Ary404u Uluslararasi İli̇şki̇lerde Araştirma Yöntemleri̇ PDF

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2998

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1951
ULUSLARARASI LfiKLERDE
ARAfiTIRMA YNTEMLER
Yazarlar
Prof.Dr. Ersin KALAYCIOLU (nite 1)
Yrd.Do.Dr. Belgin fi. AKA (nite 2, 8)
Prof.Dr. Ali ARKOLU (nite 3, 6, 7)
Yrd.Do.Dr. fiener AKTRK (nite 4, 8)
Yrd.Do.Dr. Senem ASLAN DZGT (nite 5)
Editr
Prof.Dr. Ali ARKOLU
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2013 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
Genel Koordinatr Yardmcs
Arfl.Gr.Dr. rem Erdem Aydn
retim Tasarmclar
Do.Dr. Murat Ataizi
Yrd.Do.Dr Mestan Kk
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
Dil Yazm Danflman
Emine Koyuncu
Grafikerler
Ayflegl Dibek
Hilal Kkdaaflan
Aysun fiavl
Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Uluslararas liflkilerde Arafltrma Yntemleri
ISBN
978-975-06-1659-4
1. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 8.000 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Ocak 2013
iii
indekiler
indekiler
nsz ............................................................................................................ viii
Siyaset Biliminde Bilimsel Kavramlafltrma ve lm........
GRfi ..............................................................................................................
GRGL SYASAL GEREK VE KAVRAM .................................................
KAVRAM VE TANIMLAMA ...........................................................................
Bilimsel Kavramlarn ok Boyutluluu Sorunu ..........................................
KAVRAMLAR VE DEfiKENLER ................................................................
lme ve lm Dzeyleri ........................................................................
LMDE GEERLLK ..............................................................................
LMN GVENLRL ........................................................................
SONU...........................................................................................................
zet................................................................................................................
Kendimizi Snayalm......................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
3
3
5
7
8
10
14
16
18
20
22
23
23
25
Nedensel liflkiler, Arafltrma Kurgular, Deneysel Yaklaflmlar

ve Uluslararas liflkiler ............................................................ 26
GRfi ..............................................................................................................
BLMSEL IKARIM .......................................................................................
NEDENSELLK VE ARAfiTIRMA KURGULARI ............................................
Nedensel Veya Sahte (Spurious) liflkiler ....................................................
Arafltrma Kurgular .......................................................................................
Kk-n Kurgular (Small-n Designs) ..........................................................
Ksmlar-Aras Analiz (Cross-Sectional Analysis): Anket ve
Kmeli (Aggregate) Veri Analizi ..................................................................
DENEYSEL YAKLAfiIMLAR VE ULUSLARARASI LfiKLER.........................
Rastgele Atama (Random Assignment) ........................................................
Aydnlatlmfl Onay (Ethical Consent) ..........................................................
Deiflkenlik (Variation) ve Kontrol ..............................................................
Gruplar-Aras Sistemli Deiflkenlik...............................................................
Gruplar-i Sistemli Olmayan Deiflkenlik ..................................................
Deney Yeri: Laboratuvar, Saha ya da Internet?...........................................
Internet zerinde Deney ..............................................................................
DENEYSEL KURGU EfiTLER ....................................................................
Deney ncesi Test (Pretest)- Deney Sonras Test
(Posttest) - Kontrol Grubu Kurgusu.............................................................
Deney Sonras Test - Kontrol Grubu Kurgusu............................................
Solomon Drtl Grup Kurgusu....................................................................
DHL GEERLK .......................................................................................
HARC GEERLK ........................................................................................
Katlmc Poplasyonu Snrlamas ...............................................................
Katlmc Farkndal ....................................................................................
Arafltrmacnn Beklentileri ve Yanl Tutumu ..............................................
Beklenti Etkisi zmleri .............................................................................
27
28
29
30
32
33
34
36
39
39
40
41
41
42
42
43
43
44
45
46
47
47
47
48
49
1. NTE
2. NTE
iv
indekiler
Haric Geerlik Nasl Belirlenir? ...................................................................

Salamlk (Robustness): Deney Tekrarlanabilir mi? ....................................
Ekolojik Geerlik: Bulunan Etki Tipik Eilimleri Yanstyor mu? ........
lgi (Relevance): Deney Sonucu renilen Bilgi Gerek
Yaflamla lgili mi? ....................................................................................
SMLASYON (SIMULATION)......................................................................
DOAL DENEYLER ......................................................................................
SONU...........................................................................................................
zet................................................................................................................
Yaflamn inden............................................................................................
3. NTE
50
50
53
56
57
58
59
60
60
61
rnekleme Yntemleri........................................................... 64
GRfi ..............................................................................................................
rneklem Seim Srecinde Temel Terimler ...............................................
SIK KULLANILAN HEDEF KTLELER VE BUNLARIN RNEK LSTELER .
Haneler ve Bireyler .......................................................................................
Mflteri, alflan ya da Dernek, Kulp vs. yelikleri..................................
Kurumlar ........................................................................................................
Olaylar............................................................................................................
Nadir Hedef Kitleler ......................................................................................
NEDEN RNEKLEM SEELM K?................................................................
RNEKLEM NASIL SEELM?......................................................................
Rastsal Olmayan rneklem Seimi ..............................................................
Rastsal rneklemin Mant..........................................................................
Birka statistiki Kavram ...............................................................................
rneklem Bykl ...................................................................................
Basit Rastsal rnekleme (Simple Random Sampling) ................................
Katmanl rnekleme (Stratified Sampling) ..................................................
Kme rneklemesi (Cluster Sampling) ......................................................
Bykle Orantl Olaslkl rnekleme (BOO) (Probability
Proportionate to Size Sampling) ..................................................................
Arlklandrma ..............................................................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
4. NTE
49
49
50
65
67
68
68
69
69
70
70
71
72
73
74
76
78
81
82
83
84
86
89
90
91
91
Vaka Analizi.............................................................................. 92
GRfi ..............................................................................................................
NEDEN VE NASIL VAKA ANALZ? .............................................................
VAKA ANALZ EfiTLER: EN BENZER VE EN FARKLI SSTEM
TASARIMI.......................................................................................................
En Benzer Sistem Tasarm ...........................................................................
En Farkl Sistem Tasarm .............................................................................
En Benzer ve En Farkl Sistem Tasarmlarnn Birlikte Kullanm..............
93
93
94
94
97
98
indekiler
TEK VAKALI ANALZLER: EN OLASI VE EN AZ OLASI VAKALAR .........

En Olas Vaka Analizi ...................................................................................
En Az Olas Vaka Analizi..............................................................................
TEK VAKALI ANALZLER: KRTK VE SAPKIN VAKALARIN NEM........
VAKA ANALZLER...................................................................................
SRE TAKB YNTEM ............................................................................
DOAL DENEYLER .....................................................................................
KARfiI OLGUSAL AKIL YRTME DENEYLER ........................................
UYGUNLUK YNTEM ...............................................................................
TPOLOJK KURAMLAR ...............................................................................
VAKA ANALZLERNN ZAMAN BOYUTU ................................................
SONU ..........................................................................................................
zet ...............................................................................................................
100
100
101
102
105
106
108
109
111
112
113
115
116
117
118
118
120
Nitel Yaklaflm ile Grflme, Gzlem ve Odak Grup

Yntemleri, erik Analizi....................................................... 122
GRfi ..............................................................................................................
GRfiME VE KATILIMCI GZLEM ...........................................................
ODAK GRUPLARI..........................................................................................
ERK ANALZ ............................................................................................
zet................................................................................................................
123
126
130
133
138
139
140
140
141
Nicel Yaklaflm ile Grflme Temelli Saha alflmalar:

Anket alflmalarna Girifl....................................................... 142
GRfi ..............................................................................................................
Kamuoyu ve Akademik evrelerin Trkiyede Anket alflmalarna
Bakfl..............................................................................................................
Bilimsel Arafltrma Alan olarak Kamuoyu/Anket alflmalar ....................
Kamuoyu/Anket Arafltrmalarnn Amalar .................................................
Soru Sorma Tekniklerindeki Geliflmeler ......................................................
rneklem Teknolojisindeki Geliflmeler .......................................................
Veri Toplama Tekniklerindeki Geliflmeler...................................................
Veri zmlemesi ve Deneysel alflmalar .................................................
Anket alflmasnn Kurgulanmas................................................................
Ak ve Kapal Ulu Sorular .........................................................................
Kapal Ulu Sorularda Baz Sorunlu Alanlar................................................
Sorularn Dillendirilmesinde zlenecek Ana Prensipler ..............................
Soru Cetvelinin n Testleri (Pre-Tests) ve Biliflsel (Cognitive)
Grflmeler ....................................................................................................
Ak Olmayan ve ok Anlaml Sorular........................................................
Ynlendirici Sorular ......................................................................................
SAHADA GRfiMELER YOLUYLA VER TOPLANMASI ...........................
5. NTE
143
144
144
145
146
147
148
149
150
152
154
159
160
161
165
165
6. NTE
vi
indekiler
Kiflilerin Kendi Kendilerine Cevapladklar Anketler ..................................

Telefonla Yrtlen alflmalar ....................................................................
Yz Yze Grflmelerle Yrtlen alflmalar............................................
KAMUOYU/ANKET ALIfiMALARININ SINIRLARI VE GL
YNLER........................................................................................................
zet ...............................................................................................................
7. NTE
168
169
170
171
171
172
Nicel Veri Analizi ve Raporlama............................................ 174

GRfi ..............................................................................................................
BETMSEL NCEL VER ANALZ..................................................................
MERKEZ ELM LTLER .....................................................................
DAILIM LTLER ...................................................................................
Standart Sapma ve Varyans ..........................................................................
TABLO VERLERNN ZMLEMES.........................................................
REGRESYON MODEL ..................................................................................
SONU...........................................................................................................
zet................................................................................................................
EK 1................................................................................................................
EK 2................................................................................................................
8. NTE
165
166
167
175
178
184
188
190
195
199
204
205
206
207
208
209
210
oklu Yntem Yaklaflmlar......................... .......................... 212

GRfi ..............................................................................................................
YNTEMSEL OULCULUK ......................................................................
Formel Modelleme Yaklaflm .......................................................................
Nicel Yntemler ............................................................................................
Nitel Yntemler .............................................................................................
OKLU YNTEM KARIfiIM EfiTLER .......................................................
Drt ve zeri Yntemin Karflm.................................................................
leme (Tripartite) Yntemi.........................................................................
KL KARIfiIM EfiTLER.............................................................................
Nicel ve Nitel Yaklaflm Karflmlar..............................................................
statistiksel Analiz ve Derinlemesine Mlakat .......................................
Nicel Analiz, Nitel Doal Deneyler ve erik Analizi ...........................
Corafi Analiz - statistiksel Analiz...............................................................
statistiksel Analiz - Saha alflmas........................................................
FORMEL MODELLEME VE NCEL YNTEMLERN KARIfiIMLARI .............
Formel Modelleme - Deneysel Yntem Karflm ........................................
Formel Modelleme ..................................................................................
Deneysel Yntem....................................................................................
Formel Modelleme - statistiksel Analiz Karflm -Disiplinli
Yaplandrc...................................................................................................
Formel Modelleme - statistiksel Analiz Karflm - Kuram Testi ................
FORMEL MODELLEME VE NTEL YNTEMLERN KARIfiIMLARI ............
213
214
214
214
215
215
217
217
219
219
219
220
221
221
223
223
223
225
227
228
230
indekiler
Formel Modelleme, Etnografi, Sylem Analizi ve Derinlemesine

Mlakat ..........................................................................................................
Formel Modelleme, Youn Tasvir ve Vaka Analizleri ...............................
NCEL YNTEMLERN DEfiK TRLERN KARIfiTIRAN YAKLAfiIM ....
Sosyal A (Network) Analizi - statistiksel Analiz .......................................
Anket alflmas - Mlakat - statistiksel Analiz...........................................
NTEL YNTEMLERN DEfiK TRLERN KARIfiTIRAN YAKLAfiIM ....
SONU...........................................................................................................
zet ...............................................................................................................
230
230
231
231
233
235
236
238
239
240
240
241
vii
viii
nsz
nsz
Kresel iliflkileri izlemeye bafllaynca merak uyandrmayan sorularla karfllaflmamak pek mmkn deildir ve merak olmadan da anlaml bir arafltrma olmas
mmkn deildir. Meraksa yle bir fleydir ki aslnda yle kolay kolay tatmin edilemez. Her etrefil olayn pek ok ve fazla da zorlanlmadan verilebilecek bir cevab ve aklamas vardr elbette. Ancak kiflinin merak yeterince derinse aslnda
bu kolay cevaplar hemencecik ikna edicilikten uzak bulunacaktr. Bunun en
nemli nedeni elbette bu etrefil olgular ve bunlara bal sorularn hibir zaman
tek bir etmenle aklanabilecek cevab olmamasdr. Pek ok etmen ou zaman
byk bir belirsizlik iinde birbiriyle rastsal denilebilecek bir etkileflim ierisinde
gzlenilen sonular yaratrlar. Byle bir zorluu gzleyebilen bir arafltrmacnn
merakn kolay kolay tatmin edebilmesi de kolay olmayacaktr. Unutmamalyz ki
merakla anlamaya alfltmz olaylarn ardnda nelerin yatt konusunda ncelikle kendilerini tatmin eden bir cevap bulmakla meflguldr arafltrmaclar. Arafltrma srecinin her aflamasnda bu merakmz tatmin etmek iin bir aba ierisinde
oluruz. Pek oklarnn belki de tahmin edemedii kadar youn detayl bu sre
hem yaratclk ve farkl esin kaynaklarnn bir araya getirilmesini, hem de youn
bir teknik rutin iinde arafltrmacnn titizlikle alflp terlemesini gerektirir.
Arafltrmann ilham ve yaratclktan beslendiini aklda tutarak adafl arafltrma tekniklerinin anlafllmasnn gereklerini bu derlemede bir araya getirmeye
alflacaz. Charles Raginin Constructing Social Research, The Unity and
Diversity of Method (Pine Forge Press.1994) adl kitabnda vurgulad gibi ki
sosyal bilim arafltrmalar znde sosyal hayatn bir temsil fleklidir. Medya ya da
farkl sanat dallarnda sosyal hayatn temsili ve yorumu da znde sosyal bilimcilerin arafltrmalaryla ortaya koyduklarna benzer temsillerdir. Medyada gazeteciler kfle yazlar ve haberleriyle ya da sanatlar bir roman, film ya da bir resim ile sosyal hayatn farkl ynlerini temsil ederek farkl bir yorum ierisinde
izleyenlere ya da okurlara sunmaktadrlar. Benzer flekilde sosyal bilimciler de
arafltrmalaryla sosyal hayatn benzer pek ok grnmn kendi alarndan
temsili olarak sunmaktadrlar.
Sosyal hayatn temsili temelindeki benzerliklerin yan sra sosyal bilim arafltrmalarnn sanat ve medyadaki temsillerden farkllaflt da aktr. Bu farkllklar ve
sosyal bilim arafltrmalarnn ana amalar zerine eilmeden vurgulamamz gereken nemli bir nokta pek ok farkllk gsteren arafltrma tekniklerinin temel nitelikleri ve iflleyifllerinin karfllafltrmal olarak alfllmas gereidir. Her yaklaflm
ve tekniin stnlklerinin anlafllmas ve kullanmlarnn renilmesi zor deildir. adafl sosyal bilim yntemi zerine salanmfl olan ilerlemeler farkl yntemsel alardan da yaklaflsalar aslnda temel sorunlara benzer bir btnlk iinde cevaplarn verilebildii teknikleri gelifltirmifltir. lerleyen blmlerde bu yaklaflmlarn rettii teknikler zerine ayrntl bir tartflma yrtlecektir.
nsz
Sosyal arafltrmaya ihtiya duyarz nk sosyal hayat anlafllmas ok g ve

karmaflk bir olgudur. Pekiyi, sosyal arafltrmalar sosyal hayatn temsilinde kendine has zel bir yere sahip midir? Bu soruya yine Raginin yukarda bahsedilen kitabnda zetlenen ana cevap ksaca flyle zetlenebilir. Birinci olarak sosyal
arafltrmalarn toplumu farkl bir flekilde tanmlar. Evet, gazeteciler, film yapmclar, ressamlar ve romanclar tm toplumsal yaflam hakknda bir fleyler sylerler.
Ama sosyal bilimlerde topluma verilen anlam tm dierlerinden biraz farkldr.
Sosyal arafltrmalarn kulland dil de sosyal gerekliin temsilindeki dier rakiplerden farkl grlebilir. Pek ok zaman sosyal bilimciler toplumsal hayattan bahsederlerken gazeteci ya da romanclarn aksine deiflkenlerden ve bunlarn arasndaki nedensellik iliflkilerinden bahsederler. Deiflkenlerin arasndaki nedensellik iliflkilerinin pek ok zaman roman ve gazetelerde de gzlemek mmkndr elbette. Ancak buralarda bu iliflkiler analitik bir disiplin erevesinde kullanlmamaktadr.
Sosyal arafltrmalar sosyal hayatn temsilinde dier benzer arayfllardan ayrfltran belki de en nemli zellik bilimsellik iddiasdr. Sanat eserleri, gazete ve
medyada sosyal hayatn temsili ile sosyal arafltrmalar arasnda benzerlikler olmasna karfln bu alternatifler karflsnda sosyal arafltrmalarn izledii yntemin bilimsellii en byk avantaj olarak ileri srlebilir. Ancak bu bilimselliin neye karfllk geldii ok ak deildir. Bu belirsizlie ramen pek ok zaman bilimselliin
temelinde hipotez retimi ve bu hipotezlerin de sosyal gereklikle iliflkilendirilerek snanmas yatar. Hipotezler znde sosyal bilimcilerin beklentileridir. Bu
beklentiler genel olarak var olan yazn temelinde bir kuramsal ereve ierisinden
retilir.
Eldeki hipotezlerin geerli olup olmadnn snanmas ile bilimsel yntem
hem sosyal hayatn temsiline dair retilen hikayelerin ne derece ikna edici olduu gsterilmifl olunur hem de bilimsel tartflmalarn geliflimine dair de bir ip ucu
elde edilmifl olunur. Aktr ki sosyal hayata dair retilen hipotezler ou zaman
birbirleriyle eliflecektir. Farkl varsaymlar ve kuramsal alardan retilen hipotezlerin tmne dair sosyal hayat iinden destekleyici gzlemler bulabilmemiz de
zor olacaktr. Bu noktada hangi hipotezlerin sosyal hayat ierisinden toplanan veriler temelinde desteklendii, hangilerinin ise ret edildiinin saptanmas nemlidir. Ancak bylece hangi kuramsal yaklaflmlarn sosyal hayatn etrefil yaps iinde destek bulduu gzlenebilecektir. Bu snama srecindeki pek ok adm hakknda nmzdeki nitelerde ayrntl bir tartflma sunulacaktr. Kuramdan veriye
geifl srecindeki lm sorunlarnn yan sra bu toplanan verilerin farkl yntemlerle zmlenmesi ve ardndan da elde edilen sonularn eldeki snama amacyla uyuflur hale dnfltrlmesi ve nihai olarak snamann sonucunun ne olduunun tespiti bilimsel yntemin en nemli admlardr. Bu sre ierisinde bilimsellik iddiasnn bir paras olarak eldeki kuramsal erevenin gemiflte yrtlmfl
grgl ve kuramsal alflmalara balanmas verilebilir. Sosyal bilimciler kendi alflmalarn bilinli bir flekilde ve en kolay ulafllabilir flekilde gemifl alflmalara
balarlar. retilen hipotezlerin kuramsal ereve ile ilintisi de en ak flekilde or-
ix
nsz
taya konmaldr. Bu beklentilerin sosyal gereklikle ne derece rtfltnn snanmas iin nasl bir arafltrma kurgusu dflnld de ak bir flekilde dile getirilmelidir. Daha sonraki aflamalarda sz konusu arafltrma kurgusu ierisinde veri toplanlr ve hipotezler de en ak flekilde snanr.
Gary King, Robert Keohanne ve Sidney Verbann Designing Social Inquiry,
Scientific Inference in Qualitative Research (Princeton University Press 1994, 79) adl kitaplarnda verdikleri tanma gre bilimsel arafltrmann drt ana zellii
vardr. Bunlardan birincisi sosyal arafltrmalarda ana amacn karsama yapmak
(inference) olduunun kabuldr. Bilimsellik sadece veri toplama olamaz. Toplanan verilerin hedef kitle ya da anlafllmaya alfllan olgunun gzlemler dflnda ve
bunlar da kapsayan btn hakknda nasl bir karsama olana verdiinin deerlendirilmesi bilimselliin en nemli gereklerinden biridir. Bilimsel arafltrmalarn hipotez retim ve veri toplama sreleri, kullanlan yntemler kamusal alanda paylafllmal ve ak seik ortaya konmaldr. Ancak bylelikle bilimsel arafltrma sreci
btnyle anlafllabilir ve bylelikle de geerlilii, gvenilirlii deerlendirilebilir ve
gerektiinde yeniden retilebilir. Aksi takdirde, arafltrma srecinin anlafllamad,
hipotez retim ve snama srelerindeki neli kararlarn nasl verildii anlafllamad durumlarda bu alflmalarla retilen sonularn geerliliinin saptanmas da
mmkn olmayacaktr. Bir bilimsel arafltrma byle mulak srelere dayanamaz.
karsama sreci doas gerei belirsizlik ve potansiyel hatalar ierir. Bu hatalarn ve belirsizliin ne dzeyde olduuna dair bir kestirim iermeyen arafltrma
sonularn yorumlamak mmkn deildir. Dolaysyla her arafltrma sonucunun
ne derece geerli olduuna dair bir kestirim de iermesi gerekir. Sonulardaki belirsizlik ve hata pay kestirimi olmayan bir arafltrmann bilimsellik kriterlerini saladn sylemek mmkn deildir.
King, Keohane ve Verbann en son vurgulad nokta da bilimsel arafltrmalarn en temel ierii izlenilen yntem olmasdr. Bilimsellik sadece yntemle ilgili
bir olgudur. Bu adan yntemsel prensiplerin ak seik ortaya konmas bilimselliin de bir n kofluludur. King, Keohane ve Verbaya gre bu verilen bilimsellik
kriterlerinin nicel ve nitel arafltrmalar arasnda farkllk gstermedii gibi, iyi bir
arafltrmann bilimsellik iin nicel ya da nitel olmasndan bamsz olarak bu kriterlere sadk kalmas gerekir. Bu grfl baflta olmak zere ileri srlen prensipler
bir dizi elefltiriyle karfl karflya kalmfltr. Bunlar bir araya getiren Henry Brady ve
David Collier tarafndan derlenmifl Rethinking Social Inquiry, Diverse Tools,
Shared Standards (Rowman and Littlefiled Publishers, 2004) kitapta temel olarak
bilimselliin kamusal alanda ve yntem tartflmalarnn ak seik dile getirilmesi
temelinde flekillenmesi prensibine karfl bir grfl dile getirilmez. Ancak ana amacn karsama yapmak olmas ve belirsizliin derecesinin vurgulanmas gerei
prensiplerine destek vermezler. Elbette teori gelifltirme amacyla yrtlen alflmalarda karsama n plana kmayacaktr. Benzer flekilde sosyal kavramlarn llebilir hale getirilme sreci de kendine has zorluklar ieren ve dorudan bilimsel olmakla beraber belirsizlik karsama amalarn da n plana karmayan bir
yapya sahiptirler.
nsz
Son yllarda git gide artan bir tartflmaya sahne olan bu sosyal bilimlerde bilimsellik nedir sorusu etrafndaki tartflma net bir sonuca ulaflmfl deildir. Ancak tartflmann bu aflamasnda vurgulanmas gereken sosyal arafltrmalarda tek bir tartflma gtrmez bilimsellik iddias ya da kriterler manzumesinin bulunmaddr. Sosyal bilimlerde, belki doa bilimlerinin pek ok alanndan farkl olarak, hemen her
sosyal bilim disiplininde bilimsel yntemin ierii zerine youn tartflmalar yrtlmektedir. Bu tartflmalarn ulaflt belki de en belirgin nokta arafltrmalarn kendilerine setikleri amaca uygun olarak farkl alternatif yntemsel prensibin ayn
arafltrma iinde yorularak birok yntemli yaklaflm benimsemenin gereidir. Bu
gereklilik ve ok yntemli yaklaflmlara da nmzdeki nitelerde deineceiz.
Tartflmann bu noktasnda sosyal bilimleri kaba hatlaryla ikiye blmfl olan
nicel ve nitel arafltrma yntemsel farkllaflmasna deinmeliyiz. Bu iki yaklaflm temelde bir ontolojik (varlkbilgisel) farkllaflmaya dayanr. Sosyal bilimlerde ontolojik farkllaflmalar varlk, varln yaps ve bu var oluflun ilkelerinde temel farkllaflmalar yanstr. Temelci (foundationalist) ontolojik yaklaflmda varlk kifliden
bamsz olarak vardr. Bu temelci yaklaflm karflsndaki grfl ise varln sosyal
bir yaps olduunu savunur ve sosyal bilimde her olgunun sosyal olarak oluflturulduunu ve yoruma muhta olduunu ne srer. Ontoloji varln temeli ile ilgilenirken epistemoloji (bilgi kuram) bilen ile bilinen arasndaki iliflki zerinde
durur. Bilginin ne olduu, nasl ulaflld, gerek ve bilgi arasndaki iliflki gibi temel sorularla uraflan bu felsefe dal sosyal bilimlerdeki nicel ve nitel yntem ayrflmasn da yanstr.
Sosyal bilimlerde grgl (empiricist) yaklaflm arafltrmacnn yarglarndan bamsz gzlem, deney ve deneyimlerle elde edilen bilgi zerinde durur. Doa bilimleri ve sosyal bilimler arasnda bir fark grmeksizin ontolojik olarak temelci bir
yaklaflm sergileyen grgl arafltrmaclar nedensel aklamalar ve temelde birtakm bilimsel genellemelere ulaflabilmeyi amalar. Mantksal olguculuk (logical positivism) etkisi altnda bu gelenek iinde doada (ya da toplumsal hayatta) dzenlilik olup olmadn tespit iin bir genellemede bulunup bunun nasl ierimleri
(implications) olacan karp buradan kacak hipotezin grgl olarak takip
edilmesi gerektii prensibiyle alflr. Hollis, M. ve S. Smith tarafndan kaleme alnan Explaining and Understanding in International Relations (Oxford: Clarendon Press, 1990, 50) eserde hipotezin grgl destek bulmamas durumunda hipotezde deifliklie giderek ayn srecin tekrarlanmasyla bilginin gelifltirilebilecei grfl dile getirilir. Oysa hermeneutik (yorumbilgisel) yaklaflm ontolojik olarak temelci deildir ve sosyal dnyann sosyal olarak yaratldn kabul eder. Dolaysyla grgl bulgular arafltrmaclardan bamsz olarak var deildirler. nemli olan nedensel aklamadan ziyade yorum ve anlamaktr.
Ana hatlaryla grgl yaklaflm nicel arafltrmalarla zlefltirilirken nitel arafltrmalar temelci ontolojiyi ret ederek yoruma dayal alflmalarla zdefllefltirilir. Grgl
yaklaflmda normatif (kuralc) sorulardan bamsz objektif arafltrma yaplabilecei
varsaylr. Bu yaklaflmda genifl gzleme dayal sert veri (hard data) (nicel lmlerle flekillenmifl istatistikler, seim sonular, anket verileri vb.) yaygn olarak
xi
xii
nsz
kullanlrken yorumcu yaklaflmda az sayda gzleme ya da vakaya dayal yumuflak veri (soft data) kullanm yaygndr. King, Keohanne ve Verba tarafndan ne
srlen nicel ya da nitel tm iyi arafltrmalarn ayn temel prensipler erevesinde flekillendirilmesi gerektii fikrinin ne kadar derin bir ayrma dair olduu aktr.
Gelen itiraz ve tamamlayc fikirleri bu erevede deerlendirmek yerinde olacaktr. Biz takip eden nitelerde gerek nicel gerek nitel yaklaflmlar tartflmamz iine
dahil edeceiz ve en son nitede de oklu yntem tartflmalarna yer vereceiz.
Arafltrma sonu olarak bilim-insanlar tarafndan yaplan bir faaliyet olduuna
gre her faaliyetimiz gibi arafltrmann da ahlak standartlarmza uyup uymadn
dflnmeliyiz. Her ne kadar pek ok zaman birbiriyle efl anlamlymflasna kullanlmalarna ramen, ahlak ve etik kavramlarnn tam anlamyla rtflmediini vurgulamamz gerekir. Etik bir meslek grubu, ifl kolu ya da profesyonel bir faaliyette
standart olarak kabul grmfl ve bu faaliyetleri dzenleyen bir znel kurallar
manzumesidir diyebiliriz. Sosyal bilimlerde de genel kabul grmfl bir etik kurallar dizini olduu sylenebilir.
Bilimsel arafltrma faaliyetlerinin profesyonel etik kurallar btn iinde deerlendirilmesi gerektiini sylerken bu faaliyetler iindeyken belki baflka faaliyetlerimizde pek bulunmayan iki genel etki ve bunlarn sonularnn da altn izmemiz gerekir. Bunlardan birincisi bulgularmzn toplumsal sonularna dairdir. Bu
sonularn ne olabileceini grebiliyor muyuz? Ya bu grebildiimiz sonulardan
ne derece rahatszlk duyuyoruz? Bu ve benzeri sorularn aklmzda olmas iyi olacaktr. Pek ok zaman arafltrmaclar bu zor sorular ve sonularndan kama yolunu seebilirler. Sadece bulgularn doruluu, gvenilirlii ile ilgilenip ahlaki sorularn kendi iflleri olmadn dflnme yolunu seebilirler. Oysa sosyal bilimlerde
hemen hibir zaman urafllan konular, sorular ve cevaplar tek bir gereklik ve
bunu oluflturan tek bir seri bulgular etrafnda flekillenmemektedir. Hangi perspektiften bakld, hangi soruya cevaplanma ncelii verildii dorudan ulafllan sonular etkileyebilmektedir. Kald ki ayn bulgularn ok farkl yorumlarnn da olmas flaflrtc deildir. Bu adan neyi nasl alflmay bizim kiflisel tercihlerimizle
belirlediimizi unutmamalyz. Bu tercihlerin sonularnn neler olduu konusunda dflnmemiz gerekir. Farkl tercihlerde bulunsaydk ulaflacamz sonular nasl deiflirdi bunu dflnmeliyiz. kinci olarak aklda tutmamz gereken nemli
nokta urafl alanmzn sosyal bilimler erevesinde dorudan insanlarla ve ilgili
olduudur. Dolaysyla insanlara nasl davrandmz ve onlar alflrken onlarn
kiflilik haklarn ihlal etmiyor olduumuza dikkat gerekir.
zleyen nitelerde sosyal arafltrmalar farkllafltran temelleri oluflturan noktalar zerinde daha ayrntl duracaz. ncelikle medya ve sanat yaptlarndan
farkl olarak sistematik bir kavramlafltrma ve lm sorunlar zerine younlaflan
abalar akla kavuflturulacaktr. Burada sosyal arafltrmalarn deiflken dili zerinde daha ayrntl durarak deiflkenlerin kuramsal temelleri ve operasyonel olarak somut lmlere balanan lm sorunlar zerinde durulacaktr. Bu tartflmay takiben nedensellik dilinin temellerine eileceiz. Neden sonu iliflkilerini
deiflken dili ierisinden kararak veri temelli snanfln nasl kurgularz? sorusu
nsz
etrafnda deneysel abalar ve bunlarn uluslararas iliflkilere yansmas zerinde

duracaz.
Bir sonraki nitede veri toplamaya giriflirken toplanan verinin nasl bir sre
ierisinde temsil gcne sahip klnd zerinde duracaz. rneklem yntemlerinin en basit ve kullanfll olanlarndan daha karmaflk olanlarna kadar temel yaptafllarn pratik rneklerle sunacaz. Bu niteyi takiben sosyal arafltrmalarda sk
sk kullanlan vaka analizi yntemi zerinde durulacaktr. Vaka seimi ve bu vakalarn istenilen amalara hizmet edilecek bir kurgu ierisinde seilip zmlenmesinde karfllafllan glkler ve bunlarn zm zerinde durulacaktr.
Bu tartflmalar takiben sosyal arafltrmalarda nitel ve nicel yaklaflm farkllaflmas zerinde duracaz. ncelikle nitel yntemlerin temel nitelikleri zerinde
durulacak ve derinlemesine grflme, katlmc gzlem ve odak grflme yntemleri zerinde durulacaktr. Ardndan ierik zmlemesinin temellerine eilinecek
ve takip eden nitede nicel zmleme tekniklerinin temellerine eilinecektir. En
son olarak da oklu yntem yaklaflmlar zerinde durulacak ve tartflma sonlandrlacaktr.
Son olarak bu derleme farkl niversitelerden arafltrmaclarn kaleme ald
alflmalardan oluflmaktadr. Derleme editrln stlenen Ko niversitesinden Prof.Dr. Ali arkolu nite 3, 6 ve 7yi, Prof.Dr. Ersin Kalaycolu nite
1i, Ko niversitesinden Yrd.Do.Dr. Belgin fi. Aka nite 2yi, Ko niversitesinden Yrd.Do.Dr. fiener Aktrk nite 4, stanbul Bilgi niversiteinden
Yrd.Do.Dr. Senem Aydn Dzgit nite 5i kaleme almfl, Ko niversitesinden
Yrd.Do.Dr. Belgin fi. Aka ile Yrd.Do.Dr. fiener Aktrk de birlikte nite 8i kaleme almfllardr.
Bu yaynn gereklefltirilmesinde hibir destei esirgemeyen Anadolu niversitesi Rektr Prof.Dr. Davut Aydn ve Uluslararas liflkiler Program Koodinatr
Yrd.Do.Dr. Elif Topraka zellikle teflekkr bir bor biliriz. Asistanmz Ko niversitesi Uluslararas liflkiler Blm doktora rencisi Kerem Yldrma metinlerin yayna hazrlanmasnda bize verdii destek iin teflekkr ederiz. Bu alflmann basm srasnda her trl teknik yardm sunan ve tasarmn gereklefltirmekte byk emei geen Do.Dr. Murat Ataizi ve dizgi ekibine zellikle teflekkr etmek isteriz.
Editr
Prof.Dr. Ali ARKOLU
xiii
ULUSLARARASI LfiKLERDE ARAfiTIRMA

YNTEMLER
Amalarmz
N
N
N
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Kavramn anlam, siyaset bilimindeki konumu ve ifllevini kavrayabilecek,
Kavramlafltrmann siyaset bilimi kuramsallafltrmasndaki ve mantk yrtme ve siyaset hakknda dflnme iin oynad rol aklayabilecek,
Kavramlarn nasl deiflkenlere dnfltrldn ve bu yolla sosyo-ekonomik, kltrel ve siyasal olgular hakknda nasl nicel betimlemeler yaplabileceini grebilecek,
Kavramlarn llmesinde yaplacak hatalarn geerli ve gvenilir llere
ulafllmasnda nasl rizikolar oluflturduunu grecek ve bu konudaki zorluklar kavrayabilecek bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kavram
Kavramsallafltrma
Grgl Gerek
Gzlem
Denence
fllemsellefltirme
Bamsz ve Baml Deiflken
lm Dzeyleri
lmn Geerlilii
lmn Gvenilirlii
indekiler
Uluslararas liflkilerde
Arafltrma Yntemleri
Siyaset Biliminde
Bilimsel
Kavramlafltrma ve
lm
GRfi
GRGL SYASAL GEREK VE
KAVRAM
KAVRAM VE TANIMLAMA
KAVRAMLAR VE DEfiKENLER
LMDE GEERLLK
LMN GVENLRL
SONU
Siyaset Biliminde Bilimsel

Kavramlafltrma ve lm
GRfi
Kavramlafltrma ve lm siyaset hakknda gelifltirilen kuramsal (teorik) nermeleri grgl (ampirik) gzleme dayal sistematik snama yoluyla yanlfllama etkinliinin temel merhalelerinden birisi, hatta ilkidir. Kavramlafltrma gzlem yoluyla varln saptadmz grgl dnya hakknda dflnmeye baflladmz noktada oluflur. Kavramlafltrma gzlemlediimiz ya da ileride bir zamanda gzlemlemeyi hayal ettiimiz bir olgunun (fenomenin) veya olayn (event) anlamlandrlmas iin
zihnimizde yaptmz bir canlandrmadr. Gzlem yoluyla ulaflabileceimiz bir siyasal olgu veya olayn anlamn, karakteristik zelliklerini tanmlama ve zihnimizde biimlendirerek adlandrma yoluyla yaplan kavramsallafltrma, siyaset hakknda soru sormak ve nermelerde bulunmak iin atlan bir ilk admdr. Kavramlar siyasal olgu veya olaylara verilen adlar veya yapfltrlan etiketlerdir. rnein, bir
toplumu balayacak kararlar almak iin oluflturulan mevkilere gelebilmek iin
semenlerin desteini almak zere rgtlenen topluluklara siyasal parti adn uygun grdmzde zerinde bu ad yazan bir etiketi zihnimizde bu mahiyetteki
tm rgtlenmelerin zerine asyoruz demektir.
Bilimde grgl gerekle ilgili bir kavram oluflturduumuzda bunu baflkalarnn
kullanmna sunarz. Bu yolla bu kavramn sadece bizim hayalimizin rn olan
bir dflnce olup olmadn, baflkalarnn da bu kavram aynen bizim kafamzda
kurguladmz gibi dflnebilmelerinden anlarz. O zaman znel aflr (inter-subjective) anlaflabilirlie bu kavram araclyla ulaflarak belirli bir olgu hakknda dflnmeye, onun oluflum, geliflim ve yok olufl koflullarn dflnmeye, anlamaya ve
nihayet aklamaya alflabiliriz. Bu blmde kavramlarn tanmlanmas, bu tanmlarn grgl (ampirik) olgularla olan balarnn kurulmas, kavramlarn deiflken
olarak ifadelendirilmesi, llmesi ve bu aflamalar srasnda karfllafllacak zorluklar, sorunlar, yaplacak hatalar gibi zellikleri inceleyeceiz.
GRGL SYASAL GEREK VE KAVRAM

Befl duyumuzla varln saptadmz dnyaya grgl (ampirik / empirical) dnya
adn veriyoruz. Antik adan gnmze kalan yazl yaptlardan anladmz kadaryla grgl dnyann tesinde, duyularmzla varlna iflaret edemediimiz aflkn (transandantal / transcendental) bir dnyann mevcudiyeti kadar bunun mkemmeliyeti de Sokrat ve rencisi Platon ve onlar izleyenler tarafndan ne srlmfltr. Ancak, bilim sadece grgl olan gzlemekle gerein saptanabilecei-
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
ni varsayar ve grgl olarak dorudan veya dolayl olarak saptanamayan bilinebilir gerek olarak kabul etmez. Toplum bilimlerinden olan siyaset bilimi de Siyasal
Felsefe veya Dflnce alan dflnda kalan Uluslararas liflkiler dhil tm alt dallar
da bu varsayma dayal olan bilimsel nerileri ierir ve bu erevede yaplan gzSZDEzmlemelerin (empirical analysis) saptad bulgulara dayaleme dayalSIRA
grgl
narak bu nermeleri snamaya tabi tutar ve bunlarn gerek olup olmadklarna dair hkm verir.
Onun iin bu nitede de grgl dnya ve onun iindeki siyaset olD fi N E L M
gusu (fenomeni / phenomenon) ile ilgili olarak ortaya konan iddialarn kavramsallafltrlmalar, kavramlarn grgl siyasal hayattaki varlklarla ilintilerinin kurulmas,
S O R U
sklk, okluk,
dalm gibi zelliklerinin llebilmesini inceleyeceiz.
Burada siyasal
gerekler derken olgular, olaylar, befl duyumuzla saptanabilen kaD hayattaki
KKAT
ntlardan bahsediyoruz. Siyaset biliminde bu konuda siyasal dflnce (siyasal felsefe) ile siyasetin bilimsel arafltrlmas olan grgl siyasal kuram (teori) arasnda nemli bir ayrm
SIRA Siyasal
SZDE dflnce kim kimi, nasl, niin ynetmelidir? Erdemli ynetim, mutsz konusudur.
lu bir yaflant temin eden devlet biimi nedir? vb. sorularla ilgilidir. Oysa grgl siyaset kuramlar her gn iinde yafladmz, befl duyumuzu kullanarak varl hakknda kant bulabiAMALARIMIZ
leceimiz siyasal olgu ve olaylarn neden ve nasl ortaya kt, nasl ve niin deifltii hakknda yanlfllanabilir iddialar (denenceler / hipotezler) gelifltirir. Siyasal dflnce grgl siyasal gerek ile snrl olmadndan, grgl olgu ve olaylar siyasal dflnce iin gerek olK T A P
gularn snrn
oluflturmaz. Siyasal dflnce sadece olan biteni aklamak amacnda olmayp ayn zamanda olmas gerekeni de retmek iddiasndadr. Bu yzden siyasal dflncede
gerek befl duyumuzla saptanan gzlemle snrl olmak zorunda deildir. O yzden Sokrat
T E L E Vdnyasnda
ZYON
ve Platon (Arap
Eflatun diye de anlmakta, lkemizde de bazen bu biimde atfta bulunulmaktadr), gibi rencilerinden bir ksm gerein gzlemle snrl olmadn,
hatta befl duyumuzla varln saptadmz grgl gerein sadece mkemmel ve deiflmez
olduunu kabul ettikleri Idealar lemindeki gerein yansmasndan (glgesinden) ibaret
N T E etmifllerdir.
RNET
olduunu iddia
Onlara gre deiflen ve bozulan fleyler gerek olamaz, nk
gerek mkemmel, deiflmez olup Idealar leminde mevcuttur. Bu gerek ise yansmalarn
gzleyerek bulunamaz, deiflmedii iin mkemmel olan gerei ise ancak Filozoflar belirli bir eitimi aldklarnda ve kemale erdiklerinde (yafllar 35i getiinde) grebilir veya
gzlemleyebilirler. Onun iin hepimizi mutluluk iinde yaflatacak mkemmel devleti de
Filozof olan birisi Idealar leminde gzlemleyebilir! Onun gzlemleyip bize aktardklarn biz bu deiflme zorunda olan, yani entropi yasalarna tabi olan ve hibir zaman mkemmel olamayacak olan dnyaya uygularsak hi olmaza bir mddet mkemmel devletin mutluluk ortamnda yaflayabiliriz. Bu nedenle insanln Filozof Krallar eliyle ynetilmesini
neren Platon, bu fikrini kabul eden Sicilyann Siracusa (Syracuse) kent devletini bir sre
ynetmifl, ancak mutluluktan ok dnyada bir cehenneme evirdii bu kentten filozofa nsezisiyle ayaklanmadan nce kaarak kurtulmufltur (Cornford, Francis MacDonald, The Republic of Plato, (1973): tamam). Bu felaket Platonun fikirlerinin yanlfl olabileceine ikna etmemifl (sadece Siracusallarn yeteneksizliine inandrmfltr), pek ok dflnr ve siyasetinin onun izinden gitmesini de engelleyememifltir. nsanlk tarihinin, dnya olaylarnn nereye gittiini bildiini iddia edenler eliyle insanlk byk trajediler yaflamfltr. On altnc yzylda ortaya kan Niccolo Machiavellinin Prens adl yaptndan itibaren giderek artan lde grgl siyasal geree dayal siyaset kuram arayfl Siyaset Biliminde arlk kazand. Nihayet yirminci yzyln ikinci yarsnda nce Amerika Birleflik Devletlerinde sonra
da baflta Avrupa olmak zere tm dnyada byk arlk kazanmfltr (grgl ve aflkn gerek esasl bilgi retimine ilgi duyanlara Popper, Karl, Open Society and Its Enemies: Vol.
I The Spell of Plato (Ak Toplum ve Dflmanlar, stanbul: Liberte Yaynlar, 2008, Cilt 1.
Platon) adl yaptn okumalarn neririz.)
N N
1. nite - Siyaset Biliminde Bilimsel Kavramlafltrma ve lm
Kavramlar bizim dflnce yap tafllarmzdr. Onlar olmadan hangi nesneden

(object) veya zneden (subject) bahsettiimizi anlamak, bilmek ve dolaysyla bir
konuyu anlatmak ve onunla ilgili toplumsal bir iletiflimde bulunmak olanakszdr.
Kavramlar zihnimizde, etrafmzda grdmz, duyduumuz, kokladmz, tattmz ve dokunduumuz, hatta sadece dfl olarak grdmz veya sadece hayal
ettiimiz her fleye yapfltrdmz etiketlerdir. Zihnimizde gzlemle veya sadece
dflnsel olarak (tasavvur veya hayal ederek) soyut olarak canlandrdmz nesne
veya znelere birer etiket yapfltrp onlar birbirinden ayrmak ve o etiketlere birer ad yazp onlar adlandrmak suretiyle kendi dnyamz tanmak, anlamak ve
anlamlandrmaktayz. Kk yaflta bu zihinsel ifllemler anne, baba, kardefl, yemek,
su vb. az sayda zne ve nesneyi iermektedir. Zamanla zihnimizde ok daha kapsaml bir szlk gelifltiriyoruz. Ebeveynlerimiz, yuva, okul ncesi eitim kurumlar ve nihayet okul bu zihinsel geliflmemizde bize yardm ettikleri gibi bizlerin dflnmesini de biimlendiren etkilerde bulunuyorlar. Douflta sahip olduumuz
dflmekten, ok scak ve souktan ve yksek sesten irkilme, rkme ve hatta korkma daha sonralar ok daha farkl hofl, iyi, kt, irkin, sevgi, nefret gibi duygulara dnerken, bunlar arasndaki anlam farklarn kavryor ve reniyoruz. Dolaysyla sadece nesne ve znelere deil ayn zamanda duygu, dflnce, sezgi, tasavvur rnlerini etiketliyor, tanmlyor ve adlandryoruz. Bunlar yaparken ebeveynlerimizden ve okuldan rendiimiz dil veya dilleri kullanyoruz. Soyut, zihinsel
etiketler olarak kavramlar rendiimiz dille etkileflim iinde gelifliyor, ebeveynlerimiz, aile evremiz, okul ve arkadafllarmz araclyla biimleniyor. Ancak, kavramlarn soyut ve zihinsel ierikleri yer edip kanksanrken bu soyut ve zihinsel olma keyfiyetlerini hi yitirmiyorlar. Kavramlar sadece bizim zihnimizde varlar; grgl olgu ve olaylar ise bizim zihnimizden bamsz olarak etrafmzda ya kendiliklerinden ya da znel aflr (inter-subjective) etkileflimler hlinde, yani bireylerin bir
arada ve birbirleriyle etkileflimi iinde davranmasyla ortaya kyorlar. Kavramlar
zihinsel kurgularmz olup soyut tanmlamalar, betimlemeler (tasvir / description)
veya tasavvur ve hayallerden ibarettir. Etrafmzda grdmz bitki, hayvan veya
eflyalarn zerinde herhangi bir dilde onlarn trlerine ait adlar yazmyor. Biz onlara belirli adlar yakfltrp veriyoruz. Belirli nesne, zne ve olgular belirli bir biimde tanmlyoruz. Bu tanmlar genel kabul grrlerse o dile yerlefliyor ve ondan
sonra da bir kuflaktan dierine aktarlarak sryor.
Kavramlar olmadan siyaset hakknda dflnme mmkn olabilir mi?SIRA SZDE
KAVRAM VE TANIMLAMA
D fi N E L M
Bir kavramn tanmlanmas onun etiketlenmesi ile ayn anlam
taflr. Tanmlamak
suretiyle bir kavramn ne anlama geldii ifade edilmifl olur. Bu ifllem bir anlamda
S O Rgzlem
U
karmaflk toplumsal gerek iinden bir unsuru ne kartmak, onu
iin belirgin hle getirmek anlamndadr. Bu ifllem ayn zamanda bilimsel arafltrmada
hangi grgl toplumsal olguya baklacan, onun snrlarn ve arafltrmann evreDKKAT
nini (kapsamn) belirler. Bu amaca hizmet edecek biimde bilimsel kavramlarn
tanmlamalarnda arafltrmaclar uygun grdkleri bir tanm yapmakta tamamen
SIRA
SZDE yaklaflma
serbesttirler. Bu serbest onlara bir grgl olguya hayal ettikleri
biimde
olana sunar. Dolaysyla bilimsel arafltrmada doru veya yanlfl olarak kabul
edebileceimiz tanmlar yoktur. Kavram soyut bir zihinsel tasavvur olduundan,
AMALARIMIZ
onun tanm da zihninde o kavram canlandran arafltrmacnn dflnd ve hatta dflledii gibidir.
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
Ancak, burada iki hususa dikkat etmek gerekir. Birincisi, bu zihinsel tasavvurun ne anlama geldii tanmlanmadan ve bylece anlamlandrlmadan baflka arafltrmaclarn ve bilim topluluunun anlamas olanakszdr. Oysa bilimsel etkinlikler
toplumsal bir ieriktedir, bilim camias olarak tanmlanan o bilim disiplininin saygn yeleri ki, bunun en somut grgl ifadesi o dalda alnmfl olan doktora derecesidir, tarafndan anlafllr ve baflkalarna iletilebilir ieriktedir. Bilimde kullanlan
kavramlar, onlarn iliflkilerinden oluflan denenceler (hipotezler) ve onlar barndran kuramlar (teoriler) znel tasavvurlar deillerdir. Tam tersine, gzlemlenmeye
ve yanlfllanmaya elverebilmek iin bu tasavvurlarn mkemmelen ve tek bir biimde anlafllabilecek biimde bir bilim topluluu iinde arafltrmacdan arafltrmacya iletilebilmesi gereklidir. (Bilimsel arafltrmada nerilen kavramlardan
tretilen nermelerin yanlfl olup olmadklar arafltrlr. Eer bir nermenin yanlfl
olduu matematiksel olarak ve gzlemlerle saptanamyorsa o zaman doru
olduuna dair inan salamlaflr. Varl eflitli yer ve zamanda saptansa dahi bir
nermenin doru olmadnn bir kez ispatlanmas onun bilimsel bilgi olma
deerini ya tamamen ya da byk lde azaltr. Bilimsel kuramlar yanlfllklar
gsterilebilen ama henz yaplan tm deney, gzlem veya matematik hesaplamaya
karfln yanlfllklar gsterilememifl nermelerden oluflur (Popper, Karl, Conjectures
and Refutations: The Growth of Scientific Knowledge, ( New York and Evanston:
Harper and Row, 1965): 36. Poppern bilim felsefesi zerine Trke orijinal metin
iin baknz Karl Popper, Bilimsel Arafltrmann Mant, (stanbul: Yap Kredi
Yaynlar, 2010). Dolaysyla soyut zihinsel tasavvurlar olan bilimsel kavramlar
onu her duyan arafltrmacnn ondan ayn fleyi anlayabilecei bir znel-aflrlkta
(inter-subjectivity) var olmak durumundadr. rnein, bir siyaset bilimci siyasal
katlma dediinde dier siyaset bilimciler siyasal yetkeleri (otoriteleri) etkilemek
amacyla yaplan eylem (action) biimlerini anlarlar.
kinci olarak, bilimsel arafltrmann kavramlar arafltrmaclarn zihinlerinde yaratlan soyut tasavvurlar olup, orijinal olarak retildiinde anlaflld biimde znel-aflr olarak bilim topluluunca kullanlabilir ieriktedir. Ancak, bu keyfiyet orijinal olarak oluflan bir kavramn soyut zihinsel bir tasavvur olarak dflnlmesini
snrlandrmaz. Zaten bu tr bir snrlama olmamas iin akademik zgrlk bilimsel ortamn vazgeilmezi mahiyetindedir. Bilimsel arafltrma mutlak bir akademik
zgrlk iinde yaplr ve arafltrmac arafltraca grgl gerei nasl grmek istiyorsa o fleklide tanmlamakta tamamyla serbesttir. Bu hem eski bilimsel arafltrma
konularna yeni kavramsal anlayfl, bakfl as ve yaklaflmlar getirilmesini salar,
hem de grgl olgularn daha farkl, daha dar veya genifl, daha derinlikli veya yzeysel olarak arafltrlmasna olanak verir. Bu nedenle bilim topluluunun her yesi yapmak istedii arafltrmann kavramlarn istedii gibi tanmlar, eski tanmlar istedii gibi deifltirebilir, yeni kavram veya tanmlar nerebilir. (Burada dikkat
edilmesi gereken husus bu yetkinin sadece o bilim dalnn yetkin ve meflru (bona
fide) bir yesine verilmifl olduudur. Buradaki temel kabul bu durumdaki bilimsel
arafltrmaclarn bilim dilini iyice bildii ve onu kullanma maharetine sahip
olduu, dolaysyla o dili gelifltirme veya deifltirme yeteneine sahip olduudur.
Ancak, bu zelliklere sahip olmayan, rnein bu dili yeni renen birisi iin bu tr
bir zgrlk yoktur. Tpk ana dilini renen bir bebek iin olduu gibi, bir bilim
dalnda eitim gren birisi iin de kavramlar ve onlarn tanmlarn doru
anlama, renme ve kullanma zorunluluu olmakla birlikte bunlar deifltirme
yetkisi sz konusu deildir. Eer bir bebek hemen baflnn zerinde umakta olan
bir kelebee bakp kufl derse, ebeveynlerinin bu tanmlamaya hemen mdahale
ederek, kelebek diye dzelttiklerine tank olabilirsiniz. Bu olayda yadrganacak

bir yan yoktur, nk yeni renilen bir dilin kavramsal elerinin renilmesi
sreci yaflanmaktadr. Onun iin rencilerin de ilk kez renmekte olduklar bir
alanda bir kavram tanmlamalar istendiinde, onu o bilim disiplininde geerli
olduu biimiyle tanmlamalarnn istenmesi doaldr. Ancak doktora derecesi
aldktan sonra bu tanmlar deifltirmek mmkn olmakla birlikte, tpk kelebee
kufl dedirtmeye alflacak olan bir gen neyle karfllaflacak olursa, doktora sahibi
arafltrmaclar da bu tr nerilerde bulunduklarnda ayn sorunlarla
karfllaflacaklarn bilmek durumundadrlar). Bu yeni nerilerin bilim topluluu
tarafndan doru veya yanlfl diye kabul edilebilmeleri mmkn deildir, nk tanmlar tanm icab doru veya yanlfl olamazlar, ama baflka alardan deerlendirilirler ve elefltirilebilirler. Tanmlar anlafllmas zor olduklar, birden fazla anlam tafldklar, zaten var olan bir tanma ok benzedikleri, baflka bir kavramla ifade edilen bir olguya yeni bir kavram nermenin anlamszl vb. elefltirilere urayabilirler. Unutulmamaldr ki kavramlar tanmlarken burada bir bilimsel ama gdlmektedir. Bu tanmlar onlar anlamlandrmamza, anlamamza ve grgl olarak onlar gzlemlememize yardmc olmak iin yaplrlar. Bu amalara hizmet etmeyen
tanmlar bilim topluluunun kullanmna yol amazlar. Tpk yeni nerilen baz
kavramlarn dilde yer etmemesi gibi, bu tanmlar da siyaset biliminde kullanm alan bulmayacaklardr.
Bilimsel kavramlar gerek midir?
SIRA SZDE
Bilimsel Kavramlarn ok Boyutluluu Sorunu
D fi N E L M
Bilimsel kavramlar olabildiince mulakla, anlafllmazlk veya
zihinsel bulankla yol amayacak bir sadelikte ifade edilebilmelidirler ki onlar her duyan arafltrS O Rkavramlarn
U
mac onlardan ayn ve deiflmez tek bir fleyi anlayabilsin. Bilimsel
bu
zelliine Siyaset Bilimci Philip Shively kavramlarn tek boyutlu olmas (unidimensionality) keyfiyeti adn vermifltir (1990: 30 - 43). rnein grece yoksunluk
DKKAT
kavram veya atf grubu kavram sadece belirgin bir olguyu tanmlayan ve gnlk yaflamda pek kullanlmayan toplumbilimi kavramdrlar. Belirli bir ortamda yaflayan birey etrafndaki topluluklara atfen kendisini toplumdaSIRA
bir SZDE
mevkiye koyar.
Bu topluluklar aile, klan, kabile, afliret olabilecei gibi okul, snf, alflma mekn
da olabilir. Bir snfta her renci kendi gznde baflkalarna
gre kendisine bir
AMALARIMIZ
mevki, konum veya sra seer. Bu topluluklar onun atf gruplar dr. Onun gznde bazlar kendisine gre daha alflkan, bazlar daha tembeldir, bazlar daha
sportmen, bazlar daha az sportif baflarya sahiptir. Buna gre
ald
K bir
T Asnavda
P
not kendisine gre daha tembel olarak kabul ettii bir veya birka rencinin notundan daha dflkse bu durumda onlara gre bir dlden daha az aldn, retmenin kendisini geride braktn, hakszla uradn dflnr.
T E L E Vflte
Z Y Obu
N duyguya
grece yoksunluk duygusu ad verilmifltir (Stouffer, 1949). Gerek atf grubu gerek grece yoksunluk duygusu tek bir anlam olan ve toplumbilimleri zmlemelerinde kullanlan kavramlardr. Oysa demokrasi siyasal hayatta da siyaset bili N Tyazd
E R N E T Polyarchy
minde de ok kullanlan bir kavramdr. Robert Dahl 1956 ylnda
adl kitabnda demokrasinin olduka farkl anlamlar arfltran bir ierii olduuna, bazlar iin bireysel zgrlk, bazlar iin rekabeti, serbest ve haka seim,
bazlar iin bireyler aras eflitlik gibi anlamlar kazandn belirterek demokrasi
kavramnn siyaset bilimi arafltrmalarnda kullanlmamasn nermifltir. Dahln bu
elefltirilerinin demokrasiyi tek boyutlu olmayan, ok boyuta sahip olan mulak,
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
anlamlandrlmas kifliden kifliye, bakfl asna gre deiflken bir kavram olarak ifade ettii grlmektedir. Onun yerine ok kiflinin ortak ynetimi anlamna poliarfli (polyarchy) kavramn nermifltir. Ancak, Robert Dahln bilimsel adan hakl
olan elefltirilerine ramen demokrasi kavram bilimsel arafltrmalarda kullanlmaya
devam etmifl ve Dahln nerdii poliarfli kavram genel kabul grmemifltir. Her zaman makul nerilerin de toplumbilimleri topluluklar tarafndan kabul grme flans olmadn da grmekteyiz. zellikle eski ve yerleflik kullanm olan kavramlar
deifltirmek kolay bir urafl deildir. Onun iin Inis L. Claude Jr. ulusal kar kavramnn on drt ayr anlama geldiini saptamasna karfln, uluslararas iliflkiler dalnda bu kavram kullanlmaya devam etmektedir (1966). Bu kavramlarn birden
fazla anlam olmas ve bunlar her duyann baflka bir anlam karmas, kullanmda
hangi anlam taflyacaklar ak olarak tanmlanmad ve bu tanma uygun zmlemeler yaplamad zaman bilimsel arafltrma iin ciddi bir sorun olufltururlar.
Aslnda birka anlama gelen kavramlar, zellikle bir dilin edeb deerini ykseltirler. Birok flair, yk ve roman yazar veya hatip bu tr ok anlamllklar kullanarak kendilerine yneltilen elefltiri, yergi, hatta hakarete yant retmifllerdir. rnein, Tahir adnda bir kiflinin kendisine kpek diye hakaret ettiini duyan flair Nefinin yantn anmsaynz: Tahir efendi bana kelp (kpek) demifl, iltifat bu
szde zahirdir (vgs okadr); Maliki benim mezhebim zira itikadmca (inancma gre) kelp tahirdir (kpek temizdir). Burada Nefi hem slamn drt temel hukuk ekolnden (mezhep) birisi olan Malikilikte kpein temiz olduuna atfta bulunuyor ve bu tr bir karalamann kendisi iin aslnda yergi olarak kabul edilemeyeceini ima ediyor, hem de ayn zamanda Tahire kpek demifl olarak onun hakaretini ona iade ediyor. Bir dilin zenginlii onun kullanmndaki bu esneklikler,
mecazlar, kavramsal oyunlarla artmaktadr. Ancak, bu tr kavramsal esneklikler ve
kelimelerin farkl anlamlara ekilebilme keyfiyeti o dilin edeb gcn artrrken
bilimde kullanmn kstlar veya tamamen ortadan kaldrr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Bilimde kullanlan
dilin yavanl niye bir zorunluluktur?
SIRA SZDE
KAVRAMLAR VE DEfiKENLER
D fi N E L kavramlar
M
Bilimde kullanlan
edebiyatta ve hitabette olduunun tam tersine olabildiince yaln ve tekil anlama sahip olmak zorundadr. Aksi hlde, bu kavramlar
kullanarak bilgi
olanaksz hle gelir. Bilimde temel ama kavramlarn atfS O Riletiflimi
U
ta bulunduu grgl olgunun varln befl duyumuzu kullanarak saptamak, bu
grgl gerein baflka grgl olgularla olan iliflkisini anlayabilmek, betimleyebilDKKAT
mek ve en nemlisi ngrebilmektir. Bu amala bilimde grgl gzlemlerle kavramlar arasndaki varsaylan iliflkilerin nitelii, biimi, gc vb. hakknda nermeSIRA SZDE
lerde bulunmak
hedeflenir. Bu tr nermelere denence (hipotez) adn veriyoruz.
Bir veya birka denence yardmyla bir grgl olgunun ortaya kfl, deiflim ve
yok olufl nedenlerini ortaya koyan nermeler sistemine ise bilimsel kuram (teori)
AMALARIMIZ
adn veriyoruz. Bilimde amacmz grgl gereklii aklayan kuramlar oluflturmak ve bunlarn gzlemlerimizle yanlfl olup olmadn snamaktr. Onun iin denencelerin Kyap
T tafllar
A P olan kavramlarn son derece berrak olarak anlafllabilir, her
duyan bilim adam iin hem ayn hem tek bir anlama gelebilecek bir ierikte olmas zorunludur. Onun iin bilimde kullanmak zere ve sadece bilim adamlar iin
anlam ifade
kavramlar retmek zorunluluu vardr. Bu bir yandan
T E Leden
E V Z Y bilimsel
ON
bilimsel iletiflimi kolaylafltrr, hatta mmkn klarken dier yandan da bu kavramlarn grgl olarak gzlemlenmesi konusunda atlan admlarda ortaya kabilecek
N N
NTERNET
olan tartflmalar izale etmekte bilimsel denencelerin grgl snamalarnn yaplmasn kolaylafltrma, hatta mmkn klabilmektedir. Bu nedenle siyaset biliminde de
ok boyutlu kavramlardan olduka uzak durmaya ynelik bir gayret srmektedir.
Bu amala bilim adamlar teknik kavramlar retmifller ve retmektedirler. rnein,
ikincil grup, biliflsel uyumsuzluk, anomie (kural yoksunluu), dikey toplumsal akflkanlk, siyasal yabanclaflma, siyasal etkinlik duygusu, birincil grup,
autogolpe, sfr toplaml oyun vb. kavramlar toplumbilimlerinin eflitli dallarnda kullanlan, gnlk yaflamda anlafllmas ve kullanm son derecede kstl olan
kavramlardr. Bu ve benzeri kavramlarn kullanlmas toplumbilimlerindeki iletiflimi etkili klar, birok sz veya kelime ile anlatlabilecek olgular kolayca arafltrmaclarn anlamasn salar. Bu ve benzeri kavramlar kullanlarak yaplan nermelerin ne anlama geldii kolayca anlafllabilir hle gelmekte, bu kavramlarn grgl
atflarn saptamak ve onlar gzlemlemek de ayn kolaylkla mmkn olmaktadr.
rnein, baflkanlk rejimlerinin demokrasilerde sfr toplaml oyuna yol aan
sonular olduunu iddia eden bir nermenin anlafllmas siyaset bilimciler iin olduka kolaydr. Bu nermenin snanmas iin iki fley yapmak yeterlidir. Baflkanlk
rejimlerinde yaplan seimlerin gzlemlenmesi, bu seimler sonunda baflkanlk yarfln kazanan siyaseti ve onun siyasal partisinin o lkedeki ekonomik ve siyasal
kaynaklar ne lde denetim altna aldnn saptanmas yoluna gidilir. Bu bulgulara baflkanlk rejimi olmayan lkelerdeki seimleri kazanan siyasal partiler ve liderlerinin hangi kaynaklar ne kadar denetim altna aldklar hakkndaki bulgular
eklenerek karfllafltrlr ve sz konusu nermenin yanlfl olup olmad belirlenir.
Bu rnekte kavramlar artk sadece soyut zihinsel varlklar olmak durumundan
kmfl, grgl olgu veya olaylarn birer etiketi hline dnflmfltr. Bu dnflm
bize kavramlar soyut simgelerle ifade etme olana verdii gibi onlarn ne zaman,
hangi sklkta ortaya ktn grgl olarak saptamak ve ayn zamanda da ne zaman ortadan kalktklarn belirlemek olana da tanr. Bylece onlarn grgl varlk veya yoklularna hkmedebileceimiz gibi onlarn ortaya kfl sklklarn sayabilmemiz de sz konusu olmaktadr. Artk kavramlar deiflen sklklarda ortaya kan olgular olarak anlafllabileceklerinden onlara birer deiflken olarak yaklaflabiliriz. Bir nceki paragraftaki rnekte demokratik rejim (baflkanlk veya parlamenter ve yar-baflkanlk) bir deiflken siyasal oyun (sfr toplaml veya deil) bir baflka deiflken biiminde ifade edilebilir. Bunlardan demokratik rejime (X) bamsz
deiflken, siyasal oyuna da (Y) baml deiflken adn verebiliriz. Siyaseti bir tiyatro oyunu, siyasal rejimi de o sistemdeki oynanan siyasal oyunun kurallar olarak
tanmlarsak siyasal rejim o zaman o siyasal tiyatronun adeta senaryosu olmaktadr.
Belirli kurallara sahip olan bir oyunun, o kurallar gerei belirli sonulara yol aacan beklemek makul olacaktr. Buradaki nermede eer baflkanlk rejimi kurallarna gre siyaset sahnesinde bir oyun sergilenecekse bu oyunun sonucu kazanann her kayna kontrol ettii, kaybedenin de tm kaynaklarn kontrolnden uzaklaflt bir durumda olaca nerilmektedir. O zaman sfr toplaml oyunun ortaya
kmas rejimin kurallarna baml olmaktadr. Bylece sfr toplaml oyun sonu,
siyasal rejim ise neden olmaktadr. Sonu durumundaki deiflkenlere baml deiflken, neden konumundaki deiflkenlere ise bamsz deiflken adn veriyoruz. Bu iki deiflken tr arasndaki iliflkiye ise neden - sonu iliflkisi veya nedensellik iliflkisi (illiyet rabtas / causal relationship) adn veriyoruz ve matematiksel olarak Y = f (X) olarak gsteriyoruz.
10
Bir bilimsel denenceyi bu yalnlk iinde ifade edebilmemiz mmkn olduunda ok temel bir bulufla yaklaflmfl oluruz. Bu tr bir iliflkinin her zaman ve her yerde mevcut olduuna inanmamz salayan verilere ulaflmamz durumunda ortaya
determinizm (deiflmez mutlaklk, gerekircilik) temelinde bir iliflki nerisi kmfl
olur. Bu tr bir iliflkinin yanlfl olduunu gstermek iin tek bir zaman ve meknda bu iliflkinin byle olmadn grgl olarak saptamak yeterlidir. Bir nceki paragrafta gsterilen sadelikle ilgili gzlemlerde ortaya kabilecek olan her trl hata, yanlg, yanlfllk etkili olacandan, toplumbilimlerinde yaplan lmlerin hepsinde bir hata pay (error) olduu varsaylmaktadr. Onun iin bu iliflki olsa olsa Y
= f (X) + e (hata pay) olarak ifade edilebilir ve genellikle bir olaslk ifadesi veya
eilim biiminde nerilir. Baflkanlk rejimleri sfr toplaml oyuna neden olurlar biiminde bir ifade yerine, baflkanlk rejimleri sfr toplaml oyuna neden olma eilimindedirler diye bir nerme tercih edilir. Bu nermenin yanlfl olmadn gstermek iin her zaman ve yerde baflkanlk rejimlerinin sfr toplaml oyuna yol atn saptamak gerekli deildir. Baflkanlk rejimlerinin ounluunda bu tr bir sonucun olduunu gzlemlemek nermenin deifltirilmifl biimiyle yanlfl olmadnn kabul edilmesi iin yeterli olur.
lme ve lm Dzeyleri
Kavramlar deiflken olarak alglamak ve arafltrmalarda kullanlmak, onlarla balantl olarak grdmz siyasal olgularn var olup olmadnn grgl olarak saptanmasn salar. Ayrca bu tr olgularn ortaya kma sklnn saptanmasna olanak tanr. lme ifllemi bir kavramn grgl gstergelerini saptayabildiimiz anda
bafllar. Tanmlamak gerekirse lmek bir olgu, olay, eflya vb. bir rakam ile etiketleme ifllemidir. rnein, baflkanlk rejimi grdmzde 1 rakamn (numeral)
ona raptedersek, baflkanlk rejimi dflndaki rejimler grdmzde de 2 rakamn onlara raptedersek, o zaman nicel ierikten (miktar, arlk, byklk vb.) bamsz olarak da rejimleri lme tabi tutmufl oluruz. Bu durumda sadece baz olgular dierlerinden sistemli olarak ayrmfl, adlandrmfl ve gzlemlemifl olmaktayz. Bu en basit lme dzeyine nominal lm dzeyi adn veriyoruz. Bu lm dzeyinde bir eflyann, olgunun, olayn, bireyin veya topluluun varln belirten rakamsal bir etiketleme yapyoruz. Burada yaplan bir olguyu snflara ayrmak, her snfa bir rakam tahsis etmek ve o snfa girmesi gereken her birime o rakam raptetmekten ibarettir. Bunu yaparken gzlemlenen birimleri sadece tek bir
snfa yerlefltirmek ve her snfn dierinden farkl olmasn salamak ve bylece
her snfn kendisinden baflka her snf karfllkl olarak dfllamas yeterlidir. Bu
yntem uygulanarak her gzlem birimi bir snfa yerleflecek biimde rakamlandnda ve elimizde herhangi bir gzlem birimi kalmayncaya kadar bu iflleme devam edildiinde nominal lm gereklefltirilmifl olacaktr. Burada rakamla etiketlenen her snftaki gzlem birimlerinin dier snflardan karfllkl olarak dfllanmfl
olmas (mutual exclusivity) ve eldeki tm gzlem birimlerinin bu ilkeye gre sadece tek bir kategoriye yerlefltirilmifl (exhaustiveness) olmas ilkeleri uygulanr. Bu
tr bir etiketleme pek ok alanda kullanlmaktadr. rnein, takmlarn yarflt
spor msabakalarnda her takmdan bir oyuncuya tek bir rakam tahsis olunur. Bu
rakam o takmda sadece bir tane olur. Bu yolla bir takmdaki 1 numarann veya
10 numarann msabaka srasnda hakem, gzlemciler, seyirciler ve takm yneticileri tarafndan izlenmesi kolaylaflr. Bir oyuncunun nasl bir baflar gsterdiini
daha kolay gzleyebilir, deerlendirebilir ve onun daha ileriki msabakalarda takmda yer alp almamasna karar vermemiz de kolaylaflabilir. Burada 1 veya 10
numarann bir nicel (kantitatif) ierii yoktur, sadece bir etiket olarak gzlem birimlerini birbirinden ayrarak gzlememize olanak verir.
Eer gzlem birimlerine veya deiflkenlerin kategorilerine raptettiimiz rakamlarn daha az veya daha fazlay gsterdiini dflndmz zamanlarda ise bu
gzlem birimlerinin karfllafltrmalarn daha ayrntl yapacak bir aflamaya ulaflrz.
Burada rakamlar sadece birimleri veya kategorileri ayrmaz, bize ayn zamanda her
bir birim veya kategoride bir nitelikten daha fazla veya daha aznn bulunduun
bilgisini de aktarr. O zaman en yksek sosyo ekonomik statde (SES) olana 10,
daha alt SES de olana 9 ve bylece aflaya doru snflandrarak en dflk SES
dzeyindekine de 1 verdiimizde bir nitel sralama yapmfl oluruz. Burada 10 ile
1 arasnda bir daha ok ve daha az nitelemesi olduunu bilmekle birlikte 10un 1e
gre 10 kat daha fazla olduunu syleyebilecek durumda deiliz. Sadece en st
SES durumunda bulunanlarn en alt SES katmanna gre daha fazla SESe sahip olduunu varsayabiliriz. Bu lm gzlem birimlerinin veya bir deiflkenin kategorilerinin sralanmasndan ibarettir. Nominal lmdeki temel snflandrma ilkelerine sadk kalmamz koflulu ile yaplan bu sralama ile bir sralama (ordinal) leine kavuflmufl oluruz. Sralama lei nominal lein tm zelliklerine sahip olduu gibi ondan farkl olarak deiflkenlerin kategorilerini daha az ve daha fazla
olarak sralamamza elvermektedir. Ancak, yine leimizin kategorileri birbirlerinden kesin hatlarla ayrlmfl, kesikli (discrete) kategoriler hlinde olup birbirlerinden farklarnn nitelii belirli bir zellikten daha fazlasna veya azna sahip olmalar dflnda belirsizdir. Bu durumda deiflken kategorilerini toplama ve kartma gibi aritmetik ifllemleri yapabilme olanana ulaflr, gzlemlerimiz hakknda daha kapsaml karsamalarda bulunabiliriz.
Nominal ve sralama leklerinin aritmetik ortalamalarn hesaplamak, serinin
deerlerinin toplanp gzlem saysna blnmesi sz konusu olduundan anlamszdr. rnein bir nominal lek olan toplumdaki cinsiyet rollerinin kadnlarn 1
ve erkeklerin 2 rakamyla gsterildii bir seride aritmetik ortalamasn alp 1,48
bulduunuzda bu deerin neye tekabl ettiini anlamlandrmak mmkn deildir.
Ancak, bu tr bir seriyi temsil etmek zere serinin modal deeri (en ok tekrar
eden) deeri bulunabilir ve bu yetiflkinler iin genellikle kadnlar ounlukta olaca iin 1dir. Bu deerin toplumsal cinsiyeti tanmlamak iin kullanlmas makuldr. SES iin de aritmetik ortalama hesaplamak anlaml olmayacaktr. rnein 4,
18 gibi bir aritmetik ortalamas olan SES serisinde bu ortalamann ne anlama gelecei anlafllamayacaktr. Ancak, serinin modal deerinin 3 m yoksa 6 m olduu
ok nemli bir bilgi ierir. En fazla tekrar eden deer olan modun 4 olmas o toplumda SESin genellikle dflk olduu, ayn deerin 7 olmas ise o toplumda SESin
genellikle yksek olduunu gsterir. lk toplumda alt - orta snflarn, ikinci serideyse orta snflarn yaygn olduu sonucuna varlabilir ki bu durumda ok farkl
iki toplumu incelemekte olduumuz anlafllr.
Sralama leimizin kategorileri veya gzlem birimleri arasndaki mesafenin
ne olduunu bilmek durumunda deiliz. Ancak, bu mesafenin eflit olduunu varsayabilecek bir konuma ulaflabilirsek o zaman lmlerimizi daha ayrntl ve gl olarak yapma flansn elde ederiz. Bu aralklarn eflit olduunu kabul ettiimiz
durumlarda artk sralama leinden daha baflka bir lee ulaflmfl, aralk lei (interval scale) kullanarak lm yapmamz mmkn hle gelmifl bulunmaktadr. Bu lek sralama leinin tm zelliklerine sahip olduu gibi, ayrca kategoriler veya gzlem birimleri arasndaki mesafelerin de eflit olduu varsaymna dayanr. rnein, bir denein geliri lldnde bunun T1000 olarak saptanmas
11
12
onu T1100 kazanan denekten daha az gelire sahip klar ama T900 kazanandan da
daha ok sahip olduu sonucuna gtrr. Her iki yne olan fark T100dir ve 1000
ile 1100 arasndaki T100 de 1000 ile 900 arasndaki T100 de ayn ve eflit miktarlardr. stelik her iki T100nin deeri ayndr, satn alma gc de eflittir. Bu durumda
gelir leinin kategorileri arasndaki nicel farklarn eflit olduu aflikrdr. Ayrca
buradaki aralklar o kadar muntazam bir biimde dzenlenmifltir ki daha kk birimlere inildiinde de deiflmezler. Lira yerine kurufl veya artk kullanlmayan para gibi alt birimlere de inilse bu aralklarn eflit olma keyfiyeti tm seri iinde deifliklik gstermez. Bu tr zellik gsteren neredeyse sonsuz sayda eflit arala sahip leklere, ayn zamanda sreklilie sahip olan seriler adn da vermekteyiz.
Aralk lei dzeyinde llmfl olan bir deiflken artk bir srekli seri zellii
gsterir. rnein gelir, harcama, byme hz, faiz, kr, cret vb. deiflkenler srekli seri zellii gsterirler. Bu yolla oluflturulan aralk lei sralama leine
gre bize daha fazla bilgi verir.
Eer bir de aralk leinin zelliklerine ek olarak gerek sfr 0 tanmn, yani bir kategoride belirli bir nitelikten hibir fley bulunmamas tanmn yapabiliyorsak, o zaman bir oransal lee (ratio scale) ulaflrz ki artk bu dzeyde drt aritmetik ifllemi de her trl matematiksel hesaplamay da yapma olana buluruz.
Nominal, sralama veya aralk leklerinde de sfr rakam kullanlabilir, ama bu
gerek sfr olmayp, keyfi olarak tanmlanmfl bir rakamsal simgeden ibarettir. Bu
leklerde kullanlan sfr saysnn anlam itibaryla bir veya binden bir fark yoktur. Oysa oran lei kullandmzda keyfi bir sfrdan sz etmiyoruz; burada kullanlan gerek sfrdr. rnein, Kelvin s derecesindeki sfr gerek sfr olup snn bulunmad noktay tanmlar, oysa Celsius veya Fahrenheit s derecelerinde
sfr keyfi olarak seilmifl bir kategori olup snn olmad noktaya iflaret etmez.
Deniz hizasnda suyun donma noktas olarak Fahrenheit 32 dereceyi gsterir, ayn s Celsius iin 0 olarak kabul edilmifltir. Her iki durumda da Kelvin derecesindekinden farkl bir sfr tanm sz konusudur. Toplumbilimlerinden bir rnek vermek gerekirse yaflanmfl yl olarak tanmladmz yafl deiflkeninde eer bir kifli
bir yl yaflamamflsa onun yafl gerek anlamda (0) sfrdr. Bebek olarak tanmlayacamz bu kiflilerin yafln ifade etmek iin yl deil, daha kk bir birim olarak
hafta veya ay kullanlr. Oransal lekler aralk leinin tm zelliklerine ek olarak bir de llen nitelikten hi bulunmama anlamnda 0 tanmna sahip olan leklerdir. Bu lek dzeyinde tm aritmetik hesaplar yaplabilir ve bu deiflkenler
kategorilerinin okluu yznden ya ocuk, ergenlik anda, gen, orta yafll,
yafll, ileri yafll gibi kategorilerde gruplandrlarak gsterilirler, ya da tm aritmetik
ifllemler yaplmaya uygun olduklar iin aritmetik ortalama alnarak gsterilirler.
rnein, Trkiyede ortalama semen yaflnn 29,7 yl olmas gayet anlaml bir bilgi mahiyetindedir. Bu durumda 2011 seimlerinde oy kullanan semenlerin yarsnn 1981 yl ve sonrasnda domufl genler olduu, lkemizde byk bir gen nfusun bulunduu ve bu gen nfusun lkemizin siyasal geleceinde arlkl bir rol
oynad sonucu ortaya kar.
Kavramlar deiflken olarak alglanmalarndan ve tanmlanmalarndan itibaren
lmeye uygun olarak kabul edilirler. lm dzeyi olarak ne kadar yksek dzeyde olursa o kadar fazla bilgi taflr ve o derecede gl matematik veya istatistik
hesaplamalarna uygun hale gelirler. Onun iin llecek olan kavramlarn tanmlarndaki berraklk ve sadelik nemli olduu kadar, onlar lmeye yarayacak olan
eflitli gstergelerin hesaplanmasnda da ayn sadelik nem taflyacaktr.
13
lme ifllemi nitel olarak ne zaman bafllar?
SIRA SZDE
Deiflken olarak arafltrmaya dahil edilecek olan kavramlar her zaman kendilikD fi N E L M
lerinden lek hline dnfltrlemezler. Siyaset biliminde kullanlan
birok kavram zihinsel olgulara, rnein bireylerin bir durumla karfllafltklarnda baflvuracaklar davranfllar hakkndaki zihinsel hazrlklar olarak tanmladmz
veS O R tutumlarla
U
ya sahip olduu deerlerle, inandklar ideolojilerle ilgilidir. Bu zihinsel hazrlklar
dorudan alglanamazlar. Onun iin bu zihinsel zelliklerin var olup olmadn
DKKAT
saptayacak gstergelere ulafllmaya alfllr. Bu amala lm srecinde bir dizi,
birbirini mantken ve sistemli olarak izleyen ifllem yaplarak dolayl gzlem iin geSZDE
rekli lm aralar gelifltirilir. Bu srece kavramn ifllemsel SIRA
(operasyonel)
hale gelmesi veya ksaca ifllemsellefltirilmesi (operationalization) ad verilir.
fllemsellefltirme lm srasnda yaplan tm ifllemlerin tanmlanmas ve betimlenAMALARIMIZ
mesi (tasviri) ile oluflur.
Bir rnek vermek gerekirse siyaset biliminin en temel kavramlarndan birisi
siyasal gtr (political power). Toplumun temel deerlerinden
K T bir
A Ptanesi olan
g, herkesin sahip olmay (gl olmay) arzu ettii, tpk servet, sayg, esenlik, eitim vb. bir deerdir. Onun iin de toplumda g sahibi olmak iin bir urafl ve zaman zaman da atflma yaflanr. Uluslararas siyasette
de devletlerden
TELEVZYON
sivil toplum kurulufllarna hatta bireylere kadar pek ok kiflinin atflmasna, hatta yaflamlarn tehlikeye atmalarna neden olan temel deerlerden birisi de gtr. Bu konuda gelifltirilmifl olan uluslararas siyaset zmlemelerinde de g
N T E R iddia
N E T ve nerve zellikle devletlerin gc esas alnmfltr. Bu zmlemelerin
melerinin yanlfl olup olmadn saptamak iin gcn ifllemsellefltirilerek llmesi zorunludur. Bu konuda ok ve farkl yaklaflmlar ortaya kmfltr. Gc
gsteren olgular olarak ifade edebileceimiz g gstergeleri arasnda lkenin
toplam yurtii haslas (GDP), nfus bykl, askerlik andaki nfusu, asker harcamalarnn bykl, yz lm vb. zellikler dikkate alnmfltr.
Bunlar arasnda uluslararas siyaset uzmanlarnn en fazla rabet ettikleri llerden birisi Ulusal Yetenekler Bileflik Indeksi (Composite Index of National Capabilities - CINC) puanlar olmaktadr. CINC hesaplamalarnda siyasal g etki
kullanabilme ve etkiye direnme yetenei olarak tanmlanmaktadr. (Bu ifadenin
ngilizcesi the ability to exercise and resist influence olarak tanmlanmaktadr.
Baknz MID Codebook, http://www.correlatesofwar.org/COW2%20Data/Capabilities/NMC Documentation.pdf on July 5, 2012. Bu hususta yardmlarn esirgemeyen Sabanc niversitesinden Dr. Emre Hatipoluna burada teflekkr etmek isteriz.) Bu tanm 1816dan 2008e kadar var olan tm devletler iin kullanlmakta
hem farkl devletler ve hem de farkl zamanlar iin birden fazla g gstergesi
zerinden devletlerin puanlar hesaplanabilmektedir.
CINC puanlar alt farkl lmn birlefltirilmesinden oluflmaktadr. Bu alt l
afladaki gibidir: 1. Devletin kent nfusu toplam (nfusu 100.000den fazla olan mahallelerde yaflayan birey saylar toplam), 2. devletin toplam nfusu, 3. devletin kmr ve demir retimi toplam, 4. devletin toplam enerji tketimi, 5. devletin toplam
asker personel says, 6. devletin toplam asker harcamas. Bu yaklaflm ekonomiyi,
demografiyi ve asker hususlar dikkate alrken evre, corafya veya diplomasi gibi,
yumuflak g (soft power) diye de anlan baz dier hususlar gz nne almamaktadr. Her ok boyutlu tanmda baz hususlarn gz ard edilmesi rizikosunun mevcut
olduunu bir kez daha anmsatmak isteriz. CINC bu alt lm dnya toplamlarna
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
14
gre nce normalize etmekte yani her devletin ne oranda ilgili lmde yer ald
hesaplamaktadr. Her devletin yukarda saylan alt gstergenin her birindeki grece
yerleri dnyaya gre saptanmaktadr. rnein Avusturyann dnya kmr ve demir
retimindeki pay, dnya nfusundaki pay, dnyadaki toplam asker personel says iindeki pay hesaplanmakta ve bu her alt gsterge iin de yaplmaktadr. Sonra
bu alt lmn basit aritmetik ortalamas alnarak Avusturyann CINC puan hesaplanmfl olmaktadr. CINC puanlar itibaryla flu anda dnyann en gl devleti 0.17
ile Amerika Birleflik Devletleri olup Trkiyenin CINC puan da 0.015 mertebesinde
bulunmaktadr. Trkiyenin CINC puan son otuz yldr 0.015 civarndadr ve bylece
gayet istikrarl bir grnm kazanmfl gibi de durmaktadr. Bu puanlarn byk lde oynamas ancak bir devletin alt lden herhangi birindeki grece (relative) yeri ciddi llerde deiflirse mmkn olabilmektedir. Dolaysyla Trkiyenin nfusunun son otuz ylda hzla artmas onun yerini byk lde deifltirmeye yetmemifltir, nk baflka devletlerin nfuslar da artmakta ve Trkiyenin bu lekteki grece
yeri onun zerinde yer alan devletlere gre pek fazla deiflmemektedir.
zellikle dorudan gzlemlenmesi olanaksz olan duygu, deer, tutum, inan
vb. hususlarn saptanmas amacyla yaplan ifllemlerin ortaya kartt leklerin
neyi ve ne kadar istikrarl bir biimde lt tartflma yaratmaya uygun bir ieriktedir. G gibi bir yetenek ls olan CINCin de tartflmadan ari olduunu iddia
edemeyiz. rnein asker personel says ok, ama eitimi ve modern silah, ara
ve gere says az olan bir ordunun, kendisinden sayca daha kk ama modern
ara ve gereci daha fazla ve onu kullanan elemanlar daha iyi eitim grmfl bir
orduya nazaran daha gsz olduunu dflnebiliriz. Askerin morali, lojistik destek rgtlenmesi, savafl meflru olarak grp grmemesi vb. etkenler ordularn savaflma gcne etki etmektedir. Vatann savunan kk ve gsz devletlerin ordularnn ok daha kuvvetli ve donanml ordular yenebildii kendi Kurtulufl Savaflmzdan Vietnamn ABD ordusuna karfl direnifline, Afganistandaki Rus istilasna karfl yaplan direnifle kadar eflitli savafllarda tekrar ve tekrar grlmfltr. stelik her l veya lek (scale) kullanlmas srasnda hata iermeye msaittir. Dolaysyla bu tr lmlerin hep bir fleyleri dflarda braktklar dflnlebilir. ok
sayda gzlem, istatistik veya anket sorusundan derlendiklerinde leklerdeki hata oran da ykselme eilimi taflr. Toplumbilimlerinde yaplan gzlemlerde, zellikle dolayl gzlemlerde yaplan lmlerde hatann boyutunun tahmin edilmesi
deiflkenlerin llmesi kadar denencelerin snanmas yoluyla grgl geree
ulaflmak iin de kritik nemdedir. Bu husus leklerin geerlilii ve gvenilirliinin saptanmas gereksinimini son derecede nemli hale getirir.
LMDE GEERLLK
Bir lek gelifltirildiinde, zellikle CINC rneinde gsterildii gibi bir lek ele
alndnda farkl istatistiklerle llen fleyin gerekten llmek istenilen siyasal
g duygusu olup olmadna nasl karar verebiliriz? Bir lein geerli olarak kabul edilebilmesi iin bu soruya verilen yantn olumlu olmas gerekir; yani lein
gerekten llmek istenilen olgu, olay veya eflyay lmekte olduunu kabul
edilmesi onun geerli olduunu gsterir. lm geerli deilse o lek bir deiflkeni temsil edecek biimde bilimsel arafltrmalarda kullanlamaz. O zaman bir lein geerliliini saptamak son derecede byk nem arz eder.
leklerin geerliliini kantlamakta kullanlan drt yol vardr. Bunlardan ilki
yzeyde geerlilik (face validity) olarak ifade edilen mantk yrtmeye dayaldr.
Mantkl olarak dflnldnde bir kavramn varln, zellikle tutum, duygu,
inan gibi dorudan gzlemlenmesi hemen hemen olanaksz olan bir kavramn
varln hangi gstergelerle saptayabiliriz? Bu sorunun yant bizi yzeyde geerliliin saptanmasna gtrecektir. rnein, siyasal etkinlik duygusunun var olup olmadn nasl anlayabiliriz? Bunun iin bireyin kendisini urad bir hakszl giderme konusunda ne kadar gl hissettiini dorudan dogruya o bireye sormak
dflnlebilir. Ayrca, siyasal yetkelerin (otoritelerin) ne derecede kendisi gibi olan
kiflileri kaale aldklarn dflndklerini sorgulamak yoluna da gidilebilir. Nihayet,
hayatn kendisinin mi ynettiini dflndn, yoksa bir yaprak misali kontrol
edemedii baz gler tarafndan oradan oraya srklendiini mi dflndn
saptamak yoluna gidilebilir. Bu sorular ve onlara bireyin verecei yantlarn bize o
bireydeki siyasal etkinlik duygusu hakknda bilgi verecei mantkl geliyorsa, o zaman bu sorularla siyasal etkinlik duygusunun yzeyde geerli olan bir lm yaplmfl olur. Yukardaki CINC leinde eer makul olarak bir lkenin etkide bulunmak ve etkiye direnmek konusunda dnyadaki yerinin byk lde CINCi
oluflturan alt l tarafndan temsil edildiini dflnyorsak, o zaman gelifltirmifl
olduumuz lein yzeyde geerli olduu sonucuna ulaflabiliriz.
Bu mant biraz daha gelifltirmemiz mmkndr. Kendimizce yzeyde geerli
olduunu dflndmz bir lein mantken lmek istedii kavram lp lmediini bu konunun uzman olan bilim adamlarna da sorarak yolumuza devam
edebiliriz. Bu durumda uzman bilim adamlarnn yapaca mantki inceleme sonunda ulafllacak olan sonu eer olumlu olursa, o zaman daha gl bir biimde
leimizin ieriinin geerli olduuna veya lein ierik geerliliine (content validity) sahip olduuna hkmedebiliriz. Gerek birinci yzeyde geerlilik gerek ikinci olarak baflvurduumuz ierik geerlilii mantki geerlilik yntemleridir.
Burada yaplan belirli bir dilde mevcut olan kelime, dil bilgisi ve mantk kurallar
kullanlarak tanmlanmfl olan bir kavramn mantki olarak hangi grgl olgu, olay,
zne, eflya vb. tekabl ettiini zihnen saptamaktan ibarettir. Geerlilik sadece
mantki olarak ileri srlebilen bir zellik deildir. ki yolla mantki geerlilik olgusu daha da gelifltirilebilmektedir.
Bu yollardan ilki lte iliflkin geerlilik (criterion-related validity) adn verdiimiz bir geerlilik trdr. Yeni gelifltirdiimiz ve mantki olarak geerliliinden
emin olduumuz bir lek, daha nce baflka arafltrmalarda kullanlmfl olan ve geerli olduu genel kabul grmfl olan baflka bir lekle grgl olarak iliflkilendirilir.
Eer her iki lek arasnda istatistiksel olarak geerli olan (yani sadece flans eseri olmayan) bir iliflki saptanabilirse, o zaman gelifltirdiimiz lein lt geerlilii olduu kabul edilir. Bu tr bir geerlilik saptamas ancak hlen geerli olarak kabul edilen bir lein zaten var olduu durumlarda yaplabilir. Tabii eer geerlilii kabul
edilen bir lek zaten mevcutsa, onun kullanlmas da yeterli olabilir. Bu tr bir lein kullanlmas yerine yeni bir lek gelifltirme yoluna gidilmesi genellikle daha
etrafl veya daha st dzey bir lm yaplmas durumunda sz konusu olmaktadr.
Daha nce kullanlan lein basit olmas, kavramn anlamn yeterince temsil edememesi ya da yeni bir tanmlama ile kesintili olan bir lek yerine srekli bir lein gelifltirilmesinin mmkn olabilmesi yeni bir lein gelifltirilmesini meflru klar.
Ayn zamanda lt geerlilii ngrye konu olabilecek durumlarda gelifltirilen lekler iin de kullanlr. rnein, bir parti tutma lei gelifltirilmifl ve bir alflmada uygulanmflsa, elde edilen sonulara gre bir partiyi tuttuunu ifade eden
kiflilerin ounlukla o partiye oy verme eilimi iinde olduklarn ngrebilmelidir.
Eer byle bir tahminde kullanlmfl ama o partiyi tuttuunu syleyen kiflilerin dier kiflilerden farkl olmayan oy verme eiliminde olduklar saptanmflsa, o zaman
parti tutma leinin geerli olmad sonucuna varlr. zellikle, eitim psikoloji-
15
16
sinde bu geerlilik snamas bir snavn eitimde baflar lt olarak kabul edilebilecek olan bir gstergeyi nceden tahmin edebilmemiz iin geerli olmas gerektii fikrinden hareketle kullanlr. niversite girifl snavndan yksek puan alanlar
niversite eitimlerinde daha baflarl olmalar beklenen adaylar olacaklardr. Burada niversitedeki derslerdeki baflar lt, niversite girifl snav ise baflar lei
konumundadr. Eer niversite girifl snav ile niversitedeki eitimde gsterilen
baflar arasnda bir iliflki bulunamazsa, o zaman niversite girifl snavlarnn geerli bir lme sahip olmad veya lte iliflkin geerlilie sahip olmad dflnlr. Bu durumda bu snavlarn lmeyi amalad nitelikler dflnda bir fleyi lt flphesinin domas gayet makuldr.
Nihayet, lt geerliliinin biraz daha kapsaml bir tr olan yaplanma geerlilii (construct validity) trnden de bahsedebiliriz. Burada hem mantki olarak bir lein llmek istenilen kavram lt ileri srlebilir hem de gelifltirilen lei kullanmak suretiyle onun temsil ettii kavramn temel rol oynad bir
kuramn grgl olarak snanmas mmkn olur. nl Fransz sosyologu Emile
Durkheimin intihar konusundaki kuram toplumla btnleflmemifl, dolaysyla onun
koyduu yazl ve yazsz kurallarn dflnda yaflayan bireylerin daha kolay intihar
edebileceklerini ngrmektedir. Bir arafltrmada bireylere kuralszlk eilimi (anomie) konulu bir lm uygulanmflsa, bu lmde kuralszlk dzeyi en yksek kanlarn ayn zamanda intihar etme eilimlerinin de yksek dzeyde olmas beklenmelidir. Bu bulgulara ulafllamaza o zaman bu arafltrmada kullanlan anomie leinin geerliliinden flphe edilir. Burada sadece bir deiflkenin lsnn bir ltle balants grgl olarak kurulmakla kalnmamakta, ayn zamanda bu deiflkenin kuramsal gerekelere dayal olarak baflka deiflkenlerle nasl bir iliflki iinde bulunmas gerekiyorsa, ona da baklarak lmn geerliliine karar verilmektedir.
Bylece hem grgl hem mantki bir deerlendirme yaplmaktadr. Eer bir deiflkeni lmeyi baflarmflsak, o zaman o deiflkenin kuramsal olarak ve mantken kabul edilebilecei gibi bir dizi baflka deiflkenlerle belirli iliflkiler iinde olduu da
gzlenebilmelidir. rnein, eitim dzeyi ykseldike mantken insanlarn daha
fazla kitap, dergi, gazete, nternet sayfas vb. okuyaca beklenir. Eer gelifltirilen
eitim dzeyi ls bunun tersine iflaret ediyorsa, ilk olarak akla gelecek olan burada kullanlan eitim dzeyi lmnde bir geerlilik sorunu olduudur.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
OkuryazarlkSIRA
oran,
kifli baflna yllk gelir ve halk sal harcamalar istatistikleri karflSZDE
lafltrarak siyasal g konusunda geerli bir lm gelifltirme olanamz var mdr?
D fi N E L M
LMN
GVENLRL
Gelifltirdiimiz lnn (measure) veya lein (scale) geerli olduundan emin

S Olei
R U kullanmadan nce onunla ilgili emin olmamz gereken ikinci
olsak bile, bu
bir husus daha vardr. leimiz lmek istediimiz her neyse onu olabildiinde
hatasz lmekle
birlikte, acaba bu lekle yaptmz lmler istikrarl, her sefeDKKAT
rinde ayn kesinlikte sonu veren, gvenilir bir lek midir? Is len bir termometre imal ettiimizi dflnelim ve bu termometrenin s gstergesi iin kullandSIRA SZDE
mz malzemenin
hava basncna karfl ok duyarl olduunu varsayalm, o zaman
sy ltmz bu alet ile deniz hizasnda bulduumuz 15 derece Celsius ile Erciyes dann
tepesinde ltmz 15 derece Celcius ayn derecede olan slar
AMALARIMIZ
mdr? Basncn farkl olduu bu iki konumda derecemiz ayn sonucu gstermekle
birlikte, aslnda basn fark nedeniyle gerekte farkl olan dereceleri ayn olarak
saptamfl oluruz.
gre deiflim gsteren bir l istikrarl, inanlr, gveniK T AMekna
P
N N
TELEVZYON
lir sonular vermez. Tpk derece gibi toplumsal hayatta yaplan lmler de zellikle dorudan gzlemlenemeyen tutum, eilim, deer gibi zihinsel hazrlk durumlarna iliflkin zellikleri saptamada farkl cins, rk, etnik kken, sosyal snf, lke vb. ortamlarda farkl sonular retebilirler. O zaman, geerli lmn yan sra
gvenilir lmlere ulaflmay da hedeflemek durumundayz.
Gvenilirlik sorunu flyle ifade edilebilir: Ayn lek st ste kullanldnda
farkl sonular elde ettiimizde bu sonular arafltrdmz olguda ortaya kan
farklar m ifade etmektedir yoksa bilmediimiz nedenler yznden de olsa, arafltrdmz olgu deiflmezken lm sonular farkl veya hatal olarak m saptanmaktadr? Bir retim yesi bir ay boyunca her hafta yazl bir snav yaptnda snf ortalamasnn ve modunun her hafta on zerinden bir puan ykseldiini saptasa, acaba bu snfn daha fazla alflt, konular daha iyi kavrad sonucuna m
ulaflmaldr? Yoksa snavn nitelii gerei, rnein oktan semeli sorularn yant
kalplarn renciler daha iyi kavradndan, yantn bilmemelerine ramen sorularn cevaplarn daha iyi mi tahmin etmektedirler?
Gvenilirlik konusunu anlatmak iin genellikle bir tfek rnei verilir. Diyelim
ki bir tfek imal ettik ve bununla insan yiyen byk bir yrtc hayvan avlayacaz.
Tfekle atefl edip byle bir yrtc hayvan vurduumuzu saptadmzda bu tfein yapmak istediimizi yaptn, yrtc hayvan ldrebildiini (geerli bir silah
olduunu) saptamfl oluruz. Ancak bu silah ile insan yiyen bir yrtcnn peflinden
gidebilmemiz iin bir de her atefl etmek iin tetii ektiimizde kurflunu ateflleyebilmesi ve bu kurflunu da bizim hedef olarak setiimiz noktaya sevk edebilmesi
lazmdr. Eer bir kere niflan alp atefllediimizde hedefin tam ortasndan, ikinci
defa ayn flekilde niflan alp atefllediimizde hedefin bir metre sana, ncsnde bir metre daha yukarda bir noktay vurmamz sz konusuysa bu tfein gvenilir olduu dflnlebilir mi? Onunla ava kmak hayatmz tehlikeye atacaktr.
Ayn flekilde ayn lm iki, veya ok defalar yaptmzda deiflik sonular aldmzda, bu sonular gvenilir olmayan bir lekten mi kaynaklanmaktadr yoksa ltmz olgu nitelik deifltirdii iin mi biz bu sonulara ulaflmaktayz sorusunu yantlamak iin lein gvenilirliini saptamak gerekir. Tfek iin bunu,
onu sabitleyip tek bir hedefe doru atefl etmekle yaparz. Eer mengeneyle sabitlenmifl bir tfek ile defaten atefl edildiinde hedefin ayn noktas etrafna kmelenmifl isabetler sz konusuysa tfek gvenilirdir. Ayn biimde bir yntem kullanarak gvenilirlik saptamak iin leklerin farkl lmlerinin benzerlik veya farkllklarnn saptanmas yoluna gidilerek toplumbilimlerinde kullanlan yntemlerin
de gvenilirlii saptanr.
Gvenilirliin saptanmas iin ilk yaplacak olan bir lei ayn gzlem birimlerine iki kere tatbik etmektir. Snama ve yeniden snama (test - retest) yntemi
ad verilen bu gvenilirlik saptamasnda ayn sorular ayn kiflilere arada bu sorular tamamen anmsayamayacaklar kadar bir zaman brakarak sormaktr. rnein,
bir gruba eflitli tutum sorular, beklentiler, durum deerlendirmelerini ieren sorular ve bunlarn yan sra boy, kilo, salk durumu vb. kiflisel zellikleri ieren sorular ylbaflnda ve sonra yine ayn sorular yaz baflnda (alt ay kadar sonra) sorulur. Eer ilk grup sorulara verilen yantlarla ikinci grup sorulara verilen yantlar arasnda, zellikle yanlfllklar aflikr olan tutarszlklar ortaya karsa, bu grup iin o
soru cetvelleri sorulmaz. rnein, Jeffry Sacks, W. Mark Krushat ve Jeffrey Newman 1980 ylnda 207 kifliye salklaryla ilgili sorular yneltmifller, sonra ay
sonra ayn sorular tekrar sormufllardr. lk defa bu sorulara verilen yantlarda bireylerin belirttii boylar ile ikinci defa ayn kiflilerin yantladklar boylar arasnda,
17
18
deneklerin yzde onu iin aklanmas mmkn olmayan farklar olduunu saptamfllardr. Deneklerin yzde birinin ilk belirttikleri yafllar ile ay sonra belirttikleri arasnda ortalama 20 yllk bir fark belirmifltir. Baz kifliler ilk yantladklar sorularda annelerini vefat etmifl olarak iflaretlemiflken ayn soru ay sonra sorulduunda annelerinin hayatta olduunu belirtmifllerdir (zikreden Babbie, 2004: 142).
Bu durumda bu kiflilerin tutumlar, deerleri vb. konulardaki yantlarnn da tutarszlklar ierdii ve bu lmn gvenilir olmad sonucuna ulafllmas doaldr.
Genellikle, toplum bilimleri arafltrmalarnda siyasal etkinlik, yabanclaflma,
hoflgr vb. konularda sorulan sorularn saylarn arttrmann ve bunlar soru cetvelinin farkl yerlerine yerlefltirmenin gvenilirlik lm iin iyi bir strateji olduu kabul edilir. Bunun daha geliflmifl bir tr ortadan ikiye ayrlmfl gvenilirlik snama yntemidir (split - half method) . Bu yntemde ok sayda soru hazrlanr ve
bunlar rastsal bir yntemle ikiye ayrlr. rnein on iki soruluk bir cetvel rastsal
olarak ikiye ayrlmfl altflar sorudan oluflan iki cetvele ayrlr. Sonra bu sorular soru cetvelinin farkl noktalarna yerlefltirilerek sorulur. Bu durumda alt soruluk setlerin yantlar denekleri ayn biimde snflandrmak durumundadr. Eer bu sorulara verilen yantlar deneklerin snflandrlmasnda farkllklar dourursa, o zaman
bu lmm gvenilirlii olmad sonucuna varlr. On iki soruluk bir toplumsal
hoflgr leinin ilk alt sorusuna gre pek hoflgrl kan birisi, ikinci alt soruda tam tersine hoflgrsz olarak snflandrlacak olursa, bu soru bataryasnn
gvenilirlii ok flphelidir.
Gerek geerlilik gerek gvenilirlik iin nemli bir neri daha nce geerlilik ve
gvenilirlii saptanmfl olan l veya leklerin kullanlmasnn tercih edilmesidir.
Bu durumda arafltrmaya yneltilebilecek olan elefltirilerin azaltlmas salanmfl
olur. Tabii, dikkat edilmesi gereken bir husus zellikle bireylerden grflme yoluyla toplanan alan taramas sonularnda anketrlerin ve yantlar kodlayan elemanlarn iyi eitimli olmalar ve bu gvenilmez yantlarn onlarn dikkatsizliklerinin
eseri olmamasdr. Bu tr dikkatsizlikle kolayca hamile erkekler, aylk geliri yksek yoksullar, kentte ikamet eden gebeler vb. garip bulgularn veri setinde yer
almasna yol aabilir. O nedenle bu tr yazm ve kodlama hatalarn minimuma indirgemek iin denetimler, en az iki kere ayn formalarn kodlanmas gibi yntemler kullanlr. Tm bu nlemlere karfln bir lde hata pay, hem denekten hem
anketrden hem de kodlamadan dolay ortaya kar. Bu tr hatann en aza indirilmesi salanabilir ama tamamen ortadan kaldrlmas olanakszdr.
Bu durumda lmde dikkat edilecek temel husus kavramlarn tanmlarnn
olabildiince ak, belirgin olmas ve her ifliten iin tek ve ayn anlama gelmesinin
salanmasdr. Bu durum genellikle toplum bilimlerinin hibir alannda mkemmelen yoktur. Onun iin bir kavramn birden fazla anlam varsa, hepsini ayn biimde lmeye alflmamz gereklidir. llmeyen anlamlar geerlilik sorunlar
olarak arafltrmamz zedeleyecektir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Eitim bilimci
Kerlinger, ... gvenilirlik para gibidir, yokluu ciddi bir sorundur
SIRAFred
SZDE
ama okluu da tm sorunlarmz zmez demekle ne kastetmifl olabilir?
SONUD fi N E L M
Bu nitede kavramlarn bilimsel dflncenin temel tafllarn oluflturduunu, onlarn
zihnimizde soyut
S O R Uolarak retilen tanmlar olduunu ve grgl gerekleri ve olgular etiketlemekte kullanldklar ifllendi. Bilimde kavramlar tanmlamann bilim
topluluu yeleri iin tamamen zgrce yaplan bir etkinlik olduunu ancak bu
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
durumun elefltirilemez olmad da gsterildi. Zihnimizin soyut rnleri olan kavramlarn bilim topluluunda anlafllabilir bir ierikte kullanlabilmesi iin herkes tarafndan anlafllabilir bir yalnlkta ifade edilmeleri gerei ortaya konuldu. zellikle dorudan grgl olarak gzlemlenebilmesi mmkn olmayan toplumsal olgular ve zellikler iin soyut tanmlara tekabl eden grgl gstergelerin neler olduunun gsterilmesinin nemi vurguland.
fllemsellefltirilen kavramlarn llmesi iflleminin gzlemlediimiz olgular birbirinden ayrp, kategorize etmeye baflladmz andan itibaren ortaya ktg gsterildi. Bu kategorilefltirme iflleminin kategorilerin sralanmas, sralanan kategorilerin aralklarnn eflit olup olmamas ve nihayet bir gerek sfrn bu olgu iin tanmlanabilmesi durumunda farkl gte lekler retebileceimizi de bu nitede
grdk. Her lmn geerli olduunun ve gelifltirdiimiz leklerin tutarl, istikrarl veya gvenli bir biimde kullanlp kullanlamayacan saptamamz gerektiini saptadk. Geerli ve gvenilir leklere sahip olmann yollarnn arafltrlmasn
da bu niteyle iflledik. Bylece, neden - sonu iliflkisi iinde grdmz siyasal
olgular arasnda, zihnimizde kavramsallafltrdmz iliflkilerin deiflkenler olarak
ifadesini, bu deiflkenlerin geerli ve gvenilir llerini kullanarak sz konusu
iliflkilerin grgl olarak yanlfl olup olmadklarn saptamann nemini de bylece
belirlemifl olduk. Bu kitabn ilerideki nitelerinde bu iliflkilerin snanmasnn yol ve
yordamn grmek iin gereken altyapya bylece bir temel infla etmifl olduk.
19
20
zet
N
A M A
N
AM A
N
AM A
Kavramn anlam, siyaset bilimindeki konumu

ve ifllevini kavramak
Kavram bilimde de siyaset biliminde de grgl
olarak saptanabilir olgulara zihnimizde ilifltirilmifl olan etiketlerden ibarettir. Kavramlar araclyla somut veya soyut olgu, sre, kurum vb.
hakknda dflnr ve iletiflim kurarz. Ayrca, kavramlarn karfllk geldii (tekabl ettii) olgular
arasnda olduunu dflndmz neden - sonu iliflkilerini de zihnimizde kurgularz.
Kavramlafltrmann siyaset bilimi kuramsallafltrmasndaki ve mantk yrtme ve siyaset
hakknda dflnme iin oynad rol aklayabilmek
Siyasal olay ve olgular da kavramlar olarak tanmlarz. Bu tanmlarn siyasal hayattaki karfllklarn gzlemleriz. Onlarn ortaya kmasn, srmesini ve sona ermesini salayan koflullar arafltr, bunlar arasndaki neden - sonu iliflkilerini
(illiyet rabtasn) daha nce yanlfl olmadn
bildiimiz nerme, denence ve kuramlar kullanarak mantksal olarak kurgularz. Bunlar da
yeni denence veya kuramlar biiminde ifade
ederiz.
Kavramlarn nasl deiflkenlere dnfltrldn ve bu yolla sosyo ekonomik, kltrel ve siyasal olgular hakknda nasl nicel betimlemeler
yaplabileceini grmek
nerdiimiz denencelerin bilimsel olarak kabul
edilebilmesi iin aralarnda neden - sonu iliflkileri olduunu iddia ettiimiz olgular, olaylar, tutumlar, deerler vb. befl duyumuza dayanarak
yaplan gzlemlerle saptanabilmesi gereklidir.
Bunun iin kullandmz kavramalarn her duyan siyaset bilimci iin deiflmez, tek ve ayn anlam (tek boyutlu kavramlar) olmalar esastr. Bu
durumda bu kavramlarn ortaya kfllar (varl
veya yokluu), skl (zamanla artmas veya azalmas), yaygnl vb. grgl (ampirik) zellikleri
saptanabilir. Bu grgl saptama bir kavrama karfllk olan olgunun farkl sklk, derece veya oluflma hllerini gzlememize olanak verir. Bu farkllklarn (variation) varl bu kavramlarn deiflen sklkta, yaygnlkta, younlukta vb. ortaya
ktna iflaret eder. Bu durumda kavramlarmzn birer deiflkene iflaret ettiini kabul ederiz.
Bu deiflkenler artk ya baflka olgu, olay, koflul,
deer vb. belirleyen ama kendilerinin nasl belirlendii bilinmeyen veya arafltrlmas gerekmeyen bamsz deiflkenlerdir ya da bu bamsz
deiflkenlerin etkileri altnda deiflen, onlara dayanan baml deiflkenlerdir. Bu durumda bamsz deiflkenler araclyla baml deiflkenleri aklarz. Siyaset bilimindeki oy verme, siyasal protesto, savafl, barfl, devlet biimleri, devrim, siyasal partiler, kar gruplar, yasama organ, siyasal ideoloji vb. deiflkenler baml deiflkenler olup, bamsz deiflkenlerle aklanmaya
alfllr.
Gerek baml gerek bamsz deiflkenler grgl olarak varlklar ve yokluklar saptanabilir niteliktedir. Bir deiflkenin var olduunu saptadnz andan itibaren onu nitel olarak lmfl olursunuz. Varlk durumunda bir saysal ierii olmayan bir rakam kullanarak bu olgunun varln belirtmek mmkndr. rnein, bir blgede
savafl varsa 1 yoksa 2 gibi rakamlar kullanarak savafln olmas durumuyla olmama durumunu ayrarak bir savafl deiflkeni lm yapabiliriz. Bu nitel lmde eer gzlemlerimizi bykten ke veya kkten bye doru sralayabilirsek, o zaman sralama leinde bir lm
yapabiliriz. Eer bu sralamalardaki aralklar nicel olarak eflit olarak kabul edebilirsek, rnein
bir devletin nfusu, yz lm, bir siyasal partinin ye says, bir kar grubunun var olduu
zaman dilimini bu flekilde lebiliriz. O zaman
artk nicel bir l olan aralk leini kullanarak gzlem yapabiliriz. Nihayet, gerek sfr (0)
tanmnn kabul edildii nicel leklere ulaflacak
bir lm yapma dzeyine ulaflrsak artk oransal lm dzeyine ulaflrz ki bu dzeyde tm
aritmetik ifllemleri kullanmamza olanak salayan lekler ortaya kar.
N
AM A
Kavramlarn llmesinde yaplacak hatalarn

geerli ve gvenilir llere ulafllmasnda nasl
rizikolar oluflturduunu grecek ve bu konudaki
zorluklar kavramak
Yaplan lme sreci ki buna ifllemsellefltirme
(operationalization) adn vermekteyiz, hatadan
ari deildir. Tm lmlerde hata pay vardr,
veya hatasz lm sz konusu deildir. lmede ama hatasz lm yapmak olmayp lm
hatasn olabildiince asgari dzeye indirmektir.
lm srasnda iki tr hata ile karfllaflmak mmkndr. Bunlardan birisi lmek istediimiz olguyu gerekte lp lmediimizle ilgilidir. lm srasnda kullandmz ifllemsellefltirme
admlar sonucunda ortaya kan rakamsal sonular zihnimizde canlandrdmz kavramn
grgl yansmas mdr? Bir lnn geerliliini
mantken veya kuramsal olarak yahut daha nce
yaplmfl ve geerli olduunu bildiimiz benzer
bir lye atfen saptayabiliriz. kinci dikkat edeceimiz hata kayna ise gvenilirliktir. Bir ly kullanarak arka arkaya yaptmz lmlerde
farkl farkl sonular bulduumuzda bu sonular
lmekte olduumuz olgudaki deiflmeleri mi
gstermektedir yoksa ifllemsel admlar aklanamayacak biimde dalgalanmakta olup, ltmz olgu ayn kald hlde farkl lmler mi
ortaya kartmaktadr? Vcut smz ltmzde hep ayn sonucu bize gsteriyorsa, bu bizim
ateflimizin normal olduunu mu, yoksa termometrenin bozuk olduunu mu gsterir, Ksacas
bu rnekte kullanlan termometre ne lde gvenilirdir? Ayn soruyu her bilimsel lme iflleminde sorgulamak ve bilahare lnn gvenilirliini saptamak durumundayz. Hem geerli
hem gvenilir olan bir l ile yaplan lmelerde hatann hofl grlebilir bir dzeye indii kabul edilerek grgl snama ifllemlerine geilmesinde saknca bulunmaz.
21
22
Kendimizi Snayalm
1. Bilimsel nermelerle bilimsel olmayan nermelerin
arasndaki en nemli fark nedir?
a. Sadece bilimsel nermeler soyut kavramlara dayanr.
b. Bilimsel nermeler grgl gzlemle yanlfllanabilir.
c. Bilimsel nermeler kavramsal gzlemlerden tretilir.
d. Bilimsel nermeler deneysel kavramlarn rndr.
e. Bilimsel gzlemler znel aflrdr.
2. Bilimde grgl gerekle ilgili bir kavram oluflturduumuzda onu nasl kullanrz?
a. Bu kavram kendi kuramsal denencelerimizde
kullanmak temel amacmzdr.
b. Bu kavram soyut zihinsel bir rn olarak betimleriz.
c. Bu kavram baflka bilimsel arafltrmalarda kullanlmasn salamak iin iletiriz.
d. Koflullar ne olursa olsun, bu kavramn var olduunu grgl olarak gstermek iin kullanrz.
e. Bilimsel snanmaya tabi tutmak iin gerekli kuramsal geliflmeleri bekleriz.
3. Bilimsel kavramlar a. ... bizim arafltrmalarmzda
kullandmz snamalarn yap tafllardr.
b. ... sadece dflnsel zellikler olmayp ayn zamanda grgl olgulardr.
c. ... her gn gzlemlediimiz gereklerden farkl
soyutlamalardr.
d. ... etrafmzdaki grgl olgulara zihnimizde uygun grdmz tanmlamalar, hatta etiketlerdir.
e. ... bilimsel arafltrmann tamamlanmas iin zorunlu dflnsel yaplardr.
4. Bilimde kavramlarn tanmlar
a. ... serbeste yaplr ve deifltirilir; bu konuda bir
snr olmas bilimsel dflncenin snrlanmas
hatta yok olmas demektir.
b. ... grgl gzleme uygun olarak yaplr.
c. ... grgl snamann ilk adm olup ifllemsel olarak yaplr.
d. ... grgl olmazsa bilimsel nermlerde kullanlamaz.
e. ... serbeste yaplmasna izin verilirse, bilimsel
bir dil ve uygulama gelifltirmek olanaksz olur.
5. Bilimsel dil
a. ...yaln olsa da kullanlan dilin zenginlii ve esneklii her zaman bilimde iletiflimi glendirmifltir.
b. ...yaln olmasna alfllsa da toplumbilimlerinde
kullanlan demokrasi gibi kavramlar onlarn hayatala olan balantsn kurmakta etkili olmufltur.
c. ...yaln olmas her zaman arzu edilmez, nk
baz kavramlar dildeki zenginlikle beslendikerlinden onun bu gcnden yaralanmak gerekir.
d. ...yaln olsa da kavramlar deiflkene dnfltrlmeden nce zengin imalara msait olabilirler.
e. ...yaln olmak ve kullanlan kavramlarn tek bir
anlam iermesi ve ima yoluyla da olsa ok anlaml bir ierikte olmamas esastr.
6. Bilimde kavramlar
a. ... genellikle sadece ayrntl tanmlama ve betimleme suretiyle bir olgunun grgl olarak tannmas iin kullanlrlar.
b. ... kuramlarn aslnda hangi koflullarda snanabileceini saptamak iin kullanlrlar.
c. ... genellikle neden - sonu balamnda kullanlan deiflkenler olarak ele alnmaya yatkndrlar.
d. ... kuramlarn siyasal hayattaki etkilerini gstermek iin siyaset biliminde kullanlrlar.
e. ... kuramlarn neden - sonu alarndan rlmesinden sonra anlafllmalar iin oluflturulurlar.
7. lme iin ilk adm neden ibarettir?
a. Nitelik itibaryla yaln olan bir olgunun nicel tanmndan ibarettir.
b. Grgl olarak gzlenen bir niteliin farkl kategoriler halinde snflandrlmasnn yaplmasndan ibarettir.
c. Grgl bir olgunun nicel bir ieriinin olduunun saptanmasndan ibarettir.
d Grgl bir olgunun nitel ve nicel olarak ayrfltn fark etmemizden ibarettir.
e. Grgl bir olgunun tek boyutlu olduunu saptamamzdan ibarettir.
23
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

8. Her trl aritmetik ifllemi yapabildiimiz lek dzeyine ne ad verilir?
a. Aralk lei
b. Nominal lek
c. Srlama lei
d. Srekli ve kesikli lek
e. Oransal lek.
9. Bir lek eer lmek istediimiz fleyi lyorsa ona
ne ad verilir?
a. Baml deiflken.
b. Bamsz deiflken.
c. Gvenilirlik.
d. Geerlilik.
e. Sreklilik.
1. b
2. c
3. d
4. a
5. e
6. c
7. b
10. Bir lein geerliliini saptadmzda, artk onun

istikrar ile ilgilenmezsek ne gibi bir lme sorunuyla
karfllaflabiliriz?
a. Yanlfllanabilirlik eksiklii.
b. Gvenilirlik eksiklii
c. lt geerlilii
d. Yzeyde geerlilik.
e. Yukardakilerden hibirisi.
8. e
9. d
10. b
Yantnz yanlfl ise Grgl Siyasal Gerek ve

Kavramlafltrma konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kavram ve Tanmlama konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kavramlar ve Deiflkenler
konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kavramlar ve Deiflkenler
Yantnz yanlfl ise lmde Geerlilik konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise lmde Gvenilirlik konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
Kavramlar bizim dflnce yap tafllarmzdr. Onlar olmadan hangi nesneden (object) veya zneden (subject)
bahsettiimizi anlamak, bilmek ve dolaysyla bir konuyu anlatmak ve onunla ilgili toplumsal bir iletiflimde
bulunmak olanakszdr. Kavramlar zihnimizde, etrafmzda grdmz, duyduumuz, kokladmz, tattmz ve dokunduumuz, hatta sadece dfl olarak grdmz veya sadece hayal ettiimiz her fleye yapfltrdmz etiketlerdir. Zihnimizde gzlemle veya sadece
dflnsel olarak (tasavvur veya hayal ederek) soyut olarak canlandrdmz nesne veya znelere birer etiket
yapfltrp onlar birbirinden ayrmak ve o etiketlere birer ad yazp onlar adlandrmak suretiyle kendi dnyamz tanmak, anlamak ve anlamlandrmaktayz.
24
Sra Sizde 2
Bilimsel arafltrmann kavramlar arafltrmaclarn zihinlerinde yaratlan soyut tasavvurlar olup, orijinal olarak
retildiinde anlaflld biimde znel-aflr olarak bilim
topluluunca kullanlabilir ieriktedir. Ancak bu keyfiyet orijinal olarak oluflan bir kavramn soyut zihinsel bir
tasavvur olarak dflnlmesini snrlandrmaz. Zaten bu
tr bir snrlama olmamas iin akademik zgrlk bilimsel ortamn vazgeilmezi mahiyetindedir.
Sra Sizde 3
Bilimsel kavramlar olabildiince mulakla, anlafllmazlk veya zihinsel bulankla yol amayacak bir sadelikte ifade edilebilmelidirler ki onlar her duyan arafltrmac onlardan ayn ve deiflmez tek bir fleyi anlayabilsin. Bilimsel kavramlarn bu zelliine Siyaset Bilimci Philip Shively kavramlarn tek boyutlu olmas (unidimensionality) keyfiyeti adn vermifltir (1990: 30 - 43).
Bir dilin zenginlii onun kullanmndaki bu esneklikler,
mecazlar, kavramsal oyunlarla artmaktadr. Ancak bu
tr kavramsal esneklikler ve kelimelerin farkl anlamlara ekilebilme keyfiyeti o dilin edebi gcn artrrken,
bilimde kullanmn kstlar veya tamamen ortadan kaldrr.
Sra Sizde 4
lme ifllemi bir kavramn grgl gstergelerini saptayabildiimiz anda bafllar. Tanmlamak gerekirse lmek bir olgu, olay, eflya vb. bir rakam ile etiketleme ifllemidir. rnein, baflkanlk rejimi grdmzde 1
rakamn (numeral) ona raptedersek, baflkanlk rejimi
dflndaki rejimler grdmzde de 2 rakamn onlara raptedersek, o zaman nicel ierikten (miktar, arlk,
byklk vb.) bamsz olarak da rejimleri lme tabi
tutmufl oluruz. Bu durumda sadece baz olgular dierlerinden sistemli olarak ayrmfl, adlandrmfl ve gzlemlemifl olmaktayz. Ksaca, gzlemlediimiz grgl
olgular birbirinden ayrt edip, her biri bir tek kategoriye isabet edecek biimde snflandrabildiimiz ve her
gzlemimizi de sadece tek bir kategoriye yerlefltirebildiimiz noktada bafllar.
Sra Sizde 5
Bu lmler bir toplumun eitim ve salk konusunda
dnyadaki grece yerini belirttikleri gibi, befler sermayeye verdii nemi de belirtir. Befler kaynaklarnn yeteneinin yksek olmas ve eer yksek kifli baflna gelir dzeyindeyse ekonomik gcnn yksek olmas, bu
devletin uluslararas iliflkilerde zellikle kltr, bilim, ifl
becerisi ve yatrm gibi alanlarda etkili olabileceini

gsterir. zellikle ekonomik kaynaklarnn gc de dikkate alndnda, bu istatistikler bir devletin iktisadi gc hakknda ve onun siyasal etki iin kullanlmas hususunda bize bilgi verebilir. Bu yolla bir yumuflak g
lm yapabiliriz. Ancak siyasal gc ayn zamanda
etkiye direnme olarak kabul ettiimizden bir lde de
olsa bir devletin asker gcn de hesaba katmadan veya sert gc de hesaplamadan kapsaml bir g lm yapamayz. Bu durumda da lmek istediimiz kavram tam anlamyla ltmz mantken savunmak
zorlaflr. Ancak sadece yumuflak g lm yapmay
amalyorsak, o zaman bu lmn mantken yumuflak
gc lmekte olduunu ve dolaysyla yumuflak g
ls olarak geerlilii olduunu savunabiliriz ama siyasal gc tamamen kapsayan bir lm olduunu savunamayz.
Sra Sizde 6
Fred Kerlinger bu nermeyle gvenilirliin temel zelliinin kolayca aklda kalmasn salayan bir deyifl retmifltir. Her tekrarlandnda benzer sonular reten bir
lek ve onunla saptanan ller istikrarl, tutarl ve
gvenli olarak kabul edilebilirlerse de bu lmler lmek istediimiz hangi zellikse onu lp lmedii
hakknda bir bilgi vermezler. rnein, bir bireyin boyunu lmek istiyorsanz, onu on kere de ayn baskle
kartp her seferinde 79,5 - 80,5 kg. arasnda bir arlkta olduunu saptamanz, sizin elinizde istikrarla lm yapan bir ara olduunu gsterir ama bu arala bu
kiflinin boyu hakknda bir sonuca varamazsnz. Dolaysyla gvenilir lm geerlilik ile ilgili sorunlarmz
olup olmadn gstermez. Onun iin gvenilirlik para
gibidir. Eer gvenilir bir lee sahip deilseniz, lmleriniz grgl gerei saptamaya yetmez ama gvenilir bir leiniz olduunda ise tm sorunlarnz bitmeyecektir nk o lek lmlerinizin geerli olup
olmadn, yani lmek istediiniz fleyi lp lmediiniz hakknda herhangi bir ipucu vermeyecektir.
25
Yararlanlan Kaynaklar
Babbie, Earl, The Practice of Social Research. (10.
Bask) (Australia, Canada, United States: Thomson,
Wadsworth, 2004).
Babbie, Earl, The Practice of Social Research. (12.
Bask) (Australia, Canada, United States: Wadsworth,
Cengage Learning, 2010).
Balolu, Burhan, Sosyal Bilimlerde Arafltrma Yntemi. (2. Bask) (stanbul: Der Yaynlar, 2009).
Claude Jr., Inis L., Swords into Plowshares: The Problems and Progress of International Organization. (3rd ed.) (New York: Random House, 1966).
Cornford, Francis MacDonald, The Republic of Plato.
(London, Oxford, New York: Oxford Univ. Pres,
1973).
Gke, Birsen, Toplumsal Bilimlerde Arafltrma. (5.
Bask) (Anakara, Savafl Yayunlar, 2007).
Katbafl, idem, lme ve lekleme, Ruflen Kelefl (der.) Toplum Bilimlerinde Arafltrma ve
Yntem. (Ankara, TODAE, 1976): 79 - 112.
Kalaycolu, Ersin , Trkiyede Demokrasinin Pekiflmesi: Bir Siyasal Kltr Sorunu Prof. Dr. Ergun
zbuduna Armaan (cilt I), (Ankara: Yetkin Publications, 2008) iinde: 247 277.
Kaptan, Saim Bilimsel Arafltrma ve statistik Teknikleri. (10. bask). (Ankara: Tekflk, 1995).
Karasar, Niyazi, Bilimsel Arafltrma Yntemi. (21.
Bask) (stanbul: Nobel, 2010).
Neuman, W. Lawrence, Social Research Methods: Qualitative and Quatitative Approaches. (7. Bask),
(Boston, New York, San Francisco: Pearson, 2009).
Popper, Karl Conjectures and Refutations: The
Growth of Scientific Knowledge. ( New York and
Evanston: Harper and Row, 1965).
Popper, Karl, Open Society and Its Enemies: Vol. I
The Spell of Plato. (5. Bask), (Princeton, N. J: Princeton Univ. Press, 1966).
Seyidolu, Halil, Bilimsel Arafltrma ve Yazma El Kitab. (8. bask) (stanbul: Gzem, 2000).
Shively, W. Phillips, The Craft of Political Research.
(3. Bask) (Engelwood Cliffs, New Jersey, PrenticeHall: 1990).
Stouffer, Samuel, The American Soldier. Princeton, N.
J.: Princeton Univ. Press, 1949).
Weber, Max, Sosyal Bilimler Metodolojisi. (Istanbul:
Kre Yaynlar, 2012).
Yldrm, Ali ve Hasan fiimflek, Sosyal Bilimlerde Nitel
Arafltrma Yntemleri. (2. bask) (Ankara: Sekin,
2000).
Yldrm, Cemal, Bilim Felsefesi. (8. Basm) (Istanbul:
Remzi Kitabevi, 2011).

YNTEMLER
2
Amalarmz
N
N
N
N
N

ki deiflken arasnda nedensel bir iliflki nasl kurulur ve test ediliri aklayabilecek,
Arafltrma kurgularnn temel aflamalar nelerdir, temel kurgular nelerdir ve
deneysel yaklaflmlar dier yaklaflmlardan nasl farkllklar gsterir sorunlarn yantlayabilecek,
Deneysel kurgularn eflitleri hakknda bilgi sahibi olabilecek,
Kontrol ve nedensellik arasndaki iliflkiyi detayl olarak aklayabilecek,
Deneysel yaklaflm kullanarak hangi uluslararas iliflkiler konularn arafltrabileceinizi keflfedebilecek,
bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Deiflkenlik ve Kontrol
ve Dfl Geerlik (Internal and
External Validity)
Deneysel Kayp (Experimental
Mortality)
Rastgele Atama (Random

Assignment)
Solomon Drtl Grup Kurgusu
ncl Test
Simlasyon
Doal Deneyler
indekiler
Nedensel liflkiler,
Uluslararas liflkilerde Arafltrma Kurgular,
Arafltrma Yntemleri Deneysel Yaklaflmlar ve
Uluslararas liflkiler
GRfi
BLMSEL IKARIM
NEDENSELLK VE ARAfiTIRMA
KURGULARI
DENEYSEL YAKLAfiIMLAR VE
ULUSLARARASI LfiKLER
DENEYSEL KURGU EfiTLER
DHL GEERLK
HARC GEERLK
SMLASYON (SIMULATION)
DOAL DENEYLER
SONU
Nedensel liflkiler,
Arafltrma Kurgular,
Deneysel Yaklaflmlar
ve Uluslararas liflkiler
GRfi
Etrafmzda cereyan eden olaylarla ilgili bizi dflndren ve bazen de flaflrtan sorulara cevap ararken zaman zaman arafltrma yapmak durumunda kalrz. Arafltrma denilen olgu sistemli olarak gereklefltirilen, baz fikirler ve dnya grflleri ile
teknik uygulamalarn birlefltirilmesi ile ortaya kan gerek hayatta olan biteni anlammza ya da aklk getirmemize katkda bulunan bir bilgi retme srecidir. Bu
srete, neyin cevabn aradmz ve nasl aradmz ok nemlidir. Cevabn aradmz soruya kuram ve yntem rehberlik etmelidir. Genelde hayatmzn erken
evrelerinde rendiklerimiz arafltrma yaplarak deil de ailemizden, yakn evremizden, televizyon haberlerinden ve dier iletiflim kaynaklarndan, ya da igd
ve saduyu ile ulafltmz bilgilerdir. Bu bilgiler daha sonra bilimsel arafltrmalar
ile yenilenir ve gncellenir. Bilimsel alflmalarn temelinde tam da bu anlayfl
yatar. Tam anlamyla hibir zaman etrafmzda olup bitenleri anlama ve aklama flansna sahip deiliz. Bilgi yeni bulufllar flnda srekli gncellenmelidir.
Tabii ki her olup biten muhakkak aklanabilir bir neden-sonu iliflkisi dhilnde gerekleflmez. Tesadfler kanlmazdr. Bilimsel arafltrma bir olay gerekleflirken sistemli olarak ortaya kan ksmlar aklamaya yneliktir. Dier bir deyiflle, olayn gerekleflmesini aklamaya yardmc olacak neden-sonu rntsn keflfetmeye alflr.
Siyaset Bilimi ve Uluslararas liflkiler alanlarnda devletlerin siyasi sistemleri,
semenlerin oylarla ilgili tercihleri, savafllar, devrimler, terrizm ve i savafllar gibi
konular bir neden-sonu rnts iinde aklamay hedefliyoruz. rnein, devletlerin ynetim biimleri savafllar nasl etkiler?, sorusunu cevaplarken bir devletin demokrasi ya da otokrasi ile ynetilmesinin o devletin bir dfl tehditle bafla karken ne flekilde hareket ettii zerindeki etkisini inceleriz. Ayrca, dier baflka
faktrlerin bahsettiimiz uluslararas olguya nasl sebep olabileceini aklarz.
Devletlerin ynetim biimleri ile savafllara katlmalar arasnda sistemli bir nedensonu iliflkisi olup olmadn aklamaya alflrz. Nedensel bir iliflki ya da ba,
herhangi bir iki olay ya da oluflum arasnda bir tanesinin nce olduunu ve dierinin nce olan olaydan sonra geldiini, dier bir deyiflle ilk olayn bir sonucu olduunu belirtir. Deneysel yaklaflmlar hangi olayn nce geldii konusunda arafltrmacya tam bir kontrol imkn tandklar iin, nedenselliin ispatlanmasnda en
etkin yntemdir.
28
BLMSEL IKARIM
SIRA SZDE
D fi N E L M
Deneysel yaklaflmlarn
Siyaset
S O Bilimi
R U ve
alanlarnda uygulanmas
zellikle 1990lardan bu
D artmfltr.
K K A T Bu artfln
yana
temelinde ucuzlayan
bilgisayar teknolojisi ve
SIRA SZDE
gelifltirilen
bilgisayar
programlarnn bir ok
deneysel kurgunun
oluflturulmasna ve
AMALARIMIZ
bulgularn analizine
yardmc olmasdr.
Genel olarak arafltrma kurgularn deneysel ve deneysel olmayanlar zere ikiye

ayrmak mmkn. Yntem ne olursa olsun, ortak ama arafltrmaya konu olan deiflkenler arasnda nedensellii aklayc bilimsel bir karm yapmaktr. Hepimiz
Sherlock Holmesun filmlerindeki flu sahneyi hatrlarz: Holmes su mahalline gelir, gzlerini kl tablosunda ttmekte olan izmarite diker, ani bir hareketle yerinden kalkar ve izmaritin yannda duran yarya kadar yanmfl ve ucu kllenmifl kibriti incelemeye bafllar. Sonra da flphelinin 44 yaflnda, 174 cm. boyunda, 83 kilo
arlnda olduunu syler. Devamnda, flphelinin sa elini kullandn, kzlderelilerle yaplan savafllardan kalma bir gazi olduunu, ve sa avucunda bir kurflun
top ktlesi tafldn anlatr. Hatta, daha da ileri giderek flphelinin saygdeer bir
insan olduunu, su mahalline girdiinde su iflleme niyetinin bulunmadn, dedektif ve ekibinin geldiini duyunca pencereden hzlca dflar ktn, ama birazdan ieri geleceini syler. ok gemeden, flpheli kapy alar ve ieri girer. Holmesun yardmcs Watson bunu nasl bilebildiini sorguladnda ise cevab tmdengelim olur. Aslnda, Holmesun cevab eksik, nk sadece tmdengelim deil, ayn zamanda tmevarm da kullanmfltr.
Tmdengelim ve tmevarm sadece bilimsel karm yapmakta kullanlan iki
yntem deil, ayn zamanda gnlk yaflammzda da kullandmz mantk yrtme yntemleridir. Akflamlar iflten ya da okuldan dndmzde, evimizin flklarn yanar grdmzde, tmevarm yntemi ile annemizin ya da eflimizin eve
bizden nce geldii karmnda bulunuruz. Annemiz ve eflimiz hakknda gemiflten beri gelen tecrbelerimizi dflndmzde ise tmdengelim yntemini kullanarak o anda mutfakta yemek piflirdiini ve ayn zamanda masay hazrladn tahmin edebiliriz. eri girdikten sonra da tahminlerimizin doru olup olmadn gzSIRAYani,
SZDE belirli bir durumdan genele ulaflmaya tmevarm ve genelden
lemleyebiliriz.
daha zel ve belirli bir gzleme ulaflmaya tmdengelim denir. Bu iki yntemin
salkl iflleyebilmesi iin de bilim adamlar ak ve tam olarak gerek olaylar gz fi N E L M
lemlemek Dve
yanstmak durumundadrlar.
Uluslararas liflkiler alannda alflan siyaset bilimciler ise, etrafmzda olup biS O R Uolaylar arafltrmak, aklamak ve tahminler yrtmekle ilgilenirten siyasi ierikli
ler. rnein, kim oy kullanr? Hangi devletler insan haklarn inemeye meyillidirler? Yargda
bamszlk nasl elde edilir? Seim propogandalarnn semenler
DKKAT
zerindeki etkisi nedir? Bu tr sorulara cevap ararken deneysel yaklaflmlarn avantaj gerek hayatta olup biten bir olayn laboratuvar ortamnda basit flekliyle de olSIRA SZDE
sa arafltrmacnn
gz nnde yeniden cereyan etmesine imkn tanmasdr. Deneysel yaklaflmlar flu sorularn cevaplanmasnda sklkla kullanlmfltr: Hangi flartlar altnda AMALARIMIZ
devletler birbirleri ile iflbirliine gider? Devletler ne zaman uluslararas
kurallara ve anlaflmalara uyar? Silahlanma nasl nlenir?
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Jannet Buttolph
H.T. Reynolds, ve Jason Mycoff.(2008). Political Science ReseK TJohnson,
A P
arch Methods. Washington, DC: CQ Press.
Rebecca B. Morton ve Kenneth C. Williams. (2008). Experimentation in Political Science in
the Oxford THandbooks
E L E V Z Y O N of Political Science. Janet M. Box-Steffenmeier, Henry E. Brady, David Collier (der.). Oxford University Press, s. 339-356.
NTERNET
2. nite - Nedensel liflkiler, Arafltrma Kurgular, Deneysel Yaklaflmlar ve Uluslararas liflkiler
NEDENSELLK VE ARAfiTIRMA KURGULARI

CBS Haber ABDde 2004 Baflkanlk Seimleri ncesi kampanya sloganlarndan bazlarn flyle tanmlad:
Bir reklamda, Jon Kerrynin resmi gsterilir gsterilmez saniyeler iinde Osama bin
Laden ve Muhammet Attann resimleri hzlca gsterilirken, bir erkek sesi, bu iki fanatik katille bafl edebileceine dair, Kerrye gvenir miydiniz? sorusunu sorar.
Baflka bir tanesinde, Baflkan Bushun rflveti Suudi kraliyet ailesiyle maddi gizli bir
ortaklk iinde olduu ve terrizm destekileri ile balantl olduu sylenir.
nc bir reklam da Kerrynin Vietnam savafl esnasnda dflmanlarla gizli bir
toplant yaptn syler. Baflkan Bushun da Amerikan askerlerini bir batan ierisine srklediini belirtir.
Biroumuzun dflnecei gibi negatif propoganda semeni kt ynde etkiler ve seim adaylarndan uzaklafltrr. Fakat CBS News tam tersine inanmaktayd.
nsanlarn negatif bilgilerden daha ok etkilendiini savunmaktaydlar. Hangi grfl dorudur? Bu konu siyaset bilimi alflmalarnda hlen tartfllmaya devam eden
ve sk sk alfllan bir konudur. Byle bir konuya nasl yaklafllmal? htiyacmz
olan, bilgi toplamaya ve analiz yapmaya ynelik bir plan gelifltirmek ve bulgularmzn sadece fikirlere deil de ak kantlara dayandrld konusundaki gvenimizi arttrmaktr. Bir arafltrma kurgusu arafltrmacnn bir soruyu nasl alflacan belirten bir plan ya da tasardr.
Arafltrma kurgusunun nitelii ne olursa olsun, ama iki ya da daha fazla deiflken arasnda bir neden-sonu iliflkisi olup olmadn saptamaktr. Yukardaki rnekte reklam kampanyasnn nitelii ile insanlarn oy verme istekleri arasnda bir
iliflki kurulmufltur. ki deiflkenin birbirleri ile iliflkili olduunu sylemek iin, bir
deiflkenin belli deerlerinin dier deiflkenin belli deerleriyle rtflmesi gerekmektedir. Uluslararas liflkiler alanndaki rnekler arasnda, uluslararas organizasyonlarn devletleraras ifl birliine katks, g dalmnn savafln bafllamas zerindeki etkisi, ve dfl mdahelenin etnik savafl ya da demokratikleflme zerindeki
etkisini sayabiliriz. Her arafltrma kurgusu bir kuram ile bafllar ve kuram ise bir bamsz deiflken, aklamaya alfltmz olay, bir baml deiflken, aklamaya
yardmc olacan dflndmz faktrler, ve bir de bu ikisini balayan ya da
iliflkilendiren nedensel bir beyandan oluflur.
kinci aflamada, arafltrma kurgusu kuramn hangi rneklem (sample) kullanlarak test edileceini belirler. Burada nemli olan, ilgilendiimiz olayn hem pozitif
hem de negatif trlerini rneklemimize dahil etmektir. rnein, demokrasinin etnik savafl zerindeki etkilerine bakyorsak, elimizdeki rneklemde demokratik
olan ve olmayan ve etnik savafl yaflayan ve yaflamayan lkelerin bulunmas gerekmektedir. Barbara Geddes, 1990 tarihli makalesinde bu soruna iflaret etmektedir.
O zamana kadar yaynlanmfl birok alflmay rnek gstererek, arafltrmaclarn
yeni geliflmekte olan Tayvan, Gney Kore ve Singapur gibi lkelerle ilgili yanlfl karmlarn ortaya koymaktadr. Bir ok arafltrmac, Gney Kore (zellikle 1961den
sonra), Singapur (1968 sonras), Brezilya (1964 ile 1981 arasnda) ve Meksika (1982
ncesinde) ile ilgili alflmalarnda bu lkelerdeki hzl ekonomik byme konusunu aklamaya alflmfllardr. Tm bu lkelerin iki ortak zellii vard. Hzl byme esnasnda ifl gcn bask altnda tutup, iflilerin memnun olmadklar durumlar aklamalarna izin vermiyorlard. Bu bulguya dayanarak arafltrmaclar, ifl gcn bask altnda tutmann hzl bymeye pozitif katks olduunu savunmufllar-
29
30
dr. Fakat, gz ard edilen bir gerek, dnyada ifl gcn benzer flekilde bask altnda tutan baflka lkelerin ekonomik geliflme konusunda bu lkeler kadar baflarl olmadklardr.
Bu rneklemde sadece hzl bymeyi baflaran lkeler olduu iin, ifl gc
zerindeki basknn dier lkelerde de benzer flekilde bymeye katks olup olmadn anlamak olduka zordur. Daha salkl bir yntem, rneklemi belirlerken
sadece hzl bymeyi baflaran deil, baflarmayan lkeleri de analize eklemektir.
Eer analiz sonunda hzl bymeyi baflarmayan lkelerin de benzer flekilde iflgcn bask altnda tuttuunu gzlemliyorsak o zaman ifl gc basks ve byme
arasnda nedensel bir badan sz edilemez. Sonuta, bymeyi baflaramayan lkelerde ifl gcnn bastrlmadn grrsek o zaman nedensel bir iliflkiden bahsetmek sz konusu olabilir. Fakat her zaman aklmzda tutalm ki, nedensel iliflkiler en baflta belirlediimiz kuramlarn rndr. Arafltrma kurgular kuramn belirttii nedensel balantlar ispatlayacak kant bulmaya yararlar.
Bafltaki rneimize geri dnersek rneklemimizde hem negatif hem de pozitif
propoganda ieren reklamlar grmfl olan semenlerin olmas gerekmektedir.
Reklamn mahiyeti ve semenlerin seim sandna gidip gitmeyecei arasnda nedensel bir ba kurulmaya alfllmaktadr. Bir sonraki aflamada, arafltrma kurgusu
rneklemle ilgili testlerin yaplmas iin nasl bir yntem seileceini ve neden belli bir yntemin dierlerine tercih edildiini aklamak durumundadr. lerleyen blmlerde de ele alnaca zere, arafltrma yntemlerini nitel veya nicel, deneysel
veya deneysel olmayan olarak snflandrmak mmkn. Hangi yntem seilirse seilsin, bir arafltrma kurgusu, herhangi bir kuram test etmeye alflrken afladaki
hedefleri dikkate alr:
1. ki ya da daha fazla deiflken arasnda bir ba kurmaya alflmak,
2. Bulgularn gerek hayatta da genel olarak doru olduunu gstermek,
3. Bir olgunun dier olgudan daha nce ya da sonra geldiini gstermek,
4. Mmknse alternatif aklamalar elemek.
MAKALE
Barbara Geddes.
How the Cases You Choose Affect the Answers You Get: SelectiM A K (1990).
ALE
on Bias in Comparative Politics, Political Analysis. Cilt 2, s. 131-150.
Nedensel veya Sahte (Spurious) liflkiler

nsanlarn seimlerde oy kullanmalar ve televizyonda srekli adaylarla ilgili negatif propoganda grmeleri ve duymalar arasnda negatif bir iliflkiden sz edilebilir.
Srekli negatif propagandaya maruz kalan semen hibir adayn oyuna layk olmadn dflnp seimde oy kullanmak istemeyebilir. Byle bir hipotezi nasl ispatlayabiliriz? Seimlerden hemen sonra bir grup semenle rprtaj yaplabilir. Onlara seimlerden nceki negatif propogandann ne kadar farknda olduklar ve seimlerde oy kullanp kullanmadklar sorulabilir. Negatif propoganda ve oy kullanma oran arasnda bir iliflki olduunu gzlemleyebiliriz. Tablo 2.1 insanlarn negatif propaganda ieren reklamlar; X, grp grmedikleri ve seimlerde oy kullanp
kullanmadklar; Y, arasndaki iliflkiyi gstermektedir.
Oy Kulland m?
Negatif Propaganda
Evet
Negatif Propaganda
Hayr
Evet
Hayr
%100
%100
Yukardaki arafltrma kurgusu kamuoyu arafltrmas ya da anket olarak da nitelendirilebilir. nsanlarn siyasi davranfllarn dolayl olarak gzlemlemeye dayanan
bu kurguda, kiflilere bir konu ile ilgili ne dflndkleri ve nasl davranacaklar sorulur. Gerek davranfllar gzlemlemek, bu durumda kiflilerin oy pusulalarna bakp kime oy verdiklerini ya da oy verip vermediklerini gzlemlemek, mmkn olmad iin sorulara verdikleri cevaplara gre deerlendirmemizi yaparz. Tablo
2.1 iki deiflken arasnda net bir iliflki olduunu gsteriyor. Negatif propogandaya
maruz kalmamfl semenlerin hepsi oy kullanmfllar ve maruz kalanlarn hibiri oy
kullanmamfllar. Fakat bu sonulara bakarak, negatif propogandann oy kullanma
orannn dflmesine sebep olduunu savunabilir miyiz? Belki de oy kullanmaya gidenlerin hepsi ok gl bir vatandafllk grevi igds ile haraket ettiler ve seim kampanyalar ne derse desin her durumda oy kullanacaklard. Ayn zamanda,
eitim seviyesi dflk olan insanlar ok fazla televizyon izliyor olabilirler ve seimlerde de oy kullanma zahmetinde bulunmayabilirler. Eer bu tr farkl nedenler ve
koflullar sz konusu ise oy kullanma ve negatif seim kampanyas arasnda bir iliflki gzlemleyebiliriz. Ama bu iliflki nedensel bir iliflki olmayabilir. Negatif seim
kampanyalarn yayndan kaldrmak oy verme orann deifltirmeyebilir. Bu tr iliflkiler yanlfl ya da sahte (spurious) olarak nitelendirilir. Oy verme oran ve negatif
kampanyalar ieren TV programlarn izlemek aslnda ayn zamanda baflka bir
nc faktr tarafndan belirlenir ve birbirleri ile nedensel bir iliflki erevesinde
balantl gibi alglanabilir. Genelde nc faktr belirlendiinde aradaki iliflki zayflar ya da tamamen kaybolur. rnein, eitim seviyesi hem oy verme orann
hem de televizyon izleme orann etkiliyor olabilir.
Bilimsel alflmalar, gerek ve gerek olmayan iliflkileri birbirinden ayrt etmeyi
hedeflerler. aflamada bu hedefe ulaflmak mmkndr:
1. Efl zamanl deiflkenlik (covariation): Yaplan arafltrma belirtilen sebebin X,
belirtilen sonula Y, ayn zamanda deifltiini gstermelidir. Tablo 2.1 aslnda seim kampanyalar ve oy kullanma arasnda byle bir efl zamanl deifliklik olduunu saptamfltr ama nedensel bir ba olup olmadn anlayabilmek iin kamuoyu yoklamasndan fazlas gerekmektedir. Bu noktada arafltrmacnn kiflisel yorumu nem kazanmaktadr. ki deiflken arasnda iliflki
olduu objektif bir flekilde saptanabilir fakat iliflkinin nedensel olup olmad arafltrmacnn yorumuna kalr.
2. Zaman sras: Arafltrma, sebebin sonutan nce geldiini gstermelidir. Sebebin sonutan sonra oluflmas mmkn deildir. Tablo 2.1de mantkl olarak seim kampanyasnn oy verme olayndan nce gereklefltiini savunabiliriz. Fakat gzleme dayal baflka alflmalarda bu durumu pratikte gstermek biraz zor olabilir. Zaman sras flart karfllanmfl olsa bile, nedensel bir
iliflkiden tam anlamyla sz edebilmek iin nc maddede belirtilen flartn da karfllanmfl olmas gerekir.
3. Alternatif aklamalarn elenmesi: Arafltrma ayn zamanda alternatif aklamalar elemeli ve nc bir faktrn iki deiflkeni de etkilemediini gstermelidir.
31
Tablo 2.1
Oy Kullanm ve
Negatif Propaganda
Duyumu
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRA SZDE
S O R U
D fi N E L M
32
S O R U
D fi N E L M
ki deiflkenin
takip ettii her durumda nedensel bir karm yaplamaz. rnein,
KKAT
D birbirini
S O R kfltan
U
her zaman bahar
sonra gelmesine ramen, kfl bahara neden olur denilemez. Nedensel bir aklama getirebilmek iin, bir deiflkenin dier bir deiflken zerinde deer
SIRA SZDE
deiflikliklerini
meydana getirdii fikrinin oluflmas gerekir.
DKKAT
DKKAT
S O R U
SIRA SZDE
DKKAT
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
SIRA SZDE
KD fiT NAE LP M
AMALARIMIZ
S O R U
T KE LE VT ZAY OP N
DKKAT
TENLTEEVR NZ YE OT N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
NTERNET
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
N N
N N
Sovyetler Birliinin
kfl sebepleri arasnda birok neden saylmfltr. Bir tanesi Amerika
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Birleflik Devletlerinde
artan asker harcamalardr. Amerikan asker harcamalar ile Sovyetlerin kfl arasnda nasl bir iliflki kurmak mmkndr? Nedensel bir aklama geL PMiliflkiyi nasl yorumlarsnz? Sovyetlerin kfl ile ilgili alternatif
KD fi TN EAbu
tirmek gerekirse
AMALARIMIZ
aklamalar ne olabilir?
S O R U
J.B. Johnson,
ve Jason Mycoff. (2008). Political Science Research Methods.
T EK L H.T.
E VT ZAYReynolds
OPN
Washington, DC: CQ Press.
DKKAT
Arafltrma
T E L E V Kurgular
ZYON
N N
NTERNET
SIRA
SZDE arafltrmann nasl yaplaca ile ilgili mantksal yapy sunar.
Bir arafltrma
kurgusu,
Genelde arafltrma, arafltrmac asndan ilgin, o zamana kadar alfllmamfl ya da
az alfllmfl ve dflndren bir soru ile bafllar. Soruyu iyi bir flekilde cevaplayabilAMALARIMIZ
N T E R N E Tgereken en nemli karar ne tr bir arafltrma yntemi gelifltirilmek iin verilmesi
mesi gerektiidir. Yntemler arasnda, deneysel yaklaflmlar, ksmlar aras (crosssectional), boylamsal
K T A P (longitudinal), vaka analizi ve karfllafltrmal kurgular saylabilir. Baflka bir sklkla yaplan ayrm da nitel ve nicel yntemler arasndadr. Nitel
yaklaflmlarn avantaj, bir olay hakknda derinlemesine ve detayl bilgi toplamaya
imkn salamalardr,
fakat bilgi toplanan vaka says kstl olmak durumundadr.
TELEVZYON
rnein, siyasi liderlerle grflmeler yaplmas, bir siyasi partinin derinlemesine
incelenmesi ya da bir sosyal harekete katlmn gzlem yoluyla incelenmesi nitel
yaklaflmlar arasndadr. Fakat nitel yaklaflmlarn olaylar detayl ve derin incele N T Ehakknda
RNET
mesi, bir olay
benzerleriyle ilgili genelleme yaplmasna engel teflkil etmektedir. Nicel yaklaflmlar, ok fazla sayda olayn ayn anda inceleyebilmeleri sebebiyle, genelleme konusunda avantaja sahip olmalarna ramen ou zaman bir
veri taban bulmak ve ya oluflturmak ok pahal, zahmetli ve olduka da vakit alan
bir abadr. Toplanan veri tabannn ne derece gerei yansttn bilmek zordur
ve verinin analizi de arafltrmacnn baz istatistiksel yntemlerle ilgili bilgi ve beceri sahibi olmasn gerektirmektedir. Bu dezavantajlara ramen, laboratuvar ve
doal deney yapmak her zaman mmkn olmad iin arafltrmaclar deney dfl
yntemleri daha pratik bulurlar.
Deney dfl yntemler nedensel karm yapmak ve bir baml deiflken ile bamsz deiflken arasndaki neden-sonu iliflkisini daha kesin bir flekilde ortaya karma konusunda deneysel yntemlar kadar gl deillerdir. Yukarda bahsedilen neden-sonu iliflkisinin tespiti iin gereken eflzamanl deiflkenlik, zaman sras ve alternatif aklamalarn elenmesi flartlarnn zellikle kontroll laboratuvar deneylerinde yerine getirilmesi daha kolaydr. Dier yntemler, deneysel yaklaflmlar
kadar nedensellik konusunda net karmlar salamasalar da kifliler dflndaki aktrlerin de (gruplar, flehirler, devletler, organizasyonlar) arafltrmaya dahil edilmesini salarlar. Deney dfl arafltrma kurgularnda, bamsz deiflkenin uygulanmas ve katlmclarn gruplara atanmas zerinde arafltrmacnn hibir kontol olmad gibi baz durumlarda baml deiflkenin bamsz deiflken etkisini gstermeden nce llmesi imkn yoktur. Fakat bu yntemler laboratuvar alflmas mm-
kn olmadnda veri toplamak ve nedensel karm yapmak iin nemli alternatiflerdir. Bu yntemlerin bazlarndan ksaca bahsettikten sonra, nitenin geri kalan ksmnda deneysel yaklaflmlar detayl olarak incelenecektir.
Kk-n Kurgular (Small-n Designs)

Bu tr arafltrmalarda, bir veya bir ka olay ya da vaka incelenerek, rprtaj, arfliv
taramas ve gzlem yntemleri kullanlarak detayl veri toplanmaya alfllr. Sadece bir olay inceleniyorsa, rnein Fransz Devrimi, bu ynteme tek vaka analizi
denir. Birden fazla olay inceleniyorsa rnein Bolflevik Devrimi, Mao Devrimi gibi, o ynteme karfllafltrmal vaka analizi denir. Bu yntemlerin hepsi ve eflitli
trleri 5. nitede detayl olarak anlatlmaktadr. Bu ksmda ama, bu yntemin
deneysel yntemlerle bir nebze olsun karfllafltrmasn yapmaktr. Arafltrmaya konu olan aktrler, baflbakanlar ya da dier siyasi kifliler olabilecei gibi, devrim, savafl, i savafl gibi siyasi nitelik taflyan olaylar, meclis, bakanlk gibi siyasi kurumlar, NATO, Birleflmifl Milletler gibi uluslararas organizasyonlar ya da Irak kuflatmak, erken seimlere gitmek gibi siyasi kararlar olabilir.
Gl vaka analizi alflmalar net olarak tanmlanmfl bir kuram ile bafllarlar ve
vakalar kuram test etmek iin kullanrlar. Tabi, vaka analizi alflmalarnn bazen
tanmlamaya ve keflfetmeye yneldii zamanlar da olur. Bu tr alflmalar deneysel yaklaflmlar kadar olayn getii yer ve aktrler zerinde fazla kontrol imkn
salamasa da iyi kurgulanmfl vaka alflmalar bir deneysel alflmaya yakn bulgular retebilir. rnein, arafltrmaclar setikleri vakalar bamsz deiflkenlerde
farkl deer alanlar arasndan ama dier kontrol deiflkenlerinden ayn deer alanlar arasndan seebilir. Bu durumda, olayn olufltuu ortam ya da evre zerinde
biraz da olsa kontrol salanmfl olur. Terrrist organizasyonlar ve hkmetler arasnda nasl bir mzakere ve iletiflim kurulduunu anlamak iin, Miller (1993) Black
September diye adlandrlan Filistinli bir terrist grubu tarafndan gereklefltirilen
adet rehin alma olayn incelemifltir. Rehin alma olaylarnn hepsinin ayn grup
tarafndan ifllenmesi, grubun yaps, yelerin says ve gc konusundaki deiflkenliin kontrol iin nemlidir. Bylece, hkmet ve grubun pazarlk srelerinde ok fazla deiflkenin etkisi olmas kontrol altnda tutulmaktadr.
Vaka analizi alflmalarnn bilimsel ve nedensel karm konusunda en ok vurgulanan eksikliklerinden birisi, olaslkl yantlar iermemesidir. Fakat bir ok arafltrmac iki deiflken arasndan nedensellikten bahsederken, belli bir olaslk oran
verirler. Dier bir deyiflle nedensellik her zaman bir gereklilik (determinism) sonucu ortaya kmaz. Vaka analizinde, beklentimiz X olursa, arkasndan Y gelecektir.
X burada bamsz deiflkene, Y ise baml deiflkene iflaret etmektedir. rnein,
Millin en benzer sistemler yntemine gre, arafltrmac ifle her adan ok benzeyen ama bir adan farkl iki vaka semekle bafllar. rnein, arafltrma konusunun
19. yzylda Fransada ve Amerikada sosyalizmin ortaya kfl olduunu varsayalm. Tablo 2.2de grld zere, 19. yzylda Fransa ve Amerikay karfllafltrdmzda Amerikada sosyalizmin ok etkisi olmadn ama Fransada olduunu grrz (Johnson ve dier, 2008, pp.152-153).
33
34
Tablo 2.2
Fransa ve
Amerikada
Sosyalizm En
Benzer Sistemler
Analizi
Baml
Deiflken
(Sosyalist
Hareketler)
Bamsz
deiflken
(Sanayileflme)
Bamsz
deiflken
(fiehirleflme)
Bamsz
deiflken
(Ortak Dil)
Bamsz
deiflken
(Sosyal Snflar
Arasnda Derin
Ekonomik
Uurum)
Amerika
Evet
Evet
Evet
Evet
Hayr
Fransa
Hayr
Evet
Evet
Evet
Evet
Vaka (lke)
Bamsz deiflkenler arasnda, deiflkenlik gsteren tek etken sosyal snflar

arasndaki ekonomik farktr. Dier bir deyiflle sehirleflme, sanayileflme gibi nceden olufltuunu dflndmz etkenler deiflken deil, iki lkeye bakldnda
bu etkenlerin deerlerinin sabit olduunu gryoruz. Amerikada flehirleflme daha
az, Fransada daha fazla diyemeyiz. ki lkenin bu flekilde seilmesi kontrol salamak amacyladr. ki vaka inceleyip birden fazla neden-sonu iliflkisi gstermek
mmkn deildir. Peki, bir toplumdaki derin ekonomik uurumlarn her an sosyalist hareketlere yol amayacan syleyebilir miyiz? Karfllafltrmal vaka analizi alflmalarna gre bu sorunun cevabn vermek zor. Fakat nicel ve deneysel yaklaflmlarda, baz flartlar altnda belli bir yzde olaslkla sosyalist hareketlerin oluflup
oluflmayacan syleyebiliriz. Yukarda rneini verdiimiz vaka analizi Millin en
benzer sistemler karfllafltrmasdr. nite 5te detayl olarak anlatld gibi ok eflitli vaka analizi yntemleri mevcuttur ve hepsi de bilimsel bilginin oluflturulmasna katkda bulunur. Vaka analizi, iki deiflken arasndaki neden-sonu iliflkisinin
nasl baflladn ve gelifltiini detayl olarak sunmak asndan nemli bir yntemdir. Bunun yan sra, gzlemlenmesi zor olaylarla ilgili kuram gelifltirilmesi iin ok
nemli rol stlenmifltir. Siyaset ve siyasi srelerle ilgili bildiklerimiz ou, devlet
baflkanlar, milletvekilleri, hkimler, siyasi kampanyalar, anlaflmalar, savafllar, terrizm, ve i savafllar hakkndaki vaka alflmalarnn bir sonucudur. Dolaysyla nedensellik ve bilimsel karm konusunda vaka alflmalar deneysel yntemlerle rekabet etmekten ziyade tamamlayc bir rol oynamaktadr. Vaka alflmalarnn deneysel yntemleri nasl tamamlad ve ilgili rnekler 8. nitede oklu yntemler
anlatlrken detayl olarak ele alnacaktr.
MAKALE
R. Reuben Miller.
Negotiating with Terrorists: A Comparative Analysis of Three
M A K A L(1993).
E
Cases, Terrorism and Political Violence, Cilt 5, Say 3, s. 78-105.
Jannet Buttolph Johnson, H.T. Reynolds, ve Jason Mycoff.(2008). Political Science Research Methods. Washington, DC: CQ Press.
Ksmlar-Aras Analiz (Cross-Sectional Analysis): Anket ve

Kmeli (Aggregate) Veri Analizi
Ksmlar-aras analizde, arafltrmac baml ve bamsz deiflkenlerle ilgili lmleri ayn anda yapar ve bamsz deiflkenin, arafltrmaya konu olan kiflileri, lkeleri ya da dier kmeli aktrleri, baml deiflkeni etkiledii ortam kontrol etmez. Eer analize konu olan aktrler kifliler ise arafltrmaya anket ya da
kamuoyu yoklamas, devlet ve millet gibi corafi varlklar ise ya da parti, etnik
grup gibi aktrler ise kmeli analiz (aggregate analysis) ad verilir. Eer arafltrma konusu kifliler ya da kmeler belli bir zaman aralnda periodik olarak inceleniyorsa, bu analize ayn zamanda boylamsal (longitudinal) analiz ad veri-
lir. Arafltrmaclarn bamsz deiflken zerinde herhangi bir ynlendirme (manipulation) yapma imkn olmadklar iin, eldeki verileri analiz ederek nedensel karm yapmaya alflrlar.
Genel olarak nicel yaklaflmlarn temel eflitlerinden olan ksmlar-aras ve boylamsal analiz, nedenselliin ispatlanmas asndan zayf yntemlerdir. Arafltrmac
nedensellii arafltrmann en baflnda var olan kuramlara gre belirler. Bamsz
deiflken zerinden gzlemlenen etkinin bamsz deiflkenin nedensel bir sonucu olup olmadn gzlemlemek hem deneysel kurguya hem de vaka analizine
gre daha zordur. Nicel yntemlere iliflkisel (correlational) yntemler ad da verilir. Tm deiflkenler kendi doal ortamlarnda serbeste deer deifltirirler. Arafltrmac hibir bamsz deiflkeni kontrol etmeye alflmaz. Sadece deiflkenler arasnda belli eilimler ya da ayn anda oluflan deer deifliklikleri var m ona bakar.
rnein, ilgilenilen iki deiflken bir lkenin baflka bir lkeye karfl savafl ama ihtimali ve lkenin rejim tr (demokrasi ya da otokrasi) olsun. ki deiflken ayn anda artyor mu? Azalyor mu? Ya da biri artyor dieri azalyor mu? Arafltrmac bu
iliflkiyi belirlemeye alflr fakat deneysel yaklaflmlarda olduu gibi bamsz deiflkenle ilgili hibir ynlendirme yapmaz. Deneysel yaklaflmlarda olduu gibi bamsz deiflkenin kontrol edilip baml deiflken zerinde nedensel bir etki oluflturduunun saptanmas mmkn deildir. Buna ramen, nicel yaklaflmlar olaylarn daha gereki ve doal ortamlarnda llmesine, rneklemin geniflletilmesine
ve genel olarak poplasyondaki eilimlerin yanstlmasna ve deneysel kurgularla
test edilmesi mmkn olmayan hipotezlerin test edilmesine imkn salar. Nicel
yaklaflmlarn en nemli avantaj, bulgularn alflmaya konu olan genifl bir poplasyona genellenebilir olmasdr. Fakat bamsz deiflkenler zerinde arafltrmacnn bir kontrolnn olmamas, asl ilgilenilen deiflkenlerin etkilerinin ayrtedilebilmesi iin belli veri analizi tekniklerinin gelifltirilmesini gerektirmifltir.
Merolla ve dierleri (2012), Trkiyede kiflilerin terrizmle mcadele uruna bireysel hak ve zgrlklerinden ne derece feragat etmeyi kabul ettiklerini anlamaya ynelik bir alflma bafllatmfllardr. alflma nternet zerinden bir anket fleklinde olup yar deney yar ksmlar-arasdr. Katlmclardan yafl, eitim, ifl ve alflma
durumlar gibi demografik baz bilgiler toplandktan sonra, kendilerine siyasi grfllerini anlamaya ynelik bir dizi soru sorulur. Daha sonra, katlmclara rastgele
atama yntemi ile iki farkl haber metni okutulur. Birinci metin, katlmclara Trkiyenin son yllarda gsterdii ekonomik geliflmeleri pozitif bir senaryo olarak sunar. kinci metin ise son zamanda gereklefltirilmifl terrist bir saldrdan bahseder.
Haberi okuduktan sonra kendilerini nasl hissetikleri ile ilgili bir dizi sorudan sonra, katlmclara lkedeki baz etnik ve dini azlklarla ilgili sorular sorulur. Merolla
ve dierlerinin asl ilgilendikleri konu, bamsz deiflken, kiflilerin terrizmle ilgili bir haberden sonra kiflisel zgrlkleri konusundaki tavrlardr. Kontrol grubu,
ekonomi ile ilgili haber metnini okuyan kiflilerdir. Arafltrmaclar anket sonunda,
ekonomi ile ilgili haberi okuyanlarn kiflisel haklar ile ilgili daha titiz davranacaklarn beklemektedirler. Dier yandan, terrizm ile ilgili haberi okuyanlarn, terrizmle mcadele uruna bu haklarndan feragat etmeye daha yatkn olacaklar
beklenmektedir. Arafltrma sonunda, demografik bilgiler ve katlmclarn siyasi grflleri ile ilgili sorular kontrol olarak kullanlarak verinin detayl bir istatiksel analizi yaplacaktr.
Bu rnek anket ve deneysel alflmay ayn anda uygulamaktadr. 8. nitede
oklu yntemler konusu ifllenirken farkl yntemlerin nasl ve hangi amala ayn
alflma ierisinde kullanlabileceinden detayl olarak bahsedilecektir. Merolla ve
35
36
dierlerinin arafltrmas tam bir deneysel yaklaflm olmamakla beraber, uyaran olarak kullanlan haberlerin nce olduunu ve insanlarn fikirlerinin sonra deifltiini
ispat etmek mmkndr. Yani, baml ve bamsz deiflkenler arasndaki zaman
srasn kontrol etme imkn vardr. Tm bunlara ramen, kiflilerin zgrlkleriyle
ilgili kararlarn sadece anket esnasnda okutulan haberlerle ilgili olduunu iddia
edemeyiz. Bu nedenle arafltrmaclar, kiflilerin genel siyasi grfllerini de anlamaya
ynelik bir dizi soru sormufllardr.
MAKALE
Jennifer Merolla
M A K ve
A L ELiz Zechmeister. (2012). Collaborative Research: The Effects of Terrorist Threats on Democratic Support in Liberal and Illiberal Democracies (Turkey Study
with Belgin San-Akca).
DENEYSEL YAKLAfiIMLAR VE ULUSLARARASI

LfiKLER
alannn ilk olarak gelifltii
Amerika Birleflik
Devletlerinde bile deneysel
yaklaflmlarn kullanlmas
Amerikan siyasetini
ilgilendiren konularla snrl
kalmfltr. Son yllarda, Rose
McDermott ve Susan Hyde
gibi siyaset bilimciler,
deneysel yaklaflmlarn
alannda da kullanmn
artracak uygulamalarla
ilgili rnekler sunmufllardr.
Deneysel yaklaflmlar, pskikoloji ve doal bilimlerde uzun sredir ve ska baflvurulan yntemler olmalarna ramen, ekonomi ve uluslararas iliflkiler alanlarnda
son on ylda kullanlmaya bafllanmfllardr. Deneysel yaklaflmlar oy kullanma davranfllarnn alfllmas ve kamuoyu yoklamas ile halkn nabznn tutulmas iin
sklkla kullanlmalarna ramen, uluslararas iliflkiler ile ilgili konularda deneysel
yaklaflm ieren bir ok yeniliki alflma iin nemli frsatlar var olmaya devam etmektedir.
Uluslararas liflkiler alannda yaplmfl baz deneysel alflmalara bir gz atmak, bize gelecekte alfllabilecek konular iin ipular salayacaktr. Deneysel
yaklaflmlarn ncelikle uyguland arafltrma konular, devletler aras silahlanma
yarfl, mzakereler, ve atflma ve ifl birliine ynelik beklentilerdir. Deutsch ve
dierleri (1967) iki kiflilik laboratuvar deneyleri yaparak kiflilerin atflma ortamlarnda nasl karar verdiklerini incelemifllerdir. Daha sonraki yllarda, iki katlmcl
laboratuvar deneyi, kiflilerin atflma hlinde karar verme srelerinin incelenmesi iin sklkla baflvurulan bir yntem haline gelmifltir. Bonham (1971) uluslararas silahlanma kontrolne dair mzakereleri, sadece erkek katlmclarn olduu bir
deneyle laboratuvar ortamnda canlandrmfl ve katlmclardan Byk Britanya,
Amerika ve Sovyetler Birlii liderleri gibi davranmalarn istemifltir. Pilisuk (1984)
Deutch ve dierlerinin iki katlmcl deneysel yaklaflmlarn kullanarak, katlmclara Mahkumlarn Amaz (Prisoners Dilemma) oyununu oynatmfllardr. Katlmclar hem karfl tarafn silahlarnn teftifl edilmesini talep etme hem de karfl taraftan byle bir talep gelirse reddetme hakkna sahipti. Ayrca, katlmclar nleyici saldr (preemptive strike) yapma hakkna sahiptiler. Deney bulgular arasnda, taraflar arasnda iletiflimin ok nemli olduu ve atflmann iletiflim arttka
nlenebilecei gibi daha ok liberal grfl destekleyen bulgular yer almfltr.
1995te iletiflimin taraflar arasnda ifl birliini arttrp arttrmayacan inceleyen
Majeski ve Fricks de benzer sonuca ulaflmfllardr. letiflimin taraflarn dflmanlarna karfl hissettikleri korkular azaltt bulunmufltur. Ayn zamanda, kk bir
grup katlmcnn da daha bencil ve hrsl hareket ettiklerini ve iletiflimin onlarn
zerinde fazla etkisi olmad grlmfltr. Mzakere ile ilgili deneylerin daha sofistike bir rnei, Druckmann 1993 ylnda evresel dzenleme ile ilgili uluslararas mzakere alflmasdr. Katlmclara sera gaz (greenhouse gas) ile ilgili dzenlemeleri mzakere etmeleri sylenmifltir. Katlmclar bilim adamlar ve diplomatlar olmak zere iki grubtan seilmifltir.
Deutsch, Morton, Yakov Epstein, Donnah Canavan, ve Peter Gumpert.M(1967).

A K A L E Strategies
of Inducing Cooperation: An Experimental Study, the Journal of Conflict Resolution. Cilt
11, Say 3, s.345-360.
Bonham, Matthew. (1971). Simulating International Disarmament Negotiations, the Journal of Conflict Resolution. Cilt 15, Say 3, s.299-315.
Druckman, Daniel. (1993). The Situational Levers of Negotiating Flexibility, the Journal
of Conflict Resolution. Cilt 37, Say 2, s. 236-276.
Majeski, Stephen, ve Shane Fricks. (1995). Conflict and Cooperation in International Relations, the Journal of Conflict Resolution. Cilt 39, Say 4, s. 622-645.
Pilisuk, Marc. (1984). Experimenting With the Arms Race, the Journal of Conflict Resolution. Cilt 28, Say 2, s. 296-315.
Deneysel yaklaflmlarn gemiflte uyguland arafltrma alanlarndan bir baflkas savafl ve kriz konulardr. Ne tr psikolojik srelerin ve eilimlerin savafla karar
verme aflamasnda etkili olduu temel deney konusunu oluflturmufltur. Beer ve dierleri 1987de yaptklar alflmalarnda kiflilik zelliklerinin uluslararas arenadaki geliflmelerle nasl balantl olduunu incelemifllerdir. Katlmclara Birinci ve
kinci Dnya Savafllarndan baz senaryolar gsterilerek savafla karfl duygular
glendirilmifltir. Bulgular, baskn karakterlerin daha da atflmac hle geldiini,
uysal karakterlerin daha da itaatkr hle geldiklerini gstermifltir. Son zamanlarda,
deneysel yaklaflmlar terrizm konusunun alfllmasnda da uygulanmaya bafllanmfltr (Schafer 1997, Healy ve dierleri 2002, Kraus ve dierleri 1992). Msrdan sraile giden ve Amerikal yolcularn olduu bir uan karlmasn konu alan deneylerinde, Kraus ve dierleri (1992) katlmclara bir zm bulmak iin mzakerelerde bulunmalarn sylemifllerdir. Bulgular sonucunda kazan-kazan ynnde
destek alan katlmclarn iflbirliine ynelik kararlar daha fazla aldklar gzlemlenmifltir.
Kraus, Sarit, Jonathan Wilkenfeld, Michael Harris ve Elizabeth Blake.M(1992).
A K A L E The Hostage Crisis Simulation, Simulation & Gaming. Cilt 23, Say 4, s. 398-416.
Schafer, Mark. (1997). Images and Policy Preferences, Political Psychology. Cilt 18, Say
4, s. 813-829.
Beer, Francis, Alice Healy, Grant Sinclair, ve Lyle Bourne. (1987). War Cues and Foreign
Policy Acts, American Political Science Review. Cilt 81, Say 3, s. 701-716.
Healy, Alice, Joshua Hoffman, Francis Beer, ve Lyle Bourne. (2002). Terrorists and Democrats: Individual Reactions to International Attacks, Political Psychology. Cilt 23, Say
3, s. 439-467.
Deneysel yaklaflmlar dfl politika ile ilgili karar verme srelerinin analizinde
de kullanlmfllardr. Alex Mintz ve Nehemiah Geva deneysel yaklaflmlarn dfl politika analizine uygulanmasnda ne kan isimler arasndadr. Mintz ve Geva
1993te yaptklar alflmalar ile demokratik barfl paradigmasn test etmifllerdir.
alflmada, Amerikal ve srailli renciler ve Amerikal yetiflkinler katlmc rneklemini oluflturmufltur. 3 tane deney gereklefltirilmifl ve katlmclarn bir kriz durumunda demokratik bir lkeye ve demokratik olmayan bir lkeye karfl g kullanmak isteyip istemedikleri incelenmifltir. G kullanm konusunda, demokratik olmayan lkelere karfl daha fazla destek ortaya kmfltr. Daha sonraki bir alflmada Geva ve Hanson (1999) kltrel faktrlerin g kullanm ile ilgili kararlar ze-
37
MAKALE
N
MAKALE
Demokratik Barfl
Paradigmasi, demokratik
devletlerin birbirleri ile
savaflmayacan savunan
bir grfltr. zellikle nicel
yaklaflmlar kullanlarak
arafltrlan demokrasi ile
barfl arasndaki iliflki eflitli
nedensel aklamalara
dayandrlr: demokrasilerin
birbirleri ile ayn normlar
paylafltklar, daha iyi
iletiflim kurabildikleri,
liderlerin bir savafl kararn
halklarna aklamalarnn
zor olduunu ve bir savafl
kaybetmenin bedelinin ar
olabilecei gibi.
38
rindeki etkisine bakmfllardr. Devletlerin, kendileri ile benzer bir kltr paylaflan
devletlere karfl g kullanma karar verdiklerine ok sk rastlanmamfltr.
MAKALE
fiu aflamalar ieren

alflmalara, deneysel kurgu
diyoruz: bir arafltrma sorusu
gelifltirir, konuyla ilgili ne
kan kuramlar belirler,
baml ve bamsz
deiflkenleri tanmlar ve
nasl lleceini belirler,
hipotezleri ortaya koyar,
alflmann konusu olan
poplasyonu tanmlar, deney
katlmclarn seer ve
uygun olan gruplara
yerlefltirir, deney
esnasndaki gzlemlerle
ilgili prosedr belirler,
deneyin geerliliini
(validity) etkileyebilecek
tehditler iin hazrlk yapar,
deneyde kontrol olarak
kullanlabilecek flartlar
belirler ve deney sonunda
elde edilen verinin analizi
iin takip edilecek
yntemleri ortaya koyar.
Dhil geerlik, bir deneyde

gzlemlenen neden-sonu
iliflkisinin gerekten deneye
konu olan uyarandan ya da
bamsz deiflkenden
(treatment) kaynakland
olgusuna denir. Haric
geerlik, deney sonucu
saptanan bulgularn, farkl
ortamlarda ve farkl
rneklemler (sample) iin
geerli ve genellenebilir
olmasna denir.
Alex Mintz veMNehemiah

Geva. (1993). Why Dont Democracies Fight Each Other? An ExAKALE
perimental Study, the Journal of Conflict Resolution. Cilt 37, Say 3, s. 484-503.
Nehemia Geva ve Christopher Hanson. (1999). Cultural Similarity, Foreign Policy Actions,
and Regime Perception: An Experimental Study of International Cues and Democratic Peace, Political Psychology. Cilt 20, Say 4, s. 803-827.
Deneysel kurgularda, yukardaki rneklerde grld zere, bamsz deiflken tamamen arafltrmac tarafndan kontrol edilir. Baml deiflken serbest braklr. Katlmclarn deney konusu olan uyarana (treatment) maruz kald ortam tamamen kontrol altndadr. Bunun bafllca sebebi, alternatif ya da dier bamsz
deiflkenlerin katlmclarn davranfllar zerindeki etkisini elemektir. Sosyal Bilimlerin birok alannda, deneysel kontrol bazen imknsz bazen etik kurallara aykr
bazen de pratikte uygulamas zordur. Buna ramen, arafltrma konusundaki bilimsel yaklaflmlar arasnda deneysel olan en geliflmifl ve kapsaml olandr. Gerek
bir deneysel kurgu, afladaki tm zellikleri barndrd iin arafltrma kurgular
arasnda zel bir konuma sahiptir:
1. Bamsz deiflkenlerin baml deiflkenlere olan etkisi ile ilgili bir ya da
birka tane kuram nerir.
2. Bamsz deiflken iin en az iki seviye de lm belirtir.
3. Katlmclar deney gruplarna rastgele tayin eder (random assignment).
4. Kuramlar test edebilmek iin detayl bir prosedr belirtir.
5. Dhil geerlie (internal validity) tehdit oluflturabilecek olgular iin, dier
bir deyiflle lmde hata olmamas iin, kontrol mekanizmasn barndrr.
Deneysel yaklaflmlar ieren alflmalarda nemli olan kurgunun detayl bir flekilde planlanmasdr. Katlmclarn gzlemlenmeye bafllamasndan nce arafltrmac flu admlardan geer: bir arafltrma sorusu gelifltirir, konuyla ilgili ne kan kuramlar belirler, baml ve bamsz deiflkenleri tanmlar ve nasl lleceini belirler, hipotezleri ortaya koyar, alflmann konusu olan poplasyonu tanmlar, deney katlmclarn seer ve uygun olan gruplara yerlefltirir, deney esnasndaki gzlemlerle ilgili prosedr belirler, deneyin geerliliini (validity) etkileyebilecek tehditler iin hazrlk yapar, deneyde kontrol olarak kullanlabilecek flartlar belirler ve
deney sonunda elde edilen verinin analizi iin takip edilecek yntemleri ortaya koyar. Tm bu aflamalar ieren alflmalara, deneysel kurgu diyoruz. Bir deney kurgusu hem planlama aflamasn hem de deneyin kendisini kapsar. Deneyin baflars
planlama aflamasnn ne kadar detayl ve net olduu ile yakndan ilgilidir. Tabii, bunun iin nemli olan arafltrmacnn deneyle ilgili gzlem ve verileri bafltan sona kadar kendi dzenledii bir kurgu ile elde etmesidir. Bu tr veriye deneysel veri ad
verilirken arafltrmacnn kontrol dflnda geliflen vey a toplanan veriye de gzlemsel ya da deney dfl veri ad verilir. Gzlemsel verinin toplanmasnda arafltrmac,
hi bir flekilde verinin oluflmas srecini kontrol etmez ya da karflamaz.
Deneysel yaklaflmlar dier yntemlerden ayran en nemli iki zellikleri, rastgele atama (random assignment) ve kontrol grubudur. Bu iki zellik deneylerde
hem dhil geerlik, deneyde gzlemlenen neden-sonu iliflkisinin gerekten deneye konu olan bamsz deiflken tarafndan belirlendii, hem de harici geerlik,
deneysel bulgularn daha farkl ortamlara genellenebilir olduu, iin karfllafllabilecek sorunlara zm oluflturur. Gelecek blmlerde, deneysel yaklaflmlarla ilgili temel konular ele alnacaktr.
39
Rastgele Atama (Random Assignment)

Temelde deneysel bir kurgu bir deney grubu ve kontrol grubundan oluflur. Tabii deney grubu birden fazla olabilir. lerleyen blmlerde farkl deney kurgular anlatlmaktadr. Deney grubundaki katlmclar, deneye konu olan uyarana maruz braklrlar.
Kontrol grubundaki katlmclara ise deneysel hibir ynlendirme yaplmaz. Gruplarn
oluflturulmasndaki en nemli aflama, katlmclarn rastgele bu iki gruba atanmasdr.
Dier bir deyiflle deneye katlmak tamamen flans sonucudur. Rastgele atama, ayn zamanda deney ve kontrol gruplarnn bafllangta ayn karakterlere sahip olduunu da
garanti etmeye yardmc olur. Rastgele atama kural, deneysel yaklaflm nedensel karm asndan en gl arafltrma kurgularndan biri hline getirir.
Yukarda bahsedilen Majeski ve Fricksin (1995) iletiflimin ifl birlii zerindeki
etkisini inceleyen alflmasna 270 kadn ve 270 erkek renci katlmfllardr. Deneyin her turuna 6 renci katlr. renciler rastgele 3er kiflilik iki gruba blnr ve
sosyal iletiflim ile ilgili bir alflma yapacaklar sylenir. Her grubun bir de temsilcisi vardr. Baz gruplarn temsilcilerine ayr bir odada ikili grflme yapmalarna
SIRA SZDE
izin verilir. Bazlarna verilmez. Grflme yapmalarna izin vermek
deneydeki bamsz deiflken ya da arafltrmann konusu olan uyaran iletiflimdir. Temsilcilerinin
ayr grflme yapmasna izin verilmeyen gruplar ise kontrol grubudurlar.
Kontrol
D fi N E L M
grubu, deneyin konusu uyarana maruz kalmayan gruptur. Deney sonucunda, temsilcileri nezdinde birbirleri ile iletiflime geen gruplarn daha ok ifl birliine yanaflS O R U
tklar gzlemlenmifltir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Rastgele atama (randomization) ve rastgele rneklem (random sample)

fark
D K Karasndaki
AT
unutmamalyz. Birincisi, bir arafltrmaya katlan kiflilerin rastgele deneysel ve kontrol
gruplarna atanmas anlamna gelir. kincisi ise kk sayda bir rneklemin, genifl bir poSIRA SZDE
plasyondan nasl seildiine dair ifllemi anlatr.
DKKAT
N N
niversite rencilerinin, son dnemde basnda ska duyduumuz

ArapSZDE
Bahar ile ilgili
SIRA
AMALARIMIZ
grflleri ile ilgili bir alflma yapacanz dflnn. alflmann amac, rencilerin Arap
Bahar ile ilgili pozitif grfllere maruz kalmalarnn, Arap Baharnn gelecei ile ilgili gfi T N AE L P M
rflleri zerindeki etkisini renmektir. alflmay gereklefltirmekKDiin
rencileri nasl
seeceinizi ve deneysel ve kontrol gruplarn nasl oluflturacanz aklaynz.
Aydnlatlmfl Onay (Ethical Consent)
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
DK fi TN EAL M
P
S O R U
S O R U
TELEVZYON
TELEVZYON
Arafltrmaya bafllamadan nce etik kurallara uygunluk asndan katlmclara yapDKKAT

lan arafltrma ile ilgili bilgi verilmeli ve yazl onaylar alnmaldr. Yazl onay alnmas daha sonra kacak problemler iin hem arafltrmacy hem de katlmcy ko N T E RSZDE
NET
SIRA
rur. Fakat alflma ile ilgili bilgi verilirken dikkatli olunmaldr.
Katlmclara ok
fazla detay vermek, beklenti etkisini arttrabilecei gibi, deney sonularnn tamamen geersiz olmasna ve dhil geerliin de azalmasna sebep olabilir. AydnlaAMALARIMIZ
tlmfl onay alndnda, rneklemde yanl bir hle gelir nk katlmclarn hepsi
gnlldr. Psikoloji deneylerinde bu problem Uluslararas liflkilerdeki deneylere gre olduka fazladr. Uluslararas liflkilerde flu ana kadarK gnlller
katld
T A P
iin, zarar grmfl bir alflma yoktur.
Aydnlatlmfl onay konusu, zellikle tp alannda yaplan ilk deneylerde gndeme gelmifltir. Modern zamanlarda, etik kurallarn gndeme gelmesi
admT E L E V Zve
Y Ociddi
N
lar atlmas, Amerikann Alabama eyaleti Tuskegee flehrinde 1932 ve 1972 yllarnda, ekonomik durumlar iyi olmayan 400 siyah Amerikal zerinde Amerikan Sa-
Arafltrma ile ilgili

D etik
KKAT
kayglar ilk defa 18. yzylda
Hammurabi Kanunlar ile
gndeme gelmifltir.
SIRA
N T E 282
RSZDE
NET
adet kanunun 3 tanesi,
doktorlarn grev esnasnda
yaptklar hatalarn ve etik
olmayan mdahelelerin
AMALARIMIZ
cezalandrlmasn
ngrmfltr.
N N
NTERNET
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
40
Belmont Raporu, sadece

Tuskegee Frengi
alflmasnn bir sonucu
deil, kinci Dnya
Savaflndan sonra tp
alannda artan etik olmayan
alflmalarn bir sonucudur.
Bir deneyde, hamile
kadnlara bulant ve
kusmay kontrol edebilecei
dflnlen bir ila verilmifl
ve yaklaflk 12.000 bebein
sakat domasna sebep
olunmufltu. Yine baflka bir
alflmada, zihinsel engelli
ocuklara hepatis mikrobu
verilerek afls retilmeye
alfllmfltr. Tm bu
geliflmeler karflsnda,
Amerikan hkmeti bir
komisyon kurularak eflitli
etik kurallarn belirlenmesi
kararna varmfltr.
lk Hizmetleri tarafndan yaplan deneyle gerekleflmifltir. alflmann amac henz

1930larda aresi bulunamayan Frengi hastaln, hastaln bafllangcndan hastann lmne kadar dnem dnem izlemek, hastaln seyri konusunda veri toplamakt. Katlmclarn dzenli olarak kanlar alnyor ve katlmclar cretsiz tedavi
grdklerini dflnyorlard. Daha sonra, hastaln tedavisi bulunduktan sonra
hastalar bu konuda bilgilendirilmemifl ve tedavileri iin ila verilmemifltir. Ama
hastaln seyrini tamamlamasn beklemek ve ldkten sonra katlmclarn vcudunda otopsi yaparak daha fazla bilgi edinmektir. Bu olay, Amerikan toplumunda
byk yank uyandrmfl ve sonunda her arafltrma merkezi ve niversitenin kendi
etik kurullarn kurmalarnn zorunlu olmasna kadar etik konulara titizlikle eilinmesini salamfltr.
zellikle 1976 ylnda kurulan bir komisyon Belmont Raporunu hazrlamfl ve
biomedikal ve sosyal arafltrmalarda katlmclarn haklarnn korunmasna iliflkin
baz kurallar yaynlamfllardr. Bu kurallar kresel olarak da kabul edilegelmifltir.
Belmont raporu deney katlmclarna sayg ile yaklafllmas, hem fiziksel hem manevi olarak korunmalarnn salanmas ve adaletli davranlmasnn yan sra, aydnlatlmfl onay konusunu da resm olarak yazya geirmifltir. Aydnlatlmfl onay,
katlmclarn arafltrma sreci, amalar, riskler, ve beklenen faydalar konularnda
yeterince bilgilendirilmeleri prensibine dayaldr.
Peki, baz durumlarda arafltrmac yanltma yoluna gidebilir mi? Yanltmann
adil olduu durumlar nelerdir? Belmont raporunun belirttii aydnlatlmfl onay,
katlmclara yeterince bilgi verilmesini nermifltir. Dier bir deyiflle, ne kadar bilgi verileceine dair, zellikle sosyal bilimlerde ok keskin izgiler mevcut deildir.
Siyaset Bilimi deneylerinde katlmclara nemli lde zarar vermeyecei dflnlen kk hilelere baflvurmakta bir saknca yoktur. Hile yapmak ya da yanltmak,
arafltrma onu gerektirdii ve boyutlar byk olmad srece etik dfl saylmaz.
rnein, seim kampanyalarnn finansman konusunda Amerikan Kongresinde
bir yasa karlmas tartfllrken, Druckman ve Nelson niversite rencilerinin katlmc olduu deneyde medyann ve haberlerin verilifl fleklinin, seim kampanyalarnn finansman ile ilgili grflleri zerindeki etkisini incelemifllerdir. Haberlerin
gerek gibi grnmesini salamak iin, bilgisayar zerinde New York Times gazetesinin amblem ve logolarn tutarak, uydurma haberler oluflturmufllardr. Katlmclar, haberlerin gerekten o gazatede ktn dflnmfllerdir. Bu arafltrmada,
haberlerin katlmclar tarafndan gerekmifl gibi alglanmas nem taflmaktayd.
Katlmclarn inanmad durumda, medyann etkisinin tam olarak anlafllmas
mmkn deildi. Etik standartlar asndan, hileye baflvurmak katlmclara deneyden nce veya deney esnasnda yalan sylemek anlamna geldii iin gerekten
arafltrma gerektirmedike baflvurulmamas gereken bir yntemdir.
MAKALE
James Druckman
M A K A ve
L E Kjersten R. Nelson. (2003). Framing and Deliberation: How Citizens Conversations Limit Elite Influence, American Journal of Political Science. Cilt 47,
s. 729-45.
Deiflkenlik (Variation) ve Kontrol

Deneysel ya da dier yaklaflmlarda arafltrma kurgusunun amac, konusu olan poplasyon ierisindeki deiflkenlii sistemli bir biimde aklamaya alflmaktr. Deiflkenlik, deneylerde arafltrmacnn kontrol edebildii baz faktrler ya da uyaranlarla (treatment) ortaya kar. Dier kurgularda ise arafltrmacnn kontrol dflnda
geliflir. Deneylerde kontrol dediimiz olgu aslnda deiflkenliin kontrol edilmesi
41
anlamna gelir. Deneysel kurgularda, alternative aklamalar ya da bamsz deiflkeni etkileyebilecek alternatif faktrler, deney ortamnn salad kontrol sayesinde afllabilir. Arafltrmacnn deney esnasnda bamsz deiflken zerinde gzlemledii deiflkenliin iki farkl kayna vardr: Gruplar-Aras Sistemli Deiflkenlik
(systematic between-groups variance) ve Gruplar-i Sistemli Olmayan Deiflkenlik (nonsystematic within-group variance) ya da yanlfl deiflkenlik.
Gruplar-Aras Sistemli Deiflkenlik

Bir deney esnasnda, bamsz bir deiflkenin baml deiflken zerindeki etkisini
lmeye alflrz. Bamsz deiflkenin en az iki farkl deerinin olmas ve katlmclarn baml deiflken iin nasl tepki gsterdiklerini lmek gerekir. Eer bamsz deiflkenin 3 ayr seviyesi belirtilmiflse baml deiflkene bakldnda 3 ayr grup gzlemlemek isteriz. Bu gruplarn bamsz deiflkenle ilgili tepkilerinin
birbirinden nemli derecede farkl olduunu gzlemlersek bafllangta dflndmz kurama kant bulmufl oluruz. Gruplar arasndaki farklln sadece tesadfi
ve doal olarak deil de sistemli olarak birbirinden farkl olmas beklenir. Eer,
doal olarak beklenebilecek farklln tesine geilemiyorsa o zaman bamsz
deiflkenin baml deiflken zerinde bir etkisinden bahsedemeyiz. nemli derecede farkllk bulduumuz zamanlarda da farklln deneyde kullanlan uyarandan
deil de kontrol edilemeyen ya da edilmeyen dfl faktrlerden kaynaklanmadndan emin olmak gerekir. Dolaysyla nedensel bir karm yapmadan nce deneyin tam kontroll bir ortamda gereklefltiinden emin olmak gerekir.
Gruplar-aras deiflkenlii azaltmak iin en iyi yntem rastgele atamadr. Rastgele atama deney ve kontrol grubundaki katlmclarn birbirlerinden baflka faktrler asndan ok farkl olmamalarn salar. Dier bir yntem, yafl, etnik kimlik ya
da cinsiyet gibi faktrlerin etkisinin olabileceini dflndmz durumlarda,
gruplar homojen bir flekilde semektir. rnein, cinsiyetin etkili olduunu dflnyorsak, sadece erkekler ya da sadece kadnlardan oluflan gruplar belirleyebiliriz. Tabii bu yntemde bulgularn genellenebilir olma gcn azaltmfl oluyoruz.
Arafltrmacnn ilgilendii deneysel uyaran ya da temel bamsz deiflken dflnda
sonular etkileyebilecei dflnlen faktrler deneyin iine yeni bir bamsz deiflken olarak eklenebilir. Bylece, kadn ve erkeklerle ilgili bulgular
SIRA SZDEbirbirleri ile
karfllafltrlr.
Gruplar-i Sistemli Olmayan Deiflkenlik
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Grup-ii deiflkenlik ya da yanlfl deiflkenlik grupta bir ka kiflinin farkllk gsterS O R U

mesi ile ortaya kar. rnein, baz katlmclar deney gn kendilerini
iyi hissetmiyor veya tedirgin hissediyor olabilirler. Kiflilerin bireysel yetenekleri de bazen
grup-ii deiflkenlii etkileyebilir. Grup-ii deiflkenlik rastgele ve sistemli olmaDKKAT
yan faktrler sonucu geliflir ve deney bulgularn etkilemesi beklenmez. rnein,
grupta yetenei az olan baz katlmclar dflk bir skor alyorlarsa, grupta yeteneSIRA SZDE
i yksek olan ve yksek skor alan baz katlmclarn da var olduunu
dflnmeliyiz. Bu durumda bu iki etki birbirini sfrlar ve deney bulgularnn nemli derecede etkilemezler. Bir gruptaki katlmclarn hepsinin ayn yeteneklere
ve zellikleAMALARIMIZ
re sahip olmalarn bekleyemeyiz.
N N
Anthony M. Graziano ve Michael L. Raulin. 1997. Research Methods:K A Process

T A P of Inquiry.
(Third Edition). New York: Longman.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
42
SIRA SZDE
D fi N E L M
Sra Sizde 2de

SIRAsorulan
SZDE soruya gre, deney sonucu iki grup renci arasnda gzlemlenen
farkn, pozitif haberden kaynaklandndan ve baflka faktrlerin etkili olmadndan emin
olmak iin nasl bir yntem takip edersiniz?
D fi N E L M
Deney Yeri: Laboratuvar, Saha ya da Internet?

S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
Deneysel yaklaflmlarn
bir boyutu da deneyin nerede yapld ile ilgilidir.
S O R U
Laboratuvar deneylerinde, katlmclar ayn yerde toplanr ve arafltrmac katlmclarn davranfllar dflnda evre ile ilgili tm etkenleri kontrol eder. Alan ya da
DKKAT
saha deneylerinde ise katlmcnn mdahale etme olana daha kstldr. Deneye konu olan bireyler genellikle kendi ortamlarnda, yani arafltrmacnn kontrol dflndakiSIRA
birSZDE
ortamda, gzlemlenir. kisi arasndaki ayrm nternet zerinden
yaplan deneylerin artmas sonucu daha az belirgin hle gelmifltir. Daha nce sadece laboratuvarda arafltrmacnn tm uyaran etkenleri kontrol edebildii bir orAMALARIMIZ
tamda yaplabilen deneyler artk nternet vastas ile sanal laboratuvarlarda yaplabilmektedir.
Daha nce
verilen rnekler arasnda Bonham (1971) ve Deutsch ve dierlerinin
K T A P
(1967) alflmalar laboratuvar ortamnda gereklefltirilmifltir. Mintz ve Geva (1993),
Druckman (1993) ve Majeski ve Fricksin alflmalar (1995) saha deneylerinin rneklerindendir.
Mintz ve Gevann alflmasnda rencilerle ilgili deneyler snflarTELEVZYON
da, yetiflkinlerle ilgili deneyler ise klise toplantlarnda gereklefltirilmifltir. Druckmann 52 evre bilim adamnn ve 17 diplomatn katld deneyleri de yine kendi
doal ortamlarnda gereklefltirilmifltir. Bilim adamlar uluslararas bir evre konfe N T E R N E T da eitime katldklar yaz okulunda deneye katlmfllardr.
ransnda diplomatlar
N N
Rebecca B. Morton
M A K A Lve
E Kenneth C. Williams. (2008). Experimentation in Political Science in
the Oxford Handbooks of Political Science. Janet M. Box-Steffenmeier, Henry E. Brady, David Collier (eds.). Oxford University Press. Pp. 339-356.
McDermott, Rose. (2002). Experimental Methods in Political Science, Annual Review of
Political Science. Cilt 5, s. 31-61.
Internet zerinde Deney

Internet sosyal arafltrmalar iin yeni bir ortam ve olanak salamaktadr. Internet
zerinden ya da web ortamnda deney yapmann eflitli avantajlar arasnda, ok
fazla sayda katlmcya ksa srede ve dflk bir maliyetle ulaflma, arafltrmacnn
beklenti etkisi gibi yanl olmasna sebep olacak durumlarn nne geme ve sonularn byk kitlelere ulaflld iin daha genellenebilir olmasn sayabiliriz. Dezavantajlar arasnda ise ayn katlmcnn birden fazla defa deneyi almasn, sunulan verilere ve sorulara dikkatlice cevap verilmemesi ve vazgemek isteyenlerin
deneyi yar yerde brakabilmelerinden dolay fazla sayda eksik veri elde edilmesi
saylabilir. Ayrca, gvenilirlik ve geerlik problemleri laboratuvar ve saha deneylerinde olduu gibi burda da karflmza kar.
Kadnlarn siyasette artan rol baz arafltrmaclar, cinsiyet farkllklarnn uluslararas alandaki sorunlarn zmn nasl etkilediini sorgulamaya yneltmifltir.
Boyer ve dierleri (2009) nternet zerinden gereklefltirdikleri bir deneyde cinsiyet farkllklarnn uluslararas mzakereler zerindeki etkisini anlamaya alflmfllardr. Yafllar 10 ile 14 aras deiflen ortaokul ve 14 ile 18 aras deiflen lise rencilerinin katlmc olduu deneyde, gen yafltaki rencilerin tercih edilmesindeki
ama, bu rencilerin fikirlerini ve tutumlarn etkileyecek bydkleri evredeki
43
siyasi grflleri henz tam olarak benimsememifl olmalar ve uluslaras siyasi olaylarla ilgili fazla bilgi sahibi olmamalardr. Bylece deneysel bulgular zerindeki
dfl etkenlerin kontrol edilebilmesi mmkn olmufltur. renciler web zerinden
birbirleri ile iletiflim kurma olanana sahipler ve deneyden sekiz hafta nce retmenler tarafndan belirlenen lke gruplarn atanrlar. Bu srete rencilerden tayin edildikleri lkenin kltrel ve geleneksel deerlerini renmeleri istenir. Ayrca, renciler belli tema gruplarna ayrlr. Genelde her lke iin 20 renci ve bu
gruplarn ierisinde temalara gre ayrlmfl 3-4 kiflilik gruplar vardr. Temalar, insan
haklar, kresel evre, atflma ve ifl birlii, uluslararas ekonomi ve yl ierisinde
popler olmufl bir konu olarak befl konuyu ierir. Her konu ile ilgili ortalama 15
lke grubu deneye dahil edilir. Gruplar, hep-kadn, hep-erkek ya da karflk olarak
dzenlenir. Her deneyde, muhakkak her grup trnn var olduundan emin olunur. renciler, dier gruplardaki rencilerin cinsiyetlerinin bilmezler fakat kendi gruplarnnkinin farkndadrlar. Bir deney 5 hafta srmektedir. renciler,
nternette arafltrma yapp, dokmanlar hazrlayabilirler. Ayrca, elektronik posta
vastas ile dier lke gruplarna ulaflabilirler. sim ve cinsiyet konusunda bilgi vermeleri yasaktr. Birbirlerine genelde lke ve tema ismi ile hitap ederler. rnein,
Nijerya nsan Haklar Komitesi ya da Kanada nsan Haklar Komitesi gibi.
renciler, uluslararas siyasi konular dier okullardan deneye katlan dier
renciler ile deney iin gelifltirilmifl bir yazlm aracl ile tartflr ve mzakere
ederler. Deney sonunda mzakere stillerinin lm iin ifl birliki (collaborative),
atflmac (conflictual), yaratc (creative), karfllkl (reciprocal), bencil (self-interested) ve iddial (assertive) olmak zere 6 farkl mzakere biimi belirlenmifltir. Deney sonucunda, tm kadn olan gruplarn tm erkek ya da karflk gruplardan
daha fazla dier gruplarla iletiflime getikleri gzlemlenmifltir. Ayrca, tm kadn
gruplarn daha fazla sayda ifl birliki mzakere ve daha az sayda karfllkl ve bencil mzakere stillerini tercih ettikleri gzlemlenmifltir.
Boyer, M.A., Urlacher, B., Hudson, N.B., Niv-Solomon, A., Janik, L.,MButler,
A K A L E M.J., Brown,
SIRA Findings
SZDE
S.W., Ioannou, A. (2009). Gender and Negotiation: Some Experimental
from an
International Studies Simulation, International Studies Quarterly, Cilt 53, s.23-47.
DENEYSEL KURGU EfiTLER
D fi N E L M
D fi N E L M
Bu ksmda bahsedilen deneysel kurgular genellikle laboratuvar ve alan deneyleri

S O anlatlacaktr.
R U
(field experiment) iin geerlidir. Doal deneyler ayr bir ksmda
Alan deneyleri doal deneylerden farkldr. Alan deneylerinde, arafltrmac
D K K A Tdeneye konu
olan temel bamsz deiflken ya da uyaran zerinde kontrol imknna sahiptir, sadece deneyi katlmclarn doal ortamna taflmfltr. Doal deneylerde ise arafltrmacnn deney
SIRA SZDE
uyaran zerinde hibir kontrol yoktur. Bamsz deiflken flans eseri ortaya kar.
Deney ncesi Test (Pretest)- Deney Sonras

Test
AMALARIMIZ
(Posttest) - Kontrol Grubu Kurgusu
N N
En temel deneysel yaklaflm kurgusu, fiekil 2.1de gsterildii zere drt aflamadan
K T Abaflta
P farkl ololuflmaktadr. ncl ya da deney ncesi test, deney katlmclarnn
madklarn gstermek iindir. kinci aflamada, katlmclar tamamen rastgele bir
prosedre gre deney ve kontrol gruplarna atanrlar. Deney grubuna atanan katT E L E bir
V Z Yifllemden
ON
lmclar, etkisini anlamaya alfltmz bamsz deiflkenle ilgili
geerler. fllem bir ila, bir video gsterisi ya da bir ilan olabilir. Kontrol grubu iflleNTERNET
MAKALE
SIRA SZDE
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
44
me tabi tutulmayan ve deney sonunda, deneyin baflndaki gibi davranmasn

beklediimiz gruptur. nc aflamada deney grubu iflleme tabi tutulduktan
sonra, son aflamada, ilgilendiimiz bamsz deiflkenin etkisini anlamak zere
deney sonras test yaplr. Deney grubunun kontrol grubundan farkl davranmas beklenir.
ncl test ieren bu temel deney kurgusu, katlmclarn tmnn, ister deney
isterse kontrol grubuna atanmfl olsunlar, ayn zelliklere sahip olduunu gstermesi asndan bir avantaja sahip olsa da ncl test katlmclar farknda olmadan
deneyde uygulanan ifllem ya da bamsz deiflken konusunda hassaslafltrabilir.
Dier bir deyiflle deney sonunda gzlemlenen etkinin ncl testten mi yoksa deney esnasnda uygulanan ifllemden mi kaynaklandn ayrdetmekte zorlanabiliriz.
Bu probleme ncl test hassasiyeti denilir. Bir rnekle bu noktay netlefltirecek
olursak, insanlarn farkl rklara karfl olan fikirlerini ve tavrlarn anlamaya ynelik bir deney dflnelim. Deney srasnda katlmclarn bir ksmna farkl bir rka
mensup insanlarla sohbet etmeleri sylenir. Bu deneyde farkl rktan insanlarla iletiflim kurmak, deney grubunun tabi olaca ifllemdir. Kontrol grubundaki katlmclarn ise iletiflim kurmalarna izin verilmez. Fakat, deneyin baflnda tm katlmclarla, farkl rkla ilgili sorular sorulup, fikir ve tavrlar anlafllmaya alfllr. Deney
sonunda da yine hem deney grubu hem de kontrol grubu yelerine benzer sorular sorulur. Eer deney grubundaki katlmclarn karfl rk iin daha az yanl fikir
ve tavrlar sergilediklerini gzlemliyorsak bu deiflimde ncl testin etkisinin olup
olmadn ayrt etmek zor olacaktr. nk deneye katlanlar, en baflta sorulan sorulardan deneyin amacn anlamfl, deneye karfl daha hassas bir tutum ierisine
girmifl olabilirler. Dolaysyla deneydeki ifllemin, yani farkl rklardan insanlarla iletiflim kurmann, kiflilerin farkl rklara karfl fikir ve tavrlarn deifltirdiini savunmak zor olacaktr.
fiekil 2.1
ncl Test - Deney
Sonras Test Kontrol Grubu
Kurgusu
Deney
Grubu
Deney
ncesi Test
(Pretest)
fllem
(Treatment)
Deney
Sonras
Test
Rastlantsal
Atama
Kontrol
Grubu
Deney
Sonras
Test
ncl test hassasiyeti ile bafla kmak iin bu testin deneyden uzunca bir sre
nce yaplmas yoluna gidilebilir. Aradaki zaman, katlmclarn ncl test ve deney arasnda balant kurmalarn engelleyebilir. Fakat bu da kesin zm olmayabilir. zellikle de sorular hassas bir konu ile ilgili ise, katlmclar uzun vadede konu ile ilgili fikir deiflikliine gidebilirler. Bazen de ncl testi deneyden ok nce
yapmak mnkn olmayabilir. Bu problemi zmek iin arafltrmaclar ou zaman
ncl test yapmakszn deneye bafllarlar. Bir sonraki deney kurgusu, deney sonras test - kontrol grubu kurgusunu anlatmaktadr.
Deney Sonras Test - Kontrol Grubu Kurgusu

Bu kurguda deney katlmclarnn bafllangta eflit olduunu gsterecek direk bir
test yaplmamaktadr. Fakat, rastlantsal atama (random assignment) bir anlamda
45
hem deney hem de kontrol grubu katlmclarn eflit flartlara sahip olduunu salamak iin yeterlidir. Dolaysyla deneysel ifllem ncesi katlmclarn ayn flartlarda
baflladn belirlemeye ihtiya duyulmaz. Tabii bu varsaym, deney katlmclarnn
says fazla olduka doruluu artan bir varsaymdr. rnein 10 kiflinin katld
bir deneyde eer katlmclar baml deiflkenle ilgili ok farkl sonular gsteriyorsa deney ve kontrol grubuna kiflilerin benzer flartlarla daldn dflnmek
zorlaflr. Genel kural, katlmc saysnn en az 25-30 arasnda katlmcy rastlantsal
olarak atamaya elveriflli olmasdr. Deney Sonras Test- Kontrol Grubu kurgusu
hem deneyin maliyetini ve sarfedilen abay hem de ncl test hassasiyetinden kanmak iin elveriflli bir yntemdir.
fiekil 2.2
Deney
Grubu
fllem
(Treatment)
Deney
Sonras
Test
Rastlantsal
Atama
Kontrol
Grubu
Deney
Sonras
Test
Bahsettiimiz avantajlarnn yan sra bu deney kurgusunun bir dezavantaj, ncl testin deney ifllemi (experimental treatment) zerindeki etkisinin anlafllamamasdr. Bu dezavantaj aflmak iin nerilen deneysel kurguya Solomon Drtl
Grup Kurgusu denilir. Solomon kurgusu ncl test-deney sonras test ve deney
sonras test kontrol grubu kurgularnn birlefliminden oluflmaktadr.
Solomon Drtl Grup Kurgusu

Bu kurguda deney katlmclar fiekil 2.3te gsterildii gibi drt farkl gruba rastgele atanrlar. Gruplardan ikisinde ncl test uygulanr. Dier ikisinde uygulanmaz. ncl test uygulanan gruplardan biri ve uygulanmamfl olanlardan biri deneysel iflleme tabi tutulur. Solomon kurgusu, katlmclarn baml deiflkenle ilgili fikir ve davranfllar zerinde bir ka farkl etkinin llmesine yardmc olur. ncl teste tabii tutulan iki grubun bafllangta benzer zelliklere sahip olmas rastgele atamann baflarl olduuna iflaret eder. Tm drt grubun katlmclar ile ilgili deney sonras testler hem deneysel ifllemin hem de ncl testin katlmclarn baml deiflkene verdikleri tepki zerindeki etkisini lmek iin kullanlr.
Deneysel ifllemin herhangi bir etkisi, grup 1 ve 3n sonularnn, grup 2 ve 4
ile karfllafltrlmas sonucu renilebilir. Benzer flekilde, sadece ncl testin etkisi
grup 2 ve 4n sonularnn karfllafltrlmas ile renilir. ncl testin herhangi bir
etkisi ise grup 1 ve 3n deney sonras sonular karfllafltrlarak renilir. Bu son
durumda, her iki grupta deneysel ifllemden gemelerine ramen, sadece grup 1
katlmclar ncl testi almfllardr.
Deney Sonras Test

- Kontrol Grubu
Kurgusu
46
fiekil 2.3
Solomon Drtl
Grup Kurgusu
Grup 1:
ncl
Test
Grup 2:
ncl
Test
Grup 3:
Grup 4:
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Deneysel
fllem
Deney Sonras
Test
Deney Sonras
Test
Deneysel
fllem
Deney Sonras
Test
Deney Sonras
Test
Bir maazada
satfl
elemanlarnn performansn etkileyen faktrleri inceleyen bir arafltrSIRA
SZDE
ma yapmak istediinizi dflnn. Satfllarn artmas iin eitim verilmesi gerektiini dflnyorsunuz fakat maaza ynetimini ikna etmeniz gerekiyor. Bir deney tasarlayarak, ei fi N E L Martrmadaki roln ispatlamaya alflacak olsanz, nasl bir deney tatim almannDsatfllar
sarlardnz?
S O R U
DHL GEERLK
Deneysel bulgularn yorumlanmasnda, dhil geerlik nemli bir role sahiptir.
DKKAT
Dhil geerlik, deney sonucunda gzlemlenen etkinin sadece deneyin uyaran
(treatment) olan faktrden ya da bamsz deiflkenden kaynaklad anlamna geSIRA SZDE arafltrmac, zellikle laboratuvar deneylerinde, birok evrelir. Deney ortamnda
sel faktrleri kontrol etme imknna sahip olduu iin, dhil geerlie ulaflmak
nispeten daha kolaydr. Deney sonucunda gzlemlenen neden-sonu iliflkisinin de
AMALARIMIZ
dhil geerlik sayesinde, bu nitenin baflnda anlatld gibi, sahte olmadn,
gzlemlenen etkinin deneyin baflnda dflnlen bamsz deiflken ya da deiflkenler tarafndan
olufltuunu anlamak mmkndr. Dier bir deyiflle deney grubu
K T A P
ve kontrol grubu arasndaki tek fark deneye konu olan uyarann birinci gruba uygulanp, ikincisinde uygulanmamfl olmasdr.
Dhil geerliin salanmasnda baz sorunlar yaflanabilir. O sorunlar flyle
TELEVZYON
zetleyebiliriz:
Geen Zaman -Tarih (History): Deneysel yaklaflmn stnl, arafltrmacnn deneyin yapld ortam zerinde olduka yksek kontrollnn olmas ve deN T Ekontrol
RNET
ney grubu ile
grubu bulgular arasnda gzlenen farkn sadece bamsz
deiflken tarafndan olufltuundan emin olmasdr. Bazen, ncl test ile deney sonras test arasnda geen zamanda, bamsz deiflken haricinde, deneyin sonucunu
etkileyecek baz olaylar olabilir. rnein, terrizme ve terrist saldrlara olan tepkilerle ilgili bir alflma yaplyor olsun. Katlmclar deney ve kontrol gruplarna ayrldktan sonra bir anda radyoda ya da televizyonda yeni bir saldrnn haberini alabilirler. Byle bir durumda deney bulgularnn bamsz deiflken olarak kullanlan deneysel ifllem (treatment) ve katlmclarn deney ncesi dinledikleri haber ile
ilgili etkiyi birbirinden ayrtetmek zordur.
Olgunlaflma (Maturation): Deney bulgularn bamsz deiflken dflnda etkileyebilecek dier bir faktrde, zaman ierisinde katlmclarn kendilerinde baz
deiflikliklerin oluflmasdr. Katlmclar, deney esnasnda yorulabilir, dikkatleri dalabilir ya da sklabilirler.
N N
lm (Measurement): Standart bir deneysel kurgu lm ya da test denilen

bir aflamay kapsar. Deneysel ifllemin katlmclara uygulanmasndan nce baml
deiflkenle ilgili lm yaplabilir. Deneysel kurgu trlerinden bahsederken bu konu ncl test olarak detayl bir flekilde anlatld. rnein, deneyden nce katlmclara gncel politik konularla ilgili fikirleri sorulursa deneyin konusunu anlayp,
deney esnasndaki tutum ve tavrlarn ona gre dzenleyebilirler.
Seim Yanll (Selection Bias): Seim yanll, deney katlmclarnn rastgele bir prosedre gre deil de baflka standartlara gre seilmesi durumunda ortaya kar. rnein, deneye katlanlar sadece gnlllerden olufluyorsa onlarn deneye karfl alg ve dikkatleri gnll olmayan katlmclardan farkl olacaktr.
Deneysel Kayp (Experimental Mortality): Deney esnasnda, katlmclardan bazlar deneyi yarda brakabilirler. Bu durumda, bafllangta eflit diye adledilen deney ve kontrol gruplar artk eflit zelliklere sahip olmayabilir. Katlmclarn
birden fazla defa bir deney iin hazr bulunmalar istendii durumlarda ya da genellikle saha deneylerinde insanlarn adres deifltirme ihtimallerinden dolay sk
sk kayplar gzlenebilir. Bir deney devam ederken katlmclar sk sk deneyi brakmak istiyorlarsa o zaman arafltrmac katlmclar neyin rahatsz ettiini ve etik
kurallarla ilgili bir sorun olup olmadn yeniden gzden geirmelidir.
HARC GEERLK
Haric geerlik, bir deney sonucu baml deiflken zerinde etkisi olduu sylenen bamsz deiflkenin ve bu etkinin nasl ortaya ktna dair nedensel srecin,
farkl bir grup katlmc ve farkl bir ortamda yine ayn flekilde ortaya kp kmayaca konusunu tanmlamak iin kullanlan bir tabirdir. Laboratuvarda yaplan deneylerin, dhil geerlik uruna haric geerlikten feragat etmesi ve bulunan sonularn laboratuvar dfl farkl ortamlara ya da toplumlara genellenebilir olup olmad elefltiriye konu olmaktadr. Deney sonucu elde edilen bulgular genele dklrken hem katlmclar hem de arafltrmac tarafndan sebep olunan problemleri afladaki gibi sralamak mmkndr:
Katlmc Poplasyonu Snrlamas

Deneysel yaklaflmlar zerindeki elefltirilerin byk bir ounluu, katlmclarn
zellikleri zerine younlaflmaktadr. Genelde, arafltrmaclar tarafndan niversitelerde yaplan deneylerde niversite rencilerinin katlmc olarak seilmesi, problemin temel kayna olarak grlmektedir. niversite rencilerinin sokaktaki
adam yanstmad grfl, onlar zerinde yaplan deneylerle ulafllan bulgularn
da genele yaylmamas gerektiini savunmaktadr. Fakat, niversite rencilerinin
sokaktaki ortalama bir kifliden daha zeki, sosyal problemlerle daha yakndan ilgilendikleri, siyasi meselelere karfl daha hassas olduklarn dflnrsek, onlarn katlmyla yaplan deneylerin ok da gerekten uzak sonular dourmayacan anlayabiliriz. Tabii ki, arafltrmaclar her zaman toplumu yanstan katlmclar bulmaya ve onlarla deney yapmaya teflvik edilmelidir. Fakat, bunun mmkn olmad
durumlarda, toplumun nabzn hi tutmamaktansa, renciler zerinde alflma
yapmak ve biraz olsun toplumdaki grflleri anlamaya alflmak gerekir. Bu grfl
Campbell ve Stanley (1963) tarafndan da savunulmufltur.
Katlmc Farkndal
Laboratuvarda yaplan deneylerde katlmclar, deney ortamnda olduklarnn farknda olduklar iin elde edilen sonularn yanl olma ihtimali yksektir. Arafltrma-
47
48
clar, katlmclar yanltarak ya da dikkatlerini datarak onlara bir deneyde olduklarn unutturabilirler. Dier yandan, katlmclar deneye gelmeden nce zaten
kendilerine bir rol bimifl durumda olabilirler. Katlmclar, deneyle ilgili hisleri
dorultusunda, gnll, gnlsz ve habersiz olarak e ayrlabilir. Gnll katlmclar bir deneyde olduklarnn farkndadrlar. Gnll olarak bir deneye katlan
kifliler genelde maliyet-fayda hesaplamas yapmfl ve bir flekilde deneyden birfleyler kazanacaklarna inanyor olabilirler. Kazanlar, maddi veya manevi olabilir.
Dolaysyla bu tr katlmclardan drst olarak cevap vermeleri beklenebilir. Baz
durumlarda, gnll katlmclar deneye konu olan kuramn onaylanmas iin ok
uraflrlar. Bu durumlarda deney bulgularnn genele yaylmas zor olabilir. Baz
katlmclar ise kendilerini deneye katlmak zorunda hissetmifl ve arafltrmann tamamen bir zaman kayb olduunu dflnyor olabilirler. rnein, baz psikoloji
derslerinde rencilerden, ders mecburiyeti olarak, belli sayda deneye katlmalar beklenir, orduda askerlerin katld fakat onlarn fikir ya da onaylarnn alnmad baz deneyler yaplabilir, ya da etnik aznlklar devaml deneye katlmak iin
hedef seiliyor olabilirler. Habersiz olan katlmclar ise deneyde olduklarndan farknda olmayan ancak deney sonucunda gzlemlendikten sonra bir deneyin iinde
yer aldklar sylenen katlmclardr. Bu tr deneyler son zamanlarda poplerlik
kazanmfllardr. Katlmclar deney ortamnda olduklarnn farknda olmadklar iin
haric geerlii artrmak da mmkn olmaktadr. Fakat habersiz katlmclar genelde doal deney ortamlarnda kullanlmaktadr. Doal deney konusu ile ilgili ksmda, daha detayl olarak bu tr katlmclarla yaplan deneylerin etik boyutu ele alnacaktr.
Arafltrmacnn Beklentileri ve Yanl Tutumu

Deneysel yaklaflmlarda, arafltrmacnn deneyin en baflndan sonuna kadar planlanmasnda ok nemli rol olduu, zellikle laboratuvar deneylerinde ortam tamamen kontrol etmesi gerektii vurguland. Arafltrmacnn deney ortamnda hazr
bulunmas bile bazen sonular etkileyebilir. Arafltrmay yapan kiflinin beklentileri bir flekilde katlmclara yansyabilir. lalarn etkisini anlamaya ynelik arafltrmalarda, iki tarafl krlk (double blind) uygulamas, doktorun da hastann da bir
ilacn verilip verilmediini bilmemesi, beklenti etkisini (expectancy effect) kontrol
etmeye yneliktir. Baz durumlarda ise deney katlmcs deneyi yapan arafltrmacdan baz ipular elde edip arafltrmacy memnun etmeye alflabilir. pular eflitli flekillerde elde edilebilir. rnein, katlmcnn arafltrmacnn beklentilerine
gre cevap verdii her an, deneyi yapan kifli hafife bafln eebilir veya glmseyebilir. Katlmc da arafltrmacnn vcut diline gre cevaplarn ayarlayabilir. Bu
durumu dzeltmek, beklenti etkisini dzeltmekten daha zor olabilir.
Rosenthal (1966) bir dizi tekrarlanmfl deney sonrasnda beklenti etkisini baflar
ile ispatlamfltr. Deneysel psikoloji dersini alan bir grup renci katlmc, dier bir
grup renci de deneyi yapan arafltrmaclar olarak yer almfllardr. Deneyi yapan
rencilerin grevi katlmclara 10 kiflinin yz portresini ieren fotoraflar gstermeleri, katlmclarn grevi ise fotoraflarda grnen kiflilerin baflarl olup olmadklar konusunda fikir bildirmeleridir. Deneyden hemen nce Rosenthal deneyi
yapan rencilerin yarsna, nceki arafltrmalarda fotoraflarn baflarl insanlar
gsterdiini ve o anda yaplacak deneyde de katlmclardan yksek skorlar beklemelerini syler. Dier yarsna da tam tersini syler. Aslnda, fotoraflar nceden
daha fazla sayda renci ile yaplmfl ve genifl bir fotoraf grubu ierisinden seilmifllerdi. nceki deneyde bu fotoraflar katlmclarn daha tarafsz kaldklar fo-
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
toraflard. Fakat yeni deneyde tm katlmclara eer nceki deneyin sonular ile
ayn flekilde deerlendirme yaparsalar 2 $ kazanacaklar sylendi. Deney sonucunSIRA SZDE
da, bulgular beklenti etkisini yanstr flekilde idi. Deneyi yapan renciler arasnda, kendilerine bir nceki deneyin sonularna gre fotoraflarla ilgili, katlmclardan pozitif deerlendirme bekleyebilecekleri sylenenler daha
yksek sayda poAMALARIMIZ
zitif deerlendirme bildirdiler.
N N
T York:
A P AppletonR. Rosenthal. (1966). Experimenter Effects in Behavioral Research.K New
Century-Crofts.
Beklenti Etkisi zmleri
TELEVZYON
Deneyi yapan kiflinin gzlemlerinin yanl olmamas ve beklenti etkisinin bulgular

etkilememesi iin eflitli neriler dflnebiliriz. Deneyi yapan kiflinin yakndan takibi ve gzlenmesi zmlerden birisidir. Deneyi yapan ve katlmc arasndaki gNTERNET
rflmeler hem sesli hem grntl kayt edilebilir. Daha kesin bir zm ise daha
nceden bahsedilen iki tarafl krlk yntemidir. Deneyi yapan kifliye deney konusu kuramdan bahsedilmezse o da katlmclara eflitli ipular verebilecek durumda olmayacaktr. Fakat bu durumda bile, deneyi yapanlar bir kuram tahmin
edebilirler. zellikle deney uzun srer ve zaman ierisinde, deneyi yapanlar bulgularda belli bir eilimin olduunu keflfederseler, bu yntem de beklenti etkisine
kesin zm deildir. Bu durumda, deneyi yapanlar katlmclardan hangilerinin
denek grubunda hangilerinin kontrol grubunda olduunu bilmezseler, beklenti etkisi nemli derecede minimize edilmifl olur. Daha kesin bir zm, deneyle ilgili
tm prosedrn gerek kifliler tarafndan deney annda deil de daha nceden ekilmifl video kaytlar veya yazl olarak sunulmasdr.
Haric Geerlik Nasl Belirlenir?

Bir deneyin bulgularnn ne kadar genel olarak deneye konu olan kiflileri ya da aktrleri yanstp yanstmadn anlayabilmek iin haric geerliin boyutta incelenmesi gerekmektedir: salamlk (robustness), ekolojik geerlik (ecological validity) ve ilgi (relevance).
Salamlk (Robustness): Deney Tekrarlanabilir mi?

Salamlk, bir deney bulgusunun farkl ortamlarda, farkl kiflilerle ve farkl zamanlarda yaplacak baflka bir deneyde ayn flekilde tespit edilip edilemeyeceini belirtir. Snrl anlamyla laboratuvarda yaplan bir deneyin, baflka bir laboratuvarda farkl arafltrmaclar tarafndan benzer flekilde tekrarlanmas anlamna gelir. Genel anlamyla, bamsz deiflkenin etkisinin farkl ortamlarda ve katlmclarla yaplan deneylerde gzlemlenebilmesi demektir. rnein, bir niversitenin psikoloji blm
rencileri ile yaplan bir deneyde bulunan etki, daha sonra lise rencilerinin katlm ile yaplan bir deneyde tekrar bulunabilir. Habyarimana ve birlikte alflt dier arafltrmaclar, 2007 ylnda yaptklar alflmada laboratuvar ortamnda 300 kiflinin katlm ile gereklefltirdikleri deneyi, bir de sahada yaparak bulgular karfllafltrmfllardr. Bu bulgularn salamln ve tekrar edilebilir (replicable) olduunu
gstermek iin takip edilen bir yoldu. Arafltrmann amac, neden baz etnik gruplarn dflk su oran, iyi okullar, iyi salk hizmetleri ve hijyen konusunda baflarl
olduklarn, bazlarnn ise bu konularda geri kaldklarn anlamakt. alflma iin
Ugandann Kampala flehrinden rastgele atama yntemi ile 300 kifli seilir ve birlikte baz oyunlar oynamalar istenir. Ama ayn etnik gruptan katlmclarn birbirleri
49
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
50
ile daha fazla ifl birlii yapp yapmadklarn gzlemlemekti. Deneyi yapan kifliler
katlmclara birbirlerinin etnik kimlii hakknda bilgi vermeyip, bu bilgiye oyunlar oynamak iin iletiflim kurarken kendilerinin ulaflmalarn salamfltr. Habyarimana ve dierleri bu alflma ile laboratuvar ortamndaki bir deneyi sahada tekrarlayarak ilk bulgularn salamln ispatlamfllar, deneyin farkl ortamlara nasl uyarlanabileceini gstermifller ve bulgularn genellenebilir olduunu ispatlamfllardr.
MAKALE
Habyarimana,M J.,
M., Posner, D. N., Weinstein, J. M. (2007). Why Does Ethnic
A K Hamphreys,
ALE
Diversity Undermine Public Goods Provision?, American Political Science Review, Cilt
101, Say 4, s. 709-725.
Ekolojik Geerlik: Bulunan Etki Tipik Eilimleri Yanstyor mu?

Bamsz deiflkenin etkisinin farkl ortam ve kiflilere genellenebilir olup olmad
sorusu, o etkinin gerek yaflamdaki tipik eilimleri yanstp yanstmadndan farkl bir sorudur. Ekolojik geerliin temelinde bu vardr. Dier bir deyiflle ekolojik
geerlik bir deney sonucu gzlenen etkinin olufltuu flartlarn toplum genelindeki
tipik flartlar yanstp yanstmadna bakar. Tipik olma genellenebilir olmaktan
farkldr. Baz arafltrmaclar, rnein, niversite rencilerinin katlmc olduu ve
laboratuvar ortamnda yaplan deneylerin, kiflilerin gerek dnyada iinde bulunduu flartlar yanstmadn belirtirler. Yukarda bahsedilen deneyde Habyarimana
ve dierleri laboratuvar ortamnda gereklefltirdikleri deneyi doal ortama taflyarak bu sorunu halletmifl grnyorlar.
lgi (Relevance): Deney Sonucu renilen Bilgi Gerek Yaflamla

lgili mi?
Deney bulgularnn gerek yaflamla ilgisi olup olmad ekolojik geerlik tarafndan da iflaret edilen bir konudur. Fakat daha genifl anlamyla ilgi, bulgularn gerek yaflama uygulanabilirliini ve sorunlara zm getirip getiremediine bakar.Deneysel yntemlerin uluslararas iliflkilerde yaygnlaflmasn engelleyen problemlerden biri, dhil ve haric geerlik arasnda her zaman birinden feragat edildiine dair yaygn olarak kabul edilen kandr. Fakat doal deneyler ve simlasyonlar iki geerlik arasnda bir kpr oluflturabilir. nitenin geri kalan ksmnda bu iki
yntem detayl olarak incelenmektedir.
SMLASYON (SIMULATION)
Simlasyon arafltrmaclarn dhil ve haric geerlikle ilgili tehditlerle bafla kmak
iin kullandklar bir yntemdir. Gerek yaflamdaki bir ortam ya da olay bilgisayar
zerinde taklit edilir. Birden fazla deneysel kurguyu taklit edebilme imkn olduu iin dhil geerlik garanti altna alnmfl olur. Ayrca, gerek yaflamda o ana kadar karfllafllmamfl durumlarn da gzlemlenmesi olasl vardr. Uluslararas liflkiler alannda genelde oyun kuram diye adlandrdmz bir ok kuram simlasyon ile yaratlan deney ortamnda test edilmifltir. Simlasyon gereini ne kadar iyi
yanstrsa, haric geerlik problemi de minimize edilmifl olur. Simlasyon ve gerek arasndaki benzerlikten emin olmak iin arafltrmaclar saha deneylerine baflvurup, sonular simlasyonun sonular ile karfllafltrabilirler.
Simlasyonun en ok bilinen rneklerinden biri, ayn zamanda Uluslasaras
liflkiler alannda klasik olarak nitelendirilen alflmalardan biri, Robert Axelrodun
1984 ylnda yaynlad Ortakln Geliflmesi (the Evolution of Cooperation) isimli
eseridir. Axelrod bu alflmasnda mahkumlarn kmaz (prisinors dilemma) oyununu bilgisayar ortamna programlamfl ve taraflarn sadece bir kere deil bir ka
51
kere karfllafltklarn varsaymfltr. Simlasyonun sonunda taraflarn ilk oyunda ya

da karfllaflmada ifl birliki bir tutum izlemeleri ve daha sonraki karfllaflmalarda dier tarafn bir nceki turda ya da karfllaflmada yaptnn aynsn yapmas durumunda (ksasa ksas - tit-for-tat) uzun vadede devletlerin ortak alflmaya ve ifl birliine doru ilerleyecekleri saptanmfltr.
Beriker ve Druckman 1996da yaynlanan alflmalarnda Birinci Dnya Savafl sonunda toplanan uluslararas bir konferansn simlasyonunu yapmfllar ve sonular
Lozanda 1922-23 yllarnda toplanan konferansla karfllafltrmfllardr. Konferansn en
dikkat eken yan taraflar arasndaki dengesiz ya da asimetrik g dalm idi. Dengeli ve dengesiz g yaplar iki konu zerinde younlaflt: Boazlardan Karadenize
gemek ve aznlk haklar. Konferans tutanaklarna dair ierik analizi iki g yaps
arasnda yaplan pazarlk asndan farkllklar ortaya koymufltur. Sonraki aflamada,
bu iki g yaps simle edilmifl ve bir nc senaryo ile karfllafltrlmfltr. nc
senaryoda eflit gce sahip fakat dierlerine gre daha az gl iki devlet arasndaki
karfllkl mzakere ortam taklit edilmifltir. Bu nc senaryo, gerek konferansta
yaflanmamfl bir durumu analiz etme imkn tanmfl ve ikili mzakerelere katlanlarn
konferansn sonucundan daha fazla memnun olduklar, daha hzl zme ulafltklar
ve ok partili mzakerelere gre daha az rekabet hlinde davrandklar gzlenmifltir.
Bu simlasyonda ayrca haric geerlik ya da genellenebilirlik bafltaki iki farkl g dalm senaryolarnn farkl ortamlarda analiz edilmesi sayesinde arttrlmfltr.
Simlasyonlarn dier bir avantaj da gerek yaflamda olup biten olaylar tm
komplex yapsyla yanstabilme baflarsdr. Laboratuvar deneylerinde olaylarn
gerek yaflamdaki gibi komplex hlleriyle yanstlmas olduka zor, saha deneylerinde ise gerek olduu gibi yanstlabilir fakat saha deneylerini yapmak her konu
iin mmkn olmayabilir. Beriker ve Druckman (1996) alflmasnda grld gibi Lozan Konferans gibi savafl sonras bir konferansn gerekleflmesi iin beklemek ok vakit alabilir. Simlasyonun baflars iki boyut zerinde deerlendirilebilir: range (eflitlilik) ve extension (uzant). eflitlilik taklit edilen senaryolarn saysna, uzant ise senaryolarn gerek olayla ilgili detay ve kapsamna iflaret eder.
Taklit edilen senaryo saysnn kstl olduu simlasyonlara dar kapsaml, fazla sayda olduunda genifl kapsaml denir. Senaryolar ya da modeller gerek olayla ilgili ok fazla detay ierdiinde derin uzantl, az detay ierdiinde ise yzeysel
uzantl olarak adlandrlrlar.
Oyun kuramnn simlasyonlarla test edilmesine geri dnecek olursak oyun kuram modelleri basit bir varsaym zerine infla edilir: kifliler bir konu hakknda karar verirken var olan opsiyonlar arasndan kendileri iin en iyi olan seerler. Oyun
kuram zmlerinden birisi olan Nash Dengesi (Nash equilibrium), kifliler kararlarn verirken sadece kendileri iin en iyi olan deil ayn zamanda dierlerinin ne
dflndn de hesaba katarak kendileri iin en iyi opsiyonu seeceklerini ngrmektedir. Nash dengesi, iki kiflinin pazarlk iinde olduu durumlarda her iki taraf
iin de en faydal zmn bulunacan savunur. Nash dengesi bulunduunda, iki
tarafn da zararlar minimize edilmifl olur. Nash dengesinin gerek yaflamda ikili pazarlklarda sklkla ortaya kan bir sonu olup olmadn anlamak iin laboratuvar
ortamnda gerek kiflilerle deneyler yaplabilir. Fakat, farkl bir ok senaryo ve modellerle ilgili varsaymlar hesaba katarak simlasyon alflmas yaplabilir.
Uluslararas liflkiler alannda yaplan simlasyon alflmalarnn klasik rneklerinden bir tanesi, Richard Stollun 1987 ylnda kresel bir otoritenin olmadn
varsayarak devletler arasnda g dengesinin (balance of power) nasl otomatik
olarak ortaya ktn inceleyen alflmasdr. fiekil 2.4 bu simlasyonun aflamalarn gstermektedir. Bu alflma iin devletlerle ilgili realist dnya grfl varsayl-
Ksasa ksas (tit-for-tat)

Oyun kuramlar arasnda yer
alan, karfl taraf eer
dflmanca bir tavra girerse
ayn flekilde karfllk vermek,
dosta bir tavr sergilerse
yine ayn flekilde karfllk
vermek prensibine dayal bir
oyundur. Dnya Ticaret
rgtnn savunduu
karfllkllk ilkesinin
temelinde bu oyun kuram
yatar. Eer bir lke dier bir
lkeye karfl ticaretle ilgili
korumac politikalarn
kaldryorsa, dier lkenin
de aynsn yapmas gerekir.
erik Analizi yazl

dokmanlarn dikkatlice
okunarak iletiflim dilinin ve
biimlerinin detayl olarak
incelenmesidir. Yazl
dokmanlar arasnda
uluslararas anlaflmalar,
organizasyonlarn ve siyasi
partilerin kurulufl
szleflmeleri yer alabilir.
52
mfl, yani devletlerin srekli yaflam mcadelesi verdii dflnlmfltr. Anarflik bir
ortamda (mutlak bir uluslararas otoritenin olmad bir ortam) devletler birbirlerini yok mu ederler yoksa bir devlet tm devletlere hkmetmeye mi bafllar? Bir bilgisayar program kullanarak, simlasyona dahil edilecek devletler belirlenir. Bu
devletlerin bafllangta sahip olduklar g iin deerler belirlenir. Ayrca, bilgisayar program oyunun kurallarn da net bir flekilde yanstmaldr. rnein, sadece
corafi adan yakn devletler birbirlerine savafl aabilirler. Simlasyon turlar fleklinde ilerler. Her turda, bir devlet rastgele saldrgan olarak bilgisayar program tarafndan atanr. Saldrgan devletin komflu devletlere gre gc hesaplanr. Devletleraras ittifaklar kurulur ve saldrgan devletin gc yeniden hesaplanr. Sonraki
aflamada, oyunun kurallarna gre savafl ama karar alnr. Savafla taraf olan lkeler iin savafln sebep olduu zarar hesaplanr. Bu srete baz lkeler elenebilir.
Program daha sonra, birden fazla devletin kalp kalmadn hesaplar. Eer, en az
iki devlet yaflamay baflarmflsa bir sonraki tura geilir ve yeni hesaplamalar yaplr. Turlar istenildii kadar ok tekrarlanabilir. Fakat bir turun sonunda sadece bir
devlet kalrsa, simlasyon sona erer. Stoll alflmasn 270 turla tamamlamfltr.
fiekilde grld zere, simlasyon, ok detayl olarak dflnlmfl bir deneydir. Arafltrmac, bir aktrn bir olay karflsnda ne tr tutum ve hareket sergileyeceini ve buna karfllk dier aktrlerin ne tr tavrlarda bulunacan detayl
olarak dflnmek zorundadr. Dolaysyla simlasyonlarn oluflturulmas arafltrma
konusu ile ilgili olduka fazla bilgi sahibi olmay gerektirir. Simlasyonlar duraan
ya da geleneksel modellerle anlafllmas g olan konular aydnlatabilirler. zellikle, arafltrmac ilgilendii konuya ait temel aktrleri ve onlarn birbirleri ile nasl
bir etkileflim iinde olduunu ancak aktrler hareket etmeye bafllaynca anlayabilecei durumlarda, simlasyon ok faydal bir yntem olarak ne kar. Gerek hayatta aktrleri birden fazla turda birbirleri ile etkileflim hlinde yakalamak zor olaca iin, simlasyon farkl modellerin farkl turlarda ele alnmasn salayarak
arafltrmann bir nevi deney ortamnda yaplmasn salar.
fiekil 2.4
Saldrgann
Seilmesi
G Dengesi
Simlasyonu
Gc olmayan
devletleri eleme
Bafllang
G oranlarnn
hesaplanmas
lkelerin ve g
deerlerinin
programa girilmesi
Birden daha fazla lke

kald m?
Gerekiyorsa
ittifaklarn kurulmas
Oyunun kurallarnn
belirlenmesi, ittifaklarn
kurulmas, g stnl
durumu varsa savafln
almas
Evet
Bir sonraki tura
ge
Saldrgan daha m gl?

Evet
Hayr
Simlasyonun
Bafllangc,
1. Tur
Hayr
Savafl amak ve
taraflar iin zararlar
hesaplamak
mparatorluk
G dengesi
Son
Nimet Beriker ve Daniel Druckman. (1996). Simulating the LausanneM Peace

A K A L E Negotiations,
1922-23: Power Asymmetries in Bargaining, Simulation and Gaming, Cilt 27, Say 2, s.
162-183.
Richard J. Stoll. (1987). System and State in International Politics: A Computer Simulation of Balancing in an Anarchic World, International Studies Quarterly, Cilt 31, s. 387-402.
Robert Axelrod. (1984). The Evolution of Collaboration. New York: Basic Books.
53
MAKALE
DOAL DENEYLER
Laboratuvar ve saha arasndaki fark temelde arafltrmann yapld ortamlarn farkl olmasdr. Laboratuvar deneyinde, katlmclar deneyin yaplaca yere giderler.
Doal deneyde ve saha deneyinde ise arafltrmac deneyle ilgili herfleyi katlmclara kendi doal ortamlarnda sunar. nternetin geliflmesi ile beraber, arafltrmaclar
neredeyse katlmclarn evlerinin iine kadar girebilmifllerdir. Laboratuvar ortam
ve saha arasndaki fark nternetin geliflimi ile beraber iyice belirsiz bir hl almfltr.
kisinin arasndaki ayrm ise aslnda katlmclarn bir deney ortamnda olduklarnn ne kadar farknda olup olmadklardr. Kendi doal ortamlarnda olduklarnda,
katlmclara nceden bir alflma iinde yer alacaklar sylense bile, alflmann
amalarnn daha az farkndadrlar.
Genel bir arafltrma stratejisi olarak laboratuvar ve saha ortamlar arasnda gidip
gelme iki ynl bir yol zerinde olmaldr. Sosyal bilimcilerin ilgilendii bir ok
konu doal ortamlarn ya da gerek hayatn gzlenmesi sonucu ortaya kar. Gerek hayat ok komplike olduu iin, bir deiflkenin dieri zerindeki etkisini ayrdetmek zordur. Belirli bir neden-sonu iliflkisini test etmek iin baml deiflkeni
ya da etkisine inanlan deiflkeni doal ortamnn dflna ekmek, ve dier deiflkenlerin kontrol edildii laboratuvar ortamna taflmak gereklidir. Neden-sonu
iliflkisi laboratuvar ortamnda tespit edildikten sonra ise tekrar sahaya geri dnmek
ve etkiyi yaratan deiflkenin doal ortamda deiflmediini grmek gerekir. Saha ve
laboratuvar arasndaki bu iki ynl alflverifl yukarda da bahsedildii gibi haric
geerliin salanmas iin gereklidir. fiekil 2.5 neden-sonu iliflkisinin keflfedilmesinde bu karfllkl sreci gstermektedir.
fiekil 2.5
Doal
Gzlem
Kuram
Gelifltirme
Laboratuvar
Deneyi
Saha
Deneyi
Kuram
Gelifltirme
Doal
Gzlem
Saha ve doal deneylerde, arafltrmacnn deneyin yapld ortam, katlmclarn seimi ve deneyin sonucunu etkileyebilecek dier deiflkenler zerinde
laboratuvar deneylerinde olduu kadar kontrolleri olmad iin, doal ve saha deneylerine yar deneyler de (quasi-experiments) denir. Bu ana kadar doal ve saha
deneyleri hakknda benzer fleyler syledik. nceden de belirtildii zere, ikisi
farkldr. Doal deneyler sahada yani katlmclarn doal ortamlarnda yaplmalarna ramen, arafltrmacnn baml deiflkenin kendiliinden oluflmasn beklemekten baflka aresi yoktur. Saha deneyleri, laboratuvar sahaya taflmak anlamna
Doal Deneylerin
Aflamalar
54
gelir. Tabii, dier bir ok deiflken zerinde kontrol az olsa da arafltrmac hlen
deney konusu bamsz deiflkeni kontrol etme imknna sahiptir. Doal deneylerde arafltrmac baml deiflken ya da uyaranla ilgili maniplasyon yapma imknna sahip deildir. Aradaki fark daha da netlefltirmek iin, doal deneylerle ilgili
konudan sz edilebilir: doal davranfl, doal ynlendirme ve doal ortam (Crano
ve Brewer, 2002, pp.198-202).
Doal davranfl, gzlemlenen etkilerin deneydeki ynlendirmeler sonucu deil
de doal bir srecin sonucu olarak ortaya kmas demektir. Bu tr bir doal davranfl ya da tepki ok deerlidir, nk arafltrmacnn ya da deneyin talepleri sonucu ortaya kmamfltr. Doal drtler sonucu ortaya kan tepkiler katlmcnn
bir arafltrma ierisinde olduu bilincinin dflnda oluflur. Bu da bulgularn genellenebilirliini (generalizability) arttrr. Doal ynlendirme, arafltrmac olsun ya da
olmasn doal olarak oluflan bir durumdur. Yani bamsz deiflken arafltrmac tarafndan kontrol edilmez, doal olarak arafltrmaya konu olan olayn gereklefltii
srada ortaya kar. rnein, insanlarn terrist saldrlara tepkisini anlamak istiyorsak, bir saldr gereklefltikten sonra insanlarn fikir ve davranfllarn gzlemleyebiliriz. Saldrnn gerekleflmesinde arafltrmacnn hibir etkisi ya da ynlendirmesi yoktur. Deneysel drt ya da uyaran (treatment) kendiliinden ortaya kmfltr.
Doal ortam, laboratuvar dflnda gerekleflen deneysel gzlem demektir. Ortam
arafltrmac tarafndan bir deney yapmak iin oluflturulmamfltr. Katlmclarn da
ortamla ilgili byle bir alglar yoktur. rnein, snf renciler iin bir laboratuvar
ortam deil, doal ortamdr.
Doal deneylerde ne kan dier bir konuda gzlemi yapan arafltrmacnn,
arafltrmaya konu olan kiflilerle nasl bir iletiflim gelifltireceidir. letiflimin seviyesi
katlmc gzlemi ya da uzaktan gzlem arasnda deiflebilir. Bu seviye, toplanan
verinin kalitesini ve ne tr karmlar yaplabileceini de etkiler. Katlmc gzlemi
durumunda arafltrmac, arafltrma konusu kiflilerle yz yze grflr ve arafltrmaya konu olan olayn doal ortamnda dier katlmclarla birlikte yer alr. Dier bir
deyiflle, arafltrmac analiz edilen ortamn bir parasdr, arafltrma ortamn hem etkiler hem de ondan etkilenir. Katlmc gzlemi yapmak isteyen arafltrmaclarn
karfllaflacaklar temel sorun, arafltrma konusu olan gruba nasl dahil olunucadr.
Gruba dahil olurken arafltrmac grup ii dinamikleri etkileyecek ve doal ortam
deifltirecek bir flekilde grubun bir paras olmaya alflmamaldr. Doal gzlem
alflmasnn klasik rneklerinden biri, Clifford Geertzin 1950lerde Balideki horoz
dfllerini inceleyen alflmasdr. Geertz (1973) horoz dfllerinin kyller arasnda nasl bir ortak kltr ve gelenek oluflmasna katkda bulunduunu anlamaya
alflmfltr. O srada Balide horoz dvflleri yasak olduu iin kyller devaml
polisin takibinde olup yakalananlar hapse atlyordu. Yine byle bir zamanda, iki
kyly polisten gizlemeyi baflaran Geertz, kyllerin gvenini kazanmfl ve gruba bu flekilde dahil olarak, bir ok gzlem ve rprtaj yapma imkn bulmufltur.
Geertzin alflmas katlmc gzlemi ve gzlenen gruba dahil olma konusunda gzel bir rnektir, ama yapt alflma doal deney deildir.
Doal deneylerin fark, deneye konu olan bamsz deiflkenin tesadfi bir biimde arafltrmacnn etkisi olmadan ortaya kmasdr. Dolaysyla deneysel drt
ya da uyar flans sonucu tesadfen ortaya kar. Yakn zamanda doal deney kullanlan arafltrmalardan bir rnek vermek gerekirse, Susan Hyden (2007) yeni kurulan demokrasilerde uluslararas seim gzlemcilerinin etkisi ile ilgili yapt alflmas saylabilir. Hyde (2007) uluslararas gzlemcilerin seimlerde ifllenebilecek
hile ve yolsuzluu azaltp azaltmadn anlamak iin, 2003 ylnda Ermenistanda
55
yaplan baflkanlk seimleri esnasnda gzlemcilerin olduu seim sandklarndan

o anki Baflkan iin daha az sayda oy kt. O an grevde olan Baflkann seimlerde hileye baflvurmas bekleniyordu. Gzlemciler, seim gn rastgele bir prosedre gre belli seim sandklarnn bulunduu yerlere atanr. Hyden beklentisine
gre eer grevi devam eden Baflkan bir hileye baflvurmuyorsa gzlemcilerin olduu sandklarda da olmadklar sandklardaki kadar baflarl olmaldr. Ermenistandaki seimlerde doal deney yaplma imkn, seim gn bir ok kaynak tarafndan belirlenmifl yolsuzluk ve hilenin yaplmfl olmasdr. Yani baml deiflken
kendi doal ortamnda oluflmufl, arafltrmacnn ynlendirdii bir bamsz deiflkene tepki olarak ortaya kmamfltr. Bulgular, uluslararas gzlemcilerin ziyaret
ettii yerlerde bulunan seim sandklarndan o an grevde olan Baflkan, ziyaret
edilmeyen sandk yerlerine gre ok daha az oy almfltr.
Doal deneyler, uluslararas iliflkilerin analizinde son zamanlarda daha sk kullanlmalarna ramen, henz ok yaygn kullanldklar sylenemez. Arafltrmaclarn, deneyden nce uzun zaman ayrp her trl detay dflnmeleri, deneye konu olabilecek uluslararas organizasyon ve aktrlerle nceden iletiflim kurup,
balantlarn gelifltirmeleri gerekmektedir. Sonunda baflarl olup olmayacandan
emin olunmayan bir alflma iin arafltrmac nemli bir miktarda zaman harcamak
durumunda kalmaktadr. Bu da doal deneylerin uluslararas iliflkiler kuramlarnn test edilmesinde yaygn olarak kullanlan bir yntem olmasna engel oluflturmaktadr. Ayrca, doal deneylerde haric geerlik konusu laboratuvar deneylerine gre daha az sorun olsa da bulgularn dier ortamlara genellenebilmesi bazen
kolay olmayabilir.
Trkiyede terrist saldrlara olan tepkisileri lmek istediinizi varsayalm.
SIRA SZDENasl bir doal deney tasarlarsnz?
D fi N E L M
Clifford Geertz. (1973). The Interpretation of Cultures. New York: Basic
M A KBooks.
ALE
Susan D. Hyde. (2007). The observer effect in international politics: Evidence from a naS O R U
tural experiment, World Politics, Cilt 60, Say 1, s. 37-63.
Lyall, Jason. (2009). Does indiscriminate violence incite insurgent attacks? Evidence from
Chechnya, Journal of Conflict Resolution, Cilt 53, Sayfa 3, s. 331-362.
DKKAT
Susan D. Hyde. (2010). The Future of Field Experiments in International Relations, Annals AAPSS, Cilt 628, s. 72-84.
SIRA SZDE
N N
Saha deneyleri de doal deneyler gibi, nceden belirtildii zere dhil ve haric
geerlik arasnda bir kpr oluflturur. Bunun yakn zamandaki
rneklerinden biri,
AMALARIMIZ
Findley ve Harrisin (2012) Gney Afrikada gereklefltirdikleri alflmalardr.
Etnik kimliin bir lkede yaflayan eflitli etnik gruplar arasnda kan atflmalar
zerindeki etkisini inceleyen arafltrmaclar, ncelikle kiflilerin Kfarkl
T etnik
A P gruplarla
ilgili farkndalklarnn anlafllmas gerektiini vurgulamfllardr. Siyaset Bilimi arafltrmaclar Michael Findley ve Adam Harris, (2012) Gney Afrikanin Dou Kap blgesinde yaptklar bir deneyde, bir etnik gruba mensup bireylerin,
T E L E V baflka
Z Y O N bir etnik
grup mensubu dier bireylerin etnik kimliini teflhis etme konusunda en belirleyici
faktrn, kendi etnik kimliklerini ne kadar gl sahiplendikleri olduunu savunmaktadr. Etnik atflma ile ilgili bir ok alflma olmasna ramen, atflmann ortaT E R N E Tetnik kimliya kmas iin ncelikle farkl etnik gruplardan bireylerin karfl Ntarafn
ini tanmas gerektii konusu gz ard edilmifl, yeterince alfllmamfltr. Philip Gourevitchin 1994te Ruandada Hutularn Tutsilere karfl iflledii soykrm konu alan
SIRA SZDE
D fi N E L M
MAKALE
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
56
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
S O R U
kitab, Hutularn Tutsileri tanmakta ektikleri zorluklar, bazen kendi gruplarndan

insanlar Tutsi
diye tanmladklarn anlatmaktadr. Bir kifli dier bir kiflinin etnik
DKKAT
kimliini nasl tahmin eder? Harris ve Findley, 62 katlmc ile yaptklar deneyde,
katlmclara toplam 9 farkl etnik grubu temsil eden 76 kiflinin fotorafn ve videSIRA SZDE
osunu gstermifllerdir.
Deney sonunda, her katlmc toplam 152 tane tahminde bulunmufl ve bu da 62 katlmc iin 9424 gzlem elde edilmesini salamfltr. Verinin
analizi sonucunda,
etnik kimlii doru tahmin etmek iin en nemli faktrn kifliAMALARIMIZ
lerin kendi etnik kimlikleri hakknda ne kadar gl hissettii olmufltur.
N N
Philip Gourevitch.
We Wish to Inform You That Tomorrow We will Be Killed with
K T A(1998).
P
Our Families: Stories from Rwanda. New York: Picador.
Adam Harris ve Michael Findley. (2012). Is Ethnicity Identifiable? Lessons from an Experiment in South
T E L E VAfrica.
Z Y O N Journal of Conflict Resolution. Forthcoming.
SONU
NTERNET
Deneysel yntem siyaset bilimi ve uluslararas iliflkilerle ilgili bir ok konunun

N T E R Nkullanlabilecek
ET
arafltrlmasnda
birok yntemden bir tanesidir. Deneysel yaklaflmlar, fizik, biyoloji ve tp gibi doal bilimlerde; psikoloji ve ekonomi gibi sosyal
bilimlerde etkili olarak kullanlagelmifllerdir. Maalesef Uluslararas liflkiler alannda deneylerin kullanm, zellikle genellenebilirlikle ya da dfl geerlik ile ilgili
kayglar yznden, daha yavafl ilerlemifltir. Deneysel yntemin en nemli avantaj, baflka hibir yntemde mmkn olmayacak flekilde arafltrma konusu bamsz
deiflkenler zerinde kontrol salama imkndr. Arafltrmac, sistemli olarak bamsz deiflkenin deerlerini ynlendirebilir. Bu nedenle deneysel yntem baflka yntemlerden stn dhil geerlik seviyesine sahiptir. Dier bir deyiflle arafltrmac deney sonunda baml deiflken zerinde gzlemlenen etkinin deney
esnasnda maniple edilen ya da ynlendirilen bamsz deiflkenden kaynaklandndan olduka fazla emindir. Hangi faktrn daha nce gereklefleceini
arafltrmac belirledii iin, iki faktr ya da deiflken arasnda neden-sonu iliflkisi kurmak da kolaydr.
Deneysel yntemin dier bir avantaj, arafltrma kurgusunun ok detayl ve titiz
olarak tasarlanmasndan kaynaklanr. Deney bulgular, bamsz deiflken olarak
dikkatlice kayt edilir ve sosyal bilimlerde baflka bir yntemin izin vermeyecei derecede kusursuz lme olanak salar. Maalesef, siyaset bilimcilerin deneysel alflmalarn kendi bafllarna yeterli olabilmesi gerektii vurgusu, bu durum gerekleflmediinde, deneysel yntemin gereksiz olduu kansna yol amfltr. Deneysel
yntem de dier yntemler gibi baflka arafltrma yntemleri ile birlikte kullanlp,
bilimsel alflmalara katkda bulunabilir. nceden anlatld gibi, deneyler oyun
kuram modellerinin test edilmesinde etkili olarak kullanlmfl ve bu modellerin daha da detaylandrlmasna yardmc olmufllardr. Deneysel yntem sadece baml
deiflken zerinde oluflan etkiyi deil, bu etki oluflurken geen sreci de yakndan
takip imkn tanmaktadr. Bu da neden-sonu iliflkisinin detayl bir flekilde nasl
gereklefltiini anlamaya yardmc olmaktadr.
Uluslararas liflkiler alannda deneysel yntemin kullanmnn yaygnlaflmas
daha nceden alfllmamfl konular hakknda bilgi edinmek iin frsatlar sunmaktadr. Bu tr konular arasnda, kltrel farkllklarn siyasi grfller zerindeki etkisi, devletin ynetim sisteminin kiflilerin davranfl ve tutumlar zerindeki etkisi,
kimlik oluflumu, ve ittifaklarn kurulmas, srdrlmesi ve bozulmas saylabilir.
57
zet
Bu nitede, ncelikle nedensellik konusu incelendi ve hangi yntemlerin iki deiflken arasnda
nedensellii ispatlamak iin en etkili olduu zerinde duruldu. nitenin temel amalarndan birisi deneysel yntemleri yakndan incelemek olduundan, deneysel yntemlerle ilgili eflitli kurgulara yer verildi, dhil ve haric geerlik ve deiflkenlik konular yakndan incelendi. En nemlisi, deneysel kurgularn uluslararas iliflkiler alanndaki gemiflteki uygulamalarna yer verildi ve
gelecekte ne gibi arafltrma frsatlarna yol aaca konusu anlatld. Deneysel yntemin yumuflak
karn olan haric geerliin simlasyon ve doal
deney yntemleriyle nasl afllaca konular zerinde duruldu. Baflta belirttiimiz amalar zerinde duracak olursak,
N
A M A
N
A M A
N
A M A
N
AM A
ki deiflken arasnda nedensel bir iliflki nasl kurulur ve test edilir

Nedenselliin objektif bir deerlendirme deil,
aslnda kiflisel ya da subjektif bir deerlendirme
sonucu ortaya kt grld. ki deiflkenin ayn anda deifliyor olmas ya da birinin dierinden nce ya da sonra geliyor olmas, aralarnda
bir neden-sonu iliflkisi olduu anlamna gelmez.
Deneysel kontrol, bu neden-sonu iliflkisini daha
objektif kurmaya yardmc olur. Ama bu yntem
de problemsiz deildir. Arafltrmacnn farknda
olmad baflka faktrler alflmaya bir flekilde
dahil edilmezse nedensellik konusunda doru
karmlar yaplmas zordur. Her arafltrma bir soru ve ona cevap olufltarabilecek bir kuram ile
bafllar. Kuram de bize ngrdmz nedensel
iliflki konusunda ipular salar.
Arafltrma kurgularnn temel aflamalar nelerdir, temel kurgular nelerdir ve deneysel yaklaflmlar dier yaklaflmlardan nasl farkllklar
gsterir
Arafltrma kurgular genelde nitel ve nicel olmak
zere ikiye ayrlr. Deneysel yntemler de nicel
yaklaflmlar arasnda saylabilir. Fakat istatistiksel
ve vaka analizi yntemlerine gre, deneysel yntemin en dikkat ekici zellii, arafltrmacnn bamsz deiflken ya da deneye konu olan uyaran
zerinde maniple etme gcnn olmasdr.
Deneysel kurgularn eflitleri

Klasik deney kurgusunda olmas gereken bileflenler, deney grubu, kontrol grubu ve uyaran
(treatment) dr. Deneysel yntemde ilerlemeler
kaydedildike, gruplarn says artmfl ve deiflkenler arasndaki karfllkl iletiflimde analiz edilmeye bafllanmfltr. ncl test yaplmas, katlmclarn rastgele gruplara atanmas ve katlmclardan aydnlatlmfl onay alnmas deneyin bafllangcnda yerine getirilmesi gereken temel flartlardr. ncl test katlmclarn bafllangta eflit zelliklere sahip olduklarn gstermek ve baml
deiflken zerinde baflka faktrlerin etkisini kontrol etmek asndan nem taflr.
Deneysel yaklaflm kullanarak hangi uluslararas iliflkiler konularn arafltrlabilir
Deneysel yntemin uluslararas iliflkiler alanndaki kullanm pek yaygn olmamasna ramen,
gemiflten gnmze bir ok konu zerinde uygulanmfltr. Savafl, atflma, ifl birlii, oyun kuram, dfl politika analizi, karar verme sreleri
gibi konular deneysel yntemin kullanld arafltrma alanlar arasnda sayabiliriz. Ayrca, gelecekte de deneysel yntem kullanlarak bir ok
yeni arafltrma yolunun almas mmkndr.
58
Kendimizi Snayalm
1. Deneysel ve kontrol gruplarn olufltururken, katlmclar afladaki kurala gre datrz.
a. Her grupta eflit sayda kadn ve erkek olduuna
dikkat ederiz
b. Katlmclarn yafllarnn 30u gememesine dikkat ederiz
c. Katlmclar iki gruba da rastgele atamaya dikkat ederiz
d. Her grupta eitim seviyesinin dengeli olduuna
dikkat ederiz
e. Her grupta farkl siyasi grflten katlmc olmasna dikkat ederiz
2. Yafllar 2 ile 5 arasnda deiflen ocuklarn, anneleri
ile nasl bir iliflki gelifltirdiklerini incelemek isteyen bir
grup arafltrmac, bir mahalle seerek, yaklaflk 20 ocuk ve annesini dzenli olarak her ay ziyaret etmektedirler. Ziyaretleri srasnda ocuklar ve annelerine eflitli oyunlar oynatp, aralarndaki iletiflimi gzlemlemektedirler. Bu deneyde arafltrmaclarn karfllaflaca en
nemli zorluk ailelerin baflka adreslere taflnmalar ve
izlerinin kaybedilmesidir. Deneysel alflma ile ilgili tanmlanan bu tehdit afladakilerden hangisidir?
a. Seme yanll
b. Dfl geerlik
c. Zaman
d. Deneysel kayp
e. geerlik
3. Yaz mevsimlerinde hem dondurma satfllar hem de
boulma vakalar arttna gre, ok dondurma yemek
boulmaya sebep olur. Dondurma satfllar ile boulma
arasnda nasl bir iliflki vardr?
a. Neden-sonu iliflkisi
b. Sahte iliflki
c. Genellenebilir iliflki
d. Eflzamanl iliflki
e. Deneysel iliflki
4. Ev hanmlar ile ilgili bir deney yapmak istediinizi
dflnn. Amacnz, ev hanmlarnn alflmaya karfl tutumlarn lmektir. Bunun iin bir anket hazrlar, bir
mahalledeki evleri gezmeye bafllarsnz. Bu ne tr bir
deneye rnektir?
a. Doal deney
b. Solomon deneyi
c. laboratuvar deneyi
d. ncl test-kontrol grubu deneyi
e. Bu bir deney deildir
5. Afladakilerden hangisi deiflkenlik ile ilgili yanlfl

bir bilgidir?
a. ki deiflken arasnda neden-sonu iliflkisini gsterebilmek iin, gruplar-aras deiflkenlie ihtiya yoktur.
b. Deney sonucunda, deney grubu ve kontrol grubu arasnda sistemli bir fark olmas beklenir.
c. Deiflkenlik, baml deiflkenin deney sonras
lm srasnda deney ve kontrol grubu arasnda farkl deerler gzlemlemek demektir.
d. Grup-ii deiflkenlik ok da kayg duyulacak bir
problem deildir.
e. Deiflkenlik deney esnasnda arafltrmacnn
kontrolnde olan bamsz deiflken tarafndan
belirlenir.
6. Belmont Raporu ncelikle hangi bilimsel alanda alflmalara katlan kiflilerin haklarn korumak iin yazlmfltr?
a. Fizik
b. Tp
c. Ekonomi
d. Biyoloji
e. Psikoloji
7. Bonhamn 1971 ylnda yaynlanan silahlanma mzakereleri ile ilgili deneyi sadece erkek katlmclarn
olduu bir laboratuvarda yaplmfltr. Bu durum afladakilerden hangisine tehdit oluflturur.
a. dhil Geerlik
b. Haric Geerlik
c. Doru lm
d. Olgunlaflma
e. Beklenti Etkisi
8. Cinsiyet farknn, savafl karar zerindeki etkisini inceleyen bir alflma yapacanz dflnn. Amacnz,
kadnlarn atflma yerine iletiflim tarafls olduunu ispatlamaktr. Sadece kadnlarn katlmc olduu bir deney yaparsanz, afladaki problemlerden hangisi ile
karfllaflrsnz?
a. Deney tekrarlanamaz
b. Deneysel kayp ihtimali artar
c. Katlmclar, bir deney ortamnda olduklarnn
daha abuk farkna varrlar
d. Gemifl zamann etkisi artar
e. Seim yanll hatas yapmfl oluruz
9. Afladakilerden hangisi doal deneyleri dier deneylerden ayran en nemli zelliktir?

a. laboratuvar ortam yerine, sahada yaplr
b. Arafltrmac deneyin bir parasdr
c. Bamsz deiflken ya da uyaran flans eseri ortaya kar
d. Katlmclardan aydnlatlmfl onay alnr
e. Arafltrmac, deney konusu gruba dahil olmaya
ya da balant kurmaya alflr.
10. ki tarafl krlk uygulamas bir deneyde nem taflr, nk

a. Katlmclarn, arafltrmacy memnun etmek iin
doal bir istekleri vardr
b. Arafltrmac, hangi katlmclarn deney, hangilerinin kontrol grubunda olduunu bilirse deney
bulgularn etkileyebilir
c. Eer katlmclar hangi grupta olduklarn bilirseler, farkl tepkiler gsterebilirler.
d. a, b ve c
e. a ve b
59
Yaflamn inden
Hangi devletler insan haklarn inemeye meyillidirler?
Son yllarda hem bilim adamlar hem de uluslar aras
camiann eflitli hkmetlerin insan haklarna olan duyarllna olan ilgileri artmfltr. zellikle, Uluslararas
Af rgt, ABD Dfliflleri Bakanl ve zgrlik Evi
(Freedom House) tm lkelerin insan haklar performans ile ilgili gstergelerini yllk raporlar halinde yaynlamaktadrlar. Arafltrmac Stephen C. Poe ve C. Nael Tate devletlerin insan haklar ihlalleri ile ilgili sebepleri arafltrp, neden baz hkmetlerin insan haklarna
daha duyarl olduunu aklamaya alflmfllardr. Afladaki aklamalar iki arafltrmacnn inceledii sebepler
arasndadr:
1. Demokratik iflleyiflin ve koruyucu tedbirlerin
yerleflmifl olmas. Genelde demokratik lkelerde insan haklarn taciz eden liderler rahatlkla
seimlerde koltuklarn kaybedebilecekleri iin,
insan haklar ihlaline daha az rastlanr.
2. Nfus Miktar ve Byme Hz. Kalabalk nfsa
sahip olan ve nfus artfl hz yksek olan lkelerde, devletin zorlayc tedbirlere basflvurma ihtimali de fazladr. zellikle, hzl nfus artfl,
kaynaklarn paylafllmas konusunda da strese
sebep olur. Gen nfusun fazla olmas, toplumdaki su orann da arttrr.
3. Ekonomik Geliflme ve Byme. Hzl ekonomik
byme, milli gelirden istedii pay alamayan
toplumun baz kesimlerinde gcenme ve krgnla yol aar. Bu da siyasi istikrarszla ve baskya neden olabilir. Fakat, biliyoruz ki, geliflmifllik dzeyi yksek olan lkeler bireylerin ihtiyalarn karfllama yetisine sahip olduundan, bu
tr lkelerde baskc yntemlere baflvurmaya gerek kalmamaktadr.
4. Savafl ya da i savafl tecrbesi. Eer bir lke ayn zamanda hem dflarda hem de ierde savaflyorsa, vatandafllarn kontrol etmek iin baskya
ve dolays ile insan haklarn ihlal edebilecek
yntemlere baflvurabilir.
nsan Haklar ihlalleri ile ilgili verilen yukardaki rnekte, grld zere bir ok farkl sebeplerden bahsetmek mmkn. Bu farkl sebepler arasnda hangilerinin en aklayc olduunu
belirlemek iin fakl arafltrma kurgularndan yararlanrz. Eer amacmz en etkili faktr belirlemek ise, ok sayda lkede ayn faktrn ge-
60

erli olup olmadn anlamaya alflrz. Bunun
iin byk veritabanlar ieren (large-N) daha
ok nicel arafltrma kurgularndan faydalanrz.
Eer amacmz bir faktrn tamamen nasl nedensel ba rnts ierisinde insan haklar ihlallerine sebep olduunu belirlemek ise o zaman vaka alflmalar ve dier nitel yaklaflmlardan istifade ederiz.
Kaynak: Jannet Buttolph Johnson, H.T. Reynolds ve

Jason Mycoff.(2008). Political Science Research Methods. Washington, DC: CQ Press.

1. c
2. d
3. b
4. e
5. a
6. b
7. b
8. e
9. c
10. d
Yantnz yanlfl ise Rastgele Atama konusunu

yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Dhil Geerlik ve Deneysel Kayp konularn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Nedensel veya Sahte liflkiler konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Deney Yeri: laboratuvar,
Saha ya da nternet konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Deiflkenlik ve Kontrol konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Aydnlatlmfl Onay konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Haric Geerlik konusunu
Yantnz yanlfl ise Nedensellik ve Arafltrma
Kurgular konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Doal Deneyler konusunu
Yantnz yanlfl ise Beklenti Etkisi konusunu
Sra Sizde 1
Reagann baflkanlk yapt dnem olan 1980 ve 1988
yllar arasnda, Amerikan asker harcamalar nemli derecede artmfltr. Takiben Sovyetler Birliinin 1991 ylnda kfl ise Amerikan muhafazakar kesimi tarafndan Reagann siyasi baflarsnn bir sonucu olarak alglanmfltr. Nedensel iliflki: Amerika ile asker g ve harcama asndan eflitlenmek iin aba harcayan Sovyet
ekonomisi byk bir stres altna girmifltir ve bu durum
Souk Savafl dneminin sonunu getirmifltir.
Fakat 1980-1988 ve 1989-1991 dnemleri arasnda baflka
birok olay gerekleflmifl olabilir. rnein, Komunist
inde reformlar, mslman aznlklarn saysnn artmas ve Sovyet liderleri arasndaki artan rekabet alternatif
aklamalar arasnda gsterilebilir. Eer analize her bakmdan benzer fakat Amerika ile silah yarflna girmemifl
bir devleti kontrol grubu olarak eklemek mmkn olsayd, bu aklamalar test edilip, elimine edilebilirdi. Fakat
bu flekilde baflka bir lke mevcut deil.
Sra Sizde 2
alflma ile ilgili ncelikle bir ders seilir. Bu ders Siyaset Bilimine Girifl gibi bir ders olabilir. Snftaki renciler 6flar ya da daha fazla gruplara rastgele ayrlr. Bu
gruplar daha sonra kendi aralarnda ikiye blnr. Deney grubuna Arap Bahar ile ilgili pozitif baz haberler
okutulur. Kontrol grubuna hibir fley okutulmaz. Daha
sonra grfllerini len bir anket doldurtulur. Beklentimiz pozitif haberi okuyan gruplardaki rencilerin, kontrol grubundakilere gre Arap Baharnn gelecei ile ilgili daha pozitif ynde grfl bildirmesidir.
Sra Sizde 3
ki grup arasndaki farklln kesin olarak pozitif haberden kaynaklandn ispatlamak iin ncl test yapabiliriz. ncl testte kiflilerin Arap Bahar ile ilgili bafllangtaki fikirlerini renmek ve deney sonunda bu fikirlerin deiflip deiflmediini saptamak uyaran (pozitif
haber) ve etki (Arap Bahar hakkndaki grfllerin pozitif biimde deiflmesi) arasndaki sebep-sonu iliflkisini daha iyi aklamamza yardmc olur. Ayrca, rencilerin yafllar, siyasi grflleri ve gndemle ilgili kontrol amal deiflkenlerin eklenmesi de zm olabilir.
61
Sra Sizde 4
ncelikle maaza elemanlarn rastgele atama yntemi
ile iki gruba ayrrdm. Gruplardan birisi deney grubu,
yani eitimi alacak grup, dieri de kontrol grubu, yani
eitim almayacak olan grup, olarak belirlenir. Deneye
bafllamadan nce, iki grubun da eflit koflullarda alflmaya katlmalarndan emin olmak iin ncl bir test yaparm. ncl test, kiflilerin o anki aylk ortalama satfl
miktarlarna bakar. Bir de baflka faktrlerin etkili olmamasndan emin olmak iin, satfl performansn etkileyebileceini dflndm baz durumlar elemanlara
bir anket vastas ile sorar ve bu faktrlerin kontroln
salarim. rnein, o an maddi sknt yaflayp yaflamadklar, ailede hastalk gibi sorunlarn olup olmadn,
ve elemanlarn ifllerini gerekten sevip sevmedikleri gibi sorularla bu dfl etkenleri kontrol etmeye alflrm.
Eitim sonrasnda, elemanlarn satfl performanslarn 23 aylna takip eder ve eitim alan grupla almayan
grup arasnda nemli bir farkllk olup olmadn tespit
etmeye alflrm.
Sra Sizde 5
Doal bir deney yapabilmek iin, bir saldrnn gerekleflmesi beklenmelidir. nceden, alflmann nasl bir
grupla yaplaca tasarlanmal ve saldr gerekleflmeden nce balantlar kurulmaya alfllmaldr. Hatta,
saldr ncesinde ncl bir test yaplp katlmclarn
bafllangtaki fikir ve tavrlar llebilir. Katlmclar,
renciler olabilir, bir camide tanflacanz bir grup
olabilir ya da bir bankann alflanlar olabilir. Tabii esas
olan ncl test ve saldr gerekleflinceye kadar geen
srede kayba uramamaktr. Saldr sonras da bir anket vastas ile insanlarn tepkileri llebilir.
Axelrod, R. (1984). The Evolution of Cooperation.

New York: Basic Books.
Beer, F., Healy, A., Sinclair, G., Bourne, L. (1987). War
Cues and Foreign Policy Acts, American Political
Science Review, Cilt 81, Say 3, s.701-716.
Beriker, N., Druckman, D. (1996). Simulating the Lausanne Peace Negotiations, 1922-23: Power Asymmetries in Bargaining. Simulation and Gaming,
Cilt 27, Say 2, s. 162-183.
Bonham, M. (1971). Simulating International Disarmament Negotiations, the Journal of Conflict Resolution, Cilt 15, Say 3, s.299-315.
Boyer, M.A., Urlacher, B., Hudson, N.B., Niv-Solomon,
A., Janik, L., Butler, M.J., Brown, S.W., Ioannou, A.
(2009). Gender and Negotiation: Some Experimental
Findings from an International Studies Simulation,
International Studies Quarterly, Cilt 53, s.23-47.
Campbell, D. T., Stanley, J. C. (1963). Experimental and
Quasi-experimental Designs for Research. Chicago: Rand McNally and Company.
Cook, T.D., Campbell, D.T. (1979). Quasi-Experimentation: Design and Analysis Issues for Field Settings. Boston: Houghton Mifflin Company.
Crano, W.D., Brewer, M.B. (2002). Principles and Methods of Social Research. New York: Psychology
Press.
Deutsch, M., Epstein, Y., Canavan, D., Gumpert, P.
(1967). Strategies of Inducing Cooperation: An Experimental Study, the Journal of Conflict Resolution, Cilt 11, Say 3, s. 345-360.
Druckman, D. (1993). The Situational Levers of Negotiating Flexibility, the Journal of Conflict Resolution, Cilt 37, Say 2, s. 236-276.
Druckman, D. (2005). Designing Experiments and
Conducting Simulations in Doing Research. Sage Publications.
Druckman, J., Nelson, K.R. (2003). Framing and Deliberation: How Citizens Conversations Limit Elite
Influence, American Journal of Political Science, Cilt 47, s. 729-45.
Druckman, J. N., Green, D.P., Kulinski, J.H., Lupia, A.
(2006). The Growth and Development of Experimental Research in Political Science, American
Political Science Review, Cilt100, Say 4, s.627-35.
62
Geddes, B. (1990). How the Cases You Choose Affect

the Answers You Get: Selection Bias in Comparative Politics. Political Analysis, Cilt 2, s.131-150.
Geertz, C. (1973). The Interpretation of Cultures.
New York: Basic Books.
Geva, N., Hanson, C. (1999). Cultural Similarity, Foreign Policy Actions, and Regime Perception: An Experimental Study of International Cues and Democratic Peace, Political Psychology, Cilt 20, Say 4,
s.803-827.
Gourevitch, P. (1998). We Wish to Inform You That
Tomorrow We will Be Killed with Our Families:
Stories from Rwanda. New York: Picador.
Graziano, A.M., Raulin, M.L. (1997). Research Methods: A Process of Inquiry. New York: Longman.
Habyarimana, J., Hamphreys, M., Posner, D. N., Weinstein, J. M. (2007). Why Does Ethnic Diversity Undermine Public Goods Provision?, American Political Science Review, Cilt 101, Say 4, s. 709-725.
Harris, A., Findley, M. (2012). Is Ethnicity Identifiable?
Lessons from an Experiment in South Africa, Journal of Conflict Resolution. Forthcoming.
Healy, A., Hoffman, J., Beer, F., Bourne, L. (2002). Terrorists and Democrats: Individual Reactions to International Attacks, Political Psychology, Cilt 23,
Say 3, s.439-467.
Hyde, S. D. (2007). The Observer Effect in International Politics: Evidence from a Natural Experiment,
World Politics, Cilt 60, Say 1, s. 37-63.
Hyde, S. D. (2010). The Future of Field Experiments in
International Relations, Annals AAPSS, Cilt 628, s.
72-84.
Johnson, J.B., Reynolds, H.T., Mycoff, J.(2008). Political Science Research Methods. Washington, DC:
CQ Press.
Kinder, D., Palfrey, T.R.. (1993). On Behalf of an Experimental Political Science, in Experimental
Foundations of Political Science. Ann Arbor: University of Michigan Press.
Kraus, S., Wilkenfeld, J., Harris, M., Blake, E. (1992).
The Hostage Crisis Simulation, Simulation & Gaming, Cilt 23, Say 4, s.398-416.
Lyall, J. (2009). Does indiscriminate violence incite insurgent attacks? Evidence from Chechnya, Journal
of Conflict Resolution, Cilt 53, Say 3, s. 331-362.
Majeski, S., Fricks, S. (1995). Conflict and Cooperation
in International Relations, the Journal of Conflict
Resolution, Cilt 39, Say 4, s.622-645.
McDermott, R. (2002). Experimental Methods in Political Science, Annual Review of Political Science,
Cilt 5, s.31-61.
McDermott, R. (2011). New Directions for Experimental Work in International Relations, International
Studies Quarterly, Cilt 55, s.503-520.
Merolla, J., Zechmeister, L. (2012). Collaborative Research: The Effects of Terrorist Threats on Democratic Support in Liberal and Illiberal Democracies. (Turkey Study with Belgin San-Akca).
Miller, R.R. (1993). Negotiating with Terrorists: A Comparative Analysis of Three Cases, Terrorism and
Political Violence, Cilt 5, Say 3, s.78-105.
Mintz, A., Geva, N. (1993). Why Dont Democracies
Fight Each Other? An Experimental Study, the Journal of Conflict Resolution, Cilt 37, Say 3, s.484503.
Morton, R. B., Williams, K. C.. (2008). Experimentation in Political Science in the Oxford Handbooks of Political Science. Janet M. Box-Steffenmeier, Henry E. Brady, David Collier (eds.). Oxford University Press.
Morton, R. B., Williams, K. C.. (2010). Experimental
Political Science and the Study of Causality:
From Nature to the Lab. New York: Cambridge
University Press.
Pilisuk, M. (1984). Experimenting With the Arms Race, the Journal of Conflict Resolution, Cilt 28,
Say 2, s.296-315.
Rosenthal, R. (1966). Experimenter Effects in Behavioral Research. New York: Appleton-CenturyCrofts.
Schafer, M. (1997). Images and Policy Preferences,
Political Psychology, Cilt 18, Say 4, s.813-829.
Shively, W.P. (2011). The Craft of Political Research.
Eighth Edition. Pearson Education, Inc.
Stoll, R. J. (1987). System and State in International Politics: A Computer Simulation of Balancing in an
Anarchic World, International Studies Quarterly, Cilt 31, s. 387-402.

YNTEMLER
3
Amalarmz
N
N
N

Arafltrmalarda kullanlan temel rneklem mantn kavrayabilecek,
En basit rneklem yntemlerinden daha geliflkin ve etrefil yntemlere kadar farkl yaklaflmlar rneklerle aklayabilecek,
Kendi arafltrmalarnzda kullanabileceiniz rneklem yntemlerinin avantaj
ve dezavantajlarn kavrayabilecek
Anahtar Kavramlar
Arlklandrma
Anahtar ge Seimi
Basit Rastsal rnekleme
(Simple Random Sampling)
Bykle Orantl Olaslkl
rnekleme (BOO)
(Probability Proportionate to Size
Sampling)
alflma Evreni
Elverifllilik rneklemesi
Kapsanan/Kapsam Dfl ge(ler)
Katmanl rnekleme
(Stratified Sampling)
Kota rneklemesi
Kme rneklemesi
(Cluster Sampling)
ge(ler)
rnek Listesi
rnek Listesinde Kmeleme
Sorunu
rnek Listesinde Yineleme
Sorunu
rneklem/rnek Grubu
rnekleme
indekiler
Uluslararas liflkilerde rnekleme
Arafltrma Yntemleri Yntemleri
GRfi
SIK KULLANILAN HEDEF KTLELER
VE BUNLARIN RNEK LSTELER
NEDEN RNEKLEM SEELM K?
RNEKLEM NASIL SEELM?
rnekleme Yntemleri
GRfi
Sosyal bilim arafltrmalarnda herhangi bir flekilde veri toplayan herkesin temel iki
kaygs vardr. Biri ikinci blmde tartflld gibi kavramsallafltrma ve bu balamda lm sorunlardr. Dieriyse toplanlan verinin ulafllmas amalanan hedef kitleyi temsil edebilme yeteneidir. Trkede rnekleme (sampling) derken aslnda
tam da bu ikinci tr bir kaygy dile getirmifl oluyoruz. rnek semek znde daha genifl bir kitlenin temsilcisini semektir. Yani rnek seim yntemi zerine tartflmalar her zaman zerinde konuflulacak rnekler temelinde aslnda daha genifl
bir kitle hakknda karm yapma, o genifl kitleyi temsil etme sorunu zerine infla
edilmifl bir tartflmadr.
Gnlk hayat rneklem seimi zerine pek ok tecrbe edinmemizi salar. rneklem semekten pek ok zaman kaamayz ve pek de farknda olmadan bu konu zerine genifl tecrbeye sahip oluveririz. Pazardan alflverifl yapan herkes fleftali alacaksa nce bir fleftaliyi elle yoklar ve sonra koklar rnein ya da can erikten
bir tanesinin tadna bakar. Deiflik beyaz peynir kalplarndan bak ucunda bir
para alnp tadna tuzuna baklr. Peynir kalbnn bir o ucundan bir bu ucundan
ayr ayr tadmlk alnmaz. Ya da can erik ynnn iine elini daldrp flyle derinlerden bir yerden de bir ikinci tanenin tadna baklmaz. Bu sadece sokak adabna
uymad iin deil ayn zamanda byle bir rneklem ynteminin pek bir mantnn da olmad iin yaplmaz.
Sosyal konularla uraflan merakl gazeteciler yazdklar yazlarda ya da televizyon tartflma programlarnda sk sk halkn nabzn nasl tuttuklarndan rnek vermektedirler. Bu ya Ayfle Hanm Teyzenin sorduu sorular ya da taksi flofrlerinin
neler dflndkleriyle ilgili hikyeciklerle aktarlmaktadr. Bu rneklerde gazeteci
stanbul ya da Ankarada bir yerden dierine giderken bindii taksilerin flofrleriyle memleketin sorunlar hakknda konuflmakta ve onlarn grfllerini aktarmaktadr. Ya da yine bir mahalle pazarnda grfllen kadnlarn enflasyonda gerekten
bir dflfl olup olmad hakknda fikirlerini ya da iflsizlik sorunu niye zlemiyor
gibi sorularn halkmzn nabz olarak yanstmaktadrlar. Hatta arada bazlar sadece stanbul ya da Ankarada deil memleketin her yerinde pek ok taksici ile
grfltklerini syleyerek topladklar verilerin ya da bir anlamda rneklemin inandrcln arttrmaya alflmaktadrlar.
Gnlk yaflammzda vcudumuzdan da deiflik amalarla veri toplar, rneklem
alrz. rnein bir fleker hastas dzenli olarak kan flekerini ler. Gnde birka de-
66
fa parmak ucundan bir damla kan alp fleker lm yapan hasta kimi zaman merak edebilir rnein: yetiflkin bir insann vcut zelliklerine bal olarak vcudunda
4-8 litre arasnda kan bulunmasna ramen bir ufak damla ile bu lm nasl yeterli olmaktadr? Damardan bir flrnga boyutunda bile kan gerekmedii gibi, ne sa el
parmandan bir rnein yan sra bir de sol el parmandan rnek alma yoluna gidilmemektedir. Herhangi bir yerden bir ufak damla iflimizi grmektedir.
Benzer mantkla kendimize brek tepsisinden alnan rneklerin nasl bir mant yansttn da sorabiliriz. Evde rnein anneannemizin yapt brekten kaamak rneklem(ler) aldmz ok olmufltur. Genelde tepsinin ortasndan bir ufak
para kenar merakllar iin yeterli olmayacaktr ve bir de kenar ksmlardan tadmlk almak ou zaman flart (?!) olur. Yani peynir kalplarndan ya da insan vcudundan kan alrken rnek almn kabaca pek datmakszn gayet ufak tutarken
brek tepsisinin deiflik yerlerinden rnekler toplamak doal olarak en mantkl
yol gibi gelmektedir. Gazetecilerin taksi flofr rneklemlerinde de farkl illerde
grflmeler yapmann gerei hissedilmektedir sanki. Tabii ayn mantk ile her ilin
farkl mahallelerinin taksi flofrlerinin de farkl grflleri yanstma olaslklarnn da
farkl olaca grlebilir. stanbulu bilenler iin Etilerdeki bir taksi durandan konuflulacak bir flofr ile Bayrampafla durandan bir flofrn grfllerinin rtflme
olasl eflit olabilir mi? Keza benzer flekilde Ankarada ankaya ya da zmirde Alsancak mahallelerinden bir duran flofr ile bu kentlerin biraz daha varofllarndan gelen bir flofr elbette farkl grfller yanstacaklardr.
Burada verilen rneklerin farkllaflmas rnek alnan hedef kitlelerin doalarnn farkllndan ileri gelmektedir. Peynir kalbnn altyla st ya da kflelerinden
birinin tad ya da tuzunun farkl olmasn beklemediimizden tek bir parayla yetiniriz. Benzer flekilde litrelerce kann fleker asndan homojen olmas nedeniyle
herhangi bir yerden bir ufak damlann tm vcuttaki hedef kitle olan litrelerce kan temsil edeceini dflnrz. Oysa bir tepsi brein iindeki peynir, spanak ya
da dier malzemenin tepsi iinde homojen flekilde yaylmamfl olacan biliriz.
Pek ok zaman tepsinin ortasnda hem malzeme bol olur hem de piflkinlik derecesi kenarlara gre daha azdr. Byle olunca tepsi brein tadna tek bir yerden
baklmaz genelde.
Taksi flofr rneinden hareketle sosyal arafltrmalarda hedef kitle pek ok
farkl zellik gsteren bireylerden olufluyorsa o zaman bu farkllklar yanstma becerisine sahip olmak kullanlan rneklemlerde aranlan en baflta gelen zellik olacaktr. Ancak yukarda verilen rneklerde de vurguland gibi unutmamak gerekir ki sosyal arafltrmalarda rneklem sadece bireylerden oluflan hedef kitleleri
temsil amacyla bir araya getirilmez. Herhangi bir arfliv alflmasnda ou zaman
ulafllabilir olan belgeler veri hline dnfltrlebilecek saydan ok daha fazladr.
Bu belgelerin gzlem ve lmlerini yapmak iin hedef kitleyi temsil eden bir rneklem ekip az sayda belgeden oluflan gzlemler temelinde hedef kitle hakknda karmlar yapmak mecburiyetinde oluruz. Benzer flekilde pek ok zaman gazetelerin ieriklerinin nemli bilgiler ierdii ve bu bilgilerin anlaml bir zet ereve iinde zmlemeye hazr hle dnfltrlmesi hedeflenir. rnein halkn ne
dflndnden nce gazete okurlarnn karfl karflya olduklar haber ve yorum
ieriini saptayp bunun gazete okurlarnn grfl ve tercihleri zerinde nasl etkileri olduunu test etmek isteriz. Bir gazetenin ieriini temsil gcne sahip bir ierik rneklemi nasl ekilebilecektir? Belirli bir zaman ierisinde tek bir gazetenin
ierii zerine younlaflmaktan uzaklaflrsak o hlde de zaman iinde ieriin temsili gnlk gazetelerde farkl bir kurguyla elde edilirken 24 saat yayn yapan tele-
3. nite - rnekleme Yntemleri
vizyon kanallarnda farkl kurgulanmas gerekecektir. Benzer flekilde temsil etmek

isteyeceimiz kitle belgeler ya da medyadaki ierik dflnda taksi flofr rneinde
konufltuumuz gibi farkl zelliklerde bireyler olabilecei gibi flirketler, sivil toplum kurulufllar gibi kurumlar da olabilir.
rneklem Seim Srecinde Temel Terimler

Hedef kitle ya da alflma evreni (target population) alflmamzda zerine eildiimiz gelerin (units) toplamdr. Bu kitle ou zaman olduka soyut bir tanmdr.
rnein Trkiye seim arafltrmalarnda oy verme yaflnda vatandafllar hedef kitlesi olarak alnr. Ancak daha ak bir ifadeyle bu kitle belli bir seim ncesi rnein
12 Haziran 2011 genel seimi ncesi Trkiyede ikamet eden vatandafllar demek
daha doru olacaktr. kamet etme hlinin nasl saptanaca da ok ak deildir.
Bu tr belirsizlikler baz amalar iin ok nemli olmazken dierleri iin nemli
farklar yaratabilmektedir. Asker tesislerde yaflayan silahaltndaki askerlerle grflme yaplamayacandan hareketle bu kitlenin hedef evrenin dflnda braklmas
kanlmazdr. Benzer flekilde ulafllamayan hapishanelerdeki nfus ya da hastane
ya da renci yurtlarndaki nfus da pratik olarak hedef kitlenin dflndadr. Trke konuflamayan ancak 18 yaflnn zerinde oy verme yeterliliine sahip vatandafllar da ayn flekilde hedef kitleye pratik olarak dahil deillerdir.
Benzer flekilde ulafllamayacak nfus corafi olarak da belli olabilir. Belli bir zaman srecinde elveriflsiz hava flartlar nedeniyle ya da mevcut toplumsal hassasiyetler nedeniyle baz blgelerde alflma yaplamayacak ise o zaman hedef kitlenin bu nedenlerle alflma zelinde kstl yaps olabilecektir. Belki amalanan hedef kitleye ulafllamamaktadr ama bu flekilde erevesi iyi belirlenebilirse alflma
hedef kitlesi aklanarak kstlanabilir.
Hedef kitle iinde yer alan gelerin seilecek rnek iine dahil olma olasl
olanlarnn listesine rnek listesi (sampling frame) diyoruz. En basit flekliyle rnek
listesi rneimize dahil edebileceimiz tm geleri ieren bir listedir. Bazen bu dolayl bir listedir. rnein hedef kitlemiz oy verme yaflnda hane halk yeleri olsun.
Bu kitleye ulaflmamz salayacak olan bir hane telefonlar listesi de rnek listesi
olarak ifllev grebilir. Hane halk yelerinin her biri iin bir telefon numaras olmasa da her haneye ulaflmamz salayacak bir telefon listesi kullanlarak hanelere ve
oradan da hane sakinlerinin her birine ulafllabilir. Benzer flekilde telefon listesi gibi ifl yeri deil de hane ikameti olan adres listeleri de rnek erevesi olarak kullanlabilir. Bu tr listelerin deiflik sorunlarna aflada deineceiz.
Eer bir hedeflenen evren gesi rnek listesinde yer alyorsa bu ge listemiz tarafndan kapsanyor (covered) diyoruz. Baz geler hedef evrenimizde olabilirler
ancak rnek listemize giremeyebilirler. Bu durumdaki gelere kapsam dfl kalan
geler diyoruz. rnek listemizde olmadklarndan bu tr geler hibir flekilde rneimiz iinde olamayacaklardr. Bir de rneimize katlm hakk olmayan geler
(ineligible units) rnek listemizde olabilirler. rnein, bu tr durumlar hane halk
adres listemizde ifl yerlerinin bulunmasyla ortaya kabilir. Bir dier kapsama sorunu da rnek listemizde birden fazla genin aslnda hedef kitlede ayn geye karfllk gelmesi olarak tanmlanabilecek yinelenme (duplication) sorunudur. Hane
halkna telefon listesiyle ulaflmaya alfltmz durumda birden ok telefon numaras olan evler ya da cep telefonu ile normal hatl telefonlarn birlikte kullanld
durumlarda ayn kifliye birka numaradan ulaflmak mmkn olacak ve bu nedenle de bu kiflilerin seilme flanslar artmfl olacaktr. Dier yandan kmeleme (clustering) sorunu diye nitelenebilecek bir dier sorun kmesi de baz rnek listele-
67
68
rinde tek bir geye tek bir hedef kitle gesi karfllk gelirken baz gelerin kmelenmifl ge gruplarna karfllk gelmesi nedeniyle birden ok geye ulaflma olana
vermesidir. Eer yine telefon numaralarndan oluflan bir rnek listesi rnei kullanrsak, baz numaralar tek bir kifliye bizi gtrrken, baz dier numaralarda pek
ok kifliye birden ulaflma olana olabilir. Bu durumda tek kifliye ulafllabilen numaralardaki gelerin seilme flans olmas gerektiinden yksek tutulmufl olacaktr.
Hedef kitleyi temsil amacyla arafltrma amalarmza uygun olarak seilmifl
gelere rneklem ya da rnek grubu (sample) diyoruz. rneklem (sample) rnek
listesinden seilen gelerdir ve sadece bu geler zerinde gzlem ve lmler yaplr. Pek ok zaman bu rneklem hedef evren ile karfllafltrldnda ok ufak bir
grup geden oluflacaktr. zerinde gzlem ve lmlerin yaplaca rnek gelerini seme srecine rnekleme (sampling) diyoruz. Gzlem ve lmlerin baflaryla yapld geler rnek geleri ya da denekler olurlar ve baflaryla seilip lmleri yerine getirilerek rnee dahil edilirler. Kimi rneklemimize dahil edilen geler ya da deneklerin baz lmleri eksik olabilecei gibi kimi rnekleme dahil olmak zere seilen gelerden lm almak mmkn olmayabilir. Her iki durumda
da bir temsil sorunuyla karfl karflya olduumuz aktr. Seilen rnek gesinden
hi lm alnamamas tm denek bilgilerinin eksikliine yol aarken, o genin
temsil ettii bilginin btnyle rnek dflnda kalmasna yol amaktadr. Benzer flekilde baz lmlerin yaplabildii ancak bazlarnn yaplamad durumlarda sz
konusu lmler iin temsil gcmz kstlanmfl olacaktr. rnein aflada zetlenecei gibi bir flekilde rneklem iin seilen diyelim Ayfle Hanm eer hibir sorumuza yant vermeden rnek dflnda kalrsa Ayfle Hanmn temsil ettii zellikler de rneimiz dflnda braklmfl olacaktr. Ancak benzer flekilde rnekleme
dahil edilmifl Ahmet Bey sorularmzn bir ksmna cevap verirken baz hassas sorulara cevap vermeyi ret ederse o zaman da sz konusu hassas sorular iin Ahmet Beyin temsil ettii a arafltrmamza yansmamfl olacaktr.
Gzlem yapamama ya da deneklerden cevap alamama durumlar aktr ki rneklem seiminde nemli bir sorundur. Bu sorunu rnekleme srecinde alnabilecek nlemlerle en aza indirme gayretinde olmak gerekir. Ancak, bir flekilde bu sonuca varma durumunda rneklem seim sreci ertesinde de yaplabilecek olan baz dzeltmeler vardr. Bu dzeltmeler zerinde rnek seim sreci zetlendikten
sonra duracaz.
SIK KULLANILAN HEDEF KTLELER VE BUNLARIN

RNEK LSTELER
Haneler ve Bireyler
Trkiyede yaygn olarak kullanlan rnek listeleri arasnda adrese dayal nfus kayt sistemi (ADNKS) iinden seilen hane adres listeleri, kentsel yerleflim blgelerinden sokak isimleri, krsal yerleflim blgelerinden ky isimleri ve telefon listeleridir. Kentsel yerleflim blgelerindeki sokak listeleri iin Maliye Bakanlnn rayi
bedel tespiti iin oluflturulmufl listelere baflvurulabilir. Emlak vergisinin tespiti
amacyla kullanlan bu listelerde her il ve ile iin mevcut sokaklar iin rayi bedel listesi bulunmaktadr. Bu listeler sokaklar farkl corafi blgeler (il ve ile temelinde) iin deiflik rayi bedel dzeylerine gre ayrfltrlabilmektedir. Byle bir
liste kiflileri semek iin kullanldnda birka aflamal olarak kullanlabilir. ncelikle blgeleri temsilen iller ve ardndan da illeri temsilen ileler seilip ardndan
da her ile iin bir sokak listesi oluflturulabilmektedir. Burada amacn sokaklarda
oturan bireylere gitmek olduu hatrda tutulursa byle bir listede kaytl olmayan
sokaklarda oturanlarla herhangi bir sokak olmakszn flehirlerin u blgelerinde
gecekondularda yaflayan vatandafllarn kapsama dfl kalmalar sz konusudur. Bu
aflamada her sokaktan gidilecek hane adresleri tespit edilmekte ve ardndan her
hane iinden grfllecek bireylerin tespiti iin bir yntem takip edilerek hane
iinden grfllecek birey tespit edilmektedir. Birden ok hane sahibi olanlar iin
de bu tr listelerde yineleme nedeniyle rnek iine dahil olma olaslklar daha
yksektir. Elbette bu tr bir rnekleme ynteminde kmeleme sorunu da yaflanmaktadr. Aktr ki sokaklardan seilecek hane adreslerinde eflit sayda birey yaflamamaktadr. ok kiflinin yaflad hanelerdeki bireylerin rnek iine dahil olma
flanslar daha dflk olmaktadr.
Telefon listeleri de benzer rneklem seim sorunlarna yol amaktadr. ncelikle her hanede telefon olmadnn hatrda tutulmas gerekir. zellikle krsal blgelerde hanelere telefonla ulaflmak nemli bir sorundur. Resm olarak bu listelerin
tam ve eksiksiz olarak elde edilmesi mmkn grnmemektedir. Hane telefonu
olmayan pek ok kimsenin de bugnlerde cep telefonu sahibi olduu gzlenmektedir. Cep telefonu listeleri de dorudan farkl servis salayc firmalarn elinde olduundan bunlarn da kullanm sorunludur. Elde kullanmda olduu deiflik raporlarla ortaya kan bu listelere kimlerin dahil olduu, kimlerin bu listelerin dflnda kald gibi temel sorularn cevab belli deildir. Hi ulafllamayan baz kiflilerin
yan sra baz kiflilere de hem ev telefonlarndan, hem de ifl iin kullandklarnn
yan sra bir de kiflisel cep telefonlarndan da ulafllabilmektedir. Bylelikle yinelenme sorunu da bu mevcut listelerde vardr diyebiliriz. te yandan sadece krsal
blgelerde deil ama kentsel yerleflim blgelerinde de rnein gecekondu mahallelerinde yaflayan ya da sk sk ev deifltiren rencilerin de hi sabit hatl ev telefonu olmakszn sadece cep telefonu kullanmalar sz konusu olmaktadr. Bu tr
farkllklar ve belirsizlikler telefon rnekleminin kullanmn kstlamaktadr.
Mflteri, alflan ya da Dernek, Kulp vs. yelikleri

Pek ok zaman anket alflmalarnda mflteri, firma alflanlar, kulp ya da dernek
ye listeleri rnek listesi olarak kullanlmaktadr. Bu tr listelerin en byk sorunu gncelleme sorunlardr. Pek ok zaman bu tr listelere bir defa giren kifliler
yelikten ayrlsalar, artk mflteri olmasalar bile listeden silin(e)memekte ve bu flekilde listede olmamas gereken pek ok kifli listede grnmektedir. Benzer flekilde listeye girifl de farkl ynetimsel aflamalardan gemeyi ya da onay srelerini
gerektiriyorsa listede olmas gereken baz kiflilerin listede grnmemeleri sonucu
da ortaya kabilmektedir. Bu tr listelerde yinelenme olasl dflk grlebilir.
Ancak eer mflteri ile herhangi bir iletiflim listeye dahil olmann temeli ise o zaman firma ile iletiflime giren rnein sorunlu ve flikyet amacyla bunu yapan mflterilerin yinelenen kaytlar listeye eklenebilmektedir. Bu tr gncelleme ve listeye
dahil olma srelerinin yakndan takibi salkl bir rnek listesi oluflturmann en temel gereidir.
Kurumlar
Kurumlardan oluflan hedef kitle ve bunlarn temel verdii rnek listeleri farkl flekillerde ortaya kabilmektedir. rnein okullarda yaplacak alflmalarda Mill Eitim Bakanlnn deiflik corafi temelli ve farkl tr okullarn listeleri kullanlabilir. Firma isim ya da adresleri farkl il Ticaret Odalarndan elde edilebilir. Vakf,
69
70
dernek listeleri de Vakflar Genel Mdrl ya da iflleri Bakanlndan elde edilebilir. Firma listelerinde temel sorun iflas eden ya da hlen faaliyetine ara vermifl
olan firmalarn kullanlan listelerden dfllmeleri pek sk rastlanan bir olgu deildir. Dolaysyla listeler pek ok aktif olmayan firmayla doludur. Bu tr listelerde
firma byklklerine genelde ulafllamamaktadr. Bylelikle ifl hacmi temelinde
ayrt etmeksizin her tr ve her byklkte firma bu listelere girmekte ve dolaysyla da kk firmalar bu listelere hakim olmaktadr. Firmalarn merkez ynetimleri
ile flubelerinin ayrt edilmesi de birok zaman sorun olabilmektedir. Kurum listelerinin belki de en sk rastlanlan bir dier sorunu da bu kurumlara ulafllabilecek adres ve telefon numaralarnn gncel olmamasdr. Genellikle bu tr rnek listeleri
nemli bir aba ile gncellenerek kullanma hazr hle gelebilmektedir.
Olaylar
Pek ok zaman hedef evren evli iftlerden ya da bir servisi almfl mflterilerden, bir
tr hastala yakalanmfl ya da tedavi grenlerden, trafik cezas almfl olanlar gibi
belli zellikleri olan olaylara baldr. Burada nemli olan ak bir olay tanm
balantsyla mevcut arflivlere eriflmek ve listeleri oluflturmaktr. Aktr ki bu tr
olay balants aslnda bir tr zaman ksd balamnda anlaml olacaktr. Bu adan
hangi tr olaylarn hangi zaman iinde gereklefltiine bal olarak rnek listelerinin oluflturulmas gerekir.
Bu tr rnek listelerinde de kmelenme ya da yinelenme gibi sorunlar gzlenebilir. rnein, bir banka kredisi alndnda bu krediyi alan kifli ile kullanan kifli her zaman rtflmeyebilir. Ya da rnein hrszlk maduru olan hanelerin listesi karldnda hane halkndan hangi bireylerin dorudan bu tr bir olayn maduru olduu belli olmayabilmektedir.
Nadir Hedef Kitleler

Kimi zaman hedef kitleleri nadir yapan dorudan sz konusu zelliin az bulunurluudur. rnein, Trkiyede 2,5 milyonun biraz zerinde fleker (diyabet) hastas
olabilir. Ancak toplam 74 milyon nfus ierisinde bu kitlenin oran ancak %3,3 civarndadr. Yani toplam fleker hastas says az deildir ancak bu hastalara ulaflabilinecek rnek listeleri ierisinde bu hastalarn bulunma olasl dflk kalarak bir
rnek seim sorunu oluflturmaktadr.
Dier bir nadir olma nedeni de kiflilerin deiflik nedenlerle sz konusu zelliklerini saklama eilimine girmeleridir. rnein cinsel tacizle karfl karflya kalmak,
ya da uyuflturucu kullanm veya ila bamll gibi sorunlarla karfl karflya olmak
sradan bir anket alflmas ierisinde kiflilerle konuflularak bulunabilecek olgular
deildir. ou zaman ne derece yaygn olursa olsun kifliler bu tr tecrbelerini
arafltrmacyla paylaflmayacak ve gerek durumlarn saklama eilimine gireceklerdir. Pek ok zaman cinsel tercih, din ya da sekter tercih ya da etnik kken asndan aznlk gruplarndan olanlar da benzer flekilde bu kimliklerini arafltrmaclardan gizleme eiliminde olacaklardr. Bu durumlarda rnek listelerinin arafltrma
srecine isel olarak oluflturulmas gerekir.
Denek gdml rneklem (respondent driven sampling) yntemleri kstl sayda ve rastsal olarak da seilmemifl olabilecek birka denek ile rnekleme bafllar.
Bu tohum deneklerden kendi sosyal alar iinden yine kstl sayda birka yeni
denei daha rnekleme dahil etmeleri istenir. rnek listesine katlan her yeni kifli
kendi sosyal alarndan yeni katlmclar bulur ve bylelikle rnek listesi genifller.
Bu liste iinden grfllebilen her kifliyle yrtlen alflma sonucu ulafllan rneklemin rastsal flekilde oluflturulan rneklemlerle benzefltii ve temsil gcne sahip
olduu iddias iin baknz Heckathorn (1997).
NEDEN RNEKLEM SEELM K?

rneklem seiminin daha ilk aflamalarndan itibaren rnek listelerinin oluflturulmasndaki zorluklar arafltrmacy yavafl yavafl niye rneklem seiyoruz ki? noktasna getirebilir. Elbette bu soruya ilk nce verilebilecek yant zaman ve maliyet
masraflarnn yksekliinden kamak iin diye verilebilir. Pek ok zaman sosyal
arafltrmalarda anket soru cetvellerinin uygulanmas 30 ile 60 dakika aras srebilmektedir. rnek listemizden seilen gelere/deneklere ulaflabilmenin maliyetinin
de nemsiz bir rakam olmadn hatrda tutmalyz. Bir ilede yaflayan 50,000 kiflinin tmyle grflmek yarm saatlik bir soru cetveli ile bile 25,000 saat yani 8 saatlik bir alflma gn ile 3125 ifl gn alacaktr. Aktr ki hibir anketr 8 saatlik
bir mesai yaparak sabah 9 dan akflam 5e haneleri dolaflamayacaktr. ou zaman
alflma saatleri dflnda hane ziyaretleri gerekecektir. Binlerce ifl gnne karfllk
gelen bir alflma sresinin maliyetlerinin ne kadar yksek olaca aktr. Oysa daha kstl byklkte bir rneklem ile rnein 2000 kifli ile grflldnde maliyetler ok daha uygun fiyatl olmaya bafllamaktadr.
Ancak bir dier aklda tutulmas gereken konu rneklem ile elde edilecek verinin tm hedef kitleye ulafllarak elde edilenden daha doru olaca ynnde beklentilerimizdir. Binlerce iflgnlk bir projede istihdam edilmesi gereken anketrlerin beklenilen ihtimam ile grflmeleri yerine getirme olaslklar alflan says arttka dflecektir. Yine bu yksek sayda saha alflan gereksinimi alflmann gereklefltirilme sresini uzatacak ve sonu olarak toplanan verinin hangi zamana ait
bir veri olduu belirsiz hle gelecektir. Aylarca sren veri toplama srecinin bafl ile
sonu arasnda hedef kitlenin zelliklerinin deiflmedii varsaym inandrc olmaktan uzaklaflacaktr. En son olarak dflnlmesi gereken veri toplama srecinin uzun
ve ok sayda alflann bir arada alflmasn gerektirmesidir. Bu gereklilik ancak
nemli bir ynetim abas ve bunun yarataca ek sorun ve maliyetleri ortaya karmaktadr. Ksacas tm bu etmenler dflnldnde rneklem ile alflmak ne kadar ufak da grnse herhangi bir nfus saymnn gerektirdii maliyet ve oluflturduu veri toplama sorunlar ile karfllafltrldnda ok daha tercih edilir olmaktadr.
rneklem ile alflrken ncelikle alflma amalarna uygun hedef kitlenin belirlenmesi gerekecektir. Daha sonraki aflamada seilecek rnek grubunun hedef
kitleyi temsil edebilir zelliklere sahip olacak flekilde seilmesi gerekir. En son olarak da seilmifl olan rneklemin sadece rneklemden kaynaklanan hata boyutlarnn belirlenmesi gerekir. Bu aflamalar sonunda elde edilen sonularnn tm hedef
kitleye nasl genellenebildii zerinde dflnmek gerekir. Aktr ki elde edilmifl
olunan veriler hedef kitleyi temsil ettii dflnlen geler ya da deneklerden oluflmaktadr. Dolaysyla bu geler temelinde yaplan gzlem ve sorgulamalar bize
temsil edilmeye alfllan hedef kitleye dair genellemeler yapma olana sunabilmektedir. Yani eer oy verme yaflnda Trke konuflabilen ve toplu ikamet alanlar dflnda hanelerde yaflayan Trkiye Cumhuriyeti vatandafllarn temsilen rnekleme dahil edilen deneklerle, bu kstlar erevesinde bir hedef evrene dair genellemeler yaptmzda rneklemimizin genellenebilirlii (sample generalizeability)
zerine konuflmufl oluyoruz. Bu erevede bir dier genelleme yapma eilimi
arafltrmaclarn farkl hedef kitleler aras karmlarda bulunmaya alfltklarnda
71
72
ortaya kan bir sorundur. Diyelim ki Trkiye zelinde bir hedef kitleyi temsil amacyla toplanan bir verimiz var ya da Trkiyenin iinde bir stanbul, zmir, Trabzon,
Kayseri ve Diyarbakrdan toplanmfl kentsel yerleflim birimlerini temsil eden bir
baflka arafltrmamz var. Arafltrmaclar olarak ilk yapmak isteyeceimiz genellemeler belki hedef kitlelere dairdir ancak hemen ardndan da rnein farkl iller temelindeki verilerimizden Trkiye geneline genellemeler yapmak isteyebiliriz. Ya da
bir adm ileri giderek Trkiye temelli rneklemler ile Avrupaya ya da farkl semen kitlelerine dair genellememeler yapmann ekiciliine kaplabiliriz. Burada
arafltrma evrenleri ya da hedef kitleleri farkl olmasna ramen giriflilen genelleme
abas sorgulanmaya aktr. Ayn bir lmn dflsal geerlilii (external validity)
nasl sorgulanabilirse burada da evrenler aras genellenebilirlik de (cross population generalizeability) sorgulanabilir olacaktr.
RNEKLEM NASIL SEELM?

rneklem seiminde iki temel farkllaflmann altn izmekte fayda var. Bunlardan
en byk kabul gren ve istatistiki analiz iin yegane uygun rneklem seim yntemi rastsal rneklem seimidir. Dier rastsal olmayan rneklem yntemleri trl
sorunlar ierir ve istatistiki analize de olanak tanmazlar. Burada ncelikle rastsal
rneklem zerinde duracaz ve dier rneklem yntemlerini rastsallktan nasl
uzaklafltklarn vurgulayarak anlatmaya aba gstereceiz. Bunun bafllca nedeni
rastsal olmayan yntemlerin de akademik ya da ticari pek ok arafltrmada kstlarnn ne olduu gz ard edilerek kullanlmasdr.
Ancak unutulmamaldr ki rastsal olan rneklemlerin avantajlarnn gzlenebilmesi de baz zel flartlara baldr. Bu flartlarn baflnda genifl rneklem ile alflabilmek gelir. Eer bir alflma kstl sayda gzlem ile yaplmak durumundaysa
rastsal rneklem ile alflmann pek bir anlam yoktur. rnein bir etnografik alflma yrtlrken alflmann yrtlecei kyn ya da mahallenin seimi iin ilgili blgedeki tm ky ya da mahallelerin tam listesinin iinden bir tane rastsal
ky/mahalle semenin pek bir mant yoktur (Fiflek, 1998, 182). Bu bir tek kyn
herhangi bir temsil gc olaca beklenemez. Rastsal seimde temsil rneklemin
bykl arttka ve rneklemin tm iin sylenebilir. Tek bir genin, bu durumda ky ya da mahallenin, hedef kitle iinden amalanan deiflkenler temelinde bir temsil gc olmas bekleniyorsa o zaman bu seimin rastsal olarak yaplmaktan ziyade gerekten amalara uygun zellikler gsteren bir yerin aranp seilmesiyle mmkn olabilecektir.
Yine benzer flekilde hatrda tutulmaldr ki rastsal rneklemin mant hedef kitlenin zelliklerinin bilinmedii sadece rneklem temelinde istatistiki olarak karsama yntemiyle tahmin edilmeye alflt durumlarda iflleyecektir. Seim arafltrmalar bu tr arafltrmalarda zel bir yere sahiptir nk burada nemli konulardan biri olan parti tercihlerinin dalm seim ncesinde elde edilen bir rneklem
temelinde tahmin edildikten birka gn sonra gerek deeri de seim sonucu renilebilir. Diyelim ki rastsal rneklem ile elde edilen sonular bir partinin oyunu
%45 olarak bulurken dier rastsal olmayan bir rneklem temelinde de %47 gibi bir
oy oran bulunmaktadr. Rastsal olan rneklem ile art eksi diyelim 3 puanlk bir
beklenen rneklem hatas varken dier rneklem iin byle bir aralk retilemez.
Rastsal rneklemde bu aralk aslnda benzer byklkte birok rastsal benzer rneklemler ekilmifl olsa bunlarn yksek bir orannda (genellikle %95) elde edilen
sonularn art eksi belirli bir puan aralnda kaca sylenebilir. Burada bu aralk rnein %42 ile %48 olarak belirlenebilir.
Burada yine hatrda tutulmaldr ki rastsal seilmifl bir rneklemin rastsal olmayan rneklemlerden daha doru sonular retecei de garanti deildir. Tm rastsallk gereklerinin yerine getirilmesi durumunda bile hedef kitle hakknda retilen
beklentiler ihtiyatla deerlendirilmek durumundadr. Ancak ok sayda benzer rneklemlerle alfllmfl olsa bu rneklemlerin ancak ufak bir ksmnda, ki bu ufak
ksm znel olarak genelde %5 olarak belirlenir, gzlenen deerlerden bir miktar
uzaklaflaca beklentisi retilebilir. Eldeki herhangi bir rneklemin bu %5lik grubun iinde olup olmadn ise bilebilmek mmkn deildir. Dolaysyla rastsal olmayan bir rneklem ile de olsa bulunmufl olan diyelim ki %47lik bir oran bir iki
gn sonra gzlenecek seim sonucunda ortaya kacak sonutan rastsal rneklem
ile bulunan %45 oranndan daha uzak olacak diye bir flart yoktur. Kald ki seim
arafltrmalar hedef kitledeki gerek oranlarn gzlenebildii ok nadir bir duruma
karfllk gelir. Bilimsel arafltrmalarn hemen tmnde bu tr bir gerek deer gzlenememektedir. Dolaysyla bu belirsizlik karflsnda rastsal rneklemin belirsizlik
dzeyini istatistiki olarak belirleyen zel mantnn avantaj ve kstlar aklda tutulmaldr.
Rastsal Olmayan rneklem Seimi

Pek ok ders kitabnda rastsal olmayan rnekleme yntemlerini, uzman rneklemesi, anahtar ge seimi, elverifllilik ya da kota rneklemesi gibi tek tek ayr bafllklar altnda bulunabilir. Bu tr bir sunum ile belki bu yntemlerin eksik ve kusurlarn yeterince vurgulamfl olmuyoruz dflncesiyle burada ncelikle rastsal olmayan yntemlerin rastsal olanlardan ayrt edilebilmesini salama amac gdlecektir. Aflada zerinde ayrntl olarak durulaca gibi rastsal rneklem seimi
zahmetli bir ifltir. Genellikle rastsal olmayan yntemlerin temel ortak zellii uygulama kolayldr ve seilen gelerin temsil yetenei zedelenmifltir.
Bu tr rnekleme yaklaflmlarn televizyonlarda sk sk gryoruz. Bir Anadolu kentinin alflverifl younluu olan bir caddesine gidiliyor ve orada gelip geen
ile deiflik konularda konufluluyor. Gazeteler web sitelerinde ankete ar yaynlayp bu arya cevap verenlerin grfllerinin dkmn yapyorlar. Olayl bir futbol ma sonrasnda byk ounluu ayn tip forma giymifl seyircilerle olaylarn
deerlendirmesi yaplyor.
Bu tr rneklem yntemlerinde seilen gelerin herhangi bir hedef kitleyi yanstma yeteneinin olduuna kendimizi ikna etmemiz ok zordur. Pek ok zaman
bu yaklaflm bir elverifllilik rneklemsi yaklaflmdr. Nasl ki bir futbol manda
haksz penalt kararn iki takm taraflar tamamen farkl deerlendirebilmektedir
o hlde tek bir tarafa arlk veren bir deerlendirmenin tarafl olma olasl yksektir. Herhangi bir gazetenin okur kitlesinin partizan, sosyal stat ve benzeri alardan renginin lke genelini temsil edemeyecei aktr. Bu web sitelerine girip
bu sorulara cevap verenlerin saylar yz binleri de bulsa bu ak gerek deiflmeyecektir. Herhangi bir gn alflverifl mekn olan bir yere gelenlerin herhangi bir
genellemeye temel oluflturabilecek bir temsil gcne sahip olduklarn dflnmekde de benzer flekilde yanltcdr. Belki bu konuflulanlar o meknn mflteri kitlesini temsil amacyla bir rnekleme dahil edilebilir ama bu ama dflnda bir amaca hizmet etmeleri beklenmemelidir.
Uzmanlara genelde kstl sayda gzlem yaplacak ve youn bir derinlemesine alflma yrtlecek niteliksel alflmalarda baflvurulur. Bir tipik mahalle ya da
ky seileceinde hedeflenen tipik zelliklere sahip bir yerin seiminde uzman
deerlendirmesine baflvurularak bir seim yaplabilir. Bu seimlerden elde edilen
73
74
sonularn hedef kitleyi ne derece temsil edeceine de ancak yine uzman gznden ya da znel olarak cevap verilebilir.
Siyasi arafltrmalarda kimi zaman anahtar ya da tipik seim blgeleri seilerek
buradaki sonularn hedef kitleye yakn kaca beklentisi takip edilir. Uzman seiminin znelliinden biraz uzaklaflp gemifl seimlerde lke geneli sonular en
yakndan takip eden kilit seim blgeleri arasndan lke sonucuna en yakn olan
seim blgesi seilebilir. Bu yntemin en nemli avantaj, seilen kestirme gc en
yksek kilit ya da tipik yerleflimdeki durumu en iyi flekilde sezerek ya da lerek daha genifl ve tahmin yapmas ok daha g bir hedef kitle iin kestirmeden
bir tahmin retmektir. Bu tr anahtar blgelerin temel sorunu gemifl veriler temelinde flekillenirken herhangi bir seimde lke genelinden sapma gsterme olaslnn hibir zaman sfrlanmamasdr. Herhangi bir seimde bu anahtar blge zellii flans sonucu bir baflka blgeye geebilir. Bu tr seimler bilimsel arafltrmalarda hemen hi kullanlmaz.
Kota rneklemi hedef kitledeki temel baz zellikler temelinde gruplarn rnekleme kullanlan kotalar ile yanstlmasndan ibarettir. rnein, hedef kitlede diyelim ki %50 kadn %50 erkek varsa rnekleme seilecek kiflilerin de %50 kadn %50
erkek olmas salanr. Biraz daha etrefil kota rneklemlerinde cinsiyetin yan sra
yafl ve eitim dzeyi de kullanlabilir. Bu tr detayl kotalarla alflldnda elde
edilen rneklemler seilmifl kota deiflkenlerinin zelliklerini mkemmel olarak
yanstabilirler. Ancak bu rneklemlerin yapamad fley elde edilen rneklemin hata dzeyinin tahminidir. Kota rneklemleri rneklem hatas tahmini yapamazlar.
Kota rnekleminde unutulmamas gereken bir pratik kst da kota deiflkenlerinin says arttka kotaya uygun kifli bulmann da git gide zorlaflmasdr. Diyelim
ki kr-kent, cinsiyet, yafl grubu ve eitimden oluflan bir kota erevesi kullanyoruz. O zaman hedef kitlenin zelliklerine gre rnein 18-25 yafllarnda, yksek
retim grmfl krda ikamet eden kadn bulmak gibi bir rneklem hedefimiz olabilir. Bu tr zellikleri gsteren gelerin bulunmas ve rnekleme dahil edilmesi
saha alflmasnda zel zorluklar yaratacaktr. ou zaman grflmeciler kotas
dolmamfl zelliklere sahip geler bulmak iin bir arayfla girecekler bu da rastsallktan iyice uzaklafllmasn ve sadece baz tr yanl zelliklere sahip gelere ulafllmas sonucunu douracaktr. Dolaysyla bu tr karmaflk kotalar uygulamada
genellikle kullanlmaz. rneklem hatas hakknda bir karmda bulunulamamas
nedeniyle de bilimsel alflmalarda da kota rneklemi yine kullanlmaz.
Akademik dnyada sk sk kullanlan renci rneklemleri ya da dersin yapld snflarda yrtlen deneysel arafltrmalarn da temsil gcnn son derece kstl olduu unutulmamaldr. Pek bilimsel inandrcl yok gibi grnse de bu tr
rneklemlerin kullanlmasndaki mantk alfllan konu temelinde rnein snfta
bulunan rencilerin genel eilimlerden ok da uzak olmayaca beklentisidir. Elbette bu tr bir beklentinin aslnda bir hipotez olarak alnp test edilmesi gerekir.
Rastsal rneklemin Mant

Eer herhangi bir hedef kitle sadece tek bir zellik gsteren gelerden olufluyor
ve tm geler birbirinin aynysalar bu hedef kitleden rneklem semek gayet basit bir ifl olurdu. Tm rnek listesindeki geler birbirinin ayn zelliklere sahipseler buradan ekilecek rneklem bykl de tek bir rnekten oluflsa da yeterli
olacaktr. Bu flekilde tm gelerin trdefl (homojen) bir yapya sahip olduu durumda ne rneklem byklnn ne de bu rneklemin seilifl fleklinin bir nemi kalacaktr. Herhangi bir tek rnek tm hedef kitleyi temsil edebilecektir. fieker
testi iin kan rnei almak ya da beyaz peynir kalbndan bir ufak para tatmak
hep bu tr bir mantn parasdr.
Hedef kitlede trdefllik azaldnda rneklem ekmek git gide zorlaflr. Yoksa
rnek semek konusunda pek dikkatli deilsek bunu herkesin yapabileceini dflnebiliriz. Hatta pek ok arafltrmada benzer bir basite indirgeyen mantk takip
edilmektedir. rnein, derslerimizin takip edildii niversitelerde rencilerin grfllerini bir rneklem erevesinde renmek ve zmlemek sk sk stlenilen
bir arafltrma erevesidir. niversitemizdeki rencileri temsil yeteneine sahip
flimdilik diyelim ki 100 renci ile grflmek istiyorsak rnein niversite kampsne gidip rastgele rencilerle grflmeyi seebiliriz. Ancak bu rastgele grflmelerin aslnda kendi iinde sonularnz etkileyip bir yne doru tarafl hle getirebilecek isel dinamikleri olacan tahmin etmek zor deildir. Bu srete en byk etkiler en baflta hepimizin sahip olduu kiflisel n yarglarmz ve yanllklarmzdan gelecektir. rnein sigara ien bir arafltrmac sigara imeyen rencilerin
daha rabet ettii ak alanlara deil de daha ok duman alt kantinlere gidebilecektir. Hadi diyelim kantinlerde artk sigara yasa var ama yine her kampste baz kantinlerin biraz daha ucuz ya da pahal olmas ya da farkl yiyecek ve ieceklerin bulunmas nedeniyle farkl renciler iin ekim merkezi olduu sk gzlenen bir olgudur. Bu tr farkllaflmalar diyelim gz nne aldk ama yine hem kendi arkadafl evremiz, kampsteki evremiz bizi baz gruplarla daha rahat konuflabilir klarken dierlerinden de uzaklafltryor olacaktr. Diyelim ki bu flekil ortaya
kacak tarafgirliin nne gemek istedik yine zorlanacamz konu ne tr renci zelliklerinin ne oranda hedef kitlemizde yer aldn tespit etmek olacaktr.
Tm bu kayglarla renci seimini bizim n yarg ve sosyal eilimlerimizden koparmak amacyla bir formle balayp diyelim ki her 10 renciden biriyle grflme formlne baladk. Eer kantinin kapsna yakn bir yerde her 10 renciden
biriyle grflrsek rneklemimizdeki yanll sfrlayabilir miyiz? Kantine gelemeyen renciler aktr ki rneklemimize giremeyecektir. Eer sz konusu kantin diyelim iletiflim fakltesine yakn ama mhendislik fakltesine uzaktr, o zaman faklte, puan tr ve puan dzeyi farkllklar dorudan rneklemimize de yansmfl
olacaktr. Bu ve benzer yanllklar rneklemimizin temsil gcn yok edecektir.
Rastsal rnekleme rastgele rneklem demek deildir. Rastsal rnekleme gayet basit bir temel prensibe dayanr: rastsal rneklemde hedef kitledeki tm gelerin rnekleme seilme flanslar eflittir.(Burada Moser ve Kaltondaki (1971, 80-82)
tartflmay referans almamz yerinde olur. Moser ve Kalton snrlamasz rastsal
rnekleme (unrestricted randon sampling) yntemini hedef kitledeki tm gelerin
rnekleme seilme flanslarnn eflit olduu yntem olarak tanmlar. Snrlamasz
rastsal rnekleme ayn zamanda ikameli bir rneklemedir. kamesiz rneklemeye
geildiinde basit rastsal rnekleme geilmifl olur ve burada da hedef kitledeki her
genin rnekleme seilme flans eflitlenmifltir. Prensip olarak hedef kitledeki
gelerin rnekleme seilme flanslarnn bilinmesi ya da hesaplanabilmesi ve
bunlarn sfrdan farkl olmas rastsal rneklem iin yeterlidir Hansen, Hurwitz ve
Madow (1953). Burada sfr olaslktan farkl olmak sadece rnekleme seilmenin
mmkn olmasdr. Bu seilme flanslarnn eflit olmas gerekmez.) Yani izlenilen
yntem seilme flanslarnn eflitlii prensibine dayanr (equal probability of selection method). Bu temel prensibe uyan rastsal rneklem seiminin iki temel avantaj
vardr. Birincisi, her ne kadar hibir zaman tam olarak hedef kitleyi temsil edemese de dier tm yntemlerden daha yksek temsil gcne sahiptirler ve yukardaki rnekte farkl rnekleri verilen sistematik hatalar yoktur. kinci ve daha nem-
75
76
li bir avantaj rastsal rneklem ile seilmifl rneklerde olaslk teorisi yardm ile rneimizin ne derece hata pay olduu ya da doruluk derecesi hesaplanabilir. Her
ne kadar uzak ihtimal de olsa herhangi bir sradan ya da rastgele yntem ile seilmifl rneiniz hedef kitleyi mkemmel temsil ediyor olabilir. Burada rktc
olan arafltrmacnn rastsal olmayan bir rneklem yntemi ile elde edilen rnein
ne derece temsili olduunu tahmin edememesidir.
Birka statistiki Kavram

Burada biraz daha ilerlemeden rneklem dalm (sampling distribution) ve standart hata (standard error) kavramlar zerinde durmak iyi olacaktr. Herhangi bir
istatistiin standart hatas o istatistiin rneklem dalmnn standart sapmasdr.
statistikte standart sapma bir dalmn ortalama etrafnda ne derece yayk bir flekilde daldnn bir ltdr. Pekiyi rneklem dalm nedir?
Bir istatistiin (statistic) rneklem dalm o istatistiin kuramsal olarak mmkn olan tm deerlerinin eflit rneklem byklnde mmkn olan tm rneklemler iindeki dalmdr. Bu kavram aklamak en kolay bir rnekle ile yaplabilir. Elimizde 0, 3, 6 ve 9 dan oluflan drt gzlemli bir hedef kitle olsun. Bu drt
gzlemli hedef kitleden ikame ile ka tane ikili rneklem seebiliriz? Afladaki
Tablo 3.1de tm olaslklar (toplam 16 deiflik ikameli rneklem) ve bu olaslklara karfllk gelen rneklem ortalamalar gsterilmifltir. Birinci seimimiz 3 olduunda ve bu deeri ikame ettikten sonra ikinci seim yapldnda da 6 elde edildiinde rneklemimiz 3 ve 6 dan oluflacak ve ortalamas da 9/2=4,5 bulunacaktr. 4,5
ortalama (0,9), (3,6), (6,3) ve (9,0) rneklemlerinde elde edilecektir.
Tablo 3.1
rneklem Dalm
rnei-1
Birinci seim
0
0
3
6
9
kinci seim
0
1,5
3
4,5
1,5
3
4,5
6
3
4,5
6
7,5
4,5
6
7,5
9
Benzer flekilde ayn drt gzlemli hedef kitleden bu sefer l tm rneklemlerin dkm de (toplam 64 deiflik ikameli rneklem) yine afladaki Tablo 3.2de
retilmifltir. Burada rnein birinci gzlem 3, ikinci gzlem 6 ve nc gzlem de
3 olduu takdirde elde edilecek rneklem (3,6,3) ortalama 12/3=4 verecektir. 4 ortalama (0,9,3), (0,6,6), (0,3,9), (3,0,9), (3,3,6), (6,3,3), (3,9,0), (6,6,0), (6,3,3), (6,0,6),
(9,3,0) ve (9,0,3) rneklemlerinden elde edilmektedir.
Tablo 3.2
rneklem Dalm
rnei-2
Birinci seim
kinci seim
nc
seim
0
0
3
6
9
0
1
2
3
3
1
2
3
4
3
6
2
3
4
5
3
4
5
6
1
2
3
4
3
2
3
4
5
6
6
3
4
5
6
4
5
6
7
2
3
4
5
3
3
4
5
6
9
6
4
5
6
7
5
6
7
8
3
4
5
6
3
4
5
6
7
6
5
6
7
8
9
6
7
8
9
kameli rnekleme yapldnda drt gzlemli hedef kitleden drtl rneklemler de ekmek mmkndr. Bylelikle seilen drt gzlemin drdnn de ayn
geden oluflaca durumlar da mmkn olmaktadr. Bu durumda ekilebilecek
toplam 256 farkl rneklem vardr. Bunlarn hepsini gstermeye giriflmeyeceiz
burada. Afladaki Tablo 3.3te ikameli rnekleme ve bu rnekleme uygulama-
snn oluflturduu rneklem dalmlar ile bu dalmlardan elde edilen rneklem

ortalamalar ve bunlarn standart hatalar verilmifltir. Burada iki noktann altn izmek gerekir. Birincisi her uygulamada da rneklem dalmlarnn ortalamas
hedef kitlenin ortalamasna (0+3+6+9)=18/4=4,5 eflittir. Yani hedef kitlede ilgilenmekte olduumuz istatistiin kestirilmesinde bir yansz kestirim yaplmaktadr. Dier ilgin olan nokta ortalamalarn standart sapmasnn ncelikle hedef kitlenin
standart sapmasndan daha ufak olduudur. Bu iki gzlem merkez limit teoreminin (central limit theorem) sonucudur. Merkez limit teoremi ortalamann rneklem dalmnn normal dalm olduunu ve bu dalmn ortalamasnn hedef kitle ortalamasna eflit olduunu syler. Ortalamann rneklem dalmnn standart
sapmas da hedef kitlenin standart sapmasnn gzlem saysnn kare kkne blmdr.
Merkez limit teoremi hedef kitlenin dalmndan bamsz olarak buradan ekilecek bir rneklem dalmnn bu rneklemin bykl arttka normal dalma yaklaflacan sylemektedir. Bu da rneklem dalmlarnn istatistiki kestirimlerde bulunmakta kullanlabileceini belirtir.(Normal dalm hakknda bilgi nite
8de bulunabilir.) Diyelim ki bir hedef kitleden bir rneklem ektik ve ortalamasn da 6 bulduk. O zaman kendimize bu gzlenen ortalamann ne derece ender grlen bir deer olduunu sorabiliriz. Karfllafltrma yapabileceimiz bir referans noktamz olmadnda bu soruyu cevaplamak mmkn olmayacaktr. Oysa eer biz bu
istatistiin rneklem dalmn afladaki tablodaki gsterildii gibi biliyorsak o zaman 6 ve zeri bir ortalamann (0,1211+0,0781+0,0391+0,0156+0,0039=0,2578) %26
olaslkla elde edilebileceini syleyebiliriz.
Merkez limit teoremi ortalamann rneklem dalmnn hedef kitledeki ortalamaya eflit olacan sylediine gre rneklem ortalamas yukarda zetlenen flekilde bir ne derece ender bir rneklem ortalamas gzlyoruz sorusunun cevaplanmasnda kullanlabilir. Ancak unutulmamal ki hedef kitlemizin standart sapmasn aslnda hibir zaman gzleyemeyeceiz. Bu standart sapmay rneklem byklnn karekkne blmemizi ve bu yolla rneklem ortalamasnn rneklem dalmnn standart sapmasn bulacamz syleyen merkez limit teoremini iflletmemiz
iin hedef kitlenin standart sapmasnn bir kestirmesine ihtiyacmz olacaktr. Bu da
bize afladaki denklem tarafndan verilecektir. Afladaki denklemde deiflkenin
ortalama deeri X ve hedef kitlenin standart sapmas da ile gsterilmifltir.
1
( ( X X )12
yansz kitle kestirme deeri = s =
N 1
Hedef kitlenin standart sapmas bu denkleme (N-1) deil N olarak yerlefltirildiinde elde edilen
((1 / 4)((0 4, 5)2 + (3 4, 5)2 + (6 4, 5)2 + (9 4, 5)2)) = 3, 35
olur. Bu denklemde dikkat edilirse N-1=3 deil N=4 kullanlmfltr. Oysa (N-1) deil N kullanldnda standart sapmann yanl (biased) bir kestirmesi elde edilir. N1 kullanldnda ise bu yanl kestirme dzeltilmifl olur.
Kestirilen ortalamann standart sapmas x s
=
kestirilen d x =
N
(X1 X
2
77
78
Burada rneklemin standart sapmas ve rneklem byklne bal bir denklem vardr. rneklem bykl arttka ortalamann kestirilen standart hatas
dflmektedir. rneklem varyans s2 (standart sapmann karesi) arttka ortalamann kestirilen standart hatas da artmaktadr. Bu da beklentimize gayet uygundur.
Yalnz burada gzlenen ayn zamanda rneklemenin standart hatay dflrmek
amacyla bykln arttrma eiliminin ne kadar maliyetli olduudur da ayn
zamanda. Kestirilen ortalamann standart hatasn yarya indirmek iin rneklem
bykln drt katna karmak gerekir ( 4 = 2) . Bir iyi haber ise bu denklemde hedef kitlenin byklnn yer almamasdr. Bu hi de beklenen bir sonu deildir. Hedef kitlemiz stanbul semen nfusu da olsa bir mahalle ya da
okul nfusu da standard hata hesabnda dikkate alnan sadece rneklem bykldr. Fiflek (1998, 188) buradaki hesaplarn daha ncede not edildii gibi ikameli
rneklem varsaym altnda yapldna dikkat ekmektedir. Pratikte sosyal
bilimciler hemen hi ikameli rnekleme yapmazlar. Ancak buna ramen hedef
kitle yeterince byk olduunda bu ok byk bir fark yaratmamaktadr. Kk
hedef kitlelerle alflrken bir dzeltme faktrn hesaba katmak gerekir.
Tablo 3.3
rneklem Dalm rnei-3
Ortalama
Gzlem Ortalama
Gzlem Ortalama
Gzlem Ortalama
Ortalama
Ortalama
says
olasl
says
olasl
says
olasl
0,00
0,0625
0,0156
0,0039
1,50
0,1250
0,0469
0,75
0,0156
3,00
0,1875
0,0938
1,5
10
0,0391
4,50
0,2500
10
0,1563
2,25
20
0,0781
6,00
0,1875
12
0,1875
31
0,1211
7,50
0,1250
12
0,1875
3,75
40
0,1563
9,00
0,0625
10
0,1563
4,5
44
0,1719
16
1,0000
0,0938
5,25
40
0,1563
0,0469
31
0,1211
0,0156
6,75
20
0,0781
64
1,0000
7,5
10
0,0391
8,25
0,0156
0,0039
256
1,0000
Ortalama
4,5
4,5
4,5
Ortalamalarn
standart sapmas
2,37
1,94
1,68
Ortalamalarn
standart hatas
2,71
2,03
1,70
rneklem Bykl
Pratik olarak kamuoyu/anket alflmalarnda ilk sorulardan biri alfllacak rneklem byklne dairdir. Genellikle rneklem byklnn ne kadar olacan
pratikte projenin btesi belirler. Ana prensip olarak grece byk rneklemler
kklerinden daha avantajldrlar. Ancak elbette her zaman sorunun nihai cevab
arafltrmacnn amalarna baldr.
ou zaman rneklem seim yntemi basit rastsal rneklem olmasa da sanki
yle olduu varsaym altnda basit bir nominal evet-hayr cevapl deiflken ile alflld varsaymyla oran iin bir gven aral denklemi kullanlarak farkl varsaymlarda gerekli rneklem byklkleri hesaplanr. Aflada bu amala kullanlabilecek forml verilmifltir:
Cp=Z(p)
Burada Cp=oran iin gven aral
Z= dzeyi iin Z skoru
p = p(1 p) / n = rneklemdeki oran iin standart hata olarak tanmlanmfltr.
p yukardaki Cp iine koyulduunda

Z p(1 p) 2
n =
Bulunur. Bu formlde Z %5 iin 1.96 %1 iin 2.575 olarak Z tablosundan bulunabilir (Baknz EK. Cp arafltrmac tarafndan genelde 0.03 ile 0.05 arasnda kullanlr. Biz burada 0,03 dzeyini seeceiz. p(1 p) oransal olarak hedef kitlenin
ne derece homojen olduuna dair bir varsaymdr. Aktr ki bu forml p=0,5 iin
en yksek deerini alacak dier tm deerler iin aslnda grece daha homojen
blnmeler gsterdii iin daha dflk dzeyde kalacaktr. Dolaysyla rneklem
hesabnda en muhafazakr varsaym olarak en heterojen durum olan %50-%50 blnmflle karfllk gelen p=0,5 seilir. Tm bu deerler yukardaki formle yerlefltirildiinde
(1.96) 0.5(1 0.5) 2
= 1067.1 bulunur. Z %1 iin 2.575 olarak deifltirildin =
0.03
inde daha yksek bir n bulunmaktadr:
( 2.575) 0.5(1 0.5) 2
= 1841.8 . Burada dikkat edilirse rneklem bykn =
0.03
l ile standart hata arasnda negatif bir iliflki olduu grlecektir. Gven araln daraltmak iin git gide byyen rneklemlerle alflmak gerekmektedir.
Yukarda kullanlan forml hedef kitlenin byk olduu varsaymyla flekillenmifltir. Aflada grece kk hedef kitleler iin kullanlabilecek forml verilmifltir:
Z p(1 p)
2
N n
n =
Cp
N 1
Buradan n iin yeniden dzenleme yaplrsa afladaki denkleme ulafllr:

n=
Z2 p(1 p) N
Z2 P(1 P ) + ( N 1)C2p
79
80
Yukardaki rnei bu kez 200 kiflilik bir kk hedef kitle iin kullanrsak
(1.96) 0.5(1 0.5)( 200)
= 168.57 bulunur.
n =
(1.96) 0.5(1 0.5) + ( 200 1)0.032
Elde edilir. Buradan da grlecei gibi kk hedef kitlelerde rneklem olarak

olduka yksek bir oran ekilmesi gerekmektedir. Aflada bu amala kullanlabilecek bir en ufak gerekli rneklem byklkleri tablosu verilmifltir.
Hedef Kitle (N)
500
1.000
1.500
3.000
10.000
50.000
100.000
%95 gvenilirlik dzeyi

%3
%5
%10
250a
218
81
500a
278
88
624
306
91
788
341
94
965
370
96
1.045
382
96
1.058
383
96
%99 gvenilirlik dzeyi

%3
%5
%10
250a
250
125
500a
399
143
750a
460
150
1142
544
158
1556
622
164
1777
655
166
1809
659
166
a) Hedef kitle bykl normallik varsaymn desteklemediinden seilecek rneklem

bykl hedef kitlede verilenin %50si olarak verilmifltir.
Kaynak: Rea ve Parker (1997) s.121
Aralk lekli deiflkenler iin rneklem bykl hesab yine benzer flekilde
yaplabilir. Yeterince genifl bir hedef kitle olduu varsaym altnda nceki denklem afladaki gibi deifltirilebilir:
Ci=Z(x-)
Burada Ci=aralk lei iin gven aral
Z= dzeyi iin Z skoru
x = / n = rneklemdeki oran iin standart hata olarak tanmlanmfltr.
x- yukardaki Cp iine koyulduunda

Z2 2
n =
2
Ci
2 rneklemden elde edilen s2 ile kestirilip gerekli deerler yerlerine yerlefltirilince n bulunur. Oran iin yaplan hesapta %50-%50 blnmfllk muhafazakr bir
varsaym olarak kullanabiliyordu. Burada ise arafltrmaya giriflmede s2 deerini
bulmamz gerekmektedir ki arafltrmada kullanlacak rneklem bykln hesaplayabilelim. Bunun iin ya eski alflmalarda elde edilmifl deerler kullanlabilir
ya da bir pilot alflma ile yaklaflk bir deer bulunabilir. Son olarak da varsaylan
bir s2 deeri iin rneklem bykl hesaplanabilir.
Varsayalm ki hane baflna aylk gelirdeki standart sapma T1000 olsun. yle bir
rneklem bykl semek istiyoruz ki %95 gvenilirlik dzeyinde lik bir hata
pay ile alflmak istiyoruz. O zaman afladaki deerler elde edilir
1.96210002
= 384.2
n =
1002
Yine kk hedef kitleler iin bir dzeltme yapldnda afladaki forml elde
edilir:
Z2 s 2
n =
2
Ci
N n
N 1
Buradan n iin yeniden dzenleme yaplrsa afladaki denkleme ulafllr:

n=
Z2 s 2
C2i + Z2 s 2 / ( N 1)
Yine ayn rnekle alflmaya devam edip bu sefer sadece 5000 kiflilik bir ufak
mahallenin hane gelirini hesaplamaya gayret edersek
1.96210002
= 356.7 bulunur.
n =
1002 + (1.96210002 / 4999)
Aralk lei iin yukardaki gibi bir tablo oluflturmak mmkn deildir. Her
deiflken iin yukardaki formller tek tek uygulanmak durumundadr.
fiimdi tekrar rnekleme yntemlerine geri dnp rastsal rnekleme tartflmasn tamamlamaya alflacaz.
Basit Rastsal rnekleme (Simple Random Sampling)

Basit rastsal rnekleme tm rastsal rnekleme yntemleri arasnda bir referans
noktas olarak kullanlan yntemdir. rnek listemizin elde edilmesini takiben yapmamz gereken bu listedeki her geye bir referans numaras vermektir. rnek listemizin yinelenme ve kmelenme sorunlarndan arndrlmfl ve her genin tek bir
referans numaras olmasyla herhangi bir rastsal rakam tablosu ya da basit bir kiflisel bilgisayar program kullanarak istenilen sayda rastsal olarak belirlenmifl rakam
kullanlarak rneimiz seilebilir.
rnein diyelim ki rnek listemizde niversitemize kaytl 3000 renci vardr.
rneklem byklmzn de 100 olacan belirlemifl olalm. Basit rastsal rneklem ile ihtiya duyulan 100 genin seilmesi iin 1 ile 3000 arasnda 100 tane rastsal rakam belirlenmesi gerekir. Bunu herhangi bir rastsal rakam tablosundan 100
tane 1-3000 arasnda drt basamakl rakam seerek yapabileceiniz gibi herhangi
bir hesap tablosu (spreadsheet) programndan 1-3000 aras 100 rakam reterek de
yapabilirsiniz. Bylelikle bu seilen rakamlara karfllk gelen geler rneimiz olarak seilmifl olacaktr.
Eer 100 tane rastsal rakam seimi uzun ve zahmetli geliyorsa daha basit yntem basit sistematik rnekleme yntemidir. Burada 3000 renciden 100 renci
rneimize seilecekse 3000/100=30 rneklem oran (sampling ratio) olarak belirlenir. Daha sonra 1-30 aras bir rastsal rakam belirlenir. Diyelim bu rakam 17 olsun. rnek listemizde ilk olarak 17nci sradaki ge rneimize seilmifl olacaktr.
kinci seilecek ge 17+30=47inci ge olarak belirlenir. En son seilen genin sra
numaras zerine rneklem oran eklenerek yeni seilecek ge tespit edilir ve en
son 100nc seime kadar byle devam edilir.
Basit sistematik rneklem eer rnek listemiz bafltan rastsal bir flekilde oluflturulmufl bir listeyse basit rastsal rneklem seim yntemiyle bir farkllk gstermez.
Ancak basit sistematik rneklem ynteminin bir tehlikesi vardr. Eer rnek listesinde dnemsellik (periodicity) varsa ve bu dnemsellik rnek listesinde rneklem
oran ile rtflrse o zaman basit sistematik rneklem yntemi sistematik yanl r-
81
82
nekler seebilir. rnein okullardan renci seimi srasnda kullanlan renci

listeleri eflit rencilerin olduu snflar temelinde ve bu snflarda da rencilerin
baflar notlarna gre sralanmfl olursa o zaman tipik bir sorunlu durumla karfl karflya kalrz. Diyelim ki snflarda 30ar renci var ve her snfta renciler en baflarl birinci renciden en sondaki 30uncu renciye doru srlanmfl flekilde rnek listemize konulmufl olsun. Yine bir nceki rnei devam ettirirsek 100 renci semek iin 17inci renciden bafllayp 47inci renci ardndan rneklem oran olan 30 ekleyerek 100 renci sememiz gerekecektir. Ancak bu flekilde her snftan hep 17inci baflar srasndaki renciyi semifl oluruz ve bu da genel renci kitlesini hi temsil yeteneine sahip bir rnek olmaz. Sadece hep ayn 17inci baflar yeteneine sahip rencileri rnekleme dahil etmifl oluruz. Ne birinciler ne de
dierleri hibir flekilde rneimize dahil olamazlar.
Katmanl rnekleme (Stratified Sampling)

Katmanl rnekleme yntemi daha nce deinmifl olduumuz temel bir gzleme
dayanr. O gzlem de hedef kitlenin ne derece trdefl (homojen) ise ekilen rneklemin de o derece daha az rneklem hatas rettiidir. Eer bir hedef kitlede var
olan gelerin %99u bir grflte ve sadece %1i karflt grflte ise o zaman ekilen
rneklemin bu farkllaflmay ok skalama olasl dflktr. Oysa hedef kitlenin
yars bir fikirde dieriyse bunun karflsnda ise o zaman ekilen rneklemin hedefteki bu 50-50 blnmflle uzak sonu verme olasl daha yksek olacaktr.
Katmanl rnekleme yntemi bu gzlem temelinde ifller ve hedef kitleyi trdefl
alt gruplara ayrp her birinden gerekli byklkte rnekleme yoluyla toplam rneklemi oluflturur. rnein, niversite rencilerini tek bir toplam rnek listesinden ekmek yerine snflara gre alt kmelere ayrrsak snflar kendi ilerinde daha trdefl olacaklardr. Her bir snfa ihtiya duyulan oranda gzlem ayrlp bu gzlemleri snf alt kmelerinden semek katmanl bir rnekleme olacaktr. Bylelikle snfa gre katmanlandrmaya gidilmediinde rneklemimizin snf deiflkenine
gre ierecei rneklem hatas, snfa gre katmanlamaya gidildiinde sfrlanmfl
olacaktr. Ayn mant takiben hedef kitlenin snf dflnda bilinen, cinsiyet, blm
ya da not ortalamas gibi dier zelliklerine gre de katmanlama yaplabilir. Bylelikle rneklemimiz iinde hedef kitlede bu zellikler asndan olmas gerektii
oranda renci cinsiyet, blm ve not ortalamas zelliine sahip olarak yanstlmfl olacaktr.
Bu flekilde katmanlama yaplrken hedef kitlemiz kendi iinde trdefl ama katmanlar aras trdefl olmayan bir yap gsterecektir. Yine hatrlamalyz ki deiflkenler aras yakn iliflkiler bu tr birka deiflken temelinde yaratlan trdefl alt gruplar ile dier baflka deiflkenler aras da trdefllik salayacaktr. rnein, niversite
snflarna gre trdefllefltirici bir katmanlama ayn zaman da snfla yksek derece
iliflkili olan yafl asndan da trdefl katmanlar yaratacaktr ve yafl asndan da temsil gc yksek bir rneklem elde edilecektir. Benzer flekilde cinsiyet ile meslek,
ya da not ortalamas ile de akademik yetenek arasnda yksek iliflki olmas nedeniyle bu alardan da trdefl ve temsili bir rneklem elde edilmifl olunacaktr. Bu
adan bakldnda hangi deiflkenlere gre katmanlama yaplmas gerektiine
dair de ipular elde edilebilir. Sonu olarak katmanlama elde hangi deiflkenlerin
olduuna baldr. Ancak baflka pek ok deiflkenle de yksek oranda ilgileflim
(correlation) gsteren cinsiyet, eitim, yafl, corafi blge gibi deiflkenler sk sk
katmanlamada kullanlan deiflkenlerdir.
Katmanlama yaplrken ncelikle seilen deiflkenler temelinde hedef kitle alt

gruplara blnr ve seilecek rneklem ierisinde her alt grubun sahip olmas gereken pay tespit edilir. rnein drdnc snf erkek renciler arasnda 3,5/4 ve
zeri not ortalamas olan renci oran eer %5 ise rneklemin %5i drdnc snftan 3,5 zeri not ortalamas olan erkeklere ayrlr. Her bir alt grup iinden de
rastsal flekilde gerekli sayda ge seilir. Bir dier yntem de tm rneklemi kullanlan tabakalar temelinde tek bir uzun liste olarak dzenlemektir. Bu liste zerinde her katmann kaplad yer toplam ierisinde sahip olduu pay kadar olacaktr.
Daha sonra rastsal bir bafllang noktasyla sistematik olarak seim yapldnda ortaya kacak rneklemde her katman iinden elde edilmesi gerektii kadar sayda
ge otomatik olarak seilebilecektir.
Burada hatrda tutulmas gereken bir dier nokta da aslnda kimi zaman kullanlan rnek listelerinin rtl (implicit) katmanlama iermesidir. rnein ou zaman niversite renci listeleri snflar ve blmlere gre katmanlanmfl olarak
kullanlr. Keza deiflik kurum listeleri de iller temelinde yelik ya da iktisadi faaliyet byklne gre sralanmfl flekilde kullanlyor olabilir. Bu flekilde bir dzenlemenin var olup olmadnn ak bir flekilde renilmesi bu listelerden elde edilecek rastsal rneklerin bu rtl katmanlama olmadn varsaydmz durumlardan daha iyi temsil gcne sahip rneklemler elde etmemiz durumunu dourur.
Yani bu durumda alt izilmesi gereken nokta rastsal rneklemden elde edeceimizden daha temsili bir rneklem elde etmemiz mmkndr.
Kme rneklemesi (Cluster Sampling)

fiimdiye kadar verilen rnekleme yntemlerinde sonu olarak bir liste oluflturulup
bu listeden rastsal bir seim ile rneklem seiliyordu. Ancak pek ok sosyal arafltrmada alfllacak listeler ya bulunamaz ya da pratik olarak byle listelerle alflmak mmkn deildir. rnein, baflndan beri kullandmz niversite rencileri rneinde ou zaman renci listelerini niversite ynetiminden almak ve ardndan da bu rencileri basit ya da sistematik rastsal bir flekilde rneklemimize
dahil etmek mmkn olmayabilir. Oysa biliyoruz ki renciler deiflik derslere kaytldrlar ve bu derslerin listesini bulmak elbette renci listesine eriflmekten daha
kolaydr. stelik bu derslerin nerede ve ne zaman yapldn da tespit etmek kolaydr. Dolaysyla yaplmas gereken ihtiya duyulduu kadar ders seip bu derslere gitmek ve rencilerle grflmeleri yapmaktr. Elbette baz renciler birden
fazla seilmifl dersi alyor olabilirler ancak bu tr rencileri uyararak ikinci kez
grflmeyi engelleyebiliriz.
Benzer flekilde il nfus listelerini elde etmek zor olmann tesinde ok da pratik deildir. Listenin var olduu durumda rastsal seilecek bir kifli flehrin bir ucunda dieriyse farkl baflka bir ucunda kabilecek ve bylelikle de bu kiflilere ulaflmak pratik olarak mmkn olmayabilecektir. Oysa kentsel yerleflimlerde corafi
olarak birbirine yakn adres bloklarnda oturanlar blok blok listelenebilmektedir.
Bu flekilde tm flehir sakinlerini ieren flehir bloklar iinden gerekli sayda blok
ekip, her bir bloktaki toplam hane listesini oluflturup bu listeden yine rastsal olarak hane semek ardndan da her hane iinde alflma kapsamnda grfllebilecek kiflilerin listesini oluflturup bu listeden bir kifliyi rastsal seerek ilerlemek mmkndr.
Bu flekilde zetlenebilecek bu yntem ok aflamal kme rneklemesi iki admdan oluflur: nce bir listeleme yaplr ardndan da bu listeden bir seim yaplr. Bu
flekilde birincil rnekleme birimleri (primary sampling units) oluflturulur ve hatta
83
84
gerekli flekilde katmanlanr. Sonra bu birimlerden rnekler seilir. Bir sonraki aflamada da bu birimlerden ikinci rneklem birimleri ayn flekilde bir listeleme sonrasnda rnek ikincil rnekleme birimleri seilir ve bu flekilde bir aflamadan dierine geilerek nihai lmlerin yaplaca birime kadar ilerlenir.
Kme rneklemi etkinlik (efficiency) asndan tavsiye edilir. Ancak bu etkinlik
bir baflka maliyeti de beraberinde getirmektedir. Tek bir listeden yaplan basit rastsal seim tek bir rneklem hatas ierirken, rnein iki aflamal bir kme rnekleminde iki rneklem hatas sz konusudur. Birinci aflamadaki kmeler hedef kitledeki kmeleri ancak bir rneklem hatasyla temsil edebilmektedir. kinci aflamada
da belirli bir kmenin iinden yaplan seim de ancak bir ek rneklem hatasyla
sz konusu kmeyi temsil edebilmektedir. Bu sorunu zmenin yolu ilk seilen
kmelerin ve bu kmelerden seilen gelerin saysndadr. rneklem byklmz veri aldmzda elimizde iki u noktada rneklem seim seenei olur. Diyelim ki toplam 2000 grflme yaplacak. Bu rneklemi tek bir kmeden 2000 kifli ile grflerek de yapabiliriz, 2000 farkl kmeden birer grflme yaparak da. Tabii ki bu yntemlerin ikisi de tavsiye dilmez. Ama bir ara yol bulurken karfl karflya olunan temel sorunu kavramakta bu u noktalar yardmc olabilir.
rneklem hatas iki etmen tarafndan azaltlr. Birincisi rneklem bykln
arttrmak ikincisi de rnek ekilen kitleleri daha trdefl hle getirmektir. Bu iki etmen ok aflamal kme rnekleminde ayn anda etkilidir. Bir kme rneklemi tm
kmeleri ancak ok sayda kme seilir ve kmeler de birbirine bezer ise en iyi
temsil edecektir. Bir ge rneklemi de tm geleri en iyi olarak ancak kmeler
iindeki ge says yksek ve seilen kme iindeki geler de birbirine ok benzer ise temsil eder.
Eer rneklem bykln sabit tutarsak kme says arttka kmeler iindeki ge says doal olarak dflecektir. Bu durumda kmelerin temsil kabiliyeti artarken her kme iinden gelen gelerin kmeleri temsil kabiliyetleri dflecektir.
Bykle Orantl Olaslkl rnekleme (BOO)

(Probability Proportionate to Size Sampling)
fiimdiye kadar kullanlan rneklerde listelenen kmelerin byklk asndan
farkllklar dikkate alnmamflt. Yani her gidilen snfta farkl sayda renci varsa
rnein bu snflarda eflit sayda renci ekilmesi durumunda her genin seilme
olasl eflitlenmifl olmayacaktr. Az sayda rencinin olduu bir snfta herhangi
bir rencinin seilme olasl ok sayda renci olan bir snftakinden yksek
olacaktr. Bu da rastsal rnekleme ynteminin en nemli varsaymn ihlal etmifl
olacaktr. Oysa ncelikle snflar seerken seilme flanslarn her snftaki renci
saysna oranl olarak hesaplasak ve ardndan da her snftan eflit sayda renci seersek o zaman her rencinin seilme flansn eflitleyebiliriz.
Afladaki tabloda 20 deiflik ders iin farkl kaytl renci saylar verilmifltir.
Birikimli renci saylar kolonunda her snf sahip olduu renci saysna orantl bir yer tutmaktadr. rnein ilk Ders 1 150 rencilik yer tutarken Ders 2 25 rencilik yer tutmaktadr. Bylelikle birikimli renci says kolondaki en son girdi
olan tm derslerdeki toplam renci says olan 872 renci iinden 3 rakam rastsal olarak seildiinde bu rencilerin hangi dersin renci grubuna dfltne
baklarak dersler byklklerine orantl olarak seilmifl olur. 1 ile 872 arasnda ilk
seilen rakam 149 Ders 1e denk gelirken ikinci 302 Ders 6ya ncs ise Ders
11e denk gelmektedir. Bylelikle Ders 1, 6 ve 11 seilmifl olur.
Bu derslerden befler renci seildiinde her bir rencinin seilme olasl

flyle hesaplanabilir:
Ders 1in seilme olasl 150/872. Ders 1 den herhangi bir rencinin seilme
olasl ise 1/150dir. Bu iki olasln arpm bize Ders 1 den bir renci seilme
olasl olan (150/872)(1/150)=1/872 verecektir.
Ders 6 iin benzer flekilde (98/872)(1/98)=1/872
Ders 11 iin benzer flekilde (51/872)(1/51)=1/872 bulunacaktr. Bu flekilde
herhangi bir dersten seilecek bir rencinin rneklemimize dahil edilme olasl
her zaman 1/872 olacaktr. Bu zelliin yan sra bykle orantl olaslk ile seim yntemi toplam hedef rneklem bykln sabit tutmaktadr. Kme rneklemi hemen her zaman bykle orantl olaslkl rnekleme ile yrtlr. Elbette eer btn kmeler eflit byklkte ise bu ynteme gerek kalmayacaktr.
renci saylar
Birikimli renci saylar
Ders 1
150
150
Ders 2
25
175
Ders 3
43
218
Ders 4
12
230
Ders 5
238
Ders 6
98
336
Ders 7
21
357
Ders 8
34
391
Ders 9
56
447
Ders 10
78
525
Ders 11
51
576
Ders 12
44
620
Ders 13
14
634
Ders 14
36
670
Ders 15
54
724
Ders 16
52
776
Ders 17
23
799
Ders 18
29
828
Ders 19
37
865
Ders 20
872
149
302
540
872
Anket alflmalar rneinde lm ve rnek seim srecinde mevcut hatalar

fiekil 3.1 de ksaca zetlenmifltir. (Baknz Groves, Fowler, Couper, Lepkowski,
Singer ve Tourangeau (2004, 48) Bu erevede anket alflmalarnda kalite zerine de biraz daha eilme olana bulacaz. fiekilden de takip edilebilecei gibi birbirini takip eden her aflama arasnda bir baflka tr hata yapmak sz konusu olmaktadr. Aktr ki arafltrmaclarn ana amac bu sre ierisindeki toplam anket
hatasn en aza indirgemektir. Burada altn izmek gerekir ki bir anket alflmasnn kalitesinden bahsederken aslnda sz konusu ettiimiz rnein bir kavramsal
lmn ortalamas ya da bir regresyon iliflkisinde mevcut katsayya dair zelliklerdir. Biz burada rnek ortalamas iin hata bileflenlerinden bahsedeceiz.
85
86
fiekil 3.1
lm
Anket alflmas
rneinde lm ve
rneklem seim
srecinde hatalar
Temsil
Hedef evren (Y)
Geerlilik
lm (Yi)
lm
hatas
rnek erevesi (Yc)

rnek (ys)
Yant (yi)
Denekler (yr)
Veri ifllem
hatas
fllenmifl yant (yip)
Kapsama
hatas
rnekleme
hatas
Cevapszlk
hatas
Dzeltme
hatas
rneklem sonras
dzeltmeler
(yrw)
Arafltrma istatistii (yprw)
Bu flekilde bizim iin nemli olan birinci nokta anket/kamuoyu alflmalarnda

temel olarak hatalarmz iki ayr kaynaktan geldiidir. Birinci hata kaynamz lm sorunlarmza iliflkindir. Burada kavramlafltrmay takiben sorularn dillendirilmesi ve sahada veri toplamaya kadar deiflik kaynaklarda hata yaplabilmektedir.
Nihai olarak elde edilen verilerin iflleme sokulmas aflamasnda da kodlama, bilgisayara geirme gibi srelerde de hata yaplmas beklenir.
kinci ana hata kayna ise rneklemin temsil yeteneine dairdir. rnekleme
srecinde karfllafllan glkler, saha alflmas srasnda deneklere ulafllamamasndan kaynaklanan hatalar dikkate alnmaldr. Ancak unutulmamaldr ki tm abalara ramen rnekleme sreci hibir zaman hedef kitledeki gerek deerleri bilinen deiflkenlerin tam bir yansmasn veremeyecektir. flte bu farkllklarn veriler toplandktan sonra giderilmeye alfllmas aflamas zerinde flimdi durmak istediimiz noktadr.
Arlklandrma
Aflada TUK-ADNKS kaynandan Trkiye nfusunun illere ve kr-kent ayrmna
gre nfusu 2010 yl sonu itibaryla verilmifltir. Bu bilgiler dorultusunda rneklem seimi yaplsa dahi sonuta elde edilen rneklemin blgesel dalm eldeki
bu verilerden farkllaflmaktadr. Bunun pek ok deiflik nedeni olabilir. Her ne kadar ADNKS sonular veri alnarak rneklemde bulunmas gereken grflme saylar blgelere datlmfl olsa da her blgede yrtlen saha alflmasnda istenilen
sayda anket belirlenen sre iinde tamamlanamayabilmektedir. Yaplan kontroller
sonucu baz anketlerin iptal edilmesi de gerekebilmekte sonu olarak blge dalmn tam yanstmayan bir sonu elde edilmektedir. Bu sonular arlklandrma
ile amalanan dalma benzetebiliriz.
87
Tablo 3.4
Toplam Nfusun Blgesel Dalm, 31.12.2010 itibariyle
Toplam
Kent toplam
Kr toplam
Toplam
(%)
Kent
(%)
Kr
(%)
stanbul
stanbul
13.255.685
13.120.596
135.089
18,0
23,3
0,8
21
zmir
zmir
3.948.848
3.606.326
342.522
5,4
6,4
2,0
22
Manisa
Manisa, Afyon, Ktahya, Uflak
3.005.558
1.898.830
1.106.728
4,1
3,4
6,3
23
Aydn
Aydn, Denizli, Mula
2.739.188
1.579.695
1.159.493
3,7
2,8
6,6
31
Adana
Adana, Mersin
3.733.124
3.117.480
615.644
5,1
5,5
3,5
32
Kahramanmarafl
Hatay, Kahramanmarafl, Osmaniye
3.004.608
1.726.974
1.277.634
4,1
3,1
7,3
33
Antalya
Antalya, Isparta, Burdur
2.685.499
1.863.546
821.953
3,6
3,3
4,7
41
Diyarbakr
fianlurfa, Diyarbakr
3.192.329
2.012.711
1.179.618
4,3
3,6
6,7
42
Gaziantep
Gaziantep, Adyaman, Kilis
2.414.833
1.934.725
480.108
3,3
3,4
2,7
43
Mardin
Mardin, Batman, firnak, Siirt
1.985.610
1.253.191
732.419
2,7
2,2
4,2
51
Ankara
Ankara
4.771.716
4.641.256
130.460
6,5
8,3
0,7
52
Konya
Konya, Karaman
2.246.478
1.646.487
599.991
3,0
2,9
3,4
61
Bursa
Bursa, Eskiflehir, Bilecik
3.595.460
3.163.817
431.643
4,9
5,6
2,5
62
Sakarya
Kocaeli, Sakarya, Dzce, Bolu, Yalova
3.246.147
2.610.149
635.998
4,4
4,6
3,6
71
Samsun
Samsun, Tokat, orum, Amasya
2.740.686
1.755.076
985.610
3,7
3,1
5,6
72
Zonguldak
Zonguldak, Karabk, Bartn
1.035.071
528.494
506.577
1,4
0,9
2,9
73
Kastamonu
Kastamonu, ankr, Sinop
743.029
412.556
330.473
1,0
0,7
1,9
81
Sivas
Kayseri, Sivas, Yozgat
2.352.971
1.766.445
586.526
3,2
3,1
3,4
82
Aksaray
Krkkale, Aksaray, Nide,

Nevflehir, Krflehir
1.496.296
935.204
561.092
2,0
1,7
3,2
91
Van
Van, Mufl, Bitlis, Hakkari
2.022.373
988.080
1.034.293
2,7
1,8
5,9
92
Malatya
Malatya, Elaz, Bingl, Tunceli
1.625.158
1.066.419
558.739
2,2
1,9
3,2
100
Ordu
Trabzon, Ordu, Giresun, Rize,

Artvin, Gmflhane
2.516.167
1.414.065
1.102.102
3,4
2,5
6,3
111
Balkesir
Balkesir, anakkale
1.642.720
963.961
678.759
2,2
1,7
3,9
112
Tekirda
Tekirda, Edirne, Krklareli
1.521.328
1.026.734
494.594
2,1
1,8
2,8
121
Erzurum
Erzurum, Erzincan, Bayburt
1.068.446
661.051
407.395
1,4
1,2
2,3
122
Ar
Ar, Kars, Idr, Ardahan
1.133.660
528.488
605.172
1,5
0,9
3,5
73.722.988
56.222.356
17.500.632
100
100
100
Toplam Nfus
Kaynak: http://www.tuik.gov.tr/VeriBilgi.do?alt_id=39
Afladaki tabloda rneklemimizde gzlenen dalm 9 blge iin gsterilmifltir.

Blge gruplamalar da ayn tabloda gsterilmifltir. Buradan gryoruz ki stanbul
dflnda kalan Marmara blgesinde, Orta Anadolu ve Dou Anadolu blgelerinde
yaplmas gerekenden daha ok grflme yaplrken dier blgelerde blge dalmna gre yaplmas gerekenden biraz fazla grflme tamamlanmfltr. A kolonunda gerekleflmifl dalm hangi arlkla arparsak B kolonundaki dalm elde
ederiz? Bu soruya verilen yant bize kullanmamz gereken arlk deerlerini verecektir. Eer B kolonunu A kolonuna blersek elde edilen arlklarla blgelerde
bulunmas gereken dalm elde edilebilir. stanbulda yaplmas gerektiinden biraz daha az grflme yaplmfl olduu iin buradaki her gzlem 1.03 ile arldnda nfusuna gre sahip olmas gerektii kadar bir pay stanbula ayrlmfl olacaktr. Gerekleflen rneklemde olmas gerektiinden fazla paya sahip blgelerdeki
gzlemlerde 0-1 aralnda bir arlkla arplarak gerekli pay yaratlabilecektir.
Arlk hesaplamalar ou zaman da bu tr blgesel sapmalar arafltrmann
kurgusu gerektirdii iin yaplr. rnein kimi zaman deiflik blgelerden eflit sa-
88
yda gzlem alnarak daha sonra bu veriler toplanp bir lke geneli sonu retilmeye alfllr. Burada ama blge temelinde baz sonular retebilmektir. rnein
burada verilen rnekte her blgeden 1000 gzlem ile blge temelinde sonular da
verilebilecektir. Ancak bu flekilde eflit olarak her blgeden ayn byklkte rneklemler bir araya getirildiinde lke genelindeki blge dalmndan saplmfl olunacaktr. Bunu dzeltmek iin verilecek arlklar da aflada (B/C) kolonunda hesaplanmfltr. Bu kolondaki arlklarn 1den olan sapmalar ilk arlk hesab olan
(B/A) kolonundan ok daha yksektir.
Tablo 3.5
Arlk Hesaplar
rneklemde
gerekleflen
pay (%) (A)
Hedef
Kitledeki pay
(%) (B)
Blgesel
arlklar (1)
(B/A)
rneklemde
gerekleflen
pay (%) (C)
Blgesel
arlklar (2)
(B/C)
Istanbul (1)
17,5
18,0
1,03
11,1
1,62
Ege (21-23)
13,1
13,1
1,01
11,1
1,18
Akdeniz (31-33)
11,3
12,8
1,13
11,1
1,15
Gney Dou Anadolu (41-43)
9,3
10,3
1,11
11,1
0,93
Bat Anadolu (51-52)
7,9
9,5
1,20
11,1
0,86
Marmara (61-62, 111-112)
16,1
13,6
0,84
11,1
1,22
Karadeniz (71-73, 100)
8,6
9,5
1,11
11,1
0,86
Orta Anadolu (81-82)
8,2
5,2
0,64
11,1
0,47
8,0
7,9
0,99
11,1
0,71
100
100
Dou Anadolu (91-92, 121-122)
100
statistik paketleri arlk deerleri bu flekilde hesaplandktan sonra tm ifllemleri gzlemlerin farkl arlklar dikkate alarak gereklefltirmektedir. Aflada varsaymsal bir dalmn iki ayr arlk verildiinde nasl deifltii hesaplanmaktadr.
lk blgesel arlklar bu tabloda C kolonundadr. Bu arlk kullanlarak verilen
evet ve hayr cevaplar hesaplanp genel lke toplamndaki dalmlar bulunduunda evet orannn %38.9 dan %39.8e deifltiini gryoruz. Oysa D kolonundaki ikinci arlk uygulandnda elde edilen evet oran %35.5e dflmektedir. Aktr ki arlklarn nasl flekillendiine gre genel toplamdaki sonularda anlaml flekilde deiflebilecektir.
Tablo 3.6
Arlklandrlmfl sonularda deiflim
Evet
(A)
Hayr Blgesel
Arlkl Evet Arlkl Hayr Blgesel
(B)
arlklar (1) (C) (A*C)
(B*C)
arlklar (2) (D)
Arlkl Evet Arlkl Hayr

(A*D)
(B*D)
Istanbul
71
300
1,03
73,0
308,4
1,62
114,9
485,5
Ege
77
200
1,01
77,5
201,4
1,18
91,1
236,7
Akdeniz
200
40
1,13
225,9
45,2
1,15
230,1
46,0
GDogu Anadolu
97
100
1,11
107,6
110,9
0,93
89,9
92,7
BAnadolu
68
100
1,20
81,7
120,2
0,86
58,3
85,7
Marmara
42
300
0,84
35,4
252,5
1,22
51,3
366,4
Karadeniz
100
82
1,11
111,2
91,2
0,86
85,9
70,4
OAnadolu
100
74
0,64
63,6
47,1
0,47
47,0
34,8
DAnadolu
70
100
0,99
69,3
99,0
0,71
50,0
71,4
825
1296
845,2
1275,8
818,4
1489,6
Toplamda dalm (%) 38,9
61,1
39,8
60,2
35,5
64,5
89
zet
N
A M A
N
A M A
Arafltrmalarda kullanlan temel rneklem mantn kavramak

Sosyal arafltrmalarda kullanlan belli bafll rastsal
ve rastsal olmayan rneklem seme yaklaflmnn
mant zerinde durduk. Bu mantn basit rastsal rneklem ynteminden bafllayarak nasl gerekli deiflikliklere uradn irdeleyip farkl ihtiyalara nasl farkl rneklem seme yntemleriyle cevap verildiini grdk. Bu erevede rastsal olmayan rneklem seim yntemlerinin neden bilimsel kriterlere uymadn vurgulayp
rastsal rneklem seim yntemlerinin teknik gereklerini tartfltk.
En basit rneklem yntemlerinden daha geliflkin
ve etrefil yntemlere kadar farkl yaklaflmlar
rneklerle aklamak
rneklem tartflmamz gnlk hayattan rnekler
zerine kurduk. Pazarda ya da bakkalda alflverifl
yapan ya da kamuoyu arafltrmaclarnn hangi
ortak kayglar olduunu ve bu kayglara cevap
verebilmek iin hangi temel prensiplerden hareket ettiklerini vurguladk.
N
A M A
Kendi arafltrmalarnzda kullanabileceiniz rneklem yntemlerinin avantaj ve dezavantajlarn kavramak

Tartflmamzda rastsal ya da rastsal olmayan rneklem seim yntemlerinin gerek bu iki kamp
arasndaki karfllafltrmasn gerek her bir yaklaflmn kendi ierisindeki karfllafltrmalar yaptk.
zellikle rastsal rneklem seiminde farkl yntemlerin avantaj ve kstlarnn zerinde durduk.
90
Kendimizi Snayalm
1. Taksi flofrleri iyi bir rneklem oluflturmaz nk...
a. Trkiyenin her yerinde taksi bulunmaz
b. Taksicilerin hepsi okuma yazma bilmez
c. Yol flartlar taksicilerle konuflmay engeller
d. lkedeki herkesimi taksi flofrleri temsil edemez
e. Gazeteciler en ok taksiyle yolculuk eder
6. Afladakilerden hangisi rnek listesinde karfllafllan

glklerden deildir?
a. Listelere birden ok nedenle kayt olunabilir
b. Listeler gncellenmez
c. Listelerde olmas gerekenler olmayabilir
d. Listelerde olmamas gerekenler olabilir
e. Listelerin uzun olmas
2. Afladakilerden hangisi rneklem kullanm iin bir

neden olarak verilemez?
a. Hedef kitle btnyle gzlenemeyecek kadar
byktr
b. Hedef kitleye ulaflmak ok aba gerektirir
c. Hedef kitlenin bir listesi yoktur
d. rneklem pahaldr
e. Daha yksek tahmin doruluu salar
7. Afladakilerin hangisinde =denek gdml rnekleme ihtiya duymayz?

a. Hedef kitle gizlidir
b. Hedef kitle gizli deildir ama ok nadirdir
c. Hedef kitle nadir deildir ama ulafllmas ok
gtr
d. Hedef kitleye ulaflmak kadar nasl bir sosyal a
iinde bulunduunu merak ederiz
e. Elimizde hedef kitlenin tam bir listesi olduunda
3. Rastsal rneklemde...
a. hedef kitledeki her genin seilme flans eflittir
b. seilenlerin grflmeyi kabul olasl daha yksektir
c. seilenler gnll olarak alflmaya katlr
d. ilgili tm gruplar tam olarak temsil edilir
e. hata pay en dflk rneklem yntemidir
4. Afladakilerden hangisi rastsal rnekleme saylabilir?
a. Fabrika kflnda seilen kamyonlarn iinden
bir mal rnei almak
b. Sraselviler Caddesinde seilen rencilerle grflmek
c. Trafik sorunlaryla ilgili olarak Boazii kprleri
giflelerinde seilen vastalarda grflme yapmak
d. renci kahvelerinde renci sorunlaryla ilgili
grflmeler yapmak
e. Yaklaflk 40 kiflilik snflarn olduu okul renci listesinde beflinci renci ile bafllayp 15. 25.
35..... rencileri seerek ilerlemek
5. Anket verilerinin zmlemesinde neden arlk kullanlr?
a. Sonular beenilmediinden
b. Sonularn bilinen hedef kitle zelliklerinden
olan sapmalarn dzeltmek iin
c. stenilen sonulara ulafllamadndan
d. statistiki zmleme yaplamadndan
e. ok veri olduundan
8. Afladakilerden hangisi kota rnekleminin kstlarndan deildir?

a. Sahada grflmeciler seilirken sistematik hata
eilimi oluflmas
b. Hedef kitle iindekilerin rnekleme seilme flansnn eflit olmamas
c. statistiki zmleme olana vermemesi
d. Kotal rneklemin ynetilmesinin daha zor olmas
e. Hedef kitlede baz gruplarn paylarnn tam olarak bilinmesi
9. Afladakilerden hangisi kme rneklemesinin mantn yanstr?
a. Hedef kitlenin alt gruplarndan birbirine benzer
gzlemler arasndan seim yapar
b. Hedef kitleyi sraya dizer ve oradan seim yapar
c. Hedef kitlenin u noktalarn atar ve yle seim
yapar
d. Hedef kitleyi corafi alt gruplara ayrr ve oradan seim yapar
e. Hedef kitle iinden rastgele seim yapar
10. Afladakilerden hangisi katmanl rneklemesinin
mantn yanstr?
a. Hedef kitlenin alt gruplarndan birbirine benzer
gzlemler arasndan seim yapar
b. Hedef kitleyi sraya dizer ve oradan seim yapar
c. Hedef kitlenin u noktalarn atar ve yle seim
yapar
d. Hedef kitleyi corafi alt gruplara ayrr ve oradan seim yapar
e. Hedef kitle iinden rastgele seim yapar
91
1. d
Fiflek, H. (1998). Elementary Methods of Research

in the Social / Behavioral Science, volume 1 The
Design of Research. stanbul: Boazii University
Press.
Frankel, M. (1983). Sampling Theory in Rossi, P.H.,
J.D. Wright and A.B. Anderson (eds.) Handbook of
Survey Research. Academic Press. Inc.
Groves, R. M., F.J. Fowler Jr., M.P. Couper, J.M.
Lepkowski, E. Singer ve R. Tourangeau (2004)
Survey Methodology. John Wiley & Sons Inc.
Publication.
Hansen, M.H., hurwitz, W.N. ve W.G. mADW 1953
Sample Surey Methads and Thery Vol. 1 Methods
and Applications vol.2 Theory, Wiley, Wiley, New
york; Chapman and Hall, London.
Heckathorn, D. D. (1997)."Respondent-Driven
Sampling: A New Approach to the Study of Hidden
Populations." Social Problems vol.44, no.2, 174199.
Henry, G.T. (1990). Practical Sampling. Sage
Publications.
Moser, C.A. ve G. Kalton. 1971. Survey Methods in
Social Investigation. Ashgate.
Rae, L.M. ve R.A.Parker. (1997). Designing and
Conducting Survey Research, A Comprehensive
Guide. San Francisco: Jossey-Bass Publishers.
Sudman, S. (1983). Applied Sampling in Rossi, P.H.,
J.D. Wright and A.B. Anderson (eds.) Handbook of
Survey Research. Academic Press. Inc.
fienesen, . (2004) statistik, Saylarn Arkasn
Anlamak. stanbul: Literatr Yaynlar.
2. e
3. a
4. e
5. b
6. e
7. e
8. e
9. d
10. a
Yantnz yanlfl ise Sk Kullanlan Hedef Kitleler ve Bunlarn rnek Listeleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Neden rneklem Seelim
ki? konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise rneklem Nasl Seelim?
Yantnz yanlfl ise Arlklandrma konusunu
Yantnz yanlfl ise Neden rneklem Seelim
ki? konusunu yeniden gzden geiriniz.

YNTEMLER
4
Amalarmz
N
N
N
N
N

Vaka analizlerinin avantajlarn ve kullanm alanlarn aklayabilecek,
En benzer ve en farkl sistem, en olas ve en az olas, kritik ve sapkn vaka
analizlerinin farkn, nemini, ifllevini ve uygulamasn aklayabilecek,
Vaka ii analizlerin ve sre takibi ynteminin zelliklerini, ifllevini ve uygulamasn aklayabilecek,
Doal deneylerin ve tipolojik kuramlarn ifllevini ve faydasn syleyebilecek,
Uygunluk yntemini, karfl-olgusal akl yrtmeyi ve vaka analizlerinde zaman boyutunun nedensellikle olan kritik balantsn aklayabilecek
Anahtar Kavramlar
Sre Takibi
Gerekli ve Yeterli Koflullar
Seilim n Yargs
(Selection Bias)
J. S. Millin Uyuflma ve Farkllk

Yntemleri
indekiler
Arafltrma Yntemleri
Vaka Analizi
GRfi
NEDEN VE NASIL VAKA ANALZ?
VAKA ANALZ EfiTLER: EN BENZER
VE EN FARKLI SSTEM TASARIMLARI
TEK VAKALI ANALZLER: EN OLASI
VE EN AZ OLASI VAKALAR
TEK VAKALI ANALZLER: KRTK VE
SAPKIN VAKALARIN NEM
VAKA ANALZLER
SRE TAKB YNTEM
DOAL DENEYLER
KARfiI-OLGUSAL AKIL YRTME
DENEYLER
UYGUNLUK YNTEM
TPOLOJK KURAMLAR
VAKA ANALZLERNN ZAMAN
BOYUTU
SONU
Vaka Analizi
GRfi
Siyaset bilimi ve uluslararas iliflkilerde kullanlan nitel arafltrma yntemleri arasnda en nemlilerinden ve flphesiz en ok kullanlanlardan birisi vaka analizleri
bafll altnda toplanan yaklaflmlar ve alflmalar btndr. rneklemini genifl tutarak pek ok lkeyi, bazen dnyann tm lkelerini, arafltrma kapsamna alan niceliksel ve istatistiki arafltrma yntemlerinin aksine, vaka analizi ynteminde ilgi
alannda olan sonucun gereklefltii ya da gerekleflmedii birSIRA
ya SZDE
da birka lke,
blge ya da olaya bafllca vaka veya vakalar olarak younlafllr. Sadece siyaset bilimi ve uluslararas iliflkilerde deil, tarih boyunca sosyal bilimlerin deiflik dallarnD fi N E L M
da genel olarak ok yaygn biimde kullanlan vaka analizleri, bugn sosyal bilimlerin kurucular arasnda kabul edilen Emile Durkheim, Karl Marx, Alexis de TocS O R U ve en nemqueville ve Max Weber gibi nc bilim insanlarnn ska baflvurduu
li eserlerinde takip ettikleri bir arafltrma yntemidir. Vaka analizi ynteminin, bu
nitede detayl olarak incelenecei zere, deiflik amalara ynelik
kullanD K Kolarak
AT
lan ve deiflik say ve trde vakalar ele alan pek ok farkl eflidi mevcuttur. Siyaset bilimi ve uluslararas iliflkilerin doas gerei arafltrma alanlarnn pekounda
SIRA SZDE
ele alnan vakalar lkelere karfllk gelmektedir. Buna ramen, bir lkenin alt blgelerini (corafi blge, eyalet, il, ile, ky vs.) inceleyen vaka analizleri olduu gibi din, dil, ekonomik geliflmifllik gibi birtakm zelliklerine istinaden
pek ok lkeAMALARIMIZ
den oluflan blgeler de vaka analizlerinin inceleme birimi olarak ele alnmfltr.
N N
Alman sosyal bilimci Max Weber, Protestan Ahlak ve Kapitalizmin

eserinde
K Ruhu
T A adll
P
kapitalizmin Kuzey Avrupada Gney Avrupaya gre daha geliflmifl olmasn bir vaka olarak ele alr ve bunu kuzeyin Protestan gneyin ise Katolik olufluyla iliflkilendirerek, Protestanln kapitalizme daha meyilli bir ahlak retisini meflrulafltrarak
birikiT E L E V Zsermaye
YON
mini teflvik ettiini savunur.
NEDEN VE NASIL VAKA ANALZ?
NTERNET
Onlarca lkeyi ve belki de binlerce veriyi rneklemi olarak kullanan
ve byk
apta korelasyonlar ortaya karmakta baflarl olan istatistiki analizlere nazaran
vaka analizleri dorudan bir veya birka vakadaki neden-sonu iliflkilerine odaklanr. Bir veya birka vakaya odaklanlmas, pek ok vakada rastlanan bir korelasyonun ardnda yatan neden-sonu iliflkisini ve mekanizmasn ortaya karmaya
yardmc olur.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
94
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
rnein, dnyann tm lkelerini kapsamna alan istatistiki arafltrmalar ekonomik kalknma ile demokrasi arasnda pozitif bir korelasyon tespit etmifllerdir.
Fakat bu korelasyon ekonomik kalknmann neden ve nasl demokrasiye sebep
olduunu aklayamaz. Dahas, eer bu ikisi arasnda bir neden-sonu iliflkisi varsa bile, ekonomik kalknmann m demokrasiye yoksa demokrasinin mi ekonomik kalknmaya sebep olduu da aklanmaya muhtatr. Vaka analizi byle durumlarda devreye girer ve flphelenilen deiflkenler arasnda bir neden-sonu iliflkisinin olup olmadn, eer varsa hangi dorultuda olduunu ve en nemlisi de
bamsz deiflkenin tam olarak nasl bir mekanizmann ya da geliflim srecinin
sonucu olarak baml deiflkendeki geliflmelere sebep olduunu ortaya karmak
iin kullanlr.
Yukardaki rneimizle devam edecek olursak, ekonomik kalknmayla demokrasi arasnda tespit edilen korelasyon dolaysyla varsaylan iliflkinin anlaml olup
olmadn,SIRA
eerSZDE
varsa da ekonomik kalknmann tam olarak neden ve nasl demokrasiye sebep olduunu incelemek zere bafllca arafltrma yntemi olarak vaka analizini kullanan pek ok alflma yaplmfltr. Bunlarn en eski ve nllerinden
D fi N E L M
bir tanesi de
Barrington Mooreun kaleme ald Diktatrln ve Demokrasinin
Toplumsal Kkenleri adl eserdir. Bu eserinde Moore, ngiltere, Fransa ve ABDnin
S O R U Almanya ve Japonyann faflist, Rusyann ise komnist bir rejiliberal demokratik,
mi benimsemesini, ekonomik kalknmann oluflturduu sermayedar snfn (burjuvazi) dier snflarla
iliflkisi zerinden aklamfltr. Moorea gre, burjuvazi ifli sDKKAT
nfyla ittifak yaparak soylu toprak sahiplerine karfl bir siyasi cephe oluflturduunda demokrasi yerleflebilmekte, oysa soylu toprak sahipleri burjuvaziyle ittifak yaSIRA SZDE
parak ifli snfna
karfl bir siyasi cephe oluflturduklarnda ise faflizm ortaya kmaktadr. Mooreun iddiasna gre, kyllerin ok baskn, soylu toprak sahipleri,
burjuvazi ve
ifli snfnn ise ok zayf olduu bir toplumsal yap ise komnist devAMALARIMIZ
rime yatkndr.
N N
Barrington Moore,
K T A Jr.
P (2003). Diktatrln ve Demokrasinin Toplumsal Kkenleri:
adafl Dnyann Yaratlmasnda Soylunun ve Kylnn Rol, Ankara: mge Yaynevi.
Mooreun ABDde 1966da yaynlanan bu nemli eserinin ancak 37 yl sonra Trkeye evrilmifl olmas
T E Lda
E V Trke
Z Y O N siyaset bilimi yazn asndan kayg verici ve dflndrcdr.
VAKA ANALZ EfiTLER: EN BENZER VE EN FARKLI

SSTEM TASARIMI
N T E Rifllevlerine
NET
Vaka analizleri
gre ok deiflik flekillerde tasarlanabilmekte, bir vaka
analizinin tasarmn, cevab aranan soru ya da sorular belirlemektedir. Vaka analizi tasarmlarnn en yaygn olanlar arasnda en benzer sistem tasarm (most similar systems design) ve en farkl sistem tasarm (most different systems design) olarak bilinen tasarmlar gelmektedir. Bu tasarmlarda kullanlan yntemler ngiliz filozof John Stuart Millin ismiyle zdeflleflmifltir.
En Benzer Sistem Tasarm

En benzer sistem tasarmnda, nemli olduu dflnlen tm bamsz deiflkenlerde birbirine benzeyen ama ilgilenilen baml deiflkende farkllk gsteren vakalar bir arada ele alnr ve sonutaki farklla sebep olan etkenin ne olduu aranr. rnein, ilgi alanmz neden baz lkelerin demokratik olurken baz dierlerinin ise demokratik olamad olarak belirleyelim. Demokrasinin kkeninde de
kuramsal olarak ekonomik geliflmifllik seviyesi, egemen din gelenek, smrge
4. nite - Vaka Analizi
95
gemifli, bir nceki rejimin nitelii ve etnik eflitlilik seviyesinin nemli rol oynadnn dflnldn birer veri olarak kabul edelim. Bu durumda, yukarda saydmz faktrlerin hepsinde birbirine benzeyen fakat demokrasi seviyesinde farkllaflan birka lkeyi karfllafltrarak demokrasinin yerleflmesinde etkisi olabilecek fakat gzden kaan baflka etken ya da etkenler ortaya karlabilir. Mali, Moritanya
ve Nijer ekonomik kalknmfllk seviyesi olarak nispeten birbirine yakn (az geliflmifl, kifli baflna dflen gelirin 1,000-2,000 ABD dolar seviyesinde olduu) lkelerdir. Her de eski Fransz smrgesi olduu gibi, her nn de nfusunun kesif ounluu Mslmandr. Yine bu lkelerin de Afrikann Sahra l blgesinde benzer iklim ve corafi koflullara sahip ve her etnik olarak yksek seviyede eflitlilie sahiptir. Yukarda saylan tm bu benzerliklere ramen, Mali 2012ye
dek uzun yllar boyunca ok partili demokratik bir sistemle ynetildii hlde, Moritanya ve Nijer son derece anti-demokratik rejimlere sahip olagelmifllerdir. Bu rnekte de grld zere en benzer sistem tasarmnda, nemli olduu varsaylan
pek ok olas bamsz deiflkeni (ekonomik geliflmifllik, etnik yap, din, corafya,
iklim, smrge gemifli vs.) benzer olduu hlde baml deiflkende (bu rnekte
demokrasi) farkllk gsteren vakalar karfllafltrmal olarak incelenir. En benzer
sistem tasarmnda kullanlan ynteme John Stuart Mille istinaden Millin farkllk
yntemi (Mills method of difference) denilmektedir. ncelenen vakalarda pek ok
bamsz deiflken ayn olduu hlde baml deiflken farkl olduundan, arafltrmac farkl olan ve dolaysyla baml deiflkenin de farkllnn nedeni olan bamsz deiflkeni aramaktadr.
N-1
N-2
N-3
N-4
N-5
N-6
Vaka-1
Vaka-2
Vaka-3
*Bamsz deiflkenler N (neden), baml deiflken ise S (sonu) olarak belirtilmifltir
Tablo 4.1de grld gibi, karfllafltrmal vaka analizi yapan bir arafltrmac,
cevap arad konuda siyaset bilimi ve uluslararas iliflkiler yaznnda nemli etkisi
olduu varsaylan befl bamsz deiflkende (N-1, N-2, N-3, N-4, N-5) ayn deere
sahip vakay ele almfltr. rnein N-1 kifli baflna dflen gelir, N-2 flehirleflme
oran, N-3 okuma yazma oran, N-4 ekonomide petrol rnlerinin pay, N-5 de en
byk etnik aznln nfusa oran olsun. Sebebi merak edilen sonu (S) lkenin
demokrasi seviyesi olsun. Bu arafltrma tasarmn en benzer sistem tasarm yapan
sonuta ortaya kan baml deiflkenin deerinin ilk iki vakada ayn (1) fakat
nc vakada farkl (9) olufludur. Ayn rnekten yola karsak ilk iki vaka demokrasinin olmad bir lkeye iflaret ederken nc vaka son derece demokratik bir lkeye iflaret etmektedir. Arafltrmac, en benzer sistem tasarm sayesinde
ilk befl bamsz deiflkenin her vakada da deerleri ayn olduu iin, sonucu
etkilemeyeceini, baml deiflkende ortaya kan farklln sebebinin flimdiye
kadar incelenmemifl bir baflka neden olmas gerektiini ngrmfltr. Yukardaki
rnek tablomuzda baml deiflkene sebep olan bamsz deiflken N-6 olarak ifade edilmifltir. nk N-6nn deerleri ilk iki vakada ayn olduu hlde, nc vakada olduka farkldr ve bu farkllk ayn dorultuda baml deiflkendeki farklla paraleldir. Elbette bu rnekte ayn deerde olarak ifade ettiimiz bamsz
deiflken deerleri, pratikte ou en benzer sistem analizinde birbirine yakn veya
Tablo 4.1
En benzer sistem
tasarmnda baml
ve bamsz
deiflkenler*
96
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
benzerdir ama ayn deildir. rnein, lkeli bir en benzer sistem tasarmnda
lkenin de kifli baflna dflen gelirinin tam olarak ayn olmas beklenemez. Fakat rnein bu lkenin de kifli baflna dflen geliri genel olarak az geliflmifl veya nc Dnya lkeleri olarak kabul edilen lkeler seviyesindeyse (rnein
$1,200, $1,600 ve $1,800), bu lkenin benzerlii kabul edilebilir. nk geliflmifl lkelerin
SIRA$20,000
SZDE ve zerindeki kifli baflna dflen mill gelirleri gz nnde
bulundurulduunda, bu lkenin mill gelir dzeyinde benzerlii yadsnamaz.
Siyaset bilimi ve uluslararas iliflkilerde en benzer sistem tasarm kullanan aD fi N E L M
lflmalar pek
oktur. Mounira Charrad, en benzer sistem tasarm rnei olan alflmasnda, ekonomik, sosyal, etnik, din, kltrel, ve tarihi olarak birbirine son deS O Cezayir,
R U
rece benzeyen
Fas ve Tunus vakalarn ele almfl ve tm bu benzerliklere
ramen neden kadn haklarnn Tunusta gzle grlr flekilde daha ileri, Fasta
nispeten geri
ve Cezayirde ise ikisinin ortas bir noktada olduunu arafltrmfltr.
DKKAT
Arafltrmas sonucunda Charrad bu farkll, Tunusta devletin kapasitesinin, zellikle corafi sebeplerden dolay ok daha yksek, Cezayirde ve Fasta ise ok daSIRA SZDE
ha snrl olmasna
balamfltr. Devletin kapasitesinin Tunusta ok daha yksek
olmasn balad corafi sebepler arasnda, Tunusun nispeten ok daha kk
ve corafi AMALARIMIZ
olarak ulaflm kolay dzlk olmas, Cezayir ve Fasn ise daha genifl ve
ok daha dalk olmas yer almaktadr.
N N
K T A P
Mounira M.KCharrad.
T A P (2001). States and Womens Rights: The Making of Postcolonial
Tunisia, Algeria and Morocco, Berkeley: University of California Press.
TELEVZYON
Uluslararas
T E L E V iliflkiler
Z Y O N alannda Ian Lustickin Britanya ve rlanda, Fransa ve Cezayir, srail ve Bat fieria iliflkilerinin benzerlikleri zerinden yazd kitab en benzer
sistem tasarm rnei olarak ele alnabilir. Britanyann rlandada, Fransann Cezayirde, srailin Bat fieria ve Gazzede yerlefltirdii yz binlerce yerleflimci yoluy N T E R anavatann
NET
la bu blgeleri
bir paras hline getirme giriflimlerinin benzerliine
ramen, bu giriflimlerin sonular (baml deiflken) nispeten farkllk gstermiflSIRA arasnda
SZDE
tir. Bu vaka
Fransa, kendisine karfl gereklefltirilen 20.yzyln en kanl bamszlk savaflnda (Cezayir bamszlk savafl) malup olarak Cezayirden tamamen ekilmek zorunda kalmfl, savafln sonucunu mteakip Cezayir nfusunun
fi N E L M
onda biriniD oluflturan
bir milyon Fransz vatandafl Hristiyan ve Yahudi de bir yl
gibi ksa bir srede Cezayirden Fransa anakarasna g etmifltir. Britanya ise rlanS O R U bamszln tand hlde merkezi Belfast olacak flekilde
da Cumhuriyetinin
Kuzey rlanday elinde tutmay baflarmfltr. srail ise Kuds baflta olmak zere Bat fieriann tamamn
asker, nemli bir ksmn da kurduu yeni Yahudi yerleflimDKKAT
leri yoluyla demografik olarak kontrol altnda tutmaya devam etmektedir. Smrgeci devlet asndan baklacak olursa, Fransann tam olarak malup, Britanyann
SIRA SZDE
ksmen baflarl,
srailin ise byk lde baflarl olduu sylenebilir. Benzer stnlklere ve hedeflere ramen vaka arasndaki sonu farkllklar nasl aklanabilir? flteAMALARIMIZ
bu soruya l bir vaka analiziyle yaklaflan Lustickin eseri en benzer
sistem tasarmna benzetilmektedir.
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
Ian Lustick. K(1993).

T A PUnsettled States, Disputed Lands: Britain and Ireland, France and
Algeria, Israel and the West Bank-Gaza, Ithaca: Cornell University Press.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
97
En Farkl Sistem Tasarm

En farkl sistem tasarm ise bamsz ve baml deiflkenler arasnda tam tersi bir
tasarm ngrmektedir. En farkl sistem tasarmnda, birbirinden hemen her konuda ok farkl olduklar hlde belli bir sonucun ayn olduu vakalar birlikte incelenir. lgilenilen sonu iin nemli olduu varsaylan pek ok bamsz deiflkenin
deerinin vakalar arasnda birbirinden mmkn olduka farkl olmasna dikkat
edilir. Baml deiflkenin ise ayn olmas gereklidir. Bu durumda, birbirinden bu
kadar farkl olan vakalar arasnda ilk bakflta grnmeyen ortak bir bamsz deiflkenin olduu varsaylmakta ve arafltrmac iflte bu bamsz deiflkeni aramaktadr.
John Stuart Millin mstakil bir yntem olarak ortaya koyduu bu ynteme de ona
istinaden Millin uyuflma yntemi (Mills method of agreement) denilmektedir
nk bu ynteme gre hemen her bakmdan farkl fakat ayn sonuca sahip olan
vakalar arasnda bir bamsz deiflkende ortaklk olmas, o bamsz deiflkenin,
ilgilenilen sonucun (baml deiflkenin) sebebi olduuna iflaret saylmaktadr. rnein, ilgilendiimiz sonu soykrm olsun. Almanya, Ruanda ve Yugoslavya gibi
siyasal rejim, refah seviyesi, nfus younluu, corafi zellikler, din, dil ve ekonomik eflitsizlik konularnda aralarnda muazzam farkllklar olan vakann nde
de soykrmn gerekleflmifl olmasn aklamaya alflmak bir tr en farkl sistem
tasarmn gerektirmektedir.
N-1
N-2
N-3
N-4
N-5
N-6
Vaka-1
18
Vaka-2
15
Vaka-3
14
11
*Bamsz deiflkenler N (neden), baml deiflken ise S (sonu) olarak belirtilmifltir
Tablo 4.2de grld gibi, karfllafltrmal vaka analizi yapan bir arafltrmac,
siyaset bilimi ve uluslararas iliflkiler yaznnda ilgilendii sonula iliflkilendirilen
befl nemli bamsz deiflkenin (N-1, N-2, N-3, N-4 ve N-5) deerlerinin her
vakada farkl olduu fakat ilgilenilen sonucun (S) deerinin her nde de ayn
olduu (1) bir en farkl sistem tasarm yapmfltr. Bu tasarmn doas gerei, her
vakada da deerleri birbirinden farkl olan ilk befl bamsz deiflkenin sonuta ortaya kan baml deiflkenin sebebi olmad tahmin edilmektedir. Bu
vaka pek ok bamsz deiflken asndan birbirinden olabildiince farkl olduu
hlde her nde de ayn sonu gzlendiine gre, arafltrmac daha nce nemi
fark edilmemifl fakat sonucun ana sebebi olan bir baflka bamsz deiflkeni (N-6)
veya deiflkenleri keflfetmek zorundadr. En farkl sistem tasarmnn amac, birbirinden ok farkl vakalar ayn sonuca gtren ortak bamsz deiflken(ler)i ve
nedensellik yapsn ortaya karmaktr. Bu adan en farkl sistem tasarm yeni
kuramlarn ortaya konmasnda ve eski kuramlarn da gelifltirilmesinde ok nemli rol oynamfltr.
Siyaset biliminde en farkl sistem tasarmn kullanan alflmalar pek oktur.
Harvard niversitesinden Barrington Mooreun rencisi de olan Theda Skocpol,
en farkl sistem tasarm rnei olan Devletler ve Toplumsal Devrimler: Fransa, Rusya ve inin Karfllafltrmal Analizi adl meflhur kitabnda, siyasal, demografik,
ekonomik, sosyal, etnik, din, kltrel ve tarihi olarak birbirinden ok farkl zellikler gsteren Fransa, Rusya ve in vakalarn ele almfl ve tm bu farkllklara kar-
Tablo 4.2
En farkl sistem
tasarmnda baml
ve bamsz
deiflkenler*
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
98
S O R U
S O R U
fln neden bu lkede modern tarihin en nemli byk devriminin yafland

sorusuna yant
aramfltr. Skocpol, tm farkllklarna ramen Fransa, Rusya, ve
DKKAT
inde iki nemli bamsz deiflkenin efl zamanl olarak varlnn devrimin gerekleflmesinde belirleyici rol oynad sonucuna varmfltr. Bu iki bamsz deiflSIRA SZDE
ken, devletin
asker gcnn rakipleri karflsnda gerilemesi ve byk bir kyl
ayaklanmasdr. Skocpola gre, Fransa, Rusya ve in devletleri asker olarak raSIRA hzla
SZDEg kaybettikleri bir srele efl zamanl olarak geliflen ok bkiplerine karfl
AMALARIMIZ
yk kyl isyanlaryla devrildiler.
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
D fi N E L M
K T A P
D fi N E L M
Theda M. Skocpol.
Devletler ve Toplumsal Devrimler: Fransa, Rusya ve inin
K T A(2004).
P
Karfllafltrmal bir zmlemesi, Ankara: mge Kitabevi.
S O R U
S O R U
Uluslararas
T E L E V iliflkiler
Z Y O N alannda da devrimlere karfllafltrmal olarak yaklaflan ve en
farkl sistemD analizini
andran vaka analizi tasarmlar kullanan alflmalar vardr.
KKAT
Stephen Waltn Devrim ve Savafl adl eseri, adndan da anlafllaca zere devrimlerle savafl arasndaki iliflkiyi incelemektedir. Fransz, Rus, ran, Amerikan, Meksika,
SIRA
T E RSZDE
NET
Trk ve in Ndevrimlerini
karfllafltrmal olarak inceleyen kitap, bu devrimlerin savafla yol ap amadn ve devrimle savafl arasndaki nedensellik iliflkilerini incelemektedir. Birbirinden
AMALARIMIZ ok farkl koflullarda ve lkelerde gerekleflen devrimleri ele
ald iin bu eserin yaklaflm en farkl sistem analizini andrmaktadr.
TELEVZYON
DKKAT
SIRA
N T E RSZDE
NET
AMALARIMIZ
N N
Stephen M. Walt.
Revolution and War, Ithaca: Cornell University Press.
K T (1996).
A P
K T A P
T SIRA
E L E V SZDE
ZYON
D fi N E L M
NTERNET
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
2010 yl Aralk
T ESIRA
L E Vaynda
SZDE
Z Y O N Tunusta Muhammed Bouazizi adl bir iflportacnn kendini yakmasyla bafllayan halk ayaklanmalar Tunusta iktidarn devrilmesine yol amfl, izleyen iki yl
ierisinde Msr ve Libyada da iktidarlar halk ayaklanmalar sonucu devrilirken, Yemen ve
fi N E Lzere
M
Suriye bafltaDolmak
birok baflka Arap lkesinde de i savafla kadar gidebilen iktidar
N
T
E
R
N
E
T
karflt protestolar gerekleflmifltir. Arap Bahar ya da Arap devrimleri olarak adlandrlan bu hareketlerin
S O R U karfllafltrmal olarak incelenmesi iin daha uygun olan yntem en
benzer sistem tasarm m yoksa en farkl sistem tasarm mdr? Neden?
DKKAT
En Benzer ve En Farkl Sistem Tasarmlarnn Birlikte

Kullanm
N N
SZDE sistem tasarmlarna yneltilen ortak bir elefltiri, bu yntemEn farkl veSIRA
en benzer
lerin ayn sonuca varan farkl neden-sonu zincirlerini dikkate almamasdr. Devrimlerin nedeni zerine yaplan alflmalardan devam edecek olursak, benzer devAMALARIMIZ
rimlerin nedenleri deiflik olabilir. Daha genellefltirecek olursak, ayn baml deiflkene sebep olan farkl bamsz deiflkenler ve neden-sonu iliflkisi zincirleri
olabilir. BuKdurum
T A Peflsonululuk (equifinality) olarak tanmlanmaktadr.
En benzer ve en farkl sistem tasarmlar ayn arafltrmann deiflik safhalarnda
olmak zere bir arada da kullanlabilir. Pek ok arafltrmac neden-sonu iliflkilerini daha kesin
bir flekilde ortaya karacan dflnerek en benzer ve en farkl sisTELEVZYON
tem tasarmlarn bir arada kullanmay denemifllerdir. Ahmet Kuru, ABDde pasif,
Fransa ve Trkiyedeyse dfllayc laiklik modellerinin hakimiyetini karfllafltrd
alflmasnda, ABD ve Fransay karfllafltrrken en benzer sistem tasarmn, Fransa
N T Ekarfllafltrrken
RNET
ve Trkiyeyi
ise en farkl sistem tasarmn kullanmfltr. ABD ve
Fransann tm benzerliklerine ramen farkl bir laiklik modelini, Fransa ve Trkiyenin ise tm farkllklarna ramen benzer bir laiklik modelini benimsemifl ve uy-
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
99
SIRA SZDE
N N
gulamfl olmalarn Kuru bu iki yntemi kullanarak ideolojik mcadeleler ekseninde ayn neden-sonu iliflkisiyle aklamfltr. Burada vaka, en
benzer ve en farkAMALARIMIZ
l sistem tasarmlarna msait iki ift vaka olarak incelenmifltir.
Ahmet T. Kuru. (2011). Pasif ve Dfllayc Laiklik: ABD, Fransa ve Trkiye,
K T A Pstanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
SIRA SZDE
SIRA SZDE
En benzer ve en farkl sistem tasarmlar, vakalardan bir ya

inceT E da
L E Vbirkann
ZYON
lenen sre dahilinde deiflik zaman dilimlerine blnmesi suretiyle de ayn vaka
D fi N E L M
incelemesinde birlikte kullanlabilir. Bunun iin ncelikle en farkl sistem tasarmna uygun vakalar belirlenir, daha sonra da bu vakalar baml ve bamsz deifl NSTOE RRNUEher
T
kenin farkllk gsterdii zaman dilimlerine blnr. Bu durumda
vakann
kendi iindeki zaman dilimlerinin karfllafltrmas en benzer sistem tasarm, vakalarn birbirleriyle karfllafltrlmas ise en farkl sitem tasarmn rneklemifl
olur. rDKKAT
nein fiener Aktrkn, birbirinden ok farkl lkede, Almanya, Rusya ve Trkiyede, devletin etnik siyasetinde seksen yllk bir sreklilikten sonra ortaya kan
SIRA SZDE
en ciddi siyaset deiflikliklerinin sebeplerini aklad kitabnda Almanya, Rusya
ve Trkiye vakalarnn karfllafltrmasnda en farkl sistem tasarm, her lkenin (vakann) kendi iindeki deiflik dnemlerinin karfllafltrmasndaAMALARIMIZ
ise en benzer sistem
tasarm kullanlmfltr.
TELEVZYON
fiener Aktrk. (2013). Regimes of Ethnicity and Nationhood in Germany,

K T A P Russia, and
Turkey, New York: Cambridge University Press.
K T A P
En benzer ve en farkl sistem tasarmlarn gerek ayr ayrT E ve

L E Vgerekse
Z Y O N birlikte
kullanrken dikkat edilmesi gereken bafllca husus kullanlan yntemin arafltrmann amacna uygun olmasdr. fiayet arafltrmann amac, flimdiye kadar sebepleri
yeterince incelenmemifl, hakknda fazlaca kuramsal ya da ampirik bulguya dayal
NTERNET
alflma yaplmamfl bir baml ya da bamsz deiflken zerine
en genifl anlamyla deiflik hipotezler retme, test etme ve kuramsal infla (theory building) ise en
farkl sistem tasarm bylesi bir keflif alflmasna msait bir yntem olabilir. Oysa
arafltrmann amac hlihazrda siyaset bilimi veya uluslararas iliflkiler sahasnda
zerinde ok alfllmfl, kuramsal ve ampirik aflama kaydedilmifl bir baml veya
bamsz deiflkenin sebepleri veya sonularn arafltrarak test etmek ve incelemek ise en benzer sistem tasarm bu baml veya bamsz deiflkenin izole edilerek daha youn olarak incelenmesine olanak salar.
TELEVZYON
Tunus, Msr, Libya, Bahreyn ve Suriyeyi derinden etkileyen ve Arap SIRA

Bahar
veya Arap devSZDE
rimleri olarak bilinen halk ayaklanmalarn en farkl ve en benzer sistem analizini ayn
anda kullanarak nasl inceleyebilirsiniz? Bu soruyu cevaplarken Tunus ve Msrda devriD fi Nyol
ELM
min grece kansz ve barfll yollardan ok partili demokratik seimlere
atn, Libyada da uzun ve kanl bir i savafltan sonra diktatrln devrildiini fakat Bahreynde
muhalif protestolarn ksa srede Suudi Arabistann asker mdahalesiyle
S O R U bastrldn,
Suriyede ise muhalifler ve iktidar arasnda savafln uzun sre srdn gz nne alabilirsiniz. Devrim sayesinde demokrasiye ulaflma baflarlar asndan baflarl olandan baflaDKKAT
rsza doru bir sralama yapmak gerekirse Tunus, Libya, Msr, Suriye ve Bahreyn olarak
sralanabilecekken, i savafl yaflamfl olmalar asndan da Suriye ve Libyann dierlerinSIRA SZDE
den ayrldn gz nne alabilirsiniz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
NST OE RRNUE T
DKKAT
N N
AMALARIMIZ
K T A P
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
NTERNET
N N
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
100
TEK VAKALI ANALZLER: EN OLASI VE EN AZ OLASI

VAKALAR
Her ne kadar vaka analizlerinde daha yaygn olan yntem pek ok vakann karfllafltrmal olarak (rnein, Fransz, Rus, ve in devrimleri) ele alnmasysa da tek
bir zel vakann derinlemesine arafltrlmasnn kuramsal ya da kavramsal fayda
salayaca durumlarda, tek vakal analizlere ynelinmifltir. Fakat sosyal bilimlerdeki vaka analizlerinde genel kuraln birden fazla vakann karfllafltrmal incelenmesi olduunu, tek vakal analizlerin ancak ok zel flartlarda ve ancak karfllafltrmal vaka analizinden daha fazla yarar salayaca ispat edildii takdirde kullanlabileceini vurgulamak gerekir. Bir siyaset bilimci, hibir sebep gstermeksizin ve
karfllafltrmal vaka analizinden daha faydal olacan ispat etmeksizin, srf daha
iyi bildii ya da ylesi hofluna gittii iin tek bir vakaya odaklanan bir inceleme
yapmamaldr.
Tek vakal analizlerin bilimsel adan tercihe flayan ve meflru saylabilmesi iin
de ncelikle ele alnmas dflnlen vakann, tm benzer vakalar arasndaki karfllafltrmal yeri tespit edilmelidir. Eer dnya apnda tm benzer vakalar arasnda, ilgilenilen vakann, tek baflna incelenmesini meflrulafltracak bir hususiyeti
varsa tek vakal bir analiz gereklefltirilebilir. Tek vaka analizini meflrulafltracak
olan, bu analizlerin kuramsal bir fayda salad durumlar vardr. Bu durumlarn
baflnda en olas vaka ve en az olas vaka olarak adlandrlan arafltrma tasarmlar gelmektedir.
En Olas Vaka Analizi

En olas vaka (most likely case) belli bir konuda ele alnan bir kuramn tahminlerinin gerekleflme ihtimalinin en yksek olduu vakann incelenmesidir. Eer ele
alnan kuramn tahminleri en olas vakada bile gerekleflmiyorsa, bu durum o kuram iin gerekten ok byk bir eksiklie iflaret eder ve kuramn inanlrl ciddi flekilde zedelenir. rnein, aklc seim (rational choice) kuramnn kaba ve
ekonomik maddeci bir yorumuna gre insanlar toplumsal hayatta en fazla ekonomik kar salayacaklar seenekleri tercih ederler. Bu ekonomik maddeci kuramn
tahminlerinin en kolay gereklefleceini beklediimiz, bir baflka deyiflle en olas
vakalar arasnda, kiflilerin mevduatlarn deerlendirmek iin hesap atklar bankalar, yani kiflilerin banka tercihleri gelmektedir. nk parasal birikimin deerlendirilmesine dair tercihlerin, aklc seimin ekonomik maddeci varsaymlarna en
uygun ortam salad dflnlebilir. Eer kifliler, ekonomik birikimlerini deerlendirmek zere yaptklar bankaclk tercihlerinde bile aklc seim kuramnn tahminleri dorultusunda, ekonomik maddeci kar deerlendirmelerine gre hareket
etmiyorlarsa, o zaman aklc seim kuramnn inanlrl ciddi flekilde zedelenir.
Byle bir vaka analizinin bulgular dorultusunda kuramn varsaym ve tahminlerinin deifltirilmesi, rnein ekonomik maddeci olmayan karlarn da varsaymlara eklenerek, bunlar iin de tercih hiyerarflisinde deerler tespit edilmesi ya da
aklc seim kuramnn uygulanabilirliinin snrlarnn daraltlmas gerekmektedir.
Yukardaki rnekte en olas vakann tespitinde kuramsal ve niteliksel bir yol izledik. Oysa en olas vaka, belli bir veri taban ierisinde, ilgilenilen bamsz deiflkene sebep olduu varsaylan baml deiflkenin en yksek olduu vaka da olabilir. Somut bir rnek olarak 1960larda ok popler olan modernleflme kuramn (modernization theory) ele alalm. Bu kurama gre ekonomik kalknma demokrasiye neden olan en nemli ve hatta yegane etmendir. Modernleflme kuram-
SIRA SZDE
SIRA SZDE

D fi N E L M
D fi N E L M
101
na gre, ilgilendiimiz baml deiflken demokrasi, demokrasiye sebep olduu

S O R U kalknmfllvarsaylan bamsz deiflken ise ekonomik kalknmfllktr. Ekonomik
n lmn de yaygn bir flekilde kullanld zere, kifli baflna dflen ortalama
gelir (Gayrisafi Mill Hasla [GSMH]/kifli) olarak belirleyelim. Bu
dnya
D tasarmda
KKAT
zerinde kifli baflna dflen geliri en yksek olan lke, bu durumda Katar, bylesi
bir kuram iin demokrasinin gerekleflecei en olas vaka olarak ortaya kar.
SIRA SZDE
Eer Katarda bile demokrasi yoksa, kuramn varsaymlarnn deifltirilmesi gerekebilir. Benzer gzlemler, petrol zengini olan lkelerde ekonomik refahn demokrasiye yol amadn gsteren ve petrol laneti (oil curse) olarak
bilinen kuramlarn
AMALARIMIZ
ortaya kmasna sebep olmufltur.
S O R U
DKKAT
N N
Michael L. Ross. (2012). Oil Curse: How Petroleum Wealth ShapesK the
of
T Development
A P
Nations, Princeton: Princeton University Press.
Uluslararas iliflkilerdeki Yeni Gerekilik kuramna gre ittifaklarT SIRA
Etehditlerin
L E V SZDE
Z Y O N dengelenmesi kuralna gre infla edilir. Tehdit algsnn temelinde de lkelerin ekonomik ve asker
glerindeki deiflimler yatmaktadr. Bu kural gz nnde bulundurarak ve dnyada son
D nne
fi N E L Malarak, Yeni
onylllarda lkelerin ekonomik ve asker glerindeki deiflimi gz
N
T
E R Nblgesel
ET
Gerekilik kuramnn ittifaklarla ilgili bu iddiasn, kresel dzeyde veya
dzeyde, test edecek bir en olas vaka tasarm yapnz.
S O R U
En Az Olas Vaka Analizi
N N
N N
David D. Laitin. (1998). Identity in Formation: The Russian-Speaking

in
K T APopulations
P
the Near Abroad, Ithaca: Cornell University Press.
AMALARIMIZ
K T A P
DKKAT
En olas vaka analizinin tam tersine ise en az olas vaka (least likely case) analizi
denilmektedir. En az olas vaka analizi, belli bir konuda ele alnan bir kuramn tahSIRA SZDE
minlerinin gerekleflme ihtimalinin en dflk olduu vakann incelenmesidir.
Eer
bylesi bir vakada bile ilgilenilen kuramn tahminleri gereklefliyorsa, o zaman o
kuramn analitik gc konusunda son derece gl bir destek bulunmufl olur.
AMALARIMIZ
Eer kuram en az olas vakada bile dorulanmflsa, ele alnabilecek tm vakalarda dorulanma ihtimali de yksektir.
Yukarda rnek verdiimiz aklc seim kuramndan devam
olursak,
K Tedecek
A P
aklc seim kuramnn ekonomik maddeci varsaymlarndan doan tahminlerinin
SZDE kimlik sogerekleflme ihtimalinin en az olduu alanlardan birinin etnikSIRA
ve ulusal
runlar olaca sylenebilir. nk milliyetilie dair pek okTkuram
milliyetilikle
ELEVZYON
iliflkili kimlik sorunlarn duygulara, igdlere ve her hlkrda ekonomi-dfl etD fi N E L M
menlere balamaktadr. Eer etnik gruplarn kimlie dair seimlerinde dahi aklc
seim kuramnn ekonomik maddeci tahminlerini dorulayan flekilde hareket etNS TOE R NUEbulmufl
T
tikleri ortaya karsa, aklc seim kuram son derece gl bir destek
olur.
David Laitin, Sovyet-sonras Estonya, Letonya, Kazakistan ve Ukraynada kimlik
oluflumunu inceledii eserinde, bu cumhuriyetlerdeki Rus aznln
mensuplarnn
DKKAT
ocuklarn hangi dilde okula gndereceklerine karar verirken ana hatlaryla ekonomik maddeci bir hesab gz nne aldklarn tespit etmifltir. Bu sebeple, etnik
SIRA SZDE
Rus kimliine ait olduklar ve ana dilleri de Rusa olduu hlde
birok aile ocuklarn kendi hr iradeleriyle Estonca gibi iinde yafladklar lkelerin yeni resm dilinde eitmeyi tercih etmifllerdir. Laitinin en az olas vakalarda
ulaflt bu sonu,
AMALARIMIZ
aklc seim kuramna gl bir destek olarak kabul edilebilir.
SIRA SZDE
T ESIRA
L E V SZDE
ZYON
D fi N E L M
NTERNET
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
SIRA SZDE
TELEVZYON
D fi N E L M
NS TOE RRNUE T
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
102
D fi N E L M
D fi N E L M
Arie Kacowicze gre (Sprinz ve Wolinsky-Nahmias, Methods for Studying International Relations, s.107-28), uluslararas iliflkiler yaznnda disiplinli oluflturulS O R U
mufl (disciplined-configurative)
en iyi tek vakal analiz Graham Allisonn Kararn
z: Kba Fze Krizini Aklamak (Essence of Decision: Explaining the Cuban
Missile Crisis)
adl eseridir. Bu kitabnda Allison, Kba fze krizi vakasna ABD ve
DKKAT
Sovyetler Birliinin verdii tepkiler zerinden karar alma srelerini aklad iddiasnda olan kavramsal modeli test etmifltir. Dahas, Allison Kba fze krizi sSIRA SZDE
recindeki ayr kritik karar ayr ayr inceleyerek bir anlamda tek vaka analizinden ayr vaka karmfltr. Bu kararlar, Sovyetler Birliinin Kbaya fze yerlefltirmesi, ABDnin
Kbay denizden ablukaya almas ve son olarak Sovyetler BirliAMALARIMIZ
inin fzeleri geri ekmeyi kabul etmesidir.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
K T A P
Graham T. Allison.
Essence of Decision: Explaining the Cuban Missile Crisis,
K T A (1971).
P
Boston: Little, Brown, and Co.
TELEVZYON
zetlemek
en olas ve en az olas vakalar da bafllangta belirtildii
T E L E Vgerekirse,
ZYON
gibi ancak karfllafltrmal bir yelpazede tespit edilebilir. Tek vakal analize ynelecek bilim insan, inceledii vakann, ki karfllafltrmal siyaset ve uluslararas iliflkilerde en yaygn vakalar lkelerdir, yerleflik bir kuramn beklentilerine istinaden en
N T Eaz
R N olas
ET
olas ya da en
vaka olduunu aka ispatlamak zorundadr. En bafltan vakann byle bir stats olduu gsterilmezse, tek vakal analizin meflruiyet zemini
oluflmaz.
Yukardaki rneklerde de grld zere, en olas ve en az olas vaka analizleri, tek bir vakann bile, belli koflullar salad srece, yerleflik kuramlar sarsabileceini ve yeni kuramlara ve kavramsal kefliflere yol aabileceini gstermektedir. Fakat tek vakal analizler en olas ve en az olas vaka tasarmlaryla snrl deildir.
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Tarihsel kurumsalcla
SIRA SZDE gre, kurumlarn yaps, onlar kuran gruplarn arasndaki gler
dengesine baldr. Tarihsel kurumsalcln bu iddiasn test edebileceiniz bir en az olas vaka tasarm ortaya koyunuz.
D fi N E L M
TEK VAKALI ANALZLER: KRTK VE SAPKIN

VAKALARIN
S O R U NEM
Tek vakal analizlerin en nemli trlerinden bir tanesi de sapkn vaka (deviant
case) incelemesidir. Sapkn vaka, belli bir nedensellik iliflkisinin iflleyifline dair yerDKKAT
leflmifl kuramlar btnne, baml ve bamsz deiflkenler arasnda keflfedilmifl
korelasyonlara, ters bir durum arz eden vakadr. Sapkn vakalar var olan hibir kuSIRA SZDE yerleflmifl genelgeer kuramlarn ve varl ispatlanmfl amramn aklayamad,
pirik kalplarn ngrd modelden belirgin bir flekilde sapmfl olan vakalardr.
Yine demokrasinin sebepleri zerine ortaya konmufl kuramlardan ve keflfedilmifl
AMALARIMIZ
korelasyonlardan yola karak bir sapkn vaka rnei verebiliriz. Demokrasinin sebebini ekonomik refah seviyesine, burjuvazinin geliflmesine, flehirleflmeye, Protestan Hristiyan
gelenee, ngiliz smrge gemifline, gemifl demokrasi deneyimine
K T A P
ve demokratik komflularn etkisine balayan kuramlarn hibiri, komnizm sonrasnda Moolistanda ok partili demokratik bir rejim kurulacan tahmin etmezdi.
Moolistan, eski komnist lkeler arasnda en yoksullardan birisi, halknn nemTELEVZYON
li bir ksm flehirleflmemifl olmas bir yana hlen gebe ve yar-gebe olarak yaflayan, hi gemifl demokrasi deneyimine ve tek bir demokratik komfluya bile sa-
N N
NTERNET
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U

DKKAT
DKKAT
103
hip olmayan bir lke olarak demokrasinin sebeplerine dair ortaya konan tm yaSIRA SZDE
psalc kuramlarn beklentilerinin aksine ksa srede ok partili demokratik bir rejimi tesis ettii iin tam bir sapkn vaka olarak incelenebilir. Steven Fish Moolistan bu ereveden incelemifl ve bu sapkn vaka incelemesinden
hareketle deAMALARIMIZ
mokrasinin hibir yapsal n koflul olmakszn yerleflebileceini iddia etmifltir.
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
M. Steven Fish. (1998). Mongolia: Democracy Without Prerequisites,

K Journal
T A P of Democracy, Cilt 9, Say 3, s.127-41.
K T A P
Tanm gerei, sapkn vakalarn tespiti de ancak karfllafltrmal

T E L E V Zbir
Y O Nyelpazede
yaplabilir. nk ancak tm vakalarn dalm ortaya karldktan sonra eer varsa, herhangi bir vakann sapkn olup olmad tespit edilebilir.SIRA
Tm
vakalarn daSZDE
lm bilinmeden sapkn vakann olup olmad, varsa hangisi olduu tespit edile N T E R N E T tespitinde
mez. Dolaysyla byk lekli istatistiksel analizler sapkn vakalarn
fi N E L M
ok yararl ve yaygn bir rol oynar. statistiki analizdeki dalmD gzlemleyen
arafltrmac, ayn zamanda mevcut dalmn ok dflnda kalan vaka ya da vakalar da
tespit etme imknna sahiptir. Eer varsa, mevcut dalmn en uzanda
kalan vaS O R U
ka ya da vakalar sapkn vaka incelemesine tabi tutulabilir. nsani kalknmfllk endeksi ile demokratikleflme endeksleri arasnda ok gl bir korelasyon bulunD K K Ayksek
T
maktadr. stelik petrol zengini fakat demokratik olmayan lkelerin
gelirlerine ramen insani geliflmifllik seviyeleri dflk olduu iin onlarn durumu da
bu korelasyona aykr deildir. Fakat Singapur, insani geliflmifllik
endeksi
SIRA
SZDE ok yksek olduu ve stelik petrol zengini de olmad hlde demokratik olmayan bir lke zelliiyle demokratikleflme kuramlarnn test edilerek gelifltirilmesi iin tam bir
AMALARIMIZ
sapkn vaka rnei sunmaktadr.
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
Birleflmifl Milletler Kalknma Program (UNDP) tarafndan lkelerinSIRA

salk,
SZDEeitim ve yaK T A P
flam standard gznne alnarak hesaplanan insani kalknma endeksi (human development index, HDI) ve demokrasi arasnda gl bir pozitif iliflki olduu iddia edilmifltir.
D fi N Everilen
LM
lkelerin HDI sralamalarna ve zgrlk Evi (Freedom House) tarafndan
demokTELEVZYON
rasi notuna (1 en demokratik ve 7 en anti-demokratik olmak zere) bakarak bu kalknma-demokrasi arasnda varsaylan iliflkiye ters dflen sapkn vaka rnekleri
S O R U tespit ediniz.
zgrlk Evi (Freedom House) tarafndan yaynlanan Dnya zgrlk
N T EHaritas
R N E T zerinde
DKKAT
lkelerin demokrasi notunu flu adresten bulabilirsiniz: http://www.freedomhouse.org/report-types/freedom-world Birleflmifl Milletler Kalknma Program tarafndan hesaplanan
SIRA
lkelerin insani kalknma endeksi (HDI) sralamalarna ulaflmak iin
flu SZDE
internet kaynan kullanabilirsiniz: http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_Human_Development_Index
AMALARIMIZ
N N
Sapkn vaka analizlerinin yansra, tek vakal analizlerin en nemli trlerinden

bir tanesi de kritik vaka (crucial case) incelemesidir. Kritik vaka,
K T belli
A P bir nedensellik iliflkisinin iflleyifline dair yerleflmifl kuramlarn birou iin aklanmas mutlak gerekli olan bir vakadr. Her kuramn, aklayamad veya aklama iddiasnda olmad, kapsama alan dflnda baz vakalar olabilir. Bu
durumlarda temel
TELEVZYON
beklenti, byle vakalarn sayca pek az veya kuramn aklayabildiini iddia ettii
kapsama koflullarnn (scope conditions) aka dflnda olmasdr. Fakat yle vakalar vardr ki kuramn akladn iddia ettii olaylar kmesinde merkezi bir neme
N T E R Nbilimsel
ET
sahiptir. O vakay doyurucu bir flekilde aklayabilen kuram byk
gve-
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
D fi N E L M
TELEVZYON
S O R U
NTERNET
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
104
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
Arafltrma Yntemleri
SIRA SZDE
nilirlik ve itibar kazanr, aklayamayan kuramn da gvenilirlii yara alr. rnein

D fi N E L M
sosyalist devrimlerin sebeplerini aklayabildiini iddia eden bir kuramn Rus veya
in devrimini aklayamamas kabul edilemez nk Rus devrimi ilk byk sosyaU
S O Rdnyadaki
list devrim olup
neredeyse tm dier sosyalist devrimlere rnek olmufl,
in devrimiyse dnyann en byk nfusa sahip halkna sosyalist bir rejim getirmifltir. Bir bakma
sosyalist devrim denilen hadisenin en paradigmatik rnekleriDKKAT
ni Rus ve in devrimleri oluflturduu iin, bir sosyalist devrim kuramnn en baflta
bu devrimleri aklayabilmesi gerekir. Bunun gibi genel olarak devrimleri aklaSIRA SZDE
yabildiini iddia eden bir kuramn da Fransz (1789), ran (1979) ve Dou Avrupa
(1989) devrimlerini aklayamamas kabul edilemez nk bunlar modern an
ilk ve sonAMALARIMIZ
byk devrimleridir. Bu sebeple, toplumsal devrimler zerine yazlan
eserlerin nemli ksm bu saydmz devrimler zerinedir.
N N
SIRA SZDE
K T A P
Nikki R. Keddie
K T(der.).
A P (1995). Debating Revolutions, New York: NYU Press.
D fi N E L M
D fi N E L M
Uluslararas
iliflkilerde kritik vaka rnei alflmalar arasnda Richard Ned Lebow ve Janice
T E L E V Gross
Z Y O N Steinn Souk Savafl Hepimiz Kaybettik adl eseri gelir. Bu
S O ve
R UStein, nkleer silahlar ve caydrclk stratejilerine iliflkin kurameserde Lebow
lar iin birer kritik vaka olarak Kba Fze Krizi ve Yom Kippur Savafln incelerler. YazarlarDABD
ve SSCBnin her iki krizde de birbirlerini nkleer silahlarn desKKAT
N
T
E
R
N
E
T
teinde tehdit etmesinin
iddia edildii gibi baflarl bir caydrclk rnei olmadn ve hatta tam tersine Souk Savafl daha da uzatarak ve savunma harcamalarn
SIRA SZDE
muazzam seviyelere
kararak her iki tarafa da byk zarar verdiini iddia etmifllerdir. Bu yaklaflm kritik vaka analizi saylabilir nk nkleer caydrclk kuramlarnn ifllerlii
eer en byk iki nkleer g olan ABD ve SSCB arasnda bile isAMALARIMIZ
patlanamyorsa, bu kuramlar ok byk bir yara almfl saylr.
TELEVZYON
S O R U
DKKAT
NTERNET
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
K T A P
Richard NedK Lebow

T A ve
P Janice Gross Stein. (1995). We All Lost the Cold War, Princeton:
Princeton University Press.
TSIRA
E L E VSZDE
ZYON
Kritik vakalara
iliflkiler kuramlarndan daha byk ve nemli rT SIRA
E L E V SZDE
Z Y Ouluslararas
N
nekler vermek gerekirse Gerekilik, Liberalizm ve nflaclk gibi temel uluslararas iliflkiler kuramlarnn tamam iin Birinci ve kinci Dnya Savafl birer kritik vaD fi N E L M
kadr. Bu iki
byk dnya savaflnn sebeplerine iliflkin doyurucu bir aklama or N T E R N Ebir
T uluslararas iliflkiler kuramnn baflarsz olduu dflnlr
taya koyamayan
S O R U iliflkiler kuramlar en baflta savafl ve barfln sebeplerini, zelliknk uluslararas
le de en byk gler arasnda kresel anlamda savafl ve barfln sebeplerini aklayabilecekleri
iddiasndadrlar. Bu kuramlarn rnein Libya-ad ya da Azeri-ErDKKAT
meni savafl gibi savafllar aklayamamalar, kk lkeler arasndaki atflmalarn
kapsama alanlarna girmedii veya bu savafllarn byk gler arasndaki atflmaSZDE
larn birer SIRA
trevi
olduu (proxy wars) ve benzeri kapsama koflullar yoluyla ksmen gzard edilebilir. Oysa uluslararas iliflkilerin dinamiklerini aklama iddiasnda olan kuramlarn
Birinci ve kinci Dnya Savaflnn sebeplerini aklayamamalaAMALARIMIZ
rnn makul bir sebebi olamaz.
D fi N E L M
NTERNET
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
John J. Mearsheimer.
K T A P (2003). Tragedy of Great Power Politics, New York: W. W. Norton &
Company.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
105
Kritik vaka kuramsal nemi bakmndan en olas ve en az olas vakalarn toplam gibidir nk kritik vakay aklayabilen kuramn doruluu ispatlanmfl,
aklayamayan kuramn ise baflarszl tescil edilmifl olur. Oysa en olas vakay
aklayamayan kuramn baflarszl tescil edilir ama aklayabildii takdirde doruluu ispat edilmifl olmaz nk zaten bu vaka o kuram iin en olas vakadr.
Tam tersi olarak, en az olas vakay ise aklayabilen kuramn doruluu ispatlanmfl olur ama aklayamad takdirde baflarszlna hkmedilemez nk tanm
gerei bu vaka o kuram iin en az olas vakadr.
Milliyetiliin sebeplerini akladn iddia eden kuramlar iin hangi
SIRA vaka
SZDEveya vakalar
(hangi milliyetilikler) kritik vaka olabilir?
VAKA ANALZLER
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Tek vakal analizlerin de aslnda oklu vaka analizleriyle benzer bir karfllafltrma
mantna dayandn, en olas ve en az olas, sapkn ve kritikS vaka
O R U incelemeleri
zelinde grdk. Vaka ii (within case) analizlerde de karfllafltrma mant tek bir
vakann kendi iinde uygulanr. Karfllafltrmal siyasette genellikle her bir lke bir
DKKAT
vaka olarak ele alndndan, vaka ii analizler ounlukla bir lkenin tarihteki deiflik dnemlerinin karfllafltrmal olarak incelenmesi suretiyle yaplmaktadr. Bu
SIRA SZDE
zelliiyle vaka ii analizler en benzer sistem tasarmna benzemektedir
nk
vaka esasen ayn vakadr ve yle olduu iin vakann deiflik dnemlerindeki neredeyse btn zellikleri benzerdir. Fakat burada vaka ii analiz yapabilmek iin
AMALARIMIZ
baml deiflkenin deerinde nemli bir deifliklik gzlenmifl olmas gerekir. rnein cevabn aradmz soru soykrma sebep olan neden-sonu iliflkisi olsun.
Bu durumda vaka ii analiz iin uzun yllar boyunca kimlik temelli
greK T fliddetten
A P
ce uzak yaflamfl, daha sonraysa soykrm yaflamfl bir lkeyi, mesela 20. yzylda
Ruanday, vaka ii analiz konusu olarak ele alabiliriz. Ruanda tarihi, soykrmn olduu 1994 ylna gelinceye kadar deiflik dnemlere ayrlr veT Esoykrma
gelinceye
LEVZYON
kadar incelenen her dnemde neden soykrm olmad arafltrlr. Bu arafltrmadan
beklenen odur ki daha nceki dnemlerde olmayp da 1994 dneminde ortaya kan bir etmen veya etmenler soykrma sebep olmufltur ve vaka ii dnemsel karNTERNET
fllafltrma bu faktrleri ortaya karacaktr.
Vaka ii analizde ele alnan vaka, hangi prensipler dorultusunda dnemlere
ayrlmaldr? Burada yol gsterici bir prensip, baml deiflkene sebep olduunu
dflndmz etmenlerin dalmndaki deiflikliklere gre bir dnemsel ayrm
yapmaktr. rnein, ran vakasnda, A, B, C ve D etmenlerinin ilgilendiimiz baml deiflken (rnein, devrim) zerinde belirleyici rol olduunu dflnyorsak, ran tarihini A, B, C, ve D etmenlerinin deiflik kombinasyonlarda var olduu
dnemlere ayrabiliriz. rnein, hibir etmenin var olmad I. dnem, A ve Cnin
birlikte var olduu II. dnem, B ve Dnin birlikte var olduu III. dnem, A ve Dnin
birlike var olduu IV. dnem, ve A, B ve Dnin birlikte var olduu V. dnem. Ve
diyelim ki sebebini arafltrdmz baml deiflken, devrim, IV. dnemde gerekleflmifl olsun. Bu durumda devrimin gerekleflmesi iin A ve Dnin bir arada var
olmas fakat Bnin de olmamas gerekir, fleklinde bir sonuca varabiliriz.
Vaka ii analiz yntemiyle tek bir vakadan yola karak varlan sonularn genellenebilir olup olmad konusundaki tartflma ve endifleler, bu yntemin sosyal
bilimlere katksn snrlayan en nemli etkendir. Eer vaka ii analiz yaplan, en
az olas, en olas, kritik veya sapkn bir vaka ise en azndan bu hususiyetinden dolay varlan sonucun kuramsal deerinin yksek olaca varsaylabilir. Fakat eer
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
106
vaka ii analiz, ilgilenilen baml deiflkenin (rnein, devrim) ortaya kt

herhangi bir alelade vaka zerine yaplyorsa, acaba varlan sonularn bilimsel
katks ne lde olacaktr? Bu erevede tartflma ve endifleler, vaka analizlerinde
en nemli hususlardan birinin, belki de en baflta geleninin, sorulan soruya uygun
ve savunulabilir vakalarn seilmesi olduunu bir kez daha hatrlatmaktadr.
SIRA SZDE
Trkiye rneinde
seim sisteminin siyasi parti saysna etkisini test etmek isteyen bir
SIRA SZDE
arafltrmac nasl bir vaka ii analiz tasarlayabilir?
fi N E L M
SREDTAKB
YNTEM
D fi N E L M
Duvergerin Yasas: Seim
sisteminin siyasi parti
U
S O Retkisine
saysna
iliflkin
Fransz siyaset bilimci
Maurice Duvergerin kendi
adyla
D Kanlan
K A T iddiasna
(Duvergerin yasas) gre
dar blgeli ounluk seim
sistemi iki partili bir siyasi
SIRA SZDE
dzene,
nispi seim sistemi
ise ok partili ( veya daha
fazla) bir siyasi dzene
sebep olmaktadr. Nispi
AMALARIMIZ
temsil seim sistemini
kullanan lkelerin arasnda
da seim baraj
uygulamayan ya da ok
K Tseim
A Pbaraj olan
dflk
lkelerin, yksek seim
baraj olanlara gre, oylarn
ok daha fazla sayda
Tpartiye
E L E Vdald
Z Y O N bir siyasi
dzene sahip olmalar
beklenir.
Genel olarak niteliksel yntemlerin, zellikle de vaka analizinin, niceliksel yntemlere stnlkleri
S O R U arasnda en nde gelen bir tanesi neden-sonu iliflkilerini grnr klarak ak bir flekilde ortaya koymasdr. Niceliksel analizler ounlukla
yzlerce ve hatta binlerce vakay ele alarak iliflkili olduklarn dflndkleri (baDKKAT
msz ve baml) deiflkenler arasnda muhtelif nemde korelasyonlar tespit ettikleri hlde, bu korelasyonlardan hangilerinin ya da herhangi birinin hakiki bir
SIRA
SZDE iflaret edip etmediini kesin olarak ortaya karamazlar.
neden-sonu
iliflkisine
rnein dnyann btn lkelerinde A, B, C, D ve E etmenleri arasndaki iliflkiyi arafltrdmz, bunlardan A, B, C ve Dnin bamsz, Enin ise baml deiflAMALARIMIZ
ken olduunu dflndmz varsayalm. statistiki arafltrmamz, Ann olduu
lkelerin %85inde Enin de olduunu, oysa B, C, veya Dnin olduu lkelerde
Enin %50nin altnda sklkla gzlemlendiini ortaya koymufl olsun. Bu durumda,
K T A P
Ann Eye sebep olduuna dair ciddi bir flphe duymakta haklyzdr. Fakat bunun
dorudan bir nedensellik iliflkisi olduunu iddia etmek ok yanlfl olur nk A ve
E arasnda hibir nedensellik iliflkisi olmad gibi eer varsa da bu iliflki bizim tahTELEVZYON
min ettiimizden ok daha deiflik bir flekilde iflliyor olabilir. rnein hem Aya
hem de Eye sebep olan bir nc etken, M olabilir. Nedensellik iliflkisi tam tersi
dorultuda da olabilir: Bir baflka deyiflle, Enin sebebi A deil, Ann sebebi E ola N T E R NA
E Tve E arasnda hibir nedensellik iliflkisi olmayp, sklkla birarabilir. Ve nihayet,
da olmalar tamamiyle rastlantsal da olabilir. rnein siyaset bilimi ve uluslararas iliflkiler arafltrmalar iin ok nemli veriler arasnda petrol zenginlii ve egemen
din gelenek yer almaktadr. Fakat dnyann petrol zengini lkelerinin byk ounluu, petrol ihrac eden lkeler rgt OPECin biri (Venezuela) hari tm yeleri, Mslman ounluklu lkelerdir. Bu verilere istatistiksel bir adan baklacak
olursa Mslmanlk ve petrol zenginlii arasnda ok gl bir nedensellik iliflkisi
olduu dflnlebilir. Oysa en basit bir sre takibi bile, Mslmanln petrol
zenginliine veya petrol zenginliinin Mslmanla sebep olmadn bizlere gsterecektir. Bylesi rastlantsal iliflkilerin stesinden gelerek hakiki neden-sonu
iliflkilerini ortaya karmann en nemli yollarndan birisi vaka analizlerinin bafllca
yntemlerinden olan sre takibi (process tracing) yntemidir.
Sre takibi, ilgilendiimiz sonuca (baml deiflkene) neden olduu sanlan
bamsz deiflkenlerin adm adm nasl o sonuca sebep olduunun izlenmesidir.
Sre takibi, nedensellik srecindeki neden-sonu zincirini ve neden-sonu mekanizmasn ortaya karmakta kullanlr. Sre takibi, istatistiki olarak aralarnda ok
gl bir korelasyon olan ve dolaysyla nedensellik iliflkisi olduundan flphelenilen deiflkenlerin tam olarak nasl birbirini tetiklediini keflfetmeye de yarar. Sre takibi, nedensellik hikyesi (causal story) de denilen iliflkiler zincirini ortaya
koymak iin gereklidir. Bylesi nedensellik hikayelerinde sebep ve sonu arasnda pek ok ara deiflkenler olabilir, hatta byk sklkla vardr ve bunlar ancak s-
N N
NTERNET
re takibi sayesinde ortaya kartlabilir. Alexander George ve Andrew Bennett neden-sonu iliflkisini yanyana dizilmifl elli domino taflnn yklmasna benzetir (George ve Bennett, Case Studies, s.206). Basit bir alflma ancak birinci ve ellinci domino taflnn dflfln tespit edebilirken, aradaki krk sekiz tafln yer ald sreci,
neden-sonu zincirini ve o zinciri tetikleyen mekanizmay ortaya karamaz. Oysa
birinci tafl ellinci tafla balayan srete yaplan bir deifliklik nedensellik iliflkisinin
akfln ve sonucu deifltirebilir. Dolaysyla neden-sonu zincirinin mmkn olduka eksiksiz ve kusuruz bir flekilde ortaya karlmas gereklidir.
Sre takibine younlaflan arafltrmaclarn sklkla vurguladklar gibi, dar anlamda sebebe ve sonuca odaklanmfl arafltrma yntemleri hakiki nedensellik zincirini ve mekanizmasn kavrayamazlar. 1960larda son derece popler olan Barrington Mooreun demokrasinin ve diktatrln kkenlerine iliflkin teorisini hatrlayalm. Moore, demokrasinin ve diktatrln sebebini, burjuvazi yoksa demokrasi de yoktur vecizesiyle zetlemifl, burjuvazinin ortaya kflnn aflamal olarak demokrasiyi de getirdiini belirtmifltir. Fakat sadece bu vecizede zetlenen sebep ve sonuca odaklanmak, nedensellik mekanizmasnn gzden karlmasna yol
aar. Burjuvazi neden ve nasl demokrasiye sebep olur? Burjuvazinin hangi hareketleri ve iliflkileri onu demokrasinin destekisi hline getirir? Bu sorularn cevaplar sre takibi yntemiyle incelenirse, o zaman burjuvaziyi demokrasiye balayan nedensellik zinciri keflfedilmifl ve hangi koflullarda, eer varsa, bu zincirin
hangi halkasnda kopmalar olabilecei de grlmfl olur.
Siyaset biliminde ilgilenilen soru ve sorunlarn pek ou bir nedensellik zincirini ifade etmektedir. Genellikle, A dorudan Bye sebep olmaz; rnein A Cye, C
Eye, E ise Bye sebep olur. Bir yoruma gre burjuvazi, mlkiyet haklarn garanti
altna almak iin hukukun stnln ve fleffaf, rekabeti seimlerle iktidara gelen hkmetleri tercih eder. Benzer bir baflka yoruma gre burjuvazi, siyasal iktidarlar tarafndan mlknn msadere edilmesi tehlikesine karfl gvencede olmak
iin zel teflebbsn, sivil toplumun ve fikir hrriyetinin snrlarn olabildiince
SIRA
SZDE
geniflleterek yasal gvence altna alr ve bu srete kastsz bir
yan
sonu olarak
demokrasi geliflir. Deiflik bir baflka yoruma greyse burjuvazi kendiliinden deil, tam tersine kendisine rakip olarak oluflan ve geliflen ifli snfnn mcadelesi
D fi N E L M
neticesinde nce erkeklerin ve sonra kadnlarn eflit oy hakkna ve temsili demokrasinin yerleflmesine sebep olmufltur. Bu deiflik yorumda ortak olan, burjuvaS O Rburjuvaziyi
U
zinin demokrasiye sebep olduu iddiasdr. Fakat her bir yorum
demokrasiye balayan nedensellik iliflkisini ok deiflik flekillerde kurgulamaktadr.
Bunlardan herhangi birinin doru olup olmadn bulabilmek ise
D Kancak
K A T detayl bir
tarihsel sre takibi analizi yoluyla mmkndr. rnein eer burjuvazinin mlkiyet haklarn merkeze alan yorum benimsenirse, burjuvazinin zaten devlet tarafnSIRA SZDE
dan desteklendii ve siyasal balantlar sayesinde zenginlefltii lkelerde (rnein
Rusya), muhtemelen burjuvazinin kendisinden beklenen demokratiklefltirici ifllevi
yerine getiremedii grlecektir. Sre takibi, karfllafltrmal AMALARIMIZ
siyaset alanndaki nitel alflmalarn en fazla baflvurduu yntemdir.
N N
107
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Ruth Berins Collier. (1999). Paths toward Democracy: The Working

Elites in
K Class
T A and
P
Western Europe and South America, New York: Cambridge University Press.
K T A P
Uluslararas iliflkilerde sre takibi analizine baflvuran alflmalar

oktur.
T E L E V Z Y Opek
N
Daha nceki blmde bahsettiimiz Ian Lustickin Britanya, Fransa ve srail karfllafltrmas sre takibi analizini iermektedir. Susan Petersonun demokratik barfl
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
108
fi N E L MArafltrma Yntemleri
Uluslararas D
liflkilerde
S O R U
kuramnn iddialarn
mercek altna alarak ngiltere ve Fransay savafln efliine getiren Fafloda Krizi zerinden inceledii, Demokrasilerin Fark: Kamuoyu, devlet
yaps ve Fafloda
krizinin dersleri, bafllkl makalesi tek vakaya odaklanan bir sDKKAT
re takibi analizidir. Benzer flekilde James Lee Rayin demokratik barfl kuramnn
iddialarn Fafloda krizi ve Amerikan-spanyol savafl sreleri zerinden elefltirel
SZDE
bir flekilde SIRA
ele ald
eseri de sre takibi analizini kullanmaktadr. Bu alflmalarda ama, ilgilenilen kuramlarda iddia edilen nedensellik iliflkilerinin yine bu kuramlarda ngrld
flekilde iflleyip ifllemediini somut vakalar zerinden gzAMALARIMIZ
lemleyerek ispatlamak veya rtmektir.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
Susan Peterson.
K T(1995).
A P How democracies differ: Public opinion, state structure, and the
lessons of the Fashoda crisis, Security Studies, Cilt 5, Say 1, s.3-37. James Lee Ray.
(2009). Democracy and International Conflict: An Evolution of the Democratic Peace
Proposition,
T E LColumbia,
E V Z Y O N SC: University of South Carolina Press.
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Yksek petrol
gelirinin
SIRA
SZDE anti-demokratik rejimlerle iliflkili olduu iddiasn yukarda okuduk. Bu iddiann bir paras olarak ne srlen yksek petrol geliri ve (polis devleti ola N T E R N E Torantsz byklkte asker ve sivil istihbaratn varln sre takibi
rak da adlandrlan)
D
fi Nanaliz
E L M edebilirsiniz?
kullanarak nasl
DOAL SDENEYLER
O R U
Doal deney (natural experiment), siyaset bilimi ve uluslararas iliflkilerde pek az
rastlanlan ve en benzer sistem analizinin u noktas olarak tarif edilebilecek bir
DKKAT
yntemdir. Doal deney, hemen her bakmdan birbirinin ayn olan, zaman ve mekn da dahil olmak zere ayn evresel ve balamsal etmenler tarafndan kuflatlSZDE etkisi arafltrmann odanda olan etmen sz konusu oldumfl, sadeceSIRA
deiflken
unda birbirinden farkllaflan, iki ya da daha fazla vakann karfllafltrmal incelenmesidir. Ayn yrede yan yana yaflayan, sosyo-ekonomik, din, kltrel, dilsel,
AMALARIMIZ
corafi ve dier nemli zellikleri bakmdan birbirine benzeyen ve sadece etkisini lmek istediimiz etmenin farkl olduu toplumsal gruplar bulunabilirse, bu bize bir doalK deney
T A Pfrsat sunar. nk doal deney, neredeyse laboratuvar ortamndakine benzer bir flekilde, tek bir etmenin dier tm etmenlerden bamsz etkisini izole ederek lmemize olanak salar.
Bir doal
deney alflmasnn da yer ald yeni eserinde, Amerikal siyaset biTELEVZYON
limci Keith Darden, 1940l yllarda Ukraynann batsnda, Karpat dalar eteklerinde iki komflu il olan Transcarpathia ve Stanislavivi ele alr. Bu iki il ayn dili (Ukraynaca) konuflmakta, ayn din (Hristiyan) ve mezhebe (Yunan Katolik) mensup,
N T E sanayileflmifl,
RNET
ayn seviyede
ayn seviyede flehirleflmifl, ayn oranda ve seviyede
dalk bir araziye ve ayn tr orman rtsne sahip, halknn ounluu nfusu
2,000den az yerleflim birimlerinde yaflayan kiflilerden olufluyordu. Siyaset bilimcilerin isyan ve gerilla savafl konusunda nemli olduunu dflndkleri tm bu etmenlerin benzerliine ramen, Sovyetler Birlii tarafndan 1944 ylnda iflgal ve ilhak edildikten sonra bu iki ildeki Sovyet karflt Ukrayna milliyetisi gerilla direnifli seviyesinde muazzam bir fark ortaya kt. Stanislaviv iflgal altndaki bat Ukraynada en youn Sovyet karflt gerilla savaflna sahne olurken, Transcarpathiada hi
Sovyet karflt gerilla direnifli gzlenmedi. 1944 sonunda Stanislaviv Sovyet kontrolne getiinde Ukrayna Direnifl Ordusuna mensup 10,000 gerilla savafls dalarda Sovyet ordularna karfl direniyordu. kinci Dnya Savaflnn tm Avrupada sona erdii 1945 ylnda bile hlen 4,500 direnifli Stanislavivde Kzlorduya karfl sa-
N N
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
109
S O R U
S O R U
vaflyordu. 1946da direnifli says 2,500e indirilebildii hlde 1950lerin bafllarna

kadar Stanislaviv dalarnda Sovyet glerine karfl militanlarn saldrlar
D K K A T devam etti. Transcarpathiadaysa Sovyet kontrolne girdii 1944 sonundan itibaren hibir
direnifl grlmedi. Keith Darden aradaki bu fark Stanislavivde savafl ncesi dSIRA SZDE
nemde Ukrayna milliyetisi bir okul mfredatnn yrrlkte olmasna, Transcarpathiada ise olmamasna balyor. Dardenn alflmas, biri hari btn dier
nemli zellikleri bakmndan birbirine benzeyen iki vakay AMALARIMIZ
teflhis ve analiz ederek, siyaset biliminde nadir grlen bir doal deney rnei sunuyor.
DKKAT
N N
Keith Darden. (2013). Resisting Occupation: Mass Schooling andK the

of Du T Creation
A P
rable National Loyalties, New York: Cambridge University Press.
Trkiyede Cumhuriyet dneminin ilk on befl ylndaki (1923-1938)
nfus
T SIRA
E L Einklaplarn
V SZDE
ZYON
zerindeki etkisini lmek iin Trkiye iindeki ya da dflndaki hangi iller ya da blgeler
arasnda bir doal deney tasarm yaplabilir?
KARfiI-OLGUSAL AKIL YRTME
AMALARIMIZ
K T A P
D fi N E L M
NTERNET
DENEYLER
T ESIRA
L E V SZDE
ZYON
D fi N E L M
NTERNET
Doal deneylere, siyaset bilimi ve uluslararas iliflkilerde pek Saz

gz
O Rrastland
U
nnde bulundurularak, doal deneyin kuramsal muadili olarak karfl olgusal akl
yrtme deneyleri (counterfactual thought experiments) diye adlandrlan bir
DKKAT
ynteme baflvurulmaktadr. Birbirine ok benzeyen iki tarih vaka bulunamazsa,
kontroll bir karfllafltrma yapabilmek iin var olan bir vakayla icat edilen bir vaSIRA SZDEgerek olan
ka efllefltirilir (George ve Bennett, Case Studies, s.167). Bu yntemde,
bir vakaya, etkisi llmeye alfllan bamsz deiflken eklenerek veya eer hlihazrda varsa, karlarak, karfl olgusal bir vaka icat edilir. Bu maniplasyondan
AMALARIMIZ
hareketle, icat edilen bu yeni vakada baml deiflkenin deerinin nasl veya ne
SIRA SZDE
kadar deiflecei zerine akl yrtlr.
Karfl olgusal akl yrtme deneyleri siyaset bilimi ve uluslararas
K T A Piliflkiler kuramlarnn gelifliminde, zellikle Souk Savafl dneminde, byk rol oynamfltr.
D fi N E L M
rnein ABD-Sovyetler Birlii arasnda kabilecek bir nkleer savafln dinamikleri zerine yazlan saysz eserin tamam karfl olgusal analize
dayanmaktadr
TELEVZYON
S O R ve
U Aaron Belnk dnya hlen bir nkleer savafl yaflamamfltr. Philip Tetlock
kin tarafndan derlenen, Dnya Siyasetinde Karfl Olgusal Akl Yrtme Deneyleri adl kitapta etraflca akland zere, Kba Fze Krizinden DHitlerin
K K A T ykselifli N T E konuda
RNET
ne, devrimlerin sebebinden ABD-ran iliflkilerine kadar pek ok
yaplan
alflmalarda karfl olgusal akl yrtme deneyleri kullanlmfltr. Nkleer savafla
SIRA SZDE
yol aabilecek sreler ve olaslklarn arafltrlmas rneinde olduu gibi, gerek
siyasette rastlanamayacak kadar u olaylara sebep olabilecek nedensellik zincirleri zerine younlaflan alflmalar doas gerei karfl olgusalAMALARIMIZ
akl yrtme deneylerine msaittir.
N N
N N
Philip E. Tetlock ve Aaron Belkin (1996). Counterfactual Thought Experiments

in World
K T A P
Politics: Logical, Methodological, and Psychological Perspectives, Princeton: Princeton
University Press.
TELEVZYON
Bir bakma her ciddi siyasal bilimler ve uluslararas iliflkiler alflmas, en azndan bir boyutuyla karfl olgusal akl yrtmeyi gerekli klar. nk her alflmada
arafltrmac, savunduu tez hakknda flu sorunun cevabn aka vermek zorundaNTERNET
SIRA SZDE
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
D fi N E L M
TELEVZYON
S O R U
DKKAT
NTERNET
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
110
Eflsonululuk (equifinality)
deiflik bamsz deiflken
kombinasyonlarnn ayn
baml deiflkene sebep
olmasdr ki niteliksel
arafltrmalarn baz
taraftarlarna gre niceliksel
arafltrmalar bylesi
nedensellik zincirlerini
teflhis etmekten acizdir.
rnein, A, B ve C bamsz
deiflkenleri beraberce K
baml deiflkenine sebep
olsa bile, M ve N bamsz
deiflkenleri de beraberce K
baml deiflkenine sebep
olabilir. Ksacas, ayn
sonuca farkl yollardan
varlabilir. Sosyal bilimlerde
ska karfllafllan iflte bu
durum eflsonululuk olarak
ifade edilir.
dr: Arafltrdm vakada, ne olmufl olsayd benim savunduum tezin yanlfll kantlanrd? fiayet bu soruya hi birfley cevab verilirse, savunulan tez tamamen totolojik (tautological) ve dolaysyla bilimsellikten uzaktr. Bilimsel bir tezin kendini rtme yollarn ve olaslklarn da aklamas gerekir.
Karfl olgusal akl yrtme deneylerine yneltilen elefltirilerin baflnda bu yntemin disiplinsiz kullanm, hangi hllerde ve nasl kullanlacann yeterince kesin
olarak belirtilmemifl olmas gelmektedir. George ve Bennett, bu elefltirilere cevaben karfl olgusal akl yrtme deneylerini kullanrken uyulmas gereken pek ok
koflul ne srmfllerdir (George ve Bennett, Case Studies, s.168-9). Birincisi, karfl
olgusal akl yrtme ancak nedensellik iliflkisinin baml ve bamsz deiflkenleriyle birlikte kesin bir flekilde tespit edilerek akland gerek bir vakaya nispetle yaplabilir. Dolaysyla nce somut ve gerek bir vakann nedensellik iliflkisinin
ortaya konmas, ardndan da bu gerek vakann nedensellik iliflkisine nispetle karfl olgusal vakalarn icat edilmesi gerekmektedir. kinci koflul, icat edilen karfl olgusal vakada deiflkenler arasndaki iliflkinin gerek vakadaki iliflki rgsne paralel ve gl kuramsal destee sahip olmasdr. rnein arafltrmac, A, B ve C bamsz deiflkenlerinin beraberce K baml deiflkenine sebep olduunu tespit ettikten sonra, sadece A ve Bnin mevcut olduu bir vakada Knin oluflamayacan
karfl olgusal bir akl yrtme deneyiyle ortaya koyabilir. Fakat drdnc koflulda
da grlebilecei zere, nedenselliin baflka koflullarla ikame edildii hllerde bu
yarg geerli deildir.
nc koflul olarak George ve Bennett birden fazla deiflkenin etken olduu
tarihsel vakalarn aklanmasnda, tm bamsz deiflkenlerin farklln salayacak bir karfl olgusal vaka retmenin mmkn olamayabileceine dikkat ekerler.
Bu gzlemle paralel bir drdnc gzlemleri de bylesi tarihsel aklamalarda bamsz deiflkenlerden birisi eksik olsa bile, baml deiflkende yine de deiflim
olabilecei nk eksik bamsz deiflkenin ayn sonuca sebep olabilecek baflka
bir deiflkenle ikame edilebilecei iddiasdr. Nedenselliin ikamesi (causal substitution) olarak ifade edilen bu durum, nedensellik konusunda niteliksel arafltrmalarn bilhassa zerinde durduu eflsonululuk (equifinality) olgusunun karfl olgusal akl yrtme yntemindeki iz dflmdr.
Beflincisi, karfl olgusal bir vaka icat edilirken deifltirilen bamsz deiflken,
eer varsa dier bamsz deiflkenlerden zerk olmaldr. Eer birka bamsz
deiflken birbirleriyle ayrlmaz bir flekilde balysa ve konjonktrel nedensellik
(conjunctural causation) tabir edilen durum sz konusuysa, byle bir nedensellik balamnda faydal bir karfl olgusal vaka icat etmek mmkn olmayabilir.
Eer A, B ve Cnin Kye sebep olduu yukardaki rnekte, B ve Cnin ortaya kfl ancak Ann varlyla tetikleniyorsa, B ve C zerk deil Aya bamldr. Byle
bir durumda Ann olmad bir karfl olgusal vaka kurgulamak faydal olmaz nk bu iliflkiler a sebebiyle Ann olmad bir vaka kurgusunda B veya Cnin olmas da beklenemez. Oysa karfl olgusal vakalarn en nemli faydas, bamsz
deiflkenlerden sadece bir tanesinin baml deiflken zerindeki etkisini lmektir. Yine konjonktrel nedensellie benzer flekilde, nedenselliin paras olan etmenlerin zamansal olarak birbirini takip ettii ve birbiri zerinde ykseldii vakalarda da karfl olgusal akl deneylerinin kullanlmasnn uygun olmayabilecei
vurgulanmfltr.
UYGUNLUK YNTEM
Bu nitede rnek verilen vakalar kadar birbirine benzeyen vakalar bulmak ve
kontroll karfllafltrmalar yapmak her konuda ve her arafltrma sorusunda mmkn olmayabilir. Doal deneyler bir yana, ele alnan her iddia iin en benzer sistem analizi tasarlayabilmek ve hatta kritik veya sapkn vakalar bile bulabilmek ok
zor ya da imknsz olabilir. Bu durumda en azndan nedensellik zincirindeki hlkalar oluflturan her bir ayr nedensellik iddiasnn, deiflik vakalardaki gereklie
uygun olup olmad uygunluk yntemiyle (congruence method) test edilebilir.
Uygunluk ynteminde sre takibine ya da kontroll karfllafltrma yntemlerinin
ayrntl koflullarnn herbirini salamaya gerek yoktur. Tek bir nedensellik iddias
ele alnr ve tek tek vakalarn bu iddiann tahminiyle uygunluk iinde olup olmadna baklr. Daha nce de belirttiimiz elli domino taflnn birbirine arparak
dflt nedensellik zinciri benzetmesini dflnecek olursak, uygunluk yntemi
rnein sadece 27. ve 28. tafl arasndaki nedensellik iliflkisine odaklanr. Oysa daha doru, bilimsel ve tercih edilmesi gereken yntem elbette eer mmknse tm
nedensellik zincirini bir btn olarak incelemeyi baflarabilmektir. Arafltrmacy uygunluk yntemini kullanmaya zorlayan sebep, ayn rnekten hareketle, elli domino taflnn da birbirine arparak ykld bir sreci tek bir vakada gzlemlemenin
ok zor ya da imknsz olufludur. Uygunluk ynteminde nedensellik sreci paralarna ayrlr ve her bir halkas dierlerinden izole edilerek incelenir.
Uluslararas iliflkiler alanndaki kuramsal tartflmalarda nemli bir yeri olan demokratik barfl kuramn ele alalm. Bu kuramn karmaflk ve uzun bir nedensellik
zinciri bulunmakta, bu zincir pek ok farkl fakat birbiriyle iliflkili iddiadan oluflmaktadr. Eer arafltrmac bu iddialarn hepsini ayn anda bir ya da birka vaka
zerinden sre takibi yntemiyle izleyerek test etme imknn bulamyorsa, bu iddialar teker teker uygunluk yntemiyle test edebilir. Demokratik barfl kuramna
gre demokratik lkelerin halklar baflka demokratik lkelerin halklarna karfl savafla girmeye (demokratik olmayan lkelerle savafla girmeye gre) daha az isteklidirler. Sadece bu iddiann uygunluk yntemiyle test edilebilmesi iin arafltrmac
demokratik lkeler arasnda uluslararas kriz ve gerginliklerin yafland dnemlerde demokratik lke halklarnn gerekten birbirleriyle savafla daha az istekli olup
olmadklarn lebilir. nc Cumhuriyet Fransas ve Weimar Almanyasnn
halklar gerekten birbirleriyle savafla, rnein Sovyet Rusyaya karfl savafla olduundan daha m az istekliydiler? Fafloda krizi srasnda ngiliz halk Fransayla savafla, rnein benzer bir kriz dneminde Japonyayla savafla olduundan daha m
az istekliydi? Bu rneklerde olduu gibi uygunluk ynteminde biri hari dier tm
etmenler ve sreler gzard edilerek ve hatta olaylar meknsal ve zamansal balamndan bile koparlarak sadece temel kuramsal iddiann ngrd tahminin somut vakann gereine uygunluk arz edip etmedii test edilmektedir.
Pek ok iddiann i ie getii karmaflk bir nedensellie sahip petroln laneti
(oil curse) olarak bilinen kurama gre petrol zengini lkeler pek ok sebepten dolay demokratikleflmede byk zorluk eker ve byk oranda demokratikleflemezler. Bu sebeplerden bir tanesi petrol zengini lkelerde devletin ok byk bir istihbarat an besleyerek kendi halknn demokratikleflme taleplerine karfl kullanabilmesidir. Tek baflna bu iddiay test edebilmek iin petrol zengini lkeler tek
tek ele alnp kifli baflna dflen istihbarat eleman harcamas ve istihbarat eleman
saysnn dnya ortalamasnn zerinde olup olmad test edilebilir. Venezuela,
Katar, Rusya, Brunei, Libya, Suudi Arabistan gibi petrol zengini lkelerde istihba-
111
112
rat harcamalar ve personelinin gerekten ortalamann ok zerinde olup olmadna baklmas uygunluk yntemine karfllk gelir. Eer bu iddia doru deilse, petroln demokrasiyi engellediine dair kuramlarda nemli bir zayflk ortaya kmfl
olur. Eer doru ise kuramn dayanaklarndan olan bir iddia, ampirik olarak dorulanmfl olur.
SIRA SZDE
10
D fi N E L M
TPOLOJK
S O R UKURAMLAR
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
NTERNET
Tipolojik kuramlar (typological theories) farkl bamsz deiflken kombinasyonlarnn her biri iin belli bir baml deiflkeni ngren kuramlardr. rnein belli bir
DKKAT
sonucu etkileyen bamsz deiflkenin olduu bir konuda, matematiksel olarak
toplam alt bamsz deiflken kombinasyonu ve dolaysyla alt sonu olabilir. ElSZDE deiflken kombinasyonundan bazlar, daha nce bahsettiibette bu altSIRA
bamsz
miz eflsonululuk (equifinality) olaslna istinaden ayn sonuca sebep olabilirler. Her hlkrda, arafltrmacnn tipolojik kuramda btn olaslklar ngrmesi
AMALARIMIZ
gerekmektedir.
N N
Tablo 4.3
K bamsz
T A P
deiflkene yer veren

bir tipolojik kuramn
yaps
TELEVZYON
Benedict Andersonun
SIRA SZDE milliyetilik kuramna gre matbaann icadn takip eden yzyllarda, Andersonun matbaa kapitalizmi (print capitalism) olarak ifade ettii kr amal yayn faaliyetleri sonucu ulafllan yksek okuryazarlk oran milliyetiliin bafllca sebebidir.
fi N E L M bu iddiasn uygunluk yntemiyle nasl test edebiliriz?
AndersonunD kuramnn
Bamsz deiflken
Bamsz deiflken
Bamsz deiflken
Baml deiflken
CT E L E V Z Y O N
K T A P
B N T E R N E T
rnein, Tablo 4.3teki birinci bamsz deiflken asker harcamalar, ikinci bamsz deiflken salk harcamalar, nc bamsz deiflken eitim harcamalar
sonuta ortaya kan baml deiflken de vergi politikas olsun. Eer yleyse, bu
tipolojik kurama gre asker harcamada C, salk harcamasnda A, eitim harcamasnda Bnin benimsendii bir vakada (lkede), sonu olarak, 3 says ile ifade edilen tipte vergi politikas ortaya kacaktr denilmektedir. Bennett ve George tipolojik kuramlarn iflaret ettii nedensellik iliflkilerini patolojideki hastalk sendromlarna benzetirler (George ve Bennett, Case Studies, s.235). Doktorlar oklukla hastalk sendromlar iin tek bir sebep ne srmezler; birtakm sebeplerin birtakm sonularla iliflkili olduunu belirtmekle yetinirler (Yksek tansiyon, kolestrol ve sigara alflkanlnn beraberce bulunduu hastalarmzda flu rahatszlklara sklkla
rastlanmaktadr gibi). Bu adan tipolojik kuramlarn ortaya koyduu nedensellik
ve ondan kaynaklanan tahminler de patolojideki sendromlara benzer. Kuflkusuz tipolojik kuramlarn ortaya koyduu bylesi grece mulak nedensellik rgleri,
daha kesin ve basit nedensellik iliflkileri arayan sosyal bilimciler iin pek de tatminkr aklamalar ortaya koyamaz. Fakat hangi sebeplerin st ste geliflinin hangi sonulara (patolojinin sendromlar) sebep olduunun disiplinli ve mulaklktan uzak bir aklkla belirtilmesi, bilimsel bir arafltrma iin yeterli olacaktr. Tipolojik kuramlar da bu amaca hizmet eder.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
O R U
Uluslararas iliflkiler alannda tipolojik kuram rnei olarak SAlexander
George
ve Richard Smokeun Deterrence in American Foreign Policy adl eseri gsterilebilir. Amerikan dfl politikasndan vakalar karfllafltrmal olarak ele
bu eserD aldklar
KKAT
de George ve Smoke, sadece baflarl ve baflarsz caydrclk (deterrence) rnekleri sunmak yerine farkl bamsz deiflken kombinasyonlarnn sonucu olan deSIRA SZDE
iflik eflit caydrclk baflarszlklar saymfllardr. Caydrclk politikalarnn sonucu, sfr ve bir olarak kodlanabilecek bir baflar/baflarszlk ikileminden ibaret olmayp, sonucu baflar veya baflarszlkla sonulanabilecek birden
fazla nedensellik
AMALARIMIZ
zinciri tipi olduuna iflaret etmifllerdir.
113
S O R U
DKKAT
N N
Alexander L. George ve Richard Smoke. (1974). Deterrence in American

Policy:
K T AForeign
P
Theory and Practice, New York: Columbia University Press.
VAKA ANALZLERNN ZAMAN BOYUTU

TELEVZYON
Sosyal bilimlerde nedensellik iliflkileri iin zaman boyutu son derece nemlidir. Fizikte bir elma aatan hangi ada dflerse dflsn ayn yerekimi kanunlarna tabi olarak dfler. Iflk hz veya karadeliklerin fl emme gc hangi yzylda oldu N T E R N E T incelenen
unuzdan bamsz olarak sabittir ve deiflemez. Oysa sosyal bilimlerde
pek ok baml ve bamsz deiflken ancak iinde bulunduklar tarihsel balamda anlam ve deer kazanrlar. rnein 5. veya 15. yzylda siyasal yapy temelden
etkilemeyecek bir ktlk, 19. yzylda komnist devrime sebep olabilirken, benzer
bir ktln 20. yzyldaki sonucu ise sadece bir toprak reformuyla ya da uluslararas yardm paketiyle snrl kalabilir. Ayn sebepler benzer koflullar erevesinde
ve hatta ayn corafyada olsalar bile farkl zamanlarda farkl sonular dourabilirler. Uluslararas iliflkilerin belirleyici olduu nedensellik iliflkileri iin dnya tarihsel (world historical) balamdan sz etmek daha anlaml olacaktr.
Zaman boyutunun bu kadar belirleyici oluflunun en nemli sebeplerinden birisi sosyal bilimlerin inceledii srelerin ve o srelerin aktr olan birey ve
gruplarn bilen, anlayan, renen ve evrilen varlklar olmalardr. Aatan dflen
elma yer ekimini bilemez ve bilebilmifl olsayd bile yere dflfln engelleyebilecek birfley yapamazd. Oysa sosyalist kuramlarda bir toplumsal devrim yapaca
iddia edilen ifliler ve onlarn iflverenleri ve siyasal otorite sosyalist kuramlardan
ve onun ngrlerinden haberdar olabilir ve bilinli olarak ngrlerin tersine
davranfllarda bulunabilirler. Ksacas, sosyal bilimin konusu olan insan, kendisini
arafltran, davranfllarn aklamaya, ngrmeye ve hatta kontrol etmeye alflan
sosyal bilimlerin de belli oranda farkndadr ve bazen sosyal bilimlerin ngrlerine bilinli olarak direnebilir. Bu flphesiz doa bilimlerinde rastlanmayacak trden bir olgudur.
Vaka analizlerindeki zaman boyutunun nemi, sosyal bilimlerin geneli iin geerli olan ve nceki iki paragrafta ksaca zetlenen yarglarn ok daha tesindedir. Paul Piersonn Zamanda Siyaset (Politics in Time) adl kitabnda ve benzer
konulu makalelerinde srarla bahsettii gibi, siyaset ve uluslararas iliflkiler alanndaki nedensellik iliflkilerinin mahiyeti zaman boyutu asndan drt kategoride incelenmeyi gerektirmektedir. Arafltrmac inceledii konuda keflfettii nedenselliin bu drt eflitten hangisine daha yakn olduuna dikkat ederek arafltrmasn
srdrmelidir. Pierson bu drt eflit nedensellik rgsn, sebep ve sonularyla
doal afet eflitlerinden esinlenerek, tornado, gktafl (meteor), deprem ve kresel snma metaforlaryla ifade etmektedir (Tablo 4.4). Tornado ile sebebin ve sonucun zamansal olarak birbirine ok yakn olduu olaylar kastetmektedir. Torna-
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Siyaset bilimiT ve
E Luluslar
EVZYON
aras iliflkiler yaznnda
nedensellik iliflkileri iin
ska kullanlan bir tabir de
gerekli ve yeterli koflullar
(necessary and Nsufficient
TERNET
conditions) yapsndaki
nedensellik iliflkisidir. Bir
sonucun ortaya kmas iin
birden fazla sebebin ayr
ayr gerekli ve hep beraber
yeterli olduu nedensellik
iliflkileri bu yapya sahiptir.
Daha nce kullandmz
Theda Skocpolun devrim
kuramndan rnek verecek
olursak devletin asker
kanadnn kmfl olmas ve
byk kyl isyanlarnn
gerekleflmesi Fransz, Rus
ve in devrimlerinin gerekli
koflullar arasndayd.
Skocpola gre, bu iki
koflulun efl zamanl olarak
ortaya kmas devrim iin
yeterliyse, o zaman bu iki
koflul baml deiflkenin
(devrim) gerekleflmesi iin
ayr ayr gerekli ve beraberce
yeterli (separately necessary
and jointly sufficient)
sebeplerdir denilebilir. Fakat
unutulmamaldr ki ayr ayr
gerekli ve beraberce yeterli
sebeplerden oluflan bir
nedensellik rgsnde, eer
bu gerekli olduunu iddia
ettiimiz koflullarn her biri
mevcutsa, beklenen sonu
mutlaka gerekleflmelidir.
Skocpolun rneinden yola
karsak, devletin asker
kanadnn kt ve byk
bir kyl isyannn olduu
bir lkede mutlaka bir
toplumsal devrim
gerekleflmelidir. Eer
gerekleflmez ise bu
koflullarn devrim iin
gerekli ve yeterli olduu
iddias rtlmfl olur.
114
do tarz olaylarda
bamsz deiflkenin ortaya kflndan ok ksa sre sonra baSIRA SZDE
ml deiflken ortaya kar. yle ki ikisinin ortaya kfl efl zamanl (rnein ayn yl ierisinde) bile olabilir. Pierson, gnmz Amerikan siyaset biliminin fazlaD fi N E L M
syla tornado
benzeri sebep-sonu iliflkilerine younlafltn gzlemlemekte ve
bu durumu elefltirmektedir. Elefltirisinin sebebi, sosyal bilimlerde karfllafllan oS O R U
u olayn sebeplerinin
ok uzun zaman dilimlerine yaylmas, sebep ve sonu arasnda uzun bir kuluka dnemi olmasdr. Sadece tornado tarz sebep-sonu iliflkilerine younlaflan
alflmalar bu gibi olaylarn nedensellik rgsn analiz etDKKAT
mekten acizdirler.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
Tablo
4.4
Deiflik Nedensellik
rglerinin Zaman
Boyutu
AMALARIMIZ
SIRA
SZDE
Sebep
/ Sonu
Ksa (Sonu)
Uzun (Sonu)
Ksa (Sebep)
Tornado
Gktafl
Uzun
(Sebep)
AMALARIMIZ
Deprem
Kresel Isnma
K T A P
Paul Pierson,
K Politics
T A P in Time: History, Institutions, and Social Analysis (Princeton:
Princeton University Press, 2004), s.81, Tablo 3.1.
TELEVZYON
GktaflT Emetaforu
L E V Z Y O N ile ifade edilen srelerdeyse, sebep (bamsz deiflken) ksa sre zarfnda gerekleflirken (gktaflnn yere dflfl annda olduu gibi), sonucun (baml deiflken) ise ok uzun sreler zarfnda gereklefltii (gktaflnn
dflmesiyle yaflanan iklim deiflikleri dolaysyla dinazorlarn neslinin tkenmesi
N T E Riflaret
N E T eder. Deprem metaforu ile iflaret edilen srelerdeyse, fay
gibi) srelere
hatlarnn yzlerce yllk yavafl hareketinde olduu gibi, sebep (bamsz deiflken) ok uzun sre zarfnda gerekleflirken, sonu (baml deiflken) ise bir depremde olduu gibi ok ksa srede ortaya kmaktadr. Popler medyada da bazen siyasi deprem olarak adlandrlan ani ve muazzam nitelikteki olaylarn ou
zaman onyllara yaylan bir arkaplan, kuluka dnemi bulunmaktadr. 3 Mart
1924 gn gen Trkiye Cumhuriyetinin tm siyasal, toplumsal ve kltrel yapsn etkileyecek ve laiklii temellendirecek nemli yasann efl zamanl olarak
parlamentoda kabul (Halifeliin kaldrlmas, fieriyye ve Evkaf Bakanlnn lavedilmesi ve eitimin laik bir temelde birlefltirilmesi [Tevhid-i Tedrisat]), nedensellik rgs asndan Piersonn tarif ettii flekliyle bir depremdir nk sonu (baml deiflken) ayn gnde aniden karlan ve zaman iin son derece radikal saylan kanunlarn uygulanmas ise de bu radikal reformlar douran entelektel ve
siyasal altyap ttihat ve Terrakkinin kuruluflundan bafllayp 2. Meflrutiyet (19081918) dnemini ve sonrasn da kapsayan en azndan eyrek yzyllk bir sretir.
fikr Haniolu, Atatrk: Entelektel bir Biyografi adl kitabnda Atatrk reformlarnn eyrek yzyla yaylan arka plann incelemekte ve aklamaktadr. Bu rnekte, baml deiflken bir gnde tecelli ederken, onun sebebi olan bamsz deiflkeni tespit ve analiz edebilmek iin en az eyrek yzyllk bir dnemin sre takibi yntemiyle incelenmesi gerekmektedir. Son olarak, Piersonun kresel snma
metaforuyla ifade ettii srelerdeyse, hem sebep hem de sonu ok uzun srelere yaylarak kendini gstermektedir. Kresel snmann sebebinin Sanayi Devriminden bu yana geen yzyllarda atmosfere yaylan endstriyel gazlar olduu,
sonucunun da onyllar boyunca kademeli olarak artan kresel s olduu gznne alnacak olursa, bu tarz nedensellik rglerinde hem baml hem de bamsz
deiflkenin incelenmesinde genifl zaman dilimlerini ele alan sre takibi ynteminin gerekecei aflikrdr.
NTERNET
SONU
Bu nitenin snrlar erevesinde aklanmaya alflld zere niteliksel arafltrma
yntemlerinin en nemlilerinden saylan vaka analizi yntemleri kendi iinde ok
eflitlidir. Bu yntemlerin pek ounun sre takibi analizini gerektirdii dflnlecek olursa, vaka analizlerinin arafltrmaclar iin son derece uzun srelerde ve
youn alflmay, yan sra vaka olarak incelenen lkelerin diline, kltrne ve sosyal balamna hakimiyeti gerektirdii ortaya kar. Bu zorluu anlayabilmek iin
sadece yeni bir dil renmenin veya sadece bir lkenin en ok okunan gazetesinde ilgilenilen konuyla ilgili birka yl boyunca yazlmfl tm yazlar tespit ve analiz etmenin ne kadar uzun sre alacan dflnmek yeterlidir. Bundan dolaydr ki
niteliksel vaka analizine ynelen arafltrmaclarn dier yntemleri kullanan meslektafllarndan daha uzun ve zor arafltrma koflullarn gze almalar gerekebilir. Bu
nitede vaka analizlerinin tasarmna ve uygulanmasna iliflkin ksaca akladmz
temel kurallarn hibirine dikkat edilmeden yaplmfl baz arafltrmalarn da vaka
analizi ad altnda takdim edildiini hayretle ve zntyle grmek mmkndr fakat bu gibi alflmalarn uluslar aras iliflkiler ve siyaset bilimine kayda deer bir
katk yapmas beklenemez.
Tm arafltrma yntemlerinde olduu gibi vaka analizinde de nce yant aranan
soru veya sorularn belirlenmesi ve ancak bu sorular flnda hangi vaka analizi tasarmnn seileceine karar verilmesi gerekmektedir. Mevcut pek ok deiflik vaka analizi trnn ne eflit ifllevleri olduunu ve ne gibi sorular cevaplandrmakta zellikle etkili olduklarn bu nite boyunca ksaca ele aldk. ster nicel ister nitel her trl arafltrma ynteminde olduu gibi vaka analizlerinde de son derece
dikkat edilmesi gereken bir konunun da arafltrmacnn ortaya koyduu iddiann
yanlfllnn nasl kantlanabileceini aka gstermesi olduunu belirttik. nk
hibir kantn rtemeyecei, tersini ispatlamann imknsz olduu bir iddia bilimsel olamaz ve ancak bir totolojiye iflaret eder.
Sosyal bilimlerde bilgi birikimi ve kuramsal ilerlemelerin nemli bir ksm vaka
analizi yntemlerini kullanan arafltrmalarn sonucu olarak gerekleflmifltir. Gelecekte de vaka analizlerinin bilimsel geliflmeye katklarnn artarak devam etmesi
muhtemeldir. Bu alandaki arafltrma yntemlerinin gnden gne daha da disiplinli ve kuramsal olarak tutarl bir yrngeye oturmas da bu kany glendirir mahiyettedir. Vaka analizi yntemlerinin kullanm alanlar, snrlar, koflullar ve ifllevlerinin aka ortaya konmas, bu yntemin hzla iyileflerek geliflmesine katkda bulunmaktadr. Kuramsal ve teknik olarak hzla geliflen ve iyileflen vaka analizi yntemlerinin Trkiyede de daha yaygn ve disiplinli kullanmnn teflvik edilmesinin
lkemizde siyaset bilimi ve uluslararas iliflkiler alanndaki arafltrmalara byk katkda bulunacana ve bu alanlardaki eitime de son derece olumlu yansmalar
olacana kuflku yoktur.
115
116
zet
N
A M A
N
A M A
N
AM A
Vaka analizlerinin avantajlarn ve kullanm

alanlarn aklayabilmek
Vaka analizleri, dorudan bir veya birka vakaya
odaklanarak nedensellik iliflkisini ve mekanizmasn adm adm takip ederek ortaya karmakta dier arafltrma yntemlerine (rnein, istatistiki alflmalara) nazaran daha avantajldrlar. Korelasyonlarn keflfi iin niceliksel, istatistiki alflmalara,
deiflik nedensellik mekanizmalarnn ortaya karlmasnda ise vaka analizlerine baflvurulabilir.
En benzer ve en farkl sistem, en olas ve en az
olas, kritik ve sapkn vaka analizlerinin farkn,
nemini, ifllevini ve uygulamasn aklayabilmek
Neredeyse tm bamsz deiflkenlerin benzer,
baml deiflkenin ise farkl olduu arafltrmalara en benzer sistem tasarm, neredeyse tm baml deiflkenlerin farkl, bamsz deiflkenin
ise ayn olduu arafltrmalara ise en farkl sistem
tasarm denilmektedir. lkinde ama, dier tm
bamsz deiflkenleri ayn tutarak sonuta farkllk yaratan bamsz deiflkeni keflfetmektir.
kincisinde ama, birbirinden son derece farkl
zelliklere sahip vakalarda ayn sonucu douran
sebebi keflfetmektir. Kritik vaka bir kuram iin
doyurucu bir flekilde aklanmas zorunlu olan
vakadr. Belli bafll kuramlarn inanlrln test
etmek iin kullanlr. Sapkn vaka ise herhangi
bir faktrn tm vakalarda gzlenen dalmndan belirgin bir flekilde sapt bir vakann incelenmesidir ki burada ama kuramsal bir ilerleme
salamaktr.
Vaka ii analizlerin ve sre takibi ynteminin
zelliklerini, ifllevini ve uygulamasn aklayabilmek
Vaka ii analiz karfllafltrmal vaka analizinin tek
bir vakaya uygulanmfl hli olup, bir vakann tarihindeki deiflik dnemler arasnda veya deiflik alt-blgeleri arasnda karfllafltrma yaplarak
uygulanr. Ama tek bir vaka iinde tarihsel ya
da meknsal olarak gerekleflen krlmalar veya
farkllaflmalar kullanarak nedensellik mekanizmasn ortaya karmaktr. Sre takibi yntemi
sadece birtakm bamsz ve baml deiflkenler
arasnda iliflki olduu saptamasnn tesine geer
ve bu bamsz deiflkenlerin tam olarak nasl

baml deiflkene sebep olduklarn aklamay
amalar. Sre takibi yntemi karfllafltrmal siyaset alanndaki nitel alflmalarn en fazla baflvurduu yntemdir.
N
A M A
N
A M A
Doal deneylerin ve tipolojik kuramlarn ifllevini

ve faydasn syleyebilmek
Doal deney, hemen her bakmdan birbirinin ayn olan, zaman ve mekn da dahil olmak zere
ayn evresel ve balamsal etmenler tarafndan
kuflatlmfl, sadece deiflken etkisi arafltrma konusu olan etmende birbirinden farkllaflan, iki ya
da daha fazla vakann karfllafltrmal incelenmesidir. Tipolojik kuramlar ise farkl bamsz deiflken kombinasyonlarnn her biri iin belli bir
baml deiflkeni ngren kuramlardr.
Uygunluk yntemini, karfl-olgusal akl yrtmeyi ve vaka analizlerinde zaman boyutunun
nedensellikle olan kritik balantsn aklayabilmek
Uygunluk ynteminde tek bir nedensellik iddias ele alnr ve tek tek vakalarn bu iddiann tahminiyle uygunluk iinde olup olmad ortaya
konur. Kontroll bir karfllafltrma yapabilmek
iin birbirine benzer iki somut vaka bulunamazsa, karfl-olgusal akl yrtmeye baflvurularak var
olan bir vakayla icat edilen bir vaka karfllafltrlr.
Vaka analizinde zaman boyutu ok nemlidir
nk ayn sebepler benzer koflullar erevesinde ve hatta ayn corafyada olsalar bile farkl zamanlarda farkl sonular dourabilirler. Dahas,
sebepler ve sonular efl zamanl olarak ortaya
kmayabilecekleri gibi, sebebin ve sonucun tam
olarak ortaya kmas farkl uzunlukta sreleri
gerektirebilir.
117
Kendimizi Snayalm
1. Bir karfllafltrmal vaka analizinde, neredeyse tm
bamsz deiflken deerleri benzer fakat baml deiflken deeri farklysa bu vaka analizi tasarm ne adla
anlr?
a. Sapkn vaka analizi
b. Kritik vaka analizi
c. En benzer sistem tasarm
d. En farkl sistem tasarm
e. Vaka ii analizi tasarm
2. Bir karfllafltrmal vaka analizinde, neredeyse tm bamsz deiflken deerleri farkl fakat baml deiflken
deeri aynysa bu vaka analizi tasarm ne adla anlr?
a. Sapkn vaka analizi
b. Kritik vaka analizi
c. En benzer sistem tasarm
d. En farkl sistem tasarm
e. Vaka-ii analizi tasarm
3. Bir kuramn doru olarak akladnda ispatland,
aklayamadnda ise kuramn rtld bir vakaya
ne ad verilir?
a. Sapkn vaka
b. Kritik vaka
c. Tipolojik vaka
d. Karfl-olgusal vaka
e. Kuramsalc vaka
4. Afladaki durumlardan hangisinde tek vakal (tek
lkeli) analiz yapmak bilimsel olarak meflru kabul
edilebilir?
a. Arafltrmac sadece bu lkenin siyasetine ve tarihine hakimse
b. Arafltrmac sadece bu lkenin dilini biliyorsa
c. Yakn zamanda bu lkenin iinde yer ald bir
savafl gerekleflmiflse
d. Bu lke hi endstrisi olmad hlde demokratik olan tek lkeyse
e. Bu lke zerine yaplacak arafltrmalar iin bolca arafltrma teflvik fonu varsa
5. Vaka ii analizlerde gzlem saysn arttrmak iin

afladakilerden hangisinin yaplmas en uygundur?
a. Analiz edilen vakada test edilen kuramlarn says arttrlr
b. Analiz edilen vakada atf yaplan eser says
arttrlr
c. Vaka iin mlakat yaplan her insan ayr bir vaka saylr
d. Analiz edilen vaka, ilgilenilen deiflkenlerin dalmna gre dnemlere ayrlr
e. Sonular baflka arafltrmaclarn sonularyla karfllafltrlr.
6. Paul Pierson, siyasal olaylarda sebebin de sonucun
da ksa sre iinde ve birbirine yakn olarak ortaya kt nedensellik rgsne ne ad vermektedir?
a. Tornado
b. Gktafl
c. Deprem
d. Kresel Isnma
e. Tayfun
7. Belli sayda bamsz deiflkenin her trl kombinasyonuyla ortaya kan farkl nedensellik zincirlerini
ve sonuta ortaya kacak baml deiflkeni belirten tasarmlara ne ad verilir?
a. Tipolojik kuramlar
b. Karfl-olgusal dflnce deneyleri
c. En benzer sistem analizi
d. Sre takibi
e. Doal deneyler
8. Afladakilerden hangisi birka aflamadan oluflan bir
nedensellik zincirini tamamen ortaya karmay salacak yntemlerden birisi deildir?
a. Sre takibi
b. Vaka-ii analiz
c. Doal deney
d. Uygunluk testi
e. En benzer sistem analizi
118

9. Millin uyuflma yntemi hangi arafltrma tasarmnda kullanlr?
a. Doal deneyler
b. Tipolojik kuramlar
c. Uygunluk testi
d. En benzer sistem analizi
e. En farkl sistem analizi
1. c
2. d
3. b
4. d
10. Afladaki sorulardan hangisini cevaplamak konusunda vaka analizi yntemlerini kullanmak uygun
deildir?
a. Dnyann btn lkelerinde cinayet oranlarn
ve balantl olabilecekleri sosyo-ekonomik verileri ortaya koymak
b. Gelir eflitsizlii ve cinayet oranlar arasndaki nedensellik iliflkisini incelemek
c. Birka lkede deiflik dnemlerde yrrle konan idam cezas uygulamasnn cinayet oranlar
zerindeki etkisini incelemek
d. Din inanlarn cinayet srecinde katiller zerindeki etkisini incelemek
e. dam cezalarnn kaldrlmas srelerinde din
inanlarn siyasi karar alma mekanizmalar zerindeki etkisini incelemek
5. d
6. a
7. a
8. d
9. e
10. a
Yantnz yanlfl ise En Benzer Sistem Tasarm

Yantnz yanlfl ise En Farkl Sistem Tasarm
Yantnz yanlfl ise Tek Vakal Analizler: Kritik
ve Sapkn Vakalarn nemi konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Tek Vakal Analizler konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Vaka i Analizler konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Vaka Analizlerinin Zaman
Boyutu konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Tipolojik Kuramlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Uygunluk Yntemi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise En Farkl Sistem Tasarm
Yantnz yanlfl ise Neden ve Nasl Vaka Analizi konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Bu rneklerde baml deiflkende gzle grlr bir farkllk gzlemlenmektedir nk Tunus kansz bir flekilde
demokrasiye getii hlde Suriyede uzun sren bir i savafl demokrasiye geifli engellemifltir. Oysa (Libyann
grece zenginlii hari) bu lkelerde pek ok benzer bamsz deiflken (Arap dili, Mslman ounluklu toplum, eski smrge, ekonomik az geliflmifllik, yksek iflsizlik vs.) mevcuttur. Dolaysyla Arap devrimleri bu hliyle en benzer sistem tasarmna daha msaittir.
Sra Sizde 2
En farkl sistem tasarm iin vakalarn baml deiflkenlerinin deerinin benzer, bamsz deiflkenlerin farkl
olmas gerekmektedir. En benzer sistem tasarm iin ise
baml deiflkenin farkl, bamsz deiflkenlerin benzer olmas gerekmektedir. Bu rnekte, her ikisi de eski
ngiliz smrgesi ve Arap olan Msr ve Bahreyn, ilki demokratiklefltii ikincisiyse demokratikleflemedii iin en
benzer sistem tasarmna msaittir. Ayn flekilde, her ikisi de eski Fransz smrgesi ve Arap olan Tunus ve Suriye de ilki demokratiklefltii ikincisiyse demokratikleflemedii iin en benzer sistem tasarmna msaittir. te
119
yandan, Libya ve Suriye Arap devrimi srecinde kanl i

savafllar yaflayan iki lke olarak benzer bir baml deiflkene sahiptirler. Oysa bu lkelerin smrge gemiflleri (biri talyan dieri Fransz), ekonomik zenginlikleri
(Libya Afrikann en zengin lkelerinden, Suriye ise grece yoksul), din yaplar (Suriyenin te bir Hristiyan,
Nusayri ve dier din aznlklardan oluflmuflken Libyann
neredeyse tamam Snni Mslman), flehirleflme oranlar ve sosyal yaplar birbirinden bir hayli farkldr. Dolaysyla, Suriye ve Libya i savafl baml deiflkeni asndan ise en farkl sistem tasarmna msaittir.
alnabilir. Bunun gibi pek ok baflka rnek bulunabilecekse de hepsi bu cevap anahtarna smayacaktr.
Sra Sizde 3
in Halk Cumhuriyetinin son otuz ylda istikrarl bir flekilde dnyann en hzl byyen ekonomik ve asker
gc olduu gz nne alnacak olursa, Yeni Gerekilik kuramna gre, komflularnn ini dengelemek
iin in-karflt bir ittifaka ynelmifl olmalar gerekir.
Bunun gibi, dnyann deiflik blgelerinin ykselen
ekonomik ve asker glerine karfl ittifak kurulaca
beklentisi zerine Yeni Gerekilik kuram asndan
en olas vaka analizi tasarmlar yaplabilir.
Sra Sizde 7
Trkiye rneinde seim sisteminin parti saysna ve
sistemine etkisini lmek zere bir vaka ii inceleme
tasarlayan arafltrmac, Trkiyenin ok partili demokrasi tarihini uygulanan seim sistemlerine gre deiflik
dnemlere ayrr. 1946-1960 dneminde dar blgeli ounluk sistemi, 1960-1980 dneminde barajsz ya da
dflk seim barajlarnn uyguland bir nispi temsil
sistemi ve 1983 ylndan bugne kadar yksek bir seim barajnn (%10) kullanld nispi temsil sistemi. Bu
dnemden ilkinde yasasna gre parlamentoda iki
partili bir sistem, ikinci dnemde irili ufakl ok sayda
partinin parlamentoya girdii bir sistem ve nc dnemdeyse nceki iki dnemin arasnda bir sayda partinin parlamentoya girdii bir sistem olaca tahmin
edilmektedir.
Sra Sizde 4
Tarihsel kurumsalcln ngrsne en ters olmasn
beklediimiz kurumlar, tanm gerei toplumdaki g
odaklarn deil de gszleri gzetmesi beklenen kurumlardr. Bunlarn baflnda da yarg kurumlar gelir.
Anayasa Mahkemesi, Yargtay, Danfltay ve dier mahkemeler adaleti salayarak gsz gzetmekle grevli olduklar iin tarihsel kurumsalcln bu iddias iin
en az olas vakalar olarak ele alnabilirler.
Sra Sizde 5
Gana (HDI puan 0.541 ve dnya sralamasnda 135. lke olduu hlde FH notu 1.5 ve zgr), Hindistan (HDI
puan 0.547 ve sralamada 134. lke olduu hlde FH
notu 2.5 ve zgr) ve Benin (HDI puan 0.427 ve sralamada 167. lke olduu hlde FH notu 2.0 ve zgr)
ok az geliflmifl olduklar hlde yksek demokrasi standartlarna ulafltklar iin olumlu anlamda sapkn vakalar olarak ele alnabilir. te yandan Singapur (HDI puan 0.867 ve sralamada 26. lke olduu hlde FH notu
4.0 ve ksmen zgr), Birleflik Arap Emirlikleri (HDI
puan 0.846 ve sralamada 30. lke olduu hlde FH
notu 6.0 ve zgr deil) ve Brunei (HDI puan 0.838 ve
sralamada 33. lke olduu hlde FH notu 5.5 ve zgr
deil) son derece kalknmfl olduklar hlde demokratik
olmadklar iin kt anlamda sapkn vakalar olarak ele
Sra Sizde 6
Dnya apnda milliyetiliin douflu iin son derece
nemli olan Fransz milliyetilii kritik vaka saylabilir.
Bunun yan sra etnik milliyetiliin tarihsel olarak en
nemli ve ykc (Yahudi soykrm dolaysyla) rnei
saylan Alman milliyetilii de kritik vaka saylabilir. Fransz veya Alman milliyetiliklerinin douflunu aklayamayan bir milliyetilik kuram byk yara almfl saylr.
Sra Sizde 8
Yksek petrol gelirinin polis devletine sebep olup olmadn lmek zere sre takibi analizi uygulamas
iin ncelikle ele alnan lke veya lkelerin petrol geliri ve bunlarn dnya ortalamasnn zerinde olup olmad tespit edilir. Daha sonra bu gelirin ne kadarnn
dorudan ya da dolayl yollarla devletin kullanlabilir
btesine girdii tespit edilir. Eer petrol gelirleri herhangi bir denetime tabi olmakszn devleti ynetenlerin
(emir, sultan, diktatr vs.) harcayabilecekleri bir fona
aktarlyorsa bu gibi bir durum mutlaka tespit edilir. Daha sonra bu lke ya da lkelerin btelerinin ne kadarlk ksmn asker ve sivil istihbarat, polis ve dier gvenlik harcamalarnda kulland tespit edilir. Daha sonra petrol gelirlerinde yllk artfl ve dflfllerden gvenlik
harcamalarnn dier harcamalardan daha fazla etkilenip
etkilenmediine baklr. Ksacas petrol gelirinin ortaya
kflndan harcanmasna kadarki tm sre adm adm
incelenir ve gvenlik harcamalarnn byklyle arasnda bir iliflki olup olmad bu srete gzlemlenir.
120
Sra Sizde 9
1923-1938 dnemindeki inklaplarn Trkiye nfusu
zerindeki etkisini lmek iin bu inklaplarn yafland dnemde Trkiyenin illeriyle, bu dnemde Trkiyenin bir paras olmayan fakat 1923 ncesi dnemde
Trkiyenin geri kalanna ok benzer zellikler gsteren iller karfllafltrlabilir. rnein Hatay ili, 1938de
Trkiyeye katld iin Cumhuriyet dneminin ilk onbefl ylndaki inklaplar yaflamamfltr ama 1923 ncesi
ve 1938 sonras dnemde Trkiyenin dier illeriyle ayn yapnn bir parasdr. Dolaysyla rnein bir HatayAdana ya da Hatay-Kilis karfllafltrmas inklaplarn etkisi konusunda doal deney ifllevi grecektir.
Sra Sizde 10
Milliyetiliin ortaya kt bir dizi lke, milliyeti akmlarn ortaya kt tarihlere gre sralanr. Daha sonra o
tarih srasna gre bu lkelerde okuma-yazma oranlar
tespit edilir ve okuma-yazma oranlaryla milliyeti akmlarn ortaya kfl arasnda bir uygunluk olup olmad
grlr. rnein, Fransz ve Alman milliyetilii okuma-yazma orannn %60 olduu bir dnemde ortaya
kmflken, Tatar milliyetilii okuma-yazma orannn
%5 olduu bir dnemde ortaya kmflsa, bu Andersonun kuramnn doruluu konusunda flphelenmemize sebep olur.
Abdelal, R., Herrera, Y., Johnston, A., McDermott, R.

(2009). Measuring Identity: A Guide for Social
Scientists, New York: Cambridge University Press.
Aktrk, fi. (2013). Regimes of Ethnicity and
Nationhood in Germany, Russia, and Turkey,
New York: Cambridge University Press.
Allison, G. T. (1971). Essence of Decision: Explaining
the Cuban Missile Crisis, Boston: Little, Brown,
and Co.
Brady, H. E., Collier, D. (2004). Rethinking Social
Inquiry: Diverse Tools, Shared Standards,
Lanham: Rowman & Littlefield.
Brubaker, R. (1992). Citizenship and Nationhood in
France and Germany, Cambridge: Harvard
University Press.
Charrad, M. M. (2001). States and Womens Rights:
The Making of Postcolonial Tunisia, Algeria and
Morocco, Berkeley: University of California Press.
Collier, D., Levitsky, S. (1997). Democracy with
Adjectives: Conceptual Innovation in Comparative
Research, World Politics, Cilt 49, s.430-451.
Collier, R. B. (1999). Paths toward Democracy: The
Working Class and Elites in Western Europe
and South America, New York: Cambridge
University Press.
Darden, K. (2013). Resisting Occupation: Mass
Schooling and the Creation of Durable National
Loyalties, New York: Cambridge University Press.
Fish, M. S. (1998). Mongolia: Democracy Without
Prerequisites, Journal of Democracy, Cilt 9, Say
3, s.127-41.
George, A. L., Smoke, R. (1974). Deterrence in
American Foreign Policy: Theory and Practice,
New York: Columbia University Press.
George, A. L., Bennett, A. (2005). Case Studies and
Theory Development in the Social Sciences,
Cambridge, Massachusetts: MIT Press.
Goertz, G. (2006). Social Science Concepts: A Users
Guide, Princeton: Princeton University Press.
Haniolu, M. fi. (2011). Atatrk: An Intellectual
Biography, Princeton: Princeton University Press.
Hanson, S. E. (2010). Post-Imperial Democracies:
Ideology and Party Formation in Third
Republic France, Weimar Germany, and PostSoviet Russia, New York: Cambridge University
Press.
Keddie, N. R (der.). (1995). Debating Revolutions,

New York: NYU Press.
Kuru, A. T. (2011). Pasif ve Dfllayc Laiklik: ABD,
Fransa ve Trkiye, stanbul: Bilgi niversitesi
Yaynlar.
Laitin, D. D. (1998). Identity in Formation: The
Russian-Speaking Populations in the Near
Abroad, Ithaca: Cornell University Press.
Lebow, R. N., Stein, J. G. (1995). We All Lost the Cold
War, Princeton: Princeton University Press.
Lustick, I. (1993). Unsettled States, Disputed Lands:
Britain and Ireland, France and Algeria, Israel
and the West Bank-Gaza, Ithaca: Cornell
University Press.
Mahoney, J., Rueschemeyer, D. (2003). Comparative
Historical Analysis in the Social Sciences, New
York: Cambridge University Press.
Marx, A. W. (1998). Making Race and Nation: A
Comparison of South Africa, the United States,
and Brazil, New York: Cambridge University Press.
Marx, A. W. (2004). Faith in Nation: Exclusionary
Origins of Nationalism, New York: Cambridge
University Press.
Mearsheimer, J. J. (2003). Tragedy of Great Power
Politics, New York: W. W. Norton & Company.
Moore, B. (2003). Diktatrln ve Demokrasinin
Toplumsal Kkenleri: adafl Dnyann
Yaratlmasnda Soylunun ve Kylnn Rol,
Ankara: mge Yaynevi.
Peterson, S. (1995). How democracies differ: Public
opinion, state structure, and the lessons of the
Fashoda crisis, Security Studies, Cilt 5, Say 1, s.337.
Pierson, P. (2004). Politics in Time: History,
Institutions, and Social Analysis, Princeton:
Putnam, R. (1993). Making Democracy Work: Civic
Traditions in Modern Italy, Princeton: Princeton
University Press.
Ragin, C. C. (2000). Fuzzy-Set Social Science, Chicago:
University of Chicago Press.
Ray, J. L. (2009). Democracy and International
Conflict: An Evolution of the Democratic Peace
Proposition, Columbia, SC: University of South
Carolina Press.
Ross, M. L. (2012). Oil Curse: How Petroleum Wealth
Shapes the Development of Nations, Princeton:
121
Skocpol, T. (2004). Devletler ve Toplumsal Devrimler:

Fransa, Rusya ve inin Karfllafltrmal Bir
zmlemesi, Ankara: mge Kitabevi.
Sprinz, D. F., Wolinsky-Nahmias, Y. (2004). Models,
Numbers, and Cases: Methods for Studying
International Relations, Ann Arbor: University of
Michigan Press.
Tetlock, P. E., Belkin, A. (1996). Counterfactual
Thought Experiments in World Politics:
Logical, Methodological, and Psychological
Perspectives, Princeton: Princeton University Press.
Walt, S. M. (1996). Revolution and War, Ithaca: Cornell
University Press.
Weber, M. (2008). Protestan Ahlak ve Kapitalizmin
Ruhu, Ankara: Ayra

YNTEMLER
5
Amalarmz
N
N
N
N

Nitel alan arafltrmalarnn temel zelliklerini kavrayabilecek,
Nitel amal grflme ve katlmc gzlem yntemlerini aklayabilecek,
Odak grup ynteminin gereklefltirilme esaslarn tanmlayabilecek,
Nicel ierik analizinin esaslarn tanmlayabilecek
Anahtar Kavramlar
Nitel Amal Grflmeler

Katlmc Gzlem
Odak Gruplar
erik Analizi
Nitel Alan alflmas

Etnografik Yntemler
Gvenirlik
Geerlik
indekiler
Arafltrma Yntemleri
Nitel Yaklaflm ile

Grflme, Gzlem ve
Odak Grup
Yntemleri, erik
Analizi
GRfi
GRfiME VE KATILIMCI
GZLEM
ODAK GRUPLARI
ERK ANALZ
Nitel Yaklaflm ile Grflme,

Gzlem ve Odak Grup
Yntemleri, erik Analizi
GRfi
Nitel alan arafltrmalar istatistiksel analizler iin gerekli verilerin toplanmasna ynelik arafltrma yntemlerinden farkl gzlemsel metotlar ierir. rnein anketler
bir toplumdaki iflsizlerin ya da belirli bir grfle sahip kiflilerin yzdelik dilimini
belirleme yarayan veriler sunarken nitel alan arafltrmalar genellikle saylara indirgenemeyecek nitel veriler elde ederler. Nitel alan arafltrmalar sadece bu ynleriyle nicel yntemlerden ayrlmazlar. Nitel alan arafltrmalarnn nemli bir zellii de
sadece veri toplamaktan ibaret olmamalardr. Bu tip arafltrmalarda ounlukla
nceden hazrlanmfl test edilecek hipotezler bulunmamaktadr. Gzlemler ve grflmeler gibi aralar vesilesiyle yeni gzlemleri gerektiren geici sonulara varlabilir. Bu balamda nitel alan arafltrmalarnn teori gelifltiren bir faaliyet olduunu
syleyebilmek de mmkndr.
Nitel alan arafltrmalarn oluflturan metotlara genel olarak SIRA
etnografik
SZDE metotlar
ad da verilir. Bu metotlar, dier arafltrma metotlarnda da olduu gibi her arafltrma konusunda kullanlmaya uygun olmayabilirler. Nitel alan arafltrmalar zelD fi N Ealfllmasnda
LM
likle en iyi doal ortamnda anlafllacak olan tavr ve davranfllarn
kullanlrlar. Bu zellikleriyle sosyal hayatn doal ortamnda alfllmas gibi bir
avantaj da beraberinde getirirler. rnein Amerika Birleflik Devletlerinin
ulusal
S O R U
gvenlik brokrasisinin 90l yllarn baflnda nkleer testlerin durdurulmasna
hangi sreler sonucunda rza gstermifl olduunun anlafllmasnda bu alanda aDKKAT
lflan brokratlar ve silah labarotuvarlar yneticileri nezdinde yaplmfl olan alan
alflmalarnn nemli faydas olmufltur. Nitel arafltrmalar ayn zamanda sosyal sSIRA SZDE
relerin zaman iinde geirdii deiflimlerin alfllmasnda da
nemli rol oynamaktadr. rnein nitel yaklaflmla alflmakta olan bir alan arafltrmacs ayaklanma gibi bir sosyal bir hareketi baflndan sonuna kadar ieriden
gzlemleme flanAMALARIMIZ
sna sahip olabilir.
N N
John ve Lyn Lofland, Analysing Social Settings (Belmont: Wadsworth,

K 1995:
T A P101-113) adl kitaplarnda, sosyal hayatn nitel alan alflmasna uygun unsurlarn listelerler. eflitli
davranfllar, olaylar, roller, iliflkiler, gruplar, kurulufllar, sosyal dnyalar ve hayat tarzlar
bu listenin esas unsurlarn olufltururlar. Tm bu alanlarda nitel alan
T E Lalflmas,
E V Z Y O N sosyal hayatta kendiliinden belirgin olmayan hususlar ortaya karmakta nemli rol oynayabilmektedir.
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
124
Kartopu teknii/etkisi:
Arafltrmacnn alan
arafltrmas kapsamnda
iletiflim kurmufl olduu bir
ya da birka kifli araclyla
daha genifl znelere
ulaflmasn salayan srece
verilen addr.
Aflada da grlecei zere nitel alan arafltrmalarnda kullanlan yntemler

arafltrmann sorduu sorulara bal olarak farkllk gstermektedir. Baz arafltrma
konularnda birebir grflmeler tercih edilirken dierlerinde katlmc gzlem ya da
odak gruplar tercih edilebilir. Bunlarn bir ya da birka bir arada da kullanlabilir. rnein Almanyadaki Trk gmenlerinin kimlik oluflturma srecini, bu sre
kapsamnda kendilerini Trkiyeye ve Almanyaya iliflkin olarak ne flekilde konumlandrdklarn anlamakta bu metotlarn tm kullanlabilir. Dier yandan siyasi
kampanyalarn bireyler tarafndan ne flekilde anlamlandrldnn alfllmasnda
odak gruplar tek baflna nemli rol grebilir.
Bu farkl metotlar detaylca ele almadan nce nitel alan arafltrmalar gereklefltirirken gz nnde tutulmas gereken baz temel hususlara dikkat ekilmesi gerekmektedir. Bunlardan ilki ve belki de en nemlisi, tm dier metotlarda da olduu gibi, arafltrmaya bafllamadan nce arafltrma konusuyla ilgili literatrn taranmasdr. Alan arafltrmasna fiilen bafllamadan nce, arafltrlacak konuyla ilgili
olarak dier sosyal bilimcilerin bulgular ve deerlendirmeleri hakknda kapsaml
bilgi sahibi olunmas gerekmektedir. Daha sonraki aflama ise arafltrmacnn alfllacak alana ne flekilde girifl yapacana karar vermesidir. Bir alan arafltrmacsnn
alana katlfl flekli baflka bir arafltrmacyla benzer olmayabilir. rnein Amerika
Birleflik Devletlerindeki asker aileleri zerine bir alflma gereklefltiren Margaret
Harrell (2003) alan arafltrmasn gereklefltirebilmek iin askerlerin bal bulunduu komutan tarafndan yazlmfl ve askerleri arafltrmacyla ifl birlii yapmaya aran bir mektuba ihtiya duymufltur. Oysa Phillippe Bourgois (1995) gibi yer alt
uyuflturucu satclarnn hayatlarna iliflkin bir alan alflmas yapan bir antropologun resmi bir otoriteden yardm almas dflnlemez.
Alan alflmas yapacak olan sosyal bilimcilerin alanda rklar, snflar, cinsiyetleri, eitim dzeyleri, milliyetleri ve dier birtakm zellikleriyle var olduklarnn
bilincinde olmalar gerekmektedir. Baz durumlarda arafltrmacnn baz zellikleri
alanda kolaylafltrc rol oynarken dier durumlarda sorun teflkil edebilmektedir.
rnein Avrupa Birlii brokrasisinde Trkiye alglar zerine bir alflma gereklefltirmekte olan bir alan arafltrmacsnn Trk vatandafl oluflu alan alflmasnda
muhatap alnan brokratlarn daha ekinceli cevaplar vermesine neden olabilir.
Ancak her durumda nemli olan bir husus, alan alflmasn gereklefltirecek olan
arafltrmacnn alflacak alanda kullanlmakta olan dile hakim olmasdr. Her ne
kadar evirmenler kullanlabiliyor olsa da evirmenlerin sorular ve sorulara verilen cevaplar kurma flekilleri arafltrmay belirli bir ynde etkileyebilir.
alflmay gereklefltiren arafltrmacnn alan alflmasnn kapsamndaki kiflilerle ilk iletiflimini ne flekilde kuruyor olduu da nem taflmaktadr. Olduka yaygn
olan tekniklerden biri, tanflklk kurulmufl olan bir ya da birka kifliden hareketle
daha genifl arafltrma znelerine ulaflmaktr. Buna literatrde kartopu teknii/etkisi (snowball technique/effect) ad da verilmektedir ve genelde katlmc gzlem ve
grflme metotlar kullanan alan arafltrmalar iin geerlidir. (Odak gruplarndaki
kifli seimleri bu metotun yaps nedeniyle daha farkldr ve aflada detaylandrlmaktadr.)
Bu tekniin gl yan hlihazrda birbirine gvenen kiflilerin birbirlerinin referansyla gelen arafltrmacya da gven duygusuyla yaklaflacak olmasdr. Bu tekniin zayf noktas ise bu kiflilerin rastlantsal bir rneklemden seilmemesi nedeniyle arafltrmacya olaylarn snrl bir asn sunma ihtimalidir. Bu sorunu aflmann
yollarndan biri, grfllecek kiflilerin saysnn olduka genifl tutulmas ve bu balamda alan alflmas kapsamnda grfllecek kiflilere farkl yollarla da ulafllmaya
5. nite - Nitel Yaklaflm ile Grflme, Gzlem ve Odak Grup Yntemleri, erik Analizi
alfllmasdr (rnein alan alflmas asndan grfllmesi anlaml olan ve nceden belirlenen kiflilere formal kanallar yoluyla ulaflmak gibi). Nitel alan arafltrmalarnda rneklem konusu aflada daha detayl bir biimde ele alnacaktr.
Burada gz nnde tutulmas gereken nemli hususlardan biri, arafltrmacnn
arafltrma kapsamnda grflecei kiflilere grflmenin nedeni ve arafltrmann ana
hedefi zerine bilgi vermesidir. Baz durumlarda etik bir ikilem ortaya kabilir.
Bazen arafltrmann amalarnn grfllecek kiflilere net bir flekilde ortaya konulmas grfllen kiflilerin davranfllarn ve sylemlerini etkileyebilir. Dier taraftan
gereklie uymayan bir ieriin aktarlmas ise arafltrmacnn karflsndakileri aldatmas anlamna da gelebilir. Bu durumda verilecek olan karar arafltrmann amac, alfllmakta olan konunun doas, arafltrmacnn kullanmak istedii gzlemler
ve buna benzer dier faktrler belirleyecektir. Bugne kadar yaplmfl olan nitel
alan arafltrmalarnn bu konuda belirlemifl olduu sabit bir metodolojik ya da etik
kural bulunmamaktadr. Birok durumda birebir grfllen, katlmc gzlem kapsamnda zaman geirilen ya da odak gruplarnda yer alan kiflilere, bu kiflilerle kurulacak ilk temasta arafltrmadan kacak akademik rnde isim ve kimliklerine yer
verilmeyeceini belirtmek bireylerin arafltrmacyla ifl birlii yapmasn kolaylafltracaktr. Arafltrmaclar nihai alflmalarnda kiflilerin isimleri yerine eflitli kodlar kullanabilirler. Arafltrmacnn burada unutmamas gereken bir husus, nihai alflmada
sz konusu kiflilerin isim ve kimliklerini belirtmemenin mahremiyet ilkesini inememek iin yeterli olamayabilecei, ayn zamanda kiflilerin tannmasna neden
olabilecek dolayl bilgilerin verilmesinde de dikkatli olunmas gerektiidir. rnein bir ya da birden fazla bakanln mensuplaryla bir alan alflmas gereklefltirmek istediinizde, brokratlarn mahremiyetini korumak iin hem isim belirtilmemeli hem de X bakanlnda Y konularyla ilgilenmekte olan gibi kiflinin tannmasna neden olabilecek ifadelerden kanlmas gerekmektedir.
Nitel alan arafltrmalarnn en gl yanlar tavr, davranfl ve sylemlerin alfllmasnda ve sosyal srelerin zaman ierisinde uradklar deiflimlerin gzlemlenmesinde etkili olmalardr. Bu balamda sz konusu metotlarn en kuvvetli yan
alfllan alanda derinlemesine analiz yaplmasna olanak salamalardr. Nitel alan
arafltrmalarnn bir dier avantaj ise esnek olmalardr. Alan arafltrmasnn tasarmn nicel anket alflmalarnn aksine arafltrmann birok aflamasnda deifltirmek
mmkndr. Nitel alan arafltrmalar ayn zamanda karfllafltrmal olarak bakldnda zellikle nicel yaklaflmla gereklefltirilen anket alflmalarna kyasla daha az
masrafldr. ou zaman bir tek arafltrmac ile gereklefltirilmesi mmkn olabilir.
Nitel alan arafltrmalarnn, anket ya da deneysel yaklaflmlar gibi dier metotlara kyasla daha avantajl olduu bir dier noktaysa bu arafltrmalarn geerliinin
(validity) yksek olmasdr. Kapsaml nitel arafltrmalar derinlemesine analizi mmkn klmakta ve bylece llmekte olan (ya da alfllmakta olan) konudan uzaklafllmamaktadr. te yandan nitel alan arafltrmalarnn en zayf noktalarndan biri
gvenirlik (reliability) dzeylerinde sorun grnme ihtimalidir. Baflka bir deyiflle
ayn arafltrmann tekrarlanmas durumunda ayn sonulara varlp varlamayaca
nitel alan arafltrmalarnda tartflmal bir konudur. Sz konusu arafltrmalar derinlemesine olduklar gibi, ayn zamanda olduka kiflisel de olabilirler. Bu duruma literatrde gzlemcinin eliflkisi (observers paradox) ad verilmektedir.
Nitel alan arafltrmalarnda verilerin objektif olmas beklenemez. Veriler alan alflmasn gereklefltiren arafltrmacnn varlndan etkilenirler. Bireyler sosyal bir
balamda dier bireyleri alfltklarnda arafltrma ortamn etkilerler. Gnmzde
birok arafltrmac bu sorunun farknda olup bunu gidermek iin eflitli yollar ge-
125
Gzlemcinin eliflkisi: Nitel

alan arafltrmalarnda
verilerin alan alflmasn
gereklefltiren
arafltrmacnn varlndan
etkilenmesi durumuna
verilen addr.
126
Nirengi: Nitel bir metodun

zellikle arafltrmada
gvenirliin artrlmas
amacyla bir ya da birden fazla
nitel ya da nicel metotla bir
arada kullanlmasna verilen
addr.
lifltirmektedir. rnein birok arafltrmac bu sorunu nirengi (triangulation) yoluyla aflmaya alflmaktadr. Nirengi prensibi uyarnca nitel bir metot, bir ya da birden fazla nitel ya da nicel metotla bir arada kullanlabilir. rnein katlmc gzleme dayanan bir alan arafltrmas, grflmeler ve/veya odak gruplarndan da ayn
anda faydalanabilecei gibi, ierik analizi ya da nicel anket alflmalaryla da bir
arada yaplabilir. rnein Trkiyenin AB yeliine iliflkin belirli AB ye lkelerindeki grfl ve alglar lmeye ynelik bir arafltrma bu alandaki nicel veri kaynaklarndan (rnein Eurobarometre) faydalanabilecei gibi, ayn arafltrma kapsamnda seilmifl lkelerde belirli mlakatlar da gereklefltirilebilir.
Buna ek olarak arafltrmaclarn tm arafltrma boyunca kendi n yarglarnn,
yaflam deneyimlerinin, statlerinin, g ve karakterlerinin arafltrmann bulgularn
ve yorumlarn nasl flekillendirdii konusunda dflnmeleri ve ak olmalar gerekmektedir. Nitel alan arafltrmalarndaki bu srece dnflllk (reflexivity) ad
SIRA SZDE
da verilmektedir.
Yukarda belirtilmifl olan zellikler tm nitel alan alflmalarna, yani etnografik
yaklaflmlara, ortak zemin teflkil etse de nitel alan alflmalar kapsamnda veri topD fi N E L M
lama ve veri analizinde kullanlmakta olan farkl metotlar mevcuttur. Bunlardan ilk
olarak grflme ve katlmc gzlem ele alnacak, daha sonraysa odak gruplar tantlacaktr. S O R U
Dnflllk: Nitel alan

arafltrmalarnda
arafltrmaclarn tm arafltrma
boyunca kendi n yarglarnn,
yaflam deneyimlerinin,
statlerinin, g ve
karakterlerinin arafltrmann
bulgularn ve yorumlarn
flekillendirmesinde oynadklar
role dair yafladklar
farkndalktr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Nitel alan arafltrmalar

gazetecilik meslei kapsamnda icra edilen gzlem ve raporlamayDKKAT
la karfltrlmamaldr. Nitel arafltrmalar yapmakta olan sosyal bilimcinin rol elde ettii
verileri gazeteciler gibi olduu gibi raporlamak deil, verileri sosyal dnyann anlamlanSIRA SZDE
drlmasnda analiz edilmesi gereken bilgiler olarak grmektir.
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
KD fi T NAE LP M
S O R U
TELEVZYON
DKKAT
SIRA
N T E RSZDE
NET
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
N N
Nitel alan arafltrmalarn

geerlik ve gvenirlik asndan deerlendiriniz.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
GRfiME VE KATILIMCI GZLEM
DK fi TN EAL PM
Nitel alan alflmalarnn
byk bir ksm grflmelerden ve katlmc gzlemlerden
faydalanrlar. Genelde birok etnografik alflmann bu iki metodu bir arada kulS O R U
land grlmektedir.
Katlmc
T E Lgzlem,
E V Z Y O N arafltrmacnn arafltrma konusuna iliflkin belirli bir yer ya da
alanda katlnabilecek faaliyetlere katlarak olaylar gzlemlemesini ve bu gzlemDKKAT
leri yorumlamasn ierir. Katlmc gzlem, alan arafltrmacsnn kendi katlmndan dolay bir fleyler renmesi, zaman iinde arafltrd alandaki kiflilerin gnde SIRA
N T E RSZDE
NET
lik hayatnn
bir paras haline gelmesi anlamna gelmektedir. Genellikle arafltrmaclar katlmc gzlem yntemini uzun zaman zarflarnda kullanarak, belirli bir
alanda aylar,
hatta yllar geirebilirler.
AMALARIMIZ
Arafltrmaclar belirli bir alanda uzun sreler geirilmesinin arafltrmada belli
zayflklar beraberinde getirebileceini fark etmifltir. Bunlardan en nemlisi alfllan blgenin
K zaman
T A P iinde snrlar olan kapal bir topluluk olarak grlerek byk resmin arafltrmac tarafndan grlememesidir. Bu nedenle zellikle sosyal
antropologlar, katlmc gzlem kullanlacaksa ok blgeli alan arafltrmalarnn
(multi-sided
daha yararl olacan iddia etmektedir. Alan arafltrT E L field
E V Z Yresearch)
ON
macs belirli bir arafltrma blgesinde gzlemledii bir fleye neden olan balamn
dier blgeleri de ierdiini dflnerek farkl yerlerde arafltrma yapma yoluna gidebilir. rnein bir yerdeki toprak reformunun o blgedeki kylleri ne flekilde
T E R N E T bir sosyal bilimcinin ncelikle o blgedeki g yaps ve
etkilediini Narafltran
ekonomik tabakalanma gibi konularda arafltrma yapmas gerekmektedir. Ancak
N N
buna ek olarak bu reformda rol oynayan avukatlar, STKlar, resm yetkililer ve dier ulusal ve uluslararas kurumlarla da grflmesi gerekecektir. Buna ek olarak
bu reformun baflar asndan farkllk gsterdii blgeleri de kyaslama yoluna gidebilir. Ksacas g sistemleri, bilgi akfllar, rnler ve bilgiler o kadar genifl bir
alana dalmfl olabilir ki alan arafltrmaclarnn bu balar ve farkl yollar takip
edip alflmalar gerekmektedir. Ancak bu tip arafltrmalar ok genifl kapsaml olduundan genelde birden fazla alan arafltrmacsnn yer ald takmlarla yaplrlar. Katlmc gzlemlerin baflarl olmas iin arafltrmacnn alflmann yapld
blgede konuflulmakta olan dili konuflmas, iyi bir dinleyici olmas, fazla mdahaleci olmamas, kendi n yarglarnn farknda olmas ve insanlarn gndelik hayatna karflmas flart koflullardr.
Katlmc gzlemin arafltrmac asndan birok avantaj mevcuttur. Katlmc
gzlem araclyla arafltrlmakta olan kiflilerle srekli iletiflimin salanmas onlarla gvene dayal yakn bir iliflkinin kurulmasna yardmc olur. Ayn zamanda kiflilerin yaptklarn bizzat izleyerek bunlardan hangilerinin kaydedileceine karar verebiliyor olmak daha sonrasnda dokmanlar ya da arflivler yoluyla olaylar hakknda bilgi sahibi olmaktan daha avantajl grnmektedir. Son olarak belirtilmesi gereken bir husus ise katlmc gzlemin olaylar ya da bir kltre iliflkin formal ve
idealize edilmifl anlatlarla pratikte yaflananlar arasndaki fark gsterebilmekte etkili bir yol olduudur. rnein niversitelerin ne flekilde ifllediine iliflkin bir alflma yrtyorsanz, retim yeleri, idari alflanlar ve de rencilerle yaptnz
formal grflmelerden baz bilgiler edinebilirsiniz. Ancak faklte toplantlarna ve
le yemeklerine gittiinizde, ayn zamanda da bir renci yurdunda kaldnzda
elde edeceiniz bilgiler ve izlenimler ok daha farkl ve kapsaml olacaktr. Benzer
biimde Gusterson (2008) nkleer silah karflt aktivistler hakknda yapt alan
arafltrmasnda bu kiflilerin protestolarna ve gezi faaliyetlerine bir sreliine dzenli olarak katlmfl ve katlmc gzlem yolunu benimsememifl olmas durumunda aktivistlerin arasndaki topluluk bilincinin gc ve orada bulunabilmek iin
yaptklar fedakrlklarn hibir zaman net olarak anlayamayacan belirtmifltir.
Nitel alan arafltrmalarnda en sk kullanlan grflme yntemi yar-yaplandrlmfl (semi-structured) grflmelerdir. Bu grflmeler en basit anlamyla arafltrmaclarn alan arafltrmas kapsamnda salayacaklar bulgulara ulaflmak amacyla ilgili bireylere soru sormasn ve cevaplar kaydetmesini gerektirir. Nicel anket alflmalarnda bireylere sorulan sorular ounlukla yaplandrlmfl sorulardr. Bundan
kast, sorulacak sorularn nceden net ve kapal bir flekilde belirlenmifl olmasdr.
Sorular ayn kelime sras ve flekliyle farkl bireylere sorulmakta, bylece kyaslamalar ve farkllafltrlmfl genellemeler yapmak da mmkn olmaktadr. Bu arafltrmacya nemli avantajlar salyor olsa da, baz dezavantajlar da beraberinde getirmektedir. rnein bu tip yntemlerde bireylerin anlam dnyasnn derinlemesine
keflfinin mmkn olamayaca iddia edilmektedir. Ayn zamanda nicel anket temelli grflmelerin grfllen kiflileri seri imal edilmifl bir yapaylk hissine boma
ihtimaline de dikkat ekilmifltir.
Nitel alan arafltrmalarnda ise daha esnek sorular sorulmasna olanak tanyan
yar-yaplandrlmfl grflmeler tercih edilmektedir. Bu balamda her grflmeden
sonra sorular tekrar elden geirilerek arafltrma esnasnda tekrar tasarlanabilir ya
da grflme esnasnda verilen bir cevap nceden hazrlanmamfl yeni sorular da
beraberinde getirebilir. rnein nitel yaklaflmla grflme gereklefltirmekte olan
bir alan arafltrmacs yapt grflmelere, grfllmekte olan kiflinin eitim durumu, yafl, alflt ifli ve pozisyonu gibi arafltrmasnda deerli olabilecek baz temel
127
128
Frsat Yoluyla rnekleme:

Arafltrmacnn kendisiyle
nceden balants olan ve
arafltrlacak alanda/grupta
kendisiyle ifl birlii yapmak
konusunda istekli ve ifl
birliine ak kiflilerle
grflmesine verilen addr.
Muhakeme Yoluyla
rnekleme: Arafltrmacnn
arafltrma alanyla birebir ve
direkt ilgili olan kiflilerle
grflmesine verilen addr.
Tabakalandrlmfl
rnekleme: Arafltrmacnn,
etnik kken, yafl ya da g
gibi alandaki farkl unsurlar
zerinden var olduunu
dflnd katmanlar
zerinden gruplad
kiflilerle grflmesine verilen
addr.
sorularla bafllayabilir. Bunu takiben, bireysel karlar ve kimlikler uyarnca farkl

kiflilerle yaplan grflmelerde farkl konular ifllenebilir. Arafltrlan konuyla ilgili
bilgiler derinleflip geniflledike, her grflme bir ncekinin zerine infla edilir. Bu
balamda arafltrmann son aflamalarnda gereklefltirilen grflmeler ilk aflamalardaki grflmelerden farkl bir seyir izleyebilir. Her bir grflme tekrarlayan temalar, zerine dflnlmesi ve arafltrlmas gereken yeni sorular, arafltrmacnn anlayflndaki boflluklar aydnlatarak grflmelerin farkllaflmasna neden olur. Nicel
arafltrmalarn birounda deerler, tercihler ya da inanlar arafltrmacnn olabildiince net fikir sahibi olabilecei veriler olarak ele alnrken, nitel grflmelerin ou grfllen kiflilerin birden fazla durumlarda kendileriyle eliflkiye dflebileceini, kendilerini arafltrmacya daha farkl yanstmak isteyebileceklerini dikkate alrlar. Bunlar gerek verilere ulaflmay engelleyen olgular olarak grerek minimize
etmeye alflan nicel grflmelerin aksine nitel yaklaflmlarda sylemsel tutarszlklar grfllen kiflilerin kltrel kimliklerinin bir paras olarak ele alnrlar. Bu deiflkenliin ve tutarszln kendisi bafll baflna bir veri olarak deerlendirilir.
Kvale (1996: 88) nitel arafltrmalarda grflme srecini yedi ana aflamaya ayrmaktadr. Bunlardan ilki, grflmelere bafllamadan nce grflmelerin ana hedefinin ve arafltrlacak kavramlarn belirlenmesidir. Bu aflamay takiben grflmenin
kimlerle ve ne flekilde gereklefltirilecei tasarlanr. Kimlerle grfllecei hususu
rneklem konusunu gndeme getirmektedir. Nicel yaklaflmlarda benimsenmekte
olan rneklem yntemlerini nitel yaklaflmlarda uygulamak mmkn olmamaktadr. Alandaki kiflilerin hepsinin ideal rneklemin yapsna uymak zere ifl birlii
yapmasn beklemek pek gereki deildir. Ancak buna ramen, olduka etkili nitel rneklem yntemleri de bulunmaktadr. Bunlardan biri, arafltrmacyla nceden
balants olan ve arafltrlacak alanda/grupta arafltrmacyla ifl birlii yapmak konusunda istekli ve ifl birliine ak kiflilerle grflmektir. Buna frsat yoluyla rnekleme (opportunistic sampling) ad da verilmektedir.
Bir dier yntem, arafltrma alanyla birebir ve direkt ilgili kiflilerle grflmektir.
Buna da muhakeme yoluyla rnekleme (judgmental sampling) ad verilmektedir
ve bu yntem arafltrmacnn kendi bilgisine dayanarak grfllecek kiflileri setii
bir rneklem yntemidir.
Bir baflka yntem ise arafltrmacnn, etnik kken, yafl ya da g gibi alandaki
farkl unsurlar zerinden var olduunu dflnd katmanlar zerinden hazrlad tabakalandrlmfl rnekleme (stratified sampling) yntemidir. Bylece baz kyaslamalar yapmak da mmkn olabilmektedir.
Bir baflka yntem, arafltrmaclarn kyaslama yapma imknna sahip olmak ve
farkllklarn nereden kaynaklandn renmek amacyla grflmfl olduklar kiflilerden tamamen farkl kiflilerle grflmeleridir.
Grflmelerden nce sorular yoluyla kapsanacak konular belirlenir. Arafltrmacnn burada kapsamak istedii konular ieren genel bir sorgulama plan bulunmakla birlikte, arafltrmac belirli kelimelerin belirli bir srada yer ald sabit sorular sormamaktadr. Bu durum nitel yaklaflml grflmelerin arafltrmacnn konuflma iin belirli bir yn belirledii ve sorularn muhatabnn da baz konular gndeme getirerek seyrini etkiledii bir konuflma olmas anlamna gelmektedir. Grflmenin genel hatlaryla tasarlanmasnn akabinde grflmeler gereklefltirilir. Grflme esnasnda sorular sorulmal, cevaplar dikkatlice dinlenmeli, cevabn anlam
arafltrmann amac gz nnde bulundurularak deerlendirilmeli ve verilen cevap
kapsamnda daha derin bir bilgiye ulaflmak iin baflka bir soru tasarlanmal ya da
(eer gerekli olursa) yine baflka bir soruyla cevap veren kiflinin ilgisi arafltrma ko-
nusuyla daha ilgili bir alana ekilmelidir. Bu nedenle nitel grflmelerde arafltrmacnn iyi bir dinleyici olmasnn yan sra ayn zaman zarfnda iyi dflnebilmesi ve
konuflabilmesi de gerekmektedir. Baz grflmeler bir saat ya da daha ksa bir srede tamamlanabilirken ok daha uzun sren grflmeler de mmkndr. rnein baz antropologlarn, aralklara blnmfl yaklaflk 10 saati aflan grflmeler
yapmfl olduu bilinmektedir. Burada nemli olan grflme esnasnda zamanlamay doru kurmaktr. Arafltrmaclar deneyim kazandka grfltkleri kiflilerin skld ya da sabrszland durumlar daha iyi tespit etmeye bafllar ve zamanlamalarn daha uygun bir flekilde ayarlayabilirler.
Konuflmann ynnn arafltrlan alanla ilgili olmasn salamada arafltrmacya
nemli grev dflmektedir. Burada nemli olan husus konuflmac konuyla ilgisi olmayan bir alana girdiinde konuflulan kifliyi susturmadan uygun bir flekilde istenilen konulara ynlendirmektir. Arafltrmacnn grflmede kapsanmasn istedii konuflmalar snrl bir dzeyde tutmas, bir konudan dierine geifli de kolaylafltracaktr. Geifllerin yumuflak ve mantk erevesinde olmas gerekmektedir. Arafltrmacnn karfl tarafn syledikleriyle samimi olarak ilgilendii intibasn yaratmas
ok nemlidir. Bir anlamda arafltrmacnn konuyla ilgili bilgilere ihtiya duyan renci konumunda grnmesi arafltrmacnn iflini kolaylafltracaktr.
Grflme esnasnda ve grflmenin bitimi takiben (tercihen grflme kflnda
ya da gnn ilerleyen saatlerinde) grflmeye iliflkin detayl notlar alnmas byk
nem taflmaktadr. zellikle grflme esnasnda verilen bilgilerin bir ksm atlanaca ya da hatrlanamayabilecei iin grflmelerde kayt cihaz bulunmas nemlidir. zellikle grflmelerin analizi dilsel ya da sylemsel bir erevede yaplacaksa (konuflma analizi, sylem analizi gibi) konuflmada kullanlan birebir kelimelerin, sessizliklerin, dnfllerin kayda geirilmesi flarttr. rnein bazen grfllen kiflinin belirli noktalardaki sessizlikleri nemli bir bulgu olabilir. Benzer biimde bazen grfllen bir kiflinin baz olaylarla ilgili olarak ok fazla konuflarak ok fazla
bilgi vermesi de, kiflinin bu olaylarda oynad role, olaylarn onun zerinde brakt etkiye ya da yaflanlanlarn farkl yorumlara ak ihtilafl olaylar olduunu dflndne iflaret edebilir. Kaydedilen konuflmann yan sra arafltrmacnn kendi
ald notlarda ampirik gzlemlerini ve bu gzlemlere iliflkin yorumlarn belirtmesi de faydal olacaktr. Bu husus katlmc gzlem metodu iin de nem taflmaktadr. Nitel alan arafltrmalarnda alandaki hangi detayn nemli olduu ya da nemli olmad ancak arafltrma ilerledike netleflecek bir durumdur. Bu nedenle zellikle bafllarda arafltrmacya nemsiz gelebilecek detaylarn dahi not edilmesi gerekmektedir. Bu detaylar daha sonra nem kazanabilir ya da hi kazanmayabilir.
Ancak bu detaylarn kaydedilmesi bile ileride nemli baz verilerin hatrlanmasna
neden olabilir. Arafltrmacnn ald notlar tekrar tekrar okumas nemlidir. Notlar tekrar gzden geirildike, daha nceki notlar ve gzlemlerle balant kurulabilir. Tekrar okuma srecinde iliflkisellik daha net ortaya kabilir, nerelerde boflluklar var, eliflkileri neler aklyor ve beklenmedik geliflmeler neler gibi sorulara
dair daha net cevaplar ortaya kabilir. Bu flekilde varsaymlar ve hipotezler tekrar
gzden geirilebilir.
Grflmelerin sonrasnda grflme kaytlarnn yazya geirilmesi aflamas bafllar. Bu da aslnda olduka dikkat gerektiren, zor bir sre olmakla birlikte salkl
bir analiz iin flart kofluldur. Deflifre edilen grflme kaytlarnn ve arafltrmacnn
grflme boyunca tuttuu notlarn alflmann amac kapsamndaki anlamlar deerlendirilerek analizi yaplr. Arafltrmaclarn ellerindeki malzemeleri organize etmelerini salayarak analizi kolaylafltran eflitli bilgisayar programlar mevcuttur.
129
D fi N E L M
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
D fi N E L M
S O R U
S O R U
S O R U
D K K A T Arafltrma Yntemleri
130D K K A T
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
N N
N N
TELEVZYON
TELEVZYON
Verilerin dzenlenmesinde
ve analizinde kullanlabilecek bilgisayar programlar iin bkz.
NTERNET
Hyperresearch, http://www.researchware.com ya da http://www.scolari.com.
NTERNET
NTERNET
NTERNET
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Eben Weitzman
Miles, Computer Programs for Qualitative Data Analysis: A
K TveA Matthew
P
Software Softbook (Thousand Oaks, CA: Sage, 1995) adl kitapta nitel alan arafltrmasna
TELEVZYON
dair notlarn
kaydnda ve nitel veri analizlerinde arafltrmaclarn kullanabilecei uygun
bilgisayar programlarna
T E L E V Z Y O N iliflkin genifl bilgiler sunulmaktadr.
K T A P
SIRA SZDE
DKKAT
Citation veSIRA
Ethnoscape
gibi programlar, arafltrmacnn eflitli anahtar kelimeler veSZDE
silesiyle kodlad verileri organize etmesini salar. Bu programlar, formal grflSIRA SZDE
melerin yan
sra katlmc gzlemler kapsamnda alnmfl notlarn organizasyonu
AMALARIMIZ En son aflama ise arafltrma sonularnn derlenerek dierleriiin de kullanlabilir.
ne aktarlmasdr.
Gerek analiz gerek yazm aflamasnda tekrarlayan ve farkllaflan
AMALARIMIZ
temalara, bu balamda alnt yaplabilecek paralara younlafllr.
Grflme ynteminin
SIRA SZDEfarkl aflamalarn tanmlaynz.
ODAK GRUPLARI
D fi N E L M
Odak gruplar
yakn zamanda sosyal bilimlerdeki nitel yaklaflmlarda oka tercih
edilmekte olan bir metottur. Odak gruplarn amalarna gre farkl flekillerde taS O R U
nmlamak mmkndr.
Ancak odak gruplarnn baz temel ortak zellikleri de
mevcuttur. rnein Myers (2004: 23) odak gruplarn arafltrma amacyla yaplan
tartflma olarak tanmlar. Odak gruplar stne en yetkin arafltrmaclardan olan
DKKAT
Kitzinger ve Barbour (1999: 4) ise odak gruplarn belirli konular arafltran grup
tartflmalar olarak tanmlamaktadr.
SIRA SZDE
Odak gruplar
en sk olarak arafltrmaclarn kolektif ya da bireysel fikirleri arafltrd ya da arafltrlmakta olan fikirlerin ve inanlarn ne derece sabit ya da deiflime ak olduunun
sorguland durumlarda kullanlmaktadr. Odak gruplarnn
AMALARIMIZ
ilk yaygn kullanm piyasa arafltrmalarnda olmufl, zamanla akademik arafltrmalarda da kullanlmaya bafllanmfltr. Sosyal bilimlerde odak gruplarnn kullanld
ilk alflmalar,
bireylerin alg ve grfllerine etkisini konu alan arafltrmaK medyann
T A P
lar olmufltur. Daha sonralar odak gruplar HIV, AIDS ya da evre sorunlar gibi kolektif konularda medyann alglar ne flekilde etkiledii ve deifltirdii konusu zerine odaklanmfltr.
dnem alflmalarda ulusal kimlikler ve ge modernite
T E L E V Z Y O Yakn
N
dneminde ulusal kimliin yaflad kriz gibi konular da odak gruplar kullanlarak
arafltrlmfltr. Odak gruplar ounlukla dier metotlarla beraber, onlar tamamlayc bir metot olarak kullanlr. rnein odak gruplar nicel anket alflmalarnda
N T E R N E T nce ankete balamsal bir temel oluflturmak iin ya da anket
anket tasarmndan
sonularn daha iyi yorumlayabilmek iin kullanlabilir. Bu yaklaflm, zellikle alfllan konu hakknda sahip olunan bilginin az olduu, dolaysyla da anketin planlanmasnn zor olduu durumlarda gerekleflir. Odak gruplar ayn zamanda etnografik yntemleri benimseyen alflmalarda birebir grflmelerle birlikte de kullanlabilir.
Odak gruplar araclyla arafltrmaclar birka kifliyi sistematik olarak ve ayn
anda sorgulama imkn bulurlar. Odak gruplar araclyla grup iletiflimi ve etkileflimi veri salanmasna yol amaktadr. Odak gruplarn arafltrmac ya da arafltrmacnn atad kifli(ler) moderatr olarak ynetir. Moderatrn esas grevi tartflma konularn ortaya sunmak ve tartflma srecinin ynn belirleyerek kolaylafltrmaktr. Moderatr bunu yaparken odak grup toplantsn gereinden fazla da
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Moderatr: Odak
gruplarnda grup
grflmelerini yneten kifliye
verilen addr.
ynlendirmemeli, bir dier deyiflle kendi grfllerini n plana almamaldr. ncelikle odak grubundaki katlmclar dinlemeli ve tartflmalarn arafltrlan konuya
odakl kalmasn salamaldr.
Odak gruplarnn temel amac moderatrn asgari dzeyde mdahalesiyle rahat bir ortamda yaplmalardr. Ancak moderatrler tartflmaya ska mdahale etme durumunda kalabilirler. Sz konusu mdahaleler genellikle bir tartflmann
nemli bir yne evirilebilecei yerde bitmekte olduu durumlarda tartflmay srdrmek ve bylece kiflileri sorgulamadan kabullendikleri gereklikleri ve tutarszlklar tartflmalar iin teflvik etmek iin yaplr. Bir dier mdahale sebebiyse moderatrlerin grup ii iletiflim dinamiklerinde denge gzetme ihtiyalardr. Moderatr tartflmalar esnasnda bir katlmcnn tm tartflmay domine etmesine izin vermemelidir. Bu durum dier katlmclarn grfllerini aklamalarna engel olabilir.
Bu nedenle odak grup moderatrlerinin toplantda ne kan tm konularda tm
katlmclarn grfl bildirmesini salamas gerekmektedir. Odak gruplarndaki katlmclar sadece grubun moderatryle deil, moderatrn belirledii konular ya
da tartflmalarn ne kard hususlar erevesinde birbirleriyle de etkileflime girmek durumundadr. Gruplar bylece kolektif bir faaliyete odaklanmaktadr.
Odak gruplarnn ka kifliden oluflmas gerektii tartflmal bir konudur. Ancak
genelde odak gruplarnn ideal katlmc saysnn alt ila sekiz arasnda olduu iddia edilmektedir. Ancak farkl alflmalarda kifliden on drt kifliye kadar katlmcnn oluflturduu odak gruplarna rastlamak mmkndr. Kk gruplar arafltrlan konularn ok karmaflk olduu ya da fikirlerini iyi ifade edebilecek zaman bulamadnda tepki verebilecek uzmanlar sz konusu olduunda avantajl olabilirler. Ancak kk gruplar kstl tartflmaya da neden olabilirler ya da bir veya iki
katlmcnn katlmamas durumunda hi toplanamayabilirler. ok byk gruplarda ise grubun idaresi zorlaflabilir ya da fikirlerini ifade etmekte yeterli zaman bulamadn dflnen baz katlmclar hayal krklna urayabilir. Gruptaki katlmc says ka olursa olsun, pratikte her zaman belirlenen saydan daha fazla katlmcya eriflilmeye alfllr.
Odak gruplarnda gruplar oluflturan katlmclar tartfllacak konuya iliflkin zellikleri temel alnarak seilirler. Odak grubunda yeterli dzeyde tartflma olmas iin
gerekli eflitliliin de olmas gerekmektedir. Ancak ok heterojen gruplar grup ii
atflmalara ve baz grfllerin bastrlmasna neden olabilir. Grubun ne derece heterojen olmas gerektiine karar verilirken, odak grubundan elde edilmesi beklenen bilgilerin hangi derinlikte olmasnn istendii de nem taflmaktadr. Farkllklarn ok olduu gruplarda baz konularn derinlemesine incelenmesi mmkn olmayabilir. Arafltrmacnn saduyusuna ve nceki alflmalara iliflkin bulgulara dayanarak arafltrma asndan yeterince retken bir grup oluflturacak katlmc zellikleri belirlenmesi mmkndr. Belirli arafltrma sorular ve bu sorularla ilintili temel zellikler gz nne alnarak kavramsal ya da maksatl rneklem yoluyla katlmclar belirlenebilmektedir. Dikkate alnan katlmc zellikleri genellikle cinsiyet, etnik kken, din, yafl ya da paylafllan ortak deneyimlerdir. Odak gruplar nicel anketlerle beraber kullanldklarnda katlmclar anket rnekleminden seilebilirler. Katlmclarla seili bir rneklem blgesinde bireysel olarak balant kurmak
mmkn olduu gibi uygun meknlarda ilanlar datlmas ya da bir arac yoluyla
dier katlmclara ulafllmas da farkl katlmc toplama yntemleridir. Tm katlmclarn odak grup toplanmadan nce arafltrmayla ilgili yeterli bilgi sahibi olmalar ve katlma bizzat onay vermeleri gerekmektedir.
131
132
Odaklanma Egzersizleri:
Odak gruplarnda grubun
ilgisini belirli bir konuya
odaklamak amacyla grubun
belirlenmifl olan konuda
etkileflime gemesini
salayacak grup
grevleridir.
Odak gruplar her zaman birbirine yabanc katlmclardan oluflmazlar. Arafltrma konusuna gre belli bir iflyerinin alflanlar, aile gruplar, sosyal gruplar hatta
arkadafl gruplar bile odak gruplarnda katlmc olabilir. Bu tip gruplarda arafltrmac doal ortamlarda ortaya kan verilere daha ok yaklaflabilir. Bu tarz gruplar
katlmclara daha rahat ulafllmas ve toplantya katlmn daha yksek olabilmesi
gibi nedenlerle baz avantajlar barndrrlar. Ancak bu tip gruplarda konuflan katlmclarn tandklaryla ayn ortamda daha temkinli olmalar ve konuflmalarnda
kendilerini kstlama ihtimalleri de yksek olabilir.
Odak gruplarnda tartflmalarn erevesinin doru izilmesi byk nem taflmaktadr. Moderatrn ne kartaca konular, arafltrmann kavramsal erevesinden ve tasarmndan hareketle belirlenir. rnein bir lkedeki gmenlerin lkedeki deneyimleri ve bu deneyimlerin lkede yrtlmekte olan resm gmen
politikalaryla ve halk arasndaki pratiklerle olan iliflkisini incelemekte olan bir
arafltrmacnn kavramsal erevesini rklk ve ayrmclk, grup iliflkileri ve toplum
inflas, g zerine deiflen sosyal grfller gibi konulardaki kavramsal literatrden
almas beklenebilir. Arafltrmann kavramsal erevesinin ve arafltrma sorularnn
belirlenmesini takiben arafltrlacak spefisik sorgulama alanlar belirlenir. Verilen
rnee uyarlandnda bu alanlar, gmenlerin yafladklar lkeye iliflkin alglar,
istihdam piyasas ve ifl hayat, eitim, aflr sa ve rklkla mcadele olarak belirlenebilir. Bu alanlar sadece baz fiziksel ya da kurumsal yerleri kapsamamakta, ayn zamanda belirli durumlar ya da gmenlerin alglarn da kapsayarak gmenlerin deneyimlerinin oluflmasndaki temel etmenleri oluflturmaktadr.
Odak gruplarnn ana sorgulama alanlarnn belirlenmesini takiben bu alanlara
zg farkl sorular oluflturularak katlmclara moderatrler tarafndan sorulur. Ancak odak gruplarndaki esas ama grubun bu sorulara cevaplarn almaktan ziyade
tartflmann bu sorular ekseninde teflvik edilmesi ve bylece analiz safhasnda grup
cevaplarnn temelini oluflturan anlamlandrmalarn ve normlarn anlafllabilmesidir. Bir baflka deyiflle moderatrn sorduu sorular grubun belirli bir konuya ilgisini ve grup iinde o konuya iliflkin iletiflimi salayan odaklanma egzersizleri olarak deerlendirilebilir.
Odaklanma egzersizleri her zaman soru fleklini almayabilir. Bazen gruptaki katlmclara belirli ifadeler ieren bir liste verilerek bunlar nem derecesine gre sralamalar istenebilir; farazi vakalar sunularak bu durumlarda katlmclarn ne flekilde davranaca sorgulanabilir ya da katlmclara belirli fotoraflar gsterilerek
bu fotoraflardan hareketle belirli bir konuda bir haber blteni yapmalar veya fotoraflarda neler olduunu dflndklerini anlatmalar istenebilir. Hangi odaklanma egzersizlerinin seileceini yine arafltrma sorusu belirleyecektir. rnein odak
grubunun amac daha sonra yaplacak olan bir nicel anket alflmasna temel oluflturacak anlatlar elde etmekse daha ak ulu odaklanma egzersizleri tercih edilebilecektir.
Bir odak grubu toplantsnn en fazla doksan dakikada tamamlanmas beklenmektedir. Odak gruplarndaki tartflmalarn kayt cihazyla kayda alnmas gerekmektedir, aksi takdirde verilerin zenginlii kaybedilecektir. Bir saatlik bir odak
grubu tartflmasnn deflifre edilmesi yaklaflk sekiz saat alabilir ve yzden fazla sayfay kapsayabilir. Akademik alflmalarda kullanlan odak gruplarnn piyasa arafltrmalarnda kullanlan odak gruplarndan en temel fark akademik arafltrmalarda
kaytlarn deflifre edilerek sistematik analizinin yaplmasdr. Deflifre srecini takiben verilerin kodlanarak analize uygun hle getirilmesi gerekmektedir. Bylece
belirli bir temaya, konuya ya da hipoteze iliflkin tm veriler bir araya toplanr. Bu
133
ifllem yaplrken kodlanmakta olan konuflma alntlarnn dile getirildii balamlarn dikkate alnmas ok nemlidir. Grflme ve katlmc gzlem ksmlarnda da
belirtilmifl olduu gibi baz bilgisayar programlar (rnein Ethnograph) arafltrmacnn atad kodlar temel alarak verilerin kaydn ve eriflimini kolaylafltrr. Belirli
SZDE
bir koda iliflkin btn metinlerin kolaylkla bulunmasn salar.SIRA
Odak
grubu metinlerinin analizi konuflma analizi ya da sylem analizi gibi farkl metotlar kullanlarak yaplabilir. Tekrarlanan temalar incelenir ve seilmifl alntlar verilir.
D fi N E L M
Odak gruplarnn en nemli avantajlar esnek olmalar, abuk sonu vermeleri,
masrafl olmamalar ve geerliklerinin yksek olmasdr. Odak gruplarnn bir diS O R Uya da birebir
er avantaj da grup dinamiklerinin arafltrmacnn ngremeyecei
grflmelerde ortaya kamayabilecek arafltrmaya iliflkin baz konularn ortaya kmas iin imkn salamasdr. Grup normlarnn ve grup alglarnn
arafltrlmasnDKKAT
da odak grup ynetiminin dier yntemlerden stn olduu iddia edilmektedir.
Daha kolay ve masrafsz yapsyla bu tip arafltrmalarda katlmc gzlemden bile
SIRA SZDE
daha etkili olabildiini ne srenler olmufltur. Ancak odak gruplarnn baz zorluklar da mevcuttur. Arafltrmacnn kontrolnn birebir grflmelerden daha az olmas, grup ii farkllklarn idaresinde sorunlar yaflanabilmesiAMALARIMIZ
ve gruplar oluflturma srelerinin zor olabilmesi bunlardan bazlardr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
Richard A. Krueger ve Mary Anne Caset, Focus Groups: A Practical Guide

K T AforP Applied Research (Thousand Oaks, CA: Sage, 2008) adl kitapta odak grup grflmelerine iliflkin kapsaml ve pratik bilgiler sunmaktadr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Resim
T E 5.1
LEVZYON
TELEVZYON
Odak Gruplar
NTERNET
NTERNET
Kaynak: Trinity College Dublin, http://www.tcd.ie/niid/research/Doing%20disability%20research/index.php
Odak gruplarnda moderatrn roln tanmlaynz.
ERK ANALZ
SIRA SZDE
D fi N E L M
erik analizi metinlerden karm yaplmasn salayan prosedrlerin gelifltirilmesine iliflkin bir metottur. erik analizi, iletiflimde sembollerin nasl kullanld ve
S O R araclyla
U
iletiflime ne eflit anlamlar yklendiine flk tutmaktadr. Bu metot
kitaplar, dergiler, gazeteler, fliirler, nternet sayfalar, flarklar, resimler, filmler, televizyon programlar, grflmeler, siyasi partilerin seim bildirileri,
gnlkler, koDKKAT
nuflmalar, mektuplar, kanunlar ve anayasalar gibi eflitli metinler incelenebilir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
134
Sklk Analizi: Metinlerdeki

belirli kelimelerin ya da
ifadelerin sklna
odaklanan nicel ierik
analizlerine verilen addr.
Koflulluluk Analizi: Belirli
kelimelerin, ifadelerin ya da
temalarn bir arada
grld durumlara
odaklanlan bir nicel ierik
analizi eflididir.
Deerlendirmeli fade
Analizi: Metinlerdeki
ifadelerin kuvvetini
incelemeye odaklanan nicel
ierik analizlerine verilen
addr.
erik analizi zellikle iletiflim alflmalarnda kullanlmfl ve kimin, kime, neyi

ve hangi etkiyle syledii sorular zerine younlaflmfltr. Bir alflmada ierik analizi kullanlp kullanlmayaca, dier metotlarda da olduu gibi arafltrma sorusuna bal olarak karar verilecek bir husustur. letiflimden anlam karma odakl arafltrma sorularnda ierik analizi kullanmak anlaml olabilir. rnein bir arafltrmac
siyasi liderlerin evrelerindeki koflullar ve bu koflullarn getirdii kstlar kontrol
etmeye ve etkilemeye iliflkin tartflmalar ne sklkla yaptyla ilgileniyor olabilir.
Nitekim mevcut birok arafltrma, liderlerin evrelerindeki kstlarla ilgili konuflma
biimlerinin beklentilerini, stratejilerini ve faaliyetlerini etkilediini gstermifltir. Bu
durumda rnekteki arafltrma konusu halkn nndeki bir kiflinin iletifliminden anlam karmay iermekte olduundan ierik analizi kullanlabilir.
Arafltrma sorusunun ve kullanlacak metodun belirlenmesini takiben incelenecek malzemeler seilir. Yukarda da belirtildii zere ierik analizinde incelenebilecek metin eflitleri olduka genifltir. rnekteki arafltrma konusuna uyarlandnda siyasi liderlerin konuflmalar, basn toplantlar ve grflmeleri ierik analizine
tabi tutulmaya uygun malzemeler olabilir. Belirli gnlerde ve belirli kitleler iin
dikkatle hazrlanmfl konuflmalar, daha spontane bir flekilde gerekleflen ve liderin
kifliliine iliflkin bilgiler veren grflmelerle beraber incelemeye alnabilir.
Yaplan ierik analizleri nitel ya da nicel olabilir. rnein arafltrmadaki odak
noktas liderlerin belirli baz zelliklere ne derece sahip olduklar konusu ise, nicel ierik analizi daha uygun olacaktr. Bu durumda konuflmalarda ya da grflmelerde kullanlmakta olan belirli kelime ve ifadelerin sklnn liderin zelliklerine
iliflkin bir fikir verdii varsaylmaktadr. erik analizleri ounlukla nicel olsalar
da, nitel alflmalar da mevcuttur. rnein arafltrmann odak noktas metinlerdeki
baz zelliklerin varl ya da yokluu olabilir. Propaganda analizi yapmakta olan
bir arafltrmac bir siyasi lidere ait metinlerde belirli temalarn varln ya da yokluunu inceleyerek belirli bir eylemin gerekleflme olasl zerine tespitlerde bulunabilir. Nitel ierik analizleri zellikle incelenen malzemelerin belirli balam ve
durumlarda ne anlama geldiklerinin arafltrld, sylenmeyenlere sylenenler kadar nem atfedildii durumlarda tercih edilebilir. Bu blmde arlk nicel ierik
analizlerine verilecektir.
Nicel ierik analizlerini ana gruba ayrmak mmkndr. Bunlardan ilki, metinlerdeki belirli kelimelerin ya da ifadelerin sklna odaklanan sklk analizidir
(frequency analysis).
Yukarda verilen rnekte de olduu gibi siyasi liderlerin belirli konulara iliflkin
grfllerinin incelenmesinde ounlukla bu yol tercih edilir. Liderlerin baz kelime
ve ifadeleri daha sk kullanmasnn, bu ieriklerin onlar iin nem tafld varsaymyla hareket edilir. Bir dier nicel ierik analizi ise koflulluluk analizi (contingency analysis) olarak bilinir. Bu tip analizde belirli kelimelerin, ifadelerin ya da
temalarn bir arada grld durumlara odaklanlr.
rnein liderlerin belirli bir durumdaki stres dzeylerine iliflkin ifadeleriyle bir
durumdaki inkr ya da yzleflme tepkilerine iliflkin ifadelerin birbirleriyle olan iliflkilerine baklabilir. Bylece lider zerindeki bask ve liderin eylemi arasndaki iliflkiye
odaklanlabilir. Son nicel ierik analizi tr ise deerlendirmeli ifade analizi (evaluative assertion analysis) dir. Bu tip analizler sylenilenlerin kuvvetine odaklanr.
rnein bir siyasi lider kendi ynetiminden bahsederken hangi sfatlar kullanmaktadr? Bu sfatlar daha sonra pozitiflik ya da negatiflik veya ifl birliine aklk
ya da kapallk derecesine gre sralanabilir. rnein bu tip bir analiz Birinci Dnya Savaflnn kflna neden olan Temmuz 1914 krizindeki liderlerin dier tarafla-
rn dflmanlk derecesine iliflkin alglar arttnda nasl hareket ettiklerinin arafltrlmasnda kullanlmfltr (Holsti, 1972).
nsana iliflkin tm alflmalarda olduu gibi iletiflimin alflld durumlarda da
arafltrlmak istenen hususun tmn direkt olarak gzlemlemek ounlukla mmkn olmadndan rneklem almak gerekmektedir. Ancak rneklem aflamasna geilmeden nce arafltrmann analiz biriminin (unit of analysis) belirlenmesi gerekmektedir. Analiz birimi, nceki blmlerden de hatrlanabilecei gibi, arafltrmacnn hakknda tanmlayc ve aklayc ifadelerde bulunduu birimlerdir. rnein
bir lkedeki siyasi liderlerin hangilerinin kstlar kabul etmekten ziyade onlara
meydan okumay tercih ettiinin arafltrld bir alflmada analiz birimi lkedeki
siyasi liderlerdir. Bu durumda rneklem lkedeki tm siyasi liderleri ierebilir. Ancak rneklem alm analiz birimine ulaflldnda sona ermek durumunda deildir.
Her analiz birimi iin alt rneklem (subsample) seilebilir. Bu durumda liderler
analiz birimlerini oluflturuyorsa bunu takiben 1) her liderin konuflma ve grflmelerinden bazlar seilebilir, 2) Her seilen grflme ve konuflmann belirli blmleri gzlem ve kodlama iin seilebilir. Bu aflama arafltrma sorusuna bal olarak
metinlerdeki kelimeleri, ifadeleri, cmleleri, paragraflar, temalar ya da metnin tmn kapsayabilir. rnein siyasi liderlerin belirli bir durum karflsnda eyleme
geme sorumluluu alp almadklarnn arafltrld bir alflmada en alt rneklem
sz konusu liderlerin konuflmalarnda ya da medyada yer alan grflmelerinde
kullandklar fiiller ya da eylem ima eden kelimeler olabilir.
Ancak baz durumlarda yukardaki rnekte olduu gibi arafltrmada tm analiz
birimlerini kapsamak mmkn olmayabilir. Bu tip durumlarla karfllafllan ve nicel
ierik analizi kullanlmakta olan alflmalarda bilinen rnekleme tekniklerinin hepsini kullanmak mmkndr. rnein bir lkede belli bir dnemde yazlmfl edebi
romanlardaki milliyetilik olgusu arafltrldnda romanlar tesadfi ya da sistematik rnekleme yoluyla seilebilir. Bir lkedeki gazetelerin siyasi durufllarnn arafltrld bir alflmada ise ncelikle kme rneklemesi (cluster sampling) yoluyla
gazeteler basldklar blge, basm skl ya da ortalama tirajlarna gre gruplanabilir. Daha sonrasnda ise tabakalandrlmfl tesadfi ya da sistematik rnekleme
yoluyla gazeteler belirlenebilir. Bunu takiben kronolojik tabakalandrma yaplarak
her gazeteden baflyaz (editoryal) rneklemleri alnabilir.
Analiz biriminin belirlenmesini ve rneklemin seilmesini takiben ierik analizinde kodlama sreci bafllar. Nicel ierik analizinde kodlama, ham verinin bilgisayar yoluyla analizini mmkn klacak flekilde standardize edilmesi srecine verilen addr.
erik analizi esasen bir kodlama ifllemidir. erik analizinde szel ya da yazl
iletiflim yollar belirli bir kavramsal ereve uyarnca kodlanarak snflandrlr. nceki rneklerden birine dnecek olursak siyasi liderlerin belirli bir durum karflsnda eyleme geme sorumluluu alp almadklarnn arafltrld bir alflmada sz
konusu liderlerin konuflmalarnda ya da medyada yer alan grflmelerinde kullandklar fiiller ya da eylem ima eden kelimeler kodlanabilir. rnein byle bir alflmada liderlerin medyadaki grflmelerinin incelendiini ve bu grflme kaytlarnda bir liderin bir ayaklanma karflsnda ayaklanmay bastrmak iin snra askerlerimizi gnderiyorum dediini ya da ayaklanmann koflullar faaliyet alanmz snrlyor dediini dflnelim. ki durumda da lider ya da kendini zdefllefltirdii
grup ana aktrdr ancak ilk cmlede lider bir eylem bafllatrken ikincisinde eyleme geemediini ifade etmektedir.
135
Kodlama: Ham verinin analiz

edilebilmesi amacyla
standardize edilmesi
srecine verilen addr.
136
Nicel ierik analizlerinde kodlamann saysal olmas gerekmektedir. Bu balamda bu rnekteki ilk cmle bir olarak kodlanabilir, ikincisi ise eylem yanls
bir durufl sergilemediinden sfr olarak kodlanabilir. Bu flekilde tm grflme
metni kodlandktan sonra sz konusu liderin bir grflmede eyleme geme ya
da eylem planlamaya iliflkin kulland fiillerin zamanlk yzdesi hesaplanabilir.
Bu, flu anlama gelmektedir: lider, olaylar kontrol edebildiini ifade edebilecei
durumlarn yzde kanda bu tarz ifadeleri ieren fiilleri kullanmfltr? Bir liderin
eyleme gemeye ve olaylara kontrolne olan inancna iliflkin genel skoru tm
grflmeler incelendikten sonra ortaya kan yzdelerin ortalamas alnarak belirlenebilir ve dier liderlerin skorlaryla kyaslanabilir. Bir arafltrmac bir liderin
ya da liderlerin skorlarnn zaman, konu ya da konuflulan ortama gre deiflip
deiflmediini varyans analizi (ANOVA) yaparak deerlendirebilir. Birok istatistik paketinde tek ynl varyans analizi yapmak mmkndr. Bylece tek
ynl varyans analizi (F-test olarak da bilinir) istatistiksel olarak anlamlysa
(olaslk deeri 0.05 ya da daha azsa), liderin skorunun seilen balama (zaman,
konu, konuflulan ortam) gre deifltii, liderin farkl durumlara adapte olabildii sylenebilir.
Yukardaki rnekte belirgin bir ieriin (manifest content) kodlamasnn yapld grlmektedir. Bir dier deyiflle iletiflimdeki somut terimlere odaklanlmaktadr. Belirgin ieriin analizine odaklanan dier arafltrmalarda bir metindeki belirli bir tutumu ya da tutumlar anlamaya ynelik olarak farkl kodlama kategorileri de gelifltirilebilir. rnein liderlerin taviz vermeyen, kat bir durufl sergileyip sergilemediklerinin arafltrld bir alflmada metinlerdeki tehditlerin, sulamalarn,
saldrlarn, uyarlarn ve ltimatomlarn sklna baklabilir. Bu kategoriler kombine edilerek bir sertlik endeksi oluflturulabilir ve farkl liderlerin sertlik endeksleri
karfllafltrlabilir.
Baz arafltrma sorularnda ise iletiflimin arkasndaki anlamlara baklr. Buna
gizli ierik (latent content) ad da verilmektedir. rnein farkl gazetelerin siyasi
durufllarnn incelendii bir arafltrmada baflyazlar seilerek arafltrmac tarafndan
subjektif olarak deerlendirilebilir. Arafltrmac, kategorilere iliflkin kavramsal literatrden hareketle yazlar rnein ok liberal, orta dzeyde liberal, ortada, orta dzeyde muhafazakr ya da ok muhafazakr olarak kodlayabilir. Benzer biimde seim bildirgelerini ele alalm. Seim bildirgelerinde partilerin deindii konulara iliflkin ifadeler sa-sol skalasna gre kodlanarak deerlendirilebilir. Afladaki rnekte arafltrmaclarn ngilteredeki 2010 genel seimlerinden sonra oluflturulan Muhafazakr Parti ve Liberal Demokrat Parti koalisyonunun koalisyon anlaflmasn nicel ierik analizine tabi tutarak koalisyon anlaflmasnda ele alnan konular sa-sol skalas asndan deerlendirdii tablolardan bir kesit gsterilmektedir.
Sz konusu arafltrmada bu veriler, partilerin seim bildirgelerinde ayn politika
alanlarnda aldklar sa-sol skorlaryla kyaslanarak partilerin koalisyona girerken
hangi alanlarda tavizler verdiklerini ya da hangi alanlarda kazandklarn aklamaya alflmfltr.
137
Konu Bafll
Tm ifadelerdeki %
Sa %
Sol %
Fark %
zgrlkler
2.9
100.0
100.0
Vergilendirme
2.4
93.3
93.3
Ulusal Gvenlik
1.6
90.0
10.0
80.0
Sula Mcadele
3.5
77.3
77.3
Aile
2.7
64.7
64.7
1.7
63.6
63.6
Bte A
2.2
57.1
57.1
Adalet
1.9
66.7
16.7
50.0
Savunma
2.9
44.4
16.7
27.8
Toplu Eylem
1.7
54.5
27.3
27.3
Bankaclk
2.7
52.9
41.2
11.8
Avrupa
2.2
7.1
7.1
SIRA SZDE
Tablo 5.1
Koalisyon
Anlaflmasndaki
Blmlerin Sa-Sol
Skorlar
Kaynak: Thomas
Quinn, Judith Bara
ve John Bartle, The
Coalition Agreement:
Who Won? The
Verdict of the
Content Analysis,
Paper prepared for
the PSAs Elections,
Public Opinion and
Parties subgroups
annual conference,
10-12 September
2010, University of
SIRA SZDE
Essex
Dier tm metotlarda olduu gibi ierik analizinin de gl ve zayf yanlar vardr. erik analizinin en byk avantaj zaman ve para asndan
D fimasrafl
N E L M olmamasdr. Byk bir arafltrma kadrosu gerektirmez, bir niversite rencisi tarafndan
bile yaplabilir. erik analizinde hatalarn dzeltilmesi de dahaSkolaydr.
rnein
O R U
kodlamada hata yapldnda geriye dnp dzeltmek mmkndr. Oysa bir alan
arafltrmasnda ya da ankette yaplan hatalarn telafisi ok daha zor olabilmektedir.
D K Ksrelerin
AT
erik analizi ayn zamanda uzun zaman aralklarnda gerekleflen
alfllmasna da izin vermesi asndan avantajldr.
erik analizinin en zayf noktalarndan biri kaytl iletiflimle
SIRAsnrl
SZDEkalmasdr.
Buna ek olarak dier tm metotlarda da olduu gibi ierik analizinde de gvenirlik ve geerlik konular byk nem taflmakta ve skntlar dourabilmektedir.
AMALARIMIZ
Arafltrmacnn kulland kodlama prosedrlerini ve kurallarn
kullanan baflka bir
kiflinin benzer sonulara ulaflp ulaflmayaca sorusu ierik analizinde gvenirlik
ile ilgili ne kan husustur. Birok arafltrmac bu sorunu konuyla ilgili baflka bir
T A P
arafltrmacya/arafltrma asistanna metinlerin rnek bir ksmnKkodlatp,
bu kodlarn kendi kodlaryla arasndaki uyuma bakarak zme yoluna gitmektedir. Ayn birimlere (cmle, paragraf vs.) ayn kategorilerin kodlanyor olmas gvenirliin de
T E L Efarkllklarn
VZYON
yksek olduunu gsterir. Geerliin artmas ise bir kavramdaki
kodlama kategorilerine yanstlmasyla mmkn olabilir.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Arafltrmaclarn kodlama srecinde kullanabilecekleri eflitli bilgisayar

mev N T Eprogramlar
RNET
cuttur.http://courses.washington.edu/socw580/contentsoftware.shtml adresinde nicel ierik
analizinde kullanlabilecek bilgisayar programlarnn kapsaml bir listesi sunulmaktadr.
erik analizinde kodlamann nasl yapldn aklaynz.
SIRA SZDE
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
138
zet
N
A M A
N
AM A
Nitel alan arafltrmalarnn temel zelliklerini

kavramak
Nitel alan arafltrmalar istatistiksel analizler iin
gerekli verilerin toplanmasna ynelik arafltrma
yntemlerinden farkl gzlemsel metotlar ierir.
Nitel alan arafltrmalar zellikle en iyi doal ortamnda anlafllacak olan tavr ve davranfllarn
alfllmasnda kullanlrlar. Nitel alan arafltrmalarnda kullanlan yntemler arafltrmann sorduu
sorulara bal olarak farkllk gstermektedir. Baz arafltrma konularnda birebir grflmeler tercih edilirken, dierlerinde katlmc gzlem ya da
odak gruplar tercih edilebilir. Bunlarn bir ya da
birka bir arada da kullanlabilir.
Nitel amal grflme ve katlmc gzlem yntemlerini aklamak
Katlmc gzlem, arafltrmacnn arafltrma konusuna iliflkin belirli bir yer ya da alanda katlnabilecek faaliyetlere katlarak olaylar gzlemlemesini ve bu gzlemleri yorumlamasn ierir. Katlmc gzlem, alan arafltrmacsnn kendi katlmndan dolay bir fleyler renmesi, zaman iinde arafltrd alandaki kiflilerin gndelik hayatnn bir paras hline gelmesi anlamna gelmektedir. Nitel alan arafltrmalarnda en sk kullanlan yntemlerden bir dieri grflmelerdir. Grflmeler arafltrmaclarn alan arafltrmas kapsamnda salayacaklar bulgulara ulaflmak amacyla ilgili bireylere soru sormasn ve cevaplar kaydetmesini gerektirir. Nitel alan arafltrmalarnda,
nicel arafltrmalara kyasla daha esnek sorular sorulmasna olanak tanyan yar-yaplandrlmfl grflmeler tercih edilmektedir.
N
A M A
N
AM A
Odak grup yntemlerinin gereklefltirilme esaslarn tanmlamak

Odak gruplar en sk olarak arafltrmaclarn kolektif ya da bireysel fikirleri arafltrd ya da arafltrlmakta olan fikirlerin ve inanlarn ne derece
sabit ya da deiflime ak olduunun sorguland durumlarda kullanlmaktadr. Odak gruplar
ounlukla dier metotlarla beraber, onlar tamamlayc bir metot olarak kullanlr. Odak gruplar araclyla arafltrmaclar birka kifliyi sistematik olarak ve ayn anda sorgulama imkn bulurlar. Odak gruplar araclyla grup iletiflimi ve
etkileflimi veri salanmasna yol amaktadr.
Odak gruplarn arafltrmac ya da arafltrmacnn
atad kifli(ler) moderatr olarak ynetir. Odak
gruplarnn ideal katlmc says alt ila sekiz arasnda deiflir. Odak gruplarnda tartflmalarn erevesinin doru izilmesi byk nem taflmaktadr. Moderatrn ne kartaca konular, arafltrmann kavramsal erevesinden ve tasarmndan hareketle belirlenir.
Nicel ierik analizinin esaslarn tanmlamak
erik analizi metinlerden karm yaplmasn
salayan prosedrlerin gelifltirilmesine iliflkin bir
metottur. erik analizi, iletiflimde sembollerin
nasl kullanld ve iletiflime ne eflit anlamlar
yklendiine flk tutmaktadr. Nicel ierik analizlerini, sklk analizi, koflulluluk analizi ve deerlendirmeli ifade analizi olarak e ayrmak
mmkndr. Nicel ierik analizlerinde analiz birimi ve rneklemin belirlenmesini takiben metinler arafltrma sorusuna uygun olarak kodlanr
ve eflitli bilgisayar programlarnn da yardmyla
kodlanan verilerin analizi yaplr.
139
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi nitel alan arafltrmalarnda
atlmas gereken ilk admdr?
a. lgili literatrn taranmas
b. Grfllecek kiflilerle balant kurulmas
c. Final raporunun hazrlanmas
d. Grfllecek kiflilere araclk edecek kiflilerin belirlenmesi
e. Verilerin kodlanmas
2. Afladakilerden hangisi alan alflmasnda not alrken yaplmamas gereken bir davranfltr?
a. Gzlemlerken not almak
b. Notlar tekrar yazmaktan kanmak
c. Ampirik gzlemleri ve yorumlar iermek
d. Hafzaya gvenmemek
e. nemsiz grnen detaylar da not almak
3. Bir arafltrmac bir dzine niversite rencisini niversite yaflamlar zerine konuflmak zere bir odada bir
araya getirmek istiyor. Bu arafltrmac afladaki yntemlerden hangisini kullanmaldr?
a. Katlmc gzlem
b. Odak gruplar
c. Grflme
d. erik Analizi
e. Etnografi
4. Odak gruplar afladakilerden hangisinde daha ok
kullanlmaktadr?
a. Eitim arafltrmalar
b. Teori gelifltirme
c. Pazar arafltrmalar
d. Deneysel alflmalar
e. Deney sonras raporlama
5. Afladakilerden hangisi alan arafltrmaclarnn kendi zelliklerinin arafltrmay ne flekilde etkilemekte olduuna iliflkin yaptklar bireysel sorgulama srecine
verilen addr?
a. Dnflllk
b. Odak grubu
c. Sembolik realizm
d. Nirengi
e. rnekleme
6. Afladakilerden hangisi ierik analizinin avantajlarndan deildir?

a. Zaman ve para asndan masrafl olmamas.
b. Gvenli olmas.
c. Srelerin uzun zaman dilimlerinde incelenmesine izin vermesi.
d. Arafltrma tasarmdaki hatalarn dzeltilmesinin
ok zor olmamas
e. Kaytl iletiflimle snrl kalmamas
7. Afladaki metotlardan hangisi kimin neyi, kime,
neden, nasl ve hangi etkiyle sylendiinin alfllmasnda etkilidir?
a. erik analizi
b. Tarihsel ve karfllafltrmal analiz
c. Nitel grflme
d. Odak gruplar
e. Katlmc gzlem
8. Bir arafltrmac iki lkenin siyasi liderlerinin bir anlaflmazlk karflsnda sergiledikleri tutumu alflmak iin
bu liderlerin medyadaki konuflmalarn ierik analizine
tabi tutuyor. Bu arafltrmada siyasi liderler afladakilerden hangisini yanstr?
a. Gzlem birimi
b. Analiz birimi
c. Gizli ierik
d. Belirgin ierik
e. erik birimi
9. Ham veriyi standardize etme srecine verilen isim
afladakilerden hangisidir?
a. Kodlama
b. Dnflllk
c. Nirengi
d. rnekleme
e. Analiz
10. Bir arafltrmada nitel bir metodun, bir ya da birden
fazla nitel ya da nicel metotla bir arada kullanlmasna
ne ad verilir?
a. Korelasyon
b. Nirengi
c. Kombinasyon
d. Dnflllk
e. Metinleraraslk
140
1. a
Sra Sizde 1
Nitel alan arafltrmalarnn geerlikleri anket ya da deneysel yaklaflmlar gibi dier metotlara kyasla daha
yksektir. Kapsaml nitel arafltrmalar derinlemesine
analizi mmkn klmakta ve bylece llmekte olan
(ya da alfllmakta olan) konudan uzaklafllmamaktadr. te yandan nitel alan arafltrmalarnn en zayf noktalarndan biri gvenirlik alannda grlmektedir. Nitel
alan arafltrmalar derinlemesine olduklar gibi, ayn zamanda olduka kiflisel de olabilirler. Arafltrmacnn dnflllk prensibi uyarnca kendi kiflisel zelliklerinin
ve deer yarglarnn arafltrmaya olabilecek etkilerini
gz nnde bulundurmasyla bu sorun hafifletilebilir.
2. b
3. b
4. c
5. a
6. e
7. a
8. b
9. a
10.b
Yantnz yanlfl ise Nitel Alan Arafltrmalar: Temel zellikler konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Grflme ve Katlmc Gzlem konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Odak Gruplar konusunu
Yantnz yanlfl ise Odak Gruplar konusunu
Yantnz yanlfl ise erik Analizi konusunu
Sra Sizde 2
Bunlardan ilki, grflmelere bafllamadan nce grflmelerin ana hedefinin ve arafltrlacak kavramlarn belirlenmesidir. Bu aflamay takiben grflmenin kimlerle ve ne
flekilde gereklefltirilecei tasarlanr ve sorular yoluyla
kapsanacak konular belirlenir. Grflmenin genel hatlaryla tasarlanmasnn akabinde grflmeler gereklefltirilir. Grflme esnasnda ve grflmenin bitimini takiben
grflmeye iliflkin detayl notlar alnr. Grflmelerin sonrasnda grflme kaytlar yazya geirilir ve analiz edildikten sonra derlenerek dierlerine aktarlr.
Sra Sizde 3
Odak gruplarnda grup grflmelerini yneten kifliye
moderatr denir. Moderatrler, odak gruplarnn ana
sorgulama alanlarnn belirlenmesini takiben bu alanlara zg farkl sorular odak grup toplantlarnda katlmclara sorar. Moderatrn grevi odak gruplarnda
tartflma konularn ortaya sunmakla snrl deildir, ayn zamanda tartflma srecinin ynn belirleyerek kolaylafltrmaktan da sorumludur. Odak grup moderatrlerinin toplantda ne kan tm konularda tm katlmclarn grfl bildirmesini salamas gerekmektedir.
Sra Sizde 4
erik analizinde ham verinin analiz edilebilmesi amacyla standardize edilmesi srecine kodlama ad verilir.
Szel ya da yazl iletiflim yollar belirli bir kavramsal
ereve uyarnca kodlanarak snflandrlr. Nicel ierik
analizlerinde kodlamann saysal olmas gerekmektedir.
141
Babbie, E. (2007). The Practice of Social Research,
(11. Basm), Belmont: Wadsworth.
Barbour, R. S., Kitzinger, J. (1999) Developing Focus
Group Research: Politics, Theory and Practice,
London: Sage.
Bourgois, P. (1995). In Search of Respect: Selling
Crack in El Barrio, New York, Cambridge
University Press.
Druckman, D. (2005). Doing Research: Methods of
Inquiry for Conflict Analysis, Thousand Oaks:
Sage.
Gusterson, H. (2008). Ethnographic Research. A. Klotz
ve D. Prakash (der.) Qualitative Methods in
International Relations: A Pluralist Guide,
Basingstoke: Palgrave Macmillan.
Harrell, M. (2003). Gender and Class-Based Role
Expectations for Army Spouses. P.R. Frese ve M.C.
Harrell (der.) Anthropology and the United
States Military, New York: Palgrave Macmillan.
Hermann, M. G. (2008) Content Analysis. A. Klotz
ve D. Prakash (der.) Qualitative Methods in
Holsti, O. R. (1972). Crisis, Escalation, War, Montreal:

McGill-Queens University Press.
Klotz, A., Prakash, D. (2009). Qualitative Methods in
Krueger, R. A., Caset, M. A. (2008). Focus Groups: A
Practical Guide for Applied Research, Thousand
Oaks: Sage.
Kvale, S. (1996). Interviews: An Introduction to
Qualitative Research Interviewing, Thousand
Oaks: Sage.
Myers, G. (2004). Matters of Opinion: Talking about
Public Issues, Cambridge: Cambridge University
Press.
Wodak, R., Krzyzanowski, M. (2008). Qualitative
Discourse Analysis in the Social Sciences,

YNTEMLER
6
Amalarmz
N
N
N

Nicel amal temel veri toplama sreleri hakknda anket alflmalar erevesinde bilgi edinebilecek,
Anket alflmalarnn tarihsel geliflimi Trkiyedeki pratiin deerlendirmesiyle tartflabilecek,
Anket alflmalarnn kurgulanmas ve soru sorma tekniklerini kavrayabilecek,
Anahtar Kavramlar
Ak-Kapal Ulu Sorular

n Test
Biliflsel Grflmeler
Ak Olmayan ve ok Anlaml
Sorular
Ynlendirici Sorular
Kiflilerin Kendi Kendilerine
Cevaplad Anketler
Telefonla Yrtlen Anketler
Yzyze Yrtlen alflmalar
indekiler
Arafltrma Yntemleri
Nicel Yaklaflm ile

Grflme Temelli
Saha alflmalar:
Anket alflmalarna
Girifl
GRfi
KAMUOYU VE AKADEMK
EVRELERN TRKYEDE ANKET
ALIfiMALARINA BAKIfiI
BLMSEL ARAfiTIRMA ALANI
OLARAK KAMUOYU/ANKET
ALIfiMALARI
ALIfiMASININ KURGULANMASI
SAHADA GRfiMELER YOLUYLA
VER TOPLANMASI
KAMUOYU/ANKET
ALIfiMALARININ SINIRLARI VE
GL YNLER
Nicel Yaklaflm ile Grflme

Temelli Saha alflmalar:
Anket alflmalarna Girifl
GRfi
Daha nceki nitede nitel yaklaflm ile veri toplama erevelerini gzden geirmifltik. Burada benzer flekilde nicel yaklaflm ile veri toplama gayretlerinin ana erevesini izip ksaca nicel veri zmleme teknikleri zerine duracaz. nite 3te sunulmufl olan rneklem seme yntemleriyle dorudan balantl olan anket alflmalarnn ana hatlar ortaya konulmaya alfllacak ve elde edilen verilerin zmlemesi ve sunumu zerinde de nite 7de ksaca durulacaktr. Nicel veri elbette sadece anket alflmalaryla toplanlmaz. Uluslararas iliflkilerde atflmalar hakknda
ayrntl nicel veri toplama alflmalar sregelmektedir. (Bu tr alflmalara pek
ok rnek verilebilir. rnein savafl ve uluslararas atflma zerine baknz Correlates of War (http://www.correlatesofwar.org/ ). Siyasal rejim ve deiflim zerine
POLITY IV (http://www.systemicpeace.org/polity/polity4.htm), gnlk temelde deiflik Avrupa lkelerinde protesto ve bask zerine European Protest and Coersion
Data (http://web.ku.edu/~ronfran/data/index.html), aznlk gruplar ve bunlar etrafndaki atflmalar iin Minorities at Risk (http://www.cidcm.umd.edu/mar/), silahl atflmalar zerine Armed Conflict Dataset (http://www.prio.no/CSCW/Datasets/Armed-Conflict/UCDP-PRIO/) verilebilir.) Bunlar zerinde burada durulmayacaktr. erik zmlemesine farkl yaklaflmlar ve anket tekniklerinin ana prensipleri uluslararas iliflkilerde dier nicel yaklaflmlarn ana sorunlar zerine de bir bilgi verecektir kanaatindeyiz.
Kamuoyu yoklamalar ya da ksaca anket alflmalar diyebileceimiz alflmalara Trkiyede gsterilen ilgi son yllarda hzla artmaktadr. Temel olarak kamuoyu
arafltrmas ya da anket alflmalarndan anlafllan kiflilere sorulan sorular temelinde
sistematik bilgi toplanmasna karfllk gelir. Burada sorularn sorulduu kifliler bir
hedef kitleyi temsil edecek flekilde bir araya getirilmifl bir rneklem grubudur (baknz nite 3) ve arafltrmann ana amac bu grup temelinde ok daha genifl olan
hedef kitle hakknda betimleyici ya da nedensel baz karmlarda bulunmaktr.
Kamuoyunun deiflik konularda politika tercihleri, beklentileri ve deerlendirmeleri tipik olarak deiflik ortamlarda yrtlen anket alflmalaryla tespit edilmektedir. Uluslararas iliflkilerde politika tercihleri de git gide artan bir sklkta genifl halk kitlelerinin tercihleriyle de iliflkilendirilmektedir. (Burada bir kuramsal
ereve olarak Putnam (1988) gsterilebilir. Gnlbol (1969), zcan (1994) ve
Tanr (1994) ise Trkiyede i ve dfl politika arasndaki iliflkiler zerine rnek olarak verilebilir. Anket alflmasna dayal dfl politika tercihleri zerine bir rnek
144
iin ise baknz arkolu ve Kiriflci (2004)). Kamuoyunun tercih, beklenti ve deerlendirmeleri, dorudan siyasa yapm srelerinin gelifltirilmesi ve uygulanmakta olan politikalarn etkinliinin tespitine ynelik kanlmaz alflmalardr. Bu adan bakldnda, genifl halk kitlelerine kamu sektr tarafndan gtrlen hizmetlerin etkinliinin tespit edilmesi ve kamuoyunun ald hizmetlerden duyduu
memnuniyetinin yan sra hizmetler konusundaki beklentilerinin de saptanabilmesi iyi bir kamu sektr ynetiflim mekanizmasnn ayrlmaz paralardr. Bu amala gerek belediyeler, gerek farkl bakanlk ve kamu kurulufllar deiflik dzeylerde
ve farkl hedef kitlelere ynelik olarak siyasa deerlendirme ve gelifltirmeye ynelik pek ok kamuoyu yoklamas yapmaktadrlar.
Kamuoyu ve Akademik evrelerin Trkiyede Anket

alflmalarna Bakfl
Trkiyedeki kamuoyu arafltrmalarnn nemli bir blm yz yze yaplan grflmeler temelinde yrtlen alflmalardan oluflmaktadr. Ancak, teknolojik geliflmeler ve dflk maliyetleri nedeniyle telefon ve nternet zerinden yrtlen alflmalarn says son yllarda hzla artmaktadr. Kamuoyu ile de sk sk paylaflld gzlenen bu alflmalar hakknda ise yaygn kayg ve soru iflaretleri gerek akademik
ortamlarda gerek kamuoyundaki tartflmalarda sk sk dile getirilmektedir. Bunlarn
baflnda rneklem temelli alflmalara karfl duyulan gvensizlik gelmektedir. rnein, ok farkl grfllerin yer ald aflikar olan tm bir lke halk ya da milyonlarca kiflinin yaflad yerleflim yerlerindeki grfllerin nasl olup da yaklaflk 1,500 kifliden oluflan bir rneklem grubu temelinde belirlenebildii gelmektedir. Nasl
olur da hedef kitlenin bu kadar genifl olduu bu alflmalarda bu kadar az kifliyle
grfllerek anlaml bilimsel sonulara ulafllabilir? sorusu sk sk dile getirilmektedir. rneklem tekniklerinin yanlfl ve eksik kullanm, rneklem pratiinde gzlemlenen saydamlk ve standart eksikliinin yan sra gerek akademik camiada gerekse de kamuoyunda rneklem tekniinin tam olarak anlafllmamas bu elefltirilerin en temel nedenidir. Ancak bu elefltirilerin laykyla flekillendirilmifl bir rnek ile
gereklefltirilmifl bir kamuoyu yoklamas iin geerlilii yoktur. Bu konuda gerekli temel teknik bilgiyi nite 3te tartflmfltk.
Halk arasnda anket alflmas olarak anlan bu alflmalarda kullanlan sorularn da sk sk elefltirildii de gzlenmektedir. Elefltiriler znde arafltrmaclar istedikleri sonulara ulaflmak amacyla baz sorular flekillendirmekle itham eder
tondadr. Sorular flu flekilde deil de bu flekilde sorulsayd sonular da elde edildiinden farkl olurdu gibi bir elefltirinin pek ok tartflmada dillendirildii grlmektedir. Bu yaklaflmn ardnda, aflada da ayrntl olarak irdeleyeceimiz gibi,
kamuoyu ve anket arafltrmalarnn Trkiye pratiinde ve Trkede hangi tr sorularn nasl dillendirilmesi gerektiine dair bir bilgi birikiminin mevcut olmamas
yatmaktadr. Yurt dflndaki birikimin neredeyse otomatie balanmfl bir Trkelefltirilmesi temelinde flekillenen pek ok alflmann bu konudaki beklentileri karfllamaktan uzak olduu aktr. Bu konuda temel soru sorma teknikleri zerine
aflada ksa bir tartflma sunulacaktr.
Bilimsel Arafltrma Alan olarak Kamuoyu/Anket

alflmalar
Ksaca kamuoyu yoklamalar ya da anket alflmalar olarak tarif ettiimiz bu alflmalar Jean M. Converse (1987) drt ana bafllk altnda betimlemekte ve tasnif etmektedir. Bunlarn birincisi kamuoyu/anket alflmalarnn hangi amalar iin kul-
6. nite - Nicel Yaklaflm ile Grflme Temelli Saha alflmalar: Anket alflmalarna Girifl
lanld temelinde flekillenmektedir. kincisi, soru sorma tekniklerindeki geliflmelerdir. ncs rneklem teknolojisindeki geliflmeler drdncs ise veri toplama tekniklerindeki geliflmelerdir.
Kamuoyu/Anket Arafltrmalarnn Amalar

Tarihsel geliflim iinde en eski anket alflmalar olarak genel nfus saymlar gsterilebilir. Bu saymlar bir blgedeki tm nfusu ncelikle vergilendirme ancak daha sonralar da siyasi temsil amacyla yaplmfltr. Her iki gerekenin de doasndan olarak bu saymlar her zaman siyasi olarak tartflmal olagelmifltir. Daha sonralar anket alflmalar ncelikli olarak bir sosyal sorunun doasn anlamak bu soruna dair zmleme ve siyasa nerileri retmek amacyla flekillendirilmifltir. Charles Booth tarafndan 14 yl boyunca Londra yaflayan yoksul nfusun zellikleri ve
yoksulluk nedenleri zerine yrtlen alflma modern dnemin bu tr alflmalarnn nclerinden biri olarak verilebilir. Her ne kadar bu nc alflma bugn anlaflld flekliyle bir rneklem ve yaplandrlmfl bir soru cetveli temelinde yrtlmemifl olsa da Booth elde ettii sistematik lmleri nicel zetler haline dnfltrerek bu temel sosyal sorunun zmlemesini 17 ciltlik bir alflma erevesinde
zetlemifltir. (Baknz http://booth.lse.ac.uk/.)
Gnmze gelirken sokaktaki insann grfln anlamaya ynelik anket alflmalar gazeteler ve pazarlama arafltrmaclar tarafndan artan sklkta kullanlmfltr. Siyasetilere gsterilen tepkiler, partilerin toplum kesimleri tarafndan ne
derece ve ne nedenlerle desteklendiinin anlafllmasna ynelik alflmalar baflndan beri kamuoyu arafltrmalarnn en nemli dallarndan biri olagelmifltir.
1930lara gelindiinde hangi mal ve servislerin nasl bir pazara sahip olduu,
reklamlarn etkinlii ve benzeri konularda pazarlama asndan ciddi ve yaygn
arafltrmalar yrtlmekteydi. Zamanla bu zel flirketler ve arafltrma gruplar ya da
merkezleri yz yze grflmelerden, posta yolu ile veri toplamaya ve sonrasnda
da telefonla benzer arafltrmalar yrtmeye baflladlar. Bu alflmalarn temelinde
tutum ve tercihlerin standart bir soru cetveli erevesinde llp tketici ve semenlerin tatmin dzeylerini belirlemek yatar. Tketicilerin mevcut ya da planlanan
bir servis ya da rne dair beklentilerinin ne derece tatmin edilebildiinin saptanmas bu tr alflmalarda yaygn olarak kullanlmaktadr. fiirket yneticileri mevcut
piyasa flartlarnda var olan ya da hedeflenen mflterileri ve alflanlar ile yrttkleri bu anketlerle flirketlerinin performanslarn gelifltirmek ynnde bilgi retmektedirler. Siyasetiler ve siyasi partiler ise semen karflsnda ne durumda olduklarn zmleme gayreti iinde anket alflmalarna ynelirler. yle ki bu alflmalar
siyasette dile getirilen her tr grfl dorudan flekillendiren bafllca etmenler arasnda gsterilmektedir. Siyaseten tercih edilen konularda liderlik gstermek ve fikirlerini halka anlatp onlar ikna etmektense pek ok zaman siyasilerin sadece anket alflmalaryla popler olduklarn tespit ettikleri grflleri dile getirmeyi tercih
ettikleri gzlenmektedir.
Tketici ya da siyasi davranfl pazarlama ya da siyasi rekabet amacyla renmenin yan sra git gide artan sayda alflma dorudan davranflsal sosyal bilimciler tarafndan deiflik sosyal dinamikleri betimlemek ve bunlara dair hipotezlerin
testi amacyla da kullanlmaya bafllanmfltr. 1950lerde ykselifle geen bu yaklaflm erevesindeki alflmalar gnmze geldiimizde pek ok saygn arafltrma
grubu tarafndan uluslararas ifl birlikleri erevesinde ve kimi kez de kamu kaynaklar tarafndan da desteklenerek srdrlmektedir. (Bu alflmalar arasnda
Dnya Deerler Arafltrmas (http://www.worldvaluessurvey.org/), Uluslararas Sa-
145
146
ha alflmalar Program (http://www.issp.org/), Avrupa Sosyal Anket alflmas

(http://www.europeansocialsurvey.org/) rnek olarak verilebilir). Trkiyede de bu
alflmalarn bazlar yrtlmektedir. Ancak bu alflmalar Trkiye hakknda karfllafltrmal bir bilgi verirken pek ok Trkiyeye zg sorun hakknda ayrntl bir
sorgulama yapmak yerine standart bir soru cetvelinin Trkelefltirilmesi yoluna gidilmektedir. Trkiyeye ve Trkeye zg bir sorgulama erevesi oluflturulamamakta ve bu alanda alflmalar eksik kalmaktadr.
Benzer flekilde Trkiye statistik Kurumu bnyesinde son yllarda gitgide artan
sayda anket alflmas iktisadi hayat ve buradaki geliflmelerin tespitinin tesinde
sosyal konularnda sorgulanmasna ynelik flekillendirilir olmufltur. Bu alflmalar
zamana yaylmfl bir istatistiki veri retme gayretiyle flekillenirken nedensellik zmlemesine olanak salayacak kuramsal derinlie ou zaman sahip deildir. Bu
adan davranflsal bir zmleme yerine ana olarak zet istatistiki betimlemeler
amacna ynelik bir kullanmlar olmaktadr.
Soru Sorma Tekniklerindeki Geliflmeler

Kiflilerin isellefltirmifl olduklar ve dorudan gzleme olanak vermeyen znel
(subjective) durumlarn lmne duyulan ilgi soru sorma tekniklerindeki geliflmeleri besleyen en nemli etmendir. Olgusal bilgilerin toplanmas aflamasnda grflmeciler dorudan basit bir yafl, meslek, eitim ve benzeri olgulardan oluflan bir
liste ile seilen kiflilere gitmekte ve basit sorularla bu bilgiler toplanmaya alfllmaktayd. Bu tr sorularda sorularn nasl sorulmas gerektiine dair ayrntl bir
dflnme srecinden geilmiyordu genlikle. ou zaman tecrbeli grflmeciler
bu sorgulamalarda neyin nasl sorulmas gerektiini iyi bildikleri varsaymyla hareket ediyorlar ve bu sorunun dillendirilifl fleklinin elde edilen verilerin salkllna dair bir sorun teflkil etmedii varsaymyla hareket ediliyordu.
Ancak ne zaman ki anket yapmak bir endstri hline dnflt ve bunun sonucunda pek de tecrbeli olmayan pek ok anketr pazarlama ve siyasi arafltrmalarda kullanlr oldu, o zaman sorularn sorulufl ya da dillendirilifl flekli zerinde daha dikkatli dflnlmesi gerei de aka ortaya kt. Ayn zamanlarda ortaya kan bulgular da sorularn dillendirilifl flekillerinde ufak deiflikliklerin elde edilen
sonularda nemli farkllklar yarattn gsterince arafltrmaclar soru dillendirilifli
zerine daha dikkatle eilmeye baflladlar. Bu tr alflmalarda kullanlan anketrlerin eitimleri ve grflmelerin gereklefltirilmesinde dikkat edilmesi gereken unsurlarn standardize edilmesi zerine de gitgide daha dikkatle eilmeye bafllanld.
Anketrlerin grflmelerde nasl davranp, sorular nasl kaydettiklerinden, kyafet
ve dfl grnmleriyle konuflma flekillerindeki farkllklara kadar trl etmenin elde edilen sonular etkilediinin tespiti bu alanlarda da eitim ve standardizasyona gidilmesine neden oldu.
1930lara gelindiinde Louis L. Thurstone gibi psikometri uzmanlar kiflilerin
hisleri, tutumlar ve deerleri gibi znel durumlarn nicel yntemler kullanarak
lmek zerine nemli geliflmeler kaydetmeye baflladlar. (Baknz Thurstone ve
Chave (1929)). Ancak bu yntemler ok ayrntl ve uzun sorularn cevaplanmasyla iflliyor ve lke genelini temsil yeteneine sahip rastsal rneklemlerle kullanm ok g oluyordu. Ancak Rensis Likert daha sonralar kendi adyla anlacak cetveli gelifltirip Thurstoneun zor ikili karfllafltrmalarla elde edilen sonularna benzer sonular elde edilebildiini gsterince soru cetvellerinin kurgulanmas ve soru
dillendirmesinde nemli bir adm atlmfl oldu. Likert bu bulgularn daha sonra bu
alflmalarda nc olacak Michigan Anket alflmalar Arafltrma Merkezini (Michigan Survey Research Center) 1946 da kurarak devam ettirdi.
Gnmze gelindiinde soru cetvellerinin kurgulanmas ve sorularn dillendirilmesinde Trkiyedeki pratik olduka geliflime muhta bir alandr. Tipik olarak
sorular deiflik yurtdfl alflmalarn Trkelefltirilmesi ya da uyarlanmasndan ibarettir. Bu alanda Trkenin kullanmndaki farkllklarn etkilerinin lm zerine
pek alflma yoktur. Sorularn uzmanlarca gzden geirimi, odak grup tartflmalar,
biliflsel grflmeler (cognitive interviews) ya da rastsal ayrflma deneyleriyle (randomized / split ballot experiments) test edilip deerlendirilmesi nadirdir (bu konularda daha derinlemesine tartflmaya aflada daha fazla yer ayrlacaktr). Genel
pratik soru cetvellerinin sahaya kmadan nce ufak bir grup grflme ile sahada
pilot teste tabi tutulmasdr. Ancak aktr ki bu uygulamann Trkenin kullanm
temelinde karfl karflya olunan sorunlar ve belirsizliklerin anlafllmasnda ancak kstl bir yardm olabilmektedir.
rneklem Teknolojisindeki Geliflmeler

Genel nfus saymlarnda hedef nfustaki tm bireylere ulafllmaya alflldndan
rneklemeye bal hata sfrlanabilmektedir. Fakat genifl hedef kitle ile karfl karflya olunduunda tm bireylere ulaflma hedefinin pratik olmad aktr. Bu amala ilk bafllarda tipik bir yerleflim merkezi bulunmaya alfllmfl ya da elde edilen
rneklemin rnein cinsiyet dalm asndan yzde elli kadn yzde elli de erkek olarak oluflacak flekilde seilmesine gayret edilmifltir. Olaslk teorisinin temelleri 18. yzylda atlmfl olsa da rneklem teknolojisi ancak 20. yzylda ve tarmsal mahsul tahmini zerine yaplan alflmalar temelinde flekillenmifltir. Tarmsal
rn mahsulnn tahmini zerine yaplan alflmalarda alan olasl rneklem
(area probability sampling) teknii gelifltirilmifltir. Bu teknik herhangi bir tarmsal
alann seilme olaslnn eflitlenmesi prensibi zerine infla edilmifltir. Tarmsal
alan rnekleminden haneler ve burada yaflayan kiflilerin rnekleme dahil olma
olaslklarnn eflitlendii bir rneklem seme teknii gelifltirilmesi mmkn olmufltur. yle ki bu teknik rnekleme dahil edilmek istenilen hedef kitleye dahil olan
tm kiflilerin bir listesinin oluflturulmas gerei olmadan da alflabilecek flekle indirgenebilmifltir. Bylelikle milyonlarca tketici ya da semenin tek tek isim listeleri olmakszn yafladklar flehir ya da adres bloklarndan rastsal bir teknik ile seilmelerini mmkn klan bir rneklem teknolojisi yaratlabilmifltir.
Bu tekniin gelifltirilmesi ile byk ekonomik buhran yllar ve ardndan gelen
II. Dnya Savafl yllarnn sosyal sorunlar hedef kitleyi temsil gcne sahip rneklemlerle yrtlebilecek anket alflmalarn n plana karmfltr. Bu amala yrtlen ilk modern rastsal rneklem temelli anket alflmas 1939 ylnda aylk iflsizlik istatistikleri elde etmek amacyla kullanlmfltr. kinci dnya savafl yllarnda bireylerin hkmet tahvillerini alma eilimleri gibi znel tutumlarn yan sra olgusal
gzlemler elde etmek amacyla da benzer rneklem teknikleri kullanlmfltr. Savafl
yllarnda rneklem ve anket alflmalarna yaplan yatrm sonucu pek ok kalifiye sosyal bilimci hedef kitleyi temsil gcne sahip bir rneklem temelli anket alflmalarnn temel itibaryla ana etmen tarafndan flekillendii fikrine eriflmifl bulunuyordu. Bunlardan biri sorularn nasl dillendirildii, dieri verilerin anketrler
tarafndan nasl topland ve ncs ise rneklemin nasl ekildiiydi.
Daha nce nite 3te de tartflld gibi gnmzde bilimsel anket alflmalarnda temel alnan standart rastsal rneklemdir. Trkiyede sosyal bilim camiasnda
147
148
rastsal rneklem teknii olduka nadir kullanlan bir tekniktir. Bunun nedeni son
birka yla gelene kadar bu tekniin gerektirdii veri tabannn mevcut olmamasyd. Oysa son birka yldr TUK tarafndan ifl yeri dfl hanelerde yaflayan nfusa dair bilgiler kamunun kullanmna ak olarak dzenlenmifltir. Son yllarda artan bir
gvenilirlikle bu tr bir tekniin uygulanmasna olanak verecek bir veri taban Adrese Dayal Nfus Kayt Sisteminin (ADNKS) gelifltirilmesiyle oluflmufltur. Ancak bu
veri tabannn kullanm gerek akademik alflmalarda gerek piyasaya ynelik siyasi ya da pazarlama alflmalarnda henz olduka snrldr.
Yine nite 3te tartflld zere telefon anketlerinde dijital ortamda hanelere ve
iflyerlerine ait telefon numaralar birbirlerinden ayrfltrlr flekilde kullanma ak
deildir. Dolaysyla rastsal numara arama yntemi ya da herhangi bir listeden corafi tabakalandrma ya da basit rastsal yntemle arama ynteminin uygulanmas flu
an iin mmkn deildir. Piyasa flartlarnda telefon anketleri uygulanmaktadr. Ancak bunlarn rastsal rneklem kurallar erevesinde gereklefltirildiini sylemek
mmkn deildir. Bu teknolojinin gelifltirilmesi iin nemli bir akademik ve teknolojik yatrm gerekmektedir.
Veri Toplama Tekniklerindeki Geliflmeler

Anket alflmalarnn ilk yllarnda bilgi toplama teknikleri znde mmkn olduunca ok kifliyle grflme temeline dayanyordu. znde yapsal bir soru cetveline dayanmayan kalitatif grflmeler uzun grflme notlar retiyor ve bunlarn
zetlenmesi temel zmleme sorunsaln oluflturuyordu. Anket alflmalarnn geliflimi znde veri toplama yntemlerinin standardizasyonu, hzlandrlmas ve dolaysyla da ucuzlafltrlmas temelinde geliflmifltir.
Okuma yazmas olan hedef kitlelere ulaflmakta ncl anket alflmalar posta ile
anket soru cetvellerini hedef kitleye ulafltrp onlarn bu cetvelleri doldurmalar yoluyla veri toplamfltr. Ancak Trkiye gibi nemli oranda okuma yazmas olmayan
kitlenin bulunduu ve ayn zamanda da posta servisinin gvenilirlikten yoksun bir
flekilde alflt lkelerde bu yntem yaygn kullanma sahip olamamfltr. Saha alflmalarnn ksa srede bitirilmesi gereken durumlarda da posta servisinin hz ve
gvenilirlii bu tr alflmalar temelinden etkilemekteydi. Bu adan da posta yolu ile alflmak sorun yaratyordu.
Telefon servisinin yaygnlaflmasyla grece olarak ucuz ve hzl bir flekilde hedef kitlelere ulaflabilmek mmkn hle gelmifltir. Ancak uzun yllar boyunca telefon anketleri grece olarak fakir ve hzla yer deifltiren hedef kitlelere ulaflma ynnden sorunlu olmaya devam etmifltir. Son yllarda telefon kullanmnn yaygnlaflmasnn yan sra cep telefonu servislerinin yaygnlaflmasyla da hem fakirlik
hem de yer deifltirme eiliminde olan kitlelere ulaflmdaki sorunlar zm yoluna girmifltir. Ancak bu kez de cep telefonlarnn eriflilebilirliinde yasal kstlar
oluflmaya bafllamfltr. zel flirketlerin kontrolndeki cep telefon kaytlar hem yasal olarak paylaflma almamakta hem de paylaflm bir maliyet karfll mmkn
olsa bile yasal olarak engellenebilmektedir. Belki de en nemli kst telefon anketlerinin ok yaygnlaflmas sonucu cevap verme oranlarnda byk dflfller
gzlenmekte ve bu teknikle elde edilen rneklemlerin temsil gc sorgulanr hale gelmektedir.
Ancak burada vurgulanmas gerek nokta veri tabanlarnn dzenli olduu ortamlarda rnekleme dahil edilecek kiflilere rastsal rneklem kurallarna uygun olarak ulaflmda, deiflik sorularn istenildii flekilde sorulmasna ve verinin elektronik
ortamda kaydna ve analizine kadar her aflamada kompterize sistemlerin kullan-
mnn mmkn hle gelmesidir. Ancak bu sistemlerin Trkiyedeki kullanm standartlarnda eksiklikler ve belirsizlikler srmekte ve bu alanda akademik alflmalara olan ihtiya her geen gn artmaktadr.
Kiflisel bilgisayarlarn ucuzlamas sonucu en baflta kullanma alan yz yze
grflmelerde de kompter kullanm mmkn hle gelmifltir. Anket soru cetvellerinin kda basl olarak kat kalem araclyla yaplmas yerine kiflisel bilgisayarlar yardmyla hanelere bilgisayarlar da gtrerek yapmak mmkn hle gelmifltir. Hatta bu teknoloji yardmyla grflmelerin yapld hanelerin kontrol de
mmkn olmakta ve rastsal rneklem seimi kriterlerine uyum her aflamada kontrol edilebilmektedir. Ancak bu teknolojinin kullanmnda da gerek anketrlerin
eitimi gerek bilgisayarlarn salanmas ve kullanm birer maliyet kalemi olduunda bu tekniin Trkiye flartlarna uygun gelifltirilmesinde de eflitli sorunlarn zmnde bilgi ve tecrbe birikimine ihtiya vardr.
Son yllarda internet erifliminin de yaygnlaflmasyla anket alflmalarnn internet zerinden yrtlmesi ynnde de nemli geliflmeler olmufltur. Burada rneklemin iinde yer alan kiflilerin seilmekten ziyade kendi seimleriyle bu anketi doldurmalar sonucu temsili rneklem seiminde sorunlar vardr. (Bu alflmalara verilebilecek rnek olarak Ali arkolu ve Andre Krouwell tarafndan gelifltirilen
www.oypusulasi.org sitesinden toplanan 2011 seimine dair verilerdir). Ancak
klasik rneklem yntemleriyle birlikte efllefltirme teknikleri ve deiflik rneklem
sonras arlklandrma tekniklerinin kullanmyla temsiliyet sorunlarna deiflik zmler retilebilmektedir.
Veri zmlemesi ve Deneysel alflmalar

Anket alflmalarnn zmlenmesinde rneklem tekniklerinin geliflmesiyle birlikte artan oranda istatistiki ok deiflkenli zmleme teknikleri kullanlmaya bafllanmfltr. Bu teknikler tabler zmleme tekniklerine dayal olarak bafllamfl ardndan kompter teknolojisinin en yksek olaslk kestirmesi (maximum likelihood estimation) ynteminin kullanmn genifl kitlelere amasyla nemli merhaleler
kat etmifltir. Burada vurgulanmas gereken anket verilerinin nedensellik snamalarnda kullanmndaki geliflen tekniklerdir.
Bu tekniklerin yan sra anket alflmalarnda elde edilen verilerin kendine has
sorunlarna istatistiki zmler retilmesinde de nemli geliflmeler olmufltur. ncelikle elde edilen rneklemin temsil yeteneini snamak ve gelifltirmeye ynelik
teknikler gelifltirilmifltir. Bunlarla efl zamanl olarak anket alflmalarnda elde edilen verilerdeki sorulara eksik cevap verme nedeniyle gzlenen eksiklerin deiflik
istatistiki zmleme yntemleriyle bir anlamda tamir edilmesi ynnde teknikler gelifltirilmektedir.
Nedensellik snamalarnn temelinde yatan deneysel yntemler artan bir hzla
anket alflmalarna uyarlanmaktadr (baknz nite 2). Gerek deiflik sosyal bilim
dallarndaki akademik hipotezlerin snanmasnda, gerek daha pratik ve kamu politikalarna dair deerlendirmelerle iktisadi ve pazarlama arafltrmalarnn ihtiya
duyduu snamalarn gereklefltirilmesinde artan bir hzla deneysel teknikler anket
alflmalarna uyarlanmaktadr. Bu teknikler anket alflmalarnn gerek rneklem
seimi gerek saha alflmalarnn yrtlmesinde zel bir seri sorunun zlmesini gerektirmektedir.
Yukarda sz edilen anket verilerinin zmlenmesi ve deiflik deneysel kurgularn anket alflmalarnda uygulanmasnda da Trkiye pratiinde nemli bir tecrbe ve bilgi birikimi eksiklii vardr. Elde edilen verilerin zmlenmesine gelin-
149
150
diinde sk sk sadece basit betimlemeler kullanlmakta ve nedensel iliflkilerin modellenmesi nadiren gzlenmektedir. Kamuoyu arafltrmalarnda nedensellik saptamalarnda son yllarda sk sk kullanlan ileri istatistiki zmlemeler ancak nadiren Trkiyede kullanlmaktadr. Deneysel kurgulara ise ancak son yllardaki birka alflmada rastlanmaktadr.
Anket alflmasnn Kurgulanmas

Her veri toplama sreci aslnda kavramsallafltrma ve lm alannda verilen kararlar ile bafllar. Kuramsal erevemiz ierisinde hangi kavramsal yap tafllarna ihtiya duyduumuz ana hatlaryla belirlenmifltir. Veri toplama srecine gemeden
nce hangi kuramsal ereve ierisinde hangi kavramlarn grgl yansmalarn elde edeceimize karar vermifl olmalyz. rnein tehdit alglarnn dfl politika tercihlerine etkisi zerine bir arafltrma sorumuz olduunu varsayarsak, dfl politika
tercihlerini baml deiflkenimiz ve tehdit alglarn da bamsz deiflkenlerden
biri olarak hangi dzeyde bir lm ile zmlememiz iinde kullanacamza
arafltrmann baflnda karar vermek gerekir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Tehdit algsSIRA
tehdit
vardr ya da yoktur gibi nominal dzeyde ele alnabilecei gibi tehdit azSZDE
dr, orta dzeyde ya da yksek dzeyde vardr gibi sralama dzeyinde de llebilir. Baml deiflken olarak da dfl politikada uluslararas arenada ifl birlii iinde ok partnerli bir
D fi N Ekarflsnda
LM
politika izlemenin
ifl birliini ret eden tek tarafl bir politika izlemeyi koyan nominal bir lm dflnlebilir. Analiz birimi olarak elitler ya da sradan vatandafllar alrsak
tm deiflkenlerimizi
S O R U alg dzeyinde bireylerden elde edebiliriz. Baml deiflkenin nominal dzeyde ya da sralama veya daha yukar bir dzeyde llmesinin veri toplama aflamas
sonrasndaki zmlemelerde nasl bir fark yaratacan dflnn ve ksaca zetleyin.
DKKAT
Bu kavramlarn hangi dzeyde lleceine dair vereceimiz kararlar daha

SIRA SZDE
sonra bu verilerle
ne tr zmlemeler yapabileceimizi de belirleyeceinden son
derece nemlidir. Dolaysyla veri toplama srecine bafllamadan nce nasl bir kuramsal ereve ierisinde hangi kavramlarn birbirleriyle iliflkilerine bakmak istediAMALARIMIZ
imizi akla kavuflturmalyz. Temel nedensellik balarnn ortaya konulmas
hangi baml deiflkenlerin hangi bamsz deiflkenlerle iliflki ierisinde olduunu ortaya koymamz
K T A P gerektirecektir. ou zaman veri toplama srelerinde karfllafllacak zorluklar dikkate alnarak temel hipotezlerin snanmas iin gerekli lmler zerinde daha youn alfllp daha yksek dzeylerde lm yaplrken dier kavramsallafltrma
ve lmlerde daha basitlefltirici lmlere gidilebilir.
TELEVZYON
rnein yeniden dfl politika tercihlerinin belirleyicilerini anlamaya alfltmz
bir arafltrma erevesine geri dnersek burada birka temel soru ile ilgilenmemiz
beklenir. Burada temel merakmz elitlerin dfl politika tercihleri ve bunlarn nasl
N Tsrecinde
ERNET
bir etkileflim
flekillendii midir yoksa sradan vatandafllarn m? Eer elitlerle ilgiliysek dorudan dfl politika konusunda karar verici ve karar mekanizmalarnda alflan, bu srelere bir dzeyde mdahil olup etkili olabilecek kiflilerden
mi bahsediyoruz? Yoksa bu karar mekanizmalarnn dflnda ancak bu mekanizma
ve sreleri dolayl da olsa etkileyen bir evre iindekilerden mi bahsediyoruz?
Aktr ki karar vericilerle ilgiliysek elit tanmmz olduka daraltlmfl olacaktr. Burada baflbakan ve bakanlar dzeyinde hkmet yeleri ile gvenlik brokrasisi
olarak adlandrabileceimiz sivil brokrasi ve asker komuta dzeyinde yksek
dzey yneticilerle ilgilenir durumda oluruz. Yani lm birimimiz birka yksek
dzey sivil ve asker ynetici olacaktr. Her ne kadar gnmz Trkiyesinde dfl
N N
politika kararlarn oluflturan tercihlerin anlafllmasnda bu yneticilerin kifli olarak

tercihlerinin genel erevesini belirlemekte bu yneticilere ulaflmak gerekli olsa da
bunun ne derece g olduu da ok aktr. Dfl politika bilfiil yrtlrken bu srete etkili kiflilerle birebir grflmeler yapmak imknsz deilse de son derece
zordur. Aktr ki dfl politikay yrtenlerin birinci tercihleri arafltrmaclarn meraklarn tatmin etmek deil dorudan bu politikalardan istedikleri sonular almak
olacak ve bu grflmeleri yrtmek hemen hemen imknszlaflacaktr. Kald ki bu
grflmeler yrtlebilse bile bu grflmelerde alnacak cevaplarn da ilgilenilen
srecin entegral bir paras olarak stratejik bir flekilde dile getirileceini de beklememiz gerekir. Yani gerek ve samimi tercihlerin, duyarllklarn, beklentilerin ya
da tahminlerin neler olduunu kritik kararlar alan kiflilerle grflerek renmemiz
pek mmkn grnmemektedir. Onlar tabii olarak dfl politikay olufltururken arada srada arafltrmaclarn sorularna yant vererek onlara yardmc olmak gibi bir
rol stlenmeyeceklerdir.
Ancak dfl politikay flekillendiren bu ilk ember iine pek girmek zorunda da
olmayabiliriz. Bu emberdekilerin kendileriyle birlikte alflmak zere kendilerine
benzer grfllerde olanlar brokrasinin ikinci dzey emberine dahil etmeleri
beklenir ya da farkl dzeylerde etkin olacak ancak en azndan grflleri kamusal
alandaki tartflmalarda ses bulan farkl bir elit grup emberine de basn mensuplar, akademi, ifl dnyas ve benzeri evrelerdeki belli bafll isimlerle grflerek de
ulafllabilir. Bu evrelerin ierisinden bir rneklem elde etmek elbette mmkndr
(baknz nite 3). Bu evrelerin grfllerini birebir grflmeler yoluyla elde etmek
yerine bu elit evrelerinin grfllerini yanstan belgelere de ulaflmak mmkndr.
Bu belgelerin bir ierik zmlemesi sonucunda da yine elit evrelerin dfl politika grfllerini elde etmek mmkn olacaktr (baknz nite 5).
lgimizi elitlerden sradan vatandafllara evirdiimizde de bu kez oy verme yaflnda vatandafllardan oluflan bir rneklem ile alflma gerei ortaya kacaktr. Elbette farkl bir adan bakarak oy verme yaflna henz gelmemifl ancak henz siyasi dnya grfl deiflik dzeylerde flekillenmeye devam eden genler ve hatta
siyasal sosyalizasyonunun baflnda ocuklarla da grflmeler yrtlebilir. Her durumda temel analiz birimimiz farkl yafl gruplarnda bireylerden oluflacaktr.
Bu bireylerin dfl politika hakknda grfllerinin ya da farkl dfl politika konularnda tercihlerinin nasl flekillendiini merak ediyorsak bunlarn nasl bir kuramsal
erevede zmleneceine bal bir lm erevesi izeriz. Dfl politikann etrefil bir konu olduu ve bu politikalar zerinde sradan vatandafllarn dorudan pek
de etkisinin bulunmad temelinden hareket edersek sradan vatandafllarla yrtlecek bir alflmada sorularmzn pek derinlemesine olmamas ve daha yzeysel ve
hatta ideolojik bir takm kestirme sinyalleri yanstmas gerektiini dflnebiliriz. Bu
ereve ierisinde sradan vatandafllarla grflmelerin daha ok kestirme sinyaller ve
ideolojik dnya grflnn dfl politikaya yansmalarn lmeye younlaflmas beklenir. Sorularn genel erevesinin sradan vatandafllarn anlayfln ve deerlendirmesini kolaylafltracak bir flekilde dillendirilmesi bu kuramsal erevenin bir gerei olacaktr. Oysa eer alflma elit gruplara ve hatta karar vericilere ynelik bir alflma ise
o zaman sorularmzn daha derinlemesine bilgi daarcn yoklayan ve deerlendirmelerin de daha sofistike farkllaflmalar yanstacak flekilde dillendirilmesi doru
olur. Hatta bir elit dzeyinin zerinde grfllen kiflilerin grfl ve deerlendirmelerinin arafltrmac tarafndan kstlanmakszn olduu gibi elde edilmesi yani aflada
daha ayrntl tartfllaca gibi ak ulu olarak alnmas bir zorunluluk olabilir.
151
152
Ak ve Kapal Ulu Sorular

Bu aflamada en temel soru sorma teknii fakllaflmas olarak ak ulu ile kapal
ulu sorular zerinde durmamz iyi olur. Nicel arafltrmalarda ou soru kapal ulu denilen bir yapdadr. Kap ulu sorularda grfllen kiflilerin cevaplar arafltrmac tarafndan verilmifl birka seenek ile snrlanmfltr. Grfllen kifliye yneltilen soruya verilebilecek cevaplarda birka farkl seenek arasndan biri olmak
zere kstlanmfltr. Ak ulu sorularda ise cevaplar grfllen kiflinin dile getirdii flekilde alnr ve sorunun anlafllp cevaplarn dile getirilmesinde kifliden kifliye
olabilecek farkllaflmalar olduu gibi cevaba yanstlr. Bu tr ak ulu cevaplarda
ou zaman arafltrmacnn ikinci bir aflama olarak gelen cevaplar yorumlamas ve
istatistiki bir zmleme iinde basit kategorilere ayrmas gitmesi gerekir. Bu tr
gruplamalar bir yandan gereklidir ama dier yandan da znel bir deerlendirme
gerektirdiinden hem zaman alcdr hem de gvenilirlik hatalarn da davet eder
bir durum yaratmaktadr. Ancak kapal ulu sorular yaplar gerei hem sorularn
istenildii gibi anlaflld hem de sunulan seeneklerin tm olas seenekleri kapsad varsaymn ak ulu formatta yapmayz. Yani eer soru tam anlafllamayabilirse ya da cevap seeneklerinin ne olduu tam olarak bilinemiyorsa ak ulu
sorular daha avantajl bir soru format olarak karflmza karlar.
rnein, aflada Trkiyenin Avrupa Birliine ynelik politikalarnda nemli
olabilecek baz tercih ve deerlendirmeler grfllen kiflilerden alnmaya alfllmaktadr. lk soruda hipotetik bir halk oylamas durumunda grfllen kiflinin Trkiyenin ABne yelii grflne mi destek verecei yoksa bunun karflsnda m
olaca sorgulanmaktadr. Bu sorunun olduka karmaflk birok sre hakknda
varsaymlar ierdiine dikkat ekmek gerekir. Basit gibi grnen bu soru aslnda
birka karmaflk sreci basit varsaymlarla geifltirip grfllen kifliyi sadece iki seenek arasnda bir tercihe zorlamaktadr. Grld gibi grfllen kifliye bu iki
seenek okunmakta ancak fikrim yok, bilmiyorum ya da cevap vermek istemiyorum gibi cevaplar okunmadan not edilmektedir. Yani aslnda aka dillendirilmifl iki seenein yan sra dillendirilmeden not edilen seenek daha vardr.
Ancak sorunun ieriinin sadece bu seeneklere olanak verdii sylenebilir mi?
Bu seenekler verilmemifl olsayd baz grfllen kiflilerin cevaplarnn anlaml bir
yorumu olmayabilirdi. rnein, ayn soru bu seenekler olmadan sorulduunda
alnan baz cevaplar aflada sralanmfltr:
Ben Avrupa Birliinin bize bir yarar olmayacan dflnyorum.
Aslnda Avrupa gibi olacaksak iyi olur tabii.
yelik iyi bir fley tabii
Avrupa bizi isterse ye oluruz.
Ben yelik iin destek veririm.
Bu ve benzeri cevaplarn aslnda amalanan lm asndan hangi yne yakn
olduu anlafllabilirken dile getirilen cevabn kelime karfllklarna bakldnda yoruma muhta olduklar da aktr. Bu yorum her cevap iin elde edilmeye alflldnda arafltrmacnn aslnda cevaplar aldktan sonra da nemli bir iflinin kalmfl
olduunu gryoruz. Grfllen kiflilerin cevaplar bir de arafltrmacnn yorumu
ile standardize edilip ardndan istenilen formatta bir dkmnn yaplmas gerekmektedir. Yani sonu olarak cevap verenlerin iinde ne oranda bir grup AB yeliine destek verirken ne oranda karflt oy kmaktadr? Bu sorunun cevabnn verilen cevaplardan alnmas yerine bir de arafltrmacnn verilen cevaplar yorumlayp
gruplayarak bize zmlemesi gerekecektir. Oysa kapal ulu sorularda bu tr bir
ara zmlemeye hi gerek yoktur. Bu zmlemeler ve yorumlar bir anlamda grfllen kiflilere braklmakta ve sunulan iki seenekten birini tercih ederek bize bir
yorum gerei kalmadan dorudan bir yanta ulafllabilmektedir. Sorunun seenekleri kstlanarak grfllen kiflilerin kendi sonularna kendilerinin dorudan varmalar salanmaktadr.
kinci soruya bakldnda da ilk gze arpan aslnda sorunun olduka etrefil
bir dfl politika kararn basite indirgemekte olduu gzlenmektedir. Aktr ki hangi kresel ve blgesel konumda olunduuna bal olarak Trkiyenin dfl politika
alternatifleri de farkl olabilecektir. Hatta hibir aflamada bylesine sert snrlar
olan bir seenekler serisi ile karfl karflya kalnmayaca da sylenebilir. Dfl politika ile pek de ilgili ve bilgili olmayan bir sradan vatandafln byle bir soru ile karfl karflya kaldnda kendisine verilen bu seeneklerden hibirini hatrlayamamas da olasdr. Yani bu soru kapal ulu deil de ak ulu verilseydi ka kifli bu
seenei nlerine koyup arasndan birini seerdi bilmek kolay deildir. Ama iflte
kapal ulu sorularda tam bu tr bir fonksiyonu da yerine getirerek kiflilere karfl
karflya olduklar seenekleri anmsatarak bunlar arasndan birini semeleri de istenebilmektedir. Yine yukarda alt izilen kuramsal erevenin de bize hatrlatt
gibi sradan vatandafllarn pek ok etrefil dfl politika konusunda seeneklerin neler olduuna dair anlaml bir bilgi dzeyinde olamamalarn doal karfllamak gerekir. O hlde bu seeneklerin belli baflllarn onlara anmsatarak aralarnda bir seenek oluflturmaya davet etmek kapal ulu sorularn sk sk yaptklar bir fleydir.
Yine unutulmamaldr ki ikinci sorunun da rnekledii gibi kapal ve ak ulu sorular birlikte de dile getirilebilmektedir. Verilen seenek dflnda bir dier seenei varsa bu da ak ulu olarak alnabilmektedir. Bu flekilde deerlendirmeye
sunulmufl olan seenein ne derece sorulan soru iin akla gelebilecek ana seenekler olduu da snanmfl olmaktadr. Eer bu seenek dflnda anlaml bir
btnlk oluflturan farkl dier seenekleri dile getiriliyorsa o zaman sorunun
ucu kapatlrken gerekli alternatiflerin tam olarak grfllen kiflilere sunulmamfl
olduunu anlayabiliriz.
Benzer erevede bu sorunun bir dfliflleri bakanna sorulmufl olduunu dflnrsek sunulan seeneklerin onun iin ok da anlaml olmad dflnlebilir. Dfl
iflleri bakanl yrtmfl bir kifli iin seenekler ne bu kadar kstl ne de bu derece kaln ve sert snrlarla izili olacaktr. O hlde seilen hedef kitle sofistike bir elit
grup olduunda kapal ulu sorularn snrlayc basite indirgeyici erevelerini tercih etmek pek nerilmez.
153
154
1. T150 ve alt (150 veya daha az)

2. T151-250 (151-250 aras)
3. T251-350 (251-350 aras)
4. T351-450 (351-450 aras)
5. T451-550 (451-550 aras)
6. T551-750 (551-750 aras)
7. T751-1.000 (750-1.000 aras)
8. T1.001-1.500 (1 milyar-1.500 aras)
9. T1.501-2.000 (1,5 milyar-2.000 aras)
10. T2.001-3.000 (2 milyar-3.000 aras)
11. T3.001-5.000 (3 milyar-5.000 aras)
12. T5.001 ve st (5.000 fazla)
Kapal ulu sorular deer yarglarnn baz sosyal bask mekanizmalarnda yansmalaryla elde edilen cevaplarn gerei yanstmamas sonucundan kanmak
amacyla da kullanlabilir. rnein Hi trafikte hz snrn aflma sonucu ceza dediniz mi? dediyseniz ka defa dediniz? gibi bir soruya kifliler ak ulu olarak
gerekleflen cezalandrlma orannn altnda bir cevap elde edilmektedir. Oysa ayn soru Ka defa hz snrn amak nedeniyle ceza dediniz? diyerek seenekleri sfrdan bafllayarak sayarak sorulduunda daha gereki ve daha yksek bir hz
cezas dalm elde edilebilmektedir.
Benzer flekilde grfllen kiflilerce hassas ve kendi kiflisel zlk alanlarnn ihlali olarak alglanabilecek sorularn kurgulanmasnda kapal ulu soru seenei
olumlu sonular vermektedir. rnein kiflilere yukardaki flekilde ortalama toplam
hane halk geliri ak ulu olarak sorulduunda net bir rakam ile cevap almak genelde zor olmaktadr. Oysa kiflilere ayn soru kapal ulu olarak ve seeneklerin
belirli aralklar olarak sunulduunda alnabilen cevap oran anlaml flekilde artmaktadr. Yani kifliler bir cevab kendileri oluflturmak yerine kendilerine sunulan
seeneklerden birini semeyi daha kolay bulmaktadrlar diyebiliriz.
Kapal Ulu Sorularda Baz Sorunlu Alanlar

Yine de kapal ulu sorularn baz kstlar aklda tutulmaldr. Kimi zaman verilen
seenekler arasnda seim yapamayan denekler herhangi bir cevab kafadan atarak
ya da rastsal bir flekilde seebilmektedir. Bu flekilde elde edilen cevaplar bilinli bir
155
tercih olarak ele alan arafltrmaclar bu cevaplar temelinde anlaml rntler keflfinde ok zorlanacaklar hatta yanlfl yorumlara gidebileceklerdir. Sunulan seeneklerin sorulan soruya verilebilecek cevap yelpazesini tmyle yanstmad durumlarda yukarda da deinilmifl olan dier seeneinin sunulmas gzden karlmamaldr. Ancak sorular son fleklini almadan bu dier seeneine ihtiya olup olmadnn deneme grflmeler yoluyla sahada snanmas ve eer byle bir dier seeneine ihtiya yoksa bu seenein hi soruya eklenmemesi tavsiye olunur.
Son olarak dflnlmesi gereken glk kapal ulu sorularn grfllen kiflilerin cevaplar toplanrken baz gzden kaan hatalara yol ama olasln ykselttiidir. A seenei yerine soru cetveli zerinde B seeneinin iflaretlenmesi ya da
cevaplar bilgisayarda veri setine aktarlrken A yerine B seeneinin girilmesi ak
ulu sorularda pek olamayacak tr hatalardr. Ancak ak ulu sorularn da ou
zaman kodlama ve yorum sorunlar ierdii aklda tutulmaldr.
lkenin karfl karflya olduu sorunlarn neler olduunu belirlemek zere
birSZDE
soru oluflturun ve
SIRA
etrafnzdaki 10-15 kifliye bu soruyu ak ulu olarak hibir seenei siz okumadan yneltin.
Gelen cevaplar ayrntl bir flekilde not aln. Nelerin dile getirildiini nasl raporlayabilirsiniz?
D fi N E L M
fiimdi de ayn soruyu bu kez ilk soruyu takiben sizin oluflturduunuz ksa sorun seenekleri vererek kapal ulu olarak sorun. Yine 10-15 kifliye gidip bu yeni soruyu yneltin.
O R U bir rneklem
Nasl bir farkllk gryorsunuz? Bu iki soru Trkiyeyi temsil gcneS sahip
iindeki kiflilere yneltilseydi nasl bir sonu elde edilirdi sizce?
DKKAT
Ak ulu sorularn dillendirme dflnda soru cetvelinde sadece fleklen uygulanmas gayet kolaydr. Yegne dikkat edilmesi gereken nokta cevaplarn not alnaSIRA SZDE
bilmesi iin yeteri kadar yer braklmasdr. Kapal ulu sorularda
ise farkl birka
konuda hassasiyet gsterilmesi gerekir.
Bu konularn baflnda cevap seeneklerinin ak bir flekilde grfllen kiflilere
AMALARIMIZ
sunulmasdr. Soru cetvelinin iyi kurgulanmad durumlarda verilen bir cevabn
hangi seenee ait olduu ak deilse verinin kullanm mmkn olmayacaktr.
Tm urafllar ardndan bir cevap alnmfl olacak ancak bu cevabn rnein ikinci
K T A P
seenee mi yoksa nc seenee mi iflaret ettii anlafllamayabilecektir. Bilgisayar kullanlarak yrtlen grflmelerde (web zerinden ya da yz yze) bu genelde sorun olmamaktadr. Ancak burada da seeneklerin iflaretlendii tklanacak
L E V Z Y O N giren gdmeler yeterince byk olmadnda cevaplayanlar ya daT Ecevaplar
rflmecileri byk bir skntya sokabilecektir.
Soru cetveli kurgusundan nce dikkat edilmesi gereken bir nokta da seeneklerin birbirleriyle hibir flekilde rtflmyor olmasdr elbette. rnein
yukarda veriNTERNET
len rnekte gelir gruplar birbirleriyle rtflmemektedirler. Ancak bu flekilde grfllen kifliler sadece bir gruba ait olabilirler. Aralk (interval) leindeki deiflkenler iin kapal ulu seenek kategorileri hazrlamak kendine has zorluklar ierir. rnein grfllen kiflinin yafln kapal ulu bir soru ile almak istediimizde tm olas yafllar sralamak gibi uzun bir liste kullanmak zorunda kalabiliriz. Bundan kamak iin yafl gruplar oluflturmak tercih edilir. Benzer zorluklar kiflilerin gelirlerini
belirlerken de karflmza kacaktr. Bu tr durumlarda nerilen ncelikle oluflturulan grup aralklarnn eflitlenmesidir. rnein 18 bafllang yaflndan bafllanyorsa
18-27, 28-37, 38-47 gibi ilerlemek uygun olur. Eer grfllen kifliler bir iki gruba
arlkl olarak dalacaksa bundan kanmak yerinde olur. Bu tr dalmlar pek
ok bilgiyi bir daha geri gelemeyecek flekilde gizleyecek ve sz konusu deiflkendeki deiflim gzlenemez hle gelecektir. Bu durumlarda kategoriler arasnda farkllaflma oluflmasn salayacak kadar ok sayda kategori oluflturmak gerekir. Genel-
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
156
likle oluflturulan kategorilerin yerleflik normlara uymasna gayret edilir. Ancak bu

genel prensiplere her durumda uymak da mmkn olmayabilir. rnein semen
yaflnda deneklerle yaplan grflmelerde en dflk yafl 18 olunca onar yllk eflit genifllikte yafl gruplar oluflturarak 18-27, 28-37 gibi ilerlemek sz konusu olur. Oysa
yerleflik normlarda 27 ya da 37 gibi bir yafl grup kategorisini sonlandrc kesim noktas yoktur. Genelde insanlar 20-25, 26-30, 31-35 gibi gruplara daha yatkndrlar.
Aflada verilmifl ve daha nceki rneklerde de kullanlmfl olan soru formatnn temel zelliklerinin zerinden gitmekte yarar vardr. ncelikle her sorunun bir
tek numaras olmaldr. Buradaki rnekte S.18 olan bu numara dflnda bir de cevaplarn tek tek not edilmesi iin ayrlmfl bir yer ve bu bilgi iin de bir numara vardr. S.18den alnan cevap diyelim ki Gnefl, rzgar ve su enerjisi olsun o zaman
3 seenei iflaretlenip C61 kolonunda ayrlan yere de 3 yazlmas gerekecektir.
Bu flekilde cevaplarn n kodlamasnn yaplmfl olmas veri giriflini kolaylafltracaktr. Aksi taktirde anket zerinde bir flekilde iflaretlenen cevaplarn nmerik deerlere dnfltrlmesi iin ayr bir kodlamaya tabi tutulmalar gerekecektir.
Her bir seenee ayr bir mantkl nmerik deer verilmesi gerekir. Ancak cevap yok, fikri yok, bilmiyor ya da seemiyorum gibi aslnda eksik cevap (missing value) olacak cevaplar nasl kodlanmaldr? Burada kesin bir kural koymak
pek mmkn deildir. S.18de seemiyorum 8 olarak kodlanmfltr. Oysa yukarda soru D.19 ve D.20de 98, 99, 99998, 99999 deerleri de ayn amala kullanlmfltr. Burada nemli olan her kodun neye karfllk geldiini doru bir flekilde kodlamfl olmaktr. Deerlerin kendi bafllarna zel bir nemi elbette yoktur. Ancak genel bir kodlama kural kullanmak zmleme aflamasnda kolaylk salayacaktr.
Eer bilirsek ki 98, 99, 99998 ve 9999 gibi deerler bu tr eksik veriye karfllk gelir o zaman bu deerlerin zmlemeye katlmamas kolay olur.Ancak unutulmamaldr ki rnein ok nadir de olsa 99 yaflnda bir bireyle de grflmek mmkndr ve 99 rnein yafl iin eksik veri kodu olarak kullanlmamaldr.
Soru formunun kurgusunda farkl renk ile belirtilmifl grflmeciye yneltilen
baz notlar da vardr. S.18 de [-!- SEENEKLER OKUYUN VE YALNZCA BR SEENE fiARETLEYN] gibi bir not dfllmfltr. Grflmecinin her soruda ne
yapmas gerektiine dair bu notlar ok kullanfll olabilir. Soruda herhangi bir kart
kullanm olup olmad, tek seenek mi ok seenekler mi iflaretlenebilecei, kullanlan cevap seenekleri ya da cetvelin nasl kullanlabilecei ve benzeri birtakm
bilgiler burada grflmeciye hatrlatlp onun dikkati uyank tutulabilir.
Herhangi bir soruda grfllen kiflilerin deerlendirmesine braklan seeneklerin saylarna da dikkat etmek gerekir. Bu seenek saysnn ok genifl olmamas
nerilir. Seenekler 6-7 taneden fazla olduunda sorunun konusuna herhangi bir
yaknl olmayan sradan bir denein verilen seenekler arasndan kmasn beklemek ok fley beklemek olacaktr. Bu seenekler grfllen kiflilerin uzmanlk ya
da ilgi alanlar dikkate alndnda en ok 10-15 tane de yaplabilir. Ancak bu zaman da mutlaka yz yze grflmeler srasnda grfllen kiflilere seenekleri grp okuyabilecekleri bir kart vermek doru olacaktr. Aktr ki telefon grflmelerinde bu olanamz olmadndan seenek saysn dflk tutmak bir zorunluluk-
tur. Yine aklda tutmak gerekir ki okuma yazma orannn dflk olduu hedef kitlelerle alflrken kart vermenin bir yarar olmayacaktr. Hatta kimi zaman okuma
yazmas olsa bile uzun bir listeyi okuyup anlamann gerektirdii dikkat ve biliflsel
yetenek baz denekler iin olduka yksek olabilecek ve onlar ya sorudan ve hatta grflmeden uzaklafltracak ya da en az onun kadar kt olan bir dier sonu
olarak da grfllen kifli sanki gerek bir cevapmfl gibi kafadan atma rastsal cevaplar retip grflmeciyi baflndan savmaya gayret edebilecektir.
Cevap kategorilerinin sralamasna dikkat gerekir. Elbette afladaki rnekte olduu gibi sral cevap kategorilerinde seenek doal olarak ortaya kmaktadr.
rnein afladaki soru S.12ada seenekler sral cevap mantna uygun olarak
verilmektedir. Oysa nominal kategorilerden oluflan seenekler iin bu seeneklerin hangi srayla sorulduu bir fark yaratabilmektedir. rnein soru S.27de her grflmede bafllang olarak deerlendirmesi alnacak partiyi deifltirmek her grflmede ayn parti srasyla deerlendirmeleri almaktan daha iyi sonu verecektir.
Baz sorularda birden ok cevap ve hatta bu cevaplarn da bir srlamas alnmaya

alfllr. Aflada soru A.03te en nemli ilk sorunun sralanmas istenmifltir. Her
bir sorunun numaras birinci, ikinci ve nc en nemli sorun cevabna not alnacaktr. Soru D.23te ise her bir seenek tek tek var ya da yok olarak cevaplanacaktr.
157
158
Sk kullanlan bir dier soru tr de bir cetvel kullanlarak cevaplarn alnd

sorulardr. Daha nce de bahsedilmifl olan Likert cetveli tipik olarak beflli ya da yedili seenek kategorileriyle kullanlr. Soru A.01de znel yaflam memnuniyeti cetvelinin yedili Likert cetveli uygulamas verilmifltir. (Bu skala iin baknz Diener,
Emmons, Larsen, ve Griffin (1985)). Soru S.02de ise beflli bir tutum cetveli verilmifltir. Her iki rnekte de nemli bir uygulama seeneklerin her birinin ne demek
olduunun ak bir flekilde belirtilmifl olmasdr. Bu tr cetvellerde eer her cetvel
deerine bir ak tanm verilemiyorsa o zaman en azndan cetvelin iki u noktasnn ne anlama geldii aka tanmlanmaldr. Gerek A.01 gerek S.02de bir grup
deerlendirme iin ayn deerlendirme cetvelinin kullanlmas n grlmektedir.
Tek tek her biri iin ayr birer cetvel vermenin soru cetveli zerinde ok yer kaplayaca noktasndan hareketle deerlendirmeler ayr ayr okunmakta fakat ayn
cetvel yz yze grflmelerde grfllen kiflilere verilerek deerlendirme yapmalar istenmektedir.
159
Deerlendirme cetvelleriyle alflrken birka temel prensibe uymak gereklidir.

Sunulan seenekler 10-11i aflmamaldr. Sorulan sorular tek boyutlu olmaldr ki
kullanlan cetveller anlaml bir flekilde kullanlabilsin. Cetvel zerinde gsterilen
dzenek mantkl tek bir boyuta karfllk gelmelidir. Deerlendirilmesi istenen ifadelerin sorulufl flekli hep ayn ynde olmamaldr. Grfllen kiflilerin sorularn sorulufl mantn anladklarn dflnerek otomatik olarak hep benzer ynde cevaplar vermelerinin nne gemek iin verilen ifadelerin u noktalarnn anlam deifltirilerek sorulmaldr. rnein soru S.02de birinci ifadeye tamamen katlan birinin ikinci ifadeye hi katlmamas beklenir. Oysa soru Dflk gelirliler ile yksek
gelirliler arasndaki fark azaltmak hkmetin sorumluluu deildir diye ifade
edilmifl olsayd ilk ifadeyle ayn ynde deerlendirme verilmifl olacakt ve bu flekilde devam eden bir soru grubunda otomatik cevap retme eilimi kolayca ortaya kabilecekti. Oysa ifadelerin ynlerini deifltirerek grfllen kiflilerin dikkatinin daha odaklanmas salanabilir.
fiimdiye dek rnek olarak verilmifl sorular farkl flekilde dillendirin
bu farkllklarn
SIRAveSZDE
nasl sonulara yol aabileceini not edin.
D fi N E L M
Sorularn Dillendirilmesinde zlenecek Ana Prensipler
Bir nceki blmde arafltrmamz flekillendiren kuramsal ereve ve kavramsallaflS O R U

trmann sorularmz flekillendirirken en nemli kst olarak dflnlmesi
gerekti-
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
160
ini belirtmifltik. Ak ve kapal ulu soru formatlarnn tercihini de bu erevede

dflnmek gerekir. Ancak bu en kaba gruplandrmann tesine getiimizde sorularn dillendirilmesindeki ana prensiplerin sanatla bilimsellik arasnda ince bir izgi etrafnda flekillendiini grrz.
Sorularmz dile getirirken ilk dflnmemiz gereken bunlar cevaplayacak olan
deneklerin ne dzeyde bir lisan hakimiyeti ve konumuza dair bilgisi olduudur.
Grece olarak daha yksek eitimli, kullandklar dil ve bu dilin kullanm ve kelime hazinesi olarak daha zengin bir arka plana dayanan elitlerle yaplan grflmelerde sorularmz iin kullanlacak dil bu gzlemlere dayanarak halk geneli iin
kullanlandan daha sofistike bir farkllaflmaya gidebilir. Ancak bu saptamay yapmakla beraber genel geer kural olarak sorularn ksa, basit ve net bir flekilde anlafllabilir olmas gerekir. Prensip olarak zel bilgi gerektiren, farkl anlamlar yklenebilecek teknik kelime ya da deyimlerden kanlmaldr. Bir blgenin bir lehenin, deiflik eitim dzeylerinin ya da meslein daha youn kulland kelime ya
da deyimlerden kanlmaldr. Soru sorarken en baflta gelen amacmz grfllen
kiflinin sorduumuz soruyu istediimiz flekilde ve tam olarak anlamasdr. Ancak
bylelikle grfllen kiflilerin verdikleri cevaplar kendi tercih, grfl, tutum ve deerlendirmelerini arafltrma kapsamnda grfllen dier deneklerle karfllafltrlabilir flekilde zmlenebilecektir. Eer sorularmz anlafllamyorsa alnan cevaplardaki bilgi de yanlfl olabilecektir. Anlafllamayan sorulardan oluflan arafltrmalarda
bilmiyor, cevap yok ya da karar veremiyor gibi cevaplar daha yksek oranda olacaktr. Elbette tekrar tekrar anlafllmaz sorulardan oluflan arafltrmalara katlma oranlarnn da dflk olmas flaflrtc olmayacaktr. Bu tr anlafllma sorunlarnn olup olmadnn snanmas sorularn sahada test edilmesi ve derinlemesine
biliflsel grflmeler (cognitive interviews) yaplmas gerekir.
Soru Cetvelinin n Testleri (Pre-Tests) ve Biliflsel

(Cognitive) Grflmeler
Soru cetvelindeki sorularn snanmas ya da n testler (pre-testing) ile kastedilen
arafltrmacnn sorularn hedef kitledeki farkl gruplar ufak gruplar halinde de olsa yanstan bir kk rneklem ile grflerek kk lekli bir deneme yapmasdr. Soru cetveline son flekli verildikten sonra sahaya kldnda grflmeler nasl
yaplacaksa ayn flekilde rneklem seimi ltlerine bal olarak farkl yerleflim
birimlerinde saha alflmas ayn saha ltlerine gre gereklefltirilir. Burada ama
farkl sosyo-ekonomik stat, temel demografik gstergeler ve kltrel gruplarn bu
n snama grubuna dahil edilmesidir. Bu farkl gruplar iin deiflik sorularn anlafllp anlafllmad farkl cevap yok/bilmiyorum cevaplar alnp alnmadna baklr. n snamalar yapan grflmecilerin sorular sorduklarnda gelen tepki ve cevaplara bakarak dikkatle sorularn anlafllp anlafllmadn tespit etmeye alflmalar beklenir.
Bu kk lekli snamalarda ncelikle sorularn anlafllrlna baklr. Anlafllmayan ya da yanlfl anlafllan sorularn yan sra sorulardaki belirsizliklerin de saptanmasna alfllr. Sorularn ilgilenilen konuyla ilgili tm dikkate alnmaya deer
seenekler ve farkl perspektifleri yansyp yanstmad anlafllmaya alfllr. Konuyla ok da ilgili olmayan ya da eksik flekillendirilmifl sorular olup olmadna
baklr. Soru cetvelinde arafltrmaclarn beklentilerinin aksine baz sorularn tepki
almas sz konusu olabilir. Gerek hassas kiflisel bilgilerin alnmas, gerek sorunun
dile getirilmesinde farkl gruplara rahatszlk veren bir dil kullanlmfl olmas gibi
sorunlar ancak sahada farkl denek gruplarna ulafllarak anlafllabilir. Arafltrmac-
161
lar genelde kendileri ve evrelerindeki akademik ve renci evresince tepki ekmeyen sorularn daha genifl bir halk kitlesine ulaflldnda tepki ekmesine flaflrrlar. Ancak bu her soru cetvelinde aklda tutulmas gereken bir olaslktr ve her defasnda da srarla snanarak gerek saha alflmasnda karfllafllabilecek zorluklar
en aza indirilebilir.
Byle bir n snama alflmas genelde 40-80 aras grflme ile yrtlr. Burada arafltrmacnn ilgilendii sonularn istatistiki zellikleri deildir. Beklenilen
oluflturulmufl soru cetvelinin kalitesini snamak ve gelifltirmektir. Bu amala rastsal
bir rneklem seimi yaplmaz (baknz nite 3). Ancak alflmann sorularn farkl flekilde dinleyip yorumlayabilecei dflnlen farkl gruplara gidilmeye alfllr.
Aktr ki soru cetvelinin ana hedef kitlesinde karfllafllabilecek zorluklar gz nne alnarak bir n snama rneklemi seilmeye alfllr. Bir genlik sorunlarn anlamaya ynelik arafltrmann n snamasn yetiflkinlerle yapmak gibi bir mantk
hatasna dflmemek gerekir. n snama sonularna gre soru cetvelinde deiflikliklere gidilir ve bu deiflikliklerin ne derece yaygn olduuna bal olarak ek gerekli snamalar da yaplabilir.
Biliflsel grflmeler (cognitive interviews) ile kastedilen n snama ile yaplan
alflmann temel fikri zerine daha genifl bir sorgulamaya gidilmesidir. Tipik olarak
n snamalarda soru cetvelinin uygulanmas gerek saha grflmelerinde yapld
gibi yrtlr. Byle bir uygulamada sorulan sorulara verilen cevaplarn ne dflnlerek hangi kstaslara ve nasl bir alglama sreci sonunda verildiini anlamaya
ynelik bir aba iinde olunmaz. Oysa soru cetvelinin deerlendirilmesinde esas ihtiya duyulan da tam byle bir sorgulama ile elde edilecek bilgilerdir. Dolaysyla
algsal grflmelerde sorular her zamanki gibi sorulup cevaplar alndktan sonra bir
de bu cevaplara nasl ulaflld, sorulardan verilen cevaptan bamsz olarak ne anlaflld, verilen cevap ile tam olarak ne denmek istendii derinlemesine bir sorgulamaya tabi tutulur. Bu flekilde sorularn sadece anlafllp anlafllmad deil anlafllann arafltrmacnn amalad anlam olup olmad da renilmeye alfllr. Verilen cevaplarn da denein kafasndaki anlam renilmeye alfllr ve bu anlamn
gerekten arafltrmacnn formle etmeye alflt anlam olup olmadna baklr.
SIRA birer
SZDEtane sein ve
fiimdiye dek rnek olarak verilmifl ve kendi dillendirdiiniz sorulardan
bunlar 10-15 arkadaflnza sorun cevaplarn not edin. Ardndan da bu sorulardan ne anladklarn ve verdikleri cevaplara nasl ulaflp neden bu cevaplar verdiklerini renmeye
D fi N E L M
alfln. fiimdi bu sorular hakknda yeni neler rendiinizi dflnn. Sorular bu flekilde
kullanlabilir mi? Sorun gryorsanz bu sorunlar nasl zlebilir?
S O R U
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Ak Olmayan ve ok Anlaml Sorular

Sorular dillendirirken belirsizlikten kanmak gerekir. rnein
afladaki soruda
DKKAT
parantez iindeki (sizinle beraber) ifadesi soruya dahil edilmediinde denekler
nasl bir soruyla karfl karflya olduklarn anlamakta zorlanacaklardr. Acaba topSIRA SZDE
lam ka kifli olduu sorulurken denein kendisi de bu hesaba
katlacak mdr
yoksa denek dflnda ka kifli olduu mu sorulmaktadr? Oysa parantez iindeki
(sizinle beraber) ifadesi kullanldnda bu belirsizlik ortadanAMALARIMIZ
kalkmfl olmaktadr.
N N
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
162
Yukarda daha nce de rnek olarak verilmifl olan gelir sorusu da benzer zorluklar ierebilir: Getiimiz alt ay iinde btn aile fertlerinin maafl, kira, emekli
ayl, deiflik ifl kazanlar vb. gelirlerini gz nnde bulundurarak ortalama toplam aylk HANE HALKI geliriniz ne kadardr? Gelir sorular hemen her arafltrmada merak edilen ama hem sorulmas hem de cevaplanmas ok zor bir sorudur.
Yukardaki dillendirmede getiimiz alt ay bir nirengi noktas olarak verilmifltir.
Byle bir referans sresi verilmediinde rnein mevsimsel gelir farkllklar yaflayanlar bu soruyu cevaplamakta zorlanacaklardr. Tarm sektrnde gelir sahibi
olanlar maaflla alflan ifli ve memurlar gibi deildirler. Hasat sonras oluflan gelir
btn bir yl iindir. Aylk gelir sahibi olmak genelde ifl gcn formel piyasada
satarak deerlendiren kesim iin anlaml olabilir. Ancak dnemsel olarak ve enformel piyasa flartlarna gre alflanlar iin aylk gelir duruma ve zamana gre deiflecektir. Benzer flekilde tek bir formel iflten gelir elde edenler iin bu gelir sorusu
grece kolay bir sorudur. Oysa formel iflinin yan sra bir de enformel ifllerde yarzamanl ya da frsat bulduka alflp gelir elde edenler iin gelir hesap edilmesi ve
aklda tutulmas da zor bir sorudur. Dolaysyla soru sorulurken deiflik gelir trleri zikredilerek farkl kaynaklarn da hesaba katlmas gerei hatrlatlmaktadr. Bir
dier sorun da buradaki flekliyle sorgulanann bireylerin kiflisel gelirleri deil paras olduklar hanenin toplam gelirine dair olmasdr. Soru kiflisel gelir olarak sorulmamaktadr nk bilinen odur ki genifl aile yaps iinde kiflilerin bireysel gelirleri deil paras olduklar genifl ailenin tm bireylerinin bir araya getirdii gelir
daha nemlidir. Burada tabii kuramsal olarak gelirin bireysel dzeyde lmnden ok gelirin bireylerin davranfl, tercih ve tutumlar zerine etkisi zerine bir ilgi var. Yani ama iinde yaflanlan ortamda kullanma ak olan toplam gelirin etkisini grmektir. Bu gelirin kullanm zerinde tek tek aile bireylerinin ne derece
etkileri olduu bu soruda irdelenmektedir. Byle olunca da birey deil hanenin
toplam geliri sorgulanmaktadr. Ama toplam hane gelirinin de hesab kolay deildir. Hem her tr (maafl, kira, emekli ayl, deiflik ifl kazanlar vb.) gelir dikkate
alnacak hem de bu hanede yaflayan ve gelir getiren herkes iin yaplacaktr.
Tarmsal geliri olanlar iin bu sorunun ok anlaml olmad sylenebilir. Hem
tarm gelirine karfllk gelen bir gelir tr verilen rneklerde yoktur hem de alt aylk bir nirengi dnemi deiflik tr tarm gelirleri iin senenin her dneminde anlaml olmayacaktr. Hasat dnemi erken yaz olanlara bahar dneminde bu soru sorulduunda geen hasat dnemi sonunda elde ettikleri geliri verecekler midir? Bu
sorunun cevab sorudan bellidir ve vermemeleri beklenir. Ancak o zaman da hanenin nemli bir geliri hesap dflna itilmifl olacaktr. Bu durumda olanlarn kimileri kafalarnda bu deerlendirmeyi yapp farknda olarak ya da olmayarak tarmsal
gelirlerini hesaba dahil edecek kimileri de soruya bal kalarak etmeyebilecektir.
Bylelikle kontrol dfl ve sanki adamna gre sorulup cevaplanmfl bir soru sormufl
olmaktayz.
Bir dier rnek olarak da son yllarda pek ok arafltrmada vurgulanan sivil toplum kurulufllarna yelik ve dier tr faaliyetlerine katlmna dair verilebilir. Bu so-
ru Bnyesinde faal olduunuz bir sivil toplum kuruluflu var m? ya da Faaliyetlerine katldnz sivil toplum kurulufllar var m? gibi bir dillendirme ile sorulabilir. Ancak faal olmak ile ne kast edildii ak deildir. ye olmak m, yoksa gnll olarak bir kurulufl iin alflmak m, yoksa bafl yapmak m kast edilmektedir?
Benzer flekilde sivil toplum kuruluflu denirken nasl bir kurulufl vardr aklda? Sivil toplum kuruluflu olarak herkesin aklna hep ayn kurulufllar gelmeyecek ya da
birinin sivil toplum kuruluflu dediine dieri katlmayabilecektir.
Aflada izlenen yolda sivil toplum kuruluflundan ne kast edildii aklanmaya
alfllmfl ve deiflik tr ve faaliyet alanlar da rnek olarak verilmifltir. Ancak burada da faaliyet olarak sadece yelik kullanlmfltr. Ancak arkolu ve Cenker
(2011) gstermektedir ki yelik zellikle Trkiyede pek de yaygn deildir. Bunun
nemli bir nedeni kiflilerin kendilerini herhangi bir kuruluflla yelik yoluyla formel
bir ba iinde grmeye ekinmeleri olabilir.
Aflada verilen sorgulama sivil toplum kurulufllarnn gayet genifl bir faaliyet
alan iindeki farkl alanlarda alflanlarnn her biri iin bafl yapmak, ye olmak,
gnll alflmak ve toplantsna katlmak gibi farkl faaliyetlerden hangilerinin yapld ve hatta yaplan bafl miktaryla buralarda harcanan vakit de tek tek sorulmufltur. En sonda Trk Hava Kurumu, Kzlay, TEMA, ocuk Esirgeme Kurumu,
AKUT gibi yaygn bir farkndal olan kurulufllar zelinde de ayn sorgulama yaplmfltr. Zaman iinde faaliyetlerin farkllaflabilecei de dikkate alnarak son bir
yl ierisinde ifadesiyle herkese ayn referans noktas verilmifltir. Daha nce tutulan yollarda ya bu tr bir temel referans dnemi verilmemifl ya da sadece halen devam etmekte olan tek bir faaliyet tr (yelik) sorgulanmfltr. Bu rnekler gstermektedir ki tek bir sorunun farkl amalara hizmet amacyla pek ok farkl dile getirilifl flekli olabilir. Burada dikkat ekmek gerekir ki bu deiflik biimlerin saha alflmasnda ok farkl srelerde gereklefltirilebilmesi sz konusudur. Yani en basit
izlenen yol abuk sorulup geilebilirken biraz kuramsal ama ve sorgulama flekli
deiflince ok daha uzun srede benzer bir sorunun cevab alnabilmektedir.
163
164
14
fiimdi size bir kart vereceim. Size fikir vermesi asndan bu kartta gnll katlma ynelik
eflitli kurulufllarn neler olabilecei gsterilmektedir. Kartta yer alan tarzda gnll katlma
ynelik bu tr kurulufllardan (dernek, vakf, hayr iflleri yapan kurulufllar, sendika, spor
kulb gibi) herhangi birine son bir yl ierisinde baflta bulunmak, ye olmak, gnll
alflmak, toplantsna katlmak gibi bir faaliyette bulunup bulunmadnz syler misiniz?
Evet ise bu kurumlarn her birinin ak isimlerini syler misiniz?
KURULUfi TP
KURULUfi
ADI
Ne tarz bir faaliyette bulunduu
Son bir ay
ierisinde bu
sivil toplum
kuruluflu iin
Baflta
Baflta
bulunarak bulunuldu ka saat vakit
ise miktar harcadnz?
ye
olarak
Gnll
alflarak
Toplantsna
katlarak
Spor kulb
........T
......saat
Genlik dernei
........T
......saat
evreci dernek
........T
......saat
nsan haklaryla ilgili dernekler
........T
......saat
......saat
Hayr iflleri yapan kurulufl
........T
Din kurulufl (cami yaptrma

dernei vs.)
........T
......saat
fli Sendikas
........T
......saat
Ky veya kent gzellefltirme

veya dayanflma dernei
........T
......saat
Meslek odalar
........T
......saat
Sanat, folklor dernekleri
........T
......saat
Hemflehri dernekleri
........T
......saat
Cemaat dernekleri
........T
......saat
Okul yaptrma dernekleri
........T
......saat
Salk/Hastane gelifltirme
dernekleri vakflar
........T
......saat
Siyasal parti
........T
......saat
Kadn dernei
........T
......saat
Trk Hava Kurumu
........T
......saat
Kzlay
........T
......saat
TEMA
........T
......saat
ocuk Esirgeme Kurumu
........T
......saat
Arama Kurtarma Dernei

(AKUT)
........T
......saat
Dier 1
........T
......saat
ok anlaml sorulara rnek olarak flu soruyu dflnelim: Gnlk yaflantnz

dflndnzde sizi kifli olarak en fazla meflgul edip zorlayan ve zen en nemli sorun nedir? Bu flekilde sorulduunda bir yanda iflsizlik, yeterli para kazanamama ya da salk sorunlar n plana karken bir dier grup da Gneydouda hayatlarn kaybeden flehitleri bu soruya cevap olarak vermektedir. Bunun nedeni
byk olaslkla zen en nemli sorun diye bir ibare kullanlmfl olmasdr. znt ile kiflisel olarak zorlanma ve meflguliyet ayn soruda bir arada kullanlnca hangi soruya cevap verildii mulak kalmaktadr.
Bir dier rnek olarak da flu soruya bakalm: nmzdeki befl yla baktnzda, iinde yafladnz yakn aile evresi ve mahalleniz ya da kynzde gnlk
yaflamda ne derece deiflim bekliyorsunuz? Bu deiflim sizce olumlu ynde bir deiflim mi yoksa olumsuz ynde mi? Burada yakn aile evresi, mahalleniz ya da
kynzde gnlk yaflam a dair bir deerlendirme bekleniyor. Oysa bu ayr
deerlendirme olarak alnabilecek bir sorudur aslnda. yle ya aile evresinde bir
byk deifliklik uzun zamandr hasreti ekilen bir aile yesinin bir iflten, gurbetten, askerden vs geri dnfl olabilir, uzun zamandr planlanan bir zel yaflam deifliklii evlilik, ocuk sahibi olma olabilir. Oysa bu geliflmeler mahallede ya da
kyde olup bitenden tamamen bamsz gereklefliyor da olabilir. Bu referanslardan hangi birine bakarak deerlendirme yaplaca tamamen belirsiz kalmaktadr.
Ynlendirici Sorular
Sorunun sorulufl biimi ya da dillendirilifl flekliyle alnan cevaplarn dalmnn deiflebilmesi sorularmz dillendirirken zerine dikkatle eilmemiz gereken bir sorundur. ou zaman sorunun anlafllmasn kolaylafltrmak amacyla soru hakknda aklayc bilgiler verilir. Bu bilgilerin soruya verilen cevaplar bir yne doru
ekmemesi gerekir. rnein, dnyada yksek olarak alglanabilecek sayda lkede idam cezas cinayet suuna ceza olarak verilmektedir deyip ardndan lkemizde idam cezasnn yeniden kanunen mmkn olmasn destekliyor musunuz? gibi
bir soru sormak denekleri ynlendirmek olacaktr ya da hkmet btesinden askeri harcamalar iin kifli baflna flu kadar harcanmaktadr diyerek ardndan evre
korumasna kifli baflna ok daha dflk bir rakam vererek harcama dzeyinin uygun olup olmadn sormak dorudan cevab ynlendirerek asker harcamalar dflrlsn evre korumasna harcamalar da arttrlsn sonucunu yaratacaktr. Bu sorular bu tr ynlendirici aklamalar ya da konumlandrmalar (contextualization)
yaplmadan sorulduunda ok farkl sonular elde etmek flaflrtc olmamaldr.
SAHADA GRfiMELER YOLUYLA VER TOPLANMASI

Ksaca deiflik flekillerde hazrlanp kullanlan soru cetvellerinin alflma sresince
nasl bir veri toplanma srecine sokulduunu zetlemeye alflalm. Burada yz
yze grflmeler yoluyla yrtlen alflmalar, telefon ve posta ya da nternet zerinden kiflilerin kendi kendilerine cevapladklar anketler yoluyla yrtlen alflmalar zerinde younlafllacaktr.
Kiflilerin Kendi Kendilerine Cevapladklar Anketler

Kiflilerin kendi kendilerine cevapladklar anketler yoluyla yrtlen alflmalarda
grflmeciler kullanlmad iin maliyet avantaj olduka yksektir. Herhangi bir
flekilde grflmeci ile denein bir araya gelmesi gerekmediinden denekler sorulara gerek duyduklar zaman vererek dflnp, hatta arafltrp istedikleri yantlar
verebilirler. Herhangi bir zaman kstlamas olmakszn sorular cevaplayabilirler.
Benzer nedenlerle herhangi bir soruyu bir grflmecinin nnde cevaplamann getirebilecei ekinme ya da utanma duygusu olmadan sorular cevaplanabilir. Ancak
posta yolu ile deneklerin kendi kendilerine cevapladklar anketlerde grflmecilerin kiflileri ziyaret etmelerinin getirdii ilgi ve cevaplama istei eksik kalabilir. Tipik
olarak eve ya da ifl yerine ulafltrlan bu tr anketler ksa yoldan pe gidebilir. Dolaysyla posta anketlerinde en nemli sorun cevap orandr (response rate). Bu dflk cevap oranlarnn nemli bir nedeni deneklerin isteksizlii olduu kadar kendilerinden bekleneni anlayamama ya da istenen cevaplar oluflturamama da olabi-
165
166
lir. Her ne kadar kifliler okuryazar olsalar da okuduklarn anlama kendilerine soru
cetvelinde iletilen aklama ve talimatlar takip etme yetisine sahip olmayabilirler.
Soru cetvelinin etrefil yaps bu tr deneklerin katlmn kstlayacaktr. Yine unutulmamaldr ki kifliler soru cetvellerini kendileri doldururken aile ya da arkadafllardan ve deiflik nternet kaynaklarndan da destek ve yardm alabilirler ve bu tr dflsal etkileri arafltrmacnn kontrol ya da etkilerini lme olana yoktur.
Posta ile yrtlen alflmalarda soru cetvelinin grnm ayr bir nem taflr.
ncelikle soru cetveli bir kitapk gibi dzenlenip kaliteli bir kada baslmal ve
gze arpan kaliteli bir zarf ile birinci snf posta servisi kullanlarak kiflilere iletilmelidir. Bu tr ayrcalkl bir grnm cevap orann yksek tutmaya yardm edecektir. Sorularn ulafltrld deneklerce kendi bafllarna cevaplanaca dflnlerek
soru cetvelinin tek baflna her trl pratik soruyu ya gereksiz klacak kadar ak ya
da ortaya kabilecek her tr soruya bir cevab da soru cetveli zerinde bulunduran
bir formda olmaldr. Bir sorudan bir dierine geifller ya da atlamalar gibi teknik
olarak kafa karfltrc olabilecek dzenlemelerden kanlmal ya da son derece ak
bir flekilde soru cetveli zerinde dzenlemeye gidilmelidir. Soru cetvelinde sorular
arasnda yeterli mesafe braklmal sorular kolay okunur grnmelidir.
Aktr ki nternet zerinde yrtlen bu tr alflmalarda, gerekli talimat ve
aklamalar ya da cevaba bal olarak atlamalar ve deiflik ynlendirmeleri basit
bir flekilde sorunsuz olarak her denee ulafltrmak mmkndr. Internet zerinde
posta ile yrtlen alflmalarda olduu gibi belli adreslere davet gnderilerek de
anket kiflilere ulafltrlabilir. Eer hedef kitlede yer alanlarn email adresleri tam olarak var ise aynen posta yolu ile yrtlen alflmaya benzer bir yapya geri dnlmfl olunur. Hatta bu durumda nternet zerinden yrtlen alflmann doal
avantajlar olacaktr. Posta masraf ve postann alaca zaman nternet zerinden
yaplan alflmada olmayacaktr. Kiflilere ulaflm masrafsz olacak, verilerin girifli ve
kontrolnde nemli zaman kazanlmfl olacaktr.
Ancak hem klasik posta yolu ile yrtlen alflmalarda hem de nternet zerinden yrtlen alflmalarda karfllafllan ana zorluk verilen cevaplarn gizliliinin
salanmas ve bu balamda da cevap vermeyenlerin kontrolne dairdir. Eer posta yolu ile gnderilen soru cetvellerine bir kimlik numaras verilirse bu deneklerin
verdikleri cevaplarn adres ve kimlik numarasndan takip edilebilir olduunu dflnerek yine hassas sorularn cevaplarnda ekingen davranmalar sonucunu douracaktr. Benzer flekilde nternet zerinde de kifliye ait bir davet ile anket sitesine girifl yapldnda kimin girifl yapmadn takip etmek mmkn olup yeniden
davet ile cevap oranlarn yukar ekmek de mmkn olmaktadr. Kiflilerin kimlik
bilgilerinin verilen cevaplarla birlefltirerek bir zmleme yapma amac gdlmyorsa deneklerin anonimliinin muhafaza edilmesi yoluna gitmek en doru yol
olacaktr. Her hlkrda deneklere kimlikleri ile ilgili ne tr bilgiye sahip olunduu ve bu bilgilerin nasl ve ne amala kullanlaca ak bir flekilde anlatlmaldr.
Telefonla Yrtlen alflmalar

Telefonla yrtlecek grflmelerin de yz yze yaplan alflmalara olan en byk avantaj yine maliyettir. Telefon anketlerinde rneklemle ilgili sorunlara nite
3te deinmifltik. Bu sorunlarn bertaraf edilebildii varsaymndan hareket edersek
telefon alflmalarnn en nemli avantaj tek bir yerden tm grflmecilerin yakndan izlenebilecei bir ortamda grflmelerin yaplmasnn kiflilerin kendi kendilerine sorular cevaplamalarnn getirdii baz dezavantajlar ortadan kaldrmaya yardmc olmasdr. Ancak aklda tutulmaldr ki yz yze yaplacak grflmelere
oranla telefon grflmelerinin ksa srmesi beklenir. Yine yz yze grflmelerde

ve tabi posta ya da web zerinden yaplan grflmelerde kullanlabilecek grafik ya
da skala kullanmnn telefonda yaplamamasdr. Bu yzden kullanlacak cevap
seeneklerinin ksa ve skalalarn da basit olmas gerekir.
Yz Yze Grflmelerle Yrtlen alflmalar

Maliyet yksekliine ramen yz yze grflme yntemi hl anket verisinin toplanmasnda en kaliteli veri toplama yntemidir. Bu elbette grflmecilerin iyi eitilmifl ve kontrol edilmifl olmalarna da sk skya baldr. Batda yar zamanl olarak ev kadnlarnn alflt bir ifl alan iken zamanla bu grubun tam zamanl ifllere
gemesi ve artan su oran anketr olarak alflmak isteyenlerin arzn azaltmfltr.
Tipik olarak Trkiyedeki grflmeciler ounlukla yar zamanl alflan niversite rencileridir. Her ne kadar bu eitim vermeyi kolaylafltrsa da ayn kiflilerin
farkl projelerde istihdamn zorlafltrmakta ve eitimli grflmecilerin srekliliini
kstlamaktadr. Yz yze grflmelerde eitimli grflmecilerin ve nite 3te zetlenen rneklem seim yntemlerinin uygulanmas ile hanelerde grflmelerin yaplmas grece olarak kolaylaflmfl olsa da hane grflmelerinde randevu alnarak
sadece grflmeye ayrlmfl bir zamanda grflme yapmak halen olduka zor ve
maliyetli bir uygulamadr. Bugnlerde yksek standartlarda bir arafltrmada yaplan
TUIKden ADNKS temelinde elde edilen hane adreslerine gnderilen grflmecilerle grflmelerin yaplmaya alfllmasdr. Kiflisel bir iletiflim kurularak yaplmaya alfllan grflmelerde cevap oran telefon ile yaplandan yksek olmakla beraber ou zaman %50 orannn zerine kamamaktadr. Sadece grflme yapmay
kabul edenlerin orannda deil ayn zamanda da her sorulan soruya alnan cevap
orannda da yz yze yaplan grflmelerde nemli bir geliflme gzlenmektedir.
Grflmeciler bir nedenle anlafllmadan geifltirilmeye alfllan sorular hakknda baz nceden tasarlanmfl basit aklamalar getirerek cevap alabilmektedirler.
Burada dikkat edilmesi gereken nokta grflmecilerin yaptklar aklamalarla alnan cevaplar baz ynlere doru flekillendirmeleridir ki bundan hassasiyetle kanmak gerektii aktr. Yine tecrbeli ve iyi eitilmifl grflmecilerin ciddiyetsiz,
samimi olmayan denekleri ve aka tutarsz ve yanlfl olan cevaplar ortaya karmalar da beklenir. Bu tr aksamalar grflmeci kullanlmayan yntemlerde ya hi
anlafllamamakta ya da basit mantk hatalar bulunsa bile bu ancak veri toplama sreci bittikten sonra olabilmektedir. Buna bir yeni teknoloji olarak web zerinden
yrtlen alflmalarda oluflturulan veri toplama amal web sitesindeki mantk
kontrolleri ile cevaplayan denekleri uyararak bir zm bulunsa bile bu yntemlerin tam olarak ifllemesi zordur.
Yz yze yrtlen alflmalarda en nemli sorun kimi zaman 50-150 aras grflmecinin birka hafta ierisinde ayn alflmada alflmasyla oluflan koordinasyon ve kontrol sorunlardr. Sahaya sadece eitimden gemifl grflmecilerin kmasn salamak bir sorun olabilmekte, alflma srerken anketr eitimi verilmesi gerekebilmektedir. Anketrlerin sahada gerek haneye eriflim, gerek haneden grfllecek kiflinin seimi, gerekse de grflme srasnda kendilerinden beklenenleri yerine getirip getirmediklerinin kontrol edilmesi flarttr. Aksi taktirde her aflamada pek ok sorunla karfllafllabilir ve bu da rneklemin hem temsil yeteneini dflrecek hem de alnan cevaplarn istenilen lm standartlarnda olmamas sonucunu oluflturabilecektir. Dolaysyla yz yze grflmelerle yrtlen alflmalarda
nemli bir aba grflmecilerin sahada grflmeler srerken kontrol iin harcanmaktadr. Grflmeler bitirildikten sonra da hem belli oranda denein kontrol
167
168
amala yeniden ziyareti hem yine belli orannn da telefonla ulafllarak kontrolden
geirilmesi gerekmektedir.
KAMUOYU/ANKET ALIfiMALARININ SINIRLARI VE

GL YNLER
Kamuoyu/anket alflmalar deerlendirilirken rneklem teknolojisindeki geliflmelerin salamfl olduu avantajlarla bafllamak yerinde olur. Pratik olarak hakknda
bilgi elde etmenin ok g olduu pek ok hedef kitle hakknda pratik bir flekilde
bilgi elde etmek kamuoyu/anket alflmalaryla mmkn olmaktadr. Pek ok kamu siyasas asndan nemli deerlendirmenin demokrasinin iflleyifli iin ihtiya
duyulan deerlendirmelerin elde edilebilmesi ancak bu tr alflmalarla mmkn
olabilmektedir. Pek ok kuramsal beklentimizin hedef kitleleri temsil yeteneine
sahip rneklemler kullanarak test edilebilmesi ancak kamuoyu arafltrmalaryla
mmkn olabilmektedir. Ancak unutmamak gerekir ki kamuoyu/anket alflmalar sonuta bireylerin davranfllar ya da bu davranfllarnn gzlenmesi temelinde
deil sadece bireylerin kendi bildirimleri temelinde flekillenmektedir. Kiflilerin
kendileri hakknda bildirimlerinin sorunlu bir veri kayna olduu unutulmamaldr. Pek ok zaman hassas konularda bu bildirimler eksik ya da yanl flekillendirilecek, hatta pek ok konuda hibir bildirimde bulunulmayabilecektir. Ancak deneysel yntemlerin kamuoyu/anket alflmalarna uyarlanmasyla bu tr kstlarn
da stesinden gelinmeye bafllanmfltr.
Yine hatrda tutmak gerekir ki pek ok zaman kamuoyu/anket alflmalar sadece tutumlar zerinde durmaktadr. Tutumlarla tercih ve davranfllar arasndaki
ba son derece sorunlu bir badr. Pek ok zaman tercih ya da davranfla dnflmemifl de olsa kiflilerin bir tutumlar vardr. Bu tutumlarn deiflik ortamlarda farkl tezahrlerinin de olaca beklenir.
169
zet
N
A M A
N
A M A
Nicel amal temel veri toplama sreleri hakknda anket alflmalar erevesinde bilgi edinmek
Nicel amal veri toplama srelerinin yegane
yntemi saha alflmalar yoluyla anket uygulamalar deildir. Ancak en yaygn kullanm olan
ve ana sorunlar itibaryla dier yntemlerle de
benzeflen bu yntemin ana niteliklerinin neler
olduunu ortaya koymaya alfltk.
Anket alflmalarnn tarihsel geliflimi Trkiyedeki pratiin deerlendirmesiyle tartflmak
Burada anket alflmalarnn gerek dnyada gerekse de Trkiyedeki geliflimi zerinde ksa bir
tartflma yrtlmfltr. Bu yntemin geliflimi ve
flu an halen kullanlan farkl yaklaflmlarn karfllafltrmal avantaj ve kstlar ortaya konmaya alfllmfl ve Trkiye pratiinde mevcut seeneklerin neler olduu ortaya konmufltur.
N
A M A
Anket alflmalarnn kurgulanmas ve soru sorma teknikleri hakknda bilgi edinmek

Anket alflmalarnn farkl kurgularnn neler olduu ve soru cetvellerinin kurgusunda dikkat
edilecek unsurlar ile soru sorma teknikleri zerine ksa bir tartflma verilmifltir. Burada ana ama
her farkl yntem ve yaklaflmn rneklerini sunmak ve avantajlar ile kstlarnn neler olduunu
vurgulamaktr.
170
Kendimizi Snayalm
1. Kapal ulu sorular?
a. Kstl sayda cevap seenei kullanr
b. Deneklerin herhangi bir seenei semesine izin
vermez
c. Detayl cevaplar vermeyi teflvik eder
d. Temel demografik sorularn cevaplarn arar
e. Az sayda seenek sunar
6. Afladakilerin hangisi genel bir soru dillendirme

prensibi deildir?
a. Hibir ak ulu soru sorma
b. Sorular uzun tutma
c. Anlafllmaz terimler kullanma
d. Anlam farkllklarndan kanacak ifadeler kullan
e. ok uzun seenek listeleri kullanma
2. Afladakilerden hangisi telefon anketlerinin bir dezavantaj deildir?

a. Arafltrmaclar genifl bir ulaflm btesi ile alflmak zorunda deildirler
b. Baz kiflilere telefon ile ulaflmak mmkn olmayabilir
c. Telefonda kiflilerle ayrntl deerlendirme cetvelleri verilemez
d. Kiflilerle kstl zamanda yakn anlayfl iinde bir
grflme yapmak zordur
e. Grsel yardm alnamaz
7. Ynlendirici sorulardan kanmak gerekir, nk?

a. Baz seeneklerin soru tarafndan cevap olarak
nerildii dflnlp sonular farkllaflabilir
b. Soru ve cevaplar arasnda bir uyumsuzluk oluflabilir
c. Baz negatif ifadeler kullanlabilir
d. Ayn zamanda birok konu sorgulanyor olabilir
e. Cevap iin ok bilgi sahibi olmak gerekebilir
3. Bir yz yze grflmeye bafllarken afladakilerden

hangilerinden bahsetmek gerekmez?
a. Arafltrmann amalar
b. Arafltrmann kimin tarafndan yapld
c. Arafltrma verilerinin nasl kullanlaca
d. Arafltrmay destekleyen kurulufllar
e. Arafltrmada kullanlacak istatistiki teknikler
8. Afladakilerden hangisi dorudur?

a. Kiflilerin kendi kendilerine yaptklar anketler
sadece posta yolu ile yrtlr
b. nternet anketleri bir tr posta anketidir
c. Posta anketini kimin doldurduu kesin olarak
bilinir
d. Internet anketleri znde kendi kendine doldurulan anketlerdir
e. Soru cetvelinin grnm kendi kendine doldurulan anketlerde nemli deildir
4. Afladakilerin hangisi bir yz yze grflme anketinde

standart bir grflme sreci izlenmesinin nedeni deildir?
a. Sorularn farkl denekler iin ayr ayr uyarlanmasn engellemek iin
b. Sorularn farkl farkl anlamlara gelecek flekilde
sorulmasn engellemek iin
c. Cevaplarn standart bir yorumunu alabilmek iin
d. Grflmecilere kolay olsun diye
e. Tecrbesiz grflmecilerin de anketi yapabilmesini salamak
9. Afladakilerin hangisi kendi kendine doldurulan anketlerin yz yze yrtlen anketlerle karfllafltrldnda bir dezavantaj deildir?
a. Kiflilerin sorular zerinde daha uzun dflnp
karar verebilmesi
b. ok sayda kapal ulu soru sorulamamas
c. Arafltrmacnn fazla detayl soru soramamas
d. Deneklerin ok fazla soruya cevap verememesi
nedeniyle eksik veri toplanmas
e. Daha hzl sonu alnabilmesi
5. Afladakilerin hangisine bir soru cetvelinde sorularn sralamasn ayarlarken dikkat etmek gerekmez?
a. Hassas sorular sona brakmak
b. Sorular konu bafllklarna gre gruplamak
c. Sorularn farkl dzende sorulabilmesini salamak
d. Kendinden sonra gelen sorularn nemini deifltirecek sorular sormak
e. Kolay cevaplanabilecek sorular nce sormak
10. Bir anket alflmasnda kiflilerin doru cevap verip

vermediklerini nasl anlayamayz?
a. Verilen cevaplar ile kiflilerin davranfllarn karfllafltrabiliriz
b. Verilen cevaplar hedef kitledeki doruluu bilinen verilerle karfllafltrrz
c. Farkl sorularla ayn konuda veri toplayp onlar
karfllafltrrz
d. Deneysel veri ile alnan cevaplar karfllafltrrz
e. Grfllenlere doru cevap verip vermediklerini
sorarz
171

1. a
2. a
3. e
4. e
5. d
6. a
7. a
8. d
9. e
10. e
Yantnz yanlfl ise alflmann Kurgulanmas

Yantnz yanlfl ise Sahada Grflmeler Yoluyla Veri Toplanmas konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Sahada Grflmeler Yoluyla Veri Toplanmas konusunu yeniden gzden geiriniz.
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Sahada Grflmeler Yoluyla Veri Toplanmas konusunu yeniden gzden geiriniz.
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Bilimsel Arafltrma Alan
Olarak Kamuoyu/Anket alflmalar konusunu

Sra Sizde 1
Baml ya da bamsz deiflkenlerin lm dzeylerinin farkllaflmas verilerin toplanmasnda da bunu takip
eden zmleme aflamasnda da nemli etkiler yaratacaktr. Farkl lm dzeylerinde grfllen kiflilerin istenilen cevab istenildii flekilde verebilme yetileri de
deiflecektir. rnein gelirinizi bir aralk ierisinde sylemek kesin bir rakam olarak vermekten her zaman daha kolaydr. Benzer flekilde her zmleme teknii iin
farkl varsaymlar geerli olacaktr. Nominal ya da sralama leinde elde edilmifl bir lm ile anlaml matematiksel ifllemler yaplamayacaktr. Bu nedenle matematiksel ifllemlerin kullanlaca zaman bu tr kstlara
dikkat etmek gerekir.
Sra Sizde 2
Bu tr sorularn dillendirilmesine ne kadar dikkat edersek edelim ak ulu braklan bu sorulara herkesin verecei cevaplar farkl olabilecektir. Bu cevaplarda bir
ortak yn bulmak ve bu cevaplar flekillendiren ana
motivasyon ya da fikrin ne olduunu ortaya karp buna gre bir gruplamaya gitmek gerekecektir.
Sra Sizde 3
Burada rnek olarak kullanlan sorularn bir elefltiriye
tabi tutulmas beklenmektedir. Her soru iin ayn amaca ulaflmay salayacak farkl bir dillendirme ne olabilir? Bu soru daha ksa ve zl bir flekilde dile getirilebilir mi? Ya da amaca uygun olarak sorunun biraz daha
detayl ve uzun sorulmas gereklidir? Gibi sorular kendimize sormamz gerekir.
Sra Sizde 4
Burada beklenen her soru iin bizim varsaydmz anlamn soruyu cevaplayanlarca elde edilip edilmediinin
gzlenmesidir. Biz bir amaca uygun olarak soruyu soruyoruz ama acaba cevaplayanlar bizim beklentilerimize uygun flekilde mi anlyorlar sorumuzu? Yoksa beklentilerimizden farkl ve bizim amacmza da hi uygun
olmayan anlamlar da yklyorlar m sorulan sorulara?
Bu ve benzeri sorularla biliflsel grflmelerde sorulan
sorularn amaca hizmet edip etmediini belirlemeye alflmak gerekir.
172
Chang L, Krosnick JA (2009). National Surveys via RDD
Telephone Interviewing versus the Internet: Comparing Sample Representativeness and Response
Quality. Public Opinion Quarterly, 73(4):641-678.
Converse, Jean M. 1987. Survey Research in the United States: Roots and Emergence 1890-1960, University of California Press.
Couper M, et al. (2001). Web Survey Design and Administration. Public Opinion Quarterly 65(2): 230-253.
arkolu, Ali ve Kemal Kiriflci 2004. The View from
Turkey: Perceptions of Greeks and Greek-Turkish
Rapprochement by the Turkish Public, Special Issue on Greek-Turkish Relations, Turkish Studies, Frank Cass, vol. 5, No. 1, Spring, pp.117-154.
arkolu, Ali ve Cerem Cenker. 2011. On the Relationship between Democratic Institutionalization and
Civil Society Involvement: New Evidence from Turkey, Democratization, vol.18, No.3, pp.751-773.
Diener, E., Emmons, R. A., Larsen, R. J., & Griffin, S.
(1985). The Satisfaction with Life Scale.Journal
of Personality Assessment, 49, 71-75.
Dillman D (1991). The design and administration of mail surveys. Annual Review of Sociology, 17:225249.Gnlbol, M., Etkenler Asndan bir Dfl
Politika ncelemesi (Ankara: Ulusal Basmevi,
1969).
Groves R. (1990) Theories and methods of telephone

surveys, Annual Review of Sociology, 16:221-240.
zcan, G. Trkiyede Dfl liflkilerin Hukuk Rejimi in
F. Snmezolu (ed.), Trk Dfl Politikasnn Analizi, (stanbul: Der Yaynlar, 1994), pp.293-316.
Putnam, R.. Diplomacy and Domestic Politics: The Logic of Two Level Games, International Organization. Vol.42. No.3 (1988). pp.427-60.
Schaeffer N.C, Presser S (2003). The Science of Asking
Questions. Annual Review of Sociology. 65-88.
Tanr, B. Trkiyede Dfl liflkilerin Hukuk Rejimi in
Snmezolu F. (ed.), Trk Dfl Politikasnn Analizi, (stanbul: Der Yaynlar, 1994) pp. 317-32.
Thurstone, L.L. ve E.J. Chave. 1929. The Measurement
of Attitude, Chicago: University of Chicago Press.
Tourangeau R, Smith TW (1996). Asking sensitive questions: The impact of data collection mode, question
format, and question context. Public Opinion Quarterly 60(2): 275-304.

YNTEMLER
7
Amalarmz
N
N
N
N

Nicel veri analizinin temel zelliklerini kavrayabilecek
Deiflik nicel veri grafiklerini yapabilecek
Merkezi eilim ve buradan sapma ltlerini deerlendirebilecek
Tablo analizi, standart normal tabloyu kullanabilecek regresyon analizinin
temel kavramlarn aklayabilecek
Anahtar Kavramlar
Histogram
ubuk izimi
Pasta izimi
Ortalama
Varyans
En Sk Deer, Mod
Medyan
Tablo Yzdeleme
Regresyon Modeli
indekiler
Uluslararas liflkilerde Nicel Veri Analizi

Arafltrma Yntemleri ve Raporlama
GRfi
BETMSEL NCEL VER ANALZ
MERKEZ ELM LTLER
DAILIM LTLER
TABLO VERLERNN
ZMLEMES
REGRESYON MODEL
SONU
Nicel Veri Analizi ve

Raporlama
GRfi
Nicel veri analizi ile bu analizlerin raporlanmasnn her aflamas arafltrmann
amacyla yakndan ilgilidir. Pek ok zaman ya elde arafltrmann amacna ulaflmaya yeterli olmayacak bir veri seti vardr ya da bu amaca dorudan hizmet etmeyen ancak farkl konularda ilgin olabilecek bilgiler veri setinde mevcuttur. Arafltrmac(lar) pek ok zaman veri toplama ifli bittiinde sanki bu ifle niye girifltiklerini unutmufl gibi ama ve disiplinden yoksun bir flekilde sonu raporlarn yazmaya giriflebilirler. Bu gibi durumlarda arafltrmaclarn eldeki veriyi deiflik flekillerde okurlara ulafltrma gayreti iinde olduklar grlr ancak dikkatli bir
okur ne amala eldeki raporun okunmas gerektiini bilmeden sanki bir veri denizinde yzer gibi bir duyguya kaplabilir. Okurlar byle bir glkle karfl karflya brakmamak gerekir. Bunun bafllca sebebi herhangi bir okurun bilim insanlar iin ok deerli olmasdr. Tm ilgin bilimsel alflmalar arasndan tarafmzdan yazlmfl birka sayfay okumaya bafllamfl bir kiflinin ilgisini, vakit ve abasn heba etmememiz gerekir. Bunun belki de en dorudan yolu en baflndan
amacmzn ne olduunu net bir flekilde belirlememiz ve arafltrmamz raporlarken her aflamann bu amaca nasl hizmet ettiini gzden karmamamz gerekir.
rnein bu nitede nicel veri toplamay bitirdikten sonra bu verileri nasl raporlayacamz aktarmaya alflyoruz. Bunu yaparken de her zaman veri toplamaya bafllarken kendimize koymufl olduumuz ana amalarmza geri dnmemiz ve
bu amalar nicel veri raporlamakta temel klavuz olarak kullanmamz gerektiini vurguluyoruz.
Bilimsel alflmalarn sonular pek ok farkl ortamda paylafllabilir. Ne tr bir
veri zmlemesi yaparsak yapalm ne tr bir mecrada bu zmleme sonularn
paylafltmz ve zmlemelerin sunumu ya da raporlanmasn deifltirecektir. Bu
adan farkl bilimsel arafltrma sonularnn paylaflm mecralarn ksaca gzden geirmekte fayda vardr. Burada bilimsel veri ve zmlemelerinin paylaflld tm
farkl mecralarn zerinden gidebileceimizi dflnmemeliyiz. Bu liste ok kalabalk olacaktr. Ancak bilim insanlar ncelikle alflmalarn bilimsel dergilerde makaleler olarak yaynlarlar. Bu dergi makaleleri olduka ksa olduklarndan biraz daha
uzun ve ayrntl bir sunum ya bir kitap fleklinde olur ya da akademik bir kitap deilse de bir arafltrma raporu olarak sonular paylafllabilir. Gnmzde arafltrma
sonularnn web siteleri zerinden pek ok deiflik makale ve hatta kitaba ulaflm
linki verilerek paylaflld gibi dinamik veri analizi yapma olana ile de desteklen-
176
diini grmekteyiz. Bu tr web sitelerine rnek olarak Uluslararas Saha alflmalar Program (International Social Survey Program-ISSP (http://www.issp.org/) ve
Dnya Deerler Arafltrmas (World Values Survey-WVS http://www.worldvaluessurvey.org/) siteleri verilebilir.
Bilimsel yaznn paylaflma sunulduu en deerli mecralar iki tarafl kr hakemlik srecinden geirilmifl makale ve kitaplardr. Deerli kelimesini trnak iine
alarak veriyorum nk bu elbetteki znel bir deerlendirmedir. Pek ok zaman bir
bilimsel alflmann deeri zaman ierisinde farkl bilim insanlarnca hatta farkl alan
ve disiplinlerde alflan bilim insanlarnca nasl kullanfll, yararl, aklayc vs bulunduuyla ilgilidir ve temel olarak bu deer buluflun zamana braklp bilim insanlarnca atfta bulunmaya deer bulunmayla llmesi gerekir. ki tarafl kr hakemlik srecinden kast edilen de aslnda basit bir kurumsal dzenlemedir. Makalelerin
yayna sunulduu dergiler editr(ler), yayn kurulu yelerince ynetilirler. Bu dergilere yaynlanmak zere gnderilen makaleler bu yneticiler (genelde editr) tarafndan makalenin konusu ve burada kullanlan yntemlerde uzmanlaflmfl birka
hakeme deerlendirmek zere gnderilir. Kitap neri ve taslaklar da genelde niversite yaynevlerinin yneticileri olan editrlerce benzer bir ift tarafl kr deerlendirmeye tabi tutulur. Bu makaleler hakemlere gnderilirken kim ya da kimler tarafndan yazldklar belirtilmez. Hatta makalenin yazar bilgisi bir flekilde makaleyi
okurken tahmin edilebilir durumdaysa bu bilgilerin de hakemden gizlenmesi esastr. Ksaca hakem makalenin kim ya da kimlerce kaleme alndn bilmeden, yani
bu anlamda kr olarak, makaleyi okuyup deerlendirmelidir. Bu flekilde genelde
2-3 hatta bazen daha fazla sayda hakem tarafndan makale okunup deerlendirilir.
Bu kr deerlendirmeler sonucunda ya baflndan yayna deer bulunmaz, ya baz deiflikliklerle yayna kabul olunur, ya da baz deifliklik nerileriyle yeniden
kr deerlendirmeye alnr ve sre tekrar edilir. Ancak her durumda dergi editrnn karar hakem raporlar eflliinde yazar(lar)a iletilir. Burada da kr deerlendirmenin ikinci taraf gndeme gelir. Deerlendirmelerin hangi hakemler tarafndan
yapld da yazar(lar)a sylenmez editrler tarafndan. ki tarafl kr deerlendirmeden kast edilen de tam budur. Ne deerlendirilen kim tarafndan deerlendirildiini bilir, ne de deerlendiren kimi deerlendirdiini bilir.
Ancak byle bir ift tarafl kr deerlendirmeyle sadece ve sadece bilimsel ltlerle bir makalenin bilimsel bilgi daarcmza anlaml bir katk yapp yapmad konusunda doru bir karara ulafllabilecei dflnlr. Bu flekilde bir deerlendirme ile yaynlanan dergi ve kitap serileri akademik camia tarafndan deerli olarak kabul grr. Kimi alanlarda bu tr ift tarafl bir kr deerlendirmenin
zor ya da olanaksz olduu dflnlebilir. Zaten ufak bir grup olan uzman kadro
birbirinin ilgi ve arafltrma alanlar ve hatta yazma sitilini dahi gayet iyi bilir ve bu
yzden yazarn kimliinin gizlenmesi hemen hemen olanakszdr. Bu tr ufak
gruplarn oluflturduu alanlarn dergileri de genelde dar bir okur evresine ulaflr.
Daha genifl ve dolaysyla da ift tarafl kr deerlendirmenin daha kolay olduu
alanlarn dergileri genelde daha ok okura ulaflr, daha ok referans alr ve dolaysyla da daha etkili dergiler olurlar. Etki faktr zerine baknz (http://thomsonreuters.com/products_services/science/free/essays/impact_factor/).
Bu tr ift tarafl kr deerlendirmeye dayal dergilerde bilimsel argmanlarn dile getirilifli ve bulgularn sunumu genellikle genel kabul grmfl ve genellikle riayet edilen kurallara gre flekillenir. Pek ok yksek etki sahibi dergi genellikle makale uzunluuna kstlama getirir. Bu kstlamalar genellikle belli bir byklkte sayfa ya da kelime saysyla verilir. Yedi sekiz bin kelime ile on bin kelime
7. nite - Nicel Veri Analizi ve Raporlama
aras deiflen bu makalelerde sunumun gayet disiplinli olmas flarttr. Sadece makalenin amacna uygun bir kaynakann nemli bir yer tutaca dflnldnde
geriye makalenin ana fikri ve bulgularnn sunumu iin ok yer kalmad ortadadr. Her makale ncelikle ifllenilen konunun kuramsal, grgl ve siyasa asndan
nemi ve bu alardan ana amalarnn ksaca ortaya konduu bir girifl ile bafllamaldr. Ardndan alflmaya temel oluflturan yazn gayet disiplinli ve amaca uygun
flekilde ortaya konmaldr. Bu yazn taramasnda ama konuyla ilgili ne kadar ok
yayn olduunu ve yazarlarn bunlar arasndan ne kadar genifl bir ksmn okumufl
olduunu gstermek deildir. Sadece bir yaznn tm detaylaryla ortaya konulmas amalanan makale ve kitaplar haricinde byle bir yazn taramas hibir zaman
yaplmaz. Bir makale ve hatta kitapta yazn taramasyla amalanan ayrntl bir analiz ncesinde konuyu ana hatlaryla n plana karmak ve daha da nemlisi takip
eden analize neden ihtiya olduunu gsterecek ve yazndaki eksiklikleri ne karacak bir tarama yapmaktr. Bir sonraki blmlerde sunulacak olan analizin,
yntemsel yeniliklerin, bunlara temel salayan yeni toplanlmfl verinin ve benzeri
yeniliklerin neden yenilik ve bilgi daarcmza yeni bir katk olduunu ortaya
koyacak bir yazn taramas gereklidir. Bu ana amac yerine getirebilecek uygun
uzunlukta bir yazn taramas bir makale iinde yaklaflk iki bin kelime ile snrl kalmak durumundadr. Daha uzun olan bir tarama ne yntemin ne de bulgularn temel zellikleri ve analiz ve yorum iin yer brakacaktr.
King, Keohanne ve Verba (1994) kitabndaki bilimsellik kriterlerine geri dnersek her alflmann yntemsel zelliklerinin ortaya konulmas zel bir neme sahiptir. Ancak bylelikle ne yaplmfl olduu laykyla anlafllabilecektir. Ancak bylelikle bizden sonra gelen arafltrmaclar ncelikle bizim yaptklarmz yeniden retmek
ve ileri gtrebilmek iin zerine yeni arafltrmalar infla edebileceklerdir. Arafltrmann kamusal alana ak bir flekilde yerlefltirilip paylafllmasnn da en baflta gelen flart yntemin laykyla ayrntl bir flekilde anlatlmasdr. Bu ya ana makale metni iinde ya da bir teknik ekte yaplabilir. Ancak mutlaka bunun iin bir yer makalelere de
rapor ve kitaplara da konulmaldr. Yntem detaylar verilirken verinin nasl topland ve hatta temel betimsel zellikleri de buraya eklenebilir.
Bilimsel makalelerde nitel ya da nicel verilerin betimleyici temel zelliklerine yer
ayrmak g olabilir. Ancak pek ok zaman bu zellikler zerinden dikkatli bir okurun ayraca vaktin ok deerli bilgiler verecei unutulmamaldr. Bir verinin hikayesi ncelikle betimsel zelliklerindedir. Makalelerde bunlara ayracak ok kstl
yer olabilir ama kitaplarda ve bilimsel raporlarda daha fazla yer ayrp gerekli zeni
gstererek bu betimsel zelliklerin ayrntl bir dkmn vermek gerekir. Bilimsel
makalelerde en genifl yer genelde en son analiz teknikleriyle elde edilen bulgularn
sunumu ve bunlarn tartfllmasna ayrlr. Bulgularn tartfllmas deyince ne kast edildiinin zerinde durmak gerekir. Burada kast edilen analiz tekniine hkim herkesin okuyabilecei bir takm tablolar bir de yazar olarak tekrar edip okura sunmak
deildir. Sonu olarak yazardan beklenen bir art bir iki eder trnden bir analiz
okumas deil bu elde edilen iki sonucunun mevcut yazn ierisinde nasl yorumlanmas gerektiidir. Sonularn hangi balamda nasl farkl okunabilecei ve genel
sosyal bilim yazn ierisinde nasl anlaml bir grfle karfllk geldiine dair arafltrmaclarn yorumunun burada paylafllmas nemlidir. Yazar kendince bulgular nasl
yorumladn savunabilmeli ve bylece okurlar ikna edebilmelidir. Sonularn sunumunda en nemli beklenti ve belki de en zor olan aslnda budur.
Biz burada nicel veri analizinin engin detaylarna girmeye alflmayacaz bile. Bu
konu ok daha uzun bir tartflmay gerektirecektir. Ancak her nicel arafltrmann bir
177
178
noktada elde ettii verinin temel zelliklerini anlamas iin gerekli en temel analiz
sreleri zerinde duracaz. Buna nicel verinin hikyesi diyeceiz. Bu hikyede
ncelikle biraz resim kullanmak gerekir. Elde edilen deiflkenlerin nasl bir dalma
sahip olduklar grafiklerle resmedilmelidir. Bu dalmlarn ok gzlem iermesi bizi
hep zora sokan bir zelliktir. En merak ettiimiz hemen her zaman tipik olarak bu
dalmdan bir gzlemin ne olacadr. Herhangi bir deiflkenin en tipik gzlemi nedir? Bu sorunun yantn verir vermez dalm gren herkes geri kalan gzlemlerin
bu tipik gzlem etrafnda nasl daldna dair de bir hikye dinlemek ister. Deiflkenlerimizin betimlendikten sonra ilgimiz genellikle iliflkilere kayacaktr. Hangi
deiflken ile bir dieri arasnda nasl bir iliflki olduunu renmek isteyeceizdir. Bu
nedensellik iliflkileri iin bir baml deiflken ile bamsz deiflkenlere ihtiya duyarz. Aslnda bu nedensellik iliflkilerinin de mmkn olduunda grafiklerle resmedilmesi tavsiye edilir. Bylelikle teknik olarak ok etrefil grnen bir iliflki gayet rahat anlafllabilecek ve verinin hikyesi ortaya kendiliinden kverecektir.
Arafltrmaclar nicel verileri tm detayyla her tr yayn mecrasnda kullanamayabilirler. rnein gnmz dergilerinde detayl betimsel bir tartflmaya nadiren
yer verilmektedir ve genellikle beklenilen en uygun ve en son tekniklerle amalanan, genellikle nedensellik iliflkilerinin snanmasdr. Pek ok zaman da daha uzun
ve ayrntl zmlemelere yer verme olana ancak kitap ve raporlarda elde edilebilmektedir. Ancak arafltrmaclara analizlerini makale fleklinde yaynlama aflamasna gelmeden eldeki verinin doasn kendileri iin anlamakta aflada zetlenen
betimleyici zmlemeleri yapmalar tavsiye edilir.
BETMSEL NCEL VER ANALZ

Bir nicel veri analizine genelde basit bir frekans tablosuyla bafllanr. Aflada Tablo
1de buna rnek olarak bir arafltrmada yafl dalm gsterilmifltir. Tipik olarak byle bir tablo tek bir stun olarak gzlenir. Biz burada sayfaya sdrmak amacyla 35.
Satrdan gzlemleri ikiye blerek tabloyu oluflturduk. Bu tr yer kazanmlarn pek
ok zaman raporlamada kullanmak zorunda kalabiliriz. Tablo 1de ilk kolon sadece satr saysn vermektedir. kinci kolon ise yafl deerlerini gsteriyor. Altnc kolon ile tablonun ikinci ksm bafllamaktadr ve bu kolon da yine yafl deerlerini vermektedir. 3 ve 7. Kolonlarda her yafl deerinden kaar denein veri setimizde olduunu okuyabiliyoruz. rnein 18 yaflnda 24 kifli varken 53 yaflnda da 33 kifli
vardr. 4 ve 8. Kolonlar da her bir gzlem grubunun toplamn yzde ka payna sahip olduunu gsterir. Yine ayn rnekten devam edersek 18 yaflndakiler toplamn
%1.1ine karfllk gelirken 53 yaflndakiler %1.6sna karfllk gelmektedir.
Toplamda 2-5 kolonda gsterilen yafllarda (yani 18-52 yafl arasnda) toplam
1661 kifli (toplamn %78.9u) varken 53-91 yafl arasnda da 444 kifli (toplamn
%21.1i) vardr. Yani genel toplam olarak 1661+444=2105 kifli vardr bu tabloda verileri zetlenen. 4 ve 8. Kolonlar her yafltan toplamda yzde ka gzlem yapldn gsterirken 5 ve 9. Kolonlar kmlatif paylar vermektedir. Kmlatif pay bu rnek zelinde her yafl iin o yafl ve altndakilerin toplam iindeki yzde payn verir. Yani 13. Satrda 30 yaflnda toplamn %2.4 bulunurken 30 yafl ve alt (yani 1830 yafl arasnda) toplamn %29u bulunmaktadr.
Kmlatif pay deiflik yafl gruplar arasnda toplamn ne kadarnn bulunduunu hesaplamakta da ok kullanflldr. rnein eer merakmz 30 ile 35 yafl arasnda toplamn yzde kann bulunduunu renmek ise o zaman 35 yafln kmlatif yzde deeri olan %43.5ten 30 yafln kmlatif deeri olan %29u karmamz
yeterlidir. Yani 30-35 yafl arasnda toplamn (43.5-29=) %14.5 bulunur.
179
Yafl
Frekans
Yzde
(%)
Kmlatif
(%)
18,00
24
1,1
19,00
53
2,5
20,00
39
21,00
22,00
6
7
Yafl
Frekans
Yzde
(%)
Kmlatif
(%)
1,1
53,00
33
1,6
80,5
3,7
54,00
32
1,5
82,0
1,9
5,5
55,00
30
1,4
83,4
50
2,4
7,9
56,00
20
1,0
84,4
33
1,6
9,5
57,00
30
1,4
85,8
23,00
48
2,3
11,7
58,00
22
1,0
86,8
24,00
35
1,7
13,4
59,00
26
1,2
88,1
25,00
50
2,4
15,8
60,00
13
,6
88,7
26,00
48
2,3
18,1
61,00
29
1,4
90,1
10
27,00
57
2,7
20,8
62,00
21
1,0
91,1
11
28,00
60
2,9
23,6
63,00
15
,7
91,8
12
29,00
63
3,0
26,6
64,00
13
,6
92,4
13
30,00
50
2,4
29,0
65,00
26
1,2
93,6
14
31,00
73
3,5
32,4
66,00
17
,8
94,4
15
32,00
56
2,7
35,1
67,00
,4
94,9
16
33,00
65
3,1
38,2
68,00
10
,5
95,3
17
34,00
51
2,4
40,6
69,00
10
,5
95,8
18
35,00
60
2,9
43,5
70,00
,4
96,2
19
36,00
68
3,2
46,7
71,00
,3
96,5
20
37,00
53
2,5
49,2
72,00
,1
96,6
21
38,00
53
2,5
51,7
73,00
,4
97,0
22
39,00
47
2,2
54,0
74,00
,4
97,4
23
40,00
45
2,1
56,1
75,00
,3
97,8
24
41,00
53
2,5
58,6
76,00
,2
98,0
25
42,00
41
1,9
60,6
77,00
,4
98,4
26
43,00
51
2,4
63,0
78,00
,3
98,7
27
44,00
34
1,6
64,6
79,00
,4
99,0
28
45,00
38
1,8
66,4
80,00
,1
99,1
29
46,00
36
1,7
68,1
81,00
,2
99,4
30
47,00
44
2,1
70,2
82,00
,1
99,5
31
48,00
45
2,1
72,4
83,00
,2
99,7
32
49,00
35
1,7
74,0
84,00
,0
99,8
33
50,00
36
1,7
75,7
85,00
,1
99,9
34
51,00
42
2,0
77,7
89,00
,0
100,0
35
52,00
25
1,2
78,9
91,00
,0
100,0
Toplam 1661
78,9
444
21,1
Genel
Toplam
2105
100
Elimizdeki veriyi tablo ile daha anlafllr bir zet hline dktmzde aslnda
daha da basit bir izim ile resmedildiinde ayn verinin daha da kolay anlafllr hale dnflecei de grlecektir. Bunu yaparken eldeki verinin hangi dzeyde lldn gz nnde tutmakta fayda vardr. rnein yukardaki rnekteki yafl gibi
bir oransal lekte llmfl bir deiflken ile uraflyorsak o zaman ubuklarn bir-
Tablo 7.1
Deneklerin Yafl
Dalm
180
birine dedii bir histogram ya da alan izimi kullanmak daha uygun olacaktr.
Unutulmamaldr ki oransal lekte deiflik aralklarn birbirleriyle matematiksel
olarak karfllafltrlabilmesi sz konusudur. Bu durumda daha dflk dzey nominal ya da sralama (ordinal) lekteki deiflkenler iin daha uygun olan ubuk grafiindeki gibi ubuklar aras bir mesafe tutmak gerekmez.
Afladaki fiekil 7.1de ayn yafl verisi deiflik flekilde resmedilmifltir. Grld gibi ayn veri birbirinden olduka farkl yorumlara olanak veren birbirinden farkl flekillerde resmedilebilmektedir. Burada hangisinin eldeki verinin bize iletebildii
bilgiye daha yakndan karfllk geldiine karar vermemiz gerekir. Aktr ki yafl gruplar daha genifl tutulduunda dalmn resmi daha kaba bir hle brnmekte ve detaylar kaybolmaktadr. fiekil 7.1adan 7.1bye geerken Y aksindeki lek 0-80 arasnda tutulduu iindir ki yafl gruplar arasndaki fark daha baskn grnmektedir.
fiekil 7.1bden 7.1cye ayn veri gsterilmesine ramen sadece Y aksi 80den 45e ekildiinde grafiin brakt intiba sanki yafl gruplar arasndaki fark daha bykmfl
gibi olmaktadr. Oysa veri ayn veridir ve fark da elbette ayn farktr. Sadece bu rnek bile grafikleri olufltururken verilmek istenilen bilginin ya da yaratlan intiban bir
yanllk yaratp yaratmadndan emin olmamz gerektiini gstermeye yeter.
fiekil 7.1dde de yine ayn frekans dalm temel alnarak her yafl grubunun
toplam iindeki paylarnn dalm resmedilmifltir. Ancak bu detaya inildiinde en
gen yafl grubu olan 18-22 yafl grubunun aslnda en kalabalk grup olmad gzlenebilmektedir. En genifl grup 28-32 yafl grubudur. Yine ancak fiekil 7.1dde yafl
gruplar eflit aralklarla verilmifltir. Daha nceki flekillerde her yafl grubunun genifllii farkldr. Bu da toplam iinde sahip olduklar paylardaki farkllaflmann ardndaki neden olabilecei iin grafikleri yorumlamak gleflmektedir. Prensip olarak
bir histogramda her grubun temsil ettii deiflken aralnn eflit olmas gerekir. ubuklarn temeli eflit boyutlarda grnebilir ancak bu ayn ubuklarla temsil edilen
verinin de eflit aralktaki gzlemlere dayand anlamna gelmeyebilir. Nitekim afladaki fiekil 7.1 a-c iin eflit olmayan yafl aralklar olduu grlebilir.
fiekil 7.1
fiekil 7.1c
Yafl Dalm
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
%21,1
18-52
53-91
fiekil 7.1b
Yafl Dalm
80
70
60
50
40
30
20
10
0
%43,5
%40
%2,2
36-55
56-75
%40
%14,3
%2,2
18-35
36-55
56-75
76-91
fiekil 7.1d
Yafl Dalm
%14,3
18-35
%43,5
76-91
%14,3 %14,1
15
13 %11,3
%11,4
11
%9.6
%9,5
%8,7
9
%6,9
7
%5,3
5
%3,8
3
%1,8%1,8%1,1
%0,4%0,1
1
-1
18
-2
23 2
-2
28 7
-3
33 2
-3
38 7
-4
43 2
-4
48 7
-5
53 2
-5
58 7
-6
63 2
-6
68 7
-7
73 2
-7
78 7
-8
83 2
-8
88 7
-9
2
%78,9
80
70
60
50
40
30
20
10
0
fiekil 7.1a
Yafl Dalm
181
fiekil 7.2a
0
10
20
Trkiyenin AB
yeliine karfl oy
kullanrdm
40
50
60
%26,1
Trkiyenin AB
yeliini destekler
ynde oy
kullanrdm
FY, bilmiyor, CY
30
%14,3
%59,5
Bugn yaplacak
bir halk
oylamasnda siz,
Trkiyenin Avrupa
Birlii yelii iin
mi, yoksa bunun
karflsnda m oy
kullanrdnz?
182
fiekil 7.2b
Sizce Trkiye kendi
sorunlarn zmek
iin yeterli imkna
sahip midir, yoksa
ancak Avrupa
Birliine ye
olarak m bu
sorunlar
zebilecektir?
Ancak Avrupa Birliine

ye sorunlarn
zebilir
%13,2
FY, bilmiyor, CY
%9
Trkiye sorunlarn
kendi zebilir
%77,9
fiekil 7.2c
Genel olarak
deerlendirdiiniz
de Avrupa
Birliine girmek
Trkiyeye ne
derece yararl, ne
derece zararl
olacaktr?
%18
%16
%14
15,7
Zararl olacak (0-4)

%22,2
14,7
15,6 Yararl olacak (6-10)

%52,6
%12
%10
10,3
%8
9,0
9,5
7,1
%6
4,1
3,7
%4
fiekil 7.2d
Trkiye Avrupa
Birliine ye
olmazsa ncelikli
izlenmesi gereken
dfl politika
hangisidir?
4,2
3,1
%2
ok
zararl
olacak
3,0
5
9 ok
FY,
yararl bilmiyor,
olacak
CY
%40
%35
%30
%25
%20
38,0
38,0
%15
%10
%5
%
16,7
4,4
4,4
1,6
0,6
0,3
0,4
Trk
slam
ABD Bamsz Dfl
Trk
Dier
dnyasyla dnyasyla
ile
bir dfl lkelerle
ve
yaknlafl- yaknlafl- yaknlafl- politika iflbirlii
slam
mak
mak
mak
izlemeli iinde dnyasyla
olmal, yaknlaflmal
dnya ile
btnleflmeli
FY,
bilmiyor,
CY
Bu drt rnek zerinde farkl grafikler fiekil 7.2de gsterilmifltir. Her birinin
grsel olarak vurgulad bir farkl bilgi boyutu vardr. rnein fiekil 7.2ada vurgulanmak istenen bir referandum olmufl olsa Trkiyenin AB yeliin destekleyeceini syleyenlerin orannn buna karfl olanlardan yaklaflk iki kat daha byk bir
grubu oluflturduudur. Bu konuda henz kararn verememifl ya da cevap veremeyenlerin ise azmsanamayacak bir grup oluflturduklarnn da vurgulanmas bu izimde bir boyutlu yatay ubuk izimiyle gsterilmifltir. Benzer bir l seenein dalm fiekil 7.2bde pasta izimiyle gsterilmifltir. Grsel olarak bu grup
arasndaki oransal farklarn gzlenmesi zor olabilir. Bu nedenle her iki izimde de
ubuk ya da pasta dilimlerinin her birinin rakamsal olarak yzde kalk bir paya
karfllk geldii de izim zerinde gsterilmifltir. Bylelikle grsel olarak oluflabilecek yanlfl intibalar rakamsal verinin ayn izim zerinde gsterilmesiyle ortadan
kaldrlmaya alfllmfltr.
fiekil 7.2c ve dde grece olarak ok sayda seenek arasnda dalmn nasl olduu gsterilmeye alfllmfltr. Burada bir pasta iziminin olduka karmaflk bir resim ortaya karaca aktr. fiekil 7.2cde seeneklerin nelere karfl geldii rakamsal
olarak 0-10 cetveli zerinde gsterildiinden okumas daha kolaydr. Bu durumda
bir izgi grafii mevcut bilgiyi aktarmakta daha iyi bir ifllev grmektedir. Yine her seenein toplam iinde nasl bir paya sahip olduunu ayn izim zerinde bulmak
mmkndr. Bunun tesinde bir gruplama da yaplarak 0-4 aral toplam ile 6-10
aral toplam da ayr birer kutucukta gsterilmifltir. Bylelikle kaba olarak ABne
girmenin Trkiye iin yararl ya da zararl olaca kanaatinde olanlarn nasl bir
gruplanmaya gittiini de ayn izim zerinde gzlemek mmkn olmaktadr.
fiekil 7.2dde ise hem seenekler olduka fazladr hem de her bir seenein tek
baflna okunmas daha zordur. Bu durumda izgi grafii yerine bir ubuk izimi
daha kolay alglanacak bir sunum vermektedir. Her ne kadar seenek says ok
olsa da aslnda topu topu iki seenek arasnda eflit flekilde blnmfl bir kitle olduu bu resimden aka gzlenebilmektedir. Geri kalan seenekler hemen hi ilgi ekmezken nemli grubun da cevap veremedii gzlenmektedir. Bu grubun seim yaplarak ayrt edilmifl iki seenekten ayrfltrlmas ve bunlara karflt uta gsterilmesi burada nemlidir. Bir dier nemli olan nokta gerek fiekil 7.2c gerek
7.2dde Y ekseni sfr noktasndan bafllamaktadr. Bu yzde paylar gsterildiinde
de farkl lmler iinde nemlidir. zellikle birbiriyle karfllafltrlacak iki izimde
eksenlerin karfllafltrlabilir olmas son derece nemlidir.
Yukarda verilerin resmedilmesi hakknda ksaca rneklemeye alfltmz birka ana prensibin altn izmekte yarar vardr. Bunlarn baflnda her grafiin mutlaka bir bafllk ile birlikte okura sunulmasdr. Bu bafllk daima ierdii veri hakknda ksaca bilgi vermeli ve metin ierisinde takibi kolaylafltracak flekilde numaralanmaldr. Ayn prensibi tablolar iin de izlemek en dorusudur. Herhangi bir baflln bir zet olduu unutulmamal ancak gereksiz yere teknik terminoloji de kullanmaktan kanmaldr. Yani eer bir tablo istatistiki bir nedensellik analizi sunuyorsa burada n plana karlmas beklenen bu nedenselliin hangi deiflkenler
arasnda snanddr. Yoksa bu snamada hangi tekniin kullanld deil. Verilerin resmedilmesinde verideki bilgi n plana karlmal ve bu bilginin istenilen
zelliinin yanlflsz bir flekilde yanstlmasna zen gsterilmelidir. Burada kanlmaz olarak baz znel tercihler olacaktr kuflkusuz. Zaman ierisindeki geliflimi
vurgulamak isteyen bir arafltrmac her hangi bir zaman kesitindeki durumu ayrntl bir flekilde resmetmek isteyen bir arafltrmacdan farkl bir izim oluflturacaktr.
Ancak eldeki amaca en uygun ve bu amac en yanlsamasz flekilde yanstan bir i-
183
184
zim tercih edilmelidir. izim ile rakamsal veri arasnda istenilen amaca gre bir ba
kurulabilmeli ve bunun iin izim zerinde gerekli ek bilgi zetleri okura sunulmaldr. Bu konuda ayrntl bir sunum iin baknz Tufte (1983) ve fienesen (2007,
103-116).
Verilerin resmedilmesi buraya kadar raporlamann bir paras olarak ele alnd.
Oysa raporlama ncesinde de basit resimleme teknikleri kullanlarak verinin temizlenmesi ve ileri zmlemeler iin de bir temel oluflturulabilir. Aflada bir deiflkenin dalmnda temsili tipik bir gzlemin zelliklerini ortaya koyma abasna
girifleceiz. Bunu yaparken deiflkenin dalmn resmettiimizde rnein olaandfl gzlemlerin olup olmad nemli bir gzlem olacaktr. Olaandflllktan kast
bir yanlfl veri girifli olabilecei gibi girifli doru da olsa genel eilimlerden ok
farkl birka izole gzlem de olabilir. Bunlar dalm resmedildiinde aka gzlenebileceklerdir. Keza dalmda gzlemlerin tek bir deer etrafnda m younlaflt yoksa farkl birka deer etrafnda m younlaflt en rahat dalmn resmedilmesiyle gzlenebilecektir. Dolaysyla verilerin resmedilmesini sadece raporlama
ve verilerin sunumunun bir paras olarak grmemek gerekir. Grafik kullanm ile
dorudan veri zmlemesine de girilmifl olunur. Bu konuda daha ayrntl bir
tartflma iin baknz Henry (1995), Jacoby (1998) ve Wallgren, Wallgren, Persson, Jorner ve Haaland (1996).
Verilerin resmedilmesinde de daha sonraki veri zmlemelerinde de ana
amalarn baflnda eldeki ok sayda gzlemi en basit flekilde zetleyen bir kestirme gsterge bulabilmektir. Elimizde yzlerce hatta binlerce analiz birimine, kifliye,
lkeye deiflik corafi blgelere vs dair bilgi ierisinden hedef kitlemize dair kestirme bilgi veren tipik bir gzlem ne olabilir? Eer elimizde bir anket alflmas varsa rnein ve bu semen yaflndaki nfusu temsil ediyorsa tipik bir semen nasl
bir semendir? Bu soru elbette hangi deiflkene gre nasl bir semendir diye dillendirilmelidir. Yani semen nfusun rnein yafl asndan tipik bir bireyinin yafl nedir? Tipik semenin yafl katr?
Bu sorulara verilen en basit yant ortalamalar temelindedir. rneklemimizdeki
semenlerin ortalama yafl katr? Bu soruyu yantlarsak tm rneklemi bir flekilde
temsil eden tipik bir bireyin yaflnn ka olduunu bulacamz dflnrz. fiimdi
bu ortalama hesaplarna biraz daha detayl girelim.
MERKEZ ELM LTLER

Ortalama terimi pek ok zaman mulk bir flekilde kullanlr. Siyasetiler ortalama vatandafl tan bahsederlerken kimi kast etmektedirler? Ya da bir snftaki not,
ya da bir flirketteki ortalama maafl kimin not ya da maaflna karfllk gelir? Ya ortalama aile bykl ya da illerde ortalama milletvekili says nasl olur da kesirli
bir rakam olur? Bu ve benzeri ortalamalar aslnda bir dalmdaki merkezi eilimin
ne olduunu zetlemeye ya da bu dalmlardan tipik bir gzlemin ne olacana
dair bir kestirmedir. Frekans dalm elde edip bunlar deiflik grafiklerle resmetmeye alflrken aslnda bu dalmlar temsil etmekten uzak kalrz. Tm dalm
grebilmek gzeldir ama sonuta burada hala ok fazla bilgi ile uraflr durumdayzdr. Hele elde birka frekans dalm varsa bunlar birbirleriyle karfllafltrmak
iyice zorlaflr. Frekans dalmlarn temsil eden bir zet bilgi ihtiyac duyarz. Bunu da aslnda temelde deiflik flekilde yaparz. Birincisi dalmn flekli zerinde bir basit gzlem retebiliriz. kinci olarak dalmdaki gzlemlerin etrafnda younlaflt bir temsili deer bulmaya alflrz. nc olarak da bu temsili deer etrafndaki dalmn ne derece olduunu gzleriz.
185
Frekans dalmlar sonsuz deiflik flekilde olabilir. Bu adan karfl karflya kalnan bir dalmn fleklini birka standart dalma referans ile daha rahat betimleyebiliriz. Birka dalm standardndan bahsedebiliriz. rnein her gzlemin eflit
sayda ya da oranda olduu bir dikdrtgen dalm bize bir nirengi noktas verebilir (baknz fiekil 7.3 sa alt kfle). Dikdrtgen dalmda her gzlem eflit sayda dalmfltr dolaysyla tipik bir gzlem bulmak zellikle zordur.
Simetrik dalmlar ile asimetrik dalmlar da birbirinden ayrt etmek gerekir. Simetrik olmayan bir dalma baktmzda ilk akla gelen arlkl gzlemlerin ne ynde olufltuu ya da aflr u gzlemlerin ne yne doru kayddr. fiekil 7.3te sa st
kfledeki dalm simetrik deildir. Dalmn kuyruunun saa doru olduu durumda birka nadir gzlemin dalmn pozitif ularnda olduu anlafllr. fiekil 7.3teki asimetrik dalm da saa doru kuyruklanmfl bir dalmdr. Kuyruun sola
doru olduu durumda da birka nadir gzlemin negatif uta gzlendii anlafllr.
Simetrik bir dalmda bir orta noktann sanda ve solunda ayn flekilde deer
dalmlar grlr. Bylelikle orta noktadan byk ya da kk deerlerin birbirine stnlk salamalar sz konusu deildir. fiekil 7.3te sa st kfledeki dalm
dflndaki tm dalmlar simetriktirler. rnein bu standart olarak alnan dalmlarda zel bir yere sahip olan an erisi dalm da bir simetrik dalmdr (baknz fiekil 7.3 orta sra sadaki flekil). an erisinde ya da normal dalmda en ok gzlem orta noktada yaplmfltr. Bu orta noktann zerinde ya da altnda eflit uzaklkta iki deer hep ayn orana sahiptir. Normal dalmda dalmn u noktalarnda git
gide az gzlem vardr ve u noktalarda ortann zeri ile alt arasnda bir gzlem oran farkll yoktur. Normal dalm zerinde ileride daha ayrntl duracaz.
fiekil 7.3
Deiflik dalm
rnekleri
Dalmlarn merkez eiliminin ne olduu konusunda birka lt kullanlabilir.

Bunlarn en yaygn kullanm olan basit aritmetik ortalamadr. Bu tr toplama ifllemlerindeki matematiksel notasyon iin bu nitenin sonundaki EK I blmne baknz.
X=
1 N
X i
N i=1
ou zaman bu ortalama deer bir frekans tablosundan da hesaplanabilir. Burada afladaki forml yukardaki formlden de elde edilebilir:
X=
1 N
fX i
N i=1
186
Burada f her X deerine karfllk gelen frekans deeridir. Afladaki tablodaki

rnee bakarsak X 2 deerini 5 gzlem iin alrken 3 deerini 4, 10 deerini de 7
gzlem iin almaktadr.
X f
fX
2
5
(2) 5
3
4
(3) 4
10 7
(10) 7
Orijinal formlde afladaki ifllemi yapmamz gerekir:
X=
X=
1
((2 + 2 + 2 + 2 + 2) + (3 + 3 + 3 + 3) + (10 + 10 + 10 + 10 + 10 + 10 + 10))
5
+
4
+ 7)
(
1
92
(2 5) + (3 4) + (10 7)) = 16 = 5.75
(
(16)
Gruplanmfl frekans dalmlarnda yukardaki formlde X yerine grup ortalamalarnn (Xo) kullanlmas gerekir.
Aritmetik ortalamalarda eer dalm simetrik deilse u gzlemler ortalama
deeri ok etkileyecektir. Bunu en abuk flu rnekle grebiliriz. Farz edelim ki 10
kiflilik bir grupta herkesin cebinde birer liras var. Bu grupta cepte ortalama herkes
iin bir lira olacaktr. On birinci kifli cebinde 100 lira ile gruba katlnca grubun cebinde toplam 110 lira olacak ve grup ortalamas da bir liradan 10 liraya kverecektir. Ortalama gelir hesaplarnda hep bu tr bir u gzlemin ortalamay kuyruun ucuna doru ektiini grrz. Byle kuyruklu dalmlarda ortalamann yanltc sonular verecei de aflikrdr.
Ortalamadan sapmalarn toplam da her zaman sfra eflit kar.
N
N
N
N N
( X i X ) = X i NX = X i Xi = 0
i =1
i =1 N i =1
i =1
Yukardaki rnee geri dnersek ortalamann nasl ifllediini biraz daha iyi grebiliriz. Orijinal 10 kiflilik grubun her yesinin cebinde birer lira varken on birinci yeni gelen kiflinin cebinde 100 lira vard. Bu halde yeni grup ortalamas 10 lira
bulunuyordu. Dolaysyla bu 11 kiflilik grup iin ortalamadan sapmalarn toplamn hesapladmzda orijinal ilk on kifli iin (1-10)=-9 bulacaz. On kifli iin bu toplam -90 yapacaktr. Yani ilk 10 kifliye dokuzar lira fazladan eklenirken yeni gelen
on birinci kifliden de bu toplam datlan 90 lirann kyor olmas gerekecektir.
Yani ortalamadan sapmalar her zaman toplamda dengelenecektir.
X=
1 10
1
1 11
( X i X ) = ( X i X ) + ( X11 X )
N i=1
N
i=1
N
1
1
10 (1 10)) + (100 10)
(
11
11
1
1
= (90) + (90) = 0
11
11
=
Ortalamalar farklar zmparalar. Derinlikleri, ykseklikleri trafllar ve tek dze bir

ova haline dnfltrr her corafyay. Nepal iin ortalama bir rakm elde etmek
mmkndr hi flphesiz ve bu rakm bykl hemen yan baflndaki Bengla-
deflten yksek kacaktr. Ancak Nepalin Hindistan snrnda ykseklik 1000 metreyi bile bulmazken biraz kuzeye gidildiinde Himalaya sradalarnn en yksek
tepelerine ulafllr ve bu blge alak ovalardan ok daha genifl olduundan tepelerin yksek rakm ortalama rakam gneydeki ovalardan ok daha yukar taflr.
Belki biraz garip de olsa ortalamalar hi de temsil gc olmayan byklklere
karfllk gelebilir. rnein ortalama el ya da kol says hesap ettiimizde bu ortalama her zaman ikiden az da olsa ufak kacaktr. Aktr ki baz insanlar ellerini ya
da kollarn kaybedebilirler. Bu uzuvlarn kaybetmifl kiflilerin says ne kadar kk olursa olsun tm toplum iin uzuv ortalama saysn ikinin altna ekeceklerdir. Yani ortalama uzuv says hi de temsili olmayan bir flekilde ikiden ufak kacak ve ortalama vatandafln ikiden az uzvu olduu sonucuna gtrecektir bizi.
Grld gibi dalmdaki tm deerleri dikkate alan ortalama kuyruklu dalm rneklerinde olduu gibi dalm genelini hi de temsil etmeyen bir sonu ortaya karabilmektedir. O hlde bu tr bir hesaba dayanmayan bir ortalama gsterge ne olabilir? Gnlk hayatta sk sk en fazla gzlenen deerleri genel dalm
temsil edermifl gibi kullanrz. rnein yukarda kullanlmfl olan yafl dalmnda
fiekil 7.1dde gryoruz ki rneklemimizde en ok gzlenen yafl aral 28-32 arasndadr. Yani tipik denek iin 28-32 yafl arasnda denilebilir. Aslnda bu gruplar
iinde yafl dalmlarnn eflit olmad Tablo 7.1den de gzlenmektedir. En sk gzlenen yafl 31dir ve 28-32 yafl aralna dflmektedir. beklenmifl verilerde en sk gzlenen deerin bulunmas konusu iin baknz fienesen (2007, 173-175).
Eldeki dalmda en youn olarak gzlenen deere en sk deer ya da mod
(Xesd) denir. Gnlk kullanmda moda olan giysi, sa kesimi vs gibi gzlemler iin
de benzer bir gzlem yaplr. rnein tipik Trkiyeli iin mavi gzl sarfln demeyiz. Mavi gzl sarflnlar Trkiyede gzlenmediinden deil elbette. Ama en sk
gzlenen bu tr insanlar olmadndan basitlefltirerek genelde Trkiyelilerin daha
kumral ya da siyah sal ve gzl olduklar basitlefltirmesini yaparz fienesen (2007,
170). Gnlk hayatta kullanlan benzer tr deerlendirmeler rnein milli iecek, yiyecek vs iin de yaplr ve rnein Trkiyede en sk ve ok tketilen iecek olarak ay milli iecek olarak verilir. En sk gzlenen deer nominal dzey
ve zeri iin hesaplanabilir.
Ortanca ya da medyan (Xmd) da aritmetik ortalamaya alternatif olarak tm dalm deerlerinden etkilenmeyen bir lt olarak kullanlr. Ortanca gzlem deerleri byklk srasndayken dalmn %50sini geride brakan gzlemdir. Yani
ortanca dalmdaki gzlem saysn iki eflit paraya bler. Bunu hesaplamas olduka kolaydr ancak lm dzeyi olarak elde en azndan sralama yaplabilir bir
dzeyde lm olmaldr.
rnein elimizde 11, 7, 2, 5 ve 9 dan oluflan bir seri olsun. Burada veriler srlandnda 2, 5, 7, 9 ve 11 elde edilir ve ortanca deer 7 olarak bulunur. Oysa bu
seriden 11 karldnda geri kalan gzlemler arasnda ortanca deer 5 ve 7 aralnda ((5+7)/2)=6 olarak bulunur. Yani toplam gzlem says iftse o zaman ortaya dflen iki gzlemin aritmetik ortalamas ortanca gzlemi verir. beklenmifl dalmlarda ortanca hesab iin baknz fienesen (2007, 176-177).
Yukarda simetrik olmayan ve bir yana doru kuyruklanmfl dalmlardan bahsetmifl ve ortalamann u gzlemler tarafndan nasl byk deifliklikler gsterebildiini tartflmfltk. Bu balamda aritmetik ortalama, ortanca ve en sk gzlenilen
deer arasndaki iliflkiyi simetrik ve simetrik olmayan dalmlarda gstermekte
fayda vardr. fiekil 7.4te simetrik dalm iin her gstergenin de akfltn gzlyoruz. Oysa saa doru kuyruklanmfl dalmlarda ortalama sa uca doru ka-
187
188
yarken ortanca gerek aritmetik otalamadan gerekse de en sk gzlenilen deerden

daha kl kalmaktadr. Sola doru kuyruklanmfl dalmlarda ise aritmetik ortalama sol uca kayarken ortanca en sk gzlenilen deer ve aritmetik ortalamann
arasnda yer alr.
fiekil 7.4
Ortalama, en sk
grlen deer (esd)
ve ortanca (md)
arasndaki iliflki
X = Xmd = Xesd
Xmd
Xesd
Xesd Xmd X
DAILIM LTLER
Eer bir deiflken tek bir deerden oluflup aslnda hi deiflim gstermiyorsa yani
aslnda bir sabitse bir sonraki aflamaya gemeyiz. nk bir sonraki aflama bu
merkezi eilimin etrafndaki dalma dair olacaktr. Bu deerlendirme merkezi
eilimin etrafndaki dalma dairdir ama aslnda herhangi bir gzlemin tm dalm gz nne alndnda ne derece gzlenmesi olas bir gzlem olduuna dair
de bir karm yapmaya olanak verir. Herhangi bir gzlem dalmn en tipik deerinden ne kadar yukarda ya da afladadr? Bu soruya cevap verebilmemiz iin
bir dalm lt gelifltirmemiz gerekir.
Afladaki fiekil 7.5te iki dalm gsterilmifltir. A dalm ile B dalmnn ortalama deerleri ayn ve 30 dur. Varsayalm ki bu 40 deerinde bir gzlem elde etmifl olalm. Bu gzlem hangi dalmdan gelmifl olabilir? B dalm A dalmna
gre daha homojendir. Dolaysyla B dalmndan 40 gibi bir deeri gzlemek daha dflk olaslktr. Bir baflka deiflle 40 A dalmnda gzlenmesi ok da olaan
dfl olmayan bir deere karfllk gelirken B dalmnda ayn deeri gzlemek daha dflk bir olaslktr diye nitelendirilebilir.
189
fiekil 7.5
Farkl varyansta
simetrik dalmlar
A
40
X=30
Eer bu dalmlar iki partinin iller dzeyinde oy dalmlarysa karfl karflya olduumuz duruma belki daha ak bir yorum getirilebilir. A partisi iin de B partisi
iinde ortalama oy oran %30dur. Bir ilde eer her iki parti de %40 gibi bir oy almflsa bu nasl yorumlanabilir? A partisi iin %40 ve zeri oy alnmfl il oran B partisinden daha fazladr. Dolaysyla bu il A partisi iin daha olaan bir gzlem iken
B partisi iin daha nadir bir gzlemdir.
Bu rnekten de aka gzlendii gibi herhangi bir deiflkenin ortalama deerini bilmek ou zaman pek bir anlam ifade etmez. nk ortalama dflndaki gzlemlerin ne kadar tipik olduunu sadece bu ortalama deere bakarak bilmek
mmkn olmayacaktr. Bunu anlamak iin eldeki verilerin ne derece toplu ya da
yaygn bir flekilde dalmfl olduklarn da bilmemiz gerekir. Bu bilgiye ulaflmak
iin yine birka lt kullanlabilir.
Bu ltlerden birinci ve en basit olan aralk (range) deeridir. Aralk deeri
deiflkenin en byk ile en kk gzlem deeri arasndaki farktr. Yine yukardaki rnei devam ettirirsek iki partinin oy oranlarnn yine ortalama olarak ayn ve
30 olduunu varsayalm. A partisi baz illerde ok dflk baz illerde de ok yksek oy alrken B partisinin bu ortalama deer etrafnda daha youn bir flekilde oy
almakta olduunu varsayalm. Eer A partisinin en dflk oy ald ildeki oyu %10,
en yksek oy ald ilde de %80 ise aralk deeri A partisi iin oy aral %70 puan olacaktr. B partisi ise en dflk oy ald ilde %20, en yksek oy ald ilde ise
%70 oy almflsa B partisi iin aralk deeri %50 puan olacaktr. Dolaysyla aralk
deeri daha dflk olan B partisi iin ortalama deer etrafnda dalmn daha youn olduu sylenebilir.
Aralk ltnn olaan dfl u gzlemlere karfl ok hassas olduu ortadadr.
Eer diyelim ki B partisi iin bir ilde hemen hi oy kmamakta baflka bir ilde de
hemen tm oylar bu partiye gitmektedir. Bu iki il dflndaki illerde ise %30 civarnda bir oy almaktadr B partisi. Bu durumda sadece bu iki il nedeniyle B partisinin
aralk deeri daha yksek kacak ve yanltc bir dalm intiba yaratacaktr.
U gzlemlerin bu yanltc etkisinden kurtulmak amacyla deiflken dalmlarnn st ve alt ular dflarda braklarak bir aralk hesaplanabilir. Bu amala drde blenler aral kullanlabilir. Deiflken dalmn en st %25i ile en alt %25i
atldnda ortada kalan %50 hangi deerler arasnda deiflmektedir? Bu sorunun
yant drde blenler araln (DBAr) verir.
DBAr = st Drde Blen Alt Drde Blen
DBAr = D3 D1
190
Yukardaki rnekte 40 deeri eer A dalm iin en st %25in snrn veriyorsa B dalm iin bu deerin 40tan daha dflk olmas gerekir. Eer A ve B dalmlar simetrik ise A dalmnda %20 ve altnn en dflk %25lik dilimi vermesi
beklenir. Ancak ortalama deer etrafnda daha youn dalm gsteren B dalm
iin en dflk %25lik dilimin snrnn 20den daha byk olmas beklenir. Dolaysyla A dalm iin drde blenler aral %40 ile %20 arasnda iken B dalm
iin bu araln daha dar olmas beklenir.
Yine yukardaki Tablo 7.1de birikimli dalma baktmzda ilk %25lik gzlem
28 yafl ile 29 yafl arasnda kalmaktadr. 28 yaflta toplamn %23.6s 29 yaflta ise
26.6s vardr. Yani aradaki fark %3tr. lk drde blen snr olan %25 ile 28 yafl
birikimli dalm deeri arasndaki fark %1.4tr. Yani bu da 28 ve 29 yafl arasndaki toplam %3 puan farkn yaklaflk %47sine ((1.4/3)=0.466667) karfllk gelmektedir. O halde D1=28.47 bulunur. Yine ayn mantkla hesaplandnda D3=49.59 bulunur. O halde DBAr=49.59-28.47=21.12 bulunur. Yani yaklaflk 21 yafl fark dalmn ortasndaki %50yi iermektedir.
Standart Sapma ve Varyans

fiimdiye kadar tartfllan dalm gstergeleri basit ve kolay hesaplanabilir gstergelerdir belki ama dalma dair pek az bilgiyle hesaplandklarndan olduka kaba
gstergeler olarak kalmaktadrlar. En nemli dezavantajlar u noktalarda olaandfl gzlemlerden ok etkilenmeleridir. Ancak byle gzlemlerin olmad durumlarda daha ok bilgiyle iflleyen bir gsterge daha iyi ifl grecektir.
Her gzlemin merkez eilim gstergesi olarak kullanlan aritmetik ortalamadan sapmalar hesaplandktan sonra bunlarn ortalamas hesaplanabilir. Ancak aritmetik ortalamann mantn hatrlarsak byle bir hesabn her zaman sfr vereceini grrz:
1 N
1
1 N
( X i X ) = X i NX = X X = 0
N i=1
N i=1 N
Bunun yerine her dalm deerinin ortalamadan sapmasnn karelerinin toplam temelinde afladaki varyans (s2) hesaplamas elde edilir:
S2 =
2
1
( X i X )
N
Hedef kitlenin varyansn kestirmede yukardaki formln N yerine (N-1) ile

kullanlmas gerekir. Standart sapma (s) hesaplanmas ise varyansn karekk alnarak yaplr:
s = s2
Standart sapma gzlemlerin l birimi ile ifade edilir. Oysa varyans ortalamadan sapmalarn karesi alnarak hesaplandndan gzlemlerin lm biriminden
farkl bir lm birimine karfllk gelmektedir. rnein yukardaki yafl dalm rneinde (yafl2) gibi ne olduu pek anlafllmayan bir lm birimine gemifl oluruz.
Standart sapmann mantn takip edersek ortalamadan sapmalarn ok olduu zaman yksek standart sapma, az olduu zaman da dflk sapma elde edilecei grlr. En u rnek olarak tm gzlemlerin ayn deeri ald durumda tm
dalm gzlemlerinin ortalamas her gzlemin deerine eflit olacak ve bu ortala-
madan her sapma da yine sfra eflit kacaktr. Bu durumda da varyans ve dolaysyla da standart sapma sfr olarak bulunur. Bu durumdan her aflamada bir gzlemin deerini dierlerinden farkllafltrarak adm adm uzaklaflldnda her aflamada varyansn da artt grlecektir.
Yine varyans sapmalarn kareleri ile alfltndan herhangi bir u deerin toplama u bir sapmann karesi olarak gireceinden byk etkisi olacaktr. Dolaysyla tm dalm gzlemlerinin kullanld btn lmlerde olduu gibi burada da
olaandfl gzlemler varyans zerinde byk etki yaratacaklardr. Ancak varyans
ve standart sapmann tam yorumu iin normal dalm ile olan iliflkisi zerinde
durmamz gerekecektir.
Bir dalmdaki herhangi bir gzlemin nasl yorumlanmas gerektii bu gzlemin iinden geldii dalmdaki greceli konumuna baldr. rnein 30 ortalamal bir dalmdan elde edilen 40 gibi bir gzlem ortalamaya atfla +10 olarak gsterilebilir. Yine ayn dalmdan 20 gibi bir gzlem de -10 olarak gsterilebilir. Bu ortalamadan farklar standart sapmaya blnerek ka standart sapma farka karfllk
geldikleri gsterilebilir. Yani eer 30 ortalamal bir dalmda eer standart sapma
5 ise bu dalmdan elde edilen 40 gibi bir gzlem aslnda ortalamadan (10/5)=2
standart sapma byk demektir. Bu hesap ksaca gzlemlerin standart z skorlarna dnfltrlmesi olarak bilinir ve afladaki formle gre hesaplanr:
z=
( Xi X )
s
Z skorlarnn toplamlar sfr olduundan ortalamalar da sfrdr. Bunu afladaki gibi gsterebiliriz:
zi =
( Xi X )
s
1
N
1
( Xi X ) = 0
s
zi = 0
Z skorlarnn varyans ve dolaysyla da standart sapmalar da her zaman 1 dir.

Bu da afladan gzlenebilir:
var ( z ) =
Ns
1
=
N
1
N
( zi z )
( Xi X ) 2
s 0

( Xi X )
N ( Xi X )
( Xi X )
=1
Z skorlar ortalamas sfr ve standart sapmas da 1 olan bir dalm verir ama bu
dalmlar normalize etmez. Yani normal dalm olmayan bir dalm standart z
skorlarna dnfltrdmzde standart normal dalm hline getirmifl olmayz. Ama
eer elimizde normal bir dalm varsa o zaman standart z skorlarna dnfltrdmzde elimizde standart normal dalma sahip bir dalm olur ve bu dalmn zelliklerini kullanarak eldeki herhangi bir gzlem hakknda karmlarda bulunabiliriz.
191
192
Normal dalm ortalama ve standart sapma tarafndan flekli belirlenen matematiksel bir formle baldr. Her deiflik ortalama ve standart sapma farkl normal
eriler verir. Aflada fiekil 6da farkl ortalama ve standart sapma deerlerine gre
deiflik normal eriler verilmifltir. Bunlar arasnda bir tanesi sfr ortalama ve bir deer alan bir standart sapma iin standart normal dalm elde edilir.
fiekil 7.6
-10,0
-9,6
-9,2
-8,8
-8,4
-8,0
-7,6
-7,2
-6,8
-6,4
-6,0
-5,6
-5,2
-4,8
-4,4
-4,0
-3,6
-3,2
-2,8
-2,4
-2,0
-1,6
-1,2
-0,8
-0,4
0,0
0,4
0,8
1,2
1,6
2,0
2,4
2,8
3,2
3,6
4,0
4,4
4,8
5,2
5,6
6,0
6,4
6,8
7,2
7,6
8,0
8,4
8,8
9,2
9,6
10,0
Farkl Ortalama ve Standart Sapma Deerleri iin Normal Dalmlar
Normal dalm aslnda gerek dnyada hi gzlenmeyen bir soyut matematiksel dalm verir. Normal dalm hibir zaman X aksna demez. Yani ortalamadan ne kadar yukarda (ya da aflada) bir deer gzlenirse her zaman bu deerden daha yukarda (ya da aflada) bir deer gzlenebilir. Yani bu u deerlerin
olaslklar ok ufak olabilir ama hibir zaman sfr olmayacaktr. Oysa gerek dnyada her zaman gzlenemeyen deerler olacaktr ve dolaysyla dalmlarn alt ve
st snrlar her zaman vardr. Dolaysyla normal dalm gerek dnya iin sadece soyut bir yaklaflk nirengi noktas salar.
Normal dalmn simetrik olduundan nceden de bahsetmifltik. Standart sapma ve ortalama deerlerin deiflimi bu gerei deifltirmez. Aflada fiekil 7.7de
normal dalm erisinin altnda yer alan toplam alann farkl standart sapma deerleri arasndaki byklkleri verilmifltir. Burada hedef kitle ile alflld dflncesinden hareketle standart sapma s yerine ve ortalama da X yerine ile gsterilmifltir. Buradan da grlen her normal dalm erisi iin art eksi bir standart
sapma arasnda toplamn yaklaflk %68i, art eksi iki standart sapma arasnda da
yaklaflk %95i yer alr. Ortalama deer etrafnda simetrik olan bu dalm herhangi bir dalmda gzlenen deerleri ortalama ve standart sapma kullanlarak standardize ettikten sonra bir standart normal tablosu yardmyla deiflik hipotezleri
test etme olana salar.
193
0.0 0.1 0.2 0.3 0.4
fiekil 7.7
Farkl noktalar iin
normal erin
altnda kalan
alanlar
34.1% 34.1%
0.1% 2.1% 13.6%
13.6%
2.1% 0.1%
fiimdi varsayalm ki elimizde normal dalan snav notlar var. Bu snavda

gzlenen ortalama 50 standart sapma da 20 olsun. Bu snavda 70 almfl bir renci toplamn yzde ne kadarn geride brakmfl olacaktr? Bu soruyu cevaplamak iin ncelikle elimizdeki gzlenen snav sonularn standart z skorlar haline dnfltrmemiz gerekir. Bu dalm iin 70 almfl bir rencinin z skoru afladaki flekilde hesaplanr:
z=
Xi 70 50
=
=1
20
Demek ki 70 aslnda bu dalm iin bir standart sapma ortalamann zeri demek olmaktadr. Bu nedenle de toplamn yaklaflk %64n bu notu alan bir rencinin geride brakt karsamas yaplr.
Z skorlarnn ekte verilmifl tablosundan bu kadar net kmamfl deerler de
okunabilir. rnein, varsayalm ki bu snavda sadece en st %10 notu alan rencilere A notu verilmek isteniyor. Acaba hangi not ve zeri A alabilecektir bu snavdan? Bu durum fiekil 8de resmedilmifltir. Yapmamz gereken hangi z skorunun
zerinde toplamn %10unu braktn tespit etmektir. Tablodan bu deer iki flekilde bulunabilir. Ya ortalama ile arasnda %40 brakan z skoruna baklr ya da zerinde %10 brakan z skoruna baklr. ki deer de elbette ayn sonuca ulafltracaktr bizi. Tabloda z=1,28 iin istenilen alana ulaflld gzlenmektedir. Peki 1,28lik
bir z skoru nasl bir snav notuna karfllk gelmektedir?
z = 1, 28 =
X i 50
20
X i = 50 + (1, 28)(20) = 75, 6
194
fiekil 7.8
Standart Normal Dalm Tablosunun Kullanm-1
z=0,75
z=1,28
stenilen aralk
50-27,34-10=12,66
ya da
40-27,34=12,66
ya da
50-27,34=22,66-10=12,66
olarak bulunur.
%27,34
%10
-3,0-2,8-2,6-2,4-2,2-2,0-1,8-1,6-1,4-1,2-1,0-0,8-0,6-0,4-0,2-0,0 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 1,2 1,4 1,6 1,8 2,0 2,2 2,4 2,6 2,8 3,0
O hlde yaklaflk 75 ve zerinde not alanlar bu snavdan A alabileceklerdir. Peki eer 65 ile 75 arasna da B verilirse toplamn ne kadarlk bir yzdesi B almfl olacaktr?
Bu soru iin nce 65in z=0,75e karfllk geldii bulunur:
z=
Xi
65 50
= 0, 75
20
Z=0,75 ile z=0 arasnda %27,34 vardr. Z=1,28 ile z=0 arasnda da %40 olduu
dflnlrse B almfllarn oran 40-27,34=%12,66 bulunur. Ayn araln farkl hesaplanfl flekilleri fiekil 7.8de gsterilmifltir.
Benzer bir mantk ile 45in altna eer F veriliyorsa o zaman Bden dflk ve
Fden yksek not alanlarn orann bulmak iin ncelikle 45 iin z skorunu bulmamz gerekir:
z=
Xi
45 50
= 0, 25
20
-0,25 ile z=0 arasndaki alan %9,87 bulunur. 65 ve 50 arasnda da %27,34 olduuna gre toplamn 27,34+9,87= %37,21 F zerinde ve B altnda not almfl bulunur
(Baknz fiekil 7.9).
195
fiekil 7.9
Standart Normal Dalm Tablosunun Kullanm-2
z=0,25
z=0,75
stenilen aralk
9,87+27,34=37,21
ya da
100-(41,13+22,66)=37,21
olarak bulunur.
%9,87
%27,34
%41,13
%22,66
-3,0-2,8-2,6-2,4-2,2-2,0-1,8-1,6-1,4-1,2-1,0-0,8-0,6-0,4-0,2-0,0 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 1,2 1,4 1,6 1,8 2,0 2,2 2,4 2,6 2,8 3,0
TABLO VERLERNN ZMLEMES

Yukarda frekans dalmlar verilirken verilerin tabloya dklmesinin zerinden
ksaca gemifltik. Frekans dalmlarn gstermek amacyla oluflturulan tablolarda
tek deiflkenin almakta olduu deiflik deerlerin ne younlukta dald gsterilir. rnein yukardaki rneklerde deneklerin yafl dalmlar ya da Trkiyenin
ABne yelii hakkndaki deerlendirmelerini gstermifltik (baknz Tablo 7.1 ve
fiekil 7.2). Ancak ou zaman bu deiflkenlerin aralarndaki iliflkiler de merak konusudur. rneklemimizde karfllafllan kiflilerin yafl arttka Trkiyenin ABne yeliine bir referandum ortamnda destek verme olaslklar artar m azalr m? Bu konuda bir beklentimizi farkl temellerde flekillendirebiliriz. rnein 1970li yllarda
siyasal sosyalizasyonunu yaflamfl olan yani bu gnlerde krkl yafllarnn sonuna
gelmifl olanlarn bugnlerde 18-20 yafllarnda olanlardan daha dflk dzeyde AB
yeliine destek verecekleri beklenilebilir. Bu beklentinin snamasna basit bir tablo zerinde bafllanlabilir.
Tablo 7.2de daha nce Tablo 7.1de verilen yafl dalm ve fiekil 2ada verilmifl
halk oylamasnda ABne yelik iin destek verilip verilmeyeceine dair sorunun
cevaplar birbirleriyle iliflkileri temelinde verilmifltir. ncelikle yafl gruplar befler
yllk aralklar yerine onar yllk aralklar haline dnfltrlmfltr. Bylelikle zellikle ileri yafllarda gzlenen az gzlem saylarnn gzlenilen rnty alglamay
zorlafltrc etkisinden kurtulunmaya alfllmfltr. Dikkat edilirse en son yafl grubu
da 78+ olarak braklmfltr. Burada 78-88 yafl grubu tesinde sadece 2 gzlem bulunmas dolaysyla bu yola gidilmifltir. kinci olarak dikkat edilmesi gereken nokta toplam gzlem saylarndaki farkllaflmadr. Bunun nedeni gerek yafl gerek AB
yelik deerlendirmesi sorusunda bulunan fikri yok ya da cevap yok yantlarnn
bu analiz dflnda braklmfl olmasdr.
196
fiimdi Tablo 2ann nasl bir mantk ile oluflturulduunu anlamaya alflalm. Burada iki deiflken birbirleriyle iliflkilendirilerek tabloya dklmfltr. Bu ne demektir? rnein Tablo 7.2de 18-27 yafl grubunda olup da ABne yelik destei vereceini syleyen ka denek vardr sorusunun cevab bulunabilir. Bu durumda olan
toplam 291 denek vardr. 28-37 yafl grubunda olup da yine AB yeliine destek veren 369, 38-47 yafl grubunda olup da AB yelik destei veren ise 247 denek vardr. AB yeliini destekler ynde oy kullanacaklarn syleyenler arasnda yafl
gruplarn takip ettiimizde gzlenen denek saysnn dflmekte olduunu gryoruz. Bunun temel nedeni ileri yafllarda deneklerin rneklem ierisindeki toplam
saylarnn da dflk olufludur. Trkiye gen nfusa sahip bir lkedir ve doal olarak lkeyi temsil eden bir rneklemde gen yafl gruplar daha ileri yafl gruplarndan daha kalabalk olacaklardr. Peki bu bize kiflilerin yafllar arttka ABne destek
olaslklarnn da dfltn gsteriyor mu? Bunu grmek iin bu tablodaki verinin
baml ve bamsz deiflkenler temelinde yzde paylar hline dnfltrmemiz
gerekir.
Tablo 7.2a
AB yeliine verilen
destek ve yafl
arasndaki iliflki
A.25- Bugn yaplacak bir

halk oylamasnda siz, Trkiyenin Avrupa Birlii
yelii iin mi, yoksa bunun karflsnda m oy
kullanrdnz?
18-27
Yafl gruplar
Toplam
Trkiyenin AB yeliine
karfl oy kullanrdm
Trkiyenin AB yeliini
destekler ynde oy
kullanrdm
118
291
Toplam
409
28-37
154
369
523
38-47
119
250
369
48-57
90
184
274
58-67
47
103
150
68-77
19
39
58
78+
19
24
552
1255
1807
Burada iliflkisine baktmz iki deiflkenin hangisi baml hangisi de bamsz

deiflkendir? rneimizde bu sorunun cevab gayet aktr. Basit bir ters mantk
yrtrsek, ABne yelik desteinin kiflilerin yafllarn belirleyemeyeceini grrz. Baml deiflken olarak bir halk oylamasnda AByi destekler ynde oy kullanma oran yafl gruplar deifltike nasl deiflmektedir? Bu sorunun cevab iin
yukardaki Tablo 7.2de eer kolon yzdelerini alrsak o zaman her yafl grubunun
yelie destek verenlerle vermeyenler iindeki payn bulmufl oluruz. Bu paylarn
lkedeki yafl yapsn yanstmann tesine gemeyecei aktr. Oysa her yafl grubu iinde AB yeliini destekleyenlerle desteklemeyenlerin paylarn hesapladmzda ve bu paylarn yafl gruplar arasnda nasl bir rntyle deifltiini gzlediimizde yafl ile yelik destei arasndaki iliflkiye dair bir bilgi elde ederiz.
Tablo 7.2b bamsz deiflkenin yer ald satr yzdeleri alnarak Tablo 2adan
hesaplanmfltr. Burada gryoruz ki rnein 28-37 yafl arasndakilerin %70,6s AB
yeliini desteklemekte %29,4 ise desteklememektedir. yelie destek oranlarnn yafl gruplar deifltike nasl deifltiini gzlediimizde AB yeliine destein
en gen yafl grubunda %71.1den 28-37de %70,6ya, 38-47 grubunda %67,8e ve 48-
197
57 grubunda da 67,2ye gerilediini gzlyoruz. Daha ileri yafl gruplarnda grece

daha az gzlem olmasna ramen AB yeliine destein dflmediini hatta biraz
ykseldiini gryoruz. Yani sz konusu olan iliflki dorusal bir iliflki deildir. Yafl
arttka destek srekli olarak dflmemekte ve bir yafl grubuna kadar destek geriledikten sonra bu dnm noktasndan sonra yafl arttka destek de biraz artmakta ancak hibir zaman en gen yafl gruplarndaki destek oranlarna da ulaflamamaktadr.
A.25- Bugn yaplacak bir halk oylamasnda siz,
Trkiyenin Avrupa Birlii yelii iin mi, yoksa
bunun karflsnda m oy kullanrdnz?
18-27
Yafl gruplar
karfl oy kullanrdm
destekler ynde oy
kullanrdm
28,9
71,1
Toplam
100
28-37
29,4
70,6
100
38-47
32,2
67,8
100
48-57
32,8
67,2
100
58-67
31,3
68,7
100
68-77
32,8
67,2
100
78+
20,8
79,2
100
30,5
69,5
100
Toplam
Tablo 7.2b
AB yeliine verilen
destek ve yafl
arasndaki iliflki
Tablo 7.2cde grld gibi kolon yzdeleri alnmas durumunda eldeki veriye farkl bir bakfl as elde edilebilir. rnein AB yeliini destekleyenlerin yafl
profili gerek genel rneklem toplamna gerek AB yeliine destek vermeyenlere
gre daha gen iken, AB yeliini desteklemeyenler daha orta yafl gruplarnda younlaflmfl grnmektedir. Ancak bu bize yafl ile yelik destei arasndaki iliflkinin
snanmasna ynelik bir test erevesi vermemektedir.
Trkiye'nin Avrupa Birlii yelii iin mi, yoksa
Yafl gruplar
Toplam
Toplam
Trkiye'nin AB yeliine
karfl oy kullanrdm
Trkiye'nin AB yeliini
destekler ynde oy
kullanrdm
18-27
21,4
23,2
22,6
28-37
27,9
29,4
28,9
38-47
21,6
19,9
20,4
48-57
16,3
14,7
15,2
58-67
8,5
8,2
8,3
68-77
3,4
3,1
3,2
78+
0,9
1,5
1,3
100,0
100,0
100,0
Tablo 7.2dde de tm rneklem ierisinde her yafl ve yelik destei deerlendirmesi iin genel toplam iindeki pay hesaplanmaktadr. Buradan da gryoruz
ki rnein 18-27 yafl grubunda AB yeliine destek verenler toplamn %16,1ine
Tablo 7.2c
AB yeliine verilen
destek ve yafl
arasndaki iliflki
198
karfllk gelirken 78 ve zeri yaflta ve yelie destek verenler toplamn ancak

%1,1ine karfllk gelmektedir. Bu tabloda satr marjinalleri her yafl grubunun toplam iindeki toplam payn verirken kolon marjinalleri de ABne yelik desteinin
genel toplam iindeki dalmn vermektedir. Tabii yine burada fikir beyan etmeyen ve cevap vermeyenlerin zmleme dflnda braklmfl olduunu aklda tutmak gerekir.
Tablo 7.2d
AB yeliine verilen
destek ve yafl
arasndaki iliflki

Trkiyenin Avrupa Birlii yelii iin mi, yoksa
Yafl gruplar
Toplam
Toplam
karfl oy kullanrdm
destekler ynde oy
kullanrdm
18-27
6,5
16,1
22,6
28-37
8,5
20,4
28,9
38-47
6,6
13,8
20,4
48-57
5,0
10,2
15,2
58-67
2,6
5,7
8,3
68-77
1,1
2,2
3,2
78+
0,3
1,1
1,3
30,5
69,5
100,0
ki deiflken arasnda bir iliflki olduu tespit edildii zaman akla iki ek soru gelir. Birincisi bu iliflkinin yndr. kincisi ise bu iliflkinin ne derece yksek derecede bir iliflki olduudur. ki deiflken arasnda bir iliflki olduu tespit edildikten sonra baml deiflkenin baflka aklayclar olup olmadn merak ederiz. Bu soru
dorudan ilk aflamada bamsz deiflkenle baml deiflken arasnda gzlenen
iliflkinin aslnda bir baflka deiflkenin bamsz deiflkenle olan iliflkisinin bir yansmas olup olmadna ya da eldeki bir bamsz deiflken dflnda ve ondan bamsz olarak baflka deiflkenlerin de ilgilendiimiz baml deiflkenle oklu iliflki
rntleri gsterip gstermediine bizi gtrr.
Yukardaki yafl ve ABne yelie verilen destek iin gzlenilen iliflki yafl gruplar ykseldike, yani daha yafll deneklere gidildike nce ABne yelik destei
dflerken daha sonra ykselmekteydi. Bu U fleklinde bir iliflkiye karfllk gelmektedir. Daha basit tr iliflkiler bir bamsz deiflkenin deeri arttka baml deiflkenin deerinin de artt pozitif iliflkiler ile bamsz deiflkenin deeri arttka baml deiflkenin deerinde dflfl gzlediimiz negatif iliflkilerdir.
Tablo 7.3te bu iliflkilere kurgulanmfl birer rnek verilmifltir. Aile geliri arttka,
yani burada bamsz deiflken X arttnda, hayattan memnuniyetin, yani burada
baml deiflken Ynin de artmasn bekleriz. Tablo 7.3te Y ile X arasnda hibir
iliflkinin gzlenmedii duruma rnek en stte A rneinde gsterilmifltir. Beklenen
pozitif iliflkiye rnek ortada B rneinde verilmifltir. Beklentilere karfl olarak negatif iliflki de C rneinde gsterilmifltir. Burada bir dikkat edilmesi gereken durum
da daha nceki rneklerden farkl olarak kolon yzdeleriyle alfllmfl olmasdr.
Bamsz deiflken (X) yani aile geliri burada kolonda verildiinden kolon yzdeleriyle alfllmfltr.
kinci sorumuz eldeki iliflkinin ne derece kuvvetli bir iliflki olduuna dairdir demifltik. Tablo 7.3teki iliflkilerin kuvvetini anlamak iin mkemmel pozitif ve m-
199
kemmel negatif iliflkinin nasl olacan dflnmek faydal olacaktr. Hayattan memnuniyeti yksek olanlar sadece geliri yksek olanlar arasnda ve hayattan memnuniyeti dflk olanlarda geliri dflk olanlar arasnda gzleniyor olsayd, o zaman
elimizde mkemmel pozitif bir iliflki olurdu. Keza hayattan memnuniyeti yksek
olanlar sadece geliri dflk olanlar arasnda ve memnuniyeti dflk olanlar da sadece geliri yksek olanlar arasnda olsayd, o zaman da mkemmel negatif bir iliflkimiz olurdu.
liflki Yok (A)
Hayattan
memnuniyet (Y)
Aile geliri (X)

Yksek
Dflk
Dflk
Yksek
60
60
40
40
100
100
Pozitif iliflki var (B)

Hayattan
memnuniyet (Y)
Yksek
Dflk
Aile geliri (X)

Dflk
Yksek
40
60
60
40
100
100
Negatif iliflki var (C )

Hayattan
memnuniyet (Y)
Aile geliri (X)

Dflk
Yksek
Yksek
60
40
Dflk
40
60
100
100
liflkilerin derecelerinin llmesi eldeki deiflkenlerin hangi dzeyde lldyle yakndan ilgilidir. simlendirme (nominal) dzeyinde llen deiflkenler
arasndaki iliflkilerin derecesi ile sralama (ordinal) dzeyinde llen deiflkenlerin arasndaki iliflkinin derecesini lmek farkl yaklaflmlar gerektirecektir. Nominal dzeyde llen iki deiflken arasndaki iliflkinin ynn belirlemek mmkn
deilken daha ileri dzeylerde hem yn hem iliflki derecesini veren lmler gelifltirilebilir. Keza en st lm dzeyi olan oransal (ratio) dzeyine varldnda da
farkl iliflki formlasyonuna giriflmek gerekir. Biz burada en st lm dzeyi iin
kullanfll olan regresyon modeli zerinde ksaca durup deiflkenler aras oklu iliflkilerin nasl zmlenebileceini ksaca rneklemeye alflacaz. Bu farkl lm
dzeylerindeki iliflki ltleri pek ok istatistik kitabnda bulunabilir. Baknz Elifson, Runyon ve Haber (1990).
REGRESYON MODEL
ncelikle en basit olan bir baml deiflken ve bir de bamsz deiflken arasndaki iliflkiden bafllayalm. Burada zmlemeye bafllamadan nce arafltrmac baml deiflkenin ne olduunu belirlemifltir ve bir de onunla ilintilendirdii bamsz deiflken vardr elinde. Biz yine baml deiflkeni Y bamsz deiflkeni de X
ile gstereceiz. Burada hem Y hem de X oransal olarak llmfltr. Varsayalm
ki elimizde afladaki tabloda gsterilmifl olan bir nesilden dierine alnan eitim
lm olsun. Grfllen deneklerden kendilerinin ve annelerinin eitim dzeyleri toplam okula devam edilen yl olarak alnmfl olsun. Burada denein annesinin eitimi ile kendi eitimi arasnda bir iliflkinin olmas beklenir. Hatta bu iliflki-
Tablo 7.3
Baml ve Bamsz
Deiflkenler Aras
liflki rnekleri
200
nin de normal flartlar altnda pozitif bir iliflki olmas beklenir. Yani annenin eitimi arttka ocuun da eitiminin artmas beklenir. Afladaki veriler fiekil 10da
resmedilmifltir.
Tablo 7.4a
Regresyon rnek
verisi, kiflinin kendi
eitimi ve annesinin
eitimi arasndaki
iliflki
Annenin eitimi (okula

devam edilen yl olarak)
Denein kendi eitimi

(okula devam edilen yl olarak)
Ahmet
21
Ayfle
12
17
Zeynep
Hseyin
16
mer
12
21
Emre
Elif
16
Ceren
12
Serdar
13
Berna
11
Ortalama deer
14
Bu flekil annenin eitimini bamsz deiflken olarak X ekseninde, denein eitimini de baml deiflken olarak Y ekseninde gstermektedir. Her iki deiflken
iin de 10 gzlem varken bile bu flekil aslnda gayet karmaflk bir iliflki resmetmektedir. yle ya verimiz iinde anne befler yl eitimlidir. Ancak bu annelerin birinin ocuu 21 yl dierininki 16 yl ve ncsnnki ise 11 yl eitim almfl grnmektedirler. Yani her ocuk da annelerinden daha uzun sre okulda kalmfl
olsalar da ak net bir iliflki rnts gzlemek zordur. Ancak tm denekler iin
annenin eitim yl her zaman ocuunkinden azdr.
Regresyon analizi dorusal bir denklem kestirerek bu etrefil verileri zetler.
Dorusal bir denklem eer iki gzlemimiz olsayd, yani elimizde sadece rnein
nc (Zeynep) ve beflinci (mer) boyanmfl gzlemler olsayd gayet kolay bulunabilirdi. ki noktadan geen sadece bir tek doru vardr ve bu da fiekil 7.10da
kesik izgi ile gsterilmifltir. Oysa elimizde iki deil burada olduu gibi 10 hatta
ok daha fazla veri varsa, tek bir doruyu bu verileri temsil amacyla nasl belirleyebiliriz? Kesik izgi ile gsterilen dorunun verilerin iyi bir zeti olduundan nasl emin olabiliriz? rnein bu iki nokta arasna izilmifl dorudan daha iyi bir
denklem el yordam bulunamaz m? Bu denklemleri hangi kriterde belirleyebiliriz?
Regresyon analizi bu sorulara verilebilecek basit bir cevap zerine kurgulanmfltr. yle bir dorusal denklem bulalm ki bu denklem iin gzlenen baml deiflken deeri Y ile denklemimiz Y arasndaki farkn, yani fiekil 7.11deki e deerinin tm gzlemler iin karelerinin toplam minimize edilmifl olsun. Yani bu flekilde kestirilen denklem ile elde edilecek e2lerin toplamndan daha ufak kacak bir
baflka denklem bulunmasn. Kestirilen dorusal denklem en genel flekliyle afladaki gibi yazlabilir.
Y = + X
201
fiekil 11de ve nn neye karfllk geldikleri resmedilmifltir. Alfa () bamsz

deiflken (X) sfr deerini aldnda baml deiflkenin ald deerdir. fiekil
11de pozitif bir deer alan eer sfr olsayd denklem orijinden geen bir do) ise bamsz deiflkende bir birim deiflimin baruya karfllk gelecekti. Beta (
ml deiflkende karfllk geldii farktr. Denklemimizin dorusal olmas bu bir birimlik deiflimin bamsz deiflken (X) iin hangi dzeyde gerekleflirse gerekleflsin bamsz deiflken zerinde yarataca etkinin sabit ve kadar kalyor olmasna karfllk gelir. Bu nemli bir nokta olduundan elimizdeki rnek erevesinde dorusalln ne anlama geldiini yorumlamamz gerekir. Elimizde anne eitimi ile ocuk eitimi arasndaki iliflkiye dair bir denklem var. X yani annenin eitini diyelim hi olmadnda X0 = 0 Y0 = bulunacaktr. Anne eer bir yllk
eitime sahipse o zaman elimizde Y1 = + (1) Y1 Y0 = + = . Eer
annenin eitimi 20 yl olsayd ve bu eitimin 21 yla kmas durumunda ocuun
eitiminde nasl bir fark olacan hesaplyor olsaydk o zaman yine ayn flekilde
fark bulurduk: Y21 Y20 = + (21) (20) = . BU nemli ksttr. Pek
ok zaman bu dorusal etkinin beklentilere karfllk gelmediini dflnebiliriz ve
bu beklentilerin snanmas gerekir.
Eldeki verilerde Baml deiflken olarak kullanlan Y ile bu kestirilen dorusal
denklem arasndaki fark da afladaki flekilde ifade edilebilir:
e = Y Y
e gerekleflen ya da gzlenen baml deiflken deeri olduuna ve Y da dorusal denklem ile tahmin edilen baml deiflken deeri olduuna gre, e bir tahmin hatasdr. Tahmin hatalarnn karelerinin toplam olan afladaki denklemin en
ufak deeri veren ve deerlerini X ve Y cinsinden bulmamz gerekir:
e2 = (Y X )
Bu denklemi minimize eden ve deerleri afladaki flekilde elde edilir. Bu

tahmin deerleri olduundan ve olarak ifade edilmifllerdir:
(Y Y )( X X )
2
( X X)
Kendi Eitimi (Okula Devam Edilen Yl Olarak)
= Y X
fiekil 7.10
25
mer
Ahmet
20
Hseyin
Elif
Ayfle
15
Ceren
Berna
10
Zeynep
Serdar
Emre
y=0,811x+9,1341
R2=0,4385
0
0
3
4
5
6
7
8
9
10 11
Annenin Eitimi (Okula Devam Edilen Yl Olarak)
12
13
Babann eitimi ile

kendi eitimi
arasndaki
regresyon iliflkisi
202
Babann eitimi ile

kendi eitimi
arasndaki
regresyon iliflkisi
Kendi Eitimi (Okula Devam Edilen Yl Olarak)
fiekil 7.11
25
mer
Ahmet
20
Hseyin
Elif
15
Ayfle
Serdar
Ceren
Berna
10
Zeynep
Emre
y=0,811x+9,1341
R2=0,4385
0
0
10
11
12
13
Annenin Eitimi (Okula Devam Edilen Yl Olarak)
Yukardaki 10 gzlem iin bu iki denklemin gerektirdii hesaplar afladaki

Tablo 7.4te yaplmfltr. x = ( X X ) ve y = (Y Y ) ve olarak hesaplandnda yx ve
x2 kolonlar elde edilir. Daha sonra bu kolon toplamlar ve onlarn da oranlar alndnda ve deerleri bulunur. fiekil 7.11 zerinde de gsterildii gibi gerek
gerek deerleri pozitif bulunmaktadr. Yani annenin eitimi arttka ocuklarn
eitimi de artmaktadr. Ancak bu deeri sfrdan byk ancak birden kk olduu iin annenin her bir yl fazladan eitiminin ancak %81 kadarnn ocuun
eitimine yansdn gryoruz. Ancak anne hi eitimsiz bile olsa bir nesil sonraki ocuklarn ortalama 9,1 yllk bir eitimi olacan ngryor kestirilen denklem. Bu yaklaflk 9 yllk farkn annenin eitiminden bamsz her ocua yansd dflnlrse yeni neslin eitim avantaj ortaya kmaktadr.
Tablo 7.4b
Regresyon
denkleminin kestirim
hesaplar tablosu
Annenin eitimi
Dernein kendi
(okula devam eitimi (okula devam
edilen yl olarak)
edilen yl olarak)
X
yx
x2
Ahmet
21
-1
-7
Ayfle
12
17
18
36
Zeynep
-6
-9
54
36
Hseyin
16
-1
-2
mer
12
21
42
36
Emre
-2
-6
12
Elif
16
Ceren
12
-6
-2
12
36
Serdar
13
-1
-3
Berna
5
_
X=6
11
_
Y=14
-1
-3
Toplam=
133
164
Alfa
9,134
Beta
0,811
Ortalama deer
fiekil 7.11de gsterilen bir dier hesap sonucu da R2 deeridir. Bu deer de yukardaki temel regresyon denklemlerinden elde edilir ve baml deiflkendeki
toplam varyansn yzde kann bamsz deiflken tarafndan aklanabildiine
karfllk gelir. R2 sfr ile 1 arasnda deiflir ve bire yaklafltka bamsz deiflkenin
aklayc kuvvetinin artt fleklinde yorumlanr. Bu rnekte yaklaflk %43,8 bamsz deiflken tarafndan aklanrken geriye kalan %56 gibi bir varyansn modelin
%56 tahmini dflnda gereklefltii grlr. Dolaysyla R2 deeri elimizdeki baml deiflken ile bamsz deiflken arasndaki dorusal iliflkinin toplam varyansn ne
orann aklayabildii yani ne derece kuvvetli bir iliflki olduuna dair bir ipucu verir. lk baflta bahsetmifl olduumuz nedensel iliflkiler iin iliflkinin yn ve bykl hakknda bir karm alfa ve beta deerlerine bakarak bulurken bu deerlerin zetledii dorusal modelin veriye ne derece uyduuna dair bir karm R2 verir. Burada verilmifl olan R2 aslnda istatistik kitaplarnda karflmza kan Pearson korelasyon katsaysnn karesine eflittir. Baknz Blalock (1979, 405-409) ya
da Elifson, Runyon ve Haber (1990, 198-206).
Dikkat edilirse flimdiye kadar regresyon hakknda konuflurken aslnda istatistikten hi bahsetmedik. Sadece bir e tanmladk ve bu e deerlerinin karelerinin toplamn en kk yapacak alfa ve beta deerleri bulduk. Burada sadece bir minimizasyon vardr. Oysa aslnda regresyon analizi bu eldeki verilerde gzlenen e ve aslnda hedef kitledeki dorusal iliflkide olduu varsaylan ve dorudan gzlenmeyen rastsal faktrlerin dalmlarna dair bir varsaym yapar. Bu faktrler eer normal dalma sahipse o zaman regresyon analiziyle elde edilen alfa ve beta deerleri hakknda istatistiki snamalar yaplabilir. Bu tr bir regresyon analizi sunumu
iin baknz Stock ve Watson (2003, 91-141).
Bir sonraki adm olarak elimizdeki baml deiflkeni aklamakta kullanlabilecek baflka bamsz deiflkenler olup olmad sorusunu cevaplamamz gerekir. Elbette hemen hibir baml deiflkendeki varyansn tmn ya da bunun nemli
bir ksmn sadece tek bir bamsz deiflken ile aklamak mmkn deildir. Sosyal iliflkilerde daima ok deiflkenli bir aklama gereklidir. Yukardaki denklem
ok sayda bamsz deiflkeni ierecek flekilde afladaki flekilde deifltirilebilir:
Y = + 1 X1 + 2 X2 + + K X K + e
Bu flekilde iki bamsz deiflkenin baml deiflken zerindeki etkilerini birbirinden ayrt etmek gerekir. rnein yukarda annenin eitiminin ocuun eitimi
zerine etkisine bakarken ok ocuklu ailelerle daha az ocuklu aileler arasnda
bir fark gzetmemifltik. Oysa beklentimiz ailedeki ocuk says arttka oradaki ocuklarn eitimlerinin dflecei ynndedir. Yapmak istediimiz ailedeki ocuk saysn sabit tuttuumuzda annenin eitimini deifltirdiimizde ocuklarn eitim
dzeyi nasl deiflmektedir onu grmektir. Burada zmlemeyi zorlafltran annenin eitimi ile ailedeki toplam ocuk saysnn da, yani semifl olduumuz iki bamsz deiflkenin de kendi aralarnda ilintili olmalardr elbette. Bu hem yukardakine benzer flekilde oklu bamsz deiflkenlerin katsaylarnn kestirilmesinde
hem de elde edilen denklemin yorumlanmasnda zorluklar yaratr. Yani birbiriyle
ilintili iki bamsz deiflkeni tek tek ayn baml deiflkeni aklamak zere bir
denkleme koymak sonucunda elde edilecek etki katsaylar bu iki deiflkenin beraber ayn denkleme konulmalar sonucunda elde edilecek etki katsaylarndan
farkl olacaktr. Bu tartflma bizi oklu iliflkilerde kontrol kavramna gtrr. Yani
bir deiflkenin farkl birka deiflkenin baml deiflken zerine etkisi kontrol al-
203
204
tnda tutulduunda kendi marjinal etkisinden bahsetmemiz gerekir. Burada kontrol deiflkenlerinin ne olduklar ve says elbette herhangi bir bamsz deiflkenin
oklu bir denklem ierisindeki marjinal etkisi zerine byk etkisi olacaktr.
SONU
Sosyal bilimlerde ou zaman kuramsal olarak baml deiflkenlerin hangi bamsz deiflkenler tarafndan belirlendii konusunda baml deiflkenlerdeki tm
varyans aklamaya yeterli bir kuramsal ereve yoktur. Kuramsal olarak bu belirsizliin yan sra deiflkenlerin lmnde karfllafllan pek ok sorun da deiflkenler aras iliflkilerin modellemesinde grgl sorunlara yol aar. Ancak hemen her zaman birka bamsz deiflkenin etkilerini birbirlerinden ayrmak, hangisinin dierlerine gre daha yksek bir etkiye sahip olduunu ortaya karmak ve toplam varyansn mmkn olduunca yksek bir orann aklayabilmek gibi temel sorunlarla uraflrz. Burada nemli olan nokta ok deiflkenle kurgulanmfl bir aklayc
denklem sz konusu olduunda hangi deiflkenlerin baml deiflkenle ilintili olacana dair birinci bilginin kuramsal ereveden elde edilmesi gereidir. Bu kuramsal arka plan bize deiflkenler hakknda bir fikir verir ardndan da bu deiflkenlerin llp veri zmlemesine dahil edilmesi gerekir.
Nicel verilerin zmlenmesi ve sunumuna bafllarken arafltrmann amalarnn
her zaman aklda tutulmas gereinden bahsetmifltik. Bu amalar dorultusunda
hem nasl bir zmleme yaplacana hem de bu zmlemelerin hangi nceliklerle sunulacana karar verilir. Eer ama sadece bir nicel betimleme yapmaksa
buna bal kalnp nedensellik snamalarna girmek gerekli olmayacaktr. Oysa
ama bir nedensellik snamasysa o zaman yukarda gayet basit bir erevede sunmaya alfltmz ok deiflkenli bir snama modeli gelifltirilmesi ve bunun teknik
detaylarnn okurla paylafllmas gerekecektir.
Bu amalarn alflmann en baflnda belirlenmesi ok nemlidir nk ksaca
gstermeye alfltmz gibi her zmlemenin varsayd birtakm lm dzeyleri vardr. Bu dzeylerde lmler yaplmadan ya da eldeki lm dzeyine uygun bir zmleme erevesi oluflturmadan tatmin edici bir analiz yaplamayacaktr. Unutulmamaldr ki sosyal bilimlerde ok deiflkenli bir aklama erevesi vaz
geilemez bir gerekliliktir. Buna uygun bir arafltrma kurgusu ve zmlemesi iin
gerekli nlemler arafltrmann her aflamasnda alnmaldr.
205
zet
N
A M A
N
A M A
Nicel veri analizinin temel zellikleri kavrama

Bu blmde ncelikle nicel veri analizinin gerek
yrtlmesinde gerek sunumunda en nemli iki
etmenin alt izildi. Bunlardan birincisi arafltrmann genel amac ikincisi ise hedeflenen okur
kitlesinin nitelikleri ve beklentilerinin neler olduudur. Buna vurgu yaplarak farkl ama ve hedef okur kitlelerine gre analiz ve sunum stratejilerinin deiflmesi gerei zerinde duruldu.
Deiflik nicel veri grafiklerini yapmak
Herhangi bir nicel veri analizinde en baflta gelen
yntem verinin resminin izilmesidir. Bu flekilde
verinin ana zellikleri grlebilecek ve analizde
peflinden koflulmas gereken rntlerin neler
olduu daha rahat gzlenebilecektir. Bu amala
eldeki verinin lm dzeyine bal olarak farkl grafiksel veri resimlendirme yntemleri zerinde durulmufltur. Bu yntemlerde dikkat edilmesi
gereken temel kurallar vurgulanmfltr.
N
AM A
N
A M A
Merkezi eilim ve buradan sapma ltlerini deerlendirmek

Eldeki verinin en basit flekilde zetlenebilmesi
iin tipik gzlem nedir sorusunun yant nasl verilebilir? Bu soru merkez eilim ltlerinin nasl oluflturulabilecei tartflmasna gtrmfltr
bizi. Bunun ardndan bu tipik gzlemden olan
sapmalarn zetlenmesi amacyla farkl ltler
tartfllmfltr. Her ltn avantaj ve kstlar vurgulanmfl ve rnekler etrafnda farkl zellikleri
verilmifltir.
Tablo analizi, standart normal tabloyu kullanabilecek regresyon analizinin temel kavramlarn
aklayabilecek bilgi ve beceriler kazanmak
Gerek veriyi betimlemek gerek verideki farkl
iliflkileri nedensellik snamalarna temel oluflturacak flekilde ortaya koymak amacyla tablo analizinin temel kavramlar zerinde rnekler erevesinde durulmufltur. Bu tartflma daha sonra
regresyon analizinin ana kavramlaryla noktalanmfltr.
206
Kendimizi Snayalm
1. Niye akademik alflmalar ncelikle hakemli dergiler ve kitap yaynevlerinde yaynlanr?
a. Yayn abuklaflt iin
b. Kolaylkla okurla buluflulabildii iin
c. Dergiler genelde niversiteler tarafndan basldndan
d. Bu mecralarn etkileri daha yksek olduundan
e. Buralarda alflmalarn bilimsel yeterlii ift tarafl kr bir deerlendirmeye tabi tutulduundan.
2. Bilimsel alflmalarn sunumunda afladakilerden
hangisine nem vermek vazgeilmezdir?
a. Okurun ne yapldn tam olarak anlayp arafltrmay tekrar retebilecei bilgileri vermek
b. Sonular istatistiksel olarak sunmak
c. Sonular basitlefltirip grafiksel olarak sunmak
d. Elde mevcut en son arafltrma tekniklerini kullanmfl olmak
e. Arafltrmay matematiksel bir ifadeye indirgeyebilmek
3. Aritmetik ortalama afladakilerin hangisindeki merkezi eilimi yanstmakta en az sorunlu kullanm bulur?
a. lkedeki gelir dalmn zetlemek iin
b. Blgesel bir partinin lke apnda oy dalm
c. niversite girifl snavndaki puan dalm
d. Bir gazete okurlarnn ideolojik dzlemde dalm
e. Zeka lm skorlarnn dalm
4. Haftalk st tketimi 5 litre olan bir ailenin Trkiye
genelinde ne konumda olduunu saptamak iin neye
ihtiyacmz yoktur?
a. Trkiyede haftalk ortalama st tketimini bilmeye
b. Bu ailenin standart z skorunu bilmeye
c. Trkiyede haftalk st tketiminin standart sapmasn bilmeye
d. ngilteredeki haftalk ortalama st tketimini
bilmeye
e. Trkiyede haftalk st tketiminin varyansn
bilmeye
5. Yukardaki nite tartflmasndaki rnekte de kullanlan ABne yelie verilen destein aslnda ideolojik bir
temeli olduu beklentisini elimizde deneklerin kendilerini solcu, sac ya da ortada olarak gsterdikleri bir
cetvel yardm ile nasl snayabiliriz?
a. AB yeliine destek verenlerin yzde kann
solcu olduuna bakarz
b. AB yeliine karfl olanlar yzde kann sac
olduuna bakarz
c. rneklemine yzde kann ABye destek veren
solcu yzde kann da ABne karfl saclar olduuna bakarz
d. Solcu, ortada ve sac olanlar iinde ABne taraftar olanlarn oran nasl deifliyor diye bakarz
e. Toplam rneklemde solcu ve sac olup da
ABne yelii destekleyenlerin oranna bakarz
6. Ortalamas 45 ve standart sapmas da 5 olan bir normal dalm iin 70in standart z deeri afladakilerden
hangisidir?
a. 2
b. 5
c. 1,2
d. 4,5
e. 3
7. Ortalamas 45 ve standart sapmas da 5 olan bir normal dalm iin 40 ve 55 arasnda kalan alan yzde
katr?
a. %67
b. %81,8
c. %95
d. %46
e. %18,2
8. Sonular normal dalan bir snavda ortalama 60
standart sapma da 10 dur. Snavdan 50 alan bir rencinin geride brakt rencilerin oran yaklaflk katr?
Bu snavda 50 ve 65 arasndakilerin oran nedir?
a. %30 ve %23
b. %15,9 ve %53,3
c. %17 ve %38,2
d. %34,1 ve %17
e. %15,9 ve %34,1
207

9. Kifli baflna dflen gayri safi milli hasla (KBGSMH)
arttka hkmet btesinden eitime ayrlan payn ( E)
artaca beklentisi dorusal bir regresyon denklemiyle
snanrken kullanlan denklem nasl olacaktr ve burada
eim () ve denklem sabitinin () beklenen deerleri
ne olabilir?
a. E=+ (KBGSMH); =0, <0
b. E=+ (KBGSMH); >0, 0<<1
c. KBGSMH=+ E, >0, >0
d. KBGSMH=+ E, =0, <0
e. E=+ (KBGSMH); >0, >1
1. e
10. Yllar iindeki seimlerde bir partinin ald oy oran

(Oy%) ile mecliste sahip olduu sandalye oran (S%) arasnda bir iliflki olmas beklenir. Bu iliflki S%= + (Oy%)
denklemiyle ifade edildiinde mkemmel bir temsil sisteminde beklenen ve deerleri ne olmaldr?
a. =0, <1
b. =1, <0
c. =0, =1
d. =1, >1
e. =0, 0<<1
7. b
2. a
3. e
4. d
5. d
6. b
8. b
9. b
10. c
Yantnz yanlfl ise Nicel Veri zmlemesine

Bafllarken konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Nicel Veri zmlemesine
Bafllarken konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Merkezi Eilim ltleri
Yantnz yanlfl ise Merkezi Eilim ltleri
Yantnz yanlfl ise Betimsel Nicel Veri Analizi
Yantnz yanlfl ise Dalm ltleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Regresyon Modeli konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Regresyon Modeli konusunu yeniden gzden geiriniz.
208
Abelson, R.P. (1995). Statistics as Principled Argument, Psychology Press.
Blalock, H.M. 1979. Social Statistics, 2. Bask, New
York: McGraw Hill.
Bulmer, M.G. (1967). Principles of Statistics, Dover
Publications.
Elifson, K.W., R. P. Runyon ve A. Haber. 1990 Fundamentals of Social Statistics, 2. Bask. New York:
McGraw Hill.
Freedman, D., R. Pisani, R. Purves and A. Adhikari
(1991). Statistics, 2nd edition, W..W. Norton and
Company.
Tufte, E. 1983. The Visual Display of Quantitative
Information, Graphics Press.
Jacoby, W.G. 1997. Statistical Graphics for Univariate and Bivariate Data, Sage Publications.
Jacoby, W.G. 1998. Statistical Graphics for Visualizing Multivariate Data, Sage Publications.
Wallgren, A., B. Wallgren, R. Persson, U. Jorner, J. A.
Haaland. 1996. Graphing Statistics & Data: Creating Better Charts, Sage Publications.
Henry, G.T. 1995. Graphing Data: Techniques for
Display and Analysis, Sage Publications.
Rae, L.M. ve R.A.Parker. (1997). Designing and Conducting Survey Research, A Comprehensive
Guide, San Francisco: Jossey-Bass Publishers.
Stock, J.H. ve M.W. Watson. 2003. Introduction to
Econometrics. Addison Wesley.
fienesen, . (2004) statistik, Saylarn Arkasn Anlamak, stanbul: Literatr Yaynlar.
209
EK 1
Biraz Matematiksel Notasyon
Burada toplama ifllemlerini basit bir notasyon erevesinde kullanacaz. Genellikle X bamsz Y ise baml deiflkenleri gstermek iin kullanlacaktr. Xi ya da Yi bu deiflkenlerin lm birimi i iin olan deerini verecektir. Yani eer analiz birimimiz bireyler ise i Ahmet Bey ya da Ayfle Hanm gibi bireylerin bu deiflken iin hangi deeri aldklarn gsterir.
Eer bir deiflken iin N tane gzlem varsa bu deiflkenin N analiz birimi iin toplam deerini flu flekilde bulabiliriz:
N
Xi =X1 + X1 + + X N 1 + X N
i =1
rnek : N = 10
X1 = 2, X2 = 4, X 3 = 1, X 4 = 6, X5 = 2, X6 = 2, X 7 = 7, X8 = 3, X1 = 8 ve X10 = 2
10
Xi = X1 + X1 + + X9 + X10 = 2 + 4 + 1 + 6 + 2 + 2 + 7 + 3 + 8 + (2) = 31
i =1
Ayn mant takiple afladaki ifllem de sonulandrlr:

5 2
2
2
2
2
2
2
Xi = X 3 + X 4 + X5 = (1) + (6) + (2) = 41
i= 3
Ayn rnek etrafnda afladaki toplamlarn birbirlerine eflit olmadn teyit etmekte fayda vardr:
5
2
2 5
Xi Xi
i = 3
i= 3
2
2
2
2
2
2
5
2
2
2
i = 3 Xi = X 3 + X 4 + X5 = (1) + (6) + (2) = 41 ( X 3 + X 4 + X5 ) = (1 + 6 + 2) = 81
Benzer flekilde Y3=3 Y4=5 Y5=1 iin
5
5 5
Xi Yi XiYi
i = 3 i = 3 i = 3
(1 + 6 + 2)(3 + 5 + 1) (1)(3) + (6)(5) + (2)(1)
(9)(9) 35
Afladaki basitlefltirmelere dikkat etmek gerekir:

N
N
aXi = aX1 + aX1 + + aX N 1 + aX N = a Xi
i =1
i =1
N
a = Na
i =1
210
EK 2
Standard Normal Dalm
-sonsuz Zye
Z
0,000
0,100
0,200
0,300
0,400
0,500
0,600
0,700
0,800
0,900
1,000
1,100
1,200
1,300
1,400
1,500
1,600
1,645
1,700
1,800
1,900
2,000
2,100
2,200
2,300
2,326
2,400
2,500
2,576
2,600
2,700
2,800
2,900
3,000
Z
Eksi sonsuzdan Z skoruna toplam alan
0,5000
0,5398
0,5793
0,6179
0,6554
0,6915
0,7257
0,7580
0,7881
0,8159
0,8413
0,8643
0,8849
0,9032
0,9192
0,9332
0,9452
0,9500
0,9554
0,9641
0,9713
0,9772
0,9821
0,9861
0,9893
0,9900
0,9918
0,9938
0,9950
0,9953
0,9965
0,9974
0,9981
0,9987
Xcellde NORMSDIST(..) fonksiyonu ile elde edilmifltir.
Zden +sonsuza
Z
Zden art sonsuza toplam alan
0,5000
0,4602
0,4207
0,3821
0,3446
0,3085
0,2743
0,2420
0,2119
0,1841
0,1587
0,1357
0,1151
0,0968
0,0808
0,0668
0,0548
0,0500
0,0446
0,0359
0,0287
0,0228
0,0179
0,0139
0,0107
0,0100
0,0082
0,0062
0,0050
0,0047
0,0035
0,0026
0,0019
0,0013

YNTEMLER
8
Amalarmz
N
N
N
N

Farkl yntemlerin birbirleri ile rekabet hlinde olmaktan ziyade, birbirlerini
tamamladklarn,
eflitli yntemlerin nasl en iyi flekilde entegre edilip arafltrma sorularna uygulanabileceini,
eflitli karflmlarn hangi bilimsel amaca hizmet ettiini,
Farkl oklu yntem kullanm flekillerini (4l, 3l, 2li gibi) ve rneklerini
aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
leme Yntemi
Formel Modelleme
statistiki Analiz
Nitel Vaka Analizi

Disiplinli - Yaplandrc alflma
indekiler
Uluslararas liflkilerde oklu Yntem

Arafltrma Yntemleri Yaklaflmlar
GRfi
YNTEMSEL OULCULUK
OKLU YNTEM KARIfiIM
EfiTLER
KL KARIfiIM EfiTLER
FORMEL MODELLEME VE NCEL
YNTEMLERN KARIfiIMLARI
FORMEL MODELLEME VE NTEL
YNTEMLERN KARIfiIMLARI
NCEL YNTEMLERN DEfiK
TRLERN KARIfiTIRAN YAKLAfiIM
NTEL YNTEMLERN DEfiK
TRLERN KARIfiTIRAN YAKLAfiIM
SONU
oklu Yntem Yaklaflmlar

GRfi
Son zamanlarda, uluslararas iliflkiler alannda, arafltrma yntemleri ile ilgili geliflmeler olmufl ve arafltrmaclar ilgilendikleri sorular cevaplarken oklu yntem yaklaflmlarn giderek artan bir hzla kullanmaya bafllamfllardr. 20. yzyl, nicel ve nitel yaklaflmlar arlkla kullanan sosyal bilimciler arasnda youn tartflmalara sahne olmufl fakat getiimiz on ylda farkl yntemlerin rakip olmadklar vurgulanmfl, birbirlerini tamamlayc unsurlarna nem verilmeye bafllanmfltr. Ayn alflma ierisinde farkl yntemlerin nasl birlefltirilecei ile ilgili alflmalar giderek
nem kazanmfltr. Bunun en nemli gstergeleri arasnda, disiplinleraras dergiler
olan oklu Yntem Arafltrmas Dergisi (Journal of Mixed Method Research) ve Nitel ve Nicel (Quality & Quantity) gibi dergilerin yaynlanmaya bafllamas ve bunun
yan sra Amerikan Siyaset Bilimi Dernei bnyesinde Nitel ve oklu Yntem Arafltrmalar (Qualitative and Multi-Method Research) adl bir alt blmn kurulmufl
olmas yer almaktadr. Baz bilim felsefesi arafltrmaclar, nitel ve nicel yaklaflmlarn epistemolojik olarak farkl olduklarn ve ayn alflma ierisinde entegre edilemeyeceklerini savunmaktadrlar. Fakat oklu yntem kullanmn savunanlar, araflSIRA SZDE
trma sorusunu en iyi flekilde cevaplayabilmek iin birden fazla yntemi entegre
etmek gerekiyorsa, bunun yaplmas gerektiini, sonuta bir arafltrmada kullanlan
D fi N E L M
yntemin soruya gre belirlenmesi gerektiini savunmaktadrlar.
Siyaset Bilimi ve Uluslararas liflkiler alanlarnda arafltrma yntemleri konularnda sz sahibi olan baz arafltrmaclar, nitel ve nicel yaklaflmlarn
S O R Ubirlikte kullanlmasnda bir saknca olmadn anlatmfllardr. Henry Brady ve David Collier,
Sosyal Arafltrmay Yeniden Dflnmek (Rethinking Social Inquiry) (2004) adl kiDKKAT
taplarnda, iki yntem arasnda derin farkllklar olmadn ve baz farkllklarn
arafltrmaclar tarafndan afllabileceini King, Keohane ve Verba da Sosyal ArafltrSIRA SZDE
may Tasarlama (Designing Social Inquiry) (1994) adl kitaplarnda,
kaliteli sosyal
bilim arafltrmalarnn nicel ve nitel yaklaflmlar ayn alflma ierisinde entegre
edebileceklerini belirtmifller ve bu iki yaklaflm arasnda bilimsel
karmda izlenen
AMALARIMIZ
prosedrler asndan bir farkllk olmadn vurgulamfllardr.
N N
Henry E. Brady ve David Collier. (2004). Rethinking Social Inquiry:

K Diverse
T A P Tools, Shared Standards. Lanham, MD: Rowman & Littlefield.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
214
AMALARIMIZ
N N
YNTEMSEL
T E L E V Z Y O NOULCULUK
TELEVZYON
NTERNET
Baml deiflken zerinde

birden fazla bamsz
deiflkenin etkisi
olabileceini dflnrsek,
nicel yntemler her bir
bamsz deiflkenin baml
deiflken ile ne kadar iliflkili
olduunu lebilir.
savafllarn sresinin hangi
faktrler tarafndan
belirlendii konusunda bir
sorumuz olduunu
varsayalm. Bamsz
deiflkenler arasnda
uluslararas ve yerel
etkenleri
sayabiliriz.
SIRA SZDE
rnein, taraflara lke
dflndan destek var m?
lke iindeki demokrasinin
dzeyi
Bu iki
D fi ne
N Eboyuttadr?
LM
faktrn de belli olaslk
yzdeleri ile i savafllarn
sresini etkileyebildiini
S O R U
grebiliriz.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
AMALARIMIZ
Gary King, Robert

K T AO.PKeohane ve Sidney Verba. (1995). Designing Social Inquiry: Scientific Inference in Qualitative Research. Princeton, NJ: Princeton University Press.
K T A P
DKKAT
SIRA SZDE
Sosyal Bilimlerde oklu yntemlerin kullanm konusunda giderek artan bir aba
olduunu gryoruz. temel yntemi nitel, nicel ve formel model, kullanan
arafltrmaclar artk her bir yntemin birbirini tamamlayc rollerini keflfetmifllerdir.
N T E R N E T kullanlarak, makro kuramlar hakknda deerli bilgiler reneFormel modelleme
bilir ve olas senaryolar gerek hayatta olmad kadar eflitlendirebiliriz. Fakat
formel model, ampirik bir yntem deildir ve modelin bulgularnn nitel ya da nicel yntemler kullanlarak test edilmesi gerekir. Vaka alflmalar ya da nitel yaklaflmlar sre takibi yntemini kullanarak neden-sonu iliflkilerini keflfetmeye yardmc olurlar fakat vaka dflnda genelleme yaplmasna sra geldiinde sorun yaflayabilirler. Nicel yntemler ise deiflkenler arasndaki balantlar saptayabilirler fakat iki deiflken arasndaki neden-sonu iliflkisini gstermek iin yeterli deillerdir.
Yntemler birlikte kullanldnda birbirlerinin eksikliklerini tamamlayabilirler. Bu
nitede, her bir yntemin fayda ve stnlkleri ksaca anlatldktan sonra nitel, nicel ve formel modellerin kullanld rnek arafltrmalardan bahsedilecektir.
Formel Modelleme Yaklaflm

Formel modelleme ynteminin stnl, son derece titiz ve dikkatli bir alflma
gerektiren tmdengelim ynteminde sakldr. Tmdengelim yntemi ile neden-sonu iliflkilerinin detayl olarak irdelenmesi ve test edilebilir hipotezlerin ortaya konulmas mmkndr. rnekler arasnda, toplu faaliyet ikilemi (collective action),
mahkmlar ikilemi (prisoners dilemma), gvenilir taahht (credible commitment)
SIRA SZDE
ve mvekkil-vekil
sorunu (principal-agent problem) yer almaktadr. Formel modelleme ynteminde bazen birden fazla zm olabilecei iin sonuca ulaflmak
zor olabilir. Ayrca, kiflilerin tercihleri bamsz deiflken olarak modele aktarlrsa,
D fi N E L M
modelin aklama gc azalr. Bu eksikliklerin stesinden gelmek iin, formel modellerin mutlaka vaka analizi ya da istatistiksel alflmalarla desteklenip, modelden
S O R U ampirik bulgularla ispatlanmas gerekir.
kan hipotezlerin
TmdengelimD yntemi
K K A T nite 2de nedensellik konusu altnda ifllenmifltir.
Nicel Yntemler
SIRA SZDE
N N
Nicel yntemlere ayn zamanda istatistiksel yntemler de denir. Nicel yntemlerin

stnlkleri arasnda ne kanlar, iki deiflken arasndaki iliflkiyi lebilmeleri ve
bamsz deiflken
zerinde gzlemlenen etkinin ne kadarnn farkl bamsz deAMALARIMIZ
iflkenler tarafndan belirlendiini gsterebilmeleridir. Farkl bamsz deiflkenlerin, bir bamsz deiflken zerinde yarattklar etkilere, ksmi etkiler (partial efK nceki
T A P nitelerde de belirtildii gibi, iki deiflken arasnda bir iliflkifects) denir.
nin llyor olmas, bu iliflkinin bir neden-sonu mekanizmasna bal olduunun kant deildir. Dolaysyla, formel modelleme ve vaka analizleri bu eksiklii
E L E Vkullanlabilir.
ZYON
kapatmakTiin
Bu iki yntem de iki deiflken arasnda neden-sonu
iliflkilerinin belli bir mantk silsilesi ierisinde keflfedilmesine yardmc olurlar.
NTERNET
8. nite - oklu Yntem Yaklaflmlar
215
Nitel Yntemler
Nitel yntemler, nicel yntemlerin tersine, neden-sonu iliflkilerinin ispatlanmas
asndan stn olan yntemlerdir. Ayrca, sre takibi gibi yntemlerle, istatistiksel analizde keflfedilen bir iliflkinin gerek bir nedensel iliflki mi yoksa sahte bir
iliflki mi olduunu aydnlatmak konusunda istatistiksel yntemleri tamamlayabilirler. Baz durumlarda, iki deiflken arasnda karfllkl bir nedensellik iliflkisi olabilir. Dier bir deyiflle, baml deiflken hem bamsz deiflken tarafndan belirlenen hem de bamsz deiflkeni etkileyen bir konumda olabilir. Sre takibi yntemi, nedensel iliflkinin ynn belirlemek asndan da gereklidir. Ayrca, istatistiksel yntemlerin aklayamad, sapkn ya da normal llerin dflna kmfl
(outlier or deviant cases) gzlemleri de aklamak iin vaka analizi yntemine ihtiya vardr. Peki, nitel yntemlerin eksik kaldklar noktalar nelerdir? ncelikle,
large-N diye nitelendirilen genifl bir poplasyona yaylan alflmalarda, nedensel
etkilerin vaka analizi tarafndan keflfedilmesi neredeyse mmkn deildir. Vaka
analizi, arafltrma konusunun skl ve hangi flartlar altnda sk olufltuu konusunSIRA SZDE
da lm salayamaz. Bu da vaka analizi alflmalarnn birebir
tekrarlanmasn
(replication) engeller. Arafltrmaclar, nadiren ayn vakalar, ayn verileri ve ayn
kuram kullanr. En nemlisi de vaka analizi bulgularnn hangi
poplasyon iin
D fi N E L M
hangi flartlar altnda geerli olacan tayin etmek zordur. Bu durum vaka analizi
alflmalarnn nicel yntemlerin en nemli stnl olan genelleme yapabilme
S O R U
zelliklerini azaltr.
Vaka analizi yntemlerinin tanmlar ve deiflik uygulamalar, sapknDve Kkritik
K A T vaka analizi ve sre takibi yntemi de dahil olmak zere, nite 4te detayl olarak ifllenmifltir.
OKLU YNTEM KARIfiIM EfiTLER
SIRA SZDE
N N
Genelde, birden fazla yntemin entegre edilerek arafltrmann yrtld alflmalara oklu yntem kullanan alflmalar denir. Peki, ka yntemin
bir arada kulAMALARIMIZ
lanlmas gerektiine dair ideal bir say var mdr? Yntemlerin kullanm sras, hangisinin nce ya da hangisinin sonra kullanld farkeder mi? Andrew Bennette gK 1T AMantkllk
P
re, drt farkl arafltrma tr ve amac tanmlamak mmkndr:
ncelemesi (Plausibilty Probe), 2- Disiplinli-Yaplandrc alflmalar (Disciplinedconfigurative studies), 3- Kuram oluflturucu alflmalar (Heuristic or theory-generating studies) ve 4- Kuram test edici alflmalar oklu yntemlerin
T E L E Vhangi
Z Y O N karflmlarnn bu amalara hizmet ettiini tanmlamak, hangi yntemlerin ne amala yanyana getirilebilecei konusunda da fikir salayacaktr.
Mantkllk incelemesi, bir arafltrmaya devam etmeden nce arafltrma iin harNTERNET
canacak abann ve izlenecek arafltrma ynteminde baz deiflikliklerin yaplmasnn gerekli olup olmadn belirlemek zere yaplan bir n alflmadr. Disiplinli-yaplandrc alflmalar, bir vakay ya da istatistiksel olarak gzlemlenen iliflkiyi
aklamak iin bir kuramn kullanlmasdr. Ampirik bilgiler zaten bellidir fakat
baz bulgular flaflrtc olduu iin bu ynteme baflvurulur. Kuram oluflturucu alflmalar tmdengelim ya da tmevarm yntemlerini kullanarak alflmann dflnda braklmfl fakat baml deiflken zerinde olas etkisi olacak faktrleri yeniden ele almak, kuram gzden geirmek ve yeni bir kuram tanmlamak iin yaplan alflmalardr. Kuram-testine ynelik alflmalar ise kuramn genifl ya da kstl
bir gruba hitap edip etmediini ve genellenebilir olup olmadn belirlemeye ynelik alflmalardr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
216
Birden fazla yntem ayn alflma ierisinde kullanldnda, sralama nemlidir.

Dier bir deyiflle, yntemsel yaklaflm nce formel modelleme sonra da istatistiksel analiz ierebilir ya da nce istatistiksel analiz sonra formel modelleme ierebilir. Birinci yaklaflm kuram test etmeyi, ikinci yaklaflm ise kuram oluflturmay hedeflemektedir. Bir alflma, srasyla kuram oluflturup sonra test edebilir ya da bir
kuram nemli bir vakay aklamak zere kullanp, daha sonra istatistiksel analiz
yoluyla kuram daha genel bir ortamda test edebilir. Tabii her yntem birbiri ile
entegre edilip kullanlabilir fakat her trl yntem karflm bahsedilen her ama
iin geerli deildir. Formel modeller iin istatistiksel test yapabilir ama istatistiksel
bulgular iin formel model kullanarak test yapamayz. Ayrca, ayn alflma ierisinde yukarda belirtilen arafltrma amalarndan birden fazlas hedeflenebilir. Ayn
alflma ierisinde, hem teori oluflturma hem de teori test etmeyi hedefleyen yntemlerin birlikte kullanldn grmek mmkndr.
Tablo 8.1de drt ama ve her amaca hizmet edebilecek karflmlar anlatlmfltr.
Her karflmn amacnn ne olduu da ayrca her alanda yazlmfltr. Tabloda ikili
karflm yntemleri zerinde durulmufltur. Fakat yukarda da belirtildii gibi ikiden
fazla yntem bir ka amac yerine getirmek iin ayn alflma iinde kullanlabilir.
4 ve zeri, 3l ve 2li olmak zere oklu yntem kullanan alflmalar snflandrabiliriz. Bu snflandrma bir hiyerarfli belirtmek amal deil, rneklerin daha net ve
organize flekilde ele alnmas iin gereklidir. Srasyla, 4l ve zeri, 3l ya da leme (tripartite) eflitleri ele alndktan sonra, nitenin byk ounluu ikili yntem karflm rneklerine ayrlmfltr.
Tablo 8.1
Arafltrma Amalar
ve oklu Yntem
Karflm eflitleri
Kaynak: Bennett,
Andrew. (2002).
Where the Model
Frequently Meets the
Road: Combining
Statistical, Formal,
and Case Study
Methods. Paper
presented at the
Annual Meetings of
the American
Political Science
Association, Boston,
MA.
Formel-Nicel
Mantkllk
ncelemesi
Modelleri deifltirme
ve veri taban
incelemesinin
bulunabilecei
katklarn n
alflmasn yapmak
Model oluflturmak iin

istatistiksel alflma
sonucu tespit edilen
iliflkileri kullanma veya
Disiplinlibir modeli belli bir
Yaplandrc gzlemi ya da
istatistiksel bulguyu
aklamak iin
kullanmak
Kuram
oluflturucu
Formel bir modeli

kullanarak, istatistiksel
analizde dahil edilmesi
gereken bamsz
deiflkenleri tespit
etmek
Formel modellerin
Kuram test istatistiksel analizini
yapmak
edici
Formel-Nitel
Nitel-Nicel
Modele yaplmas gereken

deifliklikleri tespit etmek
ve daha ileri dzeyde test
yapmadan nce olas
modeller arasnda seim
yapmak
Modele olas deifliklikler

tespit etme ve hangi
vakalarn alfllabileceini
belirlemek
Bir modeli bir vakay

anlamak iin kullanmak ya
da bir vakay modeli
gelifltirmek iin kullanmak
Bir vakay, istatistiksel

analizde dahil edilmesi
gereken bamsz
deiflkenlerin belirlenmesi
iin kullanmak ya da
istatistiksel bulgularda
belirlenen iliflkinin
nedenselliini bir vakay
inceleyerek tespit etmek
Tmdengelim (formel
model) ve tmevarm
(vaka analizi) yntemleri
ile yeni olas deiflkenleri
belirlemek
statistiksel analiz ile

gzlemlenen llerin dflna
kmfl vakalar tespit etmek
ve daha sonra bu vakalarn
analizi yaplarak yeni
deiflkenleri belirlemek
Vaka analizi ve sre

takibini kullanarak formel
modellerin testini yapmak
statistiksel yntemler
kullanlarak vaka analizi
bulgularnn genellenebilirliini
test etmek
217
Drt ve zeri Yntemin Karflm

Zengin bir yntem yelpazesini biraraya getiren nemli ve i savafl alannda popler alflmalardan bir tanesi, Yale niversitesi profesr Stathis N. Kalyvasn ilk
2006 ylnda yaynlanan Savaflta fiiddetin Mant (The Logic of Violence in Civil War) bafllkl alflmasdr. Kalyvas i savafllarda sivillere ve silahsz kiflilere karSIRA SZDE
fl yneltilen fliddeti alflt kitabnda, formel modelleme yntemi
ile kinci Dnya Savaflnda iflgal altnda olan Yunanistandaki i savafl alflr. Arfliv taramas ve
tarihsel analiz kullanarak i savafla dair detaylar belirler. Devletin belli blgelerdeD fi N E L M
ki topraklar kontrol seviyesine gre, hem militanlar hem de devlet gleri tarafndan sivillerin hedef seilip seilmediini belirler. Yunanistann Argolid blgesinR U
S O etnografik
deki kyler analiz birimi olarak kullanlr. Kalyvas arfliv taramas,
alflmalar ve mahkeme kaytlarn tarayarak, 1943 ve 1949 yllar arasnda meydana gelen fliddet vakalar ile ilgili hem nitel hem de nicel veritaban oluflturur.
D K K A T Daha sonra nicel yntemleri kullanarak Argolid blgesini Yunanistann baflka bir blgesi ile
karfllafltrr. Ama, neden baz blgelerde sivillerin daha ok hedef seilip fliddete
SIRA SZDE
maruz kaldn anlamaktr. Nicel, nitel ve formel modelleme ieren ve ayrca nitel
yntemin etnografik alflma ve arfliv taramas gibi farkl yntemlerini kullanarak
ok zengin hle gelmifl olan bu alflma i savafl alflmak isteyenlerin
mutlaka okuAMALARIMIZ
malar gereken bir kitaptr.
N N
Stathis N. Kalyvas. (2006). The Logic of Violence in Civil War. NewKYork:

Uni T ACambridge
P
versity Press.
leme (Tripartite) Yntemi
TELEVZYON
yntemin bir arada kullanlmasnn rneini oluflturan yaklaflmlarn belki de

en nls, leme yntemi (tripartite method) olarak bilinen yaklaflmdr. Stanford niversitesi siyaset bilimi profesr David Laitin, leme yntemi adn verdi N T E Retmektedir.
NET
i oklu yntemin dier tm yntemlere stn olduunu iddia
Laitinin leme yntemine gre bir siyaset bilimci en mkemmel sonulara ancak
formel modelleme, istatistiki inceleme ve nitel vaka analizini bir arada kullanarak
ulaflabilir.
Laitinin leme yntemine gre arafltrmac ncelikle cevabn arad soru
zerine tmdengelim yaklaflmyla bir formel model infla etmelidir. Bu formel modelde, hangi bamsz deiflkenlerin hangi baml deiflkenlere sebep olduu,
eer varsa ara deiflkenlerle birlikte aka belirtilmelidir. Formel model arafltrmacnn hipotezlerini, beklentilerini, ve ana iddiasn flematik olarak temsil etmesi asndan nemlidir.
kinci aflamada arafltrmac bu formel modelde ortaya koyduu beklentilerin ne
kadar doru olduunu kendi arafltrma konusuyla alakal olan tm vakalar (dnyann tm lkeleri, bir lkenin tm illeri, bir demografik grubun tm yeleri, vs.) kapsayan bir istatistiki incelemeyle ortaya koyar. Elbette bunun yaplabilmesi iin zerine hipotezlerin dayand baml ve bamsz deiflkenlerin nicel olarak kodlanmfl olduu veritabanlarnn mevcut olmas gerekir. Pek ok konuda tm dnyay
veya tm ilgili vakalar kapsayan bylesi veritabanlar bulunmad iin arafltrmac
byle bir veritabann kendisi oluflturmakta veya pek tercih edilmese de tm lkeleri kapsamayan, eksikleri ve noksanlar bulunan veri tabanlarn kullanmaktadr.
statistiki arafltrmas sonucu ilgilendii baml ve bamsz deiflkenlerin rnein tm dnyadaki dalmn ve hipotezlerinin beklentileriyle arasnda ne derece-
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
218
de bir korelasyon olduunu gren arafltrmac, nc aflamada ise bu dalmdaki konumlarna gre setii bir yada birka vaka zerine derinlemesine bir nitel
vaka analizi gereklefltirerek, nedensellik iliflkisini ve mekanizmasn adm adm
ortaya karmay hedeflemektedir.
Formel modelle bafllayan, nicel analizle devam eden, nitel vaka incelemesiyle
sona eren devam eden Laitinin leme yntemi bir anlamda en st kuramsal seviyeden (soyut tmdengelim hipotezleri) kademeli olarak ampirik verilere (tm
vakalar evrenini kapsayan istatistiki analize) ve nihayet mikro seviyede bir nedensellik incelemesine (bir veya birka vaka incelemesi) inmektedir. Bu noktada Laitinin vurgulad husus, bu ilerlemenin tek ynl olmad, istatistiki analiz ve vaka incelemelerinin sonular dorultusunda arafltrmacnn tekrar en bafla dnerek
formel modelini yeniden yaplandrmas gerektiidir. Bu flekilde formel modellerin
rehberliinde ayn anda nicel ve nitel yntemleri de kullanan arafltrmacnn, cevap
arad arafltrma sorusuna her yntem ve yaklaflm asndan tatminkr ve tutarl
bir cevap bulabilecei umulmaktadr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
S O R U
K T A P
DKKAT
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET
AMALARIMIZ
Trkiyenin SIRA
illerinde
SZDEokuryazarlk oran ve ekonomik kalknmfllk seviyesi arasnda, eer
varsa, nedensellik iliflkisini leme yntemiyle arafltrabileceiniz bir arafltrma tasarm
yapnz.
D fi N E L M
Laitinin leme yntemine karfl getirilen elefltiriler iki ana grupta toplanabilir:
leme ynteminin
S O R U pratik ve lojistik olarak sosyal bilimlerdeki pek ok arafltrma
sorusu ve arafltrmac iin tatbik edilmesi imknsz olan idealist bir yntem olduu
dorultusundaki elefltiriler ve her arafltrma sorusunda mutlaka yntemin bir
DKKAT
arada kullanlmasnn daha iyi sonular vermeyecei, baz sorularn cevaplanmasnda sadece tek bir yntemin derinlemesine kullanlmasnn daha verimli olaca
SIRA SZDE
dorultusundaki
elefltiriler. Birinci gruptaki elefltirileri getirenler, leme ynteminin her bir ayan oluflturan yntemlerin tek baflna bile ok uzun sren eitim ve
uygulama sresini gerektirdiini, ou arafltrmacnn bu yntemin her birine
AMALARIMIZ
D fi N E L M
hakim olmasnn ok zor ve hatta imknsz olduunu iddia etmektedirler. Bir arafltrmacnn oyun kuram gibi formel modelleme yntemlerine hakim olduktan sonra
S O R U
istatistik yntemlerini
sadece bilmekle kalmayp ustaca uygulayabilecek seviyede
K T A P
yetkinlik kazanmas ve buna ek olarak vaka incelemesi yapaca lkelerin dillerini, kltrlerini,
ve balamsal nem arz eden dier hususiyetlerini renD K tarihlerini
KAT
mesi, ok uzun yllar alacak ve belki de hibir zaman baflarlamayacak kadar zor
TELEVZYON
bir ideal hedef olabilir. Kald ki bylesi bir l yntem eitimi iin (rnein dilleSIRA SZDE
rin renimi, saha alflmas vs.) ok byk finansal kaynaklarn tahsisi ve herbir
yntemde usta retim grevlilerinin istihdam gerekir ki siyaset bilimi ve ulusla N T E R Nakademik
ET
raras iliflkilerde
arafltrmalar iin bylesine byk yatrmlar yapabileAMALARIMIZ
cek dnyada pek az lke ve eitim kurumu bulunmaktadr.
N N
N N
K T A P
David D. Laitin.
The Perestroikan Challenge to Social Science, Politics & SociK T(2003).
A P
ety, Cilt 31, Say 1, s.163-184.
TELEVZYON
Btn Tbu
ve elefltirilere ramen, nispeten yeni bir yaklaflm olan E L Ezorluklara
VZYON
leme yntemini kullanarak yaplmfl ve son yllarda yaynlanmfl baz arafltrmalar
bulunmaktadr. Yukarda da belirtildii gibi leme yntemi formel modelleme, istatistiki yntemler ve vaka inceleme tekniklerini ve bunlarn kullanmnda gerekli
N T (arafltrlan
ERNET
dier aralar
lkenin dili vs.) renmeyi gerektirdii iin, leme yn-
NTERNET
temini kullanarak yaplan arafltrmalarn, siyaset bilimi ve uluslararas iliflkiler doktora programlarnn ortalama yedi yl veya daha uzun srd ABDde yaplan
doktora arafltrmalar ve tezlerinden retilmifl olmas flaflrtc deildir. Bunun yakn
dnemdeki bir rneini Kaliforniya niversitesi, Berkeleydeki doktora tezini,
Ham Demokrasi: Doal Kaynak Zenginlii ve Siyasi Rejimler (Crude Democracy:
Natural Resource Wealth and Political Regimes) adyla kitaplafltran Yale niversitesi retim yesi Thad Dunning vermifltir. Dunning bu kitabnda, petrol baflta olmak zere doal kaynaklarla demokrasi arasnda olduu varsaylan negatif iliflkiye odaklanmfl ve bu iliflkiyi leme yntemini kullanarak elefltirel bir adan ele
almfltr. Oyun kuram baflta olmak zere formel modelleme SIRA
tekniklerini
kullanaSZDE
rak doal zenginliklerle siyasi rejim arasnda var olduunu dflnd iliflkiyi inceleyen Dunning, demokrasi karflt darbeleri ve demokratikleflme srecini ayr ayD fi N E L M
r modelleyerek ifle bafllamfltr. kinci aflamada dnyadaki tm lkelerde doal
zenginlik ve demokrasi arasndaki iliflkiyi test ettii bir istatistiki analiz ortaya koyS O Ronyllar
U
mufltur. nc aflamada Dunning, petrol zenginliinin desteiyle
boyunca komflularndan ok daha salam bir demokratik rejim oturtan Venezuela rneini, doal kaynak zenginliklerinin anti-demokratik darbelerle ve
otoriter rejimle i
DKKAT
ie getii fiili, Bolivya ve Ekvador rnekleriyle karfllafltrmal olarak, nitel vaka
analizi yntemleriyle incelemifltir. Elbette bu incelemeyi baflarabilmek iin, Dunningin formel modelleme, istatistik yntemleri, spanyol diliSIRA
ve SZDE
ad geen Latin
Amerika lkelerinin siyasal tarihi zerine eitim grmesi ve uzmanlk gelifltirmesi
gerekmifltir. Bu rnek leme ynteminin zorluklarna iflaret
ettii gibi, ayn zaAMALARIMIZ
manda uygulanmasnn imknsz olmadn da gstermektedir.
N N
Thad Dunning. (2008). Crude Democracy: Natural Resource Wealth

RegiK and
T APolitical
P
mes, New York: Cambridge University Press.
KL KARIfiIM EfiTLER
219
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Nicel ve Nitel Yaklaflm Karflmlar

statistiksel Analiz ve Derinlemesine Mlakat
Georgetown niversitesinde retim yesi Marc Morje Howard, Kaliforniya niversitesi, Berkeleyde tamamlad doktora tezini kitaplafltrd, Post-Komnist Avrupada Sivil Toplumun Zayfl adl eserinde, istatistiksel analiz yntemlerini ve
derinlemesine mlakat baflta olmak zere nitel yntemleri baflarl bir flekilde beraberce kullanmfltr. Howardn bu kitabndaki bafllca sorusu fludur: Eskiden komnist olan lkelerin vatandafllar komnist gemifli olmayan lkelerin vatandafllarna gre sivil toplum rgtlerine daha m az katlmaktadrlar? Eer yleyse bu
durumun sebepleri nelerdir? Bu sorular cevaplamak zere Howard ncelikle Dnya Deerler Arafltrmas (World Values Survey) verilerini kullanarak otuzdan fazla
lkede vatandafllarn sivil toplum rgtlerine katlm oranlarnn nicel ve istatistiki
bir analizini yapmfl, sonuta komnist gemifli olan lkelerde, hem eski demokrasilere (ABD, ngiltere, Fransa, gibi) hem de komnist olmayan otoriter gemifle sahip lkelere (Meksika, Brezilya, gibi) gre sivil toplum rgtlerine katlmn ok
daha az olduunu ortaya karmfltr.
Howardn nicel incelemesindeki bafllca bulgusu eski komnist lkeler ile komnist gemifli olmayan lkeler arasnda istatistiki olarak anlaml derecede byk
farklar olduu, bu konuda rnein Makedonya ve Slovakyann birbirlerine kom-
SIRA SZDE
220
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
SIRA SZDEArafltrma Yntemleri
flular olan Yunanistan veya Avusturyadan ok daha benzediidir. Kifli baflna dD fi N E L M

flen ortalama sivil toplum rgt yelii eski demokrasilerde 2.39 ve komnist
gemifli olmayan eski otoriter lkelerde 1.82 iken komnist gemifli olan lkelerS O R U
de 0.91dir (Howard,
Sivil Toplumun Zayfl, s.62). Komnist gemifl ve sivil toplum arasndaki negatif iliflkiyi kuflkuya yer brakmayacak verilerle pek ok seviyede gsteren DHoward,
ikinci aflamada nitel vaka analizine ynelmektedir. Komnist
KKAT
gemifli olan lkeler arasnda Dou Almanya ve Rusyay, bir bakma en farkl sistem tasarmna (bu tasarm iin bu kitapta, Vaka Analizleri konulu 4. niteye baSIRA SZDE
knz) baflvurarak semifl ve analiz etmifltir. Howard, bu lkelerde bir yandan Almanca ve Rusa olarak derinlemesine mlakatlar yaparak, bir yandan da kamuoyu arafltrmalar
dzenleyerek, sivil toplum rgtlerine ilgisizliin arkasndaki neAMALARIMIZ
densellik iliflkisini ortaya karmaya alflmfltr.
N N
Marc Morje KHoward.

T A P(2003). The Weakness of Civil Society in Post-Communist Europe,
New York, Cambridge University Press.
Nicel Analiz,
T E L E V Nitel
Z Y O N Doal Deneyler ve erik Analizi
Yale niversitesinde retim yesi olan Keith Darden, flgale Direnifl: Kitlesel
Okuryazarlk ve Kalc Ulusal Aidiyetlerin Yaratlmas adl kitabnda, Karpat dalar eteklerinde, Ukraynann komflu iki ili olan Transcarpathia ve Stanislavivde ne N T E R Ndeiflik
ET
den son derece
seviyelerde Sovyet-karfll gerilla direnifline rastlanldn,
nicel verilerin de eflliinde fakat bir nitel doal deney erevesinde inceler. Ayn
dili (Ukraynaca) konuflan bu iki il halk, ayn din ve mezhebe (Yunan Katolik Hristiyan) baldrlar. Benzer seviyede sanayileflmifl ve flehirleflmifl, benzer flekilde
dalk bir araziye sahip ve ayn tr orman rtsyle kapl ve halknn byk ounluu kyl olan bu iki ilde ortaya kan Ukrayna milliyetisi, anti-Sovyet gerilla direnifli faaliyetleri ise son derece deiflik seviyelerdedir. Siyaset biliminde isyan
ve gerilla savafl konusunda nemli olduu dflnlen tm bu etmenlerin benzerliine ramen, 1944 ylndaki Sovyet iflgalini ve ilhakn mteakip, bu iki ildeki
Sovyet karflt Ukrayna milliyetisi gerilla direnifli seviyesinde muazzam bir fark ortaya kmfltr.
Ukraynada en youn Sovyet karflt gerilla direnifli Stanislavivde ortaya karSZDETranscarpathia ise hi Sovyet karflt gerilla direniflinin grlken, komfluSIRA
il olan
medii bir blge olarak gze arpmaktadr. Stanislavivin Sovyet kontrolne getii 1944 sonunda dahi, Ukrayna Direnifl Ordusuna mensup 10,000 gerilla savaflD fi N E L M
s dalarda Kzlorduya karfl direnmekteydi. Avrupada savafln sona erdii
1945 ylnda bile 4,500 direnifli Stanislavivde Sovyet iflgaline karfl savaflyordu.
S O R Usays 2,500e indirilebildii hlde 1950lerin bafllarna kadar Sta1946da direnifli
nislaviv dalarnda Sovyet glerine karfl militanlarn saldrlar devam etti. Transcarpathiadaysa
kontrolne girdii 1944 sonundan itibaren hibir direnifl
D K K Sovyet
AT
grlmedi. Keith Darden aradaki bu fark Stanislavivde savafl ncesi dnemde
Ukrayna milliyetisi bir okul mfredatnn yrrlkte olmasna, Transcarpathiada
SIRA SZDE
ise olmamasna balyor. Dardenn alflmas, niceliksel verilerle (Stanislaviv ve
Transcarpathiann sosyo ekonomik, fiziki ve corafi niceliksel verileri), nitel bir
doal deneyin
ve ierik analizinin (karfllafltrmal okul mfredat) beraberce kulAMALARIMIZ
lanld bir rnektir.
N N
Keith Darden.
K (2013).
T A P Resisting Occupation: Mass Literacy and the Creation of Durable National Loyalties, New York, Cambridge University Press.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
221
Bugn Bat medyas baflta olmak zere popler medyann nemli bir
kesiminde
slam ve
SIRA
SZDE
pekok negatif siyasal ve toplumsal sonular (fliddet, terrrizm, demokrasi karfltl, laiklik karfltl, eflitsizlik, vs.) arasnda gl bir iliflki olduuna dair bir inan yaygnlk
D fi N E L M
kazanmfltr. Bir sosyal bilimci olarak bu inanlarn ampirik gereklikle
ne kadar ilgisi olduunu grmek iin ilk aflamada hangi yntemi kullanarak nasl bir arafltrma tasarm
S O R U
yapmak uygun olur?
Corafi Analiz - statistiksel Analiz
DKKAT
Amerikadaki eyaletler arasnda neden baz politikalarn benzer flekilde uygulandn konu alan alflmalarnda, Berry ve Baybeck (2005) komflu eyaletler arasndaSZDE
ki rekabet ve birbirinden renmeyi iki temel aklayc faktrSIRA
olarak
kullanmfllardr. Arafltrmaclarn amac belli konulardaki politikalarn nasl eyaletler arasnda
yaygnlafltn incelemektir. Arafltrmada, Corafi Bilgi Sistemleri (GIS GeograpAMALARIMIZ
hic Information Systems), eyaletler arasndaki rekabeti test etmek iin kullanlmfltr. Her iki grfl savunan arafltrmaclar eyaletler arasndaki uzakl baz olarak
almfllardr. Dier bir deyiflle, ister devletler birbirlerinden reniyor
ister
K T A olsunlar,
P
rekabet dolaysyla birbirlerinin nne gemeye alflsnlar, onlarn birbirlerinden
etkilenmelerini salayan temel faktr corafi uzaklk olarak ortaya kmfltr. Berry
ve Baybeck alflmalarnda GIS yntemini kullanarak hangi faktrn
baskn
T E L E V Z Y Odaha
N
olduunu anlamaya alflmaktadrlar.
SIRA SZDE ve hangi
GIS yntemi kullanlarak tm 50 eyaletin nfusunun byklnn
blgelerde younlafltnn hesaplanmas mmkn olmufltur. Hangi eyaletlerin loto
N T E Rtest
N E T edilmifltir:
ve flans oyunlarna sahip olduu konusu incelenmifl ve iki hipotez
D fi N E L M
(1) Bir eyalet eer flans oyunlar oynanan eyaletlerle evrili ise, o eyalette de
flans oyunlar oynanma ihtimali daha yksektir (renme hipotezi).
R U oyunlar oy(2) fians oyunu oynanmayan bir eyalette yaflayan insanlarn,S Oflans
nanan dier eyaletlere gitme olasl ykselirse, bu durumda o eyalet de
flans oyunlarna izin vermeye bafllayacaktr (Rekabet hipotezi).
DKKAT
GIS yntemi kullanlarak, bir eyalette yaflayan kiflilerin flans oyunlar oynanan
dier eyaletlere gitme olaslklar hesaplanmfltr. Daha sonra istatistiksel analiz
SIRA SZDE
yntemi kullanlarak, bir eyaletin dier eyaletlere gre refah durumu bamsz deiflken olarak modele eklenmifltir. Sonuta, eyaletler arasnda benzer politikalarn
uygulanmas ve yaygnlaflmasnn renme etkisinden ziyade,
rekabetten kaynakAMALARIMIZ
land kanaatine varlmfltr.
N N
N N
Berry, W. D., Baybeck, B. (2005). Using Geographic Information Systems

K T AtoPStudy Interstate Competition. American Political Science Review, Cilt 99, sayi 4, s. 505-519.
statistiksel Analiz - Saha alflmas
TELEVZYON
fiimdi bahsedeceimiz alflma IRA (rlanda Cumhuriyeti Ordusu) zerine bir vaka alflmas olup, nce IRAnn nasl barfll propoganda yapan bir rgtten fliddete baflvuran bir rgte dnfltn inceliyor. Sonra da saha alflmas ve miliNTERNET
tanlarla yaplan mlakatlar vastas ile istatistiksel analiz bulgularnn
doruluu
saptanyor. nsanlarn neden siyasi hedeflerine ulaflmak iin fliddete baflvurduu
genelde, ekonomik eflitsizlikten kaynaklanan greceli yoksunluk (relative deprivation) hissinin mutsuzluk ve gcenmeye yol at ve bu hislerin de insanlar ayaklanma ve baflkaldrya ynelttii fleklinde aklanr. Karflt grflte olanlar ise fliddetin ya da fliddete baflvurmann, kiflilerin duygusal hareketlerinin bir sonucu deil
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
222
de, baz politik kar ve bedel hesaplarnn sonucu bilinli bir yntem olduunu
savunurlar. White, IRAy inceledii alflmasnda iki kuramsal yaklaflm sentezlemeye alflmaktadr. nce makro dzeyde bir alflma ile ekonomik eflitsizlik, devlet basks ve fliddet arasndaki iliflkiyi nicel yntemler kullanarak incelemifl, daha
sonra mikro dzeyde mlakatlar yaparak istatistiksel bulgularn kiflisel bazda ne
kadar doru olduunu belirlemifltir.
statistiksel analiz iki bamsz deiflkenin etkisini lmeye yneliktir: 1- greceli yoksunluk, 2- devlet basks. zellikle devlet basksnn barfll protestoyu destekleyen bir grup iin baz siyasi hesaplara yol aaca dflnlmektedir. fiiddetin
nasl ortaya ktn belirlemek iin, White rlandann kuzeyinde yer alan Derry
flehrini semifltir. Bunun iki nedeni vardr. Birincisi, flehir rlanda milliyetilerinin
youn olarak mevcut olduu ve sk sk barfll protestolara sahne olan bir yerdi.
kincisi, milliyetiler ounlukta olduu iin devletin basksna da maruz kalmamfllardr. Baml deiflken her ay IRA tarafndan gereklefltirildii ne srlen silahl
ya da bombal saldrlarn saysdr. Bamsz deiflkenlerden, greceli yoksunluk
aylk iflsizlik oranlar ile, devlet basks ise gz alt yasasnn yrrle gemesi ve
her ay askeri kuvvetler tarafndan ldrlen rlandal milliyetilerin says hesaplanarak llr. Regresyon analizi sonular IRA fliddetinin askeri birlikler tarafndan
sivillerin hedef alnmaya bafllamasyla arttn gstermektedir. Greceli yoksunluun ise artan fliddet zerinde bir etkisi olmad grlmfltr.
Nicel analiz bulgularnn gerek hayatta insanlarn dflncelerini yansttndan
emin olmak iin, White ayrca Derry flehrinde medeni haklar savunmak iin oluflturulmufl hareketin iinde yer alan 11 kifli ile iki saat sren grflmeler yapmfl ve
siyasi amalar yerine getirmek iin barfll m yoksa fliddete ynelik mi bir yntem takip edilmesi ile ilgili fikirlerini sormufltur. Her bir kiflinin hayat hikayelerini
inceleyerek, bazlarnn nasl IRA yesi olma yolunda ilerledii belirlenmifltir. rnein, tutuklanan IRA elemanlarndan biri evrede olan deifliklikleri, bu deiflikliklere kendisinin verdii tepkileri ve IRAye ye olma srecini detayl olarak anlatmfltr. 11 kiflinin de birbiri ile tutarl olarak, ngiliz hkmetinin ald tedbirlere atfta bulunmas ve fliddetin ondan sonra baflladn belirtmeleri greceli yoksunluun fliddeti aklamadaki gcn zayflatmaktadr. Grflmeler, insanlarn
fliddete baflvurmalarnn bilinli bir seim sonucu olduunu ve zellikle barfll
yollarn zme ulafltrmayacan dflndkleri anda ortaya kan bir seim olduu ynnde kant salamfllardr. Whiten alflmasnda, nitel yaklaflmlarn nedensel srecin nasl gelifltiini aklamak iin ok faydal olduunu gryoruz.
Robert W. White.
From Peaceful Protest to Guerilla War: Micromobilization of the
M A K A(1989).
LE
Provisional Irish Republican Army, American Journal of Sociology. Cilt 94, Say 6, s.
1277-1302.
MAKALE
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
ki devlet, A SIRA
ve B,SZDE
arasnda nkleer silahlanma ile ilgili mzakereleri arafltrdnz dflnn. Ann Bye karfl nkleer silah retimi konusunda caydrclk kullanmak istediini
varsayn. Hangi flartlar altnda caydrcln baflarl olaca ile ilgili Aya tavsiye vermek
fi N E L Mkullanld bir arafltrma plan hazrlayn. Vaka analizi ve istatistikzere okluDyntemin
sel yntem kullanacanz dflnrseniz, nasl bir oklu yntem alflmas yapardnz. Bu
arada amacnzn
S O Ryeni
U bir kuram oluflturup test etmek olduunu dflnn.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
FORMEL MODELLEME VE NCEL YNTEMLERN

KARIfiIMLARI
Formel modelleme nceden de belirtildii gibi eflitli sorulara aklama olarak kullandmz kuramlarn mantksal glerini arttrmak iin Uluslararas liflkiler alannda kullanlan yntemlerden biridir. Duncan Snidal (2004), formel modellerin
baflka bir yntemle, nitel ya da nicel, birlikte kullanlrsa uluslararas siyaset konular ile ilgili analizlerimizi zenginlefltireceini savunmufltur. Formel modelleme ve
nicel yaklaflmlarn karflk kullanlma flekillerinden biri yukarda bahsedilen arafltrma hedeflerinden kuram oluflturma ynndeki alflmalardr. Arafltrmaclar formel modelleme kullanarak detayl bir flekilde baml deiflkeni etkileyebilecek
birok yeni etkeni belirleyebilir ve daha sonra istatistiksel analiz yntemi ile modelin ngrd faktrlerin gerekten etkileri olup olmadn tespit edebilirler.
Aflada nicel ve formel modelleri birlikte kullanan baz alflmalardan rnekler sunulmufltur. Dusting Tigley ve Barbara Walter (2011), devletleraras iliflkilerde itibar
infla etme abalarn inceledikleri alflmalarnda, nce bilinen formel modellerin
labaratuvar deneyleri ile testini yapp, daha sonra model tarafndan aklanamayan
gzlemleri inceleyerek, kuram yeniden dzenlemifllerdir. Bu alflma teori oluflturucu arafltrmaya bir rnektir. Kenneth Schultz (1999) demokratik barfl ile ilgili alflmasnda varolan istatistiksel bulgulara dayanarak, birbiri ile rekbet hlinde olan
iki kuramsal yaklaflm formel modelleme kullanarak gelifltirmifl ve yeniden test etmifltir. Schultzun alflmas disiplinli-yaplandrc olarak nitelendirilebilir. Amacmz, bafllangta belirlenen drt hedefin herbiri iin bir rnek sunmaktan ziyade,
rnekleri anlatrken bariz olarak ne kan karakterlerini belirtmektir. Bapatn alflmas kuram test etmeye ynelik bir alflma olarak nitelendirilebilir.
Formel Modelleme - Deneysel Yntem Karflm

tibar infla etme ya da saygnlk kazanma devletleraras ve devlet ii atflma ile ilgilenen arafltrmaclarn yakndan ilgilendikleri konulardan bir tanesidir. zellikle kazanlan itibarn nitelii atflma zerinde etkili mi, yle ise hangi flartlar altnda etkili olduu zerinde younlukla durulan konular arasndadr. Barbara Walter (2006),
hkmetlerin neden baz i atflma karan gruplarla savafltn, bazlar ile savaflmadn inceledii alflmasnda, devletlerin ounlukla ayrlk ve toprak talep
eden gruplar kontrol etmeye alfltn belirlemifltir. Bunun nedenini ise bir devletin ilerde ortaya kabilecek olas baflka gruplara gzda vermek ve hibir flekilde
topraklarndan feragat etmeyeceine dair n ve ya namn yaymaya alflmas olarak aklamfltr. Baz arafltrmaclar ise devlet liderlerinin kararlarn verirken dier
devletlerin itibarlarna her zaman nem vermediklerini gstermifltir. Tingley ve Walter (2011) formel modelleme ve laboratuvar deneyleri kullanarak itibarn hangi flartlar altnda nem kazandn tespit etmeye alflmfllardr. Dier etkenlerin kontrol
edildii laboratuvar ortamnda, kiflilerin ne zamana itibarlarn arttrmak iin aba
sarfettiklerini ve itibarn davranfllarn zerindeki etkisini ayrt etmek daha kolay
olabilir. Aflada, alflmann hem formel modelleme hem de deney ksm detayl
olarak anlatlmfltr.
Formel Modelleme
alflmalarnn ilk ksmnda formel modeli sunan Tingley ve Walter, kiflilerin birbirleri hakknda kstl ya da eksik bilgi sahibi olduklar durumlarda, itibar infla etmek
iin daha ok aba sarf edildiini ve gemifl davranfllarn nem kazandn gster-
223
224
mifllerdir. Daha da nemlisi, itibara olan yatrm kifliler birbirlerini ilerleyen zamanlarda tekrar greceklerini dflndklerinde daha da artmaktadr. Formel modelde ve
deneysel analizde kifliler ya da bireyler baznda varsaymlar yaplsa da, alflmann
amac bulgular kullanarak, devletlerin birbirleri ile devaml karfllaflma ve bir flekilde iletiflime geme ihtimali dflnldnde nasl hareket edecekleri ile ilgili genellemeler yapmaktr. Tersi dflnldnde, bir kifli dier kifliyi bir daha hayatnda
ok sk grmeyeceine kanaat getirmiflse, o zaman itibar infla etme abasna girmesi beklenmez. alflmann ikinci aflamasnda, deneysel yntem kullanlarak belli bamsz deiflkenlerin itibar infla etme abalar zerindeki etkisine baklmfltr. Deney
katlmclarnn birbirleri ile ok az karfllafltklar durumlarda bile itibarlar ile ilgili
dikkatli olduklar gzlemlenmifltir. Fakat baz katlmclar, bu genel eilimin dflnda
kalmfllardr. alflmann son aflamasnda, normalin dflnda tepki gsteren katlmclar incelenmifl ve neden genelde farkl tepki gsterdikleri aklanmaya alfllmfltr.
Formel modellemede genel olarak arafltrma konusu olan aktrlere, oyuncular
olarak hitap edilir. Tingler ve Waltern alflmasnda bahis konusu olan itibar, bir
aktrn bir konuyu zmleme konusundaki tutumuyla ilgilidir. Baflka deyiflle,
gemiflte kendisine karfl kan aktrlerle mcadele eden bir aktrn, gelecekte de
kendisine karfl gelen aktrlere gz yummayaca ile ilgili inanfl bu alflmadaki itibarn konusudur. Amerika Birleflik Devletlerinin 11 Eyll saldrlarndan sonra, Afganistan iflgal etmeleri bu tr bir n ve itibar yayma gayretinin bir rneidir. leride olabilecek terrist saldrlara karfl tepkisiz kalmayacan gstermifltir. Benzer
flekilde, ekonomi alannda byle bir formel model, piyasaya giriflini caydrma (market-entry deterrence) oyunudur. Kk firmalarn pazardan pay almamalar iin tekelci (monopolist) bir firma fiyatlarn dflrerek, yeni girecek firmalara pazardan
alacaklar payn kstl olaca sinyalini verir. Bylece, rekabet etmek gc olmayan
olas firmalar pazara girmekten vazgeer. Monopol ilk zamanda az kr elde etse de
bu ksa dnemli bir kayptr. Uzun vadede bir ok firmaya karfl kendisiyle rekabetin zor olduuna dair bir in salaca iin ksa vadedeki kayp nemsizdir.
Tingley ve Walter marketi korumaya alflan, monopol, ve girmeye alflan firma, meydan okuyan, arasnda tekrarlanan karfllaflmalar sonucunda, monopoln
ve meydan okuyan firmann nasl davranacan formel modelleme yntemiyle
tahmin etmeye alflmfllardr. Ayrca, meydan okuyan firma her zaman bir tane olmayabilir. Birden fazla firma markete girmeye alflabilir. Bu durumda, monopoln
hareketi deiflebilir. Afladaki flekil sadece bir kez karfllafllan bir oyunu resimlemektedir. Formel modellemeye rnek oluflturmas asndan Tingley ve Waltern
alflmasndan birebir alnt yaplarak sunulmufltur.
Oyun monopol ve pazara girmeye alflan firma arasnda ilk karfllaflma ile bafllar. lk hamle pazarda yer alan monopoln savunmaya geip gemeyecei ya da fiyatlar dflrmek konusunda ne kadar kararl olduunun tamamen flans eseri bir
olaslk dalm ile bafllar. Burada ifl rastgele belirlenir. Monopoln mcadele etme
olasl p ile, mcadele etmeme ya da pazara girmeye alflan firmay engellememe
olasl 1-p ile ifade edilir. Bu durumda, pnin deeri belirsizdir. Monopoln mcadeleci olup olmad ile ilgili yeni girmeye alflan firmann fikri monopoln o zamana kadar yaymfl olduu n ile ilgilidir. Eer karflmzda mcadeleci olduuna
dair itibar kazanmfl bir monopol varsa her zaman yeni firmalar engellemeye alflr. nk sonunda alaca dl her flartta daha fazladr. Parantez iinde belirtilen
dllerden ilk rakam, pazara yeni girmeye alflan firmaya, ikinci rakam ise monopole aittir. Bu durumda 160, 70ten byk olduu iin monopol engelleme yoluna
gider. Eer karflmzda mcadele konusunda kararsz bir monopol varsa, yeni fir-
225
malara izin verme yoluna gidecektir. Monopoln o zamana kadar yaymfl olduu
itibara bal olarak, pazara yeni girmeye alflan firma ise monopole meydan okuyup okumayacana karar verir. Tabii bu karar verirken monopoln mcadele iin
kararl olma olasln, p, ve karar olmama olasln, 1-p, gz nnde bulundurur. Monopolle rekabet etmeye karar verirse o zaman monopolde firmay engellemek iin mcadele edip etmeyecei konusunda karar verir.
fiekil 8.2
Tek Karfllaflmal
Monopoli Oyunu
Doa
Kararl (p)
Kararsz (1-p)
Girifl Yapan Firma
C
(95, 300)
(150, 160)
Monopol
Monopol
F
(80, 70)
(95, 300)
(150, 70)
(80, 160)
Kaynak: Dustin H.
Tingley ve Barbara
Walter. (2011).
The Effect of
Repeated Play on
Reputation
Building: An
Experimental
Approach,
International
Organization, Cilt
65, Say Spring, s.
347.
Oyunun tekrar oynand durumlarda, yani birinci firma ile ilgili monopol kararn verdikten sonra, ikinci bir firma monopolle rekabet edip etmeyeceine karar verir. Takibinde, monopol yeniden ikinci firmay da engelleyip engellemeyecei konusunda bir karar verir. Her yeni firma pazara girme konusunda karar vermeye alflrken kendinden ncekilerin nasl davrandn ve neticede monopoln nasl davrand konusunda bilgi edinme ve bylece monopoln n ve itibaryla ilgili fikirlerini deifltirme ve yenileme imkanna sahiptir. Monopoln ilk pazara girmeye alflan firmalara karfl tutumu, daha sonra girmeye alflan firmalara karfl
olabilecek tutumu konusunda bilgi salar.
Deneysel Yntem
alflmann deneysel ksmnda, katlmclara oyunun iki farkl versiyonu oynatlmfltr. Ama, tekrarlanan oyunlarn, pazara srekli yeni firmalarn girmeye alflt durumlarda monopoln ve yeni firmalarn davranfllar zerindeki etkisini lmektir. Bir versiyonda 4, dierin de 8 pazara yeni girmeye alflan firma vardr.
Formel modelleme sonularna gre, katlmclarn davranfllar ile ilgili 3 tahminde
bulunulmufltur. Birincisi, kararl monopoller her zaman yeni girmeye alflan firmalar engellemeye alflacaklardr. kinci, kararsz monopoller ilk bafllarda mcadele
edeceklerini gsteren bir n salmaya alflrlar, nk daha pazara girecek ok firma vardr. Oyun ilerleyip pazara girmeye alflan firmalar azaldka, monopol yeni girmeye alflan firmalara izin verecektir. nc, yeni firma pazara girifl ile ilgili kararn verirken nce ne tr bir monopolle karfl karflya olduunu bilmeli ve
sonra da monopoln nceki firmalara nasl davrandna bakmaldr. Eer monopol hibir zaman sznden dnmediyse yeni firmalar hibir zaman erken dnemlerde pazara girmeye alflmamaldrlar. nk, monopoln tr ne olursa olsun,
ilk zamanlarda her yeni firmay engellemeye alflacaktr.
Katlmclar Princeton niversitesinin Deneysel Sosyal Bilim Laboratuvar aracl ile deneye dahil edilmifllerdir. Bir deneyde ya 4 yeni firma ya da 8 yeni firma
Rasgele atama konusu 3.

nitede detayl olarak
ifllenmifltir. Deneylerde
katlmclar arasnda ve
zellikle de gruplar aras
deiflkenlik zerinde farkl
etkenleri kontrol etmek
amacyla rasgele atama
yntemine baflvurulur.
226
uyaran (treatment) olarak kullanlmfl ve katlmclarn bu iki trden sadece birine

katlmasna izine verilmifltir. Her oturumda katlmclar rasgele atama yntemi ile
monopoller ve yeni firmalar olmak zere iki gruba datlmfltr. Katlmclara birinci grup ve ikinci grup ad verilmifltir. Monopollere kararl olup olmadklar bilgisi
verilmifl yeni firmalara bilgi verilmemifltir. Fakat her deneyin sonunda monopoln
bir nceki deneyde nasl davrand aklanmfltr. Monopollere de yeni firmalarn
rekabeti gze alma ihtimallerinin te bir, gze almama ihtimallerinin te iki olduu sylenmifltir. Ama, itibar infla etme abasna monopollerin gereken nemi
vermelerini salamaktr. Bylece itibar infla etmek ile ilgili farkl teflvikler olduunda monopollerin nasl davranaca gzlemlenebilmifltir.
Sonular monopollerin daha az yeni firmann pazara girmeye alflt durumlarda, itibar infla etme abalarnn azalmadn gstermifltir. Yeni firmalar da bu
durumda, monopollerle rekabeti daha ok gze almaya yanaflmamfllardr. Formel
modellemede tahmin edildiinin aksine, katlmclar 4 ya da 8 yeni firmann pazara girmeye alflt oyunlarda birbirinden farkl davranfllar sergilememifllerdir.
Hibir oyunun baflnda, monopoller beklenenin aksine itibar ve nlerini arttrc
ynde hareket etmemifllerdir. Ayrca, yeni firmalar da normalden daha fazla rekabete girmeye alflmfllardr. Oyunun daha sonraki tekrarlanan aflamalarnda ise,
monopollerin beklenenin aksine itibarlar iin daha ok alfltklar grlmfltr.
Rekabet konusunda kararl olmayan monopollerin oyunun ilerleyen aflamalarnda
yeni firmalara daha fazla izin vermeleri beklenirken bu tr monopollerde itibar ve
nleri iin aba sarfetmeye devam etmifllerdir. dllerin dalmna bakldnda,
bu rasyonel olmayan bir davranfltr.
alflmann son aflamasnda, beklentilerin dflnda geliflen davranfllar yeniden
gzden geirilmifltir. Kararsz monopollerin rasyonel davranmamasnn nedeni,
oyunun mantn anlamamalar olmufl olabilir. Bunu anlamak iin, deneyde tekrarlanan turlar sonucu katlmclarn deneyin kurallarn daha iyi renip renmediklerine baklmfltr. Tekrar sonucu renme de geliflmeler olsa da deneysel bulgularn deiflmedii gzlemlenmifltir. Kararsz monopollerin deneyin son aflamasnda bile itibar arttrc abalarna devam etmeleri geriye kalan yeni firmalar az olduu iin daha az bedel demelerine ve yaptklar hatay fark edememelerine balanabilir. kinci aklama, katlmclarn deneyin kurallarn renmedikleridir. Deney sonunda kendilerine sonraki katlmclara ne tr tavsiyeler verebilecekleri sorulduunda, bu durum ortaya kmfltr. Son aklama da kiflilerin tercihleri ile ilgili olabilir. Kararsz monopoller zayf olduklarn belli etmemek ve etrafa gl olduklarn yaymak iin itibarlarn son anna kadar korumaya alflmfllardr.
Tingley ve Walter, deneyin bulgular kullanlarak devlet liderlerinin davranfllar hakknda karmlar yaplmas konusunda dikkatli davranlmas gerektiini belirtmifllerdir. Fakat, yine de kiflilerin tercihleri ve zihinsel yetenekleri ile ilgili deney
bulgularnn liderler iin de geerli olabileceini savunmak kanlmazdr. Baz liderler, kendilerine karfl gelen gruplar ya da kifliler karflsnda sahip olduklar n
ve namn ne kadar nemli olduunu anlamakta gecikebilirler. Princeton niversitesi rencilerinin de zihinsel yetenekleri yksek renciler olduunu dflnrsek, liderler hakknda ok da uzak tahminler yapyor saylmayz.
MAKALE
Barbara Walter.
Building Reputation: Why Governments Fight Some Separatists
M A K(2006).
ALE
but Not Others? American Journal of Political Science, Cilt 50, Say 2, s. 313-330.
Dustin H. Tingley ve Barbara Walter. (2011). The Effect of RepeatedM APlay

K A L Eon Reputation
Building: An Experimental Approach, International Organization, Cilt 65, Say Spring, s.
343-365.
Formel Modelleme - statistiksel Analiz Karflm Disiplinli Yaplandrc

Schultz (1999), formel modelleme ve istatistiksel analiz ieren alflmasnda, demokratik barfl kuramn ele almfltr. Demokratik barfl kuram, demokrasilerin kurumsal, kltrel ve geleneksel uygulamalar alanlarnda paylaflmlar olduu iin,
birbirleri ile savaflmalarnn neredeyse imknsz olduunu ngrmfltr. Schultz
gelifltirdii formel model yolu ile demokratik barfln devletler arasnda gvenilir
taahht (credible commitment)n olup olmamas ile alakal olduunu savunmufltur. Ayn zamanda, Schultz demokratik barfl ile ilgili o zamana kadar gelifltirilmifl
olan iki kuram test etmifltir. lk kuram demokrasilerin kurumsal yapsn vurgulamfl, liderlerin verdikleri kararlardan genifl bir halk kitlesine sorumlu olduunu, dolaysyla savafl gibi bir kararn alnabilecek zor bir karar olduu vurgulamfltr. kinci kuram, demokrasilerin kurumsal zelliklerini kabul etmifl, ama bu zelliklerin liderleri kstlayc rolnden ok, dier devlet ve aktrleri bilgilendirici rol zerinde durmufltur. Demokrasilerde karar verme sreleri fleffaf bir flekilde ilerledii
iin dier lkeler demokrasilerin siyasi amalar ile ilgili bilgi alma flansna sahiptirler. Bu durum ayn zamanda demokrasileri uluslararas arenann gvenilir ve szne itimat edilir aktrleri hline getirir. Birbirleri ile mzakere hlinde olan devletler iin gvenilir olmak anlaflmazlklarn zlme flansn arttrr.
Schultzun alflmas yukarda bahsedilen oklu yntem karflm eflitleri arasnda disiplinli yaplandrc tr olarak da nitelendirilebilir. statistiksel bulgular bellidir, fakat iki farkl aklama mevcuttur. Schultzun iki kuramdan hangisinin geerli olduunu gsterebilmesi ve her iki kuram de ayn veritaban zerinde test edilebilmesi iin farkl bir yaklaflm gelifltirdiini gryoruz. ki kuram de temelde demokrasilerin kendi zellikleri ile ilgili olup, demokratik iki lkenin birbirlerine nasl davranacaklar konusunda direk aklamalar yoktur. Demokrasiler arasnda savafln gzlemlenmemesi demek, demokrasilerin kurumsal kstlamalar ve siyasi
karar srelerinin fleffaf olmasnn nedensel bir sonucu olmayabilir. Dier bir deyiflle o zamana kadar yaplan hibir alflma kurumsal kstlamalar ve fleffaflk derecesini lp bu iki deiflkenin iki demokratik lkenin birbiri ile savaflmamas
zerindeki etkisini direk olarak incelememifltir. Ayrca, demokratik barfl ile ilgili
alflmalar iki devlet arasnda meydana gelen savafl saysn bamsz deiflken olarak kullanmfllardr. Bu da, iki kuramdan hangisinin daha gl bir aklama getirdiini anlamak iin yetersizdir. Schultz nce formel modelleme yntemi ile bir kriz
durumu pazarlk modeli gelifltirmifltir. Model, demokrasiler tarafndan tehdit edilen devletlerin yukarda bahsedilen kurumsal kstlama ve fleffaflk kuramlar asndan nasl tepki gstereceini tahmin etmifltir:
1. Demokratik bir lke tarafndan tehdit edilen baflka bir lke, demokrasilerde
savafla kalkflmann ar bir bedeli olduunu bildii iin, tehdidi ciddiye almaz ve demokratik lkeye karfl kar (Kurumsal kstlama kuram).
2. Demokratik bir lke tarafndan tehdit edilen dier bir lke demokratik lkenin gerek niyetini belirttiinin farkndadr ve demokratik lkenin blf yapmadn bilir. Bu sebeple dier lke krizi trmandrmamak iin alflr (fleffaflk kuram).
227
MAKALE
228
ki kuramdan da tehdit eden lkenin demokratik olmasnn hedef olan lkenin

davranfl zerindeki etkisi hakknda da birbirine tamamen zt tahminler yrtlyor. Tablo 8.2de formel modellemenin tahminleri grlebilir.
Tablo 8.2
Demokratik Tehditi
lkelere Karfl Tepki
Kaynak: K.A. Schultz.
(1999). Do
Democratic
Institutions
Constrain or
Inform?
International
Organization, Cilt
53, Say 2, s.248.
Kurumsal Kstlama
fieffaflk ve Bilgi Paylaflm
Savafln Bedelinde Artfl
Tam Bilgi Ediniliyor
Halka Karfl
Sorumlulukta Artfl
Birinci lke tehdit eder
kinci lke direnir
+/
+/
Davranflsal Sonu
Savafl
Kurumsal kstlama kuramna gre, tehdit altnda olan bir lke, eer tehdit eden
lke demokrasi ise byk ihtimalle direnifle geecektir. Demokratik lkelerde,
zellikle liderler iin bir savafltan beklenen fayda az olduu iin, hedef seilen lkelerin demokrasilerden gelen tehditlere daha kuflkucu yaklaflmalar beklenir. Hedef lke, bu durumda direnme yoluna gider. fieffaflk kuram ise tam tersi bir tahminde bulunur. Demokratik lkeler niyetlerini daha ak belli ettikleri iin, savafl
tehdidi yapan bir demokratik lkenin blf yapma ihtimali olduka dflktr. Bu
durumda, hedef lkelerin demokrasilerden gelen tehditlere direnme olasl daha
dflktr. Hangi kuramn doru olduunu gstermek iin, formel modellemenin
istatistiksel olarak test edilmesi gerekmektedir. Eer istatistiksel bulgular, hedef lkelerin demokratik olmayan lkelere nazaran demokratik lkelerden gelen tehditlere daha fazla direnifl gsterdiini belirlerse kurumsal kstlama kuram dorudur.
Tersi durumunda ise fleffaflk kuramnn doru olduu savunulabilir. Hedef lkenin direnme ya da teslim olmas konusundaki seiminin baml deiflken olduu
istatistiksel analiz sonular, hedef lkelerin demokratik lkeler tarafndan tehdit
edildikleri durumlarda krizi trmandrmak yerine, direnifl gstermemeyi tercih ettiklerini gstermifltir. Bu da fleffaflk kuramnn geerli olduunu gstermifltir.
Formel Modelleme - statistiksel Analiz Karflm - Kuram

Testi
Formel modelleme ve istatistiksel yntem bir de kuramlar test etmek amal birlefltirilir. Bu blmde Navin Bapatn bu yl yaynlanan silahl rgtlere devletlerin
salad destekleri inceleyen alflmas bu tr karflmn rneklerinden bir tanesidir. Devletlerin silahl rgtlere destek salamas, rgtlerin glenip destek salayan devletleri de tehdit etmeye bafllayabileceklerini hesaba katarsak olduka
riskli bir davranfltr. Fakat, baz devletler rakipleri ve dflmanlaryla geleneksel askeri yntemlerle bafla kmak yerine, ska o devletlere saldran rgtleri desteklerler. Bapat bu alflmasnda nce bir formel modelleme ile ne tr devletlerin rgtlere destek salayacan belirlemeye alflmfl, daha sonra formel modelin tahminlerini 1981 ve 2001 yllar arasnda faaliyet gsteren rgtleri ve onlar destekleyen devletler zerinde bir veritaban kullanarak test etmifltir.
Bapat, bir grubu desteklemenin olduka pahal bir sinyal olduunu ve rakibini
pazarla zorlamak iin baflvurulan bir strateji olduunu belirterek aklamasna
bafllar. rgtlerin hedefledikleri devletler, rgtn aktivitelerini kontrol etmekte
zorlandklar iin, destek salayan lke destei durduracana dair gvenilir bir
sinyal verdii taktirde, pazarlk esnasnda daha esnek davranabilirler. Fakat, flyle
bir ikilemin ortaya kmas olasdr: ayrlk ve terrist rgtler kazandklar destei kaybetmek istemedikleri iin bir anda desteki devleti hedef almaya alflabilir
ya da hedefledikleri lke ile anlaflmaya yanaflmayabilirler. rgtn tehdidi altnda

bulunan desteki bir devletin szne gvenilmesi zorlaflr. kilemin dier parasn, Trkiye yllardr PKK ile yaflamaktadr. PKKnn, ETA ve IRA gibi muadillerinin
aksine, silah brakmamasnn arkasndaki en nemli etkenlerden birisi, bu iki grubun da hi almad kadar dfl destek almas ve almaya devam etmesidir.
Formel model bir silahl rgt, hedefledii devlet ve desteki devlet olmak zere 3 aktrn tercihleri zerine kurulmufltur. Model iki varsaymla bafllar: 1- hedef
devletler, desteki devletleri caydrmak amacyla silahl rgtlerle mzakere masasna oturmayacaklarn sylerler. Fakat biliyoruz ki, baz devletler rgtlerle mzakere yoluna giderler. Bu da hedef devletlerin mzakere ile ilgili niyetlerini gizleyeceklerini gstermektedir. 2- Desteki devletler de, hedef devletlerle yani rakipleriyle olan pazarlklarnda daha etkili olmak iin silahl rgtlerin mzakereye yanaflmayacan vurgulayabilir. Bu durumda, desteki devletlerde rgtleri yanlfl
tantmfl olurlar. Ayrca, hedef devlet, desteki devlete desteini durdurmas iin
rflvet teklif edebilir. Formel modelin dl yaps ve oyuncularn tercihleri konusunda detaya inmemekle birlikte, bu flekilde aktr arasnda oynanan oyunun
olas 4 sonucundan bahsetmek yerinde olacaktr: 1- bir dfl devlet tarafndan destek salanmaz, 2- destek salanr fakat rflvet kabul edilmez, 3- destek salanr,
rflvet kabul edilir ve rgt fliddeti durdurur, 4- destek salanr, rflvet kabul edilir fakat rgt desteki devletin fliddeti durdurma arsn kabul etmez ve i atflma devam eder.
Bir devletin baflka bir devlete karfl fliddet kullanan silahl bir rgte neden destek saladn aklamaya sra gelince, formel modelin ngrd en nemli etken silahl rgt ile desteki devletin tercih ve karlarnn rtflp rtflmemesidir. Fakat silahl rgt haricinde baflka hibir aktrn bunu destek salamadan nce belirlemesi zordur. Bu da formel modelde zel ya da sakl bilgi (private information) olarak nitelendirilir. rnein, 1982de srailin Gney Lbnan iflgaline
karfl direnmek iin kurulan Hizbullah, daha sonra ran tarafndan desteklenmeye
bafllanmfltr. rann flart rgtn Ayetullaha sadakatini ilan etmesi ve rann siyasi hedeflerini desteklemesi idi. rann destei sayesinde, Hizbullah srail tarafndan
sindirilmekten kurtulmufl oldu. ran da yllarca, sraile karfl olan dfl politika hedeflerini rgtn zerinden gereklefltirmifl oldu. Bu rnekte, hem desteki hem
de rgt ortak olarak kazanmfllardr. 11 Eyll saldrlarndan sonra, Amerika Talibana karfl karadan mcadele etsinler diye Afganistan ierisinde faaliyet gsteren
Kuzey ttifakna (Northern Alliance) destek salamfltr. Kuzey ttifak o srada
amalarnn hem Taliban hem de Al-Kaideyi yenmek olduunu belirtmelerine
ramen, daha sonra Amerikadan aldklar yardm ve silahlar dflmanlarnn kontrolnde olan topraklar ele geirmek ve kendi zenginliklerini arttrmak iin kullanmfllardr. ttifak, Amerikann hedefleri ile ilgilenmediini gstermifltir.
1989 ve 2001 yllar arasnda tm rakip devletler efllefltirilerek istatistiksel analiz iin poplasyon oluflturulmufltur. Nicel analiz birimi iki devletin birbirine rakip
olduu ve rakiplerden birinin silahl bir rgtle mcadele ettii yl olarak tanmlanmfltr. Her bir yl iin ayrca rakiplerden dierinin rgte destek salayp salamad ile ilgili, eflitli arflivler ve gazete haberleri taranarak bir veri taban oluflturulmufltur. Temel bamsz deiflken, desteki devletin rgt istedii zaman kontrol edip sindirecek gc olup olmaddr. Baflka bamsz deiflkenler eklenerek,
hedef devletin gc gibi destei etkileyebilecek deiflkenler kontrol edilmifltir. alflmada yaklaflk 150 yl destek bafllang yl kodlanmfl ve istatistiksel analiz bu
veriler zerinden gereklefltirilmifltir. Probit analizi kullanlarak, desteki devletle-
229
230
rin hedef devletler karflsndaki pazarlk gleri iki durumda artmfltr. Desteki
devlet ya byk g olarak nitelendirilen devletlerden biri ya da orta derecede zayf ama ok zayf olmayan devletlerden biri olduunda destek rakiplere karfl pazarlklarda etkili olmufltur.
Bapatn alflmas formel modellemede bir devletin baflka bir devletle atflma
hlinde olan silahl bir rgte destek salama ihtimali ile ilgili ngrlen baz etkenleri istatistiksel bir analizle genifl bir poplasyon zerinde test etmeye yneliktir. Bu sayede formel modelin bulgularnn gerei ne kadar yanstp yanstmad,
formel modelde mantk olarak ortaya kan neden-sonu iliflkisine dair istatistiksel
olarak iki deiflken arasnda bir iliflki olup olmad ve bulgularn ne kadar genellenebilir olup olmad tespit edilebilmifltir.
MAKALE
Navin Bapat (2012).

M A K A L E Understanding State Sponsorship of Militant Groups, British Journal of Political Science, Cilt 42, Say 1, s. 1-29.
FORMEL MODELLEME VE NTEL YNTEMLERN

KARIfiIMLARI
Formel Modelleme, Etnografi, Sylem Analizi ve
Derinlemesine Mlakat
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Formel modeller, derinlemesine mlakat ve saha arafltrmalaryla ulafllan verilerin

deerlendirilmesinde veya bu verilerden kuramsal olarak anlaml sonular karlmasnda da kullanlmaktadr. Bu nitenin baflnda leme ynteminin (tripartite
method) fikir babas olarak ismi ne kan David Laitin, kariyerinin daha nceki
bir dneminde
oklu yntemlerin bir baflka rneini, formel modelleme, etnogSIRA de
SZDE
rafi, sylem analizi ve derinlemesine mlakat yntemlerini birlikte kulland, Teflekkl eden Kimlik (Identity in Formation: The Russian-speaking Populations in
D fi N E L M
the Near Abroad)
adl meflhur eserinde vermifltir. Bu kitabnda Laitin, ncelikle siyasal kimliklerin oluflumuna iliflkin bir kuram gelifltirmifl ve daha sonra Estonya,
S O R Uve Kazakistanda ana dili Rusa olan aznlk gruplar arasnda deLetonya, Ukrayna
rinlemesine mlakatlar ve sylem analizini de ieren etnografik alflmalarda bulunmufltur. Bu alflmalar sonucunda Laitin, ana dili Rusa olan aznlklarn tamaDKKAT
men aklc seilim (rational choice) kuramnn tahminlerini onaylar flekilde, Rusa
veya iinde bulunduklar lkenin resm dili arasndaki seimlerini kendi karlarSIRA SZDE
na en st seviyede
hizmet edeceini dflndkleri flekilde yaptklarn tespit etmifltir. fl hayatnda, eitim, kltr, siyaset ve dier alanlarda Rusann yararl olacan dflnenler
ana dilleri Rusada srar etmekte, dierleri aznl olduklar lkeleAMALARIMIZ
rin ulusal dillerini semektedirler.
N N
David D. Laitin.
Identity in Formation: The Russian-speaking Populations in
K T(1998).
A P
the Near Abroad, Ithaca, Cornell University Press.
FormelT EModelleme,
Youn Tasvir ve Vaka Analizleri
LEVZYON
kinci Dnya Savafl sonras dnemde ABD kaynakl olarak siyaset bilimi ve sosyoloji baflta olmak zere sosyal bilimleri etkisi altna alan modernizasyon kuram
(modernization theory), formel modelleme ile youn tasvir ve vaka analizini bira N Tnemli
E R N E T bir akmdr. lhamn Alman sosyal bilimci Max Weberden
raya getiren
alan, Weberin eserlerini ngilizceye evirerek ABDde yaynlanmasn ve yaygnlaflmasn salayan Talcott Parsonn nderlik ettii modernizasyon kuram yaklafl-
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O Yntem
R U
8. nite - oklu
Yaklaflmlar
m, dnyadaki tm siyasal kltrel eilimleri modern ve modernite

olmak
T
D K K Ancesi
zere basit bir ikilemin karflt stunlarna yerlefltiren bir formel model tasnifine dayanmaktadr. Weberin Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu adl meflhur eserinSIRA SZDE
de ortaya koyduu kuram da esasen Katolik ve Protestan yreleri elen alan karfllafltrmal vaka analizleri ve youn tasvirlerden yola karak modern kapitalist ekonomi ve toplum dzeniyle uyum iinde ve atflma iinde olan
kltrel yaplarn
AMALARIMIZ
formel olarak modellenmesine ynelik bir abayd.
N N
Max Weber. (2008). Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, Ankara:

K TAyra
A P Yaynlar.
Talcott Parsons bu abay ok daha sistematik ve formel bir zemine oturtarak
rnt deiflkenleri (pattern variables) ad altnda birbirine karflt
T E L E V befl
Z Y O Nift kavram
zerinden tm toplumlar analiz etmeyi denedi. (Pekounun tam Trke karfll bulunmayan bu befl ift rnt deiflkeni ngilizce orjinalinde flyledir: affectivity/affective neutrality, self-orientation/collectivity-orientation,
universalism/parSIRA
SZDE
N T E R her
N E T vakada, siticularism, ascription/achievement, specificity/diffusity.) ncelenen
yasal ve toplumsal geler, bu rnt deiflkenleri dorultusunda snflandrlyor,
D fi N E L M
bylelikle herhangi bir toplumun veya yrenin modernite ile
ne kadar uyumlu
olup olmad ortaya konulmaya alfllyordu. Modernite ncesi geleneksel topO R U
lumdan modern topluma geifl paradigmas zerinden lkeleri Sinceleyen
bu kuramn en erken ele alarak inceledii vakalardan birisi de Trkiyedir. Modernizasyon
kuram asndan Trkiyeyi inceleyen Daniel Lerner, 1958 tarihli, Geleneksel TopDKKAT
lumun Sona Erifli: Ortadounun Modernleflmesi adl meflhur kitabnda, etnografik
saha arafltrmas ve derinlemesine mlakatlar neticesinde, Orta Dou bugn AmeSIRA
SZDE formel olarikann olduu gibi olmak istiyor (s.79) sonucuna varmfltr. Bu
sonu,
rak rntsel deiflkenlerle ifade edilen, modernizmle uyumlu davranfl ve tutum
deiflikliklerinin Trkiye rneinde (ve Orta Douda) gerekleflmeye
baflladna
AMALARIMIZ
iflaret ediyordu.
N N
Daniel Lerner. (1958). The Passing of Traditional Society: Modernizing

K T A P the Middle
East, New York, Free Press.
NCEL YNTEMLERN DEfiK TRLERN

TELEVZYON
KARIfiTIRAN YAKLAfiIM
Sosyal A (Network) Analizi - statistiksel Analiz
N T E R N Ebir
T iliflki olup
Sosyal a analizi (Social Network Analysis - SNA) iki birim arasnda
olmadn, iliflkinin niteliini ve boyutunu inceleyen bir nicel arafltrma yntemidir. Birimler hcre, kifli, kurum veya devlet gibi bir ok farkl bilim alannda arafltrma konusu olan obje ya da aktrler olabilirler. Bir a, bir grup, birim ve iki birimin birbiri ile balant biimini ve boyutunu belirten bir kuraldan oluflur. rnein,
komfluluk alar yan yana yaflarlar ifadesi ile ve arkadafllk alar da arkadafldr ifadesi ile belirtilir. Bu iki ifade komflular ve arkadafllar arasndaki ala ilgili
kural belirtir. Sosyal a analizinin sosyal bilimlerde kullanlmaya bafllanmas
1960lara kadar uzanr. Uluslararas liflkiler alannda yaygn kullanlmamakla beraber devletler aras ticaret, uluslararas organizasyonlara yelik ve diplomatik iliflkilerin alfllmasna uygulandn gryoruz.
S O R U231
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
232
fiekil 8.3
1870 ve 1974 Yllarnda Dnyada Gvenlik ttifak Alar (fiekil Zeev Maozun Mays 2009da California
niversitesi, Daviste dzenlenen A Analizi alfltaynda sunduu, How Cooperation Emerges from
Conflict:_An Agent-Based Model of Security Networks Formation bafllkl alflmasndan direk olarak
aktarlmfltr. Her iki ylda da dnyadaki devletlerin birbirleri ile gvenlik ittifaklar aracl ile nasl bir
iliflkisel a kurduklar grlmektedir.)
Kaynak: Zeev Maoz. (2009). How Cooperation Emerges from Conflict: An Agent-Based Model of Security
Networks Formation. Network Analysis Workshop. University of California, Davis, s.24.
Sosyal a analizi iki tr adan bahseder: liflkisel (relational) ve balantsal (affiliational). liflkisel a herhangi bir iki birim arasndaki iliflkiyi tanmlayan ve len
adr. Komfluluk, arkadafllk, devletleraras gvenlik ve ticari ittifaklar iliflkisel a
rnekleridir. Balantsal a ise bir birim ile bir olay, organizasyon ya da grupla
olan iliflkisini tanmlayan ve len adr. Mesleki derneklere yelik, sosyal kulplere yelik ve devletlerin uluslararas organizasyonlara yelii (Trkiye - Avrupa
Birlii) balantsal a rnekleridir. liflkisel a simetrik ya da asimetrik olabilir. A
lkesi B lkesi ile gvenlik ittifak kurmufltur demek, A lkesinin B lkesi ile B lkesinin de A lkesi ile ittifak hlinde olduu anlamna gelir. Bu simetrik bir adr.
A lkesi B lkesine ihracat yapar demek, arada asimetrik bir a olduu anlamna
gelir. Ann Bye ihracat yapyor olmas, Bnin de Aya ihracat yapt anlamna gelmez ya da B, Aya ihracat yapsa bile, A ile ayn miktarda yapt anlamna gelmez.
Sosyal a analizini Uluslararas liflkiler alannda uygulayan nc kifliler arasnda Kaliforniya niversitesi, Davis Siyaset Bilimi ve Uluslararas liflkiler Profesr
Zeev Maoz yer almaktadr. Devletleraras ittifaklar inceleyen, Dflmanmn Dflman Kimdir? Dengesiz Uluslararas liflkilerin Neden ve Olas Sonular bafllkl
bir alflmasnda devletler aras dengesiz iliflkilerin uluslararas atflma zerindeki
etkisini incelemifl. Hem sosyal a analizi hem de ksmlar aras ve boylamsal veri
taban kullanarak istatistiksel analiz yapmfltr. Dengeli iliflkiler, bir l ada, iki
devlet arasndaki iliflkiye bakarak dier iki devlet arasndaki iliflki ile ilgili ayn karm yapabileceimiz iliflkiler, dengesiz iliflkiler ise iki devlet arasndaki iliflkiye
bakarak, dier ikisi ile ilgili karm yaptmzda yanlfl sonuca varacamz iliflkilerdir. fiekil 8.4teki farkl alar dengeli ve dengesiz iliflkileri rneklendirmeye yardmc olacaktr.
233
fiekil 8.4
K
+
K
-
+
J
8.4.1. Dengeli: Dostumun dostu

benim de dostumdur.
8.4.2. Dengeli: Dflmanmn dflman

benim dostumdur.
K
+
+
J
8.4.3. Dengesiz: Dflmanmn dostu

benim de dostumdur.
K
-
8.4.4. Dengesiz: Dflmanmn dflman

benim de dflmanmdr.
fiekiller 8.4.1 ve 8.4.2 dengeli iliflkilere rnek vermektedir. Birinci flekilde devletler ve J dost ve K ve J de dosttur. Sonu olarak ve Knin dost olmasn bekleriz. Durumun byle olduunu gryoruz. kinci flekil de birinci fleklin dflman versiyonudur. Devletler ve J dflman ve K ve J de dflmansa, ve K dost olmaldr.
K iin dflman olan Jnin dflmandr. fiekiller 8.4.3 ve 8.4.4 dengesiz iliflkilere rnektir. nc flekilde, devletler ve J dost, K ve J de dosttur. ve Knn dost olmalar beklenirken dflman olduklarn gryoruz. Drdnc flekilde ise devletler
ve J dflman, ayn flekilde K ve J de dflmandr. Beklentimiz ve Knn birbirlerine dost olmalardr. nk K iin dflman olan Jnin dflmandr. Ama bir ve
Knn da dflman olduklarn gryoruz.
fiu ana kadar sosyal a analizinin biraz da olsa mantn gsterebildiimizi
umuyoruz. Sosyal a analizindeki beklentileri kullanarak Maoz ve dierleri bir dizi test edilebilecek hipotez oluflturmufllardr. Ordunun Dahil Olduu Devletleraras Mnakafla veri taban (Militarized Interstate Dispute Data - MID) kullanlarak
1816 ve 2000 yllar arasnda devletlerarasndaki dostluk ve dflmanlk iliflkilerinin
bir mnakaflann askere intikal edip etmediine olan etkisine baklmfltr. statistiksel analiz sonucunda flu bulgulara ulafllmfltr:
1. Bir devlet dflmannn dflmanlaryla, dflmannn dostlarna nazaran, kat
daha fazla dostluk kurmaya eilimlidir.
2. Hem mttefik hem de dflman paylaflan devletlerin, paylaflmayanlara gre,
birbirleri ile savaflma ihtimali on kat artmaktadr.
3. Demokratik deerleri paylaflmayan veya ekonomik iliflkileri gl olmayan
devletler, mttefik ve dflmanlarn daha sk deifltirirler.
4. Dengesiz iliflkilerin sklkla rastlanmasnn nedeni uluslararas iliflkilerin akflkan yapsndan kaynaklanmaktadr.
Anket alflmas - Mlakat - statistiksel Analiz

Baz alflmalar bir lkede anket alflmas ve boylamsal istatistiksel analizi bir
araya getirerek, istatistiksel analizle test edilemeyen mikro dzeydeki faktrleri
arafltrmaya alflrlar. savafl konusuna nicel yaklaflmlar incelediimizde, 1950
Devletleraras
Dengeli ve Dengesiz
liflkiler
Kaynak: Zeev Maoz,
Lesley G. Terris,
Ranan D.
Kuperman, ve Ilan
Talmud. (2007).
What is the Enemy
of My Enemy?
Causes and
Implications of
Imbalanced
International
Relations, 18162001, Journal of
Politics, Cilt 69,
Say 1, s. 105.
Orduya intikal etmifl

devletleraras mnakaflalar
veritaban Uluslararas
liflkilerde mnakafla,
atflma ve savafl alflmak
iin en ok kullanlan
veritabandr. Veriye internet
zerinden http://www.
correlatesofwar.org/COW2%
20Data/MIDs/MID310.html
adresinden ulafllabilir.
Veritaban 1816 ve 2001
yllar arasnda bir ve ya
daha fazla devletin, bir ve
ya daha fazla devlete karfl
tehdit, g gsterisi ve g
kullanmn ieren
ekiflmeler zerine bilgi
salamaktadr. ekiflmelerin
boyutlar savafl kadar byk
deildir, o nedenle
veritaban askeri gcn
dahlini tehditle bafllayp
savafla kadar uzanan bir
cetvel zerinde
kodlamaktadr.
234
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
ve sonrasnda lke yln analiz birim olarak kullanarak, iflsizlik, ekonomik kriz,
demokrasi seviyesi ve dfl faktrlerin bamsz deiflken olduu modellerin gelifltirildiini gryoruz. Fakat bu analizler genelde lke baznda kalp, kifli bazna
inememektedir. rnein, ekonomik faktrlerin insanlar gerekten nasl etkilediini anlamak lkelerle ilgili gstergelere bakarak mmkn deildir. Anket alflmas, derinlemesine neden-sonu iliflkisinin keflfedilmesi iin nemli bir alternatif salamaktadr.
ki nicel yaklaflm birlefltiren rnek bir alflma, New York niversitesinden
Profesr Alexandra Scacconun doktora tez alflmasdr. Kiflilerin neden ayakland ile ilgili var olan arafltrmalar genelde fliddete baflvurmann fakirler iin bedeli
dflk bir davranfl olduu, fliddetten fayda salanaca ile ilgili beklenti ve dflnlmeden fkenin fliddet yoluyla dfla vuruluflu gibi faktrleri aklama olarak ne
srmfllerdir. Scacco drdnc bir aklamay bu alflmasnda test etmektedir:
Normalde fliddete baflvurmayacak insanlar bir anda kendilerini savunma pozisyonunda bulup ayaklanmaya katlabilirler. zellikle devlet tarafndan korunamayan
kifliler areyi savunmaya gemekte bulup bir anda ayaklanmann bir paras olurlar. Scacconun nerisi birden fazla etnik grubun atflmaya bafllad durumlar iin
geerlidir. Nijeryadaki atflma Mslman ve Hristiyanlar arasnda kmflt.
Alexandra Scacco, Nijeryada 2000 ve 2001 yllarnda gerekleflen iki ayaklanmay inceledii alflmasnda, iki nicel yntemden yararlanmfltr. nce, anket ve
mlakat yntemi ile fakirlik ve ayaklanmaya katlm arasndaki nedensel iliflkiyi
aklamaya alflmfltr. Scacco, 2008 ylnda 40 kifli ile mlakat ve ayaklanmaya katlmfl ve katlmamfl olan toplam 800 kifliyle anket yapmfltr. Anket katlmclarna
flu sorular yneltilmifltir: 1- Baflkasnn malna zarar verdiniz mi? 2- Bir kilise ya da
camiye zarar verdiniz mi? 3- Baflka birine ait bir gayrimenkul aldnz m? 4- Baflka birisine fiziksel olarak zarar verdiniz mi? Bu sorular, zellikle anket katlmclarna ayaklanma konusunda kendi tanmlarn yapmalar iin frsat vermemek amacyla tasarlanmfltr. Sorulardan herhangi birine evet diyen bir katlmc ayaklanmaya katlmfl olarak kabul edilmifltir. Anket sonularnn analizinde bu soruya verilen cevap baml deiflkendir. Bir kifli hangi flartlar altnda bir ayaklanmaya katlmaya kararSIRA
verir?
Bamsz deiflkenleri lmek iin anket katlmclarna ekonoSZDE
mik durumlarn anlamaya ynelik sorular da sorulmufltur. Ekonomik durumun lm katlmclarn algsna dayal olarak tarafl bir lmdr. Tarafsz bir lm
fi N E L M
iin ayrca Dkatlmclara
babalarnn mesleklerinin ne olduu ve kendi eitim seviyeleri ile ilgili de sorular yneltilir.
S O R U son aflamasnda, Scacco Nijerya genelindeki veri tabanlarnn
Tez alflmasnn
istatistiksel analizini yaparak, ekonomik durum ve ayaklanmaya katlma arasndaki iliflkiyi yeniden
test etmifltir. Nijerya Yaflam Standartlar Anketi, katlmclarn
DKKAT
kendilerinin itiraf ettii Afrobarometre tarafndan silahl saldrlarla ilgili veri taban ve Nijeryann toplam 773 yerel hkmetinden 130 tanesi rasgele seilerek oluflSIRA SZDE
turulmufl veri
taban kullanlmfltr. Fakirliin ayaklanmalara katlma nedenleri arasnda nemli olduu ortaya kmfltr. Yerel hkmetlerin zellikleri ile ilgili veri
tabannn analizi
yapldnda, zayf olan hkmetlerin ynettii blgelerde daha
AMALARIMIZ
ok katlm olduu gzlenmifltir.
N N
Alexandra Scacco.
Who Riots? Explaining Individual Participation in Ethnic
K T A(2010).
P
Violence. PhD Dissertation. Columbia University.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
235
Arap dnyasnda demokrasinin yerleflip yerleflemeyecei ile ilgili birSIRA

alflma
SZDEyapacanz
dflnn. Mikro seviyede bir arafltrma yapmak isterseniz hangi yntemi ya da yntemleri
kullanrsnz. Mikro seviyede tespit ettiklerinizi makro seviyeden baflka bir yntemle naD fi N E L M
sl pekifltirirsiniz?
NTEL YNTEMLERN DEfiK TRLERN

S O R U
KARIfiTIRAN YAKLAfiIM
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Nitel yntemleri kullanan arafltrmaclarn pek ou birden fazla nitel yntemi ayDKKAT
n anda kullanmaktadrlar. Dier oklu yntem arafltrmalarnda olduu gibi, sadece nitel yntemlerin birden fazla eflidini kullanan oklu yntem arafltrmalarnda
SIRA SZDE
da oklu yntem kullanmann maksad, her yntemin kendi iinde
barndrd znellik riskini birden fazla yntem kullanarak en aza indirmektir.
Sadece mlakat yntemini kullanan bir arafltrmac pek ok adan znellik
AMALARIMIZ
elefltirisine muhatap olabilir. rnein, pek ok arafltrmac, zellikle de hassas konularda alflmalar yapan arafltrmaclar, mlakat yapacaklar kiflileri seerken
kartopu rneklem (snowball sampling) denilen yntemi kullanr, baflka bir deK T A P
yiflle ilk etapta mlakat kabul eden deneklerin tavsiye ettikleri veya tandklar
yoluyla mlakat grubunu olufltururlar. Fakat aktr ki bu ve bu gibi rneklem seimlerinde arafltrmac seilim n yargsna (selection bias) dflmfl olabilecei
TELEVZYON
gerekesiyle elefltirilebilir. Arafltrmac sadece belli bir grfle mensup veya kendi
tezini destekleyeceini dflnd kiflilerle mlakat yapmfl olmakla sulanabilir.
Kald ki arafltrmac her grfln savunulabilir nispette temsil edildii bir grup ki N T vastasyla
ERNET
fliyle mlakat yapmfl olsa bile arad nedenselliin mlakatlar
ortaya
karlamayaca nk kiflilerin somut gereklikten kopuk ve ancak kitle iletiflim
aralarnn yanstt flekilde algladklar bir konu hakknda arafltrma yapt elefltirisi de getirilebilir.
Bu durumda nitel arafltrmacmz mlakatn yan sra, rnein, konusuyla ilgili
olan en nemli birincil kaynaklarn (polis raporlar, parti programlar, anlar, resm
yazflmalar vs.) ierik analizine (content analysis) veya konusuyla ilgili toplumsal
kesimin ierisinde katlmc gzlem (participant observation) yapmay da ieren
etnografik yntemlere baflvurabilir. rnein bir siyasetinin veya siyasetilerin belli bir konuda mlakatta arafltrmacya verdii bilgiler, somut siyasi tartflmalarda
yapt konuflmalarnn metinleriyle, verdii kanun teklifleri ve yaplan oylamalarda taknd tavrlarla, hitap ettii veya oyunu ald kitlenin etnografik saha alflmasnda ortaya kan grflleriyle karfllafltrlarak teyid veya tashih edilebilir.
Birden fazla nitel yntemi ayn anda kullanmakla amalanan nedensellie ulaflmak olduuna gre, bu nedensellie dair doru bilgiler veya ipular da tek bir kifli tarafndan veya tek bir gzlem araclyla verilemeyeceine gre, arafltrma konusu olan soruya mmkn olan en fazla adan bakmak ve ayrca mmkn olan
en fazla ve deiflik arac (arafltrma yntemini) kullanarak ayn sonuca varlp varlmadn test etmek gerekir. Bu ve bunun gibi kayglar sonucu olarak nitel arafltrmaclarn hemen her zaman birden fazla yntemi kulland grlmektedir.
Sfrdan Demokrasi: Yeni Rus Devriminde Muhalefet ve Rejim (Democracy from
Scratch: Opposition and Regime in the New Russian Revolution) adl eserinde,
Steven Fish ekonomik ve siyasi reformlarla rekabeti demokratik bir dzene doru evrilen Gorbaov liderliindeki Sovyetler Birliinin son gnlerinde yeni kurulan siyasi gruplara mensup kiflilerle mlakat yapmakla yetinmemifl, bu siyasi gruplarn toplantlarnda katlmc gzlemci olarak etnografik alflmalar yapmfl ve bu
N N
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
236
D fi N E L M
SIRA SZDE
S O R U
D fi N E L M
DKKAT
S O R U
SIRA SZDE
DKKAT
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
AMALARIMIZ
TKE LE VT ZAY OP N
TELEVZYON
NTERNET
N T E RSZDE
NET
SIRA
D fi N E L M
SIRA SZDE
S O R U
D fi N E L M
DKKAT
S O R U
SIRA SZDE
DKKAT
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
AMALARIMIZ
TKE LE VT ZAY OP N
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRA SZDE
siyasi gruplarn yayn ve faaliyetleri zerine ierik ve sylem analizi yapmfltr. Pek
ok deiflik Sgrflten
siyasi aktrle yaplan mlakatlar ve pek ok nitel yntemin
O R U
fi N E L M Fishin vard sonularn gvenilirliini arttrc bir rol oynaefl zamanlDkullanm
mfltr. lkede devletin etnik siyasetini karfllafltrmal olarak inceledii AlmanDKKAT
ya, Rusya veSTrkiyede
Etnisite Rejimleri ve Milliyet adl kitabnda fiener Aktrk siO R U
yaseti, brokrat, entelektel, akademisyen ve sivil toplum nderi olmak zere altSIRA SZDE
mfl kadar kifliyle
yapt mlakatlara ek olarak, parlamentolarda etnik konulardaDKKAT
ki tartflmalarn sylem analizini, resm kurum ve kurulufllar ile siyasi partilerin yaynlarnn AMALARIMIZ
ierik analizini ve elli yllk bir dnemde seim sonularnn karfllafltrSIRAortaya
SZDE koyarak pek ok nitel yntemi bir arada kullanmfltr.
mal analizini
N N
N N
M. Steven Fish.
K (1996).
T A P Democracy from Scratch: Opposition and Regime in the RussiAMALARIMIZ
an Revolution, Princeton: Princeton University Press.
fiener Aktrk.
T EK L E(2012).
VT ZAY OPN Regimes of Ethnicity and Nationhood in Germany, Russia, and
Turkey, New York: Cambridge University Press.
Buna mukabil,
son derece hassas ve hatta tehlikeli konularda ve ortamlarda yaTELEVZYON
N T E R N E T mlakat yaplan kiflilerin gerek isimleriyle anlmamas normal
plan arafltrmalarda
ve anlafllr karfllanmaktadr. Vadim Volkovun fiiddetli Giriflimciler: Rus Kapitalizminin nflasnda G Kullanm (Violent Entrepreneurs: The Use of Force in the
N T E RSZDE
N E TCapitalism) adl eseri bu duruma bir rnektir. ounluu mafSIRA
Making of Russian
ya yesi, yasa dfl ifller yapan polis, asker, sporcu ve benzeri zelliklere sahip 26
kifliyle mlakatlar yapan Volkov, mlakat yapt pek ok kiflinin gerek ismini kiD fi N E L M
tabnda vermemektedir.
stelik drd hari dier mlakatlarn kaydetmesine de
SIRA SZDE
izin verilmemifl, o da el yazsyla tuttuu notlar ve aklnda kald kadaryla mlaS O R U
katlarn kullanabilmifltir.
Bunun gibi Chicago niversitesi siyaset bilimi profesrD fi N E L M
lerinden Lisa
Wedeen, Hafz Esad diktatrlnn halk zerinde otorite kurma
srelerini inceledii
Hakimiyetin Mulakl adl eserinin bir yerinde kendisine
DKKAT
S O R U
bir Suriyeli tarafndan
aktarlan bir ryann tabiri zerinden Esad rejimini analiz etmeye alflmfltr. Normal flartlar altnda siyaset bilimi ve uluslararas iliflkiler alannSIRA SZDE
da alflan arafltrmaclarn
bu kadar dolayl ve tekrarlanmas imknsz yntemlere
DKKAT
tevessl etmesi hofl karfllanmaz ve hatta kabul edilemez. rnein, yazarlarn iddia ettikleri AMALARIMIZ
mlakatlar gerek kiflilerle yaptklarnn ve bu mlakatlarnn ieriinin
SIRA SZDE
teyid edilebilmesi
gerekmektedir.
N N
N N
Vadim Volkov.
K (2002).
T A P Violent Entrepreneurs: The Use of Force in the Making of RussiAMALARIMIZ
an Capitalism, Ithaca, Cornell University Press.
Lisa Wedeen.
T EK L (1999).
E VT ZAY OPNAmbiguities of Domination: Politics, Rhetoric, and Symbols in
Contemporary Syria, Chicago, University of Chicago Press.
SONU
TELEVZYON
TERNET
Yntemsel Noulculuk,
birbirinden farkl iki arafltrma gelenei olan nitel ve nicel
yntemleri uygulayan siyaset bilimcilerinin kutuplaflmasn engellemekte faydal
olduu gibi, bu nitede verilen rneklerden de anlafllaca zere birbirini tamam N T E R N E bir
T araya gelmesiyle arafltrmann en iyi biimde gerekleflmesilayc yntemlerin
ne katkda bulunur. Kuramlarn derinlemesine gelifltirilip yeni nedensel faktrlerin
keflfedilmesinde formel modellemeden, neden-sonu iliflkisinin geliflimiyle ilgili
sreci incelemede nitel yntemlerden ve ngrlen iliflkilerin genelde geerli olup

olmadn anlamak iin de nicel yntemlerden istifade ederiz.
Arafltrmamza hangi yntemin ya da yntemlerin rehberlik edecei ise ideal
olarak arafltrma konusu olan soru tarafndan belirlenmeli, arafltrmac soruyu en
iyi flekilde cevaplayacak yntem trlerini bir araya getirmelidir. Bu konuda nemli engellerden birisi, tek bir arafltrmacnn hem formel modelleme hem de nicel ve
nitel yntemlere hakim olmasn beklemenin nerede ise imknsz olmasdr. Hatta,
nicel yntemler ierisinde bile arafltrmaclarn ihtisas gelifltirdikleri yntemler deiflir. Bazlar deney konusunda uzmanken, bazlar ise ksmlar aras boylamsal
analiz konusunda uzmanlk gelifltirir. Dolaysyla, ou zaman yntemsel oulculuk bir ka arafltrmacnn bir araya gelmesini gerektirir.
Her arafltrma ynteminin arafltrmacy baz tr cevaplara ynlendirebilecei ihtimalini de gz nne alarak, arafltrmaclarn, tm yntemleri ayn anda kullanma
becerisine sahip deilseler bile, en azndan deiflik arafltrma yntemi geleneinden
gelenlerin benzer sorulara nasl cevaplar verdiini bilmeye, anlamaya ve bu dier
cevaplar karflsnda kendi yntemsel tercihlerini savunabilmeye ihtiyalar vardr.
Bunu da yaygnlafltrmann yollarndan birisi, deiflik yntemleri kullanan arafltrmaclarn birbirlerinin alflmalarn inceleyerek tartfltklar ve fikir alflveriflinde bulunduklar ortamlarn yaratlmasdr. Bu, niversitelerde gerekleflen seminerler araclyla olabilecei gibi, bylesi bir tartflma ve fikir alflverifline olanak salayan dergiler, evrim ii forumlar ve benzeri kanallar araclyla da gerekleflebilir. Her hlkrda, oklu yntemlerin yaygn kullanmnn, siyaset ve uluslararas iliflkiler alannda cevap aranan sorulara en tatminkr cevaplarn verilmesi konusundaki entellektel rekabete ok olumlu bir katkda bulunduunu syleyebiliriz.
237
238
zet
N
A M A
N
A M A
Farkl yntemlerin birbirleri ile rekabet hlinde

olmaktan ziyade, birbirlerini tamamladklarn
aklayabilmek
Her arafltrma yntemi belli baz tarz sorular cevaplamak veya ayn sorularn deiflik boyutlarn
aydnlatmak konusunda stnlklere ve avantajlara sahiptir. Dolaysyla bilimsel sorumluluk sahibi bir arafltrmacnn yapmas gereken en azndan kendi ilgilendii sorulara kendisinden deiflik yntemlerle yaklaflan arafltrmaclarn ne gibi
sonulara, neden ve nasl vardn bilmektir.
Bylesi bir yntemler aras bilin ve etkileflim,
hem sorulan sorularn hem de verilen cevaplarn
kalitesini arttracaktr.
eflitli yntemlerin nasl en iyi flekilde entegre
edilip arafltrma sorularna uygulanabileceini
aklayabilmek
Tmdengelime dayal formel modelleme ynteminin stnl neden-sonu iliflkilerine dair
detayl ve test edilebilir hipotezlerin ortaya koyulmasn mmkn klmasdr. Oysa iki deiflken arasndaki iliflkiyi lmek ve baml deiflken zerinde gzlemlenen etkinin ne kadarnn
farkl bamsz deiflkenler tarafndan belirlendiini gsterebilmek ve bylesi iliflkilerin ne kadar genellenebilir olduunu tespit edebilmek
konularnda nicel yntemler avantajldr. Nitel
yntemler ise neden-sonu iliflkilerinin ispatlanmas asndan stn olan yntemlerdir. Dahas,
sre takibi gibi yntemlerle, istatistiksel analizde keflfedilen bir iliflkinin gerek bir nedensel
iliflki mi yoksa sahte bir iliflki mi olduunu ortaya karmak hususunda istatistiksel yntemleri
tamamlayabilirler.
N
A M A
N
AM A
eflitli yntem karflmlarnn hangi bilimsel

amaca hizmet ettiini aklayabilmek
Mantkllk incelemesi, bir arafltrmaya devam etmeden nce arafltrma iin harcanacak abann
ve izlenecek arafltrma yntemine baz deiflikliklerin yaplmasnn gerekli olup olmadn belirlemek zere yaplan bir n alflmadr. Disiplinli-yaplandrc alflmalar, bir vakay ya da istatistiksel olarak gzlemlenen iliflkiyi aklamak
iin bir kuramn kullanlmasdr. Ampirik bilgiler
zaten bellidir fakat baz bulgular flaflrtc olduu
iin bu ynteme baflvurulur. Kuram oluflturucu
alflmalar, tmdengelim ya da tmevarm yntemlerini kullanarak alflmann dflnda braklmfl fakat baml deiflken zerinde olas etkisi
olacak faktrleri yeniden ele almak, kuram gzden geirmek ve yeni bir kuram tanmlamak iin
yaplan alflmalardr. Kuram-testine ynelik alflmalar ise kuramn genifl ya da kstl bir gruba
hitap edip etmediini ve genellenebilir olup olmadn belirlemeye ynelik alflmalardr.
Farkl oklu yntem kullanm flekillerini (4l
3l 2li gibi) ve rneklerini aklayabilmek
Nicel ve nitel, nicel ve formel modelleme, nitel
ve formel modelleme fleklindeki ana karflk
yntem kullanmna ek olarak, nicel ve nitel yaklaflmlarn kendi iindeki pek ok yntemini de
ayn anda kullanan (nitel-nitel ve nicel-nicel) oklu yntem uygulamalar mevcuttur. Bir grfle
gre, en mkemmel sonulara ancak formel modelleme, istatistiki nicel inceleme ve nitel vaka
analizini bir arada kullanan leme yntemi ile
ulafllabilir. Bu nite ierisinde, 2li, 3l ve 4l
yntem kullanm eflitleri tanmlanmfl ve hepsi
iin siyaset bilimi ve uluslararas iliflkiler yaznndan rnek alflmalar verilmifltir.
239
Kendimizi Snayalm
1. David Laitinin leme yntemi (tripartite method)
hangi yntemin birarada kullanlmasn ngrmektedir?
a. Derinlemesine mlakat, arfliv alflmas, ve katlmc gzlem
b. Formel modelleme, istatistiksel analiz, nitel vaka
incelemesi
c. Doal deney, kamuoyu arafltrmas, derinlemesine mlakat
d. statistiksel analiz, doal deney, sylem analizi
e. Nitel vaka incelemesi, ierik analizi, etnografi
2. Afladaki yntemlerden hangisi en fazla tmdengelim yntemine dayanmaktadr?
a. Nitel vaka analizi
b. Nicel istatistiki alflmalar
c. Sylem ve ierik analizleri
d. Katlmc gzlem
e. Formel modelleme
3. Afladakilerden hangisi nitel yntemlerin deiflik
trlerinin kullanld bir oklu yntem arafltrma tasarm deildir?
a. Metin ierik analizi ve siyasi sylem analizi
b. Katlmc gzlem ve derinlemesine mlakat
c. Sosyal a analizi ve istatistiksel analiz
d. Vaka analizi ve sre takibi
e. Arfliv arafltrmas ve etnografi
4. Afladakilerden hangisi formel modellemenin kullanld sorunlar arasnda deildir?
a. Toplu faaliyet ikilemi
b. Mahkumlar ikilemi
c. Mvekkil-vekil sorunu
d. Gvenilir taahht sorunu
e. Gerekli ve zorunlu koflullar sorunu
5. Bir arafltrmaya devam etmeden nce arafltrma iin
harcanacak abann ve izlenecek arafltrma ynteminde
baz deiflikliklerin yaplmasnn gerekli olup olmadn belirlemek zere yaplan n alflma ne adla anlr?
a. Mantkllk incelemesi
b. Disiplinli-Yaplandrc alflma
c. Kuram oluflturucu alflma
d. Kuram test edici alflma
e. Tipolojik kuramsal alflma
6. Afladaki arafltrma birimlerinden hangisi sosyal a

analizi ile alfllamaz?
a. Devleteraras ttifak
b. Devletler ve devlet dfl rgtler aras ittifak
c. NATO - Kuzey Atlantik Antlaflmas rgt
d. Savafl
e. Liderlik aras anlaflmazlk
7. oklu yntem alflmalarnda karfllafllan glkler
arasnda hangisini sayamayz?
a. Bir arafltrmacnn tm yntemleri bilmesi olduka zordur.
b. oklu yntem kullanan arafltrmalar mutlaka bir
yntemin uygulanmasnda eksik kalrlar.
c. Arafltrmaclarn oklu yntem kullanmalar iin
yeterince teflvik yoktur.
d. Farkl yntemler bilen arafltrmaclarn biraraya
gelip ortak alflma retmesi zaman alr.
e. a ve d
8. statistiksel analizin dier yntemlere gre eksiklii
nedir?
a. Genellenebilir karmlar yapmak daha kolaydr.
b. Bir kuramn test edilmesinde kullanlamazlar.
c. ki deiflken arasndaki neden-sonu iliflkisini
gstermekte yetersizdir.
d. ki deiflken arasnda iliflki olup olmadn gsterebilir.
e. Birok deiflkenin ayn anda ksmi olarak baml deiflken zerindeki etkisini gsterebilir.
9. Dfl politika konusunda yetkili siyasetilerin grfllerini analiz etmek iin hem birebir grflleri renmek hem
de genel kany tespit edip birebir grflleri yanstp yanstmadn anlamak iin hangi ikili yntemi kullanrsnz?
a. Corafi Analiz - statistiksel Analiz
b. Mlakat - Anket
c. Doal deney - anket
d. Arfliv Taramas
e. b ve c
10. Afladakilerden hangisi nicel yntemlerin deiflik trlerinin kullanld bir oklu yntem arafltrma tasarmdr?
a. Mlakat - statistiksel analiz
b. Deney - statistiksel analiz
c. Arfliv taramas - vaka analizi
d. Mlakat - anket
e. Etnografik alflma - sosyal a analizi
240

1. b
2. e
3. c
4. e
5. a
6. d
7. b
8. c
9. e
10. b
Yantnz yanlfl ise leme Yntemleri konusunu yeniden gzden geiriniz.

Yantnz yanlfl ise Formel Modelleme Yaklaflm konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Nitel Yntemlerin Deiflik
Trlerini Karfltran Yaklaflm konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Formel Modelleme Yaklaflm konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise oklu Yntem Karflm eflitleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Sosyal A Analizi - statistiki Analiz konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise oklu Yntem Karflm eflitleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Yntemsel oulculuk konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Nicel ve Nitel Yaklaflm Karflmlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Nicel Yntemlerin Deiflik
Trlerini Karfltran Yaklaflm konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Trkiyenin illeri arasnda okuryazarlk oran ve kalknmfllk seviyesi arasnda, eer varsa, nasl bir nedensellik iliflkisi olduuna iliflkin bir alflmada leme ynteminin kullanlmas iin srasyla formel modelleme, istatistiki inceleme ve vaka analizine baflvurmak gerekecektir. ncelikle okuryazarlk ve ekonomik kalknmfllk arasnda nasl bir nedensellik iliflkisi olacana iliflkin hipotezlerinizi formel modeller hlinde ifade etmelisiniz. kinci aflamada, Trkiyenin tm illerinin okuryazarlk ve ekonomik kalknmfllk verileri arasnda
olumlu ya da olumsuz anlaml bir iliflki olup olmadn istatistiki bir incelemeyle ortaya koymalsnz. nc aflamada da bu illerden bir ya da birkan (mesela
en yksek ve en dflk okuryazarlk oranna sahip iki
ili karfllafltrmal olarak) derinlemesine vaka analizine
tabi tutarak okuryazarlk ve ekonomik kalknmfllk arasnda tam olarak nasl bir nedensellik iliflkisi olduunu
adm adm gzlemleyerek ortaya koymalsnz.
Sra Sizde 2
slam ve pek ok negatif siyasal ve toplumsal sonular
(fliddet, terrizm, demokrasi karfltl, laiklik karfltl,
eflitsizlik vs.) arasnda gl bir iliflki olduuna iliflkin
inanlar bilimsel olarak test edebilmek iin ilk aflamada yaplmas gereken ampirik olarak byle bir iliflkinin
olup olmad istatistiki analizlerle oraya koymaktr.

nk iddialar, tm Mslmanlar ve lkelerini kapsayan genel geer ampirik iddialar olduu iin, ilk aflamada formel modellerle veya vaka analizleriyle test edilmeleri mmkn deildir. Kaliforniya niversitesi, Berkeleyden profesr Steven Fish, Are Muslims Distinctive? (Mslmanlar Farkl M?) adl kitabnda cinayet
oranlar, terr saldrlar, ekonomik eflitsizlik oranlar,
demokrasiye ve laiklie iliflkin grfller, gibi pek ok
konuda tm dnyadaki Mslman lkeleri ve World
Values Surveyin tm Mslman deneklerini kapsayan
analizinde bu konularn ounda Mslmanlar ve Mslman olmayanlar arasnda fark olmadn, baz konularda Mslmanlarn daha iyi baz konulardaysa daha
kt durumda olduklarn ortaya koymufltur.
Sra Sizde 3
ncelikle nkleer silahlanma ve caydrclk ile ilgili varolan alflmalar incelerim. Amacm, yeni bir kuram
oluflturmak ve test etmek olduu iin bir vaka analizi
yapar, caydrcl etkileyebilecek faktrleri keflfederim. Vaka analizinde 2 ve ya 3 konu ile ilgili vaka incelenir ve caydrcln baflarl olup olmayacan etkilediini dflndm deiflkenlerin detayl olarak nedensonu srelerini incelerim. Sonraki aflamada, ilgilendiim deiflkenlerle ilgili veri tabanlarn kontrol ederim.
Eer caydrcln baflars ile ilgili bir veri taban yoksa, oluflturmaya alflrm. Tabii veri taban genel olarak
herhangi bir konu ile ilgili bir lkenin dier bir lkeye
karfl uygulad caydrclk politikalarn ierebilir. Genel olarak caydrcln hangi flartlar altnda baflarl olduu, nkleer silahlarla ilgili karmlarmz hakknda
da ipular salayacaktr.
Sra Sizde 4
Mikro seviyede yaplan analizlerin amac siyasette aktrlerin dflncelerini daha detayl anlamaktr. Mlakat,
anket ve deney gibi yntemler kiflilerin demokrasiye
karfl tutumlarnn tespiti iin faydal olabilir. rnein,
mlakat alflmasn bir anketle pekifltirebilir ya da nce deney yapar daha sonra gzlemlediklerinizi bir anketle pekifltirebilirsiniz. Makro dzeydeki yntemler de
genel olarak lkenin btn ile ilgili bakfl as salarlar. rnein, blgede daha nce demokrasiye geifl giriflimleri olmufl mu? Vaka analizi birka devletin derinlemesine incelenmesine yardmc olabilir. statistiksel
analiz de genel olarak blgedeki tm rejim deiflikliklerini anlamaya, mikro dzeyde ve vaka analizinde tespit ettiimiz etkenlerin birbirleri ile iliflkilerinin boyutlarn lmeye yardmc olabilir.
241
Aktrk, fi. (2012). Regimes of Ethnicity and
Nationhood in Germany, Russia, and Turkey,
New York: Cambridge University Press.
Bapat, N. (2012). Understanding State Sponsorship of
Militant Groups. British Journal of Political
Science, Cilt 42, Say 1, s. 1-29.
Bennett, A. (2002). Where the Model Frequently Meets
the Road: Combining Statistical, Formal, and Case
Study Methods. Paper presented at the Annual
Meetings of the American Political Science
Association, Boston, MA.
Brady, H. E., Collier, D. (2004). Rethinking Social
Inquiry: Diverse Tools, Shared Standards.
Lanham, MD: Rowman & Littlefield.
Bueno de Mesquita, B. (2002). Domestic Politics and
International Relations, International Studies
Quarterly, Cilt 46, Say 1, s.1-9.
Darden, K. (2013). Resisting Occupation: Mass
Schooling and the Creation of Durable National
Loyalties, New York: Cambridge University Press.
Dunning, T. (2008). Crude Democracy: Natural
Resource Wealth and Political Regimes, New
York: Cambridge University Press.
Fearon, J., Laitin, D. (2008). Integrating Qualitative and
Quantitative Methods, the Oxford Handbook of
Political Methodology (Box-Steffensmeier, J. M.,
Brady, H. E., Collier, D.), s. 756-776. Oxford: Oxford
University Press.
Fish, M. S. (1996). Democracy from Scratch:
Opposition and Regime in the Russian
Revolution, Princeton: Princeton University Press.
Fish, M. S. (2011). Are Muslims Distinctive? A Look at
the Evidence, New York: Oxford University Press.
Howard, M. M. (2003). The Weakness of Civil Society
in Post-Communist Europe, New York,
Cambridge University Press.
Kalyvas, S. N. (2006). The Logic of Violence in Civil
War. New York: Cambridge University Press.
King, G., Keohane, R.O., Verba, S. (1995). Designing
Social Inquiry: Scientific Inference in
Qualitative Research. Princeton, NJ: Princeton
University Press.
Laitin, D. D. (1998). Identity in Formation: The
Russian-Speaking Populations in the Near
Abroad, Ithaca: Cornell University Press.
Laitin, D. D. (2003). The Perestroikan Challenge to
Social Science, Politics & Society, Cilt 31, Say 1,
s.163-184.
Lerner, D. (1958). The Passing of Traditional Society:
Modernizing the Middle East, New York, Free
Press.
Maoz, Z. (2009). How Cooperation Emerges from

Conflict:_An Agent-Based Model of Security
Networks
Formation.
Network Analysis
Workshop. University of California, Davis.
Maoz, Z., Terris, L. G., Kuperman, R. D., Talmud, I.
(2007). What is the Enemy of My Enemy? Causes
and Implications of Imbalanced International
Relations, 1816-2001. Journal of Politics, Cilt 69,
Say 1, s. 100-115.
Scacco, A. (2010). Who Riots? Explaining Individual
Participation in Ethnic Violence. PhD
Dissertation. Columbia University.
Schultz, K. A. (1999). Do Democratic Institutions
Constrain or Inform? International Organization,
Cilt 53, Say 2, s.248.
Snidal, D. (2004). Formal Models of International
Politics, Models, Numbers, and Cases: Methods
for Studying International Relations (Sprinz, D.
F., Wolinsky-Nahmias, Y. ). Ann Arbor: University
of Michigan Press.
Sprinz, D. F., Wolinsky-Nahmias, Y. (2004). Models,
Numbers, and Cases: Methods for Studying
International Relations. Ann Arbor: University of
Michigan Press.
Tezcr, G. M. (2010). When Democratization
Radicalizes: The Kurdish Nationalist Movement in
Turkey. Journal of Peace Research, Cilt 47, Say
6, s. 783.
Tingley, D. H., Walter, B. (2011). The Effect of Repeated
Play on Reputation Building: An Experimental
Approach. International Organization, Cilt 65,
Say Spring, s. 343-365.
Volkov, V. (2002). Violent Entrepreneurs: The Use
of Force in the Making of Russian Capitalism,
Ithaca, Cornell University Press.
Weber, M. (2008). Protestan Ahlak ve Kapitalizmin
Ruhu, Ankara: Ayra Yaynlar.
Wedeen, L. (1999). Ambiguities of Domination:
Politics,
Rhetoric,
and
Symbols
in
Contemporary Syria, Chicago: University of
Chicago Press.
White, R. W. (1989). From Peaceful Protest to Guerilla
War: Micromobilization of the Provisional Irish
Republican Army, American Journal of
Sociology, Cilt 94, Say 6, s. 1277-1302.
Walter, B. (2006). Building Reputation: Why
Governments Fight Some Separatists but Not
Others? American Journal of Political Science,
Cilt 50, Say 2, s. 313-33.

Ary404u Uluslararasi İli̇şki̇lerde Araştirma Yöntemleri̇ PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ary404u Uluslararasi İli̇şki̇lerde Araştirma Yöntemleri̇ PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2998

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Siyaset Biliminde Bilimsel Kavramlafltrma ve lm........

Nedensel liflkiler, Arafltrma Kurgular, Deneysel Yaklaflmlar

Haric Geerlik Nasl Belirlenir? ...................................................................

TEK VAKALI ANALZLER: EN OLASI VE EN AZ OLASI VAKALAR .........

Nitel Yaklaflm ile Grflme, Gzlem ve Odak Grup

Nicel Yaklaflm ile Grflme Temelli Saha alflmalar:

Kiflilerin Kendi Kendilerine Cevapladklar Anketler ..................................

Nicel Veri Analizi ve Raporlama............................................ 174

oklu Yntem Yaklaflmlar......................... .......................... 212

Formel Modelleme, Etnografi, Sylem Analizi ve Derinlemesine

Sosyal arafltrmaya ihtiya duyarz nk sosyal hayat anlafllmas ok g ve

etrafnda deneysel abalar ve bunlarn uluslararas iliflkilere yansmas zerinde

ULUSLARARASI LfiKLERDE ARAfiTIRMA

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Siyaset Biliminde Bilimsel

GRGL SYASAL GEREK VE KAVRAM

Uluslararas liflkilerde Arafltrma Yntemleri

1. nite - Siyaset Biliminde Bilimsel Kavramlafltrma ve lm

Kavramlar bizim dflnce yap tafllarmzdr. Onlar olmadan hangi nesneden

Uluslararas liflkilerde Arafltrma Yntemleri

1. nite - Siyaset Biliminde Bilimsel Kavramlafltrma ve lm

ederek, kelebek diye dzelttiklerine tank olabilirsiniz. Bu olayda yadrganacak

Bilimsel Kavramlarn ok Boyutluluu Sorunu

Uluslararas liflkilerde Arafltrma Yntemleri

1. nite - Siyaset Biliminde Bilimsel Kavramlafltrma ve lm

Uluslararas liflkilerde Arafltrma Yntemleri

1. nite - Siyaset Biliminde Bilimsel Kavramlafltrma ve lm

Uluslararas liflkilerde Arafltrma Yntemleri

1. nite - Siyaset Biliminde Bilimsel Kavramlafltrma ve lm

lme ifllemi nitel olarak ne zaman bafllar?

Uluslararas liflkilerde Arafltrma Yntemleri

1. nite - Siyaset Biliminde Bilimsel Kavramlafltrma ve lm

Uluslararas liflkilerde Arafltrma Yntemleri

Gelifltirdiimiz lnn (measure) veya lein (scale) geerli olduundan emin

1. nite - Siyaset Biliminde Bilimsel Kavramlafltrma ve lm

Uluslararas liflkilerde Arafltrma Yntemleri

1. nite - Siyaset Biliminde Bilimsel Kavramlafltrma ve lm

Uluslararas liflkilerde Arafltrma Yntemleri

Kavramn anlam, siyaset bilimindeki konumu

1. nite - Siyaset Biliminde Bilimsel Kavramlafltrma ve lm

Kavramlarn llmesinde yaplacak hatalarn

Uluslararas liflkilerde Arafltrma Yntemleri

1. nite - Siyaset Biliminde Bilimsel Kavramlafltrma ve lm

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

10. Bir lein geerliliini saptadmzda, artk onun

Yantnz yanlfl ise Grgl Siyasal Gerek ve

Sra Sizde Yant Anahtar

Uluslararas liflkilerde Arafltrma Yntemleri

becerisi ve yatrm gibi alanlarda etkili olabileceini

1. nite - Siyaset Biliminde Bilimsel Kavramlafltrma ve lm

ULUSLARARASI LfiKLERDE ARAfiTIRMA

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Rastgele Atama (Random

Uluslararas liflkilerde Arafltrma Yntemleri

Genel olarak arafltrma kurgularn deneysel ve deneysel olmayanlar zere ikiye

2. nite - Nedensel liflkiler, Arafltrma Kurgular, Deneysel Yaklaflmlar ve Uluslararas liflkiler

NEDENSELLK VE ARAfiTIRMA KURGULARI

Uluslararas liflkilerde Arafltrma Yntemleri

Nedensel veya Sahte (Spurious) liflkiler