Atölye Çalışması-1

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2576

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1546
ATLYE ALIfiMASI-I
Yazarlar
Do.Dr. Ahmet fienol AYBEK (nite 1, 4, 5)
Do.Dr. Evren TURAN (nite 2)
Do.Dr. Metin KUL (nite 3, 8)
Yrd.Do.Dr. Salih KSE (nite 6, 7)
Editr
Prof.Dr. Muhsin ZOR
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2012 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
Genel Koordinatr Yardmcs
Do.Dr. Hasan alflkan
retim Tasarmclar
Yrd.Do.Dr. Seil Banar
r.Gr.Dr. Mediha Tezcan
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
Grafikerler
Hilal Kkdaaflan
Aysun fiavl
Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Atlye alflmas-I
ISBN
978-975-06-1247-3
2. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 5.000 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Mays 2013
iii
indekiler
indekiler
nsz ............................................................................................................
vii
Elektrik Kaandan Korunma ...............................................
GRfi ..............................................................................................................
GVENLK NLEMLER ...............................................................................
Laboratuvarda Elektrik Gvenlii.................................................................
Evlerimizde Elektrik Gvenlii ...................................................................
TEORK BLG ...............................................................................................
nsan Davranfllarndan Kaynaklanan Elektrik Kaaklar ............................
Teknik Nedenlerden Kaynaklanan Elektrik Kaaklar ................................
Elektrik Kazalar ...........................................................................................
Elektrik fioku ...........................................................................................
Elektrik Kvlcmnn zellikleri .............................................................
Elektrik Kaaklarndan Kaynaklanan Patlamalar...................................
Kaak Akm Anahtar ....................................................................................
Kaak Akm Anahtarnn alflmas .......................................................
Kaak Akm Devresi ...............................................................................
DENEYDE KULLANILAN ARA VE GERELER ..........................................
G Kayna ..................................................................................................
Elektrik Devresini Oluflturan Modller ........................................................
Balant Kablolar..........................................................................................
Timsah Az ...................................................................................................
Kaak Akm Sigortas ....................................................................................
Zil .................................................................................................................
nsan Modeli ..................................................................................................
DENEY I.........................................................................................................
Deney Dzeneinin Kurulmas ....................................................................
Deneyin Yaplfl ............................................................................................
DENEY II .......................................................................................................
Deney Dzeneinin Kurulmas ....................................................................
Deneyin Yaplfl ............................................................................................
DENEY SONULARININ DEERLENDRLMES.........................................
Deney I ..........................................................................................................
Deney II.........................................................................................................
BU DENEY SZE NE KAZANDIRDI ?...........................................................
zet................................................................................................................
Kendimizi Snayalm......................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
3
3
4
5
6
6
7
7
7
9
10
10
11
11
12
13
13
15
15
15
15
16
16
16
19
21
21
22
23
23
24
24
25
26
27
27
27
Tellerin Uzunluuna ve Kesit Alanna Bal Direnci ........... 28

GRfi ..............................................................................................................
GVENLK NLEMLER ...............................................................................
TEORK BLG ...............................................................................................
letkenin Direncinin Uzunluuna Ball ..................................................
letkenin Direncinin Kesit Alanna Ball ................................................
29
29
30
32
34
1. NTE
2. NTE
iv
indekiler

DENEY DZENENN KURULMASI ..........................................................
DENEYN YAPILIfiI .......................................................................................
Direncin Telin Uzunluuna Ball............................................................
Direncin Telin Kesit Alanna Ball..........................................................
Birinci Ksmn Sonularnn Deerlendirilmesi............................................
kinci Ksmn Sonularnn Deerlendirilmesi .............................................
BU DENEY SZE NE KAZANDIRDI? ............................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
3. NTE
Elektrik Enerjisinin Mekanik Enerjiye Dnflm................ 56

GRfi ..............................................................................................................
GVENLK NLEMLER ...............................................................................
TEORK BLG ...............................................................................................
Enerji Dnflm ..........................................................................................
Elektrik Motorunun Verimi ...........................................................................
zet................................................................................................................
4. NTE
36
37
44
44
46
48
48
49
50
51
52
53
53
54
57
57
58
61
62
68
68
70
72
73
74
75
76
76
76
Rzgr Enerjisinden Elektrik Enerjisi retimi ..................... 78

GRfi ..............................................................................................................
GVENLK NLEMLER ...............................................................................
TEORK BLG ...............................................................................................
retilen Enerjinin Hesaplanmas ..................................................................
Rzgr Enerjisi Kaynaklar ve Ekonomisi ....................................................
Rzgr Enerjisinin Avantajlar.......................................................................
Rzgr Enerjisinin Dezavantajlar .................................................................
G Kayna ..................................................................................................
elik Raylar....................................................................................................
Ayaklar ...........................................................................................................
Rzgr Kayna (Fan) ...................................................................................
Balant Kablolar..........................................................................................
Rzgr Trbini ve Pervaneler.......................................................................
Rzgr Enerjisinin Elektrik Enerjisine Dnfltrlmesi...............................
Rzgr Enerjisinin Mekanik Enerjiye Dnfltrlmesi ................................
Rzgr Enerjisinden Elektrik Enerjisi Depolanmas ....................................
Kondansatrde Depolanan Enerjinin Kullanlmas .....................................
79
79
80
83
83
86
86
86
87
88
88
88
88
88
90
90
95
96
96
97
98
indekiler

zet ...............................................................................................................
99
100
101
102
103
103
Hidrojen Enerjisinden Elektrik Enerjisi retimi.................. 104

GRfi ..............................................................................................................
GVENLK NLEMLER ...............................................................................
TEORK BLG ...............................................................................................
Suyun Elektrolizi ...........................................................................................
Proton Deiflim Zar ile Elektroliz................................................................
Hidrojen Yakt Hcresi .................................................................................
Dnyada Hidrojen Enerjisi ..........................................................................
Trkiyede Hidrojen Enerjisi Potansiyeli ....................................................
DENEYDE KULLANILACAK ARA VE GERELER .....................................
G Kayna ..................................................................................................
Ampermetre / Voltmetre...............................................................................
Saf Su .............................................................................................................
Koruyucu Gzlk ..........................................................................................
Kronometre....................................................................................................
Su/Gaz Hortumlar ........................................................................................
Hortum Skfltrma Kelepeleri......................................................................
DENEY DZENENN KURULMASI VE DENEYN YAPILMASI ..............
H2 Gaznn Elde Edilmesi .............................................................................
Deneyin Yaplfl ...........................................................................................
Hidrojenden Elektrik Elde Edilmesi .............................................................
Deneyin Yaplfl ............................................................................................
zet ...............................................................................................................
105
106
106
107
108
110
111
112
113
113
114
115
117
117
117
118
118
118
118
125
128
129
132
133
134
135
136
136
136
Seri ve Paralel Bal Gnefl Pilleri ......................................... 138

GRfi ..............................................................................................................
GVENLK NLEMLER ...............................................................................
TEORK BLG ..............................................................................................
Seri Balama..................................................................................................
Paralel Balama.............................................................................................
Deney I ..........................................................................................................
Deneyin Yaplfl ......................................................................................
Deney II.........................................................................................................
Deneyin Yaplfl ......................................................................................
Deney III........................................................................................................
Deneyin Yaplfl ......................................................................................
Deney I ..........................................................................................................
5. NTE
139
140
140
142
142
142
143
145
145
147
147
149
149
151
151
6. NTE
vi
indekiler
Deney II .........................................................................................................
Deney III........................................................................................................
zet................................................................................................................
7. NTE
Gnefl Pillerinden Elde Edilen Elektrik Enerjisinin

Depolanmas............................................................................. 156
GRfi ..............................................................................................................
GVENLK NLEMLER ...............................................................................
TEORK BLG ..............................................................................................
Tekrar Doldurulabilen Piller (Akler)..........................................................
Birincil Piller ............................................................................................
kincil Piller .............................................................................................
Aknn Doldurulmas...................................................................................
Akdeki Enerjinin Deerlendirilmesi ...........................................................
zet................................................................................................................
8. NTE
151
152
152
153
154
155
155
155
157
158
158
159
159
159
160
161
165
166
167
168
168
169
170
171
171
171
Uzak Mesafe Yksek Gerilim Hatt Modeli .......................... 172

GRfi ..............................................................................................................
GVENLK NLEMLER ...............................................................................
TEORK BLG ...............................................................................................
Transformatrler ............................................................................................
Elektrik Enerjisi letim Hatlar.......................................................................
Elektrik Enerjisi letim Hatlarndaki Kayplar ..............................................
Ksa Mesafede Enerji letimi .........................................................................
Uzun Mesafede Enerji letimi .......................................................................
Uzun Mesafede Yksek Gerilim ile Enerji letimi.......................................
zet ...............................................................................................................
173
174
174
175
178
180
183
183
186
186
188
189
192
193
194
195
196
196
197
nsz
nsz
Genel anlamda btn lkelerin en nemli sorunlarnn arasnda enerji st sralarda yer almaktadr. Bu sorun dou-bat ayrm yapmadan, az geliflmifllik-ok geliflmifllik durumuna bakmadan her lke iin nemlidir ve nemini uzun sre koruyacaktr.
1974-1975 yllarnda bafl gsteren petrol krizinin lkeleri ne kadar etkiledii ve
lkelerin ne kadar hassas ve zayf olduklar ak bir flekilde grlmfltr. Bu kriz,
enerji retiminde nemli bir paya sahip fosil yaktlardan petroln vanalarnn kslmasyla ortaya kmflt. Alternatif enerji kaynaklar ile ilgili youn alflmalarn
bafllamas da bu krizden dolay olmufltur.
Fosil yaktlar milyonlarca ylda oluflmufltur. lk kullanlmaya bafllad yllardan
itibaren hem retim hz artmfl ve hem de tketim hz artmfltr. Bu birlikte artfln bozulduu dnemin bafllad sylenmektedir. yle ki; enerji ihtiyac artarken,
fosil yaktlarn yer altndan karlmas, tkenme durumuna geldikleri iin, azalmaktadr. Kaba bir tabirle, sudan ucuz olarak niteleyebileceimiz petroln ve doalgazn tkenmesi, ok iyimser bir ifadeyle yz yl iinde gerekleflecektir. Fosil
yaktlarndaki tkenmeye bal azalma, onlarn fiyatlarnn da hzl bir flekilde artmasna sebep olacaktr. Bu da fosil yaktlarndan elde edilen enerjinin ok pahal olaca anlamna gelir.
Alternatif, yenilenebilir enerji kaynaklarndan elde edilen enerjinin maliyeti,
fosil yaktlarndan elde edilen enerjinin maliyetine gre, bundan yirmi sene ncesi dikkate alndnda makul dzeye gelmifltir. Geliflmifl lkeler gelecekteki enerji
ihtiyalarn yenilenebilir enerji kaynaklarndan karfllayabilmek iin flimdiden kollar svamfllardr.
Enerji sorununa lkemiz asndan bakacak olursak, dflarya ciddi bir flekilde
bal olduumuz grlr. 2013 yl iinde enerjiye harcanan parann 65 milyar dolar civarnda olduu ve bunun nemli bir ksmnn doalgaz ve petrol iin harcand ifade edilmektedir. zerimize dflen grev, ilk etapta %10lara varabilecek
enerji tasarrufuna yapabileceimiz katkdr. Enerjinin zverili ve titiz bir flekilde
dikkatli kullanlmasyla bu tasarruf ksa zamanda salanabilir.
lkemizin geliflmesine paralel olarak artan enerji ihtiyacmz karfllayabilmek,
evremizin doal ortamn korumak ve temiz bir enerji iin yenilenebilir enerji
kaynaklarnn faaliyete geirilmesi ve kullanlmas flarttr. Siz deerli rencilerimize laboratuvar ortamnda sz edilen imknlar sunabilmek amacyla bu laboratuvar kitab hazrlanmfltr. Dolayl veya dolaysz katks olan btn arkadafllarma
ok teflekkr ederim.
Torunlarmza temiz, yaflanabilir bir Dnya ve bir mzede numunelik petrol,
kmr ve doalgaz brakabilmek dileiyle.
Editr
Prof.Dr. Muhsin ZOR
vii
ATLYE ALIfiMASI-I
Amalarmz
N
N
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Elektrik kaaklarnn nedenlerini sralayabilecek,
Elektrik kaaklarnn etkilerini aklayabilecek,
Elektrik kaaklarna karfl gvenlik nlemlerini ifade edebilecek
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.
Anahtar Kavramlar
Gvenlik
Elektrik Kaaklar
Elektrik fioklar
Elektrik Kvlcmlar
Kaak Akm Devresi
Kaak Akmlardan Korunmak
indekiler
Atlye alflmas-I
Elektrik Kaandan
Korunma
GRfi
GVENLK NLEMLER
TEORK BLG
DENEYDE KULLANILAN ARA VE
GERELER
DENEY I
DENEY II
DENEY SONULARININ
DEERLENDRLMES
BU DENEY SZE NE KAZANDIRDI?
Elektrik Kaandan
Korunma
GRfi
Gnlk yaflantmzda vazgeemediimiz nemli ihtiyalardan biri de enerjidir.
Enerji dendiinde ilk akla gelen elektrik enerjisidir. Herhangi bir enerjiden yararlanlmak isteniyorsa elektrik enerjisine dnfltrme ihtiyac ortaya kar. Elektrik
enerjisinin dier enerjilere kolayca dnfltrlebilmesi zellii, elektrik enerjisinin
kullanmn cazip duruma hatta zorunlu hale getirmektedir. Bu durum elektrikli cihazlarn gnmz yaflantsnda olduka yaygn kullanlmasna neden olmaktadr.
Elektrik enerjisi eflitli kaynaklardan elde edilmektedir. Kmr, petrol, doalgaz gibi kaynaklar yaygn olarak elektrik enerjisi retiminde kullanlmaktadr. Bu
kaynaklar gn getike srekli azalan kaynaklardr. lkemiz enerji retiminde kulland kaynaklarn byk miktarn lke dflndaki kaynaklardan salamaktadr.
Elektrik enerjisini elde etmek ne kadar nemli ise elde edilen enerjinin verimli bir
flekilde bofla harcanmadan kullanlmas ok daha nemlidir. Enerjinin verimli bir
flekilde kullanlmasnn en nemli kural kayp ve kaaklar nlemektir.
Elektrik enerjisi retilirken ya da kullanlrken ortaya kan kayp ve kaaklar
nlemek enerjinin verimli kullanlmasnn ilk admlarndan olacaktr.
Elektrikli cihazlarn kullanmnn artmas, cihazlarda meydana gelen veya gelebilecek hatalara, kazalara karfl eflitli tedbirlerin alnmas nemli olmaktadr. Bu
nitede elektrikli cihazlarda, binalara elektrii taflyacak iletim hatlarnda meydana
gelebilecek elektrik kaaklarnn nelerden kaynaklanabilecei ve elektrik kaaklarn nlemeye ynelik alflmalar hakknda bilgi verilecek, hatal tesisat, cihaz ve
nemli lde ihmallerden kaynaklanan, nemsenmeyen eksik ve kusurlarn nelere mal olabileceini ve bu tr olumsuzluklarn nne geilebilmesi iin yaplabilecekleri kavrayabilecek deneyler yapacaksnz.
Bu nitenin amac kapsamnda iki ayr deney yapacaksnz. Birinci deneyde, hatal tesisat ve elektrikli cihazlarda olabilecek balant kusurlarnn, dikkatsizliimizi
de nemseyerek deneyim kazanacaksnz. kinci deneyde de, ilk ksmda karfllafllabilecek olumsuzluklarn nasl giderilebilecei hususunda bilgilendirileceksiniz.
GVENLK NLEMLER
Bulunduumuz her ortamda ok eflitli tehlikelerle veya kazalarla karfl karflya kalabilmekteyiz. zellikle alfltmz ortamlarda tehlike veya kazalarla daha fazla
karfllaflmaktayz. Dikkatimizi yaptmz alflmalara younlafltrdmzdan tehlikeleri nceden fark etmemiz veya bazen de dikkatsizce davranmamz nedeniyle
Atlye alflmas-I
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
tehlikelerle yz yze kalflmz artmaktadr. Her fleyden nce bulunduumuz ortamda tehlikelere karfl dikkatli, gvenlik nlemlerini alarak davranmalyz. Bulunduumuz ortamlar, alflma yerleri veya okullardaki laboratuvarlar, atlyeler olduunda hem renciler olarak hem de grevliler olarak gvenlik nlemlerini en st
seviyede tutma zorunluluu vardr. Eer alflanlar veya grevliler kendi gvenliklerinde dikkatli davranrlarsa, bulunduklar ortamn gvenliini de salamfl olacaklardr. Bu nitede laboratuvarda kurulan model bir deneyde elektrik kaann
nasl meydana geldii ve elektrik kaan nlenmesi iin yaplmas gerekenler konusunda alflma yaplacaktr. O halde gvenlie dikkat edeceimiz yer elektrik laboratuvar ve amacmz laboratuvarda nasl gvenli kalabiliriz.
Elektrik laboratuvarnda alflmaya bafllamadan nce, laboratuvardaki grevliler rencilere bir tehlike annda laboratuvardaki elektrii kesecek ana elektrik paSIRA SZDE
nosunun yerini ve elektrik enerjisinin nasl kesileceini retmelidirler. rencilere, herhangi bir kaza annda itfaiyeye, salk grevlilerine ve okulda bulunan grevlilere nasl
D fi haber
N E L M verecekleri konusunda bilgi verilmelidir. lkemizde TFAYEye 110, HIZIR ACL SERVSne 112 ve POLSe 155 numaral telefonlardan kolayca ve cretsiz haber verilebilmektedir. Bu telefon numaralarnn akldan karlS O R U
mamas ok nemlidir.
D K K Alkemizde
T
Bir tehlike annda
herhangi bir telefondan TFAYEyi 110, HIZIR ACL SERVSni 112 veya POLSi 155 numaral telefonlardan araynz.
N N
SIRA SZDE
Gvenli bir ortamda deney yapabilmek iin, grevliler gvenlik nlemlerine

dikkat ederken renciler de nce kendi gvenliklerini sonra da kullanacaklar laAMALARIMIZ
boratuvarn,
deney ara ve gerelerin gvenliini salamada sorumludurlar, bu ayn zamanda vatandafllk grevimizdir.
K T A P Elektrik Gvenlii
Laboratuvarda
Elektrik laboratuvarnda, elektrikle alfllan bir atlye veya ifl yerinde kendi gvenliimiz konusunda dikkat edilecek genel noktalar aflada belirtilmifltir.
T E L E V Z Y Oyapaca
N
Grevlilerin
uyarlar dikkatle dinlenmeli ve uygulanmaldr.
Gvenlik levhalarnda yaplan uyarlara uymak olduka nemlidir.
Giysiler ok bol veya ok dar olmamal, mmknse laboratuvar nl giyilmeli
ayaa tam oturmaldr.
N T Eayakkablar
RNET
Deneye veya bir ifle bafllamadan nce eer gerekiyorsa ilave giysiler kullanlmaldr. Baz durumlarda, bafla koruyucu kask, gzlk, eldiven veya ilave olarak koruyucu nlk gibi koruyucular kullanlmas gerekebilir.
Eer ilk kez bir laboratuvarda veya ifl yerinde alflmaya bafllanmflsa elektrik
panosu, yangn sndrc ve ilk yardm dolabnn yerleri renilmelidir.
Yksek gerilim hatlar veya cihazlara ok yaklaflmaynz.
Dflk gerilimli enerji altnda alflacaksanz; toprakla yaltmnz salaynz,
sa elle alflnz, iflinize younlaflnz.
Laboratuvarda alflmaya bafllamadan nce, yapacanz deneyde kullanacanz cihazlarn kablolarnn prizlerde takl olup olmadn kontrol ediniz,
takl ise fiflleri prizlerden kartnz.
Laboratuvarda deney yapmak zere kullanlacak prizler toprakl olmaldr.
Deney yapacanz masalarn zerinde deney ara ve gerelerin dflnda giysi, defter, kitap, kalem, hesap makinas gibi aralar bulundurmaynz.
1. nite - Elektrik Kaandan Korunma
Kullanacanz cihazlarn kablolarnda atlaklar, yrtklar, kopmalar olup olmadn kontrol ediniz. Belirtilen aksaklklarn bulunmas durumunda bu cihazlar kullanmaynz ve gerekli onarmlarn yaplmas iin grevlileri uyarnz.
Laboratuvarda kullanacanz ampermetre, voltmetre veya multimetre gibi
l aletleri hassas olduundan bir yerden baflka bir yere taflrken dikkatli
olunuz, arpmaynz, zerine vurmaynz.
Yapacanz deneyi belirtilen ynergeye gre kurduktan sonra grevlilerden onay alnz. Grevlilerden deneye bafllayabilirsiniz onayn almadan
devreye elektrik enerjisi vermeyiniz.
Cihazlarda kullanlan fifllerin prizlere tam olarak takldn kontrol ediniz,
eer fifller prizlere tam olarak taklmazsa fifller fazla akm ekerek snma,
yank, yangn veya patlama gibi kazalara neden olabilir.
Deney yaparken veya alflrken, cihazlarn alflma kapasitelerine uygun alflnz. Aflr voltaj uygulamaktan veya yksek akm ekmekten kannz. Bu
gibi durumlar hem cihazlar arzalandracandan ve hem de kazalara sebep
olacandan cihazlara fazla elektrik enerjisi uygulamaynz.
Deneyler yaplp sonular alndktan sonra cihazlar kapatnz ve fifllerini
prizlerden kartnz. Deney masasnda bulunan cihazlar, ara ve gereleri
tehlike yaratmayacak bir flekilde dzenli hale getiriniz.
Deneylerinizi veya alflmanz tamamladnz grevlilere bildiriniz. Laboratuvar veya alflma alann dikkatli bir flekilde terk ediniz.
Laboratuvarda veya bir ifl yerinde elektrik kazas meydana geldiinde elektrik enerjisini elektrik panosundan kesiniz. Kazaya urayan biri varsa dokunmaynz kazazedeyi elektrik akmndan ayrmak gerekiyorsa bunu bir
yaltkan kullanarak yapnz.
Burada bir elektrik laboratuvarnda veya kk bir atlyede karfllafllabilecek
tehlikeler ve alnabilecek genel nlemler sralanmfltr. Elektrik enerji santralleri,
byk trafolar, fabrikalar, byk miktarda enerji reten veya tketen iflletmelerde
ok eflitli riskler gz nnde bulundurularak daha ayrntl nlemlere ihtiya vardr. Byk lekli iflletmelerde gvenlik tedbirleri ile ilgili eitimler kurum iinde
verilir. alflanlar kendi gvenlikleri ve evre gvenlii iin bu kurallara uymaldrlar. Ayrca daha nce hi karfllafllmamfl bir tehlike veya kaza ile karfllafllabilir.
Bu durum hemen grevlilere bildirilmeli ve eer bir zm nerisi varsa bu konuda bilgi verilmelidir. Bu her fleyden nce bir insanlk borcumuzdur.
Evlerimizde Elektrik Gvenlii

Evlerimizde kullandmz buzdolab, amaflr makinas veya frn gibi elektrikle
alflan cihazlar ihtiya duyduklar elektrik enerjisini 220Vluk flehir flebekesinden
alrlar. Evlerimize elektrik faz (pozitif) ve iki ntr (yksz) ularla hat ile sigorta kutusuna verilir. ki ntr utan biri toprak hatt olarak isimlendirilir. Sigortadan
kan faz, ntr ve ayrca toprak iletim hatlar evin ihtiya duyulan blmlerindeki
prizlere datlr. Elektrik iletimi evimizin iindeki prizlere de faz, ntr ve toprak olmak zere hat olarak taflnmak zorundadr aksi hlde elektrik kullanma izni verilmez. Gvenlik konusunda bizlerin bireysel olarak sorumluluklarmz bu noktada bafllar. Evlerde elektrikli cihaz kullanrken gz nnde bulundurulacak gvenlik nlemlerini afladaki gibi sralayabiliriz.
Evlerde kullanlacak elektrikli cihazlarn ekebilecei akm ihtiyacna uygun
elektrik sigortas kullanlmaldr. Ayrca kaak akm sigortas veya rlesi bulunmas tercih edilmelidir.
Atlye alflmas-I
Elektrik prizleri mutlaka toprakl ( faz ve iki ntr) ve ocuklar iin korumal olmaldr.
Prizlerden oklu ara kablolarla veya uzun kablolarla aflr yk ekilmemelidir.
Elektrikli cihazlarn hepsi ayn anda mmknse alfltrlmamaldr. Elektrik
sigortas aflr miktarda elektrik enerjisi ekilmesine imkn verse bile cihazlarn hepsi alfltrlmamaldr.
Elektrik enerjisi taflyan kablolara veya cihazlara nemli veya slak dokunulmamaldr.
Elektrik fifli takl iken kablolar veya elektrikli cihazlar tamir edilmemelidir.
Prizlerde, kablolarda ve elektrikli cihazlarda elektrik kesintisi varsa arza,
kontrol kalemi veya uygun l aletleriyle kontrol edilmelidir.
Banyolarda stma amal elektrik sobas kullanlmamaldr.
Fifller prizlerden, kablosu tutularak deil, fifl tutularak kartlmaldr.
Evlerimizde elektrik kazalarndan korunmak iin yaplacak ilk ifl prizlerde faz,
ntr ve toprak balantlarnn doru olup olmadn bir yetkiliye kontrol ettirmeli
ve eer eksiklikler varsa gidermelidir. Kullandmz cihazlarn kablolar atlak, yrtk veya bir blm kopmufl olmamaldr.
TEORK BLG
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
K T A P
S O R U
T E LD E VK KZAYTO N
SIRA SZDE
NTERNET
AMALARIMIZ
Elektrik enerjisinin retilmesinde, iletiminde ve tketiminde iletkenler kullanlr.

Elektrik akmn ileten malzemelere iletkenler diyoruz. Elektrik enerjisinin taflnmas ve datlmasnda kullanlan iletkenler eflitli metallerden yaplmaktadr. Bunlardan en ok kullanlan bakr tellerdir. letken teller kullanm yerlerine gre eflitli
SIRA SZDE
kalnlkta, boyda
ve flekillerde retilmektedir. Enerji retim ve iletim alanlarnda
kullanlan teller her zaman plak tel olarak kullanlmazlar. Enerjinin iletim hatt
iinde kayplara
retildii noktadan tketilecei noktaya kadar ulafltD fi N Euramadan
LM
rlmas ok nemlidir. Bu durumda iletkende meydana gelecek kayplar, kaaklar azaltmak iin iletkenin zeri elektrii iletmeyen bir malzemeyle kaplanr. ElekS O R U
trii iletmeyen malzemelere yaltkan diyoruz.
D Kmalzemelere
KAT
Elektrii ileten
iletken denir.
ElektrikSIRA
enerjisi
SZDEtaflyan iletkenlerin kayplar azaltmak iin yaltkan malzemeyle kaplanmasna ramen, yaltkan malzemede meydana gelecek atlaklar, yrtklar
SIRA SZDE
veya malzemenin
bir blmnn tamamen kopmas gibi durumlar eflitli nedenAMALARIMIZ
lerden meydana
gelebilmektedir. Bu durum elektrik enerjisinin retilmesini, iletilmesini zorlafltran
nedenlerdir. Elektrik iletiminin zorlaflmas elektrik enerjisi kaD fi N E L M
aklarn veya kayplarn ortaya karmaktadr. Elektrik enerjisi kayp veya kaakK T Aiki
P temel grupta ifade edilmektedir. Bunlar nsan davranflndan
larnn nedenleri
S O R U
kaynaklanan kayplar ve teknik nedenlerden kaynaklanan kayplardr.
N N
T E DL E KV KZAYTmalzemelere
ON
Elektrii iletmeyen
yaltkan denir.
nsan Davranfllarndan
Kaynaklanan Elektrik Kaaklar
SIRA SZDE
N N
nsan davranfllarndan
kaynaklanan elektrik enerjisi kayplar,
NTERNET
a. Yaplan ifl hakknda yeterli bilgiye sahip olmamak, bilgisizlik veya tecrbeAMALARIMIZ
sizlik.
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
b. fli nemsememek. alflrken yaplan iflin uygunluuna gre koruyucu giysi, ara ve gere kullanmamak veya usulne uygun kullanmamak.
c. Tedbirsizlik.
d. Dikkatsiz davranmak, aceleci olmak, dalgnlk, moral bozukluu veya yorgunluk.
Teknik Nedenlerden Kaynaklanan Elektrik Kaaklar

Teknik nedenlerden kaynaklanan elektrik enerjisi kayplar
a. Elektrik enerjisinin bulunduu ortama uygun iletkenlerin, yaltm malzemesinin, sigortalarn kullanlmamas, topraklama, sfrlama gibi koruma tedbirlerinin alnmamas veya bunlarn zelliklerini kaybetmesi ve amacna uygun
kullanlmamas.
b. Elektrik enerjisiyle alflan devre elemanlarnn aktif blgelerinde yeterli yaltmn olmamas ya da yaltm zelliinin kaybolmas.
Elektrik enerjisi altnda bulunan blmler makine ve cihazlarn dier blmlerinden yaltkan malzemelerle yaltlr. Yaltkan malzemeler, aflr ve yanlfl alflma
flartlar nedeniyle dfl etkenlere karfl (scaklk, nem) zamanla zelliklerini kaybederler ve bu da elektrik enerjisinin aktif olan elemanlarn dflna karak hem zarar
verir hale gelmesine ve hem de sarfiyatn artmasna neden olur.
Dikkat edilecek olursa enerji kayp ve kaaklar insandan da kaynaklansa, teknik nedenden de kaynaklansa bunlar ayn zamanda elektrik kazalarn oluflturan
sebepler olarak da sralanabilir. Elektrik enerjisi kayplar bir taraftan kullanlan
enerjinin masrafn arttrrken dier taraftan da eflitli tehlike ve elektrik kazalarna
neden olmaktadr.
Elektrik Kazalar
Elektrik kazalarnn elektrik enerjisi kayplarnn bir sonucu olduu yukarda da
sz edilmiflti. Elektrik enerjisi kaybnn bulunduu noktada dorudan temas elektrik kazalarnn bafllca sebeplerindendir. Enerji kaybnn bulunduu noktaya insan
veya herhangi bir canl dokunmas, enerji hattnn kopup topraa demesi enerjinin topraa akmasna neden olur. Bu ifllem ksa srelerde meydana geldiinden
enerjinin topraa dorudan akmas eflitli olaylar meydana getirir. Elektrik kazas
elektrik enerjisinin direncin en dflk olduu hattan topraa iletilmesi olarak tanmlanabilir.
Elektrik enerjisinin topraa en ksa yoldan ulaflmas temelde flekilde karflmza kar. lki ve en yaygn olan elektrik floku (elektrik arpmas), ikincisi elektrik yanklar ve ncs ise patlamalardr. Patlamalarda buharlaflan iletken paracklarnn havada dalmas ve bunlarn kazazede tarafndan patlamadan hemen
sonraki nefesle cierlerine ekilmesidir.
Elektrik fioku
Elektrik floku, insan vcudu veya bir canl elektrik devresinin bir paras olduunda meydana gelir. Bu deiflik flekilde gerekleflir;
i. nsan vcudu bir iletkenle birlikte devreyi oluflturduunda,
ii. nsan vcudu topraklanmamfl iletken ile toprak uca dokunduunda,
iii. nsan vcudu toprak ile topraklanmamfl bir iletkene dokunduunda.
Yksek gerilim ve alak gerilim terimleri birbirine bal terimlerdir. rnein
elektrik enerjisi iletim hatlar terminolojisinde dflk voltaj, 600 Vtan daha byk
voltaj deerleri iin kullanlrken, evlerimizde kullandmz 220 Vluk gerilim de-
Atlye alflmas-I
eri ile kyasladmzda olduka byktr. Bu durumda alak gerilim ifadesini

hangi voltaj deerleri iin kullanacaz?
24 V ile 600 V arasndaki voltaj deerleri iin alak gerilim ifadesi kullanlmas
yaygndr. 600 Va kadar gerilim deerleri iin alak gerilim ifadesi kullanlmas
SIRA SZDE
onun tehlikesiz
olaca anlamn taflmaz. Aksine alak gerilim deerlerinde lme
varan kazalar meydana gelmesi ok sk karfllafllan durumlardandr. Alak gerilime sahip bir
D fi enerji
N E L M hattna dokunan bir kifli bu hatta dokunmadan hattaki enerjinin varln hissedemez ve hatta dokunduu anda yukarda sraladmz durumdan biri nedeniyle elektrik enerjisinin ksa yoldan topraa akmasna ve bu neS O R U
denle kazaya neden olur. Bu kaza bazen lmle sonulanabilir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
600 Va kadarD gerilim

K K A T deerlerine alak gerilim denir.
DKKAT
SIRA
SIRA SZDE
SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
YksekSIRA
gerilim ifadesi 600 Vtan byk gerilim deerleri iin kullanlmaktadr.
SIRA SZDE
SZDE
Yksek gerilim taflyan enerji hatlarna belli bir mesafe yaklaflldnda bile elektrik
kazalar meydana gelmektedir. Elektrik flokundan kaynaklanan yaralanmalarda,
AMALARIMIZ
a. Vcuttan
akm miktar,
D fi N Egeen
LM
b. Akmn yolu,
c. Akmn vcuda uygulanma sresi
S O TR AU P
etken olanKnedenler
olarak sralanr.
N N
K S OT RAU P
D Kgerilim
KAT
600Vtan byk
deerlerine yksek gerilim denir.
DKKAT
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET
AMALARIMIZ
TELEVZYON
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
ElektrikSIRA
floku
nedeniyle vcuttan geen akmn miktar gerilimin byklne
SZDE
ve dirence baldr. Vcuttan geen akm kk ise vcutta karncalanma hissinden lme kadar etkiler yapmaktadr. Bir elektrik floku insan vcudunda aflada
NTERNET
AMALARIMIZ
sralanan etkiler
meydana getirir;
i. fiiddetli bir flok kalbinizi veya nefes almanz salayan kaslar durdurabilir.
Her ikisi ayn anda durabilecei gibi bunlardan sadece birisi durabilir. Her
K T A P sonucu da lmle sonulanabilir.
iki durumun
ii. zellikle elektrik akmnn girdii ve kt noktalarda, akmn scaklk etkisi byk bir yana neden olmaktadr.
T E L E V Z kanama,
YON
Dier etkiler,
nefes alma zorluu ve kalp atfl bozukluklardr. Ayrca,
bir fleyin arpmas veya floktan kaynaklanan baflka bir kaza meydana gelebilir. izelge 1.1de elektrik akmnn insan vcudundaki etkileri sralanmfltr.
izelge 1.1
Elektrik Akmnn
nsan Vcudu
zerine Etkisi
NTERNET
Akm (miliamper)
Etkileri
1 veya daha az
Herhangi bir etki yok.
1-3
Ac vermeyen bir his.
3-10
Ac hissi veren bir flok.
10-30
Kaslarda kontrol kayb veya kaslma.
30-75
Solunum durmas.
75-4000
Kalp ritminin bozulmas.
4000 ve zeri
Doku yanmas. Kalp kaslarnn kaslmas ve kalp durmas.
Elektrik akm, elektrik floklar iinde lmcl bir faktrdr. Voltaj insan vcudunun sahip olduu direncin zerinden geecek akmn bykl lsnde
nemlidir. 10 wattlk bir ampul yakmak iin gerekli akm bir insann lmne
neden olan akmdan 8 veya 10 kat daha fazladr. 120 voltluk bir gerilim insann
lmne neden olan akmdan birka kat daha byk akm oluflturmaya yeterlidir.
nsan, vcudunun nemli veya kuru blgelerindeki diren deerlerine gre
elektrik floku ile karfl karflya kalabilmektedir. izelge 1.2de insan vcudunun eflitli durumlar iin diren deerleri verilmifltir.
Kuru deri
100.000-600.000 ohm
Nemli veya slak deri
1.000 ohm
Ayaktan ele kadar olan blgenin direnci
400-600 ohm
Bir kulandan dier kulana kadar olan blgede
100 ohm
izelge 1.2
nsan Vcudu in
Diren Deerleri
rnein slak ellerimizle yere gre 12 voltluk potansiyele sahip bir hatta dokunduumuzu dflnelim. Islak deri iin diren deerini yaklaflk 1.200 ohm kabul
edersek vcudumuzdan 10mAlik akm geecek demektir. izelge
SIRA 1.1den
SZDE bu akm
deerine karfllk ac hissi veren bir elektrik flokuyla karfllaflacamz anlyoruz. 12
V gibi kk bir gerilim deeri bile insan vcudu iin nemli risk oluflturmaktadr.
D fi elektriksel
NELM
Ayrca insan vcuduna uygulanan gerilimin artmasyla vcudun
direncinin olduka azald bilindiine gre 10 mAlik akm deeri de buna bal olarak
artacaktr ve dolaysyla tehlike daha da artacaktr.
S O R U
Elektrik akmnn byklnn insan vcuduna etkisi nemli olmakla birlikte
akmn vcudu etkileme sresi de olduka nemlidir. nsan kalbinin alflma periDKKAT
yodu (iki tk arasnda geen sre) 750 milisaniye olarak kabul edilir. Akmn kalp
zerindeki etki sresi 200 milisaniye olduunda nemli bir etkisinin olmad ifaSIRA byk
SZDE olduunde edilmektedir. Akmn kalbe etki sresi 750 milisaniyeden daha
da ise tehlikeli olmaya bafllad ifade edilmektedir. Yaplan alflmalarda akmn
bykl ile akmn vcudu etkileme sresi arasndaki bant
K
I=
t
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
(1.1)
K T A P
olarak verilmektedir. Burada I elektrik akm, K sabit t ise zamandr. Bu ifade, akmn 8 milisaniye ile 5 s sre ile kalp zerinden gemesi hali iin geerli olduu ifade edilmektedir. 1 saniyelik sre tehlikeli akm snr olarak kabul edilmektedir. Bu
TELEVZYON
ifadeden de anlafllaca zere kk akmlarn uzun sre, byk akmlarn sre
ksa olsa bile kalp zerinden gemesi olduka tehlikelidir.
N elektrik_akimi.pdf
TERNET
http://www.teias.gov.tr/ eBulten/makaleler/ 2009 okulyeni2/ elektrik/
Elektrik Kvlcmnn zellikleri

Elektrik ile alflanlar sk sk kuvvetli bir elektrik kvlcm verebilecek enerji ykl
hatlarn yaknnda olabilirler. Bir elektrik flokuna maruz kalmak iin enerji ykl
bir iletkene dokunmak gerekli deildir. Bir kifli hal kapl bir oday getikten sonra kapy amak zere metal kap kilidine uzanmas bile kvlcm yaratabilir. Eer
voltaj yeteri kadar byk ve flartlar salanmflsa iletken bir yzeyden dierine arada hava olmasna ramen elektrik akm geebilir.
Bir yldrm dflmesi, 1.000.000 voltluk bir gerilimin birka kilometre uzakla
kadar bir elektrik kvlcm oluflturmasdr. Benzer bir flekilde, elektriksel ifl, iki
nokta arasnda potansiyel fark meydana geldiinde, flartlar salanrsa bir kvlcm
meydana gelir. Bir elektrik kvlcm iletkenden sadece insana gemekle kalmaz yanklar, patlamalar meydana getirebilir.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
10
Atlye alflmas-I
Genel olarak kvlcmlar kk mesafelerde meydana gelir. Gvenli yaklaflma

mesafeleri deiflik alflma flartlarna ve yanlfl yaplacak hareketler de gz nnde
bulundurularak belirlenmifl bir gvenlik faktrne sahip olmaldr.
Elektrikle alflanlar ellerindeki iletken aletleri gerilim hatlarna yaklafltrrlarken
kvlcm meydana gelebileceine karfl dikkatli olmaldrlar. Personeli koruyucu
ekipmanlar (giysiler, eldivenler, ayakkablar, maskeler) mevcut enerji kaynana
bal olarak gerekli olabilir.
Gl bir kvlcm iyonize olmufl hava ve buharlaflan iletken anlamna gelir.
letken malzeme scakln yaklaflk 3.000Cye ulaflmasyla buharlaflr. Kazazede
kvlcmn birka metre uzanda olmasna ramen, yksek enerjili kvlcmlardan
kaynaklanan yanklar lmcl olabilir ve on metreden biraz daha uzaklarda ciddi
yanklar meydana getirmesi olduka sk karfllafllan durumlardr. Elbiselerin birka
metre mesafe uzandaki kvlcm, elbiselerin tutuflmasna sebep olabilir. Bu lmcl bir durum meydana getirebilir, nk giysi arabuk karlamayacandan veya sndrlemeyeceinden insan vcudunda ciddi yanklar meydana getirebilecektir.
Elektrik Kaaklarndan Kaynaklanan Patlamalar

Elektrikle alflanlar elektrik floku ve kvlcm tehlikelerine ilave olarak patlamalara da maruz kalabilmektedirler. Patlama elektrik kvlcmnn bir sonucu olarak
meydana gelir. Eer akm yeteri kadar bykse kvlcm bir yaralanmaya ve atefle
neden olabilir. Yksek enerjili kvlcmlar kullanlan metallerin, giysilerin paralanmasna ve her yne dalmasna neden olabilir. Dflk enerjili kvlcmlar patlayc gaz, buhar veya yanc tozlar ieren ortamlarda fliddetli patlamalar meydana getirebilir.
Patlamann bir sonucu olarak scak metal buhar havadaki oksijenle birleflerek
metal oksit buhar oluflturur. Bu erimifl paracklar dokunduklar yzeyleri de eriterek daha ilere nfuz ederler. Erimifl paracklarn elbiselere demesi sonucunda ciddi yaralanmalara neden olurlar. Ayrca vcudumuz bir patlama karflsnda igdsel olarak oka hava soluyarak bir tepki gsterir. Bu ani tepki vcuda erimifl
metal paracklar veya metal oksitlerin girmesine neden olur. Bu durum solunum
sistemine ciddi zarar verir akcier, boaz ve yemek borusu yanar.
Elektrikle alflanlar patlamalardan koruyabilecek herhangi bir koruyucu yoktur. Ancak, patlamann etkisini azaltacak baz nlemler alnabilir.
Yksek elektrik enerjisi ile alflan cihazlarn yannda uzun sre kalmamal
veya cihazlarla uzun sre yksek enerji ile alfllmamaldr.
Gerekmedike yksek elektrik enerjisi ile alflan cihazlara veya hatlara yaklafllmamaldr.
Patlama olmas muhtemel blge ile aranzda salam bir malzeme bulunmaldr.
Patlamalara karfl salam elbiseler kullanlmaldr.
Kaak Akm Anahtar

Elektrik enerjisi kayplarndan meydana gelecek kazalarn bir ksm elektrik devresinde kullanlacak kaak akm anahtarlaryla nlenebilmektedir. Elektrik tesisatnda kk grlen; ancak zararlar bakmndan hi de kmsenmeyecek kaak
akmlar fark ederek devreyi aan, devreden elektrik akmn kesen, anahtarlara
kaak akm koruma anahtarlar denmektedir. Bir elektrik devresinde akm btn
devre elemanlarndan geerek devreyi tamamlar. Eer devreye ilave kk deer-
SIRAKaandan
SZDE
1. nite - Elektrik
Korunma
SIRA SZDE
11
de bir diren balanacak olursa akm bu iletken zerinden Dgeecektir.

Elektrik
fi N E L M
devresine kk deerde iletken eklemek, bir insann elektrik akm geen devreye plak elle dokunmasyla da mmkndr. Bu durumda akm insan zerinden
S O R U
geecek ve devreden geen akm deerini deifltirecektir.
D fi N E L M
S O R U
D K K aan,
AT
Elektrik devresinde meydana gelen kaak akmlar fark ederek devreyi
devreden
elektrik akmn kesen, anahtarlara kaak akm koruma anahtarlar denmektedir.
Kaak Akm Anahtarnn alflmas
SIRA SZDE
DKKAT
N N
Kaak akm koruma anahtarlar, herhangi bir binadaki elektrik devresinde gelen
AMALARIMIZ
ve giden akmlarn toplamnn sfr olmas esasna gre alflr.
Bir elektrik devresinde gelen akmlarn meydana getirdii manyetik alanla giden akmlarn meydana getirdii manyetik alan birbirine eflit byklkte fakat birbirlerine zt yndedir.
T A Pdeifltirmez.
Burada binadaki elektrik tesisatnn bir veya fazl olmas Ksonucu
Kaak akm koruma anahtarnn akm bobini, bir fazl devreler iin faz ile ntr,
iinden geecek flekilde balandndan, elektrik devresine gelen ve giden akmT E L E V Z Yeflit
O N ise bilefllarn bileflkesinden etkilenmektedir. Gelen ve giden akmlar birbirine
ke alan sfr olacandan, cihazn akm bobinine etki eden alan bulunmayacaktr.
Ancak tesisatn herhangi bir yerinden kk bir kaak akm varsa, gelen akm giden akma eflit olmayacandan cihazn akm bobini zerinde Nmanyetik
alan fark
TERNET
meydana gelerek bir voltaj oluflturur. Bu voltaj, kaak akm koruma anahtarnn ama snrna ulafltnda devreyi otomatik olarak kesmektedir (fiekil 1.1). 300-500
mAde devreyi aanlar yangn koruma anahtar olarak isimlendirilir. Kaak akm
koruma anahtar evde ve iflyerinde tesisatn ana girifline, yangn koruma anahtarlar ise ana kolon hatt girifline balanmaldr. Kaak akm koruma anahtarnn tam
grevini yapabilmesi iin tesisin topraklamasnn iyi yaplmfl olmas ve topraklama iletkeninin yaltlmfl iletkenden olmas gerekir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
fiekil 1.1
IFaz
INtr
Kaak Akm
Anahtarnn
fiematik Gsterimi
IFaz = INtr => kaak akm yok
IFaz = INtr => kaak akm var
Kaak Akm Devresi

letken zerindeki yaltkan malzemelerdeki hatalar elektrik akmnn gvenli bir
flekilde iletilmesini zorlafltrrlar. Yaltkan malzemenin yeteri kalnlkta olmamas,
atlak, yrtk veya bir blmnn tamamen kopmufl olmas eflitli kazalara ve ayn zamanda elektrik kayplarna neden olur. Bu tr durumlarla evlerimizde oka
12
Atlye alflmas-I
karfllaflrz. Elektrikli aletleri kullanrken bu tr kazalardan korunmak iin devreye

kaak akm devresi ilave edilir. Akmdaki kk bir artfl devredeki sigortaya ulaflr ve sigorta bu akm taflyamayacandan devredeki elektrik akmn keserek tehlikeleri nler. fiekil 1.2de kaak akm devre flemas verilmifltir.
SIRA SZDE
SZDE elektrik devresindeki grevi nedir?

Kaak akm SIRA
sigortasnn
D fi fiekil
N E L M1.2
a) Kaak Akm
Devre
S O R fiemas
U
b) Kaak Akm
Sigortas
D fi N E L M
L
N
AMALARIMIZ
Ntr
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
Faz
S O R U
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
Sigorta
AMALARIMIZ
letken
K (a)
T A P
(b)
Devrede
gelen faz (pozitif u) zerinde sigorta ve sigortaT E Lflehir
E V Z Yflebekesinden
ON
dan kan u cihaza balanmfltr. Bu cihaz kullandmz t, buzdolab, radyo
matkap gibi herhangi bir elektrikli alet olabilir. Hattan gelen ntr (yksz, toprak
hatt) u dorudan kullandmz cihaza balanmfltr. Ayrca flehir flebekesinden
NTERNET
gelen ntr utan
bir balant daha alp nc bir u elde edilmifltir. Bu u devrede oluflabilecek fazla akm taflyacak ntr utur.
DENEYDE KULLANILAN ARA VE GERELER

Deneyde kullanlacak ara ve gereler fiekil 1.3te verilmifltir.
fiekil 1.3
Deneylerde
Kullanlacak Ara
ve Gereler
1
7
3
2
5
4
13
Deneyde kullanlacak ara ve gereler,

1. G kayna
2. Elektrik devre modlleri
3. Balant kablolar
4. Timsah az
5. Kaak akm sigortas
6. Zil
7. nsan Modeli
G Kayna
Elektrik devresinde devreyi deiflken ac (alternative current) akm ile besleyecek
g kayna fiekil 1.4te gsterilmifltir. G kaynann blmleri aflada sralanmfltr.
1. Voltaj ayar dmesi
2. Akm ayar dmesi
3. AC kfl voltaj
4. DC kfl voltaj
G kayna devreyi 0-6-12 V ac voltaj veya 0-12 V dc voltaj ile besleyebilmekte, dc akm ve voltaj deerleri ayarlanabilmektedir. Bu deneyde sabit deerde ac
12 Vluk gerilim kullanlacaktr. 12 Vluk ac gerilimi flehir flebekesinde kullanlan
220 Vluk ac gerilimi temsil etmektedir.
fiekil 1.4
G Kayna
1
3
Elektrik Devresini Oluflturan Modller

Elektrik devresini oluflturan modller, zerinde iletim yollar belirtilmifl ve ilerinde iletken teller bulunan plastik kutulardr. Bunlar birbirleriyle kolayca balanarak
eflitli elektrik devreleri oluflturulabilmektedir. Modllerin birbirine taklma aflamalar fiekil 1.5a-dde gsterilmifltir.
14
Atlye alflmas-I
fiekil 1.5
Modllerin
Birbirine Taklmas
(a)
(b)
(c)
(d)
fiekil 1.6dan da grlecei zere modller eflitli flekillerde elektrik iletimini

ynlendirebilecek flekilde oluflturulmufllardr.
fiekil 1.6
letim Balant
Modlleri
letim modlleri:
1. Tek tarafl yuval modl, .................................. 4
2. Kfle modl, ..................................................... 3
3. Yuval kfle modl, ......................................... 1
4. T-modl, .......................................................... 1
5. Lamba modl, ................................................. 1
6. Anahtar modl, ................................................. 1
7. ift yuval modl, ............................................ 1
adet
adet
adet
adet
adet
adet
adet
15
Balant Kablolar
Ularna fifllerin monte edildii 50 cmlik iki mavi
ve krmz kablo, 25 cmlik iki adet mavi ve krmz kablo (fiekil 1.7). Kablolar, elektrik enerjisini
g kaynandan elektrik devresine taflmada ve
elektrik devresindeki modller aras iletimde kullanlacaktr. Balant kablolarn gerek hayatta
flehir flebekesinde veya enerji hatlarnda kullanlan iletim hatlar olarak dflnebiliriz.
fiekil 1.7
Balant Kablolar
Timsah Az
Timsah az (5 adet), iletim kablolarndaki fifllere
taklabilir ve fifllerin devre balants iin uygun
olmad durumlarda kullanlr (fiekil 1.8).
Kaak Akm Sigortas

Kaak akm sigortas devredeki kaak akm
tespit edip devreden daha fazla akm gemesini nleyerek akm keser ve bir kazann,
yangnn meydana gelmesini engeller (fiekil
1.9). Devreden geen eflitli kaak akm deerlerine gre deiflik tepki sreleriyle devredeki akm keserler. rnein 30 mAlik bir
kaak akm sigortasndan 15 mAlik bir kaak akm getiinde sigorta atmaz, baflka bir deyiflle devreden geen
akm kesmez. Sigorta zerinden 30 mAlik bir akm getiinde sigorta maksimum 300 msde (milisaniye) tepki
vererek devreden geen akm kesmektedir. Kaak akm
miktar 150 mA olduunda sigortann akm kesme sresi 40 msye dflmektedir. Kaak akm sigortas, byk
kaak akm deerinde daha ksa srede devreden geen
akm keserek tehlikeyi nlemektedir.
Kaak akm sigortalar kullanlan akm deerinin byklne gre de farkl kaak akm deerlerini alglayarak devredeki akm kesmektedirler. rnein 30
mAden 3.000 mAe kadar kaak akm deerlerine
duyarl kaak akm sigortalar retilmektedir.
Zil
Deneyde kullanlan zil modl, elektrik hattna
bal bir amaflr makinas, t, frn, bozuk priz
veya bir syrlmfl kabloyu temsil edecektir (fiekil
1.10).
fiekil 1.8
Timsah Azlar
fiekil 1.9
Kaak Akm
Sigortas
fiekil 1.10
Zil Modl
16
Atlye alflmas-I
nsan Modeli
fiekil 1.11
nsan modeli deneylerde gerek hayattaki insan temsil

etmektedir (fiekil 1.11). Model zerinde 2 adet ellerde 1
adet ayakta yuvalarn olduu grlmektedir. Eldeki yuvalardan yaplacak balantlar insann dokunmasn ayaktaki yuvadan yaplacak balant insann devreye balanarak bir devre eleman olmas ve zerinden akmn gemesini temsil edecektir.
nsan Modl
DENEY I
Bu ksmda; topraklama hatasnn, kullanlan elektrikli ev aletlerinde olabilecek
kusurlu kablolamalarn ve bizlerden kaynaklanan dikkatsizliklerin sebep olabilecei tehlikelerin bireyleri nasl etkileyecei ile ilgili deney yapacaksnz.
Deney Dzeneinin Kurulmas

Deney dzeneini kurmadan nce g kayna fiflinin takl olup olmadn kontrol ediniz ve takl ise fifli prizden kartnz. Deney dzeneinin kurulmas srasnda paralar birbirine birlefltirirken zorlamaynz ve dikkatli bir flekilde ifllemleri
adm, adm gereklefltiriniz.
Deney dzeneini oluflturmak zere fiekil 1.12de verilen devreyi modlleri
kullanarak kurunuz.
fiekil 1.12
Deney Ide
Kulanlacak Devre
Bu deneyde elektrik devresinde kaak akm sigortas olmad durumda devrede bir kaak akm meydana geldiinde nelerle karfllaflacamz reneceiz.
zerinde zil bulunan modl elektrik kaan meydana getirecek bir elektrikli
alet veya syrlmfl kablo, bozuk priz olarak dflneceiz. nsan modeli ise bizi
temsil edecektir.
17
fiekil 1.13
Balant
Kablolarnn a)
G Kaynana ve
b) nsan Modeline
Taklmas
(a)
(b)
G kaynann (g kaynann fifli prize takl olmamaldr) 0-12 voltluk ac

voltaj kflna 50 cmlik krmz ve mavi kablolar taknz (fiekil 1.13a). nsan modelinin iki elini temsil eden yuvalardan birine 25 cmlik krmz kablolardan birini
ve ayaklarn temsil eden yuvaya mavi kablolardan birini taknz ve krmz kablonun ucuna bir timsah az taknz (fiekil 1.13b).
fiekil 1.14
Krmz ve Mavi
Kablolarn
Devredeki
Modllere
Taklmas
fiekil 1.14te gsterildii gibi devredeki tek tarafl yuval modllere 25 cmlik
krmz ve mavi kablolardan taknz. Bu kablolarn dier ularn devrenin dier
blmne takarak devreyi tamamlaynz. (fiekil 1.15). Devredeki anahtarn ak olmas gerektiini unutmaynz
zolesiz iletkeni, hatal cihaz balantsn, elektrikle alflan bir cihazdaki hatal
yaplanmay temsil eden zil modln flekilde grld gibi devredeki T-modle taknz (fiekil 1.15).
18
Atlye alflmas-I
fiekil 1.15
Elektrik Devresinin
Kurulmas
fiekil 1.16
Elektrik Devresine
Insan Modelinin
Taklmas
nsan modeline takl mavi kablonun boflta kalan ucunu devrede gsterildii gibi kfle modlndeki yuvaya taknz (fiekil 1.16).
19
fiekil 1.17
G Kaynann
Devreye Taklmas
fiekil 1.17de grld gibi g kaynana taklan krmz ve mavi kablolarn

boflta kalan ularn devrenin girifl terminalleri olan iki yuval modle taknz. Bylelikle Deney I iin gerekli devre kurulmufl oldu. Bu elektrik devresi bir binadaki
elektrik tesisatn temsil etmektedir. Elektrik devresine taklan zil modl elektrik
SIRA SZDE
devresindeki elektrik kaan meydana getirecek cihaz olarak veya hatal kablolanmfl elektrikli bir ev aletini temsil edecektir.
Deneyin Yaplfl
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
G kaynann voltaj ve akm dmelerini sfrlaynz, g dmesinin kapal olS O R U

duunu kontrol ederek g kaynann fiflini dikkatli bir flekilde prize taknz.
S O R U
D Kakm
K A T vermeyiniz.
Devrenin doru bir flekilde kurulduu onayn almadan devreye elektrik
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
fiekil SIRA
1.18 SZDE
Deney I Elektrik
Devresi
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
20
Atlye alflmas-I
Elektrik devresindeki anahtarn ak (devreden akm gemez) olduunu kontrol ederek g kaynann ama kapama anahtarn (POWER) kullanarak devreye
enerji veriniz. Modldeki anahtar ak olduundan devreden akm gemeyecek ve
devrede bulunan ampul flk vermeyecektir (fiekil 1.18).
fiekil 1.19
Elektrik Devresine
Enerji Verilmesi
Elektrik devresindeki anahtar modln anahtarn kapatarak devreden akm

gemesini salaynz. Devreden akmn getiini devredeki ampuln yanmasyla
kontrol edebilirsiniz (fiekil 1.19). Bu durumda devreye 12 V ac sabit gerilim uygulanmakta devreden akm gemektedir. Baflka bir deyimle, devredeki her eleman
SIRA SZDE
zerinde bir enerji ykldr. Devreye bir ucuyla bal bulunan zil devrenin bir eleman deildir. Hlbuki ampul bir devre elemandr. Zili bu deneyiniz kapsamnda
evinizde fifli
D fiprize
N E L Mtakl bir amaflr makinesi veya frn gibi dflnebilirsiniz. Bu
durumda zilin insan modlnn ayann bal olduu devredeki noktaya (kfle
modl) gre bir potansiyeli vardr. Evlerimizde bu potansiyel farkn 220 Va kadar
S O R U
olabileceini farz ediniz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
D K K A T devreden akm gesin veya gemesin izoleli olmayan iletken ksmElektrik devrelerinde
lardan tutmaynz.
DKKAT
N N
SIRA fiekil
SZDE 1.20
SIRA SZDE
nsan Modeline
Bal Kablonun
AMALARIMIZ
Zile
Dokundurulmas
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
fiekil 1.20de grld gibi devredeki insan modeline taktnz krmz kablonun ucundaki timsah azn fiflin yaltkan ksmndan tutarak zile dokundurunuz.
21
Bu hareketin gnlk yaflantmzdaki karfll, akm taflyan bir plak kabloya, cihaza dokunmaktr. nsan modelinin ayn anda mavi kablo ile devreyi tamamladna dikkat ediniz. Bu durumda insan modeli zerindeki deifliklie dikkat ediniz.
Elektrik akm hem devreden hem de insan modeli zerinden gemektedir. nsan
modeli zerinde yanan flklar insann tehlikeli durumla karfllafltn iflaret etmektedir. Devre anahtarn aarak ve tekrar kapatarak bu ifllemi deney yapan arkadafllarnzn hepsinin yapmasn salaynz.
Birinci deneyle ifllemlerinizi tamamladnza karar verdikten sonra, anahtar
akm kesecek duruma (ak) getiriniz ve g kaynan power dmesinden kapatnz, fiflini kartnz. G kaynann nndeki yeflil flk yanmyor olarak grlecektir.
Deneyi yaparken iletkenlere dokunulmamas neden nemlidir?
DENEY II
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
Bu blmde; birinci ksmda karfllafllan ve insan hayatn tehlikeye atan olumsuzluklarn, kusurlarn, ihmallerin, dikkatsizliklerin nasl ve ne flekilde nlenebilecei
S O R U
ile ilgili deney yapacaksnz.
Deney Dzeneinin Kurulmas
S O R U
DKKAT
DKKAT
fiekil 1.20de grld gibi elektrik devresinde elektrik kaandan insann, cihazlarn korunmasn salayacak veya kaa ortadan kaldracak herhangi bir nSIRA SZDE
lemin alnmadn grmekteyiz. Bir elektrik devresinde meydana gelen kaak
akmdan kaynaklanacak kazalardan korunmak iin devreye zel bir sigorta balanmaldr. fiekil 1.20deki elektrik devresine kaak akm sigortas
balayalm.
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
fiekil 1.21
K T A P
Krmz ve Mavi
KablolarnK T A P
Devreden
karlmas
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
fiekil 1.21de grld gibi krmz ve mavi kablolarn birer ularn modllerden kartnz. Kablolarn bu ularna timsah azlarn taknz. Anahtar ve ampul
modllerinin bal bulunduu devredeki tek tarafl yuval modllere 25 cmlik krmz ve mavi kablolar taknz. Bu kablolarn ularna da timsah az taknz.
22
Atlye alflmas-I
fiekil 1.22
Kaak Akm
Sigortsnn Elektrik
Devresine
Balanmas
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
Kaak akm sigortasn devreye fiekil 1.22de grld gibi balaynz. Deney
S O R U
II devresi kurulmufl
oldu.
DKKAT
SIRA SZDE
Timsah azlarnn
D K K A Ttakl olduu kablolarn ular (fifl+timsah az) olduka uzun olduSIRA SZDE
undan, kaak akm sigortasna balarken birbirleriyle temas etmemesine dikkat ediniz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
AMALARIMIZ
S O R U
N N
Elektrik devresini dikkatlice inceleyecek olursak, devreden geen akm ayn zaAMALARIMIZ
manda sigorta
zerinden de geecektir. Devredeki anahtarn ak (devreden akm
S O R U
gemez) ve sigortann kapal (OFF) konumda olduunu kontrol ediniz.
K D TK KAA TP
SIRA SZDE
TELEVZYON
K D KTbir
P
K AA Tflekilde
Devrenin doru
kurulduu onayn almadan deneyin yaplflna gemeyiniz.
G kaynann
SIRA SZDEvoltaj ve akm dmelerini sfrlayp, g dmesinin kapal olT E L E V Zederek
YON
duunu kontrol
g kaynann fiflini dikkatli bir flekilde prize taknz.
N N
fiekil 1.23
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
DeneyinD Yaplfl
fi N E L M
Elektrik Devresine
NEnerji
T E R N Verilmesi
ET
ve
Sigortann ON
K Konumuna
T A P
Getirilmesi
AMALARIMIZ
NTERNET
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
G kaynan aarak devreye 12 Vluk ac elektrik enerjisi veriniz. Devredeki

sigorta anahtarn (ON) konumuna getiriniz ve anahtar modlndeki anahtar kapatp devreden akm gemesini salaynz. Devreye bal ampuln yanmas devreden akmn getiini gsterir (fiekil 1.23).
23
nsan modeline takl bulunan krmz kablonun iletken ucunu Deney Ide olduu gibi zile dokundurunuz. Devredeki ampuln sndne sigortann attna
(OFF) dikkat ediniz (fiekil 1.24). Zaten sigortann atarken kard ses sizin dikkatinizi ekecek dzeydedir. Bu durumda devreden geen akm kesilecek ve ciddi
bir tehlike nlenmifl olacaktr. Devredeki ampuln snmesi devreden geen akmn kesildiine iflaret etmektedir. Dikkat edilmesi gereken noktalardan birisi de
timsah aznn zile dokundurulmasyla insan modelinin bu durumdan etkilenmediidir. Kaak akm sigortas bulunan devrede insan modeli kaak akmn muhtemel tehlikesinden korunmufl oldu. nitenin baflnda verdiimiz bilgilerle de kaak
akm sigortasnn fonksiyonu anlafllmfl olmaktadr.
fiekil 1.24
nsan Modelinden
kan Kablonun
plak letkene
Dokundurulmas
Sonucu Sigortann
Atmas
DENEY SONULARININ DEERLENDRLMES

Deney I
Devre ile insan modeli arasndaki mavi kabloyla yaplan balantnn nemi nedir?
Afladaki bofllua yaznz.
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
..................................................................................................
G kaynann G/POWER dmesine basp devrede iletim salandnda neler gzlediinizi afladaki bofllua yaznz.
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
...................................................................................................
Krmz kabloya takl timsah azn zile dokundurduunuzda gzlediklerinizi afladaki bofllua yaznz.
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.....................................................................................................
24
Atlye alflmas-I
Deney II
G kaynann G/POWER dmesine basp devrede iletim salandnda neler gzlediinizi afladaki bofllua yaznz.
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
...................................................................................................
Timsah azn zile dokundurduunuzda gzlediklerinizi afladaki bofllua yaznz.
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
...................................................................................................
BU DENEY SZE NE KAZANDIRDI ?

Bu deneyde elde etiiniz bilgilerden ve deney sonularndan yararlanarak deneyin
size kazandrdklar hakkndaki dflncelerinizi afladaki bofllua yaznz.
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
25
zet
Gnlk yaflantmzda vazgeemediimiz ihtiyalardan
biri de enerjidir. Enerji dendiinde ilk akla gelen elektrik enerjisidir. Herhangi bir enerjiden yararlanlmak isteniyorsa elektrik enerjisine dnfltrme ihtiyac ortaya
kar. Elektrik enerjisinin dier enerjilere kolayca dnfltrlebilmesi zellii, elektrik enerjisinin kullanmn cazip duruma hatta zorunlu hale getirmektedir.
Elektrik laboratuvarnda alflmaya bafllamadan nce,
laboratuvardaki grevliler rencilere bir tehlike annda laboratuvardaki elektrii kesecek ana elektrik panosunun yerini ve elektrik enerjisinin nasl kesileceini
retmelidirler. rencilere, herhangi bir kaza annda
itfaiyeye, salk grevlilerine ve okulda bulunan grevlilere nasl haber verecekleri konusunda bilgi verilmelidir. lkemizde TFAYEye 110, HIZIR ACL SERVSne
112 ve POLSe 155 numaral telefonlardan kolayca ve
cretsiz haber verilebilmektedir. Bu telefon numaralarnn akldan karlmamas ok nemlidir.
Enerji taflyan iletkenlerin kayplar azaltmak iin yaltkan malzemeyle kaplanmasna ramen, yaltkan malzemede meydana gelecek atlaklar, yrtklar veya malzemenin bir blmnn tamamen kopmas gibi durumlar
eflitli nedenlerden meydana gelebilmektedir. Bu durum elektrik enerjisinin retilmesini, iletilmesini zorlafltran nedenlerdir. Elektrik iletiminin zorlaflmas elektrik
enerjisi kaaklarn veya kayplarn ortaya karmaktadr. Elektrik enerjisi kayp veya kaaklarnn nedenleri
iki temel grupta ifade edilmektedir. Bunlar nsan davranflndan kaynaklanan kayplar ve teknik nedenlerden
kaynaklanan kayplar.
Elektrik floku, insan vcudu veya bir canl elektrik devresinin bir paras olduunda meydana gelir. Bu deiflik flekilde meydana gelir.
i. nsan vcudunun bir iletkenle birlikte devreyi oluflturmas
ii. nsan vcudunun topraklanmamfl iletken ile toprak
uca dokunmas
iii. nsan vcudunun toprak ile topraklanmamfl bir iletkene dokunmas.
24 V ile 600 V arasndaki voltaj deerleri iin alak gerilim ifadesi kullanlmas yaygndr. 600 Va kadar gerilim deerleri iin alak gerilim ifadesi kullanlmas onun
tehlikesiz olaca anlamn taflmaz. Aksine alak gerilim deerlerinde lme varan kazalar meydana gelebilmektedir. Alak gerilime sahip bir enerji hattna dokunan bir kifli bu hatta dokunmadan hattaki enerjinin var-
ln hissedemez ve hatta dokunduu anda yukarda

sraladmz durumdan biri nedeniyle elektrik enerjisinin ksa yoldan topraa akmasna ve bu nedenle kazaya neden olur. Bu kaza bazen lmle sonulanabilir.
Yksek gerilim ifadesi 600 Vtan byk gerilim deerleri iin kullanlmaktadr. Yksek gerilim taflyan enerji
hatlarna belli bir mesafe yaklaflldnda bile elektrik
kazalar meydana gelmektedir.
Bir yldrm dflmesi, 1.000.000 voltluk bir gerilimin
birka kilometre uzakla kadar bir elektrik kvlcm
oluflturmasdr. Benzer bir flekilde, elektriksel ifl, iki nokta arasnda potansiyel fark meydana geldiinde, flartlar
salanrsa bir kvlcm meydana gelir. Bir elektrik kvlcm iletkenden sadece insana gemekle kalmaz yanklar, patlamalar meydana getirebilir.
Elektrikle alflanlarn elektrik floku ve kvlcm tehlikelerine ilave olarak patlamalara da maruz kalabilmektedirler. Patlama elektrik kvlcmn bir sonucu olarak
meydana gelir.
Kaak akm koruma anahtarlar, herhangi bir binadaki
elektrik devresinde gelen ve giden akmlarn toplamnn sfr olmas esasna gre alflr.
26
Atlye alflmas-I
Kendimizi Snayalm
1. Bir yangnda ilk arayacanz telefon numaras afladakilerden hangisidir?
a. 110
b. 112
c. 154
d. 155
e. 161
6. Deneyde kullanlan zil gerekte neyi temsil etmektedir?

a. Enerji taflyan yaltkan bir malzemeyi
b. Elektrik kaa meydana getiren cihaz veya alet
c. Enerji taflmayan iletken bir malzemeyi
d. Enerji taflmayan yaltkan malzemeyi
e. Enerji tasarrufunu
2. Evimizdeki elektrik gvenlii iin afladakilerden

hangisi yaplmaldr?
a. Sigorta kullanlmamaldr.
b. Prizlerden yksek enerji uzun sre kullanlmal
c. Toprakl prizler kullanlmal.
d. Prizler faz ve ntr ular olmaldr.
e. plak iletkenlere dokunabiliriz.
7. Deney I deki ampuln grevi nedir?

a. Deney sistemini aydnlatmak
b. Devrede kaak akm olduunu gstermek
c. Devrenin doru bir flekilde kurulduunu gstermek
d. Devreden akm gemediini gstermek
e. Deney sistemini stmak
3. letken malzemelerin tanm afladakilerden hangisinde doru olarak tanmlanmfltr?

a. Yaltkan malzemelerdir.
b. Elektrik enerjisini iletmeyen malzemelerdir.
c. Elektrik enerjisini kesen malzemelerdir.
d. Elektrik direnci byk malzemelerdir.
e. Elektrii ileten malzemelerdir.
8. Deneydeki g kaynann grevi nedir?

a. Devreyi hareket ettirmek
b. Devredeki akm kesmek
c. Devredeki direnci zamana bal olarak arttrmak
d. Devreye elektrik akm salamak
e. Devredeki cihazlar stmak
4. Elektrik floku hangi durumda ortaya kar?

a. nsan vcudu bir iletkenle birlikte devreyi oluflturduunda
b. nsan vcudu plak iletkene demediinde
c. nsan vcudu yaltkana dediinde
d. nsan vcudunu etkilemez
e. ki diren birine dokundurulduunda
5. Kaak akm sigortasnn grevi nedir?
a. Elektrik devresindeki kaak akm fark ederek
devreye ilave akm verir.
b. Elektrik devresindeki kaak akm fark ederek
devredeki akm keser.
c. Elektrik devresinde direnci arttrr.
d. Elektrik devresinde akm azaltr.
e. Akm kesmeden gerilimi arttrr.
9. Kullanlan insan modelinin grevi nedir?

a. Enerjinin kesilmesini salar.
b. Devrede byk deerli direntir.
c. Yaltkan malzemedir.
d. Enerji iletimini salar.
e. Gerek hayattaki insan temsil eder.
10. Deney II deki kaak akm sigortasnn grevi nedir?
a. Devredeki direnci arttrmak
b. Devredeki akm arttrmak
c. Devredeki enerjiyi arttrmak
d. Devrede kaak akm meydana geldiinde akm
kesmek
e. Devrede yaltm salamak
27
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
Yararlanlan Kaynaklar
1. a
Elektrik Elektronik Teknolojisi Temel Elektrik Malzemeleri Megep Projesi, Milli Eitim Bakanl, 2007,
Ankara.
Acelma F. Usta M., (2003). Elektrik Atlye ve laboratuvar fl ve fllem Yapraklar, Ankara Saray matbaaclk.
Electrical Safety Hazards Awareness Energy Facility
Contractor Group, http://www.efcog.org/, 2012
2. c
3. e
4. a
5. b
6. b
7. c
8. d
9. e
10. d
Yantnz yanlfl ise Gvenlik nlemleri

konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Evlerimizde Elektrik Gvenlii konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Teorik Bilgi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Elektrik fioku konusunu
yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kaak Akm Anahtar
konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Deney I konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Deney II konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
Devrede meydana gelecek kaak akm fark ederek
devredeki akm kesmek.
Sra Sizde 2
Elektrik flokuna maruz kalabiliriz, devredeki bir cihazn
yanmasna neden olabiliriz.
ATLYE ALIfiMASI-I
Amalarmz
N
N
N
N
N
N
N
N

Bir elektrik devresini kurabilecek,
Bir multimetreyi hem voltmetre ve hem de ampermetre olarak kullanabilecek,
Ampermetre ve voltmetrenin devreye nasl balanacan aklayabilecek,
G kaynann ne olduunu tanmlayabilecek,
Direncin telin uzunluuna gre nasl deifltiini ifade edebilecek,
Direncin telin kesit alanna gre nasl deifltiini ifade edebilecek,
Direncin malzemenin geometrik yapsna gre nasl deifltiini aklayabilecek,
Ohm yasasnn nasl uygulanldn aklayabilecek
Anahtar Kavramlar
Akm
Voltaj
Diren
Ohm Yasas
zdiren
indekiler
Atlye alflmas-I
Tellerin Uzunluuna
ve Kesit Alanna
Bal Direnci
GRfi
GVENLK NLEMLER
TEORK BLG
GERELER
DENEY DZENENN
KURULMASI
DENEYN YAPILIfiI
DENEY SONULARININ
DEERLENDRLMES
Tellerin Uzunluuna ve
Kesit Alanna Bal Direnci
GRfi
Elektrik ve enerji programnda mesleinizle iliflkili bir ok bilgi edindiniz. rendiiniz bilgileri kullanabileceiniz sahalara kmadan nce, sizlere el becerilerinizi
gelifltirmenize ve rendiiniz teorik bilgileri kullanabilme becerileri kazandrmay amalayan bu nitemizde konumuz direntir.
Bir elektrik devresinin vazgeilmezi olan diren; akmn gemesini zorlafltran
yani akm kontrol etmemize imkan salayan bir devre eleman olarak ifade edilebilir. Yapld malzemeye ve geometrik yapsna bal olarak sfrdan, deyim yerindeyse, sonsuza kadar deerlerde elde edilebilir.
Bu deneyde konstantan (bakr-nikel alaflm) malzemesinden yaplmfl telin diren deerinin geometrik yapya nasl bal olduunu inceleyeceiz. Bu deerlendirmeyi yapabilmek iin direnlerin ayn malzemeden yaplmfl olmas gerekmektedir. Eer malzemeye gre kyaslama yapacak olsaydk; o zaman ayn geometrik
flekle sahip farkl malzemelerden yaplmfl direnleri incelerdik.
Diren ve direncin uzunluu ile kesit alanna ball hakknda teorik bilgi
edindikten sonra, basit bir elektrik devresinde rendiiniz bilgileri kullanarak uygulama yapma olanana sahip olacaksnz. Uygulama ile ilgili verilerin ve renilen bilgilerin deerlendirilmesi ile deneyinizi tamamlayacaksnz.
GVENLK NLEMLER
Yapacanz elektrik devresi uygulamasnda alflrken gvenlik nlemlerine dikkat etmeniz gerekir. Kendi gvenliinizin ncelikli olduunu unutmaynz. Aflada verilen baz gvenlik nlemlerini dikkatli bir flekilde okuyarak uygulamaya
zen gsteriniz.
Toprakla yaltmnzn olup olmadn kontrol ediniz. Ayaklarnz statik
elektrik birikimini nleyen uygun bir ayakkab ile koruyunuz.
Elektrik arpmalar ile ilgili ilk yardm bilgilerini reniniz. lk yardm uygulamak durumunda kalrsanz, aceleci ve heyecanl olmamaya alflnz. Aksi
halde olas bir kazaya uramfl arkadaflnzn yaflamn yitirmesine neden
olabilirsiniz.
lk yardm gerelerinin kullanlabilir durumda olduundan emin olunuz.
Gerekli ilk yardm merkezlerinin telefon numaralarn kolayca ulaflabileceiniz bir yere not ediniz.
Deney ara ve gerelerinizin doru alfltndan emin olunuz.
30
Atlye alflmas-I
Arzal ara ve gereleri laboratuvarda sorumlu grevliye bildiriniz.

Dfl yaltm olmayan kablolar, ok ksa veya kopmufl balantlar ve arzal
cihazlar kesinlikle kullanmaynz.
Arzal olduunu dflndnz cihazlar kesinlikle tamir etmeye alflmaynz.
Sisteme enerji vermeden nce yetkiliden izin alnz ve alflma arkadafllarnz uyarnz.
Devrenin kurulma aflamalarnda enerjinin verilmesini nlemek iin arkadafllarnz uyarnz.
lm alrken ellerinizi devredeki balantlara temas ettirmeyiniz.
lm alrken arkadafllarnzla konuflmaynz. Dikkatli olunuz, dalgnlk
yapmaynz.
Mecbur olmadka enerji altnda srekli alflmaynz.
lmlerinize ara verdiinizde g kaynanz mutlaka kapatnz.
Btn dikkatinizin yaptnz ifl zerinde olmasna zen gsteriniz.
Aceleci ve telafll olmaynz. Sakin olunuz.
Arkadafllarnza flaka yapmaynz.
TEORK BLG
fiekil 2.1
Bataryaya
Balanmfl R
Direncinden
Oluflan Basit Bir
Elektrik Devresi
Malzemeleri tanmlarken hem kimyasal ve hem de fiziksel zelliklerini belirterek

tanmlarz. Yeryznde malzemeler kokusuyla, tadyla, rengiyle, esnekliiyle, younluuyla, kat-sv-gaz halleriyle birbirlerinden farkllk gsterir. Malzemenin
elektriksel zellikleri de fiziksel zelliklerinden bir tanesidir. Elektriksel zellik
kapsamnda en yaygn olarak kullanlan kavram malzemenin direncidir.
Doada bulunan kat maddeleri elektriksel zelliklerine gre iletken, yaltkan
ve yariletken olmak zere bafllk altnda snflandrabiliriz. letken maddelerin (genellikle metallerdir) direnci kktr ve elektrik akmn iletirler. Elektrik
enerjisi iletiminde iyi birer iletken olan bakr ve alminyum metalleri kullanlr.
Altn ve gmfln de ok iyi iletken olmasna ramen maliyeti yksek olduu
iin elektrik enerjisi iletiminde kullanlmaz. Yaltkan maddelerin direnci byktr ve elektrik akmn iletmezler. Cam ve plastik yaltkan malzemelere birer rnektir. Yariletken dediimiz katlarn ise elektriksel direnleri iletkenler ile yaltkanlar arasndadr. Yariletkenlerin elektriksel iletkenlii iletkenlerden daha kk ve yaltkanlardan daha byktr.
fiekil 2.1de verilen basit bir elektrik
devresini inceleyelim. ki metal
c
d
balant telleri (mavi renkli) bir elektrik devresi oluflturmak zere bir baR
taryaya (pil, rete) balanmfltr. BaI
tarya veya herhangi bir doru akm
kayna
sembol ile
+ gsterilir. Bataryann pozitif ucu
+ (uzun bacak) yksek potansiyel ve
negatif ucu (ksa bacak) ise dflk pob
a
V
tansiyeldedir. Bu elektrik devresini bir
diren ile tamamlyoruz. Devrede
sembol ile gsterilen diren, el feneri, cep telefonu gibi gnlk
hayatmzda kullandmz doru akmla alflan herhangi bir aygt olabilir.
31
2. nite - Tellerin Uzunluuna ve Kesit Alanna Bal Direnci
Devredeki rete metal tellerdeki hareketli serbest elektronlara enerji vererek

onlarn akfln salar. Bylece devrede I ile gsterilen akm gzlenir. Devredeki
balant tellerinin yk akflna diren gstermediklerini kabul ediyoruz, yani balant tellerinin direncini ihmal ediyoruz. Bu durumda, b ve c noktalar ile a ve d
noktalar arasnda yklerin hareketleri sresince enerjilerinde bir deifliklik olmaz.
Devredeki bataryann V ile gsterilen potansiyel fark (voltaj), direncin ular arasndaki voltaja eflit olur. Bir baflka ifadeyle, batarya salad elektriksel g ile R direncini besler ve el feneri veya cep telefonumuz gibi cihazlarn alflmasn salar.
Direncin c ucu bataryann pozitif kutbuna bal olduundan dier ucu olan
dden daha yksek potansiyeldedir. Diren zerinden geen akmn yn yksek
potansiyele sahip ucundan dflk potansiyelli ucuna dorudur. Bunun anlam ok
aktr. fiyle ki; bataryadan belirli bir enerjiyi kazanarak kan hareketli ykler, bir
elektrik cihaz temsil eden Rnin c ucundan cihaza girerek kazandklar enerjiyi cihaza aktararak d ucuna gelirler. Bu arada cihaza aktarlan elektrik enerjisi cihazn
ifllevine uygun olarak dier enerji trlerine de dnfltrlerek kullanlmfl olur. Hareketli ykler tekrar adan bye gelerek enerji kazanrlar ve devrede dolaflarak cihaz beslemeye devam ederler. Devrede akmn gzlendii bu durum, bataryann
devreyi besleyemez hale gelinceye kadar devam eder.
fiekil 2.1de gsterilen devreyi ele aldmzda, direnten geen akm I, diren
R ve potansiyel V arasnda bir bant Ohm yasas ile verilmifltir. Bu yasa,
V
veya V=IR
(2.1)
I
olarak ifade edilir.
Burada V devreye uygulanan voltaj (volt, V) ve I devreden geen akm (amper, A) gsterir. Direncin birimi, SI (System Internationalin bafl harfleridir, uluslararas sistem demektir) birim sisteminde ohm ()dur ve
R=
1V
(2.2)
1A
olarak tanmlanr.
Eflitlik (2.1) ile verilen ifadeden, elektrik devrelerinde devrenin iki ucu arasna
uygulanan voltaj ile devreden geen akm arasnda bir orant vardr. Bir devrenin
ularna uygulanan voltaj arttka devreden geen akm artar. Devrenin ularna
uygulanan voltaj sabit ise devreden geen akm da sabittir. Dolaysyla voltaj ile
akm doru orantldr. Sonu olarak, bir devrenin ularna uygulanan voltajn o
devreden geen akma oran sabittir. Bu sabit deere devrenin R direnci diyoruz.
Bir direncin (malzemenin) ular arasndaki
voltajn akm fliddetine bal deiflim grafii fieVoltaj (V)
kil 2.2de verilmifltir. Bu grafikte voltajn akma
oran, grafiin eimi olup malzemenin direncine
eflittir. Dolays ile akm - voltaj grafiinin eiminden o malzemenin direnci,
1
V
=R
I
eflitlii ile hesaplanabilir.
E im = tan =
(2.3)
Akm (A)
fiekil 2.2
Akm-Voltaj
Deiflimi Grafii
32
Atlye alflmas-I
Ohm yasas, ou metaller dahil olmak zere bir ok madde iin, uygulanan
voltajn akma orannn sabit olduunu syler. Bununla birlikte, Ohm yasas doann temel bir kanunu deildir ve sadece belirli malzemeler iin geerli olan deneysel bir bantdr. Ohm yasasna uyan yani V ile I arasnda lineer (dorusal) bir iliflki gsteren malzemeler omik malzemeler olarak isimlendirilir. Ohm yayasna uymayan maddeler omik olmayan malzemeler olarak bilinir. Bir maddenin omik
zellie sahip olup olmad deneysel olarak belirlenebilir.
RNEK
fiekil 2.1de gsterilen devrede V=5 V ve R=4,6 k olarak veriliyor. R direnci zerinden geen I akm ka miliamper (mA)dir?
zm:
Ohm yasasn kullanarak R direnci zerinden geen akm hesaplayabiliriz.
Ohm yasas,
V=IR
eflitlii ile verildiini biliyoruz. fiekil 2.1deki gibi bir devrede V=5V ve R=4,6 k
=4,6.103 deerlerini bu eflitlikte yerine yazdmzda, R direnci zerinden geen
I akm,
I=
V
(5V)
=
= 1,09.10-3 A = 1,09 mA
R (4,6.103 )
olarak bulunur.
SIRA SZDE
Aflada verilen
SIRAelektrik
SZDE devresinde Ohm yasasn kullanarak R= 3 k direnci zerinden
geen akm miliamper (mA) olarak bulunuz.
D fi fiekil
N E L M2.3
D fi N E L M
Tek Direnli
S O R U Devresi
Elektrik
S O R U
+
9V
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
N N
3k
-
SIRA SZDE
letkenin
Direncinin Uzunluuna Ball
AMALARIMIZ
Bir iletkenin direnci yapld malzemeye ve geometrik yapsna bal olarak sfrdan sonsuza kadar deerlerde elde edilebilir. Ayn geometrik yapya sahip fakat
farkl metallerden
yaplmfl iletken tellerin direnleri de farkl olur. Bir dier deyiflK T A P
le, ayn uzunlukta ve ayn kesit alanna sahip iki iletken tel farkl maddelerden yaplmfl ise direnleri de farkl olur.
rnein
ayn uzunlua ve kesit alanna sahip bakr ve demir tellerini karfllafltTELEVZYON
racak olursak, demir telin direnci daha byktr. Dolaysyla demir tel bakr tele
gre zerinden geen akma daha fazla karfl koyacaktr. Dier bir ifadeyle demir
tel elektrii daha az iletir, bakr tel elektrii daha iyi iletir.
N T E R bu
N E Tdeneyde direncin malzemeye gre deiflimini inceleme ile ilgiYapacanz
li bir uygulama yapmayacaksnz. Eer malzemeye gre kyaslama yapacak olsay-
33
dk; o zaman ayn geometrik flekle sahip farkl malzemelerden yaplmfl direnleri
incelerdik.
Bir iletkenin direnci R ile o iletkenin yapld malzemeye zg olan ve bu
malzemenin elektriksel zelliini belirleyen zdirenci (ro diye okunur) arasndaki iliflki;
R=
l
(2.4)
A
fleklinde ifade edilir. Bu ifadede, iletkenin zdirencini gsterir ve SI birim sisteminde ohm.metre (m) birimine sahiptir. l iletkenin uzunluunu (m) ve A iletkenin kesit alann (m2) gsterir. Bu durumda, diren R, ohm olarak bulunur.
Malzemenin zdirenci nemli bir fiziksel zelliktir. zdiren malzemenin geometrik yapsna bal deildir, ancak scakla gre deifliklik gsterir. Bu sebepledir ki, malzemenin zdirencinden sz ederken hangi scaklkta belirlendiini de
sylememiz gerekir.
Eflitlik (2.4) ile verilen ifadeden, direncin malzemenin geometrik yapsna bal olduunu ak ve net olarak grmektesiniz. Bu ifadedeki l telin uzunluu veya
A kesit alan deiflirse telin direnci de deiflecektir. Deneyimizdeki amacmz, ayn
malzemeden (konstantan: bakr-nikel alaflm) yaplmfl tellerin uzunluk ve kesit
alanna gre direnleri arasndaki iliflkiyi belirlemektir.
fiekil 2.4
zdirenleri ,
Kesit Alanlar A ve
Uzunluklar (a) l1
ve (b) l2 Olan
letken Teller
fiekil 2.4te verilen kesit alanlar ve yapldklar malzeme ayn (zdirenleri eflit),
uzunluklar farkl olan iki iletken teli ele alalm. Eflitlik (2.4) ile verilen diren ifadesine gre, uzunluklar farkl olan bu tellerin diren deerleri de farkl olur. letken telin uzunluu arttka direnci de artar.
fiekil 2.4te gsterilen iletken teller, bakr-nikel alaflmndan yaplmfl konstantan
tellerdir. Konstantan telin 20C scaklkta zdirenci = 4,9.10-7 (.m)dir. Tellerin
kalnlklar eflit d= 0,3 mm, uzunluklar srasyla l1= 4 cm ve l2= 7 cm olarak veriliyor. Tellerin direnleri ka dur? (=3,14)
zm:
Eflitlik (2.4) ile verilen ifadeden tellerin direncini hesaplayabiliriz. Bununla birlikte, nce tellerin kesit alann bulmalyz.
fiekil 2.4te verilen teller silindir fleklinde olduuna gre, tellerin kesit alan,
A= r2
(2.5)
ile verilir. Kesit alann hesaplayabilmemiz iin telin r yarapn bilmeliyiz. Problemde tellerin kalnlklar (d) bilindiine gre buradan telin yarap r,
RNEK
34
Atlye alflmas-I
d=2r
veya
r=
olacaktr. fiekil 2.4te verilen tellerin kalnlklar eflit olduuna gre yaraplar da
eflit olacaktr. Bylece,
SIRA SZDE
(0, 3.103 m )
= 1, 5.104 m
2
SIRA SZDE
r1 = r2 = r =
D fi N E L M
D fi N E L M
olarak bulunur. Burada milimetre (mm) olarak olarak verilen kalnlk deerini,
metre (m)ye dnfltrerek eflitlikte yerine yazyoruz. 1 mm= 1.10-3 m olduunu
hatrlayalm.S O R U
S O R U
rnek problemde
D K K Asize
T verilen uzunluk ve kalnlk deerlerinin farkl birimlerde olduklarna dikkat edelim. Eflitliklerde kullanacanz tm fiziksel niceliklerin ayn birim sisteminde olmas gerektiini unutmayalm.
DKKAT
SIRA SZDE
d
2
N N
SIRA SZDE
Tellerin kesit alanlar,
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
A= r2= (3,14) (1,5.10-4m)2= 7,07.10-8 m2
K T A fiekil
P
bulunur. Bylece
2.4ada gsterilen telin direnci R1 ve fiekil 2.4bdeki telin direnci R2 iin,
4.102 m
l
7
= 0, 277
R1 = T E 1L E=
V [Z4Y, O9N.10 (.m )]

A
(7, 07.108 m 2 )
K T A P
TELEVZYON
7.102 m
l
7
= 0, 485
R2 = N 2T E=
R N[4
E ,T9.10 (.m )]
8
2
A
(7, 07.10 m )
NTERNET
deerleri bulunur. Burada santimetre (cm) olarak verilen uzunluk deerini, metre
(m) olarak eflitlikte yerine yazyoruz. 1 cm= 1.10-2 m olduunu hatrlayalm.
Bulduumuz sonular karfllafltrdmzda, iletken tellerin yalnzca uzunluklarnn farkl olmas sonucu diren deerlerindeki farkllk kolaylkla grlebilir. Telin yapld madde ve kesit alan ayn olmak zere, iletken telin uzunluu arttka direnci de artar.
SIRA SZDE
D fi N E L M
fiekil 2.4te SIRA

gsterildii
gibi bakrdan yaplmfl tellerin 20 C scaklkta zdirenci =
SZDE
-8
1,72.10 (.m)dir. Tellerin kalnlklar eflit ve d= 0,4 mm, uzunluklar srasyla l1= 10
cm ve l2= 20 cm olarak veriliyor. Tellerin direnleri ka dur? (=3,14)
D fi N E L M
letkenin Direncinin Kesit Alanna Ball

S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
letken telinSdirencinin
geometrik yapsna balln incelememize devam ediyoO R U
ruz. Bu aflamada fiekil 2.5te gsterildii gibi, uzunluklar ve yapldklar madde ayn (zdirenleri eflit), kesit alanlar farkl olan iki iletken teli ele alalm.
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
35
fiekil 2.5
zdirenleri ,
Uzunluklar l ve
Kesit Alanlar (a)
A1 ve (b) A2 Olan
letken Teller
Ayn malzemeden yaplmfl ve ayn uzunlua sahip iki iletken telin kesit alanlar farkl ise direnleri de farkl olacaktr. Diren, iletken telin kesit alan ile ters
orantldr. Bir dier ifadeyle, iletken telin kesit alan arttka direnci azalr.
fiekil 2.5te gsterilen iletken teller, bakr-nikel alaflmndan yaplmfl konstantan
tellerdir. Konstantan telin 20C scaklkta zdirenci = 4,9.107 (.m)dir. Tellerin
uzunluklar eflit l= 5 cm, kalnlklar srasyla d1= 0,2 mm ve d2= 0,4 mm olarak
veriliyor. Tellerin direnleri ka dur? (=3,14)
zm:
Eflitlik (2.4) ile verilen ifadeden tellerin direncini hesaplayabiliriz. Tellerin zdirenleri ve uzunluklar eflit, kesit alanlar farkldr. lk olarak tellerin A1 ve A2 kesit
alanlarn bulmalyz.
fiekil 2.5te verilen teller silindir fleklinde olduuna gre, tellerin kesit alan,
A1 = r12
A2 = r22
ile verilir. Kesit alann hesaplayabilmemiz iin telin r yarapn bilmeliyiz. Problemde tellerin kalnlklar (d) bilindiine gre, buradan tellerin yaraplar r1 ve r2,
d
(0, 2.103 m )
r1 = 1 =
= 1.104 m
2
2
d
(0, 4.103 m )
r2 = 2 =
= 2.104 m
2
2
olacaktr. Burada milimetre (mm) olarak olarak verilen kalnlk deerini, metre (m)
olarak eflitlikte yerine yazyoruz.
Bylece, tellerin kesit alanlar,
A1 = r12 = (3,14)(1.104 m )2 = 3,14.108 m 2
A2 = r22 = (3,14)( 2.104 m )2 = 12, 56.108 m 2
olarak bulunur. fiekil 2.5ada gsterilen telin direnci R1 ve fiekil 2.5bdeki telin direnci R2, eflitlik (2.4) ile verilen diren ifadesine gre,
R1 =
R2 =
5.102 m
l
= 0, 780
= [4, 9.107 (m )]
A1
3,14.108 m 2
5.102 m
l
= 0,195
= [4, 9.107 (m )]
A2
12, 56.108 m 2
RNEK
36
Atlye alflmas-I
deerleri bulunur. Burada santimetre (cm) olarak verilen uzunluk deerini, metre
(m) olarak eflitlikte yerine yazyoruz.
Bulduumuz sonular karfllafltrdmzda, iletken tellerin yalnzca kesit alanlar yani kalnlklar farkldr ve bunun sonucunda diren deerleri de farkl olur.
Telin yapld malzeme ve uzunluu eflit olmak zere, iletken telin kesit alannn
artmas sonucu iletkenin direncinin 0,780 deerinden 0,195 deerine azaldn gryoruz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
fiekil 2.5te gsterilen

SIRA SZDEkonstantan tellerin 20 C scaklkta zdirenci = 4,9.10-7 (.m)dir.
Tellerin uzunluklar eflit l= 7,5 cm, kalnlklar srasyla d1= 0,2 mm ve d2= 0,6 mm olarak veriliyor. Tellerin direnleri ka dur? (=3,14)
D fi N E L M
Elektrikli aralar yaplrken aralarn kullanm amacna gre iletken teller seiS O iin
R U yaplan elektrikli aralarda daha fazla s enerjisinin aa klir. Is retmek
mas iin kullanlan malzemenin direncinin kk olmas gerekir. Diren byrse
direnten geen akm azalr ve daha az s enerjisi aa kar. Diren yerine bir tel
DKKAT
balanmfl olsa (ksa devre durumu) o kadar yksek akm geer ki tel eriyebilir.
Bu, tehlikeli bir durumdur. Bu sebeple devrelere sigorta balanr.
SIRAretmek
SZDE iin kullanlan elektrikli aralarda stc elaman olan nikel Is enerjisi
krom teller kullanlrken, bu aralara elektrik enerjisi taflyan iletken teller genellikle bakr metalinden
yaplr.
AMALARIMIZ
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Bu deneydeK kullanacamz
gerekli ara ve gereler aflada listelenmifltir. Bu ara
T A P
ve gereler, listede belirtilen numaralar ile fiekil 2.6da gsterilmifltir.
1. DC g kayna.......................................................................................1 adet
(0...12
T E L EVV dc
Z Y O/N6 V, 12 V ac)
2.Analog multimetre................................................................................2 adet
3. Kostantan tel makara...............................................................................1 adet
(15.6 ohm/m, d = 0.2 mm, l = 100 m)
N T E R N tel
E T makara...............................................................................1 adet
Kostantan
(6.9 ohm/m, d = 0.3 mm, l = 100 m)
Kostantan tel makara...............................................................................1 adet
(0.98 ohm/m, d = 0.4 mm, l = 50 m)
4. Devre tamamlayc modller (dz) ........................................................3 adet
5. Devre tamamlayc modller (dik al)..................................................2 adet
6. Devre tamamlayc modller (dik al ve yuval)..................................2 adet
7. Devre tamamlayc modller (iki yuval ucu ak).............................. .2 adet
8. Devre tamamlayc modller (dz yuval)..............................................2 adet
9. Devre tamamlayc modl (yuval eklem) .............................................2 adet
10. Devre tamamlayc modl (anahtarl) ....................................................1 adet
11. Balant fifli ..............................................................................................2 adet
12. Krokodil (timsah) u...............................................................................2 adet
13 Cetvel (50 cm uzunluunda, plastik).....................................................1 adet
14. 25 cm uzunluunda mavi balant kablosu ..........................................1 adet
25 cm uzunluunda krmz balant kablosu.......................................1 adet
15. 50 cm uzunluunda mavi balant kablosu ..........................................2 adet
50 cm uzunluunda krmz balant kablosu.......................................2 adet
SIRA SZDE
SIRA SZDE
37

D fi N E L M
D fi N E L M
Deneye bafllamadan nce yukarda listelenen ve fiekil 2.6da gsterilen ara ve

S O R U
gerelerin tam olduunu kontrol ediniz.
S O R U
Sizden sonra gelecek arkadafllarnz iin, deneyinizi yaptnz sre ierisinde

D K K A T deney ara
ve gerelerini doru ve temiz kullanmaya zen gsteriniz.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
K T A P
10
Deneyde
Kullanlan
Ara ve
AMALARIMIZ
Gereler
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
14
fiekil SIRA
2.6 SZDE
15
DKKAT
12
11
13
DENEY DZENENN KURULMASI

Deneyi yapmaya devreyi kurmakla bafllyoruz. Deney devresini kurmak iin, fiekil
2.6da gsterilen ve farkl balantlar ieren mavi renkte devre tamamlayc modlleri kullanacaz. Bu modllerin ierdikleri balantlar, her modln zerinde beyaz izgiler ile temsil edilmifltir. Deneyde kullanacamz modllerden tanesi
fiekil 2.7de rnek olarak gsterilmifltir.
fiekil 2.7ada gsterilen dz yuval balant modlnn sa ve sol kenarlarna
uzanan beyaz izgiler bu modln her iki tarafna baflka iki modl eklenerek devrede sreklilik oluflturulabilir anlamna gelir. Ayn zamanda, zerinde bulunan yuva ile bu modle bir baflka girifl yaplabilir.
fiekil 2.7
(a) Dz Yuval,
(b) Al ve Yuval,
(c) Yuval Ucu Ak
Devre Tamamlayc
Modller
(a)
(b)
(c)
38
Atlye alflmas-I
fiekil 2.7bde gsterilen al ve yuval balant modl ile devrenin kfle balantsn oluflturabiliriz. Bu modln zerine yuva ile de baflka bir girifl yaplabilir.
fiekil 2.7cdeki iki yuval ucu ak balant modlnn sa ve sol kenarlarna
uzanan beyaz izgiler bu modln her iki tarafna baflka iki modl eklenebilir anlamna gelir. Bununla birlikte, bu iki beyaz izgi ularndaki yuvalar arasnda herhangi bir balant yoktur. Bu iki beyaz izgi ve yuvalar devrenin dflarya olan balantlarn devreye dahil eder. Deneyde kullanacamz dier modller de stlerine izilen ve balantlarn temsil eden izgilere gre isimlendirilmifltir.
Deney devresini kurmaya ilk olarak bu devre tamamlayc modlleri birlefltirmekle bafllayalm. fiekil 2.8de iki adet dz devre tamamlama modlnn birbirlerine balanmas gsterilmifltir. ncelikle bu modller devrede sreklilik oluflturacak flekilde stnde belirtilen izgilere uygun olarak karfl karflya getirilir (fiekil
2.8a). Daha sonra iki dz modln girinti ve kntlar birbirlerini karfllayacak flekilde birisi yukarda dieri aflada tutulur (fiekil 2.8b), bu noktalardan birbirlerine
yavafla geirilir ve ek ayn seviyeye getirilir (fiekil 2.8c). Bylece her iki modln
beyaz izgileri birbirlerini tamamlamfl olur (fiekil 2.8d).
fiekil 2.8
Dz Devre
Tamamlayc
Modllerin
Birlefltirilme
Aflamalar
(a)
(b)
(c)
(d)
Ara ve gereler listesinde verilen btn modlleri, belirtilen saylarda kendi

aralarnda gruplayalm. Modlleri deney dzeneimize uygun olarak ve stnde
belirtilen izgilerle uyumlu olacak flekilde yukarda anlatld gibi, birbirlerine geirerek balayalm. Olduka elenceli bir ifl olduunu greceksiniz. fiekil 2.9da,
devre modllerinin birbirlerine doru flekilde balanmfl durumu gsterilmifltir.
Dikkat ederseniz bu devre ak bir devredir. Anahtarn da ak olduu dflnlrse, devre drt ayr noktada aktr.
39
fiekil 2.9
Devre Modllerinin
Deney Dzeneine
Uygun Balanmas
Daha sonra deneyde kullanacamz l aletlerini devreye balayalm. Deneyde voltaj lm ve akm lm yapacaz. Voltaj lmleri voltmetre ve akm
lmleri ampermetre ile yaplr. Bunlar sadece voltaj ve sadece akm len cihazlar olabilecei gibi; voltaj, akm, diren gibi lmleri yapabilecek flekilde dzenlenmifl lm aletleri de olabilir. Byle oklu lm yapabilen aletlere multimetre ad verilir.
lmler iin analog multimetreler kullanyoruz. Elektrik ile yaplan lmlerde dijital ya da analog multimetreler kullanlabilir. Her iki tip multimetrenin kullanlma yntemleri ayndr. Aralarndaki fark, lm deerlerini okuduumuz gstergeleridir. Analog multimetreler, gstergeli ve ibreli l aletleridir. Yapacamz
deneyde, retici olmas asndan, lmlerimizi alrken analog multimetreleri
kullanacaz.
fiekil 2.10da deneyde voltmetre olarak kullanacamz analog multimetre verilmifltir. Daha nce yaptnz uygulamalardan da hatrlayacanz gibi, multimetre ile ne lmek istiyorsanz, multimetreyi o ama iin kullanma
uygun hale getirmelisiniz. Multimetreyi dc voltaj lmleri iin voltmetre olarak ayarlamak
istiyoruz. Bunun iin multimetrenin ortasnda
bulunan byk, siyah kademe dmesini dz
izgiler ve V harfi ile gsterilen dc voltaj lm blgesine getirelim.
fiekil 2.10da grld gibi, bu blgede
lme snrn gsteren farkl rakamlar bulunur. Bu rakamlar multimetrenin o deerde
maksimum lme snrn gsterir. Voltmetre
kademelerinde baz rakamlarn yannda bulunan m harfi milivolt (mV) ve (mikro diye
okunur) iflareti ise mikrovolt (V) anlamna
gelir. stediimiz voltaj deerini hassas olarak
lebilmemiz iin, bu blgede grdnz dc
voltaj lm snrlarndan en uygun olann semeliyiz. Hangi voltaj blgesinde lm yapacamz seerken, devreye uyguladmz voltaj deeri ipucu olabilir. fiekil 2.10da lme snr dc 3 V olarak seilmifltir. Bu durum, analog multimetreden maksimum 3 V voltaj deerini okuyabiliriz anlamna gelir.
fiekil 2.10
Voltmetre Olarak
Ayarlanmfl Analog
Multimetre
Gsterimi
40
Atlye alflmas-I
Multimetrenin gstergelerine baktmzda, yukardan aflaya doru srasyla

siyah, krmz ve siyah renklerde gsterge mevcuttur. Her bir gsterge kendi
ierisinde farkl iki flekilde leklendirilmifltir. Bu gstergenin, multimetrenin
hangi ama iin kullanlmas durumunda geerli olaca sa yan tarafta belirtilmifltir. Yukardan aflaya doru srasyla bunlar, dc voltaj ve akm, ac voltaj ve
akm ve ohmmetre lm gstergeleridir. fiekil 2.10da dz izgi ve V, A ile
gsterilen siyah gstergeleri voltaj lmleri iin kullanabileceimizi grebiliriz.
Seici dme V blgesinde olduuna gre, siyah gstergedeki maksimum deerler 3 V olacaktr. Yani ya 10 Vun olduu yer ya da 30 Vun olduu yer 3 V olur.
Eer 0...10 V lm aralna sahip gstergeden lm sonucumuzu okumak istiyorsak, bu aralktaki btn lekleri basit bir orant kurarak 0,3 katsays ile arpmamz gerekir. Eer 0...30 V lm araln kullanmak istiyorsak, 30 Vun olduu yer 3 V olacandan bu gstergedeki btn aralklar 10a blerek okumalyz.
lm blgesini ayarlamak ile henz multimetreyi voltmetre haline getirmedik.
Multimetrenin devre ile balantlarn salamak iin, cihazn st ksmnda fifllerin
SIRA SZDE
girecei yuvalar
vardr. Bu yuvalarn hangi amaca hizmet ettii ise gsterge panelinin st ksmnda ve her yuvann hizasnda belirtilmifltir. Multimetreden alacamz kfl ular
voltaj lm iin uygun olmaldr. fiekil 2.10da mavi ve krmz
D fi N E L M
balant kablolar ile multimetrenin voltaj lm iin kullanlan kfllar gsterilmifltir. Mavi kablo toprak iflareti ile gsterilen negatif ucu ve krmz kablo ise +V
R U
ile gsterilenS Opozitif
ucu temsil etmektedir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
K T A P
fiekil 2.11
Ampermetre Olarak
Ayarlanmfl Analog
Multimetre
Gsterimi
TELEVZYON
NTERNET
Bir elektrik devresinde

pozitif (+) u her zaman krmz renk ile ve negatif u mavi veya
DKKAT
bazen siyah renk ile temsil edilir. Devrede kullanlan g kaynaklarnda ve balant kablolarnda ounlukla
krmz ve mavi renkte olmasnn sebebi budur. Siz de kolaylk olmaSIRA SZDE
s asndan krmz balant kablolarn pozitif u ve mavi kablolar negatif u olarak kullanmaya zen gsteriniz.
AMALARIMIZ
fiimdi de dier multimetreyi ampermetre olarak ayarlayalm. fiekil 2.11de deneyde ampermetre olarak kullanacamz analog multimetre gsterilmifltir. MultiK T dmesini
A P
metrenin seici
dc akm lm blgesine getirelim. Bu blge dz izgi ve A harfi ile gsterilmifltir. lme snrn
gsteren rakamlar, yukarda ele aldmz volTELEVZYON
taj lm okumas ile ayn anlam ifade eder.
Ampermetre kademelerinde baz rakamlarn
yannda bulunan m harfi ise miliamper (mA)
anlamna gelir. leceimiz akm deerine
NTERNET
gre, hassas lm yapabilmemiz iin uygun
akm kademelerini semeliyiz.
Multimetreyi ampermetre haline getirmek
iin kfl ularndan uygun balantlar yapmalyz. fiekil 2.11de mavi ve krmz balant kablolar ile multimetrenin akm lm iin kullanlan kfl ular gsterilmifltir. Mavi kablo
voltmetrede olduu gibi toprak iflareti ile gsterilen negatif ucu ve krmz kablo ise +A ile
gsterilen pozitif ucu temsil etmektedir. Artk
multimetreyi ampermetre olarak kullanabiliriz.
41
fiekil 2.12
Voltmetre ve
Ampermetrenin
Devreye
Balanmas
Voltmetre
Ampermetre
Multimetreleri voltaj ve akm lmleri iin uygun hale getirdikten sonra devremize balayalm. fiekil 2.12de bu durum gsterilmifltir. Ampermetre ve voltmetSIRA SZDE Eer ureyi devreye balarken pozitif ve negatif ular doru olarak balamalyz.
lar hatal balarsak multimetre ibreleri ilerleme ynnde deil aksi ynde sapma
gsterir.
D fi N E L M
Voltmetre iki u arasndaki potansiyel fark ltnden ak ular birlefltirme
grevi grmez. Fakat, ampermetre iki ucu birlefltirme grevi grr. Bylece yukaS O R U
rda szn ettiimiz drt ak u e inmifltir.
Voltaj lm yaparken voltmetreyi devreye paralel ve akm lmlerinde
D K K A Tampermetreyi
devreye seri olarak balamanz gerektiine dikkat etmeyi unutmaynz.
SIRA SZDE
N N
Bir sonraki aflamada, balant fiflleri yardmyla devreye krokodil ular ilave
edelim. Krokodil ular, direncini leceimiz telleri ularndan kstrmak iin kullanyoruz. ki adet krokodile takl balant fiflini ular fiekil 2.12de
gsterildii giAMALARIMIZ
bi yuval balant modlleri zerine yerlefltirelim. Bunu yaparken flekilde sa tarafta gsterilen krokodil u iin a, b ve c olmak zere farkl yerleflim olabilir. BunK T deifltirme
A P
lar fiekil 2.12de gsterilmifltir. Sa taraftaki krokodil ucunun yerini
ifllemini, devremizdeki direncin boyunu deifltirmek iin kullanacaz.
Daha sonra devreye g kaynan balayalm. Deneyde dc voltaj kullanacamzdan, nce g kaynanda kullanmanz gereken kfl ularn
T E L E Vbelirleyelim.
ZYON
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
42
Atlye alflmas-I
fiekil 2.13
Deneyde
Kullanlan G
Kayna ve kfl
Ularnn Gsterimi
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Voltaj ayar
dmesi
Akm ayar
dmesi
fiekil 2.13te deneyde kullanlan g kayna gsterilmifltir. G kayna hem

dc hem de ac g kayna olarak kullanlabilir. Deneyimizde biz dc g kayna
kullanyoruz. Devreye uygulayacamz voltaj deerini ayarlamak iin flekilde belirtilen ayar dmelerini kullanyoruz. Akm dmesi yalnzca devreye voltaj uygulanmasn salamak ve akm snrlamak iin kullanlr. Bu dme akm kayna
olarak kullanlabilir anlam taflmaz. fiekil 2.13te pempe izgili dikdrtgen ile gsterilen kfl ular dc voltaj kfllardr. O halde g kaynann 0...12 V aralnda
ayarlanabilir negatif ve pozitif dc voltaj kfllarn kullanmalyz. Bu ulardan mavi
SIRA SZDEkablolarn kullanarak kfl alalm.
ve krmz balant
G kaynandan aldmz bu pozitif (krmz) ve negatif (mavi) ular fiekil
2.14te gsterildii gibi, devredeki pozitif ve negatif olarak belirlediimiz ulara
D fi N E L M
balayalm (ampermetre ve voltmetrenin balant biimlerinden). Burada g kaynan henz amadmza dikkat edelim. G kaynann balanmasyla ak u
S O R U
says ikiye inmifltir.
Devre kurmaDiflleminizi
tamamlamadan g kaynan amaynz.
KKAT
Devre kurma ifllemini tamamlayabilmemiz iin, son olarak direncini belirlemek
SIRA SZDE
istediimiz konstantan telini devreye yerlefltirelim. Deney ara ve gerelerinde listelendii gibi, farkl kalnla sahip konstantan tel makaralar vardr. lerleyen
blmlerde
ifade edilecei gibi, iki aflamal olarak yapacamz deneyde ilk olarak
AMALARIMIZ
hangi kalnlktaki konstantan telini devreye balayacamz nemli deildir. Fakat
hangi kalnla sahip teli devreye baladnz mutlaka not etmelisiniz.
N N
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
43
fiekil 2.14
G Kaynann
Devreye
Balanmas
G kayna kapal
+
-
Konstantan telin devreye balanmas fiekil 2.15te gsterilmifltir. Setiiniz makaradan yaklaflk 20 cm uzunlukta olacak flekilde konstantan tel keselim. Daha nSIRA
ce devreye yerlefltirdiimiz (fiekil 2.12) krokodil ulara kesilen
buSZDE
konstantan tel
paray biraz gergin olacak flekilde balayalm. fiekil 2.15te verildii gibi farkl
konumdaki (a, b ve c) yuvalara balanabilen krokodil ular a konumunda olacak
D fi N E L M
flekilde yerlefltirelim.
Konstantan telin devreye dahil edilmesiyle devrenin ak u says bire inmifltir.
S O R U
Bu u devre anahtarnn bulunduu utur.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Konstantan teli devreye baladnzda, krokodil ularndaki sabit telin

D Ksarkma
K A T yapmamasna ve ayrca ok gergin olmamasna dikkat ediniz.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
DKKAT
N N
SIRA SZDE
fiekil 2.15
Konstantan Telin
Devreye
AMALARIMIZ
Balanmas
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
44
Atlye alflmas-I
DENEYN YAPILIfiI
Bir nceki konuda deneyde kullanacamz devreyi kurmamz tamamladk ve deneyimizde lm almaya bafllayabiliriz. Bir telin direncini uzunluuna ve kesit alanna bal olarak inceliyoruz. Deney iki ksmdan oluflmaktadr. lk deneyimizde
direncin uzunlua balln inceleyelim.
Direncin Telin Uzunluuna Ball

Deney devresini kurarken yerlefltirdiimiz konstantan telin hangi kalnlkta olduunu sonular kesiminde size ayrlan yere not ediniz. stediiniz kalnlktaki bir teli belirleyebilirsiniz.
Size verilen tel makaralarn kalnlk deerleri, tele ait dier bilgilerle birlikte
makarann stnde verilmifltir. Bu verilen deerlerden kalnlk simgesi ile gsterilmifltir. Makaradan okuduunuz kalnlk ayn zamanda telin ap anlamna gelir.
Birinci deneyi yaparken aflada verilen aflamalar srasyla gereklefltiriniz.
Devreye yerlefltirdiiniz konstantan telin, ilk olarak fiekil 2.16da gsterilen
a konumunda olduunu kontrol ediniz.
Size verilen cetvel ile a konumundaki telin uzunluunu lnz. Uzunluu
lerken iki krokodil ucu arasndaki mesafeyi almaya dikkat ediniz. lm
sonucunuzu izelge 2.1e kaydediniz.
fiekil 2.16
lk Deneyde a
Konumunun
Gsterimi
Devre Anahtar
0,25 V
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Voltmetre
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Ampermetre
D fi N E L M
Daha sonra devreye baladmz voltmetrenin lm blgesini 1 V ve amS O R U lm blgesini 300 mAe ayarlaynz.
permetrenin
Devrenizin hazr
yetkili retim elemanna bildiriniz ve deney lmlerine baflD K Kolduunu
AT
lamak iin izin vermesini bekleyiniz.
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
SIRAAlanna
SZDE Bal Direnci
2. nite - Tellerin Uzunluuna ve Kesit
SIRA SZDE
45
G kaynann voltaj ayar dmesini sfr konumuna Dgetiriniz

ve g kay fi N E L M
nan arkasnda bulunan power dmesine basarak anz.
fiekil 2.16da gsterilen anahtar kapatnz. Bu aflama ile devre kapal duruS O R U
ma getirilmifltir.
D fi N E L M
S O R U
Bir elektrik devresinde bulunan anahtarn kapatlmas, iki ak ucunD birlefltirilmesi

(teKKAT
mas etmesi) olarak kullanlr. Anahtar ak ise devrede temas yoktur ve akm gzlenmez.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DKKAT
N N
Dikkatli bir flekilde g kaynandan uygulanan voltaj ayar dmesini kullanarak yavafla arttrnz. Voltmetreden 0,25 V voltaj deerini okuduunuzD fi N E L M
da voltaj arttrmay braknz (fiekil 2.16).
AMALARIMIZ
Bu tr voltaj ve akm ayarlarnda tam ve kesin deeri elde edemeyebilirisiniz.
S O R U
Dikkatli ve zenli bir yaklaflmla en yakn deere ulaflabilirsiniz.
D fi N E L M
AMALARIMIZ
S O R U
K T A P
K T A P
Devrede voltmetrenin dorudan konstantan tele paralel bal olduuna

D dikkat
K K A T etmelisiniz.
Ayarladnz 0,25 V tel zerindeki voltajdr. G kaynandan uyguladnz voltaj olmaTELEVZYON
dna dikkat ediniz.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DKKAT
N N
Ampermetreden tel zerinden geen akm okuyunuz ve bu deeri sonular

kesimindeki izelge 2.1e kaydediniz. Deneyin bu aflamas
tamamlanmfltr.
AMALARIMIZ
NTERNET
G kaynandan uyguladmz voltaj 0 Va getiriniz.
Devredeki anahtar anz.
K T A P
G kaynan kapatnz.
fiekil 2.16da sa taraftaki krokodil ucunu aarak telin bu ucunu karnz.
Sa taraftaki bu krokodili a konumundan b konumuna taflynz. Bu durum
fiekil 2.17de gsterilmifltir.
TELEVZYON
TELEVZYON
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
NTERNET
K T A P
TELEVZYON
fiekil 2.17
NTERNET
0,25 V
Voltmetre
Ampermetre
Telin daha nce serbest braktmz tarafn, b konumundaki krokodilin

ucuna sabitleyiniz (fiekil 2.17).
Bu durumda telin uzunluunu cetvel ile lnz ve sonucu izelge 2.1e
kaydediniz.
Anahtar kapatnz.
lk Deneyde b
NTERNET
Konumunun
Gsterimi
46
Atlye alflmas-I
G kaynan anz.
Tekrar voltmetrede 0,25 V voltaj deerine ulaflncaya kadar g kaynandaki voltaj arttrnz.
Ampermetreden b konumundaki tel zerinden geen akm okuyunuz ve bu
deeri izelge 2.1e kaydediniz. Deneyin bu aflamas da tamamlanmfltr.
G kaynandan uyguladnz voltaj 0 Va getiriniz.
G kaynan kapatnz.
fiekil 2.17de sa taraftaki krokodil ucunu aarak telin bu ucunu karnz.
Sa taraftaki bu krokodili b konumundan c konumuna taflynz. Bu durum
fiekil 2.18de gsterilmifltir.
Telin boyu iki krokodil arasnda olacak flekilde c konumundaki krokodile
sabitleyiniz.
Bu durumda telin boyunu lnz ve izelge 2.1e kaydediniz.
Anahtar kapatnz.
SIRA SZDE
G kaynan anz.
G kaynann voltaj ayar dmesini kullanarak, voltmetrede okuduunuz
deer
D fi0,25
N E LV
M olana kadar arttrnz.
Tel c konumunda iken ampermetreden akm deerini okuyunuz.
Ampermetreden okuduumuz akm deerini izelge 2.1e kaydediniz. DeS O R U
neyin ilk ksm tamamlanmfltr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
D K lm
K A T blgesini deifltirmeyiniz. Multimetrelerin i direnci deiflebildiAmpermetrenin
inden bu durum akm ve voltaj lmlerinizi etkiler.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE

GAMALARIMIZ
kaynan kapatnz.
fiekil 2.18
c
K lk
TDeneyde
A P
Konumunun
Gsterimi
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
0,25 V
Voltmetre
Ampermetre
Direncin Telin Kesit Alanna Ball

Deneyimizin ikinci ksmnda tellerin kesit alanna bal direncini inceleyeceiz.
Uygulama yaptmz deneyde sadece tek bir deiflkenimiz olmaldr. lk deneyde
telin kesit alann ve tele uygulanan voltaj sabit tutup yalnzca telin uzunluunu
deifltirmifltik.
47
kinci deneyde ise telin uzunluunu ve tel zerindem geen akm sabit tutuyoruz. Deneyimizde deiflken parametre, telin kesit alandr. Bu amala size
farkl kalnlkta 0,2 mm, 0,3 mm ve 0,4 mm olmak zere ayn malzemeden (kostantan) yaplmfl tel verilmektedir.
Deneyin bu ksmn yaparken aflada verilen aflamalar srasyla gereklefltiriniz.
fiekil 2.19da gsterildii gibi, devredeki krokodil ularnn konumunu sabit
tutunuz.
Konstantan tellerden d=0,2 mm kalnlkta olan makaradan yeteri kadar para keserek, devredeki krokodil ulara teli sabitleyiniz (fiekil 2.19).
fiekil 2.19
250 mA
Voltmetre
Ampermetre
Daha sonra devreye baladnz voltmetrenin lm blgesini 1 V ve ampermetrenin lm blgesini 300 mAe ayarlaynz.
G kaynann voltaj ayar dmesini sfr konumuna getiriniz.
Devredeki gsterilen anahtar kapatnz (fiekil 2.19).
G kaynan arkasnda bulunan power dmesine basarak anz.
Dikkatli bir flekilde g kaynandan uygulanan voltaj ayar dmesini kullanarak yavafla arttrnz.
Ampermetreden I= 250 mA akm deerini okuduunuzda voltaj arttrmay
braknz (fiekil 2.19). Bu ayarladmz akm deeri telden geen akmdr.
Voltmetreden tel zerindeki voltaj okuyunuz ve bu deeri sonular kesimindeki izelge 2.2ye kaydediniz. Deneyin bu aflamas tamamlanmfltr.
G kaynan kapatnz.
Krokodil ularn aarak d=0,2 mm kalnlktaki tel yerine d=0,3 mm kalnlktaki tel parasn yerlefltiriniz (fiekil 2.19).
Yukarda yaptnz ifllemleri d=0,3 mm kalnlktaki tel iin tekrarlaynz.
Ampermetre I= 250 mA akm deerini gsterdiinde teldeki voltaj okuyunuz ve izelge 2.2ye kaydediniz. Deneyin bu aflamas tamamlanmfltr.
G kaynan kapatnz.
kinci Deneyin
Gsterimi
48
Atlye alflmas-I
Bu ksmn son aflamasnda, d=0,4 mm kalnlktaki teli daha nce yaptnz

flekilde devredeki krokodil ulara yerlefltiriniz.
Devredeki anahtar kapatnz.
G kaynan anz.
Ampermetre I= 250 mA akm deerini gsterene kadar g kaynann voltaj dmesiyle voltaj arttrnz.
d=0,4 mm kalnlktaki teldeki voltaj voltmetreden okuyunuz ve izelge
2.2ye kaydediniz.
G kaynann voltaj ayar dmesini sfr konumuna getiriniz.
G kaynan kapatnz ve fiflini kablosundan tutmadan ekip karnz.

Birinci Ksmn Sonularnn Deerlendirilmesi
lk ksmda direncin telin uzunluuna balln incelediniz. Deneyde kullandnz
telin kalnln deifltirmediniz. Kullandnz telin kalnln aflaya not ediniz.
d=........................mm
izelge 2.1e kaydettiiniz lm verilerini kullanarak, telin her uzunluk deeri iin direncini R=V/I eflitliinden aflada verilen yerde hesaplaynz. Bulduunuz
sonular izelge 2.1deki drdnc stuna kaydedeniz.
...............................................................................................................................
R1=......................................R2=........................................R3=..............................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
izelge 2.1
Direncin Telin
Uzunluuna
Ball ile lgili
Deney Sonular
Voltaj (V)
(V)
Akm (I)
(A)
Telin Uzunluu (l)

(m)
Diren (R)
()
R/l
( / m)
0,25
0,25
0,25
Telin her uzunluk deeri iin hesapladnz direncin uzunlua gre deiflim
grafiini size verilen grafik kadna iziniz. fiekil 2.20de izeceiniz grafik kad
lekli ve izim eksenleri ile birlikte verilmifltir.
49
fiekil 2.20
Direncin Telin
Uzunluuna Gre
Deiflimi Grafii
(m)
izelge 2.1den elde edilen sonularn grafiine baknz. Diren (R) ile tel uzunluu (l) arasnda nasl bir iliflki olduunu aklaynz.
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
Yukarda bulduunuz iliflkinin doruluunu kontrol etmek iin, R/l orann hesaplaynz. Sonularnz izelge 2.1deki son stuna kaydediniz. Buradan nasl bir deerlendirme yapabilirsiniz? Ksaca aklaynz. Buradaki yorumunuz ok nemlidir.
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
kinci Ksmn Sonularnn Deerlendirilmesi

kinci deneyde, direncin telin kesit alanna balln incelediniz. Deneyde kullandnz telin uzunluunu deifltirmediniz. Kullandnz telin uzunluunu aflaya
not ediniz.
l =........................m
fiimdi izelge 2.2 ile alflalm.
izelge 2.2ye kaydettiiniz lm verilerini kullanarak, telin her kesit alan deeri iin direncini R=V/I eflitliinden hesaplaynz ve ilgili stuna kaydediniz.
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
50
Atlye alflmas-I
izelge 2.2
Direncin Telin Kesit
Alanna Ball ile
lgili Deney
Sonular
Telin Kalnl (d)

(mm)
Akm (I)
(A)
0,2
0,25
0,3
0,25
0,4
0,25
Voltaj (V)
(V)
Diren (R)
()
Kesit alan (A)

(mm2)
RA
( mm2)
izelge 2.2de lm aldnz her bir telin kesit alann A=(/4)d 2 ifadesinden
hesaplaynz ve sonularnz ilgili stuna kaydediniz. (=3,14)
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
izelge 2.2de diren deerleri ile bunlara karfllk gelen dik kesit alan arasnda nasl bir iliflki kurabilirsiniz? Ksaca aklaynz. Son stunla ilgili yorumunuz
ok nemlidir.
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................

...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
SIRA SZDE
D fi N E L M
fiekil 2.21ada
zdirenci
SIRA
SZDE olan, l uzunluuna ve A kesit alanna sahip bir iletken tel verilmifltir. Bu telin direnci R olarak belirlenmifltir. Ayn tel, fiekil 2.21bde gsterildii gibi
uzunluu 2ll ve kesit alan A' olacak flekilde bir ucundan ekilerek uzatlyor. Son durumD fi N E LR'
Mka R olur?
da bu telin direnci
fiekil 2.21
S O R U
S O R U
Bir Telin
Uzatlmas
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
(a)
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
A1
(b)
zet
Malzemeleri tanmlarken hem kimyasal ve hem de fiziksel zelliklerini belirterek tanmlarz.
Malzemenin elektriksel zellikleri de fiziksel zelliklerinden bir tanesidir. Elektriksel zellik kapsamnda en yaygn olarak kullanlan kavram malzemenin direncidir.
Btn malzemeler elektrik akmnn geifline karfl farkl diren gsterirler. Her malzemenin kendine zg direnci vardr ve bu diren zdiren olarak adlandrlr.
Bir iletkenin birim uzunluk ve birim kesitteki parasnn, elektrik akmna karfl gsterdii dirence zdiren
denir. Bir iletkenin zdirenci, iletkenin cinsine ve scaklna baldr.
Bir iletkenin direnci iletkenin zdirencine, uzunluuna
ve kesit alanna baldr.
Elektrik devrelerinde, devrenin iki ucu arasna uygulanan voltaj farkndan dolay elektrik akm oluflur. Devrenin ularna uygulanan voltaj ile devreden geen akm
arasnda bir orant vardr. Sabit bir devrenin ularna
uygulanan voltaj arttka devreden geen akm artar.
Devrenin ularna uygulanan voltaj sabit ise devreden
geen akm da sabittir. Dolays ile voltaj ile akm doru orantldr. Sonu olarak, bir devrenin ularna uygulanan voltajn o devreden geen akm fliddetine oran
sabittir. Bu sabite devrenin direnci denir.
Akm, voltaj ve diren arasndaki iliflki R =
V
olarak
I
ifade edilir. Bu ifade Ohm yasas olarak bilinir.

Deneyimizde ayn malzemeden (konstantan: bakr-nikel alaflm) yaplmfl tellerin uzunluk ve kesit alanna
gre direnleri arasndaki iliflkinin belirlenmesi amalanmfltr.
51
52
Atlye alflmas-I
Kendimizi Snayalm
1. Bir malzemenin direnci ve zdirenci arasnda nasl
bir iliflki vardr?
a. Diren ile zdiren doru orantldr.
b. zdiren direncin bir dier ismidir.
c. Diren, zdirenle akm arasndaki bir arpandr.
d. Diren, zdirenle voltaj arasndaki bir arpandr.
e. Diren ile zdiren arasnda bir iliflki yoktur.
2. Bir malzemenin direnci afladaki niceliklerden hangisine bal deildir?
a. Malzemeye uygulanan voltaja
b. Malzemenin scaklna
c. Malzemenin uzunluuna
d. Malzemenin kesit alanna
e. Malzemenin zdirencine
3. Bir malzemenin direncini arttrmak iin afladaki ifllemlerden hangisi yaplmaldr?
a. Uzunluu arttrlmaldr.
b. Kesit alan arttrlmaldr.
c. Uzunluu ksaltlmaldr.
d. Kesit alan arttrlrken uzunluu azaltlmaldr.
e. zdirenci azaltlmaldr.
4. Bir telin zdirenci afladakilerden hangisine baldr?
a. Hangi materyalden yapldna
b. Kesit alanna
c. Uzunluuna
d. Kalnlna
e. Hepsi
5. Bir telin uzunluu ve yarap iki katna karlrsa
direnci nasl deiflir?
a. 1/2 orannda artar.
b. 4 kat artar.
c. 3 kat artar.
d. 2 kat artar.
e. Deiflmez.
6. zdirenci 2,5 .10-7 m olan elik telin yarap 1,5

mm ve uzunluu 2,5 mdir. Telin direnci ka dur?
(=3,14)
a. 0,09
b. 0,06
c. 0,03
d. 0,10
e. 1,50
7. Yarap 1,5 mm olan 2,5 m uzunluundaki bir elik
tele 1,5 Vluk batarya balanmfltr. elik telin zdirenci 2,5 .10-7 mdir. Telden geen akm ka amperdir?
(=3,14)
a. 17
b. 12
c. 10
d. 6
e. 2
8. Direncin birimi afladakilerden hangisidir?
a. ohm
b. volt
c. amper
d. ohm.metre
e. volt.metre
9. zdirencin birimi afladakilerden hangisidir?
a. ohm.metre
b. ohm
c. amper
d. volt
e. metre
10. Bir telin direnci 20 dur. Telden geen akm 0,2 A
olduunda telin ular arasndaki voltaj ka volt olur?
a. 4
b. 8
c. 12
d. 15
e. 23
53
1. a
Sra Sizde 1
fiekil 2.3 ile verilen devrede R= 3 k direnci zerinden
geen akm Ohm yasasn kullanarak hesaplayabiliriz.
Ohm yasas,
2. a
3. a
4. a
5. a
6. a
7. a
8. a
9. a
10. a

V=I R
eflitlii ile verildiini biliyoruz. fiekil 2.2de V=9 Vve
V=3 k=3.103 deerlerini bu eflitlikte yerine yazdmzda, R direnci zerinden geen I akm,
I=
V
R
(9 V )
3
(3.10 )
= 3.10
A = 3 mA
olarak buluruz.
Sra Sizde 2
fiekil 2.4te verilen tellerin kalnlklar eflit olduuna gre yaraplar da eflit olacaktr. Bylece,
r1 = r2 = r =
(0, 4.10
2
m)
= 2.10
olarak bulunur. Tellerin kesit alanlar,

A= r 2=(3,14)(2.10-4m)2=1,26.10-7m2
bulunur. Bylece fiekil 2.3ada gsterilen telin direnci
R1,
R1 =
l1
= 1, 72.10
2
10.10 m = 0, 014
(1, 26.107 m 2
(m )
fiekil 2.3bdeki telin direnci R2 ise,
2
l
20.10 m = 0, 027
8
R2 = 2 = 1, 72.10 (m )
(1, 26.107 m 2
A
olarak bulunur.
Sra Sizde 3
fiekil 2.5te verilen tellerin kesit alanlarn bulalm. Tellerin kalnlklarn (d) bildiimize gre, buradan tellerin
yaraplar r1 ve r2 ,
r1 =
d1
2
(0, 2.10
2
m)
= 1.10
d
(0, 6.103 m )
r2 = 2 =
= 3.104 m
2
2
54
Atlye alflmas-I
olacaktr. Bylece, tellerin kesit alanlar,
2
A1 = r1 = (3, 14) (1.10
A2 = r2 = (3,14 ) (3.10
m ) = 3,14.10
2
m ) = 28, 26.10
olarak bulunur. fiekil 2.5ada gsterilen telin direnci R1

ve fiekil 2.5bdeki telin direnci R2 ise,
R1 =
R2 =
A1
l
A2
2
7, 5.10 m = 1,170
(3,14.108 m 2
= 4, 9.107 (m )
= 4, 9.10
2
7, 5.10 m = 0,130
( 28, 26.108 m 2
( m )
bulunur.
Sra Sizde 4
fiekil 2.21adaki telin direnci,
R= (l/A)
eflitlii ile verilir.
fiekil 2.21b durumunda ise diren,
R'= (2l/A')
fleklinde olacaktr.
Telin ilk durumdaki kesit alan A ile sonraki durumdaki A' kesit alan arasndaki iliflki bilinirse R' direncinin
ka R olduunu bulabiliriz.
Tel, fiekil 2.21bdeki gibi uzatldnda telin uzunluu
ve kesit alan deiflmesine ramen telin hacmi deiflmemifltir.
Telin hacmi,
Hacim= (Kesit alan) (Uzunluk)
olduuna gre,
Al=A' 2l
olacaktr. Buradan,
A'=A/2
olarak bulunur. Bu sonu ikinci durum iin R' ifadesinde yerine yazlrsa,
R'= (2l/A/2)
ve bylece
R'= 4R
olarak bulunur.
Serway, R. A. ve Beichner, R. J. (2007). Fen ve Mhendislik iin Fizik, Cilt 2. ev. ed. K. olakolu. Ankara: Palme Yaynclk.
Young, H. D. ve Freedman, R. A. (2008). University
Physics. San Fransisco: Pearson Addison-Wesley.
Bueche, F. J. ve Jerde, D. A. (2000). Fizik lkeleri, Cilt
2. ev. ed. K. olakolu. Ankara: Palme Yaynclk.
Resnick, R ve Halliday, D. (1997). Fiziin Temelleri 2.
ev: C. Yaln. Ankara: Arkadafl Yaynevi.
Fishbane, P. M., Gasiorowicz, S. ve Thornton, S. T.
(2003). Temel Fizik, Cilt II. ev. ed. C. Yaln. Ankara: Arkadafl Yaynevi.
fienyel, M. (Ed.) (2012). Teknolojinin Bilimsel lkeleri (nite 6), Eskiflehir: Anadolu niversitesi Yaynlar.
Orhun, . (Ed.) (2007). Teknolojinin Bilimsel lkeleri (2. Bask). Ankara: Nobel Yayn Datm Ltd. fiti.
ATLYE ALIfiMASI-I
Amalarmz
N
N
N

Bir motor yardm ile elektrik enerjisini mekanik enerjiye dnfltrebilecek,
Bir jeneratr yardm ile mekanik enerjiyi elektrik enerjisine dnfltrebilecek,
Bir yk elektrik motoru yardm ile yukarya doru kaldrarak elektrik motorunun verimini hesaplayabilecek
Anahtar Kavramlar
Enerji
Mekanik Enerji
Kinetik Enerji
Potansiyel Enerji
Elektrik Enerjisi
Enerjinin Korunumu Yasas

Elektrik Motoru
Jeneratr
Verim
indekiler
Atlye alflmas-I
Elektrik Enerjisinin
Mekanik Enerjiye
Dnflm
GRfi
GVENLK NLEMLER
TEORK BLG
GERELER
DENEY DZENENN
KURULMASI
DENEYN YAPILIfiI
DENEY SONULARININ
DEERLENDRLMES
Elektrik Enerjisinin Mekanik

Enerjiye Dnflm
GRfi
Enerji bir sistemin ifl yapabilme yetenei olarak tanmlanr. Enerji eflitli flekillerde
snflandrlmalarna karfln en ok karfllafltmz mekanik (kinetik ve potansiyel),
s, flk, kimyasal, gnefl, nkleer, rzgr ve elektrik enerjisidir. Gnmzde en temel enerji tketimi elektrik enerjisidir. Elektrik enerjisinin taflnm ve kullanm olduka kolay olmasndan dolay en ok kullanlan enerji trlerinden birisidir.
Bir sistemdeki enerji kinetik ve potansiyel gibi farkl trler halinde bulunabilir.
Bu enerji trleri kendi aralarnda dnflme urayabilir. Hava srtnmesinin olmadn kabul edersek potansiyel enerjinin tamam kinetik enerjiye dnflr. Srtnmeli ortamda mekanik enerji korunmaz ama toplam enerji korunur. Sistemde cismin sahip olduu kinetik enerji cismin srtnd yzeyde s enerjisine dnflr.
Aa kan s enerjisi cismin kaybettii kinetik enerjiye eflittir. Yani sistemde toplam enerji korunmufltur. Elektrik enerjisi elektrikli frnda sya, akkor lambada fla, mutfak robotunda hareket enerjisine dnflr. Bu dnflmlerde enerji kaybolmaz ve toplam enerji sabittir.
Enerji bir trden dier tre dnfltrldnde, sisteme verilen enerji miktar
kflta elde edilen enerjiye eflit deildir. Bir miktar enerji daima istenmeyen enerji
trne dnflerek yaplan ifl iin kullanlamayacaktr. Bu sebeple sistemden aldmz kullanlabilir enerji miktarnn sisteme giren enerjiye oran daima birden kktr. Bu oran sistemin verimi olarak adlandrlr.
Bu blmde elektrik enerjisinin mekanik enerjiye ve mekanik enerjinin elektrik
enerjisine dnflmn deneysel olarak inceleyeceiz. Ayrca deneyde kullandmz elektrik motorunun verimini hesaplayacaz.
GVENLK NLEMLER
Yapacanz deneyde kendi salnz iin gvenlik nlemlerine dikkat etmeniz gerekir. Gvenliinizin herfleyden nemli olduunu unutmaynz. Aflada verilen baz gvenlik nlemlerini dikkatli bir flekilde okuyarak uygulamaya zen gsteriniz.
Grevlilerin yapaca uyarlar dikkatle dinlenmeli ve uygulanmaldr.
Eer ilk kez bir laboratuvarda alflmaya bafllamflsanz elektrik panosu, yangn sndrc ve ilk yardm dolabnn yerlerini renmelisiniz.
58
Atlye alflmas-I
Elektrik arpmalar ile ilgili ilk yardm bilgilerini reniniz. lk yardm uygulamak durumunda kalrsanz, aceleci ve heyecanl olmamaya alflnz. Aksi halde
olas bir kazaya uramfl arkadaflnzn yaflamn yitirmesine neden olabilirsiniz.
Laboratuvarda alflmaya bafllamadan nce, yapacanz deneyde kullanacanz cihazlarn g kablolarnn prizlerde takl olup olmadn kontrol
ediniz, takl ise fiflleri prizlerden karnz.
Laboratuvarda deney yapmak zere kullanlacak prizlerde toprak hattnn
bulunmas zorunludur.
Cihazlarda kullanlan fifllerin prizlere tam olarak takldn kontrol ediniz.
Eer fifller prizlere tam olarak taklmazsa fifller fazla akm ekerek snma,
Yapacanz deneyi belirtilen ynergeye gre hazrladktan sonra grevlilerden onay alnz. Deney dzeneini, ykn zerinde bulunduu destek ubuunun alt ucuna bant sarlarak oluflturulan frenleme sistemi veya ayak
zerine konulan sert kpk olmadan asla alfltrmaynz. Aksi takdirde, parmaklarnz yk ile ayak arasnda skflabilir.
Elektrik motoruna g kaynandan sadece 4 Vluk gerilim uygulanmas gerektiini unutmaynz.
Grevlilerden deneye bafllayabilirsiniz onayn almadan devreye elektrik
enerjisi vermeyiniz.
Deneyi gereklefltirdikten sonra cihazlar kapatnz ve fifllerini prizlerden kartnz. Deney masasnda bulunan cihazlar, ara ve gereleri tehlike yaratmayacak bir flekilde dzenli olarak braknz.
Deneyinizi tamamladnz grevlilere bildiriniz.
TEORK BLG
fiekil 3.1
m Ktleli Bir Cisim
Yerden h
Yksekliine
karldnda
Yere Gre Bir
Potansiyel Enerjiye
Sahip Olur.
Enerji, bir cismin ya da sistemin ifl yapabilme yeteneidir. Enerji, retildii kaynaa
gre mekanik (kinetik ve potansiyel), s, flk, kimyasal ve elektrik enerjisi olarak snflandrlr. Mekanik enerji bir cismin hareketinden dolay sahip olduu enerjidir.
Mekanik enerji kullanlabilir veya depolanabilir bir enerjidir. Depolanan enerji potansiyel enerji olarak adlandrlr ve cisimlerin bir
referans dzleminden olan ykseklikleri ile
orantldr. fiekil 3.1deki gibi m ktleli bir cisim
m
yerden h yksekliine karlrsa Ep ,
Ep = Enerjipotansiyel = mgh
yeryz
(3.1)
eflitlii ile verilen bir potansiyel enerji depolar. Burada m ktle ve g yerekimi ivmesidir.
SI (Systeme International Franszca szcklerine karfllk gelen) Uluslararas lm sisteminde ktle birimi kg (kilogram), uzunluk
(ykseklik) birimi m (metre) ve yerekimi
ivmesi birimi m/s2 olduundan enerji birimi
J (joule; jul diye okunur) olarak belirlenir.
59
3. nite - Elektrik Enerjisinin Mekanik Enerjiye Dnflm
75 kg ktleli bir paraflt yerden 4.000 m ykseklikteki bir uaktanSIRA

atlyor.
SZDEYerekimi ivmesini 10 m/s2 kabul ederek parafltnn atlama esnasndaki potansiyel enerjisi yere gre ka jouledr?
D fi N E L M
D fi N E L M
Hareket iin kullanlan enerji de kinetik enerji olarak adlandrlr. Kinetik enerS O R enerjisi
U
ji cismin hzna ve ktlesine bal olarak deiflir. Bir cismin kinetik
Ek ,
Ek = Enerjikinetik =
1
mj 2
2
DKKAT
S O R U
(3.2)
DKKAT
eflitlii ile verilir. Burada j cismin hzdr.

SIRA SZDE (N.m) dir.
Enerjinin SI lm sisteminde birimi joule (J) veya newton.metre
newton ve joule birimleri temel birimler cinsinden,
1N = 1 kg
s2
1joule = 1 kg
AMALARIMIZ
m2
s
= 1N m
olarak ifade edilir.
SIRA SZDE
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
Bir atletizm yarflmasnda 55 kg ktleli Ahmet 8 m/s hzla, 62 kg ktleli

SIRAMehmet
SZDE 7 m/s hzla ve 58 kg ktleli Okan 8 m/s hzla koflmaktadrlar. Hangi yarflmacnn kinetik enerjisi en
NTERNET
byktr?
D fi N E L M
Elektrik enerjisi serbest elektronlarn hareketi ile ifl yapan enerjidir. Tm katlar
atomlardan oluflmaktadr. Her bir atom bir veya daha fazla elektron
S O R Uierir. Serbest
elektronlar bir iletkende elektriksel kuvvete maruz kaldklarnda bir ynde hareket
ederler ve elektrik akmn meydana getirirler. Elektrik enerjisi yenilenebilir olmaDKKAT
yan (kmr, petrol, doal gaz, nkleer) ya da yenilenebilir enerji kaynaklar (gnefl, su, rzgr, jeotermal, biyomas) kullanlarak ikincil bir enerji olarak elde edilSIRA SZDE
mektedir. Elektrik enerjisinin taflnm ve kullanm olduka kolay
olmasndan dolay en ok kullanlan enerji trlerinden birisidir.
Enerjinin korunumu ilkesine gre enerji yoktan var edilemez, var olan enerji de
AMALARIMIZ
yok edilemez, ancak bir trden dier bir tre dnflr ve toplam enerji miktar korunur. Eer bir cisim h yksekliinden serbest braklrsa, cisim yere gre potansiyel
enerjisini kaybederken kinetik enerji kazanmaya bafllar. Hava srtnmesini ihmal
K T A P
edersek, cisim yere arpt anda potansiyel enerjisinin tamam kinetik enerjiye dnflmfl olur.
Srtnmeli ortamda mekanik enerji korunmaz ama toplam enerji korunur. SisTELEVZYON
temde cismin sahip olduu kinetik enerjinin bir ksm cismin srtnd yzeyde
s enerjisine dnflr. Aa kan s enerjisi cismin kaybettii kinetik enerjiye
eflittir. Yani sistemde toplam enerji korunmufltur.
N T E R Nya
E T da elektrik
Bir elektrik makinesi ya mekanik enerjiyi elektrik enerjisine
enerjisini mekanik enerjiye dnfltrebilen bir aygttr. Byle bir aygt mekanik
enerjiyi elektrik enerjisine dnfltrmek iin kullanldnda jeneratr olarak adlandrlr. Hidroelektrik santrallerinde suyun baraj glnden belli ykseklikten
aflaya doru dflmesi ile su trbin arklarn ve buna bal olarak jeneratr milini dndrmesiyle elektrik enerjisi elde edilir. Bylece suyun mekanik enerjisi
N N
SIRA SZDE
NTERNET
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
60
Atlye alflmas-I
elektrik enerjisine dnfltrlmfl olur. Bununla birlikte, elektrik makinesi elektrik enerjisini mekanik enerjiye dnfltrmek iin kullanldnda elektrik motoru
olarak adlandrlr. Bu mekanik enerji hava fleyen fanda veya taflnacak yklerin
kaldrlmasnda kullanlr. Elektrik motorlar evlerde (mikser, matkap gibi) ve sanayide kullanlr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fikapsamnda
NELM
Fizikte ifl
genellikle; bir cisme yerdeifltirmesi boyunca uygulanan
kuvvetin yapmfl olduu iflten sz edilir. fiekil 3.2de grld gibi yatay dzlem"
de duran birScisim
O R U d mesafesi kadar yer deifltirmifl olsun. F kuvvetinin yapmfl olduu ifl, kuvvetin yerdeifltirme dorultusundaki bilefleni ile yerdeifltirmenin arSIRAflSZDE
pmna eflittir.
ifadesi,
S O R U
SIRA SZDE
DKKAT
D fi N E L M
SIRA SZDE
DKKAT
W = (Fcos ).d
N N
S O R U
AMALARIMIZ
fiekil 3.2
D K K Bir
A T Kuvvet ile
Sabit
ekilen Cisim
K T A P
SIRA SZDE
TELEVZYON
AMALARIMIZ
Enerjinin birSIRA
trSZDE
dier bir tre dnflt zaman enerjinin korunumu yasasna gre ne
olur?
(3.3)
D fi N E L M
SIRA SZDE
ile verilir. Eflitlikteki Fcos , kuvvetin yerdeifltirme dorultusundaki bileflenidir.

Yaplan ifl kuvvetin yatay eksenle (cismin hareket dorultusu ile) yapt asnn
S O R U
deerine gre sfr, art veya eksi
AMALARIMIZ
deerler alabilir. fiekil 3.2de gDKKAT F
rld gibi cismin hareket y")
n ile uygulanan kuvvetin (F
K T A P Fx
m
m
yn ayn olduundan yaplan
SIRA SZDE
f
ifl pozitif deerlidir. Cisim zerid
ne etkiyen yerekimi kuvveti
TELEVZYON
AMALARIMIZ
mg" ile cismin hareket dorulmg
tusu birbirine dik olduundan
yerekimi kuvvetinin yapt ifl
K N T ETRhareket
NA E TP
sfrdr. Cismin
yn ile cisme etkiyen srtnme kuvveti (f") ters ynl olduundan srtnme kuvvetinin yapt ifl negatif deerlidir. Bir kuvvetin yapmfl
olduu iflin negatif olmas cismin evreye ifl yapt anlamna gelir. Kaybedilen
E L E Vdnflr.
ZYON
enerji ise Tsya
SI lm sisteminde ifl birimi jouledr. Dikkat ederseniz enerji birimi ile ayndr.
N N
K NT ET RAN EPT
TELEVZYON
www.animations.physics.unsw.edu.au
NTERNET
NTERNET
Birim zamanda yaplan ifl miktar g olarak adlandrlr. G enerjinin bir formundan dierine dnfltrlme hz olarak da tanmlanr. G,
P = Gu&& ( watt ) =
P=
W
t
(joule)
Zaman (saniye )
(3.4)
ile verilir. SI lm sisteminde g birimi joule/saniye (J/s) veya watt (W)tr. Bir
kiflinin, makinenin veya cihazn gcn hesaplamak iin yaplan ifli veya dnfltrlen enerjiyi ve zaman bilmek gerekir.
SIRA SZDE
Dinamo ve elektrik
motoru hangi enerji trleri arasnda dnflm salarlar?
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
61
SIRA SZDE
Verim enerji dnflmnden sonra kullanlabilir enerjinin bir lmdr. Kullanlabilir kelimesi kullanlan cihazn kullanm amacna baldr. Eer cihaz bir
elektrikli stc ise kullanlabilir enerji kfl sdr ve enerji girifli
Bu ciD fi elektriktir.
NELM
hazda elektrik enerjisi sya dnfltrlr. Is bir akkor lambada elektrikten de elde edilebilir fakat kullanlabilir enerji deildir. Lambann amacS Oelektrik
enerjisini
R U
flk enerjisine dnfltrmektir. Yzde yzlk bir dnflm srtnmeden, ses oluflumundan ve eflitli sebeplerden kaynaklanan enerji kaybna bal olarak szkoD K K A T enerji miknusu deildir. Bu nedenle kullanlabilir enerji miktar daima verdiimiz
tarndan azdr. Verim sistemden aldmz enerjinin sisteme verdiimiz enerjiye
oran olarak tanmlanr.
SIRA SZDE
Verim = =
Ald mz kullanlabilir enerji ( joule )

Verdiimiz enerji ( joule)
AMALARIMIZ
N N
(3.5)
K T A ve
P Geleneksel
fl, enerji ve g konular ile ilgili olarak Teknolojinin Bilimsel lkeleri
Enerji Kaynaklar kitaplarna bakabilirsiniz.
TELEVZYON
Deneyde kulanlacak ara - gere ve miktarlar aflada liste halinde verilmifltir.

1. G kayna (0-12 V (dc), 6 ve 12 V (ac))............................................ 1 adet
2. Paslanmaz elik destek ubuu (60 cm).............................................. 2 adet
NTERNET
3. Elektrik motoru balant kablosu (100 cm krmz renk)..................... 1 adet
Elektrik motoru balant kablosu (100 cm mavi renk)......................... 1 adet
4. G kayna balant kablosu (50 cm krmz renk)............................ 1 adet
G kayna balant kablosu (50 cm mavi renk)................................ 1 adet
5. Multimetre lm kablolar: 50 cm krmz renk.................................. 2 adet
Multimetre lm kablolar: 50 cm mavi renk..................................... 2 adet
6. Kfleli modl......................................................................................... 4 adet
7. ift yuval modl................................................................................... 3 adet
8. Dz modl............................................................................................. 1 adet
9. Ayak....................................................................................................... 1 adet
10. Yuval dz modl.................................................................................. 2 adet
11. Yuval T modl...................................................................................... 1 adet
12. yollu anahtar modl...................................................................... 1 adet
13. Dijital multimetre................................................................................... 2 adet
14. Lambal modl ve akkor lamba (6 V / 0.5 A)....................................... 1 adet
15. Makaral elektrik motoru (12 V (dc)).................................................... 1 adet
16. Zaman ler........................................................................................... 1 adet
17. Bir ucunda kancas olan yk................................................................. 1 adet
18. ki ynl sabitleyici............................................................................... 1 adet
19. fierit metre: (2 m)................................................................................... 1 adet
20. arpmay nleyici sert kpk............................................................... 1 adet
21. Yk taflmak iin makara ipi.................................................................. 1 adet
Deneye bafllamadan nce yukarda listelenen ve fiekil 3.3te gsterilen ara ve
gerelerin tam olup olmadn kontrol ediniz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
62
Atlye alflmas-I
fiekil 3.3
Deneyde
Kullanlan
Malzemeler
1
2
3
6
7
10
13 14
11
16
8
12
13
15
18
17
21
20
19

Ayan iki kflesinde bulunan sabitleme yataklarna destek ubuklarn yerlefltirerek vidalar ile fiekil 3.4ada grld gibi skca sabitleyiniz.
fiekil 3.4
(a) Ayaa
ubuklarn
Balanmas ve
(b) Bir Destek
ubuuna Sert
Kpk Malzeme
Yerlefltirilmesi
Sert kpk
(a)
(b)
Elektrik motoru tarafndan yukarya karlan yk en st konumda iken serbest

brakldnda, yukardan aflaya doru dflerken ayaa hzla arpmasn veya taflma ipinin koparak ykn ayaa arpmasn nlemek iin nlem alnmaldr. Bu
amala ykn yerlefltirilecei destek ubuunun en alt ucundan yaklaflk 5 cm yukarsndaki bir yeri yk durdurabilecek kalnlkta yapfltrc bantla sarnz veya
fiekil 3.4bde grld gibi destek ubuunun st ucundan sert snger kp
geirerek en alt konuma yerlefltiriniz.
63
Yk taflyacak yaklaflk 60
cmlik ipi makaradan keserek
alnz. Aldnz ipin bir ucunu ykn zerinde bulunan kancasna
halka olacak flekilde skca balaynz. fiekil 3.5te grld gibi ortasnda delik bulunan yk sol taraftaki destek ubuunun st ucundan geiriniz ve afla doru kaydrarak en dflk konuma indiriniz.
fiekil 3.6da grld gibi iki
ynl ayarlanabilir sabitleyici kullanarak sa taraftaki destek ubuunun st ucuna makaral elektrik
motorunu skca sabitleyiniz. Elektrik motorunun makaras dier
destek ubuunun yaknnda ve
ayn hizada olmaldr. Elektrik motoru ile sol taraftaki destek ubuu birbirine temas etmemelidir.
fiekil 3.7ada grld gibi
yke bal ipin dier ucunu elektrik motorunun makarasnda bulunan bir gzden geirip dier
gzden dflar ekiniz. pi dm
atarak skca balaynz ve makaray saat ynnde elle evirerek
ipi bir tur sarnz (fiekil 3.7b). Yk taflyacak ipin biraz gergin olmasn salaynz.
fiekil 3.5
Ykn Destek
ubuuna
Yerlefltirilmesi
fiekil 3.6
Motorun Destek
ubuuna
Sabitlenmesi
fiekil 3.7
Yk Taflyc pin
Makaraya
Balanmas
(a)
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
(b)
S O R U
S O R U
D Ksarldktan
KAT
Elektrik motorunun makaras saat ynnde dnmektedir. p makaraya
sonra
biraz gergin olmaldr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
64
Atlye alflmas-I
Bylece enerji dnflm deney setinin mekanik ksm fiekil 3.8de grld
gibi hazrlanmfl olur.
fiekil 3.8
fiekil 3.9
Anahtar
1
V
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
Elektrik Motoru ve Ykten Oluflan Mekanik Deney

Dzenei
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
K T A P
S O R U
TELEVZYON
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
NTERNET
D fi N E L M
AMALARIMIZ
S O R U
K T A P
DKKAT
TSIRA
E L E VSZDE
ZYON
AMALARIMIZ
NTERNET
N N
2
M
Enerji Dnflm in Kullanlacak Olan Elektrik

Devresi
SIRA SZDE deney setinin elektrik devresi fiekil 3.9da flematik olarak veEnerji dnflm
rilmifltir. Elektrik devresi g kayna, voltmetre, ampermetre, elektrik motoru,
SIRA SZDE
devre anahtar
ve akkor lambadan oluflmaktadr. Bu elektrik devresini kurmak iin
AMALARIMIZ
cihazlarla birlikte devre modlleri kullanlr.
D fi N E L M
Elektrik devreleri
K T AilePilgili olarak Teknolojinin Bilimsel lkeleri, Elektrik Devre Analizi ve Devre Analizi
S O R U Laboratuvar kitaplarna bakabilirsiniz.
TELEVZYON
DKKAT
Elektrik devresindeki
SIRA SZDE
sembol g kaynan,
V sembol voltmetreyi,
sembol ampermetreyi, M sembol elektrik motorunu ve
N N
SIRA SZDE
NTERNET
temsil etmektedir.
D fi N E L M
sembol akkor lambay
ElektrikAMALARIMIZ
devresi kurmak iin kullanlacak modllerin birbirlerine balanma biO R U gsterilmifltir.
imleri fiekilS 3.10da
K T A P
Modller birbirine
D K K A Tkolayca gemektedir. Modlleri birbirine geirmek iin zorlamaynz.
Modller krlgan malzemeden yapld iin dikkatli kullannz.
N N
T SIRA
E L E V SZDE
ZYON
AMALARIMIZ
NTERNET
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
65
fiekil 3.10
Modlleri
Birlefltirme Yntemi
Devrede kullanlacak olan akkor lambay zerinde yuvas bulunan lamba modlne taknz. Modller kullanlarak oluflturulan elektrik devresi fiekil 3.11de grlmektedir. fiekilde A devresi sar izgi ve B devresi krmz izgi ile gsterilmifltir. Anahtar 1 numaral konumda olursa A devresi, 2 numaral konumda olursa B
SIRA gibi
SZDEde davranadevresi ifllevsel hale gelir. Bu iki devrenin ortak eleman jeneratr
bilen elektrik motorudur (fiekil 3.9).
Multimetre kullanm amacna gre ohmmetre, ampermetre veya voltmetre olaD fi N E L M
rak adlandrlr. Bu deneyde multimetre elektrik devresinden geen akm lmek
iin ampermetre ve elektrik motoru zerindeki gerilimi lmek iin voltmetre olaS O R U
rak kullanlacaktr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Ampermetre ve voltmetrenin bir elektrik devresine balanmas ile ilgili

D Kolarak
K A T Devre Analizi Laboratuvar kitabnza bakabilirsiniz.
SIRA SZDE
N N
fiekil 3.12ada grld gibi ampermetre olarak kullanlacak multimetrenin

kadranndaki kademe seiciyi dc blgede 20 A lm izgisine eviriniz.
AMALARIMIZ
K T A P
1
DKKAT
SIRA SZDE
fiekil AMALARIMIZ
3.11
Modllerle
Oluflturulan
K T A P
Elektrik Devresi
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
66
Atlye alflmas-I
fiekil 3.12bde grld gibi voltmetre olarak kullanlacak multimetrenin kadranndaki kademe seiciyi dc blgede 20 V lm izgisine eviriniz.
fiekil 3.12cde grld gibi ampermetre olarak kullanlacak multimetrede;
SZDE
mavi lmSIRA
kablosunun
bir ucunu COM yuvasna, krmz lm kablosunun bir
ucunu 10 A yuvasna taknz. Voltmetre olarak kullanlacak multimetrede; mavi lm kablosunun
bir ucunu COM yuvasna, krmz lm kablosunun bir ucunu
D fi N E L M
V- yuvasna taknz. Bylece ampermetre ve voltmetre deney iin hazr hale getirilmifltir. Bu cihazlar elektrik devresindeki yerlerine fiekil 3.13te grld gibi
balaynz. S O R U
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Ampermetrenin
devre elemanna seri olarak, voltmetrenin paralel olarak balanD Kelektrik
KAT
dn unutmaynz.
DKKAT
N N
SIRA fiekil
SZDE 3.12
Multimetrenin
(a) Ampermetre ve
AMALARIMIZ
(b) Voltmetre
Olarak
Kullanlmas in
K Kademe
T A P Seici
Ayarlar ve
(c) lm
Kablolarnn
T EYuvalara
L E V Z Y O NTaklmas
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
(a)
(b)
Voltmetre
Ampermetre
NTERNET
NTERNET
10A
COM
COM
(c)
fiekil 3.13
Ampermetre ve
Voltmetrenin
Elektrik Devresine
Balanmas
67
fiekil 3.14te grld gibi

krmz elektrik balant kablosunu elektrik motoru zerindeki
krmz yuvaya ve mavi balant
kablosunu mavi yuvaya taknz.
Balant kablolarnnn dier ularn fiekil 3.15te grld gibi
elektrik devresinde ift yuval
devre modlne taknz.
fiekil 3.14
Elektrik Motoruna
Elektrik Balant
Kablolarnn
Taklmas
fiekil 3.15
Elektrik Motorunun Devreye Balants
fiekil 3.16
G Kaynann Elektrik Devresine Balanmas
Krmz ve mavi renkli g kayna balant kablolarn kullanarak g kaynan fiekil 3.16da gsterildii gibi elektrik devresine balaynz. Krmz kablonun
bir ucunu g kayna zerinde bulunan dc blgedeki (+) iflaretli krmz kfl ucuna ve mavi kablonun bir ucunu (-) iflaretli kfl ucuna taknz. Balant kablolarnn dier ularn devredeki ift yuval
Anahtar
devre modlne fiekil 3.16daki gibi ta2
knz. G kayna zerinde V ile gste1
rilen blgede voltaj ayar dmesi ile kfl gerilimini 0 Va ve A ile gsterilen
blgede akm ayar dmesi ile akm deerini 0 Ae ayarlaynz. Ampermetre ve
voltmetreyi dijital gstergelerinin sol alt
tarafnda bulunan ama-kapama anahtar (POWER ON-OFF) ile anz. fiekil
fiekil 3.17
Anahtar
Konumlar
68
Atlye alflmas-I
3.17de grld gibi anahtarl devre modlnde 1 numaral konum elektrik motorunu alfltrmak iin ve 2 numaral konum elektrik motorunu devre dfl brakmak iin kullanlr. Deneye bafllamadan nce anahtarl devre modl zerindeki
anahtarn 2 numaral konumda olduunu kontrol ediniz. Enerji dnflm ile ilgili deneyi yapmak zere deney seti hazr hale gelmifltir.
DENEYN YAPILIfiI
Enerji Dnflm
Elektrik enerjisini mekanik enerjiye dnfltrmek iin afladaki ifllemleri yapnz.
fiekil 3.18de grld gibi g kayna zerindeki gerilim ayar dmesini 4 V
SIRA SZDE
lme izgisine
ve akm ayar dmesini 2 A lme izgisine getiriniz.
G kaynan prize taknz ve yetkililerden onay aldktan sonra arkasnda bulunan ama-kapama
anahtar yardm ile g kaynan anz (fiekil 3.19).
D fi N E L M
Anahtarl devre modl zerinde bulunan anahtar 2 numaral konumda olduundan A devresinden akm gememekte ancak uygulanan potansiyel fark voltS O R U
metrede grlmektedir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Deney esnasnda
mekanik paralara ve elektrik devresine temas etmeyiniz.
D K Kkesinlikle
AT
DKKAT
N N
SIRA fiekil
SZDE 3.18
G Kaynanda
stenilen Akm ve
AMALARIMIZ
Voltaj Ayar
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
4V
K T A P
K T A P
TSIRA
E L E VSZDE
ZYON
T SIRA
E L E V SZDE
ZYON
D fi N E L M
D fi N E L M
NTERNET
NTERNET
S O R U
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
K T A P
S O R U
T E LD E VK KZAYTO N
SIRA SZDE
NTERNET
AMALARIMIZ
Ama-kapama anahtar
2A
Yk ikinci destek
en dflk pozisyonunda olmal ve yk taflyacak ipin biraz
D K K Aubuunun
T
gergin olmasna dikkat ediniz.
N N
SIRA SZDE
Elektrik motorunu alfltrmak iin anahtarl devre modl zerinde bulunan

SIRA SZDE konuma eviriniz (fiekil 3.20).
anahtar 1 numaral
AnahtarAMALARIMIZ
1 numaral konuma geldiinde A devresi kapal bir devre haline gelir.
UygulananD voltaj
sebebiyle devreden akm geer ve elektrik motoru alflr. Elekfi N E L M
trik motorunun alflmas ile birlikte elektrik enerjisi mekanik enerjiye dnflerek
K T A P makarasn dndrr. Makarann dnmesiyle birlikte yk yuelektrik motorunun
O R U
karya doruS ekilir.
T E DL E KV KZAYTO destek
N
Elektrik motorunun
ubuuna skca tutturulmufl olmas gerekir.
N N
SIRA SZDE
NTERNET
AMALARIMIZ
69
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Ykn en alt konumda iken potansiyel enerjisini 0 seersek, en st konuma ktnda kazand potansiyel enerji en alt konuma gre mgh deerine
sahip olacaktr.
D fi N E L M
fiekil 3.21de grld gibi yk en st konuma ktnda elektrik motoruna
arpacandan dolay, elektrik motorunun destek ubuuna skca tutturulmufl olS O R U
mas gerekir.
D fi N E L M
S O R U
Elektrik devresine enerji vereceiniz zaman herhangi bir tehlikeye karfl

D K K Aarkadafllarnz
T
ikaz ediniz.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
DKKAT
N N
fiekil SIRA
3.19 SZDE
G Kaynann
Devreye Potansiyel
AMALARIMIZ
Fark Uygulamas
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Yk en st konumda iken elektrik motorunu devre dfl brakmak iin anahtarl devre modl zerindeki anahtar 2 numaral konuma eviriniz.
Anahtar 2 numaral konuma geldiinde B devresi kapal bir devre haline gelir (fiekil 3.22) ve motor devre dfl olduundan dolay serbest kalan yk yerekiminin etkisi ile aflaya doru dfler. Bu esnada elektrik motorunun makarasna bal olan yk makaray dndrr. Bylece elektrik motoru jeneratr gibi
davranr ve bafllangta ykn sahip olduu mekanik enerjinin bir ksm jeneraSZDE
trde elektrik enerjisine dnflr. Jeneratr bal olduu BSIRA
devresinden
akm
gemesini salar.
Yk aflaya doru dflerken ykn hzn ve lamba modlnde
akkor
D fi N bulunan
ELM
lambay gzleyiniz.
Buraya kadar olan admlar birka defa tekrarlaynz ve gzlemlerinizi Deney
S O R U
Sonularn Deerlendirme blmnde (1) ve ( 2) nolu yerlere yaznz.
Deneyi tamamladnzda g kaynan kapatmay unutmaynz.
AMALARIMIZ
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
70
Atlye alflmas-I
fiekil 3.20
fiekil 3.21
Elektrik Motoru Tarafndan Yukarya ekilen Yk
Ykn kabilecei En st Konum
fiekil 3.22
Ykn Serbest
Olarak Aflaya
Doru Hareketi
Elektrik Motorunun Verimi

Yk yukarya karmak iin kullandmz elektrik motorunun verimini hesaplamak iin afladaki ifllemleri yapnz.
Deneye bafllamadan nce anahtarl devre modl zerindeki anahtarn 2 numaral konumda olduunu kontrol ediniz. fiekil 3.18de grld gibi g kayna zerindeki gerilim ayar dmesinin 4 V lme izgisinde ve akm ayar dmesinin 2 A lme izgisinde olup-olmadn kontrol ediniz. G kaynan arkasndaki ama-kapama anahtar yardm ile anz (fiekil 3.19).
Anahtarl devre modl zerindeki anahtar 1 numaral konuma eviriniz. fiekil
3.23te grld gibi yk en alt konumdan yukarya doru ekilirken aflada be-
71
lirtilen lmleri gereklefltiriniz. lk nce voltmetreden elektrik motoru zerindeki V voltajn lnz. Sonra devreden geen I akmnn deerini ampermetreden
okuyunuz. Son olarak zaman lerden elektrik motorunun yk en alt konumdan
en st konuma ekmesi iin geen t zamann belirleyiniz. Yk elektrik motoru
ile en alt konumdan en st konuma karma ifllemini defa tekrarlaynz. Elde ettiiniz deerleri izelge 3.1de ilgili yerlere kaydediniz.
fiekil 3.24teki gibi ayak zerinde duran ykn st ucu ile ykn kabilecei
elektrik motorunun alt ucu arasndaki h yksekliini metre ile defa lnz ve
izelge 3.1e kaydediniz.
llen akm, voltaj, geen zaman ve ykseklik deerlerinin ortalamasn ayr
ayr hesaplayp izelge 3.1de ilgili yere kaydediniz.
Deneyi tamamladktan sonra afladaki ifllemleri gereklefltiriniz.
Anahtarl modl zerindeki anahtar 2 numaral konuma eviriniz.
G kayna zerindeki gerilim ayar dmesini 0 V lme izgisine ve akm
ayar dmesini 0 A lme izgisine getiriniz.
G kaynan arkasndaki ama-kapama anahtar yardm ile kapatnz. G
kaynann fiflini pirizden karnz.
fiekil 3.23
Gerilim, Akm
fiiddeti ve Zaman
Niceliklerinin
lm
Nicelik
V (volt)
I (amper)
t (s)
h (m)
lm sra no
1
Ortalama
deeri
izelge 3.1
Elektrik Motorunun
Verimini
Hesaplamak in
llen Nicelikler
72
Atlye alflmas-I
fiekil 3.24
Ykn Yukarya
Taflnd
Yksekliin
lm

1) Elektrik motoru alfltrld zaman ne oldu?
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
2) Yk yukardan afla dflerken ne oldu?
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
3) Elektriksel ve potansiyel enerji kavramlarn kullanarak gzlenen olaylar tanmlaynz.
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
4) t zaman boyunca elektrik motoru tarafndan ekilen enerjiyi hesaplaynz.

P =V I
Enerji = Gu&& Zaman = P t
Enerji = V I t
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
5) Motor tarafndan yukarya taflnan ykn potansiyel enerjisindeki artfl hesaplaynz (ykn ktlesi m = 0.8 kg ve yerekimi ivmesi g = 9.80 N/kg).
Epotansiyel = mgh
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
6) Enerji evrim srecinde verim () nedir?
E potansiyel enerji
Eelektriksel enerji
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
7) Elektriksel enerjinin ne kadar ykte potansiyel enerjiye dnfltrlemedi?
Bu dnfltrlemeyen enerji miktar hangi tr enerjilere dnflmfl olabilir?
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................

..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
73
74
Atlye alflmas-I
zet
Enerji bir sistemin ifl yapabilme yetenei olarak tanmlanr. Enerjinin SI lm sisteminde birimi joule veya
newton.metredir. Enerji, retildii kaynaa gre mekanik (kinetik ve potansiyel), s, flk, kimyasal ve elektrik enerjisi olarak snflandrlr.
Mekanik enerji bir cismin hareketinden dolay sahip olduu enerjidir. Mekanik enerji kullanlabilir veya depolanabilir bir enerjidir. Depolanan enerji potansiyel enerji olarak adlandrlr ve cisimlerin bir referans dzleminden olan ykseklikleri ile orantldr. Hareket iin kullanlan enerji de kinetik enerji olarak adlandrlr.
Gnmzde en temel enerji tketimi elektrik enerjisidir. Elektrik enerjisinin taflnm ve kullanm olduka
kolay olmasndan dolay en ok kullanlan enerji trlerinden birisidir.
Enerjinin korunumu ilkesine gre enerji yoktan var
edilemez, var olan enerji de yok edilemez, ancak; bir
trden dier bir tre dnflr ve toplam enerji miktar
korunur.
Bir elektrik makinesi ya mekanik enerjiyi elektrik enerjisine ya da elektrik enerjisini mekanik enerjiye dnfltrebilen bir aygttr. Byle bir aygt mekanik enerjiyi
elektrik enerjisine dnfltrmek iin kullanldnda jeneratr olarak adlandrlr. Eer, elektrik enerjisini mekanik enerjiye dnfltrmek iin kullanlyorsa elektrik
motoru olarak adlandrlr.
Bir cisim zerine yaplan toplam ifl pozitif ise, cismin
enerjisini arttrr. SI lm sisteminde ifl birimi jouledr.
Birim zamanda yaplan ifl miktar g olarak adlandrlr. G enerjinin bir formundan dierine dnfltrlme
hz olarak da tanmlanr. SI lm sisteminde g birimi joule/saniye veya watttr.
Verim, enerji dnflmnde, kullanlabilir enerjinin bir
lsdr. Yzde yzlk bir dnflm s, ses, ve eflitli biimlerde oluflan ancak amacmz dorultusunda kullanamadmz enerjiden dolay szkonusu deildir. Bu
nedenle kullanlabilir enerji miktar daima verdiimiz
enerji miktarndan azdr. Verim, sistemden aldmz
enerjinin sisteme giren enerjiye oran olarak tanmlanr.
Verim daima, yukardaki sebeplerden dolay birden
kktr.
75
Kendimizi Snayalm
1. fl yapabilme yetenei afladakilerden hangisi ile
adlandrlr?
a. Hz
b. Enerji
c. Dnflm
d. Srtnme
e. G
2. Afladakilerden hangisi kinetik enerjiye sahiptir?
a. Yuvarlanan bir futbol topu
b. Okunun gerilmifl yay
c. Durakta bekleyen otobs
d. Sokak lambas
e. Uyuyan ocuk
3. Kinetik enerji aflada verilen hangi durumda kesinlikle artar?
a. Ktle artar ve hz azalrsa
b. Hem ktle hem de hz artarsa
c. Ktle azalr ve hz artarsa
d. Hem ktle hem de hz azalrsa
e. Ktle azalr hz deiflmez ise
4. Bir flelale afladaki seeneklerden hangisi iin iyi
bir rnektir?
a. Kinetik enerjinin potansiyel enerjiye dnfltrlmesi
b. Kinetik enerjinin elektriksel enerjiye dnfltrlmesi
c. Potansiyel enerjinin kinetik enerjiye dnfltrlmesi
d. Yaratlan enerji
e. Kaybolan eneji
5. Afladakilerden hangisi potansiyel enerjinin kinetik
enerjiye dnflmn tanmlamaz?
a. Gerilmifl bir lastik bantn serbest braklmas
b. Yokufl aflaya kayan bir ocuk
c. Aatan dflen bir portakal
d. Gerilmifl bir yay
e. fielaleden akan su
6. Enerjinin SI lm sisteminde birimi nedir?

a. kg.m/s2
b. metre
c. beygirgc
d. watt
e. joule
7. Enerjinin korunumu yasasna gre, enerji bir trden
dier tre dnflt zaman sistemin toplam enerjisi ne
olur?
a. Artar
b. Azalr
c. Deiflir
d. Ayn kalr
e. ki kat artar
8. Akan su elektrik elde etmek iin kullanlabilir.
nk...................................
a. Enerjinin bir tr dier tre dnfltrlebilir.
b. Enerji dier enerji trlerine dnfltrlemez.
c. Potansiyel enerji kinetik enerjiye dnfltrlebilir fakat tersi gerekleflmez.
d. Kinetik enerji potansiyel enerjiye dnfltrlebilir fakat tersi gerekleflmez.
e. Potansiyel enerji kinetik enerjiye dnfltrlemez.
9. Afladakilerden hangisi watt biriminin dier bir yazlfldr?
a. N.m/s
b. kg.m2/s
c. J/s
d. J.kg/s
e. N.m
10. Jeneratrler trbin tarafndan dndrld zaman...................................................
a. Nkleer enerji retirler
b. Fosil yakt yakarlar
c. Potansiyel enerji depolarlar
d. Elektrik enerjisi retirler
e. Kimyasal enerji retirler
76
Atlye alflmas-I

1. b
2. a
3. b
4. c
5. d
6. e
7. d
8. a
9. c
10. d


Sra Sizde 1
Yerekimi potansiyel enerjisi
Epotansiyel = mgh
Epotansiyel = (75 kg)(10 m/s2)(4.000 m)
Epotansiyel = 3.106 J
olarak bulunur.
Sra Sizde 2
Her bir yarflmacnn kinetik enerjisini hesaplayalm.
Ahmetin kinetik enerjisi:
1 2
mv
2
1
Ekinetik ( Ahmet ) = (55 kg )(8 m / s)2
2
Ekinetik ( Ahmet ) = 1760 J
Ekinetik ( Ahmet ) =
Mehmetin kinetik enerjisi:
1 2
mv
2
1
= (62 kg )(7 m / s )2
2
= 1519 J
Ekinetik ( Mehmet ) =
Ekinetik ( Mehmet )
Ekinetik ( Mehmet )
Okann kinetik enerjisi:
1 2
mv
2
1
Ekinetik ( Okan ) = (58 kg)(8 m / s)2
2
Ekinetik ( Okan ) = 1856 J
Ekinetik ( Okan ) =
Bu durumda Okann kinetik enerjisi en byktr.

Sra Sizde 3
Srtnmeli ortamda mekanik enerji korunmaz ama toplam enerji korunur.
Sra Sizde 4
Dinamo mekanik enerjiyi elektrik enerjisine dnfltrrken elektrik motoru elektrik enerjisini mekanik enerjiye dnfltrr.
Kul, M. (2011). Elektrik Enerjisi, Akm, Potansiyel ve
G, Elektrik Enerjisi retimi ve Datm (Ed. Demir, S.), Anadolu niversitesi Basmevi, Eskiflehir.
Yrkoullar, E. (2012). Enerji, Enerjinin Snflandrlmas ve nemi, Geleneksel Enerji Kaynaklar (Ed.
Orhun, .), Anadolu niversitesi Basmevi, Eskiflehir.
Reith, S. F. (1998). Navy Electricity and Electronics
Training Series (Module 5-Introduction to
Generators and Motors). USA: Naval Educaton
and Training Professional Development and
Technology Center.
olakolu, Kemal. (2007). Fizik 1, Palme Yaynclk,
Ankara.
Serway, R. A. ve Beichner, R. J. (2007). Fen ve Mhendislik iin Fizik, Cilt 1 ve 2. ev. ed. K. olakolu. Ankara: Palme Yaynclk.
fienyel, M. (2009). Teknolojinin Bilimsel lkeleri,
Anadolu niversitesi Basmevi, Eskiflehir.
77
ATLYE ALIfiMASI-I
Amalarmz
N
N
N

Rzgr enerjisi ve kaynaklarn tanmlayabilecek,
Rzgr trbinlerini aklayabilecek,
Rzgr enerjisinden elektrik enerjisi elde etme modeli zerinde denemeler
yapabilecek
Anahtar Kavramlar
Elektrik Enerjisi
Rzgr Enerjisi
Rzgr Trbini
Enerji Depolama
indekiler
Atlye alflmas-I
Rzgr
Enerjisinden Elektrik
Enerjisi retimi
GRfi
GVENLK NLEMLER
TEORK BLG
GERELER
DENEY DZENENN
KURULMASI
DENEYN YAPILIfiI
DENEY SONULARININ
DEERLENDRLMES
Rzgr Enerjisinden Elektrik

Enerjisi retimi
GRfi
Rzgr enerjisi, gnefl enerjisi gibi insanolunun varlndan beri kullanla gelen
enerji kaynaklarndandr. Rzgrda tohumlar savurma, eflya kurutma daha sonralar yelkenli kayklar gemileri hareket ettirme gerekte rzgr enerjisinden yararlanmak demektir. Tohum reten ve bundan yararlanmak isteyen insan, tohumu
veya taneleri tp unundan yararlanmay renmifl, ok miktarda tohumu un
haline getirmek ihtiyac ortaya kmflt. Akarsu kenarnda yaflayanlar iin problem
zlyordu fakat akarsuyun olmad blgelerde ifl biraz daha zordu. Burada da
yel deirmenleri devreye girdi ve rzgrn gcnden yararlanld. Havann rzgrl olduu zamanlarda yel deirmenlerinden yararlanarak un elde edilebiliyordu.
Rzgr enerjisinden yararlanma yollarndan biri de ulaflm. Burada daha ok
byk miktarlardaki ticaret mallarnn lkeler aras hatta okyanus aflr taflnmas ifllerinde kullanld rzgr enerjisi. Dier taraftan milletlerin birbirileri zerinde hkimiyet kurmalarna araclk etti yelkenli savafl gemileri.
Gnmzde rzgr enerjisi elektrik enerjisi elde etme alflmalarna araclk
etmeye bafllamfltr. Bu konudaki alflmalarn bafllangc 1800l yllarn sonlarnda bafllamakla birlikte gnmzn teknolojik imknlarnn da geliflmesiyle giderek artmaktadr. Dier taraftan enerji elde etme alflmalarnn ounda evre kirliliinin, sera etkisinin ortaya kmasyla rzgr enerjisinden elektrik enerjisi elde etme alflmalar daha da nemli hale gelmifltir ve ciddi alflmalarn yapld
gzlenmektedir.
lkemizde de rzgr enerjisinden elektrik enerjisi elde etme alflmalar yaplmaktadr. Rzgr trbinleri rzgr tarlalar kurulma alflmalar yaplmaktadr. Bu
alflmalar nmzdeki gnlerde artarak devam edecektir.
Bu nitede rendiiniz bilgileri kullanabileceiniz gerek hayattan alnan ve
bir model olarak sunulan deneylerle deney yapma imkn bulacaksnz. Bu konudaki bilgilerinizi tecrbe edip farkl bakfl imkn bulacaksnz. Rzgr enerjisinden
elektrik elde etme alflmasnn bir modeli zerinde denemeler yapacaksnz.
GVENLK NLEMLER
Bulunduumuz her ortamda ok eflitli tehlikelerle veya kazalarla karfl karflya
kalabilmekteyiz. zellikle alfltmz ortamlarda tehlike veya kazalarla daha fazla karfllaflmaktayz. Dikkatimizi yaptmz alflmalara younlafltrdmzdan tehlikeleri nceden fark etmemiz veya bazen de dikkatsizce davranmamz nedeniy-
80
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Atlye alflmas-I
le tehlikelerle yz yze kalflmz artmaktadr. Her fleyden nce bulunduumuz

ortamda tehlikelere karfl dikkatli, gvenlik nlemlerini alarak davranmalyz. Bulunduumuz ortamlar, alflma yerleri veya okullardaki laboratuvarlar, atlyeler
olduunda hem renciler olarak hem de grevliler olarak gvenlik nlemlerini
en st seviyede tutma zorunluluu vardr. Eer alflanlar veya grevliler kendi
gvenliklerinde dikkatli davranrlarsa, bulunduklar ortamn gvenliini de salamfl olacaklardr.
nosunun yerini
ve elektrik enerjisinin nasl kesileceini retmelidirler. rencilere, herhangi bir kaza annda itfaiyeye, salk grevlilerine ve okulda bulunan grevlilere nasl haber verecekleri konusunda bilgi verilmelidir. lkemizde TFAD fi N E L M
YEye 110, HIZIR ACL SERVSne 112 ve POLSe 155 numaral telefonlardan kolayca ve cretsiz haber verilebilmektedir. Bu telefon numaralarnn akldan karlO R U
mamas okSnemlidir.
Bir tehlike annda
herhangi bir telefondan TFAYEyi 110, HIZIR ACL SERVD K K Alkemizde
T
Sni 112 veya POLSi 155 numaral telefonlardan arayabilirsiniz.
N N
SIRA SZDE

dikkat ederken renciler de nce kendi gvenliklerini sonra da kullanacaklar laboratuvarn,
deney ara ve gerelerin gvenliini salamada sorumludurlar. Bu ayAMALARIMIZ
n zamanda vatandafllk grevimizdir.
TEORKK BLG
T A P
Enerji, bir cisim ya da sistemin ifl yapabilme yetenei olarak tanmlanr. Dnyada
bilinen enerji eflitleri kimyasal enerji, elektrik enerjisi, s enerjisi, flk enerjisi ve
nkleer enerji
T E L E Vfleklinde
Z Y O N adlandrld gibi deiflik flekillerde de bulunabilmektedir.
Bir cismin konumu ve durumu nedeniyle sahip olduu enerji potansiyel enerji, hz olan cisimlerin sahip olduu enerji kinetik enerji, cisimlerin scaklklar nedeniyle sahip olduu enerji s enerjisi, devrelerde elektrik yklerinin hareketleri sebeNTERNET
biyle sahip olduklar enerji elektrik enerjisi, maddelerin kimyasal reaksiyonlarda
bulunmas sonucu ortaya kan enerji kimyasal enerji olarak adlandrlmaktadr.
Ayrca gnefl enerjisi, ses enerjisi, dalga enerjisi, jeotermal enerji ve rzgr enerjisi
de dier enerji eflitleri olarak saylabilir.
Gneflten Dnyaya gelen enerjinin %1-2sinin rzgr enerjisine dnflt
tahmin edilmektedir. Gelen enerjinin bir blm yeryzn str. Yeryznn her
tarafnn ayn miktarda snmamas rzgr meydana getirir. Yeryznn farkl snmas, havann scaklnn, neminin ve basncnn farkl olmasna, farkl basnta
havann hareketine neden olur. Birok yerde mevsime bal farkllklar bulunur.
Rzgr hz genel olarak kfln daha yksek olmakla birlikte baz blgelerde yeryz flekillerine bal olarak yazn daha yksek olabilmektedir.
Scak ve souk hava dngs hava tabakasn oluflturan moleklleri de hareket
ettirir. Atmosferdeki scak-souk hava yer deifltirmesi hzl bir flekilde meydana
geldiinde bu olaya rzgr diyoruz. Rzgr havann hareketi olduuna gre yukarda da ifade edildii gibi, cismin bir hz varsa bir kinetik enerjisi vardr, yleyse
rzgrn da bir enerjisi vardr ve biz buna rzgr enerjisi diyoruz. ok eski yllardan beri insanolu rzgr enerjisinden faydalanmfltr. Yelkenli gemilerin hareket
ettirilmesi, yel deirmenleri ile buday tlmesi veya su pompalanmas ifllerin-
81
4. nite - Rzgr Enerjisinden Elektrik Enerjisi retimi
de kullanlmas en ok bilinenidir. 1800l yllarn sonlarnda rzgr enerjisinden

elektrik elde edildii bilinmektedir.
Rzgr enerjisinden elektrik retebilmek iin srekli rzgr alabilen yerlere ihtiya vardr. Rzgr enerjisinden yararlanarak elektrik enerjisi retilen sistemlere
rzgr santralleri denir. Rzgr trbinleri rzgrdaki kinetik enerjiyi nce mekanik
enerjiye daha sonra da elektrik enerjisine dnfltren sistemlerdir. Bir rzgr trbini genel olarak kule, pervane, jeneratr, hz dnfltrcleri (diflli kutusu), elektrik-elektronik elemanlardan oluflur. Rzgr trbinleri dnme eksenine gre Dfley Eksenli Rzgr Trbinleri ve Yatay Eksenli Rzgr Trbinleri olmak zere
iki snfa ayrlrlar.
fiekil 4.1
st merkez
balant
kablolar
pervane
alt merkez
jeneratr
diflli kutusu
fiekil 4.1de dfley eksenli rzgr trbini gsterilmifltir. Dfley ekseni yere dik
olacak flekilde tasarlanmfltr. Daima rzgrn gelecei yne gre ayarlanr. Yatay
ekseninin rzgra gre ayarlanmasna gerek yoktur. Genelde ilk hareket olarak
elektrik motoruna ihtiya duymaktadr. Trbin yardmc balant kablolar ile ekseninden sabitlenmifltir. Deniz seviyesine yakn yerlerde daha az rzgr aldndan
cihazn verimi dflk olmaktadr. Ancak tm gerekli donanmlarn yer seviyesinde
olmas bir avantaj olsa da, tarm arazileri iin olumsuz etkisi olduka oktur.
Rzgr trbini tasarmlarndan biri de Yatay Eksenli Rzgr Trbini olarak adlandrlr (fiekil 4.2). Dnme ekseni yere paralel olarak tasarlanmfltr. Bir elektrik
motoru yardmyla rzgr ynne gre pervanenin yn ayarlanr. Yapsal olarak
bir elektrik motorundan farkl deildir. Verimli olarak alflabilmesi iin deniz seviyesinden yaklaflk 80 metre yksekte olmas gereklidir.
Rzgr enerjisini pervaneleri dndrmeye harcar. Pervanelere bal olan flaft
da pervaneyle birlikte dner. fiaftn dier ucunda bulunan diflli kutusu araclyla
flaftn hz bir miktar daha arttrlr ve bu hareket jeneratre iletilir. Jeneratr dnme hareketini elektrik enerjisine evirir.
Dfley Eksenli
Rzgr Trbini
82
Atlye alflmas-I
fiekil 4.2
Yatay Eksenli
Rzgr Trbini
pervane
kule
motor
merkez
yksek
dflk
hz flaft hz flaft
rotor
diflli
merkezi
kutusu
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
transformatr
SIRA SZDE
fren
fren
jeneratr
AMALARIMIZ
K T A P
JeneratrlerK konusunda
detayl bilgi iin Elektrik Enerjisi retimi ve datm kitabnza
T A P
bakabilirsiniz.
TELEVZYON
Kule, pervane
T E L E V Z Y ve
O N motorun yerden gvenli bir ykseklikte alflmasn salar.
Frenler aflr yklenme veya sistemin durdurulmas gerektii durumlarda devreye
girerek sistemi durdurur.
Pervane byklne gre jeneratrden alnan g arasndaki bant hakknNTERNET
da yaplan bir
alflmada afladaki sonular verilmektedir (izelge 4.1).
NTERNET
izelge 4.1
Pervane ap ile
kfl Gc
Arasndaki liflki
Pervane ap (m)
kfl Gc (kW)
10
25
17
100
27
225
33
300
40
500
44
600
48
750
54
1.000
64
1.500
71
2000
80
2500
83
izelgeden de grlecei zere rzgr enerjisini dnfltrmede kurulan santraldeki pervanelerin ap byklkleri olduka nemlidir.
Rzgr gc hesab
P= 0,3 Avr3
(4.1)
ifadesi ile verilir. Burada havann younluu, A pervanelerin sprd alan, r

rzgrn ortalama hz olarak verilmektedir. Eflitlik (4.1)de verilen parametrelerin
birimleri (kg/m3), A (m2) ve r(m/s) olarak SI birim sisteminde verilirse gcn
(P) birimi watt olarak bulunur. Denklem verilirken rzgr trbinlerinin verimlerinin yaklaflk %59 olduu kabul edilmifltir.
retilen Enerjinin Hesaplanmas

Bir rzgr trbininin rettii enerjinin hesaplanmas iin rzgrn hzna ve pervane apna ihtiya vardr. ounlukla byk rzgr trbinleri rzgr 15 m/s hzla
eserken tam kapasite alflma flartlarna eriflirler. Rzgr hz 20 m/s ulafltnda sisteme mekanik paralara aflr yk binmesi sebebiyle sistem otomatik olarak durmaktadr. Trbinin fazla hzlanmas halinde sistemi durduracak birok kontrol sistemi bulunmaktadr. En genel sistem fren sistemidir. Rzgr 20 m/s hza ulafltnda fren sistemiyle pervanelerin dnmesi durdurulur. Bundan baflka dier gvenlik
elemanlar da flunlardr:
A Kontrol: Pervane yksek hzlara ktnda, retilen enerji de ok fazla olmaktadr. Bu gibi durumlarda pervanelerin alarn deifltirip daha yavafl bir dnme hareketi elde etmek iin a kontrol sistemi kullanlr.
Pasif Yavafllatc: Genellikle pervaneler ve motor blou sabit bir ayla
ayarlanmfllardr. Ancak rzgr ok hzl estii zamanlarda pervanenin tepe taklak olmasn engellemek iin gelifltirilmifl bir sistemdir.
Aerodinamik
SIRA SZDE
olarak rzgrn tersi ynde pervanenin asn deifltirip hzn azaltlmasna alfllr.
D fi N E L retilen
M
Aktif Yavafllatc: A kontrol sistemine benzer bir sistemdir.
gcn fazla olmas durumunda pervane ve motor blounun asn deifltirmeye yarayan sistemdir.
S O R U
retilen enerjinin artmas iin pervane apnn artmas gerekmektedir. Bu da
rzgr trbininin yksekliinin de artmas anlamna gelir. Bu sayede daha fazla
DKKAT
rzgr alp daha hzl bir dnme hareketi salanr.
Rzgr Enerjisi Kaynaklar ve Ekonomisi
SIRA SZDE
N N
Byk bir rzgr trbini yllk 5 gigawattsaat elektrik enerjisi retir. Yaklaflk 600
hanenin elektrik ihtiyacn karfllayabilir. Gnmzde kmr ve nkleer santraller,
rzgr santrallerinden daha ucuza enerji retebilmektedirler.AMALARIMIZ
O halde neden rzgr enerjisini kullanalm? Bunun iki nemli nedeni vardr. lki rzgr enerjisinin temiz ve yenilenebilir zelliklerde olmasdr. Atmosfere zararl gazlarn salnm yokK T A P
tur ve rzgrn bitmesi gibi bir durum sz konusu deildir. kincisi rzgr enerjisi
her lkede rzgr olduu lde vardr. Bu nedenle lke dflndan enerji almn
azaltr, dolaysyla enerjide baflka lkelere olan bamll azaltr. Ayrca rzgr
TELEVZYON
santralleri uzak blgelere infla edilip, retilen elektrik enerjisinin merkezi yerlere
iletilmesi daha kolaydr.
http://www.mmo.org.tr/muhendismakina/arsiv/2003/kasim/makale_enerji.htm
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
84
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
K T A P
S O R U
Atlye alflmas-I
Rzgr santrallerinin bu yararlarnn yannda olumsuz ynleri de vardr. Dier

enerji santralleri gibi her zaman yksek verimle alflamazlar. nk rzgr hz
deiflkenlik gstermektedir. Rzgr trbinleri flehirlere yakn blgelerde oluflturulduklarnda ses kirlilii sebebiyle insanlara, hayvanlara ve doal yaflama rahatszlk
verebilmektedir. Rzgr var olduundan beri gvenilir enerji kayna deildir.
Rzgr hz dfltnde ya da kesildiinde geri dnflm olmayan enerji kaynaklarna ihtiya duyulmaktadr.
Son nesil rzgr trbinlerinin 1.000-1.500 kW jeneratr ve 50-60 metre pervane ap bulunmaktadr. En basit anlamda bir rzgr trbini blmden oluflur:
1. Pervane: Rzgr estii zaman pervanenin kanatlarna arparak onu dndrmeye bafllar. Bu sayede rzgr enerjisi ile kinetik enerjisi elde edilmifl olur.
Pervaneler hep ayn ynde dnecek flekilde tasarlanmfllardr.
2. fiaft: Pervanelerin dnmesiyle ona bal olan flaft da dnmeye bafllar. fiaftn
dnmesiyle de flafta bal bulunan jeneratr rotoru dner ve elektrik enerjisi elde edilmifl olur.
3. Jeneratr: Olduka basit bir alflma yntemi vardr. Elektromanyetik indksiyon ile elektrik enerjisi retilmifl olur. Kk oyuncak arabalardaki elektrik
motoruna benzer bir sistemdir. inde mknatslar bulunur. Bu mknatslarn
ortasnda da ince tellerle sarlmfl bir blm bulunur. Pervane flaft dndrd zaman motor iindeki bu sarm blgesi, etrafndaki mknatslarn ortasnda dnmeye bafllar. Bunun sonucunda da alternatif akm (ac) oluflur.
Bir rzgr trbini tarafndan 20 yllk iflletme sresi iinde retilen enerjinin, rzgr trbinini imal etmek, bakmn yapmak, montajn yapmak gibi ifllemler iin harcanacak enerjinin sekiz kat olduu ifade edilmektedir. Baflka bir deyiflle, genellikle bir rzgr trbinini imal etmek ve alfltrmak iin gerekli olan enerjiyi geri kazanmak iin, rzgr trbininin maksimum g alflmas kofluluyla, sadece iki ya da
yl yeterli olacaktr. Rzgr estii sre iinde srdrlebilir bir kaynaktr. Rzgr
enerjisi, dnyada kullanm en ok artan temiz enerji kaynaklarndan biri haline gelSIRARzgr
SZDE Enerjisi Birliinin (The World Wind Energy Association,WWEmifltir. Dnya
A) 2010da yaynlanan raporuna gre in bir yl iinde rzgr enerjisi retim kapasitesini %50 arttrarak rzgar enerjisinden elektrik enerjsi elde etme konusunda en
D fi N E L M
ok yatrm yapan lke olmufltur. Ayn rapora gre gnmzde dnyadaki kullanm
orannn ok dflk olmasna karfllk, 2020 ylnda dnya elektrik talebinin %12siS O R U
nin rzgr enerjisinden
karfllanmas iin alflmalar yaplmaktadr.
Rzgr enerjisi,
kullanm en ok artan temiz enerji kaynaklarndan biri haline
D K Kdnyada
AT
gelmifltir.
N N
TELEVZYON
DKKAT
SIRA
N T E RSZDE
NET
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
Dnyada eflitli lkeler rzgr enerjisinden elektrik enerjisi elde etme alflmalar yapmaktadr. Bu alflmalar bir taraftan dnyadaki enerji ihtiyacnn giderilmeSIRA
SZDE
sine katkda
bulunurken
dier taraftan da evre temizliine de katkda bulunacakAMALARIMIZ
tr. izelge 4.2yi incelediimizde teknolojide n sralarda bulunan lkelerin rzgr
enerjisi ile elektrik enerjisi elde etmede de n sralarda olduklar grlmektedir.
D fi N E L M
Rzgr enerjisi
K T elde
A P etme alflmalarnn ilerlemesi teknolojinin geliflmesine olduka baml olduunu syleyebiliriz. Dnya enerji birliine gre dnyadaki enerji
R U rzgr enerjisinden elde edilmektedir.
ihtiyacnn %S O1-2si
TELEVZYON
Dnya enerjiDbirliine
K K A T gre dnyadaki enerji ihtiyacnn % 1-2si rzgr enerjisinden elde
edilmektedir.
N N
SIRA
N T E RSZDE
NET
AMALARIMIZ
85

lkeler
Kurulu G (MW) 2013 Yl Sonu
in
570.000
Amerika Birleflik Devletleri
155.000
SIRA SZDE
ngiltere
23.500
Kanada
11.000
D fi N E L M
10.000
Almanya
Japonya
Arjantin
spanya
Trkiye
2.017
sve
1.700
D fi N E L M
SIRA SZDE
Rusya
rlanda
Danimarka
Avusturya
Fas
Pakistan
Kba
Finlandiya
TOPLAM
http://www.wwindea.org/home/
S O R U
7.020
SIRA SZDE
3.200
DKKAT
Ukrayna
D fi N E L M
9.494
S O R U
8.500
Polonya
Gney Kore
1.700
1.676
S O R U
1.500
AMALARIMIZ
530
500
DKKAT
200
K T A P
200
SIRA SZDE
155
150
T E 115
LEVZYON
AMALARIMIZ
808.157
SIRA SZDE
DKKAT
N N
N N
K N T ETR NA EPT
Rzgr enerjisi retme konusunda lkelerdeki alflmalar hzla geliflmektedir.

Bu nedenle izelge 4.2de verilen sralamalar ve lkelerin rzgar
enerjisi elde etTELEVZYON
me kapasiteleri gn getike artmaktadr. spanya 2011 yl ierisinde rzgr enerjisinden 42.000 GWhlik enerji retmifltir.
www.notonlywindenergy.com
fiehirler/Blge
NTERNET
Kurulu G (MW) 2013 Yl Sonu
Balkesir
423
Manisa
345
zmir
313
Hatay
165
Osmaniye
135
anakkale
134
Aydn
86
stanbul
86
Kayseri
72
Mersin
72
Tokat
40
Bilecik
39
Amasya
33
Mula
30
Tekirda
29
Edirne
15
TOPLAM
izelge 4.2
Dnyadaki Rzgr
SIRA SZDE
Enerjisi Kurulu
Gc Bulunan
lkeler (WWEA)
2.017
D fi N E L M
SIRA SZDE
S O R U
AMALARIMIZ
DKKAT
K T A P
SIRA SZDE
TELEVZYON
AMALARIMIZ
KN T E TR NAE TP
TELEVZYON
NTERNET
izelge 4.3
fiehirlerimizde
Kurulu Rzgr
Enerjisi Gc
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
86
K T A P
Atlye alflmas-I
TELEVZYON
lkemizde de rzgr enerjisi retim kapasitesi gn getike artmaktadr. lkemizde haliT Ehazrda
rzgr enerjisi gc, Elektrik flleri Ett daresi 2013 yl
L E V Z Y Okurulu
N
verilerine gre 2.017 MWa ulaflmfltr. lkemizdeki rzgr enerji santrallerinin kurulduu flehirler ve kurulu g miktarlar izelge 4.3te verilmifltir.
NTERNET
K T A P
NTERNET
http://www.eie.gov.tr/yenilenebilir/ruzgar.aspx
Rzgr Enerjisinin Avantajlar

Rzgr enerjisi, gnefl enerjisi, dalga enerjisi, jeotermal enerji gibi temiz ve yenilenebilir enerji kaynaklarndandr. evreyi kirletmesi atk gazlar salmas, sera etkisi
oluflturmas gibi olumsuz etkileri yoktur. Kayna rzgr olduundan bitmesi sz
konusu deildir. Rzgr tesislerinin kurulumu, iflletilmesi ve bakm dier tesislere
gre daha kolaydr. Enerji retim maliyetleri dflktr. Gvenilirliinin artmas,
blgesel olmas dolaysyla kifliler kendi elektriini retebilmektedir. Rzgr enerjisinden her lkede elektrik enerjisi retilebilir. Ayrca rzgr santralleri uzak blgelere infla edilip, retilen enerjinin merkezi yerlere iletilmesi daha kolaydr.
Rzgr Enerjisinin Dezavantajlar

Rzgrn esintisinin srekli olmamas nedeniyle retim aralklarla yaplabildiinden enerji retim deeri sabit deildir. Rzgr trbinleri pervaneleri nedeniyle byk alana ihtiya duyarlar. Grltl alflrlar. Kmr, petrol gibi fosil veya nkleer yaktlardan elde edilen enerjiye oranla enerji retimi olduka dflktr. Yatrm maliyetleri yksektir. Kullanm mr dolan kompozit paralarn doada geri
dnfltrlmesinin mmkn olmamas gibi nedenler rzgr enerjisinin olumsuz
ynleri olarak sralanabilir.
Rzgr trbinleri bir yerleflim yerinin elektrik ykn karfllayabilir. Burada,
trbin elektrik yknn yaknnda ve yk ayrca flebeke ile balantldr. Bu trbinler 10-l00 kW arasnda gce sahip trbinlerdir. Ayrca merkez yerde ok sayda tesis edilmifl trbinlerle rzgr tarlalar da oluflturulabilir. Burada da asl ama
flebekeye enerji temin etmektir. Bu trbinlerin gleri 50-500 kWtr.
fiekil 4.3
Deneyde
Kullanlacak Ara
ve Gereler
1
2
3
5
6
8
87
fiekil 4.3te deneyde kullanlacak ara ve gereler gsterilmifltir.

1. G kayna .............................................................................................1
2. elik raylar ...............................................................................................2
3. Ayaklar ........................................ .............................................................2
4. Rzgr kayna (fan) .......................... .....................................................1
5. Kablolar
50 cm krmz ................................. ........................................................2
50 cm mavi .............................................................................................2
6. Rzgr trbini destei ......................... ....................................................1
7. Modller
Kfle modl .................................... ........................................................4
Dz modl ..................................... ........................................................2
ift yuval modl ............................. ......................................................1
Anahtar modl ................................ .......................................................1
Kondansatr modl ......................... ......................................................1
ark modl ................................... .........................................................1
Lamba modl ................................ .........................................................1
8. Rzgr trbini ................................. .........................................................1
9. Cetvel 50 cmlik plastik ...................... .....................................................1
adet
adet
adet
adet
adet
adet
adet
adet
adet
adet
adet
adet
adet
adet
adet
adet
G Kayna
G kayna rzgr kayna grevi yapacak fana enerji salayacaktr. Fan doru
dc (direct current) voltaj ile besleyerek fan deiflik hzlarda alfltracaktr. G
kaynann blmleri aflada sralanmfltr (fiekil 4.4).
1. Voltaj ayar dmesi,
2. Akm ayar dmesi,
3. AC kfl voltaj,
4. DC kfl voltaj.
G kayna devreyi 0-6-12V ac voltaj veya 0-12V dc voltaj ile besleyebilmekte, dc akm ve voltaj deerleri ayarlanabilmektedir. Bu deneyde fana 0-12Vluk dc
gerilim uygulanacaktr.
fiekil 4.4
G Kayna
88
Atlye alflmas-I
elik Raylar
elik raylar 50 cm uzunluunda yaklaflk 10 mm apndadr (fiekil 4.5). elik raylar ayaklara tutturularak rzgr kaynana ve rzgr trbinine destek olacaklardr.
fiekil 4.5
elik Raylar
Ayaklar
fiekil 4.6da elik raylarn tutturulaca metal ayaklar gsterilmifltir.
fiekil 4.6
Ayaklar
Rzgr Kayna (Fan)

Rzgr trbinine rzgr salayacak cihaz fandr. Fan maksimum 12 Vluk dc gerilimle beslenmektedir. Uygulanan voltaja bal olarak da deiflik hzlarda alflarak
rzgr trbinine eflitli glerde rzgr salamaktadr. fiekil 4.7den de grlecei
zere fan zerinde krmz ve mavi yuvalar bulunmaktadr. Fana elektrik enerjisi
bu yuvalara taklan g kablolar ile iletilecektir.
fiekil 4.7
Fan
Balant Kablolar
50 cmlik krmz (2 adet) ve mavi (2 adet) balant kablolar g kaynandan fana ve rzgr trbininden kurulacak elektrik devresine enerji taflyacak iletim hatlarn temsil etmektedir.

eflitli elektrik devreleri oluflturabilmektedirler. Modllerin birbirine taklma aflamalar fiekil 4.8a-dde gsterilmifltir.
89
fiekil 4.8
Modllerin
Birbirine Taklmas
a)
b)
c)
d)
fiekil 4.9
Elektrik Devre
Modlleri

Elektrik devre modlleri:
1. Kfle modl,
2. Dz modl,
3. ift yuval modl,
4. Anahtar modl,
5. Kondansatr Modl,
6. ark modl,
7. Lamba modl.
Bu deneyde verilen kondansatr modlde bulunan kondansatr elektrik yk
depolayacaktr. Elektrik ykn (elektriksel potansiyel enerjiyi) depolayan cihaz-
90
Atlye alflmas-I
lara kondansatr denir. Kondansatr modl, rzgr enerjisinden elde edilecek

elektrik enerjisinin elektriksel potansiyel enerji olarak depolanmasnda kullanlan
cihazlar temsil edecektir.
Rzgr Trbini ve Pervaneler

Rzgr trbini ve pervaneler tek bir cihaz olarak retilmifltir. Rzgr kayna tarafndan oluflturulan rzgr pervanelere arparak pervaneleri dndrr. Pervanelerin dnmesiyle oluflan hareket enerjisi pervanelere bal bir mil yardmyla trbine iletilmekte ve trbin dnme hareketini elektrik enerjisine dnfltrmektedir
(fiekil 4.10).
fiekil 4.10
Rzgr Trbini ve
Pervane.

Deney dzeneinin kurulmasna fan ve rzgr trbinine destek olacak elik raylarn ayaklara balanmasyla bafllaynz.
fiekil 4.11
elik Raylarn
Ayaklardan Birine
Taklmas
91
fiekil 4.11de grld gibi, elik raylar ayaklarn yan tarafnda bulunan yuvalara taknz. Takma ifllemini gereklefltirirken ayaklarn zerinde bulunan sar
dikdrtgen dmelerin ak (zerine baslmfl) durumda olduuna dikkat ediniz.
fiekil 4.12de raylarn ayaklara sabitlenmesi gsterilmifltir. Bu ifllem iin sar dmelerin yukarya kaldrlmfl olduuna dikkat ediniz. Dme elik ray ayaa sk bir
flekilde sabitlemifltir. Ayn ifllemleri elik rayn dier ularna bofltaki aya takmak
iin tekrarlaynz (fiekil 4.13).
fiekil 4.12
elik Raylarn
Ayaa Sabitlenmesi
fiekil 4.13
elik Raylarn
Ayaklara Taklmas
ve Sabitlenmesi
fiekil 4.14te fann ayaa taklmas gsterilmifltir. Ayak zerinde fann bal bulunduu ubuun girebilecei yuva bulunmaktadr. Bu yuvaya fann ubuunu taknz. Fan sar renkli viday evirerek sabitleyiniz. Fana enerji verdiinizde fann
saa veya sola dnmesini nleyecektir.
92
Atlye alflmas-I
fiekil 4.14
Rzgr Kaynann
Ayaa Taklmas
Sabitleme
vidas
fiekil 4.15te rzgr trbininin desteinin taklmas gsterilmifltir. Destek zerinde bulunan yuvaya rzgr trbinini direini taknz. Rzgr trbininin saa ya da
sola dnmesini nlemek iin destein yan tarafnda bulunan viday skfltrnz.
fiekil 4.15
Rzgr Trbininin
Desteinin
Taklmas
Sabitleme
vidas
Rzgr trbinini destee sabitledikten sonra elik raylar zerine destei yerlefltiriniz (fiekil 4.16). Rzgr trbinini raylar zerine yerlefltirirken trbinin pervanelerinin fan yzeyinin tam karflsnda olmasna dikkat ediniz.
93
fiekil 4.16
Rzgr Trbininin
Raylara Taklmas
Rzgr trbinin rzgr kaynandan gelen rzgrdan yararlanabilmesi iin fan

ile rzgr trbini arasndaki mesafeyi bir cetvel yardmyla yaklaflk 5-6 cmye ayarlaynz (fiekil 4.17). Bu mesafe flekilden de grld gibi, fann n yznden rzgr trbininin pervanelerine olan uzaklktr.
fiekil 4.17
Rzgr Trbini ile
Fan Arasndaki
Mesafenin
Ayarlanmas
5-6cm
Rzgr trbininden elde edilecek elektrik enerjisinin aydnlatmada kullanlmasn temsil eden elektrik devresi fiekil 4.18de gsterilmifltir. Bu elektrik devresini
kurmak iin drt adet kfleli modl, bir lamba modl ve ift yuval modl flekilde
grld gibi birlefltirilerek oluflturulmufltur. Modlleri birbirine takarak flekildeki devreyi kurunuz.
94
Atlye alflmas-I
fiekil 4.18
Rzgr
Enerjisinden
Yararlanma
Devresi
fiekil 4.18de kurulan elektrik devresine elektrik enerjisi rzgr trbini tarafndan salanacaktr. Rzgr trbininden elde edilen elektrik enerjisi balant
kablolar yardmyla elektrik devresine taflnacaktr. 50 cmlik krmz ve mavi
balant kablolarn kullanarak rzgr trbini ile elektrik devresi arasndaki balanty kurunuz. Balant kablolarnn birer ularn rzgr trbini zerinde bulunan ayn renkli yuvalara, kablolarn dier ularn elektrik devresi zerindeki
yuvalara taknz.
fiekil 4.19
Elektrik Devresi le
Rzgr Trbini
Arasndaki Kablo
Balants
Rzgr trbinine rzgr salayacak fan ile g kayna arasndaki balanty kurunuz (fiekil 4.20). Bu ifllem iin 50 cmlik krmz ve mavi balant kablolarn kullannz. G kayna zerinde bulunan dc voltaj kfl yuvalarna ayn renkli kablolar taknz. Bu yuvalardan 0-12 V ve 0-2 A dc voltaj ve akm salanabilmektedir.
95
fiekil 4.20
G Kayna ile
Fan Arasndaki
Balantnn
Kurulmas
Fana enerji vermeden nce g kaynann zerindeki voltaj ve akm dmelerini sfrlaynz ve g kaynann arkasnda bulunan g anahtarnn kapal olup olmadn kontrol ediniz deilse kapatnz. Deney iin gerekli devreyi
tamamladnz.
DENEYN YAPILIfiI
fiekil 4.20de kurulumu verilen deneye bafllamadan nce g kayna ama kapama
anahtarnn kapal ve voltaj, akm dmelerinin sfrlanmfl olduunu kontrol ediniz.
Kurmufl olduunuz devrenin hazr olduunu yetkili retim elemanna bildiriniz ve
gereken izni alnz. G kaynann fiflini prize taknz ve g kaynan, ama kapama anahtarn kullanarak anz. G kaynann nnde sol stte yeflil flk yanacaktr. Rzgr kayna henz alflmayacaktr. Rzgr kaynan alfltrp rzgr oluflumunu salamak iin g kayna zerindeki voltaj dmesini (fiekil 4.21a) ve akm
dmesini (fiekil 4.21b) dndrerek rzgr kaynana yeterli enerjinin gelmesi salanmaldr. Bu ifllem srasnda g kayna zerinde bulunan krmz aflr akm fl
yanabilir (fiekil 4.21a). Bu durumda fana uygulanan akmn bir miktar arttrlmas gerekir aksi halde fana istenilen voltaj uygulansa bile, akm snrlamas olduundan fana gelen g arttrlamayacaktr. Yeterli miktarda voltaj ve akm kfl salandnda
fan alflacak ve rzgr retmeye bafllayacaktr. Rzgr trbinine bal pervanenin
dndne dikkat ediniz. G kayna zerindeki voltaj ve akm dmelerini ayarlayarak fan alfltrnz ve rzgr retilmesini salaynz.
fiekil 4.21
pervane
aflr akm fl
(a)
(b)
a) G
Kaynandan kfl
Voltaj ve
b) Akmnn
Ayarlanmas
96
Atlye alflmas-I
Rzgr Enerjisinin Elektrik Enerjisine Dnfltrlmesi

Fann rzgr retmesiyle birlikte elektrik devresinde bulunan lamba yanmayabilir.
Bunun anlam devre kurulumunda bir hata yoksa rzgr kayna tarafndan yeteri
miktarda rzgr elde edilememifl demektir.
fiekil 4.22
Elektrik Devresine
Enerji Salanmas
Bu durumda g kayna zerindeki voltaj ve akm dmelerini ayarlayarak

rzgr kaynandan kan rzgr gc arttrlabilir. G kaynandan fana yeterli
gc salayarak elektrik devresindeki lambann yanmasn salaynz (fiekil 4.22).
Rzgr Enerjisinin Mekanik Enerjiye Dnfltrlmesi

fiekil 4.23
Elektrik Devresine
ark Modlnn
Taklmas
Bu deneyde elektrik devresinde ark modl kullanlacaktr. Elektrik devresindeki lamba modl yerine ark modl taklacaktr. Bu ifllem iin g kaynann
ama-kapatma anahtarndan g kaynan kapatp fana giden enerjiyi kesiniz.
Elektrik devresindeki lamba modln kartarak bunun yerine ark modln taknz (fiekil 4.23). G kaynan anahtardan ap fana enerji salaynz. Rzgr
97
trbininin pervanesi dnerken elektrik devresine taklan ark modlndeki motorunda dndne dikkat ediniz (fiekil 4.24).
fiekil 4.24
Elektrik Devresine
Taklan ark
Modlnn
alfltrlmas
Rzgr Enerjisinden Elektrik Enerjisi Depolanmas

Bu deneyde elektrik devresinde kondansatr modl kullanlacaktr. Elektrik devresindeki ark modl yerine kondansatr modln takalm. Bu ifllem iin g
kaynann ama-kapatma anahtarndan g kaynan kapatp fana giden enerjiyi
kesiniz. Elektrik devresindeki ark modln kartarak yerine kondansatr modln taknz (fiekil 4.25). Kondansatr uygulanan elektriksel potansiyelin polaritesine duyarl olduundan, kondansatr zerindeki + ve - kutuplarna rzgr
trbininin + ve - kutuplarn balaynz. G kaynan anahtardan ap fana
enerji salaynz.
fiekil 4.25
Elektrik Devresine
Kondansatr
Modln Taklmas
Rzgr trbininin pervanesi dnerken elektrik devresine taklan kondansatr

modlde elektrik yk depolanacaktr (fiekil 4.26). Kondansatrde elektrik yk
depolanmas, elektrik potansiyel enerjisinin depolanmas anlamna gelir. Bu ifllem
98
Atlye alflmas-I
srasnda herhangi bir fley gzlenmeyecektir. Kondansatrde yeteri kadar yk depolanmasn salayabilmek iin deneyi 5-10 dakika devam ettiriniz.
fiekil 4.26
Kondansatrde
Elektrik Yklerinin
Depolanmas
Kondansatrde Depolanan Enerjinin Kullanlmas

Yeterli bir sre kondansatrn elektrik yk depolamas salandktan sonra
g kaynan kapatnz ve fiflini prizden ekiniz. Rzgr trbininin balant
kablolarn ve ift yuval modl devreden kartnz. Kondansatrdeki enerjinin kullanlmasn, yeni bir devre kurarak gzlemleyeceksiniz. Bunun iin fiekil 4.27deki devreyi kurunuz. Anahtar modlndeki anahtarn ak olmasna
dikkat ediniz.
fiekil 4.27
Kondansatre
Depolanan
Enerjinin
Kullanlmas Devre
Dzenei
Anahtar modl zerindeki anahtar kapal (devreden akm geer) konuma getiriniz (fiekil 4.28). Ampuln flk vermesini gzlemleyiniz.
99
fiekil 4.28
Kondansatrdeki
Enerjinin Ampul
Yakmas
fiekil 4.28de kurulan devredeki anahtar modln ak konumuna getiriniz ve

devredeki lamba modln kartarak yerine ark modln taknz (fiekil 4.29).
Anahtar modl zerindeki anahtar kapal (devreden akm geer) konuma getiriniz (fiekil 4.29b). Elektrik motorunun alfltn gzlemleyiniz.
fiekil 4.29
(a) Elektrik
Devresine ark
Modlnn
Taklmas (Anahtar
Ak)
(b) Anahtar
Modlndeki
Anahtar Kapal
(a)
(b)

Rzgr enerjisinin elektrik enerjisine dnfltrlmesi deneyinde elektrik devresindeki lamba modl zerindeki lamba nasl yand?
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
Elektrik devresinde bulunan lamba gerek hayatta sizce neyi temsil ediyor?
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
Elektrik devresinde bulunan motor gerek hayatta sizce neyi temsil ediyor?
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
Elektrik devresinde bulunan kondansatrn elektrik ykl olduunu nasl anlarz?
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
Elektrik devresinde bulunan kondansatr gerek hayatta sizce neyi temsil ediyor?
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
100
Atlye alflmas-I
Fan ile pervane sistemi arasndaki uzaklk 15 cm olduunda gzlemlerinizi

yaznz.
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
yaznz.
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
yazn.
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................

..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
101
zet
Elektrik laboratuvarnda alflmaya bafllamadan nce,
laboratuvardaki grevliler rencilere bir tehlike annda laboratuvardaki elektrii kesecek ana elektrik panosunun yerini ve elektrik enerjisinin nasl kesileceini retmelidirler. rencilere, herhangi bir kaza
annda itfaiyeye, salk grevlilerine ve okulda bulunan grevlilere nasl haber verecekleri konusunda bilgi verilmelidir. lkemizde TFAYEye 110, HIZIR ACL
SERVSne 112 ve POLSe 155 numaral telefonlardan kolayca ve cretsiz haber verilebilmektedir. Bu
telefon numaralarnn akldan karlmamas ok
nemlidir.
Scak ve souk hava dngs hava tabakasn oluflturan moleklleri de hareket ettirir. Atmosferdeki scaksouk hava yer deifltirmesi hzl bir flekilde meydana
geldiinde bu olaya rzgr diyoruz. Rzgr havann
hareketi olduuna gre yukarda da ifade edildii gibi, cismin bir hz varsa bir kinetik enerjisi vardr, yleyse rzgrn da bir enerjisi vardr ve biz buna rzgr
enerjisi diyoruz.
Rzgr enerjisinden elektrik retebilmek iin srekli
rzgr alabilen yerlere ihtiya vardr. Rzgr enerjisinden yararlanarak elektrik enerjisi retilen sistemlere rzgr santralleri denir. Rzgr trbinleri rzgrdaki kinetik enerjiyi nce mekanik enerjiye daha sonra da elektrik enerjisine dnfltren sistemlerdir. Bir
rzgr trbini genel olarak kule, pervane, jeneratr,
hz dnfltrcleri (diflli kutusu), elektrik-elektronik
elemanlardan oluflur. Rzgr trbinleri dnme eksenine gre Yatay Eksenli Rzgr Trbinleri ve Dfley Eksenli Rzgr Trbinleri olmak zere iki snfa
ayrlrlar.
Bir rzgr trbininin rettii enerjinin hesaplanmas
iin rzgrn hzna ve pervane apna ihtiya vardr.
ounlukla byk rzgr trbinleri saniyede 15 metre
hzla esen rzgrda tam kapasite alflma flartlarna eriflirler. Rzgr hz 20 m/s ulafltnda ise otomatik olarak sistem durmaktadr. 20m/s den byk rzgr hzlarnda sisteme aflr yk bindiinden sistem durdurulur.
Rzgr enerjisi, gnefl enerjisi, dalga enerjisi, jeotermal
enerji gibi temiz ve yenilenebilir enerji kaynaklarndandr. evreyi kirletmesi atk gazlar salmas, sera etkisi
oluflturmas gibi olumsuz etkileri yoktur. Kayna rzgr olduundan bitmesi sz konusu deildir. Rzgr tesislerinin kurulumu, iflletilmesi ve bakm dier tesisle-
re gre daha kolaydr. Enerji retim maliyetleri dflktr. Rzgr enerjisinden her lkede elektrik enerjisi retilebilir. Ayrca rzgr santralleri uzak blgelere infla
edilip, retilen enerjinin merkezi yerlere iletilmesi daha
kolaydr.
102
Atlye alflmas-I
Kendimizi Snayalm
1. Rzgr trbinlerinin tam kapasite alflabilmesi iin
rzgr hz ka m/s olmaldr?
a. 15
b. 30
c. 45
d. 55
e. 80
6. Dnya enerji birliine gre dnya enerji ihtiyacnn

yzde ka rzgr enerjisinden karfllanr?
a. 1-2
b. 5-15
c. 20-30
d. 50
e. 75
2. Gelecek yzylda alternatif enerji retiminde en hzl enerji retimi hangisinde olacaktr?
a. Gnefl enerjisi
b. Rzgr enerjisi
c. Termik enerji
d. Jeotermal enerji
e. Dalga enerjisi
7. Rzgr hz 20 m/sden daha fazla eserse rzgr trbinlerinin alflmas iin ne sylenebilir?
a. Tam kapasite alfltrlrlar.
b. Pervaneler durdurulur.
c. Elektrik retirler.
d. alflrlar fakat elektrik retmezler.
e. Pervaneler alfltrlr.
3. Afladakilerden hangisi rzgr enerjisinde karfllafllan problemlerdendir?

a. Bireysel kullanma uygun deildir
b. Trbinler byk flehirlere yakn olmak zorundadr
c. Rzgr her zaman esmez
d. Maliyeti yksektir.
e. ok kk alana ihtiya vardr.
8. Rzgr enerjisinden elektrik enerjisi elde etme evreleri afladakilerden hangisinde doru olarak sralanmfltr?
a. Mekanik enerji-Elektrik enerjisi-Rzgr enerjisi
b. Kimyasal enerji-Mekanik enerji-Elektrik enerjisi
c. Rzgar enerjisi-Mekanik enerji-Elektrik enerjisi
d. Mekanik enerji-Rzgr enerjisi-Elektrik enerjisi
e. Potansiyel enerji-Mekanik enerji-Rzgr enerjisi
4. Rzgr enerjisinden yararlanarak elektrik enerjisi

retilen sistemlere ne ad verilir?
a. Gnefl santralleri
b. Pervane
c. Rzgr gl
d. Rzgr santralleri
e. Fan
5. 2013 yl verilerine gre, lkemizde rzgr enerjisinden en fazla elektrik enerjisi elde edilen ilimiz
hangisidir?
a. stanbul
b. zmir
c. Hatay
d. Eskiflehir
e. Balkesir
9. Afladakilerden hangisi temiz enerji kaynaklarndandr?

a. Potansiyel enerji
b. Nkleer enerji
c. Kimyasal enerji
d. Rzgr enerjisi
e. Kinetik enerji
10. 2013 yl verilerine gre rzgr enerjisinden en fazla elektrik enerjisi elde eden lke afladakilerden hangisidir?
a. Amerika Birleflik Devletleri
b. Trkiye
c. spanya
d. Meksika
e. in
103
1. a
Demir, S. (Ed.) (2010). Elektrik Enerjisi retimi ve

Datm. Anadolu niversitesi Basmevi, Eskiflehir.
fienyel M. (2010). Teknolojinin Bilimsel lkeleri. Anadolu niversitesi Basmevi, Eskiflehir.
http://www.yildiz.edu.tr/~okincay/dersnotu/RuzgBol2.pdf, 2012.
World Wind Energy Report 2010, WWEC2011 10th
World Wind Energy Conference, Egypt.
2. b
3. c
4. d
5. e
6. a
7. b
8. c
9. d
10. e
Yantnz yanlfl ise retilen Enerjinin Hesaplanmas konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Rzgr Enerjisi Kaynaklar ve Ekonomisi konusunu yeniden gzden
geiriniz.
geiriniz.
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise retilen Enerjinin Hesaplanmas konusunu yeniden gzden geiriniz.
ATLYE ALIfiMASI-I
Amalarmz
N
N
N
N
N

Hidrojen elementini tanmlayabilecek,
Hidrojen gaz retimini aklayabilecek,
Hidrojen enerjisinden elektrik enerjisi retimini aklayabilecek,
Yakt hcrelerini tanmlayabilecek,
Hidrojen enerjisinden elektrik retecek deneyi yapabilecek
Anahtar Kavramlar
Hidrojen
Hidrojen Enerjisi
Yakt Hcreleri
PEM Hcreleri
indekiler
Atlye alflmas-I
Hidrojen
Enerjisinden Elektrik
Enerjisi retimi
GRfi
GVENLK NLEMLER
TEORK BLG
DENEYDE KULLANILACAK ARA
VE GERELER
DENEYN DZENENN
KURULMASI VE DENEYN YAPILIfiI
DENEY SONULARININ
DEERLENDRLMES
Hidrojen Enerjisinden
Elektrik Enerjisi retimi
GRfi
Gnmzde enerji ihtiyacn karfllamak lkeler iin nemli problemlerin baflnda
gelmektedir. Enerji ihtiyacn karfllamada kmr, petrol ve doalgaz gibi fosil kaynaklar st sralarda yerini korumaya devam etmektedir. Dnyada ve lkemizde
enerji kayna olarak fosil kaynaklarn yaklaflk %80 orannda kullanld bilinmektedir. Fosil kaynaklarn kullanlmas eflitli sorunlar da beraberinde getirmektedir.
lkemizde yeterli miktarlarda kmr, petrol ve doalgaz bulunmadndan fosil
kaynaklarn enerji elde etmede kullanlmas yabanc lkelere bamllk ve evre
kirlilii gibi nemli sorunlar ortaya karmaktadr. Dnyadaki btn lkelerde olduu gibi lkemizde de enerji elde etmede kullanlacak kaynak arayfllar gittike
hz kazanmaktadr. Teknolojinin de ilerlemesi kaynak eflitliliini kullanmada yardmc olmaktadr. Gnefl, rzgr, gel-git, jeotermal ve hidrojen gibi kaynaklarn
enerji elde etmede kullanlmas gn getike yaygnlaflmaktadr. Bunlarn iinde yer
alan hidrojenden enerji kayna olarak yararlanma alflmalar artmaktadr.
Hidrojenin oksijenle yaklarak enerji aa kmas salanr. Yanma deyimi malzeme iinde bulunan hidrokarbonlarn ortamda bulunan oksijenle reaksiyona girerek s enerjisinin ortaya kmas olarak tanmlanabilir. Yanma olaynda s enerjisinin yannda kl, nem veya zehirli gazlar da atk olarak ortama yaylr. Hidrokarbonlarn oksijenle reaksiyona girerek yanmasyla bir kimyasal olay gerekleflir.
Kimyasal olayda malzemenin eski durumuna dnmesi mmkn deildir. Hidrojenin oksijenle reaksiyona girerek yanma olayn gereklefltirmesi biraz farkldr.
Hidrojenin yanmasyla s veya elektrik enerjisi ortaya karken atk olarak sadece
su meydana gelir. Atk olan suyun molekl yaps bildiimiz iki hidrojen ve bir oksijen atomlarndan meydana gelir. Baflka bir deyiflle atk zararl bir atk deildir ve
su tekrar ayrfltrlarak hidrojen ve oksijen elde edilir. Bu durumda hidrojenin enerji kayna olarak kullanlmas evreye zarar vermeyen temiz enerji kaynadr. Dier taraftan rn olarak elde edilen su da yeni bir enerji kayna olarak kullanlr.
Bu nitede suyun bileflenleri olan hidrojen ve oksijenin elektroliz yoluyla ayrfltrlmasn, hidrojen gaz ve oksijen gaznn birleflerek elektrik enerjisi elde edilmesi hakknda bilgi edineceksiniz. Elde edilen enerjinin bir elektrik devresindeki,
elektrik motoru, gibi bir devre elemann nasl alfltrdn kavrayacaksnz. Hidrojenin yakt olarak elde edilmesi ve elde edilen hidrojenin enerji kayna olarak
kullanlmasn model bir deney zerinde gzlemleyecek ve tecrbe edeceksiniz.
106
Atlye alflmas-I
GVENLK NLEMLER
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Bulunduumuz ortamlarda tehlikelere ve kazalara karfl dikkatli olmalyz. Burada

laboratuvarlarda, atlyelerde karfllafllabilecek kazalara karfl alnabilecek gvenlik
nlemleri hakknda genel bilgiler verilecektir.
Laboratuvarlarda alnabilecek gvenlik nlemleri laboratuvarda yaplan alflmalara bal olarak farkllk gstermektedir. rnein bir kimya laboratuvarnda alnacak gvenlik nlemleri ile bir fizik veya elektrik laboratuvarnda alnacak gvenlik nlemleri birbirinden farkldr. Burada elektrik laboratuvarnda alnabilecek
gvenlik nlemlerinden sz edeceiz.
zellikle alfltmz ortamlarda tehlike veya kazalarla daha fazla karfllaflmaktayz. Dikkatimizi yaptmz alflmalara younlafltrdmzdan tehlikeleri nceden fark etmemiz veya bazen de dikkatsizce davranmamz nedeniyle tehlikelerle
yz yze kalflmz artmaktadr. Her fleyden nce bulunduumuz ortamda tehlikelere karfl dikkatli, gvenlik nlemlerini alarak davranmalyz. Bulunduumuz ortamlar, alflma yerleri veya okullardaki laboratuvarlar, atlyeler olduunda hem
renciler olarak hem de grevliler olarak gvenlik nlemlerini en st seviyede
tutma zorunluluu vardr. Eer alflanlar veya grevliler kendi gvenliklerinde
dikkatli davranrlarsa, bulunduklar ortamn gvenliini de salamfl olacaklardr.
nosunun yerini
ve elektrik enerjisinin nasl kesileceini retmelidirler. rencilere, herhangi bir kaza annda itfaiyeye, salk grevlilerine ve okulda bulunan grevlilere nasl
D fi haber
N E L M verecekleri konusunda bilgi verilmelidir. lkemizde TFAYEye 110, HIZIR ACL SERVSne 112 ve POLSe 155 numaral telefonlardan kolayca ve cretsiz haber verilebilmektedir. Bu telefon numaralarnn akldan karlS O R U
mamas ok nemlidir.
Bir tehlike annda
herhangi bir telefondan TFAYEyi 110, HIZIR ACL SERVD K K Alkemizde
T
Sni 112 veya POLSi 155 numaral telefonlardan arayabilirsiniz.
N N
SIRA SZDE

dikkat ederken renciler de nce kendi gvenliklerini sonra da kullanacaklar laAMALARIMIZ
boratuvarn,
deney ara ve gerelerin gvenliini salamada sorumludurlar. Bu ayn zamanda vatandafllk grevimizdir.
T A P
TEORKK BLG
Hidrojen molekl (H2) halinde bulunur. Hidrojen molekl iki hidrojen atomunun
bir araya gelmesiyle oluflur. Doada hidrojen molekl serbest halde nadir olarak
T E L E V Z Y Omolekl
N
bulunur. Hidrojen
oksijen (O) atomuyla ok abuk ba yaparak H2O
(su) molekln meydana getirir. Dnyann 3/4nn su ile kapl olduu dflnldnde, yer kredeki hidrojen miktarnn bolluu daha iyi anlafllmfl olacaktr.
Hidrojen dier elementlerle de ba yaparak eflitli bileflikler olufltururlar. Bu niNTERNET
tede daha ok sudaki hidrojenin enerji kayna olarak kullanlmasyla ilgili bilgi
verilecektir.
Hidrojen gaznn zellikleri;
Zehirsizdir ve yancdr
evreyi kirletmez
Kokusuzdur
5. nite - Hidrojen Enerjisinden Elektrik Enerjisi retimi
Tatszdr
Kolay uucudur
Kendi baflna patlayc deildir
Radyoaktif deildir.
Hidrojen gaznn tutuflma scakl 560 C olduundan kolayca tutuflmaz. Hidrojen gaz dier yanc gazlara oranla yapsnda karbon bulunmadndan yanma
srasnda evresine daha az flma yapar ve alevi gzle grnmez. Hidrojen gaznn
oksijenle yaklmasyla yaklaflk 3000 C scaklklar elde edilebilmektedir. Hidrojenin yapsnda bulunan bu enerji hidrojen gaznn enerji kayna olarak kullanlmasn n plana karmaktadr. Hidrojen gaz nadir bulunduuna gre enerji kayna
olarak kullanlacaksa hidrojen gaz retmek nemli bir problem olarak karflmza
kmaktadr. Hidrojen gaz eflitli yntemlerle elde edilirken bir miktar enerjiye ihtiya vardr. Hidrojen gaz elde etmek iin kullanlacak enerji bir fosil yakt kullanarak elde edilecek olursa evre kirliliine sebep olacaktr. Hlbuki hidrojen gaznn evre iin zararsz olduu yukarda ifade edilmiflti. Dier taraftan, retilen hidrojen gaznn depo edilmesi veya bir noktadan baflka bir noktaya taflnmas olduka zordur. Hidrojen atomu dier atomlara gre olduka kktr. Bu nedenle ou malzemenin iinden szarak (malzemeye dffz eder) geer. Hidrojen gazn
bir malzeme iinde tutmak olduka zordur.
Hidrojenin doada bol bulunmas, temiz olmas ve kullanlabilecek enerjiye sahip olmas onu temiz enerji kayna olarak kullanmay cazip duruma getirmektedir. Hidrojen gaz retmede suyun elektrolizinden yararlanma imkn retimi esnasnda da bir evre kirlilii meydana getirmeyecektir. Suyun elektroliz ifllemiyle
hidrojen gaz elde edilirken kullanlacak enerji gnefl, rzgr, gel-git veya jeotermal gibi temiz enerji kaynaklarndan salanmas hidrojen enerjisini de temiz enerji kaynaklar snfna sokmaktadr. Dier taraftan hidrojen gaznn oksijen gaz ile
reaksiyona girmesinden su meydana geldiinden, gerek hidrojen gaz retimi gerekse hidrojen gaznn enerji kayna olarak kullanlmas evre temizlii bakmndan hidrojen gaznn tercih edilmesine neden olmaktadr.
Hidrojen gaz alevli yanma zellii ile iten yanmal motorlarda, gaz trbinlerinde ve ocaklarda yakt olarak kullanlabilmektedir. Hidrojen gaznn direkt buhara dnflm zellii, buhar trbinleri uygulamasnda kolaylk salamaktadr. Bu
zellii ile endstriyel buhar retimi de kolaylaflmaktadr. Hidrojen gaznn katalitik yanma zelliinden mutfak ocaklar, su stclar ve sobalara uygulanmasnda
yararlanlmaktadr. Hidrrleflme zellii, emniyetli hidrojen depolamas asndan
nemlidir. Hidrojen gaz yakt pillerinde elektrokimyasal evrimle direkt elektrik
retiminde de kullanlabilmektedir.
Hidrojen gaznn enerji kayna olarak kullanlmas nce hidrojen gaznn bilefliklerden ayrlarak retilmesini gerektirmektedir. Hidrojen gaz eflitli yntemlerle
elde edilmektedir.
Suyun Elektrolizi
Elektroliz dendiinde elektrik akm yardmyla bilefliklerin sv zeltilerinden saf
moleklleri veya elementleri zelti iinden ayrmak aklmza gelir. lkretimdeki derslerimizden tuzlu suyun iine iki metal ubuk daldrp, metal ubuklar da
iletken teller yardmyla bir pile baladmzda, tuzlu suya batrlmfl metaller etrafnda hava kabarcklarnn olufltuunu gzlemlediimizi hatrlarz. Daha ileri derslerimiz de ise, bir gmfl zeltisi ve gmfl paracklar kullanarak bir taky elektroliz yntemiyle gmfl kaplayabileceimizi hatrlarz.
107
108
Atlye alflmas-I
Suyun elektroliz yntemiyle hidrojen ve oksijen molekllerine ayrfltrlmas dflncesi 1800l yllarn bafllarnda Alman kimyac Ritter tarafndan pratie dndrlmfltr. Ritter, su iine platin ubuklar daldrp platin ubuklar da iletken teller yardmyla bir akye balamfl ve devreden geecek akm lmek iin de devreye ampermetre balamfltr. Ampermetrenin hibir akm deeri gstermediini
gzlemlemifltir. Bunun anlam devreden akm gemiyor ve elektroliz ifllemi baflarsz, nk saf su elektrii iletmez. Su iine birka damla asit damlatarak suyun
iletken haline gelmesi salandnda ampermetreden elektrik akmnn getiini
gzlemifltir. Akm gemeye baflladnda platin elektrotlar etrafnda da hava kabarcklarnn olufltuu gzlenmifltir ve hava kabarcklarndan biri hidrojen gaz (H2)
dieri ise oksijen gaz (O2) dr.
Suyun elektrolizi iflleminde dikkat eken noktalar doru akm kayna kullanmak, suyun iletken olmasn salamak ve metal ubuk olarak platin kullanmak.
Doru akm kayna, yk taflmasn salamak iin iine tuz, asit ya da baz ilave
edilmifl elektrolit iinden geirilir. Bunun iin reaksiyon oluflumunu salayan ancak reaksiyona girmeyen katalizrler (platin gibi) elektrot olarak kullanlr. retecin pozitif kutbuna balanan anotta oksijen gaz oluflurken, negatif kutba balanan
katotta hidrojen gaz oluflur (fiekil 5.1). Anotta O2 ve katotta H2 oluflurken meydana gelen reaksiyon
fiekil 5.1
Asitli Suyun
Elektrolizi
H2
platin
platin
Ak
Asit+su
H2
O2
O2
2H2O+2e-H2+2OH2OH-1/2 O2+H2O+2edenklemi ile gsterilir. Oluflan gazlarn tekrar karflmasn engellemek iin her iki
hcre arasna ince bir tabaka konulur. Bu basit yntem kullanlarak hidrojen gaz
elde edilmektedir. Ancak bu yntemle elde edilen hidrojen gaz miktar olduka
azdr. Yaplan alflmalara bal olarak temelde ayn fakat kk deiflikliklerle daha fazla hidrojen elde etme imkn gn getike artmaktadr.
Proton Deiflim Zar ile Elektroliz

Bu yntemle proton deiflim zar (Proton Exchange Membrane, PEM) su elektroliz cihaz kullanlarak hidrojen elde edilmektedir (fiekil 5.2). Bu cihaza PEM su
elektroliz cihaz diyeceiz.
109
fiekil 5.2
PEM Su Elektroliz
Cihaz
fiekil 5.3
-
Suyun PEM
hcresinde
elektrolizi
Elektrot
Elektrot
Zar
H2
O2
H+
Su girifli
4H+4e-
Su girifli
2H2
Elektrotlar
2H2O+elektrik enerjisi
2H2+O2
PEM su elektroliz cihaznn flematik grnm fiekil 5.3te verilmifltir. PEM su

elektroliz cihaznda bulunan zar iinden proton geebilecek ve gaz moleklleri
gemeyecek flekilde imal edilir. Zar iki elektrot (+ olan anot, - olan katot) arasna skfltrlr. Elektroliz iflleminin gerekleflmesi iin elektrik enerjisine ihtiya vardr. Elektroliz iflleminde elektrotlar arasna dc kayna ile dc gerilim uygulanr.
Elektroliz ifllemi uygulanacak su, dc kayna ile pozitif beslenmifl anot ucundan
verilir. Anotta elektrik enerjisinin de yardmyla su hidrojen ve oksijene ayrlr. Bir
oksijen moleklne karfllk iki hidrojen molekl oluflur. Ayrlma ifllemi gerekleflirken hidrojen atomu bir elektron kaybeder ve hidrojen atomu artk hidrojen iyonu veya protondur. Anotta meydana gelen protonlar zar iinden geerek katoda
ulaflrlar. Suyun PEM elektroliz hcresiyle elektrolizinde saf su kullanlmas nemlidir. Saf su kullanlmad durumda zar zerindeki gzenekler tkanarak suyun
elektroliz edilmesini engeller.
110
Atlye alflmas-I
Elde edilen hidrojen gaz yakt hcrelerinde elektrokimyasal evrimle direkt

elektrik retiminde de kullanlabilmektedir.
Hidrojen Yakt Hcresi

Hidrojen yakt hcreleri, hidrojen gazn kullanarak elektrik enerjisi reten cihazlardr. eflitli hidrojen yakt hcreleri retilmekle birlikte bunlardan deneyde kullanlacak olan polimer elektrolit zar veya proton deiflim zar (polymer electrolyte
membran veya Proton Exchange Membrane, PEM) yakt hcreleridir. Bu cihaza
PEM yakt hcresi diyeceiz. fiekil 5.4te PEM yakt hcresi gsterilmifltir.
fiekil 5.4
PEM Yakt Hcresi
PEM yakt hcresinin flematik grnm fiekil 5.5te verilmifltir. Yakt hcresinde gerekleflen elektrokimyasal reaksiyonu ve sonucunda oluflan elektrik akmn
aklayalm. PEM yakt hcrelerinin nemli bileflenlerinden biri nemli yeteneklere sahip zardr (membrane). Zar ortamdaki gaz geirmezken gaz iindeki protonlar geirir. Bu nedenle ounlukla proton deiflim zar (proton exchange membrane) olarak isimlendirilir. Zar elektrii ileten iki elektrot arasna skfltrlmfl gzenekli bir yapya sahip bir elektrolit gibi davranr. Elektrotlar karbondan retilmifl
ince filmlerdir. Gzenekli elektrotlar ve zarn ara yzeyinde platin gibi katalizr
paracklar vardr.
fiekil 5.5
Hidrojen Yakt
Hcresinin fiematik
Grnm
Zar
H2 girifli
O2 girifli
H+
H+
Su kfl
H2
Su kfl
2H++2e-
Elektrotlar
1/ O +2H++2e2 2
H2O
111
SIRA SZDE
Hidrojenden elektronu ayrma ifllemi zar ve gzenekli elektrotlarn
arasnda bulunan katalizrlerde meydana gelir. Zar ve elektrot ara yzeylerinde bulunan platin katalizrler aracl ile hidrojenden bir elektron sklr. Bylelikle
her bir hidD fi N E L M
rojen atomundan bir proton ve bir elektron aa kar. Hidrojenden sklen elektron kolektrde toplanrken bir elektron kaybetmifl hidrojen yani proton zar iinS O R U
de yoluna devam ederek dier kolektre ulaflr. letken kolektrlerde
toplanan
elektronlar potansiyel elektrik enerjisi olufltururlar. Kolektrlerde toplanan elektronlar devreye balanan lamba veya motor gibi yk zerindenD geerek
K K A T bu devre
elemannn alflmasn salarlar. Baflka bir deyimle devreyi tamamlayarak dier
kolektre ulaflan elektronlar elektriksel ifl yapmfl olurlar.
SIRA SZDE
Zarn bir ucundan dierine geen protonlar zarn dier ucundaki oksijen moleklleriyle karfllaflrlar. Bu karfllaflma sonucunda, bir oksijen, iki proton ve iki elektron (lamba zerinden gelen) H2O molekln olufltururlarAMALARIMIZ
yani suyu meydana
getirirler.
SIRA SZDE
N N
K T A P
PEM yakt hcreleri iin detay bilgiyi PEM FUEL CELLS kitabndan bulabilirsiniz.
Hidrojen gazndan elde edilen elektrik enerjisinden teknolojinin eflitli alanlaT E L E V Zyerler:
YON
rnda yararlanlmaktadr. Teknolojide yakt hcrelerinin kullanld
Otomobiller,
Scooter ve bisikletler,
Golf arabalar,
NTERNET
Kk lekli g sistemleri,
Yedek g sistemleri,
Taflnabilir g sistemleri,
Uaklar,
Lokomotifler,
Gemiler,
Sualt aralar.
Dnyada Hidrojen Enerjisi
Dnyada hidrojen retimi yllk 50 milyon ton veya 500 milyar m3 olduu ifade
edilmektedir. retilen hidrojen eflitli alanlarda kullanlmaktadr. Dnyada retilen
hidrojenin byk bir ksm kimya sanayinde kullanlmaktadr. Bunun yannda suni
gbre retiminde, margarin retiminde ve rafinerilerde kullanlmaktadr. Hidrojen
retiminin bir blm gaz ve sv olarak elde edilmektedir. Dier taraftan retilen
hidrojenin enerji kayna olarak kullanm yaygn deildir. Hidrojen gazn kullanarak elektrik enerjisi reten yakt hcreleri kullanm gittike artmaktadr. zellikle
bu konuda Amerika Birleflik Devletleri ve Japonya byk arafltrmalara yatrm yapmaktadrlar. ABDnin 2025 ylnda Amerikann toplam enerji tketiminin % 10unun
hidrojenle karfllanmas ve bylece dflardan alnan petrol miktarnn yar yarya
azaltlmasnn hedeflendii ifade edilmektedir. Dier taraftan Japonyann hidrojen
yakt hcreleri retimini srekli arttrd ifade edilmektedir. Hidrojen gazndan
elektrik enerjisi elde etmede kullanlan yakt hcrelerinin yaklaflk %85 verimle
enerji retebilmeleri ve enerji elde ederken hava kirlilii yaratacak karbon salnm
olmamas, yakt hcresi retimi artmasnn nemli nedenlerindendir. Japonya 2020
ylna kadar 700 milyon hidrojen yakt hcresi retmeyi planlarken, Avrupa lkeleri 2030 ylna kadar sfr karbon salnmna sahip yeni ara retimini genel ara retimi iinde %50lerin zerine karacak alflmalar yapmaktadr.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
112
Atlye alflmas-I
Yakn gelecekte hidrojen enerjisinden yararlanarak enerji reten ve bu enerjiyi

kullanan aralar, enerji istasyonlar saysnda ve retecekleri enerji miktarnda byk artfllar olaca kanlmazdr.
Trkiyede Hidrojen Enerjisi Potansiyeli

TBTAK tarafndan yaplan alflma ile 1998 ylnda tamamlanan bir raporda, hidrojen enerjisinin nemi ve yaplmas gerekenler sralanmfltr. Hidrojen enerjisi ile
ilgili alflmalarn Ar-Ge (arafltrma gelifltirme) alanlar arasnda yer almas gerektii belirtilmifltir. Hidrojen programlarnn esas itibari ile uzun dneme ynelik olduu vurgulanmakla birlikte, mevcut enerji alt yapsyla ksa dnemli uygulamalar
zerinde durulmas, ICHETin (Uluslararas Hidrojen Enerjisi Teknolojileri Merkezi) kurulmas iin bafllatlmfl olan alflmalarn hzla olumlu sonuca gtrlmesi istenmifltir. Rapor, Bilim ve Teknoloji Yksek Kurulu tarafndan uygun bulunarak,
Baflbakanlk kanalyla Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlna sunulmufltur.
Trkiyede hidrojen yakt retiminde kullanlabilecek olas kaynaklar; hidroelektrik enerji, gnefl enerjisi, rzgr enerjisi, gel-git enerjisi, jeotermal enerji ve
adm atlmas gereken nkleer enerjidir. Trkiye gibi geliflme srecinde ve teknolojik geifl aflamasndaki lkeler asndan, uzun dnemde gnefl pili-hidrojen sistemi
uygun grlmektedir. Gnefl pili panellerinden elde edilecek elektrik enerjisi ile suyun elektrolizinden hidrojen reten bu yntemde, 1 m3 sudan 108,7 kg hidrojen elde edilebilecei ve bunun 422 litre benzine efldeer olduu ifade edilmektedir.
Trkiyenin hidrojen retimi asndan bir flans, uzun bir ky fleridi olan Karadenizin tabannda kimyasal biimde depolanmfl hidrojen bulunmasdr. Karadenizin suyunun % 90 anaerobik (oksijensiz) ve hidrojen slfr (H2S) ierdii bilinmektedir. Elektroliz reaktr ve oksidasyon reaktr gibi iki reaktr kullanlarak,
H2Sden hidrojen retimi konusunda yaplmfl teknolojik alflmalar vardr.
Teknolojik verilere ve lkemizin enerji-ekonomi verilerine gre, 1995-2095 arasnda gnefl-hidrojen sistemi ile yaplabilecek yakt retimi ve bunun fosil yaktlarla rekabet olana, zel bir simlasyon modeli kapsamnda bilgisayar zmleri ile
arafltrlmfltr. Bu ulusal modelde, hidrojen retiminin artfl iin yavafl ve hzl olmak zere iki ayr seenek alnmfltr. Her iki seenekte de 2010-2015 dneminde
hidrojen enerjisi maliyetinin fosil enerji maliyetinin altna dflebilecei, ancak yaplabilecek yerli hidrojen retiminin 2.3 Mtepin (milyon ton efldeer petrol) altnda kalaca grlmfltr.
2020-2025 dneminde yerli hidrojen retiminin 10 Mtepin zerine kabilecei, 2015 ylndan sonra fosil yakt dfl almn azaltc etki yapaca ngrlmektedir. Giderek salanacak hidrojen retimi artflyla, yerli petrol, doal gaz ve kmr
retiminin sfrlanabilecei 2065 ylnda, yaklaflk 290 Mtep hidrojen retilebilecei ngrlmektedir.
113
fiekil 5.6
Deneyde
Kullanlacak Ara
ve Gereler
1
3
10
8
7
9
DENEYDE KULLANILACAK ARA VE GERELER

Deney de kullanlacak ara ve gereler fiekil 5.6da verilmifltir.
1. G kayna.......................................................................1 adet
2. Modller............................................................................16 adet
3. Saf su kab..........................................................................1 adet
4. Ampermetre........................................................................1 adet
5. Voltmetre............................................................................1 adet
6. Koruyucu gzlk................................................................2 adet
7. Kronometre.........................................................................1 adet
8. Su/gaz hortumlar..............................................................10 adet
9. Hortum skfltrma kelepeleri............................................2 adet
10. Kablolar...............................................................................6 adet
G Kayna
G kayna suyu elektroliz edecek elektroliz cihazna enerji salayacaktr. Elektroliz cihazn doru (dc, direct current) akm ile besleyecektir. G kaynann blmleri aflada sralanmfltr (fiekil 5.7).
1. Voltaj ayar dmesi,
2. Akm ayar dmesi,
3. AC kfl voltaj,
4. DC kfl voltaj.
G kayna devreyi 0-6-12 V ac voltaj veya 0-12 V dc voltaj ile besleyebilmekte, dc akm ve voltaj deerleri ayarlanabilmektedir. Bu deneyde su elektroliz cihazna 2 Vluk dc gerilim uygulanacaktr.
114
Atlye alflmas-I
fiekil 5.7
G Kayna
1
3

eflitli elektrik devreleri oluflturabilmektedirler. Modllerin birbirine taklma aflamalar fiekil 5.8a-dde gsterilmifltir.
fiekil 5.8
Modllerin
Birbirine Taklmas
(a)
(b)
(c)
(d)
fiekil 5.9
Elektrik Devre
Modlleri
2
8
9

Elektrik devre modlleri:
1. Su/gaz tank modl.................................................2 adet
2. Su elektroliz modl................................................1 adet
3. Hidrojen yakt hcresi modl................................1 adet
4. Tek yuval modl......................................................4 adet
5. Kfle modl...............................................................3 adet
6. ift yuval modl,.....................................................1 adet
7. Reosta modl............................................................1 adet
8. Dz modl,...............................................................2 adet
9. ark modl...............................................................1 adet
Elektrik devre modlleri yardmyla nce saf sudan H2 gaz elde edilecek ve elde edilen H2 gaz kullanlarak yakt hcresi yardmyla elektrik enerjisi retilecektir.
Ampermetre / Voltmetre
Devredeki elemanlar zerinden geen akmn veya herhangi bir devre eleman
zerindeki gerilimi lme ifllemlerinde ampermetre ve voltmetre cihazlar kullanlr. Multimetre cihazlar, akm (dc ve ac), voltaj (dc ve ac), diren deeri (ohm), sa ve scaklk deerleri gibi birok nicelii ltnden bu cihazlar multimetre
olarak isimlendirilirler. Bu deneyde multimetre cihazlar akm ve voltaj deerleri
lmede kullanlacaktr. fiekil 5.10da deneyde kullanlacak multimetrenin blmleri gsterilmifltir.
1. Dijital ekran (fiekil 5.10a)
2. POWER, ama kapama dmesi
Multimetre ile yaplacak lme gre zerinde bulunan kademe anahtar (3 numara ile gsterilen) dndrlmelidir. rnein dc akm lm yaplacaksa kademe
anahtar zerindeki ok fiekil 5.10bde gsterilen 4 numaral blgeye gelecek flekilde dndrlmelidir. llecek dc akm deeri biliniyorsa kademe anahtar zerindeki ok bu deere en yakn sayya getirilmeli bilinmiyorsa tedbir iin llebilecek
en byk deere ayarlanmaldr. Dier lmler iin de kademe anahtarnn zerindeki ok istenilen blgeye gelecek flekilde dndrlmelidir. Multimetre ile lm
yapmak iin kademe anahtarnn istenilen blgeye ayarlanmas yeterli deildir. Multimetre zerindeki dier blmleri tanmladktan sonra multimetre cihaznn kullanm anlatlacaktr. Multimetre zerindeki blmler flekil 5.10bde verilmifltir.
3. Kademe anahtar
4. DC akm lm blgesi
5. AC akm lm blgesi
6. AC voltaj lm blgesi
7. DC voltaj lm blgesi
8. Akm ve voltaj lm iin kullanlacak problarn yuvalar
115
116
Atlye alflmas-I
fiekil 5.10
Multimetrenin
a) Dijital ekran
b) Kademe
Anahtar
c) Voltaj Akm kfl
Yuvalar
4
2
5
(a) Dijital Ekran
(b) Kademe Anahtar
(c) Voltaj, Akm kfl Yuvalar
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
D fi N E L M
TELEVZYON
S O R U
DKKAT
NTERNET
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
fiekil 5.10cde multimetre zerinde kfl yuvalar gsterilmifltir. Multimetrenin

problar yaplacak lme gre bu yuvalara taklacaktr. rnein multimetreyi 25
volt dc voltaj lmek zere hazr duruma nasl getireceimizi inceleyelim. Multimetredeki kademe anahtar zerindeki (3) okun dc voltaj (7) blgesine dndrrz. Bu blgeyi incelediimizde 25 voltluk bir rakam olmadn gryoruz. Bu
durumda kademe anahtarn 200 volt rakamn gsterecek flekilde dndrelim.
Voltmetrenin krmz probunu fiekil 5.10cde gsterilen V CAP yuvasna ve siyah
SIRA SZDE
probu da COM
yuvasna takalm. Multimetre bu ifllemlerden sonra voltaj deeri leceinden multimetre voltmetre grevini grecektir. Voltmetrenin POWER (2)
dmesineD basarak
alfltralm. Voltmetre bir elektrik devresindeki devre elemanfi N E L M
nn zerindeki gerilimi lebilecektir. Voltmetrenin problarn elektrik devre elemanna paralel balanacak flekilde dokundurduumuzda voltmetrenin okuyaca
S O R U
deer elektrik
devre eleman zerindeki gerilim deeridir.
Voltmetre devre
paralel balanarak lm yaplr.
D K elemanna
KAT
Multimetre
ile diren deeri, frekans, lmek istediimizde problar ayn yuvaSIRA SZDE
larda kalmak flartyla kademe anahtar istenilen lm aralna dndrlerek lm ifllemi yaplabilir. Multimetre ile elektrik devre eleman zerinden geen akm
llmek istendiinde
AMALARIMIZ lm biraz fakllaflr. Multimetre ampermetre olarak kullanlacaksa kademe anahtar (3) dc iin (4) blgesine ve ac iin (5) blgesine dnSIRA SZDE
drlmelidir.
Ampermetrenin krmz renkli probu fiekil 5.10cde miliamper (mA)
K
A P deerleri iin mA yuvasna 200 mAden byk 20Ae kadar

seviyesindeki Takm
olan akm Ddeerleri
fi N E L M iin 20A yuvasna taklmaldr. Siyah prob COM yuvasna taklmaldr. Ampermetrenin POWER (2) dmesine basarak cihaz atktan sonra amT E L Eproblarn
V Z Y O N devre elemanna seri balayarak devre eleman zerinden
permetrenin
S O R U
geen akm lebilirsiniz.
N N
Ampermetre Ddevre
seri balanarak lm yaplr.
K K A elemanna
T
NTERNET
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
N N
5. nite - Hidrojen Enerjisinden

Elektrik Enerjisi retimi
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
117
AMALARIMIZ
T Devre
A P Analizi LaVoltmetre ve ampermetrenin kullanlmas hakkndaki detay bilgilerK iin
boratuvar kitabnza bakabilirsiniz.
Saf Su
K T A P
SIRA SZDE
SIRA SZDE
TELEVZYON
TELEVZYON
Deneyde hidrojen ve oksijen gazlar saf suyun elektroliz edilmesiyle

L M edilecekD fi N Eelde
tir. Katkl veya flehir flebekesinden alnacak suyun kullanlmas elektroliz cihazna
zarar verdiinden dikkat edilmelidir. Saf su hidrojen kayna olarak kullanlacak NS TOE RR NUE T
tr. fiekil 5.6da saf su kab gsterilmifltir.
D fi N E L M
NST OE RRNUE T
Deneyde katkl veya flehir flebekesinden alnacak suyu kullanmaynz.

DKKAT
Koruyucu Gzlk
SIRA SZDE
DKKAT
N N
SIRA SZDE
Koruyucu gzlkler deney yaplrken hidrojen ve oksijen gaz oluflumu srasnda

herhangi bir patlamaya karfl gzleri korumak zere kullanlacaktr (fiekil 5.11).
AMALARIMIZ
fiekilAMALARIMIZ
5.11
Koruyucu
Gzlkler
K T A P
Deney yaparken koruyucu gzlkleri kullannz.
Kronometre
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET
SIRA SZDE
NTERNET
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
N N
Deneyde gaz oluflumu gzlemlenirken devreden geen akmn sresini belirlemede kronometre kullanlacaktr (fiekil 5.12).
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
fiekilAMALARIMIZ
5.12
Kronometre
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
118
Atlye alflmas-I
Su/Gaz Hortumlar
Deneyde kullanlacak suyun su tanklarndan PEM su elektroliz modlne aktarlmas ve suyun elektrolizi ile bu modlde ayrfltrlan hidrojen ve oksijen gazlarnn
yine su tanklarna aktarlmas bu hortumlarla salanacaktr (fiekil 5.13).
fiekil 5.13
Su, Gaz Aktarma
Hortumlar
Hortum Skfltrma Kelepeleri

Hortum skfltrma kelepeleri tanklardan modllere su aktarm veya gaz aktarm srasnda kaaklar nlemek iin hortumlarn skfltrlmasnda kullanlacaktr (fiekil 5.14).
fiekil 5.14
Hortum Skfltrma
Kelepeleri
DENEY DZENENN KURULMASI VE DENEYN

YAPILMASI
Bu niteye iliflkin yapacanz deney iki aflamadan oluflmaktadr. Birincisi PEM cihazyla H2 gaznn, saf suyun elektrolizi yoluyla elde edilmesi ve depolanmasdr.
kincisi ise depolanmfl H2 gaznn, PEM yakt hcresinde yaklarak elektrik enerjisi elde edilmesidir. Bunlar birbirlerinden bamsz farkl iki deneydir.
H2 Gaznn Elde Edilmesi
Deney dzeneini PEM su elektroliz cihazndan bafllayarak kurunuz. fiekil 5.15te

PEM su elektroliz cihaz verilmifltir. fiekilden de grlecei gibi PEM cihazna saf
su girifl ve gaz kfl yuvalarna dflardan cihaza toz giriflini nlemek iin hortum
taklmfltr. Cihaz iinde bulunan gzenekli yapdaki elektrotlar ve zar sudan veya
dfl ortamdan gelecek kirlilikten etkilenebilir.
119
fiekil 5.15
PEM Su Elektroliz
Cihaz
O2 kfl
H2 kfl
Su girifli
PEM cihazna fiekil 5.16da grld gibi tek yuval modlleri taknz. Bu modllere g kaynandan gelen g kablolar taklarak PEM cihaznda suyun elektroliz edilmesi salanacaktr.
fiekil 5.16
PEM Cihazna Tek
Yuval Modllerin
Taklmas
Su tank modllerini devreye fiekil 5.17ada gsterildii gibi taknz. Su tanklarnda 3 adet su veya gaz girifl/kfl yerleri bulunmaktadr (fiekil 5.17b). Girifl/kfl
yuvalarnn iki tanesi tankn bir yzeyinde dieri ise tankn arka yzeyinde bulunmaktadr. Tanklar, tankn iki kfl bulunan yzeyinin su elektroliz modlne yakn olacak flekilde taklmaldr.
fiekil 5.17
Su/gaz girifl/kfl
yuvalar
H2 veya O2
gaz kfl
Su
a) Tank
Modllerinin
Devreye Taklmas
b) Su Tanknn
Yan Grnm
120
Atlye alflmas-I
PEM su elektroliz modlnde bulunan hortumlarn elektroliz modlndeki gaz

kfl yuvasndan kartp hortumun kan ucunu su tanknn zerinde bulunan su
kfl yuvasna taknz (fiekil 5.18). Ayn ifllemi dier hortum iin de yapnz.
fiekil 5.18
PEM Cihazndaki
Hortumun Su
Tankna Taklmas
Hortumun ucunu
yuvadan kartnz
fiekil 5.19
a) Hortumlarn Su
Tank le Su
Elektroliz Cihazna
Taklmas ve
b) Su Elektroliz
Cihaz zerinde H2
ve O2 Gaz kfllar
H2
O2
H2
O2
H2O
H2O
(a)
(b)
Size verilmifl olan hortumlardan iki tanesini fiekil 5.19ada grld gibi PEM
cihaznn gaz kfllarn tanklarn gaz girifllerine taknz. fiekil 19bde PEM cihazna
taklan hortumlar detayl olarak gsterilmifltir. Su elektroliz cihazna dikkatlice bakldnda cihaza su (H2O) girifl yuvalar ve cihazdan hidrojen/oksijen gaz kfl
yuvalar grlmektedir. Su elektroliz cihaz saf suyu hidrojen ve oksijen gazna ayrfltrdnda elde edilen hidrojen ve oksijen gazlar yine bu tanklarda steki hortumlar yardmyla toplanacaktr.
fiekil 5.20
Tanklarn
Arkasndaki Gaz
kfl Yuvalarna
Hortum ve Bu
Hortumlara
Kelepelerin
Taklmas
fiekil 5.20de su tanklarnn arkasnda bulunan gaz kfl yuvalarna hortumlarn

taklmas gsterilmifltir. Tankn zerindeki hazneye saf su belirli bir lekte kona-
121
caktr. Bu lek tank zerinde gsterilmifltir. Hazneye saf su doldururken bu suyun alt blmeye gemesini nlemek iin tankn arkasndaki gaz kfl yuvasna bir
hortum taklr ve bu hortum bir kelepeyle sklr. Bylelikle tankn alt blmesinde skflan hava tankn iine st hazneden dklecek suyun alt blmeye gemesini nler. fiekil 5.20de grld gibi tankn arka yzeyinde bulunan gaz kfl yuvasna bir hortum taknz ve bu hortumu bir kelepeyle skfltrnz. Hortumu skfltrma ifllemini hortumun boflta kalan ucuna yakn blmnden yapnz.
Devreyi kurmaya PEM yakt hcresini takarak devam ediniz. PEM yakt hcresinin tamamen kuru olmas ok nemlidir. fiekil 5.21de PEM yakt hcresinin grnm verilmifltir. PEM yakt hcresinde bulunan gaz girifl yuvalarna hortumlarn takldna dikkat ediniz. PEM yakt hcresinin alflmad zamanlarda kfl yuvalarna hortum taklmas gerektiini unutmaynz. Bu ifllem cihazn uzun sre verimli bir flekilde alflmasn salayacaktr.
fiekil 5.21
PEM Yakt Hcresi
Modl
Kfle modllerden iki tanesini kullanarak fiekil 5.22de gsterilen devreyi kurunuz. PEM yakt hcresi devreye taklmfl oldu.
fiekil 5.22
Hidrojen Yakt
Hcresinin Devreye
Taklmas
Deneyde H2 ve O2 gazlar retilecek ve gazlarn depolanaca nite kurulmufl

oldu. Devredeki PEM su elektroliz cihazna elektrik enerjisi salayacak g kayna, ampermetre ve voltmetreyi afladaki anlatlan yolu izleyerek taknz.
122
Atlye alflmas-I
fiekil 5.7de gsterilen g kaynan kapal (OFF) olduunu kontrol ettikten

sonra g kayna zerindeki akm ve voltaj dmelerini sfrlaynz. G kayna
fiekil 5.22de gsterilen devredeki PEM su elektroliz cihazna elektrik enerjisi salayacaktr. G kaynann dc pozitif voltaj kfl yuvasna krmz kablo ve negatif
kfl ucuna mavi kablo taknz.
fiekil 5.23
a) Ampermetrenin
20mA ve G
Kaynandaki
Pozitif U
Balants
b) G Kayna
Voltmetre ve
Ampermetrenin
Devreye
Balanmas
(b)
(a)
G kaynana taktnz krmz kablonun boflta kalan ucunu ampermetrenin

20 mA yuvasna taknz (fiekil 5.23a). Baflka bir krmz kabloyu ampermetrenin
COM yuvasna taknz. Krmz kablonun boflta kalan ucunu fiekil 5.23bde grlen
devrenin tek yuval modlne taknz. Bu ifllem su elektroliz cihaznda hidrojen ve
oksijen gaz elde edilirken su elektroliz cihazna uygulanacak akm miktarnn llmesini salayacaktr.
fiekil 5.24
a) G Kaynann
Negatif Ucunun
Devreye Taklmas
b) Voltmetrenin Su
Elektroliz Cihazna
Paralel Balanmas
(a)
(b)
G kaynana taklan mavi kablonun boflta kalan ucunu devredeki dier tek
yuval modle taknz (fiekil 5.24a). PEM su elektroliz cihazna uygulanacak voltaj
miktar PEM su elektroliz cihazna paralel balanacak voltmetre ile llecektir.
Voltmetreyi bofltaki krmz ve mavi kablolar kullanarak su elektroliz cihazna paralel balaynz (fiekil 5.23b). Bu ifllem iin krmz kablonun bir ucunu voltmetre
zerindeki VCAP yuvasna, mavi kablonun bir ucunu voltmetre zerindeki
COM taknz. Krmz kablonun boflta kalan ucunu daha nce devreye taktnz
ampermetreden gelen krmz kablonun ucuna taknz (fiekil 5.23b), Mavi kablonun boflta kalan ucunu daha nce g kaynandan gelen ve devreye taktnz
mavi kablonun stne taknz (fiekil 5.24b). Bylelikle voltmetre su elektroliz cihazna paralel olarak balanmfl oldu ve bu cihaza uygulanacak voltaj bu voltmetre
ile llebilecektir.
123
fiekil 5.25
a) Su tanklarna
Saf Su Konulmas
ve b) Su Seviyesi
Su seviyesi
(a)
(b)
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
Deneyde katkl veya flehir flebekesinden alnacak suyu kullanmaynz.
DKKAT
fiekil 5.25ada gsterilen su tanklarna saf su konulacaktr.SIRA

Tanklara
SZDE su doldururken tank zerinde iflaretlenmifl izgiye kadar saf su koyunuz (fiekil 5.25b). Tankn st blmnde iflaretlenmifl izgiye kadar su olduuna ve bu suyun tankn alt
blmesine gemediine dikkat ediniz. Su doldurma iflleminiAMALARIMIZ
her iki tank iin ve
belirtilen seviyelere kadar su koyarak yapnz.
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Su tanklarnn arkasnda bulunan kelepeyle skfltrlmfl hortumlar kelepeleri gevfleterek anz ve kelepeleri kartnz (fiekil 5.26). Bu ifllemi yaparken tankn st blmndeki suyun elektrik devresine bal bulunan devre elemanlar zerine dklmesini nlemek iin hortumun boflta kalan ucunu yukarda tutunuz. st
blmndeki su tamamen tankn alt blmne getiinde hortumu serbest braknz. Bu ifllemi her iki tanktaki hortum zerindeki kelepeleri gevfleterek yapnz
(fiekil 5.27).
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
fiekil 5.26
K T A P
Hortuma Bal
Kelepelerin
Almas
TELEVZYON
NTERNET
124
Atlye alflmas-I
fiekil 5.27
Hortumlardan
Kelepelerin
kartlmas
Su
Devredeki PEM yakt hcresinde takl hortumlarn hcrenin st blmndeki

yuvadan ularn kartnz (fiekil 5.28). Daha nce kelepeleri karttnz hortumlarn boflta kalan ularn PEM yakt hcresinde akta kalan st yuvalara taknz. Bu ifllemi her iki hortum iin yapnz. Burada hidrojen yakt hcresinin slanmamasna dikkat edilmelidir. Bylelikle PEM elektroliz cihaznda retilen hidrojen
ve oksijen gazlarnn ayr ayr tanklara dolmas ve gazlarn bu tanklardan hidrojen
yakt hcresine aktarlmas salanmfl olacaktr.
fiekil 5.28
Hortumlarn Yakt
Hcresine
Taklmas
Bylelikle hidrojen ve oksijen gazlarn retecek ve bu retilen gazlarn depolanmasn salayacak devre tamamlanmfl olmaktadr (fiekil 5.29).
125
fiekil 5.29
H2, O2 Gazlarnn
Elde Edilecei ve
Depolanaca
Devrenin
Grnm.
Kurduunuz devreyi yetkiliye gsterip deneyi yapabilirsiniz onay aldktan sonra deney yaplflna geiniz.
Deneyin Yaplfl
Deneyde nce saf suyun elektroliz iflleminden yeterli miktarda hidrojen gaz ve
oksijen gaz elde edilecektir. Bu ifllem iin fiekil 5.29da kurduunuz devredeki
voltmetreyi 20 volt gstergesine ve ampermetreyi 2 A gstergesine kademe anahtarndan ayarlaynz. G kaynann fiflini prize taknz. G kaynan POWER
dmesini kullanarak anz. Voltmetre ve ampermetreyi AUTO POWER OFF dmesine basarak anz. G kaynann gerilim dmesini 2 volta (bunu voltmetreye bakarak kontrol ediniz) ayarlayarak PEM su elektroliz cihazna 2 voltluk gerilim uygulaynz. 2 voltluk gerilimi 3 dakika uygulamaya devam ediniz (fiekil
5.30). PEM su elektroliz cihazna gerilim uygulamaya baflladnz anda elektroliz
cihaz hidrojen ve oksijen gaz retecek ve retilen gazlar hortumlar araclyla
nce depoya depodan PEM yakt hcresine geecektir. PEM yakt hcresi bafllangta hava dolu olduundan bu havann dflarya atlmas gerekir. Su elektroliz cihazna 3 dakika gerilim uygulayarak alfltrmakla PEM yakt hcresindeki havann
dflarya atlmas salanacaktr.
fiekil 5.30
PEM Su Elektroliz
Cihazndan
Hidrojen ve Oksijen
Gaz retilmesi
126
Atlye alflmas-I
PEM su elektroliz cihaz 3 dakika alfltktan sonra PEM yakt hcresi zerinde
takl bir ular boflta olan hortumlar tamamen kartp boflta kalan yuvalara yakt
hcresinin, her iki yannda bulunan, zerinde takl olan ve bu yuvalar kapatmaya yarayan siyah kapaklar taknz (fiekil 5.31). Bu ifllemden sonra PEM su elektroliz cihaznda retilen hidrojen ve oksijen gazlar sistemden kaamayacaklarndan
su tanklarnn alt blmesindeki suyun zerinde birikeceklerdir. Bunu tankn alt
blmesindeki su seviyesinin azalmasndan takip edebilirsiniz. Tankn alt blmesindeki suyun zerinde biriken gaz basn yaparak suyun seviyesini dflrecek ve buradaki su tankn st blmesinde birikecektir. Tankn st blmesinde de su seviyesinin ykseldiini gzlemleyeceksiniz.
fiekil 5.31
Hidrojen Yakt
Hcresindeki
Yuvalara Siyah
Kapaklarn
Taklmas
Siyah kapaklarn taklmas
PEM yakt hcresine siyah kapaklar kapattktan sonra, hidrojen depolama tanknn alt blmesindeki su seviyesini kontrol ediniz fiekil (5.32).
fiekil 5.32
Hidrojen Gaz
Tanknda Su
Seviyesinin Kontrol
Edilmesi
H2 depolama
tank
10 cm3 seviyesi
H2 gaz kfl
hortumu
Hidrojen tankndaki su seviyesi 10 cm3 izgisine geldiinde (tank iindeki H2

arttka su seviyesi dflecektir) kronometreyi bafllatarak zaman lmeye bafllaynz. Dier taraftan ampermetredeki akm (Ii) ve voltmetredeki voltaj (Vi) deerlerini kontrol ederek afladaki izelge 5.1e yaznz. Su seviyesi 25 cm3 izgisine gelinceye kadar kronometreyle zaman lmeye devam ediniz. Bu srada hidrojen
127
tankndaki su seviyesinin oksijen tankndakine gre farkl olduunu gzlemleyebilirsiniz. Su seviyesi 25 cm3 seviyesine geldiinde kronometreyi durdurunuz. Ampermetreden akm deerini (Is), voltmetreden voltaj deerini (Vs) ve kronometreden sreyi kontrol ederek deerleri izelge 5.1de yerlerine yaznz.
Su seviyesi
Zaman
ti (s)
10cm3
Vi (volt)
Ii (amper)
Zaman
ts (s)
Su seviyesi
25cm3
Vs (volt)
izelge 5.1
Hidrojen retiminde
Akm, Voltaj ve
Zaman Deerleri
Is (amper)
Oksijen tankndaki su seviyesinin hidrojen tankndaki su seviyesinden yukarda olduunu fark ettiniz mi?
Hidrojen gaz tanknn iinde oksijen gaz tankna gre iki kat gaz
birikmesinin
sebebi
SIRA
SZDE
sizce nedir?
Hidrojen
TankndakiS Su
O R U
Seviyesinin
llmesi
S O R U
30
seviyesi
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
fiekilD5.33
fi N E L M
D fi N E L M
cm3
N N
K T A P
Hidrojen gaz tankndaki su seviyesi 30 cm3 seviyesine dflnceye kadar PEM

su elektroliz cihaznn alflp hidrojen ve oksijen gaz retmesine
ediniz
T E L E V Z Ydevam
ON
(fiekil 5.33). Su tanklarnn st blmesinde suyun biriktiine dikkat ediniz. Alt blmeye gazlarn birikmesi nedeniyle buradaki su st blmeye kar.
Hidrojen tankndaki su seviyesi 30 cm3e dfltnde g kaynan kapatnz
N T E R N E T hortuma ve
ve PEM su elektroliz cihazndan oksijen tankna gaz akfln salayan
bu hortumun altndaki dier hortuma kelepeleri takarak hortumlar skfltrnz.
Hortumlar kelepelerle skfltrmakla su elektroliz cihazna, su ve oksijen gaznn
tekrar cihaza gelmesine engel olunur ve oksijen gaznn depoda kalmas salanr.
Bylelikle hidrojen yakt hcresinde kullanlacak hidrojen gaz ve oksijen gaz
tanklarda biriktirilmifl oldu (fiekil 5.34). Tanklarda depolanan H2 ve O2 gazlar saf
suyun elektrolizinden elde edildiinden saflk dereceleri olduka yksektir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
128
Atlye alflmas-I
fiekil 5.34
Su Elektroliz
Cihazndan Su
Girifl ve O2 kfl
Hortumlarnn
Kelepeyle
Skfltrlmas.
Hidrojenden Elektrik Elde Edilmesi

Elde edilen hidrojen ve oksijen gazlar kullanlarak elektrik enerjisi elde edilecek
devrenin kurulmas iin afladaki ifllemleri yapnz. PEM su elektroliz cihazna
bal g kayna, ampermetre ve voltmetre kablolarn devreden kartnz. PEM
yakt hcresinin bulunduu blme ift yuval, iki adet tek yuval, dz, reosta ve
ark modlleri kullanarak fiekil 5.35teki devreyi kurunuz. Devredeki tek yuval
modllerin bir siyah kablo ile birlefltirildiine dikkat ediniz. Reostann dmesini
saat ynnde sona kadar eviriniz.
fiekil 5.35
Hidrojenden
Elektrik Enerjisi
Elde Edilecek Devre
Bir nceki deneyde devreden karttnz voltmetre ve ampermetrenin ayarlarn deifltirmeden fiekil 5.36da grld gibi voltmetre ve ampermetre kablolarn modllerdeki yuvaya taknz. Voltmetrenin PEM yakt hcresine paralel ampermetrenin ise devreye seri balandna dikkat ediniz. Bu ifllemi gereklefltirirken
pozitif ve negatif ularn doruluunu kontrol diniz. Bylelikle hidrojenin PEM yakt hcresinde yaklarak elektrik enerjisi elde edilecek devre kurulmufl olmaktadr.
129
fiekil 5.36
Hidrojen Yakt
Hcresinin Bal
Bulunduu
Devreye Voltmetre
ve Ampermetrenin
Taklmas
fiekil 5.36dan da grlecei zere voltmetre belli bir voltaj deeri gsterirken
(0,82volt) ampermetre henz hibir deer gstermemektedir. Baflka bir deyimle
devreden akm gemiyor demektir. Bunu devreye bal bulunan ark modlndeki arkn dnmemesinden de anlyoruz.
Deneyin Yaplfl
fiekil 5.36daki devrede bal voltmetreden voltaj deerinin (0,82 volt) okunmas
PEM yakt hcresi tarafndan bir potansiyel farkn oluflturulduunu gstermektedir.
Elde edilen elektriin elektrikle alflan cihaz alfltrmas deneyini yapalm.
PEM yakt hcresinde elde edilen elektrik devresinde bal ark modlndeki
arkn alfltrlmasnda kullanlacaktr. Voltmetrede bir voltaj deerinin okunmasna
ramen arkn dnmediini gzlemleyiniz (fiekil 5.36). Bunun nedeni devreye bal bulunan reosta modlndeki diren deerinin 250 deerine ayarlanmfl olmasndan kaynaklanmaktadr. Reosta modlnde bulunan diren deerini modln stnde bulunan dmeyi saat ynnn tersinde evirerek azaltabilirsiniz. Reostann
dmesini evirerek diren deerini azaltnz ve arkn dndn gzlemleyiniz.
fiekil 5.37
arkn
Dndrlmesi
fiekil 5.37de arkn dndn grebiliyoruz. fiekle dikkatlice baktmzda

devreden akm getiini ampermetreden okuduumuz akm deerinden de anlyoruz. Bir nceki admda herhangi bir akm deeri okunmamflt.
Deneyin bu blmnde devredeki ark modl kartlarak yerine dz modl
taklacaktr. Devreden geen akm ve PEM yakt hcresindeki voltaj deerleri okunarak PEM yakt hcresinin verimi hesaplanacaktr. Deneyin bu blm iin afladaki ifllemleri yapnz.
130
Atlye alflmas-I
Devredeki reosta modlnn dmesini kullanarak diren deerini 250 a

ayarlaynz. Ampermetre sfr deerini gsterecektir. Devreden ark modln kartnz ve yerine dz modl taknz (fiekil 5.38).
fiekil 5.38
ark Modlnn
Yerine Dz
Modln Taklmas
Reosta modlndeki dmeyi kullanarak voltmetredeki deeri yaklaflk 0,35

volta ayarlaynz (fiekil 5.39). Hidrojen gaz tankndaki alt blmede su seviyesi
ykselmeye bafllayacaktr.
Hidrojen tanknda bulunan su seviyesi 25 cm3e geldiinde kronometreyi bafllatnz. Zaman lmeye bafllaynz (fiekil 5.39). Dier taraftan kronometreye bastnz anla ayn anda ampermetre ve voltmetredeki akm (Ii) ve voltaj (Vi) deerlerini kontrol ederek deerleri izelge 5.2ye yaznz.
fiekil 5.39
Devrede Geen
Akmn ve
Sresinin
llmesi
Hidrojen tankndaki su 10 cm3 seviyesine gelinceye kadar su seviyesinin ykselmesini bekleyiniz. Su seviyesi 10 cm3 izgisine gelinceye kadar kronometre ile
zaman lmeye devam ediniz. Su seviyesi 10 cm3 seviyesine geldiinde kronometreyi durdurunuz. Ampermetreden akm deerini (Is), voltmetreden voltaj deerini (Vs) ve kronometreden sreyi kontrol ederek deerleri izelge 5.2de yerlerine yaznz.
izelge 5.2
Hidrojenden Elektrik
Enerjisi retiminde
Akm, Voltaj ve
Zaman Deerleri
Su seviyesi
Zaman
ti (s)
Su seviyesi
25cm3
Vi (volt)
Ii (amper)
10cm3
0
Vs (volt)
Is (amper)
Zaman
ts (s)
SIRA SZDE
SIRA SZDE
131

D fi N E L M
D fi N E L M
Bylelikle deneyi tamamlamfl oldunuz. Devreyi tekrar fiekil 5.9daki ilk duruS O R U
muna geri getiriniz.
S O R U
Tanklarda su olduunu unutmaynz.
DKKAT
DKKAT
Devreyi fiekil 5.9daki durumuna getirmek iin afladaki ifllemleri

yapnz. G
SIRA SZDE
kayna, voltmetre, ampermetreyi ama kapama dmelerinden kapatnz ve g
kaynann fiflini ekiniz. Voltmetrenin, ampermetrenin kablolarn devreden karAMALARIMIZ
tnz ve devreyi fiekil 5.40taki duruma getiriniz. Devrede ii su
dolu iki tank, tanklara takl kfleli modl ve PEM su elektroliz modl bulunmaktadr. Su tanklar ile
su elektroliz cihaznn hortumlarla birbirine bal olduuna dikkat ediniz.
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
fiekil 5.40
PEM Su Cihaz ve
Su Dolu Tanklar
TELEVZYON
NTERNET
fiekil 5.40taki kfle modlleri de sknz, su tanklarn ve su elektroliz cihazn iki elle tutarak fiekil 5.41de grld gibi tanklar iindeki sular boflaltnz.
fiekil 5.41
Su Tanklarndaki
Suyun Boflaltlmas
132
Atlye alflmas-I
fiekil 5.42
PEM Su Elektroliz
Cihazna ve
Hidrojen Yakt
Hcresine
Hortumlarn
Taklmas
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
PEM su elektroliz cihaz ve PEM yakt hcresine fiekil 5.42de grld gibi
hortumlar taknz. Deney devresinden kan paralar fiekil 5.9daki durumuna
getiriniz. S O R U
Deneyi tamamladktan
D K K A T sonra su elektroliz ve yakt hcresi cihazlarna fiekil 5.42deki gibi
hortumlar takarak braknz.
N N
SIRA SZDE
Devredeki PEM su elektroliz cihaznn grevi nedir?

AMALARIMIZ
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
K T A P
.......................................................................................................................................
Devredeki PEM yakt hcresinin grevi nedir?
TELEVZYON
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
NTERNET
izelge 5.1deki deerleri kullanarak PEM su elektroliz cihaznn kulland enerjiyi hesaplaynz.
(EPEM su elektroliz hcresi=Is.Vs.ts)
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
izelge 5.2deki deerleri kullanarak hidrojen yakt hcresinin rettii enerjiyi hesaplaynz.
(EPEM yakt hcresi=Ii.Vi.ts)
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
Son iki soruda hesapladnz deerleri kullanarak yakt hcresinin verimini hesaplaynz.
( (verim) =
( =
Sistemden alnan enerji

Sisteme verilen enerji
EPEM Yakt hcresi

EPEM Su elektroliz hcresi
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................

Bu deneyde elde etiiniz bilgilerden ve deney sonularndan yararlanarak deneyin
size kazandrdklar hakkndaki dflncelerinizi afladaki bofllua yaznz.
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
133
134
Atlye alflmas-I
zet
Enerji ihtiyacmz gn getike artmaktadr. Dnya enerji ihtiyacnn yaklaflk %80i fosil yaktlardan elde edilmektedir. Bu fosil yaktlarn tkenmesi, enerjide baflka
lkelere bamllk ve evre kirliliinin artmas gibi
problemleri ortaya kartmaktadr.
Gnmzde evre kirlilii tehlikeli boyutlara ulaflmfltr. klim deifliklii, kresel snma sularn kirlenmesi
gibi.
Enerji ihtiyacn karfllarken baflka lkelere bamllktan
kurtulabilmek, evre temizliini gz nnde bulundurmak gibi hassasiyetlere dikkat etmek gerekmektedir. Bu
nedenlerle enerji ihtiyac z kaynaklarmz ve temiz
enerji kaynaklarmz kullanma zorunluluu vardr.
Temiz enerji kaynaklar gnefl enerjisi, rzgr enerjisi,
jeotermal enerji, gelgit enerjisi ve son zamanlarda byk geliflme gsteren hidrojen enerjisidir.
Hidrojen doada bol bulunan ve elementlerin sraland periyodik cetvelde birinci srada yer alr. Hidrojen
serbest atom olarak bulunmaz dier elementlerle bileflik yapar. Bu bilefliklerden en bilineni sudur. Saf su iki
hidrojen (H2) ve bir oksijen (O) atomundan oluflur. Hidrojen sudan ayrldktan sonra gaz halindedir ve H2 hidrojen gaz olarak isimlendirilir. Su elektrik enerjisi kullanlarak elektroliz edilebilir. Suyun elektroliz edilmesiyle H2 ve O2 gazlar elde edilir.
Hidrojen gaz oksijen gaz ile reaksiyona girdiinde ortama enerji verir.
Hidrojen gaznn bir yakt hcresinde oksijen gaz ile
reaksiyona girmesi salanrsa dorudan elektrik enerjisi elde edilir. Bu tr cihazlara yakt hcresi diyoruz.
Kurulacak bir sistemle suyun elektroliz edilerek hidrojen ve oksijen gaz elde edildii noktada bir yakt hcresi yardmyla hidrojen ve oksijen gazlar kullanlarak
enerji elde edilebilir. Yakt hcresi kullanlarak enerji elde edilmesi hidrojen gaznn elde edildikten sonra baflka bir noktaya taflnma maliyetini de ortadan kaldrr.
Suyun elektrolizi iin kullanlacak enerji gnefl, rzgr
veya gel-git gibi temiz enerji kaynaklarndan elde edilen enerji kullanlabilir. Hidrojen gaz retiminde temiz
enerji kaynaklarnn kullanlmas ve hidrojen gazndan
elektrik enerjisi elde ederken suyun rn olarak elde
edilmesi, hidrojen enerjisini de temiz enerji kaynaklar
snfna sokar.
Dnyada yakt hcresi kullanarak hidrojen enerjisinden
yararlanma alflmalar hzla artmaktadr.
lkemizin taraf denizlerle evrili olmas, gnefllenme orannn yksek olmas, son gnlerde rzgr enerjisinden elektrik enerjisi elde etme sistemlerinin yaygnlaflmas hidrojen enerjisinden de yararlanma olanaklarn arttrmaktadr.
135
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisinde hidrojen gaz doru
tanmlanmfltr?
a. Hafif, kokusuz ve bol miktarda bulunur.
b. Renkli kokulu ve bol miktarda bulunur.
c. Ar, kokulu bol miktarda bulunur.
d. Kokusuz, renksiz az miktarda bulunur
e. Kokulu renkli az miktarda bulunur.
6. Hidrojen ve oksijen gazlar reaksiyona girdiinde

rn olarak afladakilerden hangileri elde edilir?
a. Su ve azot
b. H2 gaz ve su
c. O gaz ve s
d. H2 ve S
e. Elektrik ve su
2. Saf su elektroliz edildiinde afladaki rnlerden

hangileri elde edilir?
a. Su buhar
b. Sodyum ve klorr moleklleri
c. Hidrojen ve karbondioksit gazlar
d. Hidrojen ve florr gazlar
e. Hidrojen ve oksijen gazlar
7. Hidrojen hangi alanlarda kullanlr?

a. Termik santrallerde
b. Kimya endstrisinde
c. Hidroelektrik santrallerde
d. Rzgr enerjisi elde etmede
e. Jeotermal santrallerde
3. Afladakilerden hangisi temiz enerji kaynaklarndandr?

a. Fosil yaktlardan elde edilen enerji
b. Hidrojen enerjisi
c. Nkleer enerji
d. Kmrden elde edilen enerji
e. Petrol enerjisi
4. Suyun elektrolizinden elde edilen molekller afladakilerden hangisidir?
a. O2 ve N2
b. N2 ve F2
c. H2 ve O2
d. Cl2 ve C2
e. CO3
5.
I. PEM yakt hcresi hidrojeni yakarak enerji retir
II. PEM yakt hcresi oksijeni yakarak enerji retir
III. PEM yakt hcresinde hidrojen ve oksijen birleflerek
su kar.
Yukardaki ifadelerden hangisi/hangileri dorudur?
a. I
b. II ve III
c. I; II ve III
d. I ve III
e. II
8. Hidrojen enerjisinden dorudan elektrik enerjisi elde etmede hangi yntemler kullanlr?
a. Yakt hcreleri kullanarak
b. Fosil yaktlar yakarak
c. Jeotermal kaynaklardan
d. Su elektroliz cihaz kullanarak
e. Enerji elde edilmez
9. Hidrojen yakt hcresinin grevi afladakilerden
hangisidir?
a. Fosil yakt kullanarak enerji elde etmek.
b. Suyu ayrfltrarak H2 ve O2 gaz elde etmek.
c. H2 ve O2 gazlar hcrede birleflerek elektrik
enerjisini meydana getirmek.
d. Suyu kullanarak enerji elde etmek
e. H2 ve S gazlar hcrede birleflerek elektrik enerjisini meydana getirmek.
10. Hidrojen enerjisinden dorudan elektrik enerjisi nasl elde edilir?
a. H2 ve O elektroliz hcresinde birleflmesiyle
b. H2 ve S yakt hcresinde birleflmesiyle
c. H2 ve F yakt hcresinde birleflmesiyle
d. H2 ve O2 yakt hcresinde birleflmesiyle
e. H2 ve O elektroliz hcresinde ayrlmasyla
136
Atlye alflmas-I
1. a
Frano, B..Althusser, (2005). PEM Fuel Cells: New York.

Amerika Birleflik Devletleri
fiahin M. (2006). Hidrojen Enerjisi Teknolojileri: Ankara, Anl reklam ve Matbaaclk Ltd.fiti.
2. e
3. b
4. c
5. d
6. e
7. b
8. a
9. c
10. d
Yantnz yanlfl ise Teorik Bilgi

yu yeniden gzden geiriniz.
bafllkl konubafllkl konubafllkl konubafllkl konubafllkl konubafllkl konubafllkl konubafllkl konubafllkl konubafllkl konu-

Sra Sizde 1
Su molekl 2 hidrojen bir oksijen atomundan oluflur.
Su elektroliz edildiinde 2 hidrojen ve bir oksijene ayrflr. Bu nedenle hidrojen gaznn hacmi oksijen gaznn hacminden iki kat daha byktr.
ATLYE ALIfiMASI-I
Amalarmz
N
N
N
N
N

Gnefl pillerini tanmlayabilecek,
Gnefl enerjisinin elektrik enerjisine dnflmn aklayabilecek,
Ak devre voltajn tanmlayabilecek,
Ksa devre akmn tanmlayabilecek,
Seri ve paralel balantlar aklayabilecek
Anahtar Kavramlar
Gnefl Iflnlar
Eletromanyetik Dalga
Gnefl Pilleri
Ak Devre Voltaj
Ksa Devre Akm
indekiler
Atlye alflmas-I
Seri ve Paralel
Bal Gnefl Pilleri
GRfi
GVENLK NLEMLER
TEORK BLG
GERELER
DENEY DZENENN
KURULMASI
DENEY SONULARNN
DEERLENDRLMES
Seri ve Paralel Bal

Gnefl Pilleri
GRfi
Ateflin keflfinden sonra insanolunun gnlk hayatna enerji kavram girmifltir. lk
zamanlarda sadece deiflen damak tad iin enerji kullanan insanolu, 16.yzyln
bafllarnda kmrn, 19. yzyln ikinci yarsnda petroln ve 20. yzyln bafllarnda da doalgazn keflfi ile daha ok enerji tketmeye bafllamfltr. Bu fosil kkenli enerji kaynaklarnn kullanmnn artmas kresel snmay beraberinde getirmifltir. 1974-1975 yllarnda dnyada ilk byk petrol krizinin baflgstermesi, zellikle byk endstri lkelerini baflka enerji kaynaklarna yneltmifltir. Bunlarn baflnda gnefl, rzgar, biyoktle, biyogaz, hidrojen gibi temiz enerji kaynaklar gelmektedir.
Dnyada kullanlan enerji trlerinden nkleer, jeotermal ve gel-git dflnda kalan hangi tr enerji olursa olsun hepsinin znde gnefl enerjisinin olduu grlr. Yeryzne Gneflten bir ylda gelen enerji, Dnyada bulunan ve yenilenemeyen fosil (kmr, petrol, doalgaz) ve uranyum rezervlerinin salayaca toplam
enerjiden fazladr. Burada belki hayal gcnz biraz zorlanmfl olabilir. Gneflten
yeryzne gelen enerjinin bykl baflka trl de ifade edilebilir. fiyle ki; Gneflten yeryzne iki saat iinde gelen enerji, dnyada bir ylda kullanlan enerjiden daha fazladr. Etkisini bu flekilde, dolayl veya dolaysz hissettiren Gnefl,
enerjisini nereden bulmaktadr, bir baflka deyiflle, enerjisini nasl retebilmektedir?
Gnefl hakknda baz bilgiler vererek soruyu cevaplamaya alflalm.
Dnyamzdan ortalama 150 milyon km (kilometre) uzaklkta bulunan Gneflin
ap, Dnya apnn 109 kat, ktlesi Dnyann ktlesinin 330000 katdr. Gneflin
merkezindeki younluu 1,6x105 kg/m3 (=160 kg/dm3), ortalama younluu da
1,4x103 kg/m3tr. Merkezindeki scaklk 15,7 milyon C, yzey scakl ise 5500
Cdr. Gneflin ktlesel olarak 3/4 hidrojen, kalannn ou da helyumdur. Gneflin enerjisi, nkleer fzyonla drt hidrojen ekirdeinin kaynaflarak helyum ekirdeine dnflm sonucu aa kan enerjiden oluflmaktadr. Gneflin, Dnyamz dahil, uzayn drt bir yanna dalan enerjisi iin kulland hidrojen miktar saniyede 620 milyon tondur.
Bu nitede; gnefl pillerinin alflma ilkelerinden bahsedilerek bilgilendirilecek
ve gnefl pillerinin seri ve paralel balanmalaryla oluflan sistemin, hem ak devre voltaj ve hem de ksa devre akm deerlerini lerek balant biimlerinin etkileri kapsamnda deney yapacaksnz.
140
Atlye alflmas-I
Gnefl pilleri ile bu pillerin paralel ve seri balanarak meydana getirilen gnefl
panellerinin alflmas ve yksek gte elektrik enerjisi retimi hususlarnda ayrntl bilgiyi bu program kapsamnda yazlmfl Elektrik Enerjisi retimi kitabnn 6.
nitesinde bulabilirsiniz.
GVENLK NLEMLER
Gnlk yaflammzn hemen hemen her annda yer alan ve yararlandmz elektrik enerjisinin, dikkatli olunmad durumda ne kadar tehlikeli olabilecei hususlar vurgulanmaktadr. Deneyleri yaparken hep dikkatli olmanz gerektii sylenmektedir. Burada da sylenecektir. nk; farknda olmadan, deney yapmak iin
verilen cihazlar oyun oynanacak cihazlar gibi deerlendirebilirsiniz. Devrede
elektrik enerjisinin, az veya ok, varken size verebilecek zararn tahmin edemezsiniz. flte bu yzden aflada vurgulanmaya alfllmfl hususlara uymanz istenmektedir.
Herfleyden nce elektrik ile ilgili deney yaptnz unutmaynz, dikkatli
olunuz ve aceleci davranmaynz.
Deney arkadafllarnzla uyum ierisinde alflnz ve deneyleri zverili yapnz.
Deney devresi tamamen kurulup yetkili retim elemanna gstermeden
devreye elektrik balants yapmaynz.
Eletrik balantlar tamamen yaltlmfl olmayabileceinden hibir ak tele
ve balantya dokunmaynz.
Yaltm malzemeleri eskimifl, ypranmfl ve zelliini kaybetmifl olabilir. Bu
durumu hemen ilgiliye haber veriniz.
Bir arza durumunda sakn mdahale etmeye kalkmaynz ve ilgiliye haber
veriniz.
Prizlerden fiflleri karmak iin kablolarndan tutup karmay denemeyiniz.
Fifllerinden tutarak karnz.
Gereksiz yere elektrik enerjisi tketmeyiniz.
Laboratuvar ile ilgili gvenlik panosunu mutlaka okuyunuz.
Size verilen ara ve gereleri zenli kullannz.
Dier masalarda deney yapan arkadafllarnz tedirgin edici ve onlarn dikkatini datc tavr ve davranfllardan kannz.
Deneyinizi tamamladktan sonra, cihazlar teslim aldnz gibi sizden sonra
kullanacak olanlara dzenli braknz.
TEORK BLG
Gnefl pilleri gnefl enerjisini dorudan doruya elektrik enerjisine dnfltren yapya sahip aygtlardr. Elektrik enerjisine dnflm pilin ular arasnda bir potansiyel fark oluflumu ve bunun sonucu olarak da, ularnn birbirlerine balanmasyla devreden akm gemesi fleklinde gerekleflir. Doal olarak, Gneflten yararlanmak ve ifade edilenlerin gerekleflebilmesi iin gnefl enerjisinin olmas gerekir.
Bu da ancak gndzleri olabilir demektir.
Gneflten enerjinin bize taflnmas nasl olmaktadr? Aslnda, evrenin drt bir
yanna iletilmesi nasl olmaktadr? diye sormak gerekir. Bu sorulara verilecek en
ksa ve uygun cevap flk ile olmaktadr olacaktr. Bu cevap tam olmamakla beraber bir lde dorudur. Doru cevap elektromanyetik dalgalarla olmaktadr fleklinde olmalyd. Eksik olarak kabul ettiimiz cevapta geen flk da elektromanyetik dalgadr. Ancak; Gneflten kan elektromanyetik dalgalarn tamam flk deildir. Iflk tanm gerei gzlerimizin alglayabildii elektromanyetik dalgalardr. Iflk,
6. nite - Seri ve Paralel Bal Gnefl Pilleri
elektromanyetik dalgalarn grnr blgesini oluflturur. Bu blge ve dflnda kalan

ksm genellikle fln olarak (x-fln ve ultraviole fln gibi) veya flnn sahip olduu dalgaboylarna uygun isimlerden esinlenerek (mikro dalga ve radyo dalgalar
gibi) adlandrlmflr.
Elektromanyetik dalgalar hem dalga zellii ve hem de parack (tanecik veya
yaygn olarak foton denmektedir) zellii gsterirler. Sahip olduklar dalgaboylarna gre enerjileri vardr. Enerjileri, dalgaboylar byk olanlarn kk, dalgaboylar kk olanlarn byktr. rnek olarak, flk ile ultraviole (mortesi) fln karfllafltralm. Ultraviole flnnn dalgaboyu fln dalgaboyundan kktr. Bu durumda ultraviole flnnn enerjisi fln enerjisinden byk olacaktr.
Elektromanyetik dalgann enerjisi dalgaboyu ile yukarda ksmen de olsa iliflkilendirildi. Saysal rnek vermek gerekirse; flk olarak tanmladmz elektromanyetik dalgalarn dalgaboylar 4x10-7 ile 7x10-7 metre aralndadr, btn renkler
bu blgededir. Gneflten gelen elektromanyetik dalgalarn youn olduu blge
2x10-7 ile 20x10-7 metre arasdr. Bu duruma enerji asndan bakldnda; Gneflten gelen enerjinin nemli bir ksm, belirtilen aralktaki dalgaboylarna sahip
elektromanyetik dalgalarla taflnmaktadr. Biraz daha anlafllr ifadeyle, Gneflten
SIRA SZDE
gelen enerjinin %90ndan fazlas szn ettiimiz dalgaboylarndaki flnlarla gerekleflmektedir.
Bu noktada aklmza nemli bir soru gelmektedir. Elektromanyetik
madD fi N E L dalga
M
delerle nasl etkileflmektedir? Sizlerin de gzlemledii olaylar aklayarak soruya
cevab bulmaya alflalm.
S O R U
Bir madde zerine gelen fln:
yansyabilir; ayna ve metal yzeylerde olduu gibi,
D K K Ahavalarda
T
krlmaya urayarak geebilir; camdan gemesi ve yamurlu
su
zerrecikleri tarafndan krlarak gk kuflann grlmesi gibi,
sourulabilir; Gnefl altnda kalan cisimlerin snmas gibi
SIRA SZDE
olmak zere madde ile farkl durumda etkileflir. Burada belirtmek gerekir ki; bu
etkileflimler flnn dalgaboylarna nemli lde bal olduu kadar maddeye de
AMALARIMIZ
baldr. rnein; bir maddenin flnla etkileflmesinde sz edilen
olaydan birisi grnr blge flnlar ile oluyorsa, dier olaylar da bu blgenin dflnda kalan
flnlarla olabilir.
K T A P
Amacmz gnefl pilleri ile elektrik enerjisi retmek olduuna
gre; kullanacamz maddenin veya malzemenin mmkn olduu kadar gnefl flnlarn sourmasn ve sourulan flnn elektrik akm meydana getirmesini isteriz. Gnefl pili
T E Lpotansiyel
E V Z Y O N fark da
olarak kullanlan aygtlar, fln altnda balant ular arasnda
oluflturduklarndan, fotovoltaik pil olarak da adlandrlrlar.
N N
Fotovoltaik gnefl pilleri hakkndaki bilgilere arama motorlarnda Ngnefl

yazarak
T E R N E pili
T
ulaflabilirsiniz.
Gnefl pili yapmnda yaygn olarak kullanlan malzemeler silisyumdan yaplmfllardr. Tercihen polikristal yapda olanlar kullanlr. Bu yaplarn kullanm sreleri en az yirmi sene olarak ngrlmektedir. Gnefl pillerinin verimlilii, havann
bulutlu veya sisli olmas, da veya binalar ile glgelenmesi, fln yaz kfl gelifl durumlar ve panellerin yerleflim konumlarna gre deiflmektedir. Ayrca; gnefl pillerinin % 10-20 verimlilikle alfltklar gznne alnrsa corafik blgenin nemi
de ortaya kmaktadr.
141
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
142
Atlye alflmas-I
Deneyde kullanacanz gnefl pilleri polikristal silisyumdan yaplmfltr. Piller,

Gnefli temsil eden bir lamba ile aydnlatlacaktr. Gnefl pili modl zerinde
grdnz + ve - iflaretleri pilin alfltrlmas durumundaki polaritesini gstermektedir. Gnefl pilleri dc akm ve dc voltaj retirler. Ifln kayna ile pil arasna
bir engelin girmesiyle, devre kfllarnda ltnz deerlerin deiflimini de gzlemleyebilirsiniz.
Gnefl pilleri seri ve paralel balanarak nce gnefl panellerini ve bunlar da
kendi aralarnda uygun balanma biimleriyle genifl yzeyler elde edilerek yksek
g reten elektrik santrallerini olufltururlar. fiekil 6.1de Ukraynada, Okhotnykovo Solar Parkta 80 MWlk bir gnefl pili (fotovoltaik) g santrali grlmektedir.
fiekil 6.1
Bir Fotovoltaik
G Santrali
Seri Balama
Gnefl pillerinin seri olarak balanmas, pillerdeki seri balanma ile ayndr. Yani;
yanyana konulan pillerin birinin - ucunu dierinin + ucuna balayarak sonunda ilk bafltakinin + ucundan ve en sondakinin de - ucundan alnan kfllarla devreye potansiyel fark uygulamaktr. Bu tr balamann amac devreye uygulanan
potansiyel farkn artmasn salamaktr. ok sayda gnefl pillerinin bu flekilde
balanmas olduka yksek gerilim elde etme imkan salar. Bu da yksek g demektir. Anlam; devrede hem yksek potansiyelin oluflturulduu ve hem de yksek akmn olabileceidir.
Paralel Balama
Gnefl pillerinin bu tr balanmas, pillerin + ularnn kendi aralarnda ve -
ularnn da kendi aralarnda balanmasyla gerekleflir. Bu flekilde balanacak pillerin ular (terminalleri) arasndaki potansiyel farklarn ve direnlerinin hemen
hemen ayn olmas istenir. ok sayda gnefl pillerinin bu flekilde balanmas, devrede gcn artmasna katk salar. Bu balanma biiminin en nemli avantaj pillerden bir veya birka tanesinin balant kablolarnn kopmas ile devre dfl kalmas yahut ifle yaramaz olmas durumlarnda bile devreyi en son bir tanesinin besleyebilir olmasdr.

Bu deneyde kullanacanz ara ve gerelerin listesi aflada verimifltir. Aklayc
ve tantc olmas asndan numaralandrlmfllar ve fiekil 6.2de gsterilmifllerdir.
Deneyinize bafllamadan ve tamamladktan sonra ara ve gereleri listeye gre teslim alp ve teslim etmelisiniz.
1. Mavi ve krmz balant kablolar........................................................ 2 adet
2. Multimetre.............................................................................................. 1 adet
143
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Gnefl pili............................................................................................... 2
Halojen flk kayna.............................................................................. 1
Dz modl............................................................................................. 3
T-fleklinde modl................................................................................... 4
Kfle modl............................................................................................ 2
ki yuval modl..................................................................................... 1
Destek ubuk ve ayaklar...................................................................... 3
adet
adet
adet
adet
adet
adet
para
fiekil 6.2
4
1
Deneyde
Kullanlan Ara ve
Gereler
9
5

Bu deneyde kullanacanz modller, daha nce kullandklarnzdan byklkleri dflnda bir fark yoktur. Kuracanz devrenin amacna uygun olarak modlleri
birlefltirip gnefl pilli devre yapacaksnz. Bu devrelerin dflardan her hengi bir
elektrik devresi ile beslenmesine gerek yoktur. Ancak; Gnefli temsil eden bir
flk kaynana ihtiya vardr. Bunun iin 1000 watt gcnde bir flk kayna kullanlacaktr.
Deneyin amacna uygun olarak;
Bir adet gnefl pili olan, (Deney I)
ki gnefl pilinin seri baland (Deney II)
ki gnefl pilinin paralel baland (Deney III)
farkl devre kurup deney yapacaksnz. fiimdi adm-adm devrelerin kurulmasna geelim. Deney devresini kurmaya ilk olarak devre tamamlayc modlleri
birlefltirmekle bafllayalm. fiekil 6.3 te iki adet dz devre tamamlama modlnn
birbirlerine balanmas gsterilmifltir. ncelikle bu modller devrede sreklilik
oluflturacak flekilde stnde belirtilen izgilere uygun olarak karfl karflya getirilir
(fiekil 6.3a). Daha sonra iki dz modln girinti ve kntlar birbirlerini karfllayacak flekilde birisi yukarda dieri aflada tutulur (fiekil 6.3b), bu noktalardan birbirlerine yavafla geirilir ve ek ayn seviyeye getirilir (fiekil 6.3c). Bylece her iki
modln beyaz izgileri birbirlerini tamamlamfl olur (fiekil 6.3d).
144
Atlye alflmas-I
fiekil 6.3
Devre Modllerinin
Birbirlerine
Balanmas
(a)
(b)
(c)
(d)
Lambay destekleyecek olan ayaklar fiekil 6.4te olduu gibi bir araya getiriniz
ve pimleri karfllarndaki yuvalara sokunuz. Dz zeminde bunlarn birbirlerine gre oynamamalarn salayacak flekilde sabitlemeye alflnz.
fiekil 6.4
Lamba Destek
Ayaklarnn
Birbirlerine
Balanmas
Lamba destek ayaklarna destek ubuunu fiekil 6.5ada grld gibi sabitledikten sonra, lambann arkasnda bulunan yuvann destek ubuu zerine yerleflmesini ve lambann oynamayacak flekilde vidadan sklmasn salaynz (fiekil
6.5b). Gnefl pillerinin lambadan uygun miktarda fln alabilmesi iin fiekil 6.5cde
gsterildii gibi arkasnda bulunan mekanizmadan, lambann mmkn olduu kadar afla bakmasn salaynz.
fiekil 6.5
Destek ubuu ve
Lambann
Taklmas
(a)
(b)
(c)
145
Bu nite kapsamnda yapacanz deneylerde gnefl pili veya pillerinin eflitli

balanma biimlerindeki ifllevlerini ksa devre akmn (fiekil 6.7deki devrede iki
yuval modle ampermetrenin balanarak flk altnda gnefl pilinin oluflturduu akmdr) ve ak devre voltajn
(fiekil 6.7deki devrede iki yuval modle voltmetrenin balanarak flk altnda
gnefl pilinin oluflturduu voltajdr) lerek belirleyeceksiniz. Bu lmler
iin hem voltmetre (dc) ve hem de ampermetre (dc) olabilen bir multimetre
kullanacaksnz (fiekil 6.6). Multimetrenin kullanm ve ayarlar ile ilgili ayrntl bilgiyi 3. nitede bulabilirsiniz.
fiekil 6.6
Multimetrenin
a) Ampermetre,
b) Voltmetre
Olarak
Ayarlanmas
Deney I
fiekil 6.7de grld gnefl pillerinden bir tanesini kullanarak devreyi kurunuz.
Gnefl pilinin lambann tam altnda olacak flekilde devreyi taflynz. fiekilde gsterilmifl olmasna ramen, bu aflamada voltmetre olarak kullanlan multimetreyi taflma iflleminden sonra da devreye balayabilirsiniz. Multimetre olmasa da devre kurulmufl olmaktadr. Ancak; nemli bir durum sz konusudur. Bu durum, devrede
yer alan iki yuval modle gnefl pili ile alfltrlmak istenen cihazn balanabilecek olmasdr. Bir baflka ifadeyle, iki yuval modl gnefl pili veya pillerinin kfl
terminalleridir.
Deneyin Yaplfl
Devreyi kurduktan sonra grevli elemana bildirerek bir sonraki aflama iin izin alnz. Lamba kapal durumda iken voltmetreden voltaj deerini okuyunuz ve izelge 1e kaydediniz.
fiekil 6.7deki devrede lamba yanmyor olmasna ramen voltmetreden
SIRAokunan
SZDE voltaj neyi
iflaret etmektedir?
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
fi N E L M
fiekilD6.7
Bir Gnefl Pilli

Devrenin S O R U
Kurulmas ve
Voltmetrenin
BalanmasD K K A T
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
146
Atlye alflmas-I
Deney dzeneinde hibir deifliklik yapmadan lambay anz (fiekil 6.8) ve

voltmetreden okuduunuz deeri izelge 1deki ilgili kutuya yaznz. Voltmetreden okumufl olduunuz bu deer, Gnefl pilinin ular arasndaki ak devre
voltajdr.
fiekil 6.8
Aydnlatma
Altnda Gnefl
Pilinin Ak Devre
Voltaj
Lambay ve multimetreyi kapatnz. ki yuval modlden fiflleri kartnz. Voltmetrenin V- yuvasna takl olan fifli karp, mA yuvasna taknz. Voltmetre
olarak kullanmfl olduunuz multimetre miliamper blgesinde akm lebilen bir
ampermetreye dnfltrlmfltr. Ampermetreye bal kablolarn fifllerini iki yuval modle taknz ve multimetreyi anz (fiekil 6.9).
Devreden bir miktar akmn getiini greceksiniz. Bu akm deerini ilgili izelgeye kaydediniz. Lambay tekrar anz ( fiekil 6.10). Akm deerinin ykselmifl olduuna dikkat ediniz. Bu akm gnefl pilinin aydnlatma altnda ksa devre akm
deeridir. Bu deeri de izelge 1deki uygun yere yaznz.
fiekil 6.9
Ksa Devre Akm
lme Devresi
SIRA SZDE
Lamba yanmad
halde fiekil 6.9daki devreden akm gemektedir. Sizce sebebi ne olaSIRA SZDE
bilir?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
147
fiekil 6.10
Iflk Altnda Gnefl
Pilinin
Oluflturduu Ksa
Devre Akm
Deney I ile ilgili ifllemleriniz tamamlanmfltr. Lambay ve multimetreyi kapatnz. ki yuval modlden ve multimetreden fiflleri kartnz.
Deney II
Bu deneyde size verilmifl olan iki adet gnefl pilini kullanacaksnz. Bu ksmda gnefl pillerini seri olarak balayacaksnz. fiekil 6.11de gsterilen devreyi, multimetreyi de voltmetre olarak ayarlayp kurunuz.
fiekil 6.11
Seri Bal Gnefl
Pillerinin Terminal
Voltaj lm
Deneyin Yaplfl
Lambann kapal durumunda ak devre voltajn lerek izelge 2deki ilgili yere
yaznz. Lambay aarak gnefl pillerinin aydnlanmalarn salaynz (fiekil 6.12).
Pillerin eflit aydnlanmalar iin biraz aba sarfedebilirsiniz. Voltmetreden okumufl
olduunuz bu deer seri olarak balanmfl iki pilin kfl terminalleri arasndaki potansiyel farktr. Bu deeri de izelge 2deki ilgili kutuya kaydediniz.
148
Atlye alflmas-I
fiekil 6.12
Seri Bal ki Gnefl
Pilinin
Aydnlanma
Durumunda Ak
Devre Voltaj
Lambay kapatp, multimetreyi ampermetre olarak ayarlaynz. fiekil 6.13teki

gibi lambay yakmadan akm lnz. Deerini izelge 6.2deki yerine yaznz.
fiekil 6.13
Seri Bal Pillerin
Ksa Devre
Akmnn
llmesi
Lambay yaktktan sonra devreden geen akmn ykseldiine dikkat ediniz

(fiekil 6.14). Bu akm seri olarak balanmfl olan iki gnefl pilinin ksa devre akmdr. Bu deeri ampermetreden okuyup izelge 6.2deki yerine yaznz. Bylece bu
ksm da tamamlamfl olmaktasnz.
Lambay ve multimetreyi kapatnz, kablolar karnz.
149
fiekil 6.14
Iflk Altnda Seri
Bal Gnefl
Pillerinin Ksa
Devre Akm
Deney III
Bu ksmda iki gnefl pilini parallel olarak balayp, multimetreyi voltmetre olarak
ayarladktan sonra fiekil 6.15te grdnz devreyi kurunuz.
Deneyin Yaplfl
Lamba kapal durumda iken devrenin terminalleri arasnda ltnz voltaj deerini okuyup izelge 6.3teki yerine kaydediniz.
fiekil 6.15
Paralel Bal Gnefl
Pillerinin Ak
Devre Voltaj
lm
Lambay yaknz ve ak devre voltajnn deiflmesini gzlemleyiniz. Okuduunuz bu voltaj deeri paralel olarak balanmfl gnefl pillerinin ak devre voltajdr
(fiekil 6.16). izelge 6.3teki yerine kaydediniz. Lambay ve multimetreyi kapatnz.
150
Atlye alflmas-I
fiekil 6.16
Paralel Bal Gnefl
Pillerinin Ak
Devre Voltaj
Multimetreyi ampermetre olarak ayarlaynz ve anz. Lambann fln yakmadan nce devreden geen akm ampermetre ile tespit ediniz (fiekil 6.17). Okuduunuz deeri izelge 6.3teki ilgili yere yaznz.
fiekil 6.17
Lambann Kapal
Durumunda Ksa
Devre Akm
Lambay anz ve devreden geen akmdaki deifliklie dikkat ediniz (fiekil

6.18). Akmn bu deeri paralel olarak balanmfl iki gnefl pilinin aydnlatlmfl durumda iken devre terminalleri arasndaki ksa devre akmdr. Okuduunuz bu deeri izelge 6.3teki ilgili yerine yaznz. Deneyiniz tamamlanmfltr.
151
fiekil 6.18
Iflk Altnda Paralel
Bal Gnefl
Pillerinin Ksa
Devre Akm
Lambay ve multimetreyi kapatnz. Kablolar karnz. Devre elemanlarn dikkatli bir flekilde birbirlerinden ayrnz ve dzgn bir flekilde masa zerinde uygun
bir yere toplaynz. Yetkili retim elemanna haber vermeden ve izin almadan
masadan ayrlmaynz.

Deney I
Gnefl Pili, 1 adet
Laboratuvar ortamnda
Iflk altnda
Ak devre voltaj (volt)
izelge 6.1
Deney I Sonular
Deerleri
Ksa devre akm (amper)
Deney I sonular ile ilgili dflncelerinizi aflaya yaznz.

.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
...........................................................................................................................
Deney II
Gnefl Pili, 2 adet, seri bal
Iflk altnda

Deney II sonular ile ilgili dflncelerinizi aflaya yaznz.

.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
..........................................................................................
izelge 6.2
Deney II Sonular
Deerleri
152
Atlye alflmas-I
Deney III
izelge 6.3
Deney III Sonular
Deerleri
Gnefl Pili, 2 adet, paralel bal
Iflk altnda

Deney III sonular ile ilgili dflncelerinizi aflaya yaznz.

.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
...................................................................................................

.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
zet
1974-1975 yllar arasnda dnyada ilk byk petrol krizinin bafl gstermesi, zellikle byk endstri lkelerini baflka enerji kaynaklarna ynlendirmifltir. Bunlarn
baflnda gnefl, rzgar, biyoktle, biyogaz, hidrojen gibi temiz enerji kaynaklar gelmektedir.
Gneflten elektromanyetik dalgalarla yaylp yer yzne gelen gnefl enerjisini, bu dalgalara duyarl ve gelen enerjiyi elektrik enerjisine dnfltrebilen gnefl
pilleri yardm ile deerlendirmek ve kullanmak mmkndr. Gnefl pilleri, fotovoltaik gnefl pili olarak da
adlandrlr.
Fotovoltaik gnefl pilleri yaklaflk 40 yldan beri elektrik
retiminde nemli bir yere sahip olmufltur. Gnefl pillerinden oluflan elektrik santrallerinin kurulufl anndaki
maliyeti yksek olmasna ramen, hareketli mekaniksel
elemanlar olmamas bakmn kolaylafltrmakta ve maliyetini dflrmektedir.
Fotovoltaik gnefl pillerinin seri ve parallel balanmasyla daha yksek g elde etme imkan doar. Bu bakmdan, gnefl pillerinden yksek g elde etmek iin
yahut yksek g santralleri kurmak iin, bu pillerin seri ve paralel balantlaryla gnefl panelleri yaplr ve bu
paneller de kendi aralarnda paralel ve seri balanarak
ok genifl gnefl paneli alanlar kurulur.
Bu nitede; bir gnefl pilinin lamba ile aydnlatld ve
laboratuvar aydnlnda ksa devre akm ile ak devre voltaj lmlerini yaparak, gnefl pillerinin seri ve
parallel balanmasyla elde edeceiniz verileri karfllafltracaksnz.
153
154
Atlye alflmas-I
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi fotovoltaik gnefl pili iin
sylenebilir?
a. Is enerjisine dnfltrr?
b. Gnefl flnlarn ac elektrie evirir?
c. Gnefl flnlarn dc elektrie evirir?
d. Mekanik enerjiye dnfltrr?
e. Kimyasal enerjiye dnfltrr?
2. I. Gnefl enerjisi kayna doalgazdr.
II. Gnefl enerjisinin temel kayna helyum gazdr.
III. Gnefl enerjisinin temel kayna hidrojen gazdr.
a. III
b. II
c. I
d. I ve II
e. I ve III
3. Gnefl pillerinin paralel balanmas iin afladakilerden hangisi dorudur?
a. Yksek mekanik enerji retmek
b. Ayn anda yksek akm ve gerilim retmek
c. Yksek gerilim retmek
d. Yksek g retmek
e. Maksimum akm elde etmek
4. Gnefl yaymfl olduu enerji iin bir saniyede yaklaflk ka milyon ton hidrojen kullanmaktadr?
a. 0,5
b. 60
c. 120
d. 620
e. 980
5. Gnefl pilinin enerji kayna nedir?
a. Gnefl flnlardr
b. Kimyasaldr
c. Petroldr
d. Termaldir
e. Kmrdr
6. Afladakilerden hangisi elektromanyetik dalga iin
dorudur?
a. Sadece dalga zelliine sahiptir
b. Sadece tanecik zelliine sahiptir
c. Hem dalga hem de tanecik zelliine sahiptir
d. Bofl uzayda yaylmaz
e. Maddesel dalga zelliine sahiptir
7. I. Gneflten flnlar sadece gndzleri yaylr.

II. Gneflten flnlar geceleri Dnyaya gelmez.
III. Gneflten flnlar her an yaylmaktadr.
a. I ve II
b. II ve III
c. I
d. II
e. III
8. Afladakilerden hangisi elektromanyetik dalga iin
dorudur?
a. Dalgaboylar kk olanlarn enerjisi kktr.
b. Dalgaboylar kk olanlarn enerjisi byktr.
c. Dalgaboylar kk ve byk olanlarn enerjisi
deiflmez.
d. Dalgaboylar byk olanlarn enerjisi, kk
olanlarn iki katdr.
e. Elektromanyetik dalgalar herhangi bir enerji taflmazlar.
9. I.
Gnefl pilinden sadece gneflli havada enerji

retilir.
II. Gnefl pili bulutlu havalarda da enerji retmektedir.
III. Gnefl pili geceleri enerji retmez.
a. I ve II
b. III
c. I
d. I ve III
e. I,II ve III
10. I. Gnefl pili lambann s enerjisini elektrik enerjisine evirebilir.
II. Gnefl pili lambann flk enerjisini s enerjisine
evirebilir.
III. Gnefl pili lambann flk enerjisini elektrik enerjisine evirebilir.
a. II
b. III
c. I
d. I ve II
e. II ve III
155
1. c
OKTK,fi. (2001) Gnefl Elektrik Dnflmleri, Fotovoltaik Gnefl Gzeleri ve G Sistemleri,

No:4,Ankara. Temiz Enerji Vakf Yaynlar.
Boylestad, R.L. (1990). Introductory Circuit Analysis
- 6th ed. New York: Merrill.
ALTUNCU, A. ARSLAN, Y. NAVRUZ, . NAVRUZ, T.
S.(2009). Elektronik, eviri: Bilim Teknik Yaynevi, Istanbul.
2. a
3. d
4. d
5. a
6. c
7.e
8. b
9. e
10. b


Sra Sizde 1
Ortam aydnlk olduundan, ortamdaki uygun flnlarn
gnefl pili tarafndan sourulup voltaj olufltuuna iflaret
etmektedir.
Sra Sizde 2
Lamba yanmasa da, ortam aydnlk olduundan ortamdaki uygun flnlarn sourulup ksa devre akmnn oluflmasdr.
ATLYE ALIfiMASI-I
Amalarmz
N
N
N
N
N

Gnefl panellerinin nelerden olufltuunu ifade edebilecek,
Aklere enerjinin ne tr enerji olarak depolandn aklayabilecek,
Aklerin, depoladklar kimyasal enerjiyi elektrik enerjisine evirerek neler
verdiini aklayabilecek,
Temiz enerjinin nemini aklayabilecek,
lkeler iin enerji sorununun nemini tartflabilecek
Anahtar Kavramlar
Gnefl Pilleri
Gnefl Panelleri
Ak eflitleri
Aklerin Doldurulmas
Aklerin Boflalmas
Enerjinin Depolanmas
Elektrik Enerjisi
Kimyasal Enerji
indekiler
Atlye alflmas-I
Gnefl Pillerinden Elde

Edilen Elektrik
Enerjisinin Depolanmas
GRfi
GVENLK NLEMLER
TEORK BLG
DENEYDE KULLANILAN ARA
VE GERELER
DENEY DZENENN
KURULMASI
DENEYN YAPILIfiI
DENEY SONULARININ
DEERLENDRLMES
BU DENEY SZE NE
KAZANDIRDI?
Gnefl Pillerinden Elde

Edilen Elektrik Enerjisinin
Depolanmas
GRfi
letiflim ann yafland 21. yzylda, insanolunun enerji tketimi her geen
gn daha da artmaktadr. Bu tketilen enerjinin hemen hemen tamamna yakn
fosil kkenli (petrol, doalgaz ve kmr gibi yenilenemeyen) yaktlarla salanmaktadr. Bu kaynaklarn kullanlmasyla; sadece lkemiz deil, yafladmz yeryznn ciddi tehlikelere maruz kalabileceini duyuyoruz, okuyoruz ve grebiliyoruz.
Petrol krizinin (1974 yl) tetiklemesiyle, petrole aflr bir flekilde baml olan
geliflmifl lkeler alternatif enerji arayflna girdiler. Sknt, petrol fiyatlarna yaplan
zamla uzun bir zaman gemeden geifltirildi. Alternatif enerji arayfllar ilk hzn
azaltt. O zamanki alternatif enerjiye bakfl asyla, gnmzdeki bakfl as arasnda dalar kadar fark vardr. O zamanki ama sanayilerin kurtulmasn salamakt, bugnk ise yeryznn halen yaflanabilir durumunu korumaktr. Gnmzde,
hkmetlerin yansra, kamuoyu da alternatif enerjinin ne kadar nemli olduunun bilincindedir. Bu noktada bir kzlderili ataszn yazmak yerinde olacaktr.
Bize bu Dnya dedelerimizden miras kalmad, torunlarmzdan emanet aldk.
Alternatif enerjiye; yenilenebilir, tkenme sorunu olmayan ve doal olmas bakmndan olduu kadar:
fosil yaktlarn evreye verdikleri olumsuz etkileri azaltabilmek,
hzl bir flekilde artan enerji talebini karfllayabilmek,
enerji kapsamnda dfla bamll ciddi boyutlarda hafifletebilmek,
lke ekonomisine nemli destek salayabilmek
alarndan gelecein enerjisi olarak baklmaldr. lkemizde, son yllarda karlmfl olan yasa ve ynetmeliklerle, enerji tasarrufunu da katarsak, alternatif enerji
zerine kararl bir flekilde younlaflld grlmektedir. Bunun ak delili seyahat
ederken grdmz rzgar trbinleridir.
Scak su ihtiyacn karfllamak iin son otuz yldr atlarmz ssleyen gnefl
kollektrleri de alternatif enerjiye gzel bir rnektir. Benzer flekilde ok yakn bir
gelecekte atlarmzn, elektrik enerjisi reten ve retilen elektrii flebeke elektriine katarak gelir getiren, gnefl panelleriyle donatlaca beklenmektedir.
Bu amala; gnefl pillerinden oluflan ve sembolik olarak gnefl panelini temsil eden bir aygtla elektrik enerjisi retecek, bu enerjiyi kimyasal enerji olarak
depolayacak ve yine elektrik enerjisine dnfltrerek kullanabileceiniz deneyi
yapacaksnz.
158
Atlye alflmas-I
GVENLK NLEMLER
Gnlk yaflammzn hemen hemen her annda yer alan ve yararlandmz elektrik enerjisinin, dikkatli olunmad durumda ne kadar tehlikeli olabilecei hususlar burada vurgulanmaya alfllmaktadr. Deneyleri yaparken hep dikkatli olmanz gerektii sylenmektedir. Devrede elektrik enerjisinin, az veya ok, varken size verebilecek zararn tahmin edemezsiniz. flte bu yzden aflada belirtilen hususlara uymanz istenmektedir.
Herfleyden nce elektrik ile ilgili deney yaptnz unutmaynz, dikkatli
olunuz ve aceleci davranmaynz.
Deney arkadafllarnzla uyum ierisinde alflnz ve deneyleri zverili yapnz.
Deney devresi tamamen kurulup yetkili retim elemanna gstermeden
devreye elektrik balants yapmaynz.
Size verilen tekrar doldurulabilen pili (ak), devre dzenei dflnda doldurmaya kalkmaynz. Aksine yaplan bir harekette pil aflr ykleneblir ve patlayabilir.
Aky devrede kutuplarna uygun olarak balaynz. Ters balama aknn
zarar grmesine yol aar.
Asitli kurflun aklerle (araba aks) alflyorsanz, koruyucu gzlk, eldiven ve nlk takmanzda yarar vardr. Aflr yklenen akler (14,34 volt)
hidrojen gaz kardklarndan, patlayabilirler ve ciddi zararlar verebilirler.
Tekrar doldurulabilen pillerin doldurulma srelerini ok uzun tutmaynz ve
pillerin scakln kontrol ediniz. Normalin zerinde sndn fark ederseniz, doldurma ifllemini hemen durdurunuz.
Tekrar doldurulamayan pilleri, kesinlikle doldurmaya kalkmaynz.
Eletrik balantlar tamamen yaltlmfl olmayabileceinden hibir ak tele
ve balantya dokunmaynz.
Yaltm malzemeleri eskimifl, ypranmfl ve zelliini kaybetmifl olabilir. Bu
durumu hemen ilgiliye haber veriniz.
Bir arza durumunda sakn mdahale etmeye kalkmaynz ve ilgiliye haber
veriniz.
Prizlerden fiflleri karmak iin kablolarndan tutup karmay denemeyiniz.
Fifllerinden tutarak karnz.
Gereksiz yere elektrik enerjisi tketmeyiniz.
Laboratuvar ile ilgili gvenlik panosunu mutlaka okuyunuz.
Size verilen ara ve gereleri zenli kullannz ve oyun arac gibi deerlendirmeyiniz.
Dier masalarda deney yapan arkadafllarnz tedirgin edici ve onlarn dikkatini datc tavr ve davranfllardan kannz.
Deneyinizi tamamladktan sonra, cihazlar teslim aldnz gibi sizden sonra
kullanacak olanlara dzenli braknz.
TEORK BLG
Fotovoltaik pil (photovoltaic cell) olarak da bilinen gnefl pillerinin birbirlerine seri ve paralel balanmalaryla, yaklaflk 1 m2 alana sahip, gnefl paneli yaplr. Bu
paneller paralel ve seri balanmalarla, gerek evlerin atlar kaplanmak suretiyle
evin elektrik enerjisi ihtiyacn gidermek, gerekse ok genifl alanlarda lkenin elektrik enerjisi ihtiyacn karfllamak zere g santrallarn meydana getirirler. Gnefl
panelleri; yksek akm, yksek voltaj ve dolaysyla yksek g retirler.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
N N
7. nite - Gnefl Pillerinden Elde Edilen Elektrik Enerjisinin Depolanmas
AMALARIMIZ
Gnefl panelleri gnefl flnlar enerjisini dorudan elektrik enerjisine dnfltrebilen aygtlardr. retilen elektrik doru akm (dc) elektriidir ve gnefl flnlar
olduu srede retim vardr. Elektrik enerjisine de en ok geceleri
ihtiya duyulK T A P
maktadr. Bu durum bir dezavantaj olarak grlse de, gndzleri kullanmdan arta kalan elektrik enerjisinin dier enerji trlerine dnfltrlerek tekrar kullanlmas salanabilmektedir. Olaya flu flekilde de baklabilir; retimin tketimi gemesi
TELEVZYON
durumunda elektrik enerjisi depolanr ve depolanan enerji, tketimin retimi gemesi durumunda kullanlr.
Arama motorlarna gnefl paneli yazarak konuyla ilgili ok sayda sitelere
N T E R Nulaflabilirsiniz.
ET
Gnefl panellerinden elde edilen akm, doru akm (dc) olduundan, dorudan
doruya aklere kimyasal enerji olarak ve kondansatrlere de elektriksel potansiyel
enerji olarak depolanabilirler. Elektrik enerjisinin kondansatrlere elektrisel potansiyel
enerji olarak depolanmasn 4. nitede grdnz. Burada da tekrar doldurulabilen pillere elektrik enerjisinin kimyasal enerji olarak depolanmasn ve bu enerjinin tekrar
elektrik enerjisine dnfltrlerek kullanlmas kapsamnda deney yapacaksnz. Bu
sebeple, sizlere nce tekrar doldurulabilen piller hakknda ksa bilgi verilecektir.
Tekrar Doldurulabilen Piller (Akler)

Piller genel anlamda birincil piller ve ikincil piller olmak zere iki farkl grupta toplanrlar.
Birincil Piller
Tekrar doldurulamazlar. Ykleri veya enerjileri bitince pil bitmifl olur ve atlr duruma gelirler. evreye zarar vermesinler diye pil toplama merkezlerinin organize
ettii atk pil toplama yerlerine braklrlar.
kincil Piller
Tekrar doldurulabilen pillerdir. kincil olarak adlandrlmalarnn nedeni, onlarn
elektrokimyasal olarak etkileflmelerinin elektriksel adan tersine dnebilmesidir
(tersinir olmasdr). Ak diye de adlandrlrlar. Yaplmfl olduklar aktif elemanlarna, kullanm ve evre koflullarna bal olarak kullanm sreleri deiflebildii gibi
ka defa doldurulabilecei de deiflebilir. eflitli boyutlarda; kk bir dme biiminden, araba akleri gibi byk boyutlarda retilebilmektedirler.
Bafllca ve yaygn olarak kullanlanlar; kurflun-asit, nikel-kadmiyum, nikel-metal hidrr, lityum-iyon ve lityum-iyon polimer pillerdir.
Kurflun-asit pilleri: Fransz fiziki Gaston Plant tarafndan 1859da bulunmufltur. Tekrar doldurulabilen en eski pildir. Ar olmalarna ramen yksek akm
verebildikleri iin motorlu tafltlarda motoru alfltrmak iin ok uygundur. Fiyatnn dflk olmas, taflmann gerekmedii durumlarda, enerji depolamak iin tercih
edilmektedir.
Nikel-kadmiyun pili: Ni-Cd, NiCd veya NiCad sembolleri ile gsterilmektedirler. lk Ni-Cd pili, 1899 ylnda sveli Waldemar Jungner tarafndan yaplmfltr.
Tekrar dolabilen piller arasnda en ok kullanlan olmufltur. Kadmiyumun zehirli
olmas sebebiyle 2006 ylndan itibaren Avrupa Birlii tarafndan kullanmna snrlandrmalar getirilmifltir.
Nikel-metal hidrr pili: NiMH veya Ni-MH sembolleri ile gsterilmektedir.
1989 ylnda piyasaya kmfltr. Ayn boyutlardaki Ni-Cd piline gre iki- kat kapasiteye sahiptir. Kullanm olduka yaygndr.
SIRA SZDE
159
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
160
AMALARIMIZ
N N
AMALARIMIZ
Lityum-iyon
pili: Li-iyon veya LIB sembolleri ile gsterilmektedir. Lityum pili
tekrar doldurulamayan pildir ve tekrar doldurulabilen lityum-iyon pili ile karfltrlmamaldr. 1991 ylnda piyasaya kmfltr. Kullanldka, pil ilk gnk seviyesine
K T A P
kadar dolmad gibi istenilen yksek akm da vermemektedir.
Lityum-iyon polimer pili: Li-poly veya LiPo pili sembolleri ile gsterilmektedir.
1995 ylnda piyasaya kmfltr. 2008 ylndan itibaren daha ksa srede doldurulabiELEVZYON
lir durumaT getirilmifltir.
retici istedii biimde (flekilde) retebildiinden ve hafif olduundan birok kk elektronik aygtlarda kullanlabilecek potansiyele sahiptir.
K T A P
TELEVZYON
Arama motorlarna
battery veya tekrar doldurulabilen piller yazarak ko N T E R N E rechargeable
T
nuyla ilgili ok sayda sitelere ulaflabilirsiniz.
NTERNET
SIRA SZDE
S O R U
DKKAT
AMALARIMIZ
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
DC g kayna.......................................................................................1
KfleliS modl
O R U ...........................................................................................4
T-modl ...................................................................................................1
Anahtarl modl.......................................................................................1
DKKAT
ki yuval modl ......................................................................................1
Ampl modl .......................................................................................1
SZDE
Ak SIRA
yuvas
...............................................................................................1
Ak...........................................................................................................2
Ayak .........................................................................................................2
AMALARIMIZ
Metal destek ubuk ...............................................................................2
Gnefl paneli ...........................................................................................1
Plastik
destek ubuk ...............................................................................1
K T A P
Plastik destek ubuk tutucu ...................................................................1
Iflk kayna .............................................................................................1
N N
K T A P
T E L E Vfiekil
Z Y O N7.1
Deneyde
Kullanlan Devre
Elemanlar
NTERNET
Gnefl panelinden
retilen elektrik enerjisinin, aklere hangi enerji trnde depolandSIRA SZDE
n aklaynz.
D fi N KULLANILAN
ELM
DENEYDE
ARA VE GERELER
D fi N E L M
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Atlye alflmas-I
TELEVZYON
NTERNET
10
2
13
6
12
8
11
14
adet
adet
adet
adet
adet
adet
adet
adet
adet
adet
adet
adet
adet
adet
161

fiekil 7.1de verilen elemanlar kullanarak, flk enerjisinin elektrik enerjisine dnfltrlmesi, elektrik enerjisinin kimyasal enerji olarak akye depolanmas ve akde
depolanan enerjinin tekrar elektrik enerjisi olarak kullanlmasn salayan deney dzeneini adm adm kuralm.
lknce V-fleklindeki destek
ayaklarn fiekil 7.2deki gibi karfl karflya getirip aralarn metal
ubuklarn saca kadar anz.
Destek ubuklarn fiekil 7.3te
grld gibi ayaktaki yuvalara takp, sar mandallar yatay
konumdan yukar kaldrarak metal ubuklar fiekil 7.4te grld gibi sabitleyiniz. ubuklarn ayaklara skca balandndan emin olunuz.
fiekil 7.2
Ayaklarn
Yerlefltirilmesi
fiekil 7.3
Destek
ubuklarnn
Ayaa Taklmas
fiekil 7.4
Metal Destek
ubuklarn
Ayaklara
Sabitlenmesi
kinci aflamada gnefl panelinin arkasnda bulunan yuvaya fiekil 7.5te grlen
plastik destek ubuunu taknz ve bu ubuu plastik destek ubuu tabanna sabitleyiniz (fiekil 7.6). Gnefl panelinin takl olduu bu taban metal raylarn zerine fiekil 7.7de grld flekilde oturtunuz.
162
Atlye alflmas-I
fiekil 7.5
Plastik Destek
ubuun Gnefl
Paneline Taklmas
fiekil 7.6
Gnefl Panelinin
Destek ubuu
Tabanna
Sabitlenmesi
fiekil 7.7
Gnefl Panelinin
Yerlefltirilmesi
nc aflamada, fiekil 7.8de grld gibi flk kaynan panelin nyzne

bakacak flekilde ayaa skca vidalaynz.
fiekil 7.8
Iflk Kaynann
Yerlefltirilmesi
163
Sonraki aflamada, devre modlleri kullanlarak, hem akde enerjinin depolanmas ve hem de depolanan enerjinin harcanmas iin uygun olan devre kurulacaktr. sterseniz fiekil 7.10da gsterilen devrenin bir flemasn modller zerindeki
izgileri takip ederek izebilirsiniz. Devre modllerinin birbirlerine nasl balanacaklar fiekil 7.9da gsterilmektedir. ncelikle bu modller devrede sreklilik
oluflturacak flekilde stnde belirtilen izgilere uygun olarak karfl karflya getirilir
(fiekil 7.9a). Daha sonra iki dz modln girinti ve kntlar birbirlerini karfllayacak flekilde birisi yukarda dieri aflada tutulur (fiekil 7.9b), bu noktalardan birbirlerine yavafla geirilir (fiekil 7.9c) ve ek ayn seviyeye getirilir (fiekil 7.9d). Bylece her iki modln beyaz izgileri birbirlerini tamamlamfl olur.
fiekil 7.9
ki Modln
Birbirine Taklmas
(a)
(b)
(c)
(d)
Aknn, yukarda szn ettiimiz ama iin kullanlmasna iliflkin devre fiekil
7.10da gsterilmifltir. Size verilmifl olan ara ve gerelerle bu devrenin kurulmasn gereklefltiriniz.
fiekil 7.10
Modllerden
Kurulan Dolma ve
Boflalma Devreleri
164
Atlye alflmas-I
Kurmufl olduunuz devredeki ak yuvasna, size verilmifl olan iki adet akden
bir tanesini, + ve - kutuplarn da dikkate alarak yerlefltiriniz (fiekil 7.11).
fiekil 7.11
Aknn
Yerlefltirilmesi
fiekil 7.11de grlen devre iki farkl devreden oluflmaktadr; birincisi aknn
enerji depolamas amacna uygun (a) ile belirtilen devre, ikincisi de akde depolanan enerjinin kullanlmasna uygun (b) ile gsterilen devredir. Bu dzenekte,
ak her iki devrenin ortak eleman olmaktadr. Bu iki devreyi birbirinden ayran
eleman anahtardr. Anahtarn flekildeki yerine gre sola yatk konuma getirilmesi
aknn doldurulacak durumda olduunu, saa yatk konuma getirilmesi ise aknn enerjisinin kullanlacak durumda olduunu gsterir.
Akde depolanmfl enerji kalabileceinden, fiekil 7.12de grld gibi, bu
enerjinin lamba zerinde kullanlarak tketilmesini salaynz. Bu ifllem biraz zaman alabilir. Ampln flnn fersiz oduu yani flnn ok zayf olduu durumda da aknn boflalmfl olduunu kabul edebilirsiniz.
fiekil 7.12
Aknn
Boflaltlmas
Boflaldn dflndnz aky gnefl paneline balayabilirsiniz. Bunun iin,

fiekil 7.13te grld gibi, panelden kan iki kablonun mavi renkli olan fiflini
aknn eksi (-) kutbuna balants olan iki yuval modle, krmz renkli fiflini de
aknn art (+) kutbuna balants olan modln dier yuvasna taknz. Anahta-
165
rn, aknn doldurulaca devrede, devreyi tamamlayc konumda olmasna dikkat

ediniz. Devre tamamlanmfltr ve ak gnefl panelinin rettii enerjiyi depolayabilecek durumdadr.
fiekil 7.13
Aknn Gnefl
Paneline
Balanmas
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
Aknn doldurulma iflleminde, panelin art ucu aknn art ucuna, eksi
D Kucu
K A Tda aknn eksi ucuna balanmaldr.
SIRA SZDE
DKKAT
N N
fiekil 7.14te gsterildii gibi, lambann iki fiflini g kaynann ac olarak belirtilen blmdeki 0 ve 12 ile iflaret edilmifl yuvalara taknz. G kaynann da fiflini prize taktktan sonra laboratuvarda grevli retim elemanna
devrenizin taAMALARIMIZ
mam olduunu syleyip uygundur iznini alnz.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
DENEYN YAPILIfiI
retim elemanndan gerekli izni aldktan sonra, g kaynann arkasnda bulunan dmeyi kullanarak lambay yaknz.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
fiekil 7.14
K T A P
Paneli Aydnlatma
Lambasnn
Balanmas
TELEVZYON
NTERNET
166
Atlye alflmas-I
Aknn Doldurulmas
Lambadan kan flnlarn (gnefl flnlarn temsil etmektedir) gnefl panelini aydnlatmaya bafllamasyla, gnefl panelinin rettii elektrik enerjisi kimyasal enerji olarak akde depolanmaya bafllar (fiekil 7.15).
Gnefl paneli raylar zerinde kaydrlabildiinden, paneli ileri geri hareket ettirerek iyi bir flekilde flk alacak duruma getiriniz. Burada dikkat etmeniz gereken
husus; panelin fln kaynandan uzaklafltka az fln almas ve fln kaynana yaklafltka aydnlanan ksmnn panelin orta ksmlarnda olmasdr. Burada belirtilmesi gereken bir dier nokta da; flnlarn panele mmkn olduu kadar dik gelmesini salamaktr. Panelin gelen fln dorultusuna gre yan durmas veya lambann
dndrlerek daha az flnn panel zerine dflrlmesi panelin enerji retimini
olumsuz ynde etkiler. Panel zerine gelen fln ne kadar youn olursa, bir dier
deyiflle fln fliddeti ne kadar yksek olursa enerji retimi de o kadar yksek olur.
Akde yeteri kadar enerji depolanmas iin bir mddet (15 dakika olabilir) bekleyiniz. Bu srede meraknz gidermek iin, anahtar lambal devreye evirerek
lambann verdii fl deerlendirebilirsiniz.
Akye enerji depolamann en nemli taraf, ihtiya fazlas enerjinin depolanarak ihtiya duyulduu zaman kullanlabilir vaziyette hazr olmasdr. Ayrca; gnefl
panelinden elde edilen enerjinin gnn koflullarna gre deifliklik gstermesi nedeniyle, akden daha kararl enerji kullanmann daha uygun olduudur. Yafladmz konutlar iin bu uygulama ok uygundur ve geliflmifl lkelerde hzla yaygnlaflmaktadr. htiya fazlas enerjinin, depolanmas dflnda, lkemiz elektrik enerjisi ihtiyacn karfllamak zere satfl da yaplabilmektedir.
fiekil 7.15
Aknn Enerji
Depolamas
fiekil 7.15e dikkatle bakarsanz, lambadan kan flnlarn byk bir ksmnn
panel dflna yayldn grmektesiniz. Bu da, en azndan flu yorumu yapmanz
salar; lambadan kan enerjinin tamamndan yararlanlamamaktadr. Ayrca; panel
zerinde flnn yansma yapmas da, yansyan flnn kullanlmad anlamna gelir.
Bu durumlar gzle grebildiklerimizdir. Bunlarn dflnda, panelde sourulan flnlarn tamam da elektrik enerjisine dnfltrlememektedir. Gnmzde kullanlan gnefl pillerinin verimlilikleri %10-20 arasndadr. Bu bile, atlarmzn panellerle kaplanmas, hem lkemize ve hem de kendimize nemli katklar salar. fiekil 7.15e bir baflka adan bakacak olursanz flu durumlar da farkedersiniz;
Panel ve panele bal devrenin hibir olumsuz yan yoktur.

Elektrik kesintilerinde nemli bir sknt yaflanmaz.
Tamamen temiz bir enerji retilmektedir.
evremize en kk bir zarar yoktur.
Akdeki Enerjinin Deerlendirilmesi

Aknn verilen srede dolmufl olduunu veya depolamfl olduu enerjinin kullanlabilir olduunu kabul ederek, bu enerjinin dolayl veya dolaysz baflka enerjilere dnfltrlebileceini deneyin bu ksmnda greceksiniz.
Akde depolanmfl enerjinin kimyasal enerji olduunu aklnzdan hi karmaynz. Ayrca; akden alnan enerjinin elektrik enerjisi (dc ) olduunu da aklnzdan karmaynz.
Elektrik enerjisinin gnlk yaflammzda ne kadar nemli, pratik ve her an elimizin altnda olduunun bilincindeyiz. Burada flu nemli ve dikkat edilmesi gereken noktalar belirtmekte yarar vardr:
Elektrik enerjisinde temel parametre rol oynar; akm (I), voltaj (V) ve
zaman (t).
Akm-voltaj tr ac (alternative akm) veya dc (doru akm) olabilir.
Kullandnz elektrikli cihazn hangi tr akmla alflt bilinmelidir.
Kullandnz elektrikli cihazn hangi voltaj deerinde alflt bilinmelidir.
Kullandnz elektrikli cihazn gc bilinmelidir (retici firma cihaz zerinde bu deeri gsterir).
Cihaza uygulanan voltajla cihazdan geen elektrik akmnn arpm (P=VxI)
cihaza aktarlan gc verir.
Cihaz bu gc ne kadar zaman kullanmfl ise, g ile zamann arpm da
(Enerji=Pxt ) cihazn ne kadar elektrik enerjisi sarfettiini verir (evlerimizde kilowatt-saat olarak dediimiz elektrik faturas sarf edilen bu enerjiye
karfllktr).
Yukarda sylenenlerin flnda, fiekil 7.16daki devrede yer alan akden alnan
elektrik enerjisinin kullanm amacna uygun olarak dnfltrlmesi gerekmektedir.
Evlerimizde ev aletlerinde kullanlan elektriin 220 V (ac) olduunu dflnrseniz,
akden elde edilen elektriin bu deer ve acye dnfltrlmesi gerekmektedir.
Bunun iin invertr ad verilen dnfltrc kullanlr.
fiekil 7.16da grld gibi anahtar ampll devreye eviriniz. Ampln verdii fla dikkat ediniz. Iflk fliddetinin, aky boflaltrken grmfl olduunuz flk
fliddetinden oldua yksek olduunu fark etmifl olmalsnz. Sizin burada yapacanz deney, kalem pil boyutlarnda olan akden (NiMH) depolanmfl enerjiyi elektrik enerjisi olarak alp, aydnlanmada kullandmz flk enerjisine evirmektir. Bu
arada yan rn olarak, ampln snmasndan da anlayacanz gibi, s enerjisi de
elde etmifl olmaktasnz.
167
168
Atlye alflmas-I
fiekil 7.16
Aknn Lambay
Yakmas
Akde depolanmfl enerji ampln uzun sre yanmasn salayabilir. Burada da 15

dakika kadar bekleyebilirsiniz. Ampldeki fln fliddetinin azaldna karar verirseniz,
size teslim edilen ara ve gereleri, teslim aldnz hale getiriniz. Ortam temiz ve tertipli braknz. retim elemanna haber vererek deneyi tamamladnz syleyiniz.
Sizden sonra gelecek arkadafllarnz iin, deneyinizi yaptnz sre ierisinde
deney ara ve gerelerini doru ve temiz kullanmaya zen gsteriniz.

..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................

..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
zet
lkelerin en nemli sorunlarnn arasnda enerji gelmektedir. Bu sorun bir lkeyi baflka bir lkeye baml
klabilir. Gnmzde enerji retiminde kullanlan fosil
(kmr, petrol, doalgaz) yaktlar hem pahalanmakta
ve hem de tkenmektedir. Bunlardan da daha nemlisi evreye verilen zarardr. Alternatif enerji olarak yaplan alflmalarda gnefl enerjisi bafl rolde yerini almaktadr. Rzgar, dalga, s ve gnefl pillerinden elde edilen
enerji dolayl veya dorudan gnefl enerjisi olarak deerlendirilmektedir.
Gneflten Dnyamza gelen enerji akflnn ok byk
olmas, kanlmaz olarak bu enerjinin kullanlmasnn
ve deerlendirilmesininin nemini ve ciddiyetini ortaya
koymaktadr. lkemizin corafik konumu gnefl enerjisinden yararlanma kapsamnda nemli bir avantajdr.
Yakn bir zamanda bu avantajdan ciddi boyutta yararlanlaca beklenmektedir.
Bu deneyde, gnefl pillerinden oluflan kk bir gnefl
paneli (normal byklkteki gnefl panellerinin alan
yaklaflk 1 m2 civarndadr) kullanarak gnefl enerjisini
elektrik enerjisine ve bu enerjinin de kimyasal enerji
olarak akye depolanmas gereklefltirilecektir. Ayrca,
depolanan enerjinin, tekrar elektrik enerjisi olarak alnp baflka trl enerjiye (flk enerjisi) dnfltrlerek
kullanld grlecektir.
Elektrik enerjisi en kolay ve pratik olarak, elektrisel potansiyel enerji olarak kondansatre (nite 4) ve kimyasal enerji olarak da akye depolanabilmektedir. En yaygn, ucuz ve eskiden beri kullanlan ak, araba aks
olarak da bildiimiz kurflun-asit pilleridir. Tekrar doldurulabilen piller konusunda arafltrmalar srekli devam
etmektedir. Deneyde kullanlan ak, kalem pili boyutlarnda nikel-metal hidrr (NiMH) akdr.
Akde depolanan enerji, kullanm amacna ve kullanlan elektrikli cihaza bal olarak dnfltrlr. Bu dnflm genel olarak doru akmdan alternatif akma olmaktadr. Dnflm arac olarak da invertr kullanlr.
169
170
Atlye alflmas-I
Kendimizi Snayalm
1. Aflalardakilerden hangisi gnefl pili tanmna uyar?
a. Iflnlar dolayl yolla elektrie evirir.
b. Iflnlar dorudan elektrie evirir.
c. Iflnlar sya dnfltrr.
d. Mekanik enerjiye dnfltrr.
e. Kimyasal enerjiye dnfltrr.
2. Afladakilerden hangisi akler iin sylenemez?
a. Belirli bir mrleri vardr.
b. kfltan dc gerilim verir.
c. Elektrii kimyasal enerji olarak depolarlar.
d. Enerji depolar.
e. Mekanik enerji depolarlar.
3. Gnefl pillerindeki elektriksel potansiyel (gerilim)
tr nedir?
a. AC+DC gerilim.
b. AC gerilim.
c. DC gerilim.
d. Balantlardaki gerilim.
e. Malzemenin esneklik gerilimi.
4. I. Akler (+) ve (-) kutupludur.
II. Elektrik enerjisi depolarlar.
III. Boflalnca uygun bir yere atlrlar.
Yukardaki ifadelerden hangileri/hangisi akler iin
sylenebilir?
a. (I)
b. (I) ve (II)
c. (II)
d. (II) ve (III)
e. (III)
5. Aklerin depolad enerji tr nedir?
a. Biyoktle enerjisi.
b. Is enerjisi.
c. Hidrojen enerjisi.
d. Iflk enerjisi.
e. Kimyasal enerji.
6. I. Gnefl panelinden elektrik enerjisi retilir.
II. Gnefl paneli s enerjisi retiminde kullanlr.
III. Gnefl paneli kimyasal enerji retmek iin kullanlr.
fadelerinden hangisi/hangileri gnefl paneli iin dorudur?
a. (II)
b. (III)
c. (I)
d. (I) ve (II)
e. (I) ve (III)
7. I. Gelecein enerjisi gnefl enerjisidir.

II. Enerji retiminde kullanlabilecek yer altnda
snrsz yakt vardr.
III. En temiz enerji doalgazdan elde edilen enerjidir.
a. (I)
b. (II)
c. (III)
d. (I) ve (III)
e. (II) ve (III)
8. I.
Gnefl panelinden elde edilen elektrik enerjisi

her elektrikli cihaz iin uygundur.
II. Gnefl panelinden dc akm retilir.
III. Gnefl panelinden ac akm retilir.
a. (I)
b. (II)
c. (III)
d. (I) ve (II)
e. (II) ve (III)
9. I.
Gnefl panelinden yksek akm elde etmek iin

gnefl flnlar panele dik gelmelidir.
II. Gnefl panelinden sabahtan akflama kadar enerji retilir.
III. Gnefl panelinden sadece 900-1500 saatleri arasnda enerji retilir.
Yukardaki ifadelerden hangisi/hangileri gnefl panelinden elektrik enerjisi retimi iin dorudur?
a. (I) ve (III)
b. (II) ve (III)
c. (I) ve (II)
d. (I)
e. (II)
10. I. Elektriksel gcn ykseltilmesi,
II. Panelden yksek akmn ekilebilmesi,
III. Panelden yksek gerilim (voltaj) elde edilebilmesi,
Yukardaki ifadelerden hangisi/hangileri gnefl pillerinin paralel ve seri balanmalar sonucu oluflturulan panellerin amalarndandr?
a. (II) ve (III)
b. (I) , (II) ve (III)
c. (I) ve (II)
d. (I) ve (III)
e. (I)
171
1. b
Sra Sizde 1
Gnefl pillerinin rettii elektrik enerjisi, aklere kimyasal enerji olarak depolanmaktadr.
2. e
3. c
4. a
5. e
6. c
7. a
8. b
9. c
10. b

Yantnz yanlfl ise Deneyin Yaplfl konusunu yeniden gzden geiriniz.
Oktik, fi. (2001) Gnefl Elektrik Dnflmleri, Fotovoltaik Gnefl Gzeleri Ve G Sistemleri, No:4,
Ankara. Temiz Enerji Vakf Yaynlar.
ATLYE ALIfiMASI-I
Amalarmz
N
N
N

Ksa mesafe elektrik enerji iletimini gzlemleyebilecek,
Uzun mesafe elektrik enerjisi iletiminde hatlardaki dirence bal kayplar
tanmlayabilecek,
Yksek voltaj transformatr kullanarak elektrik enerjisinin uzun mesafelere iletiminde faydal olarak kullanamadmz enerji miktarnn azaldn
snayabilecek
Anahtar Kavramlar
Enerji
Transformatr
Elektrik Enerjisi letim Hatlar
letim Hatt Sabitleri
Yksek Gerilim
Diren
ndktif Reaktans
Kapasitif Reaktans
Corona Olay
indekiler
Atlye alflmas-I
Uzak Mesafe
Yksek Gerilim
Hatt Modeli
GRfi
GVENLK NLEMLER
TEORK BLG
GERELER
DENEY DZENENN
KURULMASI
DENEYN YAPILIfiI
DENEY SONULARININ
DEERLENDRLMES
Uzak Mesafe Yksek

Gerilim Hatt Modeli
GRfi
Elektrik enerjisi 19. yzyln sonlarnda ncelikle aydnlatmaya ynelik olarak insanln kullanmna sunulmufltur. 1886 ylnda Great Barringtonda (USA) 1 kVluk
alternatif akm datm sistemi kurulmufltur. Ayn yl 2 kVluk ac g Cerchide
(talya) kurulmufl ve 30 kmlik mesafeye nakledilmifltir. Yksek voltaj kullanlarak
fazl alternatif akm taflnm ilk olarak Frankfurttaki (Almanya) Uluslararas
Elektrik Fuarnda 1891 ylnda gereklefltirilmifltir. Sanayi devriminin nemli etkenlerinden biri olan elektriin kullanm alan arttka elektrik enerjisine olan ihtiya
da artmfltr. Gnmzde elektrik enerjisi gndelik hayatn ayrlmaz bir paras olmufl ve olmaya devam edecektir.
Elektrik enerjisinin en nemli zellii retildii anda tketilmesi zorunluluudur. Bir dier zellii de retildii elektrik enerjisi santrallerinden tketicilerin bulunduu ok uzak blgelere kolayca iletilebilmesidir. Bu iletimin verimli bir flekilde gerekleflebilmesi iin gerilimin yeteri kadar yksek olmas gerekir.
Gerilimi ykseltmek ve enerjinin uzaklara verimli bir flekilde iletilmesini salamak iin transformatrler kullanlmaktadr. Elektrik enerjisinin gerilimi transformatrler yardmyla ykseltilebilir veya dflrlebilir. Transformatrler alternatif akmn gcn ve frekansn deifltirmeden ihtiyaca gre bir oran dahilinde gerilim
dflrmeye veya ykseltmeye yarayan elektrik makineleridir.
Elektrik enerjisinin retildii yerden kullanlaca yere kadar iletilmesi ve datlmas hava ve yeralt hatlar ile salanr. Elektrik enerjisi genel olarak iletim hatlarnda alternatif akmla taflnr. Bununla birlikte baz zel durumlarda doru akmla
da enerji taflnmaktadr.
Elektrik enerjisinin oluflturduu sistemin srekliliinin salanabilmesi iin elektrik santrallerin bir merkezden kontrol edilmesi gerekir. Corafi blgelere dalmfl
olan tketici talebi bir ok kk lekli santraller yerine sayca az fakat byk lekli santraller tarafndan enterkonnekte iletim sistemi ile karfllanmaktadr.
Elektrik enerjisi iletiminde, santralde retiIen enerji ile tketiciye sunulan enerji arasndaki fark sistem kayplar olarak tanmlanmaktadr. Elektrik enerjisi iletiminde karfllafllan kayplarn azaltlmas enerji tasarrufu alflmalarna katk salayacandan dolay zerinde durulmas gereken nemli bir konudur.
Bu blmde ksa ve uzun mesafede elektrik enerjisinin iletimini gzlemleyeceiz. Uzun mesafe elektrik enerjisi iletimi iin ykseltici ve dflrc transformatrler
kullanarak elektrik enerjisinin verimli bir flekilde iletilip-iletilmediini snayacaz.
174
Atlye alflmas-I
GVENLK NLEMLER
Yapacanz deneyde kendi salnz iin gvenlik nlemlerine dikkat etmeniz gerekir. Gvenliinizin herfleyden nemli olduunu unutmaynz. Aflada verilen baz gvenlik nlemlerini dikkatli bir flekilde okuyarak uygulamaya zen gsteriniz.
Grevlilerin yapaca uyarlar dikkatle dinlenmeli ve uygulanmaldr.
Eer ilk kez bir laboratuvarda alflmaya bafllamflsanz elektrik panosu, yangn sndrc ve ilk yardm dolabnn yerlerini reniniz.
Elektrik arpmalar ile ilgili ilk yardm bilgilerini reniniz. lk yardm uygulamak durumunda kalrsanz, aceleci ve heyecanl olmamaya alflnz. Aksi
halde olas bir kazaya uramfl arkadaflnzn yaflamn yitirmesine neden
olabilirsiniz.
Laboratuvarda alflmaya bafllamadan nce, yapacanz deneyde kullanacanz cihazlarn kablolarnn prizlerde takl olup olmadn kontrol ediniz,
takl ise fiflleri prizlerden karnz.
Laboratuvarda deney yapmak zere kullanlacak prizlerde toprak hattnn
bulunmas zorunludur.
Cihazlarda kullanlan fifllerin prizlere tam olarak takldn kontrol ediniz.
Eer fifller prizlere tam olarak taklmazsa fifller fazla akm ekerek snma,
Tek baflnza yksek voltajla alflmaynz. Yannzda elektrik floklar ile ilgili ilk yardm konusunda tecrbeli birisi kesinlikle bulunmaldr.
Daima yksek gerilim hatlarna ve devrelerine yaknlnzn farknda olunuz. Uygun yerde onayl kauuk eldiven kullannz.
Yksek g veya voltajl devrelerle alfltnz zaman emniyet gzl taknz.
Yksek voltaj paralarna ve balantlarna kazara dokunmamak veya l
aletlerine-paralarna herhangi bir temastan kanmak iin onlar kendinizden
uzak tutunuz.
Yapacanz deneyi belirtilen ynergeye gre hazrladktan sonra grevlilerden onay alnz.
Grevlilerden deneye bafllayabilirsiniz onayn almadan devreye elektrik
enerjisi vermeyiniz.
Deneyi gereklefltirdikten sonra cihazlar kapatnz ve fifllerini prizlerden kartnz. Deney masasnda bulunan cihazlar, ara ve gereleri tehlike yaratmayacak bir flekilde dzenli olarak braknz.
Deneyinizi tamamladnz grevlilere bildiriniz.
TEORK BLG
Elektrik enerjisinin uzaklara taflnmas, kullanlmas ve dier enerji trlerine dnfltrlmesi kolaydr. Bir enerji tr dier enerji trne dnfltrlrken faydal olarak kullanamadmz baflka enerji trleri de ortaya kar. Bunlar s, ses oluflumu
ve eflitli biimlerde oluflan enerjilerdir. Bunlar arasnda s enerjisi yararlanamad-
8. nite - Uzak Mesafe Yksek Gerilim Hatt Modeli
mz enerji trlerinden baskn olandr ve verimin dflk olmasna yol aar. Elektrik enerjisinin verimi dier enerji trlerine gre yksektir. Elektrik enerjisinin sdan baflka bir enerjiye dnfltrldnde ortaya kan faydal olarak kullanamadmz s enerjisi az olduu iin verimi yksektir.
Elektrik enerjisinin stnlkleri yannda baz dezavantajlar da vardr. Elektrik
enerjisi akmlatrlerde kimyasal enerjiye dnfltrlerek veya kondansatrlerde
dorudan snrl miktarda depolanma imkan vardr. Bu sebeple elektrik enerjisi
retildikten sonra kullancya ulafltrlmas gerekir.
Elektrik santrallerinde retilen akm alternatif akmdr. Evlerde 220 volt olarak
kullandmz gerilim etkin deer veya rms deer dediimiz bir alternatif akmdr.
rms (kareler-ortalamasnn-karekk) deer alternatif akmn bir diren zerinde tkettii enerjiye eflit miktarda enerji tketen doru akmn karflldr. Alternatif akmda sins sinyali iin genliin 0,707 ile arpm, o sinyalin rms deerini verir. Yani sins erileri iin;
Vrms= Vgenlik 0,707
(8.1)
eflitliinden alternatif gerilimin rms deeri hesaplanabilir. Genelde bir alternatif

akmdan bahsedilirken hep etkin deeri kullanlr. l aletleri de bu deeri ler.
Normalde flehir flebekesinin genlii (maximum deeri veya tepe deeri) 311 volttur.
Elektrik enerjisi santrallerde retildikten sonra abonelere ulaflana kadar deiflik
ifllemlerden geer. Elektrik enerjisinin retildii santraller genellikle tketim blgelerinden uzaktadr. Bu nedenle elektrik enerjisi retildii yerlerden tketim blgelerine taflnmas gerekmektedir. Elektrik santralinde kontroll ve planl olarak elde
edilmifl elektrik enerjisinin, santrallerden kullanclara iletilmesini salayan hatlar
iletim hatlar olarak adlandrlr.
Enerji iletim ve datm yaplmasnda gerilimin byk nemi vardr. Elektrik
santrallerinde retilen gerilim orta seviyededir (1kV-35 kV, 1kV=1000 volttur).
Enerjinin retildii santralden tketim blgelerine verimli bir flekilde iletiminin
salanmas iin yksek gerilime (35-154 kV) ihtiya duyulur. Enerji iletimi iin gerilim ne kadar yksek olursa akm o kadar azalacak ve dolaysyla enerji iletimini
salayan iletkenin kesiti klecektir. Bylece iletken kesitinin klmesi maliyeti azaltacaktr. Alternatif akm ykseltici ve dflrc transformatrler yardmyla
kolayca ykseltilebilir veya dflrlebilir. Transformatrler srekli manyetik ak
deiflimi prensibine gre alfltndan, dc gerilimi ykseltmek veya dflrmek iin
kullanlamaz. Bu sebeple elektrik enerjisi genellikle alternatif akmla taflnr. Bununla birlikte baz zel durumlarda doru akmla (dc) da taflnr.
Transformatrler
Elektrik santrallerinde retilen orta seviyeli gerilimi ykseltmek ve enerjinin uzaklara verimli bir flekilde iletilmesini salamak iin transformatrler kullanlr. Elektrik enerjisinin gerilimi transformatrler yardmyla ykseltilebilir veya dflrlebilir. Alternatif akmn gcn ve frekansn deifltirmeden ihtiyaca gre bir oran dahilinde dflrmeye veya ykseltmeye yarayan, ayrca aktif ve reaktif gc besleyen
flebekeden beslenen flebekeye geiren elektrik makinelerine transformatr veya
ksaca trafo denilmektedir.
175
176
Atlye alflmas-I
fiekil 8.1
Ayn Yumuflak
Demir ekirdee
Sarlmfl ki
Bobinden Oluflan
deal Bir
Transformatr
Yumuflak demir
N2
N1
AC
Anahtar
Vg
kfl
Girifl
kincil bobin
Birincil bobin
Bir transformatr sa paketinden yaplmfl bir demir ekirdek zerine sarlmfl

iki bobinden oluflur. fiekil 8.1de ayn yumuflak demir ekirdee sarlmfl iki bobinden oluflan ideal bir transformatr grlmektedir. deal bir transformatr tellerinde ve ekirdeindeki enerji kayplarnn ihmal edilebildii bir transformatrdr.
AC girifl gerilimine sahip olan ve N1 sarmdan oluflan sol taraftaki bobine birincil
(primer) bobin ad verilir. N2 sarmdan oluflan ve bir R yk direncine balanan sadaki bobine ikincil (sekonder) bobin ad verilir. Ortak demir ekirdeinin amac
manyetik aky arttrmak ve aknn bir bobinden dierine getii bir ortam salamaktr. Bobin telleri kk dirence sahip olduklarndan dolay s kayplar genellikle ok kktr. Tipik transformatrlerin g verimi % 90-99 arasnda deiflmektedir. Bir transformatrn elektrik devre flemas fiekil 8.2de grlmektedir.
fiekil 8.2
I1
Bir
Transformatrn
Elektrik Devre
fiemas
I2
Vg
RL
N1
N2
Bir transformatrde N1 sarml birincil bobine bir Vg(=V1) ac voltaj uygulanrsa N2 sarml ikincil bobindeki V(=V2) kfl voltaj RL yk direncinin ular arasndaki voltajdr. Bobinlerdeki girifl ve kfl voltajlar arasnda,
V2
V1
N2
N1
(8.2)
bants vardr. N2 sarm says N1den byk olduu zaman (N2 > N1), V2 kfl voltaj, V1 girifl voltajndan byk olur. Byle bir transformatr ykseltici transformatr olarak adlandrlr. N1 sarm says N2den byk olduu zaman (N1 > N2), V2
177
kfl voltaj V1 girifl voltajndan kk olur. Byle bir transformatr dflrc

transformatr olarak adlandrlr.
RNEK
Bir elektrik transformatrnn birincil bobinin sarm says 900 ve ikincil bobinin
sarm says 75tir. Girifl gerilimi 120 V ise kfl gerilimi ka volttur?
zm:
Eflitlik 8.1den kfl gerilimi,
V2 =
V2 =
N2
N1
V1 =
75
120 volt
900
9000
V = 10 volt
900
olarak hesaplanr. Bu transformatr dflrc zellie sahiptir.

deal bir transformatrde birincil bobindeki g ile ikincil bobindeki g ayndr, yani g azalmadan aktarlmfl olmaktadr ve bobinlerdeki gler arasnda
I1V1=I2V2
(8.3)
eflitlii vardr. Burada I2=V2/RL olduundan ikincil devredeki akm RL yk direnci belirler.
Girifl gerilimi 120 V olduunda ideal bir transformatrn birincil akm
10 Adir. Bir yk
SIRA SZDE
direncine 1,6 Alik bir akm salandnda ikincil bobinin kfl gerilimi ka volt olur?
D fi N E L M
Uzak mesafelere enerji iletiminde transformatrlerin neden
yararl olduklar
flimdi daha iyi anlafllmaktadr. retecin voltajn ykseltmek suretiyle iletim hatlaO R U
olur.
rndaki akm dflrlr. Bylece I2R ifadesi ile verilen s kaybS azaltlmfl
Elektrik enerjisi santrallerde retildikten sonra santral kflnda elektrik enerjisinin gerilimi transformatr ile ykseltilir. Bylece iletim yksek gerilimle yaplmfl
DKKAT
olur. Yksek gerilim hatlar genellikle elektrik santral ile yerleflim yeri arasnda
kullanlr. fiehir veya kasabalarn giriflinde yksek gerilim, transformatr ile orta
SIRAtrafolar
SZDE yardmygerilim seviyesine dflrlr. Son olarak da orta gerilim datm
la dflk gerilime evrilir. Dflk gerilim hatlar ise flehir ii elektrik datmnda
kullanlr. Bu ifllemler yerine getirilirken deiflik byklkte ve zellikte trafolar
AMALARIMIZ
kullanlr.
Transformatrler amalar bakmndan yaplfl tarzlarna gre;
G (datm) trafolar
K T A P
l (akm ve gerilim) trafolar
zel maksatl trafolar
olarak snflandrlr. Transformatrler st gerilim flebekesinden
T E Lalt
E V gerilim
Z Y O N flebekesine g aktarmak amac ile kullanlyorsa g transformatrleri olarak adlandrlr. G transformatr, ykseltici-indirici merkezler aras enerji iletiminde kullanlan YG/YG (Yksek Gerilim) transformatrdr. Eer gerilimi ve akm lmek
NTERNET
amacyla kullanlyorsa l transformatrleri olarak adlandrlr.
Transformatrler gerilimlerine gre drt gruba ayrlr. Bunlar;
Dflk gerilim: 0 - 1 kV aras gerilim deerleridir.
Orta gerilim: 1 - 3 - 5 - 10 - 20 - 25 - 30 - 35 kV deerleridir.
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
178
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
Atlye alflmas-I
D fi N E L M
Yksek gerilim: 45 - 60 - 154 kV deerleridir.

ok yksek gerilim: 154 kV zeri deerlerdir.
S Obirbirinden
R U
Genellikle
uzak olan elektrik enerjisi retim santrallaryla tketim
merkezleri arasndaki balant taflyc direkler, iletken kablolar, trafo merkezleri ve
benzeri nitelerden
D K K A T oluflan iletim flebekelerinin kullanld enterkonnekte sistemle salanr. Enterkonnekte sisteme lkedeki btn elektrik enerjisi santralleri balanabilir. Bu santrallerin kapasitelerinin farkl olmasnn bir nemi yoktur. EnterSIRA SZDE
konnekte sistemler tketimdeki deiflime gre retimi dzenlemeyi salar.
Elektrik enerjisini ileten ve datan, iki elektrik cihazn birbirine elektriksel olarak balayan,
elektriksel olarak yaltlmfl bir veya daha fazla telden meydana geAMALARIMIZ
len iletken elektrik malzemesine enerji kablosu ad verilir.
N N
Transformatr
K ile
T Ailgili
P olarak Teknolojinin Bilimsel lkeleri, Elektrik Devre Analizi ve Fizik II kitaplarnda ilgili nitelere bakabilirsiniz.
ElektrikT E LEnerjisi
E V Z Y O N letim Hatlar
Elektrik enerjisinin retildii yerden kullanlaca yere kadar iletilmesi ve datlmas hava ve yeralt hatlar ile salanr. Yeralt iletim hatlar yksek izolasyon gerektirdiinden, hava hattna oranla olduka pahal olmasna karfln gvenlik ve
NTERNET
grsel adan
tercih edilir. Hava hatlarnn yeralt hatlarna gre avantaj ve dezavantaj vardr.
Avantajlarndan bazlar;
Daha az maliyetlidir,
Arzalarnn tesbiti daha kolaydr,
dezavantajlar ise
evre flartlarndan kolayca etkilenebilir,
Uzun mrl deildirler,
olarak ifade edilebilir.
Elektrik enerjisinin iletiminde kullanlan iletken materyaller;
Yksek elektriksel iletkenlik,
Dflk maliyetli,
Dflk zgl arlkl,
Yksek ekme mukavemetli,
gibi zelliklere sahip olmaldr.
Elektrik enerjisi iletim hatlarnda;
Bakr,
Alminyum,
letken elik takviyeli alminyum (ACSR),
Galvanizli elik,
Bakr kadmiyum,
gibi iletken materyaller kullanlr.
Bir yerden baflka bir yere elektrik enerjisinin iletiminde kullanlan iletim
hatlarnda;
letim kayplar en az olmal,
G, belirtilen gerilim deerinde aktarlmal,
Radyo (yksek frekans) frekansndan etkilenmemeli,
Yksek kullanlabilirlie sahip olmal,
gibi flartlarn karfllanmas beklenir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
K T A P
Hava iletim hatlar ksa, orta ve uzun iletim hatlar olarak snflandrlr. Ksa
iletim hatlar 50 kmye kadar uzunlua ve 20 kVluk gerilime kadar deerlere sahip olan hatlardr. letim hattnn ksa ve dflk voltaja sahip olmas nedeniyle kaTELEVZYON
pasitans etkileri kktr ve ihmal edilir. Bu hatlarda diren ve indktans baskn
parametrelerdir.
www.electricalquizzes.com/Transmission_Distribution/Transmission-_Distribution_TheNTERNET
ory_2.htm ve http://www.elektrikport.com/forum/showthread.php?t=-2381
Orta iletim hatlar 50 km ile 150 km uzunluk ve 20 kV ile 100 kV voltaj aral
deerlerine sahip hatlardr. Bu hatlardaki gerilim ve hat uzunluu sebebi ile kapasitif etkiler ihmal edilemez.
Uzun iletim hatlarnda, hat uzunlua 150 kmden ve gerilim 100 kVtan fazladr.
Yksek gerilim 34.5 kV ve zeri deerler iin kabul edilir ve deeri snrsz artrlabilir denilemez. nk gerilim deerinin belirli deerleri aflmas halinde, can
ve mal gvenlii konusunda skntlar artacak, sistemde boflalma ve yaltm sorunlar meydana gelecek, verilecek yksek gerilim deerinin retimi ve iletimi problemiyle karfllafllacaktr. lkemizde enerji ann en yksek gerilimi 380 kVtur.
Hava iletim hatlarnda kullanlan malzemeler iyi bir iletken, mekanik yklere
ve tabiat flartlarna karfl dayankl ve hafif olmaldr. Elektrik enerjisi iletim hatlar
tafldklar akm ve dfl etkenlerden dolay snrlar. Bu durumda hattaki iletkenin
uzunluu artar ve direkler arasnda sarkmalar grlr. Bu nedenle iletkenler scaklk arttka daha az uzayan malzemelerden olmaldr.
Elektrik santrallerinde retilen elektrik enerjisinin gerilimi ne kadar yksek
olursa, bir iletim hattnn iletebilecei enerji miktar da o kadar yksek olur. lkemizdeki elektrik santrallarndan elde edilen alternatif akm iletebilen hatlar en
yksek 380.000 V veya 154.000 V seviyesindedir. Uzak mesafeler arasnda kurulan
byk iletim flebekeleri ve enterkonnekte sistemler bu gerilim seviyesindeki iletim
hatlarndan oluflur. Bu sistemler ticari olarak kullanlabilen elektrik retim santrallarn birbirine balar. Kullanclarn bulunduu blgeye ulafltrlan elektrik enerjisi, gerilimi dflrldkten sonra blgesel flebekelere iletilir. Bu flebekeler yardmyla datm merkezlerine ynlendirilir. letim flebekesi blgesel, ulusal veya
uluslararas lekte olabilir. lkemizdeki elektrik enerjisi iletimi 34.500 V veya bunun zerindeki bir gerilim dzeyinde gereklefltirilir. letim hatlarnda en ok kullanlan gerilim deerleri 380.000 V, 154.000 V, 66.000V ve 24.500Vtur. 34.500 Vun
altnda olan 20.000 V ve 15.000 V luk ortalama gerilimler ile 380 veya 220Vluk dflk gerilimlere datm gerilimleri denir. Petrokimya, metalrji (zellikle alminyum) endstrisi, demir-elik fabrikalar ve elektrikli ulaflm hatlar (tren, tramvay) ok byk tketicidirler. Orta gerilim flebekeleri orta ve kk lekli sanayi
iflletmeleri ile birlikte byk alflverifl merkezleri, hastaneler ve byk kurumlar gibi ok sayda insan topluluunun bulunduu merkezleri besler. Son aflamada milyonlarca bireysel kullancnn konutlar dflk gerilimli elektrik enerjisi ile beslenir.
Dflk gerilimli elektrik enerjisi datm sistemi bireysel tketicilere fazl ve bir
toprakl (ntr) elektrik enerjisi salar. Elektrik enerjisi iki gerilim seviyesinde kullanclara salanr. Bunlar;
Fazlar aras 380 V ve faz-toprak aras 220 V
Fazlar aras 200 V ve faz-ntr aras 127 V
olan gerilimlerdir. Bunlardan ilkine olan talep artarken dierine olan talep azalmaktadr. lkemizde en ok fazl 380 V ve tek fazl 220 Vluk sistemler kullan-
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
179
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
180
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
RNEK
N N
SIRA SZDE
Atlye alflmas-I
AMALARIMIZ
lr. Bu seenee
gre, bir alet 4 tele veya 2 tele balanr. Elektrik akmnn frekans Avrupada ve Trkiyede 50 Hz, Amerika ktasndaysa 60 Hzdir.
letim hatlar
K ileT ilgili
A P olarak Elektrik Enerjisi letimi ve Datm, Elektrik Devre Analizi
ve Devre Analizi Laboratuvar kitaplarnda ilgili nitelere bakabilirsiniz.
Elektrik
T E LEnerjisi
E V Z Y O N letim Hatlarndaki Kayplar
Bir iletim hattn oluflturan iletken kablolar indktr, kondansatr ve diren zelliklerine sahiptir. Elektrik enerjisi iletim ve datm hatlarnda, hattn direnci, indktans ve kapasitans gibi deerlere hat sabitleri denir. letim hatt sabitleri ileTERNET
tim hattnn Ntamamnda
vardr ve birbirinden ayrt edilemez. ndktans, kapasitans
ve direncin deeri hattn uzunluuna, hattaki tellerin kalnlna, tellerin arasndaki mesafeye ve teller arasndaki dielektrik materyale baldr. ki telli iletim hattnn elektriksel zellikleri ncelikle hattn yapmna baldr.
Diren, elektrik enerjisi iletim ve datm hatlarnda gerilim dflflne ve g
kaybna sebep olan bir hat sabitidir. Bir iletkenin doru akm direnci (nite 2ye
baknz),
l
R=
(8.4)
A
eflitlii ile verilir. Burada iletkenin zdirenci, l iletkenin boyu ve A iletkenin kesit alandr. SI lm sisteminde diren ohm (), zdiren ohm.metre (m), uzunluk (m) ve alan metrekare (m2) birimleri ile ifade edilir.
Alternatif akm devresinde, doru akm devresine gre ayn etkiyi gsteren bir
diren etkin diren olarak adlandrlr. letkenlerin doru akm direnleri ile alternatif akmdaki etkin direnleri birbirinden farkldr. Enerji hatlarnn etkin direnci R,
P
R=
(8.5)
I2
eflitlii ile verilir. Burada P direncin ektii gtr ve I direnten geen akmdr. SI
lm sisteminde g birimi watt (W) ve akm birimi amper (A)dir. Btn etkin
direnlerde elektrik akm s enerjisi fleklinde aa kar.
Bir rete 500 Vta 8 A akm salamaktadr. Voltaj ideal bir transformatrde 5
kVa ykseltilmekte ve toplam direnci 25 ohm olan bir iletim hatt ile uzak bir mesafeye elektrik enerjisi iletilmektedir. a) Voltaj ykseltildiinde kaybolan g yzdesi katr?, b) Gerilim ykseltilmemifl olsayd ilk gcn % ka iletim hattnda
kaybolacakt?
zm: a) kincil bobinden geen akm eflitlik (8.3)ten
V
(500 V )
I 2 = 1 I1 =
(8A )
V2
(5.000 V )
I 2 = 0, 8A
olarak bulunur. letim hattndaki g kayb,

P= I2R = (0,8A)2 (25)= 16 W
olarak hesaplanr. retecin kfl gc,
P= IV = (8A) (500V)= 4000 W
olarak bulunur. letim hattnda kaybolan g yzdesi,
181
letim hattndaki g kayb

100
retecin salad g
(16W)
(%) G kayb =
100 = % 0, 4
(4000W)
(%) G kayb =
olarak belirlenir.
b) Gerilim ykseltilmemifl olsayd iletim hattndaki akm 8 A olarak kalacakt.
Bu durumda hattaki g kayb,
P= I2R = (8A)2 (250) = 1600 W
olarak hesaplanr. Bu durumda g kayb yzdesi,
(%) G Kayb =
(1600W)
100 = %40
(4000W)
olacaktr. Bu rnekteki iki farkl durum iin g kayplarn karfllafltrdmzda,

iletim hatlarnda yksek voltajn kullanlmasnn avantaj ve gereklilii aka grlmektedir.
SIRA
SZDE
Bir transformatrn verimi % 95tir. Birincil ve ikincil bobinlerdeki
sarm
saylar sras
ile 80 ve 160tr. 110 Vluk etkin gerilimde birincil bobin sarmlar 4 A akm taflrsa ikincil bobindeki etkin voltaj ve akm nedir?
D fi N E L M
D fi N E L M
Diren deeri scakla bal olarak da deiflir. Materyalin direncinin scakla

S O R U
bal olarak deiflimi R,
R= R0 [1+(T-T0)]
DKKAT
S O R U
(8.6)
DKKAT
eflitlii ile verilir. Burada R0, referans olarak alnan T0 (C) (bu deer tablolarda
belirtilen sabit bir scaklk deeridir, genellikle 20 Cdir) scaklndaki materyalin
SIRA SZDE
direncidir. R ise T scaklndaki materyalin direncidir. deeri direncin scaklkla
deiflim katsaysdr. SI lm sisteminde direncin scaklkla deiflim katsays 1/C
birimi ile ifade edilir.
AMALARIMIZ
N N
20C referans scaklnda direnci 3 ohm olan bakr iletkenin 30CSIRA

ortam
scaklndaki
SZDE
K
T
A
P (1/C) dir).
direnci ka ohmdur? (Bakrn direncinin scaklkla deiflim katsays 0,00393
D fi N E L M
letkenler elektrik enerjisi tafldklar zaman akm gemesi nedeniyle etrafnda

T E L Esergilerler.
VZYON
bir manyetik alana sahip olurlar. Ayn zamanda indktr zellii
Bir inS
O
R
U
dktr elektrik devresinden geen akmn deiflimine karfl koyar. Alternatif akma
karfl indktrn gsterdii diren indktif reaktans olarak adlandrlr. ndktif
reaktans XL (kay L diye okunur),
NDTEKRKNAETT
XL= 2fL
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
D fi N E L M
TELEVZYON
S O R U
NDTEKRKNAETT
(8.7)
SIRA SZDE
N N
eflitlii ile verilir. Burada f uygulanan alternatif akmn frekans ve L indktanstr.

Bir indktrn indktans iletim hattn oluflturan iletkenin yarapna ve iletkenler
arasndaki mesafeye baldr. SI lm sisteminde frekans birimi
hertz (Hz) ve inAMALARIMIZ
dktans birimi henry (H)dir. Direnten farkl olarak reaktans indktrn karakteristiklerine olduu kadar frekansna da baldr ve iletken zerinde bir gerilim dflK T A P
mesine sebep olur.
TELEVZYON
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
182
Atlye alflmas-I
RNEK
500 Hzlik frekansta indktif reaktans 120 ohm olan bir bobinin indktans ka
mHdir?
zm: ndktif reaktans XL= 2fL eflitliinden,
X
(120)
L= L =
2 f
2 x x500 Hz )
L = 0, 038H
veya 38mH'dir.
Birbirinden hava, plastik ya da herhangi bir yaltkan malzeme gibi bir dielektrik (elektrii iletmeyen) materyalle ayrlmfl olan iki telli iletim hatt uzun bir kondansatr (kapasitr) gibi davranr. Teller arasndaki elektrik alan bir kondansatrn plakalar arasndaki elektrik alana benzerdir. Alternatif akma karfl kondansatrn gsterdii diren kapasitif reaktans olarak adlandrlr. Alternatif akm uygulanan bir kondansatrn kapasitif reaktans Xc (kay C diye okunur),
1
(8.8)
2 fC
eflitlii ile verilir. Burada C kondansatrn sasdr. Kondansatrn birim uzunluunun sas iki iletken arasndaki mesafeye ve iletkenleri ayran dielektrik materyalin bal permitivitesine baldr. SI lm sisteminde sann birimi farad (F)dr.
Kondansatrn kapasitif reaktans uygulanan frekansla deiflir.
Xc =
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
50Hzlik frekansa
sahip bir ac retecine bal 2F(=2x10-6F) lk bir kondansatrn kapaSIRA SZDE
sitif reaktans ka ohmdur?
D fi N E L M
Dflk veya
orta gerilim datm hatlarnda sadece diren ve indktans dikkate
alnr. Yksek gerilimli iletim hatlarnda ise diren, indktans ve kapasitans gibi
O R U alnr.
hat sabitleri Sdikkate
Elektrik enerjisi taflyan yksek gerilim hatlarndaki elektrik yk miktar alternatif akmdan
dolay srekli deiflir. Elektrik yk miktarndaki bu deiflim bir
DKKAT
akm oluflturur. fiarj akm ad verilen bu akm hattn geriliminin dflmesine, g
katsaysnn, verimin ve iletim hattnn kararllnn deiflmesine de sebep olur.
SZDE
ki telli SIRA
bir iletim
hattnda dielektrik materyal olarak hava bile mkemmel bir
yaltkan deildir. Kaak akm olarak bilinen kk deerdeki bir akm iki tel arasnda mevcuttur.
ki tel arasnda yaltkan olarak kabul ettiimiz materyal, gerekAMALARIMIZ
te bir diren gibi davranarak iki tel arasnda akm gemesine yol aar. Bu kaak
akmn yolu sanki iki hat arasna paralel balanan direnlerdir. Bu zellik iletkenlik (G)K olarak
T A Padlandrlr ve direncin karfltdr. letim hatlarndaki iletkenlik
direncin tersi olarak bilinir ve genellikle iletim hatlarnda birim uzunluk baflna
(mikroohm)-1 ()-1 ile llr.
YksekT Evoltajda
enerjisi taflyan iletim hatlar etraflarnda kuvvetli elekL E V Z Y O elektrik
N
trostatik alan yaratrlar. letim hatlarn saran havann kritik dayanma voltajndan
daha yksek voltajlarda hava molekllerinin iyonlaflmas meydana gelir. Bu corona ad verilen renkli flk akmas grnr, bir yk boflalmas ile sonulanr. CoroN T E R N E sesi,
T
na olayna tslama
titreflim, g kayb ve radyo giriflimi efllik eder. Corona olayn etkileyen faktrler; atmosfer, iletkenin yzey flekli, iletkenler arasndaki mesafe ve hat voltajdr. Corona olay s ve ses fleklinde bir enerji kaybdr.
N N
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
N N
8. nite - Uzak Mesafe Yksek

Gerilim Hatt Modeli
AMALARIMIZ
T A Pve Geleneksel
letim hatlarndaki kayplar ile ilgili olarak Teknolojinin Bilimsel Klkeleri
Enerji Kaynaklar kitaplarna bakabilirsiniz.
TELEVZYON
Deneyde kulanlacak ara - gere ve miktarlar aflada liste halinde verilmifltir.

1. U fleklinde mknats demir ekirdek:.......................................................2 adet
2. Destek ubuklu ayak:...............................................................................2 adet
NTERNET
3. G kayna: (0-6 V ve 0- 12 V (ac), 230 V, 50-60 Hz, 90 VA)..............1 adet
4. Dflrc transformatr: (Paralarn birlefltirilmifl hali)
5. Bobin: (75 sarm)......................................................................................2 adet
6. Bobin: (12.000 sarm)...............................................................................2 adet
7. Dz mknats demir ekirdek...................................................................2 adet
8. Bobin sabitleme anahtar:.........................................................................2 adet
9. Lamba modl balant kablosu: (0,1 , 50 cm).......................................2 adet
10. Lamba modl ve akkor lamba: (4 V / 0,04 A)........................................1 adet
11. G kayna balant kablosu: 50 cm.....................................................2 adet
12. Uzun mesafe iletim hatt kablosu: (100 ohm, 1 m).................................2 adet
Deneye bafllamadan nce yukarda listelenen ve fiekil 8.3te gsterilen ara ve
gerelerin tam olup olmadn kontrol ediniz.
SIRA SZDE
183
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
fiekil 8.3
Deneyde
Kullanlan Ara ve
Gereler
1
5
7
8
9
10
11
12

Ykseltici transformatr oluflturmak iin destek ubuklu ayak zerindeki kanala
U fleklindeki demir ekirdei fiekil 8.4te grld gibi yerlefltiriniz.
184
Atlye alflmas-I
fiekil 8.4
Destek ubuklu
Ayak zerine U
fiekilli Demir
ekirdein
Yerlefltirilmesi
Kanal
Birincil bobini U fleklindeki demir ekirdein sol ayana fiekil 8.5te grld gibi stten geirerek taknz.
fiekil 8.5
Birincil Bobinin
Demir ekirdein
Sol tarafna
Yerlefltirilmesi
Sekonder bobini U fleklindeki demir ekirdein sa tarafndaki ayaa fiekil

8.6da grld gibi stten geirerek taknz.
fiekil 8.6
kincil Bobinin
Demir ekirdein
Sa tarafna
Yerlefltirilmesi
185
Dz demir ekirdei sar oklarla gsterilen U fleklindeki demir ekirdein ayaklar zerine fiekil 8.7de grld gibi dzgn bir flekilde yerlefltiriniz.
fiekil 8.7
Dz Demir
ekirdein U fiekilli
Demir ekirdek ile
Birlefltirilmesi
Bobin sabitleme anahtarn krmz okla gsterildii gibi metal pabucu altta olacak flekilde destek ubuunun st tarafndan geirerek dz demir ekirdein zerine getiriniz (fiekil 8.8). Sar okla gsterilen sabitleme anahtarnn kolunu geriye
doru yavafla evirerek dz demir ekirdei skfltrnz.
fiekil 8.8
Sabitleme
Anahtarnn Dz
Demir ekirdek
zerine Taklmas
U ve dz demir ekirdek fiekil 8.9da grld gibi skca tutturulmufl olur.

Bylece ykseltici transformatrmz deney yapmak iin hazrlanmfl oldu.
Ykseltici transformatrn birincil bobindeki sarm says 75 ve ikincil
bobindeki sarm
SIRA SZDE
says 12.000dir. Birincil devreye 10 voltluk bir ac gerilim uygulanrsa, ikincil devredeki
potansiyel ne kadar olur?
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
186
Atlye alflmas-I
fiekil 8.9
Sabitleme Anahtar
le Demir
ekirdein Ayak
zerine
Sabitlenmesi
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Ykseltici transformatre benzer flekilde ilgili paralar birlefltirerek dflrc

transformatrn
Burada U fleklindeki demir ekirdein sol ayana
D fi N E L oluflturunuz.
M
enerjinin girdii primer bobini taknz. Sa ayana enerjinin kt sekonder bobini fiekil 8.10da grld gibi taknz. Bylece ykseltici ve dflrc transforS O R U
matrlerimiz deney yapmak zere hazrlamfl oldu.
D fi N E L M
S O R U
Transformatrleri
kaldrarak taflmaynz. Aksi takdirde yere dflrdnzde
D K K A yerinden
T
elinizi veya ayanz ezebilirsiniz.
DKKAT
N N
SIRA fiekil
SZDE 8.10
SIRA SZDE
Ykseltici ve
Dflrc
AMALARIMIZ
Transformatrler
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
Ykseltici transformatr
NTERNET
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Dflrc transformatr
DENEYN YAPILIfiI
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
Ksa Mesafede Enerji letimi

Ksa mesafede enerjinin iletim kablolar ile taflnmn grmek iin lamba yuval
S O R U
modle akkor lambay taknz (fiekil 8.11).
D K K A enerji
T
Elektrik devresine
vereceiniz zaman herhangi bir tehlikeye karfl arkadafllarnz
ikaz ediniz.
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
187
fiekil 8.11
Devre Modl ve
Akkor Lamba
Akkor Lamba
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
Sar oklarla gsterilen modl zerinde bulunan yuvalara elektrik kablolarnn

bir ularn, boflta kalan dier ular da g kayna zerindeki krmz ile gsterilen 0 ve 6 V yuvalarna fiekil 8.12de grld gibi taknz. S O R U
S O R U
Deney esnasnda kesinlikle mekanik paralara ve elektrik devresine temas

D K K A etmeyiniz.
T
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
DKKAT
fiekil 8.12
N N
SIRA SZDE
Devre Modlnn
G Kaynana
BalantsAMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Laboratuvar yetkilisinden onay aldktan sonra g kaynann fiflini prize taknz ve modl zerinde bulunan akkor lambay gzleyiniz (fiekil 8.13). G kaynann fiflini prizden karnz. Gzlemlerinizi Deney Sonularnn Deerlendirilmesi blmnde (1) nolu yere yaznz.
188
Atlye alflmas-I
fiekil 8.13
Ksa Mesafede
Elektrik Enerjisinin
letimi
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
G kaynanD kapatmay
unutmaynz.
KKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Uzun Mesafede
Enerji letimi
SIRA SZDE
N N
K T A P
Bu ksmda elektrik balant kablolar yerine yksek gerilim hatt kablolar kullanarak deney dzeneini fiekil 8.14te grld gibi kurunuz. Lambal devre modlnden AMALARIMIZ
gelen yksek gerilim hatt kablolarn g kayna zerindeki 0 ve 6 V
yuvalarna taknz. Deneyin bu ksmnda, nceki ksmda olduu gibi ayn g
kayna ve uzak mesafelere elektrik enerjisini ulafltrmak zere yksek gerilim hatt kullanlacaktr.
kullanacanz yksek gerilim hattnn kilometrelerce
K T A Burada
P
uzun olduunu farzediniz.
fiekil 8.14
TELEVZYON
Uzun Mesafe letim

Hattnn Devre
Modlne
Balants (G
NKayna
T E R N E T Fifli Takl
Deil)
TELEVZYON
NTERNET
Laboratuvar yetkilisinden onay aldktan sonra g kaynann fiflini prize taknz ve akkor lambay gzleyiniz (fiekil 8.15). Akkor lambann nceki ksmda olduu gibi, flk vermesi durumunu deil, flk vermemesi durumunu sorgulamalsnz. Kurduunuz devrede bir hatanz yok ise, lamba neden flk vermemektedir?
sorusuna yant bulmaya alflnz ve deerlendirmelerinizi Deney Sonularnn Deerlendirilmesi blmnde (2) nolu yere yaznz. Gzleminiz bitince g kaynann fiflini prizden karnz. Ayrca sizin bilgilerinizin artmas kapsamnda hazrlanmfl rnee (Sayfa 180) bir kez daha baknz.
189
fiekil 8.15
Uzun Mesafe letim
Hatt ile Elektrik
Enerjisi letimi
(G Kayna Fifli
Takl)
G kaynan kapatmay unutmaynz.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
Uzun Mesafede Yksek Gerilim ile Enerji letimi

SIRA SZDE
N N
Bu ksmda ykseltici ve dflrc transformatrler kullanarak yksek iletim hattSZDE

nn sonunda oluflturacanz devredeki akkor lambann yanp SIRA
yanmayacan
gzlemleyeceksiniz. Bu amala transformatrler arasnda yaklaflk
1 m uzunluunda
AMALARIMIZ
mesafe brakarak ykseltici transformatrn sol tarafa, dflrc
D fitransformatrn
NELM
sa tarafa yerlefltiriniz. G kaynandan gelecek balant kablolarnn ykseltici
K Lambal
T A P modln
transformatrnde taklaca yuvalar fiekil 8.16ada gsterilmifltir.
S O R U
dflrc transformatrne balanaca yuvalar fiekil 8. 16bde gsterilmifltir.
T SIRA
E LD E VK SZDE
KZAYTO NtransformaG kaynandan ve lamba modlnden gelen elektrik balant kablolarnn
trlerde alt veya st yuvalara taklma sras nemli deildir.
D fi SZDE
NELM
SIRA
N N
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
K T A P
S O R U
SZDE
T ESIRA
DL E KV KZAYTO N
DSIRA
fi NSZDE
ELM
Yksek gerilim hatt kablolarn kullanarak iki transformatr arasndaki iletim

NTERNET
hattn fiekil 8.17de grld gibi kurunuz. Kablolarn yere ve birbirine temas etS O R U
memesi iin biraz gergin olmasn salaynz.
AMALARIMIZ
S O R U
AMALARIMIZ
Ykseltici transformatrnn st yuvasndan gelen yksek gerilim hatt

dflD K kablosunu
KAT
K
T
A
P
rc transformatrnn st yuvasna taknz.
DKKAT
K T A P
SIRA SZDE
TELEVZYON
AMALARIMIZ
N N
NTERNET
SIRA SZDE
TELEVZYON
AMALARIMIZ
NTERNET
K T A P
NTERNET
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
190
Atlye alflmas-I
fiekil 8.16
(a) G
Kaynann
Ykseltici
Transformatrne
Balant Yuvalar
ve
(b) Lambal Devre
Modlnn
Dflrc
Transformatrne
Balant Yuvalar
G kaynandan
gelen
Lambal modle
giden
(a)
(b)
fiekil 8.17
Yksek Gerilim
Hatt Kablolarnn
Balants
SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRA SZDE
S O R U
D fi N E L M
DKKAT
S O R U
SIRA SZDE
DKKAT
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRA SZDE
G kaynan
sol taraftaki ykseltici transformatrne elektrik balant kablolar ile fiekil 8.18de grld gibi balaynz. Elektrik balant kablolarn g
S O R U
kayna zerinde
D fi N E L 0
M ve 6 V balant yuvalarna taknz.
Yksek gerilim
D Khatt
K A T kablosunu ykseltici ve dflrc transformatrler zerinde bulunan
S O R U
karfllkl st ve alt yuvalara taknz.
N N
N N
SIRA SZDE
G kaynandan
transformatre voltaj uygulanmasyla, bu voltajn 160 kez bD K Kykseltici
AT
ytleceini ve yksek gerilim hattnda tahmin edemeyeceiniz bir tehlikenin olabileceini aklnzdan
karmaynz
ve g kaynann bal olduu srede, hibir durumda devreAMALARIMIZ
SIRA
SZDE
nin bir yerine dokunmaynz. nk yksek gerilim hattnda alflmaktasnz.
K T A P
AMALARIMIZ
TKE LE VT ZA Y OP N
T KE L E VT ZAY OPN
TELEVZYON
NTERNET
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
NTERNET
191
fiekil 8.18
G Kaynann
Ykseltici
Transformatre
Balants
zerinde akkor lamba bulunan devre modln elektrik balant kablolar ile
sa taraftaki dflrc transformatrne fiekil 8.19da grld gibi balaynz.
Uzun mesafe enerji iletimi iin deney dzeneimiz fiekil 8.20de grld gibi
hazr hale gelmifltir.
fiekil 8.19
Lambal Devre
Modlnn
Dflrc
Transformatre
Balants
fiekil 8.20
Yksek Gerilim
Hatt Deney
Dzenei
192
Atlye alflmas-I
Laboratuvar yetkilisinden onay aldktan ve birbirlerinizi uyardktan sonra transformatrn fiflini prize taknz ve lambal modldeki akkor lambay gzleyiniz (fiekil 8.21). G kaynandan salanan 6 Vluk gerilim ykseltici transformatrnde
yaklaflk 1000 Va ykseltilerek uzak mesafedeki dflrc transformatrne iletilir. Dflrc transformatrde yaklaflk 1000 Vluk gerilim kullanma uygun gerilime dflrlr.
Prizden (bunu elektrik enerjisi reten bir santral gibi deerlendiriniz) akkor
lambann olduu yere (yerleflim yerleri) kadar olan aflamalar ayrntl ve arkadafllarnzla grfl alfl veriflinde bulunarak inceleyiniz. Yksek gerilim hatlarnda elektrik enerjisinin nasl iletildii durumunu gzden geiriniz. Gzlem sonucunda
transformatrn fiflini prizden karnz. Gzlemlerinizi Deney Sonularn Deerlendirme blmnde (3) nolu yere yaznz.
fiekil 8.21
Yksek Gerilim
Hatt ile Elektrik
Enerjisinin letimi
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Deneyi tamamladnzda
g kaynan kapatmay unutmaynz.
DKKAT
Deneyi tamamladktan sonra afladaki ifllemleri gereklefltiriniz.
SIRA SZDE
G kaynann fiflini prizden karnz.
Elektrik balant ve yksek gerilim hatt kablolarn takl olduklar yuvalardanAMALARIMIZ
karnz.
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
T A P elektrik balant kablolar ile g kaynana balayp, devreye

1) Lambal Kmodl
enerji verdiinizde akkor lamba flk verdi mi?
...............................................................................................................................
TELEVZYON
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
NTERNET
2) Lambal modl yksek iletim hatt kablolar ile g kaynana balayp, devreye
enerji verdiinizde akkor lamba flk verdi mi?
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
3) Lambal modl ykseltici ve dflrc transformatrler kullanlarak uzak

mesafeye taflnan enerjiyle beslediiniz zaman akkor lamba flk verdi mi?
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................

.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
193
194
Atlye alflmas-I
zet
Elektrik enerjisinin uzaklara taflnmas, kullanlmas ve
dier enerji trlerine dnfltrlmesi kolaydr. Enerjinin
retildii santralden tketim blgelerine verimli bir flekilde iletiminin salanmas iin yksek gerilime (34,5154 kV) ihtiya duyulur.
Elektrik santrallerinde retilen orta seviyeli gerilimi ykseltmek ve enerjinin uzaklara verimli bir flekilde iletilmesini salamak iin transformatrler kullanlr. Elektrik enerjisinin gerilimi transformatrler yardmyla ykseltilebilir veya dflrlebilir.
Bir transformatrde N1 sarml birincil bobine bir V1 ac
voltaj uygulanrsa N2 sarml ikincil bobindeki V2 kfl
voltaj R yk direncinin ular arasndaki voltajdr. Bobinlerdeki girifl ve kfl voltajlar arasnda,
V2 =
N2
N1
V1
bants vardr. N2 sarm says N1den byk olduu

zaman (N2 > N1), V2 kfl voltaj, V1 girifl voltajndan
byk olur. Byle bir transformatr ykseltici transformatr olarak adlandrlr. N1 sarm says N2den
byk olduu zaman (N1 > N2), V2 kfl voltaj, V1 girifl
voltajndan kk olur. Byle bir transformatr dflrc transformatr olarak adlandrlr.
Elektrik enerjisi santrallerde retildikten sonra santral kflnda elektrik enerjisinin gerilimi transformatr ile ykseltilir. Bylece iletim yksek gerilimle yaplmfl olur.
Yksek gerilim hatlar genellikle elektrik santral ile yerleflke arasnda kullanlr. fiehir veya kasabalarn giriflinde yksek gerilim transformatr ile orta gerilim seviyesine dflrlr. Son olarak da orta gerilim datm trafolar yardmyla dflk gerilime evrilir. Dflk gerilim
hatlar ise flehir ii elektrik datmnda kullanlr.
Birbirinden uzak olan elektrik enerjisi retim santrallaryla tketim merkezleri arasndaki balant taflyc direkler, iletken kablolar, trafo merkezleri ve benzeri nitelerden oluflan iletim flebekelerinin kullanld enterkonnekte sistemle salanr.
Elektrik enerjisinin retildii yerden kullanlaca yere
kadar iletilmesi ve datlmas hava ve yeralt hatlar ile
salanr. Yeralt iletim hatlar yksek izolasyon gerektirdiinden, hava hattna oranla olduka pahal olmasna karfln gvenlik ve grsel adan tercih edilir.
Bir iletim hattn oluflturan iletken kablolar indktans,
kapasitans ve diren zelliklerine sahiptir. Elektrik enerjisi iletim ve datm hatlarnda, hattn diren, indktans
ve kapasitans gibi deerlerine hat sabitleri denir. letim hatt sabitleri iletim hattnn tamamnda vardr ve
birbirinden ayrt edilemez. ndktans, kapasitans ve direncin deeri hattn uzunluuna, iletken tellerin boyutuna, tellerin arasndaki bofllua ve teller arasndaki dielektrik materyale baldr. Dflk veya orta gerilim datm hatlarnda sadece diren ve indktans dikkate alnr. Yksek gerilimli iletim hatlarnda ise diren, indktans ve kapasitans gibi hat sabitleri dikkate alnr. Btn
etkin direnlerde elektrik akm s enerjisi fleklinde aa kar. Direnten farkl olarak reaktans, indktrn
karakteristiklerine olduu kadar frekansa da baldr ve
iletken zerinde bir gerilim dflmesine sebep olur. Elektrik enerjisi taflyan yksek gerilim hatlarndaki elektrik
yk miktar alternatif akmdan dolay srekli deiflir.
Elektrik ykndeki bu deiflim bir akm oluflturur. fiarj
akm ad verilen bu akm hattn geriliminin dflmesine,
g katsaysnn, verimin ve iletim hattnn kararllnn
deiflmesine de sebep olur. Yksek voltajda elektrik
enerjisi taflyan iletim hatlar etraflarnda kuvvetli elektrostatik alan yaratrlar. letim hatlarn saran havann
kritik dayanma voltajndan daha yksek voltajlarda iyonlaflmas meydana gelir ve corona olay ad verilir. Corona olay s ve ses fleklinde bir enerji kaybdr.
195
Kendimizi Snayalm
1. Hava iletim hatlarnda kullanlan elik takviyeli alminyum iletkenler ksaca hangi harflerle gsterilir?
a. AAA
b. ACSR
c. AASR
d. AACR
e. AACC
2. Aflada kV cinsinden verilmifl ifadelerden hangisi
yksek gerilim deeri deildir?
a. 10,5
b. 35
c. 60
d. 154
e. 380
3. Afladakilerden hangisi iletken seiminde bir lt
deildir?
a. Miktar
b. letkenlik
c. zgl arlk
d. Scaklk
e. Coronaya karfl dayankllk
4. Afladaki seeneklerden hangisi elektrik enerjisi
iletim hatlarnda kullanlan iletken materyallerden
deildir?
a. Bakr
b. Alminyum
c. Gmfl
d. Galvanizli elik
e. Bakr Kadmiyum
5. Afladakilerden hangisi corona gerilimine etki eden
faktrlerden deildir?
a. letkenlerin yaraplar
b. letken kablolar aras mesafe (aklk)
c. Hava flartlar
d. letkenlerin yzey biimi
e. letkenlerin uzunluu
6. Ykseltici bir transformatr 220 Vluk etkin deere

sahipken 440Vluk etkin kfl verecek flekilde dzenlenmifltir. Eer birincil bobinde 75 sarm varsa ikincil
bobindeki sarm says katr?
a. 150
b. 100
c. 75
d. 50
e. 25
7. 6. soruda ikincil bobine bal direnten 1,5 Alik
akm geerse, ideal flartlar altnda birincil bobinden geen akm ka amperdir?
a. 3
b. 2,5
c. 2
d. 1,5
e. 1
8. 6. sorudaki transformatrn verimi % 95 ise ikincil
bobinden geen akm 2 A olduunda birincil bobindeki akm ka amperdir?
a. 2,05
b. 3,05
c. 3,80
d. 4,21
e. 4,88
9. Elektrik enerjisinin uzak mesafelere yksek voltajda
iletilmesinin sebebi;
a. alnmaya karfl korumak iindir.
b. letim kayplarn en aza indirmek iindir.
c. retim maliyeti dflrmek iindir.
d. Sistemi gvenilir yapmak iindir.
e. Tketici talebini azaltmak iindir.
10. Elektrik enerjisi 500 km zerinde bir mesafeye
iletilecei zaman iletim voltaj hangi voltaj aralnda
olmaldr?
a. 33 kV - 66 kV
b. 67 kV - 100 kV
c. 101 kV - 150 kV
d. 151 kV - 220 kV
e. 221 kV - 400 kV
196
Atlye alflmas-I

1. b
2. a
3. a
4. c
5. e
6. a
7. a
8. a
9. b
10. c


Sra Sizde 1
Eflitlik (8.3)ten ikincil bobinin kfl gerilimi:
I1V1 = I 2V2
(10A )(120 V ) = (1, 6A )V2
G ifadesini ak olarak yazalm

=
I 2V2
I1V1
Bu eflitlikten ikincil bobindeki akm,

0, 95 =
I 2 = 1, 9A
olarak hesaplanr.
Sra Sizde 3
Eflitlik (8.5)ten bakr telin 30Cdeki direnci,
R = R0 [1 + (T T0 )]
1
)(30C 20C )]
C
1
R = (3)[1 + (0, 00393 )(10C )]
C
R = (3)[1 + (0, 0393)]
R = (3)[1 + (0, 00393
R = (3)[(1, 0393)]
R = 3.12
olarak hesaplanr. Grdnz gibi iletkenin direnci

artan scaklkla artmfltr.
Sra Sizde 4
Eflitlik (8.7)den bir kondansatrn kapasitif reaktans:
Xc =
olarak hesaplanr.
Xc =
Sra Sizde 2
Eflitlik (8.2)den ikincil bobinin kfl gerilimi:
V2 =
N2
N1
V1
(110 V )( A )
0, 95(110 V )( 4A )
I2 =
( 220 V )
(10A )(120 V )
V2 =
(16A))
V2 = 750 V
( 220 V ) I 2
Xc =
1
2 fC
(100rad / s)( 2.106 F)

1
(314rad / s)( 2.106 F)
X c = 1592
olarak hesaplanr.
160
V2 =
(110 V )
80
V2 = 220 V
Sra Sizde 5
Eflitlik (8.2)den ikincil devredeki potansiyel:
olarak hesaplanr.
Transformatrlerde verim , ikincil bobinden alnan gcn birincil bobine verilen gce oran olarak tanmlanr.
P watt
Verim = = 2
P1 watt
V2 =
V2 =
N2
N1
V1
12000
10 volt
75
V2 = 1600 volt
olarak bulunur.
Demir, S. (Ed.) (2012). Elektrik Enerjisi letimi ve
Datm Anadolu niversitesi Basmevi, Eskiflehir.
Serway, R. A. ve Beichner, R. J. (2007). Fen ve Mhendislik iin Fizik, Cilt 2. ev. ed. K. olakolu. Ankara: Palme Yaynclk.
Orhun, . (Ed.) (2007). Teknolojinin Bilimsel lkeleri, 2. Bask, Ankara: Nobel Yayn Datm Ltd. fiti.
fienyel, M. (2009). Teknolojinin Bilimsel lkeleri,
Anadolu niversitesi Basmevi, Eskiflehir.
http://megep.meb.gov.tr/mte_program_modul/modul_pdf/522EE0124.pdf
http://megep.meb.gov.tr/mte_program_modul/modul_pdf/522EE0125.pdf (Mart 2012)
http://www.electronicstechnician.tpub.com/14092/css/14092_57.htm (Mart 2012)
197

Atölye Çalışması-1

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Atölye Çalışması-1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2576

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Elektrik Kaandan Korunma ...............................................

Tellerin Uzunluuna ve Kesit Alanna Bal Direnci ........... 28

DENEYDE KULLANILAN ARA VE GERELER ..........................................

Elektrik Enerjisinin Mekanik Enerjiye Dnflm................ 56

Rzgr Enerjisinden Elektrik Enerjisi retimi ..................... 78

DENEY SONULARININ DEERLENDRLMES.........................................

Hidrojen Enerjisinden Elektrik Enerjisi retimi.................. 104

Seri ve Paralel Bal Gnefl Pilleri ......................................... 138

Gnefl Pillerinden Elde Edilen Elektrik Enerjisinin

Uzak Mesafe Yksek Gerilim Hatt Modeli .......................... 172

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Gvenli bir ortamda deney yapabilmek iin, grevliler gvenlik nlemlerine

1. nite - Elektrik Kaandan Korunma

Evlerimizde Elektrik Gvenlii

Elektrik enerjisinin retilmesinde, iletiminde ve tketiminde iletkenler kullanlr.

1. nite - Elektrik Kaandan Korunma

Teknik Nedenlerden Kaynaklanan Elektrik Kaaklar

eri ile kyasladmzda olduka byktr. Bu durumda alak gerilim ifadesini

600 Va kadarD gerilim

Herhangi bir etki yok.

Ac vermeyen bir his.

Ac hissi veren bir flok.

Kaslarda kontrol kayb veya kaslma.

Kalp ritminin bozulmas.

Doku yanmas. Kalp kaslarnn kaslmas ve kalp durmas.

1. nite - Elektrik Kaandan Korunma

Nemli veya slak deri

Ayaktan ele kadar olan blgenin direnci

Bir kulandan dier kulana kadar olan blgede

Elektrik Kvlcmnn zellikleri

Genel olarak kvlcmlar kk mesafelerde meydana gelir. Gvenli yaklaflma

Elektrik Kaaklarndan Kaynaklanan Patlamalar

Kaak Akm Anahtar

de bir diren balanacak olursa akm bu iletken zerinden Dgeecektir.

Kaak Akm Anahtarnn alflmas

Kaak Akm Devresi

karfllaflrz. Elektrikli aletleri kullanrken bu tr kazalardan korunmak iin devreye

SZDE elektrik devresindeki grevi nedir?

DENEYDE KULLANILAN ARA VE GERELER

1. nite - Elektrik Kaandan Korunma

Deneyde kullanlacak ara ve gereler,

Elektrik Devresini Oluflturan Modller

fiekil 1.6dan da grlecei zere modller eflitli flekillerde elektrik iletimini

1. nite - Elektrik Kaandan Korunma

Kaak Akm Sigortas

nsan modeli deneylerde gerek hayattaki insan temsil

Deney Dzeneinin Kurulmas

1. nite - Elektrik Kaandan Korunma

G kaynann (g kaynann fifli prize takl olmamaldr) 0-12 voltluk ac

1. nite - Elektrik Kaandan Korunma

fiekil 1.17de grld gibi g kaynana taklan krmz ve mavi kablolarn

G kaynann voltaj ve akm dmelerini sfrlaynz, g dmesinin kapal olS O R U

Elektrik devresindeki anahtar modln anahtarn kapatarak devreden akm

1. nite - Elektrik Kaandan Korunma

Deney Dzeneinin Kurulmas

G kaynan aarak devreye 12 Vluk ac elektrik enerjisi veriniz. Devredeki

1. nite - Elektrik Kaandan Korunma

DENEY SONULARININ DEERLENDRLMES

BU DENEY SZE NE KAZANDIRDI ?

1. nite - Elektrik Kaandan Korunma