Ankara niversitesi

DL VE TARH -CORAFYA
Fakltesi Dergisi
Cilt XXIX

Say : 1 - 4

Cilt XXIX - Say : 1 - 4

Ocak - Haziran 1971-Temmuz-Aralk 1978

NDEKLER
NEVN SELEN

: Sz Syleme Sanatnn Tarihsel Geliimi

GRSEL AYTA

: Alman Edebiyatnda yeni bir akm Yeni Bireycilik

YKSEL BAYPINAR

: Hiciv Kavram zerine Bir nceleme

ZEK CEML ARDA

: Der Missverstanene Shakespeare und die Sluru und

JACQUES

: Une Emprunt d'aragon'a Henry Corbin

Drang Dichter
HURE

NERMAN ERATALAY

: Jean Gion'dan bir yk

IIN YALINKAYA

: Ta devirleri Sanatnda Teknik ve Stil

ALAEDDN TANDOAN

: ayeli ve Pazar lelerinin Ekonomik Yaps

NERMN ERDENTU

: Trk Kynde Modernleme

MELEK DELLBAI

: 1403 Tarihli Bizans Trk Antlamas

MER APAR

: Roma Tarihinde Magna Mater (Kybele) tapnm

MER APAR

: Anadolu'da Kybele Tapnm

ANKARA NVERSTES BASIMEV . ANKARA

1979

Dekan
Prof. Dr. Yaar Ycel
Yayn

Komisyonu

Bakan:

Prof. Bedrettin Tuncel

Yayn Komisyonu
Prof.
Prof.
Prof.
Do.

Dr.
Dr.
Dr.
Dr.

yeleri :

Zeynep Korkmaz
Meliha Anbarcolu
zdoan Sr
Esin Khya

Fakltenin Profesr, Doent ve Asistanlar

DERG'nin tabii yazarlar

Ankara niversitesi
DL VE TARH-CORAFYA
Fakltesi Dergisi
Cilt X X I X

Say : 1 4

Ocak - Haziran 1971-Temmuz - Aralk 1978

SZ SYLEME SANATININ TARHSEL

GELM

Konu, kim olduunu syleyeyim"

Sokrates
Prof. Dr. Nevin SELEN
lk

Kiinin yaantsnda, yemek, imek, nefes almak vb. gibi doal ey

lemlerden biri olan konumann (sprechen) nem kazand, ve bir sanat
tr haline geldii lke, bilindii gibi Yunanistan'dr.
1 . 1 . Yunanllar
Ksaca gzden geireceimiz sz syleme sanatnn tarihsel gelimesi
Yunanistan'da drt devreye ayrlr.
Belirsiz bir zamandan Pers savalarna kadar olan devre; bu devre,
ad geen sanatn balang devresidir.
Pers savalarndan Makedonyal skender'in lmne kadar olan
devre.
Makedonyal skender'in lmnden,
tarafndan zaptna kadar olan devre.

Yunanistan'n

Romallar

Yunanistan'n zaptndan, Bizans mparatorluunun, Dou-Bat

Bizans mparatorluu olarak ikiye ayrlmasna kadar olan devre. ( M . .
1 4 6 . M . S . 395) 1 .
1 Anton Westermann, Geschichte der Beredsamkeit in Griechenland und Rom, C. I I , Leipzig, Verlag
von Yahann Abrosius Barth, 1833-1835, s. 19 V..

NEVN SELEN

Bir toplumun siyasal ekonomik, sosyal, tarihsel ve kltrel nedenlerle,

yapsnda ve fikir alannda meydana gelen deiikliklerin, sz konusu top
lumun dilini de etkiledii bir gerektir. Antik dnyada da bu siyasal ve
tarihsel olaylar, dilde bir sanat tr olan hitabetin gerek douunda, gerek
gelimesinde ok byk rol oynamtr. Burada her birinin ayrntlar ze
rinde durulaca dnlmemelidir. Sadece, bu devreler dikkate alnarak
sz syleme sanatnn gelimesi izlenecektir. Birinci devrede, Yunanistan'
da mutlak bir monari hakimdir. Prensle halk arasnda almas olanaksz
bir uurum vardr. Prensin, barta sosyal sorunlar, savata siyasal karar
lar, halka iletmek iin tek haberleme arac, meydan toplantlarnda yap
t konumadr. Yarg olarak prens konuur, siyaset adam olarak yine
prens konuur. Halkn, bu toplantlarda, ne kendisini savunmak, ne de al
nan kararlar hakknda fikir yrtmek iin konumaya hakk vardr. Bu
devrin ncs saylan Homer, lkesinin tarihini destan biiminde dile ge
tirmi, bu destanda, kahramanlarn, gerekte diledii ve hayal ettii gibi
konuturmutur.
Monariyi izleyen, aristokrasi devrinde, soylu tabakayla halk arasn
daki ayrm, ad geen sanat bu kere sadece soylu tabakann elinde iler
hale getirir.
Solon ile kurulan demokrasi, her vatandaa, siyasal sorunlarn tartl
d ve mahkemelerin grld meydan toplantlarnda konuma hakk
verir. Bylece, sz syleme sanatna yol alr ve devir koullarnn sala
d olanak lsnde geliir.
Bunu izleyen tiranlk devrinde ise, halk yine susturulur, sz syleme
sanat tekelde topland iin gerileme kaydeder.
Clistenesle yeniden kurulan demokrasi, sz syleme sanatna, Solon'un
verdii yeri salar ve Yunanistan'n siyasal olaylarna paralel olarak geliir.
Pers savalaryla ortadan kalkan Uranln yerini alan demokrasi, lkeye
her alanda yeni bir dzen getirmitir. Bir yanda Pers savalarnn ortaya
kard sorunlar te yandan yeni dzenin getirdikleri, meydan toplant
larnda, bu sorunlar hakknda konuacak hatiplerin varln ve yetimesini
zorunlu klar. Bylece, "sz syleme" kiisel bir hak ve yetenek olmaktan
kp, sanatn bir kolu haline gelir. Bunu subjektif bir eylem halinden
karp ilmi bir obje haline getirenlerin Corax ve Tisias olduu kabul edil
mektedir 2 . Hitabet okullar kurulur, hatipler yetitirilir. Sicilya'da, bu
siyasal olaylar geliir ve sz syleme sanatn byk lde etkilerken, Atina'
da da felsefe dilinde, "Bilge" diye tannan Sofistler kendilerini dile ve sz
syleme sanatna atamlardr. zellikle, savunma ve tartma gibi konuma
trlerinin teknii zerinde alrlar. Bunlarn arasnda en ok n yapm
hatiplerden biri Gorgias'dr.
2 Ibid.. . s.36.

SZ SYLEME SANATININ TARHSEL G E L M

Byk bir olaslkla Corax'n rencisi olan Gorgias, bu sanat Sicilya'

da renmi ve Atina'ya gelerek bir hitabet okulu am, o ada hemen
her sofistin yapt gibi kent kent dolaarak, gzel, anlaml konumann
tekniini retmeye alm, zellikle, mahkeme konumalaryla n yap
mtr. O devirlerde, bir sann mahkum ya da af edilmesi, delillerin ye
terliine, ya da cezay gerektirecek bir eylemin var olup olmadna deil,
sadece hatibin konuma gcne baldr.
Gorgias'n, retorik alanda yer alan iki yazs zamanmza kadar eri
mitir; " L o b der H e l e n a " (Helen'in methi) ve "Verteidigung des Palamedes" (Palamedes'in savunmas); konumalarnda gnlk dilde kullanlan
olaan szcklerden ok, adal bir slp kullanan Gorgias, elde kalm
olan bu konumalarnn birincisinde, methiye slbu, ikincisinde savunma,
mahkeme slbu kullanmaktadr. O devirde, hitabet yle bir sanattr ki,
haksz hakl, hakly haksz, gerei yalan, yalan gerek, kty iyi, iyiyi
kt gsterme gcne sahiptir ve byle olmas gerekir.
Bylece hitabet, sofistlerin elinde sanat haline gelmi ve gelimitir 3 .
Methiye ve mahkeme konumalarnn yansra demogoji tr ilenir
ve Pericles gibi byk demogoglar yetiir.
Gorgias'n en nl rencisi Sokrates'dir. Sofist ekolne dahil olduu
halde, onlarn slbunu mgalta olarak nitelemi, ierik bakmndan bo,
daha ok biime nem verilen bu slbu bir yana brakp, biim bakmn
dan gzel olduu kadar ierik bakmndan da doyurucu ve ikisinin tam bir
uyuum iinde olduu attik slp ad alan bir slp kullanmtr. Devlet
ilerine aktif olarak katlmamakla beraber, Yunanistan'n siyasal sorun
lar zerine, etkili konumalar yapm ve bu konumalaryla, sz syleme
sanat alannda ok byk rol oynamtr. M. . 390 da bir hitabet okulu
amtr 4 .
Sz syleme sanatn, felsefe asndan ele alan Aristotales M . . 355
ylnda bir okul am ve 358-48 yllar arasnda Atina'da kaleme ald
" D r e i Bchern der Redekunst" adl eserinde kendi teorisini aklamtr.
Aristotales iin en nemli nokta, konumann ikna edici olmasdr. Bunun
iin de, konumacnn ikna edici aralar tanmas, bunlar kullanmasn
bilmesi gerekir. rnein, dinleyiciyi, szleriyle diledii amaca ulatra
bilmesi iin, kulland kelimeler kadar hal tavr ve tutumuna da dikkat
3 Heinrich Gomberz, Sophislik und Rhetorik, Verlag von B.G. Teubner, Leipzig, Berlin 1912,
S. 1. V.. ve S. 42. V., S. 279 V.. daha fazla bilgi iin Bk. Friedrich Blass, Die attische Beredsam
keit, C. I. Teubner B.G. Leipzig, 1868-1880, S. 44 V.. Anton, Werstermann, op. cilt., S. 43.
V.. Friedrich Zucker, Der Stil des Gorgias nach seiner inneren Form, Sitzungsberichte der deutschen
Akademie der Wissenschaften zu Berlin. Klasse fr Sprachen, Literatur und Kunst. J g . 1956 N r .
1. Berlin 1956.
* Bu yazlarn kesinlikle Gorgias'n olduu sylenemiyor, Gomberz S. 215.
4 Blass, op., cit., C. I I . , S. 112 V..

NEVN SELEN

etmelidir 5 . Aristotales'in ad ve siyasi muhalifi Demosthenes bu alanda

en ok n yapm hatiplerden biridir. Ailevi nedenler, tanr vergisi olan m
cadeleci ruhunu kamlam, hitabet sanatna kar eilimi, onu, " H i t a b e t
yazar" (Redenschreiber) olmaya yneltmi, daha sonra savc olarak nemli
siyasi davalara girmi, bu alanda baars, ona siyasi evrelerin kapsn
amtr. Mahkeme savunmalarnda olduu gibi siyaset adamnn da gc
o ada, hitabet yeteneine baldr. Demonsthenes Atina'nn, iinde bu
lunduu siyasi durumla ok yakndan ilgileniyor, dzeltmek iin zm
yolu aryordu. Siyaset tek tek kiiler tarafndan, meydan toplantlarnda
verilen meydan nutuklaryla yaplrd. Bu evrelere giren Demonsthenes,
zellikle d siyasetle ilgilenmee balam ve bu husustaki t u t u m u n u Ma
kedonyal Filip'e kar at sz sava ile ortaya koymutur. Makedonyal
Filip'in, lkesine yapt eitli saldrlar nedeniyle, kknden sarslm
olan siyasi ve sosyal dzeni yoluna koymak iin aba sarfeden ve b u n u n
ancak ve yalnz meydan toplantlarnda yapaca konumalarn gcyle
gerekleeceine inanan Demonsthenes, fizikman ufak tefek, zayf ve etki
siz bir ses tonu olduu ve en nemlisi " r " seslerini karamad iin iste
dii konumalar yapamadndan, bu yolda kendini yetitirmee al
mtr. Gnlerce, aylarca bir mahzene kapanp bugnk anlamyla fonetik
eitim diyebileceimiz bir alma yapar. G n m z n teknii karsnda
ilkel, ilkel olduu kadar da doal ve igdsel olan bu fonetik eitim, kayda
deer derecede ilgintir. rnein zayf ve yetersiz olan ses tonunu glen
dirmek iin, deniz kysnda, grleyen dalgalarn sesini kendi sesiyle bas
trmak abasyla gnlerce, kendi kendine yksek sesle konumalar yapar.
karamad " r " seslerini, syleyebilmek iin, kapand mahzende, azna
akl talan doldurarak yksek sesle ve zellikle " r " seslerini ieren keli
meleri defalarca syler. Konuurken, daima bir omuzunu kaldrp indir
me gibi tikini yok etmek iin, t a m omuzunun hizasna ve her harekette
omuzuna batacak ekilde tavandan bir kl sarktr. Konuma srasnda,
omuzunu her oynatta omuz bana batan kl, oray yara yapt iin,
bu tikinden kurtulmay b a a r r .
Btn bunlar, o devirde hitabete ne denli nem verildiini, her trl
sorunun halli iin hitabet gcnn ne denli gerekli olduunu gstermeye
yeterlidir. Bylece kendisini eiten Demonsthenes, meydan toplantlarnda
d tehlikelere kar halkn uyaran, kamlayan, harekete geiren ok baarl
konumalar yapm ve byk n kazanmtr.
Halikarnas'l Dionys, Demonsthenes'in konumalar hakknda "olduka
ayrntl, ramen derli toplu, fazla adal, ramen gerekleri yanstan, ksa,
ramen zl
" diyor ve " o n u n konumasn dinleyen kimse, doru,
5 Ursula Sttzer, Deutsche Redekunst im 17. und 18. Jahrhundert. Max Niemeyer Verlag, Halle
(Saale) 1926 S. 16 V . . Daha fazla bilgi iin bk. Aristotales Die Lehrschriften, herausgegeben,
bertragen und in ihrer Entstehung erlautert von Dr. Paul Gohlke, Ferdinand Schningh Paderborn. 1959, passim.

SZ SYLEME SANATININ T A R H S E L G E L M

syledii herey gereklemeli diye dnr' 'diye szlerini tamamlyor.

Konumalarnn bylesine etkili ve Yunanistan'n siyasal hayatnda ok byk
bir rol oynam olduuna d e i n , en byk kartlar bile ayn grtedir 6 .
Sz syleme sanat tarihine " d e corone" (ber den Kranz) "Kranzrede"
adyla geen konumas, onu bu sanatn doruuna ulatrmtr. yle ki,
Makedonya sorunu her gn biraz d a h a nem kazanmakta, Filip tek tek
ehirleri almaktadr. Nihayet 346 da bar antlamas imzalanmtr, bu
n u n iin gnderilen eliler arasnda Demonsthenes ve Aschines de bulun
maktadr. Baarsz bir sahne sanats olan Aschines, sonralar yazar ve
zellikle hatip olarak n yapmtr. Balangta Demonsthenes gibi Make
donyallara karysa da, sonra Filip'in yannda yer aldndan, Demonsthenesle aras almtr. Demonsthenes, lkesine dnnce, Filip'e
kar bir birlik kurulmas iin, yapt etkili konumalarla halkn
uyarmaa devam etmitir. nk imzalanan bara ramen, Filip saldr
larna devam ve Yunanistan' tehdit etmektedir. Bunlardan duygulanan
Demonsthenes'in konumalar tm Helen lkesinde yanklar yapm, hatta
Filip, bu konumalar okuyunca "bizzat dinlemi olsaydm, kendi muha
lifim o l u r d u m " demitir 7 . Demonsthenes bu baarlarna karlk Ktesiphom
tarafndan bir altn elenk dlyle taltif edilir. U z u n savalardan sonra
Filip aknlarn durdurur. Btn bunlar Demonsthenes'in hitabet gcyle
saland iin, kendisine byk bir trenle bir altn elenk daha verilmesi
kararlatrlr, fakat Makedonya parti szcs olan Ashines bunu hak et
medii gerekesiyle dava anca tren ertelenir. Filip"in lmnden sonra,
Atina'da bar ve sknet iin yanan u m u t , olu skender'in yeni sal
drlar ve hakimiyeti ile abucak sner. O n u n da karsna hitabet silahyla
kan Demonsthenes'tir. Zaferden zafere koan skender zamannda Demonsthenes'i, Aschines'in at elenk davas ile bozguna uratmak is
teyen taraftarlar oalmtr. te hitabet sanat tarihine bu altn elenk
iin ikisinin yapt konuma " K a r a n z r e d e " adyla gemitir. Bu konu
mada Demonsthenes hitabet gcn bir kez daha ortaya koymu, jriyi
sadece bu gcyle etkilemi, ikna etmi ve kazanmtr. Bu rnek, o ada
verilecek kararlar iin hitabetin ne denli nemli bir rol oynadn gster
mee yeterlidir 8 .
Bylece Sz syleme sanat, M . . 4. yzylda Demosthenes ile doruuna
erimi, ancak, skender'in ard arkas gelmeyen saldrlar sonucu Yunanis6 Max Pohlenz, Gestalten aus Hellas. Verlag F. Bruchmann, Mnchen, 1950 S. 427 V..
Daha ok bilgi iin bk: Blass, op.cit., C. I I I . 1. S. 4 V.. Adolf Damascke, Geschichte der Redekunst,
Verlag von Gustav Fischer, Jena, 1921, S. 20 V.. Westermann, op. cit. C. I., S. 192 V..
7 Damaschke, op. cit. S. 385. V..
8 Daha fazla bilgi iin bk: Arnold Schafer, Demosthenes und seine Zeit, 3. C. Leipzig Teuber,
1856-1858 passim; Julius Beloch, Die Attische Politik seit Perikles, Leipzig, Teuber 1884. W. Jaeger
Demonsthenes, der Staatsmann und sein Werden, Berlin, Gruyter 1939. Grundt, Politik und Gesinnung bei
Demonsthenes, Ein Versuch zum Bilde der Politik des Demonsthenes im Anschluss an d. 13. Rede
Nieft 1939.

NEVN SELEN

tan, skender tarafndan alnnca len demokrasiyle beraber sz hrriye

ti de lm, mahkemelerin grld, meclislerin kurulup siyasi karar
larn alnd Agora bir sessizlie gmlm, hitabet sanat, sadece hitabet
okullarnn ders salonlarnda ierikten ok biim ynnden ilenmee ba
lamtr. Bunun doal bir sonucu olarak da, siyasi konumalarn yerini,
'tren konumalar" (Festrede) almtr.
1.1.2. R o m a l l a r
Yunanistan, Romallar tarafndan alndktan sonra, hazrlanm
alan zerinde, Roma sz syleme sanat filizlenmee balamtr. Ancak
romallar, sz syleme sanatnn teorisinden ok pratiine nem vermitir.
Hitabet, her alanda devrin gereklerine ynelmi, kiisel bir yetenek olmu
tur. mparatorluun kuruluundan 244 ylna kadar da byle kalmtr.
Devlet hayat baladktan sonra, bu yetenek R o m a ' d a da gelime alan
bulmutur 9 .
lk Romal hatip Cato'dur, Cato, bu sanata ok nem vermi, hatibin
nitelii ve grevleri zerinde ok durmu ve fikirlerini, " D e oratore ad marcum filium" (ber den Redner fr meinen Sohn Marcus) adl eserinde top
lanmtr. Bu kitap, Romallarn hitabet alannda yazlm ilk kitabdr.
Yazlarnn ou kaybolmusa da, Cicero 150'ye yakn yazsnn olduunu
syler. Bunlardan drdncs, kendini savunmak iin yazlmtr 1 0 .
Hitabet eitimini Yunanistan'da yapm olan iero, hatipler hakkn
daki fikirlerini, bu sanatn altn eseri olan " D e oratore" adl kitapta
toplanmtr. ( M . . 55).
iero, ad geen sanata, hepsinden ok nem vermi, bu alanda az
adam yetitiinden yaknm ve antik dnya iin yzyllarca geerli olan
teorisini kurmutur 1 1 .
"Bir kimsenin iyi bir hatip olabilmesi iin, evresindeki hereyi ok
iyi incelemesi ve hemen her alanda bilgi sahibi olmas gerekir; aksi halde,
konumas, bo, yetersiz, dinleyiciyi doyurmayan, ocuksu bir konuma
olur. Ne zerine, nasl, hangi esaslar belirterek konuacan bilmeyen ve
bunlar toplayacak, sunacak yetenei olmayan bir konumac, gln ol
maktan teye geemez. Bundan baka, bir konuma hazrlanrken aa
daki be nokta dikkate alnmaldr;
a)

K o n u n u n bulunmas: " n v e n t i o "

Konumac nce ne hakknda konuacan, yani konuyu sapta
maldr.

9 Westerman, op. cit. C. I I . S. 25 V..

10 Westermann, loc. cit. S. 47.
11 Westermann, loc. cit. S. 37. V.. Bundan baka bk. Otto Seel. iero,
Welt, Stuttgart Klett 1953, I. 4. S. 16.

Wort Staat,

SZ SYLEME SANATININ TARHSEL GELM

b)

Belgelerin dzenlenmesi: "Dispositio".

Sonra bu konu iin toplad belgeleri sadece gelii gzel, kark
deil, konuya nasl gireceini, nasl gelitireceini ve nasl bitire
ceini saptayarak sorunlarn nemine gre bir diziye koymaldr.

c)

Kaleme almak: "Elocitio".

D a h a sonra alcya, konuyu en etkili bir biimde sunabilmek iin

kullanaca kelimeleri saptamal, yani slp sanat yapmaldr.
zellikle bu noktada iero, sembolik bir slp taraftardr. Te
bih ve istiarelere geni lde yer verilmesini tler. "Nehir"
szc yerine rnein "gm bir erit" vb. Bylesine bir konu
mann, metni ssleyecei gibi, alcy daha ok etkileyecei kansn
dadr. Alcy etkilemesi, doyurmas ve ikna etmesi iin, konu
macnn, metni kaleme alrken, nlem niteliinde ksa cmleler
kullanmasn, arasra, ortaya retorik sorular atarak, bu sorulara
etkili bir davranla, yine kendisinin cevap vermesini syler.
)

Ezberleme: " M e m o r i a " .

Bylece kaleme alnan metin, sonra da ezberlenecektir.

d)

Sz syleme: " P r o n u n t i a t i o " 1 2 .

Nihayet en nemli ve son eylem olarak topluluk karsnda konu
maya sra gelir.

O devirde, beinci maddenin ne kadar nemli ve ne kadar etkili olduu

nu batan bu yana izledik. zellikle, tonlama, vurgulama, ara ver
me, heceleri uzatma,ksaltma vb. gibi konumaya canllk ve ahenk
"Paralar st" (suprasegmantal*) zelliklerin alc ile verici
arasndaki mesaj iin ne kadar byk bir rol oynadnn bilincine
varm olmalar, bugn bu bilim adna kayda deer niteliktedir.
iero'yla teorisi kurulan hitabet sanat, iero'nun teorisine bal
kalan Ouintilian'la yirmi yla yakn en parlak devrini yaam,
gelime alan bulmutur. R o m a mparatorluunda, devlet gc,
Aktaian'n eline geip, tiranlk kuruluncaya kadar da, saltanatn
srm, sonra, tpk eski Yunan'da olduu gibi, hitabet okullarnn
dershanelerinde ilenen bir sanat haline gelmitir. Kronolojik geli
mesini ksaca gzden geirdiimiz antik hitabet sanat, zetleyecek olursak, balca iki yolda ilerlemitir. Biri sofistlerin ncl
n ettii, bilimsel ve retici nitelikteki hitabet, dieri yine so
fist ekolne dahil kimselerin ncln ettii politik hitabet.
Bu iki trden baka oluan trler unlardr:
12 iero, Vom Redner, ev. Julius Friedrich, Karl Dilthey Verlag der F.B. Stuttgart fr
Destreich in Commis 1829 ve Buchhandlung von Mrschner in Wien 1833. I. Bd. S. 1773-1785
V . . S. 1819-1820.
* Kavram iin bk: N. Selen, Entonasyon Analizleri, Ankara, 1973.

NEVN SELEN

" M a h k e m e Konumalar" (Gerichtsrede oder Prozerede).

" T r e n Konumalar" "Bayram Konumalar" (Festrede).
zellikle bu konumalarda, retorik yeteneini gstermek sz
konusudur. Bu tip konumalarda, tanrlarn, lkelerin ve kah
ramanlarn, vgs yaplr. Bir eit methiye 1 3 .
"Mutluluk

dilei

konumalar" (Beglckwnschungsreden)

"Karlama Trenleri Konumalar" (Begrungsreden).

" D o u m gn konumalar" (Geburtstagsreden).
"Evlenme trenlerinde yaplan konumalar" (Hochzeitsreden)
" G m l m e trenlerinde yaplan konumalar" (Grabreden)
''Avutma konumalar" (Trostreden) 1 4 .
Bununla, o ada, konumann, nasl bir bilim olarak ele alnd,
nasl eitlere ayrlarak, her biri iin ayr slbun biimlendii,
dolaysyla eski Yunan ve Roma'da, bu sanata ne denli nem ve
rildii aka grlmektedir. Yalnz teorileri, slp biimleri or
taya konmakla kalmam, hatibin, konuma srasnda duruu,
mimik ve yapaca jestler bile saptanmtr.
Bundan baka, konumada, dinleyiciyi etki altna almak ve gnderi
len mesajn gcn artrmak iin kullanlan suprasegmental arala
rn vurgu, tonlama, aksan, ritim kullanlmasna dikkat edilmitir 1 5 .
zellikle R o m a mparatorluu, Dou ve Bat R o m a mparatorluu
olarak ikiye ayrlnca ( M . . 395) sz syleme sanat gelimesinde gerileme
kaydedilir. slm istilsna urayarak batan Dou R o m a mparatorluu
topraklarnda, zen grmemi, krlemee balamtr. ok dindar olan
bakumandan Amru: "Bu bir yn ciltte ya kuranda yazl olanlar vardr,
ki o zaman bunlar gereksizdir, kuranda nasl olsa hepsi yazldr; ya da bu
ciltlerde, kuranda yazl olmayan baka eyler vardr, ki o zaman t e h l i k e lidir". gerekesiyle t m ciltleri yaktrmtr 1 6 .
Buna karlk, masal biiminde anlatm, konuma tr, doal olarak
iten gelen konuma, dou dnyasnda ok gldr. d a m a mahkm olan
bir cariyenin, anlataca bir masal bitirdikten sonra idam edilme isteinin
13 Damaschke., op., cilt., S. 152.
14 Daha fazla bilgi iin bk. Pohlenz, op., cit., S. 176, ve Ernst Robert Curtius, Europische
Literatur und Lateinisches Mittelalter, Berlin, 7. B. 1969 S. 73 V..
15 Richard Volkmann, Die Rhetorik der Griechen und Rmer, Berlin, Ebeling et Plahn, 1872,
1872, S. 34 V..
16 Edvard Norden, Die antike Kunstprosa, C. I I . , Darmstadt 1958 5.B. S. 85 V..

SZ SYLEME SANATININ TARHSEL GELM

kabul edildii ve geni, zengin bir hayal gcne sahip olduu iin 1001 gece
sren bir masal anlatarak, idamn unutturduu bilinir ve bu olay slam
Dnyasna "Binbir Gece Masallar"n kazandrmtr.
1.2. O r t a a
Grld gibi, antik ada bilimsel ve daha ok siyasal alanda gelien
sz syleme sanat, O r t a a ' d a dinsel alanda gelimitir. Bu alanda hita
bete nem verilmesi ve orda gelimesi zellikle orta ada, halkn, bugne
gre, papazlarn vaazlarna daha ok deer vermesiyle aklanabilir. Top
lumdaki byk bir kitlenin okuma bilmedii bu devirde, din, felsefe ve etik
alanda bilgi edinebilecei tek kaynak papazlarn verdii vaazlardr. Orta
bir kltr dzeyindeki halkn anlamas sz konusu olduundan, pa
pazlar ana dillerinde, rnein Almanya'da almanca vaaz vermekteydiler.
Ancak, din adamlarna Ltince hitap edilirdi. Almanya'da, Alman dilinin
sadece ve ilk kez Protestan evrelerinde ve Luther'in reformlar ile yabanc
etkilerden kurtulduu ve kendi kendini bulmaa alt inanc tartmasz
kabul edilemez 1 7 .
Btn ortaa boyunca, en azndan ayda iki kez almanca vaaz veril
mesi ngrlmtr 1 8 . Bylece, zellikle kilisede gelien bu sanat din
adamlarnn elinde 13. 14. 15. yzylda din alannda doruuna erimitir
Papadan kan zel izinle, yalnz kilise krssnde deil, meydanlarda
da vaaz verebilen papazlarn, antik slbuna sitiline bal kalarak, retorik so
rular ortaya atm bu sorulara yine kendilerinin retorik bir tonla cevap ver
mesi, halkn dikkatini datmamak iin sk sk kullandklar nlem niteli
indeki ksa cmleler, baarlarna ve halk zerindeki etkilerine ylesine
yardmc olmutur ki, soylu tabakadan baz kimseler bu konumalarn et
kisiyle tutumlarn ve etik deerlerini deitirmilerdir. Antik an sz sy
leme, sanatnda, elocitio, hatipler iin kanlmaz bir gerektir. O r t a a
da sz syleme sanatnn ncleri papazlar iin ise, elocitio art deil
dir; isteyen syleyeceklerini kaleme alr, isteyen irticalen konuur; zaten
o gc, gerekli szckleri ve cmle dizilerini tanr o anda ilham eder. 2 0
Her ne kadar felsefe ve etik konular iliyorlar ve ounlukla okumas
olmayan dinleyici kitlesine hitabet ile btn bu konularda bilgi veriyorlar
sa da konumann arlk merkezini yine de dinsel konular oluturmaktadr.
17 Johannes Marbach, Geschichte der deutschen Predigt vor Luther, Berlin 1874 C. I., 1 yar, Giri
S. 2.
18 R. Cruel, Geschichte der deutschen Predigt im Mittelalter, Detmold: Meyer, 1879 S. 8.
19 Jrmargard, Weithase, zur Geschichte der gesprochenen deutschen Sprache, 2 C. Max Niemeyer
Verlag/Tbingen, 1961, CI., S. 22 V..
20
,
, Ibid., S. 33.

10

NEVN SELEN

1.3. Yeni a
lk kez 1493 ylnda sz syleme sanat hakknda bir eser yazlmsa
da, btn almalar antik a sz syleme sanatnn aktarmndan ileri gi
dememi ve bu nedenle geliememitir. Bir sanat, aktarld alanda besle
necek olan ve douuna neden olan motifleri bulduu taktirde geliir. Oy
sa iki a motiflerinin nitelii farklyd; bunun doal sonucu ise, aktarma
nn istenen sonucu vermemesidir. Ayn koullar, ayn nedenler olmadk
a aktarlan sanat aktarld toplumun sosyal, siyasal ve kltrel yaps
na uymadka gelime alan bulamaz. Antik ada demokrasinin rn
olan bu sanat, Avrupa, zellikle Almanya'da, kyl kitlesinin, burjuvazi
ye kar ayaklanmasyla dnyevi alanda yer almtr. nk, kylnn
hakkn arayan sesinin duyurmak iin tek haberleme arac konumaktr.
Bu da daha ok Almanya'ya nazaran daha gl bir merkezi sistemle ida
re edilen ngiltere'de gereklemitir. 21 30 yl savalarnn ortaya kar
d sosyal, siyasal, ekonomik bunalmlar zmek iin yine tek ara halk
topluluklarnda yaplan konumadr. Bu gereksinme, sanat krklemi ve
1634 ylnda Matthus Meyfart'n "Teutsche Rhetorica" adl eseri km
tr. Yine antik retorii rnek alan bu eser, ok baarl olmamakla beraber,
hitabetin nemini ortaya koymas bakmndan kayda deer. Daha sonra
Augustiner Kilisesinin papaz olan Matthus etrafna birok renci top
lam ve onlara hitabetin kural ve kanunlarn retmeye almtr. Her
meslekten herkesin anlaml gzel konumasnn gerekli olduunu ileri sr
mektedir. 2 2
1634-1662 yllar arasnda, bu alanda yazlm esere rastlanmamakta
dr. nk, tiranlk yalnz efendilere konuma olana vermi, halk susturmutur. 1662 ylnda Balthasar Kindermann "Deutsche R e d n e r " adl al
tnda bir eser yaynlam ve bu eser bir iki kere bastrlmtr. Antik hitabet
sanatna dayanarak yazlm olan bu eserde, her tr konuma iin rnek
ler verilmekte ve bu sanatn gerektii gibi ilenmesi hususunda hazrlan
maktadr. Kaspar Stieler'in Kindermann'n bu eserini 20 yl sonra tekrar
yaynlamas, bu alanda byle bir almaya ne kadar susanm olunduunu,
buna ramen ksr kaldn gstermeye yeterlidir. 2 3
Batan beri iaret edildii zere, genellikle sadece kulayla alglama
maa altndan, okuma yazmadan yoksun olan alc, yazl metni okuyamayacak okusa bile gze hitabedileni alglama yeteneini edinmediin
den yazl mesaj kavrayamayacaktr.
21 Hildegard, Gauger, Die Kunst der politischen Rede in England, Tbingen Niemeyer, 1952,
S. 7. V.., Damaschke, op. cit. S. 237. V..
22 Friedrich August G. Tholuck, Lebenszeugen der lutlenischen Kirche aus allen Standen vor. u.
whrend der Zeit des 30. Krieges, Berlin 1859, S. 209, V..
23 Stoetzer, op, cit., S. 72 V..

SZ SYLEME SANATININ TARHSEL GELM

1.3.1.

11

R e f o r m a

Bunu anlayan Luther, yaln bir dille yazm ve en nemlisi yazdn

okumutur. Bylece Luther, sz syleme sanat alannda, kilise krssn
den yapt konumalarla "Krs Hatibi Eitmeni" (Erzieher des Kanzel24
redners) olarak yer almtr .
Luther'e gre kelm, tanr verisidir. "Hikmet, zor kullanarak deil,
kelmla idare eder; insan olunu kelmla eitir, kelmla avutur, tm s
25
traplar kelmla hafifletir.
Tanr verisi olan kelmn byleyici g
cne sk sk deinen Luther " T a n r kelmnn gc ylesine byk ki, in
san olunun dudaklarndan kveren tanr kelm, gl bir ruh olan
26
eytan o anda yenilgiye uratabilir.
diyor. T a n r verisi kelmnn g
cne olduu kadar, kul sznn de gcne inanan ve nem veren Luther,
" t a n r kelm" (Gotteswort) ile "insan sz" (Menschenwort) arasnda
kesin bir ayrm gstermekte, insan szn " o p t i m a dei creatura, ad potim u m usum creata" diye tanmlamaktadr. 2 7
Luther, antik adaki "sz syleme sanat" anlayndan ayrlr ve
dialeatikle retorii karlatrr. Dialektiin ksa ve z slbuna karn,
retoriin adal slbunu yerer: "Dialectica spricht: Gib mir zu essen,
Retorica spricht: Ich bin heitt henk den gantzen tag schwerlich gangen,
bin muhet, kranck, hungerig elc. hab michts gessen; lieber gib mir doch
ein gutt stuck fleisch, ein gutten pratten, ein gutt humpen bir gib mir trinck
hen."28
"Bana yiyecek ver" diyen dialektii kar retorik: " T m gn meak
katle y r d m ; yorgun, hasta, am vb. hi bir ey yemedim; kymetlim
bana bir para et, bir para kzarm birey, imek iin de bir bardak bira
v e r " diyerek, en olaan gnlk bir ihtiya iin bile ar ve karmak bir
slp kullanr.
Btn bunlardan anlalaca zere, iyi ve dzgn konumaya Reform
anda ok nem verilmekte, szn gcne inanlmakta, antik an
sz syleme slbu, yerini yava yava, az ve zl konumaya brakmaktadr.
Baka deyile, az szle ok ey ifade etmek gibi, dilde geerli olan "enerji
tasarrufu" kanunu Luther'in dialektii retorie ye tutmas, kendi deyi
miyle: "Dialectica docet-, rhetorica movet" (Dialektik retir, reotik harekete geirir) szleriyle aklanabilir 2 9 .
24 Weithase, op., cit., S. 81.
25 Weithase, op. cit. S. 82'den Tischreden, C. I. Nr. 1040 Weimar, 1912, S. 525.
26 Weithase, op. cit. S. 85'den Tischreden, C. IV. Nr. 4081 Weimar, 1916, S. 122.
27 Ludwig Meyer, "Luthers Stellung zur Sprache", (Dissertation), Hamburg 1930, S. 34.
Weithase, op. cit. S. 83'den.
28 Weithase, op. cit. S. 83'den. Thischreden C. I I . Nr. 1698, S. 186 Daha baka rnekler
iin bk. loc. cit. N r . 2629 b. S. 559, C. I I I . N r . 3237 a ve b, S. 230/ 1.
29 Weithase, bid., S. 89'dan Tischreden, C. I. Nr. 2199 b. S. 360.

12

NEVN SELEN

Gerekten, saydmz nl hatiplerin, kitleleri ardndan srkleyen

siyasal alanda yeni sayfalar aan konumalar, Luther'in grnn isabetli
olduunu ortaya koymaktadr. Luther'in din alannda yapt reformun,
lkede sratle yaylmas, gze hitabeden cansz, kansz harflerin meydana
getirdii incil evresinin okunmasndan ok, bu eviriyi kilise krssnden
bizzat kendisinin, dile can ve kan veren ritim, tonlama vb. gibi zelliklere
dikkat ederek okumas salamtr. "evirisi yalnz gzle deil, kulakla da
30
alglanmalyd ki amacna ulasn"
zet olarak, reform anda, Luther yaz dilinde olsun, konuma di
linde olsun ok nemli rol oynam, Almanlar bu ada Luther sayesinde,
31
kendi dillerine nem vermeyi dzgn konumay renmilerdir .
1 3 2 . Barok D e v r i :
Bunu izleyen Barok anda ise, dili arlatrmak ve dilin yazm kural
larn saptamak amacyla dil cemiyetleri kurulmutur. Ancak bu uurda
alan yazarlar ve onlarn ye olduklar dil cemiyetleri, "hitabet sanatn"
dan ok (Redekunst), "konuma sanat" (Sprechkunst) ile uramlar,
baka deyile, dili anlatrmann yan sra seslerin k kurallarn sapta
may ama edinmilerdir.
Adal ve onomatopoetik slbun geerli olduu Barok an da, Hrsdffer, konuma sanatnn da nemini belirtenlerden biridir. Ancak antik an
retorik etkisi izlerini kaybetmi deildir.
17. yzylda, sanatkr, air ve dilbilimciler yaz ve konuma dili zerin
de almlar, fakat sz syleme sanatn, bu ada ilk kez ele alan Christian Weise olmutur. Antik ada, sz syleme sanatnn en nemli basamak
larndan biri olan " p r o n u n t i a t i o " * yu sz syleme sanat alanna sokan
Christian Weise:
" D r u m lerne ich zur Rede schicken
Die mu des Geistes Bote seyn...
Die Zunge mu sich frey gewehnen
Der M u n d mu in der Arbeit stehn
So kan das Werck den meister krne
Dass wir im vollen lobe gehn
N u n fange was zu reden an
Dass ich dich besser sehen k a n " 3 2
30 Fritz Schweinsberg, Vorlesen, Vortrgen und Erzhlen, Heidelberg 1957 S. 25.
31 Weithase, op. cit., S. 98.
* Kelimenin yaln anlam "telffuz" (Aussprache) olmakla beraber, antik ada bu kavram
altnda, yaz dilini canlandrmak, yazlar dile getirmek" (Vorlesen, vortrgen) diyebileceimiz, yani
alcnn kulana ulatrmak, baka deyile, halk nnde bir metni yksek sesle okumak anlalmaktadr.
32 Christian Weise, Neue Erlauterter Politischer Redner, Leipzig, 1684, S. 331.

SZ SYLEME SANATININ TARHSEL GELM

13

Konuma yeteneini edinmeliyim

nk odur ruhun elisi...
Dilimi serbeste hareket ettirmeliyim.
Azm rahata almal
Bylece bu eylemin ustas olmal
Ki kiinin vgs yaplmal
Haydi bala sylemeye bir eyi
Ki daha iyi tanyabileyim seni
"
diyerek konuma dilinin, yaz dili karsndaki gcn belirlemee al
mtr. Yazarn setii szckler ve kurduu cmlelerle belirtmee al
t nanslar, konumac daha etkili aralarla belirtebilir. l harfler, oku
yucunun gz nnde cansz yatt srece, yazar, alcsna, mesajn han
gi ynn daha nemle ve hangi maksatla iletmek istediini belirtemez;
oysa ayn mesaj, konumacnn aznda canlanp dile geldiinde, ses tonu
nu ykseltmek, uzun ya da amaca uygun biimde, kelimeler arasnda du
raklamalar yapmak, bir kelimeyi ya da cmleyi maksada uygun biimde
eitli tonlarda tekrarlamak, alcya, vericinin fikir ve ayn zamanda, daha
nemlisi maksadn ak seik iletecektir. Oysa yazl metin, sadece fikri
iletir.
1.3.3. Aydnlanma Devri
Btn bu almalara ve abalara ramen Barok anda olsun, onu
izleyen "Aydnlk Devrinde" (Aufklrung) olsun sz syleme sanat, daha
ok dinsel alanda nem kazanan bir sanattr. zellikle papazlarn kilise
krssnden verdii vaazlarla gelimi, "vaaz"en nem verilen bir tr ha
line gelmitir. Bu alanda rol oynayanlarndan, biri de Herder'dir. Herder,
din adamlarndan, halk huu ile ibadete tevik edici vaazlar vermelerini
ister. 34
1765 ylnda "Tanr szcs" (Der Redner Gottes) adl kk yaz
snda, ocukken Mohrungen'de tand bir apazn vaaz tarzn anlatr.
"Tanr szcs, slbu vakur, airane deil ama ssl, iero'yu taklit et
miyor ama retici, sihirbazla ba vurmam ama gl" diyerek, papaz
larn nasl vaaz vermesi gerektiini ve antik retoriin artk rnek olarak aln
mamasn belirtir35. Bylece, kilisede verilecek vaazlarn, slp ve biiminin
kurallara balanmas yoluna gidilmitir, vaaz vermek bir sz syleme sanat
haline gelmi ve bu alanda pek ok kimse eitim grm yetimitir.
Sanat doruuna karm ve kilisede verilen vaazlarn kurallara ba
lanmasna kar km, bu alanda yenilikler yapm olan Drscheke'dir.
34 7. G. Herder, Smtliche Werke, Religion und Theologie C. X., Carlsruhe 1829, "Beilagen" S. 465.
35 Ibid., Der Redner Gottes, S. 471.

14

N E V N SELEN

O n u n yapt ilk aama, antik an retorik kurallarn ykmasdr; bun

dan baka konumacnn ayn szcklerden kurulu bir cmlede, szckle
rin dizisini deitirmeden sadece tonem almyla, alcya eitli kasitler
iletilebileceine deyinmitir. Her ne kadar Herder, eskiyi rnek almama hu
susunda uyarlarda bulunmusa da, o devirdeki hatipler bu tutkudan kur
tulmu deillerdi. Drscheke bu aamay yaparak ve daha nemlisi sk ku
rallara bal konumay reddedip, mmkn olduu kadar serbest konuma
y n grerek, dinsel konumayla dnyevi konuma arasndaki duvarn hi
olmazsa iki tan ykm oluyordu. Bundan baka, konumada adal
slbu bir yana brakp, yaln cmlelerle ve hitap ettii halkn kltr d
zeyine inerek konumay tlyordu. ok etkileyici bir ses tonu, kilise
salonlarn dolduran halk kitlesinin iki misline seslenecek kadar gl
olan sesi ve kelime birlii iin de hece vurgular, cmle birlii iinde keli
me vurgular ile tonlama varyasyonlarn yapabilmesi, onu sahne artistli
ine yneltmitir.
Ayn seslere sahip (Laut) kelimelerden kurulu, dolaysyla her zaman
ve her koul altnda ayn " a n l a m " (Bedeutung) tayan bir cmleye, kelime
dizisini deitirmeden, sadece tonlama varyasyonlar ile nasl baka bir
"kasit (M'einung, Sinn) verildiini grmek iin Magdeburg Kilisesinde
verdii bir vaazdaki u szlerine bakalm:
" D i e Ersten sagen nicht: richte mich, Gott. Sie richten nur Anrede.
Die Zweiten sagen nicht: richte, mich, Gott. Sie hren n u r auf Menschen.
Die Dritten sagen nicht. richte mich, Gott. Sie fluchen statt zu b e t e n " 3 6
Daha sonraki yllarda, okullarda, zellikle seslerin vokal ve konsonlarn
doru karm zerinde durulmu bunlarn doru ve dzgn karlmas
retildikten sonra, anlaml ve gzel okuma altrmalarna nem verilmi
tir. 16. yzyl boyunca sarfedilen btn abalara ramen, ltince tam ola
rak bir yana braklmam, Alman dili istendii gibi her alanda kullanlma
mtr. 17. yzylda, bu almalar younlam yine okullar erevesinde
ve niversitelerde, derslerin, takrirlerin almanca yaplmas kararlatrlmtr. lk kez almanca takrir vererek, bu harekete nclk edenler Christian
Thomasius ile J e a n niversitesi sekreteri Kaspar Stieler olmutur. Ancak
dili anlatrma abasnda olduklar iin, sz syleme sanat alannda, buna
nem vermi olmalarndan baka bir hizmetleri kaydedilemez.
Aydnlanma devrinden " S t u r m und D r a n g " devrine gei devresinde,
konuma sanatnn, antik an kurallarndan kurtulup, Alman dilinin
bnyesine gre gelimesi iin almalar younlamtr. Okullarda,
rencilerin kitaplar aracl ile edindikleri bilgileri, toplum nnde, anlam
l ve dzgn bir biimde anlatabilmeleri iin kurslar almtr. Bu arada
36 Jrmgard Weithase, op. cit., S. 198'den Bernhard Drscheke, Ausgewhlte Predigten. Mit
einer einleitenden Monographie von Gustav Viehweger (Die Predigt der Kirche, Klassikerbibliothek der christlichen Predigtliteratur I X . Bd), Leipzig 1890, S. XXIV.

SZ SYLEME SANATININ T A R H S E L GELM

15

kelimeleri iyi syleyebilme yannda, hitabet iin hemen ilk art olan nefes
ve sesi gelitirmek vb. gibi ayrntl almalar okullarn ders programlarn
da yer alm, Berlin'de balayan bu hareket, dier Alman niversiteleri ve
yksek okullarna da yaylmtr.
Sz syleme sanat alannda, ad geen devirde, nemli rol oynayanlar
dan biri de Gottsched'dir. Gottsched'in nemi, sadece edebi eserleri, l
harflerin boyunduruundan, onlar toplum nnde okuyarak dile getirmek
suretiyle, kurtarmas deildir; bunu daha sonraki devirlerde baka yazar
lar da yapmtr; Gottsched ayn zamanda bu sanat retici nitelikte al
malaryla daha etkili olmutur. Bunu da "ausfhrliche Redekunst" ve "Akademische Redekunst" adl eserleri gstermektedir 3 7 .
Gottsched zamannda ve sonraki devirlerde, Almanya'da, Alman
dilini her ynden ileyen zellikle anlatrma abasnda olan " D i l Cemi
yetleri" Sz syleme sanatna da programlarnda yer vermi, fakat istenen
ve beklenen, baka deyile, bugnk amaca uygun bir gelime kaydedil
memitir. 18. yzyln balarnda da, hal antik a sz syleme sanatnn et
kisi grlmektedir. Bu alanda eitim grm kimseler, Yunan ve R o m a
konuma sanat kurallarna ne kadar sadk kalrsa, o kadar ok itibar gr
mekteydiler. Dil cemiyetlerine yeni bir yenin alnmasnda olduu gibi,
herhangi bir yenin ayrlnda da, bir resmi konuma yapmak geleneksel
hale gelmitir.
Byk Friedrich devrinde, ana dile verilen nem artm ve almalar
younlamtr. Bugn fonetik bilimi iin ilgin olan ilk adm, Byk Friedrich'in, Alman dilinin kulaa melodik gelmesi iin "Mrlt Sesi" (Murmellaut) denen [a] sesinin Alman ses sisteminde yer almasn nermesi
dir. Yine Byk Friedrich'in nemli nerilerinden biri, belirli bir ynteme
gre ve esasl bir temele dayanan bir eitimle hatipler yetitirilmesidir. Son
yzyllarn pedagoglar gibi Byk Friedrich de, bu yolda en iyi rnein
Quintilian olduu fikrindeydi. Bu amala, okullardaki eitim program
larnda deiiklik yaplmasn, zellikle, sz syleme sanatnn program
larda yer almasn istiyordu. Byle tekliflerde bulunduu, Knigsber'deki
Dil Cemiyetine ye olduu, zellikle Konuma Diline bu kadar nem ver
dii halde, kendisi, yaz ve konumada Franszca kullanmtr. Byk Fried
rich, ye olduu bu cemiyette uzun yllar alm, onun uyarlar ile,
cemiyet yelerinin yapaca konumalarda, rnein hatibin kl, met
nin uzunluu, ksal, konuurken iki kereden ok metne bakmamas, akc
ve dzgn konumas, hali tavr vb. hususlar dnlm, kurallara ba
lanmt., bunlara uymayanlar cezalandrlyorlard.
Sz syleme sanatnn, nceki devirlere gre, d a h a bilinli daha ciddi
olarak ilendii alan t i y a t r o d u r . Hans-Wurst'un sahneden ekilmesiyle,
irticalen oynanan tiyatro oyunlar, yerini metne bal oyunlara brakmt.
37 Ibid., S. 295 V..

16

NEVN SELEN

Bu nedenle oyuncu, metindeki roln ezberlemeye ve imdiye dek olduun

dan daha byk bir titizlikle canlandrmaya gayret etmektedir. Bundan
baka, kent kent dolaan tiyatro gruplar, sahnede geerli olan Yksek Almanca'y, Almanya'nn drt bucana yaymaya balamtr. eitli lehe
ler sadece komedilerde kullanlyordu, zellikle trajedi ve dramlarda yk
sek Almanca'dan bakas yasaklanmt. Sahnedeki bu aba, sadece dzgn
ve ortak bir telffuza ynelmekle kalmam, metnin tmne gre tonlamaya,
ritme ve melodiye de nem verilmeye balanmt. Sahne dilinde vurgu
lamann, tonlamann, nemine eilen yazarlardan biri de Lessing'tir38.
Ayn ada Klopstock, kendi eserlerini bizzat okuyarak, sonraki yazar
lar iin de bu yolu amtr. Klopstock, yazmda reform yapmaya gayret
ettii gibi, 39 telffuz sorunu zerinde de durmutur 4 0 . Ritme de ayrntl
olarak deinen Klopstock, iir trnde hece sresinin mekanik olarak deil,
"begriffmig" (kavrama uygun) biimde ayarlanmasn n grmektedir.
Yani, ona gre, "hece sresi" (Silbendauer), konumacnn "kastine gre
vurgulamasna" (Sinnakzent) sk skya baldr 4 1 .
Klopstock, dildeki " t e m p o r a l " (Die Zeitdauer) " d i n a m i k " (der Nachdruck) ve "melodik" (das Steigen Fallen) elerin harmonisinden, dilde,
konumada ok nemli olan ritmin olutuunu ileri sryordu. Konumuz
iin en ilgin grlerinden biri, konumacnn eitli ses tonu ile, bir cm
leye, leksikal anlamnn dnda, onun stnde bir kast verebileceini bil
mesi ve konumacnn bu yolda eitilmesi gerektiine iaret etmesidir 4 2 .
Klopstock'un btn bu grleri, daha ok, bilindii gibi, iir tr hakknda
olmasna, bir iirin okunmasndaki inceliklere ynelmesine ramen, dz
yaz biimindeki metinlerin okunmasndaki inceliklere de eilmitir. Klopstock'un aadaki dizeleri bunu gstermee yeterlidir.
" W e n n du wissenschaft lehrst u n d sie nicht mit lebender Anmuth.
Vortrgst, gehet der Jngling, der hrt, zu dem lieberen Buche.
Schneller lernt er sie dort u n d besser, weil er sie froh lernt.
Aber es kann auch kein buch den erfreuender lehrer verdrangen,
Der, mit Beredsamkeit sprechend, den horchenden jgling begeistert" 4 3 .
Bilgi veriyor ve bunu canl olarak ekicilikle . .. dile getirmiyorsan eer,
seni dinleyen rencin, sevgili kitab yeler.
38 Daha ok bilgi iin bk. Lessing, Gesammelte Werke, hrsg. von Paul Rilla, C. VI. Hamburgische Dramaturgie, Berlin 1954, S. 10, 22, 131.
39 Klopstock, ber die deutsche Rechtschreibung (Fragmente ber die deutsche Sprache),
in: Klopstocks Sammtlichen Werken, C. IX, S. 330. V..
40 Klopstock, (Grammatische Gesprache) in: ibid., 2. Gesprach: die Aussprache S. 12. V..
41 Klopstock, Die deutsche Gelehrten Republick, i n : op.cit., C. V I I I . , S. 261. V.., (Gram
matische Gesprache) I. Abtlg. 7. Gesprch: Die Khr, C. IX., S. 179 V.. I I . Abtlg.. I I I : Die
Verskunst, C. I X , S. 298. V..
42 Klopstock, ibid.,,, S. 298. V..
Die deutsche Gelehrtenrepublik, op., cit., S. 101.
43 Klopstock, Smmtliche Werke. C.V.. S. 322.

SZ SYLEME SANATININ T A R H S E L G E L M

17

Kitap onu bylediinden daha abuk, daha iyi renir ondan . .

Ama, hibir kitap, dinleyen renciyi, sz sanatyla hayran brakan
retmenin yerini dolduramaz
1.3.4. S t u r m u n d D r a n g D e v r i :
Schiller, yakn arkadalarnn evresinde, kendi eserlerini okuyarak,
44
konuma sanatna nem vermise de, ok baarl saylamaz . Buna karlk
45
Goethe, konuma dili alannda, pratikte olsun, teoride olsun, ok etkilidir .
Goethe iin "yaz, dilin yozlam bir biimi, kendi kendine, sadece gzle
46
okuma ise, konumann ac ac h o m u r t u s u d u r " .
"Weststlicher D i v a n " adl eserindeki "Buch des Sangers" blmnde
yer alan ilk iiri " H e g i r e " d e :
"Wie das Wort so wichtig dort war,
Weil es ein gesprochenes wort war" 4 7 .
dizeleri, kelimenin, sz haline geldiince gcnn, etkisinin arttn dile
getirmektedir.
Goethe, ayn zamanda, eitli alanlarda ve zellikle Weimar Saray
Tiyatrosunda oyunculara "konuma e i t m e n i " (Sprecherzieher) olarak
ders vermitir 4 8 . Bunlardan baka, Herder'in dil alanndaki abalar ve g
rleri kayda deer. zellikle, konuma dili ve sz syleme sanatna, pra
tikten yetime bir " M i m b e r H a t i b i " (Kanzelredner) olarak ne kadar deer
verdiini grmtk*. Dil sorunlar zerine eilmesi, uzun yllar pratik
bir konumac olarak edindii tecrbelere dayanr. ok sayda eyaletlere
ayrlm olan Almanya'da, bir o sayda lehe olduundan, ortak bir konuma
dili yaratmak abas, her devirde grlmektedir. Herder de bu noktaya
deinmekte ve okullarda okuma ve konuma altrmalar yaplmasnn, is
tenen bu ortak konuma dili ve ortak telffuz iin art olduu fikrindedir.
Bunun yan sra, duyarak anlama altrmalarnn yaplmas gerektii,
rencilerin duyusunun bu eit altrmalarla glendirilebilecei kan
sndadr. " n k konumay duyarak reniyoruz; ocukluk anda nasl
ve ne duyarsak, konuma organlarmz onlar tekrarlayarak, o sz ve ses
leri telffuza alyor ve yaantmz boyunca da, o alkanln koruyor" 4 9
44 Daha fazla bilgi iin bk.
Erich Funke, Schiller im Gesprach und Vortrag. Sprechkundliche Arbeiten, yaynlayan: Frank
furt niversitesi Almanca Konuma Bilimi Enstits Walter Wittsack, Frankfurt a/ M. 1959. Eberhard Stock, Schillers Verhaltnis zur gesproclenen Sprache, Veb. Max Niemeyer Verlag-Halle (Saale),
1966.
45 J. Weithase, Goethe als Spracher und Sprecherzieher, Weimar 1949.
46 Goethe, Dichtung und Wahrheit, 2. ksm, 10. kitap, jub. Ausg., C. 23., S. 279.
47 Goethe, weststlicher Divan, J u b . Ausg. C.V. S. 3.
48 J. Weithase, op., cilt., S. 107 V..
* "Supra".,
49 Herder, (Von der Ausbildung der Rede und Sprache in Kindern und Jngling), Sammtliche W erke.

18

NEVN

SELEN

Herder iin, kiinin ilk retmeni "duyu organ"dr. (Hrsinn); kii duyamasayd, dili de yaratamayacakt. 5 0 Ancak okullara konmasn tledii,
konuma ve okuma eitiminde, hibir zaman taklit yoluna gidilmemesi,
nk kiinin dnce ve duygularyla, konuma biimi arasnda sk bir
iliki ve konumann ruh ve dncenin bir yanks olduuna gre, h e r
toplumun kendine zg bir konuma sanat edinmesinin gerektii fikrin
dedir. Konuma sanat, her toplumun karakterini uygun bir karakter ta
maktadr 5 1 . Yazlm olan kitaplar, ktphane raflarnda, l harflere gm
lp kalmamal, konumakla, yksek sesle okumakla dile getirilmeli ki, kalbe
ilesin, bellekte yer etsin 5 2 . eitli yazarlarn, eitli trdeki eserlerinin, hi
kye, masal, sohbet, monolog, diyalog, iir, komedi, trajedi vb. her birinin
karakterine uygun bir melodi ile okunmas retilmelidir 5 3 .
Dili hmanist adan ele alan Herder, konuma sanat eitimiyle, top
lumda mill bilincin ve milli karakterin yerleecei fikrindedir 5 4 . Kulaa
seslenen bu eitimle, toplumun dnme tarz oluacaktr. Bu eitim, siyasi
adan blnm Almanya'y birletirme gcndedir. Konuma dili ala
nnda, grld gibi, ilk tohumlar, okul tiyatro ve kilise de filizlenmitir.
Devrin dnrlerinden J. Gottlieb Fichte de, konuma dilinin, yaz
diline kar olan gcn anlayan, konuma dili ve sanatna ok nem veren,
hatta, kendisinin doutan konumac olduunu syleyen ve bu yeteneini
gelitirmek iin zel ders alan bir dnrdr 5 5 .
Klasik ada, konuma dili alanndaki alma ve abalaryla, konuma
sanatnn gelimesine nclk eden, pedagog, air, sahne sanats vb. kim
seler 19. yzyl boyunca bu alma ve abalarn srdrmlerdir. Okul
alannda nce retmenlerin konuma eitiminden gemesi n grlmtr.
ou kt konuan rencilerin, yanllarn dzeltmek ve gzel ko
numay retmek iin, nce retmenin bu bakmdan mkemmel olmas
gerekir " a m a hangi retmen iin bu bakmdan mkemmel diyebiliriz 5 6 "
Herder'de, d a h a nceleri buna " d z g n ve d o r u " okuma ve " h i t a b e t i n e "
57
yntemleri saptanmal ve okul ders programlarnda yer almaldr , diyerek
deinmitir. " n c e eiticiler rasyonel bir eitim grmeli; eiticiler, canl,
anlaml, dzgn konuabilmeli, hatta jest ve mimiklerine dek, ses tonu var50 Herder, (ber den Ursprung der Sprache) Smtliche Werke.
51 Herder, op., cilt., S. 218.
52 Herder, ibid., S. 221. V..
53 Herder, ibid., S. 223 V..
54 Herber, ibid., S. 222.
55 Rudolf Eucken, Einleitung (S. 111) zu Fichtes "Reden an die deutsche Nation". Leipzig 1909
Fritz Medicus, J. G. Fichte, Dreizehn Vorlesungen, Berlin 1905 Ernst Bergmann, Leipzig, 1919 Fichtes
Briefe,.
56 Johann Gottlieb Radlof, Die Sprachen der Germanen in ihren sammtlichen Mundarten, Frank
furt a.m. 1817, S. XVII/ X V I I I ve XX.
57 Herder, Smmtliche Werke, Suphan Ausgabe, 30. B. Berlin 1889, Anhang. Entwrfe
und Ratschlage ber Gang und Art des Unterrichts. S. 460 V..

SZ SYLEME SANATININ T A R H S E L GELM

19

58

yasyonlar ve ritim bir uyum oluturmaldr ". Konuma biiminin oluup

gelimesinde, evrenin ok etkisi olduu gryle, yalnz retmenlerin deil
59
annelerin de bu hususta eitilmesi gerektii fikrindedir .
Kiinin konuma biimi, sosyal evresine, mesleine, eitim dzeyine
paralel olarak oluur. Bu nedenle, zellikle en yakn sosyal evresi olan an
nenin gerekten rol ok byk olmal ki, insann esas diline " a n a dili"
deniyor. Bylece, bugnk teknik olanaklarn erevesi bile, konumada ok
byk rol oynayan, telffuz, nefes ve ses eitimi, konuma melodisi, konuma
60
temposu, sesin tnlama rengi vb. sorunlara eilmeye balanmtr . Pedogoglar, konuma eitimi iin yeni yntemler gelitirmee almtr; fakat
almalarn arlk noktasn daha ok yaz dilindeki slp yntemleri olu
turmaktadr; konuma dili alannda da, yntemler ve entonasyon kural
lar gelitirilmesi gerektii en ok bu yzylda stnde durulan bir sorun
haline gelmitir 61 .
3 . 5 . R e a l i z m ve N a t r a l i z m D e v r i
Realizm ve Naturalizm devri, antik dnyay taklitilie en ok tepki
gsteren devirlerdir. Almanya'nn o devirde iinde bulunduu siyasal ve
sosyal koullara uygun nitelikte bir konuma sanat gelitirme abalarna
ramen, tam bir baar sz konusu deildir 6 2 . nk 19. uncu yzyln ikinci
yarsndan, sonuna dek bu alandaki almalarn arlk merkezini telffuz
almalar tekil etmektedir. Bunu da aadaki nedenlere balamak mm
kndr. " 1 . lk kez 19. uncu yzyln sonlarnda, "Yksek Almanca'nn"
okullarda resmi dil olarak kabul edilmesi" 6 3 . "Siyasal ve corafya bakmn
dan eitli eyaletlere ayrlm olan lkede, bir o kadar da diyalekt olduun
dan, her blgede "yksek a l m a n c a " gramer kurallarnn, ses sisteminin ve
onun doru telffuz biiminin, yabanc bir dil gibi retilmesi gerekiyor
du. 2 . "Fonetik" disiplininin dilbilim alannda yer almaa balamas;
(bizi burda fonetiin tarihi gelii* deil, nitelii ilgilendirmektedir;) ele
aldmz konu "Konuma sanat" (Redekunst) dr; oysa fonetik "sz sana
t " (Sprechkunst) n konu edinen bir disiplindir. 19. uncu yzyln son58 Christian Gotthilf Salzmann, "Ameisenbchlein" yaynlayan: Karl Heilmann "Quellenbuch zur Padagogik" te, Leipzig 1909, S. 172-225.
59 Pestalozzi, seilmi eserleri, yaynlayan Friedrich Mann, C. I I I , (5.B.,) Langensalze 1906,
S. 196 V..
60 J. Weithase, op., cit., S. 422 V..
61 Karl Bormann, Methodische Anweissung zum Unterricht in den deutschen Stilubungen, Berlin 1836
S. 35 V..
62 J. Weithase, op., cit., S. 432 V ..
63 Konrad Fischer, "Unsre Muttersprache im neunzehnten" in; zeitschrift des Allgemeinen
Deutschen Sprachvereins. XV. jg. 1900 Nr. 4, S. 92.
* Fonetiin tarihi gelimesi iin bk: Nevin Selen, Trkler iin Alman Dilinin telffuz kural
lar, Ankara 1970.

20

NEVN

SELEN

larna kadar, hal "konuma sanat" bilim alannda, btn abalara ra

men, yer almamtr, sz sanat daha ok ilenmektedir. Fonetik disiplini,
uzun yllar sren fiziksel ve fizyolojik almalardan sonra* okullarda yer
alm zellikle retmenlerin fonetik eitimi grmesi n grlmeye ba
lamtr. Okullar erevesinde balayan bu hareket niversitelere de sra
m, 1800 lerde Berlin, Marburg, Freiburg niversitelerinde de, "Genel
Fonetik" "zel Fonetik" "Ses fizyolojisi" hakknda Wilhelm Wietor ve ba
kalar ders vermee balam ve bu disiplin, niversite retim program
larna yerlemitir. Bylece konuma dilinin, ses sistemi, incelenmee ve "sz
sanatna" gerekli nem verilmee balam "konuma sanat" na ise, yz
yln sonlarnda, baarsz birka denemesine ramen Schiller, Goethe,
R . U . Rilke, Gerhart H a u p t m a n n , Stefan George vb. gibi air ve yazarlarn,
bizzat ya kendi ya da baka yazarlarn eserlerini okumalaryla deinilmitir 6 4 .
Oysa, karlklarn vermee altmz terimlerden de anlalaca
gibi bu kavram altnda "gzel konuma, gzel hitabetine" sanat anlalr.
Konuma dili kavram altnda da, dilimizde tam karln veremeyeceimiz
" r e d e n " ve "sagen" kavramlar arasndaki fark belirtmemiz gerekir.
" K o n u m a k " (sprechen, speech) kiinin karsndakiyle anlamak iin,
ba vurduu bir eylemdir. Bu eylem iin birinci koul, bir "verici" Sender,
Sprecher) ile bir ya da daha ok " a h c " n n (Empfnger, Hrer) v a r o l m a s ;
ikinci koul, verici ve alcnn ayn dili bilmesidir. Verici, konuma organlar
nn dzgn almas sonucu fizyolojik bir eylemle bir "ses akm'' (Lausttrom)
retir ve bu ses akm, alcnn kulana ular; fiziksel bir eylemle alc
tarafndan duyulur. Verici ve alcnn ayn dili bilmesi halinde, bu ses akm
nn iaret ettii kavramlar da alglanacak ve karlkl anlamay salayan
olaan adi "konuma eylemi" olacaktr. Fizyolojik ve fiziksel bir eylem
olan konumada, verici bilinsiz olarak, sz konusu dilin gramer ve ses
yaps kurallarn uygular. Bu kurallara uygun olarak rettii "ses a k m "
ile verici alcya birey syler (sagen) onunla konuur (sprechen).
Oysa, "insan olunun azndan kan bu ses akm, tanr gcyle e
65
deerde olabilir, yeter ki kii gerek a n l a m d a " "konusun" (reden) .
* Fonetiin gelimesi hakknda kaynak iin bk: Bibliographie zur Phonetik und Phonologie
1971 Hellmut Geissner, Sprechkunde und Sprecherziehung Bibliographie der deutschsprachigen
Literatur, 1955-1965, Dseluldorf, 1968.
64 Daha fazla bilgi iin bk:
Irmgrad Weithase, Anschauungen ber das Wesen der Sprechkunst von 1775 bis 1825 Berlin 1930,
zellikle S, 136-139 Die Geschichte der deutschen Vortragskunst im 19. jahrhundert; Weimar 1940, zellikle
S. 183-200; S. 251-258 Goethe als Sprecher und Sprecherzieher, Weimar 1949, zellikle S. 18-67
Sttzer, op., cit., S. 231 V..
65 Adam Mller, Vonderpolitischen Beredsamkeit und deren Verfalle in Deutschland 1812. Ges. Schr.
J . C . , Mnchen, 1839, S. 330.

21

SZ SYLEME SANATININ T A R H S E L GELM

KAYNAKA
Aristotales. Die Lehrschriften, herausgegeben, "bertragen und in ihrer
Entstehung erlutert von Dr. Paul Gohlke, Ferdinand Schningh
Paderborn 1959.
August, Friedrich. Tholuck, G. Lebenszeugen der Luthenischen Kirche aus
allen Stnden vor und whrend der Zeit des 30. Kriges, Berlin 1959.
Beloch, J u l i u s . Die Attische Politik seit Perikles, Leipzig Teuber 1884.
B e r g m a n n , Ernst. Fichtes Briefe Leipzig

1919.

B l a s s , Friedrich. Die attische Beredsamkeit, C. I. Teubner B.G. Leipzig,

1868-1880.
B l a s s , Friedrich, D a m a s c h k e , Adolf. Geschichte der Redekunst, Verlag von
Gustav Fischer, Jena, 1921.
B o r m a n n , Karl. Methodische Anweisung zum Unterricht in den deutschen Stil
bungen, Berlin 1836.
Cicero. Vom Redner, ev. Julius Friedrich, K a r l Dilthey, Veraig der F.B.
Stuttgart fr Destreich in Commis 1829 ve Buchhandlung von Mrschner in Wien 1833.
Cruel, R. Geschichte der deutschen Predigt in Mittelalter, Detmold: Meyer,
1879.
Curtius, E r n s t Robert, Europische Literatur und Lateinisches Mittelalter,
Berlin 1969.
Eucken, Rudolf. Einleitung (s. I I I ) zu Fischtes "Reden an die deutsche Nation",
Leipzig 1909.
Fischer, Konrad. "Unsere Mutterspraele in neunzehnten" i n ; Zeitsch
rift der Allgemeinen Deutschen Sprachvereins.
Funke, Erich. Schiller im Gesprch und Vortrag, Sprechkundliche Arbeiten,
yaynlayan: Frankfurt niversitesi Almanca konuma bilimi Enstits Walter Wittsack, Frankfurt a / M . 1959.
Geissner, H e l l m u t . Sprechkunde und Sprecherziehung Bibliographie
der deutschsprahigen Literatur, 1955-1965, Dseldeorf, 1968.
Goethe, Weststlicher Divan, J u b . Ausg.
Goethe, Dichtung und Wahrheit, 2. Ksm, 10. Kitap, J u b . Ausg.
G o m b e r z , H e i n r i c h . Sophistik und Rhetorik, Verlag von B.G. Teubner,
Leipzig, Berlin 1912.
Grundt, Politik und Gesinnung bei Demonsthenes, Ein Versuch zum Bilde der
Politik des Demonsthenes in Anschluss an d. 13. Rede Nieft 1939.
Herder, Smmtliche Werke, Religion und Theologie C. X.
1829, "Beilagen"

Carlsruhe

22

NEVN S E L E N

Herder. Smmtliche Werke, ber den Ursprung der Sprache.

Herder. Smmtliche Werke, Von der Ausbildung der Rede und Sprache
in Kindern und Jngling.
Herder, Smmtliche Werke, Suphan Ausgabe, 30. B. Berlin 1889, An- hang. Entwrfe und Ratschlge ber Gang und Art des Unterrichts.
Hildegard, Gauger. Die Kunst der politischen Rede in England, Tbingen
Niemeyer,

1952.

Jaeger, W. Demonsthenes, der Staatsmann und sein Werden, Berlin, Gruyter

1939.
I r m g a r d , Weithose. Zur Geschichte der gesprochenen deutschen Sprache, M a x
Niemeyer Verlag, Tbingen,

1961.

Klopstock,

ber die deutsche Rechtschreibung

Klopstock,

Grammatische Gesprche

Klopstock,

Die deutsche Gelehrten Republick.

Klopstock, Smmtliche Werke

Lessing, Gesammelte Werke, hrsg. von Paul Rila, C. VL. Hamburgische
Dramaturgie, Berlin 1954.
Linn M a r i e - Luise. Studien der deutschen Rhetorik und Stilistik in 19. Jahr
hundert, N.G. Elvert Verlag Marburg, 1963. ,
Marbach, J o h a n n e s . Geschichte der deutschen Fredigt vor Luther, Berlin 1874.
M e d i c u s , F r i t z ; Fichte, J.G. Dreizehn Vorlesungen, Berlin 1905.
Meyer, Ludwig. "Luthers Stellung zur Sprache", (Dissertation H a m
burg 1930.
Norden, Edvard. Die antike Kunstprosa. C I L , Darmstadt, 1958.
Pestalozzi. Seilmi eserleri, yaynlayan Fiedrich M a n n , C. I I I , Lan
gensalze 1906.
Pohlenz. Gestalten aus Hellas, verlag F. Bruchmann, Mnchen, 1905.
S a l z m a n , Christian Gotthilf. "Ameisenbchlein" yaynlayan: K a r l
H e i l m a n n " Quellenbuch zur Pdagogik" te, Leipzig 1909.
Schfer, Arnold. Demosthens und seine Zeit, 3. C. Leipzig Teuber, 18561858.
S c h w e i n s b e r g , Fritz. Vorlesen, Vortragen und Erzhlen, Heidelberg 1957.
Seel, Otto. iero, Wort, Staat, Welt, Stuttgart Klett 1953.
Selen, Nevin.

Entonasyon Analizleri,

Ankara 1973.

Selen, Nevin. Trkler iin Alman Dilinin telffuz kurallan, Ankara 1970.
Stock, Eberhard. Schiller Verhltnis zur gesprochenen Sprache, Veb. M a x
Niemeyer Verlog-Halle (Saales,) 1966.

SZ SYLEME SANATININ T A R H S E L GELM

23

Sttzer, U r s u l a . Deutsche Redekunst in 17. und 18. Jahrhundert, Max Niemeyer Verlag, 1926.
Volkmann, Richard. Die Rhetorik der Griechen und Rmer, Berlin Ebeling
et Plahn.
Weithase, I r m g r a d . Anschauungen ber das Wesen der Sprechkunst von
1775 his 1825, Berlin 1930. Die Geschichte der deutschen Vortragskunst
in 19. Jahrhundert; Weimer 1946.
Weithase,

Tischreden.

Weithase, Irmgrad/ Drascheke Bernhard. Ausgewahlte Predigten. Mit

einer einleitenden Monographie von Gustav Viehweger, Leipzig
1890.
Weithase I r m g r a d . Goethe als Spracher und Sprecherzieher, Weimar 1949.
Weise, Christian. Neue Erlautherter Politischer Redner, Leipzig 1684.
W e s t e r m a n n , Anton. Geschichte der Beredsamkeit in Griechenland und Rom,
Faklte Dergisi 30
C. I I . , Leipzig, Verlag von Yahann Abrosius Barth, 18331835.
Zucker, Friedrich.. Der Stil des Gorgias nach seiner inneren Form, Sitzungs
berichte der deutschen Akademie der Wissenschaften zu Berlin.
Klasse fr Sprachen, Literatur und Kunst. Berlin 1956.