zge Bilge Gm

JOHN RAWLS
(1921-2002)

Rawlsu, bireyin temel hak ve zgrlklerinin ncelii, bireyin rzas, bu rzaya dayal
toplumsal

szleme,

seim

ve

temsiliyet,

sadece

szlemelerden

kaynaklanan

ykmllklerin yerine getirilmesini denetleyen ve genel gvenlikten sorumlu tutulan

minimal devlet anlay (Tosun,2010:3) gibi kavramlarla tarif edilmesi mmkn liberal
dnce akmna adalet, eitlik, zgrlk ilkeleriyle katkda bulunmu bir filozof olarak
tanmlamak mmkndr. Liberalizmin srekliliini ve kendi iindeki sorunlara zm bulma
arayn Rawlsun Bir Adalet Teorisinde ne srd hakkaniyetli adalet anlay, frsat
eitlii, toplumdaki dezavantajl gruplarn daha avantajl hale getirilmesine dayanan eitlik
ilkesi ve nemli faydaclk dnrlerinden olan Bentham ve Millden farkl bir faydaclk
fikri ile grebiliriz. Eitlik ve zgrlk kavramlarnn kesitii adalet teorisini balang
durumu ve bilgisizlik peesi gibi bir takm kavramsallatrmalarla temellendirmeye
almtr.
Rawlsun adalet teorisini irdeleyeceimiz bu almada ncelikle onun faydac etiin
grlerini kendi teorisinde hangi deiikliklerle ve nasl konumlandrdn ele alacaz.
Bunu yaparken nemli faydac dnrlere yneltmi olduu eletirilerden de bahsedeceiz.
kinci olarak Rawls un en ok etkilendii Kant felsefenin kendi dncelerindeki izlerinden
sz edeceiz. Ardndan zgrlk ve eitlik ilkelerini esas ald adalet teorisini
detaylandrarak, teorinin genel savunularn ve Rawlsa yaplm eletirileri gzden
geireceiz. Yukarda da belirttiimiz zere adalet teorisini aklamada kullanm olduu iki
terimini de balang durumu ve bilgisizlik peesini de dnrn ileri srd alternatif
toplumsal yaam biimi ve adalet dzeni modelini anlamada deerlendireceiz.

I. Faydac Etik ve Rawls

Faydaclk XIX. yzyl sonunda ortaya km tm ahlaksal eylemlerin temelinde psikolojik
baz etkenlerin ve olgularn yatt savndan hareket eden, bir ahlaksal eylemin deerini o
eylemin yarar ile len (zlem, 2001:348, 349) ve iyiyi faydal olan olarak tanmlayan bir
dnce disiplinidir. Bentham ve Millin katklaryla ekillenmi olan bu dnce akm
adalet kavram ile elikili halde bulunduu ve toplumda ounluun faydas iin belli bir
kesimin veya grubun haklarnn gzetilmemesini merulatrmas veya merulatrabilecei
gibi nedenlerle olduka eletirilmi bir dnce akm olmutur.
Rawlsa gre ilk bakta faydac etik ve siyaset anlaynn ekiciliini ve akla uygunluunu
inkr etmek ok zordur. Faydac adalet anlaynn ekicilii, honutluklar toplamnn bireyler
arasnda nasl datlacann nemli olmamasndan kaynaklanr. Bundan u sonu
kmaktadr; faydacla gre toplum, ortalama honutluu paylamaldr (ayet bu
honutluklar azami dereceye vardrlacaksa) ki bu honutluklar hak ve grevler, frsatlar ve
imtiyazlar ve refahn eitli formlar olarak sralanabilir. (Rawls,1973:26) nemli faydac
dnrlerden Benthama gre faydaclk anlaynn temelinde bulunan mutluluk gayesine
ulamada haz arttrc eylemler doru eylemlerdir ve bu hazz azaltan eylemler yanl
eylemlerdir. Bu anlamda toplum iin dnlen bir fayda anlaynda toplumun en ok
saydaki yesini mutlu eden eylem doru olan eylem olacaktr ki burada az sayda kimsenin
mutsuzluu ounluun mutluluuna yani faydasna feda edilmi olmaktadr. Mill ise fayda
ve adalet kavramlarnn birbirinden ayrt edilemez iki kavram olduunu savunur ve bir
anlamda adaletin tesisinin ve tanmlanmasnn fayda ile olan bu yakn ilikisi zerinden
ekillenmesinde bulur.
Rawlsun faydac etiin bu iki temel dnrne ve dncesine ynelik eletirilerini yle
ele almak mmkndr: Faydaclk kuramnn olabildiince fazla sayda insann azami
mutlulua kavuturulmas olarak tarif edilebilecek olan hedef ve amacn, bireyin deil de
ounluun mutluluunu n grd iin adaletsiz ve haksz olduu (Pieper, 1999:241)
karmna dayaldr. kinci olarak Rawlsun eletiri oda adalet ve fayda kavramlarnn
birlikte ele alnmas yntemine kar olmutur. Faydacln doru olan faydal ve mutluluk
verici olan iyiye gre belirledii denklemi tersine evirir ve hakkaniyeti esas alan adalet
teorisinde iyinin doruya ncelii deil doru olann iyiye ncelii sz konusu edilir.

II. Kantn Rawls zerindeki Etkileri

Rawls, Kantn etik anlaynn zn oluturan zgrlk kavramndan ve Kant felsefesinin
geneline hkmeden baz temel zelliklerinden etkilenmitir. Rawls adalet tantlamasn Kant
bir zeminde yani deontolojik ve biimsel ahlk zelinde biimlendirmitir. (Gorowitz,
1981:277) Kanttan teorisini temellendirmede faydalanan Rawls ile Kant arasnda temel
benzerlikleri yle snflandrmak mmkndr: Her ikisinde de hipotetik bir toplum
szlemesi anlay egemendir, pratik akln ilkeleri dzen ierisinde sralanmtr ve son
olarak hem Kant hem de Rawlsta yntem ilk prensiplerden itibaren sistemli tasnif ve
kuramsal mimari zerine kuruludur. (Ryan, 1997:140)
Kant saf akl yoluyla edinilmi olan akl yasalarn insann zgrln pekitirmesinde temel
yntem olarak grmektedir. Kanta gre insann zgrl basamakl bir zgrlk deildir.
nsann zgrl akn ve mutlak bir zgrlk olarak anlalmaldr. Bu nedenle zgrlk
bize alglanabilir bir zellik olarak verilmi deildir. zgrl deneyim dnyasnda
alglayamayz. Onu pratik akl bize bir ahlak yasas olarak anlalr klar. Bu nedenle biz
zgr olduumuzu ancak dolayl olarak bilmekteyiz. Ahlak yasas insann zgr olduuna
ilikin bilginin temelidir. zgrlk ise, ahlak yasasnn varlk temelidir. (Heimsoeth,
1986:142,143) Ahlak ile zgrlk anlaylarnn birbirlerine sk ilikiler ierisinde, biri
dierini dorular biimde bal olmas Rawlsun adalet teorisinin temelindeki zgrlk
anlayna iaret eder. Rawls, Kanttaki adalet-zgrlk ilikisinden hareketle akl sahibi
zgr insann yaantsndaki adaleti tarif etmeye koyulmaktadr. Bu minvalde Rawls ile
Kant ortak paydaya getiren bir dier zellik de tutarl akln kullanm ve zgrle, adalete
ulamada saf akln roldr.
Rawls tpk Kant gibi insann kendi nedenselliinin balatcs olduu dolaysyla ahlaki tercih
kapasitesine sahip olduu ve zgrln erdemleerek kendi tamlna ulat, zgrln
doasnn erdem olduu kanaatindedir. Rawlsu anlamda adalet teorisine katlan insanlar bu
davranlaryla kendi ahlaki varlklarna katkda bulunmakta, bir anlamda kendi z varlklarn
zgrlk ynnde gelitirmekteler. (ztrk, 2007:60) Adalet teorisinin detaylarn
greceimiz Rawlsta zgrlk ve eitlik kavramlarnn nemli yer tutmas Kant
felsefesindeki zgrlk ve adalet fikrinin birbirini tamamlar iki deer olarak bulunmasna
paralel bir anlaytan ileri gelmektedir.

III. Bir Adalet Teorisi

Liberalizmin sosyalizm karsnda kendi iindeki elikilerini, bireyin hak ve zgrl,
eitlik ilkesi ile mlkiyet hakk ve bireyi insanlktan karan serbest piyasa koullarn, Rawls
yine liberalizmin temel deerlerinden olan zgrlk ve eitlik ilkelerinden hareketle
gidermeye almtr. Serbest piyasann insaniletirilmesi talebine bir zm yolu, Rawlsun
adil bir toplum anlaynda grlmektedir. Rawlsun 1973te yaymlad Bir Adalet
Kuramnn en nemli yn, 1960l yllarn siyasal ve toplumsal gelimeleri nda,
toplumsal adaletin ve adil bir dzenin nasl olmas gerektii konusunda, radikal sol sylem
dnda kalarak bireyin zgrln ve haklarn n plana karan bir yap sunmasdr.
(Tosun, 2010:90) Rawlsun adalet fikrinden bahsederken deinilecek temel kavramlardan
bazlar, balang durumu, bilgisizlik peesi, toplumsal szleme ve fark ilkesi kavramlardr.
Genel olarak Rawls adalet kuramn zgrlk ve eitlik prensipleri zerinde tanmlamaktadr.
Rawlsun adalet teorisini aklamada kullanm olduu balang durumu insann tm kar
ve toplumsal konumlarndan habersiz olduu bununla birlikte herkesin kendi kiisel karn,
milletini, dinini ya da siyasal, sosyal konumlanmasn deil ama toplumun yelerinin
karlarn gzetmede yetkin olduu bir bilgisizlik peesi sayesinde oluan bir adalet
anlayn ifade eder. Rawlsta hakkaniyet olarak adalet toplumsal szleme geleneine
dayanr ve bu szleme ile ama herhangi bir hkmet formu tesis etmek deildir. Rawls
adalet kuramn, belli bir balamda yani var olan adalet koullar altnda kendi kendine yeten
bir toplumun temel yapsyla snrlandrmakta ve toplumun temel yaps iin adaletin ilkelerini
bir klavuz olarak konumlamaktadr. (Pogge, 2006:167) Rawlsa gre bu balang
durumunda insanlar adil olarak davranrlar ve herkes zgr ve bir dierine eit olduunun
bilincinde olarak toplumsal adaleti ina etmede rol oynar.
Rawls da dier siyaset felsefesi kuramclar gibi Rousseau, Hobbes, Kant ve Locke gibi adalet
teorisini temellendirmeye toplumsal szleme tasviriyle balamaktadr. Bu szlemenin
muhataplar olan bireyler bilgisizlik peesi sayesinde kendi karlarn dnp ona gre
hareket edemeyecekler ve herkes adil bir ekilde davranarak, yine bu bireyler tarafndan
belirlenmi olan adalet ilkeleriyle herkes iin en iyi olan seeceklerdir. Rawlsun tarif etmi
olduu bu bilgisizlik peesi bireylerin kendilerine ve bal bulunduklar toplumun deerlerine
dair bir ey bilmelerini engellese de Rawlsa gre bilginin zerinde geni kstlamalarn
olduu bu durum ierisinde taraflar sadece insan psikolojisi ve toplumsal hayatla ilgili belli
bal genel geer dorular bilirler. (Rawls, 1973:138) Bireyler bu balang durumunda her
4

ne kadar kendi menfaat ve hrslarndan bihaber olsalar da Rawls tarafndan birincil toplumsal
deerler olarak adlandrlan temel hak ve zgrlkler, frsatlar, gelir ve servet, kendine
saygnn toplumsal dayanaklar gibi deerleri isteyeceklerdir. (Nayak, 1991:585)
Rawlsun 1993te yaymlam olduu Siyasal Liberalizm adl kitabnda zgr ve eit
vatandalarn toplumda belirleyecekleri adalet ilkelerini yle aklamtr:
1. Herkesin tamamyla yeterli, eit temel haklar ve zgrlkler dzenine sahip olmak
konusunda eit hakk bulunmaktadr ve bu dzen herkes iin ayndr; bu dzende eit siyasal
zgrlklerin ama sadece bu zgrlklerin, deerleri eit olarak salanr.
2. Toplumsal ve ekonomik eitsizlikler u iki art karlamaldr: lk olarak bu eitsizlikler
herkese adil bir frsat eitlii altnda ak olan konumlara ve makamlara balanmaldr; ikinci
olarak bu eitsizlikler toplumun en dezavantajl yelerinin en ok yararna olacak ekilde
olmaldr. (Rawls, 2007:51)
Rawls tanmlam olduu ilk ilkede vatandalarn birey olarak toplumda sahip olduklar hak
ve zgrlklerin, seme-seilme hakk gibi siyasi haklar, mlkiyet edinme hakk, keyfi
tutuklanmadan zgrlk, dnce ve vicdan hrriyeti gibi eite ve zgrce kullanmasn
tantmtr. kinci ilkede ise toplumsal dzende fark ilkesine atfta bulunarak herkesin ayn
koullara sahip olmad toplumda dierlerine gre daha az imkna sahip olan bireylerin n
plana alnmasndan ve eitsizliin bu gruplarn lehine evrilmesinden bahseder.
Rawlsun adalet teorisinin zerinde ekillendirdii zgrlk kavram olduka geni kapsaml
ele alnmtr. Her bir kii eit temel zgrlkler sisteminde eit olmak hakkna sahiptir ve bu
zgrlk mmkn olduu kadar kapsaml olmaldr. Rawlsta adaletin ilk ilkesi, zgrlk
ilkesi, temel zgrlklerin btn kiiler arasnda eit olarak datmn art koar. (Talisse,
2001:42) Rawls zgrlk ilkesinin tm tekilere gre ncelie sahip olmas gerektiini syler
ama bir eitlik ilkesiyle birletirilmesi gerektiini de hemen ekler. Sz konusu eitlik ilkesine
ise iki adan bakmaldr. lki, frsat eitlii ve ikincisi eitsizlikleri azaltmaya ynelik
zgrln

gerekliliidir.

Bu

nedenle

Rawls

zgrln

sadece

zgrlk

adna

kstlanabileceini syler. Buradaki asl vurgu, eitsizlikleri azaltmaya ynelik zgrln

tesisinin gerekliliinedir. (Touraine, 1997:56)

IV. Eletiriler
Rawls ortaya atm olduu bu eitliki ve zgrlk adalet teorisiyle hem dhil olduu
liberal evreden hem de ierisinde bulunmad eitli baka akmlardan eletirilere maruz
kalmtr. Eletirilerin ilki bireyi toplumdan ayr ve bamsz dnmenin mmkn
olmadn vurgulayan komniteryanist felsefenin bir temsilcisi olan Michael Sandel
tarafndan Rawlsun teorisinde toplumu nemli lde gz ard etmi olduu iddiasyla
yaplmtr. Sandele gre Rawls her ne kadar Kantn radikal bir biimde bedenden ayrlm
bir deneyst birey soyutlamasndan kansa da betimlemi olduu insan modeliyle bir o
kadar soyutlamaya dalmtr. Soyut seimin taraf olan soyut insan, kendi amalarndan,
kiisel tutumlarndan, toplumdan ve tarihinden tam olarak soyutlanmaktadr. (Baker,
1985:895) Bu balamda Sandele gre Rawlsun tasvirini yapt bireyin byle bir soyutlama
ve d ortamdan, koullardan, konjonktrden yaltlmada yine Rawlsun iddia ettii trden bir
ahlaki seim yapmas mmkn deildir. Zira tm balayclarn kopuk olduu bir ortamda
birey neden bir tek toplumsal iyiyle olan balantsn yitirmemi olsun ki?
Eletirilerin ikinci kayna ise feminist akm tarafndan retilmitir. Feminist akmn
temsilcilerinden Susan Okin btn dier siyaset teorisyenleri gibi Rawlsun da Bir Adalet
Teorisi ad altnda gelitirmi olduu teoride, genel erkek terimlerini kullanmaya dikkat
gstermi olduunu ve bu sebeple cinsiyet ayrmcl yaptn savunmutur. Ayrca
Rawlsun balang durumunda bilgisizlik peesi altnda taraflarn neleri bilip neleri
bilmediini sralarken toplumsal durum, sosyal stat, doal yetenekler ve iyi dncesi gibi
hayata dair birok eyden taraflarn bilgisi olmadn varsayar. Ancak taraflarn cinsiyetinden
hi sz edilmez. (Okin, 1987: 45,47) Okine gre modern toplum dzeninde adalet sorunsal
zerinde ele alnmas gereken en nemli konulardan biri de cinsiyet eitsizliidir ancak son
zamanlarda ortaya konan adalet teorileri cinsler aras eitsizlii grmezden gelmektedir.
Eletirilerin nc odak noktasnda ise liberal bir dnr olan Robert Nozickin eletirileri
yer almaktadr. Nozicke gre Rawlsun tarif ettii balang durumunda insanlarn adalet
ilkelerini benimserken neden toplumsal gruplar dnerek bir ilke belirlemesi yaptklarn
neden bireysel tutum ve davranlardan yola kmadklar elikilidir. Ayrca hangi tr
gruplarn ele alnd konusunda belirsizlik mevcuttur, normal olarak adlandrlmayan
melankolik, engelli ya da alkolikleri grubunun bu ilke tercihinde harite tutulmas Rawlsun
adalet teorisindeki amazlardan biri olarak tanmlanmaktadr. (Nozick, 2000:249)

Kaynaka
Baker, Edwin C. (1985), Sandel on Rawls University of Pennsylvania Law Review, say
133, 895-928.
Gorowitz, Samuel (1981), John Rawls: Bir Adalet Kuram inde: (ed.) Crespigny A.Minogue K. ada Siyaset Felsefeleri, stanbul: Remzi Kitabevi.
Heimsoeth, Heinz (1986), Immanuel Kantn Felsefesi, stanbul: Remzi Kitabevi.
Nayak, Pulin B. (1991), On Equalitiy an Distributive Justice Economic and Political
Weekly, say 26, 583-590.
Nozick, Robert (2000), Anari, Devlet ve topya, stanbul: stanbul Bilgi niversitesi
Yaynlar.
Okin, Susan (1987), Justice and Gender Philosophy and Public Affairs, say 16, 42-72.
zlem, Doan (2001), Gnmzde Felsefe Disiplinleri, stanbul: nklap Kitabevi.
ztrk, Armaan (2007), Rawlsun Adalet Teorisi ya da Biimsel Hak Anlaynn Teorik
Amazlar zerine, stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, say 37, 57-86.
Pieper, Annemarie (1999), Etie Giri, stanbul: Ayrnt Yaynlar.
Pogge, Thomas (2006), Kresel Yoksulluk ve nsan Haklar, stanbul: stanbul Bilgi
niversitesi Yaynlar.
Rawls, John (1973), A Theory of Justice, New York: Oxford niversitesi Yaynlar.
Rawls, John (2007), Siyasal Liberalizm, stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar.
Talisse, Robert B. (2001), On Rawls, New York: Hunter Collage, The City University of New
York.
Tosun, Cengiz M. (2010), Liberalizm ve Sosyal Darwinizm Karsnda John Rawls, Felsefe
ve Sosyal Bilimler Dergisi, say 10, 81-94.
Touraine, Alain (1997), Demokrasi Nedir? stanbul: Yap Kredi Yaynlar.