Professional Documents
Culture Documents
Yazarlar
Do.Dr. Mehmet KURBAN (nite 1, 6)
Yrd.Do.Dr. Ylmaz UYAROLU (nite 2, 5)
Yrd.Do.Dr. Nazm MAL (nite 3, 7, 8)
Yrd.Do.Dr. mmhan BAARAN FLK (nite 4)
Editr
Do.Dr. Mehmet KURBAN
ANADOLU NVERSTES
i
ISBN
978-975-06-1446-0
1. Bask
ii
indekiler
nsz
....
iv
....
3. Aydnlatma
34
66
94
5. Reaktif G Kompanzasyonu
114
140
.
..
iii
168
194
nsz
Elektrik alanndaki teknik elemanlar, yaplan elektrik tesisat planlarn tam olarak okuyabilmeli ve buna
gre eksiksiz bir ekilde uygulamalar yrtebilmelidir. Bu nedenle mesleki eitim ve retimin
temelinde teknik planlar byk bir nem tamaktadr. Bunun yannda bu planlarn kapsad
malzemelerin zelliklerinin ve bunlar ekillerle anlatan sembollerinin bilinmesi, malzemelerin uygun bir
ekilde seilmesi, planlar ve tesisat gerekletirirken ilgili kanun, artname, ynetmelik ve standartlara
uyulmas da gerekmektedir.
Bu nedenle 8 niteden oluan bu Elektrik Tesisat Planlar kitabnda srasyla konuyla ilikili genel bilgi
ve mevzuatlar verilmi, elektrik tesisatlarnda kullanlan malzemeler ksaca ele alnm, nemli bir konu
olan aydnlatma ve hesaplama teknikleri incelenmi, tesisatta nemli bir yer tutan zayf akm tesisatlar
anlatlm, reaktif g kompanzasyonu konusuna deinilmi, elektrik tesisatlarnda koruma ve gvenlik
konusu ilenmi, aydnlatma ve i tesisat ve kuvvetli akm planlar ayr ayr ele alnarak rnek
uygulamalarla pekitirilmitir.
Ksacas rencilerin Elektrik Tesisat Planlar konusunda ihtiya duyabilecekleri birok bilgiye retim
amacyla hazrlanan bu kitapta yer verilmeye allmtr. Bu bilgileri alan rencilerin mezun olduktan
sonra ilgili meslek dallarnda almalar durumunda uyum salamalar ve ii kavramalar kolay olacaktr.
Hazrlanan bu kitabn rencilere ve bu konularda alan teknik elemanlara yararl olacana inanyor ve
rencilerimize baarlar diliyorum.
Editr
Do.Dr. Mehmet KURBAN
iv
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Proje ve Proje Planlama Srecini tanmlayabilecek,
Elektrik Tesisleri Ynetmeliini aklayabilecek,
Elektrik Tesislerinde Topraklamalar Ynetmeliini aklayabilecek,
Elektrik Tesisleri Proje Hazrlama Ynetmeliini tarif edebilecek,
TMMOB Elektrik Mhendisleri Odas Mesleki Denetim Uygulama Esaslar Ynetmeliini
aklayabilecek
bilgi ve becerilerine sahip olabilirsiniz.
Anahtar Kavramlar
Elektrik Tesisi
Ynetmelik
Proje
Topraklama
indekiler
Giri
Proje Planlama
Tesisat Projeleri
artnameler
PROJE PLANLAMA
Riskleri ve belirsizlikleri en alt seviyeye indirmek, yksek kalite ve performans standartlar belirlemek,
sonular mmkn olan en az zaman ve maliyetle elde etmek, projenin ileyiini dzenli ve
yaplandrlm bir biimde gerekletirmesini salamak iin harcanan mantkl srece projeyi planlama
ad verilir. Proje ilerledike srekli olarak yeniden dzenleme ve gelitirme gereken dinamik sre yaps
ise planlama tanmn oluturur.
Bir proje plan, i iin dzenlenen bilgilerin ve fikirlerin bir araya getirilmesi ilemidir.
Konusu ve amac ne olursa olsun bir projeyi planlama sreci aadaki aamalar ierir:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Projeyi balatma
Sonu olarak, artk kabul edilen ve proje iin gerekli bilgileri ieren srekli olarak gzden geirilecek
gereki ve ayrntl bir plana sahip olunduu bilinerek projeye balanabilir.
TESSAT PROJELER
Elektrik enerjisini ihtiya duyulan yerlerde kullanmak zere, elde edildii yerden tketim merkezlerine
kadar tanmasna ve kumanda edilerek harcanmas iin yaplan tesislerin tmne elektrik tesisleri denir.
3
Elektrik enerjisinin retiminden tketim blgesine kadar tanmas iin yaplan tesislere d tesisat
denir. Kapal alanlarda (apartman, iyeri, cami, okul, v.s.) yaplan tesislere ise i tesisat denir.
Elektrik tesisatlarnn gvenli almas, ihtiyalara cevap vermesi, tesislerin yapmnda belirli snrlar
getiren malzemelerin uluslararas standartlara uygunluu, ilgili elektrik tesisatlar ynetmelii, Elektrik
Mhendisler Odas (EMO) tz, ilgili yasa ve ynetmelikler, zel ve teknik artnameler ile
belirlenmitir.
ARTNAMELER
artnameler yaplacak ie gre, uyulmas gereken kurallar zincirinin yazl bildirimleridir. Tesisatlarn
kontrolnde ve kabulnde aranlacak zellikleri kapsar. Teknik ve zel artnameler olarak iki snfta
incelenir.
Teknik artnameler iin yapm ile ilgili teknik ayrntlar ve nitelikleri kapsar. Meslein yneticisi
durumundaki teknik artnameler ahslara gre deil dayand standartlar, kanun ve ynetmelikler
dorultusunda hazrlanr. rnein;
a.
b.
Kuvvetli akmla alan elektrik aygtlarnn zerinde, bunlar topraklama iletkenine balamak
iin bir dzen bulundurulur. (Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii Madde 18)
c.
zel artnameler ise i yapmndan nce iin yklenicisi ile iveren arasnda yaplan anlamadr. in
yapm sresini, deme plann, malzeme rakamlarn, anlamazlklarda yetkili mahkemelerin belirlenmesi
v.s. gibi zel istekleri kapsar. rnein,
a.
b.
PROJE ZM N HAZIRLIKLARI
Elektrik tesisat projeleri; yrrlkteki kanun, ynetmelik, artnameler, TSE ve uluslararas standartlara
uygun olarak hazrlanmaldr. Projelerin izimi iin n art mimari planlardr. Mimari planlar enerji giri
ve datm iin nemlidir.
Vaziyet planlar ise binann stten grnn, hangi veya sokakta olduu ile corafi ynlerini
gsterir. Vaziyet planlar binalara elektrik enerjisi, su, doalgaz, atk su, ime suyu, telefon hatt v.s. gibi
hatlarn nerelerden giri k yapaca hakknda bilgi verir. Vaziyet planlar belediye snrlar iindeki
imar ynetmeliklerine uygun olmaldr. ekil 1.1de rnek bir vaziyet plan gsterilmektedir.
Mimari planlar, mimar ve inaat mhendislerince yrrlkteki mevzuata gre konut iyeri, cami, okul
v.s. gibi yerlerin yapm planlarna denir. Mimari planlar bodrum kattan balayp son kata kadar ayr ayr
gsterilir. Planlarn gerek boyutlar belirli bir oranda kltlerek izilir. leklendirme vaziyet planlar
iin 1/200-1/500, mimari planlar iin 1/50-1/100 arasnda olmas uygundur. ekil 1.2de rnek bir mimari
plan verilmektedir.
Projede mimari planlar iin 0.2 mm, kuvvetli akm tesisatlar iin 0.6 mm, zayf akm tesisatlar iin
0.2-0.3 mm kalnlkta izgiler kullanlmas projelerdeki detaylar daha net gsterecektir.Yazlarda ablon
kullanlacaktr.
Gnmzde bilgisayar ortamnda Autocad, Corel, Visio, Architect vb. izim programlar ile daha
profesyonel izimler yaplmaktadr. Ancak proje izim mantnn cetvel, pergel, yaz ablonu, T cetveli
vb. gibi aralar ile oluturulmas renme asndan byk nem tamaktadr.
Kofre nedir?
6
Ar akm koruma anahtarlar (otomatik sigorta, motor koruma anahtarlar gibi) olmak zere iki
blme ayrlr.
Bir doru akm sisteminin ya da bir fazla alternatif akm sisteminin orta noktasndan, rnein
iletkenli bir sistemin orta noktasndan kan iletkenlerle;
ok fazl bir sistemin, rnein fazl bir sistemin yldz noktasndan kan iletkenlerdir.
Son durumdaki orta iletkene yldz noktas iletkeni yada ntr iletkeni denir.
c.3 - Koruma letkeni:
letme aralarnn gvdesini,
(NOT: Tamam metal borulardan meydana geldii bilinen su borusu ebekesi topraklayc olarak
kabul edilemez)
1 KISA DEVRE
2 HAT TEMASI
T
O
2
b.
c.
Vergi karnesine ya da vergiden muaflk karnesine bal olarak elektrik tesisatsnn iletmeye
kaydedilecei yla ait bu karneleri, vergi karnesi olmak zorunda olmayan tesisatnn da yapt
iin cinsine gre bal bulundugu vergi dairesinden tesis veya proje yapma mukellefi olduuna
dair bir belgeyi her yl iletmeye vermesi zorunludur.
d.
letmeler kendilerine kaydolan elektrik tesisatlarnn isimlerini her takvim ylnn sonunda bu
kimselerin bal olduu vergi dairelerine bildirecektir.
10
e.
f.
Ayn ekilde bu gibi kurululara ait tesislerin yapmnda alan ve kuruluta grevli olan yetkili
elektrik tesisatlarndan, serbest alan tesisatlardan istene belgeler istenmeyecektir.
Aklama: zel kurulularda grevli mhendislerin veya yetkili elektrik tesisatlarnn hazrladklar
projenin altklar kurulua ait olduunu kantlayan bir belgeyi proje dosyasna koymalar gerekir.
Bayndrlk ve skan Bakanlnca onaylanm elektrik i tesisat projelerinin baka bir kurulu
tarafndan ayrca onaylanmas gerekmez.
Madde 8- TESSN BAKA BR ELEKTRK TESSATISI TARAFINDAN
TAMAMLANMASI
lm, srekli hastalk yer deitirme ve iverenle sorumlu elektrik tesisats arasnda kan
anlamazlk gibi olaanst ve zorunlu durumlarda bir tesisatnn sorumluluu altnda yapmna
balanlm olan bir tesisin baka bir tesisatnn sorumluluu altnda tamamlanmasna nceki
sorumluluklarn srmesi art ile izin verilebilir.
Anlamazlklar sonulandrmak iin grevli ve yetkili mahkemelere bavurmak hakk sakl kalmak
zere iverenle, tesisatnn aralarnda doabilecek anlamazlklar nlemek iin her iki tarafn yararlarn
korumak amac ile bir szleme yapmalar uygun olur.
Bu szlemede zellikle u bilgiler yer almaldr:
1.
2.
3.
deme artlar.
4.
Szleme ile yapm yklenilen tesisin olaanst ve zorunlu grlen durumlarda dnda baka
bir elektrik tesisatsna devredilemeyeceinin belirtilmesi.
5.
Konut d tesislerde (hastane, i merkezi, okul vb.) bunlarn yeri iletmenin onay alnmak kaydyla
deitirilebilir.
Elektrik i tesislerinde kullanlacak sayalar yrrlkte bulunan mevzuat hkmlerine uygun
olmaldr (Ahr, kmes gibi basit tarm binalar, barakalar, basit ky evleri ve geici olarak elektrik
verilen antiye, lunapark ve benzeri abonelikler hari).
ok basit tarm binalar, barakalar, basit ky evleri hari yap balant kutusuna (ana buat veya kofre)
yangn koruma, saya kolon devrelerine ise hayat koruma eikli, dzenei ile birlikte termik manyetik
alter veya otomatik sigorta (ayr ayr veya birlikte) konulmal ve tm koruma dzenleri arasnda seicilik
salanmaldr. Yapda tek saya varsa, kofre tesis edilemez.
Bu maddeye aykr olarak yaplan tesise iletme kesinlikle elektrik vermez.
Madde 19- TESSLERN DENETLENMES VE MUAYENES
tesis, denetim kuruluu tarafndan, tesisin yapm iinin her aamasnda denetlenecektir. Belirtilen
teknik hususlar da ieren ve denetim kuruluu tarafndan detaylanarak standardize edilecek bir muayene
formuna gre yaplacak ve uygun bulunmas halinde bir asl iki adet suret olmak zere
belgelendirilecektir. Uygunluk belgesinin asl tesis sahibine, bir sureti iletmeye verilmek zere
tesisatya verilir. Bu suret denetim kuruluu tarafndan arivlenir.
tesise ait bu uygunluk belgesi elektrik balant bildirimi (i bitimi) ile birlikte iletmeye
verilecektir. Ahr, kmes gibi basit tarm binalar, barakalar ve basit ky evleri iin denetim kuruluu
tarafndan verilecek i tesise ait uygunluk belgesi aranmayacak, bu tr tesislerde iletme tarafndan
y6aplacak muayene yeterli olacaktr.
4708 sayl Yap Denetimi Hakkndaki Kanun kapsamndaki denetim kurulularnn alacaklar
minimum cretler ve deme ekilleri, bu Kanun ve ilgili mevzuatta belirlenmitir. Yap Denetim
Kurulular tarafndan denetlenen yaplardan ayrca bir cret alnmaz.
Bayndrlk ve skan Bakanl tarafndan karlan ilgili mevzuata gre I. Snf Yaplar olarak
tanmlanan ahr, kmes gibi basit tarm binalar, barakalar, basit ky evleri ve geici olarak elektrik
verilen antiye, lunapark ve benzeri abonelikler hari yaplardan alnacak muayene cretleri,
Bakanln uygun mtalaas alnarak kurulu tarafndan her yl Ocak ay iinde belirlenir.
Denetim Kuruluunun verecei uygunluk belgesine sahip olan elektrik i tesisinin kurulu tarafndan
tekrar muayene edilmez; zorunlu hallerde edilmesi durumunda bu i iin ayrca bir cret alnmaz.
Elektrik i tesislerine ait uygunluk belgesi olmayan veya muayeneler srasnda uygun bulunmayan
tesise enerji verilmez. Bu ilemler srasnda tesisatnn bulunmas istenir. Ancak tesisatnn
bulunmamas bu ilemin sonulandrlmasna engel olamaz.
Denetim ilemleri ve muayene srasnda; istenildiinde ii, merdiven, l aletleri vb. aralar
tesisat tarafndan cretsiz olarak denetim kuruluuna veya iletmenin emrine verilir.
Tesisatnn muayene srasnda bulunmamas durumunda, sz konusu imkanlar iletmece salanr.
Madde 20- ELEKTRK TESSATININ SORUMLULUU
Elektrik tesisats, tesisin salamllndan, niteliklerinden, usulsz ve teknie aykr olarak yaplm
olmasndan doacak zararlardan sorumludur Bu tesisin yoklanmas ve ebekeye balanmas olay,
tesisaty bu sorumluluktan kurtaramaz.
Madde 21- YNETMELE UYGUN OLMAYAN TESSLER
Bu ynetmelie uygun olarak tesis edilmeyen ve uzunluk belgesine sahip olmayan i tesislere
iletmece elektrik verilmez.
13
ii.
iii.
Anahtarlarn normal olarak topraa gre gerilim altnda bulunan btn kutuplar ayn zamanda
alp kapanmaldr.
iv.
Anma gerilimi 250 Vye kadar olan elektrik devrelerinde kullanlacak anahtar1ann anma akm
10Adan aa olmamaldr.
v.
Ntr hatlar topraklanm olan sabit tesislerde, anahtarlar faz iletkenleri zerine konulmaldr.
vi.
Ntr hatlar topraklanmam olan sabit tesislerde, faz ve ntr hatlarn ayn anda ap kapayan
anahtarlar kullanlmaldr.
vii.
Anahtarlar, iletmede meydana gelen titreimlerle yada kendi arlklar ile kendiliinden alp
kapanmayacak nitelikte olmaldr.
viii.
Anahtarlarn hareket eden kollar, altrma zincirleri ve benzeri gibi el ile dokunulan metal
paralan yaltkan ara paralarla (rnein porselen izolatrlere) anahtar gvdesinden ayrlm
olmaldr.
ix.
Scaklklar 60Cnin stnde olan yerlerde, scak yerler iin elverili anahtarlar (rnein
porselen yaltkanl anahtarlar) kullanlmaldr.
x.
Anahtarlarn bir ucuna birden fazla iletken balanamaz. Yani anahtar, datm kutusu olarak
kullanlamaz.
Tesiste bir fazl motorlar iin ayr bir linye hatt ekilmesi durumunda
motor anma g deeri hangi snrlarda olmaldr?
14
xi.
Topraklanm tesiste sfr iletkenleri hibir ekilde kesilemez ve bu iletken zerine anahtar
konulamaz.
xii.
ikinci (tali) datm tablolarnda kullanlacak anahtarlar tercihen pako alter ya da ev tipi devre
kesici olmaldr.
xiii.
xiv.
Anahtardan, anahtar alt prize gei yaplamaz. Bu priz bulunduu konum bakmndan bu ad
almtr. Anahtara ve anahtar alt prize gelen besleme iletkenleri normal olarak ayr borular
iinde ekilir.
Bu aygtlar yrrlkteki Trk Standartlarna yada tannan yabanc standartlara uygun olmaldr.
ii.
alrken s karan yol verici ve ayar aygtlar, kullanldklar yer izin verilmeyecek derecede
snmayacak nitelikte seilmeli ve yerletirilmelidir.
iii.
Yol verici ve ayar aygtlar, ait olduklar motor ve devrelere uygun boyut ve nitelikte
seilmelidir.
iv.
Kendi transformatr bulunan tketicilerde dorudan (direkt) yol verilebilecek en byk ksa
devre senkron motor gc tm iletme ykleri devrede iken, en byk gl motorun devreye
girmesi durumunda transformatr empedanslar dahil, yol alan motorda, yol alma akmnda bal
gerilim %15i amamak koulu ile tketici tarafnda belirlenir.
Kendi transformatr bulunmayan tketicilerde, dorudan yol verilecek en byk ksa devre asenkron
motor gc ky ve benzeri yerlerde 7.5 kW, alak gerilim ebekesi hava hatt olan kasaba ve ehirlerde
15 kW, alak gerilim ebekesi yeralt kablosu olan kasaba ve ehirlerde 30 kWtr. Ancak motorun gc
transformatrn gcnn %10nu aamaz.
c. F VE PRZ DZENLER
i.
tesislerde kullanlacak f ve prizlerin anma deerleri 10 Ain altnda olamaz. Belirli bir cihaz iin
ngrlen prizlerin anma akmlar cihaz gc ile uygun olacak ve bu prizlerin anma akmlar 16 Ain
altnda olmayacaktr.
ii.
iii.
Elektrik tesislerinde lambalarn duy ve soketlerine takl prizler kullanlamaz. Ayn ekilde sabit
fileri bulunan ok prizler de kullanlamaz.
iv.
v.
Bir fie birden fazla sabit olmayan iletken balanamaz. Bu ekildeki birka iletkenin balanmas
iin yaplan zel filer bu hkmn dndadr.
vi.
Sva alt tesislerde prize balanan iletkenlerin zerindeki yaltkanlarn prizin tutturma paralar
ile zedelenmemesine dikkat edilmelidir.
vii.
Byk salonlarda zemine bu ama iin yaplm olanlar kullanlmak ve gerekli koruyucu
tedbirler alnmak art ile priz tesis edilebilir.
viii.
Konutlarda salonlar (20 mden byk alanl) ve mutfak iin en az ikier, odalar ve banyo iin en
az birer priz tesis edilmelidir. Barakalar, basit ky evleri hari olmak zere ayrca; amar
makinesi, bulak makinesi ve Mstakil linyeden iin adet ayr linye tesis edilmelidir.
Mstakil linyeden beslenen bu prizlerin gleri, sz konusu elektrikli cihazlarn aada verilen
glerinden az olamaz. Tablo 1.1de baz cihazlar ve g deerleri verilmektedir.
15
CHAZ
amar Makinesi
Bulak Makinesi
Elektrikli Frn/Ocak
ix.
GC (KW)
2.5
2.5
2.0
Konutlar ile kre, ocuk yuvas ve okul gibi ocuklarn bulunduu yerlerde prizlerin perdeli
(shutter) tip olmas tavsiye edilir.
d. SGORTALAR
i.
ii.
iii.
Elektrik tesislerinde yamanm yada zerine tel sarlarak kprlenmi sigortalar kullanlamaz.
iv.
letken kesitlerinin akm tketilen yerlere doru kld noktalara sigorta konulmaldr.
nceki sigorta kk kesiti de koruyorsa ayrca ikinci bir sigorta konulmas gerekmez.
Sigortalar ve kesiciler korunacak hattn bana konulmaldr. ebekeden sigortaya gelen faz
iletkeni her zaman sigorta gvdesinin alt kontana balanmaldr. Sigortal anahtarlar aldktan
sonra sigorta eleman gerilim altnda kalmamaldr.
vi.
Priz devreleri aydnlatma devrelerinden ayr olacaktr. Ancak zorunlu durumlarda ve tablolardan
her birinde yalnz bir priz bulunmas durumunda aydnlatma devresine en ok bir priz
balanabilir. Gerektiinde priz devresine de bir lamba balanabilir.
vii.
Yap balant hatlar ve kullanlacak iletkenlerin kesiti bakr gere iin en az 6 mm alminyum
gere iin en az 10 mm olmaldr.
viii.
Kolon hatlar, ksa devre kesme kapasitesi yeterli ev tipi devri kesiciler varsa, bunlarla korunacaktr.
Bu kesicilerin ksa devre akmlar en az 10 kA olacaktr.
Ksa devre kapasitesi yeterli olan ev tipi devre kesici bulunmamas durumunda, tel sarlmam eriyen
telli sigorta kullanlabilir.
ix.
Aydnlatma sortileri iin en az 1.5 mm ve aydnlatma linyeleri iin en az 2.5 m kesitli bakr
iletkenleri kullanlacaktr.
Aydnlatma linye hatlar ev tipi devre kesiciler ile korunacaktr. Bu kesicilerin ksa devre akmlar en
az olacaktr.
x.
Priz sortiler ve linyeleri iin en az 2.5 mm kesitli yaltlm bakr iletkenler kullanlacaktr.
Priz linye hatlar ev tipi devre kesicilerle korunacaktr. Bu kesicilerin ksa devre akmlar en az 3 kA
olacaktr.
xi.
Bir aydnlatma linyesine balanacak sorti says, linyenin yk (gc) ve gerilim dmne
bal olarak belirlenir.
Aydnlatma gc, aydnlatma hesab yaplan binalarda bu hesap sonucunda elde edilir.
Kullanl bakmndan zel bir durumu olmayan kk alanl yap birimleri iin aydnlatma hesab
yaplmas gerekmeyebilir. Aydnlatma hesab yaplmayan yerler iin aydnlatma gc, m bana en az
12W(12V/m) alnarak belirlenecektir.
Konutlarda en az iki adet aydnlatma linyesi bulunacaktr.
Floresan lambalarn grnen glerini belirlenmesinde ilgili Trk standard esas alnacaktr.
16
xii.
Bir priz linyesine balanacak sorti says, priz gleri bir fazl priz iin en az 300 W (konutlarda
mstakil linyeden beslenen priz gleri hari), fazl priz iin en az 600 W olmak zere
ihtiyaca gre belirlenecektir.
Aydnlatma ve priz devrelerine balanacak sorti says bir fazl devrelerde aydnlatma iin 9,
priz iin 7den fazla olmayacaktr.
xiv.
Buonlu sigortalar, buona uygun vidal kontak elemanlar ile donatlacaktr. Yay, vida, para ve
benzeri gibi cisimler bu amala kullanlamaz.
xv.
xvi.
tesislerde bakl sigorta ak tipteki sigortalar rasgele dokunmaya kar tedbir alnmadan
kullanlamaz.
xvii.
xviii.
Doru akmla alan ok iletkenli ya da alternatif akmla alan ok fazl sistemlerde sfr
iletkenine sigorta konulamaz.
xix.
Hava hatlarndan ayrlan balant hatlarnn ayrlma noktalarna ya da hatlarn yaplara girdii
yerlere sigorta konulmaldr.
17
a. 12 - fazl akm devresinin iletkenleri (rnein fazl aydnlatma aygtlarnda) ok damarl bir
iletken olarak dzenlenmeli, boru iinde ekilmeli yada iletkenlerin geirilmesi iin ayrlan boluklara
yerletirilmelidir.
a. 13 - Makineler ile bunlarn hareket eden paralarnn aydnlatlmasnda ve bu gibi makinelerin
alt iletme yerlerinin aydnlatlmasnda ksal grnt yanlmalarn (stroboskobik etkileri) nlemek
iin rnein uygun lamba seme, faz kaydna kondansatrl, dekalrl balast kullanmaya yada fazl
besleme gibi tedbirler alnmaldr.
a. 14 - Armatrlerin seilmesinde, kullanma amacna uygunluu, suya yada toza kar korunma dzeni
bulunmas ve ortam scaklna dayankll gz nnde bulundurulmaldr.
a.15 - Sabit aydnlatma aygtlar, besleme hatlarna bu aygtlara ait klemensler ile fi-priz dzenleri ile
yada dorudan doruya balanabilir. Tanabilen aydnlatma aygtlar ebekeye sabit balant dzenleri
ya da fi-priz dzenleri zerinden balanabilir.
a. 16 - Kazanlar, hazneler, borular vb. iletken gerelerden yaplm dar ve hareket edilmesi snrl
yerlerde el lambalar gibi tanabilen aydnlatma aygtlar ancak aadaki artlar yerine getirilirse
kullanlabilir.
Sabit tesis edilmeyen iletken olarak ilgili Trk Standartlarnda aklanan bu amaca uygun
iletkenler kullanlmaldr.
a. 17 - Tnel, galeri vb. gibi nemli ve slak yerler madde 50 a.15e uygun olarak tanabilen
aydnlatma aygtlar ile aydnlanabilecei gibi bu amalar sabit aygtlarda kullanlabilir. Bu durumda
nemli ve slak yerlerde kurulacak elektrik tesislerine ait hkmler uygulanmaldr.
a. 18 - Aydnlatma aygtlar, kardklar s kendi ilerindeki ve yaknlarndaki cisimlere zarar
vermeyecek biimde tesis edilmelidir.
a. 19 - Sva alt, sva st ve etan tesislerde zorunlu olmadka lambadan lambaya gei
yaplmamaldr. Dekoratif amala ve zorunlu durumlarda (mimari gerei vb) lstr klemens vb. gibi uygun
dzenler kullanlarak lambadan lambaya gei yaplabilir. Kazan dairesi, banyo, hamam ve benzeri gibi
nemli ve slak yerlerde lambadan lambaya gei yaplmas tavsiye edilmez, lambadan lambaya gei
yaplmas gerekli ise geiler ltsr klemens ve benzeri dzenler kullanlarak yaplmaldr.
b. GAZLI BOALMA (DEARJ) LAMBALARI
b.l - Gazl boalma lambalarnda (f1oresan, cva buharl, sodyum buharl vb.) kullanlan tm plastlar
kondansatrl olacaktr.
b.2 - Floresan tpl tesislerde bir yerin aydnlatlmas iin alternatif akmla alan birden fazla tp
kullanldnda ksal grnt yanlmalar en az olacak biimde dekalrl balast ya da ok fazl bir
besleme biimi kullanlmas salk verilir.
b.3 - faz hattna blnerek balanan floresan lamba gruplar ( fazl aydnlatma aygtlar) iin
kutbu birden alp kapanan anahtarlar kullanlmaldr. Bu durumda fazl akm devresinin iletkenleri
bir boru iinde hep birlikte ekilmeli ya da ok damarl yaltlm bir iletkenin damarlar bu amala
kullanlmaldr.
b.4 - Armatrler yada datm tablolar iine konulmayan balastlar, transformatr ve direnler toza ve
dokunmaya kar bir mahfaza ile korunmaldr.
18
b.5- Dolgu maddesi yanc olan kondansatr, balast, transformatr ve diren gibi n balama aygtlar
yanc maddelerin iine yada yaknna konulmamaldr. Bu aygtlar vitrin gibi yanma tehlikesi olan
yerlerin dna konulmal yada yangn tehlikesi olmayacak biimde yerletirilmelidir.
b.6- Reaktif tarife uygulanan mterilerin elektrik i tesislerinde kullanlacak dearj(boalmal)
lambalar ile balant gc 9 kW geen yeni yaplardaki ortak kullanm amal kazan dairesi, klima ve
hidrofor tesislerinde kullanlan motorlarda g faktrnn, ilgili mevzuatta ngrlen deerine
karlmas iin, en azndan ykle birlikte devreye girip kan bir kondansatr (kondansatrler) ve benzeri
tesis edilecektir.
VI.D. LETKENLER VE YER ALTI KABLOLARI
Madde 57- YALITILMI LETKENLER VE KABLOLAR
Elektrik ii tesislerinde ilgili Trk Standartlarna uygun bakr tellerden yaplan yaltlm iletkenler ya
da kablolar kullanlr. Yap balant hatlarnda plak ya da yaltlm alminyum iletkenler kullanlabilir.
Bu iletkenlerin kesiti bakr iin en az 5 mm alminyum iin en az 10 mm olmaldr. Atlye, iyerleri,
sanayi tesisleri vb. gibi yerlerdeki kuvvet hatlarnda, en kk iletken kesiti 6 mm olmak ve balantlar
alminyum kablo pabular ile yaplmak art ile Trk Standartlar ya da tannan teki standartlara uygun
alminyum iletkenli kablolar kullanlabilir.
Elektrik tesislerinde iletkenler iin aadaki renk kodlar kullanlacaktr:
Faz itetkenler iin yrrlkteki kablo standartlarna uygun olmak zere her faz iin farkl
renkler
Aydnlatma tesisatnda anahtardan geen iletkenin krmz, vaviyen anahtarn bacaklar arasndaki
iletkenlerin pembe renkli olmas tavsiye edilir.
a.
Elektrik i tesislerinde kullanlacak iletken ve kablolarn kesitleri aadaki iletme artlarna gre
seilir:
a.1-Mekanik dayanm
letken ve kablolarn mekanik dayanm yeterli olmaldr. Mekanik dayanm bakmndan iletkenler, en
kk kesitlerden daha kk anma kesitinde seilmeli ve kullanmamaldr.
a.2-letken kesitinin belirlenmesi iin yaplan hesaplarda ezamanl yksek (balant gc) esas
alnmaldr.
Ezamanl ykn (gcn) belirlenmesi:
Ezamanl g (ayn zamanda ekilen g), kurulu g deeri ezamanllk katsays ile arplarak
bulunur. Konutlarda kurulu g genel olarak aydnlatma gc, priz gc ve biliniyorsa elektrikli ev
aletlerinin gcnden oluur.
Konutlarda bir dairenin ezamanl yknn belirlenmesinde aadaki ezamanllk katsaylar esas
alnmaldr.
Binann ezamanl ykn belirlenmesi iin Tablo 1.2deki ezamanllk katsaylar esas alnmaldr.
19
Daire Says
E Zamanl Katsay
3-5
45
5-10
43
11-15
41
16-20
39
21-25
36
26-30
34
31-35
31
36-40
29
41-45
28
46-50
26
51-55
25
56-61
24
62 ve daha fazla
23
Ky kasaba ve imar plan bulunmayan alanlarda yaplan tek evlerde ve yazlklarda bu esaslara
uyulmayabilir. Btn konutlarda ezamanl yk 3 kWdan az olamaz.
yerleri, idare binalar, sosyal binalar, salk binalar ve benzeri yerlerde ezamanl ykn
belirlenmesi iin kurulu yk aydnlatma yk, priz yk, yedekler hari mekanik tesisat k-yaz
yknden byk olan, asansr yk ve mutfak yknden elde edilir.
Mekanik tesisat k-yaz yknden byk olannn ezamanllk katsays %100, mutfak yk iin ise
ezamanllk katsays %70 alnmaldr. Aydnlatma, priz ve asansr yk iin aada belirtilen
ezamanllk katsaylar alnmaldr.
Tablo 1.3: Bina cinsine ve yk miktarna bal e zamanllk katsaylar
20
a.3- Gerilim dm
tesis hatlarnda srekli en byk iletme akm ile iletme gerilimine gre yzde gerilim dm,
Yap balant kutusu ile tketim aralar arasnda:
ii.
ii.
ok motorlu tesislerde motorlarn anma akmlar, yol verme sresinin uzun olmas, bu ilemin
sk sk yaplmas ya da iletmede oluan yk darbeleri nedeni ile zaman zaman aldnda
iletkenlerin kesitleri ekilen akmlarn karesel ortalamas alnarak hesaplanmaldr.
veren: Projelendirilecek tesisin projesinin yapmna ait hizmet ihalesini yapan, idare (kamu,
kurum ve kurulular) veya tesis sahibi (sahipleri) ya da sahibinin (sahiplerinin) hukuki
temsilcisini,
2.
Elektrik ileri yklenicisi: Elektrik i tesisini verilen projesine gre iverene kar sorumlu
olarak, imal ve ina eden gerek veya tzel kiiyi ya da birden fazla gerek veya tzel kiinin
aralarnda yaptklar anlama ile oluturulan grubu,
3.
Proje mellifi: lgili yasalar ve ynetmeliklere gre elektrik i tesis projesini hazrlama
yetkisine sahip gerek kiiyi,
4.
5.
Elektrik tesisleri projeleri: Elektrik tesislerinin yapl eklini gsteren ve her trl ana ve
yardmc donanmn miktarnn belirlenebildii izim, hesap ve artnameleri,
6.
7.
n proje: Tesisin hangi gerelerle ve nasl yaplacan gsteren aklama, ema, plan ve
resimlerle, bunlarn dzenlenmesine dayanak olan hesap ve raporlardan oluan projeyi,
8.
Kesin proje: n projede belirtilen tesis gereleri ve kabul edilmi ilkelere uygun nitelikteki
ayrntl aklama, ema, plan ve resimlerle bunlarn dzenlenmesine dayanak olan teknik
zellikler, hesap, keif (metraj listesi) ve artnamelerden oluan projeyi,
9.
10. Son durum projesi (Yapld projesi): Uygulama aamasnda, varsa yaplan deiikliklerin
ilendii elektrik ileri yklenicisi tarafndan hazrlanacak, tesisin geici kabule esas son
(gerek) durumunu gsteren projeyi,
11. Metraj listesi: Proje kapsamnda yaplacak her i kaleminin miktarn gsteren listeyi,
12. Prensip emas: Yardmc devre ve blmler belirtilmeksizin elektrik ana tesis balantlarn
gsteren izimleri,
13. Akm yolu emas: Bir balant dzeninin alma prensibini, kontrol ve kumanda devrelerini
belirtmek amacyla hazrlanan izimleri,
14. Montaj resimleri: Cihazlarn bulunduklar yerlere balantsn gsteren izimleri,
15. Detay resimleri: Yaplacak zel imalat veya tesis elemanlarnn birbirleri ile ilgisini etrafl bir
ekilde anlatmak iin plan, kesit, grn eklinde hazrlanm byk lekli izimleri,
16. G datm tesisat: Bina iinde veya bina gruplar arasnda, alak gerilimli enerjinin
tketicilere ulatrlmas iin yaplan tesis blmn,
17. Yedek g kayna: zel veya tzel bir kiinin mlkiyet snrlar iindeki tesislerini, elektrik
enerjisinin kesilmesi halinde, can ve mal kaybna yol amamak, gvenlii aksatmamak maksad
ile, beslemek zere tesis ettii elektrik enerjisi retim tehizatn,
18. Yedek g sistemi: Yedek g kayna ve bunun besledii i tesislerin tmn,
19. Kurulu g: Bir tesiste bulunan elektrik enerjisi tketicilerinin anma (etiket) glerinin
toplamn,
20. Talep edilen maksimum g: Tketici tarafndan talep edilen gcn maksimum deerini,
21. Ezamanllk katsays (g): Belirli bir zaman aralnda tketicilerin veya elektrikli cihazlarn
bir grubunun e zamanl (ayn andaki) maksimum talep gcnn, onlarn ayn zaman aral
ierisindeki maksimum bireysel talep glerinin toplamna orann (Deeri 1 veya 1'den
kktr.),
22. Farkl zamanllk katsays (diversite faktr) (d): E zamanllk faktrnn tersini (d= 1/g),
23. Talep katsays: Belirli bir zaman aralnda bir tesisin veya tesisler grubunun maksimum talep
gcnn, bu tesis(ler)in toplam kurulu gcne orann,
24. Ana datm tablosu: Girii enerji kaynana bal olan, yap veya yap grubu iindeki datm
tablolarn beslemek zere yeterli sayda k bulunan, giri ve klarnda koruma ve kumanda
iin gerekli cihazlar bulunan tabloyu,
25. lme tablosu: Elektrik enerjisinin llmesi iin gerekli cihazlar tayan; zerindeki
balantlara ve cihazlara izinsiz mdahaleyi imkansz klacak ekilde korunmu, mhrlenebilir
tabloyu,
26. Datm tablosu: Elektrik enerjisinin, yap veya yap grubunun belli bir blgesinde
datlmasn salamak maksad ile tesis edilmi; yerine gre tketicilerin kontrol, koruma ve
kumanda cihazlarn da tayan tabloyu,
27. Aydnlk dzeyi (Lux): Bir yzeye den k aksnn o yzeyin alanna blmn,
28. Aydnlatma kontrol sistemi: Aydnlatma dzeyinin istenen artlara gre azaltlmasn veya
oaltlmasn, otomatik olarak temin etmek zere yaplacak tesisat,
29. Acil durum aydnlatmas: Elektrik enerjisinin kesilmesi halinde, insanlarn yap veya yap
gruplarndan k yollarn aydnlatmak zere, enerjisini kendi zel kaynandan salayan
aydnlatma sistemini,
30. Yldrmdan koruma sistemi (YKS): Bir yapnn yldrm etkilerinden korunmas iin
kullanlan, d ve i koruma sistemlerinin her ikisini de ihtiva eden komple sistemi,
22
31. D YKS: Yakalama ular sistemi, ini iletkenleri sistemi ve toprak balant sisteminden oluan
blm,
32. Yakalama ucu sistemi: D YKS'nin atmosferik kaynakl elektrik dearjlarn tutmas
amalanan blmn,
33. ndirme iletkenleri sistemi: Yldrm akmn, yakalama ular sisteminden topraklama
sistemine geirmesi amalanan blmn,
34. Toprak balant sistemi: D YKS'nin, yldrm akmn topraa topraklayc ile ileten ve
datan blmn,
35. YKS: Korunacak hacim iinde yldrm akmnn elektrik ve manyetik etkilerini azaltan btn
tamamlayc tertibat,
36. Ar gerilim: Genellikle ksa sreli olarak faz iletkenleri veya faz iletkenleri ile toprak arasnda
oluan, iletme geriliminin izin verilen en byk srekli deerini aan, fakat iletme frekansnda
olmayan gerilimi,
37. Ar gerilim koruma cihaz: letme gerilimi altndaki iletkenlerde oluacak ar gerilimleri
topraa iletmek zere imal edilmi cihazlar,
38. Ar akm koruma cihaz: Elektrik akmn, ngrlen bir snr deeri amas durumunda
kendiliinden kesen cihazlar,
39. letiim sistemi: Haber ve bilgilerin (rnein ses, grnt ve iaretlerle l deerleri, ihbarlar
ve komutlar gibi kontrol ve kumanda bilgileri) tanmas ve ilenmesi iin gerekli dzenleri,
40. Yangn alglama ve alarm sistemi: Yap ve tesislerde oluabilecek bir yangn erken
aamalarnda alglayarak, bina ya da tesiste bulunanlarn gvenli bir ekilde tahliye edilebilmesi
iin sesli ve kl uyarlarn yaplmas, yangn mcadele ekiplerine ve/veya itfaiyeye alarm
durumunun iletilmesi, yangn balang yerinin belirlenmesi, varsa basnlandrma, duman
tahliye ve yangn sndrme sistemlerini aktive edilmesi ilevlerini yerine getiren komple
sistemi,
41. Gvenlik sistemi: Yap ve tesislerin kt maksatl davranlara kar korunmas iin dzenlenen
ya da bina iinde oluacak tehlikeli durumlar alglayp ihbar veren sistemleri,
42. Harmonikli yk: ebeke frekansnn kat frekanslarda akm ve gerilim reten tketicileri, ifade
eder. Dier tanmlar iin, Kamu hale Kanunu ve bu kanuna bal ikincil mevzuat ile Enerji ve
Tabii Kaynaklar Bakanl tarafndan yrrle konulan ynetmelikler ve teblilerdeki ifadeler
esas alnr.
Projelerin Onaylanmas ve Sorumluluklar
Projelerin Onaylanmas
Madde 6- Bu Ynetmeliin kapsamna giren elektrik i tesislerine ait rapor ve projeleri elektrik
mhendisleri, ya da elektrik-elektronik mhendisleri inceler ve onaylar.
Bir elektrik i tesisine ilikin ve elektrik mhendislii konusu dndaki teki proje blmlerini
uzmanlk konularna gre ilgili mhendisler, elektrik mhendisleri veya elektrik-elektronik mhendisleri
ile birlikte inceler ve onaylar.
Proje zerinde, projeyi onaylayanlarn adlar soyadlar, imzalar, meslek nvanlar, diploma
numaralar, tarih ve say, proje onay geerlilik sresi ile Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birlii
(TMMOB) Kanunu gereince kamu kurum ve kurulular ve iktisadi devlet teekklleri ve kamu iktisadi
kurulularnda asli ve srekli olarak alan mhendisler dndaki mhendisler iin ilgili oda kayt sicil
numaralar bulunur.
23
G datm tesisat;
1.
2.
Priz tesisat,
3.
b.
Yedek g sistemleri;
1.
2.
Kesintisiz g kayna,
3.
c.
Aydnlatma;
1.
Genel aydnlatma,
2.
k/bilgi/ynlendirme aydnlatmas,
3.
4.
5.
zel aydnlatma,
6.
d.
Reaktif g kompanzasyonu
e.
Koruma sistemleri;
1.
Topraklama tesisi,
2.
3.
Ar gerilimden koruma,
4.
Ar akmdan koruma,
5.
6.
f.
letiim sistemleri;
1.
Telefon,
2.
Bilgi iletiim a,
24
3.
TV sistemleri,
4.
5.
ar sistemi,
6.
7.
Intercom,
Bu sistemler, yap veya yap grubunun kullanm ekline gre belirlenir. Sistemlere ilaveler gelebilir.
g.
h.
Gvenlik sistemleri;
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Bu sistemler, yap veya yap grubunun kullanm ekline gre belirlenir. Sistemlere ilaveler gelebilir.
i.
zel sistemler;
1.
2.
3.
4.
Tbbi ar sistemleri,
5.
6.
7.
8.
Yapsal kablolama.
HZMETN ER:
Madde 2- Hizmetin ierii unlardr;
2.1- Oda tarafndan mesleki denetimi yaplacak hizmetin, bir mhendis tarafndan yapld gz
nnde bulundurularak hizmetin ieriine genelde mdahale edilmemelidir. Ancak, hizmetin var olan
yasa,ynetmelik ve standartlara, lke ekonomisine ve artlara uygun olarak yaplp yaplmadna baklp
gerektiinde EMO tarafndan projenin dzeltilmesi istenecektir.
2.2- Mesleki denetimi yaplacak hizmet Oda tarafndan incelenirken, Mesleki Denetim Formu zerine gerekli grlen hususlar yazlarak bir sureti hizmete ilikin dosya ile iade edilecek, dier sureti ise
Odadaki SMM dosyasna konacaktr.
TANIMLAR:
Madde 3- Teknik Uygulama Sorumlusu (TUS): TUS, yapnn mar Yasasna gre hazrlanm ruhsat
ve eklerine (onayl proje ile yrrlkteki yasa ve ynetmeliklere, TMMOB Elektrik Mhendisleri
Odasnn ilgili artname ve ynetmeliklerine, fen ve sanat kurallarna) uygun olarak yaplmasn kamu
adna salayan meslek mensubudur. TUS, yapnn ruhsat ve eklerine aykr yaplmas halinde, durumu
ign iinde Odaya ve ruhsat veren kuruma bildirmekle ykmldr. Yapnn TUSunu stlenen
mhendisin istifas halinde, mhendis i gn iinde gerekesiyle birlikte Odaya ve kuruma, durumu
bildirmekle ykmldr. Oda yeni TUS grevlisini, ilgili yap sahibinden isteyerek ruhsat veren kuruma
bildirir. TUSun istifas veya lm halinde baka bir mhendis TUSu stlenmedike yapnn devamna
izin verilmez. Resmi ilerde, kurumun mhendisi ayn zamanda TUSu da stlenebilir. TUS, ancak
bulunduu il snrlar iinde hizmet retebilir.
MESLEK DENETM BEDEL:
Madde 4- Oda Ynetim Kurulunun belirledii tanmlama zerinden, mesleki denetim bedeli
alnacaktr.
SERBEST MESLEK MAKBUZU VEYA FATURA DZENLEME ZORUNLULUU:
Madde 5- Maliye ve vergi mevzuatna gre, gerek veya tzel kiilikler tarafndan yaplan hizmetin
bedeli, yaplnn ardndan serbest meslek makbuzu veya fatura dzenlenerek tahsil olunur. Hizmetin
ksm ksm yaplmas halinde ise biten ksma ait serbest meslek makbuzu veya fatura dzenlenerek
bedeli tahsil edilir. Mesleki denetim bedeli daha sonra tahsil edilemez. Odaya mesleki denetim iin
getirilecek hizmet, bitmi ve serbest meslek makbuzu veya faturann dzenlenmi olmas zorunludur.
Serbest meslek makbuzu veya fatura bedelinin denmi veya denmemi olmas, serbest meslek makbuzu
veya faturay dzenleyenin sorumluluunda bulunmaktadr. Bundan dolay, mesleki denetimi yaplacak
hizmete ait serbest meslek makbuzu veya fatura, bedeli alnm veya alnmam olsun Odaya sunulmak
zorundadr.
5.1- retilen proje ve hizmet karl dzenlenmi olan serbest meslek makbuzu veya fatura iki suret
olarak Odaya sunulur.
SZLEMELER:
Madde 6- Mhendisin yapaca ie ilikin szlemeler, Oda tarafndan suret olarak hazrlanmtr.
Mhendisle iveren arasndaki yazl zel anlamada tip szlemedeki hkmler deitirilemez.
Mhendis ile iveren arasnda bu tip szlemelerde tm bilgiler doru ve eksiksiz doldurulup,
imzalanacak ve Odaya suret verilecektir. Tip szlemenin bir sureti Odadaki SMM dosyasna
konacak, dier iki sureti ise Oda kaesi baslarak mhendise geri verilecektir.
6.1- Tip szlemeler, zel kii ve kurulularca yaptrlacak ilerde kullanlacaktr. Odaya verilecek
szlemelerde, szlemenin asl grlmek kaydyla fotokopisi kabul edilecektir.
6.2- EMO tarafndan tip szlemesi hazrlanmam hizmetlerde mevcut yasa, ynetmelik ve mesleki
denetim esaslarna uygun olarak zel szlemeler yaplabilir.
26
PROJELER:
Madde 77.1- UYGULAMA PROJELER: Uygulama projeleri, EMO Enaz cret Tanmlarna gre
dzenlenmi serbest meslek makbuzu veya fatura ile aadaki biimde hazrlanarak Odaya sunulacaktr;
7.1.1- Onayl mimari proje (1 adet - i tesisat iin),
7.1.2- Uygulama projesi (4 adet),
7.1.2.1- Proje bal, EMOnun tip bal olacak ve bilgiler eksiksiz doldurulacaktr,
7.1.2.2- Asansrl yaplarda, asansr n projesi bulunacaktr,
7.1.3- Proje hizmetine ilikin EMO tip szlemesi (3 adet),
7.1.4- TUS hizmetine ilikin EMO tip szlemesi (3 adet - i tesisat iin),
7.1.5- EMO TUS Tesis Takip Defteri (1 adet - i tesisat iin),
7.1.6- EMO TUS belgesi (4 adet - i tesisat iin),
7.1.7- Serbest meslek makbuzu veya fatura (2 suret).
7.2- DEKLK PROJELER: Deiiklik projeleri, EMO Enaz cret Tanmlarna gre
dzenlenmi serbest meslek makbuzu veya fatura ile aadaki biimde hazrlanarak Odaya sunulacaktr;
7.2.1- Onayl mimari deiiklik projesi (1 adet - i tesisat iin),
7.2.2- Onayl orijinal elektrik uygulama projesi (1 adet),
7.2.3- Elektrik deiiklik projesi (4 adet). Proje bal, EMOnun tip bal olacak ve bilgiler eksiksiz doldurulacaktr,
7.2.4- Proje hizmetine ilikin EMO tip szlemesi (3 adet),
7.2.5- Yap alanna eklenen alan varsa, ek alan zerinden yaplacak TUS szlemesi (3 adet - i tesisat
iin),
7.2.6- Serbest meslek makbuzu veya fatura (2 suret - Hizmet bedeli, deiiklik yaplan alan zerinden
hesaplanacaktr),
7.2.7- EMO TUS Tesis Takip Defteri (1 adet - i tesisat iin),
7.2.8- Proje sorumlusu deimi ise, nceki proje sorumlusundan alnacak yazl olur.
7.3- SON DURUM PROJELER: Son durum projeleri, EMO Asgari cret Tanmlarna gre
dzenlenmi serbest meslek makbuzu veya fatura ile aadaki biimde hazrlanarak Odaya sunulacaktr;
7.3.1- Son durum projesi (2 adet),
7.3.2- Son durum hizmetine ilikin EMO tip szlemesi (3 adet),
7.3.3- Serbest meslek makbuzu veya fatura (2 suret - Hizmet bedeli, projesi yaplan alan zerinden
hesaplanacaktr),
7.3.4- Balama ve Bitim Bildirimleri, Kontrol Formu, TUS Belgesi ve TUS Tesis Takip Defterleri i bittii iin EMOya teslim edilecektir ( Bitim Bildirimi, TUS tarafndan doldurulacak ve yap
sahibi ile tesisat imzal olacaktr).
7.4- ANTYE ELEKTRK PROJELER: Odaya sunulan proje dosyasnda yapnn i tesisat
projesi ve proje szlemesinin bir rnei bulunacaktr. Bu hizmetin proje sorumlusu elektrik mhendisi
dnda baka bir elektrik mhendisi tarafndan yaplmas durumunda ise EMO Enaz cret Tanmlar
erevesinde serbest meslek makbuzu veya fatura aranacaktr. Bu projelerde;
27
28
11.2.3- Mesleki denetim bedeline ait EMO Gelir Makbuzu dzenlenerek mhendise verilir. Makbuz
tarihi, numaras ve mesleki denetim bedeli ile projeye ait bilgiler Mesleki Denetim Kayt Defteri ne
kaydedilir,
11.2.4- Szlemeler de ayn ekilde incelenerek, kae baslacak ve birer suretleri SMM dosyasna
konacaktr,
11.2.5- retilen hizmetin EMO tarafndan denetlenmesi sonucunda bulunan eksikler Kontrol Formu
na yazlarak bir sureti proje zerinde mhendisine verilecek, ikinci sureti ise SMM dosyasna
konulacaktr. Tespit edilen eksikliklerin giderilmesinden sonra proje, Kontrol Formu ile birlikte tekrar
Odaya denetim iin sunulacak ve mesleki denetimi sonulandrlacaktr,
11.2.6- Mesleki denetim ilemi tamamlandktan sonra, retilen mhendislik hizmetine ait onayl
dokmanlar, mesleki denetim bedeli karl kesilecek EMO Gelir Makbuzu tahsil edildikten sonra
mhendise teslim edilecektir,
11.2.7- Mesleki denetimi yaplarak onaylanm dokman ve buna ait suretleri dnda EMO tarafndan
istenmi olan dier evraklar, mhendisine iade edilir,
11.2.8- Onaylama ilemi SMMin kaytl olduu yer dndaki Oda birimi tarafndan yaplm ise,
alan SMM dosyasnn bir sureti Oda birimi tarafndan SMMin kaytl olduu EMO birimine gnderilir.
11.3- SMM-BT belge suretlerinin EMO biriminde proje eki olarak onaylanmas aamasnda,
belgelerin zerine;
11.3.1- Bu belge.........../.........../20.... tarih ve........................... say ile onaylanan
........................................................................... projesi eki olarak onaylanmtr. Baka bir i iin
kullanlamaz ifadesi krmz kae ile ilenir ve Asl Gibidir onay yaplr.
11.4- SMM tarafndan TEDA veya Yetkili Elektrik Datm irketlerinin ilgili birimlerine kayt
olmak
iin
EMOdan
alnan
SMM-BT
belge
suretlerine;
.................................................................................................................ne verilmesi iindir. Proje eki
olarak kullanlamaz. ifadesi krmz kae ile ilenir ve Asl Gibidir onay yaplr.
11.5- Proje ve TUS Belgesi aranr.
DER HUSUSLAR:
Madde 12- Mesleki denetim ilemlerinde karlalabilecek dier hususlar ve sorunlar, mesleki
denetim uygulama komisyonlarnca, EMO Srekli SMM Komisyonunun nerisi ve EMO Ynetim
Kurulu karar ile uygulanmak zorundadr. Belirtilen hususlar dnda kacak zel nitelikli sorunlar ve
zmleri tm birimlere bildirilecek, benzeri ilemleri EMO birimleri buna gre yapacaklardr.
12.1- Bir hizmetin, szlemesini imza etmi mhendis tarafndan yaplp bitirilmesi halinde, bu
szlemeye imza koyan mhendisin yazl izni olmakszn ayn i dier bir mhendis tarafndan
yaplamaz. Ancak, bu durumun, mhendisin kendi kusurundan kaynaklandna EMO birimi tarafndan
kanaat getirilmesi halinde, ilk mhendisin izninin aranmasna gerek yoktur.
AYNI PROJENN BRDEN FAZLA YAPIDA UYGULANMASI:
Madde 13- Bu gibi ilerde proje creti birinci iin %100, ikinci iin %50, nc iin %25,4 ve daha
fazlas iin %12.5 uygulanacaktr. Toplam bedel, birinci proje bedelinin on katn geemez. TUS creti,
EMO TUS Enaz cretlerine uygun olarak, yap alan zerinden hesaplanacaktr.
13.1- Bloklar iin, tip proje uygulamas aada belirtilen koullarda olabilir;
3.1.1- Normal katlar ayn, zemin katlar farkl olan yaplar,
3.1.2- Birbirinin simetrisi olan yaplar,
3.1.3- Kat plan ayn, ancak kat adetleri farkl olan yaplarda gerek kurulu g, gerek inaat alanndaki
deiiklikler %10u gemeyen yaplar,
3.1.4- Yap sahibinin ayn kii ya da kurulu olmas art ile farkl parsellerde bulunsa bile ayn blgede yaplan yap kmeleri.
29
30
zet
Bu blm ile projenin tanm, proje planlama,
tesisat projeleri, artnameler, proje izim n
hazrlklar, elektrik i tesisleri ynetmelii,
elektrik i tesisleri proje hazrlama ynetmelii,
TMMOB Elektrik Mhendisleri Odas mesleki
denetim uygulama esaslar ynetmelii konular
ele alnarak sahada alacak olan teknik
elemanlara temel kavramlar hususunda yol
gsterilmitir.
Ynetmeliklerin tm deil, gz nnde
bulunmas gereken nemli maddeleri bu blmde
yer almtr. Bu sayede ynetmelikler ierisinde
yer alan temel kavramlar ve sahada ihtiya
duyulabilecek bir ok bilgi bu blmde verilmeye
allmtr.
31
Kendimizi Snayalm
1. Mimari planlar iin leklendirme aral ne
olmaldr?
a. 1/10-1/20
a. 1
b. 1/15-1/25
b. 1.5
c. 1/15-1/30
c. 2
d. 1/50-1/100
d. 2.5
e. 1/200-1/250
e. 3
a. 2
b. 2.5
d. Panolarn konumlarn
c. 3
e. Lambalarn konumlarn
d. 3.5
e. 4
a. 7.5W
b. 9W
c. 10W
d. 11W
e. 12W
9. Aydnlatma devrelerine balanacak sorti says
bir fazl devrelerde ne kadar olmaldr?
4. ebeke nedir?
a. Akm kaynandan tketim aralarnn
balant ucuna kadar olan hava hatlar ve
kablolarn tmdr.
a. 5
b. Gerilim
c. 7
c. Akm
d. 8
d. Anten santrali
e. 9
b. 6
e. Ik dedektr
a. 7
a. 1
b. 8
b. 1.5
c. 9
c. 2
d. 10
d. 2.5
e. 11
e. 3
32
1000 Vtur.
Sra Sizde 1
Sra Sizde 2
Sra Sizde 3
Yararlanlan Kaynaklar
TMMOB
Elektrik
Ynetmelikleri.
33
Odas
Mhendisleri
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Standart ve ynetmeliklere uygun, iletken ve yaltkan eitlerini seebilecek, iletken ek ve
balantlarn yapabilecek,
Standart ve ynetmeliklere uygun, kablo deme malzemelerini seebilecek ve kullanabilecek,
Standart ve ynetmeliklere uygun, aydnlatma malzemelerini seebilecek, iletken balantlarn
yapabilecek,
Standart ve ynetmeliklere uygun, datm tablolar, temel elektrik kumanda ve koruma
elemanlarn seebilecek
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.
Anahtar Kavramlar
letken
Anahtar
Elektrik Panosu
Sigorta
indekiler
Giri
letkenler
Tesisat Anahtarlar
Boru ve Buatlar
Sigortalar
alterler
34
Elektrik Tesisatlarnda
Kullanlan Malzemeler
GR
Gnmzde teknoloji ok hzl bir ekilde gelimektedir. Bu gelimeler zellikle elektrik-elektronik
alannda daha ok grlmektedir. Neredeyse btn meslekler elektrikle ilikilidir; dolaysyla elektrikelektronik alan geerliliini her zaman koruyacaktr.
Burada elektrik tesisatlarnda en ok kullanlan malzemeleri tanyacak, bu malzemelerin nerelerde
kullanlacan ve temel devrelerde kullanmn reneceksiniz. rendiiniz bu bilgilerden faydalanarak
evrenizdeki elektrik malzemelerini seebileceksiniz, ayrca basit devrelerde kullanp arzal elektrik
elemanlarn deitirebilme becerisi kazanacaksnz. Elektrik malzemelerini i gvenlii ve
ynetmeliklere uygun olarak kullanmalsnz.
Malzemelerimizi seiminde ok dikkatli ve titiz olmalyz. Malzemeler Trk ve uluslar aras
standartlara uygun olmaldr.
lkemizde birok firmann retim seviyesi uluslar aras standartta ve kaliteli olduunu bilmekteyiz.
Standart d malzemeler kullanlmamaldr. nk standart d elektrik malzemeleri kullanldnda can
ve mal kaybna yol aabilmektedir.
LETKENLER
Elektrik akmnn bir yerden baka bir yere iletminde kullanlan, bir veya birden fazla telden oluan,
izolesiz veya izoleli (yaltlm) tel veya tel demetlerine iletken denir. Baka bir deyile elektrik kayna
ile tketici arasndaki elektrik akm (g aktarmn) salayan yoldur. En ok kullanlan iletken eitleri
ve zellikleri aada verilmitir.
Bakr
Krmz renkte, kolay ilenebilen, mekanik dayankll yksek olan bir metaldir. zdirenci 0,0178
mm/m (1/56), zgl arl 8,93 kg/dm, ergime derecesi 1083 Cdir. ok retilmesi ve ekonomik
olmas gibi nedenlerden dolay iyi bir iletken olarak pek ok alanda kullanlmaktadr.
35
Alminyum
Gmms bir renkte, mekanik dayankll dk, bakra oranla daha yumuak bir metaldir.. zdirenci
0,028 mm /m (1/35), zgl arl 2,7 kg/dm, ergime derecesi 658 Cdir. En ok kullanlan
iletkenlerden biri olup, daha ok d tesisatta ve hava hatlarda elik telle birlikte kullanlr.
Gm
Rengi parlak beyaz metal olup yumuak bir yapya sahiptir. zdirenci 0,016 mm/m (1/ 63), zgl
arl 10,5 kg/dm, ergime derecesi 961 Cdir. En iyi iletendir. Pahal olduu iin, l aleti, role
kontaktr ve alterlerin kontaklar ile baz sigortalarn yapmnda kullanlmaktadr.
Demir
Rengi parlak gridir. Yumuak bir metaldir. zdirenci 0,1 mm/m, zgl arl 7,86 kg/dm, ergime
derecesi 1526 Cdir. Demir bakr ve alimnyuma kyasla iletkenlii azdr. Elektrik makinelerinin
gvdelerinin yapmnda ve baz tezgahlarda yap malzemesi olarak kullanlr. erdii karbon miktarna
bal olarak eit halde kullanlr. Bunlarda dkme demir, yumuak demir ve eliktir. Ayrca
mknatslanma zellii bulunduundan, sac levha haline getirilerek elektrik motorlarnn stator nveleri
ile transformatrlerin manyetik nvelerinin yapmnda kullanlr.
Kurun
Mat, younluu yksek, yumuak bir metaldir. Kolayca biimlendirilebilir, rengi mavimtrak beyaz,
iletkenlii dktr. Pillerde ve akmlatrlerde elektrot olarak yer alt kablolarnda ve lehim yapmnda
kullanlr.
Platin
Saf haldeyken rengi gmms beyaz olan bir metaldir. havada oksitlenmez. Diren, elektrot, kontak,
paratner ular yapmnda kullanlr.
Kalay
Gmms gri renktedir, yumuak ve ilenebilirlii kolay olan bir metaldir. Buonlu sigortalarn ergiyen
tellerinde, akmlatr plakalarnda, bir ksm iletken tellerinin kaplanmasnda, kondansatr levhalarnn
yapmnda, lehim yapmnda kullanlr.
Krom
Rengi gm beyazdr. ok serttir bir metaldir. Oksitlenmedii ve mknatstan etkilenmedii iin diren
yapmnda, maden kaplamaclnda kullanlr.
36
Tungsten
Sert ender bir metaldir. Korozyona kar dayankldr. ounlukla elektrikte kullanlr. Alamlarda
lamba flaman, x-ray tpleri gibi birok yerde kullanlmaktadr.
Konstantan
Bir bakr nikel alam olup genellikle % 45 nikel, % 55 bakrdan oluur. Is ile direleri az deiir bu
yzden, diren tellrinde, l aletlerinde ve stclarda kullanlr.
Krom-Nikel
% 70 nikel, % 30 krom alamdr. Diren deeri s ile az deiip dire deerleri yksektir, diren teli
yapm ve stc rezistans yapmnda kullanlrlar.
inko
Mavimsi ak gri renktedir. Mekanik dayanm az, yumuak bir metaldir. Hava ve sudan etkilenmez.
Diren yapmnda, l aletlerinde, pillerde negatif elektrot olarak kullanlr.
Kadmiyum
Metalik gri renktedir. Kurun ile birletirilerek yumuak lehim yapmnda kullanlr.
Pirin
Bakra inko katlarak elde edilen alamlardr. Renkleri sardr. Oksitlenmedii iin l aletleri, anahtar,
alter, srgl reosta gibi aletlerin kontaklarnn yapmnda, tesisat malzemelerinde kullanlr.
Civa
Rengi gmtr. 18-22 Cde buharlama zelliinde svms halde ar bir metaldir. Pahal ve zehirlidir.
Elektrii, sy iletme zellii vardr. Elektrik cihazlarnda cam tp ierisinde kontak malzemesi olarak
kullanlr.
Su
Saf halde yaltkandr. Dopadaki hali saf deildir, ierisinde deiik mineraller bulunduundan kt de
olsa iletkendir. Saf su ierisine asit veya metal tuzlar katlarak iletken hale getirlilebilir. Saf su
akmlatr, pil ve galvano banyolarnda elektrolit olarak kullanlr.
Kablolar; TS (Trk standartlar), VDE (Alman standartlar), IEC (nternational Electrical Comission),
BS (British Standart) sembollerine gre snflandrlmaktadr.
N Kablolar (TS)
Sabit tesislerde kullanlan, normal ve hafif iletme artlarna dayankl kablolardr. N Tipi kablolarn d
klf rengi BEYAZ veya GR dir. letken olarak Bakr veya Alminyum kullanlr. Sabit tesis eleman
olarak sva st veya sva altnda kullanlr. Normal ve hafif iletme artlarnda alan elektrik
tesislerinde kullanlr.
Y Kablolar (TS)
Sabit tesislerde kullanlan ar iletme artlarna dayankl kablolardr. 0.6/1 kV dan kk kablolarda d
klf rengi SYAHdr. 3.5/6 kV dan byk kablolarn ise klf rengi KIRMIZIdr. 16 mm2 ye kadar
tek daha byk kesitlerde kaln ok telli olarak imal edilirler. letken olarak Bakr veya Alminyum
kullanlr. Enerji, aydnlatma, kumanda kablosu olarak toprak alt haricinde, kablo kanallarnda, toprak
altnda ve zel olarak imal edildii takdirde tatl ve tuzlu suda kullanlabilir.
38
H Kablolar (TS)
Sabit kapal tesislerde, hareketli cihaz balantlarnda, kuru yerlerde, sva alt ve sva st tesisat olarak
kullanlr.
HO5V- U kablo, elektrik datm panolarndaki balantlarda, kapal ve kuru yerlerde, sva alt veya
sva stnde, sabit tesislerde, boru iinde, kroelerle salamlatrlan bir damarl kablodur. Msaade
edilen iletme scakl 70 Cdir. Standart kesitleri 0,5-0,75-1 mmdir. (Harflerin anlamlar; H:
Harmonize tip, 05: 300 ile 500 Volt gerilim, V: PVC yaltkan, U: Tek telli).
HO3VV- F kablo, kapal ve kuru, mekanik zorlamalarn az olduu yerlerde, hareketli irtibat kablosu
olarak kullanlr. Protodur yaltkanl ince ok telli bakr iletkenli ok damarl, , protodur d klfl, esnek
kablolardr. Standart kesitleri 0,50 mm x (2 ,3 veya, 4 damarl )- 0,75 mm x (2 , 3 veya, 4 damarl )
olarak yaplmaktadr (H- Harmonize tip, 03- 300 Volt gerilim, V- PVC yaltkan, F- Fleksibl ince ok
telli)
39
HO5RR- F kablo, lastik yaltkanl, kalayl, ince ok telli, bakr iletkenli, lastik d klfl, ok damarl,
endstriyel tip kablolardr. Rutubetli yerlerde, mekanik etkilerin az olduu yerlerde, tanabilir atlye
cihazlarnda (su stclar, elektrik ocaklar, el matkaplar ve elektrikli el lambalar gibi) kullanlr.
Standart kesitleri 0,75- 1- 1,5- 2,5- 4 mm x (2, 3 veya 4 damarl) olarak yaplr (H- Harmonize tip, 05300/500 V gerilim, R-ok telli, F-Fleksibl ince ok telli ).
Dier Kablolar
Alpek Kablolar
Faz iletkenleri her trl hava artlarna dayankl siyah polietilen plastik ile kapldr. letkenler zerindeki
kabartma izgileri fazlar belirtir. Plastik yaltkanl alminyum faz iletkenleri plak ntr iletkeni etrafnda
bklerek sarlmtr. Ask teli btn yk ve gerilmeleri tar. Alak gerilim hatlarnda kullanlr.
Yksek sya dayankl, bakr bir telli, silikon yaltkanl kablolardr. Aydnlatma elemanlarnn ve
cihazlarnn balantlarnda, alt cihazlarnn balantlarnda, panolarn i balantlarnda, 180 ila 250 C
aras scaklkta kullanlabilirler. Standart kesitleri 1,5- 2,5-4- 6- 10 mmdir.
Haberleme Kablolar
Abone datmlarnda ve bina ii tesisatlarda santrallerinde kullanlrlar. Dielektrik kayplar ok azdr.
Polietilen yaltkan, ,nem iermeyen ve dielektrik zellii olan polyester bant, gri renkli PVC d klfl
elektrolitik bakr iletkenden oluurar. letken aplar 0,4-0,5 mm ve eitli damar saylarnda yaplr.
40
Koaksiyel Kablo
Radyo frekans sinyallerin aktarlmasnda kullanlr. Antenlerin verici ile alc arasnda, birgisayar a
balantlarnda, kablolu tv yayn datmlarnda kullanlrlar. En ite canl hat ad verilen iletken, onun
stnde yaltkan, yaltkann zerinde ise hasr eklinde rlm faraday kafesi grevi gren metal rg ve
en dta koruyucu klftan oluur.
41
Ak tip
2.
Kapal tip
3.
Duvar tipi
4.
Dolap tipi
5.
Ak Hava tipi
ve koruyucu d dolaplarnn ii ve d bir kat koruyucu boya, iki kat kl renginde donuk frnlanm
tabanca boyas ile boyanacaktr. Bu tip tablolar ak havada, doal zeminden en az 40 cm ykseklikte
betontaban zerine oturtulacaktr. Koruyucu dolaplarn st sac yamur ve kar birikmelerine kar arkaya
doru 15 eik yaplacaktr. Koruyucu dolaba kablo girileri iin gerekli delikler braklacak, kablo
balantlar yapldktan sonra dolap sac altndan ve stnden flan biiminde iki demir bilezik arasnda
lastik ya da PVCden bir conta ile sklarak bu giri yerleri szdrmaz biimde kapatlacaktr.
Mermer Tablolar
iliinin zor olmas, krlgan olmas, nem alc olmas, yapmnda kullanlan malzemenin ar almas
gibi sebebiyle kullanm yasaklanm bir tablo eididir. Eski binalarda rastlanlabilir.
Sac Tablolar
1-2 mm kalnlndaki saclardan yaplan tablo eitleridir. Kk tipleri sva st ve gmme tip gibi
dzgn kvrml ve nokta kayna ile salamlatrlarak, kapal ve ak tiplerde yaplr. Byk tipleri ise
kebentlerle dayanm arttrlarak pano tipi olarak yaplr.
43
antiye Tablolar
antiye tablolar fabrika, atlye gibi yapm aamasndaki yerlerin antiyelerinde kullanlrlar. Sabit olacak
ekilde veya ayarl tanabilen bir dolap eklinde yaplabilir. Sabit halde duvar veya direk zerine monte
edilebilir. Tablolar iersine toz, nem gibi maddeler girmeyecek ekilde yaplr. zellikle kapaklar ve
kablo girilerine bu nedenle dikkat edilmelidir. htiyacna ve zelliine gre iinde sigorta, alter, saya,
bir ve z fazl toprakl priz bulunur. Tablolar 63 A ve 100 Alik olarak yaplrlar.
44
Saya
Saya balantsnn yaplabilmesi iin ncelikle tesis gc bilinmelidir. En yaygn olarak 35 A yk
akmna kadar gvenle alabilen bir fazl 10 amperlik sayalar kullanlmaktadr. Klemens kutular
iinde balant ekilleri verilmektedir. Genellikle birinci uca faz girii, ikinci uca ntr giri balanr.
tesise verilercek faz ikinci utan , ntr drdnc utan alnr.
Olabildiince tesisteki her akm devresine ayr ayr konulmaldr. Bu ekilde yaplmas
durumunda herhangi bir kaak akm nedeniyle koruma rlesi akm kestiinde sadece sorunun
olduu blm elektriksiz kalacaktr.
Balantlar yaplrken zerlerinde bulunan balant emasna uyulmaldr. Ntr iletkeni zellikle
N klemensine balanmaldr.
Faz iletkenleri L1, L2, L3 ve ntr iletkeni N gibi gerekli tm iletkenler tesis tarafndan topraktan
yaltlm olmaldr. ntr iletkeninin hibir noktada koruma iletkenine balanmamasna zellikle
dikkat edilmelidir.
Bir koruma iletkeni ekilmeli, arza olmas durumunda temas gerilimi tehlikeli deerlerde olan
tm iletken paralar koruma iletkenine balanmaldr.
TESSAT ANAHTARLARI
Bir elektrik devresinin veya bu devrenin bir ksmnn el ile kumanda edilerek alp kapatld aralardr.
tesisat anahtarlarnn nominal akmlar 6, 10, 25, 63 Amper, nominal gerilimleri ise 250, 500 Volttur.
Akm tayan ksmlar pirin ve bakrdan yaplr. Korozyona ve arka (ama-kapamada maydana
gelebilen) dayankl olmas iin nikel ile kaplanrlar. Porselen, bakalit gibi yaltkan malzemelerde dier
ksnlarda kullanlr. Sabit ve haraketli akm tayan ksmlar ise yaltkan malzeme zerine monte edilir.
yalkan ksm zerindeki madeni ksmn dndrlmesi veya dirsekli bir manivela sistemi ile akkapama
yaplr. Entaj, sva st veya alt tiplerinde yaplr. Ama-kapamann ani olmas ve akmn getii yerlerin
kapal olmas gerekir. Anahtarlarn elektrik devresine balantlar, tesisatn ekline gre, i tesisat borular
ierisinden plastik izoleli NV tipi kablolar ekilerek veya NW tipi antigron kablolar ile yaplr. Bakr
iletkenler iin iletken kesitleri elektrik i tesisat ynetmeliine gre en az 1.5 mm2 olmaldr.
Anahtar-lamba sistemini oluturan devrelere sorti denir. Anahtarlar, devrenin faz iletkenini keserek
devreye kumanda ederler. Bu nedenle akm tayan iletkenin anahtara balanmas gerekir ve anahtarlarn
kablo balant ularna birden fazla iletken balanmamaldr.
Uygulamada elektrik devreleri kullanldklar yerlere gre eitli zellikler gsterirler. Bu bakmdan
her devreye kumanda eden anahtar da eitli olur. Anahtarlar grdkleri ilevlere gre aadaki isimleri
alrlar:
1.
2.
Komtatr anahtar
3.
Grup anahtar
4.
Vaviyen anahtar
5.
Komtatr Anahtar
ki ya da iki grup lambay hepsini birden veya belli bir sraya gre ayr ayr yakp sndren
anahtarlardr. Yapllarna gre sabit hareketli sabit iki hareketli konta bulunur.
Anahtarlarn ortak konta daima akm-tayan iletkene dier kontak ular se iki ayr lamba veya
lamba gruplarnn duylarnn orta kontana balanmaldr. Genellikle avize ve lamba adedi fazla olan
yerlerde kullanlrlar.
Grup Anahtar
ki veya iki grup lambay sra ile yakp sndren anahtarlardr. Komtatr anahtarlardan farklar lamba
veya lamba gruplarnn hepsini ayn anda yaklamamasdr.
47
Vaviyen Anahtar
Bir veya bir grup lambay iki farkl yerden yakp sndreye yarayan anahtarlardr. Bunlar sabit iki
hareketli veya sabit drt hareketli kontakl olurlar. Bu anahtarlarda akm tayan iletken bir anahtarn
kprlenmi ortak kontana dier anahtarn benzer konta ise lamba veya lamba gruplarnn duyunun
orta kontana balanr.
BORU VE BUATLAR
Tesisat Borular
Kumanda elemanlarna ve alclara elektrik ilerkenler ile aktarlr. Bu iletkenler darya zarar vememesi
ve d darbelerden korunmas iin yaltkan bir boru iinden geerilirler.
48
eitleri ve aplar
elik, bklgen (spiral), bergman, peel, PVC gibi boru eitleri vardr.
Bergman Boru: Sva i tesisatnda kullanlrlar. Bu borularn ksm vernikli kartonla kapl
alminyum veya yumuak elik sactan yaplmtr. Eski ev tesisatlarnda grlebilirler. Gnmzde
kullanlmamaktadrlar. Bergman boru ap 91113,51623293648 mm, borunun boyu 3 metre dir.
Peel Boru: Bu boru eidi ince elik satan yaplr. ksm yaltmszdr, paslanmaya kar zel bir
madde ile kaplanr. Eski evlerde sva alt tesisatlarnda grlebilirler. Gnmzde kullanlmamaktadr.
TS-7ye gre boru aplar 814182637 mmdir.
PVC Boru: Bu borular polivinil clorr (PVC) maddesinden yaplr. yi bir yaltkandrlar. Kolay
ilenebilir, hafif, dayankldrlar. Nemden etkilenmez, boya ve zel bakm istemezler. ki eitleri vardr.
Bunlar duvar borusu ve beton borusudur. Beton borusu demir ve harlarn basks altnda zarara
uramamas iin sert plastikten yaplrlar. Duvar borusu ise daha ilenebilir olmas asndan yumuak
plastikten yaplmtr. PVC boru, sva alt tesisatta kullanlabilir. PVC (plastik) borular 3er metre
boyunda ubuk ve 50-100er metre boyunda kangallar hlinde satlr. Bu borularn aplar 14-18-26-3240-50-63 mmdir.
Spiral (Bklgen) Boru: Bu borular istenilen ada bklebilirler. Dnlerin ok olduu yerlerde,
kolon hatlarnda, kiri dnlerinde kullanlrlar. ilii kolaylatrrlar. metal ve yaltkan gerelerden
yaplrlar. Metal olarak galvanizli elik, kalayl elik ve izoleli elikten yaplan eitleri vardr. Spiral
boru aplar 9111418263237 mm olup, panolar iin ayrca pano spirali(ince ) ve pano spirali
(kaln) olmak zere 2550100 m boylarnda kangal olarak retilir.
elik (talpanzer) Boru: Bu borular yumuak elikten yaplan yaltkanl ve yaltkansz elik borular
yerine daha ok tercih edilmektedir.
Galvanizli elik borular ekilde retilir. Bunlar:
Galvanizli elik Spiral Boru: Bklebilirler ve yksek mekanik dirence sahiptirler. retimleri scak
daldrma metodu ile zel alaml eliin galvanizlenmesi ile yaplr. Galvanizli elik spiral boru 1530
75 m boyunda, 15,5023.30.28.0735,0549,50 62,2077,7090,40103,10115,80 mm apnda imal
49
edilmektedir. Daha ok asma tavan altnda armatr montajnda ve dahili uygulamalarda tercih edilen bu
borunun montaj ve ilemesi ok kolaydr.
Galvanizli Dili elik Boru: Bu borular ar hizmet tipine uygun ve her trl ex-prooftur. Konik di
sistemi ve yksek et kalnl sayesinde alev szdrmazlk ve iddetli mekanik darbelere kar dayankllk
zeelliine sahiptirler. Her bir boru, 3.05 metre uzunlukta olup ap 20,70-26,10-32,80-47,80-59,9072,60-88,30-100,90-113,40-141,30168,30 mm olan her iki ucunda di alm, bir ucunda plastik di
koruyucu ve dier ucunda ise bir adet boruyu boruya ekleme mufuyla (caupling) sevk edilmektedir. zel
alaml elikten imal edilmi olup scak daldrma yntemi ile galvanizlenmitir. Borularn ileri
kablolarn rahat ve zararsz bir ekilde ekilebilmesini salayacak ekilde apaklardan arndrlm ve
kaydrc bir malzeme ile kaplanmtr.
Galvanizli Disiz elik Boru: Galvanizli disiz elik borular, genel kullanm amal iilik ve montaj
asndan ekonomik borulardr. Borularn standart uzunluklar 3,05mve d ap 17,9023,4029,50
44,2055,807388,90101,60114,30 zel alaml yksek kaliteli elikten imal edilmi olup scak
daldrma yntemi ile galvanizlenmilerdir. Borular, disiz olduklarndan dolay ok sratli bir ekilde
montaj yaplabilir. Deiik aksesuarlar ve bkme aparatlaryla antiyede montaj srasnda elle bkme
yaplabilir. Manon, rakor ve dier fitingler kullanmak iin herhangi zel bir alet gerekmez. Borularn ii
imalattan sonra temizlendiinden ve kayganlatrc zel bir madde ile kaplandndan dolay kablo
ekmek kolaylkla sratli bir ekilde ve izolasyona (yaltm) zarar vermeden yaplabilir. Bu borular,
sadece kablolar mekanik zarardan korumakla kalmaz; ayn zamanda devrelerin elektromanyetik
korumasn da yapar. Yangna ve dumana kar iten ve dtan koruma salayan en gvenli tesisat
sistemidir. EMT boru tesisat kullanldnda ayrca tesisat ierisinde topraklama hatt ekilmesine gerek
yoktur
50
Buatlar
Elektrik tesisatlarnda iletkenlerin biribiri ile balantsnn yapld ek kutularna buat denir. Bu
ilemlerin buat dnda yaplmas yasaklanmtr. Kullanlmak istendii yere gre eitli tiplerde ve
llerde olabilirler.
Norm Buat: Bu buatlar dairesel tiptedirler. Borularn giri apna gre buat boru girileri de farkl
aplarda olur. Buatlar, boru giri says dikkate alnarak birden fazla (234) girili olarak imal edilirler.
Derinlik olarak 37 mm ve ap olarak 70 mm ebatlarnda retilmektedir.
Kare Buat: Tesisatta iletken balants ok olan yerlerde kullanlrlar. rnein; ana datm
noktalarnda (kolon hatlarnda, linye hatt balangcnda, apartman dairelerindeki gei noktalarnda).
Kare buatlar, 88, 1010, 1212, 1515, 2020, 2612 mmdir.
Tnel Buat: Tnel buatlar, dairesel buat eidi olup boru girileri kare buat giriinin aynsdr. Boru
girii, buat zerindeki dairesel ksmlar kesici yardm ile aarak yaplr. Buat derinlii 42 mm ve d ap
uzunluu 80 mm dir.
Kontral Buat: Kontral buatn yaps tnel buata benzer. Yap olarak tek fark, alttan giriinin de
olmasdr. Buat derinlii 42 mm ve d ap uzunluu 80 mmdir.
Sva st Buat: Bu buatlar genellikle eski yaplarda grlmektedir. Gnmzde de sva st
tesisatlarda kullanm mevcuttur. Buat ap 52 mm ve derinlii 18 mmdir.
Antigron Buat: Nemli yerlerde kullanlr. Sva st elektrik tesisatnda kullanlr. Kare ve dairesel
olmak zere iki tipte retilir. Dairesel olanlar 70, 90 mm, 3 girili ve 4 girili olarak retilir. Antigron
kare buatlarn boyutlar 8585, 100100, 180110 mmdir.
51
Dahili Tip Galvanizli elik Buat: Galvanizli elik buatlar 1.6 mm kalnlktaki galvanizli elikten,
tek bir paradan preslenerek imal edilmi olup en ar artlara gre dizayn edildiinden yksek mekanik
dirence sahiptir. Galvanizli elik boru tesisatnda kullanlr.
Harici Tip Buat: Harici tip buat, gri renk frn boyal dkme alminyumdan imal edilmi olup
kesinlikle paslanmaz ve harici hava artlarna kar son derece dayankldr. Sva st tesisatta kullanlr.
102102 ve 10251 mm ebatlarnda retilmektedir.
Kondulet Buat: Dkme alminyumun gri epoksi frn boya ile boyanmasyla imal edilen tesisatta
dirsek olarak dnlerde, kablo ekmede, tesisat iindeki kablolara ek yapmada ve bakmda kolaylk
salamaktadr. 1/2 ile 1(in) arasnda deiik ebatlarda retilmektedir.
Kasalar
Elektrik tesisatnda sva alt tesisatta anahtar, priz gibi elemanlarn duvara sabitlenmesinde kullanlr. Sva
st tesisatta kanallarda zel imal edilmi olan kasalar kullanlr. Elektrik tesisatnda kullanlan kasalar,
kullanlaca yere gre deiik trde ve boyuttadrlar.
Standart Boyutlar
ap olarak 606162646566 mm ve derinlik olarak 404244455054566264 mm llerinde
retilirler.
Proje kontrol edilerek gerekli dirsek, boru, kasa, buat temin ediniz.
naatn tavan betonu dklmeden nce tavan borusunu deyiniz. (Projeye gre)
Duvar borusu demek iin eki, ivi ve duvar krc malzemeler ile Elektrik Tesisat
Ynetmelii dikkate alarak kasa, buat ve boru yerlerini krnz. (Projeye gre)
Tavan borusu denirken buat ve alc (lamba, vb.) dikkate alnarak denmelidir.
Kesme ilemi iin kesici aletle boru etrafn bir defa dolanp, kesik ksmn her iki tarafndan
boruyu bkerek iki paraya ayrmak yeterlidir.
52
Tavan borularnn sert boru olmasna dikkat edilmeli ve tavan borusunun demir ile ezilmemesi
iin tahta takoz veya kk dz ta kullanlmaldr.
Demir altna gelen ksmlar takoz ile veya ta ile borunun yan tarafndan muhafaza ederek
konulmaldr.
Lamba balant yerlerindeki boru azna har girmemesi ve lamba donanm ksmnn montaj
iin pater (tahta paras) kullanlmaldr.
Tavan borusunun beton dklrken hareket etmemesi iin tahta takoz kullanlarak
sabitlendirilmelidir.
Boru denecek ksmlar, geecek boru saysna gre dzgn olarak krmalyz.
Duvar borusu denecek ksm krarken tula, briket ve talarn har ile birleen ksm tercih
edilmelidir.
Duvarlara alan kanallar yatay ve dey konumda olmaldr. Ayrca borular bacalardan uzak
tutulmaldr.
Duvar borusu deme ileminde sabitlemek iin imento ve zel ivi kullanlmaldr. ivi ile
sabitlemede borunun ezilmemesine dikkat edilmelidir. Al kullanlmamaldr.
Buatlar Yerletirmek
lem Sras
Buat yerlerini duvar krma malzemeleri ile dzgn bir ekilde anz.
Buatlarn tavan, kap ve pencereden uzakl, Elektrik Tesisat Ynetmelii dikkate alnarak
eit uzaklkta olmaldr.
Buat yerletirme ileminde duvar ierisine fazla gmlerek sva altnda, az gmlerek sva
dna knt yapmamasna dikkat edilmelidir.
Buat ierisine har girmemesi iin buat kapa veya kt kullanlarak kapatlmaldr.
Kasalar Yerletirmek
lem Sras
Kasa yerlerini duvar krma malzemeleri ile dzgn bir ekilde anz.
Kasalarn demeden uzakl Elektrik Tesisat Ynetmelii dikkate alnarak eit uzaklkta
olmaldr. Yan yana olan kasalarn birbirine olan uzaklklarna da dikkat edilmelidir.
Kasa yerletirme ileminde duvar ierisine fazla gmlerek sva altnda, az gmlerek sva
dna knt yapmamasna dikkat edilmelidir.
Kasa ierisine har girmemesi iin buat kapa veya kt kullanlarak kapatlmaldr.
Ekonomik olmas iin buatlardan her bir kasaya boru geii yaplmas yerine kasalar aras gei
yaplmamaldr.
SGORTALAR
Sigorta olarak otomatlar (anahtarl otomatik sigortalar) kullanlmaktadr. Otomatlar ev ve benzeri yerlerde
elektrik devresini korurlar. Anahtarlar sayesinde bal bulunduklar devrelerin kolayca alp
kapatlmasn salarlar. Herhangi bir arza durumunda mandallarn yukar kaldrmakla yeniden devreye
sokulurlar.
L ve G olmak zere iki tiptedirler. Bunlar:
L tipleri: Hat korumasnda ve evlerde (Ev aydnlatmas, priz ve kumanda devreleri gibi) kullanlrlar.
6-10-16-20-25-32-40 Amper deerlerindedir.
G tipleri: Tesislerde ve endktif yklerin korunmasnda kullanlr. ok sayda floresan lambalar, cva
buhar ampuller, gl elektrik motorlar, transformatrler gibi. 0,5-1-1,6-2-3-4-6-10-16-20-25-32-40-50
Amper deerlerindedir. Elektrik tesislerinde akmn istenmeyen bir seviyeye ykselmesi durumunda
devreyi aan bir elemandr. Elektrik tesislerinde sigortalar bilinli olarak braklan zayf noktalardr. Bir
arza durumunda bu zayf nokta atarak tesis enerjisiz kalr. Sigortalar ar yklenme ve ksa devrelere
kar tesisi korurlar. Ayrca sigortalarn anma akm, kablo iletken scaklnn 70C deki tad akm
deerinin amamaldr.
Sigortalar bal bulunduklar devrelerde akmn belirli bir deeri amas durumunda devreyi acarlar.
Selektiv korumada ana gaye arzal ksmn en yakn sigorta tarafndan devre d braklmasdr.
Sigorta koordinasyonu bykten ke doru yaplmaldr.
Dall ebekelerde sigorta seiminde Selektiv (seici) korumann olumasna dikkat etmek gerekir.
54
Sigorta Trleri
Sigortalar, besleme hatlarn ar yklere ve ksa devre akmlarna kar koruma salamaya yararlar.
Sigortalar aadaki gruplara ayrlabilir.
Normal
Gecikmeli
55
NH Bakl Sigortalar
Kablo, alter ve pano gibi tesisatn ksa devre ve ar yklenmeye kar korurlar. ok yksek ksa devre
akmlarnda devreyi sellektif olarak acarlar. Ar yklenme akmlarnda tembel karakterlidirler.
Bu zelliklerinden dolay asenkron makinelerin ilk kalklarnda devreyi amazlar. Buna karlk ksa
devreyi beklemeksizin acarlar. 120 (KA) ksa devre akmlarnda devreyi aabilirler. Sigorta altl,
buonu ve ellikten oluur.
56
Tablo 2de 70 oC dereceye kadar kablolarn yklenebilecei nominal akm deerleri verilmitir.
Anahtarl otomatik sigortalar kullanma yerlerine gre,
PT = PK Tf
(1)
Ih =
PT
(2)
3 U cos
forml ile bulunur. Burada PT, talep gc, Tf , talep faktrn gstermektedir. Bu akm deerine uygun
iletken kesiti seilir. Bu kesiti tayaca nominal akma eit veya bir alt norm deerinde sigorta seilir.
Hat kesitinin tayaca nominal akm deerleri Tablo 2.1de verilmitir.
57
Tablo 2.1: Kablo Kesitinin Tayaca Nominal Akma Gre Sigorta Seimi
Tadg
Akm (A)
Sigorta
Akm (A)
Tadg
Akm (A)
Sigorta
Akm(A)
Tadg
Akm (A)
Sigorta
Akm(A)
11
15
20
25
33
45
61
83
103
132
165
197
235
-
6
10
16
20
25
35
50
63
80
100
125
160
200
-
12
15
18
26
34
44
61
82
108
135
168
207
250
292
335
382
453
6
10
10
20
25
35
50
63
80
100
125
160
200
250
250
315
400
15
19
24
32
42
54
73
98
129
158
198
245
292
344
391
448
528
10
10
20
25
35
50
63
80
100
125
160
200
250
315
315
400
400
ALTERLER
alter Elektrik devrelerinin ar akm ve voltaj sebebiyle hasar grmemesi iin ve devrenin normal alp
kapatlmas maksadyla kullanlan elektrik devre krc eleman. alterler bulunduklar devrede nceden
ayar edildikleri akm deerine ulanca devreyi hemen veya gecikmeli olarak aarlar. alterlerin devreyi
ama zellikleri manyetik veya termikolabilir. Manyetik alterlerde akm ayar edilen deeri geince
mevcut sargdan dolay manyetik kuvvet artarak bir kolu eker. Bu kol alterin kilit mekanizmasna etki
ederek devreyi amasna sebep olur. Termik alterlerde ise bu ilem bir metal termik koruyucudan akm
gemesiyle snp bklmesi suretiyle salanr. Devredeki arza giderilince alter tekrar kurulur.
alterin termik veya manyetik olarak devreyi amasna triplemesi denir. Bu tripleme zaman koruma
cinsine gre deiebilir. Tripleme koruma rleleri yardmyla olur. Mesela, ksa devre korumalar iin
sfr olan tripleme zaman; ters akm, ar akm korumalar iin 5-20 saniye gecikmeli olabilir. alter
triplenerek devreyi atktan sonra tekrar kurulmamas iin trip kilit mekanizmas da vardr. Bu kilidin
grevi arza giderilmeden tekrar alterin kapatlmamas iindir. Arza giderilince reset dmesine basarak
alter kurulabilir duruma getirilir. Enerji nakil hatlar gibi byk elektrik devreleri olsun, ev tesisat gibi
kk elektrik devreleri olsun, enerjinin balangcndan kullanld noktaya doru koruma deerleri
gittike klen birok alter kullanlr. Byk enerjili devrelerde alter ap kapama ilemi olduka
hassas bir ekilde yaplr. alter kontaklarnn ama veya kapama esnasnda kontaklarnn ar elektrik
akm atlamasndan dolay erimemesi iin elektrik devre yknn az olmasna dikkat edilir.
Kullanld yerlere gre alterler deiiktir. En basit alter elle alan mekanik bak alterdir. Bak
alter devreyi aan basit bir bakr lambadan ibarettir. Bak alterlerin birok devreyi ap kapatan daha
mkemmel ekline paket alter denir. Elektrik enerjisini seimli olarak iki ayr devreye besleyebilen
enversz alterler, hem mekanik, hem de otomatik kurulabilir olmak zere iki trldr. alterlerin ou
otomatik olarak snflandrlan g tevzi tablolarnda bulunan termik manyetik alterlerdir. Kontaktrler
rle ile alter aras devre ap kapayc elektrik cihazlarndandr. alterlerin yksek voltaj hatlarnda
kullanlmalarna ise disjonktr ismi verilir.
58
alter eitleri
Kullanldklar yerlere gre, yk alteri, pako (paket), buton tipi ve evirmeli, manyetik, termik-manyetik,
elektronik alterler olarak eitlere ayrlrlar.
Yk alterleri
Yk kesicileri NH bakl sigortalar ile birlikte kullanldndan "alter" ve "devre koruma eleman
(sigorta)" olarak iki nemli fonksiyona sahiptir. ekilen akm veya ykteki deiikliklere bal olarak
bakl sigortalarn deitirilmesiyle, istenilen anma akmnda ve iletme snfnda devre koruma imkan
salandndan ayn alteri ok ynl kullanmak mmkndr. Termik magnetik alterlere gre daha
hassas selektivite zelliine sahiptir. Termik manyetik alterden farkl olarak ksa devre akmn daha
kk deerlerde snrlamaktadr. VDE ve IEC'ye uygun olarak yksek ksa devre kesme yeteneine
sahiptir.
Kullanm olduka ekonomiktir. Elektrik tesisinde kullanlmalar halinde 3 adet bakl sigorta altl,
1 adet ark hcreli alter, ara balantlar iin gerekli kablo, kablo pabucu, bara vs. gibi malzemelerden
tasarruf edilmektedir. Ayn zamanda balant noktalarnn saylar da 12den 6ya inmektedir. Bu nedenle
temas direnci ve balant hatalarnn sebep olduu enerji kayplar en az olmakta, montaj iiliinden ve
pano ebatlarnn klmesinden maliyet tasarrufu salanmaktadr.
Yk altndaki ama ve kapama srasnda meydana gelen ark, zel gelitirilmi ark hcreleri sayesinde
tamamen sndrlmektedir. Kesici kapa zerinde bulunan muhafazal kk pencereler sayesinde,
kesici almadan sigorta buonlarnn etiketi okunabilmekte, atk olup olmad grlebilmektedir. Kapak
yerinden tamamen karldndan sigorta buonlar tehlikesiz ve emniyetli bir ekilde deitirilir.
Tesisteki arza veya bakm almalar srasnda kapan yerinden karlmas veya buonsuz olarak
yerine tekrar taklabilmesi mmkn olduunda devrenin yanllkla kapatlmas sonucu eitli arza veya
kazalarn meydana gelmesi nlenir. Bak sigortal yk kesicileri hem pano iinde hem de pano n
yzeyinde kullanlabilir. Faz aralar speratrler ile izole edilmitir. Yk kesici ve balant kablolar
sklmeden kapak, ark hcreleri ve seperatrler deitirilebilir. Yk kesicinin seri olarak alp
kapatlabilmesi iin monte edildii zemin ama kapama srasndaki esneme ve sarslmalara kar
dayankl olmaldr. Bu art saland taktirde, yk kesiciler kullanma ekline gre pano n yzne gre
veya pano iine monte edilerek kullanlr. Yk kesicilerin kullanlmas srasnda dikkat edilmesi gereken
dier bir husus kapan kapatlarak yerine tam oturtulmasdr. Kesici kapann tam kapatlmamas
durumunda, yeterli kontak temas salanamadndan kontak direnci bymekte ve neticede snma ve
enerji kayplarnn artmasna, yk kesici kullanma mrnn azalmasna sebep olmaktadr. Kapak tam
kapatld takdirde kilitleme sistemi nedeniyle kendiliinden almamaktadr. ebeke girii balants alt
veya st kontak tarafndan yaplabilir. Kullanld tablo ve panolarda byk yer tasarrufu salarlar.
Sigortal ve sigortasz tip yk alterleri TS EN 60947-3, IEC 60947-3 ve VDE 0660 standartlarna gre,
A 23 snfna uygun olarak retilmektedirler. Bu zellikleri sayesinde AC-DC sistemleri ile motor
devrelerinde gvenle kullanlrlar. Yk alteri, komple nite iine yerletirilmi sabit kontak baklar ve
59
kendine has kontak sisteminden olumutur. Bu sistemle, kesme enerjisi kontaklar arasnda blnr.
Enerjinin kontaklar arasnda blnmesi ve yk kesme hcrelerindeki ark sndrc elemanlar sayesinde;
kontak yzeyindeki yanma en aza indirilmitir. Yanmann az olmas kontak mrn uzatr. 160 A
alterlerde srtnmeli, dier byk boy alterlerde ise dner kontak sistemi vardr.
Termik-Manyetik alterler
Kontrol merkezlerinde, datm ebekelerinde, panolarda ve telefon santrallerinde alak gerilim devre
kesicisi olarak anahtarlama ve koruma amacyla yaygn ekilde kullanlmaktadr. Termik-manyetik
alterlerin retilmesiyle yalnz termik veya yalnz manyetik alterlerin piyasada kullanmlar azalmtr.
Bu kompakt alterler genel olarak normal koullarda devreyi ap kapamaya, ar yk ve ksa devre gibi
sorunlu durumlardada otomatik olarak devreyi amaya yararlar. Elektrik devrelerinde gerilimin belli bir
deerin altna dmesi veya fazl devrelerde fazlardan birinin kesilmesi eitli cihazlarn yanarak
arzalanmasna neden olabilir. rnein; fazl motorun fazlarndan birinin kesilmesi ile dier fazlar ar
ykleneceinden motor yanacaktr. stenildiinde devre kesiciye dk gerilim bobini taklarak bu gibi
arzalarn olumas nlenmektedir. Kompakt alterler trafolar, kablolar ve devreye bal cihazlar
korumalar nedeniyle iletme asndan byk neme sahiptirler. Bu nedenle kompakt alter seilirken
kalite n planda tutulmaldr. Olas bir sistem arzasnda karlalacak maddi zarar alter maliyetinin ok
zerinde olur.
Kontaklar termik manyetik alterlerin en nemli parasdr. Kesicilerde kesilen ve tanan akm
deerleri ile konstrksiyon gz nne alnarak kontak alam belirlenir. Daha ok gm, grafit, nikel ve
wolfram alaml kontaklar kullanlr. Hareketli kontaklarda sert bir alam olan gm-wolfram (%50
gm %50 wolfram), sabit kontaklarda ise daha yumuak yapda olan gm-grafit (%95 gm %5
grafit) kullanlmtr. Hareketli kontaklar bombeli bir yapdadr. Her ama kapamada bombeli ve sert
alaml kontaklar, yumuak sabit kontaklar zerinde yer yapar. Bu sayede iyi bir rtme salanarak en
dk gei direnci oluturulmaya allmtr.
Kontaklar ayrlrken sabit kontaklarla hareketli kontaklar arasnda bir ark oluur. Bu ark kontaklar
zerine yerletirilen seperatrler sayesinde ksa srede sndrlr. Arkn etrafnda oluan manyetik alan,
oluan ark seperatrlere doru iter. Bylece arkn boyu uzar ve incelir, seperatr plakalar arasnda
blnerek kopar. Devre Kesicilerde, seperatr yan duvarlarnda kullanlan malzemenin zelliinden
dolay, arkn oluturduu yksek scaklk neticesinde bir gaz kar. Bu kan gazn arkn sndrlmesinde
nemli bir etkisi vardr.
61
zet
Elektrik ve elektronik uygulamalar iin malzeme
semek ve kullanmak elektrik iletkenlii ve
yaltkanl gibi zelliklerin nasl retildiinin ve
denetlendiinin anlalmasn gerektirir. Ayrca,
elektriksel davrann, malzeme tasarmndan,
malzemenin retiminden ve malzemenin maruz
kald evreden etkilendii bilinmelidir. Bu
nedenle malzemelerin atomik yapsnn iyi
bilinmesi ve temel elektrik yasalarnn
hatrlanmas gerekmektedir.
Elektrik
malzemelerinin
retilmesinde,
iletilmesindeki srelerde alma artlarna
dayankl, olduka pratik, tehlikeli durumlara
kar srdrlebilir ilevli ve koruma vasfl
olmaldr. Btn elektrik malzemeleri bakm
onarm, koruma, gvenlik, lme, karlatrma
ve test amalarna uygun olarak sabit yada
hareketli tesislerde kullanlablecek ekilde
tasarlanmaldr.
Son yllarda teknoloji zellikle elektrikelektronik alannda ok hzl bir ekilde
gelimektedir. Elektrik elektronik alanndaki
malzemeler hemen hemen dier btn
mesleklerle ilikilidir.
62
Kendimizi Snayalm
1. Bakrn z direnci ( mm /m) aadakilerden
hangisidir?
5. Aadakilerden hangisi
zeliklerinden deildir?
a. 0,028
b. 0,016
b. Protodur yaltkanldr
c. 0,0178
d. 0,1
e. 0,038
NVV
kablo
a. 1526
b. 961
a. YVV
c. 847
b. YE3SV
d. 658
c. YSLTK-JZ
e. 1083
d. YSLTK-JK
e. 2XSY
7. Aadakilerden
zeliindendir?
a. Alminyum
c. Bakr
tipi
kablo
d. Gm
e. Kurun
l aletlerinde kullanlr.
b. YSLTK-JZ
a. Krom-Nikel
c. HO5V_U
b. Pirin
d. NVV
c. Kalay
e. NYY
d. Volfram
e. inko
63
b. Demir
4.
hangisi
a. HO3VV- F
b. HO5V_U
c. YE3SV
d. 2XSY
e. NVV
a. KPD-V
b. YE3SV
c. SA
d. HO3VV- F
e. Koaksiyel kablo
64
Yararlanlan Kaynaklar
Sra Sizde 1
MEGEP Yaynlar
Sra Sizde 2
Sra Sizde 3
Polietilen yaltkan, ,nem iermeyen ve dielektrik
zellii olan polyester bant, Alpek kabloda
dielektrik kayplarnn ok az olmasn
salamaktadr.
Sra Sizde 4
Fiber optik kablolarda sinyal tanm k
aktarm ile yaplmaktadr, aktarlan k
dntrc vastasyla tekrar elektrik sinyaline
evrilir.
Sra Sizde 5
60 A den fazla ykl tablolarda, balantlar
bakr baralar vastasyla ayr ayr yaplmaktadr.
Sra Sizde 6
Aydnlatma tesisat datm tablolarnda hem 30
mA lik hayat korumal kaak akm rlesi, hem
de 300 mAlik yangn korumal kaak akm rlesi
de kullanlmaktadr.
65
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Aydnlatma ve k konusunu aklayabilecek,
Temel aydnlatma byklklerini tanmlayabilecek,
Renkler konusunu aklayabilecek,
Aydnlatma aygtlarn tanyabilecek,
ve d aydnlatma hesaplamalarn yapabilecek
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.
Anahtar Kavramlar
Aydnlatma
Aydnlatma Dzeyi
Ik
Parlt
Renk
Ik iddeti
Lamba
Ik Dalm Erisi
indekiler
Giri
Aydnlatmann Tanm
Ik in Elektrik Kullanm
Gz ve Grnt
In lm ve Karakteristiklikleri
Renkler
Lambalarn Snflandrlmas
Aydnlatma Hesaplar
66
Aydnlatma
GR
Gne k salayan bizim en byk enerji kaynamzdr. nsanlar binlerce yldan beri alabilmek ve
dier faaliyetlerini srdrebilmek iin ona baldrlar. Bununla beraber gne tarafndan insanlara
salanan aydnlk saatler insanoluna yeterli gelmediinden karanlk saatler esnasnda da grebilmek
amacyla aydnlatma yntemleri bulabilmek iin ok sayda ura verdiler.
Belki ilk suni aydnlatma ellerde tanarak yaklan aa mealelerdir. Daha sonra insanlar farkl
aalar seerek, parlakl daha fazla ve daha uzun sreli aydnlatmay salama teebbslerinde
bulundular. Hayvan ve sebze yalar yass ta tabaklarda yaklarak aydnlatma gerekletirildi. (Bu tip,
yaklak 5000 yl ncesine ait kandil lambalar kazlarda bulunmaktadr.)
Giderek daha ssl yaplara brnen bu tip lambalar mlek ve metallerden yaplmaktayd. Bundan
baka, bir fitil ilavesiyle yzlerce yldr bilinen bu lambalarn karm olduklar k miktarnda bir
miktar iyileme yapld. Balmumu ve iya kandilleri uzun asrlar boyu k kayna olarak poplerdi.
Bu tip kandiller ve aksesuarlar evlerde, saraylarda, mabetlerde v.b. mekanlarda bir k kayna olarak
sklkla kullanlmaktayd. Gnmzde de bu ve benzeri tip k kaynaklarna rastlanlabilmektedir.
Edisonun 1879da ilk elektrikli lambay icadndan sonra dnyada bir ok ey deiti. Yaam
alkanlklar, alma saatleri, eitim iin ayrlabilen zaman dilimleri v.b. Yani insanlarn bir ou iin
sadece uyku zamann oluturan gece saatlerinin nemli bir ksm da aktif alma saatlerine eklenebilir
oldu. Bu durum, dearj lambalarnn, floresan lambalarn, kompakt floresan lambalarn ve en son led
lambalarn gelitirilmesiyle, hzlanarak gnmzde de devam etmektedir.
Aydnlatma gnmz insan iin sadece konutlarn ve i mekanlarnn aydnlatld bir kavram
olmayp, yaamn her alann etkilemektedir. Gece evine yrrken kaldrmlarn, aracyla giderken
yollarn, gece saatlerinde gittii park ve bahelerin, al veri merkezlerinin aydnlatlm olmasn
istemektedir. Bu istein karlanmas gnmzde o kadar zorunlu hale dnmtr ki, karlanmad
durumlar, insanlardan byk tepkiler grebilmekte ve karlanmama durumunun hukuki sorumluluklar
bulunabilmektedir. Binalarn hacimlerindeki bymeyle birlikte gn kullanm azaldndan,
aydnlatma istei bir ok binada gece olduu gibi gndz saatlerinde de zorunlu bir ihtiya olarak
karmza kmaktadr.
Aydnlatmada, gemite sadece gece cisimlerin fark edilebilmesi bile yeterli grlebilirken,
gnmzde aydnlk dzeyi ile birlikte renk kalitesi de nem kazanmtr. Aydnlatma dzeyi yeterli olan
bir yerin, renksel k kalitesinin yetersiz oluu olumsuz grme artlarna neden olabilmektedir. Ar
aydnlatma yaparak iyi grme artlarnn salanabilecei de bir yanlgdr. nk bu durumda parlt
problemi ortaya kar. Ksacas gnmzde aydnlatma, aydnlk dzeyi, renksel geri verim ve parlt
kavramlar ile birlikte ele alnmaldr.
Gnmzde aydnlatma uygulamalar i ve d aydnlatma olarak ayr ayr ele alnan profesyonel
mhendislik projeleri olarak ele anmaktadr. Projelendirilen yere uygun olacak aydnlatma dzeyi,
renksel kriterler, evresel artlar ve ekonomik ltler erevesinde projelendirme yaplarak,
aydnlatmann optimumluunun salanmas hedeflenmektedir.
67
AYDINLATMANIN TANIMI
Gne k salayan bizim en byk enerji kaynamzdr. nsanlar binlerce yldan beri alabilmek ve
dier faaliyetlerini srdrebilmek iin ona baldrlar. Bununla beraber gne tarafndan insanlara
salanan aydnlk saatler insanoluna yeterli gelmediinden karanlk saatler esnasnda da grebilmek
amacyla aydnlatma yntemleri bulabilmek iin ok sayda ura verdiler.
Suni aydnlatma
teebbslerindeki ilk denemeler ekil 3.1de grlmektedir.
Belki ilk suni aydnlatma ellerde tanarak yaklan aa mealelerdir. Daha sonra insanlar farkl
aalar seerek, parlakl daha fazla ve daha uzun sreli aydnlatmay salama teebbslerinde
bulundular. Hayvan ve sebze yalar yass ta tabaklarda yaklarak aydnlatma gerekletirildi. (Bu tip,
yaklak 5000 yl ncesine ait kandil lambalar kazlarda bulunmaktadr.)
Giderek daha ssl yaplara brnen bu tip lambalar mlek ve metallerden yaplmaktayd. Bundan
baka, bir fitil ilavesiyle yzlerce yldr bilinen bu lambalarn karm olduklar k miktarnda bir
miktar iyileme yapld. Balmumu ve iya kandilleri uzun asrlar boyu k kayna olarak poplerdi.
Bu tip kandiller ve aksesuarlar evlerde, saraylarda, mabetlerde v.b. mekanlarda bir k kayna olarak
sklkla kullanlmaktayd. Gnmzde de bu ve benzeri tip k kaynaklarna nadir de olsa
rastlanlabilmektedir.
68
GZ VE GRNT
Gz zerine den 380-780 nm dalga boylar aras k etkisi, bize grme duyusunu salamaktadr. Bu
sebeple aydnlatma iin yaplacak her inceleme gz ve grme ileminin incelenmesi ile balamaldr. Gz
mekanizmasnn anlalmas sayesinde, uygun aydnlatma artlar ile maksimum rahatlk, minimum
incinme ve yorgunluk gibi aydnlatmann ncelikli fonksiyonlarnn nemini okuyucuya anlatmak daha
kolay olacaktr.
nsan gz ok mkemmel bir yapya sahip bir cihaz yapsnda olup sk sk kamera ile
karlatrlmaktadr (ekil 3.2). Gz ve kamerann her ikisi de koruyucu bir rtye sahiptir. Her biri
a duyarl yzeyde dntrlen grntye odaklanm lens bulundurmaktadr. Gzde retina mevcut
iken kamerada film bulunmaktadr. Kamerada bulunan ap kapayc (perde), gz kapana karlk
gelmektedir. Kamerada lensin nnde kameraya giren n miktarna gre ak yada kapal olmas
ayarlanabilir bir diyafram mevcut iken ayn fonksiyon gzde iris tarafndan gerekletirilmektedir.
69
Bununla birlikte gz ve kamera arasnda birka nemli fark mevcuttur. Her eyden nemlisi gz
yaayan canl bir organdr. Zayf bir k altnda kamera ile ekim yapldnda kamera herhangi bir zarar
grmeyecektir. Fakat ayn artlardaki zayf k altnda gz ile gerekletirilen grte ba arlar ve gz
yanmalar gerekleebilecektir. Bu ekilde srekli ekilde gzlerin yanl kullanm ile kalc gz
rahatszlklar ortaya kabilecei gibi vcudun dier ksmlarndaki rahatszlklara da katkda
bulunulabilir. Uygun gr artlarnn salanabilmesi iin zel aydnlatma dizaynlarnn nemi burada
ortaya kmaktadr.
Nasl Grrz?
Bir k n gzn koruyucu d effaf tabakalar arasndan getii zaman krlr veya yanstlr. Gze
gelen n miktar otomatik olarak irisin klmesi yada bymesi ile kontrol edilir. Lens iinden
geerek devam eden n demeti retina zerine dmektedir. Bu noktadan sonra elektrokimyasal ilemler
devreye girmektedir. Oluan elektriksel palslar, bir dnm ve iletim ierisinde grnt bilgisine
dnt beyin ksmna tanr. Bylece beyin ve gz birlikte alarak k enerjisini grnt duyusuna
dntrm olurlar.
Nesnenin bykl
Nesnenin parlakl
Byklk
Bir cismin boyutlar byk lde grld ekilde bilinir ve bilinmesi gerekir. Bir cisim ancak uygun
gr as salandnda daha iyi grlebilir.
ekil 3.3de 10 m yksekliindeki bir direin uzandaki kii tarafndan grnm resimlenmitir.
lk durumda kii diree yakn olarak 30 lik gr as ile bakarken, ikinci durumda daha uzaktan 15 lik
gr as ile bakmaktadr. lk durumda direin ykseklii [a] olarak alglanrken ikinci durumda
direin ykseklii [b] olarak alglanmaktadr. Direk ykseklikleri her iki durumda da 10 m olmasna
karn, alglar aras kyaslama [a] > [b] olarak ortaya kmaktadr.
70
10 m
Parlaklk
Bir cismin parlakl ona arpan k miktarna ve bu n izleyici kii ynnde yanstlan oranna
baldr. Her zaman iin aydnlatlm bir yzey, aydnlatlmam mat bir yzeye gre daha parlak
olacaktr. (Bununla birlikte mat yzey ar derecede k ile aydnlatlarak, dier cisim gibi
parlaklatrlabilir. Fakat bu aykr bir durumdur.) Daha parlak olan cisim daha nce grlebileceinden,
iyi grebilme asndan mat cisme kyasla daha az miktarda k gerektirecektir. Yani mat renkte
boyanm bir snf yeterli miktarda aydnlatabilmek iin gereken k miktar, pastel renklerle boyanm
ayn byklkteki baka bir snf iin gerekenden daha fazla olacaktr.
Kontrast (Kartlk)
Grnen cisim ve onun en yakn arka plan arasndaki renk veya parlaklktaki farkllk kontrast (kartlk)
olarak adlandrlr. Gr asndan parlaklk kadar nemlidir. Resim 3.1de iki resimde arka plan
renginin siyah ve beyaz olduu durumlar iin kontrastn nemi grlmektedir. Kontrastn iyi olmad
yerlerde parlakln arttrlmas ile daha iyi gr artlar ksmen elde edilebilir.
Zaman
Grme ilemi sanlann aksine bir anda meydana gelen bir ilem olmayp ok kk de olsa bir zaman
dilimi gerektirir. Gz, dk parlaklk seviyelerinde yeterli zaman saland takdirde ok iyi grebilir.
Cismin abuk bir ekilde grlmesi gerekiyorsa, daha fazla k kullanlmas gereklidir. Yksek deerde
aydnlatma seviyeleri, beyinsel alglamadaki artlanma nedeniyle, hareketli cisimlerin gerekte
olduundan daha yava grnmelerine neden olmaktadr. Bu durum ok hzl hareket eden cisimlerin
fark edilebilirliini kolaylatrmaktadr. Bu sebeple, genellikle bir tenis kortunun aydnlatlmasnda, bir
futbol sahasnn aydnlatlmasna nazaran daha fazla aydnlk dzeyi tercih edilmektedir.
edilebilir. Bu drt temel arttan parlaklk ve kontrast genellikle aydnlatma dizayncsnn direkt olarak
kontrol altndadr. Parlakln ve kontrastn uygun ekilde kontrol ile cismin yeterince byk
olmamas ya da gr iin yeterince zaman bulunmamas gibi problemler alabilir.
IIIN LM VE KARAKTERSTKLKLER
Gerek aydnlatma uygulamalar veya belli uygulamalar iin ekipmanlarn seimini yapabilmek iin
ncelikle k birimleri ve byklkleri renilmelidir. Bu birimlerin ve byklklerin renilmesi,
n yapsnn en gzel ekilde anlalmasna yardmc olacaktr.
Bir enkandesan lamba satn almaya gittiimizde normal olarak g deerine gre tercih yaparz. (60
W, 100 W gibi) G deerinde yaplan bu tercih bize genel olarak lamba bykl hakknda bir fikir
verse de, bu vermesi beklenilen k miktar konusunda yeterli bir bilgi deildir.
rnek olarak sadece g deeri dikkte alnacak olursa, 100Wlk enkandesan bir lambann 40 Wlk
bir floresan lambaya nazaran daha fazla k verdiini dnmek gerekir. Fakat gerekte ise durum tam
tersidir. 100 Wlk enkandesan bir lamba yaklak 1500 lmenlik k aks yayarken 40 Wlk floresan
lambadan 3350 lmene kadar k alnabilir.
I k iddeti
Bir k kaynann etrafndaki herhangi bir noktaya gnderdii k nnn iddetidir. Bu k nnn
iddetinin bykl, hem k kaynann byklne ve yapsna, hem de dikkate alnan noktay k
kaynana birletiren doru ile k kayna ekseni arasndaki aya baldr. Birimi kandela - cd olup,
I ile gsterilir.
I k Aks
Bir k kaynandan kan k nlarnn tmne k aks denir. 1 m yar apl, i yzeyi yanstmay
engelleyecek ekilde tamamen siyah bir krenin merkezine yerletirilmi 1 cd k iddetindeki k
kaynann, krenin i yzeyindeki 1 m2 lik alana drd k aks toplamna 1 lmen denir ve
ile gsterilir.
Aydnlk Dzeyi
Elektrik lambalar bir k kaynadr ve elektrik lambalarndan kan nlarn deiik yzeylere
arpmalarnn meydana getirdii sonu aydnlatma olarak adlandrlr. Her bir k kaynandan elde
edilen toplam lmek iin lmen birimi kullanlrken, istenilen bir yzeyde bu n oluturduu
aydnln llmesinde baka bir birim kullanlmaktadr. Bu amala kullanlan birim lks olmaktadr.
1 cdlik k kaynandan bir dorultuda kan k nlarnn, 1 m uzaklktaki bir yzeyde meydana
getirdikleri fiziksel etkiye aydnlk dzeyi denir ve deeri 1 lks olup E ile gsterilir. ekil 3.4de, 1
kandelalk k iddetine sahip k kaynandan 1 m uzaklkta yer alan 1 m lik yzeye arpan 1 lmenlik
k aksnn oluturduu 1 lkslk aydnlk dzeyi grlmektedir.
72
Yukardaki aklamalar dikkate alnarak herhangi bir yzey zerinde arzu edilen deerde bir aydnlk
iddeti elde edilmek istenirse, k kaynann konumu ve ekli de dikkate alnarak, k kaynann k
aks deeri lmen olarak hesaplanabilir. Uygulamada ise, k kaynann % 100 etkili olamayaca
durumlarda gereken aydnlk iddetinin salanabilmesi iin daha fazla k aks (lmen) gerekebilir.
Aydnlatlacak yzeyin bymesi ve k kayna ile aydnlatlacak yzey aras uzakln artmas da
gereken k aks (lmen) miktarn arttracaktr.
Parlt
Grme alan ierisinde parlak bir k kayna olduunda net bir gr olamayacandan, parlt
aydnlatmann ana faktrlerinden biri olmaktadr. Parlaklk grme duygusunun duyarlln azaltr, yani
grme azalr. nsanlar farkettirmeden aknlk ve kzgnla srkleyerek ar rahatszlklara ve ba
arlarna sebep olur. Parlakln azaltlmas uygun bir kontrol ile gerekletirilebilir. Parlaklk l
birimi Nit olup L ile gsterilir. Direk parlaklk, kaplayc bir armatr, ayrtrc yada uygun
muhafaza ile nlenir.
Ik Yansmas
Ak renkli cisimlerin ve parlak cisimlerin yanstabildii bilinen bir gerektir. Bu gerek aydnlatma
hesaplamalarnn esaslar belirlenirken dikkate alnmaldr. ou bilinen materyallerden bazlarnn
yanstma oranlar % olarak tablo 3.1de verilmitir. Aydnlatmada yanstma katsaylar yksek
materyallerin seilmesi aydnlatmann verimliliini arttracaktr. Duvar, tavan ve zemin renkleri ile
onlarn yanstma yetenekleri i aydnlatma dizaynnda dikkate alnmas gereken zelliklerdir.
RENKLER
nsan gz parlakl ile alglad gibi rengiyle de alglamaktadr. In farkl renkleri,
elektromanyetik yapdan kaynakland dnlen farkl k frekanslarndan dolay meydana gelmektedir
ki, bu frekanslar ar derecede yksek bir deere sahip olup, en byk deerdeki dalga boyu bile TV
yaynlar dalga boyundan ok kktr.
Tablo 3.1: Farkl cisimlere ait yanstma oranlar
Materyal
Beyaz sva
Ayna
Beyaz boya
Metalik plastik
Parlak alminyum
Paslanmaz elik
Kire
Beyaz mermer
Beton
Koyu krmz mat tula
Yanstma Oran
% 90- % 92
% 80 - % 90
% 75 -% 90
% 75 -% 85
% 75 -% 85
% 55 -% 65
% 35 -% 65
% 45
% 40
% 30
Sradan gne beyaz olarak grnrken, gerekte ok sayda renkten meydana gelmitir. 1696
ylnda bir k nn bir prizma ierisinden geiren Sir Isaac Newton, onun gkkuandaki gibi btn
renkleri ierdiini grmtr. Krmz, mavi ve sar ana rengi meydana getirmesine ramen
karmlar yeil, turuncu, kahverengi, siyah gibi dier renkleri meydana getirmektedir (ekil 3.5).
73
Souk Renkler
Scak Renkler
ekil 3.6: Renk scaklklar
Halojen yapda tungsten flamanl enkandesan bir elektrik lambas, beyaz yakn verdii kla iyi bir
rnek olup, %100e yakn renksel geri verim deerleri ile ou uygulamalar iin rahatlkla kullanlabilir.
Bir elektrik akm uygulandnda s retilmekte ve tungsten tel kzararak dk renk scaklnda k
vermeye balamaktadr. Tungsten tel, zerinden yeterince elektrik akm geirildiinde (halojen alma),
yksek renk scaklna sahip, beyaz k yayan akkor (enkandesan) flaman haline gelmektedir. Tungsten
flamann scaklnn azaltlp oaltlmas, elde edilen rengin souk yada scak olmas ile ilgili deildir.
Flamann scakl, renk scaklnn azaltlp oaltlmasna yol amaktadr. Tablo 3.2de farkl k
kaynaklar iin renk scaklklar grlmektedir.
74
LAMBALARIN SINIFLANDIRILMASI
Aydnlatmann yaps ve temelleri ele alndna gre bilinen elektrikli k kaynaklarndan bahsedilebilir.
trl elektrikli lamba tr mevcuttur:
Enkandesan lambalar
Elektrolminesant lambalar
Srekli meydana gelen gelimelere ramen bu k kaynaklarnn hi biri yksek verimlilie sahip
deildir. En iyi verime sahip k kayna bile yaklak olarak harcad enerjinin sadece % 25ini
grlebilir a dntrr. Kalan enerji ise sya yada grlemez a dntrlr.
Farkl tipte ve renkte retilen enkandesan lambalar, 1 W gibi kk glerden 10.000 W gibi byk
glere kadar pratik olarak kullanlabilirler. Ar derecede kk olanlar genellikle kontrol panelleri
v.b. yerlerde kullanlrken, daha byk olanlar i ve d aydnlatmada srekli olarak karmza
kmaktadr.
Dearj lambalar kategorisi floresan, neon, metal halide, cva ve sodyum buharl lambalar ierisine
alr. Bu grup lambalarda k elektrik akmnn elektrotlar arasnda gemesi ile elde edilir. Elektriksel bir
potansiyelin cam tp ierisindeki gaza uygulanmas ile iyonizasyon meydana gelir ve lamba ularna
yerletirilmi elektrotlar arasnda bir dearj akm geer. Bu dearj yle muazzam bir hza ular ki,
elektrik akm gaz atomlar ile arptnda ani olarak onlarn yaplarn deitirir. Yaplarnda deiiklik
meydana gelen bu atomlarn, nceki normal yaplarna dnmleri esnasnda karm olduklar enerji
yardmyla k retilir.
Elektrolminesant lambalar farkl tip ve zellikteki elektronik esasl led yaplardr. Son yllarda ortaya
kan teknolojik geliimlerin rn olarak ortaya km yksek etkinlie sahip lambalardr.
75
G (Watt)
Verim (Etkinlik)
(Lmen/Watt)
mr (saat)
Normal
15 1000
10 20
1000
Halojen
20 2000
10 -25
1000 3000
6 - 65
50 95
4000 7000
Kompakt
9 - 25
45 80
2000 3000
Led
1- 100
50 125
10000
Cva
50 1000
40 - 60
7000
50 1000
70 120
8000
Metal Halide
400 2000
90-110
2000 6000
8 180
100 200
6000
Dearj
Lambalar
Floresan
Enkandesan
Tip
Tp
Enkandesan Lambalar
Bykl ya da tipi ne olursa olsun, btn enkandesan flamanl lambalar cam bir tp ve flamana
sahiptirler. Enkandesan flamanl lamba, elektrik akmna kar gsterilen zorluk dolaysyla akkor olacak
kadar stlm flaman vastasyla k retir. Bu tip lambalarn ou Watt bana 11 ile 22 Lmen k
aks retebilirken bazlarnda bu deer 33 Lmene kadar kabilmektedir.
Enkandesan lambalarn flamanlar balangta karbondan yaplmaktayd. Gnmzde ise yksek
ergime noktas, daha iyi ma karakteristii ve scaa soua dayankll gibi sebeplerden tr flaman
76
malzemesi olarak tungsten kullanlmaktadr. Enkandesan lambalarda meydana gelen buharlama zamanla
ampul karartmakta, k verme kapasitesini azaltmakta ve sonu olarak flamann yanmasna sebep
olmaktadr. Cam tp kuvars camndan yaplm olup, tungsten flamann buharlamasnn nne gemek
iin kuvars caml tp ierisine iyot gaz doldurulmutur.
Dearj Lambalar
Dearj lambalar olarak adlandrlan lamba trleri cva buharl, metal halide ve sodyum buharl olmak
zere trldr. Dearj lambalarnn temel alma prensibi, cam tp ierisindeki gazn iyonizasyona
urayarak, birka dakikalk bir sre sonunda iletken hale gemesi ve balast ile lamba akmnn
snrlandrlmasdr. Dearj lambalarnn tm bir dearj tp olup, gcne ve tipine gre fakllklar
gsterse de, bir balast ve ateleyici yardmyla alrlar.
Cva buharl lambalar ounlukla d aydnlatma ve endstriyel uygulamalar iin gnmze kadar
kullanlm olup, dk renksel geri verimleri yksek deildir. (Ra %50) Cva buharl lambalar, cam bir
tp ierisindeki yksek basnl cva buharndan bir ark akm geirilmesi prensibiyle almaktadr.
Dezavantajlar
Sndrldklerinde veya anlk bir akm kesilmesinde tekrar almalar uzun sre alr.
77
Elektrolminesant Lamba
Belirli baz yariletken maddeleri ile elektrik akmndan direkt olarak k aks elde etmek mmkndr.
Bu yolla k elde edilen lamba trleri elektrolminesant lamba olarak adlandrlr. Elektrolminesant
lambalar, uzun yllardr, kontrol panellerinde, gstergelerde kullanlmakla beraber, gelien led teknolojisi
ile led esasl lambalar bir ok aydnlatma uygulamasnda kullanlmaya balanmtr.
Aydnlatmada farkl bir alternatif sunan Led (k yayan diyot) esasl lambalar sahip olduklar birok
olumlu zellikten dolay her geen gn biraz daha gelitirilerek aydnlatma sektrnde yerini almaktadr.
Son yllardaki gelimelerle birlikte, k aks etkinlikleri 100 m/Wn, renksel geri verimleri ise %75
deerinin zerine kmtr. Led teknolojisi, ateleme sresi beklemeden direkt yanma zelliiyle, dearj
lambalarnn kullanmnn darald 70 W alt glerde iyi bir alternatif olarak karmza kmaktadr.
Daha byk glerde ise ateleme sresi dezavantajna ramen, metal halide lambalar hala vazgeilmez
gzkmektedir. 70 Wn zerinde led lamba kullanm ile elde edilecek k aks metal halide lambalara
yaklasa da, elektronik ekipmanlardaki snma ve ilk kurulum maliyetinin yksek oluu dezavantaj olarak
karmza kmaktadr.
Led esasl lambalar floresan ve enkandesan esasl lambalar ile kyaslandnda dk enerji
sarfiyatlar, yksek k verimlilii minimal boyutlar, geni renk yelpazesi, farkl renk scaklklar gibi bir
ok zelliiyle zellikle dk glerde geleneksel aydnlatma sistemlerini geride brakacak olduka
geni uygulama alanna sahip olan bir teknolojidir. Nano saniyeler mertebesinde hzl bir k kna
sahip olup, ok ve titreimlere dayankldr. Cam, flaman gibi krlgan elemanlar ihtiva etmez. LED
lambalarn yapsnda cva gibi ar metallar ve halojen gazlar bulunmayp, titreimsiz yanma zelliine
sahiptirler. Isk yayan diyotlar, dogru ynde gerilim uygulandg zaman syan, diger bir deyimle
elektriksel enerjiyi sk enerjisi haline dnstren zel katk maddeli PN diyotlardr.
78
Floresan Lambalar
Btn elektrik dearjl k kaynaklar ierisinde floresan lambalar en ok bilinen ve kullanlandr. 1933
ylnda Chicago Fuarnda genel kullanma takdiminden bu yana, bir ok alanda enkandesan lambalarn
yerini almtr.
Floresan lambalarn popler olmasnn sebeplerinden belki de en nemlisi, enkandesan lambalara
nazaran yksek etkinlie sahip olmalardr. rnein 40 Wlk bir enkandesan lamba yaklak olarak
balangta 470 lmen vermesine ramen, ayn elektriksel gce sahip bir floresan lamba 2350 lmen
vermektedir. Bu g etkinlii sadece mali adan bir kazan olmayp, daha az s retimine de yol
amaktadr. Floresan lambalarla yaplan aydnlatma grme artlarn iyiletirerek daha rahat alma
artlarnn olumasna destek olmaktadr.
Floresan lambalar uzun cam tpler eklinde, dairesel yapda olabilecei gibi, duylara monte
edilebilen kompakt yapda da olabilirler. Bir floresan lamba, i yzeyi az miktarda cva ile kapl hava
geirmez bir cam tpten ibaret olup, tp ierisi ateleme arkn kolaylatrmak iin argon veya argon-neon
gazlar ile doldurulmutur. Ark baladktan sonra cva buhar gzle grlemeyen ultraviyole radyasyon
yayar, ama yaylan bu radyasyon lamba camndan gemez. Bununla birlikte, cam tpn i yzeyi,
ultraviyole radyasyon tarafndan aktif hale getirilen, yksek derecede duyarl floresan toz ile kaplanm
olduundan, gzle grlemeyen bu enerji, gzle grlebilen k enerjisine dntrlr. Deiik
oranlarda fosfor karm ile deiik renklerin elde edilebilmesi mmkndr.
Balast
Btn dearj lambalar ve floresan lambalar hem ilk almaya balama ve sonrasnda ise ark akmnn
kontrol iin balasta ihtiya duyarlar. Balast, ya elektronik olarak ya da bir yz silisyumla manyetik
olarak yaltlm ince demir saclardan yaplm nve zerine, elektriksel olarak yaltlm bir bobin
sarlarak retilir. ekil 3.7de farkl balast uygulamalar grlmektedir. Dearj lambalar ve floresan
lambalarda balastn grevleri unlardr:
ebeke geriliminde bir d salayarak, istenilen lamba geriliminde istenilen lamba akmn
gemesini salar.
79
Lambalarn I k Renkleri
Souk Beyaz (Cool White) renkli lamba tr sklkla, psikolojik olarak souk (resmi) alma atmosferi
arzu edilen ofislerde fabrikalarda ve ticari iletmelerde tercih edilir. Bu renk doal d aydnlatma etkisine
yakn bir etki verdiinden btn floresan lamba renkleri ierisinde en popler olanlardandr.
Lks Souk Beyaz (Delx Cool White) lamba tr de souk beyaz floresan lambalarn kullanld
yerler gibi genel aydnlatma uygulamalarnda kullanlr. Fakat aydnlatlan yerlerdeki pembe tonlarnn
daha belirgin grnmn salamak amacyla bu lamba tr daha fazla krmz iermektedir. Bu
ekilde zellikle insanlarn daha ho grnm salanlmaktadr.
Scak Beyaz (Warm White) lambalar, kritik renkler iermeyen, scak bir sosyal atmosfer arzu edilen
yerlerde kullanlr. Scak beyaz lambalar renk olarak enkandesan lambalara yakn olup, renksel
zellikleri floresan ve enkandesan lambalarn karm zelliini gsterir. Scak beyaz lamba ile
aydnlatma yapldnda, solgun renkler daha belirgin hale gelecektir. Sar, turuncu ve ak kahverengi
gibi renkler, scak beyaz renkteki lamba ile daha vurgulu halde grnecektir. Scak beyaz lambann bej
rengi krmz tondaki renklere parlak bir grnm kazandracaktr. Yeil iindeki sarnn ortaya
kmasn salayacaktr. Maviye scak bir ton kazandracaktr. Ntr yzeylere sarms beyaz veya
sarms gri bir grnm kazandracaktr.
Lks Scak Beyaz (Delux Warm White) lambalar doaya uyum asndan, scak beyaz lambalara gre
daha memnun edicidir. Enkandesan lambalara ok benzeyen lks scak beyaz floresan lambalar, insan
cildinin salkl, ak kahverengi bir renk tonunda grlmesini salar. Bu sebeple konutlarda ve sosyal
faaliyet alanlarnda kullanm zellikle nerilir. Bu tip lambalar avantajlarna ramen scak beyaz (warm
white) lambalara nazaran % 25 daha az etkindir. Beyaz (White) lambalar ofisler, okullar, depolar ve
evlerin baz ksmlar gibi hem souk (resmi) bir alma atmosferi olan, hem de fazla sosyal ekicilik
gerektirmeyen mekanlarda kullanlr.
Gn (Daylight) renkli lambalar, mavi rengin, arzu edilen gerek kuzey (gneten direkt
olarak gelmeyen k) ile birletii endstri ve i alanlar iin zellikle kullanldr. Bu lambalar mavi
rengi parlak ve net hale getirirken, ayn zamanda renk tonunu krmz, turuncu ve sarya dntrme
eilimindedir. Lks tip olanlar, tp ierisinde ikinci bir fosfor tabakasna sahip olduklarndan daha fazla
miktarda krmz a sahiptirler. Krmz k ise renkleri daha doal gsterecektir. Fakat bunun
karlnda etkinlik azalmaktadr.
Genel tasarmlarda scak ve souk tarz aydnlatmann kullanm, aydnlatlan alan zerinde suni k
ve doal gn arasndaki aydnlatma farkllklarn gstermektedir.
80
Konutlar
Matbaa
Oturma Odalar
50
Bask Yeri
250
Mutfaklar
125
Renk Ayrm
1000
Yatak Odalar
50
Garajlar
50
Atlye
250
Tezgahtar
500
100
Yalama Blmleri
150
Hol ve Merdivenler
50
Yalama Yerleri
250
Mutfaklar
250
Park Yerleri
50
Restoranlar
Tali Yollar
10-20
Genel Aydnlatma
150
Yollar
20-40
500
Tneller
50-100
50-100
Brolar
Mimari Proje izimi
750
Park Yollan
10-20
Dekoratif izimler
500
Meydanlar
25-50
Hesap, Yaz
500
Spor Alanlar
Konferans Salonu
200
Stadyumlar (Antrenman)
250
Dosyalama
150
Stadyumlar (Amatr)
500
250
Stadyumlar (Blgesel)
750
Stadyumlar (TV)
1500
Ynetici Odas
Okullar
150-350
Snflar
300
stasyon. Meydan
10-20
Spor Salonlar
200
Rhtm
20-50
Deney Snflar
400
Toplant Salonu
250
Laboratuvarlar
Hastaneler
Doktor Odas
100-200
alma Masalar
400-800
400-800
Aratrma Salonlar
250
Laboratuarlar
alma Masalar
400
Operasyon Odas
500-1000
Operasyon Odas
500
Operasyon Masas
2000-5000
81
D Aydnlatma
75
Yerleri
Lmba Tr
Akkor
Flmanl
Lambalar
Halojen
Kapsl
Lambalar
Normal
(Enkandesan)
Halojen
Lambalar
ubuk
Halojen
Lambalar
Led Lamba
G
(Watt)
Ik Aks
(Lmen)
15
25
90
225
40
41
60
700
75
900
Scak Beyaz
100
1350
150
2150
200
Lmba Tr
15
900
20
1200
23
1600
Scak Beyaz
18-20
32
1225
1780
Scak Beyaz
36-40
3050
3050
Gn
18-20
950
10
140
Gn
36-40
2100
20
350
Krmz
18-20
60
Krmz
36-40
160
Sar
18-20
800
50
900
100
2500
Kompakt Floresan
(Tasarruflu)Lamba
Floresan
Lmbalar
100
1600
Sar
36-40
2000
150
2550
Yeil
18-20
1300
60
820
Yeil
36-40
3300
100
1500
Mavi
18-20
250
150
2500
Mavi
36-40
650
100
1350
72
6300
150
200
2100
3100
150
12000
1000
80000
2000
170000
300
4800
500
9500
250
20500
750
15000
400
36000
1000
21000
70
6000
1500
33000
150
15000
2000
44000
1000
130000
3,5
180
7,2
450
250
400
26000
47500
15
1000
20
1500
125
250
6300
13000
Cva Buharl
82
G Ik Aks
(Watt) (Lmen)
13
600
AYDINLATMA HESAPLARI
Her aydnlatma tasarm iin temel gereklilik, en iyi ekilde aydnlatma salanabilmesi iin k miktarn
belirlemeye yneliktir. Bununla birlikte kiisel tercihler ve kararlar ok farkl olduundan ayn
aydnlatma problemine ynelik birok uygun zm bulunabilir. Bu zmlerin bazlar arzu edilen ve
gereki zmler olurken, bazlar da basit ve sradan olabilmektedir. Aydnlatma tasarmcs,
aydnlatlacak alana ve ayrlan bteye uygun olarak, her zaman iin en yksek grnt rahatln
salayacak ekilde aydnlatma ekipmann semeye abalamaldr. Aydnlatma hesaplar d ve i
aydnlatma hesaplar olmak zere iki trl gerekletirilir. Hesaplamalarda kullanlmak zere, farkl
birimler iin gerekli aydnlk dzeyleri Tablo 3.4de, farkl lambalara ait k aklar Tablo 3.5de
verilmitir.
Aydnlatma Hesaplar
Aydnlatma teknii, bir sistemde ekonomik ve kaliteli bir aydnlk salanmas iin gerekli hesap
yntemlerini kapsamaktadr. Bir aydnlatma hesabnda genel olarak aadaki yntem kullanlr.
Aydnlatlacak blgenin ortalama aydnlk iddeti, aydnlatma amacna uygun olarak ilgili tablodan alnr
ve dier veriler yardmyla en uygun armatr ve ampuln cins ve miktar hesaplanr. Tablo 3.6da oda
indeksi ve yanstma katsaylarna gre aydnlatma verimi ( ) deerleri verilmitir.
Tablo 3.6: Aydnlatma verimi
TAVAN
DUVAR
ZEMN
0,80
0,50
0,30
0,50
0,30
0,10
0,30
0,50
0,10
0,30
0,30
0,30
0,10
0,50
0,30
0,30
0,10
0,30
0,10
Oda indeksi:
k =
axb
ODA VERM:
hx( a + b )
0,60
0,24
0,23
0,18
0,18
0,20
0,19
0,15
0,15
0,12
0,15
0,80
0,31
0,29
0,24
0,23
0,25
0,24
0,20
0,19
0,16
0,17
1,00
0,36
0,33
0,29
0,28
0,29
0,28
0,24
0,23
0,20
0,20
1,25
0,41
0,38
0,34
0,32
0,33
0,31
0,28
0,27
0,24
0,24
1,50
0,45
0,41
0,38
0,36
0,36
0,34
0,32
0,30
0,27
0,26
2,00
0,51
0,46
0,45
0,41
0,41
0,38
0,37
0,35
0,31
0,30
2,50
0,56
0,49
0,50
0,45
0,45
0,41
0,41
0,38
0,35
0,34
3,00
0,59
0,52
0,54
0,48
0,47
0,43
0,43
0,40
0,38
0,36
4,00
0,63
0,55
0,58
0,51
0,50
0,46
0,47
0,44
0,41
0,39
0,66
0,57
0,62
0,54
0,53
0,48
0,50
0,46
0,44
0,40
5,00
83
DENKLEM
Z=
k=
T
L
axb
hx(a + b)
ExAxd
SEMBOL
Z
T
L
k
a
b
h
H
H1
E
A
d
AIKLAMA
Lamba says
Gerekli toplam k aks (lm)
Bir lambann verdii k aks (lm.)
Oda indeksi (oda boyutlarna bal olarak)
Uzunluk (m)
Genilik (m)
Ik kaynann alma dzlemine olan ykseklii (m)
Ik kaynann zeminden ykseklii (m)
alma dzleminin zeminden ykseklii
Gerekli aydnlk seviyesi (Lks) tablodan seilir
2
Aydnlatlacak blgenin alan (m )
Tesisin kirlenme faktr (Tablodan seilir)
Tesisin yanstma verimi. Aydnlatma sahasn snrlayan tavan,
duvar ve zeminin yanstma faktrlerine, blge indeksine ve seilen
armatr tipine bal olarak tablodan seilir.
Tablo 3.8: aydnlatma uygulamalar iin armatrl yada armatrsz lamba konumlarnn gerektirdii kirlenme
faktrleri
Lamba Konumu
(Armatrl veya
Armatrsz
Bakm Sresi
Kirlenme Durumu
1 Yl
2 Yl
3 Yl
1,15-1,35
1,35-1,55
1,55-1,75
Az Kirli Ortam
1,45-1,65
1,65-1,80
1,80-2,15
Serbest
1,75-2,15
Direkt,
Yar Direkt
Endirekt,
Yar Endirekt
ok Kirli Ortam
1,00-1,25
1,25-1,35
1,35-1,45
Az Kirli Ortam
1,35-1,40
1,40-1,55
1,55-1,90
1,65-1,85
1,85-2,15
Zorunlu Bakm
Sresi: 2 Yl
ok Kirli Ortam
1,35-1,45
1,45-1,85
Zorunlu Bakm
Sresi: 2 Yl
Az Kirli Ortam
1,65-2,00
2,15-2,50
aydnlatma uygulamas iin armatrl yada armatrsz tercih edilen lamba konumunun gerektirdii
kirlenme faktr deerleri Tablo 3.8de gsterilmitir. Yukarda belirtilen aklamalara uygun bir
uygulamaya ait veriler Tablo 3.9da, bu verilere ait zm ise Tablo 3.10da verilmitir.
Tablo 3.9: aydnlatma ile ilgili bir uygulamaya ait veriler
Birim: Snf
A=6 m
Tavan: Ak 0,80
B=8 m
H=3,75m H1=0,75 m
Aydnlk
Dzeyi
Lamba Tr
E=200 Lks
(Tablodan)
Kompakt
Floresan
Lamba Gc
20 W.
84
Lamba Ik Aks:
L
1200 Lmen
Sembol
h
k
Denklem
h=H - H1
axb
k=
Sonu
h=2,75 m.
lem
h=3,5 - 0,75 m.
6 x8
k=
k=1,246
2,75x (6 + 8)
hx(a + b)
Tesisin aydnlanma etkinlik faktr (Tablodan seilir)
=0,38
d
A
d=1,25
2
A=48 m
T
Z
ExAxd
Z= T
200 x 48x1, 25
Z=
T = 31579 Lmen
0,38
31579
Z 27 adet
1200
Bir avize armatrde 3 adet lamba, olduuna gre 27/3=9 adet avize armatr simetrik olarak monte
edilecektir
E
E=
.Z.
L
d.A
E=
1200 x 27 x 0,38
1, 25.48
Hesaplamada bulunan 9 adet armatr ile 27 adet lambann yerleim dalmlar ekil 3.8de
grlmektedir.
x
xx
x
xx
x
xx
x
xx
x
xx
x
xx
x
xx
x
xx
x
xx
D Aydnlatma Hesaplar
D aydnlatma hesaplamalarnda point-point (nokta-nokta) metodu en yaygn metot olarak
kullanlmaktadr. Point-point (nokta-nokta) metodunda temel esas, ask noktalarnda asl olan lambalarn
tam altnda ve tam altndan uzaklaan noktalarda oluturmu olduu aydnlk dzeylerinin
hesaplanmasdr.
Ik kaynaklarnn sahip olduu toplam k miktarna k aks denir. Bu k aksn oluturan nlar
kresel bir ada etrafa yaylrlar. ekil 3.9da grlen r yar apl bir kre ierisindeki aydnlk dzeyi,
85
ve kre yzeyi, = 4 I
ise aydnlk dzeyi, S = 4 r 2
E=
I
r2
elde edilir. Burada elde edilen eitlik ile benzer tarzda ekil 3.10da bir lambann tam alt noktasndaki A
noktasnn aydnlk dzeyi,
E=
I
h2
olarak bulunur.
ekil 3.11: h yksekliinde asl lambadan X uzaklnda ve asnda bulunan noktada yatay aydnlk dzeyi
ekil 3.11de lambann tam alt noktas dnda, X aklndaki B noktasnda yukardan gelen nlarn
yatay zeminde oluturduu aydnlk dzeyi, yatay aydnlk dzeyi olarak kabul edilir. B noktasndaki
yatay aydnlk dzeyi,
86
Ey = E cos =
cos
r2
dir. Burada,
r=
h
cos
olduundan,
Ey =
I
h
cos
cos
I
h2
cos3
olarak bulunur.
ekil 3.12: h yksekliinde asl lambadan X uzaklnda ve asnda bulunan noktada d ey aydnlk dzeyi
ekil 3.12de lambann tam alt noktas dnda, X aklndaki B noktasnda yandan gelen nlarn
yanal zeminde oluturduu aydnlk dzeyi, dey aydnlk dzeyi olarak kabul edilir. B noktasndaki
dey aydnlk dzeyi,
Ed = E sin =
I
r2
sin
dir. Burada,
r=
h
cos
olduundan,
Ed =
I
h
cos
sin
I
h2
sin cos 2
olarak bulunur.
Ik Dalm Erileri
Ik dalm erileri aydnlatma aygtlarnn, dikkate alnan eksenel dzlemlerinde verdii k
iddetlerinin dalm grafiidir. Aydnlatma aygt bir lamba olaca gibi, lamba, reflektr yap ve d
muhafazadan oluan bir armatr olabilir. ekil 3.13de bir aydnlatma armatrnn AA, BB ve CC
dzlemleri gsterilmitir. Aydnlatma hesaplarnda, aydnlatma aygtndan kan k iddetlerinin
simetrik yada asimetrik olma durumlarna gre, bir eksenel dzlem dikkate alnabilecei gibi, birden fazla
eksenel dzlemler de dikkate alnabilir.
87
Dairesel yapdaki lambalar ve armatrler ou kez simetrik olarak kabul edildiinden k dalm
erileri tek bir eksenel dzlem olarak kabul edilir. Kare, dikdrtgen v.b. farkl yaplardaki lambalar ve
armatrler iin ise enine, boyuna, keden keye gibi farkl eksenel dzlemlerdeki k dalm erileri
kullanlmaldr. ok sayda eksenel dzleme ait k dalm erileri kullanldnda, boyutlu koordinat
sisteminin kullanld hassas hesaplamalar yaplmaldr. Simetrik yapl bir lambaya ait k dalm
erisi ekil 3.14de grlmektedir.
88
ekil 3.15de grlen lamba iin h = 4 m, X = 3 mdir. Bu lambann A noktasnda oluturaca yatay
ve B noktasnda oluturaca hem yatay, hem dey aydnlatma dzeylerinin hesab tablo 3.11de
verilmitir. Bu hesaplamada ekil 3.14deki k dalm erisine sahip 72 W, 6300 Lmen, simetrik
yapl metal halide lamba kullanlmtr.
Tablo 3.11: D aydnlatma hesab uygulama emas
Aklama
Sembol
Denklem
lem
Sonu
tan
X
tan =
h
0
tan =
4
tan = 0
= tan 1
Ik Dalm Erisi
= tan 1 0
= 00
I = 305 cd
A Noktas
I
I
Ey
Ey =
cos 3
Ey =
X
h
I=
Ey
Ey =
Ed =
I=
I
cos3
h2
42
cos 3 0
3
4
= 36,87
Ed =
6300
x120
1000
I = 1921,5 cd
Ey=120 Lks
tan = 0,75
= 36,87 0
I = 120 cd
I = 756 cd
756
cos3 36,87
42
Ey = 24,19 Lks
756
sin 36,87 cos 2 36,87
42
Ed = 18,14 Lks
Ey =
89
1921,5
= tan 1 0,75
L
xI
1000
I
sin cos 2
h2
6300
x305
1000
tan =
Ik Dalm Erisi
Ed
I=
= tan 1
B Noktas
tan =
tan
=0
I = L xI
1000
zet
Lambalarn bir ou devreye direkt olarak
balanamaz. rnein floresan ve dearj
lambalar balast zerinden devreye balanrlar.
Balastlarn
uyumlu
olmas
lambalarn
aydnlatmada verimli kullanlmas iin son derce
nemlidir. Lambalar farkl k renklerine sahip
olup, istenilen ortam uygu renkte lamba seimi
yaplmaldr.
90
Kendimizi Snayalm
a. 1801
b. 1840
c. 1862
d. 1879
e. 1882
2. nsan, hangi dalga boylar arasndaki
grebilir?
a. 380-680 nm
b. 780-880 nm
a.
c. 380-680 m
b. =
T
d. 780-880 m
e. 880-980 m
c.
d. =
T
a. Gz Kapa
e.
b. ris
ExAx
d
Exxd
A
xAxd
E
ExAxd
Exd
c. Retina
8. Hangisi k aks salama asndan en
verimsizidir?
d. Lens
e. Ia duyarl tabaka
a. Led lambalar
a. Nesnenin bykl
c. Kompakt floresanlar
b. Nesnenin parlakl
e. Enkandesan lambalar
a. Gn doumu ve batm
I
h2
I
2
cos 3
d. Floresan
sin 3
e. Kibrit atei
h
I
sin cos2
h2
I
cos sin 2
h2
I
sin
h2
91
10. Hangisi
dearj
dezavantajlarndan deildir?
lambalarnn
gibi
aks
92
Yararlanlan Kaynaklar
Sra Sizde 1
Lighting Design
Lighting. LDA.
Sra Sizde 3
Scak renklerin arlkta olduu, yani krmz ve
kahverengiye bakan tonlarn arlkta olduu
dk renkm scaklkl bir aydnlatma tercih
edilmelidir.
93
(2008).
Luxe
Sra Sizde 2
Alliance
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Zayf akm tesisat sistemlerini tanmlayabilecek,
Zayf akm tesislerinin bakm ve onarmn yapabilecek
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.
Anahtar Kavramlar
Telefon Tesisat
arma Tesisleri
Yangn Tesisat
TV-Anten Tesisat
Hrsz Sistemleri
indekiler
Giri
94
TV-Anten tesisat
Tesisat, telefon prizlerinden kat veya ara telefon terminallerine kadar PVC boru veya zel kanal
iinden en az 0.5 mm apnda bakr iletkenli, PVC izoleli, PVC klfl Tablo 4.1deki elektriksel
zelliklere uygun bina ii telefon kablosu ekilmek suretiyle yaplacaktr. Kullanlacak
malzemeler TSE standardna uygun olacaktr.
Telefon prizinden kat veya ara telefon terminaline kadar olan kablolar btn olarak ekilecek ve
ular terminale balanacaktr.
Terminal Blou: Telefon kablolarnn kat, ara ve bina ana giri terminal kutularnda irtibatlarnn
dzenli bir biimde yaplabilmesi iin kullanlan balant elemandr. Terminal bloklar
sktrmal tipte (quick connect) olacaktr. Trk Telekom tarafndan kullanlan veya uygun
grlen terminal blou kullanlacaktr. Vidal balant elemanlar kullanlmayacaktr.
Tablo 4.1: Tipik bina ii telefon kablosu ve PVC boru aplar
Kablolarn
Nominal D
ap (mm)
PVC Boru
aplar
(mm)
Ortalama D
Kablo ap
(mm)
PVC Boru
aplar (mm)
4.3
14
14
2x2x0.5+ 1x0.5
5.0
14
3x2x0.5+ 1x0.5
5.5
14
4x2x0.5+ 1x0.5
6.5
14
5.2
6x2x0.5+ 1x0.5
7.5
16
5.8
14
10x2x0.5+ 1x0.5
8.0
18
6.6
16
15x2x0.5+ 1x0.5
9.5
25
7.6
18
20x2x0.5+ 1x0.5
10.0
25
8.6
25
30x2x0.5+ 1x0.5
12.0
25
9.8
25
50x2x0.5+ 1x0.5
15.0
32
11.5
25
1000x2x0.5+ 1x0.5
21.0
50
15.0
32
letken ap
(mm)
0.5
20 C Maksimum
evrim Direnci
(ohm/ift*km)
Minimum zalosyon
Direnci (megaohm*km.)
182.12
100
Maksimum Efektif
Kapasitesi
800 Hz.de (nf/km)
120
2.
Kat ve ara terminal kutular, gerektii takdirde konulur, yeterli korumay salayabilecek bir
malzemeden yaplr. Kablolar termine etmek iin artnamede belirtilen ve projesine uygun
telefon irtibatn karlayacak terminal blou kullanlr ve bu terminal bloklar kutu iine
yerletirilir.
Kat ve ara terminal kutular, katlarda almaya uygun yerlerde, nemli ve kuvvetli akm
tesisatndan uzakta yaplr.
Kat ve ara terminal kutular zorunlu olarak nemli yerlere tesis edilecek ise nem
szdrmayacak ekilde sva st etanj malzeme kullanlr.
Bina ana giri terminal kutular, yeterli korumay salayabilecek bir malzemeden yaplr.
artnamede belirtilen ve projesine uygun kapasitede telefon irtibatn karlayacak terminal
blou kullanlacak ve bu terminal blou kutu iine monte edilecektir.
Bina ana giri terminal kutularnda kullanlacak terminal bloklar artnameye ve projesine
uygun kapasitede olmaldr.
Bina ana giri terminal kutularna konacak bina ana giri terminal says minimum olarak
belirlenen kablo ift saysndan az olmamaldr.
Bina ana giri terminal kutusu, ok katl binalarda her an giri ve k mmkn olan
nemsiz, aydnlk, kuvvetli akm tesisatndan uzakta bina iinde bir duvara tesis edilir.
Bina ana giri terminal kutusu tek kutu olacak ekilde monte edilir. Kutu gmme tipte ve
kilit dzenine sahip olmaldr. Kutuda topraklama irtibat yeri olmal ve kablo giri yeri
perfore olmaldr.
Bina ana giri kutularnn iinde abone balantlarn gsteren ematik bulundurulmaldr.
Binalarda Telekom ebekesine irtibat salamak iin, bina ana giri terminal kutusunun
bulunduu yerden bina dna kadar, telefon priz says 200e kadar olan binalarda 50 mmlik iki
adet boru ile k yaplacaktr. Boru zeminden 40 cm derinlie ve usulne uygun olarak denir.
Ayrca, dier Telekom hizmetleri (Kablo TV vb.) iin gerektii takdirde ilave boru konulabilir.
Bina kablo girii ile n cephe parsel snr arasndaki mesafe 5mden fazla ise bina giriine
ebatlar en az 60x80 cm olan tali ek odas yaplr ve bu ek odadan tretuvara kadar usulne uygun
olarak 100 mm apl boru denir.
Bina kablo girii ile n cephe parsel snr arasndaki mesafe 5mden az ise bina ana giri
terminal kutusundan tretuvara kadar iki adet 50mmlik boru denir.
97
Proje hazrlanrken, meskenlerde en az iki adet telefon sortisi konulacaktr. Kat veya ara telefon
terminalleri ile bina ana giri telefon terminalleri arasna ekilecek kablo ift adedi en az daire
says x 2 olarak hesaplanacaktr. yerleri olarak yaplacak binalarda her i yerine en az
telefon sortisi konulacaktr. Kat telefon terminalleri ile bina ana giri telefon terminalleri arasna
ekilecek kablo ift adedi en az, i yeri says x 3 olarak hesaplanacaktr.
Her sorti kat veya ara telefon terminallerine tek olarak irtibatlandrlacaktr.
Kat veya ara terminal kutular genellikle merdiven sahanlklarna konulacaktr. Kutular
zeminden takriben 2 m ykseklikte olacaktr.
Her kat veya ara terminal kutusundan bina ana giri terminaline kadar en az ift adedine uygun
kablo tek olarak ekilecektir. Ankastre tesisatlar merdiven boluundan sva alt olarak
ekilecek olup, kaak grmelere meydan vermemek iin bir daireden baka daireye geecek
ekilde tesisat yaplmayacaktr.
Bina ana giri terminal kutusundan itibaren her daireye ayr boru denmek kaydyla ara ve kat
terminal kutular konmakszn bina ana giri terminal kutusuna balant yaplabilecektir.
Her bir katta 10 adetten fazla telefon hatt varsa kat terminal kutusu kullanlmas tavsiye edilir.
Bitiik dzendeki dubleks ve tripleks binalarda, bina ana giri terminal kutusu, her blok iin bir
kutu olacak ekilde zeminden takriben 2 m ykseklikte uygun bir yere konulacaktr.
Her bir bina ana giri terminal kutusundan Telekom ebekesine kadar Trk Telekom
ebekesine rtibat artnamesinin koullarna uygun olarak boru tesis edilecektir.
Tesisatta kullanlacak boru aplar, ekilen kablolarn d apnn en az iki kat olacaktr.
Tesisatta kullanlacak kablo ve terminalin tesisatta alr durumdaki izolasyon direnci 100
Megaohmdan az olmayacaktr. Terminallerden llen diyafoni zayflamas 65 dB den byk
olacak ayrca topraklama direnci en fazla 10 W olacaktr.
Bina ii telefon tesisat kuvvetli akm tesisatndan etkilenmeyecek ekilde yaplacaktr. Ayrca bina ii
telefon kablolarnn getii borulardan zil, merdiven otomatii vb. hatlar geirilmeyecektir.
Her katn krokisi veya mimari projesi zerinde aadaki hususlar belirtilecektir.
Bina ana giri terminal kutusunun Telekom ebekesine irtibatlandrlaca borunun gzergh.
Ana hat tesisatnda kullanlan kablolarn gzergh, uzunluklar, cins ve ift saylar.
Projede kullanlacak iaretler aada belirtilen ekilde olacak, bunlarn dnda kullanlan zel
iaretler bir liste halinde dosya da bulunacaktr.
Her paftann alt kesine binann durum plan izilecek, ilgili ksmlar taranacak, antet zerinde
bina ve proje hazrlayanlarla ilgili yeterli bilgiler olacaktr.
ekil 4.1de iki katl bina iin telefon kolon emas verilmitir.
KTK
K.T.K
TP
TP
1.Kat
KTK
K.T.K
TP
TP
2. Kat
B.T.K
Telekom
Scaklk etkisiyle alan dedektrler: Scakln art sonucu bimetal kontan devreyi amas
veya kapamas esasna gre alr, dedektr saylar hacmin boyutlarna ve tavan yapsna gre
seilir. Tavan ykseklii 4myi gemeyen hacimlerde her 30 m2 de bir, daha yksek tavanlarda
25 m2de bir dedektrler yerletirilir. Dedektr duvar aras 2.5 m ve dedektrler aras ise 5 m
olacak ekilde yerletirilmeye allr. Dedektrler bir s kayna veya gnein etkisi altnda
olmamaldr, ayn zamanda nem ve tozun girmesini nleyecek salam bir muhafazann iine
yerletirilmeli ve zerlerine altklar s deerleri yazlmaldr.
1.1 Bimetal termik dedektr: 50, 60 ve 70 0C s derecesinde alacak ekilde retilirler.
Hassasiyetleri 5 0C ve tepki sreleri en fazla 30 sn. olmaldr.
1.2 Yar iletkenli termik dedektrler: 40, 50, 60, 70, 80, 90 0C s derecesinde alacak
ekilde, hassasiyetleri 1 0C ve tepki sreleri en fazla 2 sn.olacak ekilde retilirler.
1.3 Scaklk art hzna bal olarak alan dedektrler: Yangn srasnda ortam scaklnn
olaanst artmas esasna gre alrlar, hassasiyet oran dierlerinden fazladr. Dakikada
10Clik veya dakikada 30 0Cye kadar olan scaklk artlarnda alacak derecede
yaplrlar ve etki alanlar yaklak 50 m2dir.
1.4 Genleme tesiriyle alan dedektrler: Scaklk tesiriyle genleen alkol civa gibi svlardan
oluan ve genleme sonucunda kontak ap kapatabilen sistemden oluur. 50, 60 ve 70 0C
s derecesinde alacak ekilde retilirler.
99
2.
yonizasyon etkili duman dedektr: Gazn ayrmas esnasnda ortamda oluan farkl
iyonlamay belirleyip elektriksel kumanda veren dedektrlerdir.
2.2
Optik etkili duman dedektr: Dedektr bir fotoselden ibarettir, hcre iine duman
dolunca k seilemeyip elektriksel kumanda verilir.
Yangn alarm sistemleri, projeleri yaplacak yapnn mimari plan zerinde gsterilir. Bunu
yapabilmek iin ilk nce tesisatta kullanlan sembolleri doru olarak seebilmek ve uygun olarak
yerletirebilmek gerekir. Yangn alglama ve ihbar sistemlerinde kullanlan balca semboller ve bu
sembollerin aklamalar Tablo 4.3te verilmitir.
Tablo 4.3: Yangn alglama ve ihbar sistemlerinde kullanlan semboller
Sembol
Aklamas
Anahtar
-yy
S3
3 fazl artel
Panel
Y..S.
Ik dedektr (alglaycs)
Is dedektr (alglaycs)
Kr bas butonu
Hoparlr
YAVS tesisatn oluturan cihazlar kadar bunlar arasndaki sinyal iletiimini salayan sistemin can
damar olan kablolarn iyi seilmesi de nemlidir. Bu seim yaplrken yksek hzla sinyal iletebilme
kabiliyeti, kayplarn en aza indirgenmi olmas yani ekranlamann standardna uygun olarak yaplm
olmas gibi zelliklere dikkat edilmesi gerekir. Yangn ihbar sistemlerinde kablolar genellikle tavan
iinden, kablo kanallarndan, kablo tavalarndan, besleme, aydnlatma, havalandrma ve kontrol kablolar
arasndan gemekte olup bu tip kablolardan alma esnasnda etrafa elektriksel grlt yaylmaktadr. Bu
yzden yangn ihbar sistemi kablolarnn tesisat iindeki elektriksel alanlardan etkilenmemesi iin
kesinlikle ekranl olmas gerekir. Standartlara uygun olarak imal edilen JY(St) Y kablolar, ekranl
retimleri ile modern yangn alglama ve ihbar tesislerinde, tm dnyada kullanlmaktadr. Yangn, ihbar,
gvenlik, otomasyon, ses yaltm, interkom, diyafon vb. tesisatlarda bina iinde sabit tesisi kablosu
olarak kullanlrlar.
Som veya kalayl elektrolitik bakr tel zerine termoplastik malzeme ile izole edilmi ve iki dzende
bklm damar zerine bant sarlr. Kalayl ekran teli ilavesiyle, polyester laminasyon alminyum folyo
sarldktan sonra, krmz renkli d PVC klf ekilerek kablo imal edilir.
Kablo zellikleri
Yangna uzun sre dayanabilen kablolar (silikonlu, mineral izolasyonlu, vb.)
Besleme kablolar
Standart kablolar
Detektr kablolar
Genel zellikler
TV datm ebekesi yayn merkezinde ilem uygulanm TV programlarnn, VHF-UHF (471000 MHz) bandnda TV prizlerine istenen kalitede ulamas salanacak ekilde projelendirilir
ve uygulanr.
Datm ebekesinde ayrlan kollar var ise kollar birbirini etkilemeyecek ekilde yaltlmaldr.
101
Sistemde kullanlan malzemeler, ileri ve geri ynde sinyal gndermeye, ileri yn iin 47-1000
MHz, geri yn iin 4-65 MHz bant geniliine uygun olmaldr.
ebekede kullanlan her trl datc ve blclerin ak kalan ular 75 ohm terminaller ile
kapatlmaldr.
darece istenmesi durumunda merkeze 1 adet geni bandl 88-108 MHz FM anteni ve
amplifikatr taklarak prizlere FM yayn yaplmaldr.
Uydu yaynlarnn almnda sadece demodlatr, modlatr tipi birleik cihazlar kullanlacaktr.
leride, mevcut TV yaynlarnn stereo olarak yaynlanmas ihtimaline kar tm birleik cihazlar
stereo olmaldr.
Sistem, ayn anda deiik dillerde yayn yaplan programlar TV prizlerine iletebilecek zellikte
olmaldr.
Her bir kanal yayn iin gerekli olan cihazlar, bamsz olarak 220-230 VAc-50 Hz beslenmeye
uygun olacak, herhangi bir arza durumunda sadece bir kanal devre d kalacak, dier kanallar
etkilenmeyecektir.
Tm cihazlar 19 standardnda dolap iine monte edilecek tipte olacak, dolap termostat kontroll
fan ile soutulmaldr.
Sistemin merkezi modler olacak ve her kanal birbirini etkilemeden servis iin sklp
taklabilecektir. Merkez cihazlar kontroll olup fonksiyonlar (giri/k kanal, filtre devreleri
vb.) programlanabilir olmal, seilen uydu kanallar gerekli grld anda programlanarak
deitirilebilmelidir.
Dolap iine monte edilecek tm cihazlar, kzaklar zerine monte edilecek, bakm srasnda
kolayca kzaktan alnabilmeli ve cihazlardan yaplan ayarlar kolay kontrol edilebilen tipte
olmaldr.
Her bir kanal yayn iin gerekli olan cihazlarn RF k seviyesi dijital olarak ayarlanabilecek,
IF filtreler dar ve geni band olarak programlanabilecek ve resim kalitesine gre uygun olan
band genilii seilebilir olacaktr.
Yayn merkezini tekil eden cihazlar en son teknolojiye uygun retilmi, tekyanband alabilen
cihazlardan olmaldr.
Uydu alc cihazlarn giri frekanslar 950-2150 MHz aralnda olacaktr. Uydu alclar 3,7-4,2
GHz (C band) ve 10,7-12,75 GHz (KU band) yaynlarn da almaya uygun olmaldr.
Antenler
UHF Antenler
UHF antenlerin frekans aral 470-862 MHz (21-69 nulu kanallar) olmaldr.
Anteni oluturan elemanlarn says projesine ve bulunduu blgenin zelliine gre seilecek,
eleman saysnn ok olmasna dikkat edilmlelidir.
VHF Antenler
VHF antenlerin frekans aral 174-230 MHz (5-12 nulu kanallar) olmaldr.
Anteni oluturan elemanlarn says projesine ve bulunduu blgenin zelliine gre seilecek,
eleman says en az 10 adet olmaldr.
Anten dier alc antenlerinden ve yksek gerilim kablolarndan uzakta kurulmaldr. Yksek
gerilim kablolar etrafnda oluan kuvvetli alanlar; parazitlere ve gelen TV sinyallerinin
zayflamasna sebep olur. Arzal bir televizyon: antenden parazit sinyaller yayabilir. Civardaki
dier alclar bu parazitten etkilenebilir.
Anten direi topraklanmaldr. Madeni sivri ulu bir direk, parotaner gibi yldrm ekmeye
elverilidir. yi bir topraklama alcnn yldrmdan etkilenmesini nler. Topraklama; kaln bir
kablo ile dik ve en ksa yoldan yaplmaldr.
Direk sert bir zemin zerine veya boru ayaklar ile tesbit edilir. Boru ayaklarnn at zerinde
taklabilen ve haraketli olan mafsall tipleri de bulunur.
Kapsam
Hava, kablolu TV, uydu, merkezi video ve FM Radyo yaynlarnn, TV-Radyo prizlerine istenen
kalitede ulatrlmas sistemini kapsar.
103
Sistem
TV-Radyo prizi konulan yerlere TV, radyo ve video yayn yaplabilmesi iin, aada belirtilen
nitelerden projesindeki verilere gre gerekli grlen niteler; saylarna gre tespit edilerek
sistem tesis edilecektir.
Merkez nite (receiver, decoder, stereo modlatr, video, audio, VCD, uydu sinyal alclar vb.)
Cihaz dolab
Kablolar
Datc ve blcler
Prizler
Konektrler
ekil 4.2de rnek bir TV kolon emas verilmitir.
Mekanik zil
Elektronik zil
104
Kap zili tesisat, PVC boru ierisinde, plastik izoleli, en az 0,75 mmlik iletkenlerle sva alt
olarak yaplacaktr. Tesisat mstakil bir sigortaya ba l 220/8 voltluk bir transformatr ile
beslenecektir. Apartmanlarda, d kap zil butonlar d ey veya yatay zil panelleri zerinde
toplanacak, panel zerindeki butonlarda isim yazlacak blm bulunacak ve effaf muhafazal
olacaktr. Paneller, d ortam artlarna dayankl malzemeden ve etan olacaktr.
ekil 4.3te rnek bir kap-zil-merdiven otomat kolon emas verilmi tir.
2. Kat
1.Kat
K
1.Kat
2. Kat
K.O.
M
1.kat
2.kat
Zil Buton
Grubu
220/12 V
105
Gvenlik Panelleri
Gelien teknoloji ile beraberinde yalnzca hrsza kar nlem alan cihazlardan kp insan gvenliini
tehdit eden dier unsurlar da kontrol eder hale gelmitir ( Salk-yangn gibi).
Alarm panellerini balca 2 gruba ayrmak mmkndr.
Merkeze balanabilen alarm panelleri zerlerinde dijital bir kominikatre sahip olup, merkez
tarafndan gnn 24 saati kontrol altnda tutulan (bilgisayar ortamnda) mdahale durumunda bu
merkezce gerekli nlemler almas gereken ileri teknoloji rn alarm panelleri.
Merkeze balanamayan alarm panelleri; genellikle kk i yeri ve evlerde lokal amal, yalnzca
caydrc ve uyarc nitelii bulunan panellerdir.
Sembol
<<
Aklamas
Anten Santrali
B.T.K
B.T.K.
K.T.K
K.T.K
TV
Televizyon Prizi
Merdiven Otomat
TP
Telefon Prizi
TD
Data Prizi
106
1.kat
Zil Butonu
TV Hatt
Telefon Hatt
Normal Hat
K.O.
Kap Otomat
Zil trafosu
Olarak da snflandrlabilir.
Planl bakm ve onarm; tesis veya makineye belirli bir plan ve program iinde ilem yaplarak,
normal iletme artlarna gre almasn temin etmektir. Plansz bakm ve onarm; Bu sistemde makine
veya tesis arza yaptnda mdahale edilir.
atlaklar,
Krlmalar,
Deformasyonlar,
Anma,
Malzeme younluu,
Eskime,
Kesilme,
Bu sralanan deiik tipteki arzalar, normal olarak aada belirtilen nedenlerin birinden veya
birkandan
kaynaklanabilir.
Fazla yk altnda alma,
Titreimler;
Yetersiz yalama,
Kirlilik,
Yanl kullanmdr.
atlamalar,
Isnma,
Titreim art,
Grlt art,
Koku,
rme,
Dzensiz alma,
Szntlar,
Hasar,
Bakm ve onarm yapma ilemine her zaman basittenzora doru mant ile yaklalmal ve en
sonunda tesisatn btn incelenmelidir. rnein; arza basit bir sigorta atmasndan kaynaklanan elektrik
kesintisi olabilir. Bu durumda zayf akm tesisatlarn besleyen transformatrn sigortasnn salamln
kontrol etmeden arza aramaya kalklrsa, i gc ve zamandan kaybedilebilir.
108
zet
Numaratr tesisat sistemleri genellikle resmi
dairelerde, okullarda kullanlan bir sistemdir. Bu
sistemlerde, odalardan birinden butona basnca,
numaratre bal bulunan zil almaktadr ve
hangi odadan basld grlmektedir. Bu
sistemle ilgili olarak rnek bir numaratr tesisat
sisteminin kapal emas bir ekille gsterilmitir.
Zayf
akm
tesisat
denilince,
telefon
sistemlerinin tesisat, yangn alglama ve ihbar
sistemlerinin tesisat, TV ve antenin tesisat,
arma tesisleri olarak adlandrlan zil ve
numeratr sistemleri gibi sistemlerin tesisat,
diyafon ve grntl sistemlerin tesisat ve hrsz
ihbar sistemlerinin tesisat gibi sistemlerin tesisat
dnlmelidir.
109
ve sesli
kapl ve
sistemler,
grntl
grntl
sistemler,
grntl
sesli ve
Kendimizi Snayalm
1.
a.
Duman dedektr
a.
1 0C
b.
Anahtar
b.
2 0C
c.
Panel
c.
3 0C
d.
TV Prizi
d.
4 0C
e.
Hoprler
e.
5 0C
1 0C
b.
2 0C
c.
3 0C
d.
e.
3.
a.
R>=2 M
b.
R>=4 M
c.
R>=6 M
d.
R>=8 M
e.
R>=10 M
4 C
5 C
<<
a.
Anten santrali
a.
J-Y(St)Y tipi
b.
TV Prizi
b.
J-Y(St)Y-105 tipi
c.
c.
SIF(St)Y tipi
d.
Panel
d.
e.
Data prizi
e.
N-Y(St)M tipi
9.
4.
a.
Panel
b.
Anahtar
c.
Merdiven Otomot
d.
d.
Anten santrali
e.
e.
Ik dedektr
a.
Panel
b.
Hoprler
c.
TV Tesisat
b.
Numeratr tesisat
c.
Zil tesisat
d.
e.
Aydnlatma tesisat
110
a.
I, II, III, IV
b.
II, III, I, IV
c.
d.
e.
I, II, III, IV
Sra Sizde 1
Sra Sizde 2
4. c Yantnz
yanl
ise
Zayf
Akm
Tesislerinde Kullanlan Dier Semboller balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz.
111
Yararlanlan Kaynaklar
MEGEP Bina i Haberleme Tesisat 2, Ankara
2007
MEGEP
Elektrik
Elektronik
Teknolojisi
Mterek Yerel Anten Tesisat Ankara 2007
http://elektrikkitaplari.blogcu.com/zayif-akimtesisati-arizallari-bakim-ve-onarimi/2918681
MEGEP
Elektrik
Elektronik
Teknolojisi
arma Tesisatlar ,Ankara 2007
A.Doru, M. Nacar,
Elektrik Tesisat
Planlar,Szleme,Keif ve Planlama, Color
ofset, Ocak 2008.
MEGEP
Elektrik
Elektronik
Teknolojisi
Gvenlik Tesisatlar, Ankara 2007
112
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Reaktif g kompanzasyonunu tanmlayabilecek,
Grup, seri ve merkezi kompanzasyon eitlerini belirleyebilecek,
Kompanzasyon kondansatrlerini tanyabilecek,
Aydnlatma kompanzasyonunu aklayabilecek
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.
Anahtar Kavramlar
Aktif G
Kondansatr Gc
Reaktif G
G Kondansatr retimi
Grnr G
Ar Kompanzasyon Zararlar
G Faktr
Reaktif G Tketicileri
Aydnlatma Kompanzasyon
indekiler
Giri
Kompanzasyon Kondansatrleri
114
Reaktif G
Kompanzasyonu
GR
Dnyamzda son yllarda boy gstermeye balayan enerji krizi aratrmaclar yeni enerji kaynaklarna
ynlendirirken, ayn zamanda enerjinin daha verimli kullanlmasna ve daha verimli sistemlerin
tasarlanmasna ynelik almalar yapmasna da ynlendirmitir. Bilindii gibi elektrik enerjisinin
kaliteli, srekli, yeterli, kesintisiz ve ucuz olarak kullanma sunulmas esas alnr. Elektrik enerjisinin
retildii santralden en kk alcya kadar iletiminin en az kaypla iletilmesinin hesaplar yaplmaktadr.
Dnyamzda tketilen elektrik enerjisine olan ihtiyacn her geen gn daha da artmas, enerji fiyatnn
artmas enerjinin ucuz kaliteli aktif enerji olmasn gerektirmektedir. Enerji ilk olarak retildiinde
datlacak sistemler generatrlere ok yakn olduu iin herhangi kir kompanzasyona ihtiya
duyulmamtr. Ancak g sistemleri gelitike reaktif g eken motorlar arttka reaktif g
kompanzasyonuna ihtiya da artmtr. Enerji verimliliini arttrmak ve iletmeyi kolaylatrmak reaktif
g kompanzasyonunu oluturmaktadr.
Generatrlerde retilen elektrik enerjisi iletilmekte, datlmakta ve ykler tarafndan
kullanlmaktadr. G sistemlerinde aktif gcn yannda sistemin ihtiyacn karlamak iin reaktif g
ak da olmaktadr. retilen aktif g yklere iletilir ancak reaktif g iin byle bir zorunluluk yoktur.
Reaktif gce gereksinim duyulan noktada reaktif gcn retilmesinin elektrik sisteminin altrlmas
asndan ok byk faydalar vardr. Elektrik tesislerinin ve yklerin reaktif g ihtiyacnn karlanmas
reaktif g kompanzasyonu olarak tanmlanr. Bu durumun sonucu olarak sistemin belirli noktalarnda
gzken g faktr (1e yaklatrlmaya allacaktr.
AKTF G (P)
Gcn deiik deerler ald durumda i yapan faydal gce alternatif akmda aktif g denir. Ksaca
aktif g i yapan gtr. ebekeden ekilen akm ile gerilim arasndaki ann kosins ile akm ve
gerilimin arplmasyla bulunur.
(5.1)
P =U *I
(5.2)
bantsyla bulunur. Endktif ve kapasitif devrelerde ise g faktr dr. Bu devrelerde ise
aktif g (P) sfrdr.
115
REAKTF G (Q)
Manyetik alanla alan asenkron motor, transformatr gibi elektrik makinelerinin ektii gce reaktif
g denir. Reaktif g ortalama deeri sfr olan gtr. Bu yzden faydal i grmez. ebekeden ekilen
akm ve gerilim arasndaki ann () sins ile gerilim ve akm deerlerinin arplmasyla bulunur.
(5.3)
(5.4)
bants vardr.
Reaktif gte ortalama deer sfrdr. 1. blgede ald enerjiyi 2. blgede geri verir bylece enerjisi
deimez ve ortalama deeri sfr olur. Reaktif g, sadece alternatif akma bal bir zellik
olup, elektrik tesislerine istenmeyen bir ekilde etki eder ve generatrleri, transformatrleri, hatlar,
bobinleri gereksiz yere igal eder ve gereksiz yere ykler. Ayrca bu elemanlarn zerinde ilave s
kayplarna ve gerilim dmlerine sebep olur.
GRNR G (S)
Bir devrede diren aktif g, bobin ve kondansatr reaktif g eker. Eer bir devrede hem diren hem de
reaktanslar varsa bu devrede aktif ve reaktif g birlikte ekilir. Bu tr devrelerde g gerilim ile akmn
arpmna eittir. Bu gce de grnr g denir. Ksaca ebekeden ekilen gce grnr g denir.
S =U *I
(5.5)
bantsyla bulunur. Birimi VA(Volt*Amper)dir. Grnr g aktif g ile reaktif gcn karelerinin
toplamnn karekkyle de ifade edilir.
S = P2 + Q2
(5.6)
=
(5.7)
olarak verilir.
116
Yukardaki grafikte ilk ksmda alanan aktif, reaktif ve grnr g arasndaki iliki gsterilmitir.
Bu grafik bant olarak yorumlanrsa aadaki denklemler elde edilir.
S = P + jQ
(5.8)
(5.9)
(5.10)
Aadaki ekilden de grld gibi motor iin gerekli reaktif g motora paralel balanan
kondansatrden salanmaktadr. Bylece sistemden reaktif g ekilmemi olur.
117
G Faktr Hesab
Gerilimle akm arasnda kalan ann kosinsne g faktr denir. A bydke deeri
klr. A kldke de) deeri byr.
118
Kompanzasyon sisteminde devreye balanan kondansatrlerin akm ekilen akmn reaktif bileenini
azalttndan a klr. Bunun sonucunda da deeri byyerek 1e yaklam olur. G faktr,
(5.11)
bantsyla bulunur.
rnek: 220 V ve 50 Hzlik bir kaynaktan 6A ve 600W eken bir motorun,
a.
b.
G faktrn,
c.
Faz asn,
d.
hesaplaynz.
zm: a. Grnr g iin verilen bant kullanlrsa,
S = U * I = 220 * 6 = 1320 VA
olarak bulunur.
b. P = 600 W olarak verildiinden,
bantsndan ekilirse g faktr,
olarak bulunur.
c. olduundan olarak bulunur.
d. Reaktif g bants kullanlrsa,
motorun,
rnek: 220 Vluk bir ebekeye bal bir fazl bir generatre g faktr 0.8 olan bir yk
balandnda ekilen akm 40A olduuna gre bu ykn aktif gcn, reaktif gcn ve grnr gcn
hesaplaynz.
zm: Aktif, reaktif ve grnr g iin verilen bantlar kullanlrsa,
S = U * I = 220 * 40 = 8800 VA
olarak bulunur.
Grnr gcn dier bantsndan sonucun doruluu kontrol edilirse,
Reaktif G Tketicileri
Baz elektrik makineleri almak iin uyarma akmna ihtiya duyarlar. Bu uyarma akmn ekerken
sistemden reaktif g ekilmi olur. Reaktif g tketicileri unlardr:
Transformatrler
Generatrler
Bobinler
Ark ocaklar
Havai hatlar
120
Endstriyel Kurulu
G Faktr ( )
Demir dkmhanesi
0.70
elik dkmhanesi
0.70
Un fabrikas
0.64
Otomotiv sanayi
0.72
Tula fabrikas
0.80
Tketicilerin reaktif g ihtiyacn karlamak iin iki eit yol vardr. Bunlar dinamik faz kaydrclar
(senkron makineler) ve statik faz kaydrclar (kondansatrler).
1.
121
rnek: 200 kVA, g faktr ve 2350 Vlik fazl bir yke kayplar ar
olmayan 40 kVAlk bir senkron motor bota paralel balanrsa sistemin yeni g faktr ( ) ne
olur?
zm: Yk akm,
IY =
200000
3 * 2350
= 49.14 A
IS =
40000
3 * 2350
= 9.83 A
I akm,
I = 31.94 2 + 27.512 = 42.15 A
g faktr,
olarak bulunur. Grld gibi senkron motor balanmadan nce 49.14 A ekilirken, motor balandktan
sonra g deimeden 42.15 Ae dmtr. Sonu olarak gerilim dm ve g kayb da azalmtr.
Sistemin ilk g faktr 0.65 iken motor balandktan sonra da 0.76ya kmtr.
122
Kondansatr birbirine paralel iki yaltlm levhadan (elektrottan) oluur. Bu elektrotlara gerilim
uygulanrsa levhalar elektrik ykyle yklenirler. Yklenen elektrik miktar uygulanan gerilimle doru
orantl olarak artar. Gerilimle elektrik yk arasndaki bu oran kondansatrn kapasitesi (C) olarak
adlandrlr.
C =*
A
d
(5.12)
: Dielektrik sabiti
A: Levha (elektrot) yzeyi (m2)
d: Elektrotlar aras mesafe (m)
Kapasitenin birimi Faraddr. Yukardaki bantdan da grld gibi bir kondansatrn kapasitesi
ortamn dielektrik sabitine, elektrotlarn yzeyine ve elektrotlar aras mesafeye baldr. Gerilim deerine,
yklenme veya boalma sresine bal deildir.
rnek: Bir kondansatrn birbirine bakan elektrotlarnn yzeyleri eit ve 40 cm2dir. Levhalar aras
mesafe 0.08 mm olduuna gre,
a. Elektrotlar aras malzeme hava olduunda ( r1 = 1)
b. Elektrotlar aras malzeme fiber olduunda ( r 2 = 4 )
kondansatrn kapasitesini hesaplaynz. ( 0 = 8.854 *10 12 F / m )
zm: a. Kondansatr iin verilen bant kullanlrsa,
C =*
A
A
40 *10 4
= 0 * r1 * = 8.854 *10 12 *1*
= 442.7 pF
d
d
0.08 *10 3
b.
C =*
A
A
40 *10 4
= 0 * r 2 * = 8.854 *10 12 * 4 *
= 1770.8 pF
d
d
0.08 *10 3
123
Elektrik artnamesi gereince ykseltilmesi istenen g faktrnn 0.95 ile 1 arasnda olmas
gerekmektedir. Bu belirlenen snrlarn almas durumunda cezai ilem uygulanr. G faktrn
istenilen deerine ulatrmak iin iki farkl yol uygulanr. Bunlar;
1. Aktif g ( P ) sabit tutularak grnr gc () artrmak,
2. Grnr g () sabit tutularak aktif gc () artrmak.
Bu iki ilemden herhangi birini gerekletirebilmek iin gerekli kondansatr gc,
(5.13)
G Kondansatr retimi
G kondansatrleri genellikle 400-525 V iin 5-50 kVAr arasndaki deerde retilmektedir. Orta gerilim
ve yksek frekans kondansatrlerinde 100 kVAre kadar klabilir. Bu deerlerden daha st bir deere
kldnda kayplardan meydana gelen snmann nlenmesi iin su veya hava ile soutma uygulanr.
G kondansatrlerini normal kondansatrlerden farkl yapya sahiptir. Aada bir g kondansatrnn
nasl yapld admlar halinde verilmitir.
1.
2.
3.
4.
5.
Korunmu sarm paketleri tek tek 10ar saniye sre ile 1720 V(DC) gerilimle kontrol edilirler.
6.
Paketler lehimlenir.
7.
8.
9.
124
G faktr arttka kablo boyutu azalr. Bu da ciddi anlamda maliyeti drr. Aadaki
tabloda g faktrnn art ile kablo boyutunun azal arasndaki tablo verilmitir.
Tablo 5.2: G faktr ve kablo boyutu arasndaki iliki
1.25
0.8
1.67
0.6
2.5
0.4
G faktr dzeltilerek transformatr zerinden geen akm azaltarak trafonun ilave bir ykle
daha yklenmesi salanr. Bylelikle transformatrn kapasitesi ve verimi artar.
Grup Kompanzasyon
Birden ok tketicinin bulunduu bir tesiste her bir tketici iin ayr kondansatrle kompanzasyon
yaplaca yerde bu tketicilerin ortak bir kompanzasyon tesisi tarafndan beslenmesi daha ekonomik ve
pratiktir. Bu durumda kondansatrler gerektii miktarda ve anahtar zerinden kademeli olarak devreye
alnr.
125
Transformatrn zerindeki yk azalr, trafo rahatlar. Gerektiinde daha fazla aktif g zerine
alabilir.
Kullanlan kablo kesitleri azalabilir ya da kesit ayn kalp daha fazla yklenebilir.
Merkezi Kompanzasyon
Transformatr, bobin gibi cihazlar mknatslanma akmlar yznden ebekeye ilave bir yk daha
getirirler. Reaktif enerji ad verilen bu yk istenmeyen bir enerjidir. nk bu enerji hibir i grmedii
halde i gren yaral elemanlarn g aktarma kapasitelerini drrler. Bu yzden endktif yklerin
bulunduu devreler kondansatr balanarak reaktif gc bu kondansatrden salanabilir. Bylelikle bu
reaktif gcn tm ebekeyi etkilemesi nlenmi olur. Yaplan bu kondansatr ekleme iine de sabit
reaktif g kompanzasyonu denir.
Merkezi kompanzasyonun anavtajlar;
Transformatrn zerindeki yk azalr, trafo rahatlar. Gerektiinde daha fazla aktif g zerine
alabilir.
Seri Kompanzasyon
Seri kompanzasyonun amac iletim hattnn empedansn dorudan kontrol etmektir. letim sistemleri iin
basitletirilmi bir model aadaki ekilde verilmitir. ki barann da gerilimleri eit ve V kadar olduu
126
ile gsterilmitir.
Burada,
k=
XC
X
(5.14)
XC = k * XL
(5.15)
X = X L X C = (1 k ) * X L
(5.16)
P=
V2
* Sin
(1 k ) * X L
(5.17)
Q = 2*
V2
k
*
* (1 Cos )
X L (1 k ) 2
(5.18)
olarak yazlabilir.
KOMPANZASYON KONDANSATRLER
Kondansatrler dielektrik ve bunun etrafnda bulunan iki tane iletken tabakadan oluurlar. Yaltkan
malzeme poliprop ve zel kat gibi maddelerin arasna eitli kimyasallarn sktrlmasyla oluur.
ebekelerde kullanlan kuvvetli akm g kondansatrlerinin dielektrii kat veya polipropilenden
oluur. Kullanlan kat stn kaliteli sellozdan retilmelidir. Kondansatr imalinde birka kat st ste
sarlan ince dielektrik eritler kullanlr. Bu eritler nce alminyum folyo ile kaplanp sonra ekirdek
veya mekik ile sarlr ve ekirdek ekilince sklatrlr. Bu ekilde yaplan sarglardan bazlar bir
muhafaza iine yerletirilip paralel balanrlar. Bu oluan maddeye dielektriin elektriksel dayanmn
korumak iin bir sv emdirilir. Bu sayede tm muhafaza sentetik yanmaz ya ile doldurulur. 400 Va
kadarki gerilimlerde kondansatrlerin yapm ekonomiktir. nk o blgede kVAr bana den hacim
sabittir fakat gerilim ykseldike hacim byr.
Yksek gerilimlerde genelde 1.15kVlik kondansatrlerden birka tanesi seri balanr. Genellikle
kaynakla retilen sac muhafazalar gazlarn ve havann giremeyecei biimde kapatlrlar. Bu muhafazalar
topraklama klemensi vastasyla topraklanrlar. Bugnk retimde kondansatrlerin gei yaltkanlar sv
ve hava szdrmaz bir ekilde tespit edilirler.
127
Kondansatrler reten fabrikalara gre eitli g ve gerilim kademelerine gre yapldklar iin
istenen kapasiteyi elde etmek iin bunlardan belirli bir sayda eleman toplanarak batarya oluturulur.
Normalize gerilim kademeleri alak gerilimde 230, 240, 525, 600 Vdir. Yksek gerilimde ise 3.3, 6.6,
10.5, 15.75, 20 ve 31.5 kVdir. Kondansatrleri srekli olarak bu gerilimlerin %10 fazlasna ve bir gnde
6 saat sre ile %15 fazlasna balanabilirler. Bylece gleri normal gce oranla %21 veya %32 artrlm
olur.
Kondansatrler ounlukla bina iine yerletirilirler. Bina iindeki kondansatrlere dahili tip
kondansatrler denir. Yksek gerilim tesislerinde ise ak havaya yerletirilirler. Kullanm mrleri
asndan ortamn scakl nemlidir. Eer kendiliinden soumuyorlarsa bu durumda zel havalandrma
yaplr.
Alak gerilim g kondansatrlerinden (400-525-600V) ve orta gerilim g kondansatrlerinden (3.334.5kV) beklenen zellikler unlardr.
128
Kapasitif Reaktans
Alternatif akm altndaki kondansatrler geen akma diren gibi kar koyarlar. Bu tr dirence kapasitif
reaktans ad verilir. (Xc) Kapasitans da denilir.
Kapasitans frekansla doru orantl olarak artar.
Kapasitans kapasite ile ters orantl olarak artar.
XC =
1
w*C
(5.19)
X C : Kapasitans
Asal frekans
C : Kapasite
olarak verilebilir.
Kondansatrlerin Balantlar
Kondansatrler ebekeye ya da tketici ularna gen veya yldz olarak balanabilirler. gen
balantda hatlar arasndaki kondansatrn kapasitesi
kondansatrn kapasitesi
CY
QC = 3* U 2h * w *C *103 = 3 * U h * I C *103 =
IC
*103
w *C
(5.20)
3* IC
*103
w *CY
(5.21)
QC = 3* U 2h * w *C Y *103 = 3 * U h * I C *103 =
yazlr. Bu ifadelerdeki
Uh
129
IC
Yldz balamada her bir faza bal kondansatrn kapasitesi gen balantdakinin katna eittir.
Alak gerilim tesislerinde gen balama yldz balamaya gre kat daha ucuzdur. Bu yzden gen
balama tercih sebebidir.
Ar Kompanzasyonun Zarar
Reaktif g zararl olsa da bir ksm devrede kalmaldr. nk motor, bobin, transformatr gibi iletme
aralarnn almalar iin ihtiyac olan manyetik alan ancak reaktif akmdan salanr. Endksiyon
ilkesine gre alan makinelerde manyetik alanna meydana getirilmesi iin ekilen akma
mknatslanma akm yani reaktif akm denir. O yzden aktif g ile birlikte reaktif gce de ihtiya vardr.
Bu sebepten dolay ar kompanzasyon manyetik alan oluturan reaktif gc yok eder ve bu da
fabrikalardaki iletme aralarnn alma verimini drr.
130
2.
3.
4.
5.
Bu kalite ise reaktif g kompanzasyon cihazlar ile elde edilir. Kompanzasyona ihtiya duyulan en
nemli ykler senkron makineler, transformatrler, bobinler, havai hatlar, senkron motorlar, redresrler,
endksiyon frnlar, elektrik ark ocaklar, kaynak makineleri, endksiyon kaynak makineleri, lamba
balastlar, haddehaneler, haddehanelerin elektrik tesisat, asenkron motorlardr. Aydnlatmada
131
kompanzasyon yaplmazsa gereksiz ekilen akm enerji kayplarna neden olur. Bu kayplar ise
kapasitrler yardmyla yaplan kompanzasyon ile giderilebilir.
Dearj Lambalar: Flerosan lambalar ile sodyum buharl ve civa buharl lambalar iine alan bu
snftaki lamba eitleri ancak bir balast yardmyla ebekeye balanrlar. Bu balast ebekeyi endktif bir
yk ile ykler. Ayn zamanda dearj lambalarnn ksal verimleri dier lambalara gre olduka
yksektir. Bunu Tablo 5.3de grebiliriz.
Dearj lambalarnn bir dier avantaj ise uzun mrl olmalardr. Dier lambalar ile
karlatrldnda 10 kat uzun mrleri vardr.
Tablo 5.3: 1000 lm k ak retmek iin eitli lambalarn g tketimi tablosu
Lamba Tr
G(W)
Akkor
65-80
Floresan
15-20
Cva buharl
12-18
Sodyum buharl
Yksek basnl
8-10
Sodyum buharl
Alak basnl
6-7
Yardmc aygt olmadan ebekeye balanmalar imkansz olmasna ramen mrlerinin uzun olmas
ve yksek verimle almalar sebebiyle rabet grmektedirler. Gelien teknoloji ile birlikte bu lambalarn
132
boyutlar da kldnden dolay ileride daha da fazla kullanlacaklar. En fazla kullanlan lamba eidi
bu olduundan sadece dearj lambalarnn kompanzasyonu zerinde duracaz.
Dearj lambalarnda lambann gerilimi akmn artmasyla azalr. Kararl bir alma iin pozitif bir
karakteristik elde etmek istenirse, ekilde grld gibi, seri olarak bir empedans balanr.
Kompanzasyon Gc Hesab
Kompanzasyon iin kullanlacak kondansatr (kapasitenin kk olmas amacyla), gerilimin en byk
olduu taraftan devreye balanr. Oto transformatrl kurgu halinde eer 20 Wdan byk floresan
lambalarda olduu gibi, lamba kutuplarndaki gerilim, kondansatr lambann kutuplar arasna balanr;
aksi taktirde, kondansatr, ebeke gerilimiyle beslenecek ekilde monte edilir.
Kondansatr gcn veya kapasitesini saptamak iin, uygulanan sistem ne olursa olsun, hesap
yntemi deimez. rnein 40 W lik bir floresan lamba alnrsa, balastn kayplar yaklak 10 W dir.
Gerilimin sinzoidal olmasna karn, akm her ne kadar tam sinzoidal deilse de, g faktr ile
gsterilebilir ve kompanzasyondan nce olarak kabul edilebilir. Tam bir kompanzasyon
pahal ve gereksiz olacandan, kompanzasyondan sonraki g faktr genel olarak
eklinde seilir.
Duo kurgusu ile kompanzasyon: Prldama olayna yol amayan bu kurguda, ekilde gsterildii
gibi, iki dearj lambasndan yararlanlr; lambalardan biri endktif dieri kapasitif balasta sahip olup her
birinden geen akmlar arasnda 900lik bir faz fark vardr. Bu yzden lambalardan birinde k ak
minimumdan geerken dierinde maksimumdan geer ve bu yzden bileke k ak hemen hemen sabit
olup k titremesi nlenmi olur.
133
(5.22)
(5.23)
3.
134
zet
G sistemlerinde aktif gcn yannda sistemin
ihtiyacn karlamak iin reaktif g ak da
olmaktadr. retilen aktif g yklere iletilir
ancak reaktif g iin byle bir zorunluluk
yoktur. Reaktif gce gereksinim duyulan noktada
reaktif gcn retilmesinin elektrik sisteminin
altrlmas asndan ok byk faydalar
vardr. Elektrik tesislerinin ve yklerin reaktif
g ihtiyacnn karlanmas reaktif g
kompanzasyonu olarak tanmlanr. Bu durumun
sonucu olarak sistemin belirli noktalarnda
gzken g faktr ( ) 1e yaklatrlmaya
allacaktr. Yani, g faktr dzeltilecektir.
Bylece ihtiya duyulan ve fiyatlandrlan aktif
gcn kullanm oran daha da artacaktr.
Bu blmde, g kavram ele alnarak, g
faktrnn tanm yaplm, g faktrn
iyiletirmek iin kullanlan reaktif g
kompanzasyonu eitleriyle ve elemanlaryla
birlikte anlatlm ve eitli uygulamalar zerinde
durulmutur. Bu ekilde elektrik tesisatlar iin
konunun nemi vurgulanmtr.
135
Kendimizi Snayalm
(1,2,3 ve 4nc sorular aadaki bilgiye gre
cevaplaynz)
5. Grnen g ( S ) ka kVAdir?
b. 1800
a. 1063.33
c. 1900
b. 1083.33
d. 2100
c. 1023.33
e. 2200
d. 1042.33
e. 1062.33
a. 0.42
b. 0.46
a. 1.65
c. 0.52
b. 1.73
d. 0.58
c. 1.8
e. 0.62
d. 1.93
3. Faz as ( ) ka derecedir?
e. 2.02
a. 60
b. 62.45
c. 65.09
e. 72.36
4. Reaktif gc ( Q ) ka VArdr?
a. 1642.56
a. 392
b. 1682.7
b. 402
c. 1714.82
c. 412
d. 1723.24
d. 422
e. 1804.56
e. 435
d. 68.12
136
b. 0.87
c. 1.11
d. 1.20
e. 1.26
a. 11.2
b. 11.6
c. 12.05
d. 12.35
e. 12.5
137
Sra Sizde 3
Yk akm,
S = U * I = 380 * 8 = 3040VA
IY =
175000
= 48.11 A
3 * 2100
30000
= 8.247 A
3 * 2100
IS =
d. Reaktif g ise
Sra Sizde 2
S = U * I = 230 * 35 = 8050VA
I akm,
olarak bulunur.
g faktr,
olarak bulunur.
olduu grlr.
Sra Sizde 4
A
A
35 *10 4
= 0 * r1 * = 8.854 *10 12 *1 *
= 619.78 pF
d
d
0.05 *10 3
b.
C = *
A
A
35 *10 4
= 0 * r 2 * = 8.854 *10 12 * 5.9 *
= 3656.7 pF
d
d
0.05 *10 3
138
Yararlanlan Kaynaklar
Elektrik ebeke ve Tesisleri Mahmut NACAR
slenderun 2003
Elektrik Tesisat Planlar Szleme Keif ve
Planlama(Elektrik Projeleri) Ali DORU,
Mahmut NACAR Temmuz skenderun-2008
TMMOB Elektrik Mhendisleri Odas
139
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Elektrik arpmasnn etkilerini aklayabilecek,
Topraklama konusunu tanmlayabilecek,
Sfrlamay tanmlayabilecek,
Koruma yntemlerini sralayabilecek,
Elektrik Tesisleri Topraklama Ynetmeliini tanmlayabilecek
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.
Anahtar Kavramlar
Elektrik Tesisi
Topraklama
Sfrlama
Koruma
indekiler
Giri
Koruyucu nlemler
140
Elektrik Tesisatlarnda
Koruma ve Gvenlik
GR
Elektrik enerjisi ve tesisleri hayatmza geni lde girmitir. Bugn artk elektrik enerjisinden
yararlanmadan yaamann kolay olmadn syleyebiliriz. Elektrik enerjisi saylmayacak kadar ok yerde
iimizi kolaylatrrken, elektrikli iletme aralarnda oluan yaltm bozukluklar vb.hatalar, insanlar ve
dier canllar iin tehlike dourabilir. Bu tehlike Elektrik arpmas olarak adlandrlr. Yaltm
bozukluklar yangnlara da yol aabilir.
nsanlarn ve dier canllarn elektrik arpmas olay etkisinde kalmalar iin vcutlarnn iki ayr
noktasnn farkl elektriksel potansiyellerde olmas ve bu sebeple zerlerinden akm gemesi gerekir. Bir
kiinin gerilim altndaki tesis blmlerine dokunmas dorudan veya dolayl yollardan olabilir. Dorudan
dokunmaya kar alnan nlemler yapsal ve mekanik nlemler ile yaltma olarak zetlenebilir.
2.
3.
nsanlar ve hayvanlar zerinde elektrik arpmas olay ayn ekilde oluur. zellikle drt ayakl
hayvanlar adm gerilimi etkisinde kalrlar.
141
230/400 V alak gerilim ebekelerinde hatal devre genel olarak: 5 s ve TN sistemde el aletleri ve
portatif cihazlar iin 0. 4 s iinde kesilmelidir.
Yksek gerilim tesislerinde dokunma gerilimi snrlar ise ekil 6.2deki eri ile verilmitir.
ekil 6.2: Snrl akm sresi iin izin verilen en yksek dokunma gerilimleri
Kk gerilim,
Yksek gerilim tesislerinde dolayl dokunmaya kar tek koruma yntemi topraklamadr.
142
Koruma topraklamas
2.
3.
Topraklama iletkeni
4.
Koruma iletkeni
5.
A.G.kablolar
6.
7.
8.
9.
Temel topraklama
143
Aadaki grafikte ise ubuk topraklayc evresinde gerek deerlere gre izilmi potansiyel
dalm gsterirsek;
Yaltlm
2.
3.
Direkt topraklanm
Ntr noktasnn topraklanma durumu, Faz-Toprak ksa devrelerinde geecek akma etki ettiinden,
ksa devre akmnn kltlmesi iin, ntr noktasnn empedans zerinden topraklanmas tercih
edilmektedir.
Orta gerilim ebekeleri toprak ksa devresi akmlar 1000 Ai amayacak ekilde snrlandrlmaktadr.
Yurdumuzda 34,5 kVluk orta gerilim ebekelerinin 20 ohmluk bir ohmik diren ile toprakland
bilinmektedir.
Dier taraftan hata akmnn rleler tarafndan doru bir ekilde deerlendirilebilmesi ve toprak ksa
devresi halinde salam fazlarda ortaya kan ar gerilimleri snrlayabilmek iin yksek gerilimli iletim
ebekelerinde hata akmnn, byk lde snrlandrlmamas yoluna gidilmektedir.
144
145
a ve e (m) cinsindendir.
146
lnn doruluundan emin olmak iin ortadaki elektrot yeri iki tarafa %10 D deitirilerek 3 l
yaplr. Bulunan deerler byk farkllk gstermezse bu deer kabul edilir.
Kk elektrotlarda D mesafesi en az 10 m olmaldr. Kareye yakn elektrotlarda ara mesafenin, kenar
uzunluunun 3-4 kat olmas istenir. Topraklama tesisinin byklne gre ara mesafe daha da arttrlr.
KORUYUCU NLEMLER
Kk Gerilim Kullanmak
Kullanlacak gerilim 50 Volt veya daha kk gerilimlerdir. Genellikle kullanlan kk gerilimler 9, 12
ve 24 volttur. Kullanlan gerilim kk olduundan dolay herhangi bir izolasyon hatas meydana gelirse
tehlike olumaz. Bu koruma tedbirinde cihazlarn aktif ksmlar topraklanmazlar.
Kk gerilim elde etmek iin akmlatr veya pillerden faydalanlaca gibi 220 voltluk alak
gerilim ebekesinden faydalanlabilir. Kk gerilim; iki sargl bir transformatr aracl ile elde
edilebilir. Fakat hibir zaman oto trafosu kullanlmamaldr.
Kk gerilim tesislerinde kullanlan filer, alak gerilimde kullanlan prizlere uyabilecek cinsten
olmamaldr. Kk gerilim kk gl tketicilerin altrlmasnda kullanlr. rnein oyuncaklarda,
aydnlatma cihazlarnda, haberleme cihazlarnda vb.
Koruma zolasyonu
Koruma izolasyonu, iletme izolasyonuna ek olarak ikinci bir izolasyondur. letme izolasyonunun
delinmesi halinde bile temas gerilimi meydana gelmez.
Koruma izolasyonu iki trl yaplr:
Cihazn d muhafaza ksm ya bir yaltkan malzeme ile kaplanr ya da tamamen yaltkandan
yaplr veya muhafazann kendisi yaltkan malzemeden yaplr.
a.
ekil 6.11de zemin izolasyon sabit tesislerde kullanlabilir. Bu yntemin etkili olmas iin, bir eli
hatal bir cihaza dokunan kiinin dier eli ile topraklanm baka madeni cisimlere dokunma ihtimali
olmamaldr.
En ok kullanlan koruma izolasyonu ekil 1deki gibi cihazn gvdesinin yaltlmasdr. Bu
yntemde cihazn muhafaza ksm dayankl bir yaltkan malzemeden yaplr. Bu tip cihazlar seyyar
olarak kullanlmaya elverilidirler. rnek olarak elektrikli sobalar, mutfak robotlar, mikserler ve
elektrikli tra makineleri gsterilebilir.
147
Koruma Ayrmas
Bu sistemde primer ve sekonder sarglar birbirinden ayr olarak sarlm (220 Volt / 220 Volt) orannda
bir transformatr kullanlmaktadr. Bu transformatrn kullanlmasndaki ama; sekonder kna bir
alc balanp alma yapldnda eer o alcnn gvdesine bir kaak olursa alan kiinin alan
kiinin arplmasnn nlemektedir.
Koruma ayrmas sisteminde aadaki u hususlara dikkat etmek gerekir:
Bir ayrma izolasyon transformatrnn sekonder ksmna sadece bir alc balanr. Bu sayede
farkl tketicilerde meydana gelebilecek farkl izolasyon hatalar birbirinden ayrlm olur.
Tketicileri seyyar ayrma transformatrlerine balamak iin, sabit olarak tesis edilen bir
prizden faydalanlr.
Sabit ayrma transformatrlerinin madeni ksmlar bir balant ucu ile donatlmal ve buraya
koruma hatt balanmaldr. Seyyar ayrma transformatrleri ise koruma izolasyonu ile
korunmaldr.
Ayrma transformatrnn sekonder gerilimi bir fazl tketicilerde en ok 220 Volt ve fazl
tketicilerde en ok 380 Volt olabilir.
Buna gre sekonder tarafa bal olan bir faz tketicilerin en ok S=220x16=3.520 kVA fazl
tketicilerin ise en ok S= 10. 53 kVA glerinde olmalarna izin verilebilir.
Koruma ayrmas, tketicide bir izolasyon hatasnn olmas durumunda etkilidir. Ayrma
transformatrnn sekonder tarafnda meydana gelen bir izolasyon hatas, zararl tesiri olmad iin
kontrolsz braklmamaldr. Bir baka yerde ikinci bir hata meydana gelmeden bakm yaplmaldr.
Ayrca transformatrn sekonder tarafna bal tketicide evvela bir gvde ksa devresi ve ikinci
olarak balant iletkenlerinde bir toprak temas olursa, tehlikeli temas gerilimleri meydana gelir. Bu
durum aadaki ekilde grlmektedir.
zolasyon transformatrnn arpmamasnn sebepleri;
Transformatrn primer ile sekonder sarg ular arasnda bir fiziksel elektriki balant olmad
iin.
148
R
S
T
Kh
I <
M
Kontrol cihaz
Koruma hatt sisteminin kullanld tesislerde yerine getirilmesi gerekli artlar genel olarak unlardr:
Btn cihazlarn madeni gvdeleri, binann temas edebilen madeni ksmlar (Kalorifer tesisat,
su tesisat, doalgaz tesisat vb.), ve topraklayclar koruma hatt sistemine itinal bir ekilde
balanr.
Tesisin izolasyon durumunu kontrol iin bir izolasyon cihaz balanr. Tesiste bir izolasyon
hatas olduunda balanan bir cihaz ile sesli ve kl olarak sinyal verir.
Yldz noktas topraklanmam bir tesiste arzasz durumda fazlarn topraa kar gerilimi sfrdr. Faz
iletkenlerinden birinin topraa kar gerilimi sfrdr. Faz iletkenlerinden birinin topraa temas halinde
topraklanm bir sistem olumu olur. Netice olarak faz iletkenleri ile toprak arasndaki gerilim 380
Volttur. lk toprak temas annda kapasitif bir akm geii olur. Bu akm 1000 m uzunluunda 1, 5 mm2
kesitindeki bir hatta 14 mA ve 120 mm2 kesitindeki bir hatta 84 mA civarndadr.
Koruma hatt sisteminin uyguland tesislerde ilk toprak hatas meydana geldiinde, ikinci bir hata
olmadan hata tamir edilmelidir. Aksi taktirde ikinci bir hata meydana gelirse ksa devre akm geer.
Koruma hatt sisteminde ilk toprak hatas meydana geldiinde tesisin derhal devreden karlmasna
gerek yoktur. Bu nedenle maden ocaklar, santrallerin yardmc tesisleri, kimya sanayi, ameliyathaneler,
bir fabrikann bir blm, bir hastanenin bir blm vb. gibi yerlerde kullanlmaya elverilidir.
Koruma Topraklamas
nsanlar tehlikeli temas gerilimlerine kar korumak iin; tketicilerin iletme akm devresine ait
olmayan fakat bir izolasyon hatas sonucunda gerilim altna girebilen iletken ksmlarnn rnein madeni
muhafazalarnn toprak ile balanmalarna koruma topraklamas denir. Korunan tesis ksmlar arzasz
durumda toprak potansiyelindedir. Cihazda bir izolasyon hatas baa gsterirse bir fazl ksa devre
meydana gelmi olur ve byk hata akm getiinden koruma elemanlarndan biri (rnein bir sigorta)
enerjiyi keserek tehlikeli temas geriliminin srekli olarak kalmasn nler.
Koruma topraklamasnn uyguland ebekelerde yldz noktasnn topraklanm olmas gerekir.
149
Herhangi bir cihazda bir izolasyon hatas meydana gelirse koruma topraklamas sayesinde bir hata
akm oluur. Hata akm devresini koruma topraklamasnngei direnci (Rk), transformatrn sarg
direnci (RT), ve faz hattna ait (Rh) diren zerinden tamamlar. Bu devrede etkili olan gerilim hatal faza
ait 220 Volt faz gerilimidir. Hata akmnn koruma topraklamas direnci Rk zerinde meydana getirdii
gerilim dm,
UT = Rk.Ih Volt
(6.1)
temas gerilimine eittir. yleyse arzal cihaza dokunana kii bu gerilimin etkisi altnda kalr. Yukardaki
formldeki Ut temas gerilimi 65 Vun zerinde ise devrenin enerjisinin annda kesilmesi gerekir. Zaten
izolasyon hatas meydana geldiinde, devrede koruma topraklamas yaplm ise devreden ksa devre
akm getiinden devreyi koruyan sigorta eriyerek enerjiyi keser. Bylece cihaz zerindeki temas
gerilimi ortadan kalkm olur.
Koruma topraklamasnn etkili olabilmesi iin unlar gereklidir:
Balama ve datm tesislerinde satan yaplm datm tablolar, kablolarn madeni klflar,
madeni kablo balklar, madeni ek kutular, kumanda cihazlarnn madeni muhafazalar ve
kumanda kollar, madeni kaplar, koruma zgaralar.
2.
Koruma topraklamasnn gvenilir bir ekilde olmas iin u kurallara dikkat edilmesi gerekir:
1.
2.
Koruma topraklamas hattnn kesiti aadaki tabloya uygun olmaldr. rnek; faz ve ntr
iletkeni 25 mm2 kesitli iletkenle ekilen tesisatta koruma iletkenlerinin yaltlm iletkenle
ekilecekse 16 mm2, plak olarak korunmu veya korunmam iletkenlerle yine tabloya gre 16
mm2 olmas gerekir.
3.
150
Sfrlama
nsanlar tehlikeli temas gerilimlerine kar korumak iin tketicilerin iletme akm devresine ait olmayan
ve bir izolasyon hatas sonucunda gerilim altnda kalabilen iletken ksmlarn, rnein madeni
muhafazalarn ntr hatt ile iletken olarak balanmasna sfrlama denir.
Sfrlama yaplm tesislerde, koruma topraklamasnda olduu gibi, iletme aralarnda izolasyon
hatas nedeniyle meydana gelen yksek temas gerilimlerinin srekli olarak kalmas nlenir. Bu sistemde
kullanlacak iletme aracnn gvdesi ntr ile balanr.
letme aracnda bir izolasyon hatas meydana gelirse, sfrlama sayesinde bir hata akm oluur. Hata
akm devresini, ebekenin hat direnci (Rh), sfrlama iletkeni ile ntr hattnn direnci (Rho) ve
transformatrn hatal faz sargsnn direnci (RT) zerinden tamamlar. Bu devrede etkili olan gerilim
hatal faza ait 220 Volt faz gerilimidir. Devredeki direnlerin toplam ok kk olduundan, devreden
geen hata akm, ksa devre akm seviyelerindedir. Netice olarak, devreyi koruyan sigorta eriyerek veya
ar akmla alan manyetik korumal otomatik anahtar faaliyete geerek devrenin enerjisini keser.
Dolaysyla temas gerilimi ortadan kalkar.
151
R
S
T
MR
1h
1h
1h
Zemin
Toprak
R0
Sfrlamann koruma etkisi, prensip itibariyle koruma topraklamasnn, zellikle su borusu ebekesi
zerinden yaplan topraklamann aynsdr.
Sfrlama seviyesinde akmn dn yn koruma iletkeni ne ntr zerinden olduundan bunun
toplam direnci daha kk olur. Ntr hatt daha kolay kontrol edilebildiinden daha gvenilir bir akm
devresi oluturulmu olur. Bu nedenle gnmzde alak gerilim tesislerinde en ekonomik, en etkili, en
kolay ve bu sebeplerden dolay en ok kullanlan koruma sistemi sfrlamadr.
Sfrlama sisteminde, koruma topraklama sisteminde olduu gibi hata akm, hatal fazn geriliminin
hatal devredeki toplam dirence blme eittir. Burada da hata akm sigortay kesin olarak faaliyete
geirecek byklkte olmaldr.
Sfr iletkeni bir koruma iletkeni deildir. nk bu iletkenin zerinden iletme akm geebilir. Fakat
cihazlar sfr iletkenine balayan iletkenler koruma iletkenidir. Arza almad taktirde bunun zerinden
hibir akm gemez. Sfrlama iki ekilde yaplr;
1.
Klasik sfrlama
2.
Modern sfrlama
Yukardaki klasik sfrlamada ntr iletkeni koruma iletkeni olarak kullanlmaktadr. Bu sistem basit
ve ekonomiktir. Ancak sistemin sakncas vardr. Eer ntr hattnda bir kopma olursa, rnein bir fazl
tketicide bir hata olmasa dahi, tketicinin madeni muhafaza ksm faz gerilimi altnda kalr. Bu ise ok
tehlikeli bir durumun meydana gelmesine neden olur. Yani koruma yolu ile tehlike meydana getirmi
oluruz. rnein almakta olan bir elektrikli frnn almas ntr hattnn kopmas sonucunda durur.
Frnn kapana dokunan kii direkt olarak faz geriliminin tesiri altnda kalarak byk bir hayati tehlike
yaanmasna neden olur.
Sfrlama iletkenlerinin ekstradan fazla dirence sebebiyet vermemeleri iin daima faz iletkenlerinin
kesitine eit olmas istenir.
Sfrlamann uygulanabilmesi iin aadaki artlarn yerine getirilmesi gerekir:
1.
Sigortann nominal akmnn byk seilmesi gibi anormal hallerde sflama yaplmamaldr.
2.
Transformatrden veya generatrden tketiciye kadar olan iletken kesitleri hesaplamaya dikkat
ederek ekilmelidir. Sfrlama iletkeni de ntr iletkeni kesitinde olmaldr.
3.
4.
Sfrlama uygulanan ebekelerde, toprak stnde kullanlan ve sfr iletkeni ile toplayc arasna
2
ekilen topraklama iletkenin kesiti, bakr iin en az 16 mm , galvanizli elik erit iin en az 3
2
mm2 kalnlnda olmak art ile 100 mm olmaldr. Toprak iinde ekilen yaltlm bakr
iletkenlerin kesiti de toprak stndekiler gibi olmaldr.
5.
Datm ebekesinin bulunduu alanda iyi nitelikli topraklayclar bulunuyorsa, sfr iletkeni
bunlara balanmaldr. Bu bakmdan madeni su borusu ebekesi iyi bir topraklayc olarak kabul
edilebilir.
6.
Sfrlamann yapld ebeke ve tesislerde sfr iletkeni ile balants olmayan koruma
topraklamasnn yaplmasna izin verilmez.
7.
8.
Tketici tesislerinde sfr iletkenleri de faz iletkenleri gibi yaltlmal, itinal denmeli ve ayr
boru iinde ya da ok damarl kablo ve iletken kullanldnda bunlarla ortak klf iinde
geirilmelidir. Birok akm devresi iin mterek bir sfr iletkeninin kullanlmasna izin
verilmez. Ancak bara ile yaplan datm tesislerinde sfr barasnn kesiti faz iletkenlerinin
toplam kesitine uygun olarak seilmise, buna izin verilir.
9.
Sfr iletkeni, ntr iletkeni ve zel koruma iletkenleri belli renklerle tantlmaldr.
ebeke
R Kh MR
R S T MR
R
S
R S T MR K h
T
MR
Kofre
Priz
R
S
T
Fi
MR
Kh
Tketici
letme
topraklamas
3 Fazl Tketici
1 Fazl Tketici
ekil 6.14: Sfrlanm seyyar tketicilerin balanmas iin kullanlan toprakl fi prizler ve koruma iletkeni ile sfrlama
Alternatif akm tesislerinde fazl dengesiz yklerde ntr hatt zerinden iletme akm
geebilmektedir. Bu sfrlamann yapld tesislerde, cihaz gvdesinde istenmeyen gerilimlerin
olumasna neden olacaktr. Halbuki koruma hattnda hibir zaman istenmeyen gerilimler olmayacaktr.
ekilde byle sistemin olduu modern sfrlama sistemi grlmektedir.
153
Binay besleyen enerji hattnn kopmas sonucu yeniden balant yaplrken faz ve ntr
iletkenleri yer deitirilebilir.
2.
Konutlarda elektrik sayalar kontrol amacyla sklp tekrar yerine taklabilir. Tekrar taklma
esnasnda faz ve ntr ular ters balanm olabilir.
3.
Dengeli yklenmi bir tesiste ntr hattndan bir akm gemez. Fakat ebekeler genellikle
dengesiz yklendiinden alc zerinde bir gerilim oluur.
4.
Devresinde baka bir koruma arac bulunmayan motor tesislerinde yaplan sfrlamada, fazlardan
birinin motor gvdesine dokumas sonucunda yalnzca bir fazn sigortas atar. Bylece motor
ksa zamanda yanar.
Bu sistemin kullanlmasnn amac, gerilim altnda olmayan iletken tesis blmlerinde meydana
gelebilecek olan yksek koruma gerilimlerinin tesiste srekli olarak kalmasn nlemektir. Eer byle bir
durum ortaya karsa tm faz iletkenlerinin devresini 0.2 saniye iinde aarak koruma nlemi alrlar.
Bunun iin zel bir koruma anahtarndan yararlanlr. Bu anahtar empedans yaklak 400 deerinde
olan bir ama bobini ile donatlmtr. Bir hata halinde bu bobin Uh hata gerilimini ler. Bobine
uygulanan gerilim msaade edilen bir deeri aarsa, bobin mknatslanarak anahtar kolunu eker ve
anahtar alr. Hata gerilimi anahtar ile alan koruma sistemi aadaki ekilde verilmitir.
R
S
T
1h
Hata gerilimi
bobini
1h
Anahtar
Kontrol
dmesi
Rk
1h
1h
Kontrol
direnci
10 m
Yardmc
topraklayc
Toprak
Bu koruma sistemi yldz noktas topraklanm ebekelerde kullanlr. Bu sistemde hata gerilimi
bobinini balamak iin zel bir yardmc topraklaycya ihtiya vardr. Yardmc topraklayc dier
topraklayclardan en az 10 metre uzaklkta olmal ki hatal amalara meydan vermesin.
Hata akm ile koruma balamasnn uygulanmasna balandktan sonra hata gerilimi ile koruma
balants nemini kaybetmitir. Gnmzde artk hata akm ile (Kaak akm koruma rlesi) koruma
yaplmaktadr.
154
Ana iletken (Faz iletkeni) (L1, L2, L3): Elektrik enerji kaynaklarn tketicilere balayan, fakat
orta noktadan ya da yldz noktasndan kmayan iletkenlerdir.
ii.
Ntr iletkeni (N): ebekenin orta noktasna veya yldz noktasna balanan, elektrik enerjisinin
iletilmesine katkda bulunan bir iletkendir (d.a. sistemlerinde kaynan orta noktasna balanan
iletkene de orta iletken denir).
iii.
Koruma iletkeni (PE): Elektriksel olarak tehlikeli gvde akmlarna kar alnacak gvenlik
nlemleri iin iletme elemanlarnn aktaki iletken blmlerini:
Topraklayclara,
iv.
Koruma iletkeni + ntr iletkeni (PEN): Koruma iletkeni ile ntr iletkeninin ilevlerini bir
iletkende birletiren topraklanm iletkendir.
v.
Fonksiyon topraklama iletkeni (FE): Yalnzca fonksiyon topraklamas iin kullanlan bir
topraklama iletkenidir.
155
vi.
12. Dolayl dokunmaya kar koruma: nsan ve hayvanlarn, hatal durumlardan dolay ortaya
kabilecek tehlikelerden korunmasdr.
13. Emniyetli ayrma: Bir akm devresine ilikin olan gerilimin, bir baka akm devresine sirayet
etmesinin yeterli gvenlikle nlendii ayrmadr.
b. Topraklamaya ilikin tanmlar:
1.
Toprak: Elektrik potansiyelinin her noktada sfr olduu yeryznn madde ve yer olarak
ifadesidir. rnek: Humuslu toprak, killi toprak, kumlu toprak, amur, kayalk arazi.
2.
3.
Ntr iletkeni veya ana iletken ile topraklayc arasndaki balantya bir ayrma balants, bir ayrc ya
da bir topraklama bobini veya diren balanmsa, bu durumda sadece topraklayc ile belirtilen cihazlara
en yakn toprak tarafndaki balant ucu arasndaki balant, topraklama iletkenidir.
4.
fazl dzenlerde ( l transformatr, kablo bal, mesnet izolatr vb.) her bir
cihazn topraklanacak blmlerini birletiren topraklama iletkenleri,
ii.
Topraklama tesisi: Birbirlerine iletken olarak balanan ve snrl bir alan iinde bulunan
topraklayclar ya da ayn grevi yapan (boyasz direk ayaklar, zrhlar ve metal kablo klflar
gibi) metal paralar ve topraklama iletkenlerinin tmdr.
6.
Topraklamak: Elektriksel bakmdan iletken bir paray bir topraklama tesisi zerinden topraa
balamaktr.
7.
ii.
Dolayl topraklama: Topraklama iletkeni zerine ek olarak balanan ohmik, endktif veya
kapasitif direnlerle yaplan topraklamadr.
iii.
Koruma topraklamas: nsanlar tehlikeli dokunma gerilimlerine kar korumak iin, iletme
akm devresinde bulunmayan iletken bir blmn topraklanmasdr.
Ak topraklama nedir?
156
ii.
letme topraklamas: letme akm devresinin bir noktasnn, cihazlarn ve tesislerin normal
iletilmesi iin topraklanmasdr. Bu topraklama iki ekilde yaplabilir:
iii.
Fonksiyon topraklamas: Bir iletiim tesisinin veya bir iletme elemannn istenen fonksiyonu
yerine getirmesi amacyla yaplan topraklamadr. Fonksiyon topraklamas, topra dn iletkeni
olarak kullanan iletiim cihazlarnn iletme akmlarn da tar.
Not: Bir iletiim tesisinin fonksiyon topraklamas, eskiden kullanlan iletiim tesisi iletme
topraklamas ile ayndr. Fonksiyon topraklamas deyimine, rnein yabanc gerilim bileeni az olan
topraklama gibi adlandrmalar da dahildir.
iv.
Not: Bir iletiim tesisinin fonksiyon ve koruma topraklamas, eskiden kullanlan iletiim tesisi iletme
ve koruma topraklamas ile ayndr.
v.
Not: Genlik/frekans karakteristikleri ile ilgili olarak (suseptans= 1/x) duyarlk, donanmn tipine bal
olarak deiir.
vi.
Yldrma kar topraklama: Yldrm dmesi durumunda, iletme gerei gerilim altnda
bulunan iletkenlere atlamalar (geri atlamalar) geni lde nlemek ve yldrm akmn topraa
iletmek iin, iletme akm devresine ilikin olmayan iletken blmlerin topraklanmasdr.
vii.
Rayl sistem topraklamas: letken ksmlarla rayl sistem topra arasndaki dolaysz, dolayl
veya ak balantdr.
Rayl sistem topra, geri dn iletkeni olarak grev yapan ve traversler veya topraklama tesisleri
zerinden toprakla balants olan raylar ve bunlara balanm iletken ksmlardr.
7.3. Topraklamann ekline gre tanmlar:
i.
Mnferit (tekil) topraklama: letme eleman veya cihazn sadece kendine ilikin
topraklaycya bal olduu topraklamadr.
ii.
Yldz eklindeki topraklama: Birok iletme elemannn veya cihaza ilikin topraklama
iletkenlerinin topraklanm bir noktada yldz eklinde toplanmasdr.
iii.
oklu topraklama: Bir iletme eleman veya cihazn topraklanm birok iletkene (rnein
potansiyel dengeleme iletkeni, koruma iletkeni (PE) veya fonksiyon topraklama iletkeni (FE))
baland topraklamadr. Bu topraklama iletkenleri ayn topraklama birletirme iletkenine veya
farkl topraklayclara bal olabilir.
iv.
8.
Topraklayc (topraklama elektrodu): Topraa gml ve toprakla iletken bir balants olan
veya beton iine gml, geni yzeyli balants olan iletken paralardr.
157
9.
Topraklayc eitleri:
ii.
Derin topraklayc: Genellikle dey olarak 1 mden daha derine yerletirilen topraklaycdr.
Galvanizli boru, yuvarlak ubuk veya benzeri profil malzemelerden yaplabilir.
ii.
Boru ve profil topraklayc: Boru ve profil eklindeki iletken malzeme ile yaplan
topraklaycdr.
iii.
rgl iletken topraklayc: rgl iletken malzeme ile yaplan topraklaycdr. rgl
iletkeni oluturan teller ince olmamaldr.
iv.
Doal topraklayc: Temel amac topraklama olmayan, fakat topraklayc olarak etkili olan,
toprakla veya suyla dorudan doruya veya beton zerinden temasta bulunan yaplarn elik
blmleri, boru tesisatlar, temel kazklar gibi metal paralardr.
v.
Topraklayc etkisi olan kablo: Metal klf, siperi (ekran) ve zrhlarnn iletkenlii topraa
gre erit topraklayc niteliinde olan kablodur.
vi.
vii.
Temel topraklayc (temel iine yerletirilmi topraklayc ): Beton iine gml, toprakla
(beton zerinden) geni yzeyli olarak temasta bulunan iletkendir.
10. Potansiyel dzenleyici topraklayc: Belirli bir yaylma direncinin salanmasndan ok,
potansiyel dalmnn dzenlenmesine yarayan topraklaycdr.
11. Toprak zdirenci ( E ): Topran elektriksel zdirencidir. Bu diren, genellikle m2/m ya da
m olarak verilir. Bu diren, kenar uzunluu 1 m olan toprak bir kpn karlkl iki yzeyi
arasndaki direntir.
12. Topraklaycnn veya topraklama tesisinin yaylma direnci (RE): Bir topraklayc ya da
topraklama tesisi ile referans topra arasndaki topran direncidir. Yaylma direnci, yaklak
olarak ohmik diren kabul edilebilir.
13. Topraklama direnci: Topraklaycnn yaylma direnci ile topraklama iletkeninin direncinin
toplamdr.
14. Toplam topraklama direnci: Bir yerde llebilen ve lye giren btn topraklamalarn
toplam direncidir.
15. Topraklama empedans (ZE): Bir topraklama tesisi ile referans topra arasndaki (iletme
frekansnda) alternatif akm direncidir.
19. Dokunma gerilimi (UT): Topraklama geriliminin, insan tarafndan kprlenebilen blmdr
(Bu durumda insan vcudu zerindeki akm yolu elden ayaa (dokunulabilen yere yatay uzaklk
yaklak 1 m) ya da elden eledir.
20. Beklenen dokunma gerilimi (mmkn olan en byk dokunma gerilimi) (U ST): letken
ksmlarla toprak arasnda ortaya kan bir toprak hatas esnasnda, bu ksmlara henz
dokunulmam iken, ortaya kan gerilimdir (kaynak gerilimi).
21. Adm gerilimi (US): Topraklama geriliminin, insann 1 m lik adm akl ile kprleyebildii
blmdr. Bu durumda insan vcudu zerindeki akm yolu ayaktan ayaadr.
22. Potansiyel dalm: Topraklanm bir elektrik iletme elemannda oluan bir hata sonucunda
bir gvde ksa devresi olutuunda, referans toprandan balayarak llmek zere sz konusu
elektrik iletme elemanna doru, yeryzndeki potansiyelin dalmasdr.
23. Potansiyel dalmnn dzenlenmesi (potansiyel dzenlenmesi): Bir topraklama tesisinin
potansiyel dalmnn dzenlenmesi, adm ve dokunma gerilimlerini kltmek iin potansiyel
dzenleyici topraklayclar yerletirerek potansiyel dalmna etki etmektir. Dzenleyici
topraklayclarn topraklama tesisine bal olup olmamalarnn nemi yoktur.
24. Potansiyel dengelemesi: Potansiyel farklarnn ortadan kaldrlmasdr. rnein, koruma
iletkenleri ile iletken borular ve iletken yap blmleri arasnda ya da bu borularla yap
blmleri arasndaki potansiyel farklarnn giderilmesi amacyla yaplan dzenlemelerdir.
25. Fonksiyon potansiyel dengelemesi: letken ksmlar arasndaki gerilimi, bir iletme elemannn,
cihazn veya tesisin sorunsuz alabilmesine yetecek kadar kk deerlere drmek amacyla
yaplan dzenlemelerdir.
26. Koruma potansiyel dengelemesi: letken ksmlar arasnda yksek gerilimlerin ortaya
kmasn nlemek amacyla yaplan dzenlemelerdir.
27. Fonksiyon ve koruma potansiyel dengelemesi: Fonksiyon potansiyel dengelemesi ile koruma
potansiyel dengelemesinin birletirilmesidir ve bir iletme eleman, cihaz veya tesis iin, gerek
fonksiyon ve gerekse koruma asndan ngrlen koullarn salanmas iin yeterlidir.
28. Potansiyel dengeleme hatt (epotansiyel kuaklama): Potansiyel dengelemesini salamak
amacyla kullanlan balant iletkenleridir.
29. zerine baslan yerin yaltlmas: zerine baslan yer ile toprak arasndaki direncin, izin
verilmeyen dokunma gerilimleri oluamayacak biimde arttrlmasdr.
30. Potansiyel srklenmesi: Bir topraklama tesisinin ykselen potansiyelinin, bu tesise bal bir
iletken (rnein, metal kablo klflar, PEN iletkeni, su borusu, demiryolu) ile potansiyeli daha
dk olan blgeye veya referans toprak blgesine tanmasdr. Bu iletkende, evresine gre bir
potansiyel fark oluur.
31. Global topraklama sistemi: Yerel topraklama tesislerinin birbirlerine balanmasyla elde
edilen ve birbirlerine yakn mesafede bulunan topraklama tesislerinde hibir tehlikeli topraklama
geriliminin (toprak potansiyel ykselmesi) ortaya kmamasn salayan bir topraklama
sistemidir. Byle sistemler, toprak arza akmn blnmesine izin vererek, yerel topraklama
sisteminde topraklama geriliminin kltlmesini salar. Byle bir sistem bir epotansiyel yzey
oluturur.
c) Hata ve arzalar ile ilgili tanmlar:
1.
Bozuk olmayan iletme (Normal iletme): Tesis, cihaz ve iletme elemanlar iin ngrlm
olan koullardaki (rnein bunlara ilikin iletme talimatlar uyarnca) ve hatasz durumdaki
iletmedir.
2.
Not: Bozuk iletme durumlar, rnein yaltmlarn kprlenmesi, elektriksel balantlarn kesilmesi,
bileenlerin devre d kalmas gibi durumlarla, yazlm hatalar ve ayn zamanda cihazlarn retim,
altrma ve bakm srasndaki hatalardr.
159
3.
Bir tesisin veya cihazn bozuk iletmesi: Bir tesisin veya cihazn bir hata durumu
oluturmakszn, bozuk iletme durumuna geip, bozuk olmayan iletme durumunun dna
kmasdr.
4.
Hata durumu: Gvenlikle ilgili bir ksmn, rnein temel yaltmn, koruma iletkeninin veya
gvenlikle ilgili devrenin grevini yapamamas nedeniyle bir tesis veya cihazda ortaya kan
bozuk iletme durumudur.
5.
6.
Gvde temas: Bir hata sonucunda bir elektrik iletme elemannn gvdesi ile aktif blmler
arasnda oluan iletken balantdr.
7.
Ksa devre: letme bakmndan birbirine kar gerilim altnda olan iletkenler (ya da aktif
blmler) arasnda, bir arza sonucunda oluan iletken balantdr. Ancak olayn ksa devre
saylabilmesi iin, arzann olduu akm devresi zerinde bir tketim cihazn direnci gibi ilevi
olan bir direncin bulunmamas gerekir.
8.
Hat temas: Ksa devrenin olutuu akm devresi zerinde, ilevi olan bir diren bulunursa, bu
olaya hat temas ad verilir.
9.
Toprak hatas: Bir faz iletkeninin ya da iletme gerei yaltlm orta iletkenin, bir arza
sonucunda, toprakla ya da topraklanm bir blmle oluturduu iletken balantdr. letken
balant bir ark zerinden de olabilir.
Yldz noktas dorudan doruya ya da kk deerli bir diren zerinden topraklanan ebekelerdeki,
toprak hatasna toprak ksa devresi ad verilir.
Yldz noktas yaltlm ya da kompanze edilmi (dengelenmi) ebekelerde toprak hatasna toprak
temas ad verilir.
Toprak temas, ayn ebekenin iki ya da daha ok iletkeninde, farkl noktalarda olursa, buna ift
toprak temas ya da ok fazl toprak hatas ad verilir.
10. Hata gerilimi: nsanlar tarafndan dokunulabilen ve iletme akm devresine ilikin olmayan,
iletken blmler arasnda ya da byle bir blm ile referans topra arasnda oluan gerilimdir.
11. Hata akm: Bir yaltkanlk hatas sonucunda geen akmdr. Hata akm ya bir ksa devre
akmdr ya da bir toprak temas akmdr.
12. Toprak hata akm (IF): Hata yerinde (toprak temas olan yer) yalnzca bir toprak temas noktas
bulunmas durumunda, iletme akm devresinden topraa ya da topraklanm blmlere geen
akmdr.
Bu akm:
Yldz noktas sndrme bobini ile donatlm (rezonans toprakl) ebekelerde, artk toprak
temas akm IRES,
13. Topraklama akm (IE ): Topraklama empedans zerinden topraa geen akmdr (ekil-3'e
baknz).
Not: IE topraklama akm, IF toprak hata akmnn, bir topraklama tesisinin potansiyelinin
ykselmesine neden olan blmdr. IEnin hesaplanmas iin Ek-N ye baknz.
14. Kaak akm: letme aralarnn gvdeleri, akm sisteminin orta noktasna ya da dorudan
doruya topraklanm bir ebeke noktasna veya topraa iletken olarak balanmlarsa, iletme
elemannn aktif blmlerinden, iletme yaltkan zerinden aktif olmayan blmlere, rnein
gvdeye iletme srasnda geen akmdr. Sonu olarak kaak akm, iletme srasnda hatasz bir
akm devresinden topraa veya yabanc bir iletken ksma akan akmdr.
160
Temel topraklayc,
5 s den daha az kesme zaman iin hesaplanacak kesit deerlerinin bulunmas iin;
S = ( I 2 t )1/2 / k
(6.2)
bants kullanlr.
Burada;
S
Kesit (mm2 ),
Empedens ihmal edilebilecek bir hata durumunda koruma dzeninden akabilecek hata akm
(A, a.a., etkin deer),
k deeri, koruma iletkeni malzemesine, yaltmn ve dier ksmlarn malzemesine ve koruma iletkeninin
balang ve son scaklna, bal olan A.s1/2 /mm2 cinsinden bir katsay (malzeme katsays).
Tablo 6.2: Kablo veya iletkenlerin dnda bulunan yaltlm koruma iletkenleri iin malzeme katsays
Balang scakl
Son scaklk
letken malzemesi:
Bakr
Alminyum
elik
176
116
64
166
110
60
Koruma iletkenleri iin malzeme katsays k, farkl kullanma durumlar ve farkl iletme eitleri iin
aadaki tabloda verilmitir.
Eer bu denklemin kullanlmas sonucu standart deerler bulunmam ise bir st standart deer
kullanlmak zorundadr.
161
ii.
Koruma iletkeninin kesiti, hesaplanarak bulunacaktr; ancak aadaki tabloda verilen deerin
altnda olamaz.
Tablo 6.3: Ana iletken kesitlerine bal olarak koruma iletkeni kesiti
S 16
16 < S 35
S > 35
iii.
S
16
S/2
Besleme kablosunun veya bunun mahfazasnn iinde bulunmayan her koruma iletkeninin kesiti,
hibir ekilde;
Mevcut topran uygun olmamas durumunda uygun dolgu toprakla deitirilmesi tavsiye
edilir.
Temel topraklayc, kapal bir ring eklinde yaplmaldr ve binann d duvarlarn temellerine
veya temel platformu iine yerletirilmelidir. evresi byk olan binalarda temel topraklayc
tarafndan evrelenen alan, enine balantlarla 20 m x 20 mlik gzlere blnmelidir
ii.
Temel topraklayc, her taraf betonla kaplanacak ekilde dzenlenmelidir. elik erit
topraklayc kullanldnda, bu erit dik olarak yerletirilmelidir.
iii.
Temel topraklayc, dilatasyon derzlerinin olduu yerlerde kesilmelidir. Son noktalar temelin
dna karlmal ve yeterince esnek balant yaplmaldr. Balant yerleri her zaman kontrol
edilebilir olmaldr.
162
ii.
Balant filizleri, bina iine girdikleri yerden itibaren en az 1, 5 mlik bir uzunlua sahip
olmaldr. Bu filizler, giri noktalarnda korozyona kar ek olarak korunmaldr. Balant
filizleri, inaat srasnda gze arpacak ekilde iaretlenmelidir.
iii.
Temel topraklayc yldrma kar koruma topraklaycs olarak kullanlacaksa, zel balant
filizleri veya paralar, yldrmlk (paratoner) iletkenlerinin balants iin dar doru
karlmaldr.
iv.
rnein asansr raylar gibi metal malzemeden yaplm konstrksiyon ksmlar dorudan
temel topraklayc ile balanacaksa, gerekli yerlerde ek balant filizleri veya paralar
ngrlmelidir.
L.1.3 Dey veya derin topraklayclar: Dey veya derin topraklayclar, toprak ierisine aklrlar
ve birbirleri arasnda ubuk boyundan daha az mesafe braklmamaldr. akma srasnda ubuklara zarar
vermeyen uygun aralar kullanlmaldr.
L.1.4 Topraklayclarn eklenmesi: Topraklama ebekesi ierisindeki topraklama ann iletken
paralarnn balanmas iin ekler kullanlr. Ekler topraklayclarn elektriksel iletiminin, mekaniksel ve
sl dayanm edeerlerini salayacak ekilde boyutlandrlmaldr.
Topraklayclar anmaya dayankl olmal ve galvanik pil oluumunun etkisinde kalmamaldr.
ubuklarn eklerinde kullanlan malzemeler ubuklarla ayn mekanik dayanma sahip olmal ve akma
esnasnda mekanik darbelere dayankl olmaldr. Galvanik anmaya neden olabilecek deiik metaller
balandnda; ekler, etraflarndaki elektrolitlerle temasa kar dayankl dzenlerle korunmaldr.
L.2 Topraklama iletkenlerinin tesis edilmesi: Genel olarak topraklama iletkenleri, mmkn
olduunca ksa yoldan balanmaldr.
L.2.1 Topraklama iletkenlerinin tesisi: Aadaki yntemler tesis edilme srasnda gz nne
alnmaldr.
plak topraklama iletkenlerinin, topraa veya betona girdii yerlerde anmay nlemek amacyla
zel itina gsterilmelidir.
L.2.2 Topraklama iletkenlerinin eklenmesi: Ekler, hata akm geme durumlarnda herhangi bir
kabul edilemez s ykselmesini nlemek iin, iyi bir elektriksel sreklilie sahip olmaldr.
Ekler gevek olmamaldr ve korozyona kar korunmaldr. Deiik metaller balanmak zorunda
kalndnda, galvanik piller ve sonucunda galvanik anma oluumu nedeniyle ekler, etraflarndaki
elektrolitlerle temasa kar dayankl dzenlerle korunmaldr.
163
Topraklama iletkenini, topraklaycya, ana topraklama balant ucuna ve herhangi bir metalik ksma
balamak iin, uygun balant paralar kullanlmaldr. Civata balants yalnz bir cvata ile yaplrsa, en
azndan M10 cvata kullanlmaldr. rgl iletkenlerde (ezmeli, sktrmal ya da vidal balantlar gibi)
kovanl (manonlu) balantlar da kullanlabilir. rgl bakr iletkenlerin kurun klflar balant
noktalarnda soyulmaldr; balant noktalar korozyona kar (rnein bitm gibi maddeler ile)
korunmaldr. Deney amacyla, ayrma yerleri ihtiyac karlanabilmelidir.
zel aletler kullanlmadan eklerin sklmesi mmkn olmamaldr.
L.3 Beton ierisinde demirlerin topraklama amac iin kullanm
Beton demirleri eitli amalar iin kullanlabilir:
a.
Topraklama sisteminin bir paras olarak; bu durumda beton demirlerinin boyutu Madde 5.b.2
ile uygun olmaldr.
b.
letmecinin korunmas iin gerilim dzenleyicisi olarak; bu durumda elik yapnn btn ilgili
paralar aralarnda gerilim fark oluturmayacak ekilde birbirleriyle balanmaldr. Balantlar
Madde 5-b3 ile uygun olarak boyutlandrlmaldr.
c.
164
zet
Elektrik enerjisinin uzun mesafelere iletimi
teknolojik ve ekonomik olarak yalnz yksek
gerilimle mmkn olmaktadr. letim kayplar ve
arzalar enerji iletim hattnn gvenirlii
asndan nemli bir yer tekil etmektedir. Ar
gerilimler ile beraber koruma ve izolasyonun
nemi artmaktadr.
Bu blmde, elektrik arpmas etkileri, elektrik
akmnn vcuttaki etkileri topraklama hakkinda
genel bilgiler, topraklaycdan akm geme
ilemi, ebekelerde topraklama eitleri ele
alnm olup gvenlik nlemleri genel bal ile
projelerdeki topraklama sistemleri konular geni
bir lekte verilmitir.
165
Kendimizi Snayalm
6. Hangisi topraklama iletkeni zerine bir
parafudr veya eklatr balanan topraklama
eididir?
a. Dolayl Topraklama
b. 62
b. Dolaysz Topraklama
c. 75
c. Ak Topraklama
d. 100
d. Kapal Topraklama
e. 120
e. Sfrlama
a. 5
b. 8
c. 10
d. 20
e. 60
8. Aadakilerden
hangisi
koruma
topraklamasnn
uyguland
ebekelerde
topraklanacak olan tesisler ve iletme aralar
arasnda yer almaz?
a. 25
b. 50
a. Havai
hat
malzemeler
c. 70
d. 55
yaltkan
e. 60
4. Topraklama direncinden baka hibir diren
iermeyen topraklamaya ne ad verilir?
a. Dolayl Topraklama
d. Transformatr
izolasyonunda
madeni muhafazalar.
b. Dolaysz Topraklama
c. Ak Topraklama
e. Sfrlama
5. Topraklama iletkeni zerine ek olarak
balanan ohmik, endktif veya kapasitif
direnlerle yaplan topraklamaya ne ad verilir?
a. Dolayl Topraklama
a. Toprak temas
b. Dolaysz Topraklama
c. Ak Topraklama
d. Kapal Topraklama
e. Sfrlama
e. Sfrlama
166
kullanlan
e. Evlerde
kullanlan
ve
insanlarn
dokunabilecekleri d muhazafa ksm iletken
olan cihazlar ve gerilim altna girmesi ihtimali
olan bina ksmlar
d. Kapal Topraklama
ebekelerindeki
Sra Sizde 1
a. 220 Volt
220 V olmaldr.
b. 260 Volt
Sra Sizde 2
c. 270 Volt
d. 380 Volt
Sra Sizde 3
e. 400 Volt
Yararlanlan Kaynaklar
TMMOB Elekrik Mhendisleri Odas Elektrik
Tesislerinde dolayl dokunmaya kar koruma ve
topraklama sa LSUAnkara 2010
167
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Elektrik i tesisat planlarn izebilecek,
Kolon emalarn tanyabilecek,
letken kesiti ve gerilim dm hesaplarn yapabilecek,
Ykleme cetvelini oluturabilecek,
Keif hesab, maliyet hesab ve dier belgeleri hazrlayabilecek
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.
Anahtar Kavramlar
Elektrik Tesisat
Gerilim Dm Hesab
Ek emalar
G Dalm Cetveli
Kolon emas
Keif zeti
indekiler
Giri
Elektrik Tesisat
168
Aydnlatma ve Tesisat
Planlar
GR
Binalarn elektrik i tesisatlar, elektrik tesisat ve topraklama ynetmeliklerine uygun olarak tasarlanmal
ve gerekletirilmelidir. Evlerin, iyerlerinin, resmi ve zel binalarn elektrik i tesisatlar, hazrlanan plan
dorultusunda gerekletirilir. Elektrik Tesisat Plan olarak adlandrlan bu planlar, bir binann
mimari planlar zerine izilmi elektrik tesisat emalarn, ek emalar, kolon emas, g dalm
cetveli, aydnlatma hesaplar, teknik ve zel artnameler ve benzerlerini ierir. Elektrik tesisat planlar,
prensip olarak kapal ema tarznda izilir. Elektrik tesisat planlar, bir proje olarak hazrlanmal ve
balang sayfas proje kapa olmaldr. Proje kapa, elektrik tesisat plannn, ve plann uygulanaca
binann temel bilgilerini ierdii gibi, sorumlu kiilerin de isim ve imzalarn bulundurur.
Elektrik i tesisat planlarna ait emalarda, aydnlatma lamba balantlar, priz balantlar, telefon ve
tv balantlar, zil ve grntl alglama balantlar yer almaldr. Bu balantlar, ncelikle kat tesisat
planlarnda, burada gsterilmeleri mmkn deilse ek emalar ierisinde mevcut olmaldr. Bu tesisat
emalarnda kullanlan semboller, tesisat plannn balang ksmlarnda yer almaldr. Ana panolar,
datm panolar, girilere yakn kolay ulalr yerlerde olmaldr. Elektrik anahtarlar, kap aldnda
kolay ulalr yerlerde olmaldr. Linyeler tavandan, kolon ve kiri ilerinden baca kenarlarndan, pencere
stlerinden geirilmemelidir. WC, banyo, balkon gibi neme maruz kalan yerlere anahtar ve buat
konulmamaldr. Priz kullanlmas mecburi durumlarda ise, nemli yer prizi kullanlmaldr.
Elektrik tesisat plan ierisinde yer alan, kolon emas, iletken kesit hesab, gerilim dm hesab ve
g dalm cetveli, elektrik ebeke sistemine balanacak olan elektrik tesisatnn, elektriksel
parametreleri asndan gereklidir. Bu sebeple, bu hesaplama ve gsterimlerin olabildiince gereki
yaplmas, hem elektrik tesisatnn uzun yllar sorunsuz hizmet etmesi, hem de gerekli normlara uygunluk
asndan nem tar. G dalm cetveli ve gerilim dm hesaplar yaplrken e zamanllk
katsaylarnn kullanm gereki sonular bulmaya yardmc olacaktr. Lambalar, aydnlatma hesaplar
yaplarak belirlenmeli, aksi bir belirtilmediinde, bu hesaplamalar enkandesan (akkor flamanl) lambalar
esas alnarak yaplmaldr. Hesaplamalarn bu lambalar zerine yaplmas, elektriksel olarak dier
lambalarn kullanmna bir engel oluturmayacaktr. Hesaplamalar ile montaj noktas saylar ve
komtatr anahtar gerektiren yerler belirlenerek, kompakt floresan, led lamba gibi alternatif zmler
son kullancnn seimine braklabilecektir. Lamba seiminin enkandesan olarak yaplmad, floresan
lamba armatrl bir uygulama rnei de rnek uygulama ierisinde gsterilmitir.
Elektrik tesisat planlarnn uygulanabilirlii teknik adan olduu kadar, mali adan da disipline
edilmelidir. Bu sebeple, Keif zeti ve Maliyet Hesab byk nem arz eder. Keif zeti, tasarm ncesi
tahmini maliyeti belirleme asndan, Maliyet hesab ise uygulama sonras reel kar/zarar analizi
gerekletirme asndan nem arz eder.
169
ELEKTRK TESSATI
Elektrik i tesisat, bir binann ounlukla i ksmlarnda yer alan aydnlatma, priz, zayf akm, TV,
telefon, internet v.b. tesisat uygulamalardr. Bir binann elektrik i tesisat uygulamasnn ynetmeliklere
uygun olarak gerekletirilebilmesi, bu uygulamaya ynelik Elektrik Tesisat Plannn hazrlanmasn
gerektirir. Bu plann hazrlanmas iin, planlama gerekletirilecek bina iin, her kata ait mimari planlarn
temin edilmesi gereklidir. ounlukla 1/50 lekli, bazen de 1/100 lekli olarak kullanlan bu mimari
planlar, Bodrum Kat, Zemin Kat, Normal Kat, at Kat ve Bahe olarak ayr ayr yer almaldr. (Bu
katlarn bir yada birkann mevcut olmad binalar da mevcuttur.) Her bir kata ait mimari plan zerinde
elektrik, zayf akm ve dier tesisat planlar tasarlanarak izilir. Gemite el ile yaplan izimler,
gnmzde bilgisayar programlar ile yaplmaktadr.
Mimari Planlar
Mimari planlar, ekil 7.1de grld gibi binaya ait blmlerin bir kattaki dalmlarn gsterir. Bu
planlarda, tayc kolonlar ve kiriler, duvarlar, kaplar ve pencereler, merdivenler, boluklar, bacalar,
balkon ve teraslar, odalar genellikle 1/50 lekli olarak (1 cm=50 cm) gsterilirler. Bu planlar iyi
deerlendirerek tasarlanan elektrik tesisat planlar, uygulamada byk kolaylklar salad gibi,
tesisatlarn ynetmeliklere uygun yaplmasn salarlar.
170
Keif zeti
Keif zeti, bir ok alanda olduu gibi, Elektrik Tesisat Projeleri Hazrlanmas iin de yaplmas zorunlu
bir almadr. Elektrik Tesisat Uygulamas ve Plan talep edilen mimari projeler iin, i szlemesi
yaplmakszn Elektrik Tesisat Plannn ve Projesinin hazrlanmas, bu hazrl yapanlar asndan risk
tar. nk bu tr bir hazrlk sonras i szlemesi yaplmadnda, proje hazrl yapanlar asndan,
emek, zaman ve maddi kayp riski byktr. Bu sebeple, ok ksa zaman ierisinde, fazla bir emek
gerektirmeden hazrlanabilen Keif zeti, nem kazanr. Keif zeti, gerekli i bedelinin nceden
belirlenmesi ile i szlemesinin yaplmasnda nem kazanr. Keif zeti gelen talebe gre, malzeme
dahil olarak hazrlanabilecei gibi, malzemesiz sadece iilik ve kar olarak da hazrlanabilir. Tablo 7.1de
malzeme dahil olarak hazrlanan bir keif zeti grlmektedir.
Keif zeti, mmkn olduunca gereki hazrlanarak, iin alnarak szleme yaplabilmesini
salad gibi, i bitiminde zarar oluumuna engel olarak yeterli kar salamaldr. Bu sebeple, keif zeti
hazrlarken, piyasadaki malzeme ve iilik giderlerinin iyi bilinmesi gerekir. Direk olarak, keif zeti
ierisinde gsterilemese de, ulam, lojistik, gda ve muhtemel salk harcamalar da keif zeti
ierisindeki birim maliyetlere %5, %10 gibi oranlarda eklenerek, fiyatlandrmann iktisadi olmas
salanmaldr.
Tablo 7.1: Keif zeti
szlemesi gereklemi bir yap iin, bu aamadan sonra Elektrik Tesisat Planlarnn ve Projesini
hazrlanmas aamasna geilmelidir.
171
Proje Kapa
Projeyi hazrlayan mhendis yada mhendislik firmasnca hazrlanan, bir elektrik tesisat plannn en
banda yer alarak, elektrik tesisatnn yaplaca veya yapld yapy, adresini, yap sahibini, proje
sorumlusunu ve mesleki kayt bilgilerini, projenin temel elektriksel byklklerini gsteren kapak
sayfasdr. Kapak sayfas, gerek proje sorumlularnn, Elektrik Mhendisleri Odasnn, Uygulama
Sorumlularnn, Elektrik Datm irketinin, Yap Denetim irketinin isim ve onaylarn zerinde
tadndan nemlidir. ekil 7.2de proje kapa grlmektedir.
172
Vaziyet Plan
Vaziyet plan, elektrik tesisat plannn yer ald imar plann, cadde, sokak v.b. bilgilerle gsterir. Pafta
plan olarak da adlandrlan vaziyet planlar kuzey yn esas alnarak izilir. ekil 7.3de bir vaziyet plan
grlmektedir. Vaziyet planlarnda lek, yapnn imar plannda yer ald alan da dikkate alnarak 1/500
den 1/5000e kadar alnabilir.
Vaziyet planlarnn, uygun ekilde resmedilmesi, zellikle Elektrik Datm irketinden yaplacak
yap balant hatt tesisi asndan nem tar.
173
174
175
a = Temelin eni
L = erit uzunluu
b = Temelin boyu
D = 2.
a.b
h = Gmlme derinlii
L = ubuk boyu
Ry = ( / 2D) + (/L)
R = / 6.L
Re =
Ry.Rc
Ry + Rc
rnek: a=8 m temel enine, b=10 m temel boyuna sahip bir yapnn temel topraklama hesabn 2 m
ubuk boyu ve 36 m erit uzunluu iin yapnz. (Hesaplamada = 100 ohm.m kabul edilecektir)
7,73.6,25
=3,46 < 4 olduundan temel topraklama uygun kabul edilir.
7,73 + 6,25
176
Sayalarn da yer ald ana pano, bina girii zemin katta yer almaldr.
Topraklama ubuklar, bina giriine yakn bir noktaya tesis edilerek, ana topraklama iletkeni, ana
panoda yer alan bara zerinden datlmaldr.
Telefon ana giri kablosu iin, bina ana giriinde, merkezi datm kutusu yer almaldr.
Uydu-TV merkezi datm kutusu, ncelikle at kat yada, at katna yakn bir noktaya tesis
edilmelidir.
Hatlar, kap stlerinden, duvarlardan, duvar olmayan ksmlarda ise, kiri kenarlarndan
geirilmelidir.
Mimari projede kiriler gsterilmese bile, projede mevcut kolonlar balayan kiriler olabilecei
dikkate alnmal ve bu amala mimarla irtibata geilmelidir.
Kolon ve kiriler ierisinden hat geirilmesi zorunlu olan durumlarda, beton dkm ncesi,
mmkn olan en ksa ve d ksm kullanlarak, boru atm yaplmaldr.
WC ve banyoda anahtar konulmamaldr. Priz konulmas zorunlu ise, neme dayankl yapda
prizler kullanlmaldr.
Lamba tesis edilecek her bamsz blm iin, odann geometrik yapsna gre bir yada birka
montaj noktas oluturulmaldr.
Dar ve uzun koridorlarda tesis edilen lambalar, iki yerden kontrol mmkn klan vaviyen
anahtarla tesis edilmelidir.
Konutlarda salonlar (20 m den byk alanl odalar), mutfak iin en az 2, odalar ve banyo iin en
az 1 priz tesis edilmelidir.
amar makinesi, bulak makinesi, termosifon, frn gibi yksek g eken cihazlarn
balanaca prizler, ayn linyede yer almamaldr. Bu tr cihazlarn yer ald prizler, bir linyede
ya direkt tek priz sortisi olarak, yada yksek g kullanm olmayan 1-2 priz sortisiyle beraber
yer almaldr.
Yksek g gerektiren (>2500 W) elektrikli ofben v.b. cihazlarn beslemesi, boru iinde tek
linye olmak zere, datm panosundan direkt hatla yaplmaldr.
Priz devreleri aydnlatma devrelerinden ayr olmaldr. Fakat zorunlu durumlarda, (sadece bir
priz bulunduu durum) aydnlatma devresine en ok bir priz sortisi balanabilir. Benzer ekilde,
zorunluluk halinde, priz devresine de bir lamba balanabilir.
Yukarda belirtilen kriterlere uygun olarak izilmi, iki katl bir binaya ait zemin kat ve 1. kat elektrik
tesisat planlar ekil 7.8 ve ekil 7.9da gsterilmitir. ekil 7.8de yer alan zemin kat aydnlatmasnda,
armatrl ve armatrsz enkandesan lambalar ile floresan lamba armatr yer almtr. Zemin kat ana
girite kofre ve sayacnda yer ald ana pano, daire iinde ise zemin kata ait datm panosu yer almtr.
T1 panosunda giri holnde yer alan lamba, grld gibi pano kndan direkt olarak
balanmtr. Tm linyelerin ve balant noktas buatlarn duvar kenarnda olmas ncelik iken, zorunlu
zorunlu kalndnda izimler bu ekilde de gerekletirilebilmektedir. Anahtarlar, kap girilerinde
mmkn olduunca kolay ulalr yerlerde konumlandrlmtr.
178
Mimari projede yer alan ve yardmc olmas amac ile izilmi dolap, lavabo v.b. ekiller zerinde,
gerekiyorsa elektrik tesisat izmenin bir saknca yoktur. Yalnz dolap tarz eyalar buat zerine
konulacaksa, buat st kapaklarnn dolap ilerinde ak braklmas zorunludur.
179
ekil 7.9da yer alan 1. kat aydnlatmasnda, tm lambalar armatrl yada armatrsz enkandesan
lamba olarak yer almtr. Her iki kat plannda da enkandesan esasl lambalarn youn olarak yer alm
olmas, proje taahhdnden kaynaklanmaktadr. Konut elektrik tesisat projelerinde, farkl tipte avize,
armatr ve lamba seimi genellikle sonradan kullanc tarafndan yaplmaktadr. Kompakt floresan, led
esasl lamba gibi lambalar, enkandesan esasl lambalara gre ok daha az g ekeceinden, elektriksel
adan bir sorun olmayacaktr. Kompakt floresan tercihi yaplrken, aydnlatma projesinde yer alan
deerin 1/5i g deeri esas alnabilecei gibi, yeni aydnlatma hesab da yaplabilir.
Katlar aras geiler, ekil 1 ve ekil 2de gsterildii gibi oklarla gsterilmitir. yeri, resmi binalar,
oteller v.b. byk apl uygulamalarda ise, enkandesan esasl lambalara ok az yer (WC, banyo
vb.)verilip, uygulamada kullanlacak daha yksek verimli lambalar, projelendirme aamasnda detayl
olarak tanmlanmaktadr. Bu durum, enerji verimlilii yksek lambalarn maliyeti yada sorumluluunun
proje uygulaycs tarafndan yklenilmesi yada yklenilmemesi ile ilgilidir. Konut gibi kk projelerde
seim kullancya braklrken, byk projelerde bu seim proje aamasnda gerekletirilmektedir.
181
ekil 7.10 ve ekil 7.11de her binada olmas gereken zil, kap otomatii, TV ve telefon zayf akm
tesisatlar gsterilmitir. Dier zayf akm tesisatlar da bu tesisatlara benzer ekilde, projelendirilerek kat
plannda yer alabilir.
Ek emalar
Elektrik tesisat ve zayf akm tesisat kat planlarnda gsterilemeyen, gsterimi zor olan yada ek aklama
gerektiren tesisatlara ait ek emalarn kat planlarnn bitiminde gsterilmeleri gerekir. ekil 7.12de
kablolu TV ve telefon tesisine ait ek emalar verilmitir.
182
Kolon emas
Yap balant hatt, ana kolon, kolon ve linye hatlar da olmak zere tketiciye (alcya) kadar olan
elektrik tesisat balantlarnn tek hat eklinde gsterimine kolon emas denir. Kolon emalarnn sigorta
akm deerleri ile alterlerin akm deerleri, TEDA giriinden linyelere doru byk akm deerinden
ke doru sralanmaldr. Tesise enerji giriinden balayarak, sigorta cinsi ve akm deerleri,
uzunluu, kablo cinsi ve kesiti, saya, ana alter, ana ve datm panolar, panolar zerinde bulunan l
aletleri ve lme alanlar, linye sigortalar ve cinsleri, linye alterleri cinsi ve akm deerleri, topraklama
ve topraklama iletkenleri kolon emasnda yer almaldr. ekil 7.13de rnek projeye uygun yap iin,
ekil 7.14de ise ok daireli bir yapya ait kolon emalar grlmektedir.
183
E Zamanllk Katsays
E zamanllk katsays (diversity faktr) elektrik tesisat kurulu gleri toplamnn, ayn esnada
ebekeden g ekebilme oranlarn belirten katsaydr. Yapnn bulunduu blgenin sosyoekonomik
yaps, elektrik enerjisi birim maliyeti ve tasarruf bilinci e zamanllk katsaysnn belirlenmesinde
etkendir. lkemizde elektrik aydnlatma tesisatlar hazrlanrken e zamanllk katsays, bir yapdaki
bamsz blm saysna gre Tablo 7.2ye gre belirlenir.
Tablo 7.2: Bamsz blm saysna gre e zamanllk katsays
Blm
Says
E
Zamanllk
Katsays
1-5
6-10
11-15
16-20
21-25
26-30
31-35
36-40
41-45
46-50
51-...
%45
%43
%41
%39
%36
%34
%31
%29
%28
%26
%25
ekil 7.13de 11455 W olarak verilen kurulu g toplam, 1 bamsz yap iin geerli 0,45 e
zamanllk katsays ile:
11455x0,45=5154,75 W deeri olarak, kesit ve gerilim dm hesaplarnda belirleyici rol stlenir.
184
Gerilim Dm Hesab
Gerilim dm hesab, en uzun ve ykl linye bu linye ile bu linye ncesi kolon ve hatt esas alnarak
yaplr. Aydnlatma elektrik tesisatlar gerilim dm hesabnda, kofra sonras gerilim
dmnn, %1,5u gememesi gerekir. Eer hesaplanan deer %1,5dan fazla olacak olursa, iletken
kesiti arttrlmaldr. 1 fazl elektrik tesisatlarnda gerilim dm hesaplar,
%e =
200xLxN
(7.1)
KxSxU 2
%e1 =
200x5x5154,75
56x 6x 220 2
= 0,317
(7.2)
eitliine gre akm bulunarak, bu akmn tablodan kontrol yaplr. ekil 7.14deki tek hat emasnda,
saya ncesi yap balant hatt iin snma kontrol (hesaplamada cos=0,8 alnr) aadaki gibi yaplr,
bulunur. Bu deer Tablo 7.3grup 1de 6 mm kesitli iletken iin yer alan 33 A srekli akm deerinden
kk olduundan, kesit snma asndan uygun kabul edilir.
185
Tablo 7.3: letkenlerin kesit ve kullanm amalarna gre, srekli akm ve sigorta akmlar
Nominal
Kesit
mm 2
0,08
0,14
0,25
0,34
0,50
0,75
1,00
1,50
2,50
4,00
6,00
10,00
16,00
25,00
35,00
50,00
70,00
95,00
120,00
150,00
Grup 1
Bakr letken
Srekli
Sigorta
Akm
Akm
A
A
0,8
1,5
3,0
4,5
7,0
9,0
11,0
6,0
15,0
10,0
20,0
16,0
25,0
25,0
33,0
35,0
45,0
50,0
61,0
63,0
83,0
80,0
103,0
100,0
132,0
125,0
165,0
160,0
197,0
200,0
235,0
200,0
250,0
250,0
Grup 2
Bakr letken
Srekli
Sigorta
Akm
Akm
A
A
1,0
2,0
4,0
6,0
9,0
12,0
6,0
15,0
10,0
18,0
10,0
26,0
20,0
34,0
25,0
44,0
35,0
61,0
50,0
82,0
63,0
108,0
80,0
135,0
100,0
168,0
125,0
207,0
160,0
250,0
200,0
292,0
250,0
335,0
250,0
Grup 3
Bakr letken
Srekli
Sigorta
Akm
Akm
A
A
1,5
3,0
5,0
8,0
12,0
15,0
10,0
19,0
10,0
24,0
20,0
32,0
25,0
42,0
35,0
54,0
50,0
73,0
63,0
98,0
80,0
129,0
100,0
158,0
125,0
198,0
160,0
245,0
200,0
292,0
250,0
344,0
315,0
391,0
315,0
Tablo 7.3de yer alan akm deerleri, allan ortama bal olarak,
havalandrma olmamas, ortam scaklnn oda scaklnn zerinde olmas gibi
sebeplerle bir alt kademeden alnabilir.
G Dalm Cetveli
G dalm cetvelleri, elektrik tesisat planlar ve kolon emalarna uygun olarak, g dalmn ayrntl
olarak gsteren tablodur. Tablo 7.4de rnek projeye uygun olarak g dalmlar gsterilmitir. Yap bir
faz ile beslendii iin, tm linyeler R fazndan beslenir olarak gsterilmitir. Sigortalar ev tipi kullanma
uygun B tipi w otomat, kaak akm rlesi hayat koruma amal 30 mA, ana sigorta 32 A, kofra sigortas
ise 40 A olarak seilmitir.
186
W Otomatlar: B tipi, Kaak Akm Rlesi: 30 mA, Datm Panosu Ana Sigorta: 32 A, Kofra Sigorta: 40 A
Aydnlatma Tablosu
rnek projeye uygun olarak, mutfak ve odann aydnlatma hesab Tablo7.5de grlmektedir.
Aydnlatma hesab armatr esasl yaplm olup, hesaplamada kan armatr saylar 1,5in altnda olduu
iin 1e yuvarlanmtr.
Tablo 7.5: Aydnlatma tablosu
187
Teknik artname
Elektrik Tesisat Ynetmeliine uygun olarak, elektrik tesisat projesinin uygulama esaslarn belirler.
ekil 7.16de rnek projeye uygun bir teknik artname gsterilmitir.
TEKNK ARTNAME
Tesiste kullanlan btn malzemeler TSE belgeli olacaktr.
Dairesel tipli buatlara en fazla 4 boru girii yaplacaktr.
Daha fazla boru girii gerektiinde, kare tip buat kullanlacaktr.
Linyelerde priz iletkenleri krmz, aydnlatma iletkenleri kahverengi, ntr iletkenleri mavi,
koruma iletkenleri ise sar-yeil renkte olacaklardr.
5. Aydnlatma sortileri iin en az 1,5 , aydnlatma linyesi, priz linyesi, priz sortisi iin ise
en 2,5 NV tipi iletken kullanlacaktr.
6. Anahtardan anahtar alt prize gei yaplamaz.
7. Gvenlik nedeniyle, faz iletkeni duylarn dip kontana balanmaldr.
8. Tm buatlar ayn seviyede olacaklardr.
9. Lambadan lambaya gei yaplmayacaktr.
10. Boru ilerinde kesinlikle ek yaplmayacaktr.
1.
2.
3.
4.
zel artname
yapmndan nce i ykleniciyle i veren arasnda imzalanan, zel taleplerin yer ald listedir. ekil
7.17da rnek projeye uygun bir teknik artname rnei gsterilmitir.
ZEL ARTNAME
Tesisatta ............... marka ............... model anahtar ve prizler kullanlacaktr.
Tesisatta .................. marka ............... model w otomat sigortalar ve kaak akm rlesi
kullanlacaktr.
3. Merkezi zil sistemi grntl ve konumal olacaktr.
4. ebeke balants iin gerekli proje ve gerekli i belgelerinin hazrlanmas i ykleniciye
aittir.
5. Kesin ve geici kabul sonras iki yl boyunca malzeme ve montaj hatasndan doan
arzalar, i ykleniciye aittir.
6. Tesisin yapm ile ilgili btn takm, alet al, ivi, merdiven vb. Ara ve gerelerin temini i
ykleniciye aittir.
7. Tesisin malzemeli yapm creti (KDV dahil) ..................Tdir. Bu bedelin ................. Tsi
pein, ..................Tsi iletkenler ekilince, ................. Tsi de i bitiminde .............. Bankas
.............. hesabna havale olarak denecektir.
8. Tesisat tesisin yapmna ................ tarihinde balayp, ............... tarihinde bitirecektir.
9. Tm sorumluluklar dahil, i bitiminde gecikme olmas halinde her gn iin %1 gecikme
cezas toplam i bedelinden dlecektir.
10. Anlamazlk halinde ................... mahkemeleri yetkilidir.
1.
2.
Maliyet Hesab
Elektrik tesisat planlarna uygun olarak gerekletirilen bir proje uygulamas sonunda, maliyet hesabnn
yaplarak, keif zeti ile karlatrlmas yaplmaldr. rnek proje uygulamasnda T6877,00 olarak
belirlenen keif hesabna karlk olarak, T6643,66lik maliyet hesab, tespitin iyi yapldn
gstermektedir. Bu tabloda, toplam malzeme bedeline Ulam (%10), Gda (%5), Amortisman (%5)ilik
(%15), Kar (%20) kalemleri eklenerek genel toplam elde edilmitir.
188
MALYET HESABI
SIRA
NO
1
2
3
4
5
6
7
CNS
KUVVETL AKIM
BR FAZLI ELEKTRONK SAYA
ANAHTARLI OTOMATK SGORTA
ANAHTARLI OTOMATK SGORTA
ANAHTARLI OTOMATK SGORTA
ANAHTARLI OTOMATK SGORTA
ANAHTARLI OTOMATK SGORTA
ANAHTARLI OTOMATK SGORTA
6 A'E KADAR
10 A'E KADAR
16 A'E KADAR
20 A'E KADAR
32 A'E KADAR
40 A'E KADAR
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
BRM
ADET
BRM
FYAT
ADET
ADET
ADET
ADET
ADET
ADET
ADET
1
2
11
12
3
1
1
200,00
9,50
12,70
15,60
40,00
55,60
60,00
200,00
19,00
139,70
187,20
120,00
55,60
60,00
METRE
ADET
ADET
ADET
ADET
ADET
ADET
25
11
24
38
10
29
12
14,25
28,69
32,49
17,92
40,00
15,00
16,70
356,25
315,59
779,76
680,96
400,00
435,00
200,40
ADET
ADET
ADET
ADET
ADET
ADET
ADET
1
3
1
1
3
1
5
78,00
17,09
53,65
5,5
7,85
45
15,96
TOPLAM
#
#
#
#
#
189
TUTARI
78,00
51,27
53,65
5,5
23,55
45
79,80
4.286,23
zet
Binalarn elektrik i tesisatlarn anlatld bu
blmde, elektrik tesisat ve topraklama
ynetmeliklerine uygun olarak gerekletirilen
rnek elektrik tesisat plan uygulamasnn
aklamalar yaplmtr. Evlerin, iyerlerinin,
resmi ve zel binalarn elektrik i tesisatlar da,
hazrlanan plan ve eklerine benzer projeler ile
gerekletirilir. Bir elektrik i tesisat projesi, bir
binann mimari planlar zerine izilmi elektrik
tesisat planlarn, ek emalar, kolon emasn,
g dalm cetvelini, aydnlatma hesaplarn,
teknik ve zel artnameleri ve benzerlerini ierir.
Elektrik tesisat planlar, kapal ema tarznda
izilse de mmkn olduunca anlalr olmaldr.
Elektrik tesisat planlar ve ekleri, resmi adan
kymetli evrak hkmnde olduundan bir proje
olarak
zenle
hazrlanmaldr.
Proje
uygulaycsnn sorumluluu kadar, en az
hazrlaycnn
da
sorumluluu
olduu
unutulmamaldr.
Kendimizi Snayalm
1. Elektrik tesisat planlar genellikle hangi
leklerdedir?
a. 1/10
b. 1/20
c. 1/30
d. 1/40
e. 1/50
2. Keif zeti ve maliyet hesab asndan hangisi
dorudur?
a. Keif zeti maliyetten dk olmaldr
a. Malzeme retici
b. Proje sorumlusu
b. Linye hatlar
c. Datm irketi
c. Kolon hatlar
e. Sorti hatlar
b. Temel demirleri
a. %10
c. Koruma hatt
b. %20
c. %30
e. Ntr iletkeni
d. %40
e. %50
191
8.
b. 0,902
c. 1,106
d. 1,294
e. 1,426
balayp,
..
192
Tesisat
gzden
Yararlanlan Kaynaklar
Sra Sizde 1
Sra Sizde 2
Hazrlanan projenin resmi olarak,
kazanmas asndan nem arzederler.
deer
Sra Sizde 3
Enine izilmi al izgiler, bulunduu tek hat
yada elemandan gerekte ka tane olduunu
gsterirler. Maksimum l olarak izilirler.
lden daha byk olanlarnda, tek izgi ve say
yer alr.
Sra Sizde 4
Yap temellerinin bazen kumluk yada kayalk
blgelerde olmas, topraklama direnlerinin ok
kk deerde olmasn engeller. Bu sebeple
topraklama diren deeri olarak, bu gibi yerlerin
de salayabilmeleri asndan maksimum 4 ohm
kriteri kabul edilir.
Sra Sizde 5
Banyo lavabo aydnlatmasnda, sorti iletkeni,
nemli olabilecei dnlerek, fayans altlarndan
deil, tavandan geirilmitir. Ayrca, nemli yer
gvenliini salamak bakmndan,sadece bu
lamba yandnda kullanlmak zere, ayn lamba
ile birlikte paralel bir priz balants buat ile
yaplmtr. Burada yaplan uygulamalar, ok
zel uygulamalar olup, dier ksmlar iin rnek
tekil etmezler.
193
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Elektrik kuvvet tesisat planlarn izebilecek,
Elektrik kuvvet tesisat kablolarnn tanmasn gsterebilecek,
Elektrik kuvvet projelerini hazrlayabilecek,
letken kesiti ve gerilim dm hesaplarn yapabilecek,
Kolon ve tek hat emalarn tanyabilecek
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.
Anahtar Kavramlar
Elektrik Kuvvet Tesisat
Gerilim Dm Hesab
Kablo Tavas
G Dalm Cetveli
Busbar Sistemi
Datm Panosu
indekiler
Giri
Elektrik Kuvvet Tesisat
Kuvvet Tesisat Mimari Planlar
Elektrik Kuvvet Projeleri
Koruma Hat kl Temel Topraklamas
Elektrik Kuvvet Tesisat Planlar
Kolon emas
Gerilim Dm Hesab
Akm Tama Kapasitesi-Isnma Kontrol
G Dalm Cetveli
Tek Hat emas
Panolar
Teknik artname
zel artname
194
bamsz blme ait mimari planlarn temin edilmesi gereklidir. Elektrik kuvvet tesisat plan hazrlanan
birim iin gerekli aydnlatma tesisat plan ayrca bile hazrlansa, elektrik kuvvet tesisat plannn ierisinde
deerlendirilir.
Kablo kanal
Kablo konsolu
Kablo tavas
Busbar sistemler
tarz metotlarda olabilir. Daha farkl olarak sunulan zmlerde, prensip olarak bu metotlara
benzerler. Resim 8.1de kablo kanal, Resim 8.2de kablo konsolu, Resim 8.3de kablo tavas ile elektrik
kuvvet tesisat kablolarnn tanmalar gsterilmitir. Kablo kanal, kablolarn tamamen kapal muhafaza
ierisinde tanmas, kablo konsolu ve kablo tavas ise kablolarn askya alnarak tanmasdr. Resim
8.4de ise, zellikle yksek akm tanan yerlerde kullanlan, busbar sistemi uygulamas grlmektedir.
Elektrik kuvvet tesisat kablolarnn hangi yntemle tanacann seimi, iverenin talepleri
dorultusunda i yklenici tarafndan belirlenir.
196
197
Keif zeti ve maliyet hesab Blm 7de verildii iin burada tekrar
ele alnmayacaktr. Elektrik kuvvet projeleri iin de benzer ekilde hazrlanabilirler.
198
Proje Kapa
Elektrik kuvvet projesini hazrlayan mhendis yada mhendislik firmasnca hazrlanan, bir elektrik tesisat
plannn en banda yer alarak, elektrik tesisatnn yaplaca veya yapld yapy, adresini, yap sahibini,
proje sorumlusunu ve mesleki kayt bilgilerini, projenin temel elektriksel byklklerini gsteren kapak
sayfasdr. Kapak sayfas, gerek proje sorumlularnn, Elektrik Mhendisleri Odasnn, Uygulama
Sorumlularnn, Elektrik Datm irketinin, Yap Denetim irketinin isim ve onaylarn zerinde
tadndan nemlidir. ekil 8.2de Elektrik kuvvet projesi iin proje kapa grlmektedir.
199
ekil 8.4: Yap temeli iinde kalan koruma hat kl temel topraklayc sisteminin yerleimi (lek 1/100)
201
Elektrik kuvvet projelerinin elektrik tesisat ynetmeliklerine uygun ltlerde hazrlanmas gerekir.
Bu ltlere uygun kriterler aada sralanmtr:
Elektrik kuvvet tesisat TT olarak gerekletirilecekse, her alc yada fazl prize 4 hat (3 faz
+1 ntr&koruma) gtrlmelidir.
Elektrik kuvvet tesisat TN olarak gerekletirilecekse, her alc yada fazl prize 5 hat (3 faz
+1 ntr + 1 koruma) gtrlmelidir.
faz hatlar ile birlikte ntr hatt kaak akm rlesi selenoidi ierisinde yer almaldr.
Koruma hatt, TT sistemde ntr zellii de tasa, selenoid ierisinde yer almamaldr.
Elektrik kuvvet tesisat gerekletirilecek yaplar, atmosfere kar kapal, yar ak yada
tamamen ak olabilir.
Ak, yar ak yada kapal olma durumu elektriksel olarak izolasyon konusunu ilgilendirir. Ak
olan tesisler iin ok daha fazla izolasyon hassasiyeti salanmas gerektii aktr.
Sayalarn da yer ald ana pano, yap girii zemin katta kolay ulalr bir yerde yer almaldr.
Topraklama ubuklar, topraklama bara sisteminde u noktalarda uygun ekillerde tesis edilerek,
ana topraklama iletkeni, ana panoda yer alan bara zerinden datlmaldr.
Linyelerden ek alnmas zorunlu hallerde, datm panosu kullanlarak alt linyeler elde edilebilir.
Sva st hat ekimi kablo konsollu, kablo taval yada kablo kanall olabilir.
Elektrik kuvvet tesisatnn gerekletirildii yapnn aydnlatma elektrik tesisat, elektrik kuvvet
tesisatndan ayrca ele alnmaldr.
Kuvvet tesisi gerekletirilen yaplarn aydnlatmasnda kullanlan lamba dizileri iin, yksek
akm sebebiyle normal anahtarlarn kontaklar ksa srede ark ile tahrip olacandan, anahtar
olarak W otomat sigortalar kullanlabilir.
Aydnlatma elektrik tesisat, elektrik kuvvet tesisat ile ayn mimari plan zerinde olabilecei
gibi, ayr ayr da izilebilir.
Aydnlatma elektrik tesisat genel aydnlatmay kapsad gibi, idari birimler WC gibi ksmlarn
aydnlatma elektrik tesisatn da iine almaldr.
Yukarda belirtilen kriterlere uygun olarak izilmi, bir marangoz dorama atlyesine ait elektrik
kuvvet tesisat plan ile aydnlatma tesisat plan ekil 8.5 ve ekil 8.6da grlmektedir.
202
203
ekil 8.5 ve ekil 8.6da kuvvet tesisat plan ve aydnlatma tesisat planlarnn ayr ayr izildii
grlmektedir. Bu durum kolay anlalr olma adna yaplan bir tercihtir. izim alannn kstl olmamas
durumunda, kuvvet tesisat plan ve aydnlatma tesisat planlarnn bir arada olduu izimler mevcuttur.
Kuvvet tesisat plannda klimalarn ikisi hari tm alclar, kuvvet datm panosundan kan linyeler
ile direkt olarak beslenmilerdir. Bu klimalar ve beraberlerindeki fazl prizler, tali bir datm panosu
ile elde edilen alt linyeler zerinden beslenmilerdir. letken kesitleri belirlenirken gerilim dm esas
alnd gibi, akmn oluturaca snma etkisi de dikkate alnmtr. Tali datm panosu kullanldnda,
alt linye kesitleri kltlmtr. Kuvvet tesisat plannda, aydnlatma tesisat iin kartlan kuvvet
datm panosu klar bo braklmtr. Bo braklan bu ulara ait floresan dizileri aydnlatma tesisat
plannda gsterilmitir.
Yine kuvvet tesisat plannda, bro ve WCleri besleyen datm panosu klar bo braklm,
aydnlatma tesisat plannda bu klar kullanlmtr. Aydnlatma tesisat plannda ayrca, atlye d
aydnlatma iin 6 adet 150 W Metal Halide d armatr aydnlatma armatr yer almtr. Kuvvet tesisat
plannda, koruma hatlar temel topraklama sisteminden alndndan ayrca gsterilmemitir. Buradaki
4li kablo damarlarnn 3 faz, biri ntr olmaktadr. Kuvvet tesisat plannda bro nndeki datm
panosuna giden hatta ise 1 faz, 1 ntr ve 1 koruma hatt birlikte yer almlardr. 3x50+35 mm kesitindeki
ana kablolarda ise yine 3 faz 1 ntr yer almaktadrlar.
Aydnlatma tesisat plannda ise, armatr yapl tm lambalara 1 faz, 1 ntr ve 1 koruma hatt
gtrlmtr. WC ksmlarnda yer alan cam aplik armatrlere ise 1 faz ve 1 ntr hatt gtrlmtr.
Aydnlatma tesisat plannda koruma hatlarnn kullanlmas yada kullanlmamas, armatrn fiziksel
temasa ak metal ksmlarnn olup olmad ile ilgilidir. ve d aydnlatma hesaplamalar Blm 3de
ayrntl olarak gsterildiinden tekrar ele alnmamtr.
KOLON EMASI
ekil 8.7de rnek uygulama projesine ynelik olarak hazrlanm olan kolon emas grlmektedir.
Kolon emasnda grld gibi ana pano dnda 4 adet daha datm panosu yer almaktadr. Bu datm
panolarndan bro ve WC beslemelerini salayan direk olarak ana panodan beslenmektedir. Bu ayrm, bu
blgenin kuvvet datm panosundaki arzalardan etkilenmemesini salamak iin yaplmtr. Kuvvet
datm panosu klar incelendiinde ise, 2 adet tali datm panosu yer ald grlmektedir. Bu tali
datm panolar ile, kuvvet datm panosuna uzak noktalarda alt linyeler elde edilmesi amalanarak, bu
alt linyelerden beslenen fazl prizler iin kuvvet datm panosuna kadar ayr linye gereklilii ortadan
kaldrlmtr.
GERLM DM HESABI
Gerilim dm hesab, kuvvet tesisat planlar iin de en uzun ve ykl linye bu linye ile bu linye ncesi
kolon hatt esas alnarak yaplr. Kuvvet elektrik tesisatlar gerilim dm hesabnda, kofra sonras
gerilim dmnn, %3 gememesi gerekir. Eer hesaplanan deer %3den fazla olacak olursa, iletken
kesiti arttrlmaldr. 3 fazl elektrik tesisatlarnda gerilim dm hesaplar,
%e =
100xLxN
(8.1)
KxSxU 2
S: Kesit (mm)
U: Gerilim (V, lkemiz ebeke artlarnda 3 faz iin 380 V alnr)
olarak alnr.
206
A a da, ekil 8.8 dikkate alnarak gerekle tirilen gerilim d m hesab ile kesit kontrol
grlmektedir. En uzun ve ykl hat belirlenirken elektrik kuvvet tesisat palan ve kolon emasndan
yararlanlm tr.
%e1 =
=0,076
N UYGUNDUR.
(8.2)
e itli ine gre akm bulunarak, bu akmn tablodan kontrol yaplr. ekil 8.9daki tek hat emasnda,
saya ncesi yap ba lant hatt iin snma kontrol (hesaplamada cos=0,8 alnr) iin,
bulunur. Bu de er, 7. Blmde yer alan tablo 7.3grup 1de 50 mm kesitli iletken iin yer alan 132 A
srekli akm de erinden kk oldu undan, kesit snma asndan uygun kabul edilir.
G DAILIM CETVEL
G da lm cetvelleri, elektrik kuvvet tesisat planlar ve kolon emalarna uygun olarak, g da lmn
ayrntl olarak gsteren tablodur. Tablo 8.1de rnek projeye uygun olarak elektrik kuvvet tesisat ve
aydnlatma tesisat planlar dikkate alnarak g da lmlar gsterilmi tir. faz ile beslenen linyeler
RST fazlarndan beslenir olarak gsterilmi tir. Sigortalar T2 panosu iin B tipi, di er panolar iin ise C
tipi seilmelidir. Kaak akm rlesi ana panoda yangn koruma amal 300 A, di er panolarda ise hayat
koruma amal 30 mA olmaldr.
207
IIK
PRZ
MOTOR
FAZ DAILIMI
(W)
G
(W)
(W)
61.430
(T1)
62.820
(AT)
4.200
(T3)
4.200
(T4)
(W)
(W)
AIKLAMA
(W) (W)
2.200
10
3 15.000
35
KLMA
PLANYA
1 10.000
25
BIKI
2 18.500
50
KALINLIK
16
FREZE
1.430
900
5.000
440 440
550
16
FLORESAN
DZS
DI AYDINLATMA
16
2.000
2.200
35
T3 (Alt Linyeli)
2.000
2.200
35
T4 (Alt Linyeli)
4.000
2.330
1
1.390
(T2)
RST
Toplam
3x125 A
TM alter
300 mA
Yangn
Koruma
G
(W)
MOTOR AD.
KURULU PANO
LNYE NO
SGORTA (A)
G DAILIM CETVEL
900
16
1 Faz Priz
270
10
WC Aydnlatma
220
10
Bro Aydnlatma
Toplam
490
900
1.390
25 30
1.000
16
3 Faz Priz
1.000
16
3 Faz Priz
Klima
2.200
10
2.200
25 30
Toplam
2.000
1.000
16
3 Faz Priz
1.000
16
3 Faz Priz
Klima
3
Toplam
2.000
2.200
10
2.200
25 30
208
209
210
Tek hat emalar, daha byk ve karmak yapl elektrik kuvvet tesislerinin kolay anlalmasnda
yardmc olurlar. ekil 8.10de bir hastaneye tek hat emas grlmektedir. emadan da anlalaca
zere, hastane elektrik enerjisine OG (orta gerilim) abonesi olup, cretlendirme lmleri OG tarafndan
yaplmaktadr. Bu durumda, OG/AG drc transformatr elektrik datm irketine ait deil,
hastaneye aittir. Transformatr kayplar saya tarafndan lld iin, trafo kayp bedeli ayrca elektrik
datm irketine denmez. rnek projede ise transformatr elektrik datm irketine ait olduundan,
elektrik datm irketine trafo kayp bedeli denir.
ekil 8.10deki tek hat emasnda tesisatn baz ksmlarnn UPS (Uninterrupted Power
System=KGK:Kesintisiz G Kayna) ve jeneratr desteklerine sahip olduu grlmektedir. Bu tr
destek kullanan birimlerin, elektrik enerjisi kesintisine kar daha hassas olduklar yaplan incelemeden
anlalmaktadr.
PANOLAR
Elektrik kuvvet tesislerinde elektrik enerjisinin yapya ilk geldii ve datld elemanlarn panolar
olmas zorunludur. Resim 8.5de ana pano grlmekte olup, saya, ana alter ve k alterlerini
bulundurmaktadr. Ana alter ve k alterleri aras balantlar yksek akm sebebiyle baral olarak
yaplmtr.
Elektrik kuvvet panolarnda kullanlan alterlerin bir ou termik manyetik ama zelliine sahiptir.
Bu aterlere ayrca dardan ama bilgisi verilebilir. Resim 8.6de termik manyetik alter resmi
grlmektedir. Resim 8.7de ise ama bobinli termik manyetik alterlere kaak akm koruma zellii
kazandran selenoid bobin grlmektedir. Selenoid bobin ierisinden adet faz ve ntr iletkeni birlikte
geirilerek, simetrisiz durumda ama bilgisi elde edilir ve termik manyetik alterin ama bobinini
tetikleyerek ama yaptrr.
211
Resim 8.8de elektrik kuvvet tesislerinde bulunmas zorunlu olan kompanzasyon rlesi ve panosu
grlmektedir. emadan da grlecei gibi, kondansatrler metal klfl olup yangna kar plastik
klfllardan daha emniyetlidirler. Kompanzasyon sistemini kontrol eden rlenin, kondansatrleri devreye
kontaktrler zerinden ald grlmektedir.
Resim 8.9da ntr ve koruma baralar grlmektedir. stte izolatrler ile pano gvdesinden ayrlm
bara ntr baras, pano gvdesine bal bara ise koruma barasdr.
212
Panolarda yer alan sayalar ve l aletlerine ait akm ve gerilim deerleri l aletleri iin uygun
olduunda, direkt olarak primer balant gerekletirilebilir. Kuvvet tesisi panolarnda ise yksek akm
nedeniyle ou kez akm transformatr kullanmak zorunludur. lmler OG tarafndan yaplyorsa, hem
akm hem gerilim transformatr kullanlmas zorunludur.
TEKNK ARTNAME
Elektrik Tesisat Ynetmeliklerine uygun olarak, elektrik tesisat projesinin uygulama esaslarn belirler.
ekil 8.11de rnek projeye uygun bir teknik artname gsterilmitir.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
TEKNK ARTNAME
Bu artname, 230 V Faz-rtr, 400 V faz-faz Alternatif Gerilim ve 600 V Doru Gerilim
deerlerini kapsar.
Ana pano zemine elik dbel ile monte edilecektir.
Datm tablolar duvar yzeyine elik dbel ile monte edilecektir.
Her sigorta veya alterin altnda beslenilen yeri gsteren etiketler bulunacaktr.
60 Aden fazla ykl tablolarda balantlar bakr baralar vastasyla ayr ayr yaplacaktr.
Panolardan linye hat klar sra klemensler vastas ile yaplacaktr.
Ntr hatlar pano alt ksmnda, pano gvdesinden izole edilmi ntr barasnda
birletirilecektir.
Koruma hatlar, pano alt ksmnda, pano gvdesi ile temasl koruma barasnda
birletirilecektir.
Kablo tavalar, skl 1m, ykseklii 1,25m olan demir ubuklarla sarktlacaktr.
Temel topraklama koruma sisteminden koruma hatt alamayan tm elemanlara koruma hatt
ayrca ekilecektir.
Ntr hatt, hibir konumda koruma hatt olarak kullanlmayacaktr.
Kablo-motor, kablo klemens balantlar kablo bal ile yaplacaktr.
Kompanzasyon sisteminde, basn tahliye tpal metal kondansatrler kullanlacaktr.
ekil 8.11: Teknik artname
213
ZEL ARTNAME
yapmndan nce i ykleniciyle i veren arasnda imzalanan, zel taleplerin yer ald listedir. ekil
8.12de rnek projeye uygun bir zel artname rnei gsterilmitir.
ZEL ARTNAME
............ marka W otomat sigortalar kullanlacaktr.
................... marka TM alteller kullanlacaktr.
Kullanlan tm sigorta ve alterler, iilik haricinde en az 2 yl malzeme garantisine sahip
olacaktr.
4. Panolarda, snma sonucu termostatik olarak devreye giren fanlar olacaktr.
5. Pano ilerinde, tek hat emalar yer alacaktr.
6. Pano zerinde tehlike levhalar yer alacaktr.
7. Pano renkleri krem rengi olacaktr.
8. Tesisin yapm bedeli .......................... olup, yars malzemelerin getirilmesi art ile i
balangcnda, dier yars ise i bitiminde teslim edilecektir.
9. biti tarihi .............dir.
10. Anlamazlk halinde ..................................... Mahkemeleri yetkilidir.
1.
2.
3.
214
zet
Binalarn elektrik kuvvet tesisatlarnn anlatld
bu blmde, elektrik tesisat ve topraklama
ynetmeliklerine uygun olarak gerekletirilen
rnek elektrik kuvvet tesisat plan uygulamasnn
aklamalar yaplmtr. Atlyelerin, iyerlerinin,
resmi ve zel binalarn elektrik kuvvet tesisatlar
hazrlanan elektrik kuvvet projeleri ile
gerekletirilir. Bir elektrik i kuvvet projesi, bir
yapnn mimari planlar zerine izilmi elektrik
tesisat planlarn, kolon emasn, g dalm
cetvelini, tek hat emasn, teknik ve zel
artnameleri ve benzerlerini ierir. Elektrik
kuvvet planlar, kapal ema tarznda izilse de
mmkn olduunca anlalr olmaldr. Tm
makineler ayr linyeden besleme yaplmal, ek
alnmas zorunluysa tali panolar kullanlarak alt
linyeler oluturulmaldr. Elektrik kuvvet planlar
ve ekleri, resmi adan kymetli evrak hkmnde
olduundan bir proje olarak zenle hazrlanmal,
proje kapanda gerekli onaylar tamaldr.
Proje uygulaycsnn sorumluluu kadar, en az
proje hazrlaycnn da sorumluluu olduu
unutulmamaldr.
Elektrik
kuvvet
tesisat
planlarnn
uygulanabilirlii teknik adan olduu kadar,
mali adan da uygulanabilir olmaldr. Bu
sebeple, keif zeti ve maliyet hesab elektrik
kuvvet projeleri iin de nem tar.
Kendimizi Snayalm
1. Yksek akm tamada kablo d zm
nedir?
a. Kablo konsolu
b. Kablo tavas
b. Elektrik kuvvet tesisat TN olarak gerekletirilecekse, her alc yada fazl prize 5 hat
(3 faz +1 ntr + 1 koruma) gtrlmelidir.
c. Kablo kanal
d. Busbar sistemi
e. Kolon sistemi
%e
100xLxN
KxSxU
hangisi yanltr?
c. L hat uzunluudur
d. K iletkenliktir
8.
a. Duvar kalnlklar
b. 0,93
b. Makine gleri
c. 1,43
c. Makine yerleri
d. 1,93
e. 2,23
e. dari birimler
216
yaplarn
sigortalar
217
Yararlanlan Kaynaklar
Sra Sizde 1
Sra Sizde 2
Farkl lkelerin norm sembollerini benimseyen
mesleki elemanlar, bazen farkl sembolleri
kullanabilmektedirler (Alman Amerikan gibi..).
Sra Sizde 3
3x50+35 mm, 3x16+10 mm gibi kablolarda
kesit farkllklar, ntr ketsinden tasarruf
edilmesinden kaynaklanmaktadr. Bu durum,
fazl yklerde simetrik yklerin fazla olmas
nedeniyle ntr hattndan fazla akm gememesi
ile ilgilidir.
Sra Sizde 4
Gerilim dm hesabnda kesit yeterli olmasna
ramen, akmn byk olduu durumlarda kablo
snarak scakl artabilir. Bu sebeple gerilim
dm hesabnn yan sra akm tama
kapasitesi ve snma kontrol de yaplmaldr.
Sra Sizde 5
Selenoid bobinde ama bilgisi olumas demek,
fazlardan topraa kaak akm akt anlamna
gelir. Topraa akan kaak akm selenoid
ierisindeki manyetik dengeyi bozar ve bileke
manyetik ak sfrdan farkl olur. Sfrdan farkl
deiken manyetik ak selenoid ularnda
tetikleme emk.sn endkler.
218