Yard. Do. Dr.

SEVTAP METN
stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi
retim yesi

BYO-TIP ET
VE
HUKUK

NDEKLER
NSZ...........................................................................vii
NDEKLER...............................................................ix
GR................................................................................1
A. Temel Kavramlar: Biyo-Etik, Biyo-Tp Etii..............1
1. Biyo-Tp Etiine Duyulan Gereksinim.................2
2. Biyo-tp Etii ve Tbbi Deontoloji likisi..............4
3. Biyo-tp Etiinin Tarihi Geliimi..........................7
Birinci Blm

BYO-TIBBIN SOSYO-KLTREL VE
AHLAK TEMELLENDRLMES
A. Biyo-tp etii ve Din..................................................21
1. slam Dininde Hayatn Balang An ...............21
2. Semavi Dinler ve Krtaj.......................................23
3. Yeni reme Teknolojilerine Kutsal
Metinlerin Bak.................................................31
a. Yumurta/ Sperm Dondurulmas ve
Ba .............................................................34
b. Cinsiyet Tayini...............................................34
4. Organ Nakli ve lm Kriteri..............................35
5. tenazi.................................................................39

6. Kk Hcre ve Tedavi Amal Kullanm ............42

7. Genetik Mdahale ve nsan Kopyalama............. 44
B. Biyo-Tp Alannda Ahlak Teorileri...........................53
1. Yararc/Utiliteryan Etik Anlay..........................53
a. Biyo-tp Etiinde Yararclk Uygulamas......56
b. Yararcln Eletirisi......................................58
2. Kantn Etik Anlay ve Biyo-tp Etii
Alannda Yansmas.............................................60
a. Kant ve Biyo-tp Etii ...................................63
b. Organ Nakli ve Kant......................................64
c. Kant Etiinin Eletirel Deerlendirmesi.......67
3. Komniteryanizm/Cemaatilik ..........................72
a. Cemaatilik ve Biyo-tp Etii.........................72
b. Komniteryan Etiin Eletirel Bir
Deerlendirmesi.............................................76
4. Erdem Etii.........................................................78
a. Erdem Etiinin Biyo-tp Etiine
Yaklam........................................................80
b. Erdem Etiinin Eletirisi...............................82
5. Bakm Etii ........................................................84
a. Bakm Etiinin Biyo-tp Etiinde Yeri.........85
b. Bakm Etiinin Eletirel
Deerlendirmesi.............................................86
C. Biyo-tp Teknolojilerine Eletirel Baklar/
Kar Cevaplar...........................................................88
1. Modern Tp Bir Aldatmaca m? . ........................88
2. Bilimin deolojiye Dnme Kaygs...................91
3. Biyo-teknoloji Eli le nsan Doasnn
Dntrlmesi ..................................................96
4. Biyoteknolojilerin Doann Dengesine
Olumsuz Etkileri...............................................108
D. Kltrel Farkllklarn Biyo-etikte
Yansmalar..............................................................109

xi

E. Biyo-tp Etiinin Drt Temel lkesi: lkecilik

(Principalism)..........................................................112
1. zerklie Sayg lkesi........................................115
a. Otonomi/ zerklik Kavram.......................115
b. Otonomi lkesinin ok Kltrl
Toplumlarda Uygulanabilirlik ve Kapsam
Sorunu ......................................................... 117
c. Otonominin Meru Snrlandrmalar......... 118
(1) Yehova ahitleri...................................... 118
(2) Ashley Vakas.........................................120
(3) Mahkmlarn reme zgrlklerine
Dair Mahkeme Kararlar........................122
d. Biyo-tpta zerklie Sayg lkesinin
erii ..........................................................125
(1) Aydnlatlm Onam...............................127
(2) Tpta Paternalizm, Aydnlatlm
Onama Kar . ........................................127
(3) Aydnlatlm Onamn Unsurlar............129
i. Aydnlatma Ykmnn Kapsam....129
ii. Aydnlatma Ykmnn Kalkt veya
Darald Haller................................131
2. Yararllk ilkesi...................................................132
3. Zarar vermeme ilkesi..........................................133
4. Adalet ilkesi ......................................................134
5. lkecilie Ynelik Eletiriler..............................134

xii

kinci Blm

BYO-TIP ETNN KAPSAMA

ALANINDAK HAYATIN
BALANGI VE SONUNA LKN
TEMEL KONULAR
A. Hayatn Balangc le lgili Meseleler....................139
1. Kii Kimdir? Kiilik Nedir?...............................139
a. Kiiliin Elde Edilme Ann Aklamaya
Ynelik ltler........................................... 141
(1) Trclk Kriteri......................................142
(2) Kat Potansiyellik Kriteri .......................143
(3) Dzeltilmi ya da Tedrici
Potansiyellik Kriteri................................143
(4) Aktellemi (Mevcut) Sahiplik
Kriteri.....................................................144
b. Embriyo zerinde Deneyler......................... 145
c. Embriyo Dondurulmasndan Doan
Hukuki htilaflar.......................................... 147
2. Krtaj.................................................................153
a. Kiiliin Oluum An ile lgili
Potansiyellik Grnn Krtaj
Tartmalarna Yansmalar..........................155
b. Cenin ve Kadnn Haklarnn atmas.....164
c. Mlkiyet Modeli zerinden Krtajn
Dorulanmas . ............................................172
d. steyerek Dk Tartmalarnda
Sonusalc Yaklam .................................... 175
e. Krtaja Ahlaken zin Verilebilir Koullar....177
3. Klonlama............................................................182
a. Klonlama Yntemleri...................................184
b. Klonlamann Vaat Ettikleri..........................187
c. Klonlamaya Ynelik tirazlar........................190

xiii

(1) Psikolojik Zarar Tezi...............................190

(2) Genetik eitlilii Azaltt Tezi...........194
(3) Gvenli Olmad Tezi...........................195
(4) Klonlamann nsan Doas ve
Onuruna Aykrl Tezi ........................197
d. Genel Deerlendirme.................................. 200
4. Gen Analizleri...................................................201
a. Gen Analizlerinin Yararlar ve
Sakncalar . .................................................201
b. Cinsiyet Taramas ve Seici Krtaj...............207
(1) Seici Krtajn Hukuken
Yasaklanmasnn Yerindelii Meselesi....210
(2) Doacak ocuun Cinsiyetini
Belirleyebilmenin Etik Yerindelii.........213
(3) Doacak ocuklarn Irk ve Cinsel
Ynelimlerinin Seiminde Gen
Teknolojilerinin Kullanm ....................220
c. Genetik Mdahale Trleri...........................223
(1) Somatik Gen Tedavisi-Germline
Gen Tedavisi...........................................223
(2) Genetik Terapi ve Genetik Ykseltme....226
i. Genetik Ayklamann Genetik
Ykseltmeye Tercih Edilebilirlii......227
ii. En yi ocuu Semek Ahlaki Grev
midir?................................................231
d. Genetik Mhendislik Amacna
Ulaamaz tiraz...........................................234
e. Genetik Testler Ayrmcla Kap Aar.......235
f. Gen Teknolojilerinin Yaratt jenik
Tehdit...........................................................237
g. Genetik Testler Yasaklanmal m?............... 240
5. Patentlenen Yaam.............................................241
a. Patentin Amalar ve Nitelii...................... 246

xiv

b. Patent Hakknn Felsefi

Temellendirilmesi.........................................248
c. Gen Patentleri Aleyhindeki Tezler...............250
d. Gen Patentleri Lehindeki Tezler..................256
e. Konuya ilikin deerlendirici dnceler......259
B. Hayatn Sonu Arlkl Biyo-Tp Etii
Sorunlar..................................................................262
1. lm Annn Belirlenmesi: Beyin lm.........262
a. Beyin lmnn Muhalifleri Ne
Diyor? Neden Diyor? Beyin lmne
Muhalefet ve Gerekeleri ............................273
2. Organ Nakli.......................................................276
a. Organ Nakillerine Kar Kltrel Tutum
ve Direnler..................................................279
b. Organ Havuzunu Arttrmaya Ynelik
zm nerileri..........................................283
(1) Organ Bana Zorlayc Model............283
(2) Talimatlandrlm Ba........................285
(3) Organ Pazar Bir zm Olabilir
mi?...........................................................289
i. Etik bir organ pazarnn ileyii........303
(4) Varsaymsal Rzaya Dayal Rutin
Organ Alm/tiraz Modeli....................305
c. Organ Nakillerinde Gelecee Dnk
Hedeflenen Gelimeler.................................310
3. tenazi............................................................... 311
a. lme Hakk: Hayatn Deerini Kim
Belirler?.........................................................313
(1) tenaziyi Olumlamayan Felsefi
Dceler................................................313
i. Yaamn Kutsall ...........................313
ii. Yaamn Dokunulmazl................. 314

xv

(2) tenaziyi Olumlayan Felsefi

Dnceler: Hayatn Deerini Ben
Belirler.................................................... 314
i. Mlkiyetten Hareket Eden Gr ... 314
ii. Nitelikli Yaam Tezi..........................315
b. Yaam Hakknn Uzants lme Hakk....... 318
c. tenazi Trleri.............................................322
(1) Aktif ve Pasif .........................................322
i. Pasif tenazi/Tedavinin Reddi.........323
ii. Aktif/Pasif tenazi Ayrm..............326
aa. ldrmek/lmeye zin Vermek...... 327

bb. ifte Etki Doktrini /Pasif tenazide

ldrme Niyeti Yoktur.................... 333

(2) stemli/stemsiz tenazi........................335

(3) Dolayl/Dolaysz tenazi.......................337
d. tenaziye Muhalif Tezler............................338
e. Tp Profesyonelleri ve Kamuoyundan
tenaziye Bak............................................341
f. Genel Deerlendirme ................................. 344
4. lm, Kanlmaz Son Olmaktan kacak
M?.....................................................................345
a. Hibernasyon: K Uykusu.............................350
b. Hibernasyonun Tanm ve Geliimi............350
(1) Doal Hibernasyon.................................350
(2) Yapay K Uykusu...................................351
c. Hibernasyon ve Gelecein Tp Etii
Tartmalarndaki Yeri.................................352

xvi

nc Blm

BYO-TIP MESELELERNN ADALET

VE HUKUK BOYUTU
A. Tbbi Kaynaklarn Datmnda Hak ve
Adalet .....................................................................357
1. Salk Hakk Tartmalar.................................357
2. Tbbi Kaynaklarn Makro ve Mikro
Datmnda Adalet Sorunu .............................363
3. nsan Hayatnn Bir Fiyat Var m?/
Salk Kaynaklarnn Datmnda Adalet
Modellemeleri....................................................365
a. Salk Kaynaklarnn John Rawlsun
Adalet Teorisine Gre Datm..................367
b. Ronald Dworkinin Kaynaklarn Eit
Dalm Modeli..........................................371
c. Quality-Adjusted Life Years: Kalite
Faktr ile Dzeltilmi Yaam Sresi..........377
d. Triaj: Kaynaklarn Datmna Ynelik
Tbbi Acil Yardm Modeli............................381
e. Faydac Datm Modeli ve Bu Modelin
John Harris zerinden Eletirisi .................384
f. John Harrisin Arzuya Dayal Frsat
Eitlii Temelinde Datm Modeli.............386
g. Arzuya Dayal Eitliki ve Sonusalc
Datmn Karlamas................................387
i. Kaynak Datmnda Ya Unsurunun
Deerlendirilmesi..............................389
h. Kaynaklarn Datm ve Tbbi Tedaviye
Kabulde yi-Kt Hasta Ayrm: Ahlaki
Sorumluluk lt.......................................391
i. Genetik Ykseltme Tekniklerine Kaynak
Aktarm.......................................................396

xvii

4. Kresel Bir Yeniden Datm Modeli

nerisi................................................................396
B. Etik Kurullar...........................................................398
1. Etik Kurullarn levi.........................................398
2. nsan zerinde Tbbi Deneylerin Tarihesi.......399
3. Etik Kurullarn Tarihsel Geliimi ....................401
4. Trkiyede Etik Kurullarn Tarihi Geliimi......402
5. Etik Kurullarn Kurulu Yaps..........................403
a. Yerel Etik Kurullarn Oluumu ve
Grevleri...................................................... 404
6. Merkezi Etik Kurulun Oluumu ve
Grevleri........................................................... 406
7. Tp Etik Kurullar Neden Sadece
Doktorlardan Olumamaldr?...........................407
C. Biyo-teknolojinin Hukuken Dzenlenmesi
Zorunluluu........................................................... 409
1. Biyoloji ve Tbbn Uygulanmas Bakmndan
nsan Haklar ve nsan Haysiyetinin
Korunmas Szlemesi: ..................................... 411
a. nsan Haklar ve Biyo-tp Szlemesinin
Nitelii ve Yapl Sreci.............................. 411
b. Trkiye Asndan Durum...........................413
c. Szlemenin zellikleri............................... 414
(1) Balayc Oluu....................................... 414
(2) Biyoetie Kapsayc Yaklamas..............415
(3) ereve Szleme Oluu.........................415
(4) Ulusal Mahkemelerce Yargsal/
hukuki Koruma....................................... 417
(5) Snrlanmas Mmkn Olmayan
Haklar..................................................... 417
d. Szlemenin erii......................................418
e. Szlemenin Deerlendirilmesi . .................439

xviii

2. Avrupa nsan Haklar ve Biyo-tp

Szlemesinin nsan Klonlanmasnn
Yasaklanmasna Dair Ek Protokol...................442
3. tenazinin Hukuki Grnm.........................445
a. tenazinin Su Tekil Edip Etmedii
Meselesi........................................................445
(1) tenazinin Su Saylmamas..................445
(2) tenazinin Ayr ve Bamsz Bir Su
Olduu Gr...................................... 446
(3) tenazinin Kasten Adam ldrme
Suunu Oluturduu Gr..................447
b. Trk Hukukunda tenazi........................... 448
c. Konuyla lgili Deerlendirme . ....................451
4. Gen Patentlerinin Hukuki Esaslar...................455
a. Gen Patentleri Verilmesinin Hukuki
Koullar ......................................................455
b. Gen Patentlerinin Kapsam..........................465
5. nsan zerinde Deney Suu...............................468
a. nsan zerinde Deneyin Koullar...............470
b. nsan zerinde Denemenin Koullar..........475
6. Trk Hukukunda remeye Yardmc Yapay
Dllenme Teknikleri ve Embriyo Hakknda
Yasal Dzenleneme............................................478
a. remeye Yardmc Yapay Dllenme
Teknikleri Hakknda Yasal Dzenleneme...478
b. Trk Hukukunda Embriyo Hakkndaki
Dzenlemeler ..............................................483
c. Yardmc reme Tekniklerinin Yol
At Soyba Problemleri ve zmleri....486
(1) Dllendirilen reme hcrelerinin
evlilik birlii iinde olanlara ait olmas ..487
(2) Evlilik D (Heterolog) Yapay
Dllenme................................................489
i. nc Kiiye Ait Sperm..................489

xix

ii. nc Kiiye Ait Yumurta le

Dllenme/Yumurta Ba.................492
7. Rahim Tahliyesi ve Hukuki
Deerlendirmesi.................................................494
a. Trk Ceza Kanununda Konuyla lgili
Dzenlenen Sular.......................................499
(1) ocuk Drtme Suu...........................499
i. Rza Olmadan ocuk Drtme
Suu...................................................502
ii. Rza ile ocuk Drtme Suu........505
(2) ocuk Drme Suu............................. 510
b. oul Gebeliklerin Ksmi
Sonlandrlmas ve Ceza Hukukundaki
Yeri............................................................... 510
8. Trk Hukukunda Organ Aktarmlarnn
Ele Aln..........................................................513
a. Canldan Organ Aktarm........................... 514
b. l Vericiden Organ Alm.......................... 519
c. Trk Ceza Kanununda Organ Nakline
likin Su Dzenlemeleri............................524
SONU.........................................................................531
KAYNAKA ...............................................................541