Professional Documents
Culture Documents
kinci bask
nc bask
Drdnc bask
:
:
;
:
1959
1984
1988
1991
N D E K L E R
N S Z ...................................................................... F u a d K p r l ......................x v
N S Z (F R A N S IZ C A N E R D E K ) . . . S basten C h arl t y . . .x x x
M E L L F H A K K IN D A N O T (SIR P H IR V A T A T E R G E M E N N N S Z ).. . N ed im F lpo v ............... x x x
I. BLM
I. GBBONSUN
NAZARYES:
(S . 3 - 1 4 )
HULSA ve TENKD
II. BLM
X III.
III.
BLM
k a b Il e s !
<s . 68-73)
IL u l a r d a h a y a t
k
mhiyetini alm alar; yerli Rum lar m, Trk hkimiyetini tercih etmeleri;
Msr, ran ve KrmMan medrese ve idare adamlarnn bu Beyliklerde gelip
yerlemeleri (S. 78). Hudut shalarma gelen mchid derviler; kylere ve
gebeler arasna dalan kark akdeli mfrid i3 ve btn temayll Trk
men babalan; ehir ve kasabalarda yerleen snn tarikatlere mensub derviler;
Mslman ve Hristiyanlar arasnda karlkl din tesamh; xn. asrde Beyehri-glndeki adacklarda yaayan R u m larn , Trklerce dostluklar ve
Trk detlerini kabulleri; Digenis Akritas ve Seyyid Battal destanlarnn ve daha
sonra Dede Korkut Hikyelerin in, Trk-Bizans mcadelelerinde derin bir hu
sumet rhu bulunmadn gstermesi (S. 79**80).
xv. asrda Anadolu'da yaylm as; Kfirlerde cihad esasn daime muhafaza
eden, bu Gaziler tarikatinin Uc beyliklerindeki ehemmiyeti; kk burjuvaziye
ve ii snfna dayanmas ve snn hviyetini muhafaza etmesi (S. 96-97).
Kylerde ve gebe Trkmenler arasnda dervilik faaliyetleri; kylerde eyhler
ve zaviyeler; btn akidelerinin ve amar an anelerinin bunlar arasna szmas;
Mehdi-bekleme temayl; ehir sofilerinin ve medreselilerin, etraflarna trl
tertiplerle onbinlerce fed mrid toplayan bu Trkmen-babalanm. kar aczi;
siyas propagandaclarn bunlardan istifadeye kalkmalar (S. 97-98). Trkmen-babalan3nm tarih menelini, Teseviye ve Kalenderiye tarikatlerinde aramak
lzumu; en eski Trk tarikati olan Yesevlikin, Byk Sluklular devrindenberi
Trkmen airetleri ile beraber Anadolu'ya gelmesi; Yesevilikin, muhtelif aki
deleri ve amanlik ananelerini birletiren kark bir teekkl olduu (S. 98).
slm dnyasnda Kalenderiye tarikatinin ehemmiyeti; meneli Horasan Malmatye zmresine kan bu tarikatin, Gaml al-dn Sv tarafndan kurulmas;
Suriye, Msr, Irak, Hindistan, Orta-Asya, ran, Anadolu'da yayl; madd
ve mnev hususiyetleri; muhtelif shalarda trl tahavvllere urayan Ka
lenderliksin, hazmedilmemi bir panteheismein ve mfrit iH temayllerinin te'siri
altnda tima ve ahlk nizama aykr bir hviyet almas (S. 99).' xr.
asrda Horasan'da bir Trk eyhi tarafndan kurulan Haydarye tarikati, Ka
lenderiye esaslarndan farksz olup balca mensublar Horasanl Trk genleri
idi (S. 99). xm . asr Anadolu'sunda bu Beterodoxe tarikatlere mensub ser-,
ser propagandaclarn faaliyetleri; bunlarn, Mool istilsndan sonra bs
btn oalp ehemmiyet kazanm alar; bu Trkmen-babalar3nn saraylara
kadar girdiklerini gsteren tarih kaytlar (S. 100). Nideli K ad Ahmed'in,
xv. asrda bz Trkmen kabileleri arasnda tbhiye ve btnye cereyanlarnn
mevcudiyetini gsteren mhim kaytlar: Yalanc peygamber brahim Hac;
Taptuk ismindeki eyhe mensub Taptuklu tifesinin kendi ailelerine mensub
kadnlar misafirlere peke ekmeleri (S. 100). Osmanl Devleti'nin ilk de
virlerinde bunlarn oynadklar roller; Bahalikin bir devamndan ibaret olan
Bektailik; xv. asrda mevcut olan bu tarikatin, yava yava dier Heterodoxe
zmreleri iine aldktan sonra, xv-xv. asrlarda ok byk bir ehemmiyet,
kazanmas; bu tarih hakikat henz anlalmadan nce Osmanl Devleti'nin
kurluunda Bektailik3a isnadedilen roln tarih hakikatlere aykr olmas;
Hristiyanlar aralarna kabul eden btn bu HH4rodoxe zmrelerin, ihtid
hususundaki byk rolleri (S. 101-102).
(S. 103-105)
N S Z
19 3 4 de Paris niversitesine bal olarak alan Trk Tedkikleri Merkebindz Osmanl devletinin kuruluu meselesi
hak
knda vermi olduum konferans, 1 9 3 5 ^ Les Origines de VEmpire Ottoman ismi altnda, stanbul Fransz Enstits neriyat
arasnda, o zaman niversite rektr bulunan Enstit zasndan
Profesr S^bastien Charl^ty'nin kk bir mukaddimesi ile k
mt. Gerek Sorbonne da bu merkezin kuruluunda, gerek kon
feranslarmn nerinde, o zaman stanbul Fransz Enstitsnn
Mdr ve stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi profesr
bulunan aziz dostum ve eski mesa arkadam Albert Gabriel'in
byk gayretlerini kranla anmak isterim. Bu gn Colllge de
Francehn emekli fahr profesr ve Fransz Enstits zas olup
Trk san at hakkmdaki emsalsiz tedkiklerine bl devam eden
bu eski ve vefal dostu anarken, bata rahmetli S. Charl6ty olmak
zre, kaybetmi olduum birok mterek dostlar da derin bir
teessrle hatrlamaktan kendimi alamyorum.
Kitabm, salahiyetli muhitlerde ok iyi karland. Mahdut
birksm tarihileri ve oryantalistleri alkalandrmasna ramen,
az zamanda nshas kalmad. 1938 son baharnda, Zrich
ve
rendim.
19 37-19 39
yllarnda stanbulda
aratrclar,
hatt birok ilim messeseleri tarafndan ahsma yaplan miircaatlere, elimdeki mahdut nshalar da datp bitirdikten sonra,
menf cevap vermek zorunda kaldm ve hl da kalyorum.
At
mesel ben
saydm ve
farkl
Balkan
bir
hayatnn herhangi shasmda alrsa alsn, btn Balkanolog lar en yksek derecede alkalandrr. Eserin mevzuu ve neticeleri
hakknda ksaca malmat veren Prof. Skok, Osmanl kelimesinin
vSirp-hrvatcada nasl bir
Trk-
maktadr.
* * *
Kk kitabmzn bir taraftan in ve Mool, dier taraf
tan Balkan dilleri shasmda ok tannm iki mtehasss tarafn
dan bu kadar iyi karlandn gsteren bu izahlardan
yalnz Fransada deil, btn dnyada geni hret
sonra,
kazanm
byk bir tarihinin yni Prof. Lucien Febvre'in ona ait dnce
lerini nakletmekten kendimi alamyorum. Kelimenin en geni
mnsiyle hakik bir tarihi ve misline ndir rastlanr mtebahhir
ve ok cepheli bir lim olan L. F., tarih ve sosyoloji ile az ok
uraan herkesin bildii gibi, kinci Cihan H arbinde Naziler tara
fndan ldrlen kymetli mesa arkada Marc Bloch ile birlikte
Annales dHistoire Economique et Socialei gzgda. kurmu ve etrafna
toplad m uhtelif ihtisas sahalarna mensup deerli arkadalar
ile beraber, tarihilikte yeni ve geni bir anlayn ncs olmutu.
Birinci Cihan Harbi nden sonra yepyeni bir anlayla karlmaa
balanan Frans^ Ansiklopedisi'nin banda da yine o vard. kinci
Dnya Harbi iinde ve harpten sonra trl isim deiiklikleri
ile kendisi ve vefal arkadalar tarafndan nerine devam edilen
mecmuas, tarih ve tima ilimler shasmda hl en yeni ve ileri
fikirleri
yaymakla
meguldr.
Yann
yetmbei
gemesine
ileri
srd
miitlealarn
ehemmiyet
ve
kymeti, bundan
bu bir
Gibbonsun
meydana
hakknda
uursuzlukla
artk eskimi
ve
eserleriyle,
daima
Trl millerin
tesiri
bir sebeple yni tek tarafl olarak iyzaha kalkmak, hayatn Complexitesini yni realiteyi ihml etmekten baka birey deildir.
te benim tarih anlaym ve almalarmda tkip ettiim usl
leri, tecrbeli bir tarih stad olarak, bu kk kitabmdan bi
le hemen anlam olan L. F .in tek tarafl iyzahlardan nefret et
tiimi dikkat ve ehemmiyetle tebarz ettirmesi, ok yeridedir.
Kendi temayllerine gre herhangibir doctrine t bal kalan
aratrclarn ekseriya bu hatya dtkleri, tarih realiteyi an
lamaa ve anlatmaa alacak yerde, yalnz tek tarafl iy zahlarm
hakl gstermek iin,
tedkiki
hakkmdaki dncelerimi,
icabettii
Bilgi
Mecmuas,
O zamana
bu y e n i hatt eski ananelere bal kalm ilim adamlar iin olduka garip ve artc
gr tarzn , iptida Trk Edebiyat Tarihinde Usl [Bilgi Mecmuas, Say i , Terinisani, 13 2 9
(19 x 3 ), s. 1- 5 2 ] adl mekalende, bilhassa edebiyat tarihini n plna almak suretiyle, geni
surette iyzah etmi, edebiyat tarihi "tarih in bir ubesi olduu iin, T rk tarihinin btn
belerinde bu grn hkim olmas gerektiini gsterm itim . Bu gr tarzna tema
miyle sdk kalarak yaplm olan u iki ted kiki de buna ilve ed eyim : Trk Edebiyatnda
.jk T a rz jn m Mene' ve Tekml, M ill Telebbu'lar Mccmuas, Say 1, 1 9 1 5 , S. 5 -4 6 ; Seluhler Devrinde Anadoluda Trk Medeniyeti, M ill Tetebb lar Mecmuas, Say 2, 1 9 1 6 , S. 19 3 -2 3 2 ,
Anadolu'yu evreleyen
"E d eb iyat tarihim iz hakknda imdiye kadar arkta ve G arpta yazlm pek
cihan
tarihinin bu m him paras sonuna kadar bir mmmm eklinde kalacakt. Bereket versin
u son alt-yedi sene zarfnda m em leketim izde mtevzne bir ekilde balayan tarih
tedkikleri, m sterklarn im diye kadar ittb ettikleri bu nokta-i nazarn yanlln
ortaya koyarak, m azim izin tedkik ve ihys iin nasl bir yol tkip edilmesi lzumunu
meydana kard. Bu yeni nokta-i nazarn, T rk tarihine ait btn belerin tedkikinde
ne m him neticeler
verecei, istikbalde
vflar, S. 6, stanbul, 19 x 8 ],
grlecektir"
[Trk Edebiyatnda
lk Mutasav
Mar-
fikirlerimi
Trk
Tarih
ve edeb bz mhim
metinler, ehem
miyetli ehemmiyetsiz birtakm tedkikler neredildi. Osmanllar m ilk asrlarna ait bz kymetli ariv vesikalarm da buna
ilve edebiliriz. Garp limleri tarafndan da bu hususlarda bz
aratrmalar yapldn unutmamaldr
Franszcasndan farksz
olarak kacaktr,
Franszca
lve edilen
karar
N S Z *
de iaret etmitir Osmanl mparatorluunun menei hakkndaki yanl telkkilere kar son muhasebeyi de bu kitabda yni
tercemesini vermekte olduumuz Les Origines de PEm pire Ottoman adl eserinde yapmtr. Bu eser Sorbonne da, Fransz dinle
yicilerine mahsus, Osmanl m paratorluunun douu hakknda
verdii bir seri konferanslardan ibarettir. Bu konferanslarda K p
rl, mparatorluk a tekaddm eden tarih ile mparatorlukun
douunun geni ve plstik tasvirini vermektedir. Okuyucu, tercemeden dahi olsa, bu mmtaz ilim adamnn tebahhurunu, me
todunu ve kuvvetini takdir edebilecektir. Gibbons ile dier tarihi
ler hakkmdaki tenkid, ilm rabta ve incelenen malzeme husu
sundaki vukf, birer nmune tekil etmektedir. Bu etdde incele
nen birok mes eleler, mellifin izahat ve vard neticeler bak
mndan, hatt bizim ilm muhitimiz iin bile bir keif tekil
edecektir. Eserinde, Seluklularm son devri ile Osmanl mparatorluunun ilk zamanlarn tedkik etmekle beraber, mellif,
karmzda bulunan ve imdiye kadar halledilmeleri iin vakit
ve birok ahvalde imkn bulamadmz bz meselelerin tarih
evveliytn vermektedir. Birok zl mtalalar ile mellif bize,
Trk devri tarihimizi inceleyen limlerimize glk veren bz
hdiselerin knhn ve mnasn izah etmektedir. Eserine tima,
ktisad, ahlk ve mnevi bakmdan mufassal Seluklular tarihi
ile balayan mellif, derin ilm tahlil erevesinde, bizi Seluklular
mparatorluunun dal, Beyliklerin douu ve bu arada
Osmanl Beylii zerinden tedricen mparatorlukun douuna
kadar gtrmektedir. Mellif ayn zamanda bize bu Trk Ms
lman muhiti ile, Bizans mparatorluunun bakayss arasndaki
mnsebat hakknda malmat vermekte ve bu iki organizma
arasndaki mtekabil te siri, mhirne bir ekilde izah etmekte
dir ki bu tesir, mstakbel Osmanl mparatorluunda grece
imiz bu iki lemin ktisad, tima, siyas ve ahlk sentezini ha
zrlamtr. Bu vesile ile mellif, Anadolu kylerinin tekilt,
ehirlerdeki din, hamas zmreler ve esnaf tekiltlar hakknda
bize kymetli malmat vermektedir ki, bu tekilt ileride Balkan
larn fethi ve tekiltlandrlmas iinde ok mhim rol oynam
tr, Yelev geerken olsun, mellif, bize orijinal bir Trk messesesi
olan Tmar tekiltnn zuhuru ve inkiaf hakknda bir tablo
izmektedir. Hulsa, Trk devri Balkan milletlerinin tarih tedkikine mebde tesbiti iin lzm olan balca btn unsurlar izah
eden bu kitab, ardnda eyrek asra yakm kuvvetli ilmi bir faali
yeti olan bir ilim adamnn byk bir eserini tekil etmektedir.
Fakat bu eserde incelenen mesele bu limin ekseri eserlerin
de olduu gibi ancak m uvaffakiyetli bir kroki olarak kalmtr.
Daha dorusu bmlar, mellifin ilm tedkiklerinde vard bir
seri mdellel tezlerdir. Geri sonralar mellif bu meselenin bz
| mfredatn tekrar ele almtr. Mesel, Ortazaman Trk Hukuk
I Messeseleri (Belleten, nu. v-v, 1938), Ortazaman Trk-slm
: Feodalizmi (Belleten, V, s. 319-334), Osmanl mparatorluunun
Etnik MeneH Mes eleleri (Belleten, VII, s. 219-313) vesair yaz
lar g ib i... Fakat bu vazyet bizi artmam aldr. Kprl,
ilim adam, profesr sfatiyle, ilmin yeni esaslarn vazetmek,
yeni ilim neslini yetitirmek, ilm messeseleri, ilm mecmualar
ve dier neriyat te-sis edip tekiltlandrmak, nihayet hret
sahibi bir ilm adam sfatiyle beynelmilel plnda ilm faaliyete
katlmak gibi ar vazifeler deruhte etmitir. Kendisi btn bu
ileri, hayranl mcib bir ekilde ve muazzam enerji ve vsatiyle if etmitir. Hadd-i ztnda bu keyfiyet onun bir kusurunu
tekil etmez; tarih perspektiften baklrsa, bu keyfiyet onun ah
lk ve entellektel bir meziyetidir. Belli ki kendisi, bilerek, bir
ok disiplinlere id bir hayli mes elelere temas etmi ve bununla,
yetitirdii nesil ile sonradan gelecek olan nesillere vazife ve
hedeflerini gstermitir. Belki tam bir Trk edebiyat tarihi, tam
bir Osmanl mparatorluu tarihi yazlmcaya kadar, daha, ok
vakit geecektir. Burada gze arpan keyfiyet, Kprlnn,
ilm tedkikleri boyunca, daha eski, daha az tedkik edilmi ve kay
nak bakmndan daha fakir devirler istikametine tevecch etme
si, dierlerine, yni genlere ise, yeni zamanlarn tedkikini terketmesdir. Bu hal edebiyat s h a s ile tarih shas iin vrid olduu
gibi, dier inceledii shalar iin de vriddir. Onun shas etin
ve mulktr. Bu, klanlarm, balangcndan Osmanl im parator
luuna kadar devam eden karanlk devirlerdir. Bu shann yeni
zamanlar hududunu at zaman bile, o shada da en nzik ve en
etin meseleler zerinde durmutur.
"3
KURULU MESELES
NASIL TEDKK EDLMELDR
XIII nc asrn son yarsnda Iran M oollarmm tazyik ve
I. G B B O N S U N N A Z A R Y Y E S :
H U L S A V E T E N K D
Osmanl Devletinin kuruluu meselesi hakknda A vrupa
da- trkololar deil, fakat geni tarihiler muhitinde- bu gn
en ok rabette olan gr tarz, H. A. Gjilhonsu-n^ki'rtenH^
dir. Um um H arb den sonra, mesel Fransada kmakta olan
umum tarih kolleksiyonlarmda bile, bu mesele hakknda, onun
dim esasl bir rnehaz olarak kullanldm gryoruz. Ese
rini vcude getirmek iin phesiz byk mes sarfetmi olan
bu mellif, siyas ve asker tarihe it birtakm fer meseleleri
kendisinden evvelki mverrihlerden daha cidd bir srette
tetkike muvaffak olmu, hatt, bz esas meselelerde de doru
istidlallerde bulunm utur: M esel Osmanl Devleti nin ancak
Balkan Yarm adas ndaki futuhattan sonra A nadoludaki top- j
raklarn geniletebildii hakkmdaki fikri ok dorudur; bu
nun gibi, mesel O snanllarm B alkanlardaki futuhtnm/
tahrib ve yam a maksadiyle yaplm bir akm deil, plnl
bir yerleme olduu mtlas da ok hakldr. Fakat, b
tn bunlara ramen, Osmanl Devletinin kuruluu hakkn- ^ j
daki esas tezi, en basit bir tarih tenkiyde dayanam yacak \
kadar rktr. Bunu iba t iin, nce, onun bu husustaki1
nazariyelerini ksaca nakledelim :
slm hikyelerinde13, Tabakt- Nairi de 14 Anadolu ftihlerinden mehur Dnimend G zye ait Anadolu rom annda15
Tim ur vekayiini ihtiva eden gafernme-i araf-al-din T a z d fd e 16,
daha sonra Evliya elebi Seyhat-nmesinde 17 bunun muhtelif
ekillerine tesadf olunur.
Gibbons, kendi iyzahm kuvvetlendirmek ve ona baka
bir istinadgh daha bulmak iin, Osmann mensub olduu
aiyretin -ve daha o gibi Mool istils nnden garbe kap
Anadoluya gelen aiyretlerin- slm olular hakknda hibir
tarih kayid bulunmadn sylyor. Onun fikrine gre,
M alazgird meydan muharebesinden sonra Anadolu da yerleen
Seluk Trkleri, hlis M slm andlar; fakat Mool istils
nnden kap xm nc asr balarnda Anadolu hudutlarnda
gzken kabilyeler birka nesillik bir mddet ran hudut
larnda bulunmalarna ramen - hibir zaman islmiyetin kuv
vetli tesiri altna dmemilerdir; Osmann mensub olduu
kk aiyret de, ancak G arb Anadoludaki Mslman Trk
muhitine yerledikten sonra, eski paganizmi brakarak M s
lman olmutur. Anadolunun xm -xv. asrlardaki din art
lar hakknda hibir bilgisi olmayan Gibbonsun bu mt
lalar da, muhtelif bakm lardan, yukarki ry rivayetine
dayanan iddias kadar, esasszdr. T rklerin etnik tekilt
ve Anadolu da yerleme ekilleri hakknda hibir fikri olma
yan Gibbons, Seluk tbirinin tpk Osmanl tbri gibietnik bir ad deil, hanedan messisinin isminden alnm a siyas
bir tbir olduunu dnmyor. Fakat, burada, bundan daha
esasl bir hat daha vardr ki, Gibbonsun Osmanl Devle
tinin kuruluu,, hakkmdaki iyzahmn ne kadar rk oldu
unu bir kat daha aydnlatmak iin onu da tebarz ettirmek
m ecburiyetindeyiz:
13 B k, Fada3il al-cihd (mukaddes harbin-cihadn - faziletleri), mte
addit nshalar muhtelif ktphanelerde bulunan, xv. asra ait Trk el
yazmas.
14 K r., Farsa metin, s. 95.
15 Bu mehur roman iin bk., bizim Trk Edebiyat Tarihi, stanbul,
1928, s. 304-306.
16 K r., Farsa metin, Kalkutta 1887 (Bibliotheca Indica), cild 11, s. 239.
17 Seyhat-nme, cild vm , s. 209. Baka bir varyant iin, bk., J . G.
F r a z e r , le Rameau d Or, Paris 1924, p. 267.
A.
K ayn aklar
Osmanl mparatorluunun kurulduu asr olan ondrdnc asrda Anadolunun tarihi hakkmdaki slm kaynak
lar hakikaten az ve kifayetsizdir. lkhanler devletinde yazlm,
mahdud ehemmiyette baz eserlerden, Msrl vekayi-nmeclerle biyograflarda geen bz paralardan vebn Batttanm
Anadolu hakkmdaki ehadetlerinden sarf- nazar edecek olursak
diyebiliriz ki, bu asrda tarih kaynaklar sahasnda meydana
gelen ve dorudan doruya Anadoluya inhisar eden eserler,
hakikatte hi mesabesindedir. Ekserisi bugn dahi yazma
hlinde bulunan bu mahdut kaynaklardan, Gibbons, ancak
garb lisanlarna terceme edilmi olanlardan istifade edebilmitir.
Tercemeleri de ekseriyetle -oryantalizmin henz bu gnk
kadar ilerilememi olduu eski devirlere ait olduu cihetle- is
tin ad edilen tenkiydiz metinlerin yanl okunuu ve yanl anlan itibariyle itimada gayr-i lyktr.
Halbuki bunlardan baka, mesel CmPal-tavrih (neredil
memi ksmlar), Trih-i Ulcaytu, sonra ubh al-a^, Al-ta^rj
gibi o devre ait mhim menbalarla, x v inci asrda yazlm
olmakla beraber yine x v nc asra ait de mhim malmat
ihtiva eden Trih-i*-Ayn gibi, Durar al-kmina gibi eserlerden
de istifade olunabilir.
xrv nc asrda Anadolu da yazlm menbalara gelince,
bunlar fevkalde mahdut olmakla beraber, imdiye kadar da
onlardan pek az istifade edilmitir. Eskilii ve ehemmiyeti iti
bariyle bunlarn banda, Mahmud bin Muhammed Aksarynin Musmarat al-Akhbr adl Farsa tarihini sayabiliriz:
stanbulda iki yazma nshas (Ayasofya Ktphanesi, nu.
314 3, Yenicami Ktphanesi, nu. 827) bulunan bu eser drt
letterkunde,
3 Reihe, g
F.
II
Mitteilungen 2,
24 De la Valeur Historique des MemoiresdesDervich.es lourneurs (Journal Asiatiquey x e serie, t. x x (1922), p. 308-317).
25 Kr., Anadolu Beylikleri Hakknda Notlar (Trkiyat Mecmuas, cild I I.
1928, s. 1-32;.
yine Giesein nerettii anonim Tevrih~i l-i Osman, Babingerin nerettii Oru Bey Tarihi, stanbulda baslan
L tf Paa Tarihi, mverrih krullahm Th. Seif tarafn
dan neredilen Bahcat~al tevriK i, Mkrimin Halil tarafndan
neredilen Karamn Mehmed Paa Tarihi ve Dstr-nme-i
Enver gibi- Gibbonsun deil, hatt Hammerin bile byk
bir ksmn grmedii - yeni menbalar bu gn
elimizde
bulunuyor. Bunlardan baka, air
Ahmednin x v5nc
asr sonunda yazlm skender-nme adl manzum byk roma
nna ilve etmi olduu Osmanl tarihi hakkmdaki para,
ayrca Beht ve Ruh tarihleri, bn Kemal Tarihi, yazrna
muhtelif anonim Tevrih-i l-i Osman'lar, KonevF nin Osmanl
tarihi ve daha bu gibi- Hammerce malm olmayan- menba
lar da henz baslmamakla beraber, artk ilim lemince mechul deildir26. Bunlara, bz anonim kronoloji Mecmualar m 27,
stanbulda ve V iyanada tab edilen bz Knn-nme l e r i 28, ok
ndir bz resm vesikalar29 ilve edersek ve Osmanl dev
rine ait son yirmibe senede yaplan epigrafi ve nmismatik
tetkiklerini de gznne alrsak, Osmanl tarihinin x v nc
asr hakkmdaki menbalarm azln ve kifayetsizliini daha
iyi anlarz.
x v inci asr balarna veya ilk yarsna ait birka kronik
istisna edilince, dierleri hemen umumiyetle x v inci asr son
larna ve hatt daha sonralara ait muahhar mahsullerdir.
Devletin ilk kurulu safhalar hakknda verdikleri malmat
ifah halk an anelerine veya mahsus uydurulmu masallara
istinad eden ve bylece eski halk destanclnm bir nevi istitalesi olan vakayi-nmelerin, kk farklarla biribirini kopye
ettikleri unutulmamaldr; bunlardan istifade iin ok sk
bir tenkiyd-i tarihye mracaat mecburiyeti daima gznnde
20
F. B a b i n g e r , Die Geschichtsschreiber der Osmanen und ihre W erke, Leipzig, 19527.
27 M k r i m i n H a l i l , Dstr~nme~i Enver, Mukaddime (Trke),
s. 61.
28 M ill Tetebbtlar Mecmuas (Nu. 1 ve 2); Tarih-i Osman Encmeni
Mecmuas (sene 3,4); Mitteilungen zur Osmakschen Geschichte, nu. 1.
29 Bu eski resm vesikalarn ekserisi Tarihli Osman Encmeni Mecmuasnda neredilmitir.
B. T edk k M etodu
imdi, Osmanllarn edeb, din ve hukuk tarihlerine
dair nerettiim muhtelif yazlarmda, uzun zamanlardanberi, ykmaa altm bu yanl, realiteye mugayir gr
tarznn dar, basit mahiyetini burada da ksaca anlatarak, Os
manl devletinin kuruluu meselesinin nasl vazedilmesi ve
nasl bir zihniyetle, bir uslle tetkik olunmas icabettiini gs
termek istiyorum.
Osmanl devletinin kuruluunu, xm nc asrda Ana
dolunun iml-i garb mntehasmda Seluk - Bizans hudutlar
zerinde yerletirilmi drtyz adrlk bir aiyrete snad ederek,
bu hdisenin iyzah iin xiii ve x v ncii asrlar Anadolusun
daki siyas ve tima artlarn hi dnlmemesi, tarih bakm
dan afvedilmez bir hatdr. Osmanl devletinin kurulduu coraf
sha, byk Okyanus ortasnda mnferid bir ada olmad
gibi, burada yaayan insanlar da Seluk Anadolusunun Trkle
rinden ayr bir unsur deildi. Anadoluda nce Seluk ve
sonra lhan hkimiyetinin kuvvetli bulunduu zamanlar,
onlar da dier Anadolu Trkleriyle beraber bir siyas birlik,
bir ktisad birlik, bir kltrel birlik tekil ediyorlard. Ularda
yni serhadlerde yaamalar itibariyle hayat artlan, i
sahalarda yaayan Trklerden phesiz farkl id i; fakat bu fark
yalnz onlara mnhasir diildi; nk ularda yaayan onlar
dan baka Trk aiyretleri de mevcuttu. tima ekil itibarile
bunlarn dier Anadolu Trklerinden bir ayrlklar yokdu: s
ter gebe, ister yar gebe, isterse bsbtn yerlemi bir
halde bulunsunlar, Anadolu daki Trk aiyretleri arasnda ayn
hayat artlarna mlik olanlar asla eksik deildi.
Byk
S iy a s
H d ise l e r
lif paralara ayrarak bribirinden uzak sahalara sevketmek suretiyle, irs reislerinin idaresi altndaki herhangi toplu ve kuv
vetli etnik bir birliin isyan ihtimallerini ortadan kaldrmak
ve aiyret tesndn krarak mill bir teekkle yol amak
ve bylece Seluk sllesinin menfaatini korumak istemitir;
nk Anadolunun daha ilk istils zamanlarnda, reisi maiyye
tinde bulunan, paralanmam kesif etnik vahdetlerin nasl
mkilt karabilercekleri tecrbe edilmiti. Bugnk Ana
dolunun biribirinden ok uzak yerlerinde, Ouz Trklerinin
-Knk, Afar, Bayndr, Salur, Bayat, epni ilh... gibibyk ubelerinin isimlerinden herhangibirini tayan muhte
lif kylere tesadf edilmesi, Seluklarm bu paralayarak iskn
usllerinin bir neticesidir. Bunda, baka millerin de tesiri ol
makla beraber, en esasl mil, Seluk devletinin bu siyasetidir.
Seluk ftuhatndan sonra Anadoluya gelip yerleen bu
kitleler arasnda, Karluklar, Kalalar, Kpaklar, Agaeriler
gibi muhtelif Trk zmrelerine mensub kitleler bulunmakla
beraber, en byk ekseriyeti Ouz Trkmenleri tekil ediyordu.
Bunlar Anadoluda, Bizans mparatorluunun Rumeli den geti
rip hudutlarda yerletirmi olduu birtakm Hristiyan veya
Putperest Ouz ve Peenek kitlelerine dahi tesadf ettiler.
xnci asr Anadolusunun mtemdi mcadelerle, Salib
seferleriyle, Trk - Bizans mcadeleleriyle, muhtelif Trk h
kmdarlar ve kumandanlar arasndaki dahil harblerle mlml
devresinde, nfus itibariyle epeyi zayiata urand muhakkak
tr. Fakat bundan mteessir olan yalnz Trk unsuru deildi;
slm dnyasnn muhtelif sahalarndan -macera hevesi, kazan,
gaz gibi muhtelif millerle Anadoluya koup gelen baka
unsurlara mensub kitleler ve Anadolunun Ortodoks kilisesi
nin rumlatrmaa alt eski halk ile daha fazla sahil
memleketlerinde kalabalk olan Rumlar, hulsa btn Anadolu
ahalisi bundan metessir olmulardr. Ab al-Fidnm, her
halde Mool istilsndan evvelki devre ait olarak naklettii
bir rivayete gre, Antalya iml-i garbisinde, Denizli dalarnda
ve civarnda yni Menderes havalisinde 200,000 adr halk
Trkmen yayordu5. Her halde xin ci asr sonunda Anado5
p. 134.
unun, garb sahalar ve sahil memleketleri mstesna olarakimal Suriyede, Irak ve Elcezirede, ran ve Azerbaycan
sahalarnda olduundan daha kesif- byk bir Trk kitlesi
tarafndan vsi nisbette trkledirildii sylenebilir.
Moollarm zuhuru, arktan garbe doru yeni ve byk
bir muhaceretin mili olmak sretiyle yukarda zikrettiimiz
sahalarda ve bilhassa -ark slm dnyasnn en garb sahas
olan ve bu yeni istildan en masn kalabilecek mevkide bulunan
Anadoluda Trk - slm kesafetini byk bir nisbette oaltt.
stilya mruz sahalardaki birok gebe aiyretlerden baka,
mlik olduklar menkl servetleri sayesinde muhacerete muktedir
olabilen az ok mreffeh birtakm kyl halk, zengin tcirler, fikir ve sanat adamlar, serser derviler, byk bir nisbette
Anadoluya gelip yerleiyorlard: Anadolu nun coraf vazye
tinden baka, Anadolu Seluk sultanlarnn, byk Seluk
hnedannn perestijini hl muhafaza etmeleri, o srada Ana
dolunun kuvvetli bir devletin hkimiyeti altnda bulunan mamur, mreffeh, hayat artlar msaid bir slm lkesi olmas,
bunda ok messir olmutur6. Khwrezmhlar imparatorluu
nun yklmasndan ve bilhassa Cell al-din KhwrezmhTn l
mnden sonra, ona mensub birtakm kuvvetli Kangl, Kpak
aiyretlerinin de reislerinin idaresi altnda Anadoluya gelip
Aleddin Keykobd .m hizmetine girdiklerini ve Gyseddin
N
'y' Keyhusrev n.in fena idaresi netisesinde, nlerindeki sahalar i\\ neyip tahrib ederek Seluk hudutlarndan kdklarn biliyoruz ;
mamafih bunlardan birksmmn her halde Anadoluda kalp
yerletikleri, toponimi tetkikatndan anlalmaktadr.
Mool istils nnden kaan bu ilk muhacir kafilelerinden
sonra, Moollarm Anadolu Seluklerine metbuiyetlerini ta
ntmalarn mtekb yeniden yeniye birtakm muhaceret
lerin vukuuna ahit oluyoruz: Zaman zaman muhtelif sebep
lerle Kk - Asyaya asker kuvvetler gnderilmesi, birtakm
Mool ve Trk aiyretlerinin muhtelif sahalara yerlemesini
inta ediyordu; nk garnizon olarak gnderilen kuvvetler,
btn arlklar, kadnlar ocuklar ile beraber ve kendilerine
6
Ayn devire ait muhtelif kaynaklarda, ileri srdmz fikirleri destekliyen birtakm iaretlere rastlanmaktadr.
G ebeler
K yller
IV
e h r
H ayati
kn-ark Mslman dnyasnda det moda olmutu; Abbslerin son kudretli halifesi Nair li-dn-Allhm, kendi riyaseti
altnda yeniden tanzim ettii bu zmre, o asrda Anadoluda
da ok kuvvetli tekilta mlikdi ve bunlara Akhler, karde
ler veya civanmerdler nvan da veriliyordu. Yalnz ehirlerde
deil, kylerde ve ularda da mevcud olan bu tekiltn, xiiinc asrda btn slm dnyasn kaplayan sofi tarikatleri
tekiltn taklden yaplm toplant mahalleri, zaviyeleri
vard ve onlara benzer yin ve erknlar teesss etmidi. En
byk ricalden, zengin tcirlere, eyhlere, limlere, hirfet er
babna, hatt isiz gsz serserilere kadar her trl tima
tabakalara mensub insanlar bu tekilta dahil oluyorlard.
te ehirlerdeki esnaf da, yava yava, bu teekkln iine
girdiler. Bilhassa byk ehirlerde bu teekkln en kesif unsu
runu gen esnaf raklar tekil ediyordu. xm nc asrn son
yarsnda, bilhassa devlet otoritesinin sarsld zamanlarda,
bu kuvvetli tekilt daim mevcudiyetini gstermi, ehir haya
tnda faal bir rol oynam, siyas bir mil olarak daim hesaba
katlmtr. Onbe yldanberi muhtelif limler tarafndan tetkik
edildii halde ne menei, ne mahiyeti hl lykiyle anla! amayan bu meseleyi, gelecek konferansmzda iyzah edeceimiz
iin, burada daha fazla brey sylemiyeceiz.
IV . F K R S E V Y E
Osmanl devleti kurulduu sralarda Anadolu Trklnn dahil ve haric ne gibi siyas artlar iinde bulunduunu
ve tima bnyesini, en umum hatlariyle ve kabil olduu
kadar vzih olarak iyzah ettiimi mid ediyorum. Bu iyzah daha
tamamlamak ve daha aydnlatmak iin bahsedilmesi lzm ge
len bz esas problemler daha vardr ki, onlar da, gelecek
konferansta Osmanl devletinin kuruluunu tetkik ederken
iyzaha alacam. Yalnz bu gnk iyzahatm hulsa etmek
ve neticelendirmek iin msaadenizle birka sz daha syleyeyim.
xiii nc asr Anadolu Trk cemiyeti, tima i blm dere
cesi ve ktisad inkiaf itibariyle, Aa - Ortazaman cemiyetleri
nin en ilerilemi olanlarndan biridir; bu cemiyetin siyas bir
ifadesi olan xmnc asr Anadolu Seluk devleti de, munta-
II. U C L A R D A H A Y A T
A.
sker
ve
dar
ekilt
B.
alk
E tn ik
ve
nsurlar
bulunan Prof.
Henri Gregoire, bunlarn, biribirinden derin din uurum lar
la ayrlm iki muhasm cem iyetin ifadesi deil, bilkis ha
yat artlar biribirine ok benzeyen ve biribiriyle sk ve hatt
dosta daim temas hlinde bulunan tima zmrelerin bir
mkesi olduunu pek hakl olarak gstermitir 28. Bunu, Seyyid
B attl romannn bir devam ndan baka birey olmayan dier bir
T rk romannda, yni Dnimend-nme 'de ve Trabzon imparatorluklariyle Akkoyunlu T rkm enlerinin mcadelelerinden bz
sahneleri ihtiva eden D ede Korkut K ita b 'nda da grmek
kaabildir. Epik nevin husus karakterlerinden olan mcadele
sahnelerine, din taassub hissiyatna ramen, btn bunlarda
hibir derin husumet nefesleri his edilmemektedir. Geri x i i i ~
nc ve x v nc asrda hududlarda T rk ve Bizans kuvvetleri
arasndaki bz m cadelelerin, bz ftuhatn her iki taraf
iin ar ve kanl olduu m alm dur; malb ordunun arkasn
dan ehir ve kr halknn bir panik hlinde kadm gsteren
kaydlar vardr. Lkin o devir iin ok tabi olan btn bu gibi
bz hdiselere ramen, M slm anlarla H ristiyanlarn mte
kabil vazyetleri, muhasm ularda dahi, yukarda anlatdm z
m ahiyette idi.
C.
slmlama
D.
sk er,
D n,
eslek
( Corporatif)
eekkller
Sofiler diye zikretmekedir; fakat bu, iki asrlk uzun bir din
tekmln neticesidir.
2.
A H L E R k Paazade nin Anadolu da ehemmi
yetlerinden bahsettii ikinci zmre Ahyn- Rm, yni Anadolu
Ahileri* dir. bn Battutanm mahadeleri sayesinde x v nc
asrda bu teekkln Anadoluda ne kadar yaylm olduu
eskidenberi bilindii iin, Osmanl devletinin kuruluunda
bunlarn rolleri meselesi epeyi zamandr dikkati celbetmi
bulunuyor. Onbe senedenberi oriyantalistlerin bu husustaki
tetkikleri ve eski yeni birtakm ftvvet-nme ler zerinde yap
lan yeni aratrmalar bu tekiltn mahiyetini az ok aydnlat
m gibi grnyorsa da, tarih bakmndan, bu husustaki mbhemiyet henz giderilmi deildir41.
D aha xnnc asrda A nadoluda yerlemee balayan R ifHye - veya Ahmedye - tarikati, M ool istilsndan sonra, o aralk
en kuvvetle mtemerkiz bulunduu rak sahasnda Trk-M ool
amanlmn tesirinde kalm popler bir tarikatti49; x v nc
asrda Anadoluda muhtelif tekkeleri bulunan ve slikleri daha
ziyade ehirlerin fakir snflarna mensub olan bu tarikat,
byk bir ehemmiyet kazananmamtr.
Yine xm nc asrm sonunda N idede Ahi Ysuf K halvet
tarafndan alan bir zaviye ile A nadoluya giren Halvetye tari
kat! de. M evlevye ve R if ye gibi, snn eklini muhafaza eden
bir burjuvazi tarikatidir; bu tarikatin uc beyliklerinin din
hayat zerinde dorudan doruya mhim bir tesiri olmamtr;
lkin, Anadoluda yerleir yerlemez A h tekiltiyle sk bir
alka peyda ederek, bylece ehirlerdeki ii snfm kazanmaa
alm ve mtekib asrlarda Arran ve Azerbaycanda ve
Osmanl m paratorluu sahasnda olduka kuvvetlenmitir.
x v nc asr banda Anadolu ehir tarikatlerinin bu
um um tablosunu tamamlamak iin, mehur ran mutasavvf
Eb shk K zerm ye nisbetle Kzernlya veya tshkye veya
Mridye , isimleriyle zikrolunan en eski slm tarikatlerinden
birinin de, her halde x v nc asr balarnda Anadolu ehir
lerinde mevcud olduunu sylemeliyiz. Buna ait bir tetkikimiz
de, x v inci asrda Osmanl m paratorluunda pek byk ehem
miyet kazanm olan bu tarikatin, x v nc asr sonlarnda
Anadoluda yerlemi olduunu bildirm idik50; halbuki, Aksa
raylI bir shk eyhinin, 747 (1348 M ild)de H alebde
bu tarkate mahsus bir zaviye yaptrdm gsteren bir kita
beden 51, her halde x v nc asr banda -hatt belki de M o
ol istilsn mtekb, yni xm nc asrm ikinci yarsnda
-bu tarikatin Anadoluda m evcud olduunu istidlal edebiliriz.
K firlerle cihad ve din propaganda prensipini mntesibleri
iin en esas umde olarak kabul eden bu misyoner tarikatin,
49
K p r l z a d e M . F u a d , njluence du chamanisme turco - mongol zur
les ordry nystiques musulmans stanbul, 1929, s. 12.
80 Ab tshq Kzernl und die shaq-Derwische in Anatolien, Der slam
Band xx, Heft 1/2, 1930, s. 18-26.
51 W. K a s k e l , Der slam, band xx, Heft 4, s. 284-285.
B e r tr a n d o n de
1a B r o q u i e r e, Le
F. VU.
E debiyatnda
lk
M u ta sa v v fla r ,
s.
31-201.
te xnc asrda, Kalenderye ve H aydarye mensublar da, Yesev dervileri gibi, A nadoluyu doldurmaa ba
ladlar; bu Heterodoxe tarikatlere mensub propogandaclar,
ehirden ziyade kylerde ve gebeler arasnda msaid bir zemin
buluyorlard. Babaler kyamnn milleri olan Trkm en Ba
balar, phesiz biribirine ok hull etmi olan bu mfrit A lev
zmrelere mensub ve eski T rk am anlarna benzeyen Trk
54 K p r l z d e M . F u a d , Anadolu da slmiyet, ayr basm, s. 50- 56
55 Ayn eser, s.
54-55.
aya ait elimizde mevcud en eski vesika bu oluyor. K ad Ahm edin dier ifadeleri, daha ziyade O rta Anadolu da kendisinin ya
kndan bildii bir muhite ait olmakla beraber, daha byk
bir kuvvetle garb Anadoluya da temil olunabilir. Her halde
bu malmat, daha bu malzemeyi elde etmeden evvel varm
olduumuz neticeleri temamiyle kuvvetlendirmekte ve yukarki
iyzahatm z te m aml am aktadr.
te x v ?nc asr ihtidalarnda, yeniden garbe, Bizans
topraklarna doru ilerilemee balam olan Trkm en kabile
leri arasnda ve Trk kylerinde grdmz faal, propagandac,
mcahid Trkmen Babalar, bunlardr, lk Osmanl hkmdar
larnn yannda, menkabelere nazaran tahta kllarla harb
eden, kaleler alan, bir avu mridi ile binlerce dman ezen,
mslmanl yayan Abdal lkabl birok derviler, mesel
Abdal Musa, Abdal M urad, K um ral Abdal, k Paazdenin
Rm Abdallar dedii zmreye mensubdur; bu zmre, yukarki
iyzahatmzdan anlalaca gibi, Yesevye, Kalenderye, Hayderye gibi muhtelif Heterodoxe zmrelerin Anadoluda Trkmen
an aneleriyle ve m ahall hurafelerle karmasndan hasl olan
Bdblik *m muahhar ekillerinden biri saylabilir. Osmanl
devrine ait bz ark ve garb eserlerinde grdmz Torlaklar
ve derviler, byk bir ihtimalle, bu A bdallardan baka birey
deildir. x v nci asrda, ayn katagoriye dahil sair bz zm
reler gibi Bektalar tarafndan kat surette temsil edilen bu
Abdallar, ilk zamanlarda daha fazla Kalenderye tesirat altnda
kalmakla beraber, Hac Bekta V e l f y i de kendi azizlerinden
olarak tanyordu ve esasen x v inci asr sonlarmdanberi daha
fazla Bektahka meyletmilerdi.
x v nc asr Anadolusunun ve bilhassa garb Anadolu
beyliklerinin din hayatna ait bu tabloyu temamlamak iin,
birka kelime ile B ektailik 'tan bahsedelim. Btn eski Anadolu
tarikatleri arasnda msterikler tarafndan en ok tetkik edil
mi olan bu mhim mes ele hakknda elde edilen neticelerin
yanlln, uzun zaman evvel m uhtelif vesilelerle gstermitim56.
Prof. H. H. Schaederin bu husustaki bz itirazlar, Anado
lunun o devirdeki din hayatm iyitetkik etmi olmamaktan
56 Les Origines du Bektachisme, Paris, l S25
ileri gelen bz yanl anlaylardr ki, Bektailik hakknda muahharan tesadf ettiim vesikalarla da kat surete reddolunabilir57.
Baba eyhi mehur Baba Resulullah -asl ismiyle Baba shak'in
en mhim halifesi olan H ac Bekta, syncretiste mahiyetini
grdmz Bablikin det devam saylabilecek bir tarikate
adn vermitir. H ac Bektam Osmanl hkmdarlariyle mlkat yahud Yenieri O cann tesisindeki rol hakkmdaki iddi
alarn tarih bir esas yoktur. x v nc asrda Bektai tarikati
mevcud olmakla beraber, yine Bblikin istitaleleri mahiyetin
de olan sair mmasil Heterodoxe tarikatler arasnda en mhimmi deildi; o bu ehemmiyetini, x v -x v nc asrlar ara
snda, yni dier Heterodoxe zmreleri kendi iine alp erittik
ten sonra almtr. x v nc asrda, Bb halifesi H ac Bek
ta kltnn, A bdallar gibi Bblikten gelme sair zmreler
arasnda da mevcud olmas, btn o zmrelerin de Bektai
zannedilmesini ve bu suretle Osmanl devletinin kuruluunda,
Bektailika, olduundan fazla ehemmiyet isnad olunmasn in
ta etmitir. M am afih, Osmanl devletinin kuruluu esnasnda
garb Anadoluda, Hac Bekta mensublar da bulunuyordu.
Serhadlerdeki yerleik ve gebe Trkm enlerin din hayat
zerinde en byk mil olan bu serser zmrelerinin, Hristiyan
halk ihtida ettirmek hususunda da en faal ve kat rol oynadk
larn ilve edelim. x v -x v inci asrlar esnasnda Balkanlarm
islmladrlmasmda Heterodoxe derviler zmresinin bu kat
rol, daha byk mikyasta ve daha sarih olarak grlr.
III.
O S M A N L I D E V L E T N N B A L A N G IC I
arih
k ialar
smanli
e v l e t i nin
nkafindaki
m iller
I
J
UMUM N D E K S
ah adlar ile, tarih ve coraf isimler dz, tbir ve stlahlar,
kabile, boy, eser adlan italik dizilmitir. H erhangibir mn karkl
na meydan vermemek iin, indeks'te, A rap alfabesindeki: t t S. O , JU S
t j , js i j c j
i dj i ^
A
Abaka, 33, 77
Abbsler, 64, 73, 83, 85, 87, 95, 109
Abdal, 94, 101, 102
Abdln- Rm, 94, tot
Abdal M urad, 101
Abdal Musa, 10
Ab al-Fid, 41, 73, 79
Ab al-Gz Bahdur, 69
Ab Ishak Kzarn, 96
Ab SaJd Bahdur, 37, 38
Adalar Denizi, 59
Adana, 46
A f lk, 18, 58, 90, 100
Afrika, imal, 86
4 /W 35 ) 4 1
Agaeri, 41
Ahrrcd, 26
Ahrnediye, 96 (Bk., Rifllye)
Akdeniz, 28, 29, 53, 55, 58, 59, 74,106
Akhler (Ahler), 13, 64, 89,90-92, 96;
Ankara Ahileri, 92, 104, 105;
Anadolu Ahileri, 89, 92
Akhiyn, 89
Akhyn- Rm, 89
Akhyat al-Fityn, 89
Akh Ahmed h, 90
Akh Evren, 97
Akh Y suf Khalvat, 96
Akhlat, 31, 72
A k Koyunlu, 43, 80
Akritai, 75, 76
Akritas (Digenis popeesi), 79, 80
Ak-Saray, 43, 60, 89, 96
Ak-Sarayl, 16, 55, 81
Ak-ehir, 77
Afc-Tav Tatarlar, 34
(Al al-dn 1. (Bk., Kaykobd 1.)
3 . 30*_32 > 35 > 53
Al al-dn Paa, 13
Ala-Gz (Kabilesi), 43
Ala'ye, 31, 53, 59, 74
Ala-ehir, 30
Alev, 98, 99
Alexis m . Ange, 29
Al, 19
Ali Bey, 74
Alp, 78, 84, 88, 90, 91
Alp Arslan, 40
Alp Erenler, 84, 88
Altm ordu mparatorluu, 15, 28, 34
Amasya, 48, 60, 71
Anadolu, 3, 9, 11, 17, 18, 22, 23,
27, 29, 31-34, 38-40, 44, 45,
F. VIII,
B
Baba, 48, 94, 98, 100, 101
,
Bb (syan), 32, 48, 49, 99, 101, 102
Bb ik, 101, 102
Baba shk, 101
Baha M erend, 100
Baba Rasl-Allah, 48, 49, 101
Babinger (F.) 6, 20, 95
Bac, g4
Bacyn- Rm, 93, 94
Backer (L. de), 54
Badr al-dn Ayn, 55
Badad, 57, 60, 85, 86
Bahcat al-tavnh, 20, 68
Bakh (Bah), 94
Bakhhyn- Rm, 93
Bk'i, 9
Balkesir, 89
Balkanlar, 1, 11, 14, 30, 3 4 ,4 5 ,8 2 ,
83, 102, 104, 106, 108
Balkan Yarmadas, 3, 4
Barberousse (Frederic), 75
Barem, 89
jBarm-bay (Bann-bay), 43
Barthold (W .), 17, 70, 85
Basra Krfezi, 65
Btner, 92
Battal (Seyyid Battal Roman), 80
Bayat, 41
Baybars, 33, 43, 56, 76
Bayu, 55
Baydu, 80
Bayezid 1. (Yldrm ), 82, 104, 107
Bay haki, 85
Bayndr, 41
BehitI, (Bk., Trih)
Bektai (Bektailik), 13, 48, 94, 95
101, 102
Bertrandon de la Broquiere, 46, 47,
94-5 97
Beyehri, 37;
Beyehr-Gl,
Bezm- Rezm , 17
Bilecik, 8
Birgi, 89, 107
Bisvut, 43
Bitinya, 44, 76
Bizans, 4., n , 14,
21-22,
79
27-32,
34 -36 , 39 , 4 1 44 45 , 49 > 5 ^, 75 ,
76, 78, 79, 81, 83, 101-106, 109
Blake (R . P,), 2
Blochet (E.), 73
Bogomil, 108
Bolu, 71, 77, 89
Bosna, 108
Bouvat fL.), 65
Bratianu (G .), 54
Brockelmann (K.), 70
Brosset (M .), 79
Bulgaristan, 104
Burdur, 71, 89
Busa, 46, 81, 89, 97, 103
Brokrasi, 12; Brokrat, 61
C
Gall al-dn K.hwrezmh, 31, 32,
35, 42, 65, 95
Gall al-dn Rm (Bk., M evln),
58, 95, 100
Calliye, 95
Cam l al-dn Sv, 99
Cami al-duval, 43
Cmi al-tavrh, 7, 16
Cm- Gem-yn, 68
Candar O ullar, 37, 105
Cengiz, 72, 98
Ghabot (J. B.), 79
Chalandon (F.), 75, 76, 79
Charignon (A.), 44
Cizye, 81
Gorbin (H.), 64
Corporatif ahlk, 83
Corporation, 62, 63, 86, 90, 91, 92
Cu aydye, 86
Cuci mparatorluu, 43
Cuzcn, 7
aatay mparatorluu, 43
ankr, 71
avdar, 43
aykazan Kabilesi, 43
eleb Arif, 100
emikezek, 31
epni Kabilesi, 41
in Trkistan, 65
oban (Emr), 17, 35, 36, 38, 77
orum, 71
E
Ece H alil, 34
Edebal (eyh), 6, 13
Edirne, 104
Edremit, 75
Ege Denizi, 31, 44
Eridir, 37
Elbistan, 33
Elcezire, 4.2, 55, 60
Em evler, 73, 109
Enver, 18, 20, 68
Eretna, 77, 105
Ermenak, 35
Ermeniler, 57, 58
Erturul, 3, 6, 69, 71, 73
Erzincan, 31, 32, 60, 71, 89
Erzurum , 31, 32, 53, 54, 57, 60, 89
Eskiehir, 43, 71, 73
Eref Oullar, 37
Evliya elebi Seyyahat-nmesi, 9
Evrenos (Evren+U-z), 83
Eyyubler (Haleb), 31, 48
D
F
Dnimend G z Roman, 9 (Bk., Dnimend-nme)
Dnimendler, 28, 79, 84, 110
Dnimend-nme, 80
D r al-slm, 78
Dede iCorfcud Kitab, 68, 80
de Goje, 86
Fad^il al-Cihd, 9
Fallmerayer, 112
Fars, 35
Fat, 86 (C e n f: Fityn)
Feridun Bey Mne t, 21
Fethiye, 71
Ham, 46
Ham dullah M stavf, 55
Hamid Bey, 37
Fityn, 86
Frazer (J. G .), 9
Frikya, 73
Futat, 57
Ftvvet, 63, 86-88, 90-92
Ftvvetdrn, 86
Ftvveliye, 92
Ftvvet-nme, 89, 92
Ftvvet tarikat, 92
G
Gardz, 85
Gazan (lhan), 34., 55, 56, 81
Gz, 78, 84, 85, 88, 90
Gziyn- Rm, 84, 88
Gaznevler, 40
Gelibolu, 34 104, 106, 107
Gerede, 71, 77, 89
Germ iyan (ehir), 77
Germiyan Beylii, 35-39, 77 , 103,105
Germiyan Emirleri, 36, 37, 103
Geyve, 89
Gyth al-dn Mes^d n . , 36
Gibbons (H. A .), 1-3, 5-10, 12-17,
19-21, 72, 81, 82
Giese (F.), 2, 7, 13, 19, 20
Gorgorom, 77
Gebe Trkler, 10
Gk-Br Oullar, 100
Glhisar, 89
Gynk, 82
Gregoire (H .), 80
Grousset (R .), 6, 68
Guilland (M .), 109
Guyard (S.), 40, 43
Glehri, 97
Gm, 89
H
Hac Bekta Vel, 94,
Hactyn-i Rm, 93, 94
hallar (rv.), 44
Haleb, 31, 49, 57, 96,
Hallc (Al-), 92
Herodote, 8
Het Behit, 68
Heterodoxe (Tarikatler), 47, 82, 94, 95,
98-102
Hetirodoxie (Trkmen Kabilelerinde),
47, 48, 78
H ey d (W .), 54
Hristiyanlar (AnadoluJda), 3, 4,
12,
58 ,
77 , 79 -83 , 95 > 8
Hristiyan dnmeleri, 1 1, 8 1
Hindistan, 7, 99
Houtsma (Th.), 17
Huart (CL), 12, 13, 18, 65, 74
Hlg, 43
I
Irak, 42, 45, 86, 99
Islki, 96
Ishkye,
96
103
I
101,
102
bjiye, 100
bn aI-Arab, 95
bn al-Athr, 86
bn al-Kathr, 86
bn Bata, 13, 16, 75, 81, 82, 89,
91, 104
bn Bibi, 29, 88
bn Cubayr, 86
brahim H ac (eyh), 100
dris~i Bitls, 68
l-ba, 46
tlgaz, 71
lhanllar m paratorluu, 7, 12, 17,
22,
28, 33 -39 , 44 , 45 , 54 , 55 , 58
61, 62, 65, 77, 78, 80, 81, 93,
100, 1 10 (Bk., Moollar)
llyas Bey, 74
nan, Abdlkadir, 69
nan, Mkrim in Halil, 18, 20, 21
nan O ullan, 36, 77, 105
orga (N.),2, 3, 29, 58, 75, 79
ran, 9, 31, 40, 43, 49, 51, 55, 78, 85,
86, 99
skender-nme Roman, 20
slmiyet, 13, 80-84, I02> 108
sm il (Safav h), 88
sparta, 71
stanbul, 28, 30, 35, 60, 81
talyan, 21, 54.
talyan Cum huriyeti, 53
yoniya, 36, 44
zmir, 106
zmit, 103
J
Jacob (Georg), 87
Jorga (Bk., orga)
K
I.ll Ahm ed (Nideli), 17, 100. 101
ICd Burhan al-dn, 17
.afkaslar, 44, 65, 71
Kahle (P.), 87
K hta, 38
Kala, 41
Kalender, 99
Kalenderye, 98, 99, 101
Kangl, 42, 68
Knn-nme, 20
Karadeniz, 28, 29, 34, 53,
55, 58,
74 , 105
K aradeniz Erelsi, 34
Karahisar (Afyon), 37, 105
Karakorum , 54
Karakoyunlu, 43
IjLaraman, 77
K aram an Olu, 49
K aram an Oullar, 8, 35, 36-39, 44,
47, 90, 104, 106
Karasi, 34, 103, 104, 107
Klarasi Oullar, 36, 38, 106
Kara - Tatarlar, 43
Korluk, 41
Karmat, 92
Kaskel (w.), 96
Kastam onu, 71, 77, 89
Katalanlar, 78
Katolik, 78
Kay, 70
Kay, 6 8 -7 3 , io 3
Kay, 70
K aykvs 1. ( zz al-dn), 28-31 42,
53, 88, 91
K aykvs 11. (zz al-dn), 3 0 -3 5
K aykh usrevi. (Gyth al-dn), 28-31
Kaykhusrev 11. (Gyth al-dn), 32,
42, 48, 49
Kaykhusrev m. (Gyth al-dn) 36
K aykobd 1. (Bk., A l al-dn)
Kayseri, 32, 33, 43, 54 , 57 , 6, 77 , 89
Kdzarnya, 96 (Bk., Mridiye, s~
fykye)
Iazvnl, 60
Kefersud, 48
K em al al-dn, 73
Khalkokondyle, 60
Khalvatye, 95, 96
KharHta, 76 (Bk.,
Akritai)
K harput, 60
Khaff, 77, 109
K hatir O ullan, 35
K hidr Bey, 100, 107
Khorsn, 49, 50, 72, 84, 86, 99
Latinlik, 78
Laurent (J.), 79
Lidya, 36, 44
Likiya, 37
Lokman, 8
Luluva (Louln), 100
Ltf Paa (Bk., Trih)
M
M acd al-dn shk, 88
M hn, 72
M ahm ud Gaznev, 7
Makedonya, 104, 107
M alatya, 34, 48
M alazgird, 9, 40
Maltepe, 103
Manisa, 89
Mar'a, 48
M arco Polo, 44, 54
Marm ara, 44
M arquardt (J,), 70, 72
Masalk al-Abr, 77
Mas-Latrie, 44, 54
Massignon (L.), 87, 92
M ver'-i Hazar, 71
Mvernnehr, 84 - 86, 98
M ayyafrkin, 31
Mzendern, 71
Mehd, 79
Mehd bekleme, 97
Mehmed Bey (Aydn Olu), 107
Mehmed Bey (Gz), 74
Mehmed L , 82
Mekke, 97
Melmetiye, 36, 99
Melikh, 40
Memlkler, 12, 28, 33, 34, 94, 100,
110
Ladik, 36, 89
Langer (W. L.), 3
Laskaris (Theodore 1.), 29^31
Laskaris (Theodore 11.), 30
Latin, 54, 55, 106
Mesnevi, 65
Mes'ud Bey, 100
Mevn, 100 (Bk., Call al-dn Rm)
Mevlevye, 95, 96
Meynard (B.), 73
Niksar, 60
Nogay, 34
Nldeke (Th.), 5
Nbvviye% 86
O
Ouz (An anesi), 7, 8; Ouz (Kabile),
40, 41, 57, 68, 69, 71, 74
O uz Khan, 69
O m ar, 104
Omont (H .j. 56
Orhan, n , 13, 75, 81,
Orhan (ehir), 77, 103
Orhan ili, 71
110
Trih)
72
Osman
Oullar
(mparatorluk),
2 -r, 18, 23, 38, 39, 45, 51, 52,
64, 67-75, 81-83, 92-110
0
demi, 71
P
104,
Paleologue (Michel), 76
Panayr, 62
PanthHste, 95
Paulicien, 48
Pazar, 62
Peenek, 41
Pegolotti, 55
Pelekanon, 103
Pelliot (Paul), 70
Peloponse, 93
Pirenne (H.), 57
Pisidya, 37
Plethon, 93
ProveneHlar, 54
Pauthier (G.), 44
Q
Quatrem&re (E.), 73
R
Ram baud (A.), 5, 23
Rad al-dn, 7, 8, 43
Re'is, 51, 90
Reis al-fityn, 85
Rif iye, 95, 96 (Bk., Ahmedye)
Rind (C em i : Rund), 86, 89
Rislat al-malmatiye, 86
Rubrouk (Guiilaum e de), 54
Rhnler in imtiyaz, 108
R uh (Bk., Trh)
Rukn al-dn (K l Arslan IV .), 100
Rumeli, 34, 76, 107, 108 (Bk., B al
kanlar;
Rum lar, 3, 4, n , 30, 31, 37, 53, 57,
58, 79, 81-83
Rusya (Cenub), 44, 53
S
Sadhu, 99
adr al-dn Konev, 95
afav im paratorluu, 48, 88
affrler, 85
ahib-Ata Oullar, 37, 74, 77
Sakarya, 37
Saltuklar Devleti, 28
Salar, 41, 69
Salur Bey, 74
Samagar, 43
Smnler, 40, 84, 85
Samosate, 31
Samsun, 55
Sancar, 49
Sandkl, 77
ar-Saltuk, 34
aruhan (ehir), 107
aruhan Oullar, 36, 38, 105, 106
Sayf al-dn angr, 30
Schaeder (H.), 101
Schefer (Ch.), 73
Seif (Th.), 20
Seluklular (Anadolu), 9,
23,
27, 32, 33, 34,
46, 49, 50, 51, 54, 57,
68, 71-73, 75, 76, 79)
89
, 9> 9495,
103
110
95, 109, n o
Seluk-nme (bn bibi), 88
Seluk-nme, 8, 17, 68 (Bk., Yazcolu)
Semerkand, 8
Sevk Tigin, 7
Seyhun (Yaxarte), 40
Seyyid Battal Roman, 79, 80
Srbistan, 104
Sinob, 28, 30, 46, 53, 55, 59, 77, 88, 89
Siphi, 107, 109
Siphslr-i Cziyn, 85
alvar, 87
aman, 98, 99
amanisme, 96, 98
araf al-dn Y azd, 9
attr (Cem/i : atlar n), 86, go
ecere-i lerkime, 69
ilik (Anadolu Seluklerinde), 95;
(Aydn O u llarn d a), 100
ilik (Trkmen kabilelerinde), 100
i(a-i isna' caeriye, 100
ikr, 18, 43
umeyat (Samosate), 31
krullah, 20, 68
T
Tabakt- Nairi, 7, 9,
Tabr, 86
Taeschner (F.), 89, 93
Tahinler, 85
Tamga (ehir vergileri), 62
Taptuk (eyh), 100
Taptukl (veya Taptuklu), 100
Ta rif {Al-), 16
Trih-i k Paazde, 19, 68, 82-84,
88-90, 93, 94, 101
Trih-i Ayni, 55
Trih-i Behiii,, 20
Trh~i Gzide, 74
Trih-i bn Kemal, 20
Trih-i Karamam Mehmed Paa, 20
Trih-i Konei, 20
Trih-i Ltfi Paa, 20, 68
Trih-i Mneccimba, 17, 43
Trik-i Oru Bey , 20, 68
Trih-i Ruhi, 20, 68
Trih-i Ulcaytu, i 6
Tebriz, 52, 55
Teke Beylii, 37
Tevrih-i l-i Osman, 20, 68
Tham ar, 29
Thomsen (W .), 84
Tmar, 78, 107, 108
Tim ur-Lenk, 9, 43
Tire, 89
Tokat, 4.8, 60
Toktay, 34
Torbal, 82
Torlak, 1o 1
Trabzon, 29, 30, 37, 55, 59, 59
Trabzon Devleti, 27, 29, 37, 46, 59, 80
Trakya, 104, 107
Tschudi (Rudolf), 2
Turul, 7, 4,0
Turgutlar, 43
Turgut Oullar, 100
Turquie, 31
Trk, 41, 42, 4.4, 45, 50, 51, 57, 60,
69-72, 77-79, 83, 95, 104-106
Trk (Dil ve edebiyat), 69
Trkistan, 50, 51
Trkistan Hkanlar, 50
Trkiye, 18, 28, 52, 55, 56
Trklemek, 58
Trkrnenler (Kabile, AnadoluM a), 6,
8, 38, 41, 44, 46, 60, 68, 73, 75,
79, 80, 89, 97, 100" 102; Hazar
-tesi Trkmenleri, 69, 71
u
Uc (Snr), 74
Uc-Beyi, 74, 84
Uc-Emri, 74
U lcaytu Khudbende,
38,
100
77
Um ur Bey (Gz, Aydn Beyi),
103, 104, 105, 106, 107
Ur, 52
Utbl, 85
Uygur, 43,
93
Uzak-ark,
55
37,
Y
Vakyi1-nme, 43
Vakf', 60
Vakf-nme, 18
Valad al-afk ( A l - ) , 17
Varsak, 43
Vasiliev (A.), 29, 30, 76
Vatatsez (Jean), 30, 76
V eled (Sultan), 58
Venedik, 53
Venedikliler, 53, 54
V iyan a, 20
VVittek (P.), 76, 92
Y
Ya-Basan Oullar, 74
Tahudler, 57, 58, 79, 95
z
afer-nme, 9
anlra, 86
109
D Z E L T M E L E R
Yanl
Fondation
Yenieri
dokumantation
tenkiydiz
ubh al-a'
xiii iinc
Bruvxelles
brokrat
(metier) lererbabnm
detn
Abka
ZainuH akhbr
Peloponess'de
zur
O rdry
Heterodoxe
Doru
Foundation
Yenieri
documentation
tenkidsiz
ubh al-a'
x ,nci
Bruxelles
brokrat
(metier) 1er erbabnn
destn
A b ak a
^eyrCul akhbr
Peloponese'de
sur
Ordres
Heterodoxe
Sayfa
Satr
1
4
15
16
57
49
16
61
63
69
77
85
93
96
96
99
13
38
9
21
37
22
24
39
1
30
7
33
17
33
34
31