dier taraftan
bunu kkl bir eletiriye tabi tutarak amazlarn gstermeye almas gerekir; ama ayn zamanda
eer sosyalizm ahlakl bir toplum olmak zorunda ise sosyalist ahlak zerine imdiden dnce
retmek Marksist ahlak felsefesinin en nemli grevlerinden birisidir. Bu grevi bir btn olarak
gelecee havale etmek byk bir yanlg olur. Holz yeni sorulara cevap ararken farkl dnceler
hakknda abuk karar vermemek gerektii konusunda Marksist bilimcileri uyaryor. Bilgi bilimi
asndan oulculuu aklszlk olarak deerlendirse de konsept okluunu veya dnce
okluunu bilginin ilerlemesi iin vazgeilmez bir koul olarak gryor Holz. Ama bilgi
edinmek u gerektir, bu gerektir duyurusunda bulunularak yaplacak bir ey deildir. Aksine,
bilgi hatalar ve yanllar yaplarak ve bunlarn dzeltilmesi sonucu elde edilebilecek bir olgudur. 62
nk btn bu cevaplar ilk etapta birer deneme olacaktr. Yeni cevaplar kanlmaz olarak yeni
dncelerle denemeler yapmak durumunda kalacaklardr. Bu denemelerin pratie uygulanmas ve
eksikliklerinin ve yanllarnn dzeltilmesi gerekecektir.63
Ama ortaya kan sorulara cevap vermek, tartmalara girmeyi ve yeni bilgilerin elde
edilmesini gerektiriyor. Bu yeni bilgileri elde etme abamzda genellikle ve kabaca yaplan burjuva
bilgisi veya burjuva olmayan bilgi trnden ayrm yapmak her zaman doru deildir. nk
burjuva bilgisi denildii taktirde bundan bir anlamda ihmal edilebilir ve dolaysyla renilmesi
gereksiz bilgi anlalyor. Ama burjuva bilim dnyasna girip, onun yaratm olduu deerleri
tanyarak, kazanlm olan yeni bilgileri elde ederek Marksist dncenin gelitirilebileceini ve
bunun evresinde bir tartma oluabileceini en iyi ekilde kantlayan Wood olmutur. Kendisine
bilinen burjuva nyargsyla ortodoks sulamasnda bulunanlar olsa da hi kimse kendi alannda
ortaya koyduu niteliklerini sorgulayamamtr. Kartlar bile Woodu deerli bir dnr olarak
kabul etmek ve dile getirdii eyleri ciddiye almak zorunda kalmlardr. Aksi taktirde otuz yl
akn sren tartma mmkn olmazd. Yrtlen btn tartmalarda, gerek ahlak teorisi
konusunda gerekse adalet teorisi konusunda olsun, ileri srd tezler tartma konusu olmutur.
Bu otuz yllk tartmaya bugn asndan baknca olduka verimli bir tartma olduunu

61

Holz, H. H., Niederlage und Zukunft des Sozialismus, Essen, 1992, s. 30.

62

Holz, age.
Holz, age.

63

20

belirtmeden edemeyiz. Bugn aramamz gereken ve ihtiya duyulan da her konuda retken bir
tartma deil midir!
Burada Marxn eserinin aklanmas ve anlalmas konusunda Woodun katksn ve
kazanmlarn ne karmamzdan tartmaya katlan dier dnrlerin bu konuda katkda
bulunmadklar sonucu karlmamaldr. Woodun iaret ettii tartmay ktye kullanma
denemelerinin dnda tartmaya katlan hemen herkesin Marxn eserinin u veya bu yannn, u
veya bu boyutunun anlalmasna katkda bulunduunu sylememiz gerekir. Pefferin Marx ve
Rawlsu birletirme veya sentezleme denemesi, benim burada tarttm eserinde kanmca
baarszlkla sonulam olsa da, bu iki dnr arasnda varolduunu iddia ettii benzerliin
ciddiye alnp gzden geirilmesi, eer varsa benzerliklerin ve farkllklarn ortaya karlmas
gerekiyor. Ama burada her eyden nce Brenkertin kazanmlarn da ne karmak gerekiyor.
Burada tarttm eserinde Brenkert, Marxa dair ileri srlen teknolojik-belirlemeci yorumu
eletirerek Marxn zorunluluk ve zgrlk konseptlerini birletiren diyalektiki zne teorisini ok
iyi ve en ince bir ekilde gerekelendirerek gzlerimiz nne seriyor. Marxn diyalektiki zne
teorisini gzlerimiz nne sererek ayn zamanda Marxn eserinin sadece yapsalc bir k
noktasndan yorumlanamayacan gsteriyor. Diyalektiki adan bakldnda Marxn zneyi
yap iinde zgr ve bylelikle edilgen deil ama etkin olarak kavradn gryoruz.64 Yani
Marxn zne teorisi Aristotelesin zne teorisinin ayns olmasa da, ona ok benzemektedir:
Kendi kendimizi sulamak yerine bizi abucak saf d brakan dardan geleni sulamak
glntr... 65

64
65

Brenkert, Marxs ethics of freedom, s. 30.

Aristoteles, Nikomachische Ethik, yay. Annemarie Pieper, Mnih, 1997, s. 133.
21

KAYNAKA
Aristoteles, Nikomachische Ethik, yayna hazrlayan: Annemarie Pieper, Mnchen, 1997.
Baran, P. A., Marxismus und Psychoanalyse, Unterdrckung und Fortschritt iinde, Frankfurt a.
M., 1968.
Brenkert, G. G., Marxs ethics of freedom, London/Boston/Melbourne/Henley, 1983.
Engels, F., Zur Wohnungsfrage, MEW 18, Berlin, 1981.
- Joseph Bloch a 21 Eyll 1890 tarihli mektubu, MEW 37, Berlin, 1986.
Kamenka, E., The Ethical foundations of Marxism, Londra, 1962.
Geras, N., The Controversy About Marx and Justice, New Left Review 150, 1985.
- Bringing Marx to Justice: An Addendum and Rejoinder, New Left Review 195, 1992.
Haug, W. F., Marx, Ethik und ideologische Formbestimmtheit von Moral, Ethik und Marx, E.
Angehrn ve G. Lohmann (yay. ), Frankfurt, 1986.
Heraklit, Fragmente, Artemis & Winkler Verlag, 1995.
Holz, H. H., Niederlage und Zukunft des Sozialismus, Essen, 1992.
Husami, Z. I., Marx on Distributive Justice, in: M. Cohen, Th. Nagel und Th. Scanlon (yay.),
Marx, Justice, and History, New Jersey, 1980.
Kain, P. J., Marx, Justice, and The Dialectic Method, Journal of the History of Philosophy, vol.
24: 4 iinde, October 1986.
Keller, D., Marxism, Morality, and Ideology, K. Nielsen and S. C. Patten (yay.), Marx and
Morality iinde, Guelph/Ontario, 1981.
Lenin, W. I., Was sind die Volksfreunde und wie kmpfen sie gegen die Sozialdemokratie?, Werke, c. 1,
Berlin, 1961.
Marx, K., Die deutsche Ideologie, Marx-Engels-Werke, c. 3, Dietz Verlag, Berlin, 1983.
- Zur Kritik der politischen Oekonomie, Marx-Engels-Werke, c. 13, Dietz Verlag, Berlin, 1985.
- Das Kapital Kritik der politischen konomie, c. 1, Marx-Engels-Werke c. 23, Dietz Verlag,
Berlin, 1988.
- Das Kapital Kritik der politischen konomie, c. 3, Marx-Engels-Werke c. 25, Dietz Verlag,
Berlin, 1988.
- konomisch-philosophische Manuskripte, Marx-Engels-Werke, c. 40, Dietz Verlag, Berlin, 1985.
- Lohn, Preis, Profit, Marx-Engels-Werke c. 16, Dietz Verlag, Berlin, 1989.
Miller, R.W., Analysing Marx Morality, Power and History, New Jersey, 1984.
Ollman, B., Alienation Marxs Conception of Man in Capitalist Society, Cambridge, 1976.
Peffer, R. G., Marxism, Morality, and Social Justice, Princenton/Oxford, 1990.
Tucker, R. C., The Marxian Revolutionary Idea, London, 1969.
- Philosophy and Myth in Karl Marx, Cambridge 1964.
Wood, A. W., The Marxian Critique of Justice, Marx, Justice, and History, yay. M. Cohen, Th.
Nagel ve Th. Scanlon, New Jersey, 1980.
- Marx Immoralismus, Ethik und Marx, yay. E. Angehrn ve G. Lohmann, Frankfurt, 1986.
Wright, E. O., What is Analytical Marxism?, Rational Choice Marxism, yay. T. Carver ve P.
Thomas, London, 1995.
Wygodski, W. S., Die Geschichte einer groen Entdeckung, Dietz Verlag, Berlin, 1967.
22