FZK

DERS NOTLARI

Do. Dr. Bahadr BOYACIOLU

Ankara niversitesi
Salk Hizmetleri MYO

ANKARA
2010

NDEKLER

Sayfa No

I.
1.1.
1.2.
1.3.
1.4.
1.5.
1.6.
1.7.
1.8.

VEKTRLER
Vektrel ve Skaler Nicelikler..
Vektrlerin Toplanmas..
Vektrlerin karlmas..
Bir Vektrn Bileenleri.
Birim Vektrler.....
Vektrlerin Grafiksel Toplam
Vektrlerin Paralelkenar Yntemi ile Toplanmas.
Vektrlerin Bileen Yntemi ile Toplanmas

II.
2.1.
2.2.
2.3.
2.4.
2.5.

DZGN VMEL HAREKET

Yerdeitirme ve Ortalama Hz
Ani Hz..
vme
Sabit vmeli Dorusal Hareket
Sabit vmeli Hareket iin Tretilen ki denklem.

9
9
10
10
11

III.
3.1.
3.2.
3.3.
3.4.
3.5.

NEWTONUN HAREKET YASALARI

Kuvvet Kavram ve Newtonun I. Kanunu (Eylemsizlik Yasas).
Newtonun II. Kanunu (Temel Yasa)..
Newtonun III. Kanunu (Etki-Tepki).
Srtnme Kuvvetleri.
Newtonun II. Kanununun Uygulamalar..

13
14
14
15
16

IV.
4.1.
4.2.
4.3.
4.4.
4.5.

, G ve ENERJ
in Tanm
G.
Kinetik Enerji
Net Kuvvet iin -Enerji Teoremi.
Enerjinin Korunumu Yasas.

18
19
19
20
20

V.
5.1.
5.2.
5.3.
5.4.
5.5.

ISI, SICAKLIK ve TERMODNAMK

Termal (Isl) Genleme..
deal Gazlar....
Is.
Termodinamiin 1. Yasas
Entropi ve Termodinamiin 2. Yasas.

22
23
26
29
30

VI.
6.1.
6.2.
6.3.
6.4.

ELEKTRK ALANLARI
Elektrik Yklerinin zellikleri.
Coulomb Kanunu.
Elektrik Alan
Dzgn Bir EAda Ykl Paracklarn Hareketi..

31
32
32
33

4
4
5
5
6
7
8
8

VII.
7.1.
7.2.
7.3.
7.4.
7.5.

ELEKTRKSEL POTANSYEL
Elektriksel Potansiyel Enerji
Potansiyel Fark.
Kondansatrler..
Seri ve Paralel Bal Kondansatrler
Kondansatrlerde Depolanan Enerji.

VIII.
8.1.
8.2.
8.3.
8.4.
8.5.
8.6.

DORU AKIM DEVRELER

Elektrik Akm.
Diren ve Ohm Yasas.
Kirchoffun Eklem Kural.
Kirchoffun lmek Kural.
Seri ve Paralel Bal Direnler
Ampermetre ve Voltmetreler.

KAYNAKLAR.........................................................................................

Sayfa No
35
36
36
36
37
38
39
40
40
41
41
43

BLM 1
VEKTRLER

Vektrel ve Skaler Nicelikler

Vektrlerin Toplanmas

Vektrlerin karlmas

Bir Vektrn Bileenleri

Birim Vektrler

Vektrlerin Grafiksel Toplam

Vektrlerin Paralelkenar Yntemi ile Toplanmas

Vektrlerin Bileen Yntemi ile Toplanmas

1.1. Vektrel ve Skaler Nicelikler

Bykl ve yn olan niceliklere vektrel nicelikler diyoruz. Yerdeitirme, hz, ivme ve
kuvvet niceliklerini rnek olarak verebiliriz. Yn zelliine sahip olmayan nicelikler ise,
skaler nicelikler adn alr. Uzunluk, zaman, scaklk, ktle, younluk ve hacm gibi birok
nicelikler skaler niceliklerdir. Vektrel nicelikler, kaln yaz tipinde ( F gibi ) veya niceliin
zerine vektr iareti

(F

gibi) konularak gsterilir. Burada her iki gsterim de

kullanlacaktr.
1.2. Vektrlerin Toplanmas
Bir A noktasndan bir B noktasna olan yerdeitirme vektrel bir niceliktir. Vektrn boyu
A-B arasndaki uzunluk, yn ise Adan Bye ok yndr.
10
A

5
+

15
=

ekil-1. Vektrlerin toplanmas

ki vektr toplandnda sonu, toplamn srasndan bamszdr. Buna toplamn deime

zellii denir.

r r r r r
R = A + B = B + A ya da

R=A+B=B+A

(1)

1.3. Vektrlerin karlmas

Br vektrn baka bir vektrden karlmas ile, ayn vektrn tersinin toplanmas ayn
sonucu verir. Yani, A vektrnden B vektrnn karmak iin Bnin yn terslenerek Aya
eklenir.

r r r
r
A - B = A + (- B)
10
A

4
-

10

6
=

4
+

6
=

ekil-2. Vektrlerin karlmas

1.4. Bir Vektrn Bileenleri

Bir vektrn bileenlerini tanmlamadan nce, trigonometrik fonksiyonlar arasndaki
temel bantlar vermeliyiz. Trigonomrtik

fonksiyonlar,

bir

dik

ayla

balantl

olarak

tanmlanr. ekil-1 de gsterilen dik gen iin bantlar aadaki gibidir:

sin q =

Karsi K .
B
=
Hipotens C

cosq =

Komsu K . A
=
Hipotens C

tan q =

Karsi K .
B
=
Komsu K . A

(2)

ekil-3. Dik gen

Bir vektrn bileeni, verilen bir yndeki etkin deeridir. rnein, bir yerdeitirmenin xbileeni, verilen yerdeitirmenin neden olduu x-eksenine paralel yerdeitirmedir.
boyutta bir vektr, birbirine dik herhangi dorultu boyunca ayran vektr bileenlerinin
bilekesi olarak dnlebilir (ekil-2). Benzer ekilde, iki boyutta bir vektr, herhangi
birbirine dik iki dorultu boyunca yer alan iki vektr bileenine ayrlabilir. Yani, herhangi bir
F vektr, onun Fx ( Fnin x-ekseni boyunca izdm) ve Fy ( Fnin y-ekseni boyunca
izdm) dik bileenleri ile temsil edilebilir (ekil-3):
Fx= Fcosq

ve

Fy=Fsinq

(3)

Fy
Fz

F
Fx

z
ekil-4. boyutta bileke vektrn gsterimi

Sekil-5. ki boyutta bileke vektr (F) ve onun bileenlerinin gsterimi.

1.5. Birim Vektrler

Vektrel nicelikler genelde birim vektrler cinsinden ifade edilirler. Birim vektr, verilen bir
yn belirlemek iin kullanlan, birim uzunluklu, boyutsuz bir vektrdr. x, y ve z
dorultularn gsteren birim vektrler, srasyla i, j ve k (ya da i , j , k) harfleriyle
gsterilirler. rnein, A vektr 3iye eit olsun. Bunun anlam,+x dorultusunda 3 birimlik
bir vektr gstermektedir. Benzer ekilde, -5k ise eksi z-dorultusunda 5 birimlik vektr
demektir. Bylece, boyutta F vektr, aadaki gibi yazlabilir:

F=Fx i +Fy j +Fz k

(4)

j
k

z
ekil-6. boyutta birim vektrlerin gsterimi

1.6. Vektrlerin Grafiksel Toplam (okgen Metodu)

Birok vektrn bilekesini bulmaya yarayan bir metoddur. ekil-3deki gibi O noktasndan
balayan ve P noktasnda sonlanan uc uca eklenmi vektrlerin bilekesi,

R=A+B+C

(5)

eklinde olur.
P
C
R
B
O

ekil-7. vektrn toplanmas iin geometric izim

1.7. Vektrlerin Paralelkenar Yntemi ile toplanmas

rnein, aralarnda belli bir a olan iki vektrn toplanmas (ekil-4) aadaki forml ile
bykl hesaplanabilmektedir. Balang noktalar ayn olan vektrler, biti noktalarndan
birbirlerine paraleller izilerek paralelkenar elde edilir. Balang ile yeni ke arasndaki
uzaklk toplam (bileke) vektr verir.

r r r r r
R = A+ B = B+ A =

A 2 + B 2 + 2 AB cos q

R=A+B

(6)

A
q

B
ekil-8. Bileke R vektr, kenarlar A ve B olan bir paralelkenar kegenidir

1.8. Vektrlerin Bileen Yntemi ile toplanmas

A=Axi+Ayj+Azk ve B=Bxi+Byj+Bzk gibi iki vektrn toplanmas, ayn yndeki bileenlerin
toplanmas ile bileke vektr elde edilir:
R=A+B =( Axi+Ayj+Azk)+( Bxi+Byj+Bzk)
=(Ax+Bx)i+(Ay+By)j+(Az+Bz)k
=Rxi+Ryj+Rzk

(7)

R = Rx2 + R y2 + R z2

(8)

Bileke vektrn bykl ise,

olur.

BLM 2
DZGN VMEL
HAREKET

Yerdeitirme ve Ortalama Hz
Ani Hz
vme
Sabit vmeli Dorusal Hareket
Sabit vmeli Hareket iin Tretilen ki denklem

2.1. Yerdeitirme ve Ortalama Hz

ki nokta arasndaki yerdeitirme, bir noktadan dierine ynelen bir vektrdr, ve bu
vektrn bykl, bu iki nokta arasndaki dorusal uzaklktr. Ortalama hz ise,
xi

xs
B

ekil-9. ki nokta arasndaki yerdeitirme

v=

s Dx x s - x i
=
=
ts - ti
t Dt

(9)

dir. Birimi m/s (SI birim sisteminde) olarak verilir.

2.2. Ani Hz
Keyfi bir noktadaki hz, ani hz olarak adlandrlr ve

v=

dx
dt

(10)

ile verilir.

2.3. vme
Bir cismin ortalama ve ani ivmesi,

v - vi
a= s
t s - ti

dv d 2 x
a=
=
dt
dt

ve

(11)

olur. Birimi m/s2 (SI) dir.

2.4. Sabit vmeli dorusal Hareket (Dzgn Dorusal Hareket)
Hareketlinin hz eit zaman aralklarnda dzgn artyorsa dzgn hzlanan, dzgn
azalyorsa dzgn yavalayan dorusal hareket olarak belirlenir.

xi=0,
A

t
vi

xs=x
B

vs

ekil-10. Hareket eden bir cismin t zaman sonunda katettii yol.

Bir cisim A noktasn v0 hz ile, B noktasn da daha sonraki bir t annda vs hz ile geiyor.
Adan Bye yerdeitirme xdir. Adan Bye gidi iin aadaki sonular ifade edebiliriz.
1- Bu yolculuk iin ortalama hz,

v=

x
t

(12)

dir.
2- vme sabit olduundan ortalama ve ani ivmeler ayndr, ve

v s = v 0 + at

(13)

olur.
3- Cisim sabit ivmeli olduundan, ortalama hz,

v=

v0 + v s
2

(14)

ile verilir.

10

2.5. Sabit vmeli Hareket iin Tretilen ki Denklem

v0 ilk hz ile hareket eden sabit ivmeli hareketin t zaman sonundaki hz, denklem.(13) ve bu
hareket

sresince

ortalama

hz

ise

denklem.(14)

ile

ifade

edilir.

Bu

denklemleri

denklem.(12)de yerine yazarsak dzgn hzlanan hareketlinin yol denklemini tretmi

oluruz:

1
x - x0 = v 0 t + at 2
2

(15)

Benzer ekilde denklem.(13) denklem.(15) yerine koyarsak dzgn hzlanan hareketlinin

zaman iermeyen hz ifadesini elde ederiz:

v s2 - vi2 = 2a ( x - x0 )

(16)

Dzgn hzlanan hareketlinin grafikleri ise aadaki gibi olur.

Konum

Hz

vme

v0

x0
zaman

zaman

zaman

ekil-11. Dzgn hzlanan hareketlinin grafikleri

Dzgn yavalayan hareketin grafikleri ise

Konum

Hz

vme

v0
zaman

x0

a
zaman

zaman
ekil-12. Dzgn hzlanan hareketlinin grafikleri

eklinde olur. Sonu olarak, dzgn hzlanan hareket iin ivme pozitif olur. Eer dzgn
yavalayan harekette ise , ivme negatif olur. Bu kinematik denklemleri, serbest dme

11

hareketi iin de geerlidir. x yerine y, a yerine g ( yerekim ivmesinin deeri 9,8 m/s2 ) ve
v0=0 konulursa kinematik denklemler serbest dme iin elde edilmi olur. Serbest dme
hareketine ait denklemler aadaki gibi elde edilir:

v = gt

v = 2 gh

h=

(17)

1 2
gt
2

ekil-13. h yksekliinden serbest braklan m ktleli cisim

12

BLM 3
NEWTONUN
HAREKET YASALARI
Kuvvet Kavram ve Newtonun I. Kanunu
Newtonun II. Kanunu
Newtonun III. Kanunu (Etki-Tepki)
Srtnme Kuvvetleri
Newtonun II. Kanununun Uygulamalar
3.1. Kuvvet Kavram ve Newtonun I. Kanunu (Eylemsizlik Yasas)
Newtonun I. hareket kanunu, bir cisme etki eden sfr bileke kuvvet ile ilgilidir. Bu cisme,
etkiyen bir ok kuvvet olsa bile bunlarn vektrel toplamnn sfr olduu anlamna gelir.
Cisim durgun halde ise Newtonun I. hareket kanunu ifadesi,
Bir cisim, zerine sfr bileke kuvvet etkidiinde durgun halde kalr veya sabit hza
sahipse sabit hzla hareketine devam eder.

10 m/s

10 m/s

ekil-14. Sabit hzla hareket eden cisim

13

3.2. Newtonun II. Kanunu (Temel Yasa)

Bir cisme etki eden net kuvvetin meydana getirdii ivmeye oran sabittir. Bu sabit orana
cismin ktlesi denir ve

r
F
=m
a

r
F = ma

veya

(18)

olarak verilen eitlik Newtonun II. Hareket kanunu olarak bilinir. Kuvvetin birimi N
(Newton)dur.

v0=0

v
Fnet

Fnet

ekil-15. Fnet ile harekete geen cisim

3.3. Newtonun III. Kanunu (Etki Tepki)

Eer bir A cismi B cismine bir

r
r
F kuvveti uygularsa, B cismi de A cismine F nin

byklne eit fakat zt ynl bir kuvvet uygular. nc kanun, tepki kuvvetinin etki
kuvvetine byklke eit ve zt ynde olacan syler, Yani;

r
r
FAB = - FBA

(19)

olur.
mA

mB
FA

FB

FA

FB

ekil-16. Etkileen iki cisim

14

Benzer ekilde, yatay dzlemde durmakta olan bir cisim, dzlem tarafndan arl kadarlk
bir kuvvetle ters ynde itilir.

N , Normal Kuvvet
N=W=mg
W=mg , Arlk
ekil-17. Cismin arlndan kaynaklanan etki-tepki kuvvetleri

3.4. Srtnme Kuvvetleri

Srtnme kuvveti, cismi kaydrmak isteyen etkiye kar koyar ve temas halindeki yzeylere
paralel ynelir. Bu kuvvetler, statik ve kinetik srtnme kuvvetleridir ve

f s = sN

ve

f k = kN

(20)

ile verilir. Burada s statik, k ise kinetik srtnme katsaysdr.

Hareket Yn (+)

ekil-18. Srtnmeli bir yzeyde F kuvveti ile ekilen cisim

F<fs

:Cisim duruyorsa, harekete geemez, hareket halinde ise dzgn yavalayarak

durur.

F=fs

:Bileke kuvvet sfr olduundan dzgn dorusal hareket yapar. Balangta

durgun ise harekete geemez.

F>fs

:Bileke kuvvet sfrdan byk olduu iin cisim F ynnde dzgn hzlanma

hareketi yapar
Burada f, cisim durgun haldeyse fs, hareketli ise fk olarak alnr.

15

f
fs,max

Hareket balyor
F
Statik Blge

Kinetik Blge

ekil-19. f (srtnme) kuvvetinin F (uygulanan) kuvvetine gre grafii

3.5. Newtonun II. Kanununun Uygulamalar

zlenmesi gereken yol;
1- Problemin kaba bir eklini izin.

2- F = ma ifadesini yazmak istediiniz cismi yaltn.

3- Yaltlan cisim zerine etkiyen tm kuvvetleri gsteren bir diyagram izin.
4- Diyagram iin uygun bir koordinat sistemi sein ve kuvvetlerin bileenlerini gsterin.

5- Diyagramdaki kuvvetler iin F = ma eitliini bileenleri cinsinden yazn.

6- Bileen eitlikleri, bilinmeyenler iin zn.
Aada iki farkl rnekte bu uygulamay inceleyelim:

Dzlemde hareket iin Newtonnun II. Kanununun uygulamas;

y
N
x

Hareket Yn

W=mg
ekil-20. Srtnmeli bir yzeyde F kuvveti ile ekilen cisme etkiyen kuvvetler

16

Fnet=ma bantsna gore;

X ynndeki net kuvvet;

F-f=ma

(hareket var)

Y ynndeki net kuvvet;

N-W=0

(hareket yok)

olur.

Srtnmeli eik dzlemde hareket iin Newtonnun II. Kanununun uygulamas;

a
x-ynnde hareket:
Hareket Yn

F
Wsinq

W
f

F-f-Wsinq=ma
y-ynnde hareket:
N-Wcosq=0

Wcosq

W=mg

ekil-21. Eik dzlem zerinde yukar doru F kuvveti ile ekilen cisim

17

BLM 4
, G ve ENERJ

in Tanm

Kinetik Enerji

Net Kuvvet iin -Enerji Teoremi

Enerjinin Korunumu Yasas

4.1. in Tanm
Bir F kuvvetinin bir cismi Adan Bye bir s deitirmesi kadar ektiini varsayn.
F
q
Fcosq
s
ekil-22. Fnet ile harekete geen cisim

Fnin s dorultusundaki bileeninin Fs ile gsterelim. O zaman s yerdeitirmesi sresinde F

tarafndan yaplan i;
W= F s cosq
0

(21)

olur. F kuvveti sye dik ise yani q=90 ise cos90 =0 olduundan bu durumda yaplan i sfr,
F kuvveti sye paralel ise yani q=00 ise cos00=1 olduundan yaplan i Fs eit olur.

18

4.2. G
G, i yaplma hznn bir lsdr. Tanmn denklemi,

P=

W
t

(22)

olur.
F

W=mg

h
M
ekil-23. F kuvveti ile h yksekliine ekilen M ktleli cisim

ekil-21deki durum iin yaplan i mgh olacaktr. Buna potansiyel enerji denir. Yani cismin
ya konumlarndan ya da ekillenimlerinden dolay i yapabilirlerse byle cisimlerin potansiyel
enerjiye sahip olduunu syleriz. Dolaysyle t sre sonunda harcanan g mgh/t olur.
4.3. Kinetik Enerji
Bir cisim i yapabiliyorsa, cismin enerjiye sahip olduunu syleriz. Hareketinden dolay bir
cisim sahip olduu enerjiye Kinetik enerji diyoruz. Bir v hz ile hareket eden m ktleli bir
cismin kinetik enerjisi,
v
Hareket Yn

ekil-24. v hz ile hareket eden cisim

KE =

1 2
mv
2

(23)

dir.

19

4.4. Net Kuvvet iin -Enerji Teoremi

Fnetin cisim zerinde yapt i, cismin kinetik enerjideki deiimine eittir:

W = Fnet .x =

1 2 1 2
mv s - mi = DKE
2
2

(24)

ekil-25. F kuvveti ile ekilen bir el arabas

4.5. Enerjinin Korunumu Yasas

Enerji ne yaratlabilir ne de yok edilebilir. Enerjinin bir biimde bir azalma olursa, baka
biimlerinde eit bir art olur. Bu ifadeye enerjinin korunumu yasas denir. Bir sisteme
dardan etkiyen korunumsuz kuvvetler tarafndan yaplan i, kinetik enerjideki deiim art
potansiyel enerjideki deiim art sl enerjideki deiime eittir:
DKE + DPE + DIE=0

(25)

DKE + DPE=0

(26)

Eer srtnme de ihmal edilirse

olur. Yani srtnme olmad iin sya dnen enerji olmadndan mekanik enerji toplam
enerjiye eittir.

20

v0=0

EP=max.

v1

EP=EK

v2

EP=0

EK=0

h/2

EK= max.

ekil-26. Serbest den cisim iin enerjinin korunumu

Etop = Ek + Ep = sabit

(27)

Kinetik enerjideki art, potansiyel enerjideki azala ya da, kinetik enerjideki azal,
potansiyel enerjideki arta eittir.

21

BLM 5
ISI, SICAKLIK
ve
TERMODNAMK

Termal Genleme

deal Gazlar

Is

Termodinamiin 1. Yasas

Entropi ve Termodinamiin 2. Yasas

5.1. Termal (Isl) Genleme

Scaklk, bir gaz moleklnn ktle merkezi hareketinin ortalama kinetic enerjisinin bir
lsdr. Scaklk, termometre ile llr. eitli scaklk eellerinde ayarlanabilen birok
termometre vardr. Bunlardan aadaki ekilde gsterilmektedir. Bu scaklk eeli
arasndaki bant,

0
C
F - 32 0 K - 273
=
=
100
180
100
0

(28)

eklinde olur.

22

ekil-27. farkl termometre

Bir termometreyi bir cisme dedirdiimiz zaman, termometre ksa bir sre sonra cismin
scakln veren sabit bir deere ular. Bu durumda cismin ve termometrenin birbiriyle
termal (sl) dengede olduu sylenir. Yani ayn scaklkta olan cisimler termal dengededir.
Bu Termodinamiin 0. (sfrnc) yasasn ifade eder:
Bir nc sistemle ayr ayr sl dengede olan iki sistem birbiriyle sl dengededir
Yaltlm

C
ekil-28. Birbirinden yaltlm olan iki sistemin nc bir sistemle sl dengede olmas

ekil-18e bakarak u sonucu karabiliriz:

T(A)=T(C) ve T(B)=T(C)

T(A)=T(B)

(29)

23

Isl denge durumundaki iki isitemin scaklklar ayndr.

Katlarn Boyuna Genlemesi
Btn maddeler, stld zaman geniler soutulduu zaman ise bzr. Kat bir maddenin
scakl DT kadar deiirse, DL uzunluundaki art yani yeni boyunda meydana gelen art
ilk boyu L0 ile DTnin arpmyla orantldr:
DL=a L0 DT

(30)

a, boyca genleme katsaysdr.

L0

DL
T1 0C
T2 0C

ekil-29. Istlan bir ubuun boyca genlemesi

Yzeyce Genleme
Scakl DT kadar deitii zaman bir A0 alan, A0+DAya genilerse, o zaman
DA=g A0 DT

(31)

eklinde olur.
Burada g yzey genleme katsaysdr. zotropik katlar iin g=2adr.

DA
A0

ekil-30. Yzeyce genleme

24

Hacimce Genleme
Bir maddenin scakln DT kadar deitii zaman bir V0 hacmi DV kadar deiirse, o zaman
DV=b V0 DT

(32)

olur. b, hacimce genleme katsaysdr. zotropik katlar iin b=3adr.

DV
V0

ekil-31. Hacimce genleme

5.2. deal Gazlar

deal gaz, karlkl etkilemeleri hemen hemen nemsenmeyecek kadar kk olan
molekllerin gazdr. Bir V hacmindeki bir gazn mol says (n)nn mutlak basnc, mutlak
scaklk ile ilikilidir:
PV=nRT

(33)

Burada R=8,31 J/mol.K olan evrensel gaz sabitidir. Scaklk ise T(Kelvin)=TC+273 ile
verilmektedir. n ise mol says olup bir maddenin ktlesinin (m) molar arlna (M) orandr.
Btn artlar altnda PV=nRT hal denklemine

uyan bir gaza ideal gaz denir. P, V ve T

niceliklerine bir sistemin termodinamik deikenleri denir.

deal Gaz yasasnn zel durumlar
Eer,
n, T = sabit

PV=sabit

(Boyle Yasas)

n, P = sabit

V/T=sabit

(Charles Yasas)

n, V = sabit

P/T=sabit

(Guy-Lussac Yasas)

(34)

olur.

25

Dalton Yasas
Bir kap iindeki bir gaz karmnn basncnn, gazlarn yalnz balarna kab doldurduklar
zaman yapacaklar basn toplamna eittir:
P=PA+PB+PC+...=(nA+nB+nC+...)RT/V

(35)

ekil-32. Dalton yasasna rnek

5.3. ISI
Termal (sl) enerji, paracklardan(elektron, iyon, atom ve molekller) oluanbir sistemin
rastgele kinetik enerjisidir. Is, maddenin tm atom veya molekllerinin potansiyel ve kinetic
enerjilerinin toplamdr. Is ile ilgili bir takm zellikleri yle sralayabiliriz:

Is bir enerji (i enerji) eklidir.

enerji, kinetic ve potansiyel enerjinin toplamdr ve Q harfi ile gsterilir.

Birimi, daha ok kalori ile llr. 1 Cal=4,18 joule

Is enerjisinin mekanik enerjiye dnm deeri, mekanik enerjinin s enerjisine

dnm deerine eittir.

Is, scakl yksek olan sistemden daha dk olan sisteme doru akar.

Scaklklar farkl olan ve etkileen iki system arasndaki s al verii iki system ortak
scakla gelinceye kadar surer.

Enerji korunumundan, alnan s verilen sya eittir.

26

z Is
Cisme verilen veya cisimden alnan s miktarn ilem sonucunda meydana gelen scaklk
deiimine balar:
DQ=mcDT

veya

c=DQ/mDT

(36)

cnin birimi J/kgdr.

Is Aktarm
Is aktarm ileminde enerji, maddenin rastgele hareket eden molekllerinin arpmasyla
aktarlr. Yksek scaklktaki uta bulunan molekller dk scaklktaki molekllere gore
daha hzl hareket ederler. arpmayla birlikte, yava molekller enerji kazanacak ve hzl
molekller enerji kaybedeceklerdir. Bu arpmalarn ortalamas alndnda bu scaklk
farkndan dolay net bir s aktarm vardr. Is aktarm ekilde gerekleir: letim, Dolam
ve Inm.
letim: ki sistem arasndaki s aktarm balayc bir ortam araclyla olur. Isnan
madde taneciklerinin titreimleriyle birbirlerine iletilmesidir. rnein, yaltlm bir
ortamda birbirine dokundurulan farkl scaklktaki iki metalin zamanla ayn denge
scaklna gelmesi.

ekil-33. letime rnek: ubuun stlmas.

27

Dolam: Enerji, maddenin makroskopik hareketiyle dolam akm eklinde olur.

rnein, bir odada yanan bir sobadan kan snn tm oday stmas.

ekil-34. Dolama rnek: Suyun stlmas

Inm: Isnn elektromanyetik dalgalar halinde yaylmasdr. rnein, gnein

dnyamz stmas.

ekil-35. Inma rnek: Gnein Dnyamz stmas.

Hl Deitirme
Kat bir cismin s alarak sv hle gemesine erime, sv bir cismin s vererek kat hle
gemesine donma denir. Dier hller ile ilgili durumlar ekil-20 de grlmektedir.

28

Is Verme

Is Alma

P(kPa)
SIVI

Buharlama

Erime

l nokta

KATI

GAZ
Uunum
(Sblimasyon)
T(0C)

ekil-36. P-T grafii

Erime noktas, donma noktas, kaynama noktas ve younlama noktas kat sv ve gazlar
iin ayrtedici zelliklerdir.

5.4. Termodinamiin Birinci Yasas

Bir sistemden ieri veya dar s aktarmn ieren enerjinin korunumunun bir ifadesidir:
Q=DU+W=DU+PDV

(37)

Q pozitifse sisteme s verilir

W pozitifse sistem tarafndan i yaplr

Pozitif W, her zaman hacimde bir genlemeyi gsterir, negative i ise skma ve
system zerinde bir d kuvvtin i yapt anlamna gelir.

29

Termodinamik lemler
Bir nicelik sabit kalrken meydana gelir. Bu deiimler,

zobarik (sabit basn)

Q=DU+PDV

zovolumetrik (sabit hacim)

Q=DU

(W=0)

zotermal (sabit scaklk)

Q=W

(DU =0)

Adyabatik (sistem ve evresinde

DU=-W

(38)

s transferi yok)
5.5. Entropi ve Termodinamiin kinci Yasas
Entropi (s)
Bir termodinamik durum fonksiyonudur ve herhangi bir durumun olma olasl W cinsinden
s=k ln W

(39)

olur. Burada k Boltzman sabitidir. Sisteme s verildike entropi artar, sistemden s alndka
entropi azalr. E scaklkl bir ilemde entropi deiimi
Ds=Q / T

(40)

ile verilir. Entropi, dzensizliin bir lsdr.

Termodinamiin kinci Yasas

Is transferi, daima yksek scaklktan dk scakla doru akar.

Yaltlm bir sistem, maksimum dzensizlie sahip olan bir durumu tercih eder. Bu
ayn zamanda olasln maksimum olduu durumdur.

Yaltlm bir system deiime uradnda, sistemin entropisindeki deiim sfrdan

byk ya da sfr olur.

Bir s makinesinin sl enerjiyi %100 verimle ie evirmesi mmkn deildir

30

BLM 6
ELEKTRK ALANLARI

Elektrik Yklerinin zellikleri

Coulomb Kanunu

Elektrik Alan

Dzgn Bir EAda Ykl Paracklarn Hareketi

6.1. Elektrik Yklerinin zellikleri

Elektrik yknn aadaki nemli zelliklere sahip olduunu syleyebiliriz.
1- Doada iki tr yk bulunmaktadr. Benzer olanlar birbirlerini iterler, farkl olanlar ise
ekerler.

Farkl ykler eker

+
Benzer ykler ter

ekil-37. Benzer ykler birbirlerini iterler, farkl olanlar ise ekerler.

31

2- Ykler arasndaki kuvvet, aralarndaki uzakln karesiyle ters orantl olarak deiir.
3- Yk korunumludur.
4- Yk kuantumludur.
Ykn SI sistemindeki birimi Coulomb (C) dir.
6.2. Coulomb Kanunu
Ykl iki parack arasndaki elektrik kuvvetinin bykl,

F =k

q1 q 2

(Bolukta)

r2

(41)

eklinde ifade edebiliriz. SI sistemindeki birimi Newton (N)dur. Burada k, Coulomb sabiti
olup 9x109 N.m2/C2 dir.

q1(+)

F12

F21

q2 (-)

ekil-38 Ykl iki parack arasndaki elektrik kuvveti

6.3. Elektrik Alan

Elektriksel kuvvetleri elektrik alan kavram yardm ile tartmak daha uygundur. Elektriksel
alan, durgun bir ykn maruz kald elektriksel kuvveti temsil eder. Bir noktadaki elektrik
alannn yn, o noktaya konulan pozitif deneme ykne etkiyen kuvvetin yn ile ayn
alnr. Buna gore pozitif bir ykn elektrik alan izgileri radyal olarak da doru, negative bir
yk iin de ie doru olarak ynelir.

(a)

(b)

ekil-39. Pozitif (a) ve negative (b) yklerin elektrik alan izgileri

32

Uzayda bir noktadaki (P noktas) E elektrik alan vektr o noktaya konulan art bir deneme
ykne etkiyen F elektrik kuvvetinin q0 deneme ykne blm olarak tanmlanr:

E=

F
q0

(42)

q0n bulunduu konumda q yknden ileri gelen elektrik alan

E=k

q
r
r2

(43)

ile verilir.

E
+q

q0
E

-q

q0

ekil-40. q0 yknn bulunduu noktada q yknden ileri gelen elektrik alan

6.4 Dzgn bir Elektrik Alannda Ykl Paracklarn Hareketi

Ykl bir paracn dzgn bir elektrik alanndaki hareketini anlatacaz. Q ykl paracn
bir E elektrik alanna konulduunda, yke etkiyen elektrik kuvveti qEdir. Newtonun II.
Yasasna gre,

r
r
F = qE = ma

(44)

33

elde edilir. Buna gre paracn ivmesi,

a=

qE
m

(45)

ile verilir.

ekil-41. Dzgn bir E alan iinde + q yknn hareketi

34

BLM 7
ELEKTRKSEL POTANSYEL

Elektriksel Potansiyel Enerji

Potansiyel Fark

Kondansatrler

Seri ve Paralel Bal Kondansatrler

Kondansatrlerde Depolanan Enerji

7.1. Elektriksel Potansiyel Enerji

Sabit bir elektrik alanda, Adan Bye gitmekle F kuvveti tarafndan yaplan i,
WAB=F.d=qEd

(46)

olur. Adan Bye gtrmek iin elektriksel kuvvetlere kar yaplan ie eittir:
WAB=DEP=EPEB - EPEA

(47)

d
ekil-42. Sabit bir E alan iinde ykl bir paracn hareketi

35

7.2. Potansiyel Fark

Potansiyel, elektrik alan ynnde azalr. A ve B arasndaki potansiyel farkna, cou kez voltaj
fark veya voltaj denir. O halde,
V=VB-VA=Ed

(E alan sabit)

(48)

olur. Birimi Volt (V)tur.

7.3. Kondansatrler
Elektrik yk ve enerji depolayan iki zt ykl paralel levhalara kondansatr denir. Sa
(kapasitans) C, levhalarda depolanan ykn levhalar arasndaki potansiyele blnmesi ile
ifade edilir:

C=

q
V

(49)

C=

q e 0A
=
V
d

(50)

Paralel plakal kondansatrler iin,

olur. Birimi Farad (F)tir.

ekil-43. ki zt ykl paralel levha

7.4. Seri ve Paralel Bal Kondansatrler

Paralel bal kondansatrlerde edeer sa,
C=C1 + C2 + C3 +

(51)

ve seri bal kondansatrlerde edeer sa,

36

1
1
1
1
=
+
+
+ ...
C C1 C 2 C 3

(52)

olur.

ekil-44. Paralel (a) ve Seri (b) bal kondansatrler

7.5. Kondansatrde Depolanan Enerji

Ykl bir kondansatrde depolanan enerji,

E=

1
q2 1
qV =
= CV 2
2
2C 2

(53)

olur.

37

BLM 8
DORU AKIM DEVRELER

Elektrik Akm

Diren ve Ohm Yasas

Kirchoffun Kavak Kural

Kirchoffun lmek Kural

Seri ve Paralel Bal Direnler

8.1. Elektrik Akm

Dt sresince Dq yk tayan bir demet belli bir noktadan gemise demetin tad akm

I=

Dq
Dt

(54)

olur. Birimi ise Amper (A)dir.

ekil-45. Dt sresince demetten geen yk miktar

38

8.2. Diren ve Ohm Yasas

Direnten geen akmn yn, her zaman direncin yksek potansiyelli ucundan dk
potansiyelli ucuna dorudur. Direnci R ile gsteririz. Direncin ular arasndaki V potansiyel
fark dirente I akmna neden oluyorsa, diren

R=

V
I

veya

V=IR

(55)

olarak tanmlanr. Bu bantya Ohm Yasas denir. Direncin birimi Ohm (W)dur. Bu yasa,
Inn V ile orantl olduu direnlerde geerlidir. Bu direnlere omik direnler denir.

V
(eim=R)

I
ekil-46. V-I grafii

Elektriksel g ifadesini ise aadaki gibi ifade edebiliriz:

V2
P = VI = I R =
R
2

(56)

Birimi ise Watt (W)tr.

8.3. Kirchoffun Eklem Kural

Elektrik devreleri Kirchoff kurallar olarak bilinen iki temel kural ile analiz edilmektedir. lki,
Kirchoffun Dm (balant noktas) kuraldr ve bir balant noktasna giren btn
akmlarn toplam, balant noktasndan kan tm akmlarn toplamna eit olmaldr.
I= I1 + I2 + I3 +

(57)

39

I
I1
Balant Noktas
I2
I3
ekil-47. Kirchoffun Balant Noktas kural

8.4. Kirchoffun lmek Kural

Devrenin her noktasnda Dq yknn belirli bir elektriksel potansiyel enerji deeri vardr.
Sonuta, her noktann balang noktasna gre sabit bir potansiyel deeri vardr. Devrede
belli bir noktadan balar, ayn noktada son bulursanz, potansiyel deeri ayn olan noktaya
geri dnm olursunuz. Bu gerek Kirchoffun ilmek kural ile zetlenebilir:
Kapal bir ilmek boyunca, potansiyel deimelerinin cebirsel toplam sfra eit olmaldr.
R1

R2
ekil-48. Kirchoffun ilmek kural

8.5. Seri ve Paralel Bal Direnler

Seri bal direnlerde edeer diren,
Re= R1 + R2 + R3 +

(58)

ile verilir.
Paralel bal direnlerde ise edeer diren,

40

1
1
1
1
=
+
+
+ ...
Re R1 R2 R3

(59)

olur.

ekil-49. Seri (a) ve paralel (b) bal direnler

8.6. Ampermetre ve Voltmetreler

Elektrik l aletleri elektrikle ilgili lmler yaparlar. Akm miktar veya iddeti amper
cinsinden bir ampermetre ile llr. Voltmetre ise volt cinsinden potansiyel farkn ler.
Ampermetre ve voltmetrenin temel yapm esaslar ayndr. Herbirisi bir magnetik alan
ierisinde bulunan bir bobin bulundurur. Bir ampermetre veya voltmetre bir devreye
balandnda, bobinden bir akm geer. Akm bobinden geerken bir gstergeyi hareket
ettirir ve lek zerinde bir yere getirir. lekli gstergede amper ve volt cinsinden saylar
vardr. Sivri ulu gstergede devreden geen akm veya devrenin iki noktas arasndaki
potansiyel farkn gsterir. Ampermetre ve voltmetre arasndaki en byk fark, bunlarn
direnleridir. Ampermetre bobinini tekil eden tellerin direnci ok dktr. Bylece,
ampermetre iinde geen devre akmnn tamam buradan geer. Voltmetre iin bunun tersi
geerlidir.Voltmetrenin

yksek

bir

direnci

vardr.

Bir

devreye

baland

takdirde,

voltmetreden ok az bir akm geer. Voltmetre bobininden geen akm miktar gerilim
(voltaj) ile orantldr. Voltaj artarken, bobindeki akm da artar.
Ayrca, bir ampermetre ilgili lm yerine seri balanr. Voltmetre ise lm yerine paralel
balanmak zorundadr (ekil. 49).

41

R1

R2
ekil-49. Bir ampermetre ve voltmetrenin bir devreye balan.

42

KAYNAKLAR

Frederick J. Bueche. College Physics, McGraw-Hill Professional Book Group,

1999.

Raymond A. Serway, Fen ve Mhendislik iin Fizik, eviri editr Kemal

olakolu, 3. Cilt, Palme Yaynclk, Ankara, 1995.

Frederick J. Bueche ve David A. Jerde, Fizik lkeleri, eviri editr Kemal

olakolu, 2. Cilt, Palme Yaynclk, Ankara, 2000.

Arthur Beiser,Applied Physics, McGraw-Hill Trade,2003.

43