Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011/1, c. 10, say: 19, ss. 171-191.

MICHAEL SANDELN YKMSZ BEN ELETRLER VE

DEONTOLOJK LBERAL ADALETN SINIRLARI

Seluk ERNCK *
zet
Son birka on yldr tekrar canlanan siyaset felsefesi alanndaki egemen tartma, liberaller ile John
Rawlsun hak temelli deontolojik liberalizmine kar kan cemaatiler arasnda cereyan etmektedir.
Liberal adaletin dayand birey anlaynda younlaan cemaati eletiri, bireyin deontolojik tarzda
anlalmasnn bizatihi teorinin adalet hedefinin gerekletirilmesi nndeki engel olduunu savunmaktadr. almamz zellikle M. Sandelin gelitirdikleri olmak zere, bu eletirileri ele alacaktr.
Anahtar kelimeler: Liberalizm, cemaatilik, ykmsz ben, deontoloji, adalet, cemaat.
Abstract
Michael Sandels Criticisms of The Unencumbered Self and The Limits of Deontological
Liberal Justice
The dominant debate in political philosophy that has revived in the last few decades has been
between liberals and communiterians opposed to John Rawlss rights-based deontological liberalism. The communiterian criticism dwelling on the idea of the self on which liberal justice is based
maintains that deontoligical perception of the self is an obstacle in achieving the liberal justice. This
article examines these criticisms, especially those articulated by M. Sandel.
Key words: Liberalism, communiterianism, unencumbered self, deontology, justice, community.

1. Giri
Modern dnemde siyaset felsefesinde ulalmak ve savunulmak istenen siyasal
kavram, dzen ve kurumlarn temellendirilebilmesi iin muhakemenin zerinde ykselecei balang noktas olarak bireyin kabul edilmesi aina olunan bir
durumdur. Bir filozofun kabul ettii birey anlay, dnce silsilesinin sonunda ne trden bir siyasal yapyla neticeleneceini de gstermektedir. 1 Bu du-

Dr., Ankara . lahiyat Fakltesi

rnein bu konudaki en belirgin dncelere sahip filozoflardan olan Hobbes, ancak Leviathan ve onun egemeni ayarndaki bir gcn boyunduruu altnda hizaya sokulabilecek derecede olumsuz kurgulanm birey doasn temel alarak, mutlak egemenlii hakllatrmaya
almtr.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011/1, c. 10, say: 19

172 | Dr. Seluk ERNCK

rumda bir siyaset teorisine itiraz yneltilmek istendiinde eletirilerin bu teorinin, kendisi alttan ekilirse keceinin dnld temellerini hedef almas
normaldir. Bizim konumuzda, yokluunda liberalizmin bolukta kalaca bu
temel liberal bireydir. Bu durumda siyaset felsefesinin mevcut diriliinin Kant
liberaller ve cemaati (communiterian) eletirmenleri arasndaki tartmaya borlu olduu2 dnldnde, ikincilerin birincileri, stelik olduka belirgin
olan birey anlaylar zerinden tenkit etmeleri de artc olmasa gerektir.
Cemaati dnrler, zellikle Sandel, deontolojik3 liberal bireyde grdkleri eksikliklerden hareketle, bu bireylerin karlarn korumak adna yine kendilerinin, liberal gelenein Hobbes (1588-1679)tan beri aina olduu, devlettoplum ncesi bir durumu ifade eden tabiat hali (state of nature) fikrinin bir nevi
muadili olan ilk durum (original position)daki szlemede tercih ettikleri adalet
kavramnn kusurlu ve snrl olduunu ileri srmektedirler.4 Dahas bu yaklam nazarnda, bizzat adalet lksnn yan sra, fark ilkesi gibi dsturlarnn
anlalmas da, bireyin liberal bir kavrannda deil tam aksine onu ihata eden
bir tarihin sahibi bir cemaatin anlam ufuklar iinde mmkndr. Bu sebeple
makalemiz, cemaat(ilik)-birey-adaletin snrlar erevesine ilerleyecek, bilindii gibi ykmsz ben Sandel tarafndan kavramlatrlp eletirildii iin
onun dncelerine arlk verilecek, dier cemaatiler olmak zere baka dnrlere de gerekli grlen yerlerde bavurulacaktr.5 Bu nedenle amacmza

Chantal Mouffe, Siyasetin Dn, ev.: Fahri Bakrc, Ali olak, Epos Yay., Ankara 2008, s.
167.

almamzn odandaki deontoloji, sonutan ziyade doru eylem problemi zerinde

younlaan ve ahlaki bir eylemin doruluunun ya da yanllnn, eylemin sonularndan
bamsz olarak, birtakm ahlaki dev ya da eylem kurallarn yerine getirip getirmemesi tarafndan belirlendiini ne sren etik gr eklinde tanmlanr. Ahmet Cevizci, Felsefe Szl, Paradigma Yay., stanbul 2000, s. 234.

Rawls, ilk durum dedii hipotetik bir toplum ncesi durumda simetrik olarak yerletirilmi
eit bireylerin, daha sonra kendilerinin ynetilecei kurallarn en genel erevesini setiklerini
kurgular. Bunlar iki adalet ilkesidir (Bk. J. Rawls, A Theory of Justice, Revised Edition, Oxford
University Press, New York 1999, s. 266). Bu seimin taraflarn yzlerinde var olduu dnlen ve d dnyann tesadflerinden syrlarak kategorik imperatife en uygun adalet ilkelerine ulamay temin edecei ileri srlen cehalet/bilmezlik peesi (veil of ignorance) gerisinden yaplacana dair grler iin bk. A Theory of Justice, s. 11, 14.

Hume, Smith, Hayek gibi dnrlerce temsil edilen klasik liberal gelenei takip edenlerin
bu eletirileri zerlerine almadklar grlmektedir. Deontolojik liberalizm savunucularnn
en nemli ismi Rawls ise, (tm bu eletiri ve cevap srecini ortaya koymak bir makalenin snrlarn fazlasyla aaca iin cevabnn zyle iktifa ediyoruz) son dnem almalarnda
cemaatilerle uzlat sylenecek kadar bu eletirileri ciddiye alm ve daha nce zaman ve

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011/1, c. 10, say: 19

Michael Sandelin Ykmsz Ben Eletirileri ve Deontolojik Liberal Adaletin Snrlar | 173

matuf olarak incelemeye nemli bir tartmann taraf olan ve yetkin dnrlerce temsil edilen cemaati akmdan balamak ve onun genel hatlarn belirlemek uygun grnmektedir.
2. Cemaatilik
Kant liberallerin muhtemelen en nemlisi, uzun yllar ders verdii Harvard
niversitesinin internet sitesinde yirminci asrda isminin, Heidegger (18891976) ile Wittgensteinn (1889-1951) yanna yazlmasn en ok hak eden filozof olduu belirtilen John Rawls (1921-2002)tur. Onun fikirleri, ada siyaset felsefesinin baat tartmalarndan biri olan liberal-cemaati ihtilafn tetiklemitir. Kendileri bu isimle anlmaktan pek honut deilseler de MacIntyre,
Taylor, Sandel ve Walzer gibi dnrler akademik camiada cemaati olarak
tanmlanmaktadrlar. Liberalizme toplumdan nce var olan doal haklarla
mcehhez birey anlay ile yok edilen tarih ve toplumsallk d ve ruhu bedeninden ayrlm zne kavramna6 ynelik olmak zere gelitirdikleri eletirilerle tebarz eden cemaatiler, Rawlsun oluturduu yeni liberal dncenin
kalbindeki hakkn iyiye nceliini reddederler. Cemaatiler, kendimizi bir
cemaatteki katlmclar olarak kabul edebileceimiz alan olarak siyaset kavramn yeniden canlandrmak isterler. Onlar Kanttan ilham alan hak temelli liberallerin tersine Aristoteles ve Hegele ve yurttala dayal cumhuriyetilik
geleneine bavururlar.7 Kendilerini Kant, Locke ve Millin varisleri olarak

mekndan bamsz tasarlad bireyi, ada demokrasilerin demokratik kamusal kltrne

konulandrmtr. Bu ekilde kuramnn temelindeki birey kksz-ykmsz olduu iddialarn bertaraf etmeye almtr. Tartmann ayrntlar iin bk. Will Kymlicka, ada Siyaset
Felsefesine Giri, ev.: E. Kl, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul 2004, s. 291-393.
6

Mouffe, Siyasetin Dn, s. 168.

Ayn yer.
Yazara gre, cemaatilerin Rawlsu hedef semeleri artc deildir. nk Adalet Teorisi adl
eseri ilk gnden itibaren, yeni bir liberal paradigmay balatan grkemli bir alma olarak alklarla
karlanmtr. Bu kuram faydacln egemenliine son vermitir. Bu nedenle tm liberalizm
eletirileri bu paradigmann ayrntlaryla hesaplamak durumundadr (s. 47). Bu husus, almamzda zellikle Sandel zerinde durmamz ve onun Rawls zelinde liberal kabullerle
hesaplamas hasebiyle, liberal dnrler arasndaki farkllklara iaret etmeksizin ana hatlar
ierisinde ilerlememizin nedenini fa etmesi asndan mhimdir. Ayrca Mouffenin de belirttii gibi Rawlsun deontolojik ahlak temelli hakkaniyet olarak adalet teorisinin bizatihi deontolojinin tanmnda mndemi olan doas hasebiyle faydacla derinden kar olduu
aikrdr. Yani kendisini Kant maksim ve kategorik imperatifle zdeletirmeye alan bir
kuramn en azndan nazariyatta faydacla kar konumland kuku gtrmezdir. Zaten

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011/1, c. 10, say: 19

174 | Dr. Seluk ERNCK

gren ve vicdan zgrlne ynelik kaygda, bireyin haklarna saygda ve

mdahaleci bir devletin oluturabilecei tehdidin karsnda ortak bir gvensizlikte hemfikir olan liberallerin hilafna cemaatiler kklerini Rnesansn
cumhuriyeti geleneinde, Alman romantizmi ve onun ada yorumlarnda
bulurlar. Karakter, ahlaki derinlik ve toplumsal balar yoksunluunun kayna
olarak grdkleri liberallerin soyut ahlakna kar bir gvensizlii ve bunun
yerine erdem ahlakna ynelimi, gelenei ve tarihi tercih eden cemaatiler,
Aristotelesin nl toplumun bireyden nce geldii grne meyletmektedirler.8
Liberal bireyciliin cemaati eletirisinde antropolojik, normatif ve sosyolojik olmak kaydyla boyut mahede edilmektedir. Antropolojik eletiri, liberal teorilerin varsayd kksz ve atomize olmu ben kavram zerinedir.
Normatif eletirinin hedefi, bireysel zgrln deer kazanmasdr. Sosyolojik
eletiri ise, liberal toplumun yelerini bireyci ve benmerkezci bir tutuma sevk
edecei eklindedir. Onlara gre byle bir tutum, hem kendi kimlikleri hem de
grubun kimlii zerinde ykc bir etki yaratacaktr. Bu da liberal teoriler tarafndan ne srlen her tr adalet talebinin gereklemesinin mmkn olmad
anlamna gelir. 9

Rawls daha eserinin banda, amacnn zamannn hkim dncesi faydacla alternatif bir
dnce gelitirmek olduunu belirtmektedir. Rawls, faydac kuramlar teleolojik olduklar
iin tenkit eder. Faydaclk, iyi, doru ve ahlk mutluluk veya haz getirip getirmemesine
balayarak, bir sonuca irca ederek, tam anlamyla Kant ahlknn karsnda yer almaktadr.
(s. 20). Rawlsun faydacla kar kndaki en byk neden bu anlayn insan ara deil
ama olarak grmenin garantisini salayamamasdr. Zira iyi olan, ahlk olan, refahn, tatminin azamiletirilmesi olunca, sklkla insanlarn toplam (toplumsal) faydann nihaletirilmesi uruna harcanabilecei ve ama deil ara olarak kullanlabilecei beklenilebilir (s. VII).
Ayrca faydaclar iin iyi, hakka nceldir. (R. B. Talisse, On Rawls, Wadsworth Philosophers
Series, 2001, s. 25). Oysa deontolojinin en hayati n kabullerinden birisi hakkn iyiye ncel
oluudur.
8

A. Berten, P. De Silveria, H. Pourtouis, Genel Giri, Liberaller ve Cemaatiler, ev.: Eylem zkaya, editrler: A. Berten, P. De Silveria, H. Pourtouis, Dost Kitapevi, Ankara 2006, s. 13.
Cemaatilik, znde ahlak ve siyaset felsefesine egemen olan sbjektivizme itiraz meyannda
domutur. Mesela MacIntyre kendi cemaatiliini, Barryin ifadeleriyle, sbjektivizmin yaratmasnn kalmaz olduu sylenen trden ahlak nihilizm eletirisinin stne bina etmektedir. Ona gre iyi ile ktnn, doru ile yanln vd. objektif standartlarnn reddi, Bat toplumlarnn tercihlerin tatmini uruna sahici ahlak terk ettiklerini gstermektedir. Norman
P. Barry, Modern Siyaset Teorisi, ev.: Mustafa Erdoan, Yusuf ahin, Liberte Yay., Ankara
2003, s. 27.

A. Berten ve dier., kinci Blme Giri, Liberaller ve Cemaatiler, s. 190.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011/1, c. 10, say: 19

Michael Sandelin Ykmsz Ben Eletirileri ve Deontolojik Liberal Adaletin Snrlar | 175

Bu genel izgilerin ardndan, liberalizmin deontolojik kanadnn adalet

anlaynn tutarszlklarn gstermeye matuf en kapsaml ve kusursuz bir
zmlemeyi yapt10 sylenen M. Sandelin liberal birey eletirisine ve bu
bireyle kaim olduunu dnd liberal adaletin snrlarna dair fikirlerine
eilebiliriz. Ayrca ona gre, liberalizmin baar ya da baarszl da, varlnn muhal olduunu dnd bu bireye baldr. Bu balamda evvel cemaatilerin liberal teorinin zincirleme muhakeme hatalarnn balad yer olarak grdkleri ve genellikle benzer ekilde eletirip tasvir ettikleri, ancak Sandelin isimlendirmesiyle bilinen liberal bireyi yani ykmsz beni (unencumbered
self) ele alacaz.
3. Ykmsz Ben ve Eletirisi
Bireyin modern bir icat olduu malumdur. Modernlik ncesi geleneksel toplumda, kii kendini ben u insann kardeiyim, oluyum, u aile, ky ya da
kabiledenim eklinde betimlerdi. Bunlar, insanlarn tesadfen sahip olduklar
veya gerek beni kefedebilmek iin istedikleri zaman frlatp atabilecekleri
nitelikler deildi. Bu nitelikler, bireyin tznn paras idiler. Bireyler i ie
gemi bir toplumsal ilikiler btn iinde belirli bir yapy tevars ederler ve
bu a iindeki yerin yitirilmesi bu bireyler iin bir hi olu ya da en iyi ihtimalle
bir yabanclama anlamna gelirdi. te bu a iindeki yerin kayb, modernite ile
beraber kazanm olarak grlerek toplumsal balardan, modernliin erekselliin bo inanlar olarak kabul ettii eylerden kurtulmu bireyin douu diye
kutlanmaktadr.11
M. Sandel ise, deontolojik bireyi herhangi bir toplumsal, geleneksel balam
iinde konulanm olmayp, bunun getirecei sorumluluk ve ykmllkler10

Mouffe, Siyasetin Dn, s. 52.

11

A. MacIntyre, Erdem Peinde, ev.: Muttalip zcan, Ayrnt Yay., stanbul 2001, s. 60-61. Sandele gre, klasik Yunan ve Orta a Hristiyanlnn aksine, deontolojik etik evreni isel bir
anlamdan yoksun, Weberyen manada bys bozulmu, objektif bir ahlaki dzeni olmayan bir yerdir. Sadece erek yoksunu bylesi bir evrende 17. asrdaki gibi bir bilim ve felsefe
kabul grebilirdi ve amalarna ncel ve onlardan zgr bir zne tasarlanabilirdi. Yalnzca
hedefe matuf bir dzenle ynetilmeyen bir dnya adalet ilkelerini insan inasna ve iyi kavramlarn da bireysel tercihe ak brakrd (M. Sandel, Liberalism and the Limits of Justice,
Cambridge University Press, New York 1998, s. 175) (bundan sonra LLJ). Taylor da, modern
zgrln bir paras olduumuz byk varolu zincirinin salad dzenden kaynaklanan nceki ahlaki ufuklardan kopmamz sonucu kazanldna iaret etmektedir. C. Taylor,
Modernliin Skntlar, ev.: Uur Canbilen, Ayrnt Yay., stanbul 2011, s. 10-11.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011/1, c. 10, say: 19

176 | Dr. Seluk ERNCK

den bamsz olma ve kendi ama ve iyisine kendisinin karar vermesi, yani
zgr ve zerk bir fail olmasnn nnde dsal bir engel olmamas anlamnda
ykmsz ben diye adlandrr. Ona gre, liberaller iin, en yksek sayg, amalardan ve ballklardan bamsz bir benin z-saygsdr. Ykmsz ben iin
z-saygnn temelleri herhangi bir zel balla nceldir.12 Bireyin amalarna
ncel oluunun anlam, kiinin yn amalar karsnda salt pasif bir alc olmaddr. Birey aktif ve kendisini evreleyen eylerden ayrabilir, seme yetisini haiz bir faildir. Bir dizi niteliin kiinin amalar olarak tanmlanmas her
zaman, bu niteliklerden nce gelen bir ben znesini tazammun eder. Ksacas
seilecek bir amatan evvel, etrafta onu seecek bir ben olmaldr.13 Bu, tm
amalardan ve hedeflerden nce ve onlardan azat edilmi kksz-ykmsz
bir bendir. Ykmsz ben kendi seiminin sonucu olmayan nsel ahlaki balar
temeli zerinde kurulu bir toplulua ait olmay kabul etmez. Zira byle bir
topluluk, yelerini ykmsz benin kabul edebileceinden daha kapsaml bir
vatandala zorlayacaktr.14
Liberal birey yorumuna gre ki daha ok Kant ve ilk dnem Rawlstan
mlhemdir ve Hume ile Hayek gibi klasik liberaller onlardan bu hususta ayrlrlar -toplum benin kimliinin bileeni ya da yapcs deildir, belki bir alt kategorisidir. Oysa cemaati yaklamda, ailev, mill devler ve sadakat gibi belirli
ykmllkler ykmsz benin tercihlerinin rn olarak anlalamaz. Bunlar
zorunludur, istence dayal deildirler. Yani amalarm benim deildir, bendir.
Rawls ise amalarmn benim olduunu ileri srer. Fakat cemaati anlayta
ballklarm kim olduumdan ayrlamaz, onlar kimliimin yapcsdr. Bireyler
amalarnn asosyal seicileri deildir, bilakis her daim belirli toplumsal iliki
ve balarn taycsdr. yleyse birey Aristotelesi anlamda toplumsal olarak,
dier benlerle ilikileri asndan, ykmldr (encumbered).15 Dnr nazarnda deontolojik znenin vlen bamszl liberal bir hayaldir zira bizim tamamen artlara bal varlklar olduumuz gzden karlmtr. Ona gre bu
olgudan hibir istisna yoktur, toplumun ya da tecrbenin dnda olmaya ehil
hibir transandantal zne yoktur. znenin ncelii sadece bireyin ncelii anlamna gelir. Toplum, bireycilik tartmalarna, anlamazlklara yol at iin,
12

Sandel, L LJ, s. XIV.

13

Sandel, LLJ, s. 19.

14

M. Sandel, Usul Cumhuriyet ve Ykmsz Ben, ev.: Eylem zkaya, Liberaller ve Cemaatiler, s. 215-216.

15

Talisse, On Rawls, s. 50.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011/1, c. 10, say: 19

Michael Sandelin Ykmsz Ben Eletirileri ve Deontolojik Liberal Adaletin Snrlar | 177

adalet bu toplumda birincil gzkr. Dolaysyla Sandel, adaletin snrlarnn

hayrhahlk ve hayrseverlik gibi bu anlamazlklar daha az tehlikeli klacak
erdemleri retme ihtimalinde kim olduunu iddia eder. Ancak bu gibi erdemler bireyselcilie dayanan bir toplumda gelimesi dk ihtimalli erdemlerdir.
Hlasa tarafsz ilkelerce ynetilen (bunu salamak iin de ntr olduu ileri
srlen soyut adalet ilkelerine istinad edilen) bir toplum, liberalizmin yanl bir
vaadidir. Liberalizm baarlamayacak bir tarafszlk iddiasnda bulunuyorken
bir yandan da bireyci deerleri desteklemektedir.16
Cemaatiler nazarnda znenin kendi yazgsn kendisinin izmesi ilkesini
siyasi kurum ve uygulamalarn dayand salt ilke haline getirmek, tm ortak
deerlerin reddine varmak, siyasi aidiyet duygusunun paralanmasna neden
olmak ve liberalizmin ahlaki temelini bir yalanc-temel, tm ahlaki anlam sulandran ii bo bir temel yapmaktan baka bir ey deildir.17 Oysa cemaati
balamsal yaklam, insan iyiliinin soyut bir temele atfla deil, zel bir topluluun gelenei tarafndan tanan deerler dikkate alnarak belirleneceini18 ve
liberal siyaset felsefesinin yetersiz bir ahlaki zneyi st kapal biimde barndrdn savunmaktadr.19
Cemaati dnrler iin kimlik oluumunun gerek koullarn gz ard eden
bu zne anlaynn anlam, zneyi kksz, kktenci bir biimde ykmsz,
varln ynlendiren arzu ve amalar seebilme yeteneine sahip bir ykmsz ben olarak grmektir. Byle bir anlay bireye tm pratik usavurmay yani
verili bir balam iinde yaplabilen ve yaplmak zorunda olan tm yarglar
imknsz klan zgr ve aklc bir ykmsz hareket etme yetkisi verir.20 Ancak cemaatiler nazarnda kiinin kimliini oluturan unsurlar kltrde, gelenekte mndemitir, dolaysyla bireyden ncedir. Bireyselleme toplumsallamadan bamsz deildir ve liberalizmin gya zgr bireyi de belirli bir sosyallemenin neticesidir. Buna gre amalarmz, keyfi ve bamsz seimin bir
rn deil bizden nce gelen sosyo-kltrel bir ufukta kendi durumumuzun
balamlatrlm bir z-yorumlanmasnn (otoenterpretasyon) rndr. z-

16

Sandel, LLJ, s. 11.

17

A. Berten ve dier., Genel Giri, Liberaller ve Cemaatiler, s. 16.

18

Ayn eser, s. 19.

19

Ayn eser, s. 19.

20

Ayn eser, s. 20.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011/1, c. 10, say: 19

178 | Dr. Seluk ERNCK

neye younluunu ve istikrarn veren de bu z yorumlamadr.21

Sandele gre liberal etiin kalbindeki bu birey, bazen ona ilham verse bile
kimi zaman da onu baarszla uratmaktadr. Bu etii bazen olduka gl
ama sonu olarak olduka krlgan klan ey ykmllklerden bamsz bir
znenin, mevcudiyetinin olanakszlna ramen vaat edilmesidir.22 Mmkn
amalarn sahibinin bizzat kendisi olduu sylenen bu zne dnda adalet
yerleik olmad nk sadece onda zerk irade olduu savunulmaktadr.
Fakat Sandel iin akn zne sadece bir olaslktr. Bu tarz bir ben algs siyasi ve
ahlaki bir hayata anlam veremeyecektir.23
Sandel, niteliklerimize sahip olmadmz, bilakis onlarn olduumuz
kiiyi belirlediini ileri srmektedir. Aksi halde zne ve sahip olunan nesne
arasnda ayrm imkn ortadan kalkacak ve ben ile benim olan arasnda ayrm
yapmak imknsz hale gelecektir. Benlik, tecrb btn verilerden azade ekilde dnldnde bu tarz bir ahs ancak bir soyutlama yani rasyonel tercihe
ehil olmayan, radikal olarak mcerred bir zneye dnecektir.24 Tecrbeden
mahrum olan bu zne, dnmek iin gerekli gdden ve kapasiteden yoksun
olacaktr. Byle bir tecerrdn bedeli de adalet ilkelerinin seiminde hi de bir
erdem olmayan keyfiliktir.25 Rawls, benlii malik bir zne olarak tasarlad,
yani amalarnn sahibi ve onlardan ayr olarak grd iin, benliin amalar
ve nitelikleri arasndaki boluu kapatacak bir balant elzemdir. Bu balant
seimle salanmak istenmitir. Yani benliin amalarn semesi vastasyla
onlarla balant kurulacaktr. Oysa Sandele gre bu eit bir benlik ve amalaryla balants dncesi anlaml deildir. Bu benlik herhangi bir anlaml tercih yapamaz. lk durumda her neyi seerlerse sesinler bunlarn doru adalet

21

A. Berten ve dier., Genel Giri, Liberaller ve Cemaatiler , s. 20.

Yazarlara gre cemaatiler bu noktada iki byk felsefi gelenekle birleirler: Hegelci gelenek
ve hermentikler. Kanttaki biimsel ahlakn soyut evrenselliine kar olan Hegel, pratik her
yargnn paylalan bir Sittlichkeitde (nesnel ahlakta) olutuunu gstermeye alr.Taylora gre benlik monolojik deil diyalojik olarak yaratlr. Monolojik ideal kimliin
bakalaryla giriilen diyalojik iliki neticesi toplumsal olarak yaratldn grmezden gelir.
C. Taylor, Tannma Politikas, ev.: Yurdanur Salman, (okkltrclk: Tannma Politikas,
ed: Amy Gutman, YKY, stanbul 2005 iinde), s. 47-48.

22

Sandel, Usuli Cumhuriyet ve Ykmsz Ben, s. 211.

23

Ayn eser, s. 216.

24

C. Kukathas-P. Pettit, Rawls: A Theory of Justice and its Critics, Stanford University Press, California, 1990, s. 98; Sandel, s. 20-21.

25

Kukathas, Rawls: A Theory of Justice and its Critics, s. 98.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011/1, c. 10, say: 19

Michael Sandelin Ykmsz Ben Eletirileri ve Deontolojik Liberal Adaletin Snrlar | 179

ilkeleri olduu sylenen bireyler aslnda gerek bir seim yapyor deildirler.26
Zira onlar yalnzca belirli ilkeleri seecek ekilde konulandrlmlardr.27 yleyse seme eylemlerinde pek de iradi bir nitelik olmad gibi aslnda ortada
szleme ve tercih yapacak ayr zneler de yoktur. Bireyler cehalet peesi altnda olduklarndan sadece benzer deil ayrca zde olarak da kurgulanmlardr. lk durumda mantksal olarak sadece bir tek kimse vardr (ki bu Rawlsun
kendisidir). Baka kimse bulunmadna gre onlarn bakalaryla beraberce
yaamak adna ulatklar herhangi bir anlama olamaz. En iyi ihtimalle benim
kendimle yaptm metaforik bir anlama vardr.28
Dolaysyla Sandel, dier cemaatiler gibi, bireylerin anlamalarnn rn
olan bir toplum fikrine kardr. Byle bir toplum fikri tutarszdr zira bu gibi
bireyler mzakere, dnme ve seme kapasitesinden yoksundur. Bu durumda
bu bireyler arasndaki bir anlamann rn olan adalet ilkeleri fikri akamete
urar nk bu gibi bireyler motivasyonlar ve seme kapasiteleri olmayan
amorf ifre zcler haline gelmilerdir. Onlarn kendilerinden bekleneni yapabilmeleri iin teorinin kendisiyle eliik olan bir kabul yani bireylerin tamamen iine gml olduklar bir toplumun nsel varlnn kabul gerekmektedir.29 Ben kimim? sorusunu sormak her eyden evvel kendimi kimliimi ina
eden toplumun karakteri ile birlikte dnmek demektir. Bu da kendimi, adalet
gibi felsefi soyutlamalar yerine siyasetle toplumun taleplerine katlmla ilikilendirmektir.30 nsanlarn amalarnn toplumdan bamsz kabul edilmesi
asosyal bir bireycilie iaret etmektedir ki, bu yaklam insanlarn iyiye ve kendilerine dair anlaylarnn toplumsal matrikse baml olduu eklindeki mhim felsefi ve sosyolojik gerei inkr eder. Keza bu gr insan iyiliinin ieriinin mterek olduunu, dahas siyasal toplumun iyisinin nemini grmezden gelmekle, siyaseti sadece insanlarn dierleriyle karlar uruna ibirlii
yapt bir alan saym olmaktadr. Bu da yurttalk balarnn insanlarn hayatlarndaki belki de en nemli kurucu e olarak i grmesi ihtimalini gz ard
etmektedir.31

26

Ayn eser, s. 99-100.

27

Sandel, LLJ, s. 127.

28

Kukathas, Rawls: A Theory of Justice and its Critics, s. 100.

29

Ayn eser, s. 104-105.

30

Ayn eser, s. 106.

31

S. Mulhall-A. Swift, Liberals and Communiterians, Blackwell Publishing, 1996, s. 198.

Mouffeye gre, liberalizmin siyasal birlik amac vardr fakat bu arasal bir amatr: Kendi

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011/1, c. 10, say: 19

180 | Dr. Seluk ERNCK

Cemaatiler, adaletin standartlarnn belirli bir toplumun hayat tarznda ve

geleneklerinde ekillendiini bu nedene de balamna gre eitlenebileceini
savunmaktadrlar. Adaleti spesifik toplumsal balamlardan soyutlayarak elde
etmeye ve bakalarn da bu metotla ikna etmeye alan liberaller felsefi adan
tutarszla duar olmulardr. Bir kenara brakmamzn byk bedeller anlamna gelecei aile veya din gibi eitli cemaatsel ballklarmz ihmal edilmitir. Bu ise siyasetin, yalnzca bireylerin kendi zerk seimlerinin koullarn
muhafazaya almaktan te, yetimemiz esnasnda gayr-i iradi olarak ykmlendiimiz sayg ve esenlik duygumuz iin mhim olan sosyal ballklarmz
gelitirmesine ve korumasna da muhta olduumuz anlamna gelir. Kendi
ahlaki evrenini kendi oluturup, kendi iyisini kendi seen liberal benlik ise
gerek dnyann gerek koullarndaki ahlaki tecrbemizde adaleti salamay
baaramayacaktr.32
Bu nedenle modern liberallerin aksine cemaati eletiri mterek iyi siyasetini gndemine almtr. Hegelin Kanta olan itiraz balamnda, cemaatiler
zgr seimler yapan bireyi sorgulamaktadrlar. Onlar keza Aristotelesi izleyerek, siyasi dzenlemelerin mterek amalar ve hedeflere atfta bulunmakszn
temellendirilemeyeceini ve kendimizi yurtta rolmz ve ortak bir hayata
katlyor olmamz dikkate alnmadan tasarlayamayacamz ileri srmektedirler.33

karnn gelitirilmesi. Mouffe, Siyasetin Dn, s. 104.

32

Daniel Bell, Communitarianism,

The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Fall 2010 Edition), Edward N. Zalta (ed.), URL =
<http://plato.stanford.edu/archives/fall2010/entries/communitarianism/>. (08.09.2011).

33

M. Sandel, Morality and the Liberal Ideal, in Public Philosophy: Essays on Morality in Politics,
Harvard Univ. Pres., Cambridge, 2006, s. 151-152.
Ancak Mouffe, Sandelin liberalizm eletirisinin ahlakn siyasetten ayrlmayp ona tabi olduu Aristotelesi bir mecrada aktn dolaysyla ortak bir siyasal iyi ile ortak ahlaki iyinin rttn varsaydn syler. Aristotelesten etkilenen cemaatilerin bu tekil ortak iyiye dayal ynetimi arzulayp, liberal oulculuu reddetme eilimleri bu nedenledir (Mouffe, Siyasetin Dn, s. 57). Elbette liberalizme eletirileri olmasna karn, onun kazanmlar olarak
grd haklar ve oulculuun korunmas hatta bunun daha da tahkim edilmesi inancnda
olan bir radikal demokrat olarak Mouffe, cemaatilerle bu hususta hemfikir deildir. oulculuk nedeniyle zsel tek bir iyi etrafnda siyasal bir cemaat kurulamaz. Gl bir katlmc
yurttalk fikrinin kefine bireysel zgrln kurban edilmesi pahasna giriilmemelidir.
Buras liberalizme ynelik cemaati eletirinin muhafazakrla sapt noktadr (s. 96). Keza Mouffenin liberallerin ve cemaatilerin kendince olumlu ynlerini alarak, radikal demokrasi lehine kullanma abalar iin bk. s. 94-101.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011/1, c. 10, say: 19

Michael Sandelin Ykmsz Ben Eletirileri ve Deontolojik Liberal Adaletin Snrlar | 181

Liberaller ise mterek iyi siyasetinin nyarg ve hogrszle zemin hazrladn dnrler. Onlara gre, modern ulus-devletin Aristotelesin Atina
ehir devleti gibi homojen olmamas, modern hayat oulcu yaps Aristotelesi siyasal etii en iyi ihtimalle nostaljik en kts de tehlikeli klmaktadr. Tek
bir iyi anlay ekseninde ynetim totaliteryen eilimlerin kaygan zeminine yol
aacaktr. Buna karlk cemaatiler, Sandele gre hakl olarak, hogrszln en ok hayat tarzlarnn yersiz yurtsuzlat, kklerinin zeminini yitirdii
geleneklerin rd yerlerde belirecei kanaatindedirler. Gnmzde totaliteryen gdler balam iindeki benlerin kanaatlerinden ok mterek anlamlarn glerini yitirdikleri bir dnyadaki atomize, yersiz yurtsuz, gergin benlerin
alkantlarndan kaynaklanmaktadr. Bizim kamusal hayatmz snkletike,
ortak katlm hissimiz azaldka totaliteryen siyasete maruz kalrz. Bu mterek iyi taraftarlarnn haklar taraftarlarna yantdr. Eer bu doru ise en ivedi
ahlaki ve siyasi projemiz geleneimizde mndemi olan fakat bu gnlerde
yitirilmekte olan sivil cumhuriyeti deerleri ihya etmek olmaldr.34
Kltrn bedene dahi iledii yani kiinin hal ve hareketlerine, bakna
duruuna bile yansd dnldnde35 kolektif hafzann bir ambar olarak
kltrn yok olmas uygarln kendi dinamiini temelden yok eder.36 Cemaati anlayta, znenin zerklii ilkesini tm siyasal pratiin zerine dayanaca
ahlaki ilke kabul etmek elikilidir nk bunun sonu nihilizmdir. Eylemimizin
ancak bireysel seimden deer kazanabilecei bir toplum, g istencinin toplumsal ilikilere egemen olaca ve tm ahlak dncesinin znenin kendine
kapanmasna indirgenecei bir toplum olacaktr.37 Seme zgrlnn bizatihi deerli olduunu ileri srmenin yanl olduunu belirten Kymlickaya gre,
bu bizi her sabah yeniden nasl bir insan olmamz gerektiini syleyen varoluu yaklama iter. Deerli bir hayat ballklar ve ilikilerle dolu bir hayattr.

34

M. Sandel, Morality and the Liberal Ideal, s. 153-155.

Mouffeye gre de cemaatiler sadece kendi karn gzeten ve zgrlne mani ykmllkleri reddeden bireyin ykseliinin neden olduu toplumsal ban yitirilmesiyle oluan krizin zmn yurttala dayal cumhuriyetilik geleneinin canlandrlmasnda grmektedirler. Siyasal cemaat kimlii ve yurttalk erdemi kaybolmutur. zm, kamusaln yeniden
canlanas ve siyasal hayata katlmdr. Mouffe, Siyasetin Dn, s. 46.

35

Mike Featherstone, Postmodernizm ve Tketim Kltr, ev.: M. Kk, Ayrnt Yay., stanbul
2005, s. 47.

36

eyla Benhabib, Modernlik ve Eletirel Kuramn kmazlar, ev.: S. Akkanat, Frankfurt

Okulu, Dou Bat Yay., Ankara 2006., s. 94.

37

A. Berten ve dier., Liberaller ve Cemaatiler (ikinci blme giri), s. 196.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011/1, c. 10, say: 19

182 | Dr. Seluk ERNCK

Bunlar hayatlarmza bir derinlik ve kiilik kazandrr. Bunlar ballk klan ise
her gn sorguladmz trden eyler olmamalardr.38 Charles Taylor da btn
toplumsal rolleri sorgulamann ykc olduu kanaatindedir. inde bulunduumuz toplumsal balamn bize koyduu hedefleri benimsemeliyiz yoksa
kendi kaderini izme arzusu Nietzcheci bir nihilizme, cemaate ait deerlerin
greceli olduu iddiasyla bunlarn reddine sebep olur. Hayat ynlendiren
btn deerler iradenin prangalarym gibi birbiri ardna zlr. Kalan ise
sadece iktidar arzusudur.39
Ksacas stinsanlarn iktidar arzusunun veya g istencinin kald yerde
de adaletin yeermesini salayacak ortamn olumas phelidir.40 Bu durumda
bireylerin sadece haklarn gvence altna almak uruna topluma dhil olduklar dnldnde, yeni ihdas olunan bu toplumun kurumlarnn ilk erdemi
olmas gerektii ileri srlen adaletin41, ironik olarak yine bu birey sebebiyle
snrl ve kusurlu kabul edildii grlmektedir.
4. Adaletin Snrlar
Sandele gre, Rawlsun toplumdaki en kt durumda olanlarn lehine toplumsal refahn datmn ngren fark ilkesi, toplumun yeleri arasnda ok gl
bir tesandn varlnn kabul edildii anlamna gelir. Ne var ki, tabiat halinde
ya da Rawlsun ilk durumundaki szleme yapan taraflarn pee araclyla
kksz-ykmsz klndklar dnldnde mesele etrefilli hale gelmektedir. Sandel bu noktada, Taylorun iaret ettii gibi, Rawlsun eitliki yeniden datm tipinin, bireylerin birbirlerine kuvvetli bir topluluk alglamas ile
balanmam olduklar bir toplumda savunulup savunulamayaca veya tam
tersine bu tipte kuvvetli bir topluluun, adaleti toplumsal yaamn balca erdemi haline getirecek bir dnce zerine kurulup kurulamayaca42 gibi mhim sorular yneltmektedir. Bu sorular ise liberal adaletin snrlarna ynelik
pheleri gn yzne karmaktadr. Yani Rawlsun nkabulleri, zmnen bire38

Kymlicka, ada Siyaset Felsefesine Giri, s. 313.

39

Taylordan aktaran Kymlicka, ada Siyaset Felsefesine Giri, s. 312.

40

MacIntyrea gre Nietzschenin stinsan bireyciliin kendi sonularndan kurtulmak iin

yapt son bir giriimin ifadesidir. bk. MacIntyre, Erdem Peinde, s. 380.

41

Rawlsa gre, doruluun dnce sistemlerinin ilk erdemi olmas gibi, adalet de toplumsal
kurumlarn ilk erdemidir. A Theory of Justice, s. 3.

42

C. Taylor, Yanl Anlamalar: Cemaati-Liberal Tartmas, ev.: . Tanyar, Liberaller ve

Cemaatiler , s. 81.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011/1, c. 10, say: 19

Michael Sandelin Ykmsz Ben Eletirileri ve Deontolojik Liberal Adaletin Snrlar | 183

ye ncel, onun iyiyi, hakk, adaleti, doruyu ayrabilmesine imkn salayacak

mterek bir topluma katlmann zorunluluuna iaret etmektedir. Fakat
Rawlsun dncesinde bu eit kurucu cemaat tipi olanakszdr, dolaysyla
cemaat sadece eldeki karlar savunmak ve gelitirmek amacyla birbirine katlan bireyler arasndaki basit bir ibirlii olarak kavranabilir. zne kavramnn
yetersizlii, Rawlsun dorulamaya alt adalet ilkeleriyle hakkn iyiye nceliinin elitiini gsterir. Aslnda bir paylam ilkesi olan fark(llk) ilkesi,
toplumsal mal ve hizmetleri paylatracak olanlar arasnda ahlki bir ban ve
dolaysyla fark(llk) ilkesinin tannmasn gerektiren kurucu bir cemaatin varln nkoul kabul eder.43 Fakat fark ilkesini mmkn klacak ballklar
bizatihi deontolojik zne tarafndan reddedilmitir. Fark ilkesi deontolojik znenin zgrleme arzusuyla elimektedir. Biz hem adaletin kendileri iin
birincil nemi haiz olduu hem de fark ilkesinin onlar iin bir adalet ilkesi olduu kimseler olamayz.44
Sandel, liberalizm ve liberal adaletin snrlarnn pratikten ziyade kavramsal olduu kanaatindedir. Teoride ne kadar asil olursa olsun, snrlar bizatihi bu
liberal adalet idealinin kendisindedir. Liberal ncllerle beslenen bir toplum
iin sorun, adaletin srekli gerekletirilebilir olarak kalmas deil adalet lksnn kusurlu ve arzunun eksik olmasdr.45 Deontolojik liberalizm bireyin
amalarna belirli bir uzaklktan bakabildiini ve bu balamda zerk olduunu
ngrmekteydi. Sandele gre bu imknszdr ve liberal adaletin snrlar bu
tarz anlalan deontolojik ykmsz ben tasavvurunda bulunabilir. 46 Ancak
Sandel, bu tarz bir ykmsz ben fikrinin ahlaki tecrbemizi anlamlandramayacan ileri srer. nk bu fikir mterek olarak bildiimiz belirli ahlaki ve
siyasal ykmllkleri aklayamaz. Bunlar dayanma, dinsel vazifeler ve
dier ahlaki ballklar gibi seimle ilgisi olmayan nedenlerle bizi harekete geiren ykmllklerdir ki, kendimizi ahlaki bamllklardan azade bamsz
benler olarak grdmzde bunlar anlamlandramayz. Kendimizi bize ncel
olan belirli projeler ve ballklarla ykml benler olarak dnmezsek, siyasal ve ahlaki tecrbemizin vazgeilemez vehelerinin farknda olamayz. 47
43

Mouffe, Siyasetin Dn, s. 53.

44

Sandel, LL J, s. 178.

45

Ayn eser, s. 1.

46

Ayn eser, s. 11.

47

M. Sandel, Democracys Discontent: America in Search of a Public Philosophy, The Belknap Press
of Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts 1996, s. 13-14.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011/1, c. 10, say: 19

184 | Dr. Seluk ERNCK

Deontolojik liberal grte ykmsz benler olarak tasarlanan bizler herkesin onuruna saygl olmak durumunda olsak da yalnzca neye borlu olduumuz hususunda (szleme esnasnda) sz verdiimiz kadar borluyuzdur.
Liberal adalet insanlarn haklarna sayg duymamz gerektirir, onlarn iyilerini
artrmamz deil. Bunun nemli bir neticesi ortalama yurttan dier yurttalara kar hibir zel ykmll olmamasdr. Liberalizmin deontolojik yorumunun tm ykmllkleri en genel anlamda adaletsizlik yapmamaya indirgemesi yurttalarn karlkl ykmllklerini ve mterek olarak deruhte
ettiimiz ahlaki ve siyasal balar alglamay gletirir. Bunlarn gerektirdii
ahlaki sorumluluklar, iradi olarak setiim ykmllkleri ve doal grevleri
aar.48 Biz hayatmz ynlendiren kurallar seemeyiz, bilakis tam da sosyal
hayat mmkn klan normlar ve rolleri kabulleniriz: Sadakat, dostluk ve
arkadalk, toplumsal balar sreklilik ve dayanmay aklamak iin gereklidir ve bunlarn bireyleri toplumsal balardan soyutlayan ve onlarn eylemlerinin ancak ktlk ve maliyetin bildik iktisadi kstlamalaryla kavranmasn
mmkn klan bir felsefeyle kavranmas mmkn deildir.49
Liberal sosyal ve ekonomik haklar mterek amalara dnk ortak bir
hayat aklayc veya gelitirici olarak temellendirilemeyecei iin, toplumsal
bir ilginin temeli ve balarn savunmak zordur. Zira paylamay meydana
getirecek gl bir topluluk veya yelik mefhumu tam da liberal benliin yadsd bir anlaytr. Ahlaki ve ncel ykmllklerin alt bizatihi hakkn iyiye
ncelii ile oyulmaktadr.50 Toplumsal dzen sadece egoizmlerin giderilmesi
temelinde ina olunamaz ve istikrar kazanamaz. Modern toplumlarn yzletii
krizler bunun kantdr. Herkesin dieri ile ilikisini bu ilikiden elde edebilecei avantaj asndan alglad yerde toplumsal ba zlmemezlik edemez.
Durkheimin ok iyi grd gibi sadece bireysel karlarn birlii toplumsal
bir dzenin olumasn salamaz. Toplumsal dzen toplumsal grubun kendin-

48

M. Sandel, Democracys Discontent, s. 14.

49

Barry, Modern Siyaset Teorisi, s. 26.

Barrye gre bylece, bireysel isteklerden bamsz var olan deerlerin kayna olarak toplum dncesi, sosyal olarak zorunlu kurallardan baka hibir eyle kstlanm olmayan bana buyruk bireyi ahlakn yegne kayna yapan bir felsefi reti olarak liberalizmin her eidinin brakt eksiklii tamamlamaktadr. s. 27.

50

Sandel, Democracys Discontent, s. 17.

Bauman da, tketim pazarnn zaferinin ilk kurbannn insan dayanmas olduunu sylemektedir. Z. Bauman, Akkan Ak, ev.: I. Ergden, Versus Yay., stanbul 2009, s. 101.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011/1, c. 10, say: 19

Michael Sandelin Ykmsz Ben Eletirileri ve Deontolojik Liberal Adaletin Snrlar | 185

den nce var olan bir toplumsal kuralll tanmasna dayanmyorsa varln
kalc bir biimde srdremez.51 Kendimizi karakterimizin kurucu unsurlar
olan ballklardan bamsz varlklar olarak grmek, bizi zgr ve rasyonel bir
varlk olarak deil karakter ve moral derinlikten yoksun olarak tasarlamaktr.
nk bir karakter sahibi olmak ihata edemeyeceim bir tarih iinde hareket
ettiimi bilmektir. Bu ise fail olma ve ze dair bilgide bir farkllk yaratr. Zira
tamamen karaktersiz olan deontolojik benlik ciddi bir anlamda ahlak zbilgiden yoksundur. Benlik ykmsz olduundan, zerine refleksiyonda bulunulacak ze ynelik bir dnce de yoktur. te bu nedenle, deontolojik yaklamda, amalara ilikin etrafl dnme yalnzca keyfilikler zerinde bir aratrma olabilmektedir.52
Bunlarn yan sra karakterin evresel faktrlerce ina edildii de dnldnde karlkl duygu ve i gry ieren arkadalk nem kazanr. Biz
arkadalarmz severiz ve onlarn iyiliini dileriz, arzularnn tatmin olmasn,
planlarnn baarya ulamasn isteriz, dahas onlarn amalarna erimeleri
iin birok yolla kendimizi vakfederiz. Ykmsz ben ise dierlerinin iyiliine
kar snrl bir kavray gsterir zira kendi zne ait dncesi de snrldr.
Keza bu durum, deontolojik benliin bir teoriyi kurmak iin kendisiyle balanamayacak kadar zayf-yavan olduunu ortaya koyar. Kendi iyim hakknda
dnmem benim bilincime dorudan verilen arzu ve isteklerle nihayet bulduu iin bunu kendi bama yapmalymdr ki bu bakalarnn ne katlmn ne
de onayn gerektirir. Bylece her trl arkadalk eylemi tufeyli bir hal alr.
(Sandel burada Rawlsun u grne iaret eder: Hayrhahlk ve sevgi ikincil
mefhumlardr.)53 Sandele gre kendimizi deontolojik benler olarak grmek,
bizi arkadalk ve karakter niteliklerinden mahrum eder. Bamsz benin snrlar, ayr ve uzakta duramayaca amalar ve ballklarda bulunduundan
tr, adalet de snrlarn katlmclarn karlarnn yan sra kimliklerinin de

51

A. Berten ve dier, kinci Blme Giri, Liberaller ve Cemaatiler, s. 200.

52

Sandel, LL J, s. 179-180.

53

Sandel, LL J, s. 180-181.
Bu anlamda Rawls sevginin, younluk asnda deil ama iyinin nelii konusundaki bulanklk sebebiyle kr olduunu dnr. Biz bakasnn iyilii hususunda ancak tavsiyede bulunabiliriz. Sevgimizin ve hayrhahlmzn hedefi oaldka ve bunlarn yararlarnn att
durumlarda bizim iin karar vermek daha da zorlar. yleyse, Rawlsa gre, hayrhahlk
adalet erdemi tarafndan beslenmeyi gerektirir ve en geni anlamnda bile tamamlanmas iin
adalete muhtatr. nsanlk sevgisi gibi soylu bir erdem de bile adalet galebe alar. s. 170.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011/1, c. 10, say: 19

186 | Dr. Seluk ERNCK

bal ve baml olduu toplumsal formlarda bulur. 54

Rawls adaleti en st ve ereve oluturan bir erdem olarak grse bile Sandel, bizzat Rawlsun teorisine adapte ettii klasik liberalizmin ncs Humeun
adaletin koullar grnn tahlili ile adaletin birincil erdem olduu fikrinin
yanl olduu kanaatine eriir. O da Hume gibi adaletin dier erdemler arasnda bir erdem olduunu, sosyal kurumlarn ilk erdemi olamayacan savunur.
Hatta baz durumlarda erdem olduu bile kukuludur. rnein aile kurumunda, duygular adaletin kendisine yer bulamayaca kadar egemendir. Adaletin
varl daha soylu fakat daha nadir baka erdemlerin noksanlna delalet etmektedir. Karlkl hayrhahlk ve gl duygular geni ve yaygn ekilde serpildii mddete netameli ve kskan adalet erdemine olan gereksinim nispeten yok olacaktr. Bencillik veya ktlk aldnda bolluk ortamnda muhtemeldir ki adalet, erdemler listesinde yer bulamayacaktr.55 Humea gre biz adalete
dierlerini yeterince sevmediimiz iin gerek duyarken, Rawlsa gre bakalarna hizmet etmede sevginin bile yeterli olamayaca kadar birbirimizi tanyamayz. Ancak biz ne Rawlsun ahlaki epistemolojisinin gerektirdii gibi kendi
bilgimize ak ne de bakalarna kapal deiliz. Adalet, stnln bilisel
anlamda ahslarn ayrlnda ve snrllnda bulduu mddete bu stnlk
ahslar aras kapallk azald ve toplum derinlik kazand srece yok olacaktr.56 Ksacas eer tiliteryanizm bizim farkllklarmz takdir etmede baarszsa, hakkaniyet olarak adalet de bizim benzerliimizin hakkn vermede baarszdr.57 Adalet, deontolojik anlamda birincil olamaz nk bizler tutarl
biimde deontolojik etiin istedii trden varlklar olamayz. Rawlsun deontolojik benlii konulandrma giriimi bizi deontolojinin tesinde ve adaletin
snrlarna iaret eden bir toplum anlayna gtrr ve liberal idealin naks
oluunu belirler.58

54

Sandel, LL J, s. 181.

55

Sandel, LL J, s. 168-169.
Adaletin yalnzca dier sosyal erdemler andnda belirecek ikame bir erdem oluuna ve
bunun da Rawlsun adaletin sosyal kurumlarn ilk erdemi olduu iddiasn kabul edilebilir
olmaktan karacana dair fikirler iin ayrca bk. Stephen E. Sachs, Communiterianism and
Rigtness,
Theory
of
Politics,
Metron
College,
Oxford
2003,
http://www.stevesachs.com/papers/paper_commun.html (eriim: 02.09.2011).

56

Sandel, LLJ, s. 172.

57

Ayn eser, s. 173.

58

Ayn eser, s. 14.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011/1, c. 10, say: 19

Michael Sandelin Ykmsz Ben Eletirileri ve Deontolojik Liberal Adaletin Snrlar | 187

Btn bu sylenenlerden anlalaca zere adalet ilkelerinin uygulanrl,

yurttalarn fedakr olmalarn elzem klar. Fakat bireyler fedakrla ancak:
Bireysel iyiliklerinin paylalan ortak iyiye bal olduu duygusuna sahipseler raz olabilirler Demokratik rza paylalan bir ortak siyasal iyi duygusu
gerektirir. Oysa liberal bir devlet yurtseverlii yaratamaz nk sayesinde
bireylerin iyiliklerini ve bireysel haklarn deerlendirebildikleri bir ara olarak ngrlmtr. Ortak iyilik liberal devlette her bireyin tercihlerinin toplamna indirgenmitir. Liberal toplumun bireycilii z temellerini kertir ve
adalet ilkelerini kalc bir biimde onurlandramaz. Devlet bunu salamak
iin yanszlk ilkesinin kendisine yasaklad bir eyi yapmak zorundadr:
Yurttalarna, onlarda toplumsal dayanma ve yurtseverlik duygusu yaratacak cemaat iyilii kavrayn alamak.59

Netice itibariyle, Sandele gre bir telosa bal olmakszn ve bize nceden
verili bir amalar silsilesine bavurmakszn adalet ilkelerini ihdas edebileceimizi ngren deontolojik gr kusurludur.60
5. Sonu
Beikten mezara kadar izlendiimiz bu gzetleme61 ve herkesin birbirine sanal
olarak baland bu a toplumunda, adaki rmcek mi yoksa av m olduumuzu bilmediimiz gibi62 akrabalk, hemehrilik, etnik ve dini ballk nemini
yitirdii iin istediklerimizi yapmakta ilk kez bu kadar zgrz. Ancak anszn
muhatap olduumuz bu zgrlk insanl sarsmtr. nsanlarn kltrlerinden ve toplumdan hzla ve pek de doal olmayan yollarla koparlmas, maddi
imknlarn okluu ile mutlu olunaca vaadiyle desteklenmi ve daha kt

59

Sandel, LLJ, s. 206.

z-malik (kendi beninin sahibi) liberal ykmsz bireyin sahip olduklarn da bu bana
bendeki bir ilimden dolay verilmitir diyerek ve kendini mstani hissederek bakalaryla
paylamak istememesi, devletin alaca vergiyi ihtiya sahiplerine datmaya raz olmamas
da yksek ihtimaldir. Bu dorultuda, Sandelin Harvard niversitesinde verdii ve eitli
paylam sitelerinde izlenebilir olan mehur what is the right thing to do adl derslerinde
konuyu Bill Gates ve Michael Jordann servetleri zerinden tarttrd ve baz rencilerin
bu muhakemeyi kullanarak, Nozick tarz bir liberteryen anlay ile devletin bu politikasn
hrszlk olarak grdklerini mahede etmi bulunmaktayz.

60

Sandel, LLJ, s . 177-178.

61

Hal Niedzviecki, Dikizleme Gnl, ev.: G. Gnd, Ayrnt Yay., stanbul 2010, s. 25.

62

Ayn eser, s 27.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011/1, c. 10, say: 19

188 | Dr. Seluk ERNCK

hala getirilmitir.63 Modern ncesi dnemin gerek dnyasna ait cemaatleri ve

bunlarn tadklar balarn zlmesine karn evrimii dnyann sanal
(hayali) cemaatleri ise yelerine birbirlerine kar ahlaki bir ilikiyi zorunlu
klmayacak ekilde uzaktadrlar. Gerek dnyadaki monadolojik-monolojik
serveninin ardndan liberal birey sanal lemin usuz bucaksz alar iinde
nereye srklendiini bilmeden srf yapmaktadr. Deontolojik znenin benliimi kaybettim, y(h)kmszdr! diyerek kayp ilann vermesi ve pusulasn
tedarik edecek bir gelenee, anlam evrenine snmas kanlmazdr.64
Eer kat olan her ey buharlayorsa, unutulmamaldr ki gkten tekrar
yeryzne inen ayn buhardr. yleyse serpilmek isteyen herhangi bir dnya
grnn bu dngy krmas gereklidir. Cemaati eletirinin nemi her bakmdan hakl olmalarnda deil sosyo-kltrel matriks olmakszn bireyin bedensiz salt bir soyutlama olaca ancak cemaatin tarihine yerlemi znelerin
toplumsal balar bir arada tutacak hatta liberal haklar bile alglayacak erdemlere sahip olabileceinde srar etmeleridir. Sandelin ykmsz ben itiraznn
geerli olmad, yanl yorumlamalara dayand eklinde kar itirazlarn
yaplmas elbette mmkndr.65 Ayrca gerekten de cemaate veya bir cemaatin ortak iyisine gl bir vurgunun baskc siyasal yaplara mncer olacak
arlklara yol aabilecei de, zellikle insanln gemi tecrbeleri dnldnde ihtimal dhilindedir. Fakat bu insanlk durumudur. Her dnya
gr bir ekilde, er ya da ge kendisi asndan teki olanlarn tahammlfersa bulaca teorik-pratik arlklar sergileyecektir. Bu durumda insanlarn,

63

Ayn eser, s. 290.

Geleneksel alarn yerini dijital alar almtr. Yazar bir dier eserinde de, aile ve topluluk
ilikileri gibi geleneksel ilikilerin azalmasyla, hret tapnmas sendromu gibi patolojik
tezahrlerin peyda olduuna iaret ediyor. Gerek bir rehberle insan yaknln kllerinden hretlerle zdeleme saplants domutur. Hal Niedzviecki, Ben zelim! Bireylik Nasl
Yeni Konformizm Haline Geldi?, ev.: S. Erduman, Ayrnt Yay., stanbul 2011, s. 105.

64

Gassetin de iaret ettii gibi u an insann inanlmaz bir yaratma kapasitesi olduuna inand ama ne yaratacan bilmedii bir zamandayz. Bu insan her eyin efendisi ama kendinin
efendisi deildir ve kendi yaratt bolluun ortasnda kaybolmu hissetmektedir. Ortega Y
Gasset, Kitlelerin Ayaklan, ev.: Koray Karaahin, Babil Yay., stanbul 2003, s. 40.

65

Mesela bk. Richard Dagger, The Sandelian Republic and the Encumbered Self, The Review
of Politics, 1999, s. 181-208; John Gray, Liberalizmin ki Yz, ev.: K. Deirmenci, Dost Kitapevi, Ankara 2000, s. 108-115.
Gray de, cemaati topluluun soyut, yaltlm, gereklikten kopuk olduunu ileri srer.
zm ortak deerlerle tek tipletirilmi bir toplumda yaamak deil, rakip deer atmalarn yattracak kurumlar gelitirmektir.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011/1, c. 10, say: 19

Michael Sandelin Ykmsz Ben Eletirileri ve Deontolojik Liberal Adaletin Snrlar | 189

baka bir dnya grnn altnda kendisine verilen alan ierisinde varln
idame etmesini ve stelik srekli kendi dnya grlerinden kaynaklanmayan
sorunlara zm bulma zorunluluunun getirecei paralanmlk duygusunu
ilelebet iselletirmesini beklemektense, kendi iyi anlaylarnn ereve ve aty oluturmay arzulayacaklarn dnmek mbalaa olmasa gerektir. Zira bu
da insanlk durumudur.66
Mouffe, Rawlsun eitlii rasyonel biimde kurma tutkusu bireyci zneden
balayarak batmaya mahkm olsa da67 ve ykmsz ben yetersizse de, yurttala dayal cumhuriyetilik savunusunun da tatmin edici olmadn ileri srer.
Ona gre sorun, ykmsz bir niter benlikten yerleik bir niter benlie geme sorunu deildir, bizzat niter zne fikrinin kendisidir. Cemaatiler tek bir
cemaate ait olduumuzu ve bu cemaatin ortak iyisince btnletirilebileceimizi dnyor grnse de, aslnda biz her zaman oklu ve kart znelerizdir.
O, toplumsal ilikilerimiz ve bunlarn tanmlad zneler kadar ok sayda,
yani tek bir cemaatin deil bir cemaatler eitliliinin, bir sylemler karm
tarafndan ina edilmi ve farkl znelerin kesiim noktalarna kararsz ve geici
biimde dikilenmi sakinleri olduumuz kanaatindedir.68
Bize gre sorun, Mouffenin dndnn aksine, Rawlsun veya cemaatilerin farkl ekillerde tasvir edilen niter znesinde deildir. Evet, zne
niter olmaldr ve evet, zne soyutlama deil toplumsal bir inadr. Bu bir
paradoks deildir. zneyi ina eden sosyo-kltrel yapy da ina edecek daha
kapsaml bir meruiyet kayna yeniden gndeme gelebilir. Buna gre sorun,
kendisine ynelik antropolojik kabuller temelinde byk siyasal kuramlar,
66

Bu noktada, Mouffenin Schmittten esinlenerek ortaya koyduu ve siyasal olann ontolojik

yapsnn asla giderilemeyecek olan antagonizmalara dayand fikrinin gelecekte bu konuda
yaplacak aratrmalarda bavurulabilecek bir dnce gibi grndn ifade etmeliyiz. O,
dost-dman, biz-onlar gibi keskin ayrmlarn, liberalizmin rasyonel evrensel bir mutabakat
arzusunu imknsz kldn ileri srmektedir. Demokrasiye i dinamizmini veren bu hasmlklardr (Chantal Mouffe, Siyasal zerine, ev.: Mehmet Ratip, letiim Yay., stanbul 2010, s.
15-24). Dolaysyla siyasal dnce bunu gz nnde bulundurarak zeitgeisti yakalamaldr.
Yani meseleyi yatay-dingin klacak bir zm yoktur. Belki sadece modus vivendiler mmkndr.

67

Mouffe, Siyasetin Dn, s. 58.

68

Ayn eser, s. 40.

Cemaati politikann soyut bireye kar karken kendi iine kapal ve dier cemaatleri dlayp kendini dayatan, bireyi sosyal evresine hapsederek evresine duyarszlatran muhtemel
etkilerine kar eletiriler iin bk. Ahmet zalp, Cemaati Politika Eletirisi, Muhafazakar
Dnce, Cemaatten Cemiyete, Cemiyetten Nereye?, Gz 2004, ss. 121-137.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011/1, c. 10, say: 19

190 | Dr. Seluk ERNCK

bunlara bal olarak da sosyo-politik-kltrel matriksler veya demir kafeslerina edilen znenin ftratna uygun bir hayat srmesini salayaca bir atmosferin ihdasnn hakllatrlp hakllatrlamayacadr. Yani mesele niter
olmas (rnein kamusal-zel gibi ayrmlarla paralanmamas) gereken zneyi
zamana ve mekna gre deiecek alglarla oynak-gevek tarzda belirlenen salt
bir yamal boha olmaktan teye tayp ona birliini verecek niter-holistik
(mesela mntesiplerinin hayatlarnn her vehesini dzenleyen kurallar ieren
semavi dinler gibi) dnya grlerinin, teori ve pratiin rtp birbirlerini
tekrar tekrar retebilmesi, nesiller boyu devamn salayabilmesi adna zamann ruhuna kendi nefesini flemesinin gerekli (ve mmkn) olup olmaddr.
Ksacas siyaset felsefesinin veya devletin ideolojik ve kltrel aygtlarnn,
ierisinde bireyin ina olunaca gereklii (hatta gereklik algsn da) ina
edecei dnldnde, sorun (gereklikten hakikate sramay salayacak)
mkemmeliyeti bir siyaset felsefesinin cemaati-postmodern bir temellendirilmesinin imkndr.
Kaynaka
Barry, Norman P., Modern Siyaset Teorisi, ev.: M. Erdoan,Y. ahin, Liberte Yaynlar, Ankara 2003.
Bauman, Z., Akkan Ak, ev.: I. Ergden, Versus Yaynlar, stanbul 2009.
Bell, Daniel, Communitarianism, The Stanford Encyclopedia of Philosophy, Edward N. Zalta (ed.),
URL = <http://plato.stanford.edu/archives/fall2010/entries/communitarianism/>
Benhabib, eyla, Modernlik ve Eletirel Kuramn kmazlar, ev.: S. Akkanat, Frankfurt Okulu
iinde, Dou Bat, Ankara 2006.
Berten, A, Silveria, P. De, Pourtouis, H. (edit.), Liberaller ve Cemaatiler, ev.: Kolektif, Dost Kitabevi,
Ankara 2006.
Cevizci, Ahmet, Felsefe Szl, Paradigma Yay., stanbul 2000.
Dagger, Richard, The Sandelian Republic and the Encumbered Self, The Review of Politics, 1999.
Featherstone, Mke, Postmodernizm ve Tketim Kltr, ev.: M. Kk, Ayrnt Yaynlar., stanbul
2005.
Gasset, Hose Ortega Y, Kitlelerin Ayaklan, ev.: K. Karaahin, Babil Yaynlar, stanbul 2003.
Gray John, Liberalizmin ki Yz, ev.: K. Deirmenci, Dost Kitapevi, Ankara 2000.
Kymlicka, Will, ada Siyaset Felsefesine Giri, ev.: E. Kl, st. Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul
2004.
Kukathas, C., Pettit, P., Rawls: A Theory of Justice and its Critics, Stanford University Press, California
1990.
MacIntyre, Alasdair, Erdem Peinde, ev.: M. zcan, Ayrnt Yaynlar, stanbul 2001.
Mouffe, Chantal, Siyasetin Dn, ev.: F. Bakrc, A. olak, Epos Yaynlar, Ankara 2008.
-------, Siyasal zerine, ev: Mehmet Ratip, letiim Yay., stanbul 2010
Mulhall, S., Swift, A., Liberals and Communiterians, Blackwell Publishing, Malden 1996.
Niedzviecki, Hal, Dikizleme Gnl, ev.: G. Gnd, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2010.
-------, Ben zelim! Bireylik Nasl Yeni Konformizm Haline Geldi?, ev.: S. Erduman, Ayrnt Yay.,
stanbul 2011.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011/1, c. 10, say: 19

Michael Sandelin Ykmsz Ben Eletirileri ve Deontolojik Liberal Adaletin Snrlar | 191

zalp, Ahmet, Cemaati Politika Eletirisi, Muhafazakar Dnce, Cemaatten Cemiyete, Cemiyetten
Nereye?, Gz 2004.
Rawls, John, A Theory of Justice (Revised Edition), Oxford University Press, New York 1999.
Sachs, Stephen E., Communiterianism and Rigtness, Theory of Politics, Metron College, Oxford
2003, (http://www.stevesachs.com/papers/paper_commun.html.).
Sandel, M., Democracys Discontent: America in Search of a Public Philosophy, The Belknap Press of
Harvard Unversity Press, Cambridge, Masschusetts 1996.
-------, Liberalism and the Limits of Justice, Cambridge Univ. Press, New York 1998.
-------, Morality and the Liberal Ideal, Public Philosophy: Essays on Morality in Politics, Harvard
Univ. Press, Cambridge 2006.
-------, Usuli Cumhuriyet ve Ykmsz Ben, Liberaller ve Cemaatiler iinde, ev.: Kolektif, Dost
Kitapevi, Ankara 2006.
Talisse, R. B., On Rawls, Wadsworth Philosophers Series, Michigan University 2001.
-------, Taylor, Charles, Tannma Politikas, ev: Yurdanur Salman, okkltrclk: Tannma Politikas
iinde, ed: Amy Gutman, YKY, stanbul 2005
-------, Modernliin Skntlar, ev: U. Canbilen, Ayrnt Yay., stanbul 2011.
-------, Yanl Anlamalar: Cemaati- Liberal Tartmas, Liberaller ve Cemaatiler iinde, der: A.
Berten, P. Da Silveira, H. Pourtois, ev.: Kolektif, Dost Kitapevi, Ankara 2006.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011/1, c. 10, say: 19