DEMOKRATKLEME SRECNDE VCDAN RED:

TRKYE RNE

A.Serra Cankur
105614003

STANBUL BLG NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS
HUKUK YKSEK LSANS PROGRAMI
(NSAN HAKLARI HUKUKU)

Do. Dr. Semra SOMERSAN

2009

indekilerI
Simgeler ve Ksaltmalar Dizini.III
Tablolar............. ..IV
Giri..1
1.Sivil taatsizlik..............4
1.1 Sivil taatsizliin Tarihsel Perspektifi ve ncleri...........4
1.1.1 Henry David Thoreau (1817-1862) 4
1.1.2 Mahatma Gandhi (1869-1948) 5
1.1.3 Martin Luther King (1929-1968)... 8
1.2 Sivil taatsizlik: Kavram ve Kuramlar ...11
1.2.1 Sivil taatsizlik Kavram 12
1.2.1.1 Sivil taatsizlik Yntemleri
...14
1.2.2 Sivil taatsizlik Kuramlar .14
1.2.2.1 Sivil taatsizliin Temel Unsurlar .. 21
A- Yasa D
l k, Yasaya taat Etmeme . 21
B- iddetsizlik, iddetin Reddedilmesi. 22
C- Kamuya Aklk, Aleni Olma....................................................................................... 27
D-Ortak Adalet Anlayna, Kamu Vicdanna Ynelik ar ........................................... 28
E-Hukuki Sorumluluun stlenilmesi, Yaptrma Katlma .............................................. 30
2. Vicdani Ret..................................................................................................................... 31
2.1 Vicdani Ret Kavram.................................................................................................... 31
2.2 Vicdani Ret Hareketinin Felsefi Arka Plan................................................................... 34
2.2.1 Anti Militarizm; Toplumun De-militarizasyonu....................................................34
2.2.2 Ataerkilliin Yeniden nas ve Toplumsal Cinsiyet Rolleri................................. 38
2.3 Dnyada Vicdani Ret Hareketinin Tarihsel Geliimi................................................... 42
2.4 Trkiyede Vicdani Ret Hareketi...................................................................................49
2.5 Ulusal ve Uluslar aras Hukuk Asndan Vicdani Ret................................................. 66
3. Trkiyede Vicdani Ret Deneyimleri.......................................................................... 72
3.1 Yntem.......................................................................................................................... 73
3.2 Bulgular......................................................................................................................... 75
3.2.1 Vicdani Ret Alglar ................................................................................................. 75
3.2.2 Vicdani Ret: Bireysel Tarihler ................................................................................. 78
3.2.3 Sivil taatsizlik Vicdani Ret likisi........................................................................ 84
3.2.4 Trkiyedeki Vicdani Ret Hareketi ve rgtllk ................................................... 86
3.2.5 Trkiyedeki Vicdani Ret Hareketinde Kadnlarn Etkisi ...................................
91
3.2.6 Uluslar aras Kurumlarn ve Hukuk Normlarnn Etkisi.............................................94
Sonu.................................................................................................................................. 100
Kaynaka ve Elektronik A Adresleri..............................................................................104
Ekler ....105

Simgeler ve Ksaltmalar Dizini

AB
ABD
ACK
ACY
age
agm
AHM
AHS
AK
BM
HD
DEP
DGM
DTP
HBB
AM
ICOM
Toplants)
HD
SKD
DP
PKK
SHP
SKD
TBMM
TCK
WRI

Avrupa Birlii
Amerika Birleik Devletleri
Askeri Ceza Kanunu
Askeri Ceza Yasas
Ad Geen Eser
Ad Geen Makale
Avrupa nsan Haklar Mahkemesi
Avrupa nsan Haklar Szlemesi
Avrupa Konseyi
Birlemi Milletler
ada Hukukular Dernei
Demokrasi Partisi
Devlet Gvenlik Mahkemeleri
Demokratik Toplum Partisi
Has Bilgi Birikim
stanbul Anti Militarist nisiyatifi
International Conscience Objectors Meeting (Uluslararas Vicdani Retiler
nsan Haklar Dernei
zmir Sava Kartlar Dernei
zgrlk ve Dayanma Partisi
Partiya Karkern Kurdistan (Krdistan i Partisi)
Sosyal Demokrat Halk Partisi
Sava Kartlar Dernei
Trkiye Byk Millet Meclisi
Trk Ceza Kanunu
War Resisters International ( Uluslar aras Sava Kartlar)

Tablo Listesi
Tablo 1: Sivil taatsizlik Eylemlerinde Kullanlan Yntemler
Tablo 2: AB yesi lkelerde Vicdani Ret Dzenlemeleri
Tablo 3: Trkiyede Vicdani Ret Hareketinin Kronolojisi
Tablo 4: Trkiyede Vicdani Retilerin Listesi

GR
18. yzylda modern ulus devletlerin inasnn balamasyla, ulus devlet;
yurttan ynetme meruiyetinin temeli olarak kabul edilmi, bu da ulus-devlet
snrlar ierisinde yaayan yurttaa hak ve sorumluluklar vermitir. Feodal
sistemin aksine kiiye bireysel hibir dorudan kar vaat etmedii iin bir
ideolojiye gereksinim duyar. Tabii olarak teritoryal ideolojisi milliyetilik,
bunun zemini de ncelikle vatan kavram olacaktr. Yani askere alnm
yurttalara, lm de dhil her trden maddi, manevi kayplar karsnda vatan
saolsun dedirtebilecek bir ideolojik ereve yaratmak, asker edileceklerin bu
ynde doktrine edilmeleri ve daha da nemlisi bu soyutlama karsnda ki
fedakrla ikna edilmeleri gerekmektedir. 1

Ulus -devlet yapsnn, kendini yurttalar zerinden yeniden retebilmesini

salayan merulatrc mitler2 gelitirmesi, oluturduu sistemi glendirmitir.
Bylelikle ulus-devlet ; yurttalarna, katlmlar ve seimleriyle ynetiminde
sz hakkna sahip olabilecekleri, politikada etkin olabilecekleri bir devlet modeli
sunarken, kamusal dzeni salamak, yurttalarn birbirlerine ve dier devletlerin
onlara

iddet

uygulamalarn

engelleyecek

gvenlik

sistemini

kurma

sorumluluunu da kendi stne almtr. Gvenlii salayacak bask aygtna da

ordu demitir.
Devletin snrlarn, milli menfaat ve milli hedefler dorultusunda korumakla
1

Aydn, Suavi. 2008. Toplumun Militarizasyonu: Zorunlu Askerlik Sisteminin ve Ulusal

Ordularn Yurtta Yaratma Srecindeki Rol, Derleyen: zgr Heval nar, Cokun sterci,
arklardaki Kum: Vicdani Red, stanbul: letiim Yaynlar, s. 26
Merulatrc mitler: Genel olarak sosyal gruplar arasndaki sosyal eitsizlii artran, srdren
ya da azaltan sosyal pratiklere moral ve entelektel merulatrma gc salayan deerler,
tutumlar, inanlar, nedensel atflar ve ideolojiler olarak tanmlanmaktadr.(Gregenli,
Melek.2008. Militarizmin nasnn Arac Olarak Eitsizliin Merulatrlmas ve
Vatanseverlik Derleyen: zgr Heval nar, Cokun sterci, arklardaki Kum: Vicdani Ret,
stanbul:letiim Yaynlar, s.52)

ykml olan ordu, toplumun militarizasyonunu salarken, iddet kltrn de,

bar kltrnn nne koyarak glendirmi,

bir takm savalarn hakl

karlanp merulatrlmasn salamtr. Bylelikle vatani iin lenlerin

saygnlk kazand, savata ldrenlerin kahraman olduu, insan ldrmeye
vicdan el veremeyenlerin ise vatan haini olduu bir toplumsal gereklik
yaratlmtr. , Varlmzn nedeni devlete, devletin bekas orduya mal edilmitir.
Modern dnyada ulusal gvenlik, salanmas gereken en nemli konu, sava ise
yegne ara olmutur.

Sistem her ne kadar iyi kurgulanm ve kendini gl klm olmasna karn elbet
teki herkes bu gereklie inanmyor, her toplumda rk yumurtalar
kyordu. Sava yzyllarca kendi tarihini yazmaya devam ederken,

sava

kartlar da kendi tarihlerini yazyorlard. Sistemi dndren arklardan biri olmak

istemeyenler, itaat etmemeyi seiyor ve arklardaki kum olmay tercih
ediyorlard.
taat etmemeyi seenler, ahlaki ve politik grleri dorultusunda, iddet
iermeyen eylemler yaparak, meruiyetine inanmadklar yasalara aykr
davranyor, ortak adalet anlayna vurgu yaparak kamu vicdanna ar
yapyordu. Yzyllar ierisinde, bu ekliyle itaatsizliin ad sivil itaatsizlik
olarak tanmland. Sivil itaatsizlik eylemleri, kimi zaman rk politikalara, kimi
zaman sava vergisi demeye itaat etmemek eklinde politik ve toplumsal
alann birok aamasnda var oldu ve toplumlarn demokratikleme srecini
etkiledi. Bu alanlardan bir tanesi de savaa dhil olmamak, savamay ve askere
gitmeyi reddetmek oldu.
Dnya'da 70'li yllarla birlikte sklkla duyulmaya balanan, vicdani ret kavram,
genel anlamyla, kiinin ahlaki tercih, dini inan, felsefi gr ya da politik
nedenlerle askeri eitim ve hizmette bulunmay, silah tamay ve kullanmay
reddetmesidir. Sonraki yllarda vicdani ret kavram, askere gitmeyi reddederek,
savaa dhil olmamay seenler tarafndan bilinir klnmaya balanm, bugn
gelinen noktada birok ulusal ve uluslararas hukuk normunda temel insan hakk

olarak tanmlanmtr. Bugn Avrupa Konseyi yesi lkeler ierisinde vicdani

reddin hak olarak tannmad sadece iki lke vardr; Trkiye ve Azerbaycan.

Trkiye'de gndemine 90'l yllarla girmeye balayan vicdani ret kavram, ancak
2000'li yllara gelindiinde daha bilinir olmaya balad. Bunda sre ierisinde
deien cezai yaptrmlarnda etkisi phesiz olmutur. lk yllarda yaplan vicdani
ret aklamalarna tepki vermeyen, onlar zararsz gren Askeri Yarg, sonraki
yllarda, dava sonucu sulu bulup, askeri cezaevlerine gndermeye kara vermi,
bylelikle vicdani ret Trkiye gndemine dmtr. Trkiye'de vicdani retiler,
kimi zaman vatan haini , kimi zaman, toplumdan dlanm marjinal gruplar
kimi zamanda kahraman ilan edilmitir. Ordunun, militer yapnn bu kadar
gl olduu, toplumsal ilikilerin her alanna szd, her alann etkiledii bir
sistemde, orduya kar gelip askere gitmemek, nasl mmkn olur, hangi yaam
deneyimleri bu tercihin yaplmasnda etkin olur ve bu karsnda durma gc
nereden gelir diye dnmeye baladmda bu almay yapmaya karar verdim.

Bu Tez almasnda amalanan; vicdani ret kavramn, vicdani retilerle yaplan

derinlemesine mlakatlar sonucunda, tanm, sivil itaatsizlik eylemleriyle ilikisi,
tarihsel geliimi ve rgtlenme srecine bakarak anlama ve anlamlandrma
abasdr.

Bu ilikilendirmede, amalanan sadece yazlan teoriler stnden

gitmek deil, teorilerin gerek hayattaki toplumsal yansmasn da grmek,

Trkiye'de ki vicdani ret hareketi ierisinde bulunan, hareketin zneleri,
uygulayclar olan vicdani retilerle kendi srelerini, kendi hikyelerini
konuarak, konuya ilikin kavramlar onlarn bak asndan grmek ve
deerlendirmektir. Genel bir ifadeyle vicdani reddi temel insan haklar
balamnda, daha zel bir ifadeyle toplumsal ilikiler ana szan, ekillendiren
militarist yapnn, kamuoyunda gzler nne serilmesi,tartlmas ve toplumda,
bu dorultuda bir farkndalk gelitirilmesi iin alan yaratlmas balamnda ele
alarak,

Trkiye'nin demokratikleme srecine etkilerini anlamlandrmaya

alacam.

1. Sivil taatsizlik
Yzyllar boyunca iktidarlar, hkmdarlar ve uyguladklar basklar olduka buna
direnen insanlar da olmu, direnmenin tarihi ilk alardan itibaren yazlmaya balanmtr. Freemana gre direni; bakasnn eylem ya da iradesi karsndaki
psikolojik, fiziki her trdeki muhalefeti kapsayarak, zorlamaya karlk gelitirilen
bir savunma hareketidir3.
lka filozoflarndan K o n f y s ' e gre, devletler ve hkmetler iyi ve
adil olmadklarnda halkn o iktidara kar direnme hakk vardr. Bir dier
filozof M e n i u s ' e gre, iktidar, bunu elinde bulunduranlarn, kiisel yararlarnn salanmasnda kullanlamaz; iktidar, idare edilenlerin yarar iin,
idare edenlere verilmi bir kudret anlamndadr ve byle olduu
iin de idare edenler, edilenlerin genel faydasn gzetmek durumunda ve zorundadrlar4.Dolaysyla, her ne kadar, ynetme yetkisi halk tarafndan iktidarlara
verilmi olsa da, adaletin olmad bir ynetim biiminde, halkn direnme hakk
vardr.
Ortaaa gelindiinde Hristiyanlk Avrupada yaylmaya balam ve direnme
hakk daha ok grnr olmaya balamtr. Hristiyanln teolojisi zalim
hkmdarlara kar direnme hakkn bir silah olarak kullanmaya balamtr. XII.
Yzyl dnrlerinden Salisbury of John, zalimlerin katlinin, yasaya uygun ve
anl bir hareket olduunu syler5
Rnesansn oluma srecini hazrlayan kiilerden biri olan Saint Thomas
3

Anbarl, enniz.Bir Pasif Direnme Modeli Olarak Sivil taatsizlik, C. . ktisadi ve dari Bilimler

Fakltesi Dergisi, On Sekiz Mart niversitesi.s.320

4

Zabunolu, Kazm Yahya. 1963.Bir Hukuk ve Siyasal Bilim Problemi Olarak Devlet
Kudretinin Snrlanmas. Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Doktora Tezi.s.31
5
Arslan, Orhan. 2008. Sivil taatsizlik Balamnda Vicdani Ret Trkiye rnei.
stanbul Bilgi niversitesi nsan Haklar Hukuku Yaynlanmam Y. Lisans Tezi.s.6

dAquin, Aristonun teorilerini yeniden ele alarak kilise kaplarndan ieri

girmesini salamtr. St Thomasa gre, akla bal drt yasa vardr: lex aeterna,
lex divina, lex naturalis ve lex humana.6 Lex Aeterna (ebedi yasalar); insan aklnn
alglayamayaca, ilahi dzenin yasalardr ve Tanrnn salt iradesine baldr. Lex
Divina (ilahi yasalar); Lex aeternann dinsel mahiyette olan ksmdr ve yalnzca
din adamlar tarafndan alglanabilir. Lex divinaya devletin ve bireylerin uymas
zorunludur. Yasalara uyulmad takdirde direnme meru olur. Lex Naturalis
(doal yasalar); insan aklnn alglayabilecei ve insanlara sosyal yaamda
klavuzluk eden yasalardr. Son olarak Lex Humana (insan yasalar), insanlar
tarafndan oluturulan, emir ve yasaklar barndran kanunlardr.
Kargaann ve kaosun olumamas, toplumsal dzenin korunmas iin, insanlar
yasalara uymak zorundadr, dolaysyla Lex humanas, lex naturalise aykr olsa
bile, insanlar yasalara uyacaktr. Ancak Lex Divinaya aykr bir durum varsa o
zaman direnme meru hale gelir. nk; Temsilciler halkn karna uygun
yasalar yapmak zorundadrlar. Bir meruluk lt gerekir; her eyden nce,
devlet gc adalete uygun olarak ele geirilmi olmaldr, zel karlara alet
olmamas gerekir, toplumsal kar her zaman iin gz nnde bulundurulacaktr.
Meruluunu yitiren yneticilere kar direnme hakk doal haktr; ancak pasif bir
biimde olmaldr.7
17.Yzyl filozoflarndan John Locke direnme hakkn tanm, devletin,
bireylerin, zgrlk ve mlkiyetlerine mdahale etmesi srecinde meru
grmtr. Devlet yasama yetkisini ktye kullanrsa veya yetkisinin snrlarn
aarsa, halk direnir ve yasama yetkisini geri alr. Halkn onaylamad hibir
iktidar ayakta duramaz, meruluunu yitirir 8. Locke, yneticilerin iktidara geli
yntemi zerinden bir deerlendirme yapar ve toplumda yneticilerin iktidara
geli biimlerini belirleyen kurallara aykr olarak, iktidara gelen yneticilerin,
6

7
8

ktem, Niyazi&Trkba Ulvi Ahmet. 2001.Felsefe, Sosyoloji, Hukuk ve Devlet,stanbul;Der

Yaynlar. s.225
A.g.e s. 226-227
A.g.e s.158

iktidarn gayri meru olarak tanmlar. Kiilerin bu iktidarlara itaat etmemesi,

direnmesi gerekir. Belirlenmi yntemlere uygun ekilde iktidara gelen yneticiler
ise benzer ekilde iktidarlarn keyfi ve baskc ekilde kullanrlarsa, kiilerin ona
karda, direnme haklar vardr. Dier dnrlerden farkl olarak Locke, sadece
yrtme organna deil, baskc keyfi ynetim kuran yasama organna kar da
direnme hakk tanmaktadr9.
Kant, 18. Yzylda yaam filozoflar ierisinde direnmeyi hak olarak
tanmlamayanlardan biridir. Toplumsal ilikileri hukuksal hale getiren, akln rn
olan sosyal szleme, devletin temelidir ve herkes (yneten-ynetilen) buna
uymakla ykmldr. Herkesin katld szleme, ayn zamanda akln bulduu
adalet zeminidir. Akln buyruu olduuna gre adildir; adil olmayan szleme sz
konusu olamayacana gre direnme hakk olamaz10. Kanta gre vatanda
devletin gerekletirdii uygulamalar eletirebilir, ancak bu trden bir kar koyu
pasif direnmedir ve ancak bu haliyle kabul edilebilir. Devlet zgrlklere
mdahale etse bile aktif direnme hakk kabul edilemez.
Zaman ierisinde direnme hakk pozitif hukuk ierisinde de yerini alm, resmi
olarak ilk kez 4 Temmuz 1776 ylnda oluturulan Amerikan Bamszlk
Bildirisiyle kabul edilmi ve aklanmtr. En geni ifadesini ise Fransz htilal
metinlerinde, 1789 tarihli nsan ve Yurtta Haklar Bildirisinde alr. Ardndan
1945 ylnda oluturulan Evrensel nsan Haklar Bildirisinde de, iktidarlarn
insan haklarn gvence altna almad durumlarda, insanlarn direnme hakkna
sahip olduu eklinde belirtilmitir.

Hkmdarlarn ve devletin uygulad bask karsnda direnmek, birok dnr

9

Arslan, Orhan. 2008. Sivil taatsizlik Balamnda Vicdani Ret Trkiye rnei.

stanbul Bilgi niversitesi nsan Haklar Hukuku Yaynlanmam Y. Lisans Tezi. s.9
10

ktem, Niyazi&Trkba Ulvi Ahmet. 2001.Felsefe, Sosyoloji, Hukuk ve Devlet, stanbul;Der

Yaynlar. s.169

10

tarafndan hak olarak tanmlanrken, bunun hangi ekillerde ve boyutlarda olaca

zerine ok fazla tartma yaplmamtr. Gelinen noktada, direnme hakknn iki
yntem zerinden uyguland grlmtr; pasif direnme ve aktif direnme. Pasif
direnme, iddetsiz olarak gerekletirilir ve genelde kamuoyunu, eylemin
meruluu konusunda ikna etme abas ierir. Aktif direnme ise, zora ve iddete
dayal olarak gerekletirilebilen ve genelde devrim, isyan olarak adlandrlan
hareketlerdir. Sivil itaatsizlik, iddet iermemesi, gerekletirdii eylemin
meruiyeti konusunda kamuoyunu ikna etme abas ve emeli iermesi asndan,
baskya kar pasif direnme yntemidir. Bundan dolay, direnme hakk, sivil
itaatsizlik kavramnn anlalmas srecinde anahtar kavramlardan biridir.

1.1 Sivil taatsizliin Tarihsel Perspektifi ve ncleri

1.1.1 Henry David Thoreau (1817-1862)
nce insan, sonra uyruk olmamz gerektii kansndaym
Sivil itaatsizlik kavram ilk kez 1849 ylnda Henry D.Thoreau tarafndan
kullanlmtr. Thoreau'nun sivil itaatsizlik sreci sorgulamalarla balamtr; yi
ve kt kendi lkesinde yaanlan hakszlarn bir paras olmak istemeyip,
bunlarn karsnda durmu ve sorumluluk almtr.
1849 ylnda "Sivil taatsizlik" (

Resistance to Civil Government ) isimli

makalesini yazarak, birok nemli dnr etkilemi ve demokrasiye giden

yolda nemli tohumlar atmtr. Thoreaunun sivil itaatsizlik sreci yle
balamaktadr; Meksika sava yznden ki ona gre bu sava sadece klelii
gelitirmek iindi, demeyi reddettii vergi sonucu hapiste geirdii bir gece,
onun "Sivil taatsizlik" isimli makalesini yazmasna neden olmutur. Aslnda
Thoreau; Kitleleri uyandrmak adna daha uzun sre hapiste kalmak
istemektedir, ancak bir akrabasnn vergi borcunu demesi sonucunda hapisten

11

karlr. Vergi dememe konusunda Thoreaunun ald karar vicdani bir karard,
nk o; nce insan sonra bir uyruktu ve devletin oluturduu vergi yasas,
vicdanna ters dyordu. Erkekleri, kadnlar, ocuklar senatosunun kapsnda
bir sr hayvan gibi alp satan bir devlet otoritesini tanmay reddetti.
1848 ylnda almalarn konferans ve kongreler vererek devam ettirdi.
Concorde Lyceumunda Ynetim Karsnda bireyin Hak ve Grevleri zerine
bir konferans verdi.

Thoreau, evrensel ilkeleri, kii vicdan ve yurtta haklarn her zaman nemsemi,
sylemini onlar zerine kurmutur. Thoreau ya gre; Kii, devlet otoritesi ve
vicdan arasnda elikiye dmek durumunda kalyorsa, bu otoritenin retti
anlamna gelmeliydi.
Kii byle bir durumda vicdann semeli, onun tabiriyle tek ykmlln
gerekletirmeli, doru bildiini her an yapmalyd Zaten; en iyi ynetim, en az
ynetendir11 ve bu sre sonuna kadar uygulandnda en iyi ynetim, hi
ynetmeyendir noktasna varlacak ve insanlar buna hazr olduklarnda bu
onlarn kendi ynetimi olacaktr.
Thoreau ldkten sonra, tm eserleri 1866da Sivil taatsizlik Grevi bal
altnda yaynlanr.
Thoreau Gandhiden, Tolstoya, Tolstoydan Marthin Luther Kinde kadar ok
sayda insana ilham olmu ve demokrasinin bugnk srecine gelmesine ok
nemli bir katkda bulunmutur.

11

Bedau Adam Hugo.1991.Civil Disobedience, London :Routledge, s.28

12

1.1.2 Mahatma Gandhi (1869-1948)

Sivil itaatsizlii reddetmek, vicdan hapsetmektir
Gandhi'nin sivil itaatsizlik zerine olan sorgulamas Gney Afrika'ya trenle
giderken gittii yol srecinde balamtr. Hintli bir aristokrat olarak birinci
mevkiden ald bilet, daha ilk kontrolde dlanmasna yol am ve gvenlik
grevlileri tarafndan renkli insanlarn (coloured people)

bulunduu

kompartmana gitmesi gerektii eklinde uyarlmtr. lk tepki olarak baka

vagona gemeyi ret etmi, ardndan ayrmclk insan haklar sivil itaatsizlik
kavramlarn sorgulamaya gemitir. Trenden inerek bu uygulamay protesto mu
etmeli ve Afrikaya hi gitmemeli mi? Yoksa Afrikaya gidip, mvekkiline destek
olana kadar hi laf etmemeli mi?
Sorularn kendisine sorarken, yle bir noktaya gelmitir: Eer mmknse
ktl skp atmak, bu yolda ilerlerken de adaletsizliklere uramay gze
almak gerekiyordu. Irk n yargy ortadan kaldrmak iin, her gerektiinde
hakszlklar dzeltmek zere ortaya kmak art 12diye dnerek G. Afrika'ya
gider. G. Afrikaya gittikten ksa bir sre sonra g ederek oraya gelen yerlilerin
avukat ve savunucusu olur.
1894 ylnda yerlileri savunmak iin Natal Yerli Kongresi adnda kalc bir
rgtlenme kurar. 1907 ylnda Gney Afrika Birliinin Hkumeti ge kar bir
yasa karnca, yerli gmenler pasif direnie getiklerini yasay tanmadklarn
deklare ederler. Gandhi pasif direni kelimesinin iinde bulunduklar hareketi ve
hareketin felsefesini anlatmaya yeterli olmadn dnr ve kendi gazetesi
Indian Opinionda bir yarma dzenler. Bir okurun nerisi Satyagrahadr. Sat;
hakikat, agraha da sertlik anlamna gelir, yani hakikate sahip olan. Gandhinin
ifadesiyle Hakikati, ak ve ruh gcn bir araya getirmektir. Hakikate, iyilie
ve adalette ballk en yce ilkedir ve bu ilkeler itaatsizlie yneltir, her trden
12

Bov, Jos, Luneau,Gilles. 2006. Sivil taatsizlie ar, stanbul: letiim Yaynlar, s. 59

13

yalann, adaletsizliin, ktln tezahr ve dzeniyle ibirlii yapmamaya

yneltir13
1914te lkesine dndkten sonra; tarm iileri ve kyllerin mcadelelerine
destek olur ve G.Afrika deneyimlerini onlarla paylar. 1919 ylnda Britanya
hkmeti yeni bir yasa tasarsyla ortaya kar. Skynetim durumunda yeni
yasaya gre, bir mahallede yaayan kiiler evlerine drt ayakstnde gitmek
durumunda braklyordu. Bu srete sivil itaatsizlikle balayan eylemler,
atmalara ve iddet ieren gsterilere dnr. Tm bu sre Gandhide bir
hayal krklna neden olur ve sivil itaatsizlik iin, ncelikle toplumun tm
yasalarna uymak/itaat etmek gerektii, olgunlama srecini tamamladktan
sonra itaatsizlik yapma noktasna gelinmesi gerektiine karar verir.
1920de Gandhinin de iinde bulunduu Kongre Partisi barl yollarla
bamszlk talebinde bulunur ancak Britanya Birliinden sonu alamaynca,
1929da halka sivil itaatsizlik arsnda bulunur.
Gandhi syleminde son derece nettir; Britanya tahakkm sona ermelidir ve
tahakkmn sonlandrlmas iin sivil itaatsizlik gereklidir nk kendi ifadesiyle;
tutsaklmzn

sorumlusu,

Britanya

fzelerinden

ok

bizim

gnll

ibirliimizdir Gandhi sivil itaatsizlii bir anlamda ibirlii yapmamak ve

iddetsizlik zerine kurmutur. Dolaysyla i birlii yaplan durumlarda bireyler
bask kuran kurumlar/ kiilerle sorumluluu paylamakta ve bunun sonucunda
tutsak olmaktadr. Gandhinin tanmyla sivil itaatsizlik; iddete bavurmadan
direnme, geree ve adalete derin ballk tr.14
1930 ylnda Gandhi Britanya hkmetinden tuz yasasn yrrlkten kaldrmasn
13

14

A.g.e s.59
Anbarl, enniz.Bir Pasif Direnme Modeli Olarak Sivil taatsizlik, C. . ktisadi ve dari

Bilimler Fakltesi Dergisi, On Sekiz Mart niversitesi. S.322

14

ister. Hkmet olumsuz yantn vermekte gecikmeyince, 79 kiinin katld bir

yry dzenleyerek Hint Okyanusu kysnda ki Dandiye gider ve deniz suyu
alarak doal yoldan, buharlatrma yoluyla tuz retimi salar ve yasay ihlal eder.
Srece ok sayda kadn da destek verir ve tuz kaaklna katlr. Tm bu
srece ek olarak, kyller vergi demeyi ret eder ve eitli eylemler dzenler,
lkede halkn ounluunun sivil itaatsizlik srecine dhil olmas Britanya
hkmetini endielendirir ve hkmet zm Gandhiyi hapse atmakta bulur.
Gandhinin hapse girmesiyle eylemler artar, hapishaneler tutuklularla dolup taar.
Hkmetin iddet eylemlerine karn, halk iddetle karlk vermez. En sonunda
1931 ylnda Gandhi karlkl grmelerin yaplmas iin serbest braklr.
Anlamaya varlamamas sonucu tekrar sivil itaatsizlik arsnda bulunur ve
hapse atlr. Hapishanede ayrmc bir yasann uygulanmasna kar lm orucuna
girer ve sonunda baarl olur, yasa uygulanmaz. Tm bu sre II. Dnya savana
kadar devam eder.
II: Dnya Savanda Hintliler vicdani ret deklarasyonunda bulunarak, savaa
gitmeyeceklerini aklarlar. Hkmet vicdani ret tavrn kabul eder.
1947de Hindistan bamszlna kavuur. Gandhi 1948 ylnda fanatik bir
Brahman tarafndan ldrlr.
nsanlarn her trl kazanm, zaferi iddet zerinden elde edeceine inand bir
dnemde Gandhi, iddetsizliin ve sevginin de ok byk bir g olabileceini,
gerek cesaretin iddet iermemekte sakl olduunu ve gcn, cesaretin hakl
nedenlerle yaplan bir mcadelede baary getireceini herkese kantlad.

1.1.3 Martin Luther King (1929-1968)

15

Ktl pasife kabullenen kii, onun kalclamas iin uraan kii kadar
gmlmtr ktln iine. Ktle kar durmay denemeksizin onu
kabullenen kii gerekte ktlkle ibirlii iindedir.
Martin Luther King

Gnmzde birok kiinin ismini bildii, ancak 1955 ylnda kimse tarafndan
bilinmeyen, grnmeyen bir kadn olan Rosa Parksn yaadklar karsnda
verdii tepki, Kingin sivil itaatsizlik gstermesine neden olmutur. 1955 ylnda
Rosa Parks her zamanki gibi iinden km evine gelirken, otobste kuralara
uyarak,

beyazlarn

olmamasndan

yararlanarak

otobsn

orta

kesimine

oturmutur. (O dnemde yasalar gereince, siyahlar otobsn arka tarafna

oturmak durumunda, kalyor eer orta kesimde beyaz bir insan yoksa ancak o
zaman orta kesime oturabiliyor du.). ok yorgun olmasndan ve arka tarafta
oturacak yer olmamasndan dolay, beyazlarn otobsn orta kesimine
gelmemeleri iin dua ederken birka beyazn geldiini grr.

ofr ok

gecikmeden uyarsn yapmtr, otobse beyazlar inmitir ve n tarafta yeterli yer

olmamasndan dolay, orta kesime geeceklerdir, dolaysyla orta kesimdeki
siyahlarn arkaya gemeleri gerekmektedir. Dier siyahlar denildii gibi yaparken,
Rosa Parks yerini deitirmez ve polislerinde gelmesiyle birlikte tutuklanr. Bu
durumun zerine King ve arkadalar otobs boykotu balatrlar.
Otobs boykotu;otobslere binmemek, yaya yrmek, birka kii bir arada ara
kiralamak, otostop ekmek eklinde geliir.. Tm bu srecin sonunda, otobs
firmasnn tm mterilerinin %75i otobs kullanmamaya balamtr. Eylemler
sonucunda King hapse atlr ve evi bombalanr.
1956 ylnda siyahlar mcadelelerinde galip karlar ve beyazlarla eit haklara
sahip olarak otobslere binmeye balarlar.

16

Rosa Parks olayndan sonra M. Luther King lkenin eitli yerlerinde yurttalk
haklar zerine konferanslar verir. 1960 ylnda beyaz ve siyah rencilerin
balatt ayn kantinde beyazlarn-siyahlarn yemek yemesi eylemine destek
verir ve iddet Kart renci Komisyonunun kurulmasn salar.
M. Luther King ve yurttalk hareketinin ierisindeki renciler 1963 ylnda
eylemlerini en rk yerlerden biri olan Birminghamda gerekletirmeye karar
verirler. Birminghamda meknlar zerinden yaplan ayrmcla tepki olarak
yaplan eylem, bir dizi oturma eylemini kapsamaktayd. Eylemler sonrasnda
youn tutuklamalarn yaand ehirde, King dhil, binden fazla gen hapse
atlr. Hkumet eylemleri kontrol altna almak iin iddet kullanmaya balar,
iddet kullanmna karn halk sivil itaatsizlik zerinden iddet kullanmamakta
kararldr. Hkumetin iddet ierikli uygulamalar dier ehirlerde de tepkiye yol
am, siyahlarn mcadelesi srete daha da meru bir zemine oturarak
glenmitir. 1963 ylnda Belediye antlama imzalayarak siyahlarn taleplerini
kabul ettiini bildirmitir.
Kleliin kaldrlmasnn 100. ylnda King Washingtona doru bir yry
dzenler, 250.000 kiinin katld yryte 1863 ylnda vaat edilen zgrl,
1963te istiyoruz sloganlar atlr. 2 Temmuz 1964te yurttalk haklar yasas
imzalanr. Aralk 1964te King Nobel Bar dl alr ve Austos 1965te siyahlar
eit oy hakkn alrlar.
1960l yllar sonunda King gneyden, kuzeye gerekleen youn gn
getirdii, yoksullukla sorunuyla mcadele hareketine aktif destek verir. Vietnam
Sava srasnda Vicdani Ret arsnda bulunur ve Vietnam savandan bktm,
Ben iddet kullanmayacam. Kimse bana iddeti tercih ettiremez der.15
O dnemde Amerika'nn dnyann en byk iddet salaycs olduunu belirterek aslnda bu
durumun toplumda daha genel bir ahlaki deiiklii gerektirdiini belirtir. Ve ekler;
15

Bov, Jos, Luneau,Gilles. 2006. Sivil taatsizlie ar, stanbul: letiim Yaynlar, s. 100

17

Ahlaki deerlerde gerekleecek gerek bir devrimsel deiim fakirlik ve refah

arasndaki arpc ztlk zerinde rahatsz edici bir ey olacaktr. Bu deiim, hakl
bir kzgnlkla denizin br tarafnda bakacak ve Bat'nn kapitalist bireylerinin
Asya, Afrika ve Gney Amerika'ya o lkelerin sosyal gelimesini hi kaile
almadan sadece kar etmek amacyla byk miktarda paralar yatrdn grecek ve
yle diyecektir: "Bu hi adil deil16
1968 ylnda faili mehul bir cinayete kurban gittiinde, kurduu dlere
ksmen paralel; siyahlar ve beyazlarn ayn okullara gittii, ayn kiliselerde dua
ettii, ayn otobslere bindii, eit haklara sahip olduu bir Amerika brakr.

1.2 Sivil taatsizlik: Kavram ve Kuramlar

Nerede iktidar varsa, orada iktidara kar diren vardr.
Michel Foucault
Conatus; Latince insanin tm gcn kullanarak gsterdii gayret demektir.
Spinozann felsefe kazandrd anlamyla bir eyin kendi varln korumak ve
srdrmek adna giritii aba; bu amaca, var gcyle doal eilim, ya da, etkin
ilkeden Spinozann vurgulad biimiyle bu gayret; her sonlu varln, her
canlnn doasnda bulunan bir eydir. Ancak zellikle, bu abann bilincinde olan
insanolunda kendini koruma itkisine; kendi varln srdrmek iin didinmeye
brnr.
te sivil itaatsizlik; insanlarn tm glerini kullanarak; daha eitliki, daha zgr,
daha adaletli yarnlara ulamak iin gsterdii aba olarak tanmlanabilir.
Gnmzde herkes demokratik sistemin, demokratik toplum biiminin ideal
olduu noktasnda hem fikirdir. Ancak herkesin demokrasiden alglad,
16

A.g.e s. 99

18

birbirinden farkldr. Eer demokrasiyi olmu, bitmi, son noktasna gelinmi bir
sonu olarak deil de, gerek anlamda herkes iin, frsat eitliinin saland,
insan haklarna nem veren, her yurttan seme seilme hakkna sahip olduu
gibi, seme, seilme haklarnn yan sra iinde yaadklar toplumu etkileme,
deitirme, dntrme gcne sahip olduu bir sistemden bir toplumsal yapdan
bahsediyorsak, aslnda bir demokratikleme srecinden bahsediyoruzdur. Bu
demokratikleme srecinin de olmazsa olmaz sivil itaatsizliktir. .Habermas'n
deiiyle; Kendinden emin her demokratik devlet, politik kltrnn zorunlu bir
unsuru olduu iin sivil itaatsizlii kendi yapsnn ayrlmaz bir paras olarak
grr17

Bugn demokrasilerin ve birok demokratik toplumun alt yapsn oluturan

kavramlarn ( yurttalk haklar, cinsiyet eitlii, dnce zgrl gibi.), yaama
biimlerini dzenleyen yasalarn, sivil itaatsizlik sonucu olutuunu ve
kazanldn gryoruz. Dolaysyla demokratik bir toplum srecinin olumas
iin sivil itaatsizlik kavramn daha yakndan tanmak, bu iki kavram bir arada
tartmak, anlamlandrabilmek iin teorinin k noktasna ve uygulama
alanlarna bakmak, konunun deerlendirilmesi asndan nemlidir.

1.2.1. Sivil taatsizlik Kavram

Sivil taatsizlik kavram ngilizce olan civil disobedience kavramndan
Trke'ye ilk olarak doksanlarda evrilmitir. Civil disobedience kavram ise ilk
defa 1890 ylnda Henry D. Thoreau tarafndan kullanlmtr. Kavramlara ayr
ayr sivil ve itaatsizlik kelimeleri zerinden baktmz noktada; civil kavram
ngilizce civics kavramyla balantldr ve Trke'de okullarda kullanlan yurt
17

Jurgen, Habermas.1997. Sivil taatsizlik: Demokratik hukuk devletinin denekta. Almanya'da

otoriter legalizm kartleviren:Yakup oar Kamu Vicdanna ar Sivil taatsizlik
stanbul:Ayrnt Yaynlar, s.122

19

bilgisi kavramna benzemektedir. ki kavramda city kavramndan yani Trke'

de kullanlan ehir kent kavramndan gelmektedir. Yine bu kavramlarla ilikili
olan bir nc kavram citizen yani yurtta kavramdr. Benzer bir ekilde civil
kavramndan tretilen civilization ise Trkede uygarlk,

medeniyet

anlamnda kullanlyor.18 Disobedience kelimesi ise obey kelimesinin

olumsuzu olarak oluuyor yani Trke karlyla itaat etmek, boyun emek, laf
dinlemek kelimelerinin tersi olumsuzu olan; itaatsizlik olarak tanmlanyor.
Trkede kullanlan

sivil itaatsizlik kavramnn etimolojisine baktmz

zaman, sivil kelimesinin Trke'ye Franszca'dan getiinin ve anlamnn dier

dillerde kullanmndan ok daha snrl ve dar anlamda kullanldn gryoruz.
Trk Dil Kurumu szlne baktmzda sivil kelimesi sf. 1. Asker olmayan:
Sivil savunma. 2. Asker snfndan olmayan (kimse). 3. zel bir biimde olmayan,
niforma olmayan (giysi): 4. niforma veya zel giysi giymemi olan (kimse):
5. is. Resm olmayan giysi: 6. is. Sivil polis. 7. argo plak, rlplak.
taatsizlikve taatsiz kelimelerine baktmzda ise; taatsiz olma durumu veya
itaatsizce davran, sf. Sz dinlemez, buyruk dinlemez, kendi bana buyruk olan
(kimse) olduunu gryoruz. Bir arada olarak sivil itaatsizlik kavramnn Trk
Dil Kurumu szlnde karl bulunmuyor.
Hayrettin kesiz'in yorumuna gre; sfat ve ad olarak; askeri olmayan, asker
snfndan olmayan, zel bir biimde olmayan, niforma olmayan, zel giysi
giymemi olan ya da sivil savunma, sivil toplum, sivil mimarlktaki anlamlaryla
karlamaktayz. Askeri ynetim karsnda sivil ynetim deyimini
kullanmak daha uygun grnr. Silahsz, kaba gsz hareketler daha ok sivil
szcne sar. Hatta sivil, gszl, zayfl da dile getirebilir. Sivil halk
rgtsz, korunmasz, kendi halinde insanlar grubudur. Ayrca tek bana sivil
Hibir resmi ya da baka bir otoriteden zel bir g alamayan, ancak haklarn
ileri srebilen ve oradan teye geemeyen bireylerdir. Bu anlamda hukuk
18

Belge, Murat. 2003. Sivil Toplum nedir?, Sivil Toplum ve Demokrasi Konferans Yazlar, stanbul Bilgi
niversitesi, Sivil Toplum Kurulular Eitim ve Aratrma Birimi, No:1, s.2-3

20

devletine vatandalk bayla bal bulunan bireyler ayn zamanda sivildirler. 19

Bugne kadar gerekletirilen Sivil taatsizlik Eylemlerinde kullanlan balca

yntemler: 20
1.2.1.1 Sivil taatsizlik Yntemleri
TABLO: 1 Sivil taatsizlik Eylemlerinde Kullanlan Yntemler
Oturma

mza Toplama

Fze stlerine
Girme Giriimi

100 metre
Ykseklie Balon
Asma

nsandan Hal

Yaynla Kendini
hbar

Bar Kamplar
Kurma

Aalarn
Kesilmesini
Engelleme

gal

antiye Alanlarna mdat Frenini

Kulbeler Kurma ekme

Genel Greve ar l Biimde Yere

Uzanma

lm Blgesini
Yaam Blgesine
Dntrme

Otobslerde Irklara
Gre Oturma
Dzenine Uymama
Hastalkl Balklar
Sorumlu Firma
Binalarna Brakma

19

kesiz, Hayrettin. 1994. Sivil taatsizlik. stanbul: Afa Yaynlar, s.107

20

A.g.e s. 77

21

1.2.2 Sivil taatsizlik Kuramlar

Sivil itaatsizlik tanm ilk kez 1849 ylnda Henry D.Thoreau tarafndan
kullanlm, ardndan 70' lerde ve 80'lerde Avrupa'da ve Amerika'da youn
tartmalara neden olmu, 90'larla birlikte Trkiye'de de tartlmaya balanmtr.
Tm bu sre birbiriyle ilikili ve baz noktalarda birbiriyle farkllaan sivil
itaatsizlik tanmlarnn olumasna neden olmutur. Sivil itaatsizlik kavramn
anlamlandrabilmek adna bu kavramlara bakmakta fayda vardr.
Hayrettin kesiz, 1994 ylnda yazd Sivil taatsizlik adl kitabnda yaplan
sivil itaatsizlik tanmlarn; dar tanm, geni tanm ve baskn tanm olarak
gruplandrmaktadr. Bu gruplandrma zerinden gidecek olursak, dar tanm,
gelerinin okluu nedeniyle itaatsizlik edimlerinin pek aznn sivil olarak
anlmasna olanak verirken, bunun kart olan geni tanm, belirleyici geleri
snrl tutarak bu daireyi geniletmektedir. Geni tanmn geleri genellikle, hukuk
normunun bilinli olarak inenmesi, edimcinin zel trde bir motivasyonu,
edimin kamuya ak olmas ve -her geni tanmda yer almasa bile- itaatsizliin
devrimsel olmayp aksine sisteme ikin bulunmasdr.21 Baskn tanmda ise sivil
itaatsizliin iddetsiz olmas, baka bir ifadeyle iddet iermemesi eklenmitir.
Tm bu tanmlamalar ierisinde kesiz de baskn tanmdan yola karak, sivil
itaatsizlii;Hukuk devleti idesinin ierdii stn deerler uruna kamuya ak ve
yasaya aykr olarak gerekletirilen, bu srada nc kiilerin daha stn bir
hakkn inemeyen, barl bir protesto edimidir22 eklinde tanmlamtr.
Sivil itaatsizlik tartmalarnn ounluu yaplan baskn tanmlar etrafnda
gereklemektedir. Baskn sivil itaatsizlik tanmlarnn temsilcilerinden biri olan
A. Bedau' ye gre yasaya aykr, kamuya ak, iddetsiz ve vicdani olarak bir
yasay ya da bir hkumet politikasn veya kararn engellemek isteyen kimse sivil
21
22

Age s.108
Age s.130

22

itaatsizlik ilemi olur.23 Bu anlamda, Bedau' nun yapt tanmlama sivil

itaatsizliin yasaya aykrlk, iddetsizlik, kamuya aklk zeliklerini vurgular.
Bedau' nun tanmna benzer bir tanmda John Rawls tarafndan yaplmaktadr.
Rawls sivil itaatsizlii; yasalarn ya da hkumet politikasnn deitirilmesini
hedefleyen, kamuoyu nnde icra edilen (aleni), iddete dayanmayan, vicdani
ancak yasal olmayan, politik bir eylem24 olarak tanmlar ve sivil itaatsizliin daha
ok yasal demokratik otorite karsndaki rol ve uygunluu ile ilgilenir. Sivil
itaatsizliin hakll konusuna eilirken; sivil itaatsizliin adalet tasarmna
dayandn savunur ve alenilik, barlk ilkelerini de bunun zerinden aklar.
Rawls' n adalet teorisi 'adilanelik ilkesiyle' aklanr. Adilanelik ilkesine gre;
Kii ancak iki koul altnda bir kurumun kuralarna uymakla ykmldr.
1- Kurumlarn adil olmas (ki du da adaletin iki temel ilkesine uygun olmasn
gerektirir. Bunlar a- Eit zgrlkler ilkesi ve b-Farkllk ilkesidir.
2-Sorumluluklarn kiinin zgr eyleminin sonucu olmas.25, baka bir ifadeyle
kiinin zgr iradesiyle bu kuruma kar sorumluluk stlenmesidir. Bu ilkelerden
birinin yokluunda ise kii, baka bir ifadeyle yurtta, kamusal adalet anlayn
temel alarak, yasaya itaat etmemeyi seer. nk ortada adil olmayan bir durum
vardr ve kii bu durumu kamuoyuna sunma, konuyla ilgili kamuoyunu
bilgilendirme ve bu hakszl sona erdirmek iin harekete geme sorumluluunu
hissetmektedir. te bu politik ilkelerden, yani anayasay ve toplumsal kurumlar
genel olarak dzenleyen adalet ilkelerinden yola kp, bunlarla hakl gsterilmesi
nedeniyle sivil itaatsizlik politik bir eylemdir. Dolaysyla sivil itaatsizlik yasa d
ancak meru bir eylemdir ve meruiyetini ortak adalet anlayndan almaktadr.
Rawls' n sivil itaatsizlie bakn, sivil itaatsizlik olgusunun temel unsurlar
blmnde de bakmaya devam edeceimiz iin bu blmde daha ksa geiyorum.
Rawls' dan etkilenen bir baka dnr olan Dreier ise sivil itaatsizlii; bir
23

Age s.109
John.Rawls. 1997. Sivil taatsizliin Tanm ve Hakll eviren: Yakup oar Kamu
Vicdanna ar Sivil taatsizlikstanbul:Ayrnt Yaynlar, s.56
24

25

Agm s.66

23

itaatsizlik edimi, kamuya ak, iddetsiz, siyasi-ahlaki bir motivasyona dayal

olarak tanmlyor ve sivil itaatsizlii daima gsterisel bir dnce aklamas26
olarak yorumluyor. Buna ilaveten Dreier'e gre sivil itaatsizlik, mutlaka ar bir
hakszlk durumuna kar yaplmal, kullanlan aralarla ama uyumlu olmal ve
ancak yasal yollar tkendikten sonra bavurulmal.
Baskn tanmlarn dnda dar tanmlamalara da rnek verecek olursak
Frankenberg'in tanmn kullanabiliriz. Frankenberg sivil itaatsizliin; bilinli bir
norm ihlalinden olutuunu; sembolik, kamuya ak ve normatif olarak
temellendirilmi bir protesto olduunu; norm ihlalinin hukuki sonularna
katlanmaya hazr oluu ve protesto aralarnn normatif bir snrlann ierdiini;
bylelikle iddetsizlik ilkesine bal bulunduunu syler27
Benzer sivil itaatsizlik tanmlamalarnn dnda yer alarak, farkl yaklamyla
dierlerinden syrlan dolaysyla bu tartmada mutlaka deinilmesi gereken
kiilerin banda Hannah Arendt geliyor. Uzun yllar iddet ve totaliter rejimler
zerine alan ve insanlarn uygulad /uygulayabilecei iddetin ne boyutlarda
olabileceini bizatihi II. Dnya savanda Almanya'da yaayan bir Yahudi olarak
gren Arendt iin insanlk durumu her zaman anlamas, alglanmas g, ama
bir o kadar da keyifli bir servendi.
H. Arendt' e gre ; Sivil itaatsizlik anlaml sayda yurttan, ya geleneksel
deiiklik yollarnn tkandna, yani itirazlarnn artk dinlenip incelenmediine
ya da, tersine, bir takm deiiklikleri gndemine alan hkmetin yasall ve
anayasaya uygunluu ciddi biimde kukulu olan bir politikada srar ettiine
inandklar bir durumda ortaya kar.28 Arendt yapt sivil itaatsizlik
tartmasnda arlkl olarak noktaya deiniyor. Bunlardan ilki; sivil
itaatsizliin bir deil anlaml sayda yurtta tarafndan yaplmas gereklilii,
26

kesiz, Hayrettin. 1994 .Sivil taatsizlik ,stanbul: Afa Yaynlar,,s. 111

Age s.111
28
Hannah Arendt,1997. Sivil taatsizlikeviren: Yakup oar Kamu Vicdanna ar Sivil
taatsizlikstanbul:Ayrnt Yaynlar, s.95
27

24

ikinci olarak eylemin her ekilde iddetsiz olmas gereklilii ve beraberinde

getirdii iddet tanm ve son olarak ta sivil itaatsizliin meruluk tartmas.
Sivil itaatsizlik konusunda deindii ilk konudan balayacak olursak, Arendt'in
tanma farkl bir yaklam getirerek, sivil itaatsizliin bireysel deil, kolektif bir
eylem olmas gerektiinden bahsettiini vurgulamak gerekir. nk Arendt'e
gre; Bir tek bireyin sivil itaatsizliinin nemli deiikliklere yol ama ihtimali
ok azdr. Byle birisi olsa olsa, incelenmesi bask altna alnmasndan daha ilgin
olabilecek tuhaf bir kii olarak deerlendirilecektir. Bu nedenle sivil itaatsizlik,
ancak ortak bir kar grubu oluturan bir dizi insan tarafndan uygulanrsa anlaml
olacaktr29.nk Sivil itaatsizlik eylemi gerekletiren gruplar, halihazrda var
olan

haksz bir durumun kamuoyu nnde grnr klnmas yoluyla,

kamuoyunun desteini almaya, onlar ikna etmeye alrlar ve bylesi bir

durumda onlarn ellerini glendiren eylemin meruluu yani sadece belirli
kiilerin karlarn koruyan, sbjektif bir durumdan ok, toplumun genelini
ilgilendiren bir durum olmasdr.
Benzer bir yaklamla vicdani reddi de sivil itaatsizlik olarak tanmlamaz. nk
vicdani ret bireysel olarak, kiinin tek bana yapt bir eylemdir ve vicdan
anlam itibariyle bireyseldir ve ahlaki olduu iin politik olamazdr. Vicdan her
yerde apolitiktir. Ne hakszln yapld dnya ile ne de bu hakszln dnyann
geleceine ilikin sonularyla ilgilidir.30 Vicdani ret bir sivil itaatsizlik eylemi
midir, deil midir? tartmasna ilerleyen blmlerde daha ayrntl gireceim
iin bu blmde sadece ksaca yorumlara yer vererek geeceim.
Sivil itaatsizlik tartmalarnda sklkla karmza kan ve sivil itaatsizlikdemokrasi bir aradaln en iyi, en ak ekilde dile getiren sosyal bilimcilerden
biri de Jurgen Habermas'tr.
Habermas, 60l yllarla birlikte Amerika ve Avrupa'da gelien, oalan sivil
29
30

Agm 81
Agm, s. 85

25

itaatsizlik eylemlerini demokratik hukuk devleti balamnda ele alarak, sivil

itaatsizlik eylemlerinin bu erevede nereye oturduu, sivil itaatsizlik
eylemlerinin daha nceki eylemlerden, baka bir deyile, toplumsal hareketlerden
farkl olup, olmad, Eer farklysa, hangi alardan dolay farkl olduu
konular etrafnda tartmay gelitirmitir.
Sivil itaatsizlik eylemleriyle, daha nceki senelerde gerekletirilen toplumsal
hareketlerin ve beraberinde getirdii eylemlerin fark var mdr sorusuna, cevab
evettir. Bu cevaba 60'l yllarda Avrupa ve Amerika'da gerekletirilen sava
kart

bar

eylemleri

ve

atom

santrallerine

kar

yaplan

eylemleri

anlamlandrmaya alma srecinde ulamtr. Bu dnemde gerekletirilen

eylemler; kendiliklerinden ortaya kmalar, heterojen, dank ve dem-i
merkeziyeti tarzda alan taban inisiyatiflerine dayanmalar31 asndan daha
nceki toplumsal hareketlerden ve gerekletirilen eylemlerden farkldr. Ayn
zamanda bar, evre ve kadn hareketlerinin bu karm, bir parti gibi
yasaklanabilecek bir ey olmamalarn da salamaktadr. Bu tartmaya devrimci
hareketler ve bar hareketi arasndaki farklar vurgulayarak devam eder.
Devrimci hareketlerin aksine bar hareketinde barl yntemlerin kullanlmas
sadece bir taktik deil, ayn zamanda bir ilkedir ve gerekletirilen bilinli yasa
ihlalleri ve protestolar, semboliktirler, ounluu ikna etme niyeti tarlar. Bu
nedenlerle sivil itaatsizlie karar veren kii, gayri meru olarak grd kararn
douraca sonulardan dolay, anayasada var olan btn kar k yollar
tkense bile eylemine devam etmektedir32
Rawls'n adalet teorisi zerinden giderek yapt sivil itaatsizlik tanmn
deerlendirerek, buna benzer bir ekilde kendi sivil itaatsizlik tanmn yapar.
Habermas'a gre; sivil itaatsizlik, yalnzca kiisel kar ya da inanlara
dayandrlamayacak, ahlaki olarak gerekelendirilen bir protesto eylemidir. kincil
31

32

Jurgen, Habermas.1997. Sivil taatsizlik: Demokratik hukuk devletinin denekta.

Almanya'da otoriter legalizm kartleviren: Yakup oar Kamu Vicdanna ar Sivil
taatsizlikstanbul:Ayrnt Yaynlar, s. 121
Agm, s. 123

26

olarak, sivil itaatsizlik kural olarak nceden ilan edilen ve polisin devamn
kestirebilecei, aleni bir edimdir; hukuk dzenine kar gelen bir itaatsizlik amac
gtmeden kurallardan birinin ya da birkann kasti (iradi, planl) bir ekilde
ihlalini ierir; ihlalin yasal sonularn stlenmeye hazr olmay gerektirir; sivil
itaatsizlik eyleminde ifadesini bulan ihlal sembolik zelliktedir-buradan da
protestonun bar (iddet iermeyen)aralarla snrlanmas kural kar.33
Habermas sivil itaatsizlik tartmasnda ki srelerde yasallk/meruluk konusuna
girerek

sivil

itaatsizlik

eylemlerinin

demokratik

toplumlardaki

yerini

anlamlandrr. Habermas' a gre modern anayasal devlet, yurttalarndan, sadece

korktuklar ve cezalandrlacaklar iin yasalara uymalarn beklemez, gnll
olarak, doru bulduklar iin yasalara uymalarn bekler. Bu da

meruiyet

kazanma srecidir. Ancak bu, meruiyet kazandran srecin kendisinin,

anayasal organlarn yasalara uygun olarak ileyilerinin ve nihayet hukuk
dzeninin btnnn meruiyeti sorusuna yant vermez34. Dolaysyla modern
devlet yurttalarndan, sadece benimsenebilecek deerde prensipler zerine
kurulmu olmas kouluyla ve o lde, yasalara itaat bekleyebilir. Ve ancak bu
prensipler nda yasal olan, meru olarak hakl gsterilebilir ya da gayri meru
olarak reddedilebilir.35
te bu noktada yasallk ve meruluk birbirinden farkl kavramlardr. Bu iki
kavramn farklln gstermek ve anayasada yer alan, benimsenmeyi hak eden
meruiyet kazandrc ilkeleri bulmak, oluturmak gerekmektedir. Anayasada yer
alan bu ilkeler genelde ;genelletirilebilecek bir kar ifade eden ve bu nedenle,
tm ilgililerin iten onayn alabilecek normlardr ve bundan dolay merudurlar 36
der. Bu ilkelere baktmz zaman bunlarn anayasada yer alan temel haklar
olduunu gryoruz. Habermas bu noktada Federal Almanya Anayasasna
gnderme yapar ve anayasann birinci maddesinde yer alan dokunulmaz,
33
34
35
36

Agm, s. 124
Agm, s. 126
Agm, s.126
Agm , s. 126

27

devredilmez insan haklarndan bahseder. Bu maddeyle yurttalarn itaatsizlik

hakk tanmlanm olur, demokratik bir devlet, meruiyetini saf legaliteye
dayandrmad iin,

yurttalarndan

mutlak

deil,

sadece

ilkesel itaat

bekleyebilir.37.Bu noktada Trkiye Cumhuriyeti Anayasasna baktmzda;

durum deiiyor, anayasalardaki farkl maddeler devletlerin politik tutumlarndaki
farklar da grnr klyor. Trkiye Cumhuriyeti Anayasas'nn birinci maddesi;
Trkiye Devleti bir Cumhuriyettir.; ikinci maddesi; Trkiye Cumhuriyeti,
toplumun huzuru, mill dayanma ve adalet anlay iinde, insan haklarna
saygl, Atatrk milliyetiliine bal, balangta belirtilen temel ilkelere
dayanan, demokratik, lik ve sosyal bir hukuk Devletidir., nc maddesi ise;
Trkiye Devleti, lkesi ve milletiyle blnmez bir btndr. Dili Trkedir.
eklinde yer alyor. Dolaysyla Almanya Federal Cumhuriyetinden farkl olarak
Trkiye Cumhuriyeti'nde yurttalarn temel hak ve zgrlkleri, devletten,
devlettin eklinden sonra geliyor ve devletin bekas her eyin stnde
tutuluyor.
Sivil taatsizlik kavram zerinden gerekletirilen tartmalara baktmz zaman,
bu alanda dnsel olarak almalar yapm birok kuramcnn, sivil itaatsizlik
eylemine ynelik, temel zellikler tanmladn ifade edebiliriz. Genel anlamyla;
Kamuya aklk, eylemin aleni olarak gerekletirilmesi ve iddet iermemesi
durumu, Bedau, Rawls, Dreier, Frakenberg, Arendt, Habermas tarafndan
benimsenirken, eylemin yasaya aykr olmas ve yasal yaptrma katlma konular
hakknda farkl grler bulunmaktadr. Sivil taatsizlik kavramn, tanmlanan
temel unsurlar zerinden, farkl bak alarn da kapsayacak ekilde
deerlendirebilmek verimli olacaktr.

1.2.2.1 Sivil taatsizliin Temel Unsurlar

A-Yasa Dlk, Yasaya taat Etmeme
37

Agm, s. 127

28

Sivil itaatsizlik tartmalarnda birok sosyal bilimcinin vurgulad temel

unsurlardan birincisi sivil itaatsizliin, uyguland yerdeki mekndaki,
toplumdaki yasaya kar, yasa d bir eylem olmasdr. Ancak sivil itaatsizlik
eyleminin yasa d olmas eylemi gerekletiren(ler)in yasa dl, savunduu
ya da hlihazrda var olan anayasal dzene tmden kar kt anlamnda
deildir. Sivil itaatsizlik eylemcisi sahip olduu ahlaki, vicdani, politik deerlere
kar olduu bir durumu, olguyu toplumun geri kalanna anlatmak, onlar ikna
etmek iin yasaya itaat etmemekte ve yasay inemektedir. te tam da bu
noktada

daha

nceden

tartmalarna

yer

verdiimiz

yasallk/meruiyet

kavramlarna ve bu kavramlar arasndaki farkllklara geliyoruz. Habermas'n da

vurgulad gibi; demokratik hukuk devletlerinde, yasa(lar)nn meruiyetini
kaybettii noktada, yurttalar, itaat etmeme hakkna sahiptir. Bu yurttalarn
haklar olduu gibi, ayn zamanda demokratikleme srecinin gelitirilmesi adna
sorumluluklardr. Bu anlamyla sivil itaatsizlik yasa d ancak meru bir
eylemdir38
kesiz; yasaya aykrlk durumunu tartrken Gandhi'nin sivil itaatsizlik ve
yasaya kar duru alannda yapm olduu bir ayrmdan bahsediyor. Gandhi; sivil
itaatsizlii dolayl ve dolaysz olmak zere ikiye ayryor. Dolaysz sivil
itaatsizlik eyleminde, kar klan hukuk normunun, yani yasann inenmesi
gerekiyor. Britanya Tuz yasasnn Gandhi ve taraftarlarnca inenmesi gibi, ya da
Trkiye rnei zerinden dnecek olursak Dnceye kar su giriiminin
yapt gibi, kiilerin yasay inediklerini bile bile dnce ve ifade
zgrlnn korunmas adna yaznn altna imza atmalar gibi, ya da askere
gitmemenin su sayld bir lkede, daha barl, iddetten uzak bir toplum
idealiyle, askere gitmeyi reddetmek gibi. Dolayl sivil itaatsizlik eyleminde; bire
bir o yasaya kar olunduundan deil, bir protesto amacn gerekletirmek
iin yasa ineniyor.
38

H.Arendt, R.Dworkin, J. Habermas. Kamu vicdanna ar Sivil taatsizlik , stanbul:Ayrnt

Yaynlar, s.10

29

B-iddetsizlik, iddetin Reddedilmesi

Sivil taatsizlik eylemlerinin iddetsiz oluu, bir baka ifadeyle

iddeti

reddetmesi bu alanda tartma yrtm btn teorisyenlerin ve sivil itaatsizlik

eylemcilerinin hem fikir olduu bir noktadr. Bu ekliyle alglan, alglanmas
son derece basit olarak gzken iddetsiz olma durumu, iddetin ne olduu?
Nerede balayp, nerede bittii? sorular sorulmaya balannca biraz daha
karmak bir hale dnyor ve iddet tanmnn yaplmasn zorunlu klyor.
Dolaysyla bu blm biraz daha geni tutarak, bu gne kadar yaplm olan
birka iddet tanm zerinden gitmek istiyorum.
Trk Dil Kurumu'na gre, iddet kelime anlam olarak, Kart grte olanlara,
inandrma veya uzlatrma yerine kaba kuvvet kullanma olarak tanmlanyor.
Kavramsal tanmlamalara bakacak olursak; kzgnlk, fke, kin, nefret,
dmanlk gibi duygu durumlarnn etkinlik kazand saldrganlk biimi. Ya da
en basit ifadeyle fiziksel zarar verme olarak da tanmlanabiliyor. nsanlk tarihi
kadar eski bir kavram, durum, olgu olunca iddet, zaman ierisinde de tanmlar
deiti, bizlerle byd glendi. Bir zamanlar yalnzca fiziksel anlamda
zarar grmek olarak tanmlarken iddeti, sonralar psikolojik ve szel olarak ta
iddete maruz kalabileceimizi, birbirimize bu yeni aralarla iddet
uygulayabileceimizi grdk. stne stlk iddet yalnzca bireysel olarak
uygulanan bir durum olmaktan kp, toplumsallamaya toplumlarn, gruplarn
birbirine uygulamaya baladklar bir gerek olmaya balad.
iddeti, bu kadar vazgeilmez, kolay seilir klan nedir? Sorusuna cevap arayan
kiilerden biri de David Riches olmutur. Riches ekirdek ama ve taktik
caydrclk(tactical pre-emption) kavramlaryla aklar iddet olgusunu. Riches'e
gre; iddet kavram, iddeti uygulayanlardan (bir nevi aktrlerden) ok, iddete
maruz kalan ya da iddet eylemine tanklk edenlerin kelimesidir. nk iddeti
uygulayan(lar), sz konusu eylemin iddet olarak adlandrlmasn reddedecektir;

30

zellikle iddetin gayri meruluk anlam korunmaktaysa.39 Bu noktada iddeti

uygulayan ile buna tanklk eden arasnda meruluk dellosu, gerekletirilen
eylemi, meru, ya da gayri meru gsterme abas olacaktr. ki tarafta sosyal
kurallara ve deerlere seslenecek, ikisi de haklln kendi edimlerinde ya da
grlerinde olduu iddiasn ortaya srecektir. Bu durumda galip gelen taraf,
iddetin ekirdek amacn, meru klabilen olacaktr. nk ekirdek ama
iddetin meruluunun zn oluturur. Burada nemli olan sadece toplum
karsnda kendi edimlerini meru klmak deildir, iddet uygulayan, iddet
uyguladnn da yaplan meru grmesini, bir anlamda ikna olmasn ister. Bu
duruma en uygun iddet rnei taktik caydrclktr. Yani; kar tarafn
faaliyetlerini aksatarak, ksa vadeli pratik bir stnlk elde etmek.40 Byle bir
durumda caydrc etkinin gerekletiinin bilinci, iddeti uygulayann davran
tekrar etmesine neden olur ve sre iinde toplumdaki iddet imajn glendirir.
Bu nedenle Riches iddeti; aktr tarafndan meru (kimi) tank tarafndan gayri
meru saylan bir fiziksel zarar verme edimi olarak tanmlar.
Gnmzde ki savalara, iddet olaylarna ve aklan nedenlerine baktmz
zaman tm bu yaplan yorumlar ok da yabanc gelmiyor. demokrasi ve terrle
mcadele adna yaplan savalar, hapse atlan ocuklar, namus adna ilenen
cinayetler,

gvenlik

adna

atlan

gazlar

ve

daha

niceleri

iddetin

arasallatrlmasn salyor ve aslnda her zaman yaplann bizlerin

birilerinin

iyilii

iin

olduu

sylenerek,

bu

ekilde

zihinlerimizde

merulatrlmyor mu?
Bourdieu iddet olgusunu baka bir adan ele alr ve simgesel tarafnn nemini
vurgular. iddet her zaman fiziksel zarar vermek zerinden ekillenmez,
ekonomik yoldan ya da tutkusal ykmllkleri kullanarak biri zerinde kalc
denetim kurmak da iddet uygulamann bir eklidir, simgesel iddettir der.41
39

Riches,David. 1989.Antropolojik Adan iddet. stanbul: Ayrnt Yaynlar, s. 14

40

Age,s.14
Age, s.14

41

31

Keane ise iddetin genel tanmn; daha nce 'huzur iinde yaayan' bir kiinin
bedenini, bilerek ya da ksmen bilerek, o kiinin istenci dnda fiziksel olarak
ihlal etmek42 olarak tanmlar, ancak uzun yzyllar sren iddet olgusunu
anlayabilmek, aklayabilmek iin bu genel iddet tanmnn dna kmak ve
iddetin medeniyet, modernizm ve ulus-devletle olan ilikisine bakmak
gerektiini savunur. Keane' e gre; iddet konusunda ki sessizlik, problemin
balca belirtilerindendir.
iddet yaadmz dnyada en nemli problemlerden biri olurken, bunun zerine
aratran, yazan ok az insan vardr. Az insann iddetti sorgular oluu, iddeti
arasallatran gerekli grd yerde merulatran hakl sava bir baka
ifadeyle

hakl

iddet

anlayn

gelitirmi,

bu

durum

da

iddetin

kurumsallamasn salamtr.
Medenileme sreciyle birlikte ada devletin gelimesi, bir nfus zerinde
silahl g tekeli kuran egemen ve dolaysyla blnmez bir iktidar aygtnn
kurulmasyla ayn anlama gelir; sz konusu halk, tam da devletin tekelinde ki bu
iddeti, meru grmeyi az ya da ok kabullendii iin bar iinde yaar. Devletler
barllatrmann pozitif anlamda tehlikeli aralardr. Bir yanda kendi
topraklarnda bar salar ve kollarlar. Siyasal uyruklarn yaad bar, devlet
denetiminde olan ve yasallam iddet biiminde ortaya kar, bu tr iddet
(Hobbes'un deyimiyle) srekli korku ve iddetli lm tehlikesiyle nitelenen insan
yaamnn yalnzlk iinde, yoksul skc, amansz ve ksa olduu cehennemi bir
gereklikten bireyleri ve gruplar kurtarr43 Ancak dier devletlerle ilikiler yle
deildir. Devletin iddeti tekelinde bulundurmas, iddetin kurumsallamasna
neden olacak, iddetin kurumsallamas ise dier devletlerle savalara neden
olacaktr. iddetin kurumsallamasnda, modernizm ve ulus-devlet srecinin
etkilerine, anti- militarizm blmnde daha ayrntl ele almaya alacam iin,
42

Keane, John. 1998. iddetin Uzun Yzyl, Ankara: Dost Kitap Evi, s.16

43

Age, s. 26

32

devamnda sivil itaatsizlik eylemlerinde ki iddetsizlik olgusu zerinden

gideceim.
Sivil itaatsizlik eylemleri asndan iddetsizlik olgusuna baktmz zaman,
iddetsizlik olgusunun genel kabul grdn ancak iddet tanmlarnn
birbirinden farkllatn gryoruz. Dreier' gre; barlk zorun kullanld
anlar her zaman dlamaz: Barlk psikolojik bask ve nc kiilerin hareket
zgrlnn snrlanmas ile badaabilir44 Dolaysyla iddet, snrlandrld
lde, psikolojik bask arac olarak kullanlabilir. Bay'de benzer bir tanm
yaparak; zenle seilmi ve snrl tutulmu aralar45 ifadesiyle sivil itaatsizlik
eylemlerinde snrlandrlm aralarn kullanlabileceini savunmutur.
Habermas ise sivil itaatsizlik eyleminde gerekletirilen yasa ihlalinin sembolik
olduunu

dolaysyla

protestonun

bar

(iddet

iermeyen)aralarla

snrlandrlmas gerektiini savunur. Benzer ekilde sivil itaatsizlik eylemlerinin

tamamyla

barl

yntemlerle,

protesto

biimleriyle

gerekletirilmesi

gerektiini dnenlerden biri de Rawls' tur. Rawls' a gre; sivil itaatsizlik

eylemlerinde iddete bavurulmamaldr, zellikle insanlara kar iddet
uygulanmamaldr; ancak iddetten, prensip olarak tiksinti duyduu iin deil,
iddetin

bir

tavrn

kesin

ifadesi

olmas

nedeniyle

kanlr.

nsanlar

yaralayabilecek, incitebilecek iddet eylemleri sivil itaatsizliin ar karakteriyle

uyumaz. Bakalarnn zgrlklerinin snrlanmas yolundaki davranlar,
eylemin sivil itaatsizlik zeliinin belirsizlemesine yol aar.46 Sivil itaatsizlik
eylemlerinin iddetsiz olmas gerekliliinin bir baka nedeni de yasann
ineniyor olmasna karn, yasaya ballk olmasdr. Yasa ineniyor olsa
bile, eylemin aleni yaplyor olmas ve yasal sonularn stlenilmesine hazr
44

Jurgen, Habermas. 1997. Sivil taatsizlik: Demokratik hukuk devletinin denekta. Almanya'da
otoriter legalizm kartleviren:Yakup oar.Kamu Vicdanna ar Sivil taatsizlik
stanbul:Ayrnt Yaynlar,s. 125
45
kesiz, Hayrettin. 1994. Sivil taatsizlik, stanbul: Afa Yaynlar, s. 120
46

Jurgen, Habermas. 1997. Sivil taatsizlik: Demokratik hukuk devletinin denekta. Almanya'da
otoriter legalizm kartleviren: Yakup oar. Kamu Vicdanna ar Sivil taatsizlik, stanbul:
Ayrnt Yaynlar, s.127

33

bulunulmas barl olma zelliinin dier gstergeleridir.

Arendt ise sivil itaatsizlik eylemlerinde iddetsizlik olgusunu isyanclar ve
sivil itaatsizlik eylemcileri karlatrmasn yaparken vurgular. Sivil itaatsizlik
eylemcilerinin bakalarn iknada ve davalarn sunularnda bavurabilecekleri
aralardan yalnzca birisi, bunlarn isyanc olarak nitelenmesine gereke
olabilir: iddet arac. O halde sivil itaatsizliin genel olarak kabul edilen, ikinci
temel zellii, bar yntemleri kullanmas, iddeti dlamasdr.47 yorumunu
yaparak sivil itaatsizlik eylemlerinin iddetti reddetmesi gerektiini savunur.
Sivil itaatsizliin bedenlerinde vcut bulduu, karakterleriyle zdeletii,
yaam biimleri haline geldii kiilere, baktmz zaman; gerek Gandhi'de gerek
Martin Luther King ve gerekse Thoreauda; hepsinin iddeti reddettiini
gryoruz. Hatta Gandhi iddetsizlik tanmn bir adm ileriye gtrerek
satyagrahasi'nda; insanlara iddet uygulamay reddettii gibi,mal- mlke de zarar
verilmemesi gerektiini hatta iddet ieren szel kelimelerin bile kullanlmamas
gerektiini vurguluyor.
iddet nedir? diyerek baa dndmz zaman iddet ona kulluk eden herkesi,
eyletiren bir eydir

48

demek belki de ok yanl olmayacaktr. iddeti ister

simgesel olarak kabul edelim, ister fiziksel ve ruhsal anlamda zarar grme olarak
ele alalm, iddet her ekilde uzun vadede, iddete maruz kalanlar kadar, iddeti
uygulayanlara da zarar veriyor. iddetin kurumsallamasyla, gleniyor,
rgtleniyor ve kendisini uygulayan, dolaysyla kendisine kulluk eden herkesi
eyletiriyor, nesneletiriyor. Vicdani ya da politik durularndan, dncelerinden
dolay sorumluluk alarak, tepki gsteren, bu balamda gerekirse karsnda
olduklar, ona hizmet eden yasaya itaat etmeyen sivil itaatsizlik eylem(cil)leri tam
da bu sebepten dolay kanmca iddetti de reddetmelidir. Gidilen yollarn,
amalar belirledii bir insanlk tarihinde, iddetle deien bir dnya, ancak daha
47 Hannah Arendt,1997. Sivil taatsizlikeviren: Yakup oar Kamu Vicdanna ar Sivil taatsizlik, stanbul:Ayrnt Yaynlar
48

s. 97

Sontag, Susan. 2003. Bakalarnn Acsna Bakmak, stanbul: Agora Kitapl, s. 11

34

ok iddetin var olduu bir dnya olacaktr.

C-Kamuya Aklk, Aleni Olma
Sivil itaatsizlik kavram zerine gerekletirilen tartmalarda zerinde sklkla
durulan konulardan biri de sivil itaatsizlik eyleminin kamuya ak olmas bir
baka ifadeyle kamuya ak bir alanda gerekletirilerek, aleni yaplmas.
Sivil itaatsizlik eylemcisinin sahip olduu ahlaki, vicdani, politik deerlere kar
olduu bir durumu, olguyu toplumun geri kalanna anlatmak, onlar ikna
etmek iin yasaya itaat etmemekte olduunu dnecek olursak, kamu vicdanna
arda bulunmas, toplumun geri kalann ikna etmeye almas ya da
onlar/kurumlar zerinde bask unsuru oluturmak istemesi,

zaten eylemlerin

genel anlamda kamuya ak alanlarda ve aleni olarak gerekletiriliyor olmas

gereklilii ortaya kyor. Habermas buna bir eklemede bulunarak; Sivil
itaatsizliin ilke olarak nceden duyurulmu ve bylece geliiminin polis
tarafndan hesaplanabilir olmas gerektiini sylyor.49 Hesaplanabilirlik, ayrca
eylemcinin barl protesto biimleri uygulayarak, amacyla, rten eylemler
yapmas orannda da samimiyetini artrr, eylemi glendirir olarak da belirtiyor.
Dworkin, sivil itaatsizlik eylemleri iin, alenilik kavramnn nemli olduunu,
ancak belirli durumlar iin, snrlamalar getirilebileceini vurguluyor. Kamusal
aklk kavramna snrlandrma getirebilecek durumlardan en nemlisi, bu
akln sivil itaatsizlik eylemini baarsz klmas. Bu duruma da klelie kar
olan bir kiinin, kaan bir kleyi saklamasn rnek veriyor. Byle bir durumda
kleyi sakladn aleni bir ekilde syledii noktada, klenin hayat tehlikeye
girecektir. Ama her eye karn saklama eylemi sona erdikten sonra, eylemin
kamuoyuna duyurulmas gerekir diye de ekliyor.

49

kesiz, Hayrettin. 1994. Sivil taatsizlik, stanbul: Afa Yaynlar, s. 122

35

D- Ortak Adalet Anlayna, Kamu Vicdanna Ynelik Bir ar

Sivil itaatsizlik eylemleri; iinde yaanlan toplumda yer alan yasalarn ya da
hkmet politikasnn deitirilmesini hedefleyerek, bu deiim srecinde
gerekletirdii eylemlerle, kamu vicdanna ar yapar. Politik ve vicdani
dncelerinde haklln, ortak bir adalet anlayndan, temel insan
haklarndan aldn savunur.
Rawls'a gre; Sivil itaatsizlik politik ilkelerden, yani anayasay ve toplumsal
kurumlar genel olarak dzenleyen adalet ilkelerinden yola kp, bunlarla hakl
gsterilmesi nedeniyle politik bir eylemdir. Taleplere uygun dp, onlar
destekler zellikte olsalar da, sivil itaatsizliin hakl gsterilmesi iin bireysel
ahlak ya da dini doktrinler temel dayanak yaplamaz; sivil itaatsizliin sadece
bireysel karlar ya da grup karlaryla gerekelendirilmesinin sz konusu
olamayaca ise aktr. Bunun yerine politik dzenin temelinde yatan ortak adalet
anlayna gnderme yaplr50
Rawls ortak adalet anlayn toplumsal szleme ve adalet teorisi zerinden
aklayarak tamamyla totaliter olan devletler dnda ortak adalet anlayndan
bahsedilebilecei, dolaysyla o tr toplumlarda, sistemlerde sivil itaatsizlik
eylemlerinin oradan g alabileceini vurgular. nemli olan karsnda durduu
durumun, olgunun temel bir hakszlk olduunu anlatabilmek, gsterebilmektir.
Mesela; bu hakszlk herkes iin eit zgrlk ve frsat eitlii ilkelerinin
inenmesi

ise bu

durum sivil

itaatsizlik

eylemini kamuoyu

nnde

merulatracak ve glendirecektir.
Habermas konuyu demokratik devletler ve insan haklar erevesinde ele alr.
Federal Almanya Anayasasndan rnek vererek, anayasann ilk maddesinin
50

John. Rawls. 1997. Sivil taatsizliin Tanm ve Hakll eviren: Yakup oar Kamu Vicdanna
ar Sivil taatsizlik, stanbul:Ayrnt Yaynlar, s.57-58

36

dokunulamaz, devredilemez insan haklarndan bahsettiini vurgular ve yasal

olanla, meru olan arasndaki ayrmdan sz eder. Demokratik toplumlarda
yurttan sorumluluu hakkn ve demokratik ilkelerin ilerliini denetlemek
olumsuz bir durumla karlaldnda tepki vermektir. Bu yzdendir ki yasal
olann, meru olmad dnldnde, yurttalar itaat etmeme haklarn
seerler ve bu demokratikleme srecinin ayrlmaz bir paras, doal bir
denetleme mekanizmasdr.Bu ihtiyacn bilinmesinden dolay, anayasada ki ilk
madde insan haklaryla ilgilidir. Kendinden emin her demokratik devlet, politik
kltrnn zorunlu bir unsuru olduu iin sivil itaatsizlii kendi yapsnn
ayrlmaz bir paras olarak grr51
E- Hukuki Sorumluluun stlenilmesi, Yaptrma Katlma
Sivil itaatsizlik eylemcisi, gerekletirdii eylemin nedenleri zerinden,
kamuoyunu ikna etmek, ya da devlet kurumlar zerinde bask unsuru oluturmak
istedii iin ve temelden hukuk sitemine, dolaysyla yasalarn tmne kar
olmad iin, eylemin politik sorumluluunu stlenir.
Sivil itaatsizlik zerine yaplan tartmalarda, genelde yaptrma katlma genel bir
durum olarak grlrken, baz kiilerce;

hlihazrda doru bulunmad iin

inenen bir yasann, yaptrmna katlmann, elikili ve anlamsz bir eylem

olduunu dnlyor.
Ancak yasann yaptrmna katlnmas, eylemciyi samimi, eylemi meru
gstermesi asndan, ilkesel olarak tercih edilen bir durum olmaktan ok,
taktiksel olarak tercih edilen bir durum gibi gzkyor.
Sonu Olarak, 60'l yllardan itibaren, yaplan tartmalarda, sivil itaatsizlik
kavramnn temel unsurlar ierdii ifade edilmitir. Bunlardan birincisi, eylemin
51

Jurgen, Habermas.1997. Sivil taatsizlik: Demokratik hukuk devletinin denekta. Almanya'da

otoriter legalizm kartleviren: Yakup oar Kamu Vicdanna ar Sivil taatsizlik,
stanbul:Ayrnt Yaynlar, s.122

37

hlihazrda var olan hukuk dzenine tmden bir kar k deil, ahlaki, vicdani
ya da politik nedenlerle, meru kabul edilmeyen yasalara aykr gerekletirilen,
politik bir eylem olmasdr. kinci olarak, karsnda durduu olgunun temel bir
hakszlk olduunu gstermek, kamuoyunu bu dorultuda ikna etmek iin, ortak
adalet anlayna gnderme yapar. nc olarak; eylemin meruiyeti ve
toplumun ikna edilmesi amac gdldnden, kamuya ak alanlarda, iddet
iermeyen eylem biimlerini ve aralar kullanlarak kamu vicdanna ar yapar
ve yasaya aykr davranmann hukuki sorumluluunu stlenir.

2. Vicdani Ret
20.yzyl savalar yzyl olarak tarihe geerken, ardnda sava nasl nleriz
savasz bir dnya mmkn m gibi soru iaretleri brakmtr. Savalarn
nedenleri, olu biimleri ve meknlar deiirken, sorulara verilen cevaplar da
deimitir. Bazlar iin sava nlemenin yolu, askere gitmemek, savaa dhil
olmamak olarak belirlenmitir.

Dnya'da 70'li yllarla birlikte sklkla duyulmaya balanan, vicdani ret kavram,
askere gitmeyi reddederek, savaa dhil olmamay seenler tarafndan bilinir
klnmaya balanm, bugn gelinen noktada birok ulusal ve uluslararas hukuk
normunda temel insan hakk olarak tanmlanmtr.

2.1 Vicdani Ret Kavram

Vicdani ret en genel tanmyla; vicdani, dini veya politik inan ve dnceler

38

nedeniyle zorunlu askerlie kar k olarak tanmlanabilir. Ancak Dnya'da ve

Trkiye'de vicdani ret hareketine baktmz zaman bu tanmn farkllk
gsterdiini ve vicdani retiler arasnda deiebildiini gryoruz. Vicdani ret
bazlar iin iddetin, savan her trlsne kar olmak iken, bazlar iin belirli
ordularn gerekletirdii savalara dhil olmamak olarak da tanmlanabiliyor. Ya
da Yahova ahitleri gibi dini gruplar iin; dnyevi olan hibir orduda yer
almamak, savamamak olarak da grlebiliyor. Baz vicdani retiler militarizme,
militarizmin en gl uygulaycs olan orduya her ekilde kar durur ve alternatif
hizmeti de reddederken, baz vicdani retiler alternatif hizmeti kabul etmektedir.
Tek tip bir tanm yaparak, tanmlarn oluturduu zenginlii dlamak, birtakm
tanmlar darda brakmak yerine bu tanmlarn her birine yer vermek daha
kapsayc olacandan, burada birbirinden farkl vicdani ret tanmlarna yer
vermeye alacam.
Vicdani ret tanmlarna ksaca bakacak olursak, Seici Politik Ret; resmi baskc
ordularda yer almay reddeden, ama farkl politik veya dinsel amalarla mcadele
eden ordulara/gerillalara katlmay kabul etme durumudur. Gri Ret olarak
adlandrlan vicdani ret tanm; asker kaakl, firar, salk gibi nedenlerle elde
edilen muafiyet ya da gnll srgn yani ilelebet askerlikten kama
durumudur. Trkiye'de de bulunan vicdani retilerin ounluunun oluturduu
Total Ret; askerliin, alternatif askerlik hizmetinin, ordunun ve savan her
trlsn reddetmek ve toplumun militarizasyonunu salayan tm hiyerarik
yaplara ve tahakkm ieren ilikiler biimine kar kma durumudur. Sivil Ret
alternatif hizmeti sivil olmas artyla kabul etme durumudur.
Vicdani Retilerin yapm olduu tanmlarn yan sra uluslararas rgtlerinde
oluturduu tanmlar vardr. Uluslararas Af rgt vicdani reddi yle
tanmlamaktadr: Vicdani ya da geerli ballndan dolay silahl kuvvetlerde
grev almay ya da savalarda ya da silahl atmalarda dorudan ya da dolayl
grev yapmay reddeden kii. Bu, btn savalara katlmay reddetmese bile, bir
savan amalar ya da yrtlme biimine katlmad iin reddetmesini de ierir.

39

Ayrca vicdani reddini kaydedemeyen ya da kaydetmeyi reddeden ve sivil

alternatif hizmetini yapamayan ya da yapmay reddedenleri de dnce mahkmu
olarak kabul eder. Ayrca vicdani nedenlerden dolay askerlik hizmetinden muaf
olmay salayacak makul admlar atmasna ramen izinsiz olarak silahl
kuvvetlerden ayrldklar iin hapsedilenleri de dnce mahkmu olarak kabul
eder. (Uluslararas Af rgt 09.12.2005)52
Birlemi Milletlerin 1983 ylnda sunduu E/CN.4 Sub.2/1983/30 no' lu ilk rapor
ise u tanm neriyordu53:
Vicdan ile samimi etik kanaatler kastedilmektedir, bunlar dinsel ya da
hmanizm kaynakl olabilir. ki byk kanaat kategorisi ne kyor. Birine gre
ldrmek her koulda yanltr(pasifist red), dierine greyse zorun kullanm
baz durumlarda merudur, ama baka baz durumlarda deildir ve dolaysyla bu
dier durumlarda reddetmek bir gerekliliktir(askerlik hizmetinin ksm reddi)

BM tanmna benzer tanmlar, vicdani ret yasasnn temeli olmasna karn,

uluslararas sava kart hareket ierisinde tanmn ok daha tesine geiliyor ve
vicdan reddin toplumun de-militarizasyon srecine etkisi vurgulanyor.

1973 ylnda talyan vicdani reti Pietro Pinna' nn yapm olduu tanm, sreteki
deiimi ve kavram zerinden yaplan anlamlandrmay daha ak ekilde
grnr klyor.

Vicdani Ret, anti-militarist eylemin bir odak noktas. Fikre sadakatin canl
rnei olarak, tarttrc ve harekete geirici bir odak olarak ilev gryor.
Vicdani ret daha geni devrimci strateji iin de temel bir gsterge sunar, bu
da

sorumluluun,

zerkliin

ve

bireysel

inisiyatifin

kabul

ve

stlenilmesidir. Vicdani Ret bir referans olarak ilev grr, sosyal yaamn
52

www.savaskarsitlari.org "Vicdani Red" O.Snmez (Uluslararas Af rgt, 9 Aralk Mehmet Tarhan'la

Uluslararas Dayanma Gn nedeniyle, davayla ilgili kayg ve tavsiyelerini ieren bir aklama yapt. 9
Aralk 2005)
53

Speck ,Andreas. 2006. Dnyada ada Red ve Red Hareketlerinin Ana Hatlar: Sava Kart
Uluslararas Hareket inde Red , Birikim: Vicdani Red Antimilitarizm, No:207. Temmuz, s.43

40

dier herhangi bir alannda 'vicdani ret' konseptinin geniletilmesi iin

paradigmatiktir.54

Bu balamda dnyada ve Trkiye'de vicdani ret hareketine ve hareket ierisinde

vicdani ret kavramna bakacak olursak, kavramn tarihsel sre ierisinde
deitiini, kiiden kiiye farkllk gsterdiini gryoruz. Bu dorultuda vicdani
reddin arka plann oluturan, dini ya da politik duru, vicdani reddin hedefi ve
kapsam belirleyici olabilir.

54

Age, s.43

41

2.2 Vicdani Ret Hareketinin Felsefi Arka Plan

iddet, kendi ierisinde rgtlenir ve savalar kendi tarihlerini yazmaya
balarken, savamay reddedenler, lmeye, ldrmeye kar kanlar da kendi
mcadele alanlarn oluturmaya, baka bir dnyann mmkn olabileceini
haykrarak itaat etmemenin tarihini yazmaya baladlar.
Bu tarihsel sre ierisinde askere gitmeyi reddeden vicdani retiler hep oldu,
ancak amalar ve karsnda durduklar olgular zamanla eitlilik gsterdi.
Gnmzde vicdani ret en genel tanmyla; vicdani, dini veya politik inan ve
dnceler nedeniyle zorunlu askerlie kar k olarak tanmlanrken, bu tanm,
vicdani reddin felsefi gerekeleri gz ard edildiinde ii bo kalmaktadr.
zellikle Trkiye' de vicdani ret hareketine baktmz zaman, retilerin askere
gitmemenin, zorunlu askerlie kar olmann dnda, totalde; askerlii, orduyu
ve savan her trlsn reddetme, toplumun militarizasyonunu salayan tm
hiyerarik yaplara ve tahakkm ieren ilikiler biimine kar kma durumu
olduunu gryoruz.
Dolaysyla Trkiye'de vicdani ret hareketini anlamak, anlamlandrmak iin
militarizme, militer yapnn oluturduu hiyerarik ve tahakkm ieren, ilikiler
biimine bakmak, bu yapnn toplumsal cinsiyet rolleri ve erk(ek)liin yeniden
oluturulmas srecindeki etkisini sorgulamaya almak nemlidir.
2.2.1 Anti-Militarizm; Toplumun De-Militarizasyonu
18. yzylda modern ulus devletlerin inasnn balamasyla, ulus devlet;
yurttan ynetme meruiyetinin temeli olarak kabul edilmi, bu da ulus-devlet
snrlar ierisinde yaayan yurttaa hak ve sorumluluklar vermitir. Feodal
sistemin aksine kiiye bireysel hibir dorudan kar vaat etmedii iin bir
ideolojiye gereksinim duyar. Tabii olarak teritoryal ideolojisi milliyetilik,

bunun zemini de ncelikle vatan kavram olacaktr. Yani askere alnm

yurttalara, lm de dhil her trden maddi, manevi kayplar karsnda vatan sa
olsun dedirtebilecek bir ideolojik ereve yaratmak, asker edileceklerin bu ynde
doktrine edilmeleri ve daha da nemlisi bu soyutlama karsnda ki fedakrla
ikna edilmeleri gerekmektedir.55
Bylelikle ulus devlet yurttalarna kendi kendini ynetme alan yaratrken,
sistemin srdrlebilirlii iin gerekli olan dzenin salanmas misyonunu da
kendi ierisinde ki kurumlara, aygtlara vermekte, sistemin meruiyetini bunun
zerinden kurgulamaktadr. Toplumsal dzenin salanmas adna

homojen,

bizler yaratlrken, ulus devlet snrlar ierisinde ya da darsnda bir takm

insanlar, gruplar da dman olarak tanmlanyor ve bu sre giden korku
kltrnn olumasn salyordu. Ne kadar korku, o kadar gvenlik, o kadar
ordu...

sylemiyle

beslenen

militarizm

sreci,

dmann

inas

ile

glenmekte, toplumsal ilikiler ana her geen gn biraz daha szmaktayd.

Trkiye rnei zerinden dnecek olursak, yllarca Tarih ve Milli Gvenlik
derslerinde rencilere okutulan, stratejik neme sahip lkemizin dmanlarla
evrili olduu kurgusuna ok da armamak gerek. Bu kurgu ylesine glyd
ki, yllarca lke snrlar ierisinde yaanan savaa duyarsz kalmamz, hak
temelinde mcadele edenleri vatan haini ilan etmemizi ve on yllarca devlet
btesinin neredeyse %84 unu savunmaya harcamamz salad.56

55

Aydn, Suavi. 2008. Toplumun Militarizasyonu: Zorunlu Askerlik Sisteminin ve Ulusal Ordularn
Yurtta Yaratma Srecindeki Rol arklardaki Kum: Vicdani Red, stanbul: letiim Yaynlar, s.
26
56

1987-2000 dneminde devlet btesinin ortalama yzde 84 orannda savunmaya bteden, yzde
15 orannda Savunma Sanayi Destekleme Fonu (SSDF)' ndan, yzde 1 orannda da KSKGV'den
savunma amal harcama yapldn gryoruz. 1989 ylnda 2 milyar dolar aan savunma
btesi, 1990 ylndan balayarak 3 milyar dolarn zerinde olmu, 1997 ylnda 5 milyar dolar
am ve 1999 ylnda 7 milyar dolar deeri ile en yksek dzeye ulamtr. (TL cinsinden en
yksek reel deer 2000 ylna ilikindir.) (Gnlk, enesen, G. 2000. Trkiye'deki Gvenlik
Harcamalarnn Bte Harcamalarna Etkileri, Derleyen: . Gnavd, stanbul: letme Fakltesi,
s. 55-69)

Bu

nedenden

dolay

askerlik

ve

militarizmi

anlam(landr)aya

ynelik

gerekletirilen almalarda, bir kurum olarak askerlik grevinin k noktas,

modernleme srecinde ulus- devlet olarak kabul edilmektedir.Kitleleri hem
siyasal hem de askeri dzlemde harekete geiren ulusal devlet, tek tek
yurttalarn, kendilerini birbirlerinden korumak zere grevlendirdii ve tek tek
yurttalar olarak hem birbirlerine hem de baka ulusal devletlerin yurttalarna
kar g kullanmalarn merulatrmann ve yasallatrmann bir dzenei olarak
ulusal devlet olumutur.57 Devlet ve yurttalar arasnda yaplan bu modern
anlamayla devlet, ulusal gvenlik, toplumsal dzen ve milli menfaat
adna yurttalarndan lmeyi ve ldrmeyi talep eden, edebilen, iddet
uygulamay kendi tekelline alan bir iktidar aygt olarak ina edilmi ve bu
ilevlerini gerekletirmek iin bask aygtlarndan biri olan orduyu oluturmutur.
Ordu (askerlik), zoru ve iddeti, gvenlik ve bar adna merulatrrken, bu
iddet ve hiyerariye

dayal tahakkm biiminin,

yurttalar

tarafndan

iselletirilmesiyle toplumsal militarizasyonu salamtr ve hala salamaktadr..

Bundan dolay; Militarizm; askeri varln, kavramlarn, deerlerin, yntemlerin
savama ve snr bekleme ilevleri dnda dier toplumsal-politik-ekonomik
alanlarda da kabul grmesi ve uygulanmasdr. Militarizmi savaa ve savala
indirgeyen tanmlar, toplumsal yaamn teki alanlarndaki militarist unsurlar gz
ard ettirir.58
Militarizmin iine sindii, ekillendirdii toplumsal ilikileri ve hiyerarik
yaplar anlamaya almak, sorgulamak noktasnda karmza kan balca
kavramlar disiplin ve itaat oluyor.

57

Gregenli, Melek. 2006 Szdan Sonsuza Kadar Kurtulmak Birikim: Vicdani Red

Antimilitarizm, No: 207. Temmuz, s. 38

58

Parla, Taha. 2008. Vicdani Reddin Felsefi Gerekeleri. Derleyen: zgr Heval nar, Cokun
sterci, arklardaki Kum: Vicdani Ret, stanbul: letiim Yaynlar, s. 97

Foucault iktidarn; sahip olunan bir ey, 'bir mlk deil, bir strateji' olarak
alglanmasnda srar eder; hkmran olmann, egemenlii uygulamann iktidara
sahip olmann bir sonucu olmayp dzenleme ve planlamalarla, manevralar
teknikler ve ileyi tarzyla ilikili olduklarn syler. ktidarda srekli bir atma
modeli buluruz; bu iktidar yle herhangi birilerinin sahip olduu bir eyden ok,
kat kat alp gelien bir eydir; hkim snfn elde edilmi imtiyazndan ok, bu
snfn stratejik pozisyonunun toplam etkisi ya da sonucudur; kendilerine
hkmedilenlerin ve ynetilenlerin pozisyonlar araclyla kendini gsteren ya da
duruma gre yenilenen bir iktidardr. . 59Dolaysyla iktidar bir sonu olmaktan
ok, ilikilerle ekillenen, deien bir sretir ve kendi ierisinde, kendisine
direnenleri barndrr, nk nerede iktidar varsa, orada iktidara kar diren
vardr.
Foucault' ya gre disiplin bir iktidar biimidir ve tek bir yere deil, okul, kilise,
akl hastanesi, fabrika, ceza evi, kla gibi ok farkl alanlara yerletirilmitir. Bu
disiplin kurucu gcn operasyonlar en bata insann bedenine ynelir.60 Beden
nce paralara ayrlr, boyun emenin ardndan yksek dzeyde kullanlabilirlik
ve verimlilik iin tekrara bir araya getirilir. Askeriyede verilen eitim, beden
zerinden gerekletirilen yldrmalara iyi birer rnektir.
Yaama hakknn kullanlmasn belirleyii ve askerlerin yaama biimini kendi
ihtiyalar dorultusunda normlarla dzenleyiinden dolay askeri disiplin
dorudan politiktir, ayrntnn politik bir anatomisidir. 61
Askeri disiplinin amac sava eitimi vermekten ok daha fazlasdr,
nkAskeri

disiplin

iddetin,

denetim

altnda,

etkili

bir

ekilde

uygulanabilmesini salayc bir organizasyon olarak boyun edirici, iletiim

ilikilerini normlatrc, askeri hizmetin yerine getirilmesini salayc disiplin
59

Brockling, Ulrich. 1997. Disiplin; Askeri taat retiminin Sosyolojisi ve Tarihi, stanbul: Ayrnt

Yaynlar, s. 36-37
60
61

Age, s. 39
Age, s. 41

biimlerini birden amalar.62

te bu dorultuda; disiplin mekanizmalarnn yaratt tahakkm biimine, militer
yapya ve iktidar aralarnn oluturduu hiyerarik ilikiler btnne kar
kmak, reddetmektir, anti-militarizm. Baka bir ifadeyle; Anti-militarizm bir
tahakkm sisteminin reddi ve deitirilme talebi anlamna gelmesi bakmndan
politik bir sorumluluk, ayn zamanda, insan olma halinin savunulmas ve
korunmas talebi olarak ta ahlaksal bir sorumluluktur.63 Vicdani Ret eylemleri;
toplumsal ilikiler ana szan, ekillendiren militarist yapnn, kamuoyunda
gzler nne serilmesi, tartlmas ve toplumda, bu dorultuda bir farkndalk
gelitirilmesi asndan nemlidir. Vicdani Red eylemleri, militarizmin plak
iddet ve zorunun tehir edildii eylemler olarak okunabilir ve bu eylemler
araclyla militarizme ilikin kamusal bir tartmann ortaya konulma abalar da
bunun bir gstergesidir. 64
Sonu olarak; vicdani ret kavramna btnsel bir yaklamla bakma noktasnda,
anti-militarizmle birlikte dnmek, hareketin ve hareket ierisinde verilen
mcadelenin anlamlandrlmas asndan nemlidir.
2.2.2 Ataerkilliin Yeniden nas ve Toplumsal Cinsiyet Rolleri
Trkiye'de vicdani ret hareketini anlamak / anlamlandrmak iin militarizme,
militer yapnn oluturduu hiyerarik ve tahakkm ieren, ilikiler biimine
bakmann neminden bahsettiimiz noktada, bu yapnn toplumsal cinsiyet rolleri
ve erk(ek)liin yeniden oluturulmas srecindeki etkisinin sorgulanmasyla kar
karya kalyoruz.

62

Karda, mit. 2006. Modern Devlet, Ordu ve Vicdani Red tiraz, Birikim: Vicdani Red

Antimilitarizm, No: 207. Temmuz, s. 38

63

64

Toker, Nilgn. 2006. Anti-militarizm Sorumluluktur Birikim: Vicdani Red Antimilitarizm,

No: 207. Temmuz, s. 28
Agm, s. 30

Askerlii; sadece erkekler tarafndan retilen, erkekleri kapsayan ve erkek

olmakla ilikili bir durum olarak aldmz zaman, resmin tamamn gremiyor,
militer yapnn ve beraberinde erkekliin yeniden retilmesi noktasnda,
kadnlarla ilikilenme eklini ve kadnlar zerinden hangi stratejilerle yeniden
retildiini gremiyor, grnr klamyoruz.

Bundan dolaydr ki, Ant-

militarizm ve sava kartl zerine dnen, alan birok feminist son yllarda
bu ilikinin aa karlmas ve anlamlandrlmas adna almalar yapyor.
Cynthia Enloe' ya gre Farkl rolleri, farkl deneyimler ve farkl politik
fikirleriyle kadnlar, devletlerin erkeklere zorunlu ordu hizmeti sistemlerinin
kkenindeki militarizmin devamnda veya kesintiye uramasnda nemli roller
oynuyorlar.65
Kadnlarn askerlik ve militarizmin yeniden retilmesi konusunda oynadklar
rollere baktmz zaman, kimi zaman anne rolnde, kimi zaman e rolmde,
kimiz zamansa kz arkada rolnde erkeklik kriterlerinin belirlenmesi ya da
belirlenen ideal erkeklik zellikleri dorultusunda yaam biimi gelitirilmesi
noktasnda son derece etkin olduklarn gryoruz. Bu nedenle Enloe' ya gre;
Devletin ordu stratejistleri ve planlayclar her zaman kadnlar konusunda
endielidirler: Kadnlar militarize bir erkeklik standardn destekleyecekler mi?66
Aye Gl Altnay Trkiye'de ki Vicdani ret hareketi ierisinde kadnlarn etkisini
anlamlandrmaya alrken cumhuriyetle birlikte balayan tarihsel ve sosyal sre
zerinden giderek, ordu-millet kavramlar zerinden gelitirilen vatandalk
kurgusuna bakar ve bu kurgu zerinde kadnlara biilen rolleri inceler.

65

Enloe,Cynthia. 2008 Kadnlar Askeri Vicdani Redin Neresinde? Baz Feminist p Ular,

Derleyen: zgr Heval nar, Cokun sterci, arklardaki Kum: Vicdani Ret, stanbul:letiim
Yaynlar, s.104
66

Agm, s. 105

Yakn zamana kadar hkim olan cinsiyetlendirilmi, kar-cinselletirilmi

(heterosekselletirilmi) ve askeriletirilmi vatandalk kurgusunda kadnlar,
itaatkr e (Kezban), fedakr anne (Kk Aye) ve gerektiinde savaacak
cumhuriyet kadn (Sabiha Gken) kimlikleriyle adlandrlrd67
Trkiye'de 1930'lu yllara kadar ordu; milletin ve devletin gvenlii iin art olan
kurum, yap, askerlik ise Trk Vatanda gen erkekler bir gereklilik ve
grevken, 30'lu yllardan sonra askerlik kltrel bir deer, Trk kltrnn
gururla tanan bir vasf olmutur.
Trk milletinin kltrel ve rki zellikleri arasnda ayrcalkl bir konum
kazanmlardr. Buradaki kayma vatandala dayal milliyetilik kurgusundan,
etnisist (hatta rk) milliyetilik kurgusuna geii yanstt gibi, ayn zamanda
ordu millet mitinin ana kurgusunu da ortaya koyar. Bu kurguya gre askerlik
savunmann ordunun veya genel anlamda devlet rgtlenmesinin deil, kltrn
bir uzantsdr; savalk, Trk rknn deimez bir zellii, Trk kltrnn
gururla tanan bir vasfdr: Her Trk Asker Doar68
Altnay; Ordu-millet kavramlar zerinden vatandalk kurgusunda gerekleen
deiikliin; askerlii tarih d zerine, tartlamaz bir gereklik olarak
kurgulanmasna ve bu durumunda sivil alan yaratlmasn gletirdiini vurgular.
Tm bu srete askerlie gitme yetisine sahip, gen, salkl erkekler birinci
snf vatandalar olurlarken kadnlara da, sistemin devamn salayan er-kar
kutsal anne ve sava kadn (son derece az ve snrl sayda) yan rolleri
biilir. Bylelikle zorunlu askerlik hizmeti kurumsallar, vatan hizmeti ve
adam olma sreci olarak normalleir.
67

Altnay, Aye Gl; Knye Bellemeyen Kezbanlar: Kadn Retiler Neyi Reddediyorlar?,

Derleyen: zgr Heval nar, Cokun sterci, arklardaki Kum: Vicdani Ret, stanbul: letiim
Yaynlar, s.113
68

Agm, s.115

Trkiye'de 1984 ylnda yaanmaya balanan (ve hala devam eden) sava
deneyimi, 1990 ylnda vicdani reddini aklayan Tayfun Gnl ve Vedat Zencir
ile birlikte duymaya baladmz vicdani ret kavram ve 80 yllarn ortasndan
itibaren toplumsal cinsiyet rollerini ve ataerkilliin sorgulanmas ynnde
nemli atan feminist hareketin etkisiyle ordu, militarizm kavramlar tartlmaya
balanmtr. 69
Bundan dolaydr ki, Trkiye'de vicdani ret hareketini anlamaya alrken, kadn
retilerin ve sava kartlarnn srece olan etkisini gzler nne sermek
hareketi hangi alardan beslediklerini, glendirdiklerini grmek ve vicdani
reddin militarizmle olan ilikisini kurarken, militer yapnn oluturduu tahakkm
biimlerinin toplumsal cinsiyet rolleri zerindeki etkisini sorgulamak nemlidir.
Kadn retilerin varl bu sorgulanmann hareket ierisinde ki, sreklilii iin
olmazsa olmazdr.
Enloe'nun ifade ettii zere; Zorunlu askerlik hizmetinin merulatrlmasnn
kkeninde yatan kaynak olan militarizm de erkeklie ayrcalk tanyor ve
toplumun patriyarkal dzenini normal ve doruymu gibi gsteriyor. Bu yzden,
erkeklie ayrcalk tanmay ve patriarkay normalletirmeyi mmkn klan
herhangi bir vicdani red hareketinde ki aktivistler, militarizmin kltrel
dayanaklarna meydan okumak syle dursun, onlar pekitirme riskiyle kar
karyadrlar.70

Bugn Trkiye'de sava kart hareket ierisinde; militarizmin kltrel

dayanaklarna meydan okuyan, bir kadn olarak, kendisine biilmi toplumsal
69

Agm, s.125
Enloe, Cynthia. 2008 Kadnlar Askeri Vicdani Reddin Neresinde? Baz Feminist p Ular,

70

Derleyen: zgr Heval nar, Cokun sterci, arklardaki Kum: Vicdani Ret, stanbul: letiim
Yaynlar, s.104

cinsiyet rollerini hlihazrda, olduu ekliyle kabul etmek yerine sorgulamay

tercih eden ve iddetin, olmad bir toplumda yaama hayalini kuran bunun iin
eyleyen kadnlarn etkisi kmsenemeyecek kadar oktur. Cumartesi Anneleri,
kadn vicdani retiler ve bu alanda konumaktan ekinmeyen, sesini karan
akademisyen, yazar, gazeteci kadnlar her eye ramen, bu toplumda barn
tarihini yazmak iin on yllardr mcadele etmektedirler.

2.3 Dnya'da Vicdani Ret Hareketinin Tarihsel Geliimi

Askerlerin kanna ilemi olan yksek disiplin dncesi, onlarn adalet
dncesini zayflatmaya yetmez mi? Disiplin demek itaat demektir
Emile Zola
Sava emrine itaat etmeyenlerin tarihi, edenler kadar eskidir. Tarihte bilinen ilk
Hristiyan vicdani reti Maximilian' dr. M.S 295 ylnda Kuzey Afrika'da ki
Numibya lkesinde yaayan 21 yanda bir gentir ve Roma ordusuna
arlmasna ramen askerlik yapmay reddetmi, sonunda Romallar tarafndan
idam edilmitir.71
4.yzyldan itibaren Roma mparatorluunun Hristiyanl kabul ile kilise adil
sava kavramn benimsemi ve bu durum, 16. yzyl balarnda Protestanln
baz mezheplerinin ncili yeniden yorumlayp, adil sava anlayn
reddetmelerine ve askerlie, savaa kar kmalarna kadar srmtr. Bu
mezhepler her trl iddetin, Hristiyanln buyurduu hayrseverlik ve sevgi
kavramlarna aykr olduunu belirtmilerdir. Bu mezhepler ierisinde en
bilinenleri Quakerlar, Menonitler ve Bretenler 'dir.
17. yzyla gelindiinde Avrupa'dan K. Amerika'ya gler balam, pasifist dini
inanca sahip bu gruplar da g serveni sonucunda K. Amerika'da yeni
kolonilerini oluturmulardr. iddet kullanmaya, iddeti savunmaya kar olan,
din ve vicdan zgrln savunan bu gruplar askere ve askeri hizmetin de her
71

Moskos,C&Chambers WJ. 1993.The New Conscientious Objection:From Sacred to Secular

Resistance.New York: Oxford University Press, s. 9

trlsne de kar durmulardr. bu topluluklara kar korkutma, hapse atma, mal

ve mlklerine el koyma gibi bir takm yaptrmlar sonu vermeyince ksa srede
uyum salanm, para ya da yerine asker yollama gibi yntemlerle varlklar ve
davranlar merulamtr.72 Moskos ve Chambers' a gre; bu tutarl ve uzun
soluklu mcadele modern vicdani reddin olumasn salamtr.
Ancak 18.yzyla gelindiinde modern ulus devletlerin inas balam, ulusdevletleme, yurttan ynetme meruiyetinin temeli olarak kabul edilmi, bu da
ulus-devlet snrlar ierisinde yaayan yurttaa hak ve sorumluluklar vermitir.
Bu hak ve ykmllk, Ortaalardakinin aksine kiiye hibir bireysel ve
dorudan kar vaat etmedii iin, bir ideolojiyi gereksinir. Tabii olarak teritoryal
bir ulus-devletin ideolojisi milliyetilik, bunun zemini de ncelikle vatan
kavram olacaktr. Yani askere alnm yurttalara, lm de dhil her trden
maddi, manevi kayplar karsnda vatan sa olsun dedirtebilecek bir ideolojik
ereve yaratmak, asker edileceklerin bu ynde doktrine edilmeleri ve daha da
nemlisi bu soyutlama karsnda ki fedakrla ikna edilmeleri gerekmektedir. 73
Bylelikle ilk kez 1798 ylnda Fransa'da zorunlu askerlik ortaya kt ve modern
savan daha etkin ve rgtl arac haline geldi. Ordunun iktidar olarak ortaya
k, sava kart mcadelenin de rgtlenmesine ve iktidara kar diren
oluturmasna yol at.
19.yzyl sonlarnda nce Prusya, sonrasnda Almanya tarafndan oluturulan
zorunlu askerlik ve rezerv ordular, I. Dnya Savana gelindiinde Avrupada ki
birok lke tarafndan kabul edilmi, militer yaplar oluturulmutu. Vicdani
reddin dini boyutundan kp politik bir tavr, duru haline gelmesi tam da bu
zamana denk gelir. Bu dnemde askere gitmeyi, savamay reddeden birok kii,
en ar artlarda cezalandrlmtr. ngilterede binlerce gen bu nedenle
hapsedilir, Almanyada akl hastanelerine kapatlrken, Fransada 20 yl, Rusyada
4-6 yl hapis cezalarna arptrlmlar ya da kuruna dizilmilerdir. Bu gelime
karsnda 1916 da ngilterede, Anglo- Amerikan lkelerde ve kuzey Avrupa
72
73

www.savaskarsitlari.org, "Vicdani Red", O.Snmez

Aydn, Suavi. 2008. Toplumun Militarizasyonu: Zorunlu Askerlik Sisteminin ve Ulusal
Ordularn Yurtta Yaratma Srecindeki Rol arklardaki Kum: Vicdani Red, stanbul: letiim
Yaynlar, s.26

lkelerinde (Danimarka, Norve, sve ve Hollanda)dini gerekeli olarak askere

gitmeme yasal olarak kabul edilmiti.74 Ancak askere gitmeyi ve savaa dhil
olmay reddedenler sadece dini inanlar sebebiyle kar kmyorlard, Hristiyan
pasifist direniilere anaristler ve sosyalistlerde dhil olmulard. Norve 1922
ylnda dini inan ve dier vicdani nedenlerden dolay askerlik yapmay
reddedenlere alternatif hizmet yapma imknn veren bir yasa kard. Bu yasayla
vicdani reddin yalnzca dini gerekelere deil, etik ve politik gerekelere de
dayanabilecei kabul edilmitir.75

Tm bu gelimeler karsnda ngiltere'de 1921 ylnda WRI (War Resisters

International - Uluslararas Sava Kartlar) kuruldu ve dnyada' ki sava kart
hareketin ve vicdani ret hakknn tannmas iin mcadele eden gruplar, rgtleri
destekleyen uluslararas bir rgt haline geldi.

Ancak I. Dnya Savanda 9,8 milyon kiinin lmesi savalarn insan kaynan
kurutmaya yetmedi, savan kutsanmas devam ettike, 20.yzylda savalar
yzyl olmaya devam etti.

Dnya'da ki sava kart hareket ve vicdani ret konusunda en etkileyici gelimeler

II. Dnya Sava sonras olumaya balad. Vicdani Ret hakknn yasallamas
nezdinde en nemli gelimeler Almanya'da yaand. Nazi politikalarnn yeniden
g kazanmasndan endielenen bat devletlerinin de etkisiyle 1949 ylnda
Federal Almanya Cumhuriyeti vicdani ret hakkn yasallatrd. Federal Almanya
Anayasasnn 4/3maddesine gre; Hi kimse vicdani kararna kar silahl sava
hizmetine zorlanamaz. Bu temel hak anayasann inan ve vicdan zgrl ile
dini gerekliliklerin serbeste yerine getirilme haklarnn dzenlendii madde
74

Moskos,C&Chambers WJ. 1993.The New Conscientious Objection:From Sacred to Secular

Resistance.New York: Oxford University Press, s. 12-13

75

Age , s.13

iinde dzenlenmi olup, ama Yehova ahitleri

76

gibi dinsel aznlklarn cezai

kovuturmaya uramalarn nlemekti77

II. Dnya Sava sonras ngiltere ve Amerika'da ise farkl gelimeler olmakta,
vicdani ret tanm geniletilerek birok kurum ve kuruluta alternatif sivil servisler
oluturulmaktayd. Alternatif sivil hizmetlerin oluturulmas politikas 1963
ylnda ngiltere'de ve 1973 ylnda ABD'de zorunlu askerlik kaldrlana kadar
devam etti. ngiltere'de bu noktaya gelinmesinde WRI rgtnn etkisi byk
olurken, ABD'de ise Vietnam sava ve o dnemde aktif mcadele veren sava
kart hareketlerin etkisi byk olmutur. 1970 ylnda ABD Yksek Mahkemesi
(Supreme Court) bir adm daha ileriye giderek vicdani ret konusunda etik ve
ahlaki inanlarn da, dini inanlar kadar nemli olduunu dile getirdi.

Dolaysyla dini temellere dayanan vicdani retiler dnda etik ve ahlaki temellere
dayanan kiilerin de, savalara kar olduklar srece, vicdani reti olarak kabul
edilmesinin, yani seici reddin yolu ald. Ancak Yksek Mahkeme daha sonraki
bir kararnda belirli savalarda seici reddi kabul etmedi.78 Burada yaanan
problemli durum,

u an zorunlu askerliin kaldrld ya da vicdani ret

hakknn tannd birok lkede yaanan, vicdani ret talebini ahlaki temellere
dayandrma gerekten savaa kar olduunu ispatlama durumuyla rtyor.
Kiinin ahlaki temellerini sorgulama, vicdan muhasebesini yapma ve 'gerekten'
sava kart olup olmadn deerlendirme hakknn, kiinin kendisi dnda,
76

77

Yehova ahitleri:1870'lerde Amerika'da Charles Taze Russell tarafndan Yehova ahitleri

adnda bir dini grup kuruldu. Dnya geneline hzla yaylan Yehova ahitleri askeri hizmeti
reddeden en belirgin dini gruplardandr ve baz lkelerde vicdani reddin hak olarak tannmas
iin yasal dzenlemelerin yaplmasnda etkin olmulardr. (Moskos,C&Chambers WJ.
1993.The New Conscientious Objection:From Sacred to Secular Resistance.New York:
Oxford University Press, s. 11)
Brockling, Ulrich. 1997. Disiplin; Askeri taat retiminin Sosyolojisi ve Tarihi, stanbul: Ayrnt

Yaynlar, s.391
78

Moskos,C&Chambers WJ. 1993.The New Conscientious Objection:From Sacred to Secular

Resistance.New York: Oxford University Press, s. 14

baka kiilerin iktidarnda olmas, bal bana deitirilmesi gereken bir olgu.

Bugn gelinen noktada; AB (Avrupa Birlii) yesi 27 lkeden 14 lkede zorunlu

askerlik sistemi kaldrlarak profesyonel orduya geilmitir. Bu lkeler unlardr:
ngiltere, Hollanda, talya, Portekiz, Slovakya, rlanda, Belika Fransa,
Lksemburg, Slovenya, spanya, Malta, ek Cumhuriyeti ve Macaristan. Zorunlu
askerliin kaldrlmad dier 13 AB lkesinde ise vicdani nedenlerle askerlik
yapmak istemeyenler iin alternatif sivil hizmette bulunma seenei getirilmitir.
Bu lkelerde alternatif hizmet sistemine dair bilgiler aadaki tabloda yer
almaktadr.79

AK (Avrupa Konseyi) yesi 45 lkede zorunlu askerlik kaldrlm, ya da vicdani

redde yasalarda yer verilerek alternatif hizmet sistemi getirilmitir.

Yalnzca

Trkiye ve Azerbaycan'da hala zorunlu askerlik vardr. Avrupa Konseyi yesi

olmayan Beyaz Rusya'da da zorunlu askerlik hizmeti bulunmaktadr. AK yesi 4
lkede ise ordu yoktur. Bunlar: Andora, zlanda, Lihtentayn ve Monako.

TABLO 2: AB yesi lkelerde Vicdani Ret Dzenlemeleri

NO

LKE ADI

YASAL DZENLEME

ALTERNATF

ZORUNLU

HZMET SRES ASKERLK

SRES

ALTERNATF
HZMETN
BALI
OLDUU

79

Arslan, Orhan. 2008. Sivil taatsizlik Balamnda Vicdani Ret Trkiye rnei. stanbul Bilgi

niversitesi nsan Haklar Hukuku Yaynlanmam Y. Lisans Tezi, s.61-62

BAKANLIK
1

ALMANYA

Anayasann 4/3 maddesi

9 ay

9 ay

Genlik, Aile,
Kadn ve Salk
Bakanl

FNLANDYA

1991 tarihli 1723 /91 sayl Sivil

13 ay

6 ay

Hizmet Kanunu
3

SVE

1994 tarihli Toplu Savunma

Bakanl
7.5 ay

7.5 ay

Hizmeti Kanunu
4

DANMARKA

AVUSTURYA

1987 tarihli 588/87 sayl sivil

Savunma
Bakanl

9 ay

9 ay

12 ay

8 ay

hizmet kanunu
1991 tarihli yasal dzenleme

alma

ileri
Bakanl
ileri
Bakanl

YUNANSTAN

1998 tarihli yasal dzenleme

23 ay

12 ay

Savunma
Bakanl

ESTONYA

1991 tarihli Anayasa'nn 124.

16 ay

8 ay

maddesi

ileri ve
Sosyal iler
Bakanl

POLONYA

Anayasann 85. maddesi (1988)

11 ay

18 ay

KIBRIS RUM

Ulusal Savunma Kanunu 5.

42 ay

26 ay

CUMHURYET

blm

BULGARSTAN

Anayasann 59/2. maddesi

alma
Bakanl

10

Savunma
Bakanl

13.5 ay(niversite

9 ay

mezunlar iin 9 ay) (niversite

alma ve
Sosyal Gvenlik

mezunlar iin 6 ay) Bakanl

11

ROMANYA

1996 tarihli yasal dzenleme

12 ay ( (niversite

8 ay

mezunlar iin 6 ay) (niversite

Savunma
Bakanl

mezunlar iin 4 ay)

12

LTVANYA

1992 tarihli Anayasa'nn 139.

18 ay

12 ay

maddesi
13

LETONYA

2002 tarihli Alternatif Hizmet

Savunma
Bakanl

24 ay

Kanunu

12 ay

Savunma
Bakanl

Vicdani Ret hakknn yasallayor olmas, insan haklarnn kurumsallamas

asndan olumlu bir gelime olurken, sava kart hareket ierisinde ki temel
sorunlarndan biri olan toplumun de-militarizasyonunu salamak, savan
rgtlenmesini olanakszlatrmak ve daha adil, bara dayal bir dnya kurmak
noktasnda hareketin zayf kald grlmektedir.

2004 ylnda Uluslararas Sava Kartlarnn Makedonya'da gerekletirdii

seminerde WRI aktivistlerinin belirttii gibi Vicdani Ret hakknn tannmasnn
tek bana bir hedef olmad, ancak de-militarizasyon iin nemli bir ara
olabilecei ve vicdani retilerin kriminalize edilmemesini salad gibi, vicdani
redde ynelik sosyal kabul yanstt80 konusuna nem vermek gerekiyor.
Speck; vicdani reddin, anti-militarizmle olan ilikisine bakarken asl sorunun
vicdani ret hakkn tanyan dzenleyen yasalarn, ne kadar iyi ya da kt
olduundan bamsz, vicdani retilerin o yasalarla nasl ilikilenecei sorusu81
olduunu vurguluyor.

80

Speck ,Andreas. 2006. Dnyada ada Red ve Red Hareketlerinin Ana Hatlar: Sava Kart
Uluslararas Hareket inde Red , Birikim: Vicdani Red Antimilitarizm, No:207. Temmuz, s.49
81

Agm, s.49

2.4 Trkiye'de Vicdani Ret Hareketi

Yzyllardr at, avrat, silah ataszleriyle yetien, askere gitmeden adam
olunamayaca sylemleriyle yaanlan bir lkede ordu, en gl kurumlardan
biridir.
Stratejik neme sahip, evresi birok dmanla sarlm, her an koru(n)maya
ihtiya duyulan, verimli topraklarn olduu bu yerde, elbette ordularn da en
gls bulunmalyd, byle balamt yazl tarih.
te ordunun bylesine gl olduu bir toplumda bile, birileri buna inanmad,
inanmamay tercih etti. nk barl, iddetsiz bir toplum ancak, iddet
ilikilerinin, tahakkmn ve hiyerarinin olmad, anti-militarist bir yapda
olmalyd. Ve Trkiye'de Vicdani Ret szc bylelikle duyulmaya baland.
1990 ylnda Tayfun Gnl ve Vedat Zencir'in Sokak Dergisinde askerlii
reddettiklerini duyurmalaryla birlikte Trkiye'de ilk defa vicdani ret szc
duyuldu. Ardndan 1992 ylnda ilikide olduklar anti-militarist gruplarla birlikte
Sava Kartlar Dernei'ni kurdular. Dernein faaliyete balamas ile birlikte
vicdani ret ve anti-militarizm konusundaki almalar, hem kolektif bir nitelik,
hem de kamusal alanda grnrlk kazand.82 Dernein kuruluyor olmas,
devletin de konuya dikkatini ekmi ve gerekli mdahaleler ok vakit
geirilmeden yaplmt. Yetkililer dernek tznde yer alan militarizme kar
olmak ifadesini Trkiye'de militarist bir yap olmad gerekesiyle, tzkten
karlmasn istemilerdir. Buna uyulmaynca dernek kapatlmtr. Sonrasnda
dernek zmir Sava Kartlar Dernei adyla tekrar kurulmutur. zmir Sava
Kartlar Dernei o dnem, insan haklar, cinsiyetilik, iddetsizlik, Kbrs
sorunu, Krt sorunu gibi ok farkl alanda iddetsiz dorudan eylem yntemiyle
almalarn srdrm, sokak tiyatrosu, atlye almalar gibi yaratc
82

sterci, Cokun; Yorulmaz, Uur. 2008.Trkiyede Vicdani Red sterci, Cokun&nar H.

zgr arklardaki Kum: Vicdani Red, stanbul, letiim Yaynlar, s.218

49

yntemler kullanm ve ok eitli faaliyetler yrtmtr.

1993 ylnda Dernein vicdani ret alanndaki almalarn srdrmesi ile birlikte
6 kii vicdani reddini aklam ve o senenin yaz aylarnda yurt dndan da
katlmclarn

geldii

Uluslararas

Vicdani

Retiler

Toplants

(ICOM)

dzenlenmitir. Bylelikle sadece Trkiye snrlar ierisinde deil, uluslararas

alandaki sava kart hareketle de etkileime geilmitir.
1993 ylnda yaanm bir dier nemli olay ise, o sene HBB kanalnda SKD
Bakan ve Aytek zel ve vicdani reti Menderes Meletli ile gerekletirilen
rportaj sonras, hem zel ve Meletli, hem de rportaj yapan program yapmcs
ve kameraman hakknda dava almasdr. O zamana kadar vicdani reddini
aklam pek ok kiiye dava almamken, o tarihten sonra gerek vicdani
retiler ve sava kartlar, gerekse iddetsiz demokratik bir toplumda yaamay
arzulayan ve bu dorultuda ki dncelerini ifade eden, yazan, izen insan halk
askerlikten soutmaktan dava edildi. Bu insanlarn bir ksm yllarca hapiste
yatt, ikence grd ve toplumdan izole yaamak durumunda kald.60 yldr
uyuyan dev, Trk Ceza Kanununun 155. maddesi uyand ve bir daha uyumad,
bugn hala aktif olarak 318. Madde 83zerinden yaamn srdryor.
zmir'de younlaan anti-militarist almalar dier illerde de destek buldu ve
1994 ylnda stanbul'da Sava Kartlar Dernei ald. zmir'de gerekletirilen
almalara benzer ekilde, stanbul'da da anti-militarist mcadele ierisinde
vicdani ret desteklendi. Basn toplantlar eliinde gerekletirilen vicdani ret
deklarasyonlarndan sonra, dernek basld ve orada bulunan bir sr kii gzaltna
alnd, ardndan bir sre sonra dernek kapand ve baka anti-militarist oluumlar
geliti.
Trkiye'de ki Vicdani Ret Hareketinin duyulmas ve grnr olmas konusunda
83

Halk askerlikten soutma Madde 318 - (1) Halk, askerlik hizmetinden soutacak etkinlikte
tevik veya telkinde bulunanlara veya propaganda yapanlara alt aydan iki yla kadar hapis
cezas verilir.(2) Fiil, basn ve yayn yolu ile ilenirse ceza yars orannda artrlr.
Madde 155:"Yayn yoluyla halk kanunlara kar gelmeye tevik ve askerlikten soutmak

50

en ok etkili olmu olaylardan biri Osman Murat lke'nin 1995 ylnda vicdani
reddini aklamas ve sonrasnda AHM yolunda sonulanan davas olmutur.
Dava 22 Ocak 1997 ylnda 39437/98 bavuru numarasyla, Avrupa nsan Haklar
Komisyonuna yapld. AHM 2004 ylnda dosyann kabul edilebilir olduunu
bildirdi ve 5 Ocak 2006 tarihinde esasa ilikin karn aklad. Mahkeme, Avrupa
nsan Haklar Szlemesinin (AHS) 3. maddesinin ihlal edildiine karar verdi ve
Trkiye'yi toplam 11bin Avro tazminat demeye mahkm etti.84 Osman Murat
lke bavurusunu, insanlk suu ve alaltc muamele yasan ieren 3.madde,
zgrlk ve gvenlik hakkn ele alan 5. madde, zel hayata ve aile hayatna
saygy ieren 8. madde ve dnce, vicdan, din zgrln ele alan 9. madde
zerinden yapmtr. Ancak AHM szlemenin 3. maddesinin ihlal edilmi
olduuna karar vermi, dier maddeler iin hkm getirmemitir.
Osman Murat lke, vicdani ret deklarasyonundan bir yl sonra Osman Murat lke
tutuklanm ve Mamak askeri ceza evine gnderilmitir. Osman Murat lke'nin
toplamda 2,5 yl sren tutukluluk sreci boyunca, Trkiye'nin birok farkl
yerinde dayanma inisiyatifleri kurulmu, Uluslararas alanda faaliyet gsteren
sava kart gruplar ve kurumlarla bilgilendirme, dayanma ve kamuoyu
oluturma alannda birlikte allm ve vicdani reddin hukuksal mcadelesinde
AHM' e gidilerek baar kazanlmtr. Bu dorultuda, Dnceye Kar Su
Giriiminden 6 kii lke'nin basn aklamasnn altna imza atarak, su
duyurusunda bulunmutur.
Bu srete oluturulan anti-militarist inisiyatiflerden biri de 1998 ylnda adnn
nne stanbul getirilerek kurulmu olan stanbul Anti-militarist nisiyatifidir
(AM). AM Dnya vicdani ret enlii, niversitelerde anti-militarizm ve
vicdani ret zerine paneller ve vicdani reddini aklayanlara hukuki ve psikolojik
destek gibi alanda ok eitli faaliyetler yrtmtr.
84

Kararn ngilizce metni iin bkz:

http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/view.asp?
item=13&portal=hbkm&action=html&highlight=Osman%20%7C
%20Murat&sessionid=24242943&skin=hudoc-en

51

Yine o yllarda olan baka bir gelimede TBMM'de DEP milletvekilleri tarafndan
vicdani ret yasa tasars verilmesiydi. 1994 ylnda SHP milletvekilleri de
sivillerin askeri mahkemelerde yarglanmasn nleyici bir yasa tasars verdi,
ancak hibiri kabul edilmedi. Benzer ekilde 2008 ylnda da Demokratik Toplum
Partisi (DTP), "Vicdani retilerin" askerlikten muaf olabilmesi, askerlik hizmeti
yerine cezalandrc nitelikte olmayan kamu hizmeti yapabilmeleri iin kanun
teklifi hazrlad. 85
Birdal, "Tm dnyada lme ve ldrmeyi, kendi benlik duygusuna aykr bulan
kiilerin sava ve sava hazrl olan zorunlu askerlik hizmetini reddetmeye
yneldiklerini" kaydetti. Ulusal ve uluslararas hukuksal ve siyasal metinlerde
buna "Vicdani ret hakk" dendiini ifade eden Birdal, dnyann pek ok lkesinin
vicdani ret hakkn tandn syledi. Vicdani Ret konusunda olumlu tepkisini dile
getiren bir dier partide Yeiller oldu. 2008 ylnda vicdani reddini aklayan M.
Ali Avc'nn dzenlemi olduu basn toplantsnda bulunan Yeiller Partisi e
bakan mit ahin'de Vicdani reddi temel insan haklarndan biri olarak
gryoruz ve zorunlu askerlie kar kyoruz. Savaa kar kararl bir duru olan
vicdani reddi, hangi lkenin ordusunda olursa olsun, orduda grev almay ve
askerlik yapmay kabul etmemek olarak gryoruz ve bu hakkn tannmas
gerektiini dnyoruz. Yeiller Partisi olarak vicdani ret mcadelesi verenleri
ve

anti-militarist

inisiyatif

gibi

giriimleri

destekliyoruz.

Vicdani

ret

mcadelesinin nndeki en nemli yasal engellerden biri olan TCK'nin 318.

maddesinin de en ksa zamanda kaldrlmasn istiyoruz. eklinde grlerini dile
getirmitir.86 DP ve SDP de stanbul Vicdani Red Platformunda yer alarak
temelde Trkiye'de vicdani ret hakknn tannmas ve TCK 318. maddenin
kaldrlmas adna almalara destek olmulardr.
1998 ylnda gerekletirilen bir dier nemli olay ise 400 kiinin katlmyla
stanbul'da dzenlenen Vicdani Retiler enlii.Vicdani ret kavramnn
85
86

Radikal Gazetesi, 13.11.2008

http://www.yesiller.org/V1/index.php?option=com_content&task=view&id=190&Ite

52

duyulmas ve anti-militarist mcadelenin kitlesellemesi adna nemli olan bu

enliin ardndan, 2000 ylnda, 1000 kiinin katlmyla baka bir enlik
yaplmtr.87 2000 ylnda gerekleen bir dier nemli olay ise sava kartlar
web sitesinin kurulmasyd. Dnya'da ve Trkiye'de; sava kartl, vicdani ret,
insan haklar alanndaki faaliyetlerin yer ald, dokmantasyon nitelii tayan ve
srekli gncellenen sitesinin yayn halen devam etmektedir.
2003 ylnda Amerikann Irak igalinin ardndan anti-militaristler ve vicdani
retiler, oluturulan Sava Kart Koalisyonunda yer aldlar ve o dnemde
gerekletirilen eylemlere katldlar.
2004 yl vicdani ret kavramnn kamuoyunda yaygnlamas ve mcadelenin
srdrlmesi anlamnda nemli faaliyetlerin yrtld bir yld. Ankarada
Shhiye Ordu Evi nnde Anti-militarist nisiyatif tarafndan organize edilen
Vicdani Retiler Pilav Gn yapld. stanbul'da ise; Gndelik yaamn iinde,
kentin cadde ve sokaklarnda her gn karmza kan, militarist milliyeti kurum,
ant, sembol ve ritellere eletirel ziyaretler yapmak, yaanlan bu ironik durumla
da dalga gemek iin turistik tur dzenlendi: 'Militurizm Festivali'. 88
Militarizm Festivali ayn zamanda ilk kez kadnlarn vicdani retlerini akladklar
aland. Trkiye'de anti-militarist, sava kart mcadele ierisinde kadnlarn yer
almas ve kadnlarn vicdani retlerini aklayarak ataerkil ilikiler btnnn
sorgulanmas noktasnda srece katt anlam ve etkilere daha ileride
deineceim.

Osman Murat lke'nin vicdani ret aklamas ve sonrasnda gelien olaylar

dnda Trkiye'de vicdani ret hareketinin olumas,

kamuoyunda duyulmas

asndan ncelikli neme sahip 3 tane daha vicdani ret deklarasyonu olmutur.
87

sterci, Cokun; Yorulmaz, Uur. 2008.Trkiyede Vicdani Red sterci, Cokun&nar H.

zgr arklardaki Kum: Vicdani Red, stanbul, letiim Yaynlar, s.224
88
Agm, s. 224

53

Bunlar srasyla Mehmet Tarhan(2001) , Mehmet Bal (2003)ve Halil Savda' nn

(2004) vicdani ret deklarasyonlardr.
Bu kiiler, savaa kar olmann, barl bir toplum dlemenin, bunun iin
harekete gemenin, orduya kar gelmek ve vatan haini olarak adlandrlmak
olabileceini ve bu durumun en ar uygulamalar, basklar ve ikencelerle
cezalandrlabileceini gsterdi. Kimimize gre kahraman oldular, kimimize
gre bu dorultuda kurban edildiler.
Mehmet Tarhan, Krt ve e cinsel kimlii zerinden bu lkede vicdani reti
olmann ne kadar zor olduunu bizlere bir kere daha hatrlatt. Krt olmak demek
blc olmak demekken, e cinsel olmak ordu jargonunda rk olmak
demek oluyordu ve bu en ar ekilde ifa edilmeliydi.89
Mehmet Bal'n durumu daha farklyd, her Trk gencine yakr ekilde
milliyeti duygularla askere gitmi olmasna karn, ne olduysa olmu ve bir
anda fikrini deitirmi, artk bu militarist yap ve beraberinde getirdii tahakkm
mekanizmalar altnda yer almak istememiti. Zorla askeri niforma giydirilmesi,
zorla salarnn kesilmesi, lin giriimleri ve tm ikencelere ramen duruunu
deitirmemiti. Oysa o muazzam sindirici eitimden geen birinin, uysal,
itaatkr ve fedakr bir askere dnmemesi bir askeriye iin anlalmaz hatta
89

rk raporu almak iin ; bavuran kiinin yz grnr biimde, cinsel iliki esnasnda

pasif olduunu kantlayan fotoraflar, askeri hastanelerin cerrahi blmlerince uygulanan ve

kiinin anal seks ilikisi yaayp yaamadn ve anus tonusun gerginlik dzeyini lmek
amacyla uygulanan rektal muayene; yz yze ve birden fazla doktorun gzetiminde bir dakika
ile bir saate kadar srebilen ve bir den ok kere tekrarlanabilen grmeler; Rorsharch Mrekkep
Testi, Minnesota ok ynl kiilik testleri (MMPI)gibi kiilik testi uygulamalardr. Tm bu
tetkiklere ramen kiinin psikoseksel durumu konusunda hekimler ya da hekimlerden oluan
komite karar veremiyorsa, kii askeri hapishanelerin psikiyatri kliniklerinde bir hafta ile hafta
arasnda, bilinen adyla pembe koublmlerinde ve ounlukla dier hastalardan ayr
tutularak gzlem altna alnabilmektedir (Biricik, Alp.2006.Diagnosis Exteremly Homosexual:
(Re)Constructing Hegemonic Masculinity Through Militarized Medical Discourse in Turkey)

54

kabul edilemez bir ey'di. Dolaysyla olanlar sessizce izleyen dierlerine ibret
olmas iin de 'reti askerin' her koulda disiplin altna alnmas gerekmekte idi.90
Halil Savda ise Krt kimlii ve gemite militan rgtlere sempatizanl
zerinden zaten ordunun tehlikeliler listesinde yer alyordu. Kendisi ar
ikencelerden geirilmi, haftalarca hcre hapsinde tutulmu olmasna karn Ne
Gerilla, ne ordu demekten ve militarist yapnn ve tahakkm biimlerinin
yaratm

olduu

ilikiler

btnnn

her

trlsne

kar

durmaktan

vazgememitir. Bu dorultuda 2006 ylnda Vicdani Red Platformu'nun

kurulmas iin destek veren kiilerin banda geliyordu. Vicdani Red
Platformu;"Vicdani ret en temel insan hakkdr. Vicdani ret hakknn savunusu ve
vicdani retilerin maruz kald kt muamele ve mahkm edildikleri sivilmedeni lme kar tepkiler hep paral ve yetersiz kalmtr. Bu konudaki
abalar

ortaklatrmak

platformumuzun

ncelikli

grev,

hedef

ve

amacdr"91diyerek 15 rgtn dhil olmasyla kurulmutur.

Platformun ncelikli mcadele alanlar; Militarizme kar kmay "halk
askerlikten soutmak" olarak niteleyen yasalarn kaldrlmas ve vicdani retileri,
"emre itaatsizlikte srar" sulamasyla yarglayarak, eitli srelerde hapis cezalar
ile kar karya brakan Askeri Ceza Kanunun 87. ve 88. maddelerine kar
karak; Askeri Ceza Kanunun deitirilmesi iin mcadele etmek, vicdani
retilere hukuki ve psikolojik destek vermek, vicdani ret kavramnn duyulmas ve
tannlrlnn artmas iin a kurmak, heteroseksist, cinsiyeti ve erkek egemen
yaklamlara kar mcadele etmek, militarizmin-ordunun ecinsellere dnk
insanlk d tavrna kar ecinseller ve rgtleri ile dayanmak olarak
90

sterci, Cokun; Yorulmaz, Uur. 2008.Trkiyede Vicdani Red sterci, Cokun&nar

H. zgr arklardaki Kum: Vicdani Red, stanbul, letiim Yaynlar, s.226
91
www.savaskarsitlari.org, Vicdani Red Deklarasyonu (20.10.2006)Platforma dhil olan
rgtler; nsan Haklar Dernei (HD), zgrlk ve Dayanma Partisi (DP), Lambdaistanbul
Lezbiyen, Gey, Biseksel, Travesti ve Transekseller (LGBTT) Dayanma Dernei, AMARG
Kadn Akademisi, Demokratik Toplum Partisi (DTP), Sosyalist Demokrasi Partisi (SDP), Bar
Anneleri nisiyatifi, Eitim ve Bilim Emekileri Sendikas (Eitim-Sen) 3 ve 8 No'lu ubeler,
Demokratik zgr Kadn Hareketi (DKH), 14 Mays Platformu, Kardelen Kltr Merkezi,
Gkkua Kadn Dernei, Demokratik Alevi nisiyatifi, 78'liler Giriimi ve stanbul Tunceliler
Kltr ve Yardmlama Dernei.

55

belirlenmitir. Ancak platform kurulduktan bir sre sonra faaliyetlerine son

vermitir.
TABLO 3: Trkiye'de ki Vicdani Ret Hareketinin Kronolojisi:92

Trkiye'de ki Vicdani Red Hareketinin Kronolojisi

1990

Vedat Zencir ve Tayfun Gnl, Gne Gazetesi ve Sokak Dergisi araclyla vicdani reti olduklarn deklare ettiler. Bu, Trkiye'deki ilk
vicdani ret aklamasyd.

1992

Fransa'da 7.si gerekletirilen Uluslararas Vicdani Retiler Bulumas (International Conscientious Objectors Meeting_ICOM)'nda bir sonraki toplantnn Trkiye'de yaplmasna karar verildi.
zmir'de Sava Kartlar Dernei kuruldu.

1992
1993
1993
1993
1993

1993

1994

16 Ocak Alt kii, Sava Kartlar Dernei'nde toplu olarak vicdani reti olduklarn aklad ve "askerlie hayr !" kampanyasn 1990'da
kald yerden srdrdler.
10-17 Temmuz ICOM, 40 lkeden 90 kiinin katlmyla ren, Milas'ta gerekletirildi.
Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti (KKTC)'den Salih Askeroul askerlik yapmayacan aklad. Onun iin uluslararas bir kampanya yrtld. Bunu, SKD'nin feshedilmesi izledi.
stanbul'da Sava Kartlar Dernei kuruldu.

8 Aralk HBB kanalnda yaynlanan Anten programnda, SKD bakan Aytek zel ve bir vicdani reti ile rportaj yapmalar nedeniyle,
program yapmcs Erhan Akyldz ve muhabir Ali Tevfik Berber, Genelkurmay Bakan Doan Gre'in emriyle tutuklanp askeri mahkemede yarglandlar. Bylece ilk kez, siviller askeri mahkemede yarglanm oluyordu. Akyldz ve Berber tutuksuz yargland ve ngrlen
en dk cezaya, 2 ay hapis cezasna arptrldlar. 8 ubat 1994'te Aytek zel Ankara'da askeri mahkemeye teslim oldu ve sonrasnda 1 yl
15 gn hapis cezasna arptrld. Bu davann asl nemi, DGM'lerin grevsizlik karar vermesinin ardndan Aralk 1994 tarihinde verilen
tihad Birletirme karar ile sivillerin askeri mahkemede yarglanmas yolunun alm olmasndadr.
20 Mart DEP (Demokrasi Partisi) milletvekili Zbeyir Aydar "vicdani ret yasa tasars" verdi.

1994

10 Nisan SHP(Sosyal Demokrat Halk Parti)'den 25 milletvekili, sivillerin askeri mahkemelerde yarglanmasnn nne gemek amacyla
bir yasa tasars sundular.

1994

17 Mays stanbul SKD Trkiye'de, Alman Bar rgt Frankfurt'ta, birbirlerine paralel basn toplantlar dzenlediler. Bu iki toplantda
Trkiye'den 2, Almanya'dan ise TC vatanda 11 kii vicdani reddini deklare etti. Gkhan Demirkran, Arif Hikmet yidoan, Mehmet Sefa
Fersal ve Osman Murat lke TCK madde 155'e muhalefetten (halk askerlikten soutma sulamas ile) tutukland. Gkhan Demirkran, Arif
Hikmet yidoan, Mehmet Sefa Fersal ve Osman Murat lke Genelkurmay Askeri Mahkemesi'nce yarglandlar. Bu dava 29 Austos 1995'te
sonuland. Arif 6 ay, Gkhan 4 ay, Mehmet Sefa ise 2 ay ceza ald, Osman beraat etti. Bu sre iinde Gkhan Demirkran, Sefa Fersal and
Osman Murat lke hafta, Arif Hikmet yidoan toplam 13 hafta tutuklu kald.
Izmir SKD Kolombiya'daki ICOM toplantsna katld.
Izmir SKD Yunanistan'daki ICOM toplantsna katld.

1994
1995

92

Vicdani Ret Hakk ve Trkiye, nsan Haklar Gndemi Dernei,

http://members.blackbox.net/elisa.orlando/vicdanirethakkiveturkiye.pdf

56

1995

1996

1996

1996

1 Eyll Dnya Bar Gnnde Osman Murat lke 29 Austos'ta sonulanan ve serbest kald davadan hemen sonra, askerliini yapmad
gerekesiyle ankaya Askerlik ubesi'ne gnderildi. ubede askere alma ilemleri tamamlandktan sonra birlie gitmesi iin sre tannarak
serbest braklan lke, zmire gitti. Dnya Bar Gn olan bugn, zmir SKD'de yapt basn aklamasyla vicdani reti olduu iin
askere gitmeyeceini belirtti ve askerlik belgelerini yakt.
Ocak aynda Antimilitarist nisiyatif kuruldu (Daha sonra 1998'de ise adnn nne "stanbul" eklendi ve AM'ye dnt).

7 Ekim Osman Murat lke, Genelkurmay Askeri Savcl'nn kararyla, askerlik belgelerini yaktktan bir yl sonra tutukland. Mamak Askeri
Cezaevi'nde tutuklu olarak kald iki ay boyunca askeri uygulamalara "asker olmad iin" uymad ve balad alk grevinin 23. gnnde
talepleri kabul edildi. Artk askeri uygulamalara (asker elbisesi giymek, itima, vs..) uymas iin zorlanmayacakt. Daha sonra tahliye edildi
ve jandarma nezaretinde Bilecik Jandarma Er Eitim Alay'na gnderildi. (Bu srada Genelkurmay Askeri Mahkemesi'nde srmekte olan
dava 29 Ocak 1997'de sonuland ve lke, TCK madde 155'e muhalefetten 6 ay ceza ald).
1996nn sonlarna doru Antalya, stanbul, zmir ve Ankara'da Osman Murat lke ile dayanma komiteleri kuruldu.

1996

1 Aralk stanbul, Mis Sokak'ta, komitece yaplan "krk tfek" eyleminin ertesi gn, "Dnya Bar Tutsaklar le Dayanma Gn" olan 1
Aralk'ta, yalnzca kadnlardan oluan destekiler Eskiehir Askeri Cezaevi civarnda piknik yapmak suretiyle, o srada cezaevinde bulunan
lke'ye destek oldular.

1997

6 Mart Bilecik'e mevcutlu gnderildikten sonra, Osman Murat lke hakknda birlikte asker elbisesi giymedii ve emirlere uymad iin,
"emre itaatsizlik" sulamasndan alan dava sonuland ve lke 5 ay ceza ald. lke, bu dava Eskiehir 1. Taktik Hava Kuvvetleri Askeri
Mahkemesi'nde srerken, 29 Aralk 1996'da tahliye edildi, ancak askeri birlie geri dnmedi. Daha nceki davann 29 Ocak 1997'deki karar
durumasna savunma yapmak zere gittiinde yeniden tutukland ve Bilecik'e gnderildi. Bu dava "yoklama kaakl, firar, emre itaatsizlik
ve askere gitmemek iin hileye bavurmak" eklinde drt ayr su ieriyor ve toplam 15 yla varan bir ceza talep ediyordu. Bu dava srerken
mahkeme lke'yi 29 Mays 1997'de tahliye etti.

1997

9 Ekim Osman Murat lke, 29 Mays 1997'deki tahliyesinden sonra birliine gitmedi ve tekrar tutukland. 23 Ekim 1997'de "yoklama
kaakl, firar ve emre itaatsizlik" sularndan toplam 10 ay ceza ald. "Hileye bavurmak" suu mahkemece drld.

1997

1 Aralk Vedat Zencir, Dnya Bar Tutsaklar Ile Dayanma Gn'nde, Izmir DGM nnde basn aklamas yaparak vicdani reti olduunu
deklare etti ve kendisi hakknda DGM'ye su duyurusunda bulundu.
10 Aralk nsan Haklar Dernei Osman Murat lke'ye "insan haklar" dln verdi.

1997

1998

22 Ocak 29 Mays ile 9 Ekim 1997 tarihleri arasnda Bilecik'te birlie kendi isteiyle gitmeyerek "firar" suu iledii gerekesiyle Osman
Murat lke hakknda tekrar dava ald. 22 Ocak 1998'de sonulanan durumada 10 ay hapis cezas ald. Dava boyunca cezaevinde geirdii
sre cezasn karlad iin tahliye edildi ve Eskiehir Askeri ubesi'ne gnderildi. Yine mevcutlu olarak Bilecik'e gtrld ve yine askeri
uygulamalara katlmay reddetti. Bunun sonucunda 28 Ocak 1998'de Eskiehir Askeri Cezaevi'ne geri gnderildi.

1998

"Vicdani ret dncesinin savunulmasyla su ilenmi olunmad, ancak, vicdani ret aklamas yapmaya armann olduunu su tekil
ettii" askeri makamca akland.

1998

Nisan Dnceye zgrlk Giriimi erevesinde 6 kii, Osman Murat lke'nin basn aklamas altna imza atarak kendileri hakknda su
duyurusunda bulundular.

1998

19 Mart, 2 Nisan, 4 Mays, 15 Mays, 11 Haziran lke bu son durumalarda da vicdani reti olduunu ve tahakkm ilikilerini amalayan,
tesis eden ve srdren kurumlarla ibirliini reddettiini her seferinde olduu gibi belirtti ve "birlie gnderilme, reddetme, tutuklanp cezaevine konulma" dngsne bir kez daha girdi.

1998

15 Mays stanbul'da yaklak 400 biletli izleyicinin katld "Dnya Vicdani Retiler Gn" enlii gerekletirildi.

57

1998
1998
1999
2000

2001

6-7 Ekim Osman Murat lke'nin tutuklannn ikinci yldnmnde iki gnlk panel ve basn aklamas etkinlii yapld. Bu etkinlikten
daha sonra basn aklamasna katlan sanatlardan Suavi ve anar Yurdatapan ve AM'den bir kii hakknda 155. maddeden dava ald.
Mart Osman Murat lke "birlie gitmesi" kouluyla "serbest" brakld; o ise evine gitti.
15 Mays Dnya Vicdani Retiler gn dolaysyla HD stanbul ubesinde basn aklamas yapld. Bu aklamadan sonra HD stanbul
ubesi yneticileri ve AM'den aklamay yapan kii hakknda "izinsiz gsteri yapmak ve bildiri datmak" suundan dava ald. Verilen
grevsizlik karar ile bu yalnz AM'den kii hakknda 155'ten alan dava haline dnd.
Sava Kartlar web sitesi kuruldu (www.savaskarsitlari.org)

27 Ekim Mehmet Tarhan askerlik yapmayacana dair vicdani reddini ilk olarak 27 Ekim 2001 tarihinde Ankarada dzenlenen bir basn
toplantsnda aklad: iddetin her trlsn lanetliyor, herhangi bir iddet olayna katlmann ya da gz yummann yeni iddet olaylarnn
kapsn aacana ve herkesi sonraki tm travmalardan sorumlu klacana inanyorum. ktidar kaygsyla devletler tarafndan karlan
savalarn ncelikle yaam hakknn ihlali olduunu dnyorum. Gereke her ne olursa olsun yaam hakknn ihlali bir insanlk suudur ve
uluslararas hibir szleme ya da yasa bunu merulatramaz. Bu nedenle hangi koulda olursa olsun bu sua ortak olmayacam ilan ediyorum. Militarist aygtlarn hibirinin hizmetinde olmayacam. Bu aklamasndan sonra anti militarist almalarn srdrd.

20022003 Mehmet Bal 24 Ekim 2002de 9,5 aylk askerliinin ardndan, vicdani reddini aklad ve tutuklanarak Adana Askeri Cezaevine kondu. 155.
maddeden yaplan yarglamada beraat ettii iin serbest brakld. 22 Ocak 2003de tekrar tutukland, Mersindeki birlikten 3 ay hava deiimi gerekesi ile brakld. u anda hakknda devam eden 6 dava var. (firar, izin tecavz ve 4 emre itaatsizlikte srar).

2004

2004

2006

Mehmet Tahran 27 Ekim 2004te bir kez daha vicdani reddini aklad. lk olarak 8 Nisan 2005 gn zmirde yakalanarak, askeri emirlere
kar gelmesinin ardndan Tokattaki bir askeri birime gtrld. Sonu olarak 11Nisan10 Haziran tarihleri arasnda Sivas askeri cezaevinde
tutuldu. ddialara gre burada tutulduu srede dier mahkmlar tarafndan dvld ve lm tehditleri ald. Mehmet Tarhan bu olaylarla
ilgili cezaevi yetkililerini uyardnda, gvenliinin salanmas iin herhangi bir ey yaplmad ve tacizler devam etti. Durumu avukatnn
renmesi sonrasnda cezaevi yetkilileriyle grmesi sonucu mdahale edildi.

Halil Savda 25.11.2004de askere alnarak, askeri birlii olan Tekirda-Beiktepeye gnderildi. Birliinde vicdani reddini aklayarak
askerlik yapmayacan, askeri emirleri yerine getirmeyeceini, bunu vicdan ve inanlar gerei yaptn belirtmitir. Bu eylemine ilikin
olarak 7 gn disiplin cezas verilmekle birlikte, ayn eyleminden dolay aleyhine orlu Askeri Mahkemesinin 2004/1601 E. sayl dosyas ile
Emre taatsizlikte Israr suundan dava almtr. Halil Savda 28.12.2004de ilk durumada askeri birlie teslim olmas iin mevcutsuz
olarak serbest brakld. Halil evine gitti. Halil Savda 04.01.2005de 106 gn ceza ald. 25.10.2005de Halil Savda AHMe n bavuru yapt
ve ihtiyati tedbir amal bavurdu. Askeri Yargtay 3. Dairesi 13.08.2006de "su vasf ve eksik soruturma ynnden isabetsiz ve yasaya
aykr bulunan mahkmiyet hkmn" bozdu. Ardndan orlu Askeri Mahkemesinde 07.12.2006de Halil'in davas yeniden grlmeye
balad. Halil Savda mahkemeye katld ve tutukland. Bu tarihten itibaren Halil Savda tam bir ksr dng iine girdi. Alm olduu cezann
sresi dolmu olmasna ramen serbest braklmad. Cezaevinde olduu srada ikence, kt ve alaltc muameleye maruz kald.
Askeri Yargtayn vermi olduu karar zerine Mehmet Tahran 9 Mart 2006da serbest brakld. Vicdani Red Platformu kuruldu.

2007 Halil Savda 28 Temmuz 2006da, Askeri Yargtay tarafndan onanan 6 aylk cezay ve henz onaylanmam bulunan 15.5 aylk cezann da 1.5
ayn hapis yatt iin infaz kanunu gerei serbest brakld

Sonu olarak, 1990 ylndan itibaren Trkiyede vicdani ret hareketi gelimeye
balad. Hareket ierisinde, dayanma inisiyatifleri, platform gibi esnek yaplara
sahip rgtlenme modelleri oluturulurken, militurizm, Vicdani Red Pilav Gn
eklinde yaratc eylem ve etkinlikler oluturuldu, kamuoyu oluturmak iin
niversitelerde paneller yapld. Bugn gelinen noktada, tm hareketin vicdani

58

retiler zerinden gidiyor olmas, sre ierisinde kiilerin yorulmasna, somut

taleplerin belirlenemiyor olmas da, hareketin zayflamasna neden olmutur.

TABLO 4: Trkiye^de ki Vicdani Retilerin Listesi93

NO:
1

Vicdani Red Aklama Tarihi

Aralk-1989

sim-Soyad:
Tayfun Gnl

Vicdani Red Aklama Sonu

ve

Mahkeme

Yeri:

Sreci

stanbul

Trkiye'de kamuoyuna
vicdani

reddini

aklayan ilk kii

2

ubat-1990

Vedat Zencir

zmir

16/01/93

Erkan alpur

zmir

16/01/93

Atilla Akar

zmir

16/01/93

Yusuf Doan

zmir

Mart- 1993

Yusuf Atan

stanbul

24

Aralk

1997'de

reddini tekrarlad
24

Ocak

2003

de

reddini tekrarlad

Ocak

2003

de

reddini tekrarlad
7

17/05/94

Gkhan Demirkiran

stanbul

17/05/94

Arif Hikmet

stanbul

zmir

8 kez emre itaatsizlik

yi Doan
9

01/09/95

Osman Murat lke

ve 2 kez de asker
kaa olmaktan dolay
43 ay ceza ald ve 701
gn ceza evinde kald.
Trkiye

aleyhine

AHM'ne at davay
kazand.
10

15/05/00

Uur Yorulmaz

stanbul

24

Ocak

2003

de

reddini tekrarlad
11

15/05/00

Timuin Kzlay

stanbul

24

Ocak

2003

de

reddini tekrarlad
12

15/05/00

Hasan imen

stanbul

24

Ocak

2003

de

reddini tekrarlad
13

27/10/01

Mehmet Tarhan

stanbul

14

27/10/01

Erdem Yalnkaya

stanbul

24

Ocak

2003

de

reddini tekrarlad
24

Ocak

2003

de

reddini tekrarlad

93

VicdaniRetilerListesi,SavaKartlar,

http://www.savaskarsitlari.org/arsiv.asp?

ArsivTipID=2&ArsivAnaID=27221

59

15

22/01/03

Mehmet Bal

Mersin

9.5 aylk askerliinin

ardndan,

vicdani

reddini aklad.
16

24/01/03

Erkan Ersz

stanbul

17

24/01/03

Serta Girgin

stanbul

18

24/01/03

Emir ner

stanbul

19

24/01/03

Mustafa eyholu

stanbul

20

15/05/03

Sami Serkan Kazak

stanbul

21

15/05/03

Ahmet Cem ztrk

stanbul

22

20/11/03

Tukan Tu

zmir

23

15/05/04

Mahmut Elku

stanbul

24

15/05/04

Cemal Karaku

stanbul

25

15/05/04

Ersan Uur Gr

stanbul

26

15/05/04

Yaar ner

stanbul

27

15/05/04

nci Alagl

stanbul

28

15/05/04

Ebru Topal

stanbul

29

15/05/04

Nazan Askeran

stanbul

30

27/06/04

Doan zkan

stanbul

31

27/06/04

Sinan Dndar

stanbul

32

05/09/04

mer Sezer

Ankara

33

05/09/04

mdat anl

Ankara

34

05/09/04

smail Sabanc

Ankara

35

05/09/04

Salih Arkan

Ankara

36

05/09/04

Hasan Akyrek

Ankara

37

05/09/04

Levent Duranyan

Ankara

38

04/10/04

ahin zbay

stanbul

39

28/10/04

Necdet zaktan

stanbul

40

23/09/04

Ceylan zerengin

stanbul

41

26/11/04

Halil Savda

orlu

42

18/12/04

Veli Akda

zmir

43

03/01/05

Necati Balbay

Lleburgaz

44

14/05/04

Yahsan atak

zmir

45

14/05/04

Blent Bekta

zmir

46

14/05/04

Mehmet d

zmir

47

14/05/04

Fikret Yetiener

zmir

48

14/05/04

Ercan Akta

zmir

49

15/05/04

Ayten Demir

zmir

50

15/05/04

Hilal Demir

zmir

51

15/05/04

Aye Girgin

zmir

52

03/08/05

Erkan Yertutan

stanbul

53

14/05/06

Ahmet zdemir

Ankara

54

15/11/06

smail Sayg

stanbul

55

19/04/07

Gkhan Aydn

Kocaeli

-lk kez ubat 2001 de

60

askeri

okuldan

ayrlrken

aklad

vicdani reddini tekrar

ediyor.
56

13/05/07

Ahmet Aslan

stanbul

57

20/05/07

zlem

stanbul

58

24/07/07

zmit

slami inanc nedeniyle

Mollamehmetolu
Enver Aydemir

askerlik

yapmak

istemedii

iin

31.07.2007
tutuklanarak Eskiehir
Askeri

Cezaevi'ne

hapsedildi. 04.10.2007
tarihinde

yaplan

durumada

2.

tahliye

edildikten sonra 2 gn
yol

izni

verilerek

serbest brakld.
59

15/03/08

Hakan Filizlibay

stanbul

60

18/05/08

Deniz zgr

stanbul

61

18/05/08

Eylem Polat

stanbul

62

18/05/08

brahim Ylmaz

stanbul

63

18/05/08

zkan Kuru

stanbul

64

Mays-1994

zkan (Kaln) Kl-

stanbul

zel-tip

cezaevinde

"olmayan duvar" isimli

bir blten aracl ile
vicdani

reddini

aklad)
65

15/08/08

Mehmet Ali Avc

66

Mays-2006

Tufan Demir

67

27/09/08

nan Mays Aru

68

10/10/08

Ahmet Karayay

Ankara

Yksel

Caddesinde

yaplan

basn

aklamasnda reddini
okudu
tarafndan

ve

polis
gzaltna

alnd.

Hakknda,

"halk

askerlikten

soutma" sulamasyla
soruturma ald ve
serbest brakld.)
69

07/03/09

Ali Aydn iek

stanbul

61

1990- 2009 tarihleri arasnda toplamda 74 kii vicdani reddini aklamtr. Bu

kiilerin 13'u kadndr. 6 kii, reti olduklar iin yarglama, birlie gnderilme ya
da cezaevi sreci yaam, 9 kii eitli ekillerde askerlik ubesine gtrlmtr.

2.5 Ulusal ve Uluslar aras Hukuk Asndan Vicdani Ret

Vicdani Ret; kiinin genel anlamyla ahlaki tercih, dini inan, felsefi gr ya da
politik nedenlerle askeri eitim ve hizmette bulunmay, silah tamay ve
kullanmay reddetmesidir. Bundan dolay vicdani ret, uluslararas birok yasal
dzenleme de dnce, din ve vicdan zgrl kapsamnda ele alnr.
nsan Haklar Evrensel Beyannamesi' nin 18. Maddesi, Medeni ve Siyasal Haklar
Uluslararas Szlemesi'nin 18. maddesi ve Avrupa nsan Haklar Szlemesinin
9. maddesinde belirtilen dnce, vicdan ve din zgrl kapsamnda
deerlendirilmektedir.94

BM Komisyonu 1989 ylndan itibaren insan haklar konusunda ki karalarnda

herkesin din, dnce ve vicdan zgrl hakknn meru bir uygulamas olarak
askerlik

hizmetini

vicdanen

reddetme

hakk

tannmaktadr

(1998/77).

Komisyonun bu kararnda ayrca; Askerlik hizmetini yerine getiren kiiler de

vicdani itirazlar gelitirebilir eklinde ak bir ifade kullanlmtr. 95
lk kez 1967 ylnda Avrupa Konseyi Parlamentosu tarafndan vicdani ret hakkyla
ilgili karar alnmtr. Bugne dein bu kararda belirlenen Temel lkeler Avrupa
94

nar H. zgr Avrupa Konseyi lkelerinden Vicdani Red Hakkna Genel Bir Bak,
arklardaki Kum: Vicdani Red, stanbul: letiim Yaynlar ,s.235
95

Brett, Rachel.2008.Askerlik Hizmetinin Vicdanen Reddi ve Alternatif Hizmette Uluslararas

Standartlar, arklardaki Kum: Vicdani Red, stanbul: letiim Yaynlar s. 249-252

62

Konseyinin ve Avrupa Parlamentosu' unun birok tavsiye kararnda yinelenmitir.

Temel lkeler:96
1- Askerlik hizmeti yapmakla ykml ancak vicdani ya da dini, etik, ahlaki,
insani, felsefi ya da benzer gerekelere dayanan gl kanaatleri nedeniyle silahl
hizmet vermeyi reddeden kiiler bu hizmeti yapmaktan muaf tutulma hakkna
sahip olmaldr.
2- Bu hak Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 9. Maddesiyle gvence altna
alnan, bir demokratik hukuk devletinde bireyin temel haklarnn mantksal
karm olarak kabul edilmelidir.
Dolaysyla belirtilen temel ilkeler dorultusunda vicdani ret, bir dnce
zgrl olarak ele alnm ve bu olgu demokratik hukuk devletinde ve bireyin
sahip olduu temel haklar kapsamnda deerlendirilmitir.
Bunlara ilaveten 2000 ylnda ilan edilen Avrupa Birlii Temel Haklar art;
vicdani ret hakkn ak olarak dnce, vicdan ve din zgrlnn bir paras
olarak tanyan, ilk uluslararas insan haklar enstrmandr. ki sene sonra
Vicdani retle ilgili bilin artrma tedbirlerini desteklemek zere Avrupa Konseyi
2002 ylnda bir kitapk karmtr.97
2001 tarihinde stanbulda kabul edilen Avrupa Konseyi'nin bir organ tarafndan
karlm 1518 no' lu son metin vicdani ret hakkn ve uygulamasn bir adm ileri
gtrerek; Askerlie alnmadan nce, srasnda veya sonrasnda, askerlik
hizmetini ifa ederken vicdani reti olarak kaydolma hakk, ikinci olarak; silahl
kuvvetlerin daimi yelerine vicdani ret stats iin bavuru hakkn, silah
altndaki tm askerlerin vicdani ret stats ve bunu edinme yollar hakknda bilgi
edinme hakk ve son olarak; ne caydrc ne cezalandrc bir nitelii olmayan
tamamyla, sivil ierikli bir alternatif hizmet konusunu vurgulamaktadr.98
Dnyada, ya da daha spesifik olarak Avrupa'da, vicdani ret hakknn tannd
96

Schneider, Friedhelm.2008. Vicdani Red Hakknda Avrupa Standartlar ve Alternatif Hizmet,

arklardaki Kum: Vicdani Red, stanbul: letiim Yaynlar, s. 268
97
98

Agm, s.268
Agm, s.270

63

devletlerdeki, uygulamalara baktmz zaman, yukarda belirtilen hususlarn ok

nemli olduunu gryoruz. rnein; Belika, Fransa ve ek Cumhuriyetinde
vicdani ret hakk tannm olmasna karn, profesyonel askerler bu haktan
yararlanamyor ya da konuyla ilgili oluturulmu yasal dzenlemeler bulunmuyor.
Ancak Hollanda'da yararlanabiliyor. Bir dier nemli konu bilgi edinme hakk:
Birok lkede vicdani reddini aklamak isteyen kiiler, konuyla ilgili gerekli
pratik bilgiyi bulmakta zorlanyorlar, dolaysyla olguyla ilgili yasal dzenlemeler
yaplm

olmasna

karn,

bilgi

edinmekte

zorlanld

iin

haklarn

kullanamyorlar. zerine ok tartlan bir dier konu ise; alternatif hizmetin,

hangi srede ne artlarda ve hangi devlet kurumuna bal olarak yaplaca.
Uygulamalara baktmzda birok lkede alternatif sivil hizmet sresinin,
askerlik

hizmeti

sresinden

daha

fazla

olduunu

gryoruz.

rnein;

Avusturya'da normal askerlik sresi 8 ayken, alternatif sivil hizmet sresi 12

aydr, Ermenistan' da askerlik sresi 12 ay, alternatif sivil hizmet sresi 42 aydr,
Letonya' da askerlik sresi 12 ayken, alternatif hizmet sresi 24 aydr.99 Bu
ekliyle alternatif hizmeti seen kiiler daha uzun dnem hizmet veriyor
dolaysyla haklarndan tam anlamyla yararlanamyor. Askerlik hizmeti ve
alternatif sivil hizmet srelerinin eit olduu lkelere bakacak olursak; Almanya,
sve, Danimarka ve Arnavutluku rnek verebiliriz.
Alternatif sivil hizmet ile ilgili bir dier nemli konu; sivil olarak adlandrlmas
gerei, hizmeti organize eden, (gerekliyse) denetleyen kurumlarn, sivil kurumlar
olmas gereklilii. rnein; Almanya'da; Genlik,

Aile, Kadn ve Salk

Bakanl'na bal bulunan Federal Sivil Servis Ofisleri alternatif hizmet yerlerine
ynlendirmeleri yapmaktayken; Ermenistan, sve, Letonya, Lituanya ve
Makedonya'da bu kurumlar Savunma Bakanl'na baldr.
Bir baka nemli husus ise vicdani reddini deklare eden kiinin, vicdani, politik,
dini dncelerinin ve inanlarnn sorgulanmas ve karar verme srecinde kimin/
hangi kurumun tayin edici olaca durumu. BM nsan Haklar Komisyonu
99

nar H. zgr. 2008.Avrupa Konseyi lkelerinden Vicdani Red Hakkna Genel Bir Bak,
arklardaki Kum: Vicdani Red, stanbul: letiim Yaynlar, s.240

64

devletlerin vicdani ret talebini bir sorgulama yapmakszn geerli kabul ettii
olgusunu (Karar 1998/77) memnuniyetle karlamaktadr, ancak bir sorgulama
olacaksa

da

bu

'bamsz

ve

tarafsz

bir

karar

merci'

tarafndan

gerekletirilmelidir. nsan Haklar Komitesi, bunun anlamn bu sorgulamann

Savunma Bakanl deil, sivil otoritelerin denetiminde yaplmas gerektii
eklinde yorumlamtr.100
Ancak dier taraftan dnce, din ve vicdan zgrlnden bahsederken, bir
takm kurumlar (ister askeri, ister sivil olsun) bu kavramlar sorgulayc,
denetleyici konuma getirmek, kanmca elikili ve suiistimale ak bir durum
yaratyor.
BM ret hakknn tannmad durumlarda, vicdani retilerin cezalandrlmas
srecine dair de bir takm standartlar gelitirmitir.1998/77 no' lu kararda ifade
edildii ekliyle; vicdani retiler hapis cezasna, lm cezasna ve askerlik
hizmetini yapmay srekli biimde reddetme durumunda,

tekrar eden

cezalandrlmalara arptrlmamaldr.101 rnein; Osman Murat lke davasnda

Avrupa nsan Haklar Mahkemesi birbirini takip eden mahkmiyetlerin ve cezai
ilemlerin devam etme riskini Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 3. Madde'sinin
ihlali olarak kk drc ve aalayc olduu sonucuna varmtr.
Dier yandan vicdani ret, ayn zamanda birey iin temel hak olan,

yaam

hakkdr. Savaa, ldrmeye, lmeye kar bir duru olmasndan dolay temel
hak ve zgrlkler alannda yaam hakkna dayand sylenebilir. Vicdani
reddi, ldrc g kullanma ykmllne kar bir tutum olarak betimleyen
BM nsan Haklar Komitesi'nin Mart 1989 tarihli 89/59 no' lu kararnn dolayl
yoldan vicdani ret ile yaam hakk arasnda bir iliki kurduu ileri srlebilir.102
Sonu olarak; Vicdani Ret Hakk uluslararas hukuk balamnda tannm, gerek
Birlemi Milletler Komitesi, gerek Avrupa Komisyonu ve Parlamentosu, bu
dorultuda gerekli yasal dzenlemeleri yapmtr.
100

101
102

Brett, Rachel.2008.Askerlik Hizmetinin Vicdanen Reddi ve Alternatif Hizmette Uluslararas

Standartlar, arklardaki Kum: Vicdani Red, stanbul: letiim Yaynlar, s.253
Agm, s.255
Arslan, Orhan. 2008. Sivil taatsizlik Balamnda Vicdani Red Trkiye rnei. stanbul Bilgi
niversitesi nsan Haklar Hukuku Yaynlanmam Y. Lisans Tezi, s.66

65

Trkiye'de askerlikle ilgili yasal mevzuata baktmz zaman; Anayasann 72.

maddesine gre; Vatan hizmeti her Trk'n hakk ve devidir. Bu hizmetin silahl
kuvvetlerde veya kamu kesiminde ne ekilde yerine getirilecei veya getirilmi
saylaca kanunla dzenlenir103 ifadesini gryoruz.
Anayasaya gre i kanunlarla dzenlenen askerlik hizmeti, 1111 no' lu Kanunun
1. Maddesinde; Trkiye Cumhuriyeti tebaas olan her erkek, i bu kanun
mucibince askerlik yapmaya mecburdur eklinde belirtilmitir. 1111 no' lu
askerlik kanunu ve 1076 no' lu Yedek Subaylar ve Yedek Askeri Memurlar
Kanunu askerlii zorunlu hale getirmekte ve vicdani ret hakkn tanmamaktadr.
Ancak bu yasalarn dnda, gnmzde; sava kartlarn, vicdani retileri ve
militarizmi sorgulama srecine giren birok yazar, akademisyen ve gazeteciyi
yldrmaya engellemeye alan zihniyetin ara olarak kulland eski TCK
155. Madde, imdiki 318. Madde olan halk askerlikten soutma suudur.
318. maddeye gre, "(1) Halk, askerlik hizmetinden soutacak etkinlikte tevik
veya telkinde bulunanlara veya propaganda yapanlara alt aydan iki yla kadar
hapis cezas verilir. (2) Fiil, basn ve yayn yolu ile ilenirse ceza yars orannda
artrlr." Bu madde 2006nin Haziran aynda kabul edilen Terrle Mcadele
Kanunu ile; bu eylem, su ilemek zere kurulmu bir terr rgtnn faaliyeti
erevesinde yaplmsa eklinde ifade edilerek,

terr suu kapsamna

alnmtr.. Bylece cezann alt ve st snr ykseltilmi ve suu ileyenlerin

DGMler

yerine

kurulmu

zel

Yetkili

Ar

Ceza

Mahkemelerinde

yarglanmasnn onu alm oldu. Eski TCK 155 ya da yeni TCK 318. Madde
nedeniyle bugne kadar yarglananlara baktmzda; Ali Nesin, Etyen
Mahcupyan, Lale Mansur, anar Yurdatapan, Perihan Maden, Zuhal Olcay ve
Cezmi Ersz gibi isimleri gryoruz. Ordunun bu kadar gl ve kkl olduu
bir lkede, halk askerlikten soutmann bu kadar kolay olmas kanmca ironik
bir durum yaratyor.
Belirli davalarda TCK 318. Maddenin tek bana kullanlmadn, destekleyici
103

nar H. zgr. 2008.Avrupa Konseyi lkelerinden Vicdani Red Hakkna Genel Bir Bak,
arklardaki Kum: Vicdani Red, stanbul: letiim Yaynlar, s.236

66

olarak; TCK Madde 216; halk kin ve dmanla tahrik ve aalama, ve TCK
Madde 301; Trkl Cumhuriyeti, devletin kurum ve organlarn aalama
sularyla birlikte ele alndn gryoruz.104
Vicdani retilerin yarglanma srecinde etkili olan bir dier kanun; Askeri Ceza
Yasasnda bulunan emre itaatsizlikte srar suu (87/1 ACY). Mutlak itaati
ngren sistem iinde her trl itaatsizlik eylemi emre itaatsizlikte srar suu
kapsamnda deerlendirilir ve kii, itaatsizlik motivasyonunun kaynana
baklmakszn aydan iki yla kadar hapis cezas talebiyle yarglanr.105 Vicdani
Reti Osman Murat lke, Mehmet Tarhan, Mehmet Bal ve Halil Savda' nn
defalarca ayn suu ilemi gibi gsterilmelerinin nedeni, birok kez emre
itaatsizlikten yarglanmalardr.
Anayasa ve TCK' da yer alan tm ilgili kanunlar Trkiye'de vicdani reddin hak
olarak tannmasnn nndeki engeller gibi grnyor olmasna karn, bu alanda
almalar yrten birok hukukuya gre durum bunun tersidir. nk
Anayasann 72. Maddesinde yer alan; Bu hizmetin silahl kuvvetlerde veya
kamu kesiminde ne ekilde yerine getirilecei veya getirilmi saylaca kanunla
dzenlenir ibaresi, zorunlu askerlik hizmeti yerine, alternatif sivil hizmetin
nn ayor. Anayasann sistematiinden ve amasal yorumundan zorunlu
askerlik hizmetinin anayasal bir gereklilik olduu sonucunun hibir biimde
karlamayaca sonucuna ulamaktayz. Anayasann 72. Maddesinin zorunlu
kld tek kategori 'vatan hizmetidir. Ancak bu vatan hizmetini, nasl anlalmas
gerektii madde ierisinde bize aklanmamaktadr.106
Bir dier nemli nokta; vicdani ret hakkn, uluslararas insan haklar balamnda
ele alnd ekliyle

dnce, din, vicdan zgrl asndan ele alacak

olursak, benzer ekilde Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn 24. Maddesinde;

Herkes vicdan, dini inan ve kanaat hrriyetine sahiptir ve 25. Madde Herkes
104

pnar, Hlya.2008.Trkiye'de Vicdani Reddin Su ve Ceza Konusu Olmas ve Sonular,

arklardaki Kum: Vicdani Red, stanbul: letiim Yaynlar s. 327
105
Agm, s.319
106
Can, Osman.2008.Vicdani Red ve Anayasa, Derleyen: zgr Heval nar, Cokun sterci,
arklardaki Kum: Vicdani Red, arklardaki Kum: Vicdani Red, stanbul: letiim Yaynlar, s.
302

67

dnce ve kanaat hrriyetine sahiptir. Her ne sebep ve amala olursa olsun

kimse...

dnce

ve

kanaatleri

sebebiyle

knanamaz

ve

sulanamaz

hkmleriyle, dnce, din ve vicdan zgrlnn gvence altna alndn

grmekteyiz. Dolaysyla Trkiye'de;

anayasal gvence altnda korunan,

bireylerin dnce ve vicdan zgrlnn, kamusal alanda dile getirildiinde,

nasl ve neden bir su unsuruna dntnn alglanmas ve aklanmas,
vicdani reddin hak olarak tanmlanmas srecinin nn aacaktr.
Sonu olarak; vicdani ret hakk, nsan Haklar Evrensel Beyannamesi' nin 18.
Maddesi ((Trkiye'nin de taraf olduu), Medeni ve Siyasal Haklar Uluslararas
Szlemesi'nin 18. maddesi ve Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 9.
maddesinde belirtilen dnce, vicdan ve din zgrl kapsamnda
deerlendirilmekte ve tannmaktadr. Trkiye Cumhuriyeti Devleti; AHM ve BM
Keyfi Tutukluluk alma Grubu tarafndan, vicdani retle ilgili gerekli yasal
dzenlemeleri yapmadndan, ya da vicdani retilere insanlk d muamele
edilmesinden dolay raporlarla eletirilmi ve cezai yaptrm almtr. Bunlara
ilaveten Avrupa Birliine yelik srecinde, Avrupa Konseyi'ne ye olan lkeler
arasnda, sadece Trkiye ve Azerbaycan'n vicdani ret hakkn tanmamas,
devletin zerine dnmesi gereken konulardan biridir. Trkiye'de Vicdani Ret
hakknn tannmasna ulusal hukuk asndan bakacak olursak, Anayasa'da zorunlu
askerlii art koacak bir dzenleme grlmediini ve bireyin dnce, vicdan,
dini inan zgrlnn gvence altna alndn gryoruz. Dolaysyla vicdani
reddin bir hak olarak tanmlanmasnn nndeki engeller hukuki normlar deil, on
yllardr sre giden Her Trk Asker Doar devlet ideolojisinin, bu ideoloji
dorultusunda oluturulan sosyal ve politik sylemlerin, normlarn ve alglarn
sonucudur.

3. Trkiye'de Vicdani Ret Deneyimleri

Bu blmde gnmzde Trkiye'de vicdani ret hareketi, vicdani retilerin ve
sava kart mcadele ierisinde yer alan anti-militaristlerin bu sreci
deneyimlerine ilikin derinlemesine mlakat almas sunulmaktadr. Bir nceki

68

blmde aratrmann altyapsn oluturmak amacyla Trkiyede vicdani reddin

tarihsel geliimi aktarlarak aratrma zemini ortaya konulmutur.

3.1 Yntem
Bu alma kapsamnda Trkiye'de ki vicdani ret hareketi ierisinde aktif olarak
yer alan vicdani retiler ve sava kartlar ile yz yze derinlemesine grmeler
yaplm, eitli konular hakknda grleri alnmtr. Vicdani ret hareketi
ierisindeki farkl oluumlarn, alarn etkisini belirlemek amacyla stanbul Antimilitarist nisiyatif, zmir Sava Kartlar Dernei, Sava Kartlar internet sitesi
ve

farkl

Dayanma

nisiyatiflerinde

aktif

olarak

yer

alm

kiilerle

grlmtr.
Her bir grme yaplandrlm bir grme rehber formu zerinden hazrlanm
olmasna karn, grmeler sorularla snrlandrlmam, grlen kiilerin
ynlendirmesi ve yaam deneyimleriyle eitlenmitir. Kavramlar zerine yaplan
tartmalarda, zerine konuulan kavramlarn, belirli bir ereve dorultusunda
tanmlar verilmemi, kiilerin alglar zerinden ekillenmesi ve zerine
konuulmasna allmtr. Grme formunda alt ana bala yer verilmitir. Bu
balklar; vicdani ret alglar, Trkiye'de vicdani ret hareketi ve rgtllk,
vicdani reti, sava kart olma sreci hikyesi, yaam deneyimleri, Sivil
itaatsizlik-vicdani Ret ilikisi, Vicdani ret hareketi ierisinde kadnlarn etkisi,
Trkiyede vicdani reddin bir hak olarak tannmas srecinde uluslararas
kurumlarn ve normlarn etkisi, konularn ierecek ekilde dzenlenmitir. Buna
ilaveten, kiisel bilgiler bal altnda grlen kiiler hakknda demografik,
sosyal ve ekonomik verilere ulalmaya allmtr.
Vicdani ret algs balnda, grlen sava kartlarnn, vicdani reddi nasl
tanmladklar, hlihazrda var olan vicdani ret tanmlar ierisinden hangisini
kendi politik grleri dorultusunda sahiplendikleri anlalmaya allmtr.

69

Vicdani reti olma sreci hikyesinde ise, kiisel yaam deneyimleri ve o

deneyimlerin vicdani reti olma srecine, seimine katks zerine grlmtr.
Trkiye'de vicdani ret hareketi ve rgtllk blmnde, byle bir hareketten
bahsedebilir miyiz, bu hareket rgtllk ieriyor mu konular zerine
konuularak Trkiye'de ki vicdani ret mcadelesi anlalmaya allmtr. Sivil
itaatsizlik-vicdani ret ilikisi balnda, byle bir ilikiden bahsedebilir miyiz,
vicdani ret, bir sivil itaatsizlik eylemi olarak tanmlanabilir mi sorular zerinden
grlen kiilerin bu kavramlar nasl tanmlad ve kavramlara dair alglar
kavranmaya allmtr. Trkiye'de vicdani ret hareketi ierisinde kadnlarn
etkisi blmnde kadn retiler ve harekete katks deerlendirilmeye allmtr.
Son olarak Trkiye'de vicdani reddin bir hak olarak tannmas srecine
uluslararas kurumlarn ve normlarn etkisi blmnde BM, AB gibi kurumlarn
srece olumlu etkisi olabilir mi, devlet zerine bask unsuru oluturabilirler mi
konular tartlm, bugne kadar ki AHM sreci ve etkileri anlalmaya
allmtr.
Grme yaplan kiilere, yer aldklar sosyal alar, ortak platformlar ve
gerekletirdikleri eylemler, faaliyetler araclyla ulalmtr Eylemler ve
faaliyetlerin takip edilmesi srecinde, sava kartlar internet sitesi ve mail grubu
aktif olarak kullanlmtr.
Grmeyi yapan kii, ncelikle almann konusu, kapsam ve neden bu
almay yapmay tercih ettii hakknda bilgi vermi, bir gven alan oluturmaya
almtr. Grme srecince mmkn olduunca aka mdahale edilmemi,
grme yaplan kiinin konumas, kendi yaam deneyimlerini paylamas iin
tevik edilmitir. Grme sonras, grmenin deifrasyonlar gnderilmi ve son
bir kez kiilerden onay alnmtr.
Bu alma erevesinde grmeler, 1.8.2007-2.8.2007 ve 1.3.2009-1.5.2009
tarihleri arasnda stanbul ve zmir'de gerekletirilmitir. zmir' de Osman Murat
lke ve Hlya pnar ile ada Hukukular Dernei'nde grlmtr.

70

stanbul'da Mehmet Bal, Mehmet Tarhan, Halil Savda, Doan zkan, Ouz
Snmez ile Taksim'de Amargi ve Leylek Kafe' de grlmtr. Grme sresi
45 dakika ile 2,5 saat arasnda srmtr. Grlen kiilerin 5'i vicdani ret
deklarasyonlarnda bulunmu, bir kii AHM davalarnda avukatlk yapm, bir
kiide stanbul Anti-Militarist nisiyatif ierisinde aktif olarak faaliyet
gstermektedir.
Grme yaplan kiilerde, ya aral olarak 29-42 ya aral gzetilmitir.
Toplam 7 sava kart ile grme yaplmtr. Grlen kiilerin 6's erkek, 1'i
kadndr.

3.2Bulgular
3.2.1.Vicdani Ret Alglar
1990'lar la birlikte Trkiye'de balayan vicdani ret hareketini anlamak,
anlamlandrmaya almak aamasnda retilerin yapm olduu, birbirinden
farkllaan vicdani ret tanmlarna bakmak faydal olacandan bulgularda yer
verilmitir.
Trkiye'de vicdani ret aklamalar bugne kadar rgtl ekilde yaplmad daha ok
bireysel bir yerden balad

ama bu bireysel durular ve aklamalarn her kiide bir ifadesi

var. Herkes farkl yantlar verebilir neyi amalad zerinden, ama en azndan bir savata yer
almama, savan bir taraf olmak istememe ve ona kar tavr alma iyi bir ama ve buradaki
en gl, en iyi amalardan bir tanesi.
(Halil Savda, vicdani reti, 35 yanda )

Trkiye'de ki vicdani ret hareketinde yle bir durum yok, tm savalara karyz ama,
Trkiye'de yaanan i savaa da, Zaire'de ki kadar mesafeliyiz gibi bir durumda yok
haliyle nk biz burada yayoruz. Zaire'de ki daha nemsiz demiyorum, ya da orada ki
iin Hibir ey yapmyoruz gibi bir durum yok. Haliyle arl buraya vermek
durumunda kalyoruz, nk hepimiz bu savan bir paras olmamaya alyoruz. Ya da
Irak'ta ses karp baka bir alanda ses karmamak

71

(Mehmet Tarhan, vicdani reti, 31 yanda)

Trkiye'de ki sava kart hareket ierisinde yer alanlarn vicdani ret tanmlarna
baktmzda; tanmlarn genel olarak birka anahtar kavram zerinden
ekillendiini gryoruz. Bu kavramlardan bir tanesi hakl sava olmamas,
baka bir ifadeyle savan hibir ekilde meru kabul edilemeyecei . Bu
dorultuda Halil Savda, vicdani ret tanmnn kiiden kiiye deiebileceini ve
bu tanmlarn doru yanl diye kategorize edilmemesi grnde olduunu
belirtirken, savata yer almama savaa taraf olmama duruunun en nemli
ama olduunu belirtiyor. Mehmet Tarhan ise tm savalara kar olma n
koulunu vurgularken, bu duruun eylemsellik ve tepki anlamnda ayn yere denk
dmek durumunda olmadn ifade ediyor.

Vicdani ret bizim sylemimiz ierisinde, hem bireyin kendine sadk kalmasnn aracyken,
ayn zamanda de- militarizasyon iin bir arat, bu lkede militarizmin geriletilmesi iin bir
arat. Yani ikili bir yapyd hem bireysel, hem kolektif (Osman Murat lke vicdani reti, 39
yanda)

Eski vicdani Reddin karakteri; Militarizm kart genel yaygn bir mcadele alan n
tarif ediyordu.

(Mehmet Tarhan, vicdani reti, 31 yanda)

Grtm kiiler iin, vicdani ret tanmlar ierisinde ki bir dier nemli
anahtar kavram; anti-militarizm. Vicdani retiler ierisinde ounluun antimilitarist olmas, vicdani reddin; toplumun de-militarizasyonu srecinde
uygulanan eylemlerden biri olarak kabul edilmesini, militarizmin iine sindii,
ekillendirdii toplumsal ilikileri ve hiyerarik yaplara kar bir duru anlamnda
ifade bulduunu belirtmek gerekir. Osman Murat lke ve Mehmet Tarhan'n
tanmlarn bu adan ele almak gerekir.

72

Vicdani ret tanmlar ierisinde farkllk oluturan unsurlardan bir tanesi de Total
Ret ve sivil alternatif hizmeti savunan Sivil Ret kavramlar.

Benim durduum yer vicdani reddin altnda Total reddir. Ben kendimi vicdani reti olarak
tanmlyorum. Tanmlarken de, sivil alternatif hizmeti ngrdm ve bunu arzu ettiim
deil, dorudan bir militarizm eletirisi yaparak sivil alternatif hizmetinde bir sava
ekonomisinin paras olduunu ortaya koyarak. Daha dorusu; daha somut konuulmas
gerektiini dnyorum. Sivil Alternatif Hizmeti reddederken bunu neden reddettiimizi
aklamak gerekiyor, bunun sendikal gerekeleri, emek smrs zerinden, savalarla
ilikisi . (Mehmet Tarhan)

Vicdani Ret ve Total Ret ayrmnn esasi urada, toplumsal edimin veya baka bir ifadeyle
devletin btn yaplarla reddini amalamyor, ama total reti olduunu ifade eden insanlar,
devletin btn grevlerini, o toplumsal edim olarak ifade ettii zorunluluklarn da ierisinde
olduu btn o iliki tarzlarn reddettiklerini ifade ediyorlar ve byle bir alg ierisinde
olduklarn ifade ediyorlar ve bundan dolay total reti olduklarn ifade ediyorlar.Onun iin
ben kendimi hibir zaman total reti olarak ifade etmedim, ama bugn bana deseler
ki, ya da bir yl nce bana deseler di ki, sana yasal dzenleme yapyoruz, 10 ay veya 8 ay
devletin u sivil hizmetinde al deselerdi gene yapmazdm. ama ben kendimi Hibir zaman
total reti olarak ifade etmedim nk, bana gre bu tarz bir ayrm belki bugnden
yaplabilir bir sr arkada bunu yapyor da, ama ben bu ayrm bu gnden ok gerekli
grmyorum. Ve benim esas yaptm ayrm burada bir vicdani reti iddetin her trlsne
kar m?Her trl iddeti red ediyor mu? Bir vicdani reti tahakkm biimlerinin, hiyerark
ilikilerin hepsine toplumsal cinsiyet rollerine hepsine kar m?(Halil Savda, vicdani reti,
35 yanda)

Grtm kiiler asndan bu tanmlarn farkllk gsterdiini gryoruz. Halil

Savda; Trkiye'de, sivil alternatif sivil hizmetin yasallar dorultusunda kabul
edilmemesi nedeniyle byle bir ayrma gidilmesinin ok anlaml olmadn
vurgulayp, kendi vicdani ret tanm zerinden ncelikli deerleri ifade ederken,
Mehmet Tarhan bir st balk olarak vicdani ret kavramn kullanmann ve Total
Ret kavramn somut olarak belirtmenin nemini vurguluyor.

73

 Trkiye'de ki vicdani retilerin hi biri kendini Krt vicdani ret hareketi demedi. Krt
ismi konmas acayip, bence sama bir ey. Benimde bama byle bir ey geldi; Ne yani
sen Trk ordusuna hizmet etmeyecek misin? dediler. Bende valla beni aran ordu
hangisi olursa olsun; Yunan ya da Ermeni, hi birine hizmet etmeyeceim dedim. Zaten
bunu dediinde, karndakinin gardn dryorsun ki, perspektif bu. Hi bir lkenin
ordusuna hizmet etmemek. Bunun adna millet koymann ne anlam var. Ama ite bana
Krt koyunca, bu insanlar; Trkiye ordusuna hizmet etmeyeceim,ama gerilla hak
mcadelesi falan diyebiliyorlar. Byle bi boyutu var. Hakl sava kavramn kabul eden bir
sr insan var. Van Vicdani Red nisiyatifindekilerde byle bir durum yok. Onlar biz burada
iki arda bi deredeyiz diyorlar. Bir tarafta gerilla basks, bir tarafta devlet basks. Hakikaten
ok zor durumdalar, ama inanlmaz bir ey de yapyorlar.
(Mehmet Bal, vicdani reti, 34 yanda)

Bizim kuak retiler (90'lar sonu 2000' ler ba reddini aklayan) 2000-2005 ikinci kuak,
2005 sonras kuak. 2005' ler den sonra deklarasyonlar daha sertlemeye baland. .2005
yllndan sonra gerekletirilen vicdani ret deklarasyonlarnda, Krt hareketi ierisinde
vicdani reddin tartlmaya balanmas ile birlikte, Trkiye'de ki i sava vurgusunun
daha youn, gelimi olduu ret aklamalar var. Mesela Krt retiler diye bir gruptan
bahsediliyor. Oysa Krt retiler zaten vard. Bu Krt vurgusunu ve i sava vurgusunu
youn ekilde yaparak ve kendini Krt kimlii zerinden tanmlayarak retlerini aklayan
insanlardan bahsediyorum. Oysa bende Krdm mesela, Yavuz'da Krt ama biz o zaman bu
ekilde tanmlamyorduk kendimizi. Van Vicdani Red nisiyatifindeki retiler o ekilde
tanmlamyor, metropollerde kiler daha ok, mesela son reddini aklayan Ali'nin
deklarasyonuna baktmzda, Krt

vurgusunu youn ekilde gryoruz. Benim iin ok

rahatsz edici deil, ama bir farkllk olarak tanmlanmas gerekiyor.(Mehmet Tarhan)

Son yllarda Trkiye'de ki vicdani ret hareketi zerinde en ok tartlan

konulardan bir tanesi, ret deklarasyonlarnda etnik kimliin, zelinde Krt
kimliinin ne kyor olmas, bununda vicdani ret tanmlarnda farklla neden
olmas. Mehmet Bal, konuya ilikin grn hakl sava kavram zerinden
aklarken, Mehmet Tarhan kendi zerinden giderek vicdani ret hareketi
ierisinde bir kuak ayrm yaparak, tanmlar arasndaki farklla deyiniyor.

74

3.2.2 Vicdani Ret: Bireysel Tarihler

almann bu blmnde, grtm kiilerin, sava kart, vicdani reti olma
hikayeleri yer alyor. Alglarmz ekillendiren, yaam deneyimlerimiz, kendi
kiisel hikayelerimizdir yaklamndan yola karak, bu znel hikayeleri ksaltmak
ya da blmek yerine hepsini olduu gibi aktarmay tercih ettim.
95 ylnda, 75 doumluyum. 95'de askere gittim. Zaman geldiinde. O zamanlar
kendimi politik olarak

lkc olarak tanmlyordum. Yaadm yer olarak Uakn

kasabasnda.. Vatan millet Sakarya diyordum ben.

Askere

gitme

heveslisi

falan

deildim. Fakat kanlmaz bir eydir bu.. Sre. Bir ekilde sre bitti askerlik zaman
geldi biz de gittik. Acemi birlii 45 gn sonra usta birlii. 4 -4,5 ay gibi bir zaman geti.
Sivil bir olaydan, yani bizim askere gitmeden nce yaptmz bir olay yznden biz
tutuklandk. Tabi askerlik yaptm esnada tutuklandm iin direk askeri cezaevine
konduk o davann yarglanmas 5 yl srd. 5 yl boyunca askeri cezaevinde tutuklu
kaldm. Bu 5 ylda Eskiehir 2. snf askeri ceza evinde geti. Yaklak 1,5 - 2 yl falan
ben, eski bana retilen yada iine doduum ortamdan ne rendiysem yada bende olan
deerlerin hepsiyle gtrmeye altm. te bu benim kaderimdi vs vs. ama 1,5 - 2 yl
getiinde bende olan eyleri, bu sreci aklamakta yada ifade etmekte bana yetersiz
gelmeye balad. yice bunalmaya baladm. nk her ay mahkeme oluyor. Bir tane
lm olan insan var. Biz 3 kiiyiz. Yani olayn i boyutuna baktnda yani cinayet
ve soygun olay kim ne yaptya girmeden bir fikir birlii var bizim. 3 kii arasnda.
Dierlerinden ayrmyorum kendimi. Bu olaydaki sorumluluun 3 te biri bana aitti.
Benim bu noktaya gelmem iin 1 buuk 2 yl artk

btn dini inanlarm ya da kendi

deerlerimin hepsi zerinden gidince, bu bana yetmedi. te kaderdi uydu buydu

aklamalar bana yetmedi. Yaklak 2 yl sonunda bi yzleme yaadm. Ben bu olayn bi
parasym, 3 kiiden biriyim. ldrme olayna katlmadm ama fikir birlii olarak bu iin
iindeyim..Bunu kendime ifade etmem 2 yl srd. Her ay mahkeme oluyor durumaya
gidiyorsun. Madur insanlarla yz yze geliyorsun. Eskiehirden Uaka gelmek, 2 yl
alyor. ok rezil bir ey. Orada bile sahip olduum deerleri tkettim. Yeni araylara
girmeyi dndm, ama ne yapacam da bilmiyordum. Ama askeri ceza evinde kalan 2 3 ay kalyor. Ben ilk girdiimde 3 ay sonra duruma oldu. Srekli insanlar gelip gidiyor.
Kimlerle yatsan askeri

firarla, hrszlk yapanna, ecinselinden,

Yehova ahidine,

75

vicdani retisinden PKK 'lsna.. ok deiik insanlar. Geliyorlar, gidiyorlar ama ben
kalcym orada. Srekli tabi hepsinin hikayesi ayr ve ben tm bunlar
dinliyorum. Tabi bu hikayeler o kadar birikti. Bunlar benim ceza evindeki hayatmda hi
duymadm, aklmn

ucundan gemeyecek hikayeler, insanlar. lk bata tabi klasik,

bir ecinsele, kasabal nasl davranr, ben de yle davrandm. Bir PKK lya nasl davranr
milliyeti, ben de yle davrandm. Ama ilk geldiinde bakyorsun, bu ecinsel,

Yehova

ahidi aslnda senden hi fark yok. O da insan hatta senin gibi dndn syleyen,
dinine

bal olduunu ifade eden, milliyeti olduunu ifade eden bir sr insann

yapt, trnak iinde yanl o insanlar yapmyor. Onlarn da yanllar var. idealize
etmiyorum.. Btn bunlar biri bana anlatsa, yada dolayl bir kaynaktan bana ulasa
bunlar, hibir ekilde inanp kabul etmeyeceim eyler. Ama bunlar ben yaadm. Bu
insanlarn sorumlusu olarak idare eder. Onlarn alveri ihtiyac olur benim zerimden
iliyor. Telefon etmesi gerekir, benim zerimden iliyor. Bir sr ilikiler. Kou
mmessili aslnda, koutaki insanlarla idare arasndaki iletiimi salamak iin. dare
disiplini salamak iin o aracy kullanyor. O arac da bendim. Bu insanlarn tm
dertlerini dinlemek zorunda kalyorsun. Bakyorsun dertlerine senle o kadar ok ortak
yn var ki. Halbuki baktnda nefret edecein belki frsatn olsa, ortam olsa ldrecein
insanlar ama. bu klasik ayn sofrada yemek yiyorsun , ayn ileri yapyorsun falan filan.
Tabi aileleri seninkine benzeyebiliyor deiebiliyor. En etkilendiim hikayeler. 2 Yehova
ahidi vard. Bu insanlar askerlii kabul ediyor fakat silah almyor. ve dinsel gereke
gstererek bunu yapyorlar. Acaipti. nasl olur falan..Sonra bunun zerine, OS (Osman
Murat lke) geldi. OS yle 2 yl ayn kouta kaldk. OS nin cezaevi srecinde biz yan
yan yanaydk.

lk bata buna da tepki gsterdim ama ceza evi koullar biraz farklyd.

OS gelince nce cezaevi mdr beni ard. Dedi ki: sizin koua birini vereceim,
sorunu sizinle ilgili deil, ona karmayn. ki bence bu olabilecek en iyi ceza evi
mdryd.
Gardiyan bir kenara brakp dorudan benimle iliki kuruyordu. Gardiyan, ecinsel
ocuklara eziyet etmek istediklerinde ben buna izin vermiyordum. Bu konuda beni
destekliyordu mdr. Bu ocuklar dar karp temizlik yaptryorlard. Ben onlarn
gtrp ezmek istedikleri ocuklar gndermediimde ceza evi mdr tamam

diyordu.

Bir de artk yllar getike o benim abim ekline dnt. OS geldi. Tabi ilk bata biz
mesafeliyiz ama kouta bir uzman avu var, bu da askeri malzeme satmaktan m nei bir
eyden tutukland. Srekli kouu provoke etmeye alyordu. Osiye kars. nsan
etkileniyor bundan tabi ama idare bize yle dedii iin biz engelliyoruz. OS 1 ay kadar
kald sonra gitti. Dedik ki biz tamam. 1 hafta sonra tekrar geldi. . 2. gelite i daha da
ciddiydi. Bunla daha ok konutuk ama. Srekli kavga ediyoruz. Yani tartyoruz
birbirimize barp 1 hafta falan konumuyoruz. Fakat kouun ileyiine bakyor.

76

Kouun bir sistemi var

yrmesi gereken. Ekonomik anlamda kouun ilemesi var.

12 kiilik kouta 10 kiinin paras olmuyor mesela. Onlar, sigara imek istiyor falan..ay
imek istiyor. Herkes para topluyor vs. Acayip byle idare etmek zorundasn ama btn
bunlara eksiksiz katlyordu. Ben lkcym milliyetiyim deyip bir sr yalan
syleyen insandan falan daha ahlaklyd. Tabi bunlar sen gz nnde birebir grup
yayorsun. Sonra aradan 1 ay geti. Osi yine tahliye oldu. 1 hafta sonra geri O tartmalar
birbirimizi anlamalara dnd. Hi bi zaman OS beni yarglamad. benim onu
yargladm olmutur. Sert tepki falan da olmutur ama o cevap vermiyordu. bana hi bir
zaman ey de anlatmad, yani vicdani ret ya da anti-militarizm, anarizm iyidir gzeldir
diye propaganda da yapmad. Byle yapsa ters de tepebilirdi. Ama benim o srada acayip
bir ey dnemi oldu, Hayatmda psikolojimin kt bir donemdi. Mahkemeler devam
ediyor. Hi bir avukat davay kabul etmiyor, senin iin yaplacak bir ey yok diyor. Bizim
davadan idam kacak. yle bir sonuca gidiyor. Btn deerlerimi ykmm o ara ama
yerine koyacak Hibir eyim yok. Yani u noktaya gelmitim. Mehmet yol belli ya devam
edeceksin, devam edince btn hayat, deerlerini ykp yeniden oluturmak iin
uraacaksn yada intihar edeceksin. Ben tam bu noktaya gelmitim.Benim dnyamda
pencere aan insanlar tanmam olsaydm

ben

belki

de

mitsizlikten

intihar

edebilirdim. nk gerekten ok dipteydim. Ben eye kara verdim. Bu buradan ne sonu

karsa ksn ben bu cezaevinden kacam. Bundan sonraki her anm gerekten bana
verilen deil ben caba sarf edeceim renmek iin diye kara aldm kendimce. Ve o
gnden sonra her ey ok deiti. Osiye kitaplar gelirdi bir sr. Ben ilgilenmezdim
bata. Sonra ben de okudum. Ykmtm iimdeki

direnci. nceden ben bakyorum

kitaba kapak fotorafna bakyorsun ismine bakyorsun: Bu benim dinime zarar verir
diyorsun. Dnceleri okumuyorsun. Ret ediyorsun. Ben bunlar bir kenara braktm.
Kolay m oldu? Hi kolay olmad. Okuma sureci balad. Askeri ceza evinin acayip zel
bi durumu vard. Neredeyse btn klasikler ktphanesinde vard. Bu inanlmaz bir eydi.
Tabi bu arada bu okuma surecine yle bir

girmiim ki 2 yl falan geti, Osi tahliye oldu.

6 yl 9 ay toplam cezaevinde kaldm. Benim hayatm niversite yada yksek okul yada
eitim denilen... insanlarn yaad o sureci ben akas 7 ylda yasadm. Benim
hayatmn en nemli en zel gnleridir onlar. Ve sonra bu Rahan aff denen bir af 99
ylnda ktm. Yoksa 16 yl yatacaktm, yani 10 yl daha ieride kalacaktm. O af
sayesinde bizi braktlar. 2002'de 23 Mays tahliye oldum, jandarma 1 gun bana yol izni
verdi. 1 gun sonra birlie teslim olmam gerekti. Ben bu srete tabii ki vicdani ret
kavramn, anti-militarizm kavramn kendi iinde olabildiince o ortamda ne kadar
sorgulanabilirse yada ne kadar bilgiye ulalabilirse oradan bakmaya baladm olaya.
Ben bu askerlii yapmayacam. Yani fakat unu dndm, tahliye

olduum 1 gun

annemlerle kalp askeri birlie gideceim. Ret ettiim anda 1 gn darda kalp yeniden

77

cezaevine gireceimi biliyorum. O 7 yllk srete karar almtm, ya Mehmet geri kalan
14 ayn var. 14 ayda boyun e bitir bu askerlii. Bu karar almtm. Tekrar askerim,
Mersine. gittim tab ben ceza evinden ckmm. Birlik ierisinde klasik asker gibi
davranmyorlar bana. te ilk bata silah at falan yapmam istediler, nbet yazmak iin.
Dedim ben silah istemiyorum, silah vermeyin bana. Tamam mamam dediler,
geitirdiler falan. Kouscu bahvan, cay oca bilmem ne falan arada taklyorum ben.
Ktphaneyi bana verdiler. Mdr iyiydi, psikolojimin bozuk olduunu dnerek beni
hastaneye gnderiyordu. Hastanedeki doktorla tarttk zaten bu bana srekli ila yazyor.
Giderek dozu arttryordu ilalarn . Bu sefer srekli uyuyorsun. Sabah kalkyorsun lanet
olsun o tek elbiseyi giyiyorsun. Bir suru uygulama falan. En son ben hastane sevki iin 4 4,5 ay kadar buna devam ettim.

Askerlikte. Hastaneye gittim Adanaya, hastanede

doktorla kavga ettik. Dndm ve vicdani reddimi

aklayacam syledim. (Mehmet

Bal)
1996 ylnda (ondan sonras da var)2004 ylnda Antep H Tipi kapal cezaevinden
tahliye oldum bir siyasi su nedeniyle yatyordum. Tahliye olduumda beni kelepe,
elerimi kelepelediler, 6 gn Antep'te ehit Kamil karakolunda kaldm, oradan beni
Tekirda Beik tepe Klasna getirdiler. Vicdani Reddimi 2004 ylnn sonunda Kasm
aynda Askeri Klada aklad. Tabii bundan nceki srete, ben rnaklym, Cizreliyim
oralarda iddet btn sosyal ilikilerin iine ilemi ve sosyal ilikilerin tm iddet
zerine kurgulanyor, onun zerine yryor, Bu aile ii ilikilerde de byledir, i
ilikilerinde de byledir. Devletin uzun yllardr uygulad iddet

politikalar da var,

yine kltr salk hareketinin uygulad ok youn bir iddet var.

Yine hani; iddet sadece dorudan uygulanan yntemlerle yrmyor, dile bir iddet
sinmi durumda, aile ii

ilikiler kardeler aras ilikilere zerine oturmu durumda,

oradaki kurumsal yaplar, iddetin yol at ve

iddetin

salad

olanaklarla

tahakkmc ve hiyerarik bir yapya brnm durumda ve dolaysyla byle bir

ortamda bydm ben. Ve zaten PKK ve devlet arasndaki o iddet hadisesinden nce de,
airetler arasnda farkl bir iddet ilikisi vard, ayn ekilde devlet ve oradaki sivil
vatanda arasnda benzer bir iddet ilikisi vard. Ky iinde bile, ben hatrlyorum
bizim kyde bile, 2 tane mahalle vard, aslnda mahallede deil bir

kyd,

ok

da

birbirinden uzak da deil, i ieydi tm evler,kyde bile mahalle kavgalar vard, biz
ocukken mahalle kavgalar yapardk.bizim mahallenin ocuklaryla br mahallenin
ocuklar kavga ederdik byle bir iliki tarz ve biz ayn ocuklarla ayn okulda okuyor
ayn masalar paylayorduk, dolaysyla byle bir iliki de vard.Bu tarz bir ortamda
bydmden dolay zaten iddet hayatn her alannda, benim psikolojimi,

dilimi,

ilikilerimi,algm, bakm tamamyla belirlemi durumdayd. Byle bir ortamda 1993

78

ylnda ben gzaltna alndm bir ay rnak askeriyesinde gzaltnda kaldm ve bir dizi
ikence grdm.. Ve sonra tutuklandm Diyarbakr cezaevine sevk edildim, ceza aldm2
yl 10 2 yl 10 ay cezaevinde yattm. 1996 ylnda

tahliye oldum ve kye gittim. Biraz

daha belki kyden, sosyal evreden kopamamam denebilir, birazda ailenin

telkinleri,

zorlamas denebilir, bu sefer tercihimi kyde kalmaktan yana kullandm, bizim geleneksel
ilikileri srdrme biiminde kullandm ve bunu yapabilmem iin de askere gitmem
gerekiyordu. Ve onun iin askere

gittim Acemi Birlii Manisa Bat klada bir blgeydi

oraya gittim ve acemi birliini yaptm Ama orada

milliyeti sylem o kadar ki hakim

ki, ok hakim bir milliyeti sylem var. Bir de Kiinin z -iradesini yok eden, onu
olduka dumura uratan bir iliki tarz var ve bunlarla birlikte o yllarda grdm
ikenceden

dolay duyduum bir tepkide vard. O 2.5 aylk acemi birliinden sonra

bunu artk srdremeyeceimi anladm

ve datm izninde bir daha gidip teslim

olmadm. 1 yln sonunda Mersin'de yakalandm ve bu sefer rgt

yesi olmaktan 14

yl 6 ay ceza yedim, 2004 ylnda kan nfaz kanunundaki deiiklikler sonucunda 2004
ylnn sonunda tahliye oldum. Benim vicdani reti olmamn esas nedeni tm bu
srelerin getirdii fikri

deiim denilebilir belki, nk o iddet ortamnda bymn

ve o iddetin insanlar daha ok ezdiini,

insanlar daha ok madur ettiini ve bu

iddet sonucu insanlarn geliim kaydetmediini gryorsun, benim

daa giden, dada

vurulan arkadalarm oldu, gzlerimle nevruzlarda vurulan insanlar

grdm, karakol

basknlar blgede ok youn yaanyordu askerler lyordu, gerillalar lyordu, sivil

insanlar lyordu. Bunu zaten birebir yayorsun bunun acsn birebir hissediyorsun, yine
kendim zaten bir dizi ikence grdm, bunun ktln gryorsun, anlyorsun ve
iddetin, zorun sorunu zmediini, sorunu yeterince anlatmadn gryorsun bir sre
sonra. nk PKK uzun yllardr silahl mcadele yrtyor ve silahl mcadele, sorunu,
Krt sorununu zmedi ,devlet uzun yllardr inkarc bir politikayla zorla, iddetle Krt
sorununu yok etmeye alyor, byle bir sorun yok ve stn rtmeye alyor,
asimilasyonla sorunu bitirmek istiyor, bu da sorunun zmne katk yapmyor. Bunlar
grdm. Zorun iddetin sorun zmne ynelik

katk salamyor aksine sorunu daha

da zora soktuunu kangrenletirdiini grdm, ayn ekilde zorun,

iddetin toplumsal

travma yaratn grdm, yine zor ve iddet rgtlenmelerinin ok ciddi ve gl

hiyerarik, tahakkmc yaplara brnp insan iradesini, insan zgrln yok ettiini
grdm, dolaysyla artk tahakkmden uzak, zorun olmad bir yaam tarznn, bir
rgtlenme biiminin ve buna uygun bir dilin ancak sorunlarn zmne katk
yapabileceini anladm ve bunun sonucunda sava kart, vicdani reti oldum ve 2004
ylnn Kasm aynda askeri klada vicdani reddimi akladm. (Halil Savda)

79

 Liseden sonra devlet memurluuna baladm, Diyarbakr Lice'de almaya baladm.

Oradaki i savaa yakn tanklk etmek yava yava bu sreci oluturdu diyebilirim.
atma ortamnda yaarken bir yandan

devlet memurusun, dier taraftan sivilsin,

Krtsn, ama hala devlet memurusun, devletin arabalarn

arada kalma ve

kullanyorsun vs. Orada bir

skma yaadm ve fark ettim ki tamda aslnda aradakiler, hibir

silahl gcn ok da umurunda deil, her taraf iin feda edilebilir kii olma haliyle
yzletim, bir de tabii evremde ok fazla olayla karlayordum,

mayna basp

paralanan inek de benimle ilgiliydi , plkte oynarken elinde fnye patlayan ocuk,
gece sokaa kma yasa olduu iin gidip serumunu ben

deitiriyordum

araka

sokaklardan. Btn bunlar dnnce bu ordunun burada ne ii var noktasna geldim, o

fnye neden orada plkte, bu mayn nerede burada duruyor. Btn bunlar dnmeye
balaynca savalarn kaynann silahl gler ve ordular olduuna inanmaya baladm
Tm bu srete de Osman Murat

lke'nin

cezaevi

sreci

balamt,

onu

da

gazetelerden takip ediyordum, sonra onunla balantya getim. Dnda kalmann ahlaki
olarak, bana daha iyi geleceine, benim dncelerime daha uygun olacan
dndm. Ama tabii bu dnda kalmak, Cam bir fanusun iine girip, ellerim temiz
kalsn, tertemiz kalaym

demek deil, 3. bir seenein ve var olan o sorunlu

durumla

mcadele etmenin , o sorunlu durumun stesinden gelmenin yollarndan biri olarak, eli
temiz tutmak, taraf olmamak, baka bir taraf olmak iin

seim yapmak. OS ciddi

bir rnek oluturdu bende, tabii okuyup aratrmaya baladm. Sonuta da tamam
bende vicdani reddimi aklayacam dedim (Mehmet Tarhan)

Mehmet Bal, Halil Savda ve Mehmet Tarhan kendi znel hikayelerini anlatarak,
vicdani reti olma srecine nasl geldiklerini, hangi yaam deneyimlerinin onlarn
bu tercihi yapmasnda etkili olduunu paylatlar.

3.2.3 Sivil taatsizlik- Vicdani Ret likisi

Bu blmde, grtm kiiler iin, vicdani ret deklarasyonlar, sivil itaatsizlik
eylemi olarak tanmlanabilir mi? sorusu zerinden, vicdani ret- sivil itaatsizlik
kavramlar tartld.
Trkiye'de aklamalar ve tutumlar bireysel olsa da, bu aklamalarn sonrasnda bir dizi
vicdani ret dayanma inisiyatifleri, sava kart inisiyatifleri oluturuldu. Hatta zmir'de
birka yl faaliyet yrten zmir Sava Kartlar Dernei kuruldu. stanbul'da stanbul Sava

80

Kartlar Dernei kuruldu. Dolaysyla Trkiye'de vicdani retilerin oluturduu, vicdani

retileri destekleyen ve vicdani retilerin amalar dorultusunda faaliyet yrten antimilitarist sava kart bir dizi alma oldu. Sivil itaatsizlik eylemleri, abalar oldu. Vicdani
redde bu kapsamda, itaatsizlik eylemi olarak tanmlanabilir. Sivil tanm ne kadar yaplabilir,
doru olabilir bilemiyorum ama ben ok kullanmyorum ama vicdani ret iyi bir itaatsizlik
eylemi ve bu konsepte de uyuyor, bana gre. taatsizliin esaslar nedir? Bir tanesi grnr
oluyorsun, bunu ak yapyorsun, ne istediini biliyorsun, sana bir dayatma var bunu
reddediyorsun, ak yapyorsun , aleni yapyorsun ve vicdani ret tabi ki bir itaatsizlik eylemi.
(Halil Savda)

Vicdani Ret bir Sivil itaatsizlik eylemidir bence, bunu kabul etsen de yle, kabul etmesen de
yle
(Doan zkan, vicdani reti, 31 yanda)

Halil Savda vicdan ret hareketi ierisinde bir takm itaatsizlik eylemleri
gerekletirildiini, ama hareketin btnne sivil itaatsizlik yerine, itaatsizlik
demeyi tercih ettiini vurguluyor. taatsizlik tanmn; grnr olmas, aleni
yaplmas ve talebin bulunmas zerinden yapyor. Doan zkan ise; sivil
itaatsizlik tanm zerinden gitmeden, vicdani reddin dorudan bir sivil itaatsizlik
eylemi olduunu ifade ediyor.
Trkiye'de ki karakteri asndan baktmzda, bence sivil itaatsizlik eylemi deil. Ben
biraz daha Arendt

yorumuna yaknm. Vicdani Reddin, dnem dnem bireysel bir duru

olmas dnda, (nk bazen de bir

hareketten, vicdani ret hareketinden bahsediliyor. Ben

dnem dnem neredeymi bu hareket desem bile). zellikle kampanya rgtlenmelerini

dndmzde, toplu halde hareket edilebiliniyor. Ama yine de tek bir dava zerinden
gtrlyor, bunlar. Oradan baktmzda bu toplu saylr m, saylmaz m bilemiyorum?
Ayrca Vicdani Retilerin istedii ey, anayasann 72. maddesinin ya da 111 sayl askerlik
kanununun deimesi deil. Vicdani retilerin deklarasyonuna baktmzda istedikleri ey
ok daha total bir deiiklik bir yap bozum isteniyor aslnda, ama bir modelde sunulmuyor
ounlukla(Mehmet Tarhan)

Mehmet Tarhan, Trkiye rnei zerinden vicdani reddin; tam anlamyla kolektif

81

bir eylem olmamas, vicdani retilerin somut taleplerde bulunmuyor olmasndan

dolay, sivil itaatsizlik olarak tanmlanamayacan belirtiyor. Ancak 2006 ylnda
kurulan Vicdani Red Platformu'nun grd vicdani reddin bir sivil itaatsizlik
eylemi olduunu vurguluyor.

Trkiye'de vicdani ret hareketi, sivil itaatsizlik deildir. Ancak Vicdani Red Platformu
uydurma bir sivil

itaatsizlik eylemiydi. VR Platformunun amac yasada deiiklikti. O

genilemeyle birlikte, zaten Platformun hedefleri arasnda sayy oaltmak gibi eyler de
vard. Bu anlamda Sivil taatsizlik Eylemi tanmna tam uydurma. Platform her ne kadar total
reddi iaret etse de yle dolambal bir yoldan iaret ediyordu ki sivil hizmetin zerinden
geerek, bunu yapyordu. Mesela yle eyler sylyordu; Kii askerlik hizmeti
eer baka bir ey

yerine,

yapmak istiyorsa, istedii yerde, istedii zamanda, istedii sreyle yapar

gibi. Kula br taraftan gstermek gibi. Platformun ilgilendii tek alanda askerlik
hizmeti de deildi

zaten; Kadn retilere, cinsel ynelim ayrmclna, ordunun

uygulamalarna kadar eyler de ierisinde vard. Platformun grd vicdani ret bir sivil
itaatsizlik eylemiydi (Mehmet Tarhan)

Osman Murat lke'de ; kamu vicdanna arda bulunmak, eylemi aleni yapmak,
talebin meruiyetini grnr klmak ve devlet zerinde bask unsuru oluturmak
asndan vicdani reddi sivil itaatsizlik olarak tanmlyor.
Politize vicdani reti bu uygulamay toptan ortadan kaldrmak ve mmknse sava
durdurmak, savan durdurulmasna katkda bulunmak istiyor. Kendisini aklamasnn
nedeni o, zaten sivil itaatsizliin her zaman yle bir boyutu var, bir hakszl aleni
klmak ve devlete sesleniyor gzkrken, aslnda kamuoyu vicdanna seslenmek.

Yani

kamuoyunda bir mobilizasyon bir seferberlik olacak ki, devlet basn altnda olsun ve
kltrel, sosyal bir deiimin ardndan st yap deiebilir.(Osman Murat lke)

3.2.4Trkiye'de Vicdani Ret Hareketi ve rgtllk

Trkiye rnei zerinden, vicdani reddi bir hareket olarak tanmlayabilir miyiz?
Ya da vicdani ret hareketi rgtl mdr? Herhangi bir toplumsal hareket ve/veya
rgtlenme tanm yapmadan, tamamyla grlen kiilerin algsna brakarak,
vicdani retilerle bu konuyu derinlemesine konutuk.

82

 Trkiye'de vicdani ret hareketinden bence bahsedilemez. Hareketin olmas iin birlikte
hareket eden insan topluluu olmas gerekir, ki yle bir grup yok. Vicdani Retiler genel
olarak bir gndem yaratmaya almyorlar ki bu onu hareketten direkt olarak karan bir
ey. Bir hareketin bir gndemi vardr ve onu uygulatmaya alr. Militurne'nin yapld
zaman birok etkinlik oldu, o zaman bir hareket olumaya alt ama olmad. Vicdani Red
Platformu' da dald. (Doan zkan)

Doan zkan toplumsal hareket kavramna, birlikte hareket edebilirlik ve

gndem yaratma abas zerinden yaklaarak, Trkiye'de ki vicdani ret alannda
byle bir durumun var olmadn, bundan hareket olarak tanmlanamayacan
belirtti. Buna ilaveten, belirli zamanlarda, farkl bir takm etkinlikler ve aralar
kullanarak hareket oluturmaya alldn ancak bununda sonusuz kaldn
ifade etti.
www.sava kartlar. org evresinde, o bilgi akndan beslenen bir insan grubu, bir
network var. Eer bir

network' u hareket olarak tanmlayacaksak bu var. ama bana

gre bir eyin hareket olarak tanmlanmas iin

yeterli

deil..

nk

hareket

dediimizde; e zamanl eleyebilme, kavramlar zerine tartmalarn olabilecei,

eitli ekillerde bir araya gelmenin olduu bir eyden bahsederim ben. Bana bu ok
varm gibi gelmiyor. Ancak kiiler zerinden, mesela birisi tutuklandnda, siyasal
olarak ya da ayn zamanda duygusal eylerle de

bir

araya

gelen

rgtlenmeler,

dayanma inisiyatifleri oluturuluyor. Hafife almak asndan sylemiyorum

ama

kampanyayla snrl bir grev tanm oluyor bunlarn. eer bir hareket varsa bile bu ok
gevek koalisyonlardan, bireylerin ok gevek koalisyonlarndan oluuyor. Son dnemde
ki toplantlar, rgtlenme abalar. Bu alanda bir ihtiya olduunu ortaya koyuyor, ama
bu yine bireylerin giriimleri.(Mehmet Tarhan)

Mehmet Tarhan ise hareketi; e zamanl eleyebilme, kavramlar zerine

tartabilme ve bir araya gelme sreleri olarak tanmlad ve bu dorultuda
Trkiye rnei zerinden vicdani reddi hareket olarak tanmlamadn belirtti.
Dier taraftan web sitesi zerinden bir a oluturulmu olmasna ve oradan
vicdani reddini aklamak isteyenlerle gryor, onlarla deneyim paylamnda
bulunuyor olmalarna karn, bilgi havuzunun oluturulmuyor olmas,
dolaysyla bilginin paylalamyor, bilgiye ulalamyor olmasndan dolay
rgtlln olmadn vurguluyor. Vicdani Ret hareketinin olumamasnda ki en
nemli noktay ise; taleplerin belli olmamas olarak ifade ediyor.

83

 Bir hareketten ben bahsedemiyorum, nk mesela biri sava kartlarna mail attnda,
Ouz eer msaitse ya da o gn psikolojisi yerindeyse gryor, ya da ben o kiiden
holanrsam gryorum, mesela Doan hi ihmal etmez, ama bunlar hep bireysel
kararlar, grev atfederek yaptmz eyler deil. nk o bilgiyi bir yere
aktarmyoruz asl nemlisi buras. O grmeyi yaptmzda da onu bir bilgi havuzuna
aktaryor deiliz. Ama

rgtl olsak aktarrz. Sava kartlar mail grubuna ekliyoruz

ki, oras ok geni bir mail grubu, ok teknik tartmalarn olmad , neredeyse sadece
duyurularn yapld bir mail grubu ki oradan da bir rgtlenme sz

konusu

olamaz

insanlar, kampanyalar dnda. O yzden bana hareket varm gibi gelmiyor. nk

talepler belli deil, bu anlamda da geni katlml toplantlar yaplamyor Asl sorun
oymu gibi geliyor (Mehmet Tarhan)

Trkiye rnei zerinden vicdani reddi rgtllk kavram zerinden

deerlendirdiimizde,

yine farkl yaklamlarn bulunduunu fark ettim.

Grmeler daha ok; Vicdani ret rgtl bir hareket mi? Ya da Vicdani
retilerin rgtlenme ihtiyac ve talebi var m? sorular zerinden konuuldu.
rgtlenme deyince biz 2001 gibi bayra ektik. Yani tkendiimizi kendimize itiraf
edip, braktk, dernei kapattk. O adan bizim iin biraz ar bir konu. nk hem 10 yl
nce zmir'de balad, burada rgtlenmeye ok vurgu yaptk, srekli rgtlenme
modelleri zerine kafa yorduk, yeni bir eyler denedik, bir alt yap

kurmaya,ta stne

ta koymaya altk. Ve sorunlarmz grdmz ve onlar zmeye altmz halde,

belli temel sorunlar Hibir zaman aamadk. Yani belli bir aktivist ekirdein dna
kmak gibi, oda geniletmek gibi (Osman Murat lke)

Osman Murat lke, 10 yl boyunca hareketin rgtlenmesine ok nem

verdiklerini, bunun iin eitli aralar gelitirdiklerini, ancak sorunlar
aamadklarn, hareketin kitleselleemediini, sre ierisinde tkenip, SKD' ni
kapattklarn ifade etti.

Vicdani Ret ve anti-militarizm zerine yaplacak almalar iin uygun bir mecra yok.
u an o rgtllk dalm durumda, ama ben de ok srarc deilim. Anti-militarist

84

almalar Lamda' da yapyorum. Dier

tarafta ise ciddi bir boluk var. rgtl deil

ve biraz aslnda eyin de etkisi var. Vicdani Retiliin yaps da deiti. ok daha farkl
politik grlerden insanlar. Bunun tahammlszlk gibi alglansn istemiyorum ama.
Bir taraftan bir yorgunluk var. Cezaevi sonras zaten ciddi bir yorgunluk var. Btn bu
sreler sonucunda alan biraz kirlendi sanki kavramn bilinirlii ile birlikte. Sivil
alternatif hizmet sylemi ok geliti. lticalarda ciddi kullanlmaya baland. Belki bu
benim kontrol manyaklmla alakal. Kontrol edilemez bir alan artk buras.
( Mehmet Tarhan)
Ankara'dayken biraz daha rgtlydk. eitli organizasyonlar yapyorduk mesela
militurizm gibi. Militurizm 2004 ylnda yapmtk ama, onun ncesinde de her 15
Maysta eitli organizasyonlar yaplyordu. Mesela niversitelere gidip Kavram
yaygnlatrma, bilinir klma ynnde faaliyetler; yazlar,dayanma inisiyatifleri
(Halil Savda Mehmet Bal sreleri yaand o anda) kurulmas, yine Irak gali ncesi
almalar oldu (Mehmet Tarhan)

Mehmet Tarhan 2004 ylnda Ankara ve stanbul'da vicdani ret mcadelesinin

daha rgtl olduunu, sivil alanda; militurizm, niversitelerde tantmlar ve 15
Mays Dnya Vicdani Retiler gnnde etkinlikler gibi eitli faaliyetlerin
eylemlerin

gerekletirildiini

ancak

gnmzde

rgtlln,

hareketin

daldn vurguluyor. Bunun nedenini ise; vicdani retilerin sivil lm ve

klada geen tutukluluk sreleri sonrasnda yaadklar yorgunlua ve vicdani
ret kavramna dair alanda farkl grlerin, alglarn olumasna dayandryor.
Trkiye'de ki anti-militarist insanlarn oluturduu bu yap, dzenli bi yap deil. Fakat
bu insanlar her gn ve her dakika bunu dnerek ve bunu yaayarak devam ediyorlar.
Olaanst bir durumda inanlmaz bir ekilde, birlikte olabiliyorlar. Eksiiyle
fazlasyla(Mehmet Bal)

Mehmet Bal Trkiye'de ki vicdani ret mcadelesini biraz daha farkl

yorumlayarak, hareketin ierisinde dzenli bir yap oluturulmamasna karn,
anti-militaristlerin arasndaki dayanma ve birlikteliin boyutuna ve nemine
dikkat ekiyor.

85

Trkiye'de ki vicdani ret mcadelesine baktmz zaman, Vicdani Red

Platformunun oluturulmasnn; farkl sivil toplum rgtlerinin, siyasi partilerin
ve sendikalarn katlmas, birlikte hareket ederek, ayn at altnda toplanmas ve
vicdani ret hakk gibi somut taleplerde bulunulmas zerinden, hareketin
rgtlenmesi srecinde son derece nemli olduunu gryoruz. Birok vicdani
retiye gre Platformun dalmas, hareketin rgtlenme srecine ket vururken,
bir dier yandan srecin neden rgtlenemediinin de bir gstergesidir.

Asl nemli olan, alan kirlendi demeyim de, eitlendi diyeyim. Ama bu durum bizim
ideolojik sylemimizin yumuatmaya ya da tamamyla ekilmeye zorluyor bizi. Kapsayc
olabilmek iin meseleyi tamamyla insan

haklar balamna oturtmak gerekiyor. nsan

haklar sylemi liberal bir sylemdir. O enstrmanlar kullanmaya baladka aslnda,

sizin sznzden, eyleminizde sizin ngrdnzden farkl bir ey

dnmeye

balyor.. Orada bir arpma yaanyor. Bu sylem geniletiliyor. Vicdani Red

Platformunda bunu

denedik mesela daha geni sylemi sylemeye altk. O da

ok baarl olmad. O zaman artk kabuunuza ekilmeye balyorsunuz. Benim durduum

yer burasdr deyip hayatnza devam ediyorsunuz. Yine ilikiler devam ediyor ama
dorudan o sylemi, o eylemlilii reten kii olmadan. evremdeki arkadalarmla da
konutuumda bana biraz oymu gibi geliyor.

Mehmet Tarhan'a gre; Platform srecinde vicdani ret sylemi genilemek,

daha kapsayc olmak durumunda kald. Ancak bu durum, vicdani ret kavramnn,
anti-militarizim syleminden uzaklap, daha insan haklar sylemine kaymasna
neden oldu. Sylemde farkllklarn olumas, sre ierisinde bir ok vicdani
retinin kabuuna ekilmesine neden oldu.

Vicdani Ret hareketinde oluturulan dayanma inisiyatifleri; ok abuk ve ihtiya halinde

oluturulmalar, vicdani reddini deklare eden, retilere, psikolojik ve hukuki destek
vermeleri ve konuyla ilgili kamuoyunun bilgilendirilmesini salamalar asndan son
derece nemlidir. Nitekim vicdani retilerde, dayanma inisiyatiflerinin srete onlara
destek olduunu belirtmilerdir.

86

Biz hep dernek, rgt kurmaya kar ktk, o yzden hep inisiyatif dedik. En gzel ekli
de o. Bir inisiyatif oluturmak, ama bunun ierisinde proje de olabilir, iler de yaplabilir,
hatta proje baznda i dnmek, eylemlilik dnmek lazm. Bu dierine gre daha iyi
(Ouz Snmez, AM)

Ouz Snmez, Trkiye'de ki vicdani ret hareketi ierisinde dernek ve rgt

kurmaya bilinli olarak kar ktklarn ve daha esnek yaplar olan inisiyatifleri
kurmay tercih ettiklerini ifade etti.
O srete ok destek aldm. Dayanma nisiyatiflerinin yrtm olduu kampanya da
bir ok grup, bir ok reti alt ve kampanya ok yaygn ekilde yrd. Tam gbeinde
tabii ki vicdani retiler vard (Mehmet Tarhan)

lk ret kararn Mersin'den dnerken trende karar aldmda sadece OS' yi

tanyordum ,kimseyi tanmyordum baka. O karadan sonra ite herkes eitli Adana,
Sivas, Ankara, stanbul ve zmir'de dayanma inisiyatifleri kuruldu inanlmaz bi alma
yaptlar ilk srete. Ben insanlarn hi birini tanmyordum, onlar da beni tanmyordu.
nanlmaz bi motivasyondu, destekti (Mehmet Bal)

Vicdani Ret hareketinden hem hukuki hem psikolojik hem de kamuoyunun

oluturulmas asndan destek aldm. Zaman zaman sekteye uratlsa da, hep destek
aldm. Bu sadece benim iin geerli deil, OS, Mehmet Bal, Mehmet Tarhan hatta daha
kstl olsa da Enver Aydemir srecinde de hep bu destek oldu. (Halil Savda)

Grtm tm vicdani retiler,, dnem dnem sekteye uratlsa da dayanma

inisiyatiflerinin psikolojik ve hukuki anlamda destek olduunu, vicdani reddin
kamuoyunda duyulmasn saladn belirttiler.

3.2.5 Trkiye'de ki Vicdani Ret Hareketinde Kadnlarn Etkisi

87

Trkiye'de ki vicdani ret hareketinde, sava kart, vicdani reti kadnlarn etkisi
ve anti-militarist sylemin olumas srecine katks nedir sorusu zerinden
konuuldu.
Vicdani Redde anti-militarist bakla; toplumsal militarizasyonla mcadele, devlet
militarizasyonuyla mcadele bakmndan bakldnda o zaman kadnlarn neden vicdani
reti olduklarn anlyorsun, nk erkekliin en ok retildii alanlardan bir tanesi
askerlik ve orada aslnda hani erkeklik yeniden retiliyor ve orada yeniden erkeklik
retisi sz konusu. Dolaysyla buna kar kadnlarn vicdani reti olmalar; bu
erkeklik retim merkezine kar olduklarnn bir ifadesi oluyor ve bundan daha doal bir
ey olamaz ve yine askerlik iddetin en youn retildii, lm ve ldrmenin
retildii , kahramanlk kltrnn ilendii ve sava kutsallklarnn ve kutsallarn
sava ve iddet olarak sylem eklinde retildii alan oluyor ve buna kar iddet
kltrne kar, iddet organizasyonlarna kar, iddet retisine kar kadnlarn ben
vicdani retiyim ve ben buna hayr diyorum demeleri ok doal ve bana gre ok da
gerekli bir durumdu. Trkiye'de ki anti militarist hareket varln ve mcadelesini o antimilitarist sylem, aba ve rgtlenmeden alyor, bundan tr kadnlarn da vicdani reti
olmalar, bu mcadele ierisinde yer almalar ok doal bir gelime ve Trkiye'de ki
vicdani red hareketinin de doru olduunun bir gstergesi bana gre (Halil Savda)

Halil Savda; vicdani reddi anti-militarist bir perspektiften tanmlayarak, askerlii;

erkekliin, erkeklik retisinin en youn olarak retildii alanlardan biri olarak
tanmlyor ve bundan dolay kadn vicdani retilerin olmasn son derece doal ve
nemli buluyor. nk erkekliin ve erkeklik retisinin yeniden retiliyor
olmas, anti-militarist kadnlarn da bu erkeklik retim merkezine, yani askerlie,
orduya kar durmalarn ve bundan dolay vicdani retlerini aklamalarna neden
oluyor.

2002 de vicdani ret karar aldmda gerekem suydu; ordularn grnen anlamda sava
bi yntem olarak kullanmas, cinayetler .Ordu evrelerinde ki ki etkiler. Kabaca orduyla
ilikilendiriyordum. Ama 2002 sonras olayn sadece orduyla balantsndan ziyade, cok
daha derinde olan militarizm kavram benim hayatma girdi. O noktadan bakyorum kadn
vicdani reti olayna. Kadn retilerin, toplumun militarizasyonuna kars itirazlar benim

88

su anki ret gerekemi acayip etkilemiti. Vicdani Ret sadece ite zorunlu askerlii ret
etmek anlamna gelmiyor. Trkiye'de ki retilerin hepsi total reti ve benim kendi reddim
de su anda byledir. Yani militarizm reddidir. Militarizm de bana gre sadece
niformallarn yapt bir ey deildirdir. Sivillerin hayatndaki

militarizmdir.

ve

Nazan'n, Ferda'nn nci'nin aklamalar; militarizmin kadnlara bitii rol red etmekti.
Bu nedir? te militarist toplumda erkek evin reisidir ve zaman geldiinde ailesine,
topluma herkese komutan, rtbelisi, obandr. Kadn nedir burda? Onun yardmc
eleman, ocuk yetitiricisi hizmetisidir. ve bunun reddi anlamnda kadnlarn vicdani
reddi cok cok nemli ve dorudan ilikilidir (Mehmet Bal)

Mehmet Bal Trkiye'de ki vicdani ret hareketinde, kadn vicdani retilerin etkisini
yorumlarken, kendi vicdani ret tanmnn zamanla nasl deitiinden ve bu
srete kadn vicdani retilerin drnn u anki vicdani ret kavramna
bakn, nasl etkilediinden bahsederek, militarizm ve toplumsal cinsiyet rolleri
arasndaki ilikilenmeyi, etkileimi vurguluyor. Mehmet Tarhan ise, hareket
ierisinde kadnlar bandan itibaren hareketin znesi olarak tanmlarken,
kadnlarn da deklarasyonda bulunarak, sistem d sfat zerine giyerek, risk
aldn ve kendilerini ak hedef haline getirdiklerini ifade ediyor.

Kadnlar en bandan beri bu hareketin ana zneleri aslnda, eleyenleri. 2004 ylndan
itibaren de retlerini aklamaya baladlar. O noktadan itibaren de artk sfat asndan
da vicdani reti sfat asndan da tasdik

edilmi oldu. Kadnlarda baz riskleri gze

alarak, ret deklarasyonunda bulunuyorlar, en basiti 318. madde var.

O da iki yldan

balyor. Zaten herhangi bir sistem d sfat zerinize aldnz anda , kendinizi ak
hedef

ve korunmasz kiiye dntryorsunuz ve bunlar yapyorlar. O yzden salt

erkeklerin askere alnyor olmas

zerinden kurulamaz. Kadnlara biilmi roller var,

askerlik hizmeti zerinden de kadnlara biilmi roller var;

ehit annelii, her ekilde

ehit annelii, bekleyen e olmak bekleyenlik, bu yzden askerlik hizmeti denen

eyin paras kadnlar. Tam da onlardan koparlarak homo-sosyal ortama alnmalar,
onlarn darda braklmas zerine kurulu bir ey

(Mehmet Tarhan)

Trkiye'de vicdani ret hareketinde, kadn retilerin bulunmasnn yaratt

tartmalardan biri, zorunlu askerliin sadece erkekler iin geerli olduundan

89

dolay, hareket ierisinde ki erkeklerin daha fazla risk ald kadnlarn ise bir
ekilde tuzunun kuru olduu bak as. Bu durumda kadn ve erkek retilerin
mcadele srecinde, farkl ihtiyalar olduu gerekliini ortaya karyor. Bu
farkl ihtiyalar da erkek erkee deneyim paylamn gerektiriyor.

Dnem dnem tartlyor, dorudan kla deneyimi yaamak zorunda kalma ihtimali
olan insanlarn da kendi

aralarnda deneyim paylamalar, konumalar gerekiyor. Ama

mesela benim tadm risklerde erkek hetero-seksel vicdani retinin yaayaca

risklerle ayn deil. O yzden baka ak e cinsel vicdani reti olsa ben onunla da e
cinsellik zerinden bir eyler paylamak isterim. Orada yaayacamz, ya da yaama
olaslmz olan eyler zerine ne tr tedbirler alnabilir diye konumak isterim.
Kadnlarla bir tek byle bir farkllk var.

Onlar, daha ok d alanda ve o grnmezlik

zrhnn ierisinde mcadele etmek durumundalar, bu ok

daha

bir

durum.

Bende ilk vicdani reddimi akladmda benzer bir durum yaadm. Bir sre ciddiye
alnmadm, verirler eline r diye algladlar, ona gveniyor de byle davranyor
dediler. Kadnlar iinde byle bir durum var. (Mehmet Tarhan)

Mehmet Tarhan bu durumu, kadn erkek kimlii zerinden deil, benzer cinsiyet
kimliklerinin, srete benzer sorunlar yaayabileceini ve bu durumla ba etme
noktasnda da deneyim paylamnn nemli olduunu vurguluyor.

3.2.6 Uluslararas Kurumlarn ve Hukuk Normlarnn Etkisi

Vicdani Reti Osman Murat lke'nin AHM bavurusu srecinde ve sonrasnda
gndemi oluturan tartmalardan biri, Birlemi Milletler ya da Avrupa
Komisyonu gibi kurumlarn ya da uluslararas hukuk standartlarnn Trkiye'de
vicdani ret hakknn tannmas srecinde olumlu etkisi olup olmayaca, baka bir
ifadeyle devlet zerinde bask unsuru oluturup, oluturamayacayd.

Ben bunlarn samimi basklar olduuna inanmyorum, nk Avrupa Silahl Kuvvetleri

kurulmaya allyorken nemli bir kara gcn incitmek istemezler ki, incitmiyorlar da.

90

O yzden verilen karada tamamyla siyasi bir karardr. Vicdani Red zerinden deil, O
yzden sadece sivil lm, sivil haklar zerinden tartld. Trkiye'ye de sadece syledii
unun sresini artk bir

belirle, cezas 20 yl m olacaksa bile, cezas 20 yldr de artk

unu bir belirle, sonsuza kadar srecek bir sre olmasn bir gibi bir tavr ald. Ama tabii
bunlar nemli enstrmanlar, bunlar kullanyoruz ama beraberinde bunlarn

zm

getirecek eyler olduunu dnmyorum. Daha yerelden bir hareket oluturularak

gelitirilebileceini dnyorum. nk bu enstrmanlarla gidilebilecek en ileri aama
profesyonel ordudur, profesyonel katillerdir. Trkiye'nin de bu konuda ki tavr da
paras neyse veririm, dvmeye devam ederimDevam da ediyor zaten OS'nin hayatnda
10.000 euro dnda bir deiiklik yok. (Mehmet Tarhan)

Mehmet Tarhan; uluslararas kurumlarn ve insan haklar balamnda hukuk

normlarnn kullanlabilir, nemli enstrmanlar olduu inancnda olsa da, zm
oluturmaya yeterli olmadn, yerelde geliecek bir hareketin zm
getirebileceini ifade ediyor.

Hkmet bu kararn gereini yerine getirmedi, OSS hala aranyor, hala onun gibi
insanlar madur durumda, sivil lm hala geerli ve Avrupa Komisyonu bu anlamda
gereini yerine getirmedi diye bir uyarda bulundu. AHM kararlarnn balaycl var,
ancak bu daha ok kiisel zgrlkler zerinden olduu iin. AHM her karar aldnda
genelde tazminat karar alyor, tazminat davalarna mahkum ediyor .Trkiye kiisel
kararlarn gereini yerine getiriyor, tazminat dyor, ama gerekli yasal dzenlemeleri
yapmyor. Mesela AHM'in Ky yakmalara, gz altndaki kayplara dair ald bir sr
karar var, ama maduriyet devam ediyor. Belki

Uluslararas

kurumlarla

iliki

ierisinde olmak iyi olabilir, belki bizimde bu tarz abalarmz olabilir, ama pek
olmuyor. Bizim de aslnda BM zerinden Avrupa'daki bir dizi kurum zerinden
giriimimiz,abamz olabilir, beli olanaklarmz var. Ama belki uluslararas alanda
diplomatik almalara nem vermeyen veya belki dil sorunundan kaynakl uluslararas
ilikileri yeterince gl ekilde, yrtemeyen, ya da bir ara yrtsek bile bir

sre sonra

kesintiye uruyor, o iliki ok dzenli ekilde srmyor. Mesela bugne kadar bir ok
Avrupa'da ki milletvekiliyle, kurumla ilikiler salanmtr, ama bir sre sonra o iliki
kopmutur, ya da oluruna braklmtr, ok gelimemitir ve bitmitir. (Halil Savda)

Halil Savda, Bir ok davada ve durumda Trkiye' nin AHM kararlarnn

91

gerektirdii tazminat dediini, ancak gerekli yasal dzenlemeyi yapmadn,

dolaysyla maduriyetlerin devam ettiini vurgularken, vicdani ret hareketi
zerinden uluslararas ilikilere daha ok nem verilebileceini, ancak eitli
nedenlerle hareket ierisinde yeterince nemsenmediini ifade ediyor.
Hlya pnar' la 2007 ylnda yapm olduum grmede, Osman Murat
lke'nin AHM davas srecini ve sonrasn anlatrken, Uluslararas kurumlarn ve
normlarn etkisinden bahsetti ve bundan sonraki srece olas etkilerini
deerlendirdi.
B.Min intention (niyet) haksz zgrlnden yoksun braklmaya ilikin alma
grubu 2 kez OSSnin durumunu ele ald. Birisi 99da dieri 2000 de, 2000 tarihli bir
karar var ve Trkiyeye 'her ne kadar siz bunu, her eylemi, her retti ayr bir eylem, ayr
bir su olarak el alsanz da, bu tek bir sutur, ve tekrar tekrar yarglanmas da hukuk
ddr' diye bir karar verdi. Yasa kacak nk ok sktlar, Avrupa Konseyinin de
daha ncesinden bir tavsiyesi vard Trkiyeye gerekli dzenlemelerin yaplmas
konusunda . Yeni Anayasa tasla hazrlanyor, alternatif hizmet getirecekler gibi (Hlya
pnar avukat)

Hlya pnar Birlemi Milletler ve Avrupa Komisyonunun dava srecinde ve

sonrasnda devlet zerinde bask unsuru oluturduunu, bunun sonucu olarak da
Trkiye'nin yeni yasa tasla hazrladn belirtiyor. Yeni yasayla birlikte, vicdani
reddin

hak

olarak

tanmlanmas

ve

alternatif

sivil

hizmet

modelinin

uygulanmasna geileceini ifade ederek, byle bir uygulamaya geilmesinin

Trkiye'de ki vicdani ret hareketi zerindeki etkisinden bahsediyor.
Ama u ana kadar Trkiyede ki vicdani ret hareketinin temel perspektifi total ret yani
hibir biimde,

askerliin yerine baka hibir eye gemeksizin, ibirliini reddetmek.

dolaysyla bugne kadar unu hi tartmadk; bunun yerine alternatif hizmet gelirse ne
yaparz? Gelmesi/gelmemesi konusunda bir alma yapmal myz? Bu konuda ki bir
tartmada taraf olmal myz/ olmamal myz? konusunda kendi iimizde bir netlik yok
ve % 99. 9 alternatif/sivil hizmet yasas gelecek. Ama imdiye kadar bu alanda kan
(Avrupa Konseyinin de kard) tavsiyelerde, vicdani ret bir hak olarak tannmaldr,
eer askerlik yapmak

istemiyorlarsa, yapmama hakk tannmaldr, yerine sivil

92

hizmet konulmaldr, dileyen bunu uygulayabilir. Bunun ikisinin de total olarak

yapldnda bir karlk konulabilir ama cezalandrc olmamaldr gibi byle
hazrlanm 10 tane falan liste var. Ama bir yasa karlacaksa, hak olarak, en bata bir
hak olarak tanmlanmaldr, ama eer yle yaplacaksa da unlara unlara aykr
olmamaldr gibi bir ey var. Bizim bunun zerinde almamz gerekiyor. Biz HD
olarak bunu yapalm dedik, bir sava kart kimliimle mesela bana zor geliyor, bir sivil
hizmet tartmas yapmak, nk ben gerekten bunun insanlarn kendi
iradesinden ve yaamla kurduu ilikiden kar olduunu dnyorum, eer kendisini
total reti olarak tanmlyorsa bunu byle yaamas gerektiini dnyorum. Ama bir
hukuk dernei olarak yasa tartmas yapabileceimize inanyorum.

SONU
Bu tez almas son yllarda Trkiye'de sklkla duyulan vicdani ret kavramn,
vicdani retilerle yaplan derinlemesine mlakatlar yaparak anlama ve
anlamlandrma abasdr. Amalanan, sadece kuramlar zerinden gitmek deil,
kuramlarn gerek hayattaki toplumsal yansmasn da grmek, Trkiye'de ki
vicdani ret hareketi ierisinde bulunan, hareketin zneleri, uygulayclar olan
vicdani retilerle kendi srelerini, kendi hikyelerini konuarak, konuya ilikin
kavramlar onlarn bak asndan grmek ve vicdani ret hareketinin
demokratikleme srecinde ki etkilerini ortaya koymaktr.
Vicdani ret en genel anlamyla; kiinin, ahlaki tercih, dini inan, felsefi gr ya
da politik nedenlerle askeri eitim ve hizmette bulunmay, silah tamay ve
kullanmay reddetmesidir. Ancak her kavramn, toplumsal olgunun, ierisinde yer
ald mekan, zaman ve politik, sosyal, ekonomik koullara gre ekillendiini ve
deitiini dnecek olursak, bu tanm direkt olarak kabul etmek yerine, vicdan
ret algsna, Trkiye'de ki vicdani retilerle birlikte onlarn gznden bakmak
anlaml olacaktr.
Grtm vicdani retilerle, vicdani ret algs zerine yaptmz derinlemesine
grmelere baktmz zaman, kavramn hareket ierisinde farkl tanmland ve
ifade edildiini gryoruz. Retilerin genel olarak fikir birliine vard noktalar

93

asndan bakacak olursak; Vicdani Ret hareketinin Trkiye'de rgt stnden

deil de daha ok kiiler zerinden gitmesinden dolay tanmn farkllk
gsterdii, bu farklln yadsnmas ya da yarglanmas yerine var olduu
ekliyle kabul edilmesi gereklilii, ortak bir payda deer olarak savaa kar
olmak, savan ve rgtl iddetin, hibir eklini meru kabul etmemek olduunu
ifade edebiliriz. Buna ilaveten, anti-militarist perspektifin etkisiyle, vicdani ret
kavramn, anti-militarizmle ilikilendirerek,

vicdani reddin Toplumun de-

militarizasyonu iin bir ara ve karakteri bakmndan Militarizm kart genel

yaygn bir mcadele alan olarak alglyorlar. Dolaysyla Trkiye'de ki vicdani
ret hareketi ierisinde

alglarn farkllk gsterebileceini, ancak savaa ve

rgtl iddetin her trlsne kar olma, zelliinin hareket ierisinde paylalan
genel bir deer olduunu syleyebiliriz.
Kiileri vicdani reti olma srecine getiren yaam deneyimlerine, znel
hikyelerine baktmz zaman, yaanm ortak deneyimler ve farkllklar
olduunu gryoruz. Bu almada hikyesini bire bir aktardm, paylatm her
vicdani reti de yaamlarnda iddeti ve iddet ortamn bire bir yaam ve
bunun sonucunda rgtl iddetin uyguland hibir yapya dhil olmamay
semilerdir. Sava yaanan topraklarda doup bym olmak, ya da olguya
yakinen tank olmak sava, ordu ve iddet lsn ilikilendirmelerini ve
bar tarafnda olmalarn salamtr. Mehmet Bal ve Halil Savda arasnda ki
bir baka benzerlik her ikisinin de, vicdani ret srecinden nce cezaevinde tutuklu
kalmalar ve politik alanda aktif olmalardr. Mehmet Bal sa militan rgt
gemiine sahip olup, o dnem balamnda kendisini milliyeti olarak
tanmlarken, Halil Savda ise,

Krt hareketi ve sol militan rgt gemiine

sahiptir. Her ikisi de politik alanda iddeti arasallatrmann, merulatrmak

anlamna geldiini, bu durumunda hali hazrda var olan hibir toplumsal soruna,
zm getirmediini ifade etmilerdir. Bir dier ortak nokta, her vicdani
retinin en uzun yaad yerin, ky ya da kasaba olduu ve krsal kesimden
geldiidir. Mehmet Bal kendi hikyesinde kasabal olmann getirdii deer
yarglarn, hayat anlamlandrma srelerini ve hayatla, evresiyle kurduu

94

ilikiyi derinlemesine anlatyor. Grtm 5 vicdani retinin eitim durumuna

baktmzda ilkretim ve ortaretim mezunu olduklarn gryoruz. Doan
zkan ve Osman Murat lke'nin hikyeleri biraz daha farkl. Doan zkan
stanbul'da doup bym, Yldz Teknik niversitesi'nden atld iin
niversite renimini yarm brakmak durumunda kalm. Osman Murat lke ise,
15 yana kadar Almanya'da, sonrasnda, 18 yana kadar zmir'de yaam,
niversiteyi de Antalya'da okumu.
Vicdani Ret ve sivil itaatsizlik ilikisi bu alanda almalar yapm kiilere gre
farkllk gsteren, farkl yaklamlar zerinden deerlendirilen, konulardan biridir.
rnein; Arendt' e gre sivil itaatsizlik; bireysel deil, kolektif nitelikli bir
harekettir ve bu niteliiyle dorudan politik alana aittir. Oysa vicdani ret
bireyseldir. Ahlaksal ilkelere ve vicdan kurallarna dayal bir itiraz, politik olma
niteliinin kaybolmasna neden olacandan, vicdani reddi sivil itaatsizlik olarak
tanmlamaz.

Nilgn Toker' e gre ise Trkiye'de vicdani ret hareketi politiktir,

bireysel olduu kadar kolektif bir yan da vardr. Dolaysyla sivil itaatsizlik
olarak tanmlanabilir. Gerekletirilen grmelerde vicdani ret hareketi ierisinde
de, benzer bir tartmann yaand ve vicdani ret- sivil itaatsizlik ilikisinin farkl
ekillerde kurulduu gzlenmitir.
Grtm vicdani retiler arasnda; Osman Murat lke ve Doan zkan
vicdani reddi,

hakszl aleni klmak iin kamu vicdanna ar ile birlikte,

toplumsal, politik alanda deiiklik talebinde bulunmasndan dolay bir sivil

itaatsizlik eylemi olarak tanmlyor. Mehmet Tarhan; tek bir dava zerinden
gidildii iin, tamamyla kolektif bir eylem olmadn, buna ek olarak, vicdani
retilerin somut taleplerinin bulunmadn dolaysyla, vicdani reddin sivil
itaatsizlik olarak tanmlanamayacan ifade ediyor. Halil Savda ise, hareket
ierisinde itaatsizlik eylemlerinin gerekletirildiini, vicdani reddi de grnr
ve ak olmas, retilerin talebi olmas zerinden

itaatsizlik olarak

tanmladn ancak sivil itaatsizlik olarak tanmlamadn belirtiyor. Genel

anlamyla, sivil itaatsizlik; yasalarn ya da hkmet politikasnn deitirilmesini

95

hedefleyen, kamuoyu nnde icra edilen (aleni), iddete dayanmayan, yasaya

aykr olarak gerekletirilen, hukuki sorumluluun stlenildii, ortak adalet
anlayna, kamu vicdanna ynelik bir ar yapan, politik bir eylem olarak
tanmlanyor. Bu tanmlama zerinden baktmzda, Savda' nn itaatsizlik
tanmnn, sivil itaatsizlikle benzerlik gsterdiini sylemek yanl olmayacaktr.
Trkiye'deki vicdani ret deklarasyonlarnn, kamuya ak alanda yaplmas,
iddetsiz eylemler olmas, yasaya aykr olmas ve hukuki sorumluluun vicdani
retiler tarafndan stlenilmesi, savalarn olmad, iddetsiz bir dnya talebiyle
ortak adalet anlayna ters olmayan bir vurgu yaplmasndan dolay sivil
itaatsizlik olgusuyla rttn dnyorum. Buna ek olarak, Osman Murat
lke'nin ifade etmi olduu gibi, vicdani ret hareketi, kanmca hem bireysel hem
de kolektif bir eylem. Bireyin ahlaki, politik tercihiyle balayan ve bireysel olarak
yaplan vicdani ret deklarasyonu, kamuya ak alanda gerekletii an, kamu
vicdanna arya dnyor ve vicdani ret kavramnn toplumda bilinir,
yaygnlar olmasn salyor. Sivil taatsizlik eylemleri demokratikleme
sreciyle son derece ilikilidir. Habermas bu ilikiyi u ekilde ifade ediyor;
Kendinden emin her demokratik devlet, politik kltrnn zorunlu bir unsuru
olduu iin sivil itaatsizlii kendi yapsnn ayrlmaz bir paras olarak grr.
Trkiye'de vicdani ret kavram 90'yllarda duyulmaya balanmasyla muhalif
hareketler ierisinde yeni bir oluumdur. Vicdani retilerin tek bir kurum altnda
rgtlenmemesi ve hiyerarik ilikilere,bildiimiz anlamda rgtlenmelere kar
durmalar, devletin en gl iddet rgt olan orduya kar, iddetsiz bir ekilde
direnmeleri asndan farkl bir harekettir. Bu nedenden dolay hareket ve
rgt kavramlar ile ilikilenmesinde farkllklar vardr. Bu farkllklarn balca
nedenlerden biri, hareket algsnn ve tanmnn vicdani retiler asndan
eitlilik gsteriyor olmasdr. Trkiye'de ki vicdani ret oluumunun daha
derinlemesine alglanmas asndan bu farkllklara bakmak nemli olacaktr.
Trkiye'de grtm vicdani retiler arasnda genel anlamyla iki farkl gr

96

belirgindi; vicdani ret mcadelesini hareket olarak tanmlamayanlar ve eksiklikleri

olsa da, bir anlamda hareket olarak adlandrabileceini dnenler. Mcadeleyi
hareket olarak tanmlamayanlar, hareket kavramn; birlikte hareket edebilirlik,
kolektif eyleme geme, gndem yaratma abas tama, ortak taleplerin olmas, e
zamanl eleyebilme, dzenli toplant yapma, bir araya gelme, alanda ki bilginin
paylam ve aktarlmas zerinden deerlendirerek bu oluumlarn olmadndan
dolay hareket olarak tanmlanamayacan ifade etmilerdir. Dierleri ise;
Vicdani ret mcadelesinin neredeyse 20 yllk bir mcadele olmas, bu srete
farkl eylemlerin, aktivitelerin, aralarn kullanlmas ve dayanma nisiyatifleri
zerinden rgtl bir birlikteliin salanarak, srekli bir araya gelinmesinden
dolay, eksiklikleri olsa da bunun bir hareket olduunu ifade etmilerdir.
Vicdani ret olgusuna 90'l yllardan itibaren gelien sre ierisinde bakmak ve
mcadelenin kamuoyunda duyulur ve vicdani ret kavramnn bilinir olmas
asndan deerlendirmek nemlidir. Kamuoyunda

bilinirliin salanmas,

aktivistlerin, (Kampanyalar, dayanma inisiyatifleri, Militurizm, Vicdani Ret

Pilav Gnleri, niversitelerde konumalar, sava kartlar web sitesi, elektronik
posta

grubu

ve Vicdani Ret Platformu gibi) bir birinden farkl ve yaratc

eylemler, aralar retmesinden dolaydr. Vicdani Ret mcadelesi, bireysel

inisiyatifler zerinden gelimi olmasna karn, belirli zamanlarda, belirli
aktiviteler iin , ihtiya halinde bir araya gelinmi, kolektif eylemlilik de
gsterilebilmitir. Kampanya rgtlemesi zerinden gidilerek, hiyerarik olmayan,
esnek, ksa sre ierisinde, ihtiya odakl toplanan, Dayanma nisiyatifleri
kurulmutur. Bundan dolay, bundan sonraki blmlerde, vicdani ret olgusundan
bir hareket olarak bahsetmekte, saknca grmyorum.
Trkiye'de ki vicdani ret hareketi ierisindeki nemli olgulardan biri, kadn
retilerin srece etkisi ve hareket ierisindeki yeri. Grmeler ierisinde yaplan
tartmalarda, vicdani reddin bir kavram olarak anti-militarizimle ilikilendirilerek
anlamlandrlmasnda, vicdani ret kavramnn, toplumun de-militarizasyonu
srecinde uygulanan eylemlerden biri olarak kabul edilmesini, militarizmin iine

97

sindii, ekillendirdii toplumsal ilikileri ve hiyerarik yaplara kar bir duru

anlamnda ifade bulduunu gryoruz. Hareketin, militarizmi, askeri yaplar
sorgulama srecinde kadn retiler en nemli zneler olarak tanmlanyor ve
hareket ierisindeki yerlerinin nemi vurgulanyor.
Vicdani retilerle grmelerde ortaya kan nemli konulardan biri, uluslararas
hukuk normlarnn ve kurumlarn, Trkiye'de vicdani ret hakknn tannmas
srecinde etkili olup, olamayacaklar. Grlen vicdani retilerin ortak kans, bu
kurumlarn ve hukuk normlarnn ilevsel enstrmanlar olarak kullanlabilecei,
ancak bu durumun yasal mevzuatlarn deimesi zerinde etkili olamayaca.
nk Trkiye'nin

taraf

olduu

uluslararas hukuk mevzuatlarnn

bir

balaycl olmasna karn, cezai yaptrmn tazminat vermekle snrl ele

alnd ve Trkiye devletinin tazminat dyor ancak gerekli yasal dzenlemeyi
yapmyor olmas. Bu anlamda 2007 ylnda H. pnar' la yapm olduum
grmenin ierii biraz daha farklyd. H. pnar, lke davasndan sonra
BM'nin ve AK' nn, Trkiye hkmeti zerinde bask unsuru oluturduu ve
bunun sonucu olarak da yakn bir zaman ierisinde alternatif sivil hizmeti
kapsayan yeni bir yasa tasars karlaca ynndeydi. Dolaysyla uluslararas
kurum ve hukuki normlarn, Trkiye'de vicdani reddin hak olarak tanmlanmas
srecinde etkili olacan ifade ediyordu. Bu anlamda vicdani ret hareketi
ierisinde, uluslararas kurum ve hukuki normlarn etkisi konusunda, farkl
dnceler ve yaklamlar olsa bile, sonraki srete, (Trkiye'de vicdani retilerin
ounluunun kendilerini total reti olarak tanmlyor olmasndan dolay)
mcadelenin devam etmesi gereklilii ve toplumda ki de-militarizasyon srecine
ynelik baka faaliyetlerin gerekletirilmesi noktasnda ortak bir anlay var.
Vicdani ret hakk, nsan Haklar Evrensel Beyannamesi' nin 18. Maddesi, Medeni
ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesi'nin 18. maddesi ve Avrupa nsan
Haklar Szlemesinin 9. maddesinde belirtilen dnce, vicdan ve din
zgrl

kapsamnda

deerlendirilmekte

ve

tannmaktadr.

Trkiye

Cumhuriyeti Devleti; AHM ve BM Keyfi Tutukluluk alma Grubu tarafndan,

98

vicdani retle ilgili gerekli yasal dzenlemeleri yapmadndan, ya da vicdani

retilere insanlk d muamele edilmesinden dolay raporlarla eletirilmi ve
cezai yaptrma tabii tutulmutur. Bunlara ilaveten Avrupa Birliine yelik
srecinde,

Avrupa Konseyi'ne ye olan lkeler arasnda, sadece Trkiye ve

Azerbaycan'n vicdani ret hakkn tanmamas, ileri ki zamanlarda, devletin

zerinde bask unsuru oluturabilecek konulardan biridir. Dolaysyla uluslararas
kurumlarn ve hukuki normlarn, Trkiye'de vicdani reddin bir hak olarak
tannmas srecinde, hareket iindekilerin daha etkin olarak alabileceini
dnyorum. Ayrca vicdani reddin hak olarak tanmlanmasnn, yurttalar
nezdinde; militarist yaplarn ilikilerin ve kavramlarn sorgulanma srecini
kolaylatracan, ifade zgrlnn

nn aacan,

yaam hakk

vurgusunun artacan ve dolaysyla toplumun demokratikleme srecinde

olumlu anlamda ok etkili olacan dnyorum. Ancak grtm vicdani
retilerin profesyonel askerliin gelmesi konusunda duyduklar kayglara da
katlyorum. Dier lkelerde genelde, zorunlu askerliin kaldrlmasnn ardndan,
profesyonel

ordularn

kurulmas;

ekonomik

ve

sosyal

anlamda

daha

dezavantajl kiilerin, gnll olarak askerlik yapmak durumunda kalmas

gibi, baka bir sorunu beraberinde getirecek, dolaysyla, sava kart hareketin
devam etmesi gerekecektir.
Bu alma nispeten dar bir konu erevesinde ve snrl sayda reti ile
grlerek gerekletirilmitir. Eer vicdani reddin, demokratikleme srecinde,
yasal dzenlemeler dhilinde bir hak olarak tannmas isteniyor ise, savunucu
eylemlerin yan sra, bu alanda daha ok ve kapsaml akademik alma yaplmas,
grsel ve iitsel iletiim aralarnn da konuyu daha fazla gndeme getirmesi
gerekiyor. Gnmzde demokratik sistemin olmazsa olmaz insan haklarnn
devletlerde yasallamas, toplumlarca benimsenmesi srecine baktmz zaman,
yurttalk haklarndan, kadn haklarna, ifade zgrlnden, sosyal haklara kadar
ok eitli alanlarda sivil itaatsizlik eylemlerinin etkili olduunu gryoruz.
Trkiyede ki hukuku ve siyasetilerin, vicdani reddi, en genel anlamyla
dnce, din ve vicdan zgrl kapsamnda ele almalar, Trkiyeyi
demokratikleme srecinde bir adm ileri gtrecektir.

99

Kaynaka ve Elektronik A Adresleri

1.Altnay, Aye Gl. 2008. Knye Bellemeyen Kezbanlar: Kadn Rediler Neyi
Reddediyorlararklardaki Kum: Vicdani Red. Derleyen: zgr Heval nar, Cokun sterci,
stanbul: letiim Yaynlar.
2. Anbarl ennuz, Bir Pasif Direnme Modeli olarak Sivil taatsizlik
C.. ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi anakkale Onsekiz Mart niversitesi.
3. Anbarl, eniz (1999) Sivil Toplum rgtlerinin Siyasi ktidara Etkileri (Bergama
rnei) .O.M.. Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans
Tezi,anakkale
4. Arendt, Hannah. 1997. iddet zerine, stanbul:letiim Yaynlar,
5.Arendt,H, Dworkin.R, Habermas J.1997.Kamu Vicdanna ar; Sivil taatsizlik,
stanbul: Ayrnt Yaynlar
6.Aydn, Suavi. 2008. Toplumun Militarizasyonu: Zorunlu Askerlik Sisteminin ve
Ulusal Ordularn Yurtta Yaratma Srecindeki Rol, arklardaki Kum:
Vicdani Red, stanbul: letiim Yaynlar
7.Aygn, Tark. 2001.Efendiliin Reddi; Mahatma Gandhi, Martin Luther King ve
Dorudan Eylem, stanbul:Om Yaynevi
8.Arrghi, Hopkins, Wallerstein.1991.Sistem Kart Hareketler, stanbul: Metis Yaynlar
9. Bedau, Adam, Hugo. 1991.Civil Disobedence in Focus, London: Routledge Press.
10. Biricik, Alp.2008. rk Raporu ve Trkiye'de Hegemonik Erkekliin Yeniden
nasarklardaki Kum: Vicdani Red, stanbul: letiim Yaynlar
11. Bove, Jose ve Luneau, Gilles. 2006. Sivil taatsizlie ar, stanbul:letiim
Yaynlar
12.Bora, Tanl. 2006.Anti-militarizm, Ordu/Askeriye Eletirisi ve Ordularn
Demokratik Gzetimi, Vicdani-Red Anti-Militarizm, Birikim iinde, say 207, Temmuz,
stanbul,.
13. Brett, Rachel.2008.Askerlik Hizmetinin Vicdanen Reddi ve Alternatif Hizmette
Uluslararas Standartlar, arklardaki Kum: Vicdani Red, stanbul: letiim Yaynlar
14.Brockling,

Ulrich.

1997.

Disiplin;Askeri

taat

retiminin

Sosyolojisi

ve

Tarihi,

stanbul: Ayrnt Yaynlar.

15.Can, Osman.2008.Vicdani Red ve Anayasa , Derleyen: zgr Heval nar,
Cokun sterci ,arklardaki Kum:Vicdani Red, arklardaki Kum: Vicdani Red,
stanbul:letiim Yaynlar.
16.Conatus. 2004 . eviri Dergisi, Say: 1, stanbul: Otoman Yaynclk.
17. Coar&zman. 2003. Siyaset, Demokrasi ve Kimlik-Fark-Tanma Politikalar.
Dou Bat,

100

18. Cokun sreci, Uur Yorulmaz.2008 Trkiye'de Vicdani Redarklardaki

Kum: Vicdani Red, stanbul: letiim Yaynlar.
19. nar, H., sterci,C; 2008. arklardaki Kum: Vicdani Red, Dnsel
Kaynaklar ve Deneyimler, stanbul: letiim Yaynlar.
20. nar H. zgr .2008.Avrupa Konseyi lkelerinden Vicdani Red Hakkna Genel Bir Bak,
arklardaki Kum: Vicdani Red, stanbul: letiim Yaynlar
21. Enloe,Cynthia.2008. Kadnlar Askeri Vicdani Reddin NeresindeBaz
Feminist pular arklardaki Kum: Vicdani Red, stanbul: letiim Yaynlar
22. Riches,David. 1989.Antropolojik Adan iddet. stanbul: Ayrnt Yaynlar,
23. Gnlk, enesen, G. 2000. Trkiye'deki Gvenlik Harcamalarnn Bte Harcamalarna
Etkileri, Derleyen: . Gnavd, stanbul: letme Fakltesi, s. 55-69
24. Gregenli, Melek. 2006 Szdan Sonsuza Kadar Kurtulmak Birikim: Vicdani
Red
Antimilitarizm, No: 207. Temmuz.
25.Gregenli, Melek.2008. Militarizmin nasnn Arac Olarak Eitsizlii Merulatrlmas ve
Vatanseverlik Derleyen: zgr Heval nar, Cokun sterciarklardaki Kum: Vicdani Ret,
stanbul:letiim Yaynlar
26.Karda, mit. 2008. tekiler iin Sivil taatsizlik Rehberi, stanbul: Hayy Kitap.
27.Keane, John. 1998. iddetin Uzun Yzy
l , Ankara: Dost Kitap Evi,
28.Mater, Nadire1998. Mehmetin Kitab; Gneydou'da Savam Askerler
Anlatyor, stanbul:Metis Yaynlar,
29.McClean, J.D .1992.Protection of Freedom of conscience in fields other
than that of military service in The Conscientious Objection in The EU
Countries, Milano: A.Giuffre Editore
30. Merton, Thomas. 2001.Gandhi ve iddet D Direni / Mahatma Gandhi'nin
Yazlarndan

Semeler,

stanbul:

Kakns

Yaynlar.

31. Moskos, C, Chambers W.J. 1993. The Nem Conscientious Objection, from
sacred to secular resistance, New York: Oxford University Press.
32.Arslan, Orhan. 2008. Sivil taatsizlik Balamnda Vicdani Red Trkiye rnei.
stanbul Bilgi niversitesi nsan Haklar Hukuku Yaynlanmam Y. Lisans Tezi,
33.kesiz, Hayrettin. 1994. Sivil itaatsizlik, stanbul:Afa Yaynlar.
34.kesiz, Hayrettin. 1999. Araylar, Tartmalar, Deneyimler Dizisi: Sivil
taatsizlik, stanbul: Demokrasi Kitapl.
35.ktem, Niyazi&Trkba Ulvi Ahmet. 2001.Felsefe, Sosyoloji, Hukuk ve Devlet, stanbul;Der
Yaynlar.
36.
Rawls,
John.1971.
A
Theory
of
Justice.
Cambridge
37..Schneider, Friedhelm.2008. Vicdani Red Hakknda Avrupa Standartlar ve
Alternatif Hizmet, arklardaki Kum: Vicdani Red, stanbul: letiim Yaynlar.
38..Selek, Pnar. 2008. Srne Srne Erkek Olmak. stanbul:letiim Yaynlar.
39. Selek, Pnar.2004. Baramadk. stanbul:thaki Yaynlar

101

40. Sontag, Susan. 2003. Bakalarnn acsna Bakmak, stanbul: Agora Kitapl
41. Speck ,Andreas. 2006. Dnyada ada Red ve Red Hareketlerinin Ana
Hatlar: Sava Kart Uluslararas Hareket inde Red , Birikim: Vicdani Red
Antimilitarizm, No:207. Temmuz.
42.Thoreau Henry David & Gandhi,Mohandas. 1999. Sivil taatsizlik ve Pasif Direni.Ankara: Vadi
Yaynlar,
43. pnar, Hlya.2008.Trkiye'de Vicdani Reddin Su ve Ceza Konusu
Olmas ve Sonular, Derleyen: zgr Heval nar, Cokun sterci , ark
lardaki Kum: Vicdani Red, stanbul: letiim Yaynlar
44.Zabunolu, Kazm Yahya. 1963.Bir Hukuk ve Siyasal Bilim Problemi Olarak Devlet
Kudretinin Snrlanmas. Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Doktora Tezi.

Gazete Haberleri
1.

Radikal Gazetesi13.11.2008

Elektronik A Adresleri:
1. Sava Kartlkar nternet Sitesi www.savaskarsitlari.org
2.

Yeiller Partisi nternet Sitesi www.yesiller.org

3 .http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/view.asp?item=13&portal=hbkm&action=html&highlight
=Osman%20%7C%20Murat&sessionid=24242943&skin=hudoc-en
4.nsanHaklarGndemiDernei
http://members.blackbox.net/elisa.orlando/vicdanirethakkiveturkiye.pdf

102

103