Teknolojinin Bilimsel İlkeleri-1

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2504

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1475
TEKNOLOJNN
BLMSEL LKELER-I
Yazarlar
Prof.Dr. Kudret ZDAfi (nite 1, 2)
Do.Dr. Sleyman DEMR (nite 3, 4)
Do.Dr. Engin TIRAfi (nite 5, 6)
Do.Dr. Murat TANIfiLI (nite 7)
Editr
Prof.Dr. Mustafa fiENYEL
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2012 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
Genel Koordinatr Yardmcs
Arfl.Gr.Dr. rem Erdem Aydn
retim Tasarmcs
Dr. Kadriye Uzun
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
lme Deerlendirme Sorumlusu
r.Gr. Reha Akgn
Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Teknolojinin Bilimsel lkeleri-I
ISBN
978-975-06-1173-5
1. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 7.500 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Mays 2012
iii
indekiler
indekiler
nsz ............................................................................................................
vii
lme, Birim Sistemleri ve Fiziksel Byklkler ................
GRfi ..............................................................................................................
LME ...........................................................................................................
BRM SSTEMLER ........................................................................................
SI BRM SSTEM..........................................................................................
BRMLERN DNfiTRLMES.................................................................
BR DAR AININ TRGONOMETRK ORANLARI ......................................
KARTEZYEN KOORDNAT SSTEM ..........................................................
FZKSEL BYKLKLER.............................................................................
VEKTRLER...................................................................................................
VEKTRLERN TOPLAMI .............................................................................
Ayn Dorultulu veya Paralel Vektrlerin Toplam.....................................
Paralelkenar Kural........................................................................................
gen Kural..................................................................................................
kiden Fazla Vektrn Toplam ...................................................................
K VEKTRN FARKI .................................................................................
BR VEKTRN BLEfiENLERNE AYRILMASI............................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Yaflamn inden ...........................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
3
3
4
5
7
8
9
10
11
12
12
13
14
14
15
16
17
19
20
21
22
22
23
Kinematik ................................................................................. 24
GRfi ..............................................................................................................
KNEMATN TEMEL KAVRAMLARI..........................................................
Hz .................................................................................................................
vme ...............................................................................................................
DZGN DORUSAL HAREKET ................................................................
DZGN DEfiEN DORUSAL HAREKET ...............................................
SERBEST DfiME VE DfiEY ATIfi HAREKET...........................................
Serbest Dflme Hareketi: .............................................................................
Yukardan Aflaya Dfley Atfl Hareketi......................................................
Afladan Yukarya Dfley Atfl Hareketi......................................................
EK ATIfi HAREKET .................................................................................
BAIL HAREKET...........................................................................................
zet................................................................................................................
Kendimizi Snayalm......................................................................................
Yaflamn inden............................................................................................
25
25
27
29
30
31
35
36
37
38
40
42
44
46
47
1. NTE
2. NTE
iv
indekiler
Okuma Paras ..............................................................................................

3. NTE
Hareketin Dinamik ncelenmesi............................................... 52

GRfi ..............................................................................................................
DNAMN LG ALANI...............................................................................
KUVVET ........................................................................................................
Temas ve Alan Kuvvetleri.............................................................................
Temel Kuvvetler ............................................................................................
NEWTONUN BRNC YASASI ....................................................................
NEWTONUN KNC YASASI .....................................................................
KTLE VE AIRLIK ......................................................................................
KTLENN LM ....................................................................................
NEWTONUN NC YASASI .................................................................
NORMAL KUVVET VE SRTNME KUVVET ............................................
DZGN DARESEL HAREKETN DNAM ............................................
GER ARICI KUVVET ...............................................................................
zet................................................................................................................
Yaflamn inden............................................................................................
Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
4. NTE
48
49
49
51
53
53
54
54
55
56
57
60
61
62
64
68
71
73
75
76
77
77
77
Kat Cisimlerin Statik Dengesi ............................................... 78

GRfi ..............................................................................................................
KATI CSMLERN DENGE KOfiULLARI.......................................................
Dengenin Birinci Koflulu ..............................................................................
Kuvvetin Dndrme Etkisi: Moment ...........................................................
Dengenin kinci Koflulu................................................................................
AIRLIK MERKEZ ........................................................................................
Arlk Merkezinin Bulunmas ......................................................................
KTLE MERKEZ ...........................................................................................
zet ...............................................................................................................
Yaflamn inden ...........................................................................................
Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
79
79
80
83
86
89
91
91
94
95
97
98
98
99
indekiler
fl, Enerji, G ........................................................................... 100

GRfi ..............................................................................................................
fi .................................................................................................................
Doru Boyunca Sabit Bir Kuvvetin Yapt fl.............................................
Bir Doru Boyunca Kuvvetlerin Yapt fl: Grafiksel Yaklaflm ................
ENERJ............................................................................................................
Kinetik Enerji (Hareket Enerjisi)...................................................................
Potansiyel Enerji ............................................................................................
Esneklik Potansiyel Enerjisi ..........................................................................
Enerjinin Korunumu......................................................................................
G VE VERM .............................................................................................
zet................................................................................................................
Yaflamn iinden............................................................................................
101
101
102
105
106
106
109
111
113
114
117
118
120
121
121
123
Momentum............................................................................... 124
GRfi ..............................................................................................................
MOMENTUM .................................................................................................
tme ................................................................................................................
Momentumun Korunumu .............................................................................
ARPIfiMALAR ...............................................................................................
Esnek arpflma .............................................................................................
Esnek Olmayan arpflma.............................................................................
zet ...............................................................................................................
Yaflamn inden ...........................................................................................
6. NTE
125
125
125
126
128
129
131
135
136
138
139
139
140
Akflkanlar Mekanii ................................................................ 142

GRfi ..............................................................................................................
MADDE ..........................................................................................................
YOUNLUK...................................................................................................
BASIN VE SIVI BASINCININ DERNLKLE DEfiM ..............................
Basn lmleri ...........................................................................................
PASCAL PRENSB .........................................................................................
ARCHIMEDES PRENSB VE KALDIRMA KUVVET....................................
AKIfiKANLARIN KARAKTERST VE BAZI ZELLKLER.......................
SREKLLK DENKLEM ...............................................................................
BERNOULLI DENKLEM ...............................................................................
5. NTE
143
143
144
146
148
148
150
151
152
153
7. NTE
vi
indekiler
Pitot Tp ......................................................................................................
VSKOZTE ....................................................................................................
SIVILARDA YZEY GERLM KUVVET ......................................................
Svlarda Deme Yzeyi................................................................................
zet ...............................................................................................................
Yaflamn inden ...........................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
154
154
155
156
157
158
159
160
161
161
162
Szlk ................................................................................... 163

Dizin ...................................................................................... 165
nsz
nsz
nsanolunun refah iin her geen gn daha da gelifltirilen teknolojik rnler
ve bu rnlerin tasarmndan retimine kadar geen sre, temel bilimlerdeki geliflmelerin bir sonucu olarak ortaya kmfltr. Bu nedenledir ki, teknolojik srelerde ara eleman olarak alfltrlmak zere yetifltirilecek kiflilerin, bu temel bilimsel ilkeleri renmesi olduka nemlidir.
Elinizdeki bu kitap, adndan da anlafllaca zere, teknolojinin bilimsel ilkelerini bu retim dzeyi iin, gerekli olduu kadaryla vermeyi amalamaktadr. te
yandan kitabnz, konular kendi kendinize alflp renebilmenize olanak salayacak, uzaktan eitimin gerektirdii teknik ve dil kullanlarak yazlmfltr. Ayrca
dersi daha iyi renmeniz iin, e-renme, e-ders ve e-danflmanlk gibi tekniklerle de sizlere yardmc olmaya alflacaz.
Teknolojinin Bilimsel lkeleri dersi, Meslek Yksek Okullarnn teknik programlarnda zorunlu olarak okutulmaktadr. Kitabnz bu dersin ieriine uygun olarak hazrlanmfltr. Bu nedenle Meslek Yksek Okullarnn teknik programlarnda renim
gren rencilerimizin de bu kitaptan yararlanabileceini umuyoruz.
Bu kitabn yazmndan basmna dek geen sre ierisinde emei geen herkese
teflekkr bir bor bilirim.
Bu dflncelerle bafllamfl olduunuz yksek renim hayatnzda baflarlar
dilerim.
Editr
Prof.Dr. Mustafa fiENYEL
vii
TEKNOLOJNN BLMSEL LKELER-I
Amalarmz
N
N
N
N
N
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;

lme kavramn ve birim sistemlerini tanmlayabilecek,
Bir dar ann trigonometrik oranlarn belirleyebilecek,
ve iki boyutlu kartezyen koordinat sistemini aklayabilecek,
Skaler ve vektrel fiziksel byklkleri ayrt edebilecek,
Vektrlere iliflkin toplama ve karma ifllemlerini yapabilecek,
Vektrleri bileflenlerine ayrmak ve bileflenleri belli olan vektr bulabilecek
bilgi ve becerileri edinmifl olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
lme
Vektr
SI Birim Sistemi
Dar Ann Trigonometrik Oranlar
Vektrlerin Fark
gen Kural
Skaler
Birim Sistemleri
Kartezyen Koordinat Sistemi
Vektrlerin Toplanmas
Paralelkenar Kural
Birim Sistemleri
indekiler
Teknolojinin Bilimsel
lkeleri-I
lme, Birim
Sistemleri ve
Fiziksel Byklkler
GRfi
LME
BRM SSTEMLER
SI BRM SSTEM
BRMLERN DNfiTRLMES
BR DAR AININ TRGONOMETRK
ORANLARI
KARTEZYEN KOORDNAT SSTEM
FZKSEL BYKLKLER
VEKTRLER
VEKTRLERN TOPLAMI
K VEKTRN FARKI
BR VEKTRN BLEfiENLERNE
AYRILMASI
lme, Birim Sistemleri ve

Fiziksel Byklkler
GRfi
Bir an iin her flehirdeki, her lkedeki insanlarn birbirinden farkl l birimleri
kullandn dflnnz. rnein bir toplumda uzunluk lmek iin metre, dierinde arfln, bir dierinde karfl vb birimlerin kullanldn, arlk lmek iin bir
toplumda kilogram, dierlerinde pound, okka, dirhem vb birimlerin kullanldn
dflnelim. Bu durumda farkl toplumlardaki insanlar birbirleriyle nasl anlaflacaklar ve nasl ticaret yapacaklardr? Bilimsel etkinliklerini birbirleriyle nasl paylaflacaklardr? nsanln ortak deeri olan uygarlk nasl geliflecektir? Grld gibi
bu sorulara olumlu yant vermek zordur. Bu sorun ancak btn toplumlarda ortak
bir birim sistemi kullanmakla zlebilir. Birim sistemleri toplumlar aras ticaret ve
bilimde ortak bir dil oluflturur.
LME
Herhangi bir fiziksel bykln llmesi demek, o byklk cinsinden seilen
bir birimin llecek byklk iinde ka kez bulunduunun saylmas demektir.
Yani lme, bir sayma ifllemidir. rnein alflma masamzn uzunluunu lmek
isteyelim. Bunun iin bir uzunluk birimi sememiz gerekir. Setiimiz uzunluk birimimiz kendi karflmz olsun. Masay karflladmzda yedi karfl geliyorsa, masamzn uzunluu yedi karfltr. Bu rnekte bir uzunluu kendi yarattmz bir birim
cinsinden lmfl olduk.
Baflka bir rnek verelim: ay itiimiz bardan ktlesini lmek isteyelim. Bunun iin bir ktle birimi sememiz gerekir. Bu ktle birimi aya koyduumuz kesme flekerlerin birinin ktlesi olsun. fiimdi ay bardan bir eflit kollu terazinin bir
kefesine koyalm. Terazinin dier kefesine ise kesme flekerleri koyarak teraziyi
dengeye getirelim. Kullandmz kesme flekerlerin says on olsun. Bu durumda
ay bardann ktlesi on kesme flekeridir deriz. Bu rnekte de ktleyi kendi yarattmz bir birim cinsinden lmfl olduk.
lme, bu ifl iin tasarlanp yaplan l aletleriyle yaplr. fiekil 1.1de baz l aletlerini gryorsunuz. Bunlar biroumuzun gnlk hayatmzda kulland
ve herkese bilinen l aletleridir.
fiekil 1.1
eflitli l Aletleri.
Kaynak:
(http://tr.wikipedia.
org/wiki/
adresinden
04.03.2009
tarihinde
alnmfltr)
Grdnz gibi fiziksel byklkler kendi setiiniz birimler cinsinden llebilir. Ama bir de flyle dflnn. Herkes eflitli byklkleri lmek iin kafasna gre birimler seerse nasl anlaflacaz? Nasl ticaret yaplacak? Bilim adamlar
nasl anlaflacaklar? flte bu zorluk eflitli byklkleri lmek iin herkes tarafndan
kabul edilen birimlerin seilmesine yol aarak birim sistemlerinin domasna sebep olmufltur.
BRM SSTEMLER
Birim: Bir bykl lmek
iin karfllafltrma amacyla
seilen ayn cinsten
byklktr.
Birim Sistemleri: zellikle
bilimde, bilim insanlarnn
aralarnda kolay iletiflim
kurabilmeleri amacyla
ortaya konulmufl, az sayda
fiziksel bykl temel
alan ve dier fiziksel
byklkleri bunlardan
treten lme sistemleridir.
ngiliz Birim Sistemi: A.B.D.,
ngiltere ve ngiliz uluslar
topluluu lkelerinde gnlk
hayatta kullanlan bir
sistemdir. rnein
buralardaki marketlerde
meyve, sebze ve et gibi gda
maddeleri pound birimi
kullanlarak satlmaktadr.
MKSA Birim Sistemi:
Uluslararas Birim Sistemi
olarak adlandrlan SI birim
sistemi MKSA birim
sistemine dayandrlarak
gelifltirilmifltir.
lmenin bir sayma ifllemi olduunu belirtmifltik. Bir bykl lmek iin karfllafltrma amacyla seilen ayn cinsten byklklere birim denir. llecek fiziksel byklklerin okluu ve ayn zamanda deiflik olmalar, az sayda temel birimlere dayanan birim sistemlerinin kurulmas gereksinimine yol amfltr.
Keyfi seilen temel byklkler ile tanmlar bu temel byklklerden tretilmifl byklklerden oluflan sistemlere birim sistemleri denir. Genel olarak kullanlan befl nemli birim sistemi vardr. Bunlar;
FPS [foot-pound(libre)-saniye] sistemi,
MKS (metre-kilogram kuvvet-saniye) sistemi,
CGS (santimetre-gram-saniye) sistemi,
MKSA (metre-kilogram-saniye-amper) sistemi ve
SI sistemidir.
FPS Birim Sistemi: ngiliz Birim Sistemi olarak da bilinen bu sistem; uzunluun foot (ft) ile, arln pound (libre, lb) ile ve zamann saniye (s) ile lld birim sistemidir.
MKS Birim Sistemi: Uzunluun metre (m) , arln kilogram kuvvet (kg-f) ve
zamann saniye (s) ile lld birim sistemidir.
CGS Birim Sistemi: Uzunluun santimetre (cm), ktlenin gram (g) ve zamann
saniye (s) ile lld birim sistemidir.
MKSA Birim Sistemi: Giorgi sistemi de denilen bu sistem, uzunluun metre
(m) ile, ktlenin kilogram (kg) ile zamann saniye (s) ile ve elektrik akmnn amper (A) ile lld birim sistemidir.
1. nite - lme, Birim Sistemleri ve Fiziksel Byklkler
SI Birim Sistemi: Uzunluun metre (m), ktlenin kilogram (kg), zamann saniye (s), madde miktarnn mole (mol), termodinamik scakln derece kelvin (K),
aydnlanma fliddetinin candele (cd) ve elektrik akmnn amper (A) ile lld
birim sistemidir. fiimdi bu sistemi biraz ayrntl olarak ele alacaz.
SI BRM SSTEM
Uluslararas Birim Sistemi ad verilen SI, endstrisi geliflmifl olan lkeler baflta
olmak zere, hemen hemen tm dier lkelerin katlmyla 1960 ylnda yaplan
Arlklar ve lmler Genel Konferansnda tanmland ve buna resmi bir stat
verildi. Bilim ve teknolojide kullanmak zere nerilen SI Birim
genel
SIRASisteminin
SZDE
kabul, bilimsel ve teknik iletiflimi kolaylafltrmaya yneliktir
SI Birim Sistemi, izelge 1.1de verilen yedi tane fiziksel bykl temel
D fi N E L M
byklk ve izelge 1.2de verilen iki fiziksel bykl de yardmc byklk olarak kabul etmifl ve bunlarn birimlerini tanmlamfltr.
S O R U
Metre, kilogram, vb birimleri temsil eden harfleri m, kg, s, A, K,D cd,

fleklinde
K K Amol
T
normal metinden farkl bir karakter kullanarak dik olarak (yatk deil) yazacaz. Buna
dikkat ediniz.
SIRA SZDE
Fiziksel byklk
Birimi
Sembol
AMALARIMIZ
Uzunluk
Metre
Ktle
Kilogram
kg
Zaman
Saniye
Elektrik akm
amper
Termodinamik scaklk
kelvin
Aydnlanma fiiddeti
Candela
cd
Madde miktar
mole
mol
Fiziksel byklk
Birimi
Sembol
Radyan
rad
Kat a (Uzay a)
Steradyan
sr
Uluslararas Birim Sistemi:

System International dUnits
kelimelerinin ksaltlmfl
olan, (SI) ad verilen bu
birim sistemi tm dnyada
bilim alannda yaygn olarak
kabul grmfl birim
sistemidir. Biz de bu kitapta
SI birim sistemini
kullanacaz.
SI Birim Sistemi, uzunluk,
zaman, ktle, elektrik akm,
termodinamik scaklk,
aydnlanma fliddeti ve
SIRA SZDE
madde miktar olmak zere
yedi (7) adet fiziksel
bykl temel byklk
ve a ile uzayDa
fi olmak
NELM
zere iki (2) adet fiziksel
bykl yardmc
byklk olarak kabul
S O R U
etmifltir.
DKKAT
N N
SIRA SZDE
izelge 1.1
AMALARIMIZ
SIn Temel
Byklkleri ve
Birimleri
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
SI Birim Sisteminde geri kalan btn fiziksel byklkler yukardaki izelge

1.1 ve izelge 1.2de verdiimiz temel ve yardmc byklkler cinsinden ifade
edilir. Bunlara tretilmifl fiziksel byklkler adn veriyoruz. Tretilmifl fiziksel
izelge 1.2
SIn Yardmc
Byklkleri ve
Birimleri
SI birim sisteminde alar

radyan ile llr. Bir tam
a 360=2 radyandr.
Benzer olarak 90= 2
radyan, 30= 6
radyandr.
rnein hz, uzunluk ve

zaman temel
byklklerinden tretilmifl
fiziksel byklktr.
byklklerin birimleri de temel byklklerin birimleri cinsinden ifade edilir. Tretilmifl fiziksel byklklerden bazlarn ve bunlarn birimlerini izelge 1.3de gryorsunuz. izelgenin son stununda, tretilmifl birimlerin temel birimler cinsinden ifadesi verilmektedir.
izelge 1.3
SIn Tretilmifl
Byklkleri ve
Birimleri
Bir birimin 10 ve 10un kat

byklklerine skat, 1/10
ve 1/10un kat
byklklerine askat ad
verilir. rnein deka (da); on
(10) kat demektir. 1
dekametre (dam); 10 metre
(m)dir. Bunun gibi mili (m);
binde bir (1/1000) demektir.
1 miligram (mg); (1/1000)
g =0,001 kg =10-3 kgdr.
Fiziksel Byklk
Birimi
Sembol ve Tanm
Alan
Metrekare
m2=m.m
Hacim
Metrekp
m3=m.m.m
Kuvvet
newton
N=kg m s-2
Basn
pascal
Pa=N/m2=kg m -1 s -2
fl
joule
J=N m=kg m2 s-2
watt
W=J / s=kg m2 s-3
Elektrik Yk
coulomb
C=A.s
Elektrik Direnci
ohm
= V/A=kg m2 A-2 s-3
Elektriksel Sa
farad
F=C/V=A2 s4 kg-1 m-2
Elektriksel Potansiyel
volt
V=kg.m2.A-1.s-2
Manyetik Alan fiiddeti
tesla
T=kg s-2 A-1
ndktans
henry
H=kg m2 A-2 s-2
Radyoaktivite
becqurel
Bq=s-1
SI Birimlerinin skat ve Askatlar: Baz uygulamalarda fiziksel byklkleri lmek iin SI birimleri ok kk veya ok byk kalabilir. rnein g birimi olan
watt (W), bir enerji santralinin gcn lmek iin ok kktr. Sa birimi olan
farad (F) ise bir kondansatrn sasn lmek iin ok byktr. Bu gibi durumlarda SI birim sisteminin skatlar veya askatlar kullanlr. Bir birimin 10 ve 10un
katlarna skat, 1/10 ve 1/10un katlarna ise askat ad verilir. Bunlarn isimleri,
simgeleri ve deerleri afladaki izelge 1.4de verilmektedir.
skat
Ad
Simgesi
Askat
Ad
Simgesi
1018
Eksa
Desi
10-1
1015
Peta
Santi
10-2
1012
Tera
Mili
10-3
109
Giga
Mikro
10-6
106
Mega
Nano
10-9
103
Kilo
Piko
10-12
102
Hekto
Femto
10-15
101
Deka
da
Atto
10-18
izelge 1.4
SI Birim Sisteminin
skat ve Askatlar
rnein bir enerji santralinin gc 500.000.000 watt (W) ise biz bunu byle ifade etmek yerine 500 megawatt (MW) olarak ifade ederiz. Mega (M) n eki bir milyon (1.000.000) kat ifade etmektedir.
Benzer flekilde sa birimi olan farad (F), radyomuzda kullanlan bir kondansatrn sasn lmek iin ok byktr. Bir kondansatrn sas 0,000002 farad
(F) ise biz bunu 2 mikrofarad (F) olarak ifade etmeyi tercih ederiz. Mikro () n
eki milyonda bir (0,000001) kat ifade etmektedir.
RNEK
Mor fln dalga boyu 400 nanometre (nm) dir. Mor fln dalga boyu ka metredir?
zm:
1 nm=10-9 m olduuna gre 400 nm;
400 nm=400. 10-9=4. 10-7 m dir.
Bir kondansatrn zerinde 5pF (pikofarad) yazmaktadr. Bu kondansatrn
SIRA SZDE deeri ka
farad (F)dir?
BRMLERN DNfiTRLMES
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Biraz nce tanttmz birim sisteminin birimlerini birbirine dnfltrmek mmkndr. A.B.D., ngiltere gibi lkelerde gndelik yaflantda ngiliz
S O R UBirim Sistemi
kullanlr. Buralarda kullanlan uzunluk ve arlk birimleri ile bunlarn eflitli katlarnn SI birimlerine dnflm flyledir:
DKKAT
1 inch(in)=1/12 foot= 2,54 cm = 0,0254 m
1 foot(ft)=30,48 cm= 0,3048 m
SIRA SZDE
1 yard(yd)=3 foot(ft)= 91,44 cm = 0,9144 m
1 mile(mi)=1760 yard(yd)= 1609 m
1ounce(oz)=1/16 pound(lb)= 28,4 g = 0,0284 kg
AMALARIMIZ
1 pound(lb)=0,454 kg= 454 g
1 stone = 14 lb=6,35 kg
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
RNEK
Aldnz bir flifle yabanc parfmn zerinde miktarnn 1,7 oz olduu yazldr.
Bu parfmn miktar nedir?
zm:
1 oz 28,4 gram (g) olduuna gre 1,7 oz;
1,7 oz=1,7x28,4=48,28 gramdr.
BR DAR AININ TRGONOMETRK ORANLARI

fiekil 1.2deki bir dik gende asnn trigonometrik oranlar afladaki gibidir:
Bir ABC dik geninde bir dar ann;
Sins; karfl dik kenar uzunluunun hipotens uzunluuna oran,
Kosins; komflu dik kenar uzunluunun hipotens uzunluuna oran,
Tanjant; karfl dik kenar uzunluunun komflu dik kenar uzunluuna oran,
Kotanjant; komflu dik kenar uzunluunun karfl dik kenar uzunluuna oran olarak tanmlanr. Buna gre fiekil 1.2 dikkate alndnda;
a
c
b
sin = cos =
c
a
tan = cot =
b
sin = cos =
tan = cot =
b
a
fiekil 1.2
(1.1)
(1.2)
(1.3)
(1.4)
olduu aka grlecektir.

Dikkat ederseniz gen dik gen olduundan ve alarnn toplam 90dir.
Byle alara tmler alar denir. Tmler iki adan birinin sins dierinin kosinsne ve birinin tanjant dierinin kotanjantna eflittir. Ayrca;
tan =
sin
cos
, cot =
cos
sin
ve tan =
1
cot
olduuna dikkat edelim. izelge 1.5de baz alarn sins kosins deerleri verilmifltir. Bunlar hatrnzda tutmanzda yarar vardr.
izelge 1.5
Baz Alarn
Trigonometrik
Deerleri
30
37
45
53
60
90
Sin
0,5
0,6
0,71
0,8
0,87
Cos
0,87
0,8
0,71
0,6
0,5
Tan
0,57
0,75
1,33
1,74
RNEK
fiekil 1.2deki as 53 ve hipotensn uzunluu 20 cm olduuna gre a ve b dik

kenarlarnn uzunluklar nedir?
zm:
sin = a/c idi. Buradan; a= c sin yazabiliriz. c= 20 cm ve sin53 = 0,8 olduuna gre buradan;
a=csin = 20 cm. 0,8= 16 cm
bulunur. Benzer flekilde cos=b/c olduundan, buradan b = c cos yazarz. c = 20 cm
ve cos53 = 0,6 olduuna gre buradan;
b =c cos= 20 cm. 0,6= 12 cm
bulunur.
SIRAkenar
SZDE uzunluu 6
Bir dik genin bir dar as 37 ve bu dar ann karflsndaki dik
cmdir. Bu dik genin ve hipotensnn uzunluu nedir?
D fi N E L M
KARTEZYEN KOORDNAT SSTEM
D fi N E L M
Bir noktann uzaydaki yerini, bir cismin hangi tarafa doru hareket ettiini ifade
S O R U sistemleri reedebilmek iin bir referans sistemine gereksinme duyarz. Koordinat
ferans sistemi grevini grrler. Birbirinden farkl birok koordinat sistemi vardr.
Biz bu kitapta yalnzca dik koordinat sistemi de denilen kartezyen
sisteD K Kkoordinat
AT
mini kullanacaz.
Bir kpn veya bir kibrit kutusunun bir kflesinSIRA SZDE
deki ayrt dflnnz (fiekil 1.3). Bunlar birbirlerine diktir. Bu ayrt gibi bir noktada kesiflen ve
birbirlerine dik olan dorunun oluflturduu sisAMALARIMIZ
teme kartezyen koordinat sistemi denir. Bu sistemde dorularn kesim noktas O harfiyle gsterilir ve orijin adn alr. doru ise x, y, z eksenleri
K T A P
adn alr. Bu eksenler ikifler ikifler bir dzlem belirtirler: Bunlar xy dzlemi, xz dzlemi, yz dzlemidir. Bir noktann x, y, z koordinatlar srasyla yz,
TELEVZYON
xz, xy dzlemine olan dik uzaklklardr (fiekil 1.4):
x: Noktann yz dzlemine olan dik uzakl,
y: Noktann xz dzlemine olan dik uzakl,
NTERNET
z: Noktann xy dzlemine olan dik uzakldr.
S O R U
DKKAT
fiekil 1.3
N N
fiekil 1.4
TELEVZYON
NTERNET
fiekil 1.5
Bir Noktann
Kartezyen
Koordinatlar
P (3,4,5)
z
y
x
R
X
0
3
Q
x
AMALARIMIZ
K T A P
SIRA SZDE
Kibrit Kutusu
Kartezyen
Koordinat Sistemi
SIRA SZDE
10
Bir P noktasnn yeri x, y, z koordinatlar ile verilir. rnein koordinatlar x=3,

y =4, z=5 olan bir nokta P (3;4;5) fleklinde gsterilir ve yeri fiekil 1.5deki gibi izilir.
Eer incelediimiz noktalar dzlemde ise o zaman 2 boyutlu (dzlemsel) kartezyen koordinat sistemi kullanlr. Burada yalnzca birbirini dik olarak kesen x ve
y eksenleri vardr ve dolaysyla her noktann x ve y olmak zere 2 koordinat olur.
Bu durumda;
x: Noktann y eksenine olan dik uzakl,
y: Noktann x eksenine olan dik uzakldr.
fiekil 1.6da baz noktalarn dzlemsel kartezyen koordinat sisteminde nasl belirtildiklerini gryorsunuz.
fiekil 1.6
Dzlemdeki
Noktalarn Kartezyen
Koordinatlar
(0,0)
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
SIRA SZDE
DKKAT
DSIRA
fi NSZDE
ELM
S O R U
AMALARIMIZ
DKKAT
K T A P
SIRA SZDE
TELEVZYON
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
Sizce bir fiziksel
olayn gzlenmesi srasnda koordinat sisteminin bafllangc nerede
olmaldr?
D fi N E L M
FZKSEL
BYKLKLER
Fizikte kullanlan byklkler genel zellikleri bakmndan skaler ve vektrel bS O R zere

U
yklkler olmak
ikiye ayrlrlar.
Skaler Byklkler: Skaler; bir reel saydr. Saysal bykl ve birimi verilSIRA
SZDE anlam kazanan byklklere skaler byklkler denir. Ktle,
diinde, tam
olarak
DKKAT
hacim, scaklk, zaman, ifl, g, elektrik akm fliddeti, elektrik yk vb fiziksel byklkler, skaler fiziksel byklklere rnek olufltururlar. Skaler fiziksel bykDSIRA
fi NSZDE
ELM
lkleri temsil
eden harfleri, normal yaz karakterinden ayrt etmek iin farkl bir karakterle ve yatk (italik) olarak yazacaz. rnein ktleyi m , hacmi V , zamaS O Ryazacaz.
U
n t fleklinde
AMALARIMIZ
N N
Skalerleri metin
D K iinde
K A T veya ayr olarak yazarken x , E , p ,... fleklinde hem farkl bir harf
karakteriyle,K hem
T de
A Pyatk (italik) olarak yazacaz. Buradaki ama onlar normal yazdan
ve dier fiziksel byklklerden ayrt etmektir.
N N
SIRA SZDE
Vektrel
Saysal bykl ve birimi yannda dorultu ve yn
T E L Byklkler:
EVZYON
AMALARIMIZ
de verildiinde
tam olarak anlam kazanan byklklere vektrel byklkler denir. Hz, kuvvet, ivme, kuvvet momenti, elektrik alan, manyetik alan, vb fiziksel
K N T ET RAN EPT
K N T ETR NA E PT
TELEVZYON
TELEVZYON
11
byklkler vektrel byklklerdir. Vektrel byklkleri normal yaz karakterinden ayrt etmek iin bunlar temsil eden harfler bazen yatk olarak yazlan harfin zerine bir ok izilerek veya farkl bir harf karakteriyle kaln ve koyu (bold)
olarak yazlr. rnein kuvvet; F veya F , hz; v veya v , ivme; a ve

ya a fleklinde yazlr.
Bir vektrn bykl bir skalerdir. Bir vektrn bykl, vektr temsil
eden harfi iki izgi arasna alarak F veya AB fleklinde ya da vektr temsil
eden harfin zerindeki oku kaldrarak yatk harfle F fleklinde yazlr. Byklk
daima pozitif bir skalerdir. Bir vektr her zaman bir skaler ile arpmak mmknken, bir vektrle bir skaler asla toplanamaz.
fiimdi vektrleri biraz ayrntl olarak incelemeye bafllayalm.
SIRA SZDE
Yukarda verdiimiz tanmlara gre sizce arlk ve younluk skaler
fiziksel byklk
m, yoksa vektrel fiziksel byklk mdr?
D fi N E L M
VEKTRLER
D fi N E L M
Bir vektr fiekil 1.7de grld gibi ynlendirilmifl bir doru parasyla, yani bir
S O R U
okla temsil edilir. Bir vektr belirten drt zellii vardr. Bunlar;
Dorultu,
Yn,
D K SZDE
KAT
SIRA
Byklk,
Bafllang ve bitifl (u) noktasdr.
SIRA SZDE
S O R U
D K KSZDE
AT
SIRA
N N
D fi N E L M
Eer vektr A noktasndan bafllayp B noktasnda sona eriyorsa
biz bu vektr
AB fleklinde veya setiimiz bir harfle koyu ve dik olarak rnein F fleklinde ve-
ya yatk olarak yazdmz harfin zerine bir ok izerek F fleklinde ifade ederiz.
AMALARIMIZ
S O R U
Vektrleri F, p fleklinde koyu ve dik olarak veya AB , F , fleklinde

K D eik
TK KAA TPve zeri oklu
olarak yazdmza dikkat ediniz.
SIRA SZDE
TELEVZYON
fiekil 1.7
AMALARIMIZ
Vektrn
zellikleri
NTERNET
K T A P
SIRA SZDE
Bir Vektrn
AMALARIMIZ
ve Negatifinin
Gsterimi
NTERNET
K T A P
TELEVZYON
rdr (fiekil 1.8). BA fleklinde gsterilen bu vektr AB vektryle ayn byk

lkte fakat zt ynde bir vektrdr ve BA = AB fleklinde yazlr.
AMALARIMIZ
S O R U
K D KT K AA TP
N N
Bir Vektrn Negatifi: A noktasndan bafllayp B noktasnda sona eren AB
vektrnn negatifi, B noktasndan bafllayp A noktasnda sona eren BA vekt-
SIRA SZDE
D fi N E L M
LEVZYON
fiekilT E1.8
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
NTERNET
12
Bir Vektrn Bir Skalerle arpm: Bir vektrle bir skalerin arpm tanmldr. Bir vektr bir skalerle arptmz zaman sonu, o vektrn o skaler kat kadar olan yeni bir vektrdr. Bu yeni vektrn yn;
Skaler pozitif (+) ise orijinal vektr ynnde,
Skaler negatif (-) ise orijinal vektre zt ynde
olur. fiekil 1.9da v vektrn ve onun +2 ve -3 skalerleriyle arplmasyla elde edilen 2v ve -3v vektrlerini gryorsunuz. Dikkat ederseniz 2v vektr v vektryle ayn ynde olup onun 2 kat bykle sahipken, -3v vektr v vektryle zt
ynde olup onun 3 kat bykle sahiptir.
fiekil 1.9
Vektrlerin
Skalerle
arplmas
B
A
v
2v
v
-3v
1
v
2
Yine fiekil 1.9de ayrca v vektrn ve onun 1/2 skaleriyle arplmasyla elde
edilen (1/2)v vektrn gryorsunuz. Dikkat ederseniz (1/2)v vektr, v vektryle ayn ynde olup onun 1/2 kat, yani yars kadar bir bykle sahiptir.
VEKTRLERN TOPLAMI
Skalerlerin toplam reel saylarn toplamyla ayndr. rnein 3 kglk bir ktle ile 4
kglk dier ktlenin toplam daima 7 kgdr. Ama rnein 3 m/slik hzla 4 m/slik
hzn toplam her zaman 7 m/slik bir hz etmez. Vektrlerin kendine zg toplam
kurallar vardr. fiimdi bu kurallar inceleyelim.
Ayn Dorultulu veya Paralel Vektrlerin Toplam

Toplanacak vektrler paralel veya ayn dorultuya sahipse iki durum sz konusudur.
Vektrler ayn yne sahipse toplam vektr, bu vektrler ynnde ve bykl vektrlerin byklklerinin toplam kadar olan vektrdr.
Vektrler zt yne sahipse toplam vektr, byk vektr ynnde ve bykl vektrlerin byklkleri fark kadar olan bir vektrdr.
fiekil 1.10da ayn dorultulu vektrlerin toplanmasyla ilgili yukarda sz edilen kurallar deiflik rneklerle verilmektedir.
fiekil 1.10
Ayn Dorultulu
Vektrlerin
Toplanmas
13
A vektrnn bykl 4 ve yn sola doru, B vektrnn bykl 7 ve yn saa dorudur. 3 A-2 B vektrnn bykl ve yn nedir?
zm:
Ann bykl 4 ve yn sola doru olduuna gre, +3Ann bykl
3x4=12 ve yn yine tpk A gibi sola dorudur. -2Bnin bykl ise 2x7=14 ve
yn ise Bye zt yani sola dorudur. 3A ve -2B vektrlerinin her iki de sola doru olduundan; 3A -2B=3A +(-2B) vektrnn bykl 12+14=26 ve yn sola dorudur.
Vektrler her zaman ayn dorultuda veya paralel olmazlar. ou zaman aralarnda bir a olur. Dorultular arasnda belirli bir a olan iki vektrn toplanmas
iin iki farkl kural vardr. Bunlar Paralelkenar Kural ve gen Kural olarak bilinir. fiimdi bunlar srasyla inceleyelim.
Paralelkenar Kural
u ve v vektrlerini paralelkenar kuralyla toplayalm. Bunu yapmak iin nce vektrleri bafllang noktalar akflacak flekilde paralel kaydrrz (fiekil 1.11a). Sonra
her bir vektrn ucundan dier vektre paralel izip OAPB paralelkenarn olufl

tururuz (fiekil 1.11b). Bu paralelkenarda u= OA = BP ve v= OB = AP olur. u+v
toplam vektr oluflan paralelkenarn kflegeni olan OP vektr olarak tanmlanr

(fiekil 1.11c).
RNEK
fiekil 1.11cden
grlebilecei gibi
OA + AP = OP yani

u+v= OP olup, OB + BP
OP
= yani v+u =
dir.
O halde u+v = v+u olduu
aktr.
Yani vektrleri toplarken sra
nemli deildir. Buna vektr
toplam deiflme zelliine
sahiptir denir.
fiekil 1.11
Paralelkenar
Kural
RNEK
fiekil 1.12ada grlen iki vektrn toplamn bulunuz.
fiekil 1.12
rnek iin
u+v
u
v
14
zm:
Paralelkenar kuraln uygulayarak iki vektrden fiekil 1.12bde grld gibi
bir paralelkenar oluflturursak bu paralelkenarn kflegeni aradmz toplam vektr verecektir.
gen Kural
ki vektrn toplanmas iin dier kural gen kuraldr. Bu kurala gre u ve v
vektrleri birinin bafllangc dierinin ucuna eklenerek bir gen oluflturulur (fiekil
1.13a). Oluflan genin nc kenar iki vektrn toplamn belirtir (fiekil 1.13b).
Yani OP vektr u+v toplam vektrn verir.

Aralarnda as bulunan u ve v vektrlerinin R= u + v bileflkesinin R bykl, bu vektrlerinin byklkleri u ile v ve as cinsinden;
R = u 2 + v 2 + 2uv cos
(1.5)
fleklinde verilir.
SIRA SZDE
ki vektrnSIRA
byklkleri
10 ve 20dir. Aralarndaki a 60 olduuna gre bu vektrlerin
SZDE
toplamnn bykl nedir?
D fi N E L M
D fi N E L M
fiekil 1.13
S gen
O R U Kural
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K az
T Ance
P
Bu yntem
grdmz paralelkener kuralna efldeerdir. Bunun doru olduunu fiekil 1.13bde grld gibi v+uyu oluflturmak suretiyle geni paralelkenara tamamlayarak grebiliriz.
TELEVZYON
kiden Fazla Vektrn Toplam

Vektrleri u uca ekleyerek
ilk Nvektrn
T E R N Ebafllang
T
noktasn, sonuncu vektrn
u noktasna birlefltirerek
toplam bulma ifllemi
okgen kural olarak bilinir.
Toplanacak vektr says ikiden fazlaysa ilk olarak az nce rendiimiz kuralla N T E R N E T vektrlerden herhangi ikisi toplanr. Toplam vektrle nc
rn birini kullanarak
vektr toplanr ve bylece devam edilir.
Baflka bir yntemde ise, verilen birok vektrn toplamn bulmak iin vektrleri, birinin bafllangc dierinin ucuna gelecek flekilde u uca ekleriz. lk vektrn
bafllang noktasndan bafllayarak sonuncu vektrn ucuna ynelen vektr bize
toplam vektr verir. fiekil 1.14de bu yntemle vektrn toplanmasn gryorsunuz.
15
SIRA SZDE
Vektrlerin toplamnn birleflme zelliine sahip olduunu yani (a+b)+c=a+(b+c)
olduunu gsteriniz.
D fi N E L M
fi N E L M
fiekilD1.14
Vektrn
Toplanmas
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K VEKTRN FARKI
SIRA SZDE
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
ki vektrn fark toplama iflleminin zel bir durumudur. ki vektrn u-v fark;
u-v= u+(-v)
NTERNET
fleklinde u ve -v vektrlerinin toplam olarak tanmlanr. Paralelkenar Kuralnn
kullanlmasyla u ve -v vektrlerinin toplam;
NTERNET
u-v= u+(-v) = OQ
olarak bulunur (fiekil 1.15a).
Benzer flekilde v-u=v+(-u) fark yine Paralelkenar Kuralnn kullanlmasyla;

v-u = v+(-u) = OB + OD = OR
olarak bulunur (fiekil 1.15b).
fiekil 1.15
ki Vektrn Fark
fiekil 1.15cde grld gibi u ve v vektrleriyle oluflturulan paralelkenarn

kflegenleri u+v toplamn ve u-v farkn olufltururlar.
16
BR VEKTRN BLEfiENLERNE AYRILMASI

xy dzleminde yatan bir vektr fiekil 1.16ada grld gibi yatay ve dfley bileflenlerine ayrlr. fiekilde oluflan dik genden A vektrnn yatay Ax bilefleni ile
Ay dfley bileflenlerinin byklkleri;
Ax = A cos
(1.6)
Ay = A sin
(1.7)
olarak bulunur.
RNEK
Bir A vektrnn bykl A=20 ve x ekseniyle yapt a 37 dir. Buna gre A

vektrnn x ve y bileflenlerinin byklkleri nedir?
zm: A vektrnn x ve y bileflenlerinin byklkleri;
Ay = A sin = 20.0,6 = 12
Ax = A cos = 20.0,8 = 16
olarak bulunur.
fiekil 1.16
Vektrlerin
Bileflenlerine
Ayrlmas
a
SIRA SZDE
SZDE
Tersine SIRA
olarak
eer bir A vektrnn bileflenlerinin Ax ve Ay byklklerini
biliyorsak, bunlardan hareketle A vektrnn A bykln ve yatay eksenle
(x ekseniyle) yapmfl olduu asn;
D fi N E L M
A=
S O R U
D fi N E L M
Ax2 + A2y
tan =
DKKAT
(1.8)
Ay
S O R U
Ax
(1.9)
DKKAT
fleklinde bulabiliriz (fiekil 1.16b).

SIRA SZDE
RNEK
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
Bir A vektrnn yatay ve dfley bileflenlerinin byklkleri Ax = 8 ve Ay = 6 dr.

Buna gre A vektrnn bykl nedir?
AMALARIMIZ
zm:
A vektrnn bykl;
A=
K T A P
P
AKx2 +T AAy2 =
82 + 62 = 64 + 36 = 100 = 10
olarak bulunur.
TELEVZYON
SIRA SZDE
D fi N E L M
NTERNET
TELEVZYON
yapt a 127 dir. Bu vektrn x ve y bileflenlerinin yn iin

Bir vektrnSIRA
+x ekseniyle
SZDE
ne syleyebilirsiniz.
Vektrler konusunda
DNTfiERNNE EL TMdaha genifl bilgi sahibi olmak ve interaktif olarak alfltrmalar yapmak iin http://www.maths.usyd.edu.au/u/MOW/vectors/ sitesinden yararlanabilirsiniz.
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
17
zet
N
AM A
N
AM A
lme kavramn ve birim sistemlerini tanmlamak.

Herhangi bir fiziksel bykln llmesi demek, o byklk cinsinden seilen bir birimin
llecek byklk iinde ka kez bulunduunun saylmas demektir. lme, bu ifl iin gelifltirilmifl aralarla yaplr.
Keyfi seilen temel byklkler ile, tanmlar bu
temel byklklerden tretilmifl byklklerden
oluflan sistemlere birim sistemleri denir. Genel
olarak kullanlan befl tane nemli birim sistemi
vardr. Bunlar;
FPS [foot-pound(libre)-saniye] sistemi,
MKS (metre-kilogram kuvvet-saniye) sistemi,
CGS (santimetre-gram-saniye) sistemi,
MKSA (metre-kilogram-saniye-amper) sistemi
ve
SI sistemidir.
Bilimsel ve teknik iletiflimi kolaylafltrmaya ynelik olarak bir ok lkenin ortak kararyla kabul edilen SI Birim Sistemi, uzunluk, zaman, ktle, elektrik akm, termodinamik scaklk, aydnlanma fliddeti ve madde miktar olmak zere yedi (7) adet fiziksel bykl temel byklk
ve a ile uzay a olmak zere iki (2) adet fiziksel bykl yardmc byklk olarak kabul
etmifltir.
Bir dar ann trigonometrik oranlarn belirlemek.
Bir dik gende bir dar ann trigonometrik
fonksiyonlar flyledir:
Sins; karfl dik kenar uzunluunun hipotens uzunluuna oran (sin=a /c).
Kosins; komflu dik kenar uzunluunun hipotens uzunluuna oran (cos=b /c).
Tanjant; karfl dik kenar uzunluunun komflu
dik kenar uzunluuna oran (tan=a /b).
Kotanjant; komflu dik kenar uzunluunun
karfl dik kenar uzunluuna oran (cot=b /a)
(fiekil 1.2).
N
A M A
N
AM A
ve iki boyutlu kartezyen koordinat sistemini

aklamak.
Bir noktada birbirleriyle ikifler ikifler dik olarak
kesiflen dorunun oluflturduu sisteme kartezyen koordinat sistemi denir. Burada kesiflen
dorular ise x, y, z eksenleri adn alr ve bir
noktann x, y, z koordinatlar srasyla yz, xz, xy
dzlemlerine olan dik uzaklklardr.
Eer incelediimiz noktalar dzlemde ise o zaman 2 boyutlu (dzlemsel) kartezyen koordinat
sistemi kullanlr. Burada yalnzca birbirini dik
olarak kesen x vey eksenleri vardr ve dolaysyla her noktann x ve y olmak zere 2 koordinat olur. Bu durumda x ; noktann y eksenine olan
dik uzakl ve y ; noktann x eksenine olan dik
uzakldr.
Skaler ve vektrel fiziksel byklkleri ayrt
etmek.
Fizikte kullanlan byklkler genel zellikleri
bakmndan skaler ve vektrel byklkler olmak zere iki trldr. Skaler byklkler, saysal bykl ve birimi verildiinde, tam olarak
anlam kazanan byklklerdir. Ktle, hacim, scaklk, zaman, ifl, g, elektrik akm fliddeti, elektrik yk skaler byklklerdir. Bir de saysal
bykl ve birimi yannda dorultu ve yn
de verildiinde tam olarak anlam kazanan byklkler vardr. Bunlara vektrel byklkler
denir. Hz, ivme, kuvvet, kuvvet momenti, elektrik alan, manyetik alan bu grupta yer alr.
18
N
A M A
Vektrlere iliflkin toplama ve karma ifllemlerini

yapmak
Vektrleri skalerler gibi toplayp karamyoruz.
N
AM A
Vektrleri bileflenlerine ayrmak ve bileflenleri belli olan vektr bulmak.

Bir A vektrnn x ekseni zerindeki Ax bile-
Vektrlerin kendilerine zg toplam kurallar
fleni ile y ekseni ynndeki Ay bilefleni fiekil
vardr. Ka tane olursa olsun vektrleri toplamak
1.18de grld gibidir. Eer A vektrnn
iin onlar byklkleri ve ynleri deiflmeyecek
bykl ile asn biliyorsak Ax ve Ay bile-
flekilde kaydrarak u uca ekleriz. Sonra ilk vek-
flenlerinin byklkleri;
trn bafllang noktasndan bafllayp sonuncu

vektrn u noktasnda sona eren vektr izeriz. Bu vektr bize toplam vektr verir (fiekil
1.17).
karma ifllemini toplamaya benzeterek yaparz.
fiyle ki; u-v fark demek, u+(-v) demektir. Yani u dan v yi karmak, u ile -v yi toplamak
Ax = A cos
Ay = A sin
fleklinde bulunur. Tersine olarak bileflenleri biliyorsak A vektrnn bykl (A ) ile asn;
A=
Ax2 + Ay2
tan =
demektir.
Ay
Ax
olarak buluruz.
fiekil 1.17: Vektrlerin

toplam
fiekil 1.18: Vektrlerin

bileflenleri
19
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi veya hangileri vektrel fiziksel byklktr?
I) Basn
II) Scaklk
III) Kuvvet momenti
IV) Momentum
V) Elektrik akm
a. Yalnz III
b. Yalnz V
c. II ve III
d. III ve IV
e. II, IV ve V
2. Afladakilerden hangisi veya hangileri skaler fiziksel byklktr?
I) Hz
II) Is
III) vme
IV) Enerji
V) Elektrik yk
a. Yalnz IV
b. Yalnz V
c. II ve IV
d. II ve V
e. II, IV ve V
3. A vektrnn bykl 5 ve yn kuzeye doru,
B vektrnn bykl 2 ve yn gneye dorudur.
2A +3B vektrnn bykl ve yn nedir?
a.
b.
c.
d.
e.
14, kuzeye
14, gneye
4, kuzeye
4, gneye
6, kuzeye
4. Bir A vektr xy koordinat sisteminin orijininden

(4,2) noktasna ve dier bir B vektr yine orijinden
(-2,5) noktasna ynelmifltir. A + B vektrnn bafllangc orijine taflnrsa ucu afladakilerden hangi noktaya gelir?
a. (2,7)
b. (6,7)
c. (-6,3)
d. (2,-3)
e. (2,3)
5. Birinin bykl 15, dierinin bykl 34 olan

ve ynleri deiflebilen iki vektrn toplam Rdir. R
vektrnn R bykln afladakilerden hangisi
doru olarak verir?
a. 19 < R<34
b. R=15 ve R=34
c. 19 R 49
d. 15 R 34
e. 19 < R 49
6. Aralarnda 60 a bulunan birinin bykl 5, dierinin bykl 6 olan iki vektrn bileflkesinin bykl nedir?
a. 11
b.
c.
d.
e.
51
61
75
91
7. Bir A vektrnn bykl A = 40 ve x bilefleninin bykl 24 olduuna gre y bilefleninin bykl nedir?
a. 16
b. 28
c. 32
d. 34
e. 36
8. fiekil 1.19daki her kare 1 birimdir. Buna gre
a+b+c+d toplamnn bykl afladakilerden hangisidir?
a. 4 2
b. 5 2
c. 8
d. 6 2
e. 11
a
b
c
d
c
fiekil 1.19: Soru 8 ve 9 iin
fiekil 1.20: Soru 10 iin
20
9. fiekil 1.19daki her kare 1 birimdir. Buna gre a-bc+d vektrnn bykl afladakilerden hangisidir?
a.
34
b. 2 17
c. 4 17
d. 2 34
e. 3 34
10. fiekil 1.20deki her kare 1 birimdir. Buna gre
3a+4b+c+d vektrnn bykl afladakilerden
hangisidir?
a. 2 5
b. 5
c. 4 5
d. 6
e. 8
Yaflamn inden
Metrenin Evrim yks
Uzunluk lmenin tarihsel geliflimine bakarsak kullanlan ilk uzunluk birimlerinin insanlarn kendi uzuvlaryla iliflkilendirdii ayak, parmak, karfl, dirsek gibi birimler olduunu grrz. nsanlar bazen kulalarn, bazen admlarn, bazen de civarlarnda bulunan
nesneleri birim kabul edip lmler yapmfllar ve kullandklar birimler cinsinden yaptklar lmleri rnein 5 kula, 10 adm gibi ifade etmifllerdir. lk alarda,
eski Msrda kraln dirsek uzunluu yaygn bir uzunluk
birimi olarak kullanlmfltr. Bugnk metrik birimlerle
kral dirsei 46,33 cmye denk gelmektedir. Daha sonralar M.S. 1101 ylnda, Kral I. Henrynin burnundan el
baflparmana kadar olan mesafe yard olarak tanmlanmfltr. Yard bugn hala kullanlan bir uzunluk l
birimidir.
Ticaret ve bilimin geliflmesiyle birlikte birimler her toplumda farkllklar gsterdiinden, belli bir sistem ihtiyac gzlenmeye bafllamfltr. lme sisteminin dnya lkeleri tarafndan ortak olarak oluflturulmas fikri ilk olarak 1528 ylnda Fransz Fiziki Jean Fernel tarafndan
ortaya atlmfltr. Ancak bu durumun ciddiyetle ele alnmas 18. Yzyln son eyrei Fransz ihtilalinden sonra
olmufltur. Bundan sonra gnmze kadar metrenin
evrim yks flu flekilde geliflmifltir:
8 Mays 1790, Fransz Ulusal Meclisi yeni metrenin,
yarm-periyodu 1 saniye olan bir sarkacn uzunluuna eflit olmasna karar varmfltr.
30 Mays 1791, Fransz Ulusal Meclisi metrenin yeni
tanm olarak Fransz Bilimler Akademisinin nerisini kabul etmifltir. Bu neriye gre 1 metre Paristen
geen meridyenin drtte bir uzunluunun 10 milyonda biri olarak kabul edilmifltir.
1795, Pirin geici metre ubuk yaplmfltr.
10 Aralk 1799, Fransz Ulusal Meclisi, 23 Haziran
1799da yaplan ve Ulusal Arflivlerde saklanan platin
metre ubuu en son standart olarak belirtmifltir.
28 Eyll 1889, lk Arlklar ve ller Genel Konferans, metreyi %10u iridyumdan oluflan platin alaflm standart bir ubuun zerindeki iki izgi arasndaki mesafenin buzun erime noktasnda llen deeri olarak tanmlamfltr.
21
Okuma Paras
6 Ekim 1927, Yedinci Arlklar ve ller Genel
Konferans, platin-iridyum alaflm standart ubuun
zerindeki iki merkez izginin eksenleri arasndaki
0C deki uzakln, bu ubuk 1 atmosfer standart
basn altndayken ve birbirinden 571 milimetre mesafedeki iki silindirin zerinde yatay duruyorken
yaplan lmn metrenin tanm olarak dzeltmifltir.
20 Ekim 1960, On birinci Arlklar ve ller Genel
Konferans, metreyi kripton-86 atomunun 2p10 ve
5d5 kuantum seviyeleri arasndaki geiflteki flmann
boflluktaki dalga boyunun 1.650.763,73de biri olarak tanmlamfltr.
21 Ekim 1983 - On yedinci Arlklar ve ller Genel Konferans, metrenin tanmn fln bofllukta
1/299.792.458 saniyede ald mesafe olarak yapmfltr. Metrenin tanmna iliflkin bugnk son durum
budur.
Osmanl l Birimleri
Uzunluk lleri
1 arfl arfln 0,6858 m
1 Mimar arfln (Zira) 0,757738 m
1 Rub (urub) 0,0857 m (1/8 Arfln)
1 Kerrab (Kirh) 0,0428 m (1/16 Arfln)
1 Endaze 0,6525 m
1 Parmak (1/24 zira) 0,031572 m
1 Hat (1/12 parmak) 0,002631 m
1 Nokta (1/12 hat) 0,000219 m
Arlk lleri
1 eki (4 Kantar) 225,79832 kg
1 Kantar (44 Okka) 56,44958 kg
1 Batman (6 Okka) 7,69767 kg
1 Okka/Kyye (400 Dirhem) 1,282945 kg
1 Dirhem 3,2073625 g
1 Miskal 4,5819464 g
7 Miskal (10 Dirhem) 32,073625 g
1 Denk (1/4 Dirhem) 0,80184 g
1 Krat (1/4 denk) 0,20046 g
1 Buday (1/4 krat) 0,05011 g
Alan lleri
1 Hektar = ( 11 Dnm ) = 10.105,337 m2 = ( 17.600
zirakare )
1 Dnm = ( 4 Evlek ) = 918,667 m2 = ( 1.600 zirakare ) = ( 40 x 40 zira )
1 Evlek = 229,666 m2 = ( 400 zirakare ) = ( 20 x 20 zira )
1 Zirakare= 0,57416 m2
22
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
Sra Sizde Yant Anahtar
1. d
Sra Sizde 1
Piko neki 10-12 kat yani trilyonda biri temsil etmektedir. O halde 5pF=5.10-12 F demektir.
2. e
3. c
4. a
5. c
6. e
7. c
8. b
9. a
10. b
Yantnz yanlflsa Fiziksel Byklkler bafllkl

konuyu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa Fiziksel Byklkler bafllkl
Yantnz yanlflsa Ayn Dorultulu veya Paralel
Vektrlerin Toplam bafllkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa Paralelkenar Kural bafllkl
Yantnz yanlflsa Vektrlerin Toplanmas
bafllkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa gen Kural bafllkl
Yantnz yanlflsa Vektrlerin Bileflenlerine
Ayrlmas bafllkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlflsa kiden Fazla vektrn
Toplam bafllkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlflsa Bir Vektrn Bir Skalerle
arpm ve kiden Fazla vektrn Toplam
Yantnz yanlflsa Bir Vektrn Bir Skalerle
arpm ve kiden Fazla vektrn Toplam
Sra Sizde 2
karfl dik kenar uzunluu
a
sin37 = =
hipotens uzunluu
c
olduundan, buradan;
c=
a
6
=
= 10 cm
sin 37 0, 6
olarak bulunur.
Sra Sizde 3
Koordinat sisteminin bafllangc olay gzleyen gzlemcinin bulunduu yer olmaldr.
Sra Sizde 4
Bir cismin arl o cisme etki eden yerekimi kuvvetidir. Dolaysyla arlk ynl bir byklk yani vektrdr. Younluk ise bir cismin birim hacminin ktlesidir
ve yn yoktur. O halde younluk bir skalerdir.
Sra Sizde 5
Vektrlerin byklklerine u ve v, toplamn byklne R dersek;
R = u 2 + v 2 + 2uv cos
yazabiliriz. Verilenleri yerine koyarsak toplamn bykln;

R = 10 2 + 202 + 2.10.20.cos 60
R = 10 2+ 202 + 2.10.20.0.5 =10 7
olarak bulunur.
23
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Sra Sizde 6
fiekil 1.21e bakarsanz, (a+b) ile cyi toplamakla veya
a ile (b+c)yi toplamakla ayn toplam vektr elde ettiimiz grrsnz. Yani her zaman (a+b)+c=a+(b+c)
olduunu grrsnz.
c
a+c
b
a+b+c
a
a+b
fiekil 1.21 Vektr Toplamnn Birleflme zellii

Sra Sizde 7
Vektrn +x ekseniyle yapt a 90 den byk,
180 den kk olduundan dolay vektr ikinci blge
vektrdr. Bu nedenle vektrn x bilefleni x ynnde, y bilefleni ise +y ynndedir.
Orhun, . ve dierleri, Orhun . (Ed) (2007) Teknolojinin Bilimsel lkeleri, Ankara: Nobel Yayn
Datm.
http://www.maths.usyd.edu.au/u/MOW/vectors/
11.03.2009 tarihinde alnmfltr.
http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/vect.html
11.03.2009 tarihinde alnmfltr.
http://www.glenbrook.k12.il.us/ gbssci/ Phys/ Class/
vectors/u3l1a.html 11.03.2009 tarihinde alnmfltr.
2
Amalarmz
N
N
N
N
N
N

Kinematiin temel kavramlarn tanyabilecek,
Dzgn dorusal hareketi aklayabilecek,
Dzgn deiflen dorusal hareketi aklayabilecek,
Serbest dflme ve dfley atfl hareketlerini ayrt edebilecek,
Eik atfl hareketinin eflitliklerini yazabilecek,
Bal hareketi ifade edebilecek bilgi ve becerileri edinmifl olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Yer deifltirme
Alnan yol
Hz
Srat
vme
Sabit Hzl Hareket
Sabit vmeli Hareket

Serbest Dflme
Dfley Atfl
Eik Atfl
Bal hareket
indekiler
lkeleri-I
Kinematik
GRfi
KNEMATN TEMEL
KAVRAMLARI
DZGN DORUSAL HAREKET
DZGN DEfiEN DORUSAL
HAREKET
SERBEST DfiME VE DfiEY ATIfi
HAREKETLER
EK ATIfi HAREKET
BAIL HAREKET
Kinematik
GRfi
Etrafmza baktmzda yryen insanlardan, yoldan geen taflt aralarna, uan
kufllardan, rzgarda sallanan aa yapraklarna kadar bize gre hareket eden pek
ok fleyle karfllaflrz. Bir nesnenin hareketli olup olmad o cisme bakan gzlemciye bal bir durumdur. rnein tepemizden geen bir uak, nmzdeki bahede top oynayan ocuklar hareket eden nesnelerdir. Ancak uakla yolculuk yaparken dier koltuklarda oturan yolcular bize gre hareketsizdir. Oysa dier yolcularla beraber biz, yerdeki bir gzlemciye gre hareket halindeyiz. Yani duran nesneler hangileridir, hareketli olanlar hangileridir? sorularna verilecek yantlar tamamen gzlemcinin durumuna baldr. Baflka bir deyiflle, bir cismin hareketli
olup olmad tamamen gzlemcinin durumuna bal olan greceli bir durumdur.
KNEMATN TEMEL KAVRAMLARI

Fiziin hareketi inceleyen dalna mekanik ad verilir. Mekanik; kinematik, dinamik ve statik olmak zere dala ayrlr. Dinamik; hareketin sebebinden yola karak hareketi inceler. Statik dengedeki cisimleri inceleme konusu yapar. Kinematik ise hareketin hangi sebepten olufltuu sorusunun yantn vermeden yalnzca
yer deifltirme, hz ve ivme gibi fiziksel nicelikleri tanmlayp, bunlar arasndaki
iliflkileri ortaya koyar. Bu nitede hareketi kinematik bakfl asndan ele alacaz.
Hareket olayn anlayabilmek iin, bununla ilgili terminolojiyi bilmemiz gerekir.
fiimdi; kinematikle ilgili
Alnan yol,
Yer deifltirme,
Hz,
vme
kavramlarn tantarak bunlarn tanmlarn verelim.
Alnan Yol: Bir hareketlinin belirli bir zaman aralnda kat ettii mesafedir ve
metre (m) birimiyle llr. rnein Eskiflehir-Ankara karayolu 240 kmdir. Eskiflehirden Ankaraya giden bir otobs 240 kilometre (km) yol alr. Alnan yol skaler
bir fiziksel byklktr.
Yer deifltirme: Yer deifltirme, bir cismin ilk bulunduu yeri son bulunduu
yere birlefltiren doru parasnn uzunluu byklnde ve cismin ilk bulunduu yerden son bulunduu yere doru ynelmifl bir vektrel byklktr.
Mekanik; kinematik,
dinamik ve statik olmak
zere dala ayrlr.
Dinamik; hareketin
sebebinden yola karak
hareketi inceler. Statik ise
dengedeki cisimleri
inceleme konusu yapar.
26
fiekil 2.1
Alnan Yol ve Yer
Deifltirme
SIRA SZDE
D fi N E L M
fiekil 2.1 de A noktasndan B

noktasna bir eri boyunca giden
bir cismi gryorsunuz. Cismin
Alnan Yol
ald yol bir eriyle temsil edilmifltir. Yer deifltirme ise A noktasndan B noktasna ynelmifl
A
AB vektryle gsterilmifltir.
AB
Dikkat ederseniz bir noktadan
Yer
De
dierine gitmek iin alnan yolu
iflt
irm
e
deifltirmek sizin elinizdedir. Yani yolu uzatabilir veya ksaltabilirsiniz. Ama yer deifltirmeyi deB
ifltiremezsiniz. nk yer deifltirme daima hareketin bafllad
nokta A dan bafllayp hareketin bittii nokta B de sona eren bir vektrdr. Dolaysyla yer deifltirmenin bykl AB doru parasnn uzunluu kadardr.
SIRA SZDE
Eskiflehir-Bilecik
kara yolu 80 km dir. Oysa Eskiflehir-Bilecik aras kufl uuflu 60 km dir.
Buna gre Eskiflehirden kalkp Bilecike giden bir otobs iin alnan yol ve yer deifltirme
ne olacaktr?
D fi N E L M
RNEK
Bir kayak fiekil 2.2de grld gibi ayn dorultu boyunca nce A dan B ye,
O R U
sonra B denS C
ye ve en sonra C den D ye kayyor. Bu kayaknn hareketinin sonunda ald yol ve yer deifltirmesi nedir?
S O R U
DKKAT
DKKAT
fiekil 2.2
N N
Kayaknn
SIRA
SZDE Adan
Dye Hareketi
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
zm: kayak;
N Tye
E R 40
N E Tm +100 m + 40 m=180 m,
A dan B
B dan C ye 40 m +100 m =140 m ve
C dan D ye 100 m yol alarak toplam
180 m +140 m +100 m = 420 m yol almfltr.
Yer deifltirme ise cismin ilk bulunduu A noktasndan, son bulunduu D
noktasna uzanan 140 m uzunluunda saa doru ynelmifl bir vektrdr.
27
2. nite - Kinematik
Hz
Bir cismin hareketindeki abukluu veya yavafll anlatmak iin srat ve hz kavramlarn kullanrz. Taflt aralarnda bulunan takometre (srat ler) aracn sratini
ler. Srat skaler bir niceliktir ve birimi SI da m/s dir. Hz bir vektrel byklktr. Dolaysyla hz bir hareketlinin hem sratini, hem de ynn ifade eder. Bir
otomobilin hzn tam olarak ifade
edebilmek iin hem sratini, hem
de ynn belirtmek gerekir. rnein Otomobil 90 km/h hzla kuzeye doru gidiyor. dediimiz zax
man hem srati, hem de yn belirttiimiz iin otomobilin hzn
ifade etmifl oluruz.
Bir cisim t1 annda apsisi x1
olan P noktasndan +x ynnde
harekete bafllasn ve t2 annda apsisi x2 olan Q noktasna ulaflsn.
Bu olayda geen zaman t = t2 - t1 ve yer deifltirme x = x2 - x1 dir. Bu cismin
t = t2 - t1 zaman aralndaki ortalama hz vort ile gsterilir ve
vort =
x x2 - x1
=
t t2 t1
Takometre: Srat len bir

alettir. Hareket halindeki
tafltlarn sratini
kilometre/saat (km/h) veya
baz lkelerde mil/saat
(mi/h) cinsinden skaler bir
nicelik olarak ler.
fiekil 2.3
Ortalama Hz
Ortalama hz (vort), x
ynnde vektrel bir
byklktr.
(2.1)
eflitliiyle verilir. Birim zamandaki yer deifltirme olarak tanmlanan ortalama hz

yer deifltirme vektr ynnde bir vektrdr. ki nokta arasndaki ortalama hzn
yn, hareketlinin hangi yolu izlediinden bamsz olarak ilk noktadan son noktaya ynelen vektr, yani yer deifltirme vektr ynndedir. Ortalama hzn bykl ve yn, hareketlinin hareket boyunca hznn bykl ve yn hakknda hibir bilgi vermez. Srat veya hzn birimi, uzunluk ve zaman iin seilen
birimlere baldr. rnein alnan yolu veya yer deifltirmeyi kilometre (km) ile ve
zaman saat (h) ile lersek srat veya hzn birimi km/h olur. Ancak SI birim sistemindeki uzunluk birimi metre(m), zaman birimi saniye(s) olduundan srat ve hzn birimi m/s olur:
Srat (m / s) =
alnan yol (m)

geen zaman (s )
Hiz (m / s) =
yer degistirme (m)

geen zaman (s)
Bir boyutlu hareket, bir

doru boyunca gerekleflen
harekettir.
Bir boyutlu harekette vektr gsterimi yerine (+) ve (-) iflaretlerini kullanrz
ve ortalama hz bantsn;
vort =
x x2 - x1
=
t t2 t1
(2.2)
olarak yazarz. Bir doru boyunca gerekleflen harekette

yn belirtmek iin (+) ve (-)
iflaretlerini kullandmz belirtmifltik. rnein 80 km/h hzla giden bir otomobil fiekil 2.4 de grld gibi +x ekseni ynnde gidiyorsa hzn +80 km/h, -x ynnde gidiyorsa hzn -80 km/h olarak alrz.
fiekil 2.4
Hzn Ynn (+)
ve (-) flaretleriyle
Belirtme
28
RNEK
Bir koflucu t =0 annda O noktasndan harekete geip 4 saniye koflarak A noktasna, sonra 6 saniye koflarak B noktasna, daha sonra 4 saniye koflarak C noktasna ve son olarak 6 saniye koflarak O noktasna geri geliyor. fiekil 2.5 deki her bir
kare 10 metreyi temsil ettiine gre koflucunun;
10 s deki ortalama sratini ve ortalama hzn
20 s deki ortalama sratini ve ortalama hzn
bulunuz.
zm: a) Koflucunun 4s+6s =10sde kat ettii yol 30m+40m =70mdir. Buna
gre O dan B ye gelinceye kadar geen 10 saniyelik zaman aralndaki ortalama srat;
Alnan yol
70m
Ortalama srat =
=
= 7m / s
Geen zaman 10s
dir. Bu zaman aralndaki ortalama hz ise OB yer deifltirmesinin bykl
OB =
302 + 402 = 50m
olduundan;
v = OB = 50m = 5m / s
10s
bykle sahip ve OB vektr ynndedir.
fiekil 2.5
Bir Koflucunun Yer
Deifltirmesinin
Temsili
b) Koflucunun 20 saniyede tekrar O ya dnnceye kadar ald yol 140 metre

olduundan ortalama srat;
Ortalama srat = (Alnan yol)/(Geen zaman) = (140m)/(20s) = 7m/s
dir. Bu zaman aralndaki ortalama hzn bykl ise yer deifltirme sfr olduundan;
v=
(0)m
olacaktr.
10s
=0
29
2. nite - Kinematik
Bir kifli fiekil 2.6da grld gibi bir doru zerinde A noktasndan
sola
doru harekeSIRA
SZDE
te geip 3 dakika sonra B noktasna varmakta, sonra geri dnp 3 dakika daha yryerek
6 dakika sonunda C noktasna gelmekte ve sonra tekrar sola dnp 4 dakika daha yrD fi N E L M
yerek 10 dakika sonunda D noktasna ulaflmaktadr. Bu kiflinin 10 dakikalk zaman aralnda ortalama srati ve ortalama hz nedir?
S O R U
AMALARIMIZ
vme
v2 v1
t
NTERNET
D fi N E L M
Bir Kiflinin A dan

D ye Yer D K K A T
Deifltirmesinin
Temsili
N N
vme, bir hareketlinin hzn deifltirme derecesidir. Bir otomobil

K Tok
A Phzl gidiyor
olabilir. Fakat bu onun ivmeli olmasn gerektirmez. Otomobilin ivmeli olabilmesi iin hzlanmas veya yavafllamas veya ynn deifltirmesi gerekir. Belli bir zaman aralndaki bir cismin ortalama ivmesi, bu cismin birim Tzamandaki
E L E V Z Y O N hz deiflimidir. Bir doru boyunca 1 hzyla giden bir cismin t zaman sonra hz 2 olursa bu zaman aralndaki ortalama ivmesi;
aort =
SIRA SZDE
S O R U
fiekil 2.6
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
vme hzn byklndeki

K T A P
veya ynndeki deiflimi
anlatmak iin kullandmz
bir fiziksel kavramdr.
TELEVZYON
(2.3)
NTERNET
olur. SI birim sisteminde ivmenin birimi (m/s)/s = m/s2dir.

Bir otomobil durduu yerden harekete geerek, dorusal bir yolda 5 saniyede 40
m/s hza ulaflyor. Bu otomobilin 5 saniyelik zaman aralndaki ortalama ivmesi
nedir?
zm: 5 saniyelik zaman aralndaki ortalama ivme;
aort =
v2 v1
t
40m / s
= 8m / s 2
5s
RNEK
vmenin (+) iflaretli olmas
hareketin artan hzl ve bir
doru boyunca harekette her
ikisi de vektrel nicelik olan
hz ve ivmenin ayn ynl
olmas anlamna gelir.
olur.
RNEK
Bir otomobil 30 m/s hzla giderken frene baslarak 6 saniyede durduruluyor. Bu

otomobilin 6 saniyelik zaman aralndaki ortalama ivmesi nedir?
SIRA SZDE
SIRAolmas
SZDE
vmenin (-) iflaretli
ise hareketin azalan hzl ve
bir doru boyunca harekette
ivmenin hza zt
D ynde
fi N E L M
olduu anlamna gelir.
zm: 6 saniyelik zaman aralndaki ortalama ivme;
aort =
olur.
v2 v1
t
0 30m / s
= 5m / s 2
6s
D fi N E L M
S O R U
S O R U
D K K A(+)
T iflaretli ivvme, tpk hz gibi vektrel bir byklktr. Bir doru boyunca harekette
me, hzla ayn ynde ve hzlandrc bir ivme iken (-)iflaretli ivme hzla zt ynde ve yavafllatc bir ivmedir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
30
N N
K T A P
vmenin sabit olmas

durumunda daima
TaEort
L E=Va Zolur
Y O Nve ortalama
ivme iin yazdmz Eflitlik
(2.3) sabit ivme iin de
geerli olur.
Dzgn dorusal hareket

yapan
D fi bir
N Ecismin
L M herhangi
bir Szaman
yer
O R aralndaki
U
deifltirmesi, hareket bir
doru zerinde gereklefltii
S Odaima
R U alnan yola
iin,
DKKAT
eflittir.
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Eer hz, eflit zaman aralklarnda eflit miktarlarda artyor veya azalyorsa ivme
sabittir. vme sabit olduu zaman belli bir zaman aralndaki ortalama ivme (aort),
ELEVZYON
bu zamanTaralnn
herhangi bir anndaki (a) ivmesine eflit olur.
vme konusunda
N T E R Ndaha
E T genifl bilgi sahibi olmak ve interaktif olarak alfltrmalar yapmak
iin http://www.glenbrook.k12.il.us/gbssci/phys/Class/1DKin/U1L1e.html ve http://www
.maths.usyd.edu.au/u/MOW/vectors/ sitelerinden yararlanabilirsiniz.
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
Bir tren douya

SIRAdoru
SZDE 30m/s lik bir hzla giderken, dzgn hzlanarak 5s iinde 50m/s lik
bir hza ulaflyor. Trenin ivmesi nedir?
SIRA SZDE
D fi NDORUSAL
ELM
DZGN
HAREKET
Bir hareketli
bir doru zerinde eflit zaman aralklarnda eflit miktarlarda yer deiflD fi N E L M
tirme yapyorsa,
dorusal hareket yapyor demektir. Byle bir harekette
S O R dzgn
U
hz sabit kalr. Bu yzden bu harekete sabit hzl hareket de denir.
S O R U
DKKAT
Dzgn dorusal
hz sabit kald iin, herhangi bir andaki hz (anlk hz) ile
D K K Aharekette
T
SZDE
ortalama hzSIRA
daima
eflit bykle sahiptir ( = ort ).
N N
N N
fiekil 2.7
AMALARIMIZ
Dzgn Dorusal
AMALARIMIZ
Hareket
K T A P
K T A P
AMALARIMIZ
K T A P
SIRA SZDE
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
T E L E Vx 1Z=x
Y O0N
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Alnan yol=x-x0
x2=x
N Tfiekil
E R N E2.7de
T
Bir cisim
grld gibi t1 = 0 annda x1 = x0 noktasndan v sabit hzyla harekete bafllayarak, t2 = t annda x2 = x noktasna varsn. Bu durumda
NTERNET
cismin hzn;
v = x =
t
x2 x1
t2 t1
x x0
t 0
(2.4)
olarak yazabiliriz. Buradan cismin herhangi bir t anndaki x - x0 yer deifltirmesini;
x - x0 = t
(2.5)
ve konumunu;
x = x0 + t
(2.6)
olarak yazabiliriz. fiekil 2.8de dzgn dorusal hareket yapan bir cismin konum zaman (a) ve hz-zaman (b) grafiklerini gryorsunuz. Konum-zaman grafiinin
eimi cismin hzn, hz-zaman grafiin altnda kalan alan ise cismin t zamannda
yapmfl olduu yer deifltirmeyi, bir baflka deyiflle ald yolu verir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
2. nite - Kinematik
AMALARIMIZ
31
DKKAT
fiekil 2.8
DKKAT
SIRA SZDE
S O R U
Dzgn Dorusal
SIRA SZDE
Harekette KonumZaman ve HzZaman Grafikleri
N N
K yol
T A P
Alan=Alnan
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
http://www.inlets.net/ICT/science/displacement_time/index.php# adresli
N T E Rsitede
N E T ileri-geri
sabit hzla hareket eden cisimlerin konum-zaman ve hz-zaman grafiklerini animasyon
olarak izleyebilirsiniz.
NTERNET
Dorusal bir yolda 72 km/h hzla giden bir kamyon 15 dakikada ne kadar yol alr?
RNEK
zm: Kamyonun 15 dakikada ald yol, yani yer deifltirmesi; 15 dakika =

1/4 saat olduundan
15 dakika, 1/4 saat eder.
km 1
h =18km
h 4
olur. SI birimlerini kullanarak flyle bir zm de verebiliriz:
x - x0 = t = 72
72
km 72.1000m
m
=
= 20 ve (1 / 4)saat = 15dakika = 900s
h
3600s
s
olduundan kamyonun 15 dakika da ald yol;

m
x - x0 = t = 20
900s = 18000 m
s
18000 metre, 18km eder.
olacaktr.
SZDEharekete geAralarnda 100m mesafe bulunan iki otomobil, ayn yne doru sabitSIRA
hzlarla
iyorlar. ndeki otomobilin hz 20 m/s ve arkadakinin hz ise 25 m/s olduuna gre, arkadaki otomobil ndekine ne kadar zaman sonra ve ne kadar uzakta yetiflir.
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
DZGN DEfiEN DORUSAL HAREKET

S O R U eflit miktarBir doru boyunca hareket eden bir cimin hz eflit zaman aralklarnda
lar kadar artyor veya azalyorsa bu cismin hareketine dzgn deiflen dorusal
hareket ad verilir. Dzgn deiflen dorusal hareket, bir doruD zerinde
gerekKKAT
leflen ve ivmenin sabit olduu harekettir. izelge 2.1adaki cismin hz her 1sde
5m/s artarken izelge 2.1bdeki cismin hz her 1sde 5m/s azalmaktadr. vme, biSZDE
rim zamandaki hz deiflimi olduundan bu hareketlerde ivmeSIRA
sabittir.
Bu hareketler hzlanan veya yavafllayan olmas durumuna gre;
Dzgn hzlanan dorusal hareket veya
AMALARIMIZ
Dzgn yavafllayan dorusal hareket
olarak adlandrlr..
S O R U
Dzgn deiflen dorusal
hareket, bir doru zerinde
DKKAT
gerekleflen ve ivmenin
sabit olduu harekettir.
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
32
a
izelge 2.1
Dzgn hzlanan ve
dzgn yavafllayan
dorusal hareket
Zaman(s)
Hz(m/s)
Zaman(s)
Hz(m/s)
20
30
25
25
30
20
35
15
40
10
fiekil 2.9
Dzgn Deiflen
Dorusal Hareket
t1=0:v1=v0
x
O
x1=x0
x2=x
Bir cisim fiekil 2.9da grld gibi t1 = 0 annda x1= x0 konumundan, 1 = 0

hzyla +x ekseni ynnde sabit bir a ivmesiyle hzlanmaya bafllayarak t2 = t annda x2 = x konumuna ulafltnda 2 = hzna sahip olsun. Bu cismin ivmesi;
a=
v v2 v1 v v0
=
=
=
t
t2 t1
t 0
v v0
t
(2.7)
olduundan, buradan cismin t2 = t anndaki hzn;
= 0 + at
Sabit ivmeli hareket yapan
bu cismi t - 0 =t zaman
aralnda (0+ )/2
ortalama hzyla sabit hzl
hareket yapyormufl gibi
dflnebiliriz.
(2.8)
olarak yazarz. te yandan cismin t2 - t1 = t - 0 = t zaman aralndaki x - x0 yer

deifltirmesi (ald yol), (0+ )/2 ortalama hzyla geen t zamannn arpmdr:
Bylece;
x x0 =
v0 + v
2
(2.9)
yazabiliriz. Burada hz yerine, az nce bulduumuz Eflitlik 2.8 deki deerini yerine koyar ve buradan x konumunu ekersek;
1
x = x0 + v0 t + at 2
2
(2.10)
olarak hareketlinin t anndaki konumunu veren eflitlii elde ederiz.

Son olarak Eflitlik 2.8 ve 2.10 dan t zamann yok edersek,
v 2 = v02 + 2a( x x0 )
fleklinde zamansz hz eflitliini elde ederiz.
(2.11)
33
2. nite - Kinematik
Dikkat ederseniz bu eflitlikleri ilk hza sahip sabit ivmeli hzlanan cisimler iin
elde ettik. Eer hareket ilk hza sahip ve yavafllayan hareket olsayd (2.9),(2.10) ve
(2.11) eflitliklerinde a yerine (-a) koymamz gerekirdi. Bu nedenle afladaki iflaret
anlaflmasna uymak kofluluyla bu eflitlikleri hareket ister hzlanan ister yavafllayan
olsun, cismin ilk hz olsun veya olmasn her durumda kullanabiliriz.
Hareket dorultusu zerinde fiekil 2.10da grld gibi pozitif
(+) ve negatif (-) yn seeriz. Konum, hz ve ivmeyi formlde saysal olarak yerine koyarken bunlar;
Pozitif ynde iseler (+) iflaretli,
Negatif ynde iseler (-) iflaretli
olarak yazarz. Ayrca;
Hareket orijinden bafllamfl ise doal olarak x0 = 0,
lk hz yok ise 0 = 0
olarak almamz gerekir.
fiekil 2.10
Pozitif ve Negatif
Yn
RNEK
lk hz 10m/s olan bir otomobil sabit ivmeyle 40 mlik dorusal yolu 2 sde alyor.
Yolun sonunda otomobilin hz ne olacaktr? Bu otomobilin ivmesi nedir?
zm: Aracn yer deifltirmesini veren (2.9) eflitliinde verilenleri yerine koyar ve buradan son hz ekersek;
x x0 =
40 =
v0 + v
2
10 + v
2
2
= 30 m/s
buluruz. Otomobilimizin ivmesini (2.8) , (2.10) veya (2.11) eflitliklerinin herhangi
birinden yararlanarak bulabiliriz. Fakat bunlarn iinde en kolay (2.8) eflitliinden
yararlanmaktr: Bu eflitlikten otomobilin ivmesi;
= 0 + at
30 m/s = 10 m/s + a (2s)
a = 10 m/s2
olarak bulunur.
SIRA
SZDE
72km/h hzla giden bir kamyon, 80m ileride nne kan bir ocua
arpmamak
iin frene basyor. Kamyon 4m/s2lik sabit ivmeyle yavaflladna gre ocua arpacak mdr?
D fi N E L M
fiekil 2.11de orijinden harekete bafllamfl, ilk hz olmayan ve pozitif ynde sabit ivmeyle hzlanan bir cismin ivme-zaman, konum-zaman ve hz-zaman grafikleS O R U
rini gryorsunuz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
34
fiekil 2.11
Dzgn Hzlanan
Harekette vmeZaman, KonumZaman ve HzZaman Grafikleri
Hz-zaman grafii birok bilgiyi ierir. Dorusal olan grafiin eimi sabit olan
ivmeyi verirken grafikle zaman ekseni arasnda kalan blgenin alan da alnan yolu verir. fiimdi bunu bir rnek zerinde ele alarak grelim.
RNEK
fiekil 2.12de hz zaman grafii grlen cismin 0 -10 saniye zaman aralndaki;
a) vmesini,
b) Ald yolu bulunuz.
fiekil 2.12
Bir Cismin 0-55
Saniyeler
Arasndaki HzZaman Grafii
zm: a) 0 - 10 saniye zaman aralndaki grafiin eimi ivmeyi verir:
a = tan =
v
t
60m/s - 0
10s - 0
= 6m / s 2
b) Grafikle zaman ekseni arasnda kalan blgenin alan da alnan yolu verir. 010 saniye zaman aralna karfl gelen dik gen fleklindeki bu blgenin alan;
x = Alan =
(60m / s)(10s) = 300m

2
olarak alnan yolu verir.
RNEK
fiekil 2.13de orijinden +x ekseni ynnde harekete geen bir cismin hz-zaman
grafiini gryorsunuz. Bu cismin eflitli zaman aralklarndaki hzn, ivmesini
ve hareketini tanmlaynz.
35
2. nite - Kinematik
fiekil 2.13
hz
t4
t1
t2
t5
t3
t6
SIRA SZDE
Bir Cismin HzZaman Grafii

SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
zaman
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
zm:
Zaman aral
Hz
vme
0 t1
+x ynnde, artan
+x ynnde, sabit
t1 t2
+x ynnde, sabit
Sfr
t2 t3
+x ynnde, azalan
-x ynnde, sabit
t3 t4
-x ynnde, artan
-x ynnde, sabit
t4 t5
-x ynnde, sabit
Sfr
t5 t6
-x ynnde, azalan
+x ynnde, sabit
N N
Hareketin tanm
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Dzgn hzlanan
Sabit hzl
K T A P
K T A P
Dzgn yavafllayan
Dzgn hzlanan
T ESabit
L E V hzl
ZYON
TELEVZYON
Dzgn yavafllayan
N T Eivmeli
R N E T hareket yahttp://www.walter-fendt.de/ph14e/acceleration.htm adresli sitede sabit
pan bir cismin hareketini, deiflik ilk hz ve ivme deerleri iin animasyon olarak inceleyebilirsiniz
NTERNET
SERBEST DfiME VE DfiEY ATIfi HAREKET

Yeryz yaknlarnda kendi arlnn dflnda baflka hibir kuvvete maruz kalmayan btn cisimler g yerekimi ivmesiyle sabit ivmeli hareket yapar. Cismin ilk hz yoksa veya var ama dfley dorultuda ise cisim flu hareketten birisini yapar:
Serbest dflme hareketi,
Yukardan aflaya dfley atfl hareketi,
Afladan yukarya dfley atfl hareketi.
Eer cisim dfley olmayan bir ilk hza sahipse o zaman yapt hareket bir sonraki kesimde ele alacamz eik atfl hareketi olur. fiekil 2.14de bu hareket tiplerini gryorsunuz.
fiekil 2.14
Atfl Tipleri
36
Yerekimi ivmesi g ile

gsterilir ve Dnyann farkl
yerlerinde daima yere doru
ynelmifl olup 9,78m/s2 ile
9,82m/s2 arasnda deiflen
deerlere sahiptir. Biz bunu
hesaplamalarmzda
yaklaflk olarak 10m/s2
olarak alacaz.
Yeryz yaknlarnda bu hareketlerden birini yapan bir cismin hz her saniyede 9,8m/s artar veya azalr. Bu hz deiflimini yaratan, yerekimi ivmesi adn verdiimiz ve deeri ortalama 9,8 m/s2 ve yn daima yere doru olan ivmedir. Biz
bunu hesaplamalarmzda yaklaflk olarak 10 m/s2 olarak alacaz.
Bu hareket sabit ivmeli dorusal hareket olduklarndan daha nce rendiimiz sabit ivmeli hareketin eflitliklerini a ivmesi yerine g yerekimi ivmesini ve x
yatay konumu yerine y dfley konumunu yazmak suretiyle aynen kullanabiliriz:
= 0 + gt
y y0 =
v0 + v
2
y = y0 + v0 t +
(2.12)
(2.13)
1 2
gt
2
SIRA SZDE
SIRA SZDE
(2.14)
2 = 02 + 2 g (y - y0)
D fi N E L M
D fi N E L M
Bu eflitlikleri kullanarak problem zerken setiimiz y ekseni ynndeki byklklerin deerlerini (+) iflaretli, y eksenine zt yndeki byklklerin deerleS O R U
rini ise (-) iflaretli
olarak eflitlikte yerine koymamz gerekir.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Bu formlleriD kullanarak
problem zerken setiimiz y ekseni ynndeki byklklerin
KKAT
deerlerini (+) iflaretli olarak, y eksenine zt yndeki byklklerin deerlerini ise (-)
iflaretli olarak
formlde yerine koymamz gerektiini unutmaynz.
SIRA SZDE
N N
Galileo Galilei: Bu nl
bilim adam hakknda genifl
bilgi sahibi olmak iin ltfen
AMALARIMIZ
bu nitenin sonundaki
okuma parasn okuyunuz.
K T A P
rnein serbest dflme hareketi iin cismin brakld noktay koordinat bafllangc kabul
edip, dfley aflaya doru olan yn +y ekseni olarak seersek ilk
AMALARIMIZ
hz sfr (0 = 0) alnmak kofluluyla 2.13, 2.14 ve 2.15 eflitlikleri aynen kullanlr.
T A P
SerbestK Dflme
Hareketi:
fiekil 2.15
Bir
T E Serbest
L E V Z Y ODflen
N
Cismin lk 4
Saniyesi
NTERNET
(2.15)
TELEVZYON
NTERNET
Eer cisim ykseke bir yerden ilk hzsz serbest braklrsa yapaca hareket serbest dflme olarak adlandrlan dzgn deiflen (hzlanan) dorusal harekettir.
Serbest dflme hareketi ilk olarak talyan bilim adam
Galileo Galilei tarafndan Pisa kulesinden braklan
cisimlerin hareketi incelenerek matematiksel olarak
formle edilmifltir. fiekil 2.15de ykseke bir yerden
serbest braklan bir cismin 1, 2, 3 ve 4 saniyede ulaflt hzlar ve kat ettii mesafeleri gryorsunuz.
2. nite - Kinematik
Bir tafl 45m ykseklikteki bir binann atsndan serbest braklyor. Bu tafl ne kadar zaman sonra hangi hzla yere arpar? (g=10 m/s2).
zm: Hareket dorultusunu dfley ve aflaya doru ynelmifl y ekseni olarak seelim. Koordinat bafllangc atda olsun. Eflitlik (2.14)de bilinenleri yerine
koyarsak;
y = y0 + v0 t +
1 2
gt
2
1
+45 = 0 + 0.t + (+10)t 2
2
37
RNEK
Tafln ilk hz sfrdr

(0 = 0). y ve g; aflaya
doru yani +y ekseni
ynnde olduklarndan
y = +45m ve
g = +10m/s2 olarak
alnmfltr.
t=3s
olarak tafln yere dflme sresi bulunur. Tafl yere 3 sde dfltne gre Eflitlik
(2.12)yi kullanarak hz;
= 0 + gt
= 0 + (+ 10 m/s2) . 3 s = 30 m/s
olarak buluruz.
Yukardan Aflaya Dfley Atfl Hareketi

Eer cisim ykseke bir yerden bir ilk hzla dfley olarak aflaya doru frlatlrsa
yapaca hareket yukardan aflaya doru dfley atfl olarak adlandrlan dzgn deiflen (hzlanan) dorusal harekettir. Bu hareket iin de koordinat bafllangc cismin atld nokta alnp dfley afla yn +y ekseni olarak seilirse 2.13, 2.14
ve 2.15 eflitlikleri aynen kullanlr.
Bir tafl 30m ykseklikteki bir binann atsndan dfley olarak aflaya doru 5
m/s hzla frlatlyor. Bu tafl hangi hzla ve ne kadar zaman sonra yere arpar?
(g =10 m/s2).
zm: Hareket dorultusunu fiekil 2.15deki gibi dfley ve afla yn +y ekseni olarak seelim. Koordinat bafllangc atda olsun. Eflitlik (2.15)de bilinenleri
yerine koyarsak tafln yere arpt andaki hz;
2 = 02 + 2g (y -y 0)
2 = (+5 m/s2) + 2(+10 m/s2 ) (+30m - 0) = 25 + 600 = 625 (m/s)2
= 25 m/s
olarak buluruz. Tafln yere arpma hz 25m/s ve ilk hz 5m/s olduuna gre Eflitlik (2.12)yi kullanarak tafln yere ne kadar zamanda arpacan;
+25m/s= + 5 m/s + (+ 10 m/s2) t
t = 2s
olarak buluruz.
RNEK
38
SIRA SZDE
Afladan
Yukarya Dfley Atfl Hareketi
SIRA SZDE
Afladan yukarya dfley

atfl hareketi yapan cisim,
tepe noktasna ulafltktan
sonra
D fi serbest
N E L Mdflme
hareketi yapar.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
RNEK
AMALARIMIZ
Eer cisim herhangi bir yerden bir ilk hzla dfley olarak yukarya doru frlatlrsa
yapaca hareket afladan yukarya doru dfley atfl olarak adlandrlan dzgn deiflen
D fidorusal
N E L M harekettir. Bu hareketi yapan cisim nce dzgn yavafllayan
hareket yaparak tepe noktasna ulaflr, sonra serbest dflme hareketi yapmaya bafllar. Bu hareket
iin de yer koordinat bafllangc alnp dfley yukar yn +y ekseS O R U
ni seilirse 2.12, 2.14 ve 2.15 eflitliklerinde g yerine -10m/s2 almak gerekir.
D K K A Tdfley atfl hareketinde yerin koordinat bafllangc olarak seildiini,
Afladan yukarya
dfley yukar ynn +y.ekseni olarak alndn ve bu kabullerle 2.12, 2.14 ve 2.15 eflitliklerinde g yerine
-10m/s2 almak gerektiini unutmaynz.
SIRA SZDE
N N
K T A P
TELEVZYON
Bir tafl yerden fiekil 2.16daki gibi 30 m ykseklikteki bir binann atsndan dfley
AMALARIMIZ
olarak yukarya
doru 20 m/s hzla frlatlyor. Bu tafln;
a) 1 saniye sonraki hzn ve yerden yksekliini,
K T A P
b) En yksek noktaya ne kadar zamanda ktn,
c) En yksek noktann yerden yksekliini,
d) 3 saniye sonraki hzn ve yerden yksekliini,
TELEVZYON
e) Yere
hangi hzla arpacan bulunuz. (g =10 m/s2).
fiekil 2.16
NAfladan
T E R N E T Yukarya
Dfley Atfl rnei

in
NTERNET
zm: Hareket dorultusunu fiekil 2.16daki gibi dfley ve yukarya doru ynelmifl y ekseni olarak seelim. Koordinat bafllangc yerde olsun.
a) Eflitlik (2.12)den tafln 1 saniye sonraki hz;
Hzn (+) iflaretli olmas,
hzn y ekseniyle ayn ynde
yani yukarya doru olmas
anlamna gelir.
= 0 + gt
= +20 m/s + (-10 m/s2) . (1s) = +20m/s - 10m/s
= +10m/s
ve yerden ykseklii Eflitlik 2.14den;
39
2. nite - Kinematik
y = y0 + v0 t +
1 2
gt
2
1
y = 30m + (20m / s) (1s) + (-10) (1s)2 = 30m + 20m + (-5m)
2
= 45m
olarak bulunur.
b) Tafl yukarya doru frlatlnca yavafllayarak ykselir. En yksek noktaya
ulafltnda bir an iin durur ve hz sfr olur. Sonra bu noktadan serbest dflme yaparak hzlanarak yere dfler. Eflitlik (2.12)de son hz yerine sfr koyarak tafln en
yksek noktaya kma sresini;
= 0 + gt
0 = +20m / s + (-10m / s 2 ) t t = 2s
lk hz y ekseniyle ayn
ynl olduu iin (+)
iflaretli, g yerekim ivmesi y
ekseniyle zt ynde olduu
iin (-) iflaretli olarak alnd.
olarak buluruz.
c) Tafln kt en yksek noktann yerden yksekliini Eflitlik 2.14den;
y = y0 + v0 t +
1 2
gt
2
1
y = 30m + (20m / s) (2s) + (-10) (2s) 2 = 30m + 40m + (-20m) = 50m
2
olarak buluruz.
d) Tafln 3 s sonraki hz ise;
Hzn (-) iflaretli olmas,
hzn y ekseniyle zt ynde
yani aflaya doru olmas
anlamna gelir.
= 0 + gt
= + 20m/s + (-10m/s2) . (3s) = +20m/s - 30m/s
= - 10m/s
ve yerden ykseklii yine Eflitlik 2.14den;
y = y0 + v0t +
1 2
gt
2
1
y = 30m + (20m / s) (3s ) + (-10) (3s ) 2 = 30m + 60m + (-45m) = 45m
2
olarak bulunur.
e) Tafln yere arpma hz Eflitlik 2.15den;
2 = 02 + 2g (y -y 0)
2 = (20)2 + 2(-10) (0-30) = 400 + 600 = 1000
v = 10
10m / s
olarak bulunur.
SIRA frlatlyor.
SZDE
Bir cisim yerden 10m yksekten 5m/s hzla dfley olarak yukarya doru
Bu cisim ne kadar zaman sonra atld dzeyden ters ynde (aflaya doru) geer. (g =10m/s2).
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
40
EK ATIfi HAREKET
Eik atfl hareketinin yatay
bilefleni; sabit hzl hareket,
dfley bilefleni ise sabit
ivmeli harekettir.
Bir cismin yatayla belirli bir a yapacak flekilde frlatlmasyla oluflan harekete eik
atfl hareketi denir. Eik atfl hareketinin biri yatay, dieri dfley olmak zere iki bilefleni vardr. Hareketin yatay bilefleni, bu dorultuda ivme olmad iin sabit hzl harekettir. Bu bileflen iin daha nce rendiimiz sabit hzl hareketin formlleri geerlidir. Hareketin dfley bilefleni ise afladan yukarya dfley atfl hareketidir. Bu bileflen iin de yine daha nce renmifl olduumuz afladan yukarya dfley atfl hareketinin formlleri geerlidir.
fiekil 2.17
Eik atfl hareketi
fiekil 2.17de yatayla as yapacak flekilde 0 hzyla frlatlan bir cismin izledii yrngeyi, eflitli zamanlardaki hz bileflenlerini, kabildii en byk ykseklii ve atld yerden ne kadar uzakta yere dfltn yani menzilini gryorsunuz. fiimdi bu hareketi yatay ve dfley bileflenleri itibariyle inceleyelim.
Hareketin yatay bilefleninin sabit hzl hareket olduunu sylemifltik. Yani hareket boyunca yatay hz sabit kalr. Hz iin;
x = 0x= 0 cos = Sabit

o ilk hznn yatay bilefleni
hareket boyunca sabittir:
x = 0x
(2.16)
ve konum iin;
x = x t = 0 t cos
(2.17)
eflitliklerini yazabiliriz.
Hareketin dfley bileflenine gelince; bu afladan yukarya dfley atfl hareketidir. O halde bu bileflen iin daha nce rendiimiz afladan yukarya dfley atfl
hareketinin formlleri geerlidir. Hz iin;
y = 0y - gt
(2.18)
= 0 sin - gt
ve konum iin;
1
y = y0 + v0 y t gt 2
2
1
= y0 + v0 t sin gt 2
2
eflitliklerini yazabiliriz.
(2.19)
2. nite - Kinematik
Yerde duran bir futbol topu futbolcunun ayandan fiekil 2.17de grld gibi
yatayla 37lik a yapacak flekilde 50m/s hzla kyor. Hava direncini ihmal ederek bu topun;
a) En yksek noktaya kfl zamann,
b) kt en yksek noktann yerden yksekliini,
c) Yere dflnceye kadar geen zaman (uufl sresi),
d) Atld yerden yatay olarak ne kadar uzakta (menzil) yere dfleceini
e) Yere arpt anda hznn yatay ve dfley bileflenlerini bulunuz. (sin37=0,6;
cos37=0,8; g =10m/s2).
zm:
a) En yksek noktada dfley hz sfr olduundan Eflitlik 2.18de bunun yerine
sfr koyarak geen zaman buluruz:
y = 0 sin - g t
0 = (50 m/s) (0,6) - (10 m/s2) t
t=3s
b) En yksek noktaya kma sresi olan 3 syi Eflitlik 2.19da yerine koyarak en
yksek noktann yerden yksekliini buluruz:
1
y = y0 + v0 t sin gt 2
2
1
H = 0 + (50m / s)(3s ) (0,6) - (10m / s 2 ) (3s) 2 = 90m - 45m = 45m
2
c) Topun yere dflt yerde y=0 olduundan eflitlik 2.19da y yerine sfr koyarak uufl sresini buluruz:
1
2
1
0 = 0 + (50m / s) (0,6)t - (10m / s 2 ) t 2 = 30t - 5t 2
2
t : t=0
t = 6s
Bu zmlerden t = 0 topun hareket bafllangcnda y = 0da (yerde) olduu zaman, t = 6 s ise topun yere dflt zaman gsterir.
d) Topun uufl sresi olan 6 syi Eflitlik 2.17de yerine koyarak x in en byk
deerini yani menzili buluruz:
x = R = xt = 0x.t = 0 t cos
= (50m/s ) (6s) (0,8)
=240m.
41
RNEK
42
e) Top yere dflt zaman hzn yatay ve dfley bileflenleri;
x = 0x = 0cos
= (50m/s ) (0,8) = 40m/s
Hzn (-) iflaretli olmasnn
nedeni, hzn y eksenine zt
ynde yani aflaya doru
ynelmifl olmasdr.
(Yatay hz)
y = 0y - g t
= (50m/s) (0,6) - (10m/s2) (6s) = -30m/s (Dfley hz)
olur.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E noktaya
LM
a) En yksek
kfl zamann,
b) kt en yksek noktann atld yerden yksekliini bulunuz. (sin53=0,8;
cos53
S O= R0,6;
U g = 10m/s2).
S O R U
BAIL HAREKET
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Bir top mermisi

SIRA yatayla
SZDE 53 lik a yapacak flekilde 400m/s hzla frlatlyor. Hava direncini ihmal ederek bu merminin;
Bir cisim bir gzlemciye gre zamanla yer deifltiriyorsa bu cisim hareket ediyor
demektir. Bir gzlemciye gre hareketli olan cisim, baflka bir gzlemciye gre haSIRA SZDE
reketsiz olabilir
veya ilk gzlemcinin grdnden farkl bir hareket halindeymifl
gibi grlebilir. rnein hareket halindeki bir trende yan yana oturan iki yolcudan
biri dierine
gre hareketsizdir. Ama bu yolcularn her ikisi de peronda bekleyen
AMALARIMIZ
bir kifli iin hareketlidir.
Farkl hzlarla hareket eden iki gzlemci bir cismin hareketini gzlerse ikisi de
farkl sonuca
K ulaflr.
T A P rnein Kuzeye doru uan bir uan hareketi, batya doru
ve gneye doru uan iki uaktaki gzlemcilere gre farkldr. Yani bir cismin hareketi, farkl hzlara sahip gzlemciler tarafndan farkl alglanr. Bir cismin hareketli bir referans
bir gzlemciye gre hareketine bal hareket ve bu
T E L E Vsistemindeki
ZYON
gzlemciye gre sahip olduu hza da bal hz ad verilir.
N N
Bir gzlem erevesine gre

hareket
K T halinde
A P olan iki
cisimden birinin dierine
gre hareketine bal
hareket denir.
TELEVZYON
fiekil 2.18
NHareketli
T E R N E T A ve B
Cisimlerinin
Birbirlerine Gre
Bal Hzlar
NTERNET
43
2. nite - Kinematik
fiekil 2.18de grlen, duran bir gzlem erevesine gre hareketli olan A cisminin hz vA ve B cisminin hz vB olsun. A ya gre B nin hz (bal hz);
vAB = vA - vB
(A ya gre B nin hz)
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
ve B ye gre A nin hz ise;

vBA = vB - vA
(B ye gre A nin hz)
olur. Burada dikkat edilmesi gereken husus, hz vektrel bir byklk olduunS O R U
dan fark iflleminin vektr hesab kurallarna gre yaplmas gerektiidir.
S O R U
Burada kural fludur: Hareketli cisimlerin hz vektrlerini, bafllangDnoktalar

akflacak
KKAT
flekilde kaydrn. Eer A ya gre B nin hzn izmek istiyorsanz, A nn ucundan B
nin ucuna giden vektr izin. Yok eer B ye gre A nn hzn izmek istiyorsanz, B
SIRA SZDE
nin ucundan A nn ucuna giden vektr izin.
Dikkat edilirse; fiekil 2.18 den
AMALARIMIZ
vAB = - vBA
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
olduu grlr.
Hareketli cisimler ayn dorultuda hareket ediyorsa, iki farkl durum sz konusudur:
T E L E V Zbykl,
YON
Ayn ynde giden aralarn birbirlerine gre bal hzlarnn
iki
aracn hzlarnn farkna eflittir. Yn ise aralarn ortak hareket yndr.
Zt ynde giden aralarn birbirlerine gre bal hzlarnn bykl, hzlarnn toplamna eflittir. Yn ise gzlemcinin bulunduu Naraca
T E R N Edorudur.
T
TELEVZYON
NTERNET
RNEK
Douya doru 20 m/slik hzla giden bir otomobil ile 8 m/slik hzla batya giden bir
kamyon yolda karfllaflyorlar. Otomobile gre kamyonun bal hz nedir?
zm: Hz vektrel bir byklk olduundan hem byklnn hem de
ynnn bulunmas gerekir. Aralarn hareket ynleri zt olduundan bal hzn
bykl aralarn hzlar toplam kadardr.
0K = 0 + K = 20m/s +8m/s = 28m/s.

Otomobile gre kamyonun bal hznn yn ise otomobile dorudur.
Kuzeye doru 500 km/hlik hzla uan bir yolcu uann yanndanSIRA
aynSZDE
yne doru 800
km/hlik hzla bir jet ua geiyor. Yolcu uana gre jet uann bal hz nedir?
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
44
zet
N
A M A
N
A M A
Kinematiin temel kavramlarn tanmak.

Kinematiin temel kavramlar flunlardr:
Alnan Yol: Bir hareketlinin belirli bir zaman
aralnda kat ettii mesafedir ve SI birim sisteminde metre (m) ile llr.
Yer deifltirme: Bir cismin ilk bulunduu yeri
son bulunduu yere birlefltiren vektrdr. SI birim sisteminde yer deifltirmenin bykl de
metre (m) ile llr.
Srat: Birim zamandaki kat edilen mesafe olarak tanmlanr. Skaler bir byklk olan srat SI
birim sisteminde tpk hz gibi (m/s) ile llr.
Hz: Birim zamandaki yer deifltirme olarak tanmlanan vektrel bir byklktr. SI birim sisteminde hz metre/saniye (m/s) ile llr.
vme: Birim zamandaki hz deiflimi olarak tanmlanan ivme SI birim sisteminde m/s2 ile llen vektrel bir byklktr.
Dzgn dorusal hareketi aklamak.
Bir cismin bir doru zerinde eflit zaman aralklarnda eflit miktarlar kadar yer deifltirmesi fleklinde yaplan harekete dzgn dorusal hareket
ad verilir. Byle bir harekette hz sabit kalr. Bu
yzden bu harekete sabit hzl hareket de denilir. Dzgn dorusal hareket yapan bir cismin
herhangi bir zaman aralndaki yer deifltirmesi,
hareket bir doru zerinde gereklefltii iin, daima alnan yola eflittir.
Sabit bir hzyla dzgn dorusal hareket yapan bir cismin herhangi bir t zaman aralndaki x - x0 yer deifltirmesi;
x - x0 = t
ve konumu;
x = x0 + t
olarak yazlr.
N
A M A
Dzgn deiflen dorusal hareketi aklamak.

Bir doru boyunca hareket eden bir cimin hz
eflit zaman aralklarnda eflit miktarlar kadar artyor veya azalyorsa bu cismin hareketine dzgn deiflen dorusal hareket ad verilir. Dzgn deiflen dorusal hareket, bir doru zerinde gerekleflen ivmenin sabit olduu harekettir.
Bu hareket hzlanan veya yavafllayan olmas durumuna gre;
Dzgn hzlanan dorusal hareket veya
Dzgn yavafllayan dorusal hareket
adn alr. Bu harekette ilk hz 0 olan ve x0 ko
numundan harekete geen bir cismin;
t anndaki hz: = 0 + at
1 2
Bulunduu konum: x = x0 + v0 t + at
2
Zamansz hz forml: 2 = 02 + 2a (x - x0)

olarak verilir.
N
A M A
Serbest dflme ve dfley atfl hareketlerini ayrt etmek.

Yeryz yaknlarnda kendi arlnn dflnda
baflka hibir kuvvete maruz kalmayan btn cisimler, deeri 9,8 m/s2 olan yerekimi ivmesiyle
sabit ivmeli hareket yapar.
Eer cisim ykseke bir yerden ilk hzsz serbest braklrsa yapaca hareket serbest dflme olarak adlandrlan dzgn deiflen dorusal harekettir.
Eer cisim ykseke bir yerden bir ilk hzla
dfley olarak aflaya doru frlatlrsa yapaca hareket yukardan aflaya doru dfley atfl
olarak adlandrlan dzgn deiflen dorusal
harekettir.
Eer cisim herhangi bir yerden bir ilk hzla
dfley olarak yukarya doru frlatlrsa yapaca hareket afladan yukarya doru dfley
atfl olarak adlandrlan dzgn deiflen dorusal harekettir.
2. nite - Kinematik
Bu hareket sabit ivmeli dorusal hareket olduklarndan dzgn deiflen dorusal hareket
eflitliklerini a ivmesi yerine g yerekimi ivmesini
ve x yatay konumu yerine y dfley konumunu
yazmak suretiyle afladaki gibi aynen kullanrz.
Yalnz bu eflitlikleri kullanarak problem zerken setiimiz y ekseni ynndeki byklklerin deerlerini (+) iflaretli, y eksenine zt yndeki byklklerin deerlerini ise (-) iflaretli olarak
eflitlikte yerine koymamz gerekir.
= 0 + gt
y y0 =
v0 + v
2
1
y = y0 + v0 t + gt 2
2
N
A M A
2 = 02 + 2g (y - y0)
Eik atfl hareketinin eflitliklerini yazmak.
Bir cismin yatayla belirli bir a yapacak flekilde frlatlmasyla oluflan harekete eik atfl hareketi denir. Eik atfl hareketinin biri yatay, dieri dfley olmak zere iki bilefleni vardr. Hareketin yatay bilefleni sabit hzl hareket, dfley
bilefleni ise sabit ivmeli harekettir. Bu hareketin eflitlikleri;
x = 0x = 0 cos = Sabit
x = x t = 0 t cos
y = 0 sin - gt
1
2
fleklindedir.
N
A M A
45
Bal hareketi ifade etmek

Farkl hzlarla hareket eden iki gzlemci, bir cismin hareketini gzlerse ikisi de farkl sonuca ulaflr. rnein Kuzeye doru uan bir uan hareketi, batya doru ve gneye doru uan iki uaktaki gzlemcilere gre farkldr. Yani bir cismin
hareketi, farkl hzlara sahip gzlemciler tarafndan farkl alglanr. Bir cismin hareketli bir referans sistemindeki bir gzlemciye gre hareketine bal hareket ve bu gzlemciye gre sahip olduu hza da bal hz ad verilir.
46
Kendimizi Snayalm
1. Bir ocuk fiekil 2.19da grld gibi O noktasndan bafllayarak nce 80 m douya, sonra 30 m batya
yrmfltr. Bu yryfln sonunda ocuun ald yol
ve yer deifltirmesi afladakilerden hangisinde doru
olarak verilmifltir?
fiekil 2.19
a.
b.
c.
d.
e.
50 m, 50 m douya doru
50 m, 50 m batya doru
110 m, 50 m douya doru
2. 25m/slik hzla giden bir otomobilin hz ka km/htir?

a. 108
b. 105
c. 90
d. 75
e. 72
4. fiekil 2.12de grlen hz-zaman grafii, t= 0 annda

orijinden kalkarak +x ekseni ynnde harekete geen
bir cisme aittir. Bu cisim 55 s annda x ekseni zerinde
nerede bulunur?
a. 550 m
b. 1050 m
c. 1250 m
d. 1500 m
e. 1550 m
5. 10m/s hzla ykselmekte olan bir balondan bir cisim
braklyor. Cisim brakld anda balon yerden 50m
yksekte ise cismin kabilecei en yksek noktann
yerden ykseklii afladakilerden hangisidir?
(g =10m/s2).
a. 51,25 m
b. 52,25 m
c. 52,25 m
d. 51,5 m
e. 55 m
6. fiekil 2.21de grlen hz-zaman grafii, t = 0 annda orijinden kalkarak +x ekseni ynnde harekete geen bir cisme aittir. Bu cismin III. blgedeki ivmesinin
bykl ve yn nedir?
fiekil 2.21
3. fiekil 2.20de bir otomobilin hz-zaman grafii verilmifltir. Bu otomobilin 40 sde ald yol ka metredir?
fiekil 2.20
a.
b.
c.
d.
e.
800
600
500
400
300
a.
b.
c.
d.
e.
1,5 m/s2, +x ynnde

1,5 m/s2, -x ynnde
5 m/s2, -x ynnde
15 m/s2, -x ynnde
15 m/s2, +x ynnde
2. nite - Kinematik
7. Bir tafl yerden fiekil 2.16daki gibi 30m ykseklikteki bir binann atsndan dfley olarak yukarya doru
40m/s hzla frlatlyor. Bu cismin kabilecei en yksek noktann yerden ykseklii afladakilerden hangisidir? (g = 10 m/s2)
a. 105 m
b. 110 m
c. 140 m
d. 120 m
e. 160 m
8. Yerden 105m ykseklikte bulunan ve 10m/s hzla alalmakta olan bir balondan bir cisim balona gre 30m/s
hzla yukarya doru frlatlyor. Bu cismin 5 saniye
sonra yerden ykseklii ve hznn bykl nedir?
(g=10m/s2).
a. 50 m ve 30 m/s
b. 80 m ve 50 m/s
c. 50 m ve 50 m/s
d. 80 m ve 40 m/s
e. 80 m ve 30 m/s
9. Bir cisim yatay dzlemden, yatayla 37lik a yapacak flekilde 50m/s hzla frlatlyor. Bu tafln havada kalma sresi ve yere arpt andaki dfley hznn bykl afladakilerden hangisidir?
(sin37=0,6; cos37=0,8; g=10m/s2).
a. 3s ve 30 m/s
b. 3s ve 60 m/s
c. 6s ve 30 m/s
d. 6s ve 90 m/s
e. 6s ve 60 m/s
10. Hz 60km/h olan bir trenle hz 110km/h olan bir
otomobil kuzey ynnde gidiyorlar. Trene gre otomobilin bal hznn bykl ve yn afladakilerden
hangisidir?
a. 50 km/h, kuzeye
b. 50 km/h, gneye
c. 60 km/h, kuzeye
d. 170 km/h, kuzeye
e. 170 km/h, gneye
47
Yaflamn inden
Hz
Hz, fizikteki bilimsel tanm bir yana, genel olarak bir
iflin, bir eylemin gereklefltirilmesindeki abukluu ifade eden bir szcktr. Bazen fazlas hayatmz kolaylafltrr, bazen fazlas hayatmz tehlikeye atar. rnein
yolcu uaklarnn hznn yolcu otobslerininkinin on
kat civarnda olmas yolculuklarmz ksaltr, bize zaman kazandrr. Artk gnlk yaflantmzn vazgeilmez
bir paras olan bilgisayarlarn ifllem yapma hznn her
geen gn artmas en karmaflk hesaplarn ok ksa zamanda yaplmasn salar. Ama hzn fazlasnn bizler
iin hi de iyi olmad durumlar da vardr. O akflamki
TV haberlerinde o gn meydana gelen trafik kazasnn
korkun grntleri yer almaktayd. Kaza iin gsterilen sebep ou zaman olduu gibi aflr hz idi. erisinde 40 yolcunun bulunduu otobs aflr hz yznden
kontrolden kmfl ve flarampole yuvarlanarak birok
kiflinin hayatn kaybetmesine ve yaralanmasna neden
olmufltu. Ne yazk ki bu tr haberler her gn karflmza
kmaktadr.
Karayollarnda hz snrlar gelifligzel konulmufl deildir. rnein saatte 72 km hzla giden bir ara saniyede
20 metre, saatte 105 km hzla giden ara ise saniyede 30
metre yol alr. Gz ap kapayncaya kadar saatte 105
km hzla giden ara 30 metre gitmifltir bile. Aralarn
durma zaman ve durma mesafesi de aracn hzyla yakndan ilgilidir. rnein saatte 72 km hzla giden bir
ara 5 saniye sonra 50 metre hareketten sonra durabilir. Saatte 144 km hzla giden ara ise 10 saniyede yaklaflk 200 metre yol aldktan sonra durabilir. Grld
gibi hz iki katna knca durma mesafesi drt katna
kmaktadr. Aflr hzdan kaynaklanan hepimizi zecek
kazalarn en aza inmesi iin srclere bu ve benzeri
bilgilerin mutlaka ok iyi retilmesi, srclerinde hz
snrlarna uymas gerekir.
48
Okuma Paras
Galileo Galilei
http://tr.wikipedia.org/wiki/Galileo_Galilei
Galileo Galilei, (15641642). Modern fiziin ve
teleskopik astronominin
kurucularndan olan talyan bilim adam.
1564te talyann Pisa
flehrinde dodu. Dneminin tannmfl mzikilerinden
Vincenzo Galileinin olu olan Galileo, ilk tahsilini Floransada yapt. 1581de Pisa niversitesinde tp tahsiline bafllad. Ancak paraszlktan okulu terk etti. 1583ten
itibaren matematie ilgi duyan Galileo, bu konudaki
alflmalar sayesinde, 1589da Pisa da profesrlk elde
etti.
Sarkacn, yzen cisimlerin ve hareketin Aristo fiziinden farkl bir dflnceyle matematiksel olarak ele alnmas gerektiine inanan Galileo, Pisa Kulesinden arlk dflrerek Aristonun yanlflln aka gsterdi. Bu
davranfl yafll profesrlerle anlaflmazla dflmesine
sebep oldu. 1592de Pisa y terk ederek, Padova niversitesinde bir blm olan matematik krssne geldi.
1597de pratikte ok faydas olan pusulay ticari olarak
piyasaya arz etti. 1600 senesinden hemen sonra ilkel
bir termometre, insan kalp atflnn lmnde kullanlmak zere bir sarka ve 1604te serbest dflfln matematik kanunlarn keflfetti. Ancak dzgn ivmeli hareket kavram hatalyd. 1609da Hollandada teleskopun
bulunduunu iflitti. Kendisi daha ileri bir alet yaparak
bu el yapm teleskopunu ilk kez 1609da gkyzne
eviren Galilei, Ocak 1610da bu teleskopla, Jpiterin
kendi adyla Galilei uydular olarak bilinen 4 byk
uydusunu keflfetti. Bu keflifle katolik kilisesince de desteklenen evrenin merkezinde Yerin bulunduu ve
tm gkcisimlerinin onun etrafnda dnd anlayfl
yklmfl oldu. Ayn yzeyini ayrntl olarak teleskopuyla gzleyen Galilei, Ayn yzeyinin mkemmel bir
kre olmadn, gktafl arpmalar sonucu oluflan kraterlerden dolay girintili-kntl olduunu grd. Teleskopuyla Satrn, Samanyolunu da gzleyen Galilei, Samanyolunun o tarihlerde zannedildii gibi bulutsu
deil, milyonlarca yldzdan oluflan bir kuflak olduunu
grd. plak gzle grlemeyen pek ok gkcismini
teleskop sayesinde gzleyebilen Galilei, parlaklk leinin de deiflmesini ve geliflmesini salad. 1610da ay-
daki dalar, yldz kmeleri ve Samanyolu zerine ilk

tespitlerini yaynlad. Bu kitab ok ilgi uyandrd ve
Floransada saray matematikisi olmasn salad.
1611de Romaya gitti ve oradaki Bilim Akademisine
ye seildi. Floransaya dnflnde hidrostatik zerine
pek ok profesrn itirazna sebep olan kitab ile 1613te
gnefl lekeleri zerine yazd eserini yaynlad. Bu eserinde Kopernik sistemini ak bir flekilde mdafaa etti.
Bundan dolay papazlarn ar hcumuna urad.
1615te bizzat Romaya giderek iddiasn mdafaa etti.
Ancak 1616da Papa Beflinci Paul tarafndan kitaplarn
tetkik iin bir komisyon kuruldu. Bu komisyon Galileonun kitaplarn yasaklamad. Sadece Dnyann dnd iddiasndan vazgemesini istedi.
Galileo, bir mddet bilimin pratik ynne dnd, mikroskobu gelifltirdi. Ancak 1618de kuyruklu yldzn
grlmesiyle kiliseyle mnakaflaya girdi. Arkadaflnn
Sekizinci Urban olarak Papa seilmesinden cesaret alarak yazd ki Kainat Sistemi zerine Konuflmalar adl eserini 1632de yaynlad. Ancak kitab daha nce yaplan uyarlarla elifltii sylentilerine ramen Romada
mahkemeye arld. 1633te bu kitap yasakland ve
Kutsal Engizisyonca mebbet hapse mahkum edildi.
Cezas kendi evinde gz hapsine evrildi. Yetmifl yaflnda hapsedilen Galileo kr oldu ve 1642 ylnda hayatn yitirdi.
Gnmzde evrenle ilgili bilinenlerin temelinde Galieo Galileinin 400 yl nce teleskobunu gkyzne evirmifl olmas gerei yatyor. Bu nedenle Birleflmifl Milletler hem bu byk bilim adamn anmak, hem de
onun araclyla geliflen gkbilimini genifl halk kitleleriyle buluflturmak amacyla Gaileo nun lkesi talyann
teklifi zere 2009u Dnya Astronomi Yl (DAY 2009)
ilan etti.
49
2. nite - Kinematik

1. d
2. c
3. b
4. a
5. e
6. b
7. b
8. e
9. c
10. a
Yantnz doru deilse Alnan Yol ve Yer

Deifltirme bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz doru deilse Hz bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz doru deilse Dzgn Dorusal Hareket bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz doru deilse Dzgn Deiflen Dorusal Hareket bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz doru deilse Afladan Yukarya Dfley Atfl Hareketi bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz doru deilse Dzgn Deiflen Dorusal Hareket bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz doru deilse Afladan Yukarya Dfley Atfl Hareketi ve Bal Hareket bafllkl
ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz doru deilse Yukardan Aflaya
Dfley Atfl bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz doru deilse Eik Atfl Hareketi bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz doru deilse Bal Hareket bafllkl
ksm tekrar okuyunuz.
Sra Sizde 3
Trenin ivmesi;
a=
v2 v1
t
50m / s 30m / s
= 4m / s 2
5s
olarak bulunur. Bu ivme hzla ayn ynde yani hzlandrc bir ivmedir.
Sra Sizde 4
Otomobiller ayn anda harekete getiklerine gre arkadaki otomobil ndekine yetifltiinde her ikisi de ayn t
zaman kadar hareket eder ve ayn konumda bulunurlar (x =x1 =x2 ). O halde her iki otomobilin konumlarn eflitleyerek zaman bulabiliriz:
x1 = x2
x01 + 1t = x02+2t
0+ (25m/s)t=100m+(20m/s)t
t=
100m
(25 - 20)m / s
= 20s
fiekil 2.22

Sra Sizde 1
Alnan yol otobsn kat ettii mesafe olup 80 km deerinde bir skalerdir. Yer deifltirme ise bafllangc Eskiflehirde, ucu ise Bilecikte olan 60 km uzunluunda bir
vektrdr.
Sra Sizde 2
Adam toplam 3+3+4=10 dakika yryerek;
lk 3 dakikada sola doru 35m,
kinci 3 dakikada saa doru 20m,
Son 4 dakikada sola doru 40m
Yryerek toplam 35+20+40= 95m yol almfltr. Buna
gre adamn ortalama srati;
Ortalama srat = (Alnan yol)/(Geen zaman)=(95m)/
(10 dakika)= 9,5m/dakika olacaktr. Adam A noktasndan harekete geerek 10 dakikada D noktasna ulafl
mfltr. Adamn yer deifltirmesi AD vektryle ifade
edilir.
AD = 55m olduundan,
adamn ortalama hznn bykl;
= 55 m/ 10 dakika = 5,5 m/dakika

ve yn A dan D ye doru olacaktr.
Arkadaki otomobil ndekine yetifltii anda bulunduu

konum, baflka bir deyiflle ald yol;
x1 = x01 + 1t = x02 + 2t
x1 = 0 + (25m/s) (20s) = 500m

olacaktr. Bu anda ayn yerde bulunan ndeki otomobil ise 400m yol almfl olacaktr.
50
Sra Sizde 5
nce kamyonun hzn m/sye evirelim:
72
km
1000m
= 72
= 20m / s
h
3600s
Kamyonun duruncaya kadar ald (x-x0 ) yolunu bulmak iin

2 = 02 + 2a (x - x0)
Formln kullanalm. Kamyonun hareket ynn +
yn seersek kamyonun ilk hz +20m/s, ivmesi -4m/s2
ve durduunda son hz sfr olacandan kamyon duruncaya kadar,
02 = 202 + 2 (-4) (x - x0)
x -x0 = 50m
yol alacaktr. Frene basldnda ocuk 80m ileride olduundan, kamyon ocua 30m kala duracak ve arpma olmayacaktr.
Sra Sizde 6
Koordinat bafllangcn yerde ve y eksenini yukarya
doru seelim. Bu durumda y0 =10m g = 100m/s2, ve cisim atld yerden geerken de y =10m olacandan
Eflitlik (2.14)de bunlar yerine koyar denklemi zersek aradmz zaman;
1
y = y0 + v0 t + gt 2
2
1
10 m = 10 m + (5m / s)t + (-10 m / s 2 )t 2
2
0 = 5t 5t 2 = t (5 5t ) { t = 0
t = 1s
olarak buluruz. Aradmz zaman t =1sdir. t =0 ise cismin frlatld anda da ayn dzeyden, yani, y0 -y =10m
olan dzeyden getiini ifade eder.
Sra Sizde 7
a) En yksek noktada dfley hz sfr olduundan Eflitlik
2.18de hz yerine sfr koyarak geen zaman;
y = 0 sin + gt
0 = (400m/s) (0,8) + (-10m/s2) t
t = 32 s
olarak buluruz.
b) En yksek noktaya kma sresi olan 32 syi Eflitlik
2.19da yerine koyarak en yksek noktann yerden yksekliini de;
1
y = y0 + v0t sin + gt 2
2
1
y = H = 0 + ( 400m / s )(32s )(0, 8) + (-10m / s2 )
2
32 s2 = 10240 m - 5120m = 5120 m

olarak buluruz.
Sra Sizde 8
Aralarn hareket ynleri ayn olduundan bal hzn
bykl aralarn hzlarnn fark kadardr.
YJ = J - Y = 800km/h - 500km/h = 300km/h.
Yolcu uana gre jet uann bal hznn yn ise
uaklarn ortak hareket yn olan kuzeye dorudur.
2. nite - Kinematik
Kaynaklar
Orhun, , Zor, M., ve dierleri, Teknolojinin Bilimsel lkeleri, Nobel Yayn Datm, Ankara, 2007.
http://www.glenbrook.k12.il.us/GBSSCI/PHYS/CLASS/
1DKin/U1L1c.html
51
3
Amalarmz
N
N
N
N
N
N

Kuvvet kavramn ifade edilecek,
Doadaki kuvvetleri snflandrabilecek,
Newton yasalarn aklayabilecek,
Ktle ve arlk kavramlarn ayrt edebilecek,
Srtnme kuvvetinin doasn aklayabilecek,
Konuma gre deiflen kuvvetleri tanyabilecek, bilgi ve becerileri edinmifl
olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Kuvvet
Newton yasalar
Ktle ve arlk
Srtnme katsays
Dzgn dairesel hareket
Yay sabiti
indekiler
lkeleri-I
Hareketin Dinamik
ncelenmesi
GRfi
DNAMN LG ALANI
KUVVET
NEWTON UN BRNC YASASI
NEWTONUN KNC YASASI
KTLE VE AIRLIK
KTLENN LM
NEWTONUN NC YASASI
NORMAL KUVVET VE SRTNME
KUVVET
DZGN DARESEL HAREKETN
DNAM
GER ARICI KUVVET
Hareketin Dinamik
ncelenmesi
GRfi
Kinematik ile ilgili olan nceki blmde cisimlerin bir doru boyunca veya bir
dzlem zerindeki hareketi incelenmiflti. Yaplan tartflmalarda, onlar harekete geiren nedene baklmakszn cisimlerin davranfllar sadece yer deifltirme, hz ve ivme bantlar ile tanmlanmflt. Buna gre eer cismin ivmesi, bafllangtaki konumu ve hz biliniyorsa onun gelecekteki herhangi bir anda konumu ve hz da kolaylkla bulunabilirdi. Bu blmde ise kinematik denklemlerle tanmlanan hareketin nedenleri arafltrlacak, kuvvet ve ktle kavramlar kullanlarak cisimlerin hareketindeki olas deiflimler incelenecektir. Cisimleri harekete geiren veya onlarn
hareketini deifltiren fiziksel mekanizma tartfllrken, ilk kez Sir Isaac Newton tarafndan formle edilen ve gnmzde Newton yasalar olarak adlandrlan temel yasa kullanlacaktr. Kinematik incelemede olduu gibi, burada da cisim yine
tek baflna bir parack olarak ele alnacaktr.
DNAMN LG ALANI
Klasik mekaniin bir dal olan dinamik, zerine etki eden kuvvetler bilindiinde
cisimlerin hareketinin nasl olacan tanmlar. Bizim inceleme alanmza giren dinamiin temelleri gnmzden yaklaflk olarak asr nce Sir Isaac Newton
(1642-1727) tarafndan atlmfltr. Klasik mekanie bu nedenle Newton mekanii
de denir.
Dinamiin inceleme konusu olan cisimlerin, atom boyutlaryla(1010 m) karfllafltrldnda ok byk ve hzlarnn da flk hz yannda ( 3108m/s) ok kk
olduu unutulmamaldr. Zira bu snrlarn dflna kldnda Newton mekaniinin
verdii sonular ile cisimlerin hareketine iliflkin gzlem ve deney sonular birbirleriyle uyuflmaz. Bu durumda cisimlerin hareketini bir dizi zel teori ve yasa ile incelemek gerekir. rnein; atom iindeki elektronlarn hareketi kuantum mekaniinin, arpflan yksek enerjili protonlarn hareketi ise Einstein tarafndan ortaya
konulan zel rlativite teorisinin konusudur. Newton mekanii, her ne kadar snrlamalar olsa da basitlii ve geerlilik alannn genifllii nedeniyle gnlk yaflantmzda karfllafltmz birok cismin veya sistemin hareketinin incelenmesinde yaygn olarak kullanlr.
54
KUVVET
Duran bir cismi harekete

geiren, hareket eden bir
cismi durduran veya
yavafllatan, hareketin
ynn deifltiren, cisimler
zerinde flekil deifliklii
yapabilen etkiye kuvvet
denir.
Kuvvet, hem bykl hem

de yn ile belirlendiinden
vektrel bir niceliktir. Bir
cisme uygulanan net
kuvvet(bileflke kuvvet),
cisim zerindeki ayr ayr
itme ve ekme kuvvetlerinin
vektrel toplamn ifade
eder.
Dnya dan kaynaklanan

ktle ekim kuvveti
(yerekimi kuvveti)
cisimlerin Dnya ya bal
kalmasn salar ve arlk
olarak isimlendirilir.
Gnlk yaflantmzda havaya frlatlan bir tafln bir sre sonra yere dfltn, fren
yapan bir otomobilin bir sre sonra durduunu, buz zerindeki bir kzan itildiinde hzlandn, bir yayn iki ucundan tutulup ekildiinde uzayarak gerildiini,
kaplarn itildiinde mentefleleri etrafnda dndn gzlemleriz.
Aralarnda ister temas olsun ister olmasn cisimleri hareket ettiren veya cisimlerin hareketini kstlayan bu tr etkileri kuvvet kavram ile aklamak mmkndr.
Kuvvet, gzle grlmeyen fakat etkileri gzlenen veya hissedilen herhangi bir itmeye veya ekmeye verilen isimdir. Bir cisim zerine etki eden kuvvet onun nasl
hareket edeceini belirler. zerine herhangi bir kuvvet etki etmeden duran bir cisim kendi kendine harekete geemez. Dier taraftan hareket halindeki bir cisim
zerine etki eden kuvvet ise onu hzlandrabilir, yavafllatabilir veya ynn deifltirebilir. Benzer flekilde kuvvet, kap rneinde olduu gibi cisimleri bir eksen etrafnda dndrebilir veya yay gibi esnek cisimlerin fleklini de deifltirebilir.
Kayna ne olursa olsun kuvvet, hem bykl hem de yn ile belirlendiinden vektrel bir niceliktir. Bir cisme uygulanan net kuvvet(bileflke kuvvet), cisim zerindeki ayr ayr itme ve ekme kuvvetlerinin vektrel toplamn ifade eder.
Newtona gre ister hareketli ister durgun olsun, cisimlerin hareket zellikleri ile
kuvvet kavram arasnda yakn bir iliflki vardr.
Temas ve Alan Kuvvetleri

Kuvvet, iki cisim arasnda veya cisimle evresi arasndaki bir tr etkileflimdir. Doadaki kuvvetleri etkileflim biimlerine gre snflandrmak mmkndr. Bir otomobil fren yaptnda otomobilin tekerlekleri ile yol arasndaki temastan kaynaklanan bir srtnme kuvvetinin varlndan sz edilebilir. Benzer flekilde, duran bir
otomobili itmek iin ona temas etmemiz gerekir. Uygulanan kas kuvveti otomobilin konumunu deifltirir. Ayn kuvvet bu kez esnek bir yay ekmek iin kullanlrsa, bu kez yayn fleklinin deifltii grlr. Bir futbolcu aya ile topa vurduunda
ortaya kan kuvvet hem topu harekete geirir hem de onda geici bir flekil deiflikliine neden olur. Bu rneklerde olduu gibi iki cismin birbirine fiziksel olarak
demesi sonucu ortaya kan kuvvetlere temas kuvvetleri ad verilir.
Bununla birlikte, kuvvetlerin etki etmesi iin mutlaka bir fiziksel temasn olmas gerekmez. Gneflin Dnyay kendi evresinde dnmeye zorlamas, Ay ile Dnya arasndaki etkileflimden dolay denizler zerinde gel-git ad verilen etkilerin
oluflmas ise ktle ekimi kuvvetinin varln iflaret eder. Benzer flekilde bir ubuk
mknatsn toplu ine gibi metallere yaklafltrldnda onlar kendisine doru ekmesi bir manyetik etkileflimin sonucudur. Aralarnda fiziki temas olmayan cisimler
arasndaki etkileflme kuvvetlerine alan kuvvetleri denir. Dnya dan kaynaklanan
ktle ekim kuvveti (yerekimi kuvveti) cisimlerin Dnya ya bal kalmasn salar ve arlk olarak isimlendirilir. Yine bir atomda merkezdeki ekirdek iindeki
pozitif ykl protonlar ile onun evresinde dnen negatif ykl elektronlar arasndaki elektrik kuvveti alan kuvvetlerine rnek olarak verilebilir.
Her ne kadar temas kuvvetleri alan kuvvetlerinden farkl gibi grnse de atomik boyutta temas kuvvetleri aslnda ykler arasndaki elektrik kuvvetlerinden
kaynaklanr. Bir otomobil ile yol arasndaki srtnme kuvveti, gerekte atomik boyutta otomobil ve yolu oluflturan atomlar arasndaki etkileflimden ortaya kan bir
elektrik kuvvetidir.
3. nite - Hareketin Dinamik ncelenmesi
55
Temel Kuvvetler
Cisimlerle etkileflim biimi nasl olursa olsun gnlk yaflantmz incelendiinde
ok sayda kuvvetin varlndan sz edilebiliriz. Her ne kadar birbirinden ok farkl gibi grnse de doada ktle ekim kuvveti, elektro-zayf kuvvetler ve gl ekirdek kuvvetleri olmak zere temel kuvvet bulunur. inde bulunduumuz evreni biimlendiren bu temel kuvvetler, henz varlk nedeni tam olarak aklanamamfl kuvvetlerdir. Dier btn kuvvetler bu temel kuvvetlerden elde edilir.
Tretilmifl kuvvetler ise, varlklarnn doasnda temel kuvvetler bulunan kuvvetlerdir. rnein bir yaydaki gerilme kuvveti temelde molekller arasndaki etkileflmeden kaynaklanan elektrik kuvvetidir.
Ktle ekim kuvveti ile gnlk yaflamn her aflamasnda karfllaflrz. Bu temel
kuvvet snf ktleler arasnda karfllkl olarak doan ekme kuvvetidir. Yldzlarn
galaksi iindeki hareketinden bir elmann dalndan dflmesine kadar birok olayda bu kuvvetin etkisi vardr. Yldz ve gezegenler gibi byk ktleli gk cisimleri
arasnda olduka etkili olan ktle ekim kuvveti, dier kuvvetlerle kyaslandnda
en zayf olan kuvvettir. Temel prensipleri 1687 ylnda Isaac Newton tarafndan tanmlanmfltr. Ktle ekim kuvvetinin fliddeti ktleler arasndaki uzakln karesinin
tersi ile orantl olup ok uzak mesafelerde bile etkisini gsterir.
Kayna itibariyle elektromanyetik kuvvetler ve zayf ekirdek kuvvetleri elektro-zayf kuvvetler snf ierisinde deerlendirir. Elektromanyetik kuvvetler,
durgun veya ykl paracklar arasnda ekme veya itme fleklinde ortaya kan orta fliddetteki kuvvetlerdir. Durgun haldeki yklerin birbirleriyle etkileflmesinden
kaynaklanan elektrik kuvvetleri ile hareketli yklerden kaynaklanan manyetik
kuvvetler, 19. yzylda birlefltirilerek elektromanyetik kuvvetler olarak adlandrlmfltr. ekici veya itici zellik gsterebilirler. Elektromanyetik kuvvetler atomlar,
moleklleri, katlar ve svlar bir arada tutar. Ktle ekim kuvvetinden daha fliddetli olan bu kuvvetler aslnda ktle ekim kuvveti haricindeki btn kuvvetlerin
kaynadr. Srtnme ve gerilme kuvvetleri bu kuvvet trne rnek olarak verilebilir. Elektromanyetik kuvvetler de ktle ekimi gibi ok uzak mesafeler boyunca
etkili olabilir. Bu kuvvetlerin fliddetleri yine etkileflen paracklar arasndaki uzakln karesinin tersi ile orantl flekilde azalr.
Zayf ekirdek(nkleer) kuvvetleri ksa mesafelerde etkili olup fliddeti elektromanyetik kuvvetlerle karfllafltrldnda olduka dflktr. Bu kuvvet tr radyoaktif bozunma ad verilen radyoaktif ekirdein baflka bir atomun ekirdeine
dnflme mekanizmasndan sorumludur. rnein bu kuvvet, Gneflteki nkleer
fzyon reaksiyonu sonucunda muazzam bir enerjinin evrene salnmna neden
olur ve Dnyada bugn var olan yaflamn kaynadr.
fiiddetli ekirdek(nkleer) kuvvetleri dier btn kuvvetlerden fliddetli
olup atom ekirdeini oluflturan paracklar arasnda grlr. Bu kuvvetler, proton
gibi atom ekirdeini oluflturan paracklar bir arada tutmaktan sorumludur. Genelde ekici karakterde olup baz durumlarda itici zellik de gsterirler. ekirdek
iindeki nkleer kuvvetler, elektromanyetik kuvvetten 100 kat daha fliddetlidir. ekirdek kuvvetleri, atom ekirdeinin boyutunda (1015 m) etkili olup bunun stndeki mesafelerdeki etkisi tamamen ihmal edilebilir.
Doas itibariyle farkl olan bu kuvvetleri birlefltirmek btn fizikilerin hayalidir. Antik alardan beri bilinen ktle ekim kuvvetinin temel prensiplerini ortaya
koymak flphesiz ki Newtonun en byk baflarlarndan biridir. Fizik bilimine katklarndan dolay 20. yzyla damgasna vuran bir bilim adam olan Albert Einste-
Doadaki temel kuvvetler;

ktle ekim kuvveti, elektrozayf kuvvetler ve gl
ekirdek kuvvetleridir.
56
in, ktle ekim kuvvetini dier temel kuvvetlerle birlefltirmek istemiflse de baflarl
olamamfltr. te yandan 1980li yllarn ortalarnda yaplan deneysel alflmalar sonucu birbirlerinden bamsz gibi grnen elektromanyetik kuvvetler ile zayf ekirdek kuvvetlerinin kaynann aslnda ayn olduu ispatlanmfltr. Bugn artk bu
iki kuvvet ifti elektro-zayf kuvvet olarak adlandrlmaktadr. Bilim adamlarnn dier temel kuvvetleri birlefltirme abalar ise henz bir sonuca ulaflmamfltr.
SIRA SZDE
D fi N E L M BRNC YASASI
NEWTONUN
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Bir pusula inesini

kuzey-gney dorultuda tutan kuvvetin kayna temel kuvvetlerden
SIRA SZDE
hangisidir ?
Antik alardan itibaren baflta gkcisimleri olmak zere genel anlamda cisimlerin
hareketi ve hareketin
doas insanolunun inceleme konusu olmufltur. 16. yzyla
S O R U
kadar cisimleri hareket halinde tutabilmek iin mutlaka bir kuvvetin uygulanmas
gerektii dflnlyordu. Bu kuramn yanlflln ilk fark eden Galileo (1564-1642)
DKKAT
olmufltur. rnein, buz tutmufl gl yzeyi gibi przsz bir zeminde duran bir tafl
kuvvetlice ittiimizi dflnelim. Bu durumda tafln, zerine etki eden itme kuvveti
SIRA SZDE
ortadan kalkt
halde neredeyse hznda hi bir deifliklik olmadan uzun mesafeler
boyunca kaydn gzlemleriz. Benzer gzlemlerden yola kan Galileo, srtnmesiz yzeylerde hareket eden cisimlerin hi durmadan yollarna devam etmesi gerekAMALARIMIZ
tiini ileri srmfltr. Ayrca Galileo, cisimlerin hareket halinde iken durmaya veya
hzlanmaya karfl diren gsterme eiliminde olduunu da savunmufltur.
Galileo tarafndan gelifltirilen bu yaklaflm daha sonra Newton tarafndan genelK T A P
lefltirilerek 1686 ylnda yaynlanan Doa Bilimlerinin Matematik Prensipleri (Philosophia Naturalis Prencipia Mathematica) ya da ksa adyla Principia adl makalesinde birinci hareket yasas olarak ifade edilmifltir. Bu yasaya gre; bir cisme dTELEVZYON
flardan bir kuvvet etki etmedike, cisim duruyorsa durgun kalmaya devam eder,
hareketli ise sabit bir hzla dorusal hareketini srdrr.
Newtonun birinci yasasna gre bir cismin hareketsiz olmas ile sabit bir hzla
N T E Rarasnda
NET
hareket etmesi
fiziksel olarak hi bir fark yoktur. Benzer flekilde cisme etki eden bir kuvvetin bulunmayfl ile ayn cisme bileflkesi sfr olan kuvvetlerin etki etmesi durumu arasnda da bir farktan sz edilemez. Buna gre birinci yasay,
M A K A Letki
E eden net(bileflke) kuvvet sfr ise cisim duruyorsa durgun kalbir cisim zerine
maya devam eder, hareketli ise hznn bykln ve ynn deifltirmeden
hareketini srdrr, biiminde de ifade etmek mmkndr.
Bu yasa gnlk gzlemlerimizle eliflmez. rnein; hareket halindeki bir otomobilin motoru tarafndan salanan itme kuvveti, tekerlekler ve yol arasndaki srtnme kuvveti tarafndan etkisiz hale getiriliyorsa otomobil zerindeki net kuvvet
sfrdr. Dolays ile otomobil sabit bir hzla yoluna devam edecektir. te yandan
eer otomobil srcs ayan gazdan ekerse bu durumda motor tarafndan salanan itme kuvveti ortadan kalkar, fakat srtnme kuvveti etki etmeye devam
eder. Otomobil zerindeki net kuvvet artk sfr deildir ve otomobil yavafllayarak
belirli bir sre sonra durur.
Newtonun birinci yasas ayn zamanda eylemsizlik yasas olarak da adlandrlr. Eylemsizlik, tanm itibariyle bir deifliklie karfl diren gstermedir. Bu yasada bahsedilen eylemsizlik davranfl ile hareket halindeki bir cismin yavafllamaya
veya hzlanmaya, durgun haldeki bir cismin ise harekete gemeye karfl direnme
eilimi vurgulanr. rnein; ayn malzemeden yaplmfl ve ayn srt desen yapsna
sahip bir otomobil lastii ile bir kamyon lastiini ele alalm. Her iki lastii przl
N N
K T A P
TBirE Lcisme
E V Zetki
Y Oeden
N bileflke
kuvvet sfr ise, cisim ya

durgun kalr ya da sabit bir
hzla hareketini srdrr.
NTERNET
MAKALE
Eylemsizlik, bir deifliklie

karfl diren gstermedir.
57
bir yzeyde yuvarlamak isterseniz, kamyon lastiini yuvarlamak iin daha fazla
gayret gstermeniz gerekir. Fakat lastikler herhangi bir yntemle harekete geirilirse, bu kez de kamyon lastiini durdurmak otomobil lastiini durdurmaktan daha zordur. Bu deneyimden yola klarak, kamyon lastiinin otomobil lastiine gre daha fazla eylemsizlie sahip olduu sylenebilir.
Bir buluttan braklan yamur damlasnn hznn serbest dflme hareketi
nedeniyle gittikSIRA SZDE
e artmas beklenirken damla neredeyse sabit bir hzla yere dfler. Niin?
NEWTONUN KNC YASASI
D fi N E L M
D fi N E L M
Newton yasalar belki de fiziin en temel ve en nemli yasalarndan biridir. Birinci yasa, zerine etki eden kuvvetlerin bileflkesi sfr olduunda Sbir
davranO Rcismin
U
fln aklar. Bu yasaya gre cisim iinde bulunduu durumu srdrme eilimindedir. Newton un ikinci yasas ise sfrdan farkl bir bileflke kuvvetin cisme etki etDKKAT
mesi durumunda cismin davranflnn nasl olacan tanmlar. kinci yasa, cisim
zerine etki eden net kuvvet hangi ynde ise cismin o ynde bir ivme kazanacaSIRA SZDE
n ifade eder.
Yzeyi buz tutmufl gl zerinde itilen bir kzan tam olmasa bile yaklaflk olarak srtnmesiz bir ortamda hareket ettii dflnlebilir. Eer kzaa yatay bir F
AMALARIMIZ
kuvveti uygulanrsa kzak hzlanacak, dier bir ifadeyle ivmelenecektir. Kzak, bu
kez ilkinin iki kat kuvvetle itilirse oluflan ivme de ilkinin iki kat olacaktr. Bu deneyimi benzer flekilde ok sayda tekrarlamak mmkndr. Bu
tr gzlemlerden
K T A P
yola karak bir cismin ivmesinin, zerine etki eden kuvvetle doru orantl olduu sonucuna kolayca ulafllr.
Bykl sabit kalmak flartyla ayn kuvvetin farkl ktleli cisimler zerindeki
TELEVZYON
etkisi nasldr? Yine gnlk deneyimlerimizden yararlanarak cisimlerin kazanacaklar ivmenin ktleleriyle ters orantl olduunu syleyebiliriz. Cismin ktlesi ne kadar
bykse, cisim sabit byklkteki bir kuvvetin etkisi altnda o kadar az ivme kazaT E R N E T zere kzanr. Yukarda verilen rnekte kzaa uygulan itme kuvveti sabit Nkalmak
n ktlesi ilkinin iki katna kartlrsa, kzak ncekinin yars kadar bir ivmeyle hareket edecektir. Dier bir ifade ile ktle artt iin cismi ivmelendirmek zorlaflmfltr.
M A K A Larasndaki
E
Bir cisme etkiyen net kuvvet F ile cismin m ktlesi ve a ivmesi
deiflim bants 1687 ylnda Newton tarafndan tanmlanmfltr. Bugn Newton un
ikinci yasas olarak bilinen bu yasaya gre bir cismin ivmesi, o cisme etki eden
net(bileflke) kuvvetle doru orantl, ktlesi ile ters orantldr.
S O R U
DKKAT
N N
F=ma
SIRA SZDE
(3.1)
bants ile verilir.

Newton un birinci ve ikinci yasas karfllafltrldnda birinci yasann aslnda
ikinci yasann zel bir hali olduu dflnlebilir. Eer (3.1) eflitliinde net kuvvet
F sfr olursa ivme a da sfr olacaktr. vmenin sfr olmas cismin hznda bir deiflimin olmad anlamna gelir. Dier bir ifadeyle cisim ya sabit hzla ilerlemektedir
ya da hareketsizdir. Bu sonu birinci yasa ile tamamen uyumludur.
Newtonun ikinci yasas kuvvet birimi ile ktle ve ivme birimlerini birbirlerine
balar. SI birim sisteminde kuvvet birimi newton (N)dur. Ktlenin birimi (kg), ivmenin birimi (m/s2) olduuna gre; 1 newton (N) , 1 kg ktleli cisme 1 m/s2 lik ivme kazandran kuvvetin bykldr, (1 N=1 kg .m/s2). Eer CGS birim sistemi
kullanlmak istenirse bu takdirde kuvvetin birimi olarak adlandrlr. 1 dyne, 1
gram ktleli cisme 1 cm/s2 lik ivme kazandran kuvvetin byklne eflittir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Bir cismin ivmesi, o cisme
etki eden net(bileflke)
kuvvetle doru orantl,
M A K A L E Bu
ktlesi ile ters orantldr.
ifade matematiksel olarak,
58
RNEK
3 kg ktleli bir cisme 6 m/s2 lik ivme kazandran bir kuvvet, dier bir cisme uygulandnda ise 9 m/s2lik ivme kazandryor.
a) Dier cismin ktlesini bulunuz.
b) Bu iki ktle birlefltirilirse ayn kuvvet birleflik cisme ne byklkte ivme kazandracaktr?
zm:
a) Newton un ikinci yasasndan m1=3 kg lk ktleye etki eden kuvvetin bykl,
F=m1a1=(3kg) (6m/s2)=18N
olmaldr. Bu kuvvet m2 ktleli dier bir cisme uygulandnda 9 m/s2 ivme kazandrdna gre,
m2 =
F
18 N
=
= 2 kg
a 2 9 m / s2
bulunur.
b) Ayn deerdeki kuvvet, m1 ve m2 ktleli cisimlerinden oluflan birleflik cisme,
F = (m1 + m2 )a a =
F
18 N
=
= 3,6 m / s 2
m1 + m2 2 kg + 3 kg
ivme kazandracaktr.
RNEK
10 kg ktleli bir blok srtnmesiz yatay bir dzlemde durmaktadr. Blok, fiekil 3.1
de grld gibi 50 Nluk bir kuvvetle itilirse,
a) Bloun ivmesini,
b) Bloun 4 s sonraki konumunu ve hzn bulunuz.
zm:
fiekil 3.1
a) Bloun itilmesi veya ekilmesi arasnda fiziksel adan bir fark yoktur. Newton un ikinci yasasndan,
Srtnmesiz
dzlemde
hareket eden
blok
a=
F
50 N
=
= 5 m / s2
m 10 kg
bulunur.
b) Blok bafllangta hareketsiz olduundan ilk hz sfrdr, (v0=0). Bloun 4 s
sonraki konumu,
1
1
x = v0 t + at 2 = 0 + (5 m / s 2 )(4 s )2 = 40 m
2
2
bulunur. 4 s sonraki hz ise,
59
v=v0+at = 0+(5m/s2) (4s)=20 m/s

olacaktr.
m1 =2 kg ve m2 = 8 kg ktleli iki cisim fiekil 3.2de grld gibi ktlesi ihmal edilebilir bir makara zerinden dolanan arlksz bir ipin iki ucuna aslmfltr.
a) Her iki ktlenin ivmesini,
b) pteki gerilme kuvvetinin bykln bulunuz.
RNEK
fiekil 3.2
Ktle-makara
sistemi
zm:
a) Cisimlere etkiyen kuvvetler fiekil 3.3te gsterilmifltir. m2>m1 olduundan m1 ktlesi bir a ivmesi ile
yukar doru hareket ederken m2 ktlesi de ayn byklkteki zt ynl ivme ile afla doru hareket edecektir. p aracl ile ktleler birbirleri zerine eflit ve zt
ynl T gerilme kuvvetini uygularlar. Newtonun ikinci yasas her iki ktle iin ayr ayr yazlrsa,
T-m1g=m1 a (m1 ktlesi iin hareket denklemi)
m2 g-T=m2 a (m2 ktlesi iin hareket denklemi)
eflitlikleri elde edilir. Yukardaki denklemler taraftarafa toplanarak buradan T gerilmesi elenirse, a ivmesi iin
a=
m2 - m1
m1 + m2
ifadesine ulafllr. Veriler denklemde yerine konularak ivmenin deeri,

a=
2m1 m2
m1 + m2
bantsna ulafllr. Buradan gerilme kuvvetinin bykl,

T=
m2=8kg
fiekil 3.3
T
Ktlemakara
sistemi
(8 kg) - (2 kg)
(9,8 m / s 2 ) = 5,9 m / s2
(2 kg) + (8 kg)
bulunur.
b) Hareket denklemlerinin herhangi birinde a ivmesi
iin bulunan ifade yerine konulursa ipteki T gerilme kuvvetinin bykl iin,
T=
m1=2kg
2 (2 kg)(8 kg)
(9,8 m / s2 ) = 31,4 N
(2 kg) + (8 kg)
bulunur.
a
a
60
KTLE VE AIRLIK
Ktle, cismin doasnda var

olan ve eylemsizlii lmek
iin kullanlan fiziksel bir
niceliktir.
Ktle cismin ierdii madde

miktar, arlk ise cisme
etkiyen ktle ekimi
kuvvetidir.
Gnlk yaflantmzdaki gzlemlerimize dayanarak ayn kuvvetin etkisi altndaki

kk ktleli bir cismin daha byk ktleli bir cisme gre daha abuk hzlandn sezgisel olarak tahmin edebiliriz. Ayn kuvvet uyguland takdirde bir tenis topu bir futbol topundan daha hzl hareket edecektir. Bu durumun tersi de dorudur. rnein, alflverifllerinizde kullandnz market arabasn dolu iken harekete
geirmek, bofl iken harekete geirmekten daha zordur. Dier taraftan, eer market
arabas dolu iken bir nedenle harekete geerse bu kez arabay durdurmak iin bofl
haline gre daha fazla kuvvet uygulamak gerekir.
Verilen rneklerdeki cisimlerin davranfl bize tanm daha nce verilen eylemsizlik prensibini hatrlatr. Eylemsizlik, bir cismin hareketsiz ise hareketsizlik durumunu srdrmeye, hareketli ise de sahip olduu hz korumaya ynelik bir davranfldr. Ktle bydke cisimlerin eylemsizlii de ayn oranda artar. Bu nedenle
ktle, cismin doasnda var olan ve eylemsizlii lmek iin kullanlan fiziksel bir
niceliktir. Bir cismin ktlesi ne kadar byk ise o kadar az ivme kazanacaktr. Bir
futbol topunun ktlesi bir tenis topunun ktlesinden daha byktr. Dolays ile
eylemsizlii daha fazladr. Bu nedenle ayn kuvvetin etkisindeki futbol topu bir tenis topuna gre daha az ivmelenir.
Ktle ve arlk, en ok karfltrlan kavramlarn baflnda yer alr. Bu nedenle
ktle ve arlk arasndaki fark anlamak ok nemlidir. Ktle, bir cismin ierdii
madde miktar olarak da tanmlanr. Cismi oluflturan proton, ntron ve elektron gibi paracklarn miktarna baldr. Ktle bydke bu paracklarn miktar da
artar. Skaler bir nicelik olan ktlenin SI birimi kilogram (kg)dr. Arlk ise cisme
uygulanan ktle ekimi kuvvetidir. Bu nedenle dier btn kuvvetler gibi vektN) birimi ile llr. Genelde bir cismin arln gsrel bir niceliktir ve newton (N
termek iin W sembol tercih edilir. Ktlesi m olan bir cisim serbest dflmeye braklrsa zerine yerekimi kuvveti etki eder. Dier bir deyiflle W arl nedeniyle dflmeye bafllar. Cisim bu kuvvetin etkisi altnda g yerekimi ivmesi kazanr.
Newton un ikinci yasasna iliflkin F=ma ifadesinde F yerine , W, a yerine g yazlrsa arlk iin,
W =mg
(3.2)
eflitlii elde edilir. Dier bir ifadeyle bir cismin arln belirlemek iin cismin ktlesi ile yerekimi ivmesi g yi arpmak gerekir. rnein, 30 kg ktleye sahip bir bisikletin arl,
W=mg = (30kg) (9,8 m/s2)=294 N
olacaktr. Yukardaki eflitlikten anlafllaca zere cismin ktlesi arttka arl da
artar.
Ktle, ayn zamanda cismin evresinden bamsz ve deiflmeyen bir zelliidir. Bir cismin ktlesi ister Dnya da, isterse de Ay da llsn ayn deere sahiptir. Ktleleri saysal olarak toplamak veya birbirinden karmak mmkndr.
Fakat ktle asla negatif deer alamaz.
Ktlenin aksine bir cismin arl bulunduu yere gre deiflir. Arlk, Dnyann merkezinden uzaklafltka azalr. Bunun nedeni ktle ekimi kuvvetinin mesafe arttka zayflamasdr. Bu nedenle bir cismin deniz kenarndaki arl, bir
dan tepesindeki arlndan daha fazladr. rnein Ayda cisimler ile Ay arasndaki ktle ekimi kuvveti Dnya dakine gre daha zayftr. Bu nedenle bir astro-
61
notun Aydaki arl Dnyadaki arlnn altda biridir. Bunun yannda ktle
ekimi etkisinin ihmal edildii bir uzay aracnda astronotun arl sfr olacaktr.
Bir astronot, Dnya yrngesindeki Hubble uzay teleskobunu tamirSIRA
etmek
istemektir. AsSZDE
tronot tamir esnasnda paralar yerine monte ederken hangi parann kk ya da byk
ktleli olduunu anlayabilir mi?
D fi N E L M
D fi N E L M
Ktlesi 2 ton olan bir uzay arac Marsa gitmek zere Dnyay terk ediyor. Uzay aracnn,
a) Dnyadaki (gd=9,8 m/s2),
S O R U
b) Marsdaki (gm=3,8 m/s2),
c) Gezegenler aras ktle ekimsiz ortamdaki arl nedir?
DKKAT
d) Her bir durumda uzay aracnn ktlesi nedir?
N N
zm:
SIRA SZDE
a) Uzay aracnn ktlesi, problemin zmnde kullanlacak birimlerin birbirleriyle uyuflmas asndan kg cinsinden ifade edilmelidir. Buna gre uzay aracnn ktleAMALARIMIZ
(3.2) gereince,
si m=2 ton=2000 kgdr. Uzay aracnn Dnyadaki arl eflitlik
WDnya = mgd=(200 kg) (9,8 m/s2)=19600 N
bulunur.
b) Uzay aracnn Marsdaki arl ise,
WMars = mgm=(2000 kg) (3,8 m/s2)=7600 N
RNEK
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
olacaktr.
c) Uzay arac Dnyadan Marsa olan yolculuu srasnda ktle ekimsiz blge N T E Rkalmamaktadr.
NET
de hareket etmekte, herhangi bir ktle ekimi kuvveti etkisinde
Dolaysyla gezegenler aras bu blgede uzay aracnn arlndan bahsedilemez,
WUzay =0.
SIRA SZDE
MAKALE
d) Ktle, bir cismin evresinden bamsz ve deiflmeyen bir zelliidir. Uzay

aracnn ktlesi ister Dnya da, ister bofl uzayda, isterse de Mars da llsn ayn deere sahiptir.
m = mDnya= muzay = mmars= 2 ton=2000 kg
KTLENN LM
Bir cismin ktlesi iki farkl yntemle llebilir. Cismin ktlesi, ktleyi lmek iin
kullanlan yntemlerden bamszdr. Newtonun ikinci yasasn ifade eden F=ma
bantsndan yararlanlarak hesaplanan ktleye eylemsizlik ktlesi ad verilir.
Bu amala cisim zerine bykl bilinen bir kuvveti etki ettirilerek cismin kuvvet ynnde kazanaca ivme llr. Daha sonra bu deerler eflitliinde yerine
konularak ktlenin deeri elde edilir.
Ktleyi lmek iin izlenecek en basit ve en yaygn olan yol, eflit kollu terazi
kullanmaktr. Bu amala terazinin kefelerinden birine deeri bilinmeyen ktle dierine de deeri bilinen ktleler konulur. Terazi dengeye gelinceye kadar bilinen
ktleler eklenir veya karlr. Denge durumunda her iki kefeye etkiyen yerekimi
kuvveti ayn olur. Bu durumda her iki kefedeki ktlelerin deeri de ayn olacaktr.
Farkl konumlarda yerekimi kuvvetinin fliddeti deiflse bile ktleler iin ayn deerler elde edilir. Bu yntemle llen ktleye ekim ktlesi denir. Bahsedilen
NTERNET
MAKALE
62
iki yntemden hangisi kullanlrsa kullanlsn bulunulan yerde eylemsizlik ktlesi

ile ekim ktlesi ayn saysal sonucu verecektir.
NEWTONUN NC YASASI
fiekil 3.4
Etki-tepki
kuvvetleri
Newton un birinci ve ikinci yasalar herhangi bir kuvvetin etkisi altndaki cisimlerin nasl davranacan aklar. nc yasa ise cisimlerin karfllkl etkileflmelerini
anlatr. Etki-tepki yasas da denilen bu yasaya gre; bir A cismi bir B cismine kuvvet uygularsa(etki kuvveti) FAB, B cismi de A
cismine eflit byklkte ama zt ynde bir kuvvet(tepki kuvveti) FBA uygular. Bu ifade matematiksel olarak,
FAB = -FBA
fiekil 3.5
Etki-tepki
kuvvetleri
SIRA SZDE
D
fiR NNE E
LM
K
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
(3.3)
fleklinde verilir.
Bu yasay daha iyi anlamak amacyla bir an
iin fiekil 3.5te grld gibi ellerinizle bir
duvar ittiinizi dflnnz. Bu durumda sizin
tarafnzdan duvara bir F kuvveti(etki kuvveti)
uygulanmaktadr. Newton un nc yasas, duvarn da
size efl byklkte ve zt ynde bir kuvvet(tepki kuvveti)
uygulayacan syler.
Newton un nc yasas her kuvvetin mutlaka bir
tepki kuvvetinin var olduunu ifade eder. Dier bir deyiflle doada kuvvetler iftler halinde bulunur. Tek baflna bir kuvvet olamaz. Bu yasa uygulanrken etki ve tepki
kuvvetlerinin farkl cisimler zerine etki ettii unutulmamaldr. Her ne kadar etki ve tepki kuvvetlerinin byklkleri eflit olsa da etkileflen cisimlerin davranfllar ktlelerinden dolay farkllk gsterebilir.
Dalndan koparak
dflmekte olan 200 ktleli bir elma ile Dnya arasndaki etki-tepki kuvSIRA SZDE
vetlerini hesaplaynz.(Yerekimi ivmesini kabul ediniz.)
D fi N E L Mduran 80 kg ve 60 kg ktleli iki astronot birbirlerine uzun bir
Uzayda hareketsiz
halatla baldr. 80 kg ktleli astronot halat yardmyla dier astronotu 120 Nluk
bir kuvvetle Sekerse
O R U astronotlarn nasl hareket edeceini aklaynz.
zm:
DKKAT
Newton un nc yasasna gre her astronot dierini 120 N luk bir kuvvetle
kendisine doru eker. m1 = 80 kg ktleli astronotun kazanaca ivme F = m1a1 bantsndan,SIRA SZDE
N N
F 120 N
a1 = AMALARIMIZ
=
= 1,5 m / s2 ,
m1 80 kg
bulunur. Benzer
M2 = 60 kg ktleli astronotun kazanaca ivme F=m2 a2 eflitK T flekilde
A P
liinden,
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
63
a2 =
F 120 N
=
= 2 m / s2
m2 60 kg
elde edilir. Astronotlar birbirlerine 1,5 m/s2 ve 2m/s2 lik ivmelerle yaklaflacaklardr.
fiekil 3.6da grld gibi m1=4 kg ve m2=6 kg ktleli iki blok srtnmesiz bir masa zerinde birbirlerine temas edecek flekilde durmaktadr. Yatay dorultuda 30
Nluk bir F kuvveti m1 ktlesine uygulanyor.
a) Sistemin ivmesini,
m1
b) ki blok arasndaki temas kuvvetini bum2
lunuz.
F
zm:
a) Her iki ktle temas halinde olduu iin
ayn ivme ile kuvvetin uygulama ynnde(sa
tarafa doru) hareket ederler. Herbir ktleye
m1
etkiyen yatay kuvvetler fiekil 3.7 de gsterilmifltir. m1 ktlesi, kendisine etkiyen F kuvF
P
P
veti nedeniyle m2 ktlesine P kuvveti uygular. Bu durumda m2 ktlesi de Newtonun
nc yasas gereince m1 ktlesine bykl P kuvvetine eflit fakat zt ynl P'
tepki kuvveti uygulayacaktr. m1 ve m2 ktleleri iin ayr ayr Newtonun ikinci yasas yazlrsa,
m1a=F-P'
m2a=P
(m1 ktlesi iin hareket denklemi)

(m2 ktlesi iin hareket denklemi )
ifadelerine ulafllr. P'=P olduuna gre yukardaki denklemlerin taraf-tarafa toplanmasyla,
a=
F
m1 + m2
eflitlii yazlabilir. Buradan,

a=
30 N
= 3m / s 2
4 kg + 6 kg
bulunur.
b) Sistemin ivmesinin deeri hareket denklemlerinin herhangi birinde yerine
konulursa, temas kuvvetinin bykl,
P = m2 a = (6 kg)(3m / s 2 ) = 18N
elde edilir.
RNEK
fiekil 3.6
Masa
zerinde
duran
bloklar
fiekil 3.7
m2
Bloklar ve
kuvvet
diyagram
64
Normal kuvvet yzeye dik

olup ve yzeyden dflarya
doru ynelmifltir.
fiekil 3.8
Masa
zerinde
duran
kitap
fiekil 3.9
Masa
zerinde
duran
kitap
NORMAL KUVVET VE SRTNME KUVVET

Bu nitenin baflnda bahsedilen temas kuvvetleri ile gnlk yaflantmzn neredeyse her aflamasnda karfllarz. Bu tr kuvvetlerin en nemli zellii, cisimlerin birbirleri ierisine girmesini nlemesidir Masa zerinde duran bir bir kitab ele alalm. Kitap arl nedeniyle masa zerine afla ynl bir kuvvet uygular. Masa da kitab yukar doru eflit byklkteki bir kuvvetle iter. Bu kuvvete normal kuvvet
denir ve N sembol ile gsterilir. Normal, yzeye
dik anlamna gelir. Normal kuvvet, her zaman yzeye dik olup cismin yzeye temas noktasndan
dflarya doru ynelmifltir. Bu kuvvet hibir zaman cismi ekmez, daima iter. Kitabn masaya uygulad afla ynl W arlk kuvveti, masann
yukar ynl N normal kuvveti nedeniyle dengelenmifltir. Dolays ile kitap zerindeki net kuvvet sfrdr ve kitap masay delip geemez.
Masa zerindeki kitab saa doru F kuvveti ile
itip brakrsak ne olur? Eer masa yeterince uzunsa kitabn ksa bir sre hareket edip tekrar durduunu gzlemleriz. Kitap niin durmufltur? Kitabn
hareketini engelleyen sebep kitap ile masa arasndaki srtnme kuvvetidir ve f ile gsterilir. Gnlk yaflamn ayrlmaz bir paras olan bu kuvvet,
birbirine temas eden iki yzey arasndaki etkileflimden kaynaklanr.
Srtnme kuvveti, temas eden yzeylerin arakesiti dorultusunda ve daima hareket ynne ters
yndedir. Bykl ise normal kuvvetin byklyle doru orantldr. Bu oran veren katsay srtnme katsays adn alr ve genellikle ile gsterilir. Srtnme kuvveti, srtnme katsays ile normal kuvvetin arpmna eflittir,
f =N
Srtnme kuvveti, srtnme
katsays ile normal kuvvetin
arpmna eflittir.
(3.4)
Bykl srtnen yzeylerin cinsine bal olan srtnme katsaysn deneysel yolla lmek mmkndr. fiekil 3.9 dan N=W=mg olduu kolayca grlebilir.
Dolaysyla kitap ve masadan oluflan bu sisteme etki eden srtnme kuvveti iin,
f = N = mg
(3.5)
ifadesi yazlabilir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Srtnme katsaysnn
SIRA SZDE birimi hakknda ne syleyebilirsiniz?
Srtnme kuvvetinin davranfl her ne kadar hareketi engelleyici tarzda olsa da
fi N E L M
bu kuvvet Dyrmemiz,
koflmamz, durmamz veya otomobillerin bir yerden baflka
bir yere ulaflabilmesi iin gereklidir. Srtnmenin az ya da ok olmas amacmza
gre istediimiz
S O R bir
U durumdur. rnein, otomobilin motorunda srtnmenin ok
olmas enerji kaybna yol at iin istenmez. Dier taraftan ise otomobilin daha
ksa mesafede durmas iin tekerlekler ile yol arasndaki srtnme kuvvetinin bDKKAT
yk olmas arzulanr.
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
65
fiimdi srtnme kuvvetinin doasn daha yakndan inceleyelim. Dz bir zemin

zerinde duran sand itmeniz gerektiini dflnelim. Eer tm gcnzle itmenize ramen uyguladnz kuvvet yeterli byklkte deil ise sandk harekete gemeyecektir. Bunun nedeni sandk ile zemin arasndaki srtnme kuvvetidir. Sandn hareketine engel olan bu kuvvet, statik srtnme kuvveti olarak adlandrlr ve fs gsterilir.
Statik srtnme kuvveti sanda uygulanan kuvveti dengelemektedir. Sandk,
zerine etkiyen net kuvvet sfr olduundan hareket etmez. Ancak yatay ynde uygulanan kuvvet artarsa dier bir deyiflle sizinle birlikte baflkalar da sand iterse,
sonunda sandk harekete geecektir. Sandk tam harekete geme snrnda iken
statik srtnme kuvveti en byk deerine ulaflr. Dolaysyla statik srtnme kuvveti bir yzeyin dier bir yzey zerinde kaymasn ancak bir snr deere kadar
engelleyebilir,
f s s N
(3.6)
Buradaki s niceliine statik srtnme katsays denir. Sandk harekete getikten

sonra srtnme kuvveti, fsnin maksimum deerinden daha dflk bir deere iner.
Sand itmek artk daha kolaydr. Ancak hala itme kuvvetine direnen bir srtnme
kuvveti vardr. Bu srtnme kuvvetine kinetik srtnme kuvveti denir ve fk ile
temsil edilir. Tahmin edebileceiniz gibi kinetik srtnme katsaysnn bykl,
f k = k N
(3.7)
eflitlii ile verilen bir deere sahiptir. Buradaki k nicelii kinetik srtnme katsays olarak adlandrlr. Genellikle kdeeri sden daha kktr. izelge 3.1 de
eflitli ortamlardaki srtnme katsaylarnn yaklaflk deerleri verilmifltir.
Eer itme kuvveti ile kinetik srtnme kuvvetinin byklkleri eflit ise sandk
sabit hzla hareketine devam edecektir. tme kuvveti, kinetik srtnme kuvvetinden byk ise sandn itilen ynde hzlanaca aktr. Eer sand itmekten vazgeerseniz, bu kez sanda etki eden srtnme kuvveti yavafllatc bir etki gsterir
ve sandk sonunda durur.
Statik srtnme katsays
s
Dinamik srtnme katsays

k
elik zerinde elik
0,74
0,57
elik zerinde alminyum
0,61
0,47
elik zerinde bakr
0,53
0,36
Kuru beton zerinde lastik
1,0
0,8
Islak beton zerinde lastik
0,30
0,25
0,25-0,5
0,2
Ortam
Tahta zerinde tahta

Cam zerinde cam
0,9
0,4
Teflon zerine teflon
0,04
0,04
elik zerine teflon
0,04
0,04
Buz zerine buz
0,1
0,03
Tablo 3.1
eflitli ortamlardaki
srtnme
katsaylarnn
yaklaflk deerleri
66
Genel bir yaklaflmla srtnme kuvvetinin srtnen yzeylerin alanndan bamsz olduunu sylemek mmkndr. rnein, bir masa zerindeki tulay
hangi yzeyi zerine yatrrsanz yatrn, onu yine yaklaflk olarak ayn byklkteki bir kuvvetle itebilirsiniz. Ayrca srtnme kuvvetinin bykl, srtnen yzeylerin birbirlerine gre llen greceli hzndan da neredeyse hi etkilenmez.
Dier bir deyiflle, tulay masa zerinde hzl veya yavafl hareket ettirmenizin srtnme kuvvetinin byklne etkisi yok denecek kadar azdr.
Srtnme kuvvetinin bykl yzeylerin cinsine(beton, cam, tahta, teflon,...),
scaklna, kirlilik derecesine, cilal veya przl olufluna gre deiflir. Bir tahta
kafl teflon bir tava zerinde hareket ettirmek, elik bir tava zerinde hareket ettirmekten daha kolaydr. Bir otomobil, nispeten daha przsz olan buzlu yolda
kuru asfalt zemine gre daha fazla kayar. Bu nedenle kfln otomobil tekerleklerine srtnmeyi artrmak iin zincir taklr. Gsterilen tm abalara ramen srtnmenin doas halen tam olarak anlafllamamfltr.
SIRA SZDE
fi N E L M
Bir adam, Ddz
bir zemindeki 30 kg ktleli bir sand yatayla 30a yapan bir iple ekmektedir. Sandk ile zemin arasndaki kinetik srtnme katsays 0,63 olup,
O Rhzla
U
sandk sabitSbir
hareket etmektedir.
a) pteki gerilme kuvvetinin bykln bulunuz.
2lik ivme ile hareket etmesi iin ipe uygulanmas gereken F kuvb) SandnD 2K m/s
KAT
vetinin bykl ne olmaldr?
D fi N E L M
RNEK
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
fiekil 3.10
Masa
Kzerinde
T A P
duran
kitap
TELEVZYON
Kfln, buzluSIRA
bir yolda
SZDE ilerlemeye alflan bir otomobilin bagajna kaymasn diye tafl, kum
torbas vb. konulduunu gzlemleriz. Bu tr bir nlem gerekten ifle yarayacak mdr?
zm: SIRA SZDE

a) pteki gerime kuvvetinin bykl, adamn sand ekmek iin uygulad F kuvvetinin byklne eflittir. Sandk hareket halinde olduu iin k=kN ile
AMALARIMIZ
verilen kinetik srtnme kuvveti de etki edecektir.
Srtnme kuvvetinin yn hareket ynne terstir.
Problemin zm iin ncelikle F kuvveti yatay
K T A P
ve dfley bileflenlerine ayrlr. Dier kuvvetler de
sandk zerinde gsterildikten sonra dfley ve yatay ynl kuvvetler kendi aralarnda toplanarak
TELEVZYON
Newton un ikinci yasas yazlr.
Yatay yndeki kuvvetler iin,
NTERNET
MAKALE
NTERNET
F cos30k=ma
ifadesi elde edilir. te yandan sandk sabit hzla hareket ettiinden a ivmesi sfrdr. k=kN Mbants
A K A L E yerine konularak yukardaki eflitlik,
F cos30 kN = 0
fleklinde yazlr. Dfley yndeki kuvvetler iin ayn ifllemler tekrar edilirse,
N+F sin30-mg=0
ve
67
N=mg-F sin 30
elde edilir. Bu deer ikinci eflitlikte yerine konularak,
F cos30-k (mg-F sin30)=0
ifadesi yazlabilir. Buradan F ekilerek,
F=
kmg
cos 300 + k sin300
0,63(30 kg)(9,8 m / s2 )
cos300 + 0,63sin300
= 156,8 N
bulunur.
b) Sandn 2 m/s2 lik bir ivme ile hareket etmesi durumunda hareket denklemleri,
F cos 300 - f k = F cos 300 - k N = ma
N + Fsin300 - mg = 0
olacaktr. N=mg-F sin30 ifadesi ilk eflitlikte yerine yazlrsa,

F cos 300 - k (mg - Fsin300 ) = ma
ve
F=
( a + k g )m
cos 300 + k sin300
[2 m / s2 + 0,63(9,8 m / s2 )] 30kg
cos300 + 0,63sin300
= 207,6 N
bulunur.
500 g ktleli bir kitap eimli bir masa zerine braklmaktadr. Kitap ile masa arasnda,
a) Kinetik srtnme katsays 0,1 olduunda,
b) Srtnme olmadnda kitabn ivmesini hesaplaynz.
zm:
a) Kitap ve masa arasnda srtnme olmas
durumunda kitap zerine etki eden kuvvetler
fiekil 3.11 de verilmifltir. Kitap masa yzeyi
boyunca hareket edecektir. Bu nedenle bu tr
eik dzlem problemlerinde cisme etki eden
kuvvetleri eik dzleme paralel ve eik dzleme dik flekilde bileflenlere ayrmak problemin
zmn kolaylafltracaktr.
Newton un ikinci yasasndan yararlanarak
eik dzleme paralel kuvvetler iin,
RNEK
fiekil 3.11
Eik
dzlemde
hareket
68
mg sin 30-k=mg sin30-kN =ma

eflitlii yazlabilir. Benzer flekilde eik dzleme dik kuvvetleri iin ise,
N-mg cos30=0
ifadesi elde edilir. Buradan N normal kuvveti,
N=mg cos30
olarak bulunur. Bu eflitlik ilk denklemde yerine konulursa,
mg sin30-k N=mg sin30-kmg cos30=ma
ifadesi elde edilir. Buradan kitabn ivmesi,
a = g (sin300 - k cos300 ) = (9,8 m / s2 )(sin300 - 0,1 cos300 ) = 4,1m / s 2
bulunur. Yukardaki ifadeden grlecei gibi ivme kitabn ktlesine bal deildir.
b) Masa ile kitap arasnda srtnmenin olmad durumda (k= 0) hareket
denklemleri,
mg sin30=ma
ve
N-mg cos30= 0
biimine dnflr. Kitabn kazanaca ivmenin bykl birinci eflitlikten,
0
a = gsin30 = (9,8 m / s 2 ) sin300 = 4,9 m / s2

bulunur. Yukardaki ifadeden, eer yerekimi ivmesinin deeri sabit kabul edilirse ivmenin byklnn sadece eim asna () bal olduu sylenebilir.
DZGN DARESEL HAREKETN DNAM

fiekil 3.12
Dzgn
dairesel
hareketin
stten
grnfl
r
o
a
v
Dairesel hareketle doada ve gnlk yaflantmzda sklkla karfllarz. rnein Ay n Dnya evresindeki hareketi veya difllilerin,
makaralarn, otomobil tekerleklerinin bir mil etrafnda dnmesi
dairesel harekete rnek olarak verilebilir. Dairesel hareketi anlamak iin bir silgiyi ortasndan delip bir ipe baladmz varsayalm. Eer ipi baflmzn zerinde daireler izecek flekilde dndrrsek ipin gerginlefltiini hissederiz. pte oluflan bu gerilme
kuvveti silginin elimizden kurtulup gitmesini nler. pteki gerileme kuvveti silgiye yatay ynde etkiyen tek kuvvettir. Silgi sabit
bir hzla dnse dahi bu kuvvet nedeniyle yatay dzlemde bir iv-
69
me kazanr. Bir cismin sabit bir hzla dairesel bir yrngedeki bu tr hareketine
dzgn dairesel hareket denir.
lk bakflta dairesel yrngede sabit hzla hareket eden bir cismin ivme kazanmasnn Newton un hareket yasalarna ters olduu dflnlebilir. Oysa a = v / t
eflitliine gre ivme hz vektrnn zaman iindeki deiflimine baldr. Dairesel
yrngede hareket eden bir cismin hz vektr daima cismin yoluna teettir. Dolays ile cismin hz sabit kalsa dahi hz vektrnn yn srekli deiflir. Bu nedenle cisim bir ivme kazanr. Dzgn dairesel hareket yapan bir cismin hz v, dairesel hareketin yarap r olursa cismin kazanaca ivme,
a=
v2
r
(3.8)
2r
tp
(3.9)
Bir cismin sabit bir hzla

dairesel bir yrngedeki
hareketine dzgn dairesel
hareket denir.
ile verilir. Bu ivme dairenin merkezine ynelmifl olup merkezcil ivme olarak adlandrlr. Eer cismin dairesel yrngede bir tur atmas iin geen zaman(periyod)
tp bilinirse merkezcil ivme kolaylkla hesaplanabilir. Cisim, dairesel yrngedeki
bir turluk hareketi srasnda 2r yolunu alacaktr. Bu srada tp kadar zaman getiine gre, cismin hz;
v=
bantsndan yararlanarak elde edilir. Hzn deeri daha sonra (3.8) eflitliinde yerine konularak merkezcil ivme kolaylkla hesaplanabilir.
F=ma ile verilen Newton un ikinci yasas gereince, ktlesi m olan bir cismin
dzgn dairesel hareket yapabilmesi iin gerekli olan kuvvetin bykl,
F =m
v2
r
(3.10)
olarak bulunur. Dairenin merkezine ynelen bu tr kuvvetlere merkezcil kuvvet

denir. Merkezcil kuvvet, daha nce bahsedilen kuvvetlerden farkl deildir. Burada kullanlan merkezcil ivme ve merkezcil kuvvet terimleri, dairesel hareket srasnda bu vektrel niceliklerin daire merkezine ynelmifl olduunu belirtmek iin
kullanlr. Dzgn dairesel hareket yapan bir cismin hz deiflmedii iin merkezcil kuvvetin bykl de (3.10) eflitlii gereince sabit kalr. Dnya nn evresinde dnmekte olan bir uyduyu yrngede tutan yerekimi kuvveti, viraja giren bir
otomobilin savrulmasn nleyen srtnme kuvveti merkezcil kuvvetlere rnek
olarak verilebilir. Benzer flekilde bir ipin ucuna balanmfl bir silginin dndrlmesi srasnda da kastedilen merkezcil kuvvet, ipteki gerilme kuvvetidir.
SIRA
SZDE
rnekteki silgiyi dairesel yrngede tutan ip aniden koparsa silginin
nasl
hareket edeceini aklaynz.
2 m uzunluundaki bir ipin ucuna balanmfl 500 g ktleli bir tafl yatay bir dzlemde 10 m/s2 hzla evrilmektedir. Yerekimi etkisini ihmal ederek,
S O R U
a) Tafln merkezcil ivmesinin,
b) pteki gerilme kuvvetinin deerini bulunuz.
D fi N E L M
AMALARIMIZ
D R
fi N
N EEL K
M
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
70
zm:
a) Tafln merkezcil ivmesi (3.8) eflitliinden,
a=
v 2 (10 m / s)2
=
= 50 m / s 2
r
2m
bulunur.
b) Gerilme kuvvetinin bykl ise (3.10) eflitlii gereince,
F =m
v2
= (0,5 kg)(50 m / s2 ) = 25 N
r
elde edilir.
RNEK
Otomobil lastikleri retilen bir fabrikada piyasaya srlecek olan yeni seri lastiklerin performans dairesel bir pist zerinde sabit hzla hareket eden bir otomobil kullanlarak test edilmektedir. Otomobil 50 m yarapl pistin evresini 20 sde dolafltna gre,
a) Otomobilin hz nedir?
b) vmesi ne kadardr?
c) Yol ve tekerlekler arasndaki statik srtnme katsays nedir?
fiekil 3.13
zm:
a) Dairesel pistte dnen otomobilin hz,
(3.9) eflitlii gereince,
Otomobilin
hareketi
v=
2r 2 (3,14)(50 m)
=
= 15,7 m / s
tp
20 s
bulunur.
b) Otomobilin merkezcil ivmesi (3.8) eflitliinden,
a=
fiekil 3.14
N
Otomobile
etkiyen
kuvvetler
fs
v 2 (15,7 m / s )2
=
= 4,9 m / s 2
r
50 m
elde edilir.
c) Otomobile etkiyen kuvvetler flekil 3.14de gsterilmifltir. Arabann dairesel yrngede hareket etmesini salayan merkezcil kuvvet fs statik srtnme kuvvetidir. Dfley ynl kuvvetlerden,
N-mg = 0,
W=mg
ve
N=mg
bulunur. Statik srtnme kuvveti de (3.6) eflitlii gereince,
f s = s N = s mg
71
elde edilir. Benzer flekilde, yatay yndeki fs statik srtnme kuvveti merkezcil kuvvet olduundan (3.10) eflitlii kullanlarak,
fs = m
v2
r
ifadesi yazlabilir. Srtnme kuvvetini ifade eden her iki eflitlik birlefltirilirse,
s mg = m
v2
r
bantsna ulafllr. Buradan statik srtnme katsaysnn deeri,

s =
2
(5,7 m / s)2
=
= 0,07
rg (50 m)(9,8 m / s)
bulunur.
GER ARICI KUVVET

Cisimler her zaman sabit byklkteki kuvvetlerin etkisi altnda hareket etmezler.
Bazen cisimler zerine etki eden kuvvetin bykl deiflebilir. Bu tr bir fiziksel sistem fiekil 3.15 te gsterilmifltir. Burada
srtnmesiz yatay bir zemin zerinde kayabilen bir blok, bir ucu duvara sabitlenmifl sarmal
bir yaya balanmfltr. Yay ilk durumda ne gerilmifl ne de skfltrlmfltr. Yay ve bloktan oluflan sistemin bu konumuna denge konumu
denir.
Yay, denge konumundan itibaren uzunluu kadar gerilir veya skfltrlrsa blok zerine
bykl,
F = -kx
fiekil 3.15
Geri
arc
kuvvet
(3.11)
ile verilen bir kuvvet uygular. Eflitlikteki k niceliine yay sabiti ya da kuvvet sabiti ad verilir. Bu sabit yayn sertliinin bir ldr. Yay sertlefltike yay sabitinin
bykl de artar. SI birim sisteminde yay sabitinin birimi newton(N)/metre(m)
dir. Hooke yasas olarak da bilinen (3.11) eflitliine gre yayn uygulad kuvvet,
yayn skflma veya gerilme miktaryla doru orantl olarak deiflir. Eflitlikteki eksi
iflareti yayda oluflan kuvvetin yayn gerilme veya skflma dorultusuna ters ynde
olduunu gsterir. rnein; fiekil 3.15 teki blok saa doru ekilirse yay kuvveti
sola doru, blok sola doru ekilirse yay kuvveti bu kez saa doru olacaktr. Dier bir ifadeyle yay kuvveti blou daima denge konumuna geri gtrmeye alflr.
Bu nedenle yay kuvvetine geri arc kuvvet de denir.
Hook yasasna gre yayn

uygulad kuvvet, yayn
skflma veya gerilme miktar
ile orantldr.
72
RNEK
fiekil 3.16
Yayn
denge
durumu
2 kg ktleli bir blok, dfley olarak bir ucundan tavana sabitlenmifl bir yayn dier
ucuna aslmfltr. Yay bu durumda, denge konumuna gre 20 cm uzadna gre
yayn kuvvet sabitini bulunuz.
zm:
Yayn uzama miktar d ile gsterilsin. Sistem denge durumuna ulafltnda yayda oluflan yukar ynl F=kd geri arc kuvveti, cismin afla ynl W=mg arlna eflitlenir, F=W.
Buradan,
kd=mg ve k =
bulunur.
mg (2 kg)(9,8 m / s 2 )
=
= 98 N / m
d
0,2 m
73
zet
N
A M A
N
AM A
Kuvvet kavramn ifade etmek.

Duran bir cismi harekete geiren, hareket eden
bir cismi durduran veya yavafllatan, ynn deifltiren, cisimler zerinde flekil deifliklii yapabilen etkiye kuvvet denir. Bir cisim zerine etki
eden kuvvet onun nasl hareket edeceini belirler. zerine herhangi bir kuvvet etki etmeden
duran bir cisim kendi kendine harekete geemez. Dier taraftan hareket halindeki bir cisim
zerine etki eden kuvvet ise onu hzlandrabilir,
yavafllatabilir veya ynn deifltirebilir. Benzer
flekilde kuvvet, cisimleri bir eksen etrafnda dndrebilir veya onlarn geometrik yapsn da deifltirebilir. Kayna ne olursa olsun kuvvet, hem
bykl hem de yn ile belirlendiinden vektrel bir niceliktir. Bir cisme uygulanan net kuvvet(bileflke kuvvet), cisim zerindeki ayr ayr itme ve ekme kuvvetlerinin vektrel toplamn
ifade eder.
Doadaki kuvvetleri snflandrmak.
ki cismin birbirine fiziksel olarak demesi sonucu ortaya kan kuvvetlere temas kuvvetleri ad
verilir. Aralarnda fiziki temas olmayan cisimler
arasndaki etkileflme kuvvetlerine alan kuvvetleri
denir. Gnlk yaflantmz incelendiinde ok sayda kuvvetin varlndan sz edilebiliriz. Her ne
kadar birbirinden ok farkl gibi grnse de doada ktle ekim kuvveti, elektro-zayf kuvvetler
ve gl ekirdek kuvvetleri olmak zere temel kuvvet bulunur. Ktle ekim kuvveti, ktleler arasnda karfllkl olarak doan ekme kuvvetidir. Elektro-zayf kuvvetler ise kayna itibariyle
elektromanyetik kuvvetleri ve zayf ekirdek kuvvetlerini ierir. Elektromanyetik kuvvetler, durgun veya ykl paracklar arasnda ekme veya
itme fleklinde ortaya kan orta fliddetteki kuvvetlerdir. Zayf ekirdek kuvvetleri ise ksa mesafelerde etkili olup radyoaktif ekirdein baflka bir
atomun ekirdeine dnflme mekanizmasndan
sorumludur. fiiddetli ekirdek kuvvetleri btn
kuvvetlerden gl olup atom ekirdeini oluflturan paracklar arasnda grlr.
N
A M A
N
AM A
N
AM A
Newton yasalarn aklamak.

Newton un birinci yasasna gre bir cisim zerine dflardan bir kuvvet etki etmedike veya etki
eden kuvvetlerin bileflkesi(net kuvvet) sfr ise,
cisim duruyorsa durgun kalmaya devam eder,
hareketli ise sabit bir hzla dorusal hareketini
srdrr. Newton un ikinci yasas; bir cismin ivmesinin o cisme etki eden net(bileflke) kuvvetle
doru orantl, ktlesi ile ters orantl olduunu
ifade eder. Bu yasa matematiksel olarak F=ma
eflitlii ile verilir. Etki-tepki yasas da denilen
nc yasaya gre; bir A cismi bir B cismine
kuvvet uygularsa(etki kuvveti) , FAB B cismi de
A cismine eflit byklkte ama zt ynde bir kuvvet(tepki kuvveti) FBA uygular. Bu ifade matematiksel olarak, FBA = -FBA fleklinde verilir.
Ktle ve arlk kavramlarn ayrt etmek
Ktle, bir cismin ierdii madde miktar olarak
tanmlanr ve eylemsizliinin bir lsdr. Cismi oluflturan proton, ntron ve elektronlarn miktarna baldr. F=ma bantsndan yararlanlarak hesaplanan ktleye eylemsizlik ktlesi, eflit
kollu terazi ile llen ktleye ekim ktlesi denir. Skaler bir nicelik olan ktlenin SI birimi kg
dr. Arlk ise cisme uygulanan ktle ekimi kuvvetidir. Vektrel bir nicelik olan arlk dier bN) birimi ile llr.
tn kuvvetler gibi newton(N
Ktle, cismin evresinden bamsz ve deiflmeyen bir zelliidir. Bir cismin arl ise bulunduu yere gre deiflir.
Srtnme kuvvetinin doasn aklamak
Srtnme kuvveti, birbirine temas eden iki yzey arasndaki elektriksel etkileflimden kaynaklanr. N, cismin temas ettii yzeye iliflkin normal kuvvetin bykl olmak zere srtnme
kuvveti =N eflitlii ile tanmlanr. Buradaki
niceliine srtnme katsay ad verilir. Srtnme
kuvvetinin bykl srtnen yzeylerin alanndan bamsz olup, yzeylerin cinsine(beton,
cam, tahta, teflon,...), scaklna, kirlilik derecesine, cilal veya przl olufluna gre deiflir.
74
N
AM A
Konuma gre deiflen kuvvetleri tanmak.

Bir cismin sabit bir hzla dairesel bir yrngedeki
hareketine dzgn dairesel hareket denir. Eer
cismin hz v, dairesel hareketin yarap r olursa
cismin kazanaca ivme a=v2/r olup merkezcil ivme olarak adlandrlr. Ktlesi m olan bir cismin
dzgn dairesel hareket yapabilmesi iin gerekli
olan kuvvetin bykl F=mv2/r ile verilir.
Bir yay denge konumundan itibaren uzunluu kadar gerilir veya skfltrlrsa, yayda bykl F= kx ile verilen bir kuvvet oluflur. Burada k, yay sabiti ad verilen bir nicelik olup yayn sertliinin bir
ldr. Hooke yasas olarak bilinen bu eflitlie
gre yayn uygulad kuvvet, yayn skflma veya
gerilme miktaryla doru orantl olarak deiflir.
75
Kendimizi Snayalm
1. Afladaki kuvvetlerden hangisi dierlerinden farkldr?
a. Ktle ekimi kuvveti
b. Srtnme kuvveti
c. Gl ekirdek kuvvetleri
d. Zayf ekirdek kuvvetleri
e. Elektromanyetik kuvvetler
2. Ktlesi 75 kg olan bir paraflt uaktan atladktan hemen sonra sabit byklkteki bir hza ulaflr. Bu durumda parafltye etki eden kuvvetler iin sylenen afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr? (g=10 m/s2 alnz.)
a. Parafltye etki eden kuvvetlerin toplam sfrdr.
b. Parafltnn arl 750 N dur.
c. Parafltye etki eden srtnme kuvvetinin bykl 750 N dur.
d. Paraflt 10 m/s2 byklndeki bir ivme ile alalr.
e. Parafltnn ivmesi sfrdr.
3. Srtnmesiz yatay bir dzlem zerinde hareket edebilen 3 kg ktleli bir blok arlksz bir iple 2 kg ktleli
dier bir bloa fiekil 3.17 de gsterildii balanmfltr.
Sistem bu hali ile serbest braklrsa 3 kg ktleli bloun
ivmesi ka olacaktr? (g =10m/s2 alnz.)
a. 1
b. 2
c. 4
d. 5
e. 7
fiekil 3.17 Birbirine bal iki blok

4. pteki gerilme kuvveti ka N dur ?
a. 4
b. 8
c. 10
d. 12
e. 20
5. Patenleriyle beraber toplam ktlesi 30 kg olan bir

ocuk eimli bir buz pistinde kaymaktadr. Eer patenlerle buz pisti arasnda srtnme olmadn varsaylrsa, ocuun ivmesi ka olacaktr? (g =10 m/s2, sin30
=0,5 ve cos30 =0,8 alnz.)
a. 2
b. 4
c. 5
d. 6
e. 8
6. 3 kg ktleli bir blok, srtnmeli yatay dzlemde hareket etmektedir. Blokla yatay dzlem arasndaki kinetik srtnme katsaynn deeri 0,1 ise blounun ivmesinin bykl ka m/s2dir ? (g =10 m/s2 alnz.)
a. 1
b. 2
c. 4
d. 5
e. 6
7. Yatay dzlemde duran 3 kg ktleli bir cisim 12 N byklnde bir kuvvetle itildii zaman 2 m/s2 lik bir ivme kazanmaktadr. Cisimle zemin arasndaki srtnme
kuvveti ka N dur?
a. 3
b. 4
c. 6
d. 8
e. 10
8. Aatan dflen 300 g ktleli bir elma ile Dnya arasndaki etkileflim iin afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr? (Yerekimi ivmesini g =10 m/s2 ve Dnyann ktlesini M=6.1024 kg alnz.)
a. Elmann arl 3 N dur.
b. Elma, Dnya ya N lik bir ivme ile yaklaflmaktadr.
c. Dnya, elmay 3 N luk bir kuvvetle kendisine
doru ekmektedir.
d. Elma, Dnya y 3 N luk bir kuvvetle kendisine
doru ekmektedir.
e. Elma, Dnya ya herhangi bir kuvvet uygulamaz.
76
9. Yay sabiti 240 N/m olan bir yay 20 cm skfltrmak

iin ka N luk bir kuvvet uygulamak gerekir?
a. 12
b. 48
c. 120
d. 480
e. 1200
10. 30 kg ktleli bir ocuk 2 m yarapl atlkarncann
dfl tarafnda ayakta durmaktadr. Atlkarnca 0,4 m/s hzla dnmekte ise ocuun hisseti kuvvetin bykl
ka N dur?
a. 0,4
b. 0,8
c. 1,2
d. 1,6
e. 2,4
Yaflamn inden
Ayla Aramzda Mesafe Byyor
Giderek daha kk grlecek olan Ay, bir gn bir yldz kadar, daha sonralar ise hi grlmeyecek. Bu sre yzbinlerce yl alsa da, bir gn Dnya nn uydusu
olmaktan kaca artk kesin
olarak biliniyor.
fiu sralar Dnya ile Ay arasndaki mesafe 384 bin 403
kilometre. Ancak, 1969 dan
beri yaplan lnler, Ay n
her yl 3.8 santimetre uzaklafltn ortaya koyuyor.
Apollo misyonuyla Aya giden ve 21 Temmuz 1969 da
Ay n yzeyine 100 aynadan oluflan bir panel brakan
nl astronotlar Buzz Aldrin ve Neil Armstrong, Ay la
Dnya arasndaki mesafenin kesin olarak llmesini
saladlar.
Teksasta bulunan McDonald Gzlemevinden, her gn,
ayn saatte, dakikasn aksatmadan, Ayn yzeyindeki
bu aynal panele bir lazer fln gnderiliyor. Panelin aynalar tarafndan yeniden Dnya ya yanstlan lazer fln, gzlemevindeki teleskop ve hassas lm aletleri tarafndan yakalanp, Dnya ile Ay arasndaki mesafe llyor. 40 yldan beri, her gn, ayn saatte yaplan lm, Ay n Dnya dan yavafl yavafl ama hi durmadan
uzaklafltn ortaya koyuyor.
NASA, flimdi de New Mexico lnde yeni bir gzlemevi kurup, bu lm daha da hassas biimde yapmak iin harekete geti. Apache ad verilen gzlemevine dev bir teleskop kuruldu. Ayn Dnyadan uzaklaflma hz, buradan da sk biimde takip edilecek.
Kaynak: Hrriyet, 20 Mart 2009.
77

1.b
2.d
3.c
4.d
5.c
6.a
7.c
8.e
9.b
10.e
Yantnz yanlflsa Kuvvet Kavram bafllkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

Yantnz yanlflsa Newton un Birinci Yasas
Yantnz yanlflsa Newton un kinciYasas
Yantnz yanlflsa Normal Kuvvet ve Srtnme
Kuvveti ile Newton un kinciYasas bafllkl
konular yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa Normal Kuvvet ve Srtnme
Kuvveti ile Newton un kinciYasas bafllkl
konular yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa Newton un ncYasas
Yantnz yanlflsa Geri arc Kuvvet bafllkl
Yantnz yanlflsa Dzgn Dairesel Hareketin
Dinamii bafllkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Pusula inesi Dnya nn manyetik alanndan etkilenir.
Dolays ile pusu inesini kuzey-gney dorultuda tutan manyetik kuvvet, temel kuvvetlerden elektro-zayf
kuvvetler ierisinde yer alr.
Sra Sizde 2
Yamur damlas yeryzne doru dflerken arlk kuvveti bir sre sonra srtnme kuvveti tarafndan dengelenir. zerine etki eden net kuvvet bu andan itibaren
sfr olduundan damla sabit hzla yere dfler.
Sra Sizde 3
Astronot, Dnya yrngesindeki Huble uzay teleskobunu tamir ederken nerede ise yerekimsiz bir ortamda
hareket eder. Bu nedenle monte ettii paralar arlksz olaca iin hangisinin kk hangisinin byk ktleli olduunu anlayamaz.
Sra Sizde 4
Srtnme katsays, iki kuvvetin birbirine oran (srtnme kuvvetinin normal kuvvete oran) olduu iin birimsizdir.
Sra Sizde 5
Otomobile kaymamas iin tafl, kum torbas vb. eklemek otomobilin arln arttracaktr. Arlk, yzeyin
normal kuvveti tarafndan dengelendiinden bu durum
normal kuvvetin artmas anlamna gelir. Sonu olarak
yol ile otomobil arasndaki srtnme kuvveti de f=N
bantsna gre artar. Otomobil eskisine gre daha az
kayacaktr.
Sra Sizde 6
Silgiyi dairesel yrngede tutan ip aniden koparda silgi zerine etki eden herhangi bir kuvvet kalmaz. Newton un birinci yasasna gre silgi bu andan itibaren sahip olduu hz koruyarak yrngeye teet olan bir
doru boyunca hareket eder.
Yararlanlan Kaynaklar
Fishbane, P.M., Gasiorowicz, S. Thornton, S. T. Yaln,
C.(eviri Ed.) (2006). Temel Fizik 2, Ankara: Arkadafl Yaynevi,
Gettys, W.E., Keller, F., J., Skove, M. J., Akyz, R..(eviri Ed.) (1995). Fizik, 1.Cilt, stanbul: Literatr Yaynclk,
Halliday D., Resnick R. (1992). Fiziin Temelleri,
1.Cilt: Mekanik ve Termodinamik, Ankara: Arkadafl Yaynevi,
Nolan, P. J. (1993). Fundamentals of College Physics,
Melbourne: Wm. C. Brown Publishers,
Orhun, . ve dierleri, Orhun . (Ed) (2007). Teknolojinin Bilimsel lkeleri, Ankara: Nobel Yayn Datm.
Serway, R.A., Beichner, R.J. Jevett, J., olakolu, K.(eviri Ed.) (2007). Fen ve Mhendislik iin Fizik,
Ankara: Palme Yaynclk,
http://www.knowengg.com
Amalarmz
N
N
N
N
N

Statik denge kavramn ifade edebilecek,
Kuvvetin dndrme etkisini tartflabilecek,
Kat cisimlerin denge koflullarn aklayabilecek,
Kat cisimlerin arlk merkezlerini bulabilecek,
Ktle merkezinin yerini belirlelebilecek bilgi ve becerileri edinmifl olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Statik
Denge
Moment
Kat cisim
Arlk merkezi
Ktle merkezi
indekiler
lkeleri-I
Kat Cisimlerin
Statik Dengesi
GRfi
KATI CSMLERN DENGE
KOfiULLARI
AIRLIK MERKEZ
KTLE MERKEZ
Kat Cisimlerin
Statik Dengesi
GRfi
zerine kuvvet uygulanan cisimlerin ivmeli hareketi Newton yasalaryla kolaylkla incelenebilir. Oysa denge durumu ad verilen baz zel koflullarda zerlerine
kuvvet etki etse dahi cisimlerin ivmelenmesi istenmez. Denge terimiyle, cisimlerin
ya durduu ya da sabit hzla hareket ettii vurgulanr. Bu blmde ise cisimlerin
tamamen durgun kald zel bir denge durumu incelenecektir.
Mhendislik-mimarlk uygulamalarndan bir makine parasnn tasarmna varncaya kadar gnlk yaflamn hemen hemen her alannda dengenin temel prensiplerinden yararlanlr. Binalarn depremden dolay zarar grmemesi, asma kprlerin trafik yknden veya rzgr etkisinden kmemesi, fren yapan bir otomobilin balatasnn grevini tam olarak yerine getirebilmesi iin denge analizinin yaplmas gerekir. Noktasal bir paracn dengede kalabilmesi iin zerine etkiyen
kuvvetlerin vektrel toplamnn sfr olmas yeterli iken, gnlk yaflantmzda karfllafltmz herhangi bir cismin denge halinden bahsedebilmek iin bu kuvvetlerin
olas dndrme eilimi de engellenmelidir. Bu nedenle infla edilecek yaplara veya retilen paralara etki eden kuvvetler ve bu kuvvetlerin olas dndrme etkileri proje aflamasnda belirlenir. Olumsuz grlen etkenler gerek uygun malzeme seimi gerekse de tasarm yoluyla giderilir.
KATI CSMLERN DENGE KOfiULLARI

Daha nce Newton yasalarndan bahsederken bir cisme etki eden kuvvetlerin toplamnn sfr olmas halinde cismin ya hareketsiz kalacan ya da sabit bir hzla yoluna devam edeceini belirtmifltik. Duran veya sabit hzla hareket eden bir cismin
dengede olduu sylenir. Fakat baz durumlarda cisimler zerine etki eden net
kuvvetin sfr olmas, cisimlerin durgun kalmas iin yeterli olmayabilir. rnein,
serinlemek iin kullanlan tavana asl bir vantilatrn pervanesi tavana sabitlendii halde bir mil etrafnda dner, yani hareketlidir.
Fiziin statik ad verilen blm, rnekteki vantilatrn pervanesi gibi kat cisimlerin hareketsizlik koflullarn inceler. Kat cisim, dfl kuvvetlerin etkisi altnda flekil
deifltirmeyen cisim anlamna gelir. Kurflunkalem silgisi, ekmek hamuru, plastik top
gibi cisimler esnektir ve zerlerine bir kuvvet uygulandnda flekil deifltirirler. Bu tr
cisimler bizim tartflma konumuz dflndadr. Statik inceleme ile kuvvetlerin yan sra
bu kuvvetlerin dndrme etkileri de arafltrlr. zerine birok kuvvet etki etmesine
ramen bir cisim hareketsiz kalyorsa bu denge durumu statik denge olarak adlandrlr. Statik dengedeki kat bir cisim hareketsizdir, yani ne yer deifltirir ne de dner.
Statik dengedeki bir cisim

hareketsizdir, yani ne yer
deifltirir ne de dner.
80
Dengenin Birinci Koflulu
Dengenin birinci kofluluna

gre cisim zerine etki eden
bileflke kuvvet sfr
olmaldr.
Kat bir cismin denge durumunda olabilmesi iin temel olarak herhangi bir ivmeye sahip olmamas gerekir. Dier bir ifadeyle ivme sfrsa, cisim dengededir. vmesinin sfr olmas durumunda cismin hznda bir deiflimin sz konusu olamayaca aktr. Cisim ya hareketsizdir, ya da sabit hzla hareket etmektedir.
Statik dengenin analizi mhendislik uygulamalar iin byk nem taflr. Bu nedenle bir bina veya kpr yaplmadan nce statik projeleri hazrlanr. Bu tr bir
statik projede genel prensip yapy oluflturan her bir paraya etki eden net(bileflke) kuvvetin sfr olmasdr. Bu prensip dengenin birinci koflulu olarak adlandrlr
ve matematiksel olarak,
F = F1 + F2 + ... + Fn = 0
(4.1)
fleklinde ifade edilir. Eflitlikteki simgesi sigma olarak okunur ve kuvvetlerin

toplanaca anlamnda kullanlr. Kuvvet vektrel bir nicelik olduundan dfley ve
yatay yndeki bileflenleri cinsinden de yazlabilir. Bu durumda (4.1) eflitlii,
Fx = F1x + F2x + ... + Fnx = 0
(4.2)
Fy = F1y + F2y + ... + Fny = 0
(4.3)
ve
biimine dnflr.
fiekil 4.1
Masa zerinde
duran kutu
Statik dengedeki cisimlerin en basit

rneklerinden biri olarak fiekil
N
4.1de grlen masa zerinde hareketsiz duran bir kutu verilebilir. Kutu
zerine etki eden kuvvetler, afla
ynl W yerekimi kuvveti(arl)
ile masann kutuya uygulad yukar
ynl N normal kuvvetidir. Kutu masa zerinde hareketsiz durduuna gre, kutunun ivmesi sfrdr. Kutunun
W=mg
ivmesinin sfr olmasnn nedeni kutu
zerine etki eden W ve N kuvvetlerinin birbirini dengelemesidir.
Bu durumu aklamak zere, cisimlerin denge haline iliflkin birinci koflulu tanmlayan (4.1) eflitlii kullanlabilir. Kutuya etkiyen kuvvetlerin toplam iin,
F = N + W = 0
(4.4)
ifadesi yazlabilir. Eer yukar ynl kuvvetler pozitif iflaretli, afla ynl kuvvetler ise negatif iflaretli seilirse,
NW=0
(4.5)
N=W
(4.6)
ve
eflitliine ulafllr. Grld zere masann kutuya uygulad yukar ynl N

kuvveti ile, kutunun afla ynl W arl birbirine eflittir.
81
4. nite - Kat Cisimlerin Statik Dengesi
Denge durumunu baflka bir rnekle

aklamak zere fiekil 4.2de grlen m
ktleli cismi ele alalm. Cisim zerine, F1,
F2, F3 ve ile gsterilen farkl kuvvet etki etmektedir. te yandan bu kuvvete ramen cisim hareketsiz kalyorsa, ivmesi sfrdr (a = 0). Bu durumda cisim
statik dengededir. Dengenin birinci kofluluna gre cisim zerine etkiyen dfl
kuvvetlerin toplam sfr olmaldr:
F = F1 + F2 + F3 = 0
fiekil 4.2
Cisme etkiyen kuvvetler ve bileflenleri
y
F1
F1y
F3
-x
F3y
F2x
F3x
F1x
(4.7)
Yukardaki eflitlii, bu kuvvetin x

ve y ekseni ynndeki bileflenleri cinsinden;
Fx = F1x + F2x F3x = 0
(4.8)
Fy = F1y + F2y F3y = 0
(4.9)
F2y
F2
-y
biiminde de ifade etmek mmkndr. Dier bir deyiflle, cismin dengede olabilmesi iin cisme etkiyen dfl kuvvetlerin x ve y ekseni ynndeki bileflenlerinin toplamnn da sfr olmas gerekir.
Eflit blmeli ve srtnmesiz yatay dzlemde duran M cismine fiekil 4.3deki gibi F1,
F2, F3 kuvvetleri etki etmektedir. M cisminin hareketsiz kalmas iin uygulanmas
gereken F4 kuvvetinin yn ve bykl ne olmaldr?
zm:
Eflitlik 4.7 ile ifade edilen dengenin
birinci kofluluna gre M cismi zerine etkiyen kuvvetlerin toplam sfr olmaldr:
fiekil 4.3
M cismi ve
kuvvetler
F1
F1 + F2 + F3 + F4 = 0
F4 kuvvetinin bykl ve yn bilinmediine gre bu kuvvetin yatay bilefleni
F4x, dfley bilefleni de F4y ile gsterilsin.
M cisminin bulunduu konum sanal bir
koordinat sisteminin merkezi olarak kabul edilerek, dengenin birinci koflulu drt
kuvvetin yatay (x) ve dfley (y) ynndeki bileflenleri cinsinden yazlrsa;
RNEK
M
F2
F3
F1x + F2x + F3x + F4x = 3 5 + 5 + F4x = 0,

F1y + F2y + F3y + F4y = 6 4 2 + F4y = 0,
ve F4x = 3 birim, F4y = 0 bulunur. Dier bir ifadeyle, M cisminin hareketsiz kalmas iin saa doru 3 birim byklnde bir F4 kuvveti uygulanmaldr.
82
RNEK
2 kg ktleli bir top fiekil 4.4de grld gibi arlksz bir iple tavana aslmfltr.
Topa yatay ynde uygulanan F kuvveti nedeniyle ip dfleyle 30 a yapmaktadr.
Sistem bu hali ile dengede olduuna gre ipteki gerilme kuvveti ile topa uygulan F
kuvvetinin deerini bulunuz.
fiekil 4.4
zm:
pteki gerilme kuvveti yatay ve dfley bileflenlerine ayrldktan sonra dengenin birinci flartndan,
Dengedeki topa
uygulanan
kuvvetler
Fx = F T sin 30 = 0
ve
F T sin 30 = 0
elde edilir. Benzer flekilde dfley bileflenler iin,
Fy = T cos 30 W = 0
eflitlii yazlrsa buradan,
T=
cos 30o
mg
cos 30o
( 2 kg)(9, 8 m / s 2 )
= 22, 8 N
0, 86
bulunur. F kuvvetinin bykl ise,

F = T sin 30 = (22,8 N)(0,5) = 11,4 N
fiekil 4.5
Disk ve zerine
etkiyen kuvvetler
olmaldr.
Buraya kadar verilen rneklerde noktasal bir parack olarak kabul edilen bir
cismin dengede olabilmesi iin cisim zerine etkiyen kuvvetlerin vektrel toplamnn sfr olmas gerektii vurgulanmflt. Ancak, fiekil 4.5ada grlen r yarapl bir
disk gibi hacimli bir cismin farkl noktalarna vektrel toplamlar sfr olan bir dizi
kuvvetin uygulanmas durumunda dengenin salanabilmesi iin bu koflul tek baflna yeterli deildir.
F
F
(a)
F
(b)
fiekil 4.5a incelendiinde disk zerine etkiyen kuvvetlerin vektrel toplamnn

gerekten de sfr olduu grlmektedir. Diskin yer deifltirerek ivmelenmesi sz konusu deildir. Dolaysyla dengenin birinci koflulu salanmfltr. te yandan disk ze-
83
rine etkiyen kuvvetler onu saat ynnde dnmeye zorlamaktadr. Disk, O ile gsterilen geometrik merkezi etrafnda ve saat ibreleri ynnde artan bir hzla dnecektir.
Dier taraftan fiekil 4.5ada grlen kuvvetlerin fiekil 4.5bdeki gibi diskin merkezine uygulanmas durumunda dengenin birinci koflulunun yine salandna fakat bu kez diskin dnmeyeceine dikkat ediniz. Dolaysyla cisim zerine etkiyen
kuvvetin byklkleri yannda anlan kuvvetlerin cisim zerindeki uygulama noktas da hareketin doas asndan ok nemlidir. Aka bu tartflma, statik denge
koflullar incelenirken cisimler zerine etkiyen kuvvetlerin byklkleri ve ynleri yannda dndrme etkilerinin de dikkate alnmas gerektiini gstermektedir.
Kuvvetin Dndrme Etkisi: Moment

Bir itme veya ekme etkisi olarak tanmlanan kuvvetin cisimlere bir ivme kazandrdn biliyoruz. Bu blmde ise kuvvetin cisimler zerindeki dier bir etkisi
olan dndrme etkisinden sz edeceiz. Kap ve pencereleri ap kapatrken,
musluu, kap anahtarn veya otomobilin direksiyonunu evirirken, bir viday tor- Kuvvetin dndrme etkisine
navida ile skarken kuvvetin dndrme etkisinden faydalanrz. Kuvvetin bu dn- moment denir.
drme etkisine moment ad verilir.
fiekil 4.6da grld gibi bir O noktas etrafiekil 4.6
fnda serbeste dnebilen bir demir ubuu ele
Kuvvetin dndrme etkisi
alalm. Demir ubuk bir ucundan sabitlendii
iin dier ucuna uygulanan F kuvvetinin etkisiyle dnecektir. Burada kuvvetin ubua dik uygulanmadna dikkat ediniz. Eer F kuvveti bileflenlerine ayrlrsa kuvvetin ubukla ayn dorultudaki Fp bilefleninin ubuu sadece saa doru hareket ettirmeye alfltn grrz. Kuvvetin bu bilefleninin ubuun dndrlmesine bir
etkisi olmayacaktr. ubuu asl dndren, F
kuvvetinin ubua dik bilefleni Fddir.
Genellikle M sembol ile temsil edilen momentin bykl, kuvvetin ubua
dik olan bilefleninin bykl (Fd) ile kuvvetin uyguland noktann O dnme
noktasna olan uzaklnn (d) arpmna eflittir,
M = Fdd.
(4.10)
te yandan, Fd = F sin olduuna gre yukardaki eflitlii,

M = F d sin
(4.11)
biiminde de yazmak mmkndr.

Vektrel bir nicelik olan momentin birimi N.mdir. Eflitlik (4.11)den anlafllaca zere moment uygulanan kuvvete baldr. Byk olan kuvvet daima kk
olandan daha etkili moment meydana getirir. Yine ayn eflitlikten momentin kuvvet kolu da denilen d uzaklna da bal olduunu gryoruz. Dier bir deyiflle
kuvvetin uyguland nokta, O dnme noktasna ne kadar uzaksa moment de o
kadar byk olacaktr.
Moment kavramn biraz daha ayrntl incelemek zere evimizdeki herhangi
bir odann kapsn ele alalm. Eer odaya girmek iin kapnn ama koluna bir itme kuvveti uygulanrsa, kapnn menteflelerinin bulunduu bir kenar etrafnda
dnerek ald grlr. Kapnn menteflelerinden geen dfley bir eksen etrafn-
84
da dnmesinin nedeni itme kuvvetinin (4.10) eflitliine gre oluflturduu momenttir. Momentin bykl; kapnn alma ynnde ve kapya dik olarak uygulanan
itme kuvvetinin deeri (F) ile itme kuvvetinin uyguland noktann menflelerden
geen dnme eksenine olan uzaklnn (d) arpmna eflittir. Menteflelerden geen
dnme eksenine yaklafltka bafllangtaki ile ayn byklkte bir moment elde
edebilmek iin kapya dik olarak uygulanmas gereken kuvvet deerleri fiekil
4.7de ayrntl olarak gsterilmifltir.
fiekil 4.7
Ayn byklkte
bir moment elde
edebilmek iin
kapya
uygulanmas
gereken itme
kuvvetlerinin
dnme eksenine
olan uzaklkla
deiflimi
d
d/2
d/4
Dnme
ekseni
Dnme
yn
2F
8F
Kuvvetler cisimleri iki farkl ynde dndrebilir. Keyfi olarak, eer kuvvet cismi saat ibrelerinin tersi ynde evirmeye alflyorsa momentin iflareti pozitif (+),
saat ibreleri ynnde evirmeye alflyorsa momentin iflareti negatif (-) alnr. Bir
cismin zerindeki net (bileflke) moment elde edilirken pozitif ve negatif iflaretli
momentler cebirsel olarak toplanr. Net moment pozitif iflaretli ise cisim saat ibrelerinin tersi ynde, negatif iflaretli ise saat ibreleri ynnde dnecektir. rnein,
fiekil 4.6da Fd kuvveti demir ubuu saat ibrelerinin tersi ynnde evirmeye alflt iin oluflan moment pozitif iflaretli alnr.
RNEK
fiekil 4.8de grlen anahtarla bir otomobil motoru zerindeki cvata sklmak istenmektedir. Otomobil firmasnn teknik katalounda cvatann maksimum 30
N.m deerindeki bir momentle gvenli bir flekilde sklabilecei belirtilmektedir. Motor ustasnn bu ifllem iin kullanaca anahtar cvatann merkezinden itibaren,
fiekil 4.8
F1
Anahtar ve cvata
F2
F3
+
r1
r2
r3
a.
r1 = 5 cm
b.
r2 = 10 cm
c.
r3 = 15 cm
uzaklkta tutarak evirmek istemesi

halinde anahtara dik olarak uygulayabilecei kuvvetin bykl en
fazla ka Ndur?
85
zm:
Eflitlik 4.10da verilen moment ifadesinden,
M = F1r1 = F2r2 = F3r3
denklemi kolaylkla yazlabilir. Buradan,
a. r1 = 5 cm = 0,05 m olduuna gre
F1 =
M 30 N.m
=
= 600 N ,
0, 05 m
r1
b. r2 = 10 cm = 0,1 m ise,
F2 =
M 30 N.m
=
= 300 N ,
r2
0,1 m
c. r3 = 15 cm = 0,15 m verildiine gre

F3 =
M 30 N.m
=
= 200 N
0,15 m
r3
bulunur. Grld gibi motor ustasnn fiekil 4.8de grlen anahtar kademeli
olarak daha ucundan tutmak istemesi durumunda cvatay skmak iin anahtara
uygulayabilecei dik kuvvetin bykl, cvata merkezinden geen dnme ekseninden uzaklafltka orantsal olarak azalmaktadr. Dier bir ifadeyle matematiksel
olarak,
i. r1 F1,
ii. r2 = 2 r1 F2 =
iii. r3 = 3 r1 F3 =
F1
2
F1
3
bantlar kolaylkla yazlabilir.

Bir ocuk 120 cm geniflliindeki bir kapy tam ortasndan 3 Nluk bir kuvvetle itiyor. tme kuvveti kapya dik olarak uygulandna gre,
a. Oluflan momentin deerini bulunuz.
b. Ayn deerde bir moment elde edebilmek iin ocuk kapnn ucunu ka Nluk
bir kuvvetle itmelidir?
zm:
a. ocuk kapy tam orta noktasndan ittiine gre d mesafesi 60 cmdir. Eflitlik
4.10dan,
M = Fd d = (0,6 m)(3 N) = 1,8 N.m
bulunur.
RNEK
86
b. Ayn deerde bir moment elde edebilmek iin ocuk kapnn ucunu,
Fd =
M 1, 8 N.m
=
= 1, 5 N
d
1, 2 m
byklndeki bir kuvvetle itmelidir. Dikkat edilirse kapya uygulanan kuvvet ilkinin yarsdr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
Dengenin
kinci Koflulu
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Arlk kaldrmak
suretiyle vcut gelifltirme sporu yapan bir kifli, elindeki arlklar vSIRA SZDE
cuduna yakn tutarak m yoksa uzak tutarak m daha rahat kaldrr? Neden?
Fiziksel problemler zlrken ou zaman cisimler noktasal bir parack olarak

O R U bir durumda statik dengenin salanmas asndan sadece
kabul edilir.S Byle
parack zerine etkiyen net kuvvetin sfr olmas yeterlidir. Dolays ile cisim;
Newtonun birinci
D K K A T yasas gereince bafllangta durgun ise durgun kalacak, bafllangta hareketli ise de sabit hzla dorusal bir yol boyunca hareketine devam
edecektir. SIRA SZDE
Gerek yaflamdaki cisimlerin belirli bir hacimleri, flekil ve ktle dalmlar olduundan onlar her zaman noktasal bir parack olarak ele almak mmkn olAMALARIMIZ
maz. Bu durumda
hacimsel bir cismin dengede kalabilmesi iin sadece zerine etkiyen kuvvetlerin bileflkesinin sfr olmas yeterli deildir. Statik dengenin salanabilmesi iin cismin ayn zamanda dnme eilimi de gstermemesi gerekir.
K T A P
Cisimlerin bir eksen etrafndaki olas
dnme hareketiyle ilgili genel bir denge koflulu elde edebilmek iin fiekil 4.9da grlTELEVZYON
d gibi hacimsel bir cisim zerine eflit
F
byklkte fakat zt ynl iki kuvvetin uyd1
gulandn dflnelim. Cisim zerindeki
NTERNET
net kuvvet sfr olduu iin dengenin birinO
ci flart salanmfltr. Dier taraftan eer cisim O noktasndan gevfleke sabitlenmifl
d
M A K A2L E
ise, her iki kuvvet de cismi O noktas etraF
fnda dndrmeye alflacaktr. Eflitlik 4.10
gereince, kuvvetlerin cisim zerindeki
dndrme etkisi kuvvetlerin dnme eksenine olan uzaklklarna baldr.
Statik dengedeki bir cismin hi hareket etmemesi istendiine gre dengenin
ikinci koflulu kendiliinden ortaya kar. Bir cismin dengede kalabilmesi iin zerine etki eden net kuvvetin sfr olmas yannda bu kuvvetlerin dndrme etkilerinin de sfr olmas gerekir. Dier bir deyiflle, cisme etkiyen dfl kuvvetlerin seilen
herhangi bir noktaya gre momentlerinin vektrel toplam da sfr olmaldr. Bu
koflul matematiksel olarak,
N N
K T A P
fiekil 4.9
Bileflkesi sfr olan
T Ezt
L E ynl
V Z Y O Niki kuvvet
NTERNET
MAKALE
Dengenin ikinci kofluluna

gre cisme etkiyen dfl
kuvvetlerin seilen herhangi
bir dndrme noktaya gre
momentlerinin toplam sfr
olmaldr.
M = M1 + M2 + ... + Mn = 0
eflitlii ile ifade edilir.
(4.12)
87
Sonu olarak bir cismin dengede olabilmesi iin iki koflulun salanmas gerekir. Eflitlik (4.7)de tanmlan birinci koflul cisimlerin yer deifltirme hareketi(teleme) ile ilgili olduundan teleme dengesini, dnme hareketiyle balantl olarak
Eflitlik (4.12)de verilen ikinci koflul ise dnme dengesini ifade eder. izelge
4.1de statik dengenin koflullar maddeler halinde zetlenmifltir.
Koflul Numaras
Denge koflulu
Matematiksel ifade
Koflul ad
Cisme etkiyen dfl

kuvvetlerin toplam sfr
olmaldr.
F = 0
teleme dengesi
II
Cisme etkiyen dfl

kuvvetlerin seilen
herhangi bir noktaya gre
momentlerinin toplam
sfr olmaldr.
M = 0
Dnme dengesi
izelge 4.1
Statik dengenin
koflullar
Hem kuvvet hem de moment 3-boyutlu vektrel nicelikler olduundan (4.7) ve

(4.12) koflullarndan toplamda alt eflitlik elde edilir. Denge problemleri zlrken bu denklemler uygun flekilde dzenlenirse bilinmeyen nicelikler kolaylkla
hesaplanabilir.
Ktlesi 15 kg olan 3 m uzunluundaki bir tahterevalliye ktleleri 10 kg ve 5 kg olan
iki kardefl binmektedir. Tahterevallinin dengede durabilmesi iin,
a. Ar olan kardefl ortadaki destek noktasndan ne kadar uzaa oturmaldr?
b. Destek tarafndan tahterevalliye uygulan tepki kuvveti ka Ndur?
zm:
a. Tahterevalli ve ocuklardan oluflan sisteme
etki eden kuvvetler fiekil 4.10da gsterilmifltir. Tahterevallinin ktlesi M, kardefllerden ar olann ktlesi m1, dierinin ktlesi
de m2 ile temsil edilmifltir. Kardefllerden ar
olannn destek noktasndan ne kadar uzaa oturacan bulabilmek iin statik dengenin ikinci flartndan yararlanlr. Uygun bir
noktaya gre moment alnr. rnein, destek noktasna gre toplam moment sfr olmaldr:
M = (m1g)x (m2g)d = 0.
Bu eflitlikten ar olan kardeflin destek noktasndan uzakl,
x=
m2
m1
bulunur.
d=
5 kg
(1, 5 m) = 0, 75 m
10 kg
RNEK
fiekil 4.10
Tahterevalliye etki eden kuvvetler
88
b. Dengenin birinci flartna gre tahterevallinin dengede olabilmesi iin tahterevalliye uygulanan net kuvvetin sfr olmas gerekir. Kuvvetlerin hepsi dfley
ynldr. Bu nedenle yukar ynl kuvvetlerden afla ynl kuvvetler karlrsa,
F = N Mg m1g m2g = 0
eflitlii yazlabilir. Buradan, destek tarafndan tahterevalliye uygulan tepki kuvvetinin bykl,
N = (M + m1 + m2)g = (15 kg + 10 kg + 5 kg)(9,8 m/s2) = 294 N
bulunur.
RNEK
fiekil 4.11
Dengedeki cisimler
fiekil 4.11deki ktlesi ihmal edilen eflit blmeli ve homojen ubuun yatay olarak
dengede kalabilmesi iin
a. 20 kg ktleli nc cisim nereye aslmaldr?
b. Bu durumda homojen ubuu tavana balayan ipteki T gerilme kuvveti ka
Ndur?
zm:
a. Bu tr problemlerin zmnde homojen ubuun asld noktaya gre moment almak sonuca ulaflmay kolaylafltrr. Dengenin salanmas asndan 20
kg ktleli nc cismin A noktasnn sa tarafna aslaca aktr.
A noktas referans alndnda; 50
kg ktleli cisim ubuu saat ibrelerinin tersi ynde dndrmeye alflrken A noktasnn sana aslacak 10
A
B
C D E
F G
kg ve 20 kg ktleli cisimler ise ubuu saat ibreleri ynnde dndrme
eiliminde olacaklardr. Dolaysyla
bu problemin zm iin (4.12)
eflitlii ile tanmlanan dnme dengesi koflulunundan yararlanlabilir.
Yeni aslacak 20 kglk cismin A
50 kg
10 kg
noktasna olan uzakl x ile gsterilsin. Momentler iin tanmlanan iflaret
anlaflmasndan yola karak A noktasna gre net moment yazlrsa,
M = [(50 kg)(2 birim) (10 kg)(4 birim) (20 kg)(x birim)]g = 0
ve
(50 kg)(2 birim) = (10 kg)(4 birim) + (20 kg)(x birim)
eflitlii elde edilir. Buradan,
x=
100 - 40
= 3 birim
20
bulunur. Dolaysyla 20 kglk cisim D noktasna aslmaldr.
89
b. Dengenin birinci koflulunu ifade eden (4.7) bants kullanlarak,

T - (50 kg + 10 kg + 20 kg)g = 0
eflitlii yazlabilir. Buradan gerilme kuvvetinin bykl,
T = (50 kg + 10 kg + 20 kg)(9,8 m/s2) = 784 N
elde edilir.
SIRA
SZDE
Sadece bir dfl kuvvetin etkisinde olan bir cisim dengede olabilir mi?
Neden?
AIRLIK MERKEZ
D fi N E L M
Kat cisimlerin Newton yasalarna gre hareketini tanmlayabilmek veya denge koflullarS O R U
n tartflabilmek iin ncelikle ele alnan cisim zerine etkiyen kuvvetlerin bilinmesi gerekir. Bu kuvvetlerin baflnda ise cismin arDKKAT
W1
l, yani cisim zerine etkiyen yerekimi
kuvveti gelir. Aslnda arlk sadece bir nokSIRA SZDE
taya etkimez, aksine btn cisim zerine daWn
lmfltr. Fakat fiziksel problemlerin zW1 AMALARIMIZ
mnde, cismin arlnn arlk merkezi ad
verilen tek bir noktada younlaflmfl olduu
W3
kabul edilir.
K T A P
W
Arlk merkezi kavramnn anlafllabilmesi
asndan kat cisimlerin fiekil 4.12de grld gibi deiflik ktlelerdeki birok kk parTELEVZYON
acktan olufltuu dflnlebilir. Bu paracklara etkiyen yerekimi kuvvetleri
(arlklar) paralel olup Dnyann merkezine doru ynelmifltir. Eer ktlesi m
olan cismin n sayda paracktan olufltuu kabul edilirse, cismin arl W = mg,
N T toplamdr,
ERNET
onu oluflturan her bir ktleye etki eden yerekimi kuvvetlerinin
fi N E L M
fiekil D4.12
m ktleli cismin
arlk merkezi
S O R U
DKKAT
N N
W = m1g + m2g + ... + mng = mg.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
(4.13)
MAKALE
Arlk merkezi ise cisme etki eden bileflke yerekimi kuvvetinin
uygulanma
noktasdr. Bu noktaya gre yerekimi kuvvetlerinden kaynaklanan momentlerin
toplam sfrdr. Dolays ile bir cisim arlk merkezinden asldnda dengede kalr.
Bir cisim hangi noktadan aslrsa aslsn ipin kendisi veya uzants arlk merkezinden geer. fiekil 4.13te gsterildii gibi cismin her aslma durumu iin ipin
dorultusu izilirse bu izgilerin kesiflim noktas arlk merkezini verecektir.
Dzgn geometrik yapl baz cisimlerin arlk merkezleri fiekil 4.14te gsterilmifltir. ember, daire, kre gibi dzgn geometrik flekillerin arlk merkezleri
kendi simetri merkezleridir. nce bir ubuun arlk merkezi ubuun tam ortas,
kare veya dikdrtgen fleklindeki levhalarn arlk merkezleri ise kflegenlerin kesim noktasdr. Benzer flekilde gen fleklindeki bir levhann arlk merkezi kenarortaylarnn kesiflim noktasndadr.
MAKALE
Arlk merkezi, cisme etki

eden bileflke yerekimi
kuvvetinin uygulanma
noktasdr.
Homojen cisim: Her yerinde

ayn younlua ve fiziksel
zelliklere sahip cisimdir.
Trdefl cisim: Ayn cins
maddeden meydana gelen
cisimdir.
90
fiekil 4.13
Arlk merkezinin bulunmas
L/2
L/2
Homojen ve trdefl bir ubuun

arlk merkezi, ubuun tam orta
noktasdr
W
Homojen ve trdefl kare, dikdrtgen

ve paralel kenar fleklindeki
levhalarn arlk merkezi
kflegenlerin kesim noktasdr.
fiekil 4.14
Dzgn geometrik yapl baz cisimlerin arlk merkezleri
Homojen ve trdefl gen fleklindeki
cisimlerin arlk merkezi,
kenarortaylarn kesim noktas olan
O noktasdr. Bu nokta kenardan 1
birim, kflelerden 2 birim uzaklkta
yer alr. gen levhann eflkenar
gen fleklinde olmas durumda ise
kenarortaylarn hepsi eflit olur.
Homojen ve trdefl ember, daire ve

kre fleklindeki cisimlerin geometrik
merkezleri ayn zamanda onlarn
arlk merkezleridir.
W
r
Trdefl ve homojen silindir,

dikdrtgen prizma ve kp fleklindeki
cisimlerin arlk merkezi, st ve alt
taban merkezlerini birlefltiren
dorunun tam orta noktasdr.
91
Arlk Merkezinin Bulunmas

Cisimler arlk merkezlerinden asldnda dengede kaldna gre, (4.7) ve (4.12)
eflitlikleriyle tanmlanan denge koflullarndan yararlanlarak deiflik geometrik yapya sahip cisimlerin arlk merkezleri kolaylkla bulunabilir. Cisimlerin arlk
merkezleri bulunurken;
i. lk olarak cisim arlk merkezi bilinen geometrik paralara blnr,
ii. Her bir parann arlk merkezinde o paraya etki eden yerekimi kuvveti
gsterilir,
iii. Cismin btn iin (4.7) ve (4.12) eflitlikleriyle tanmlanan denge koflullar
yazlarak arlk merkezinin konumu tespit edilir.
Trdefl 10 cm uzunluundaki 4 kg ktleli bir ubukla 20 cm uzunluundaki 8 kg
ktleli dier bir ubuk birlefltirilirse dzenein arlk merkezi ubuklarn birleflim
noktasndan ne kadar uzakta olur ? (g = 10 m/s2 alnz)
RNEK
zm:
ubuklarn arlk merkezleri orta noktalardr.
W1 = m1g = (4 kg)(10 m/s2) = 40 N
fiekil 4.15
ubuklarn arlk merkezleri
ve
W2 = m2g = (8 kg)(10 m/s2) = 80 N
byklndeki yersekimi kuvvetleri ubuklarn orta noktalardan afla doru gsterilir. Sistemin arlk merkezi bu iki paralel kuvvetin bileflkesinin uygulanma
noktasdr. Sistem bu noktadan aslrsa
dengede kalr. fiekil 4.15de grlen R bileflke kuvvetinin olduu noktaya gre moment alnarak,
(40 N)(5 + x) = (80 N)(10 x)
ifadesi yazlabilir. Buradan x = 5 cm bulunur.
SIRA SZDE
fiekil 4.16da grlen sistemde kare ve daire biimindeki iki ince levhadan
yaplmfl geoN
N
metrik cisimlerin arlklar srasyla Wk = 60 ve Wd = 30 olarak verilmifltir. ki levhann bileflmesiyle oluflan yeni cismin arlk merkezinin kare levhann
merkezinden olan
D fi N E L M
uzakln bulunuz.
KTLE MERKEZ
S O R U
ok paracktan oluflan sistemlerde ktle merkezinin konumuDKKAT

nun bilinmesi sistemin genel hareketinin incelenmesini kolaylafltrr. Bu tr bir sistemde, ktle merkezinin Newton yasalarna
gre hareketi ile sistemi oluflturan her bir paracn genel hareSIRA SZDE
keti paralellik gsterir. Sistemin tm ktlesi bu noktada toplanmfl gibi hareket eder.
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
D fi N E L M
fiekil 4.16
S Ocisim
R U
Kare ve daireden oluflan
2a
a O
N N
Wk=60 N
DKKAT
SIRA SZDE
Wd=30 N
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
92
Bir cismin ya da sistemin tm ktlesinin topland varsaylan noktaya ktle merkezi denir.
Ktle merkezini bulmak iin fiekil 4.17deki gibi
xy-dzleminde bulunan kat bir cisim ele alalm.
Bu cismi m1, m2, m3, ..., mn ktlelerine sahip ok
sayda kk paracktan oluflmufl bir sistem gibi
dflnebiliriz. Byle bir cismin ktle merkezinin
x-koordinat,
fiekil 4.17
Ktle merkezinin koordinat
XM =
m1x1 + m2 x2 + .... + mn xn
m1 + m2 + ... + mn
(4.14)
bantsndan bulunur. Ktle merkezinin y-koordinat ise yukardaki ifadede x bileflenleri yerine y bileflenleri yazlarak elde edilir,
YM =
Ktle merkezi, cismin tm

ktlesinin topland
varsaylan noktadr.
RNEK
m1 y1 + m2 y2 + .... + mn yn
m1 + m2 + ... + mn
(4.15)
Cismin ktle merkezinin koordinatlar (XM, YM) biiminde ifade edilir.

Bir cismin arlk merkezi, cisim dzgn bir yerekimi alan iindeyse onun ktle
merkeziyle akflr. Bu durumda cismin her bir parasna etki eden yerekimi kuvvetlerinin tm (arlk), ktle merkezine etkiyen tek bir mg kuvveti ile temsil edilebilir.
Bu kitapta aksi belirtilmedike ktle merkezi ile arlk merkezi kavramlar efl anlaml olarak kullanlacaktr.
Ktleleri srasyla 10 kg, 20 kg ve 30 kg olan ktle orijinden itibaren yatay dorultuda srasyla 2 m, 5 m, 8 m noktalarna yerlefltirilmifltir. Sistemin ktle merkezini bulunuz.
zm:
Sistemin ktle merkezinin x-koordinat (4.14) eflitlii kullanlarak,
XM =
m1x1 + m2 x2 + m3 x3
m1 + m2 + m3
(10 kg)(2 m) + ( 20 kg)(5 m) + (30 kg)(8 m)

=6m
10 kg + 20 kg + 30 kg
bulunur. Ktlelerin tamam x-ekseni zerine yerlefltirildiinden y-koordinatlar sfrdr. Dolaysyla (4.15) eflitlii gereince ktle merkezinin y-koordinat,
YM = 0
olmaldr. Sistemin ktle merkezinin koordinatlar (6,0) olarak verilir.
93
RNEK
Bklmfl homojen bir tel, hangi noktadan aslrsa fiekil 4.18deki gibi dengede kalr?
zm:
Bklmfl tel drt eflit paradan oluflmaktadr. Bu tr problemlerin zmnde
simetri elde etmek sonuca ulaflmay kolaylafltrr. Bu amala tel, fiekil 4.19da grld gibi iki eflit paraya ayrlsn. ABC telinin ktle merkezi, AB ve CD tellerinin ktle merkezlerini birlefltiren F noktasdr. Benzer flekilde CDE telinin ktle
merkezi ise G noktasdr. ABC ve CDE tellerinin ktleleri eflit olduuna gre, tm
telin ktle merkezi her iki parann ktle merkezlerini birlefltiren dorunun tam ortas olan O noktasdr. Tel, ask ipinin dorultusu O noktasndan geecek flekilde
aslrsa dengede kalr.
fiekil 4.18
fiekil 4.19
Ktle merkezinin bulunmas
Bklmfl tel
B
B
C
A
G
E
SIRA fiekil
SZDE4.20de gsAyn dzlemde bulunan ktlenin koordinat sistemindeki konumlar
terilmifltir. Sistemin ktle merkezinin koordinatlarn hesaplaynz.
D fi N E L M
S O R U
SIRA SZDE
2m
2m
AMALARIMIZ
1
1
SIRA SZDE
D fi N E L M
fiekil 4.20
Koordinat S O R U
sistemindeki
ktleler
DKKAT
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
MAKALE
MAKALE
94
zet
N
A M A
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Statik denge kavramn ifade etmek.

zerine birok kuvvet etki etmesine ramen cisim hareketsiz kalyorsa bu denge durumu statik
denge olarak adlandrlr. Bunun iin duraan
cismin iki denge koflulunu salamas gerekir. Dier bir deyiflle, statik dengedeki bir cismin ne
yer deifltirme ne de dnme eilimi olmamaldr.
Kuvvetin dndrme etkisini tartflmak.
Kuvvetin dndrme etkisine moment ad verilir.
Moment M, dndrme etkisi olan kuvvetin bykl (F) ile kuvvetin uyguland noktann
dnme noktasna olan dik uzaklnn (d) arpmna eflittir M = F.d. Byk olan kuvvet daima kk olandan daha etkili moment meydana getirir.
Kuvvetin uyguland nokta, dnme noktasna ne
kadar uzaksa moment de o kadar byk olur.
Kat cisimlerin denge koflullarn aklamak.
Kat bir cismin dengede kalabilmesi iin birinci
koflul, zerine etki eden bileflke kuvvetin sfr
olmasdr F = F1 + F2 + ... + Fn = 0. Dengenin
ikinci koflulu gereince bu kuvvetlerin dndrme etkilerinin yani momentlerinin toplamnn
da sfr olmaldr. Bu koflul matematiksel olarak
M = M1 + M2 + ... + Mn = 0, eflitlii ile ifade
edilir.
Kat cisimlerin arlk merkezlerini bulmak.
Arlk merkezi, cisme etki eden bileflke yerekimi kuvvetinin uygulanma noktasdr. Bu noktaya
gre yerekimi kuvvetlerinden kaynaklanan momentlerin toplam sfrdr. Bu nedenle bir cisim
arlk merkezinden asldnda dengede kalr.
Byle bir cisim hangi noktadan aslrsa aslsn
ipin kendisi veya uzants arlk merkezinden
geer. Cismin her aslma durumu iin ipin dorultusu izilirse bu izgilerin kesiflim noktas arlk merkezini verecektir. Cisimlerin arlk merkezleri bulunurken; ilk olarak cisim arlk merkezi bilinen geometrik paralara blnr. Daha
sonra her bir parann arlk merkezinde o paraya etki eden yerekimi kuvveti gsterilir. Son
olarak, cismin btn iin (4.7) ve (4.12) eflitlikleriyle tanmlanan denge koflullar yazlarak arlk merkezinin konumu tespit edilir.
N
A M A
Ktle merkezinin yerini belirlemek.

Bir cismin ya da sistemin tm ktlesinin topland varsaylan noktaya ktle merkezi denir. Kat
bir cisim; m1, m2, m3, ..., mn ktleleri gibi ok
sayda kk paracktan oluflan bir sistem gibi
dflnlebilir. Byle bir cismin ktle merkezinin
x-koordinat,
m x + m2 x2 + .... + mn xn
XM = 1 1
m1 + m2 + ... + mn
bantsndan bulunur. Ktle merkezinin y-koordinat ise yukardaki ifadede x bileflenleri yerine
y bileflenleri yazlarak elde edilir,
YM =
m1 y1 + m2 y2 + .... + mn yn
m1 + m2 + ... + mn
Cismin ktle merkezinin koordinatlar (XM, YM)

biiminde ifade edilir.
95
Kendimizi Snayalm
1. Kuvvetin dndrme etkisine ne ad verilir?
a. Momentum
b. Moment
c. mpuls
d. Basn
e. Arlk
2. Momentin birimi afladakilerden hangisidir?
a. kg.m/s
b. kg.m/s2
c. kg.m2/s
d. kg2.m2/s
e. kg.m2/s2
3. I. Cisim zerine etkiyen net dfl kuvvet sfrdr.
II. Cisim ivmeli hareket etmektedir.
III. Cisim zerine etkiyen dfl kuvvetlerin herhangi
bir noktaya gre momentlerinin vektrel toplam sfrdr.
Bir cisim dengede ise yukardaki ifadelerin hangileri
dorudur?
a. Yalnz I
b. Yalnz III
c. I ve III
d. II ve III
e. I, II ve III
4. I. Disk zerine etkiyen net kuvvet sfrdr.
II. Diske etkiyen kuvvetlerin O noktasna gre oluflturduu momentlerin toplam sfrdr.
III. Disk, saat ibreleri ynnde dnme eilimindedir.
IV. Disk, saat ibrelerinin tersi ynnde dnme eilimindedir.
V. Disk statik dengededir.
fiekil 4.21de r yarapl bir disk zerine etkiyen kuvvetler gsterilmifltir. Buna gre yukardaki ifadelerden hangileri dorudur?
a. I ve II
b. I,II ve III
c. I, II ve IV
d. I, II ve V
e. I, II, III ve V
2F
r
O
fiekil 4.21:
Diske etkiyen kuvvetler
5. Ayn dzlemde bulunan ktlenin koordinat sistemindeki konumlar fiekil 4.22deki gibidir. Buna gre
ktle merkezinin koordinatlar (xkm, ykm) afladakilerden hangisidir?
a. (3, 2)
b. (2, 3)
c. (4, 2)
d. (2, 4)
e. (4, 4)
y
5
4
2m
4m
2
4m
1
0
fiekil 4.22: Koordinat sistemindeki ktleler

6. Arl 4 N olan eflit blmeli ubuun ularna fiekil 4.23te gsterildii gibi 5 N ve 8 N arlndaki cisimler konmufltur. ubuk bir ucundan bir iple tavana
balandna gre ipteki gerilme kuvvetinin deeri ka
Ndur?
a. 3
b. 5
c. 7
d. 8
e. 9
5N
4N
8N
fiekil 4.23: Dengedeki ubuk
96
7. fiekil 4.24te grlen homojen ve eflit blmeli AB ubuu dengede olduuna gre m ktlesi ka kgdr?
a. 10
b. 20
c. 30
d. 40
e. 50
9. fiekil 4.26da grlen sistemde daire fleklinde ince

levhalardan yaplmfl geometrik cisimlerin arlklar srasyla W1 = 30 N ve W1 = 10 N olarak verilmifltir. ki
dairesel levhann bileflmesiyle oluflan yeni cismin arlk merkezinin byk dairenin merkezinden olan uzakl afladakilerden hangisidir?
a. a/4
b. a/2
c. 3a/4
d. a
e. 4a/3
2a
a O
m
30 kg
fiekil 4.24: Dengedeki ubuk ve zerindeki arlklar

8. fiekil 4.25te grlen sistem dengededir. x/y oran
5/2 olduuna gre oran W1/W2 nedir?
a. 2/5
b. 1
c. 2
d. 5/2
e. 5
F
W1
W2
fiekil 4.25: Dengedeki sistem
W2=10N
W1=30N
fiekil 4.26: Dairelerden oluflan cisim

10. Koordinatlar metre cinsinden verilmek zere xydzlemindeki 2 kg ktleli bir cisim (5, 4)noktasna, 3
kg ktleli dier bir cisim ise (10,6) noktasna yerlefltiriliyor. Sistemin (x, y) ktle merkezinin koordinat afladakilerden hangisidir?
a. (4, 2)
b. (2, 4)
c. (3, 2)
d. (2, 3)
e. (4, 4)
97
Yaflamn inden
Sol ve Sa
Geenlerde, Amerikal bir ocuk psikolojisi profesr,
ou annenin bebeini sol kolunda tuttuunu aklad.
Bu sonuca, uzun arafltrmalardan ve sanat galerilerini
gezdikten sonra ulaflmflt. Profesr bulgularn alakgnll bir biimde daha nce bilimsel eserlerde yer almamfl doa ile ilgili gzlemler olarak deerlendiriyordu. Bu olguyu aklama abas, Scientific American dergisinde, bilinalt alglama, insanlar aras iliflkiler ve bebein annesinin kalp atfllarn iflitme gereksinimi ile ilgili baflka dflncelerin tartflld hareketli yazflmalara
yol at. alflmalarn New Yorkta srdren biri olarak
arafltrmacy, daha az popler olan Avrupa yaynlarn
izlemedii iin elefltirmek zor. Ktphanede biraz arafltrma yapmfl olsayd, Dr. Andrew Buchanann daha
1862de, konu ile ilgili parlak yorumlarnn yer ald,
Glasgow Felsefe Dernei Toplant Tutanaklarna ulaflabilirdi. Buchanan renimini Glasgow niversitesinde
yapt ve 1839da, fizyoloji, patoloji ve tedavi bilgisini
ieren bir tp dal olan la Kuram krssne profesr
olarak atand. O gnlerde krs profesrlerine bugn
gsterilen sayg gsterilmediinden, zor gnler geirdi.
Bu sfat taflyanlar, hkmet tarafndan niversiteye
zorla kabul ettirilen davetsiz misafirler gibi grlyordu. Krallktan veya niversiteden hibir cret almadklarndan zel ifl yaparak geinmek zorundaydlar ve geimlerini ancak salayabiliyorlard. Buchanan, 77 yaflnda (basklara dayanamayarak) emekli olana dek, hem
retim grevlisi hem de Kraliyet Hastanesi bafl cerrah
olarak ok youn alflmflt. Glasgow niversitesi tarihisi Coutts, bu konudaki dflncesini nazik bir biimde
flyle belirtiyordu: grevinin sonuna doru, yolun sonuna gelmifl biri olarak yaflnn etkilerinden tamamen
uzak duramyordu, oysa bilimsel yazlar ve niversite
Senatosuna karfl szl saldrlarna baklacak olursa,
ihtiyar profesr hl formundayd.
Sol ve sa konusundaki ilk incelemesinde, ou insann
neden dikkat gerektiren veya karmaflk ifller iin sa ellerini, bir fleyleri taflrken ya da bir bebei tutarken de sol
ellerini kullandklarn aklad. Sa elin daha fazla kullanld iin daha gl olduunu ileri sryordu. Peki
ama daha fazla kullanlmasnn nedeni nedir? nk vcudun arlk merkezi ortada deil hissedilir lde sadadr. Vcut afla yukar simetrik de olsa, epeyce ar
bir organ olan karacier sa tarafta yer alr ve genellikle
sol tarafta olduu zannedilen ancak neredeyse merkezde yer alan kalp tarafndan dengelenemez. flitilebilir
kalp atfllar kalbin st ksmndan kaynaklanr. st ksm

sola yatk durumdadr, oysa kalbin geri kalan ksm saa
doru uzanr. Vcudun arlk merkezinin saa doru
kaymfl olmasnn baz ilgin sonulan var. Kollar ve gvde soldan saa doru hareket ederse, arlk merkezi biraz daha saa doru kayar ve vcudun dengesi bozulur.
(Ayakta dengeli durabilmemiz iin, arlk merkezimizden geen dikey izginin zemine, iki ayamzn snrlad aralk iinde ulaflmas gerekir. Tek ayan zerinde
dengede durmak g, bazen de imkanszdr (bir bacanz ve kolunuzu bir duvara iyice yaslayp dier bacanz kaldrmay bir deneyin.). Oysa sa kolla ifl yaparken
olduu gibi, sadan sola doru hareket etmek, arlk
merkezini vcut merkezinin yaknna getirir, bylece
dengeyi kaybetme tehlikesi olmadan hareket daha byk bir mesafe boyunca srdrlebilir.
Ar bir yk taflmak sz konusu olduunda sol el daha
stndr. Bir bavul sa elde taflndnda, arlk merkezi doal olarak daha da saa kayar ve vcudun ters yne doru eilerek eski konumuna getirilmesi gerekir.
Oysa yk sol elle tutulduunda arlk merkezi sola doru, yani vcudun ortasna doru kayar ve denge aslnda
daha da glendirilmifl olur. Yk ok arsa, dengelemek iin elbette saa doru eilmek gerekir. Sa elle
baflka ifller yapabilmek iin bebein sol kolla tutulduu
da dflnlebilir; fakat solak anneler de bebeklerini sol
kollarnda taflr. Buchanan 1877 ylnda, arlk merkezinin ayaklarn taban ile bafln tepesi arasnda, tam ortadan geen yatay eksenin yukarsnda m yoksa aflasnda m yer aldn inceleyerek konuyu tekrar ele ald. Erkeklerde arlk merkezinin genellikle yatay eksenin yukarsnda olduu sonucuna vard; daha ayrntl hesaplamalar bu konumun sa ellerini kullananlarn yararna
olduunu gsterdi. te yandan, son derece orantl bir
vcut biimi bahfledilen kadnlarda arlk merkezi, yatay eksenin tam zerinde veya ok yaknndadr, bu da
sol eli kullanma eilimini byk lde artrr. Bu sonu
gnmzde yaplan alflmalar tarafndan dorulanmad, ancak Buchanan yine de hakl olabilirdi; o gnlerde
kadnlarn vcut biimleri farklyd.
Kaynak: http://www.1001kitap.com/Bilim/Lenihan/bilim_is_basinda/bib1_nedenboyle10.html internet sitesinden 06.01.2012 tarihinde alnmfltr. (Lenihan, J. eviri: Bak, B. (1990) Bilim fl Baflnda (Science in Action), TBTAK Popler Bilim Kitaplar 113, S.49)
98

1. b
2. e
3. c
4. d
5. a
6. c
7. b
8. a
9. c
10. a
Yantnz yanlflsa Kuvvetin Dndrme Etkisi:

Moment bafllkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa Kuvvetin Dndrme Etkisi:
Moment bafllkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa Kat Cisimlerin Denge Koflullar bafllkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa Ktle Merkezi bafllkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa Arlk merkezi bafllkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa Ktle Merkezi bafllkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Arlk kaldrmak suretiyle vcut gelifltirme sporu yapan bir kifli, elindeki arlklar vcuduna yakn tutarak
daha rahat kaldrr. Arlklar vcuduna yakn tutulmas, dnme eksenine (omuz eklemine) olan uzakl (d)
azaltr. Bu ise yerekimi kuvvetinin (4.12) eflitlii gereince oluflturaca momentin azalmas anlamna gelir.
Dolaysyla kifli, arlklar kaldrrken elindeki arlklarn oluflturduu momenti dengelemek ve yenmek iin
daha az kuvvete ihtiya duyar.
Sra Sizde 2
Sadece bir dfl kuvvetin etkisinde olan bir cisim dengede olamaz. Dengenin birinci kofluluna gre cisim zerine etkiyen dfl kuvvetlerin toplamnn (net kuvvet) sfr olmas gerekir. zerine sadece bir kuvvetin etkimesi durumunda cisim, baflka bir kuvvet tarafndan dengelenemeyecektir. Dolaysyla cisim zerindeki net dfl
kuvvetin sfr olmas sz konusu deildir. Cisim, Newtonun ikinci yasas gereince ivmelenerek hareket edecektir.
Sra Sizde 3
Sistemin arlk merkezi Wk ve Wd arlk kuvvetlerinin
bileflkesinin uygulanma noktasdr. Sistem bu noktadan
aslrsa dengede kalr. fiekil 4.27de grld gibi bileflke kuvvet konum olarak byk olan kuvvete daha
yakndr. Bileflke kuvvetin karenin merkezinden olan
uzakl x ile gsterilsin. R bileflke kuvvetinin olduu
noktaya gre moment alnarak,
(60 N) x = (30 N)(3a x)
ifadesi yazlabilir. Buradan x = a bulunur.
2a
a O
x
Wd=30 N
Wk=60 N
R
fiekil 4.27: Arlk merkezinin konumu

Sra Sizde 4
Sistemin ktle merkezinin x-koordinat (4.14) eflitlii
kullanlarak,
m x + m2 x2 + m3x3
XM = 1 1
m1 + m2 + m3
=
m 2 + (2 m) 4 + ( 2 m) 5
=4
m + 2m + 2m
bulunur. Benzer flekilde ktle merkezinin y-koordinat

(4.15) eflitlii gereince,
m y + m2 y2 + m3 y3
YM = 1 1
m1 + m2 + m3
=
m 4 + ( 2 m) 1 + ( 2 m) 2
=2
m + 2m + 2m
olacaktr. Bu sonulara gre sistemin ktle merkezinin

koordinat (4,2) noktasdr.
Yararlanlan Kaynaklar
Serway, R.A., Beichner, R.J. Jevett, J., olakolu, K.(eviri Ed.) (2007). Fen ve Mhendislik iin Fizik,
Ankara: Palme Yaynclk,
Fishbane, P.M., Gasiorowicz, S. Thornton, S. T. Yaln,
C.(eviri Ed.) (2006). Temel Fizik 2, Ankara: Arkadafl Yaynevi,
Halliday D., Resnick R. (1992). Fiziin Temelleri,
1.Cilt: Mekanik ve Termodinamik, Ankara: Arkadafl Yaynevi,
Gettys, W.E., Keller, F., J., Skove, M. J., Akyz, R..(eviri Ed.) (1995). Fizik, 1.Cilt, stanbul: Literatr Yaynclk,
Nolan, P. J. (1993). Fundamentals of College Physics,
Melbourne: Wm. C. Brown Publishers,
Orhun, . ve dierleri, Orhun . (Ed) (2007). Teknolojinin Bilimsel lkeleri, Ankara: Nobel Yayn
Datm.
99
Amalarmz
N
N
N
N
N

Fizikte ifl kavramn aklayabilecek,
fl ve enerji arasndaki iliflkiyi betimleyebilecek,
Kinetik enerji, potansiyel enerji ve esneklik potansiyel enerjisini tanmlayabilecek,
Enerjinin korunumu yasasn aklayabilecek,
G ve verim kavramlarn tanmlayabilecek bilgi ve becerileri edinmifl olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
fl
Enerji
Enerji Korunumu
Kinetik Enerji
Ykseklik Potansiyel Enerjisi

Esneklik Potansiyel Enerjisi
G
Verim
indekiler
lkeleri-I
fl, Enerji, G
GRfi
fi
ENERJ
G VE VERM
fl, Enerji, G
GRfi
Gnlk konuflmalarmzda her trl bedensel ve zihinsel faaliyetler iin ifl yaptk
deriz. Buradaki ifl kavram ile fizikte kullanlan ifl kavram arasnda fark vardr. rnein kitap okurken veya ders alflrken bir enerji harcamamza ramen fizikte bu
tip aktiviteler ifl olarak tanmlanmaz. Benzer flekilde enerji kavram ile g kavram da gnlk yaflantmzda birbirine karfltrlan kavramlardandr. Bu nitemizde ifl
ve enerji kavramlar zerinde duracaz ve ardndan g ve verimi tanmlayacaz
fi
fiekil 5.1
Bir cisim, F kuvvetinin etkisi altnda yer deifltiriyorsa kuvvet

cisim zerinde ifl yapmfltr denir.
fiekil 5.1deki gibi A konumunda bulunan bir cisim zerine,
F gibi bir kuvvet uygulayalm. Cisim bu kuvvetin etkisiyle r kadar yer deifltirmeye urayp B konumuna gelmifl olsun. Bu
durumda F kuvvetinin yapt ifl (W) :
Yatay dzlemde uygulanan kuvvet

etkisiyle hareket eden cisim.
F
W = Fr cos a
(5.1)
eflitliiyle tanmlanr. Burada a, kuvvet (F) ile yerdeifltirme (r) vektrleri arasndaki adr. Buna gre;
a) Cismin yer deifltirmesi uygulanan kuvvetle ayn ynde deifliyorsa a as
dar a olacandan, cos a deeri pozitif olur, bu nedenle de ifl pozitif deer alr (fiekil 5.2.a).
b) Cismin yer deifltirmesi uygulanan kuvvetin ynne gre ters ynde ortaya
kyorsa a as genifl a olacandan cos a deeri negatif olur, bu nedenle ifl negatif deer alr (fiekil 5.2.b).
c) Cismin yer deifltirmesi ile uygulanan kuvvetin aralarndaki a dik ise iflten
bahsedilemez (fiekil 5.2.c). Yani a =90 ve cos90= 0 olacandan sistem ifl
yapmaz.
Pozitif ifl: Kuvvet ile cismin

yer deifltirmesi ayn ynl
ise yaplan ifl pozitiftir.
Negatif ifl: Kuvvet ile cismin

yer deifltirmesi zt ynl ise
yaplan ifl negatiftir.
102
fiekil 5.2
Sabit bir F ve r arasndaki aya bal olarak (a) pozitif, (b) negatif ve (c) sfr ifl.
(a)
F1
F11=Fcos
(b)
F1
F11= cos
F
(c)
F
=90
r
Joule: fl ve enerji
kavramlarna aklk
getirmifl ngiliz fiziki J.P.
Joule (1818-1889)nn adn
anmak zere ifl birimine
joule ad verilmifltir.
1N = 105 dyne, 1m = 102 cm
ve 1 joule= 107ergdir
SI birim sisteminde F(N) ve r (m) olarak alndnda iflin birimi (N.m) veya joule (J)dur. CGS birim sisteminde F(dyne) ve r (cm) olarak alndnda ise iflin birimi
(dyne.cm) veya ergdir.
fl skaler bir nicelik olduundan, cisim zerine birden fazla kuvvet uygulanmas durumunda toplam ifl, her bir kuvvetin yapt iflin toplamna eflittir;
W = W1 + W2 + W3 + .......
(5.2)
Doru Boyunca Sabit Bir Kuvvetin Yapt fl

Srtnmeli, yatay bir dzlemde fiekil 5. 3 de grld gibi duran cisim zerine,
hareket boyunca hem byklk hem de yn olarak deiflmeden kalan farkl iki
kuvvet etki etsin. Bu kuvvetlerin etkisi ile cisim yatayda d
fiekil 5.3
kadar yer deifltirsin. fiimdi kuvvetlerin cisim zerinde yapSrtnmeli yatay bir dzlemde duran
t toplam ifli bulmaya alflalm. Cisim zerinde yaplan
cisme etki eden kuvvetler
toplam ifli bulmak iin, ncelikle cisim zerine etki eden
F2
tm kuvvetlerin ynlerini ve byklklerini ayr ayr belirtN
memiz gerekir. Bu sistemdeki cisim m ktlesinden dolay g
yerekimi ivmesinden kaynaklanan bir W arlna sahipF3

F1
tir. Cismin bu arlndan dolay da yer dzleminin cisme
W
d
uygulad N tepki kuvveti oluflur. Son olarak da cisim,
kuvvetlerin etkisi ile hareketlenmesi esnasnda hareket y-
103
5. nite - fl, Enerji, G
nnn tersine bir FS srtnme kuvvetine maruz kalr. Toplam ifli hesaplamak iin
cisim zerine etki eden tm bu kuvvetlerin yapt ifli ayr ayr hesaplamak sonra
bunlar cebirsel toplamak en uygun yntemdir. F1 kuvvet vektr ile yer deifltirme vektr d ayn ynldr dolaysyla aralarndaki a 0dir. Bu durumda F1 kuvvetinin yapt ifl;
W1 = F1d cos (0) = F1d
(5.3)
olarak elde edilir. F2 ile d vektr arasndaki a ise (kadardr, bu durumda F2

kuvvetinin yapt ifl;
W2 = F2d cos i
(5.4)
ifadesiyle verilir. N vektr ile d vektr arasndaki a ise 90dir ve N kuvvetinin yapt ifl;
W3 = Nd cos (90) = 0
(5.5)
olarak bulunur. Son olarak srtnme kuvvetin yapt ifli bulalm. Srtnme
kuvveti FS ile d vektr arasndaki a ise 180dir ve bu kuvvetin yapt ifl ise;
Ws = Fsd cos (180) = Fsd
(5.6)
bantsyla verilir. Toplam ifl ise Eflitlikler 5.3, 5.4, 5.5 ve 5.6nn toplamdr;
W = W1 + W2 + W3 + Ws = F1d + F2d cos i 0 - Fsd = d (F1 + F2 cos i - Fs). (5.7)
Grld gibi cisim zerinde ifl yapan kuvvetler cismin hareketi dorultusundaki kuvvet bileflenleridir. Harekete dik dorultudaki kuvvet bileflenleri ise, cisim
zerinde herhangi bir ifl yapmaz.
Durmakta olan m ktleli bir cisim fiekil 5.4de gsterildii gibi F=100 N byklnde bir kuvvetle srtnmesiz olarak 100 m ekilmektedir. Bu yolun sonunda
cismin zerinde yaplan ifl ka jouledr?
zm:
Yaplan ifl Efl. 5.1 kullanlarak
W = F.d.cos i
yazabiliriz. Soruda verilen saysal deerler kullanlarak yaplan ifl;
Bir cisim zerinde

kuvvetlerin ifl yapabilmesi
iin kuvvetin cismin
yerdeifltirmesi
dorultusunda bilefleninin
olmas gerekir
RNEK
fiekil 5.4
F
i =37
Srtnmesiz
dzlemde cisme
etki eden F kuvveti
d=100m
W = F.d.cos i
W = 100.100.cos (37)
W = 100.100.0.8
W = 8000 J
olarak bulunur.
Bir ifti odun ykl kza, flekildeki gibi yerle 37lik a yapacak flekilde bir zincirle traktrne balyor. ifti 14700 N arlndaki ykl kza, 50 Nluk sabit bir kuvvetle, 20 mlik mesafeye kadar ekiyor. Bu sre iinde kzaa etki eden
srtnme kuvveti 3500 N olduuna gre yaplan toplam iflin ka joule olduunu
bulunuz.
RNEK
104
fiekil 5.5
y
Odun ykl
kzan ekilmesi
ve zerine etki
eden kuvvetlerin
diyagram
N
FT=5000 N
=37
FS=3500 N
S=20m
W=14,700 N
zm:
Bu problemin zmn de cisim zerine etki eden tm kuvvetler ayr ayr ele
alnp yaptklar ifller hesaplanacaktr. Toplam ifli bulmak iin de, her kuvvetin yapt ifller toplanacaktr.
fiekil 5.5.b.deki diyagramda grld zere Newtonun III. yasasna gre cismin arl ile yerin cisme uygulad kuvvet birbirine eflittir (W=N). Hem kuvvetlerin yn hareket dorultusuna dik olduundan hem de kuvvetlerin toplamnn sfr olmasndan dolay, bu kuvvetler tarafndan yaplan ifl sfrdr. Traktrn
uygulad FT kuvvetinin yapt ifl (Efl. 5.1);
WT = F.s.cos {
WT = 5000N.20m.cos (37)
WT = 100000.0,8
WT = 80000 Nm
WT = 80 kJ
olarak hesaplanr. FS srtnme kuvvetinin yapt ifl ise, kuvvet hareket ynnn tersi ynde olduundan dolay negatif deer alr, yani traktrn kza ekmek iin yapt iflten pay alr. Bu durumda FSnin yapt ifl iin;
Ws = F.s.cos {
Ws = 3500N.20m.cos (180)
Ws = 70000.(-1)
Ws = -70000 N.m
Ws = -70 kJ
yazabiliriz. Kuvvetlerin yapt toplam ifl ise;
W = WT + Ws + WW + WN
W = 80000 - 70000 + 0 + 0
W = 10 kJ
olarak hesaplanr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Biri dierinden
kat daha kuvvetli iki ocuk yerde duran kutuyu, eflit boydaki ip yardSIRAiki
SZDE
myla ayn uzakla srkleyerek gtrmek istiyor. Sizce ocuklarn eflit ifl yapmas iin
kutuyu nasl ekmeleri gerekir?
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
105
fiimdiye kadar, bir doru boyunca sabit kuvvetin yapt iflten bahsedildi. fiimdi de sabit hzla hareket eden bir arabay ele alalm. Acaba bu araba ifl yapyor mudur? Buna yant ararken sabit hzl hareket yapan bir cismin ivmesi var mdr? sorusunu yantlamamz gerekecek. Elbette ki sabit hzla hareket eden arabann ivmesi sfrdr. Dolaysyla Newtonun II. Yasas gereince (F=ma) araba zerine uygulanan net kuvvet te sfr olacaktr. Bu da bize yaplan iflin sfr olduunu gsterir.
Bir Doru Boyunca Kuvvetlerin Yapt fl: Grafiksel

Yaklaflm
Bu blmde bir doru boyunca farkl zaman veya yerdeiflmeler boyunca kuvvetlerin yapt iflin verilen kuvvet-yol grafikleri ile elde edilmesi incelenecektir. Konuyu bir rnek ile anlatmaya alflalm.
Srtnmesiz yatay dzlem zerinde bulunan 2 kglk
bir A cismine, fiekil 5.6daki gibi, 0-2 m aralnda 10
F(N)
Nluk, 2-6 m aralnda 20 Nluk ve 6-8 m aralnda -10
Nluk (- iflareti kuvvetin ters ynde uygulandn gsterir), sabit kuvvetler etki etsin. Cismin bafllangtaki hz
20
sfr olsun ve 8 mlik yolun sonunda yaplan ifli bulalm.
Kuvvet-yol grafii verilen sorularda ncelikle blgele10
re ayrma ifllemini yapacaz. Bu ifllemde dikkat edilmesi
gereken en nemli nokta, kuvvetin setiimiz blge boyunca negatif iken pozitif veya pozitif iken negatif deer
2
4
almamasdr. Bir baflka deiflle kuvvet blgelerimiz bo-10
yunca sadece ya negatif ya da pozitif deerler olarak kalacak flekilde seilmelidir. Bu durumda rneimiz iin 02 m aral I. blge, 2-6 m aral II. blge ve 6-8 m aral da III. blge olarak belirlenebilir (fiekil 5.7). Bu blgelerin alan bize ifli verecektir. Toplam ifl ise bu blgeler
F(N)
iin hesaplanan ifllerin toplamdr. Srasyla;
I.Blge iin alan;
WI = F1.x1
WI = 10. (2 - 0)
WI = 20 J
II.Blge iin alan;
WII = F2.x2
WII = 20. (6 - 2)
WII = 80 J
III.Blge iin alan;
WIII = F3.x3
WII = -10. (8 - 6)
WII = -20 J
Toplam ifl;
WT = W1 + W2 + W3
WTI = 20 + 80 - 20
WT = 80 J
olarak toplam ifl bulunur.
Kuvvet-yol grafiinde kuvvet

erisi altnda kalan alan
kuvvetin yapt ifle eflittir.
fiekil 5.6
A cisminin kuvvet
yol grafii
x(m)
fiekil 5.7
Kuvvet yol
grafiinin blgelere
ayrlmas.
20
.
10
.
2
-10
x(m)
106
ENERJ
Mekanik Enerji: Cismin
kinetik ve potansiyel
enerjisinin toplamdr.
fl yapabilme yeteneine enerji denir. Cisim zerine yaplan ifl cismin mekanik
enerji deiflimine eflittir (fiekil5.8.). Hareket eden bir cisim, masa zerindeki bir kitap, bardaktaki su vb. bir cisim veya sistemin mevcut enerjisi varsa, ifl yapabiliyor
demektir. Cisim veya sistem ifl yaparak enerjisini harcar ve bu enerji baflka enerji
flekillerine (s, flk, mekanik, kimyasal, elektrik ve nkleer enerji vb.) dnflebilir.
Bu nedenle ifl ve enerji birimleri ayndr (joule veya erg). Enerji de ifl gibi skaler bir
byklktr.
fiekil 5.8
Mekanik enerji
diyagram
MEKANK ENERJ
(M.E.=ET=EK=EP)
Hareket Enerjisi
(Kinetik Enerji)
teleme Kinetik
Enerjisi
Durgun Enerjisi
(Potansiyel Enerji)
Dnme Kinetik
Enerjisi
EK= 1 1
2
EK= 1 m v2
2
I: Eylemsizlik
momenti
: Asal hz
( =v(
r
Yerekimi
Kuvvetine
Karfl yaplan ifl
Ep=m g h
v2
a
A
vort =
v2 + v1
Elektrostatik
q q
Ep=k 1 . 2
d
Kinetik Enerji (Hareket Enerjisi)
m ktleli a ivmeli cismin bir doru boyunca

hareketi.
v1
Ep= 1 k x2
2
Korunumlu
Kuvvetlerde
Genel ekim
mm
Ep=-G 1. 2
d
fiekil 5.9
Yaylarda
Kinetik enerji, cismin hzndan tr sahip olduu

enerjidir. Kinetik enerji cismin sahip olduu hzn
dorultusundan bamsz her zaman pozitif deer alr.
fiekil 5.9deki gibi yatay bir dzlemde bulunan m ktleli bir cisim sabit a ivmesi ile hareket etsin. Cisim A
noktasndan geerken v1 hzna, B noktasndan geerken ise v2 hzna sahip olsun. Bu durumda cisim
zerine yaplan ifli bulalm. ncelikle ortalama hz
ifadesi,
kullanlarak cismin ald yol
(5.11)
107
x = vort . t = (
v2 + v1
2
) . t
(5.12)
olarak bulunur. Cismin ortalama ivmesinin bykl ise,
v = a.t a =
v2 v1
t
(5.13)
eflitliiyle verilir. Cisim zerine etki eden kuvvetin bykl Newtonun ikinci yasas kullanlarak;
F = m.a = m (
v2 v1
t
(5.14)
bantsyla yazlabilir. Kuvvet ve alnan yol ayn dorultuda olduu iin aralarndaki a 0 olacaktr. Bylece Efl. 5.12, Efl. 5.13 ve Efl. 5.14, ifl efllenei Efl. 5.1 de
yerine koyulduunda;
W = F .x = ( m.a ).x
( v v ) ( v + v )
1 2
1
t
W = m. 2
.
t
1 2 1 2
mv mv
2 2 2 1
1
W = ( mv 2 )
2
W=
(5.15)
ifadesi elde edilir. Bu ifadedeki parantez iindeki terim kinetik enerji adn alr ve
Ek =
1 2
mv
2
(5.16)
eflitliiyle verilir. Bylelikle 5.15 eflitlii

W = DEk
(5.17)
eflitliine dnflr. Bu eflitlik ifl-enerji teoremi olarak bilinir ve cisim zerinde

yaplan iflin kinetik enerjisindeki deiflim miktarna eflit olduuna veya bir cismin
kinetik enerjisi deiflirse cismin zerinde ifl yaplmfl olmas gerektiini ifade eder.
Efl. 5.16 incelenecek olursa; kinetik enerjinin, ktle ve hzn karesiyle doru orantl olduuna dikkat edilmelidir. Ktle iki katna karsa kinetik enerjinin iki katna,
hz iki katna karsa kinetik enerjinin drt katna kaca aktr. Daha nce ifl ve
enerjinin skaler byklk olduundan bahsedilmiflti. Bu nedenden dolay, eflit
ktleye sahip iki cisim farkl ynde hz ile ilerlerken yaptklar ifl te eflit olacaktr
(fiekil 5.10).
fl-enerji eflitlii: yaplan ifl

cismin bafllang ve son
kinetik enerjilerinin farkdr.
W = Ek W =
1
2
m( v 2 v12 )
2
108
fiekil 5.10
Farkl cisimlerin
Ek =
mv
2
kinetik enerjilerinin
karfllafltrlmas
m
v
Ktle ayn, hz ayn, yn fakl ise; yaplan ifl eflittir

m
v
2m
Ayn hz, iki kat byk ktle; kinetik enerji iki kat byk olur.
m
m
v
2v
Ayn ktle, iki kat hz; kinetik enerji drt kat byk olur.
Kinetik enerji deiflimi bulunurken ilk ve son hz deerlerinin alndna dikkat

ediniz. Hzn artma veya azalma biimi de kinetik enerjiyi deifltirmeyecektir. Efl.
5.17nin negatif deer almas cismin hznn azaldn, cismin zerinde bileflke
kuvvetlerin yapt iflin giderek azaldn gsterir. Bir baflka deiflle cisim enerji
kaybediyordur. Efl. 5.17nin pozitif deer almas ise cismin hznn arttn veya
cismin enerji kazandn gsterir.
Birden fazla paracktan oluflan sistemlerde (birden farkl cisim olduu durumlarda) kinetik enerji sistemi oluflturan her paracnn kinetik enerjileri toplamdr.
RNEK
10 m/s hzla hareket eden 40 kg ktleli bir cismin hzn 20 m/s ye karmak iin
cisme ka Jlk enerji vermek gereklidir?
zm:
Soruyu cevaplandrabilmek iin Efl. 5.17 ile verilen ifl-enerji eflitliini kullanacaz. Cismin ilk hz v1 = 2 m/s, son hznn v2 = 20 m/s olarak verilmiflti. Bu durumda
1 2 1 2
mv mv
2 2 2 1
1
1
W = 40.202 40.102
2
2
W = Ek =
W = 8000 - 2000
W = 6000 J
olarak bulunur.
109
fiekil 5.11.daki 5 kglk cisim, 1,5 Nluk yatay kuvvet etkisiyle 20 m hareket ederek
A noktasndan B noktasna geliyor. A noktasndaki hz 2 m/s olduuna gre B
noktasndaki hznn ka m/s olduunu bulunuz.
RNEK
fiekil 5.11
v2=?
v1=2m/s
Bir cismin A
noktasndan B
noktasna yapt
hareket
cisim
x
A
x=20m
zm:
Soruyu cevaplandrabilmek iin Efl. 5.17 ile verilen ifl-enerji eflitliini kullanacaz. Cismin ilk hz v1=10 m/s, son hznn v2=20 m/s olarak verilmiflti. Bu durumda
W = DEk
1 2 1 2
mv mv
2 2 2 1
1
1
1, 5.20 = . 5 . v22 . 5 . ( 2)2
2
2
1
2
. 5 . v2 = 30 + 10
2
F .x =
2,5.v 22 = 40
v22 =
40
= 16
2, 5
v2 = 4 m/s
olarak bulunur.
Sabit hzla hareket eden bir otomobilde flofr aniden frene bastnda
kinetik
SIRAotomobilin
SZDE
enerjisi deiflir mi? Eer deifliyorsa deiflen kinetik enerji ne olmufltur?
Potansiyel Enerji
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Potansiyel enerjiyi her an ifl yapabilecek (ifl yapabilme potansiyeline sahip) enerji
S O R U dzenein
olarak tarif edebiliriz. Cismin bulunduu ortamn veya bal bulunduu
durumu sonucunda ortaya kar. Potansiyel enerji cismin hareket ettii ortamda cisim olsa da olmasa da srekli bulunan kuvvetlere karfl yaplan ifl olarak da tarif
DKKAT
edilir. Yerekiminin olduu bir ortamda, ekim kuvvetinin cisim zerinde yapt
ifl, potansiyel enerji olarak tanmlanr.
SIRA SZDE
Potansiyel enerji kavramn rneklerle aklayalm. nce yerekimine
karfl yaplan iflin karfll olan ifle rnek verelim. Ev arkadaflnzla marketten birer top aldnz. kinci katta bulunan evinize siz merdivenleri, arkadaflnz
ise asansr kullaAMALARIMIZ
narak kt (fiekil 5.12).
Potansiyel enerji: cismin

yere gre konumundan
S O R U
kaynaklanan enerjidir veya
baflka deiflle yerekimi
kuvvetine karfl yaplan ifltir.
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
110
fiimdi elinizdeki top zerinde yerekimi kuvvetlerine

karfl harcanan enerjiyi bulalm. Topun ktlesini m olarak
alrsak arl mg byklne sahip olacak ve yn aflaya doru olacaktr. kinci katta bulunan evinizin yerden
ykseklii de h olarak verilsin. Asansrle de klsa merdivenle de klsa toplar, yerekimi vektrnn ynnde
ayn ykseklie (h) karlmfltr. Merdivenlerdeki dnfllerde fazladan gidilen yatay yollar yerekimi kuvveti vektr ile 90 a yaptndan ifl yaplmaz kabul edilir. fl yaplabilmesi iin uygulanan kuvvetin cismin ald yol dorultusunda bilefleni olmasn gerektiini hatrlayn. Bu durumda yerekimine karfl yaplan ifl her iki durumda da ayndr ve W = mgh olarak verilir. Bu ifl topun kazand potansiyel enerjiye eflittir ve
fiekil 5.12
Topla birlikte, h yksekliine, merdiven ve
asansr kullanarak kan iki kifli.
h2
Ep = mgh
(5.18)
bantsyla verilir. Bu enerji m ktleli top zerinde depolanmfltr ve top bu

enerji ile ifl yapma yeteneine sahiptir ve cismin yksekliinden dolay kazand
bu enerjiye potansiyel enerji denir. Top yukardan brakrsak aflaya doru hzlanr. Bylece sahip olduu enerji kinetik enerjiye dnflr. Yere arpt an potansiyel enerjinin tm kinetik enerjiye dnflmfl olur.
RNEK
fiekil 5.13
Biri sabit dieri
hareketli
makaradan oluflan
sistem
K
m
X
F
2m
Makara arlnn ve srtnme kuvvetinin nemsenmedii fiekil 5.13teki

sistemde m ktleli cisim sabit hzla h kadar aflaya
ekiliyor F kuvvetinin yapt ifl ka mgh olur?
zm:
Soruyu cevaplandrabilmek iin Efl. 5.18 ile verilen potansiyel enerji eflitliini
kullanacaz ve sistemi aflama aflama inceleyeceiz.
fiekilde grld gibi K noktas h kadar afla
inerse L noktas da h kadar, M noktas 2h kadar yukar kacaktr. Y cismine ait potansiyel enerji EP(Y),
X cismine ait potansiyel enerji EP(X) olsun.
h
K
h
L
2h
M
2m
EP(Y) = 2m.g.2h (pozitif ifl)

EP(X) = -m.g.h (negatif ifl)
W = E
W = 4m.g.h - m.g.h
W = 3m.g.h
kuvvetin yapt ifl olarak bulunacaktr.
111
Daa bisikletle ve yryerek kan sporculardan bisiklet ile kan daha

SIRAfazla
SZDEzorlanr. Neden?
Esneklik potansiyel
D fi N E L M
enerjisi: esnek cisimleri
denge konumundan
uzaklafltrmak iin verilen
S O R U
veya denge konumundan
uzaklaflmfl esnek cisimleri
tekrar denge konumuna
dndrmek iinDalnan
KKAT
enerjidir.
D fi N E L M
Esneklik Potansiyel Enerjisi
Esnek cisimler gergin veya skflk konumda iken, cismi eski konumuna getirecek
S O R U olarak isimkuvvetlerin cisim zerinde yapt ifl, esneklik potansiyel enerjisi
lendirilir. Bir snger topu skldktan sonra tekrar eski konumuna gelmesi ya da fiekil 5.14teki gibi bir yaya F kuvveti uygulanp x kadar uzatldktan sonra yayn esDKKAT
ki konumuna gelmesi esneklik potansiyel enerjisine birer rnektir.
SIRA SZDE
W=EP
AMALARIMIZ
F=0
F=0
F (N) = k.x (m)
Srtnmesiz bir yzeyde bir yayn ucunu duvarda sabit bir A noktasna, dier ucunu da bir
cisme balayalm (fiekil 5.15). Cismi ekerek yay
x kadar gerelim (yayn uzamamfl durumdaki konumunu sfr aldk). Bu durumda yay tekrar eski
konumuna gelmeye alflr ve yayda F kuvveti doar. Bu kuvvete geri arc kuvvet denir. Geri
arc kuvvetin uzama miktarna bal deiflimi
fiekil 5.16da verilmifltir. Geri arc kuvvet hakknda daha genifl bilgi iin nite 3e baknz.
Kuvvetin yapt ifl germe veya skfltrma uzunluu ile doru orantl olduundan kuvvet-yol grafii dorusaldr. Kuvvet-yol erisinin altnda kalan
alan kuvvetin yapt ifli verdii bilindiinden; fie1
kil 5.16daki geninin alan W = kx 2 olarak
2
bulunur. Bu ifl kuvvet sabiti k olan yayn denge
konumundan x kadar uzaklafltnda yayda depolanan esneklik potansiyel enerji deiflimine eflit
olur. Bu nedenle esneklik potansiyel enerjisi
1 2
kx
2
fiekil 5.14
N N
SIRA SZDE
F kuvveti etkisi
altndaki bir yaya
ait esneklik
AMALARIMIZ
potansiyel enerjisi
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
2F
Eep =
SIRA SZDE
fiekil 5.15
NTERNET
NTERNET
Srtnmesiz yatay dzlemde bir yaya bal m

ktlesinin hareketi
A
x
A
fiekil 5.16
Geri arc
kuvvetin
uzama
miktarna
bal deiflimi
F(N)
F(x)=kx
(5.20)
ile verilir. Yaplan bu ifl yayn ucundaki cismin bulunduu yere baldr yani ne
gidilen yola ne de o yol boyunca nasl gidildiinden bamszdr.
x(m)
112
SIRA SZDE
Efl. 5.20yi bulurken

neden yerekimi kuvvetinin yapt ifl hesaba katlmad?
SIRA SZDE
D
fiR NNE E
LM
K
D fi N E L M
fiekil 5.17
S O R U
S O R U (O noktas) x kadar
Denge konumundan
skfltrlmfl yay sistemi
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
N
yatay
AMALARIMIZ
m ktleli fiekil 5.17de grld gibi x kadar skfltrlan yayn nne

yerlefltirilmifltir. Cisim serbest kaldktan sonra K noktasndan geerken ki
kinetik enerjisi 150 J olduuna gre
M deki kinetik enerjsi ka joule dr?
(Srtnme nemsiz olup, N noktas
ile O noktas eflit aralkldr.)
zm:
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
Denge konumu
a
a
L
yatay
a
K
fiekildeki N ile O arasnn eflit a

uzunluuna blnmfl olduunu
dflnelim. Yay 4a skfltrldnda
yayn potansiyel enerjisi, yaplan ifle
eflit olacandan;
W = F.x ve yay iin F = kx

NTERNET
W = k .(x )2 = 16k .a 2 ka 2 = E dnlrse

NTERNET
W = 16E
olacaktr. N noktasnda toplam enerji, kinetik enerji deiflimi sfr olacandan
potansiyel enerji deiflimine eflit olur. Yay serbest kald an O denge noktasna
kadar potansiyel enerji kinetik enerjiye dnflecektir. Soruda K noktasndaki kinetik enerji deeri 150 J olarak verilmifltir. K noktasndaki potansiyel enerjisi bulunacak sonrada M noktasndaki kinetik enerji hesaplanacaktr.
N noktasndaki toplam enerji, potansiyel enerji ve kinetik enerji;
W = E ,
W = E P ,
E P = 16 E
E K = 0
M noktasnda toplam enerji, potansiyel enerji ve kinetik enerji;

W = E = 16E
EP = k.(x)2 = k.(3a)2 = 9k a2
k a2 = E ise
EP = 9E
EK = E - EP = 16E - 9E = 7E
113
L noktasnda toplam enerji, potansiyel enerji ve kinetik enerji;

W = E = 16E
EP = k.(x)2 = k.(2a)2 = 4k a2
k a2 = E ise
EP = 4E
EK = E - EP = 16E - 4E = 12E
K noktasnda toplam enerji, potansiyel enerji ve kinetik enerji;
W = E = 16E
EP = k.(x)2 = k.(a)2 = k a2
k a2 = E ise
EP = E
EK = E - EP = 16E - E = 15E
EK = 150 J idi
15E = 150 J E = 10 J
olur ve bylece M noktasndaki kinetik enerji;
EK = 7E
EK = 7.10 = 70 J
olarak hesaplanmfl olur.
Enerjinin Korunumu
Enerji ne yoktan var edilebilir ne de varken yok
edilebilir, fakat bir formdan baflka bir forma dnflebilir. Bu dnflm srasnda toplam enerji
daima ayn kalr, deiflmez. Bir kinetik enerji potansiyel enerjiye ya da srtnme kuvvetlerin yapt ifle harcanabilir. Belirli bir hzla giden aracn
frene basp durmas srasnda aracn hzndan dolay sahip olduu kinetik enerji, srtnme kuvvetlerinin yapt ifle dnflmfltr. fiimdi ikinci
kata tafldmz top rneimize tekrar dnelim.
Elimizdeki topu pencereden aflaya doru brakalm (fiekil 5.18). Bu durumda pencereden braktmz anda ilk hz sfr olan topumuz herhangi bir dflflte dahi belirli bir hza kavuflacaktr. Baflka bir deyiflle yukarya kartlrken topa
kazandrlan potansiyel enerji kinetik enerjiye
dnflecektir. Yani topun potansiyel enerjisi azalrken kinetik enerjisi artacaktr. Bu durumun tersi de mmkndr. Top dfley ilk hzla yerden
yukarya doru frlatlrsa, ykseldike topun kinetik enerjisi azalrken potansiyel enerjisi artar.
fiekil 5.18
h yksekliinden braklan m ktleli bir topun hareketi.
h2
v2
v3
114
Bu durumu flu flekilde ifade edilebiliriz. Eer potansiyel enerjideki deiflim Ep,
kinetik enerjideki deiflim Ek olarak tanmlanrsa,
Ep = - Ek
(5.21)
olmaldr. Bafllangtaki enerjiler iin 1 indisi sondaki enerjiler iin 2 indisi kullanarak Efl. 5.21
Ep2 - Ep1 = -(Ek2 - Ek1)
(5.22)
olarak yazlabilir. Eflitlik 5.22yi tekrar dzenleyerek

Ep1 + Ek1 = Ep2 + Ek2
(5.23)
ifadesi bulunur. Bu eflitlik mekanik enerjinin korunumu ifadesi olarak bilinir ve

bir durumdaki toplam mekanik enerjinin bir baflka durumdaki toplam mekanik
enerjiye eflit olacan ifade eder. Bu ifadeyi fiekil 5.18deki topun hareketi iin daha ak yazacak olursak;
1
1
mgh1 + mv12 = mgh2 + mv22
2
2
(5.24)
eflitliini elde ederiz. Eer sistemde yay da var ise mekanik enerjinin korunum
ifadesi (Efl. 5.23) daha genel olarak
Ep1 + Ek1 + Eep1 = Ep2 + Ek2 + Eep2
(5.25)
fleklinde kullanlr.
Enerji korunumu sorularn zerken dikkat edilmesi gereken noktalardan biri
potansiyel enerji iin referans noktasnn neresinin seildiidir. Genellikle referans
noktas cisimlerin bulunabilecei minimum konum seilir ama bu flart deildir. zlen soru boyunca referans noktasnn sabit kalmas yeterlidir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA
SZDE hangi enerji trn hangi enerji trne nasl dnfltrrler?
Hidroelektrik
santraller
G VE VERM
D fi N E L M
Baz durumlarda yaplan iflin ne kadar zamanda yapld nem taflr. Bu nedenle
g kavram ortaya atlmfltr. G, birim zamanda yaplan ifl veya ifl yapma hz
S O R UYaplan ifl W ve iflin yapld sre t ise g;
olarak tanmlanr.
P=
W
DKKAT
t
N N
eflitliyle SIRA
verilir.
Eflitlik 5.26 ifl ifadesi kullanlarak dzenlenirse,
SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
(5.26)
115
P=
r
F r cos
= F cos = Fv cos
t
t
(5.27)
bants da tretilebilir. Gcn birimi joule/saniye (J/s) veya watt (W)dr. Pratikte g iin beygir gc (veya buhar beygiri) birimi de kullanlr (1 BG=746 W).
Baz durumlarda ifl-enerji birimi iin g tanm kullanlarak (g x zaman) olarak
verildii de olur, rnein watt-saat veya kilowatt-saat ifl-enerji birimleridir.
fiekil 5.19da gsterilen motorun, 2 kg ktleli bir cismi 5 m/s sabit hzla yukar ekerken harcad g ka Watttr? (g = 10 m/s2)
zm:
Soruda verilenleri kullanarak formlde
yerine koymak zme ulaflmamz salayacaktr.
W
F .x
x
P=
=
= v olduu iin
t
t
t
P = F.v
P = (m.g).v = 2 (kg).10 (m/s2).5 (m/s)
P = 100W
1J/s=1 N.m/sdir
1 kW- saat=3,6x106 Jdr
RNEK
fiekil 5.19
Sabit hzla 2kglk cismi eken motor
sistemi.
P=?
Sabit
Motor
5 m/s
2 kg
mg
SIRA SZDE
Salkl yaflam iin doktorlar gnde 30 dakika yrmenin flart olduunu
ifade etmektedir.
Sizce farkl ktlelere sahip, ayn mesafeyi ayn zamanda yryen kiflilerin harcad enerji ve g deiflir mi?
D fi N E L M
Elektrikle alflan su motoru, kendinden 10 m yksekte bulunan bir depoya 10 daS O R U

kikada 600 kg su ekiyor. Motorun gc ka Wtr?
zm:
DKKAT
G ifadesini kullanarak soruyu yantlayabiliriz. Suyu yukarya karmakla yerekimine karfl bir ifl yaparz ve bu ifl mgh olarak karflmza kar. Sonuta,
W
P=
t
mgh 600.10.10
P=
=
= 100 W
t
10.60
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
K T A P
olarak bulunur.
Bir makinenin verimi, makineden alnan gcn makineye verilen gce oran
olarak tarif edilir. Verim h simgesi ile gsterilir ve
ALINAN G
=
VERLEN G
TELEVZYON
SIRA SZDE
D fi N E L M
RNEK
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
(5.28)
N Tkayplar
E R N E T nedeniyeflitliiyle verilir. Srtnme, ses, flk, deformasyon gibi enerji
le alnan g hibir zaman verilen gce eflit olamaz. Dolaysyla verim her zaman
1den kktr.
NTERNET
116
RNEK
fiekil 5.20
Makara sistemi
fiekil 20deki makara sisteminde P arlkl cisim, F kuvvetiyle sabit hzla ykseltiliyor. Makarann verimi %50 olduuna
gre F kuvvetinin bykl
ka P dir?
zm:
Bu soruyu Efl.5.28 kullanarak yantlayabiliriz. pin ve ykn ykselme miktar
makara arlndan bamsz olduu unutulmamaldr.
=
2h
F
ALINAN G
VERLEN G
50
P.h
=
(yk h karsa, kuvvet ipi 2h eker.)
100 F.2h
1
P.h
=
F = P olarak bulunur.
2 F.2h
G
P
SIRA SZDE
SIRA SZDE olmadan alflabilecek bir aygt/ara tasarlamak mmkn mdr?

Dfl enerji gereksinimi
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
117
zet
N
A M A
Fizikte ifl kavramn aklamak.

Bir cisim zerine etkiyen F gibi sabit bir kuvvet
cisme r kadar yer deifltirme salyorsa yaplan ifl,
W = F r cos (a)
N
A M A
N
A M A
ile verilir.
Bir kuvvet kendi ilerleme dorultusunda yol alyorsa ifl yapar. Yaplan ifluygulanan kuvvetin fliddetine, dorultusuna ve yerdeifltirmesine baldr. Etkiyen kuvvetin yn ile yerdeifltirme vektrnn ynleri dikkate alndnda ifl negatif veya pozitif byklk olarak karflmza kabilir.
flin birimi SI birim sistemine gre joule ve CGS
birim sistemine gre ergdir.
fl ve enerji arasndaki iliflkiyi betimlemek.
Bir cisme bir kuvvet uygulandnda, bu kuvvetin ifl yapabilmesi iin i) cismin yerdeifltirme
yapmas ii) cismin yerdeifltirme dorultusunda
uygulanan kuvvetin bir bilefleni olmas gereklidir. Bir cisim zerinde yaplan net ifl ile cisme
enerji aktarlr veya cisimden enerji alnr. Bir baflka deyiflle, cismin ifl yapabilmesi iin enerjiye
gereksinimi vardr. Bu bakmdan ifl ve enerji birimleri ayndr.
E yay =
Ek =
1
2
mv
eflitliiyle verilir. Yerden h kadar ykseklikte bulunan m ktleli bir cismin yere gre sahip olduu potansiyel enerji
Ep = mgh
ifadesiyle, orijinal konumundan x kadar gerilmifl
veya sklmfl kuvvet sabiti k olan yaydaki esneklik potansiyel enerjisi ise,
kx
bantsyla verilir.
N
A M A
Enerjinin korunumu yasasn aklamak.

Bir cisim zerinde dfl kuvvetler tarafndan yaplan ifl, cismin kinetik enerjideki deiflim miktarna eflittir ve ifl-enerji eflitliiyle,
W = Ek
fleklinde gsterilir. Mekanik enerji korunumlu bir
nicelik olup, birbirinden farkl iki durumdaki
enerjiler birbirine eflittir;
Ep1 + Ek1 + Eep1 = Ep2 + Ek2 + Eep2
N
A M A
Enerji bir formdan baflka bir forma dnflebilir.

G ve verim kavramlarn tanmlamak.
G birim zamanda yaplan ifl miktar olarak tanmlanr ve
P=
= Fv cos()
eflitliiyle gsterilir. G birimi watttr. Verim,

=
Kinetik enerji, potansiyel enerji ve esneklik potansiyel enerjisini tanmlamak.

Bir cismin hzndan dolay sahip olduu enerjiye
kinetik enerji, durumu ve konumundan dolay
sahip olduu enerjiye potansiyel enerji denir.
Ktlesi m, hz v olan cismin kinetik enerjisi
ALINAN G
VERLEN G
eflitliiyle verilir ve makineden alnan gcn makineye verilen gce oran olarak tarif edilir.
118
Kendimizi Snayalm
1. Afladaki ifadelerden hangisi enerji birimi olan Je
efldeerdir?
a. kgm/s
b. kgm3/s2
c. kgm2/s2
d. kgm/s2
e. kgm2/s
5. Tavandan asl ideal sarmal bir yayn serbest ucuna

8,0 kg lk bir ktle taklyor. Ktle yayn ucunda asl
duruyorken, yay bafllang durumuna gre 10 cm uzuyor. Bu durumda iken yayda toplanan potansiyel enerji ka jouledr?
1
2. Srtnmeli bir dzlemde, durmakta olan m ktleli

bir cisim flekilde gsterildii gibi F=100 N byklnde bir kuvvetle ekilmektedir. 2 m srklemenin sonunda cismin zerine yaplan ifl 300 J ise srtnme kuvvetinin bykl ka Ndur?
F
i =37
d=2m.
a.
b.
c.
d.
e.
100
70
50
25
0
3. Kinetik enerjisi 100 J olan 2 kg ktleli bir cismin hz nedir?

a. 50
b. 25
c. 20
d. 10
e. 5
4. Yerden h yksekliinden serbest braklan bir cismin h/2 yksekliine geldiinde hz nedir?
a. gh
b.
7gh
c.
5gh
d.
2gh
e.
gh
10 cm
V=0
a.
b.
c.
d.
e.
1
2
4
8
16
6. fiekildeki gibi ktlesi 4 kg olan bir cisim, yatay srtnmesiz bir dzlemde hzla gelerek bir ucu tutturulmufl yay sabiti 100 N/m olan yayn serbest ucuna arparak 2 cm skfltryor. Cismin bafllangtaki hz ka m/sdir?
v
A
x
A
a.
b.
c.
d.
e.
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
7. Ktlesi 2 kg olan cisim 10 m/s hz ile A noktasndan

hareketine bafllyor, d=8 mlik eri yolu alyor ve h=2 m
ykseklie kyor. Ald yol boyunca cisim zerine
FS=6 Nluk srtnme kuvveti etki ediyor. Cisim B noktasna ulaflt andaki hz ka m/s olur?
h
o
m
A
a. 0
b.
c.
d. 2
e.
8. Motorun gc ka 4 W olan bir su motoru, kendinden 1 m yksekte bulunan bir depoya 1 dakikada en
fazla kg su ekebilir?
a. 24
b. 15
c. 8
d. 4
e. 1
119
9. Bir deniz motorunun hz 10 m/s iken pervanenin

gc 50 beygir gcndedir. Motor bu hzla durdurmak
istenirse bal olduu ipte ka Nluk gerilme oluflur? (1
BG=746 W)
a. 5
b. 50
c. 746
d. 3730
e. 5000
10. Verimi %75 olan bir motor derinlii 20 m olan artezyen kuyusundan dakikada 45 kg su ekebilmektedir.
Bu motorun gc ka Wtr?
a. 200
b. 175
c. 150
d. 125
e. 100
120
Yaflamn iinden
4 Mays 2002
7DEN 77YE OKUL DIfiI BLGLER

Bay Lunapark tanr msnz?
Elence denince, benim aklma dnme dolaplar, salncaklar, gldren aynalar ve korku tnelleri gelir. Babamnsa tahterevalli, Karagzc, kukla tiyatrosu ve kayk
salncaklar...
Ablalarnzn aklna, arpflan otomobiller, dnen uaklar, dnme dolaplar gelirken; flimdi hzla deiflen teknolojiyle sizlerin aklna, befl yz kilometre hzla giden
uzay otobs, kollu makineler, iinden kk kayklarla geilen saydam su borular, her kfleden size uzay
tabancasyla atefl eden Fairmanler, bafllarn deliklerden karan tarla fareleri geliyor...
Yani sizin anlayacanz, sonunda byle bir yere gitmek istediimizde hepimizin aklna o park, yani lunapark geliyor.
Peki hi dflndnz m bu lunapark szcnn nereden geldiini? Neden dnyann her yerinde elence
yerlerine lunapark denildiini?..
flte size lunaparkn ksack yks
Anatoliy Lunaarskiy bir siyaset adam. Ayn zamanda
da baflarl bir sanat ve edebiyat tarihisi. 1905 ylnda
lkesinden Fransaya kamak zorunda braklnca, yaflamn srdrebilmek iin kendi adn verdii bir park
kiralamfl ve bu parkta tam on iki yln niflan tahtalar,
sallanan tahta atlar, tahterevallilerle oynayan ocuklara
sandvi satarak geirmifl.
O memleketine dndkten sonra da, ocuklar Lunaarskiy nin parkn unutmamfllar ve bu parka Lunann
Park anlamnda Lunapark demifller.
flte bizde de, dnyann drt bir kflesinde baflka baflka
isimler taklsa da, lunaparklarn ad Lunaarskiy Amcadan geliyor...
Yazarnda dedii gibi lunapark her an bir neflesi bir
elencesidir. Lunaparklarda kullanlan mekanik dzeneklerin alflmasnda temel prensip fizik ilkelerinin
kullanlmasdr. Bu bakmdan lunaparklar adeta bir canl fizik laboratuvar ortamn andrr.
Belirli bir eksen etrafnda dnen dzlem ve bu dzleme sabitlenmifl ziyaretilerin savrulmas zerine kurulu
atlkarncaya binmeyenimiz hemen hemen yoktur. Oturma yerleri zincirlerle bir dnen tablaya balanan, dnnce bir yelpaze gibi alan uan sandalye makinesine binmek ise bydmzn bir gstergesidir sanki.
Bunun yannda adrenalin seviyesini olduka arttran,
ykseklere kp birden inen heyecanl lunapark treni
ise son yllarn en elenceli makinelerindendir. fiimdi
bu trenin alflmasndaki fiziksel olaylara bir bakalm.
Tren bir zincir halat yardmyla raylarn tepe noktasna
karlr. Tepeye yaklafltrldnda hz yavafllatlr ve
durma noktasna getirilir. Bu noktada iken, trenin potansiyel enerjisi en byk deerdedir. Tren, hafif bir
hareketle alalan rayda hareket eder ve olduka hzlanr. Dolaysyla kinetik enerjisi artar. Bir baflka deyiflle
tepedeyken kazand potansiyel enerjisi kinetik enerjiye dnflr. Srtnmelerden kaynaklanan enerji kayb
ise trene bal kk bir motor yardmyla telafi edilir.
Sonuta lunapark trenimiz aslnda bir enerji dnflm
makinesi olarak alflr.
121
1.c
Sra Sizde 1
fl kuvvet ile yerdeifltirme vektrnn bykl ile
her iki vektrn arasndaki ann kosins arpna
eflittir. Soruda ocuklarn birisinin dierine gre iki kat
kuvvetli olduu ve yerdeifltirmenin ayn uzaklk olduu bilgisi verilmektedir. ocuklarn yapt ifli ayr
ayr yazp eflitleyelim. ocuklardan iki kat kuvvetli
olann, kuvvet vektr ile yerdeifltirme vektr ile
arasndaki a a, yaplan ifl W1, dierinde ise kuvvet
vektr ile yerdeifltirme vektr ile arasndaki a i,
yaplan ifl W2 olsun.
2.b
3.d
4.e
5.c
6.a
7.b
8.a
9.d
10.a
Yantnz yanlflsa fl bafllkl konuyu gzden

geiriniz.
Yantnz yanlflsa Doru Boyunca Sabit Bir
Kuvvetin Yapt fl bafllkl konuyu gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa Kinetik Enerji bafllkl konuyu gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa Potansiyel Enerji bafllkl konuyu gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa Esneklik Potansiyel Enerjisi
bafllkl konuyu gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa Esneklik Potansiyel Enerjisi
Yantnz yanlflsa Enerji Korunumu bafllkl
konuyu gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa G ve Verim bafllkl konuyu gzden geiriniz
Yantnz yanlflsa G ve Verim bafllkl konuyu gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa G ve Verim bafllkl konuyu gzden geiriniz.
W1 = Fd cos (a)
W2 = 2Fd cos (i)
W1 = W2
Fd cos (a) = 2Fd cos (i)
cos (a) = 2 cos (i)
Bu eflitliin saland her durumda ocuklar eflit ifl yapar. Bu durumu biraz daha irdeleyelim. Kosins fonksiyonu en kk -1 en byk 1 deerini alabilir. Bu durumda cos (i) deeri 0,5den byk deer alamaz, bir
baflka deiflle i as 60den kk olamaz. rnek olarak i as 60 olursa a = 0 olur (fiekil 5.21).
2F
N
F
W
fiekil 5.21: Sra sizde 1 iin rnek durum.
Sra Sizde 2
Otomobil frene bast andan itibaren hznda bir azalma olaca aktr. Kinetik enerji hzn karesi ile doru
orantldr (Efl. 5.13). Bu durumda otomobil frene bastnda kinetik enerjisi azalr. Kinetik enerji deiflimi ise
ifl-enerji eflitlii (Efl. 5.14) ile ifle eflittir. Bu ifli yapan
kuvvet ise srtnme kuvvetleridir.
122
Sra Sizde 3
Daa karken sporcular yerekimi kuvvetine karfl ifl
yaparlar. Ktlesi m olan yryerek kan sporcu mgh
ile tanmlanan potansiyel enerji toplar. Bisiklet ile kan
sporcu iin toplam ktle yryerek kan sporcuya gre daha fazladr, bisikletin ktlesi (mB) eklenmifltir. Bu
durumda yerekimine karfl yaplan ifl (m+mB)gh kadardr. Yani bisikletli olan sporcu trmanmak iin daha
fazla enerjiye ihtiya duyar.
Sra Sizde 4
Yerekimi kuvvetinin yn yayn uzama vektr arasndaki a 90dir. Bu durumda yayn gerilmesine yerekimi kuvvetinin bir etkisi olmaz. Bu nedenle Efl. 5.17
tretilirken yerekimi kuvveti hesaba katlmasna gerek
yoktur.
Sra Sizde 5
Hidroelektrik santrallerde barajlarda toplanan suyun
kullanldn biliyoruz. Toplanan suyun ktle merkezi
zeminden yksektedir. Bu durumda su potansiyel enerjiye sahiptir. Barajn zemine yakn yerlerde ise suyun
akfln salayacak kapaklar bu kapaklarn bulunduu
yerde ise tribnler bulunur. Su buradan geerken tribnleri dndrr. Yani suyun sahip olduu potansiyel
enerji, tribnlerin dnmesiyle kinetik enerjiye dnflr
ve bu kinetik enerjide tribnlerin bal olduu motorlar
yardmyla elektrik enerjisine dnflr.
Sra Sizde 6
G birim zamanda yaplan ifl miktardr. Yaplan ifl ise
harcanan veya depolanan enerji miktarna eflittir. Efl.
5.24e gre g, kuvvet ile hz vektrnn bykl
ile her iki vektrn arasndaki ann kosins arpna
eflittir. Yryfl yapanlar ayn mesafeyi ayn zamanda
yrdklerine gre hzlar ayndr. Fakat ktleleri farkl
olduu iin kuvvet farkldr, ktlesi fazla olann daha
fazladr. Enerji iin ise ktlesi fazla olann daha fazla ifl
yapt hemen sylenebilir. Bu durumda ktlesi fazla
olan kiflilerin harcadklar enerji ve g fazladr. Diyet
yapmaya yeni bafllayan kiflilerin ktleleri fazla olduu
iin enerji harcama (kilo verme) daha hzl olur. Ktleleri azaldka ayn mesafeyi yrdkleri halde ayn enerji harcanmaz.
Sra Sizde 7
Enerji gereksinim olmamas verimin bir veya daha byk olmasna karfl gelir ki bu durum fizikte flu ana kadar ngrlen teoremlere aykrdr. Verilen g alnan
gce eflit olmaz. Halk arasnda verilen g ya da enerji
olarak elektriksel veya petrol trevlerinin kuvvetlerinden elde edilen enerji ngrlmektedir. Fakat doada
var olan doal kuvvetlerin varl unutulmaktadr. Bunlarn baflnda pusulann saptrmasn salayan dnyann
manyetik alan kuvveti, sabit mknatslarn manyetik alan
kuvveti, yerekimi kuvveti ve dnyann kendi ekseni
etrafnda dnmesinden kaynaklanan kuvvet gibi kuvvetler gelir. Bu kuvvetlerin kullanlmas verimi arttrr.
Kaynaklar
Halliday, D., Resnick R., Walker, R. J., (2001) Fundamentals of Physics- 6. B., New York: J. Wiley.
Serway, R. A., Beichner, R. J., Jewett, J, eviri editr
olakolu, K., (2007) Fen ve Mhendislik iin Fizik, Ankara: Palme Yaynclk.
123
Amalarmz
N
N
N

izgisel momentumu aklayabilecek,
Momentumun korunumu yasasn tanmlayabilecek,
Bir doru boyunca arpflma olaylarn analiz edebilecek, bilgi ve becerileri
edinmifl olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
tme
Momentum
Momentum Korunumu
arpflma
indekiler
lkeleri-I
Momentum
GRfi
MOMENTUM
ARPIfiMALAR
Momentum
GRfi
Bu nitemizde cisimlerin hareketlerinden dolay dier cisimler ile etkileflmeleriyle oluflan fiziksel olaylar analiz edeceiz. Bu analizler erevesinde itme ve momentum kavramlarn inceleyeceiz. Ardndan arpflma olaylarn bu kavramlarla
iliflkilendireceiz.
MOMENTUM
Bir cismin ktlesi ile hznn arpm izgisel momentum veya ksaca momentum olarak isimlendirilir. Momentum;
r
r
p = mv
(6.1)
eflitliiyle gsterilir. Birimi kg.m/sdir. Momentum vektrel bir niceliktir ve yn

cismin hz ynndedir. Bu bakmdan cismin momentumunun bilinmesi cismin
hangi ynde hareket ettii bilgisini de verir.
tme
Bir cismin ivmesinin,
r
r v
a=
t
(6.2)
ifadesiyle verildiini daha nceki derslerimizde grmfltk. Bu ifadeyi Newtonun ikinci yasasna yerlefltirip dzenlersek;
r
r
r
v
F = ma = m
(6.3)
t
r
r
F t = mv
(6.4)
r
r
elde edilir. Efl. 6.4n sol tarafndaki I = F t ifadesi itme olarak isimlendirilir. Kuvvet vektrel byklk olduundan itme de vektreldir. tmenin birimi
newton-metre (N.m)dir. Cisim zerine etki sresi farkl olacak flekilde birden fazla kuvvet uygulandnda, itme, her bir kuvvetin kendi etki sresi ile kuvvetin arpmlarnn vektrel toplam olarak dflnlmelidir.
r
r
Cismin bafllangtaki hz vilk ve son hz vson olmak zere, Efl. 6.4n sa tar
rafndaki mv ifadesini biraz daha ak yazalm;
tme: cisme etkiyen kuvvet

ile kuvvetin etki sresinin
arpmdr.
126
Bir cisme etki eden itme,

cismin momentumundaki
deiflimeye eflittir.
r
r
r
r
r
s
r
r
mv = m ( vson vilk ) = mvson mvilk = pson pilk = p
(6.5)
r
Eflitlik 6.5in sa tarafndaki fark ( p ) bize cismin son momentumu ile ilk momentumu arasndaki fark verir. Bu farka momentum deiflimi denir. Bu durumda bir cisme etkiyen kuvvetin sresi ile kuvvetin arpm yani itme, momentum deiflimini verir. Momentum deiflimi bize cismi durdurmak veya hareket ettirmek
iin gerekli itmenin bykln tanmlar.
Ktlesi 10 kg olan bir cisim, 4 m/slik hzla bir duvara atlyor (fiekil 6.1). Top duvarla 0.02 slik bir etkileflmeden sonra ayn hzla geri dnyor. Cismin duvar zerinde oluflturduu ortalama kuvvet ka Ndur?
RNEK
fiekil 6.1
Duvara arpan
top
Duvar
v
m
vs=0
r
r
F t = mv
r
r
r
F t = m( v (v ))
r
r
F t = 2 mv
F .0.02 = 2.10.4
F = 4000 N
zm:
Momentum deiflimi hesaplanrken son momentumdan ilk momentumun fark alnacandan gelifl ve dnfl hz ynleri nem taflr.
Top duvara arpp dndkten sonra, hznn bykl ayn olmasna ramen ynnn gelifl hzna
ters olacana dikkat edelim. Bu
durumda momentum deiflimi, gelifl momentumunun iki kat olacaktr. Efl. 6.5 kullanlarak;
olarak buluruz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
RNEK
AMALARIMIZ
SIRA
SZDE topuna ve futbol topuna ayn kuvvetle tekme atyor. Toplara kaBir sporcu bir
basketbol
zandrd momentum ve hz iin ne syleyebilirsiniz?
D fi N E L M
Momentumun
Korunumu
Momentumun ynn ve bykln deifltirebilmek iin hzn deiflmesi dolaO R U etki eden kuvvetin yn, etki sresi veya bykl nicelikleysyla cisim Szerine
rinden en az birinin deiflmesi gereklidir. Efl. 5.4 biraz daha inceleyelim. Bu eflitlie gre, itmenin
uygulanan net kuvvetin yn olmakla birlikte ayn zamanD K K A yn
T
da momentum deiflimi ynndedir. Bir baflka deyiflle belirli bir dorultuda momentum deifliminden bahsedebilmek iin o ynde net bir kuvvet olmas gerekir.
N N
SIRA SZDE
m=1 kg ktleli bir top h=5 m ykseklikten bafllangtaki hz vilk=2 m/s olacak flekilde braklyor.
Cismin momentumundaki deiflimin yn ve bykl nedir?
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
127
6. nite - Momentum
fiekil 6.2
zm:
Cismin atld andaki momentumuna Pi
ve yere arpt andaki momentumunu PS
olarak gsterelim. Bu momentumlarn ynlerinin cismin o andaki hznn yn dorultusunda olduunu gzden karmayalm.
Momentum deiflimi ise cismin son momentumu ile bafllangtaki momentumu arasndaki vektrel farktr ve itme momentum
deiflimine eflittir;
r
r r
r
= P = PSon Pilk
Dfleyde braklan
bir cismin hareketi
bafllangtaki momentumu
r Cismin
r
Pilk = mvilk olarak verilir ve yn cismin
hz ile ayndr, yani aflaya dorudur. Cismin son momentumu iin ise son hza gerek vardr. Bunun iin yerekimi ivmesi ile
h yksekliinden aflaya dflen cisim iin
h=
1 2
gt
2
eflitlii yazlarak t sresi bulunur;

t=
2h
2 5
=
= 1 s.
g
10
Bu ifade ile son hz,

vson = vilk + gt = 2 + 10 1 = 12 m/s
olarak bulunur. Bu durumda cismin son momentumu
Pson = mvson = 1 12 = 12 kg m/s
olarak elde edilir. Son momentumun yn ise yine ilk momentum gibi aflaya
dorudur. Bu durumda cismin momentumundaki deiflim,
Pson - Pilk = 12 - 2 = 10 kg m/s
olarak karflmza kar. Momentum deifliminin yn ise aflaya dorudur. rneimizde etki eden kuvvet yerekimi kuvvetidir ve yn aflaya dorudur. Bylelikle momentum deifliminin yn iin bulunan sonu dfl kuvvet yn ile uyum
iindedir.
Eer seilen dorultuda net bir kuvvet yoksa momentum deiflimi olmaz, yani
momentum korunur. Bu durumda Efl. 6.4,
r
r
F t = mv = 0
(6.6)
ve Efl. 6.5 kullanlarak,
r s
r
p = pson pilk = 0
s
r
pson = pilk
(6.7)
128
rnein arpflma veya

infilak olaylar gibi fiziksel
olaylarda eer bileflke dfl
kuvvet sfrsa momentum
korunur.
elde edilir. Son momentumun ilk momentuma eflit olduu duruma momentum korunumu denir.
RNEK
Ayn ykseklikten ayn ilk hzlarla fiekil 6.3deki gibi frlatlan zdefl cisimlerin yere dflnceye kadarki momentum deiflimlerini sralaynz. (g=10m/s2; Srtnme
yok)
fiekil 6.3
Yatay atfl yaplan
cismin hareketi
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
zm:
tme momentum deiflimine
eflit olduundan cisimlerin zerindeki itmeleri inceleyelim. Cisimlerin zerine dfl kuvvet olaV0
rak yerekimi kuvveti uygulanr.
Dolaysyla momentum deiflim
m
yn etki eden dfl kuvvet ynnm
V0
de yani aflaya dorudur. 1 numaral durum ile 2 numaral cih
simlerin hareketleri karfllafltrldI1
I2
nda, 1 numaral durumdaki cismin uufl sresi 2 numaral duYer
rumdan daha fazla olduu aktr. tme, cisim zerine etki eden
dfl kuvvet ile etkime sresinin
r
r
arpm olduundan, = F .t , 1 numaral cisimdeki itme 2 numaral itmeden, dolaysyla momentum deiflimi daha byk olacaktr.
Uzaydaki arpflmalarda
SIRA SZDE momentum korunur mu?
ARPIfiMALAR
D ficismin,
N E L M durmakta olan veya hareketli dier bir cisimle etkileflmesine
Hareketli bir
arpflma denir. arpflmalar cisimlerin arpflmadan nceki ve sonraki dorultularna gre ikiye
Eer arpflma ncesi ve sonras cisimler ayn dorultuda ise
S O ayrlr.
R U
bu merkezi arpflma, deilse merkezi olmayan arpflma olarak isimlendirilir. arpflmada arpflmay yapan cisimlerin hareketlerinde keskin bir deiflme
DKKAT
olur. arpflmalarn flekli nasl olursa olsun, dfl kuvvetlerin olmad arpflmalarda
momentum korunur ve cisimlerin arpflmadan nceki toplam momentumlar arSIRA SZDE
pflmadan sonraki
toplam momentumlarna eflittir. Dfl kuvvetin olduu arpflma
durumlarnda ise momentum korunmaz.
r
r
Ktleleri
m1 ve m2 arpflmadan nceki hzlar v1 ve v2 , arpflmadan sonraki
AMALARIMIZ
r
r
hzlar v1 ve v2 olan iki cismin arpflmasn dflnelim (fiekil 6.4). Tam arpflma
r
annda m1 ktleli cismin m2 ktleli cisme uygulad kuvvet F12 ; m2 ktleli cismin
r
r
r
K T A P
m1 ktleli cisme
uygulad kuvvet F21 ise Newtonun III. yasasna gre F12 = F21
N N
olmaldr. arpflma t sresince meydana gelmifl ise;

TELEVZYON
NTERNET
r
T E L E Vr Z Y O N
F12 t = F21t
NTERNET
(6.8)
129
6. nite - Momentum
olur. Bu eflitliin sol tarafnda m1 cisminin m2 cismine sa tarafnda ise m2 cisminin m1 cismine uygulad itme bulunmaktadr. Eflitlik 6.4 kullanlarak,
r
r
P1 = P2
(6.9)
eflitlii yazlabilir.
fiekil 6.4
Farkl hzlara ve
ktleye sahip
cisimlerin esnek
arpflmas
v2
m1
m2
F21
F12
v1
v2
m1
m2
Eflitlik 6.9, cisimleri bafllangtaki ve son momentum ifadelerini kullanarak,

r
r
r
r
p '1 p1 = ( p '2 p2 )
(6.10)
veya
r
r
r
r
p1 + p2 = p '1+ p '2
(6.11)
ifadesi elde edilir. Bu ifade cisimlerin arpflmadan nceki momentumlar toplam ile arpflmadan sonraki momentumlar toplam birbirine eflit olaca anlamna gelir. Eflitlik 6.11 cisimlerin hzlar ve ktleleri kullanlarak,
r
r
r
r
m1.v1 + m2 .v2 = m1.v1 + m2 .v2
(6.12)
eflitliiyle de yazlabilir.
arpflmalar enerji korunumuna gre esnek ve esnek olmayan arpflma ikiye ayrabiliriz.
Aralarn birbirleriyle arpflmas esnek bir arpflmadr?
SIRA SZDE
Esnek arpflma
Toplam momentumun ve
kinetik enerjinin korunduu
arpflmalar esnek
arpflma, toplam
momentumun korunup
enerjinin korunmad
arpflmalar esnek olmayan
arpflma diye isimlendirilir.
fi N E L M
Esnek arpflmada momentumun yan sra, mekanik enerji deD korunur.
arpflma
srasnda enerji kayb yoktur. Bu tr arpflmann anlafllmas iin bilardo toplarnn
S O R U
arpflmalarn rnek verebiliriz (fiekil 6.5).
AMALARIMIZ
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
130
fiekil 6.5
Bilardo toplar
1s
2s
Bu arpflmada srtnme ihmal edildiinde

dfl kuvvet olarak sadece yerekimi kuvveti vardr ve bu kuvvetin yn toplar arpfltrdmz
masa dzlemine diktir; dolaysyla toplarn hzlarna herhangi bir katks yoktur. Bylelikle momentum korunur. Enerji ise toplar arpflt andaki deformasyon ihmal edilirse (yine dfl kuvvet yok) korunur.
2i
RNEK
Hzlar v1=4 m/s ve v2=2 m/s olan, eflit 2 kg ktleli iki top fiekil 6.6daki gibi birbirlerine doru frlatllarak esnek arpfltrlyorlar. Toplarn arpflmadan sonraki
hzlarn bulunuz.
fiekil 6.6
m1=2 kg
Farkl hzlara ve
ktleye sahip
cisimlerin esnek
arpflmas
m2=2 kg
1=
4m/s
2=
v1
2m/s
v1
zm:
Burada iki top ayn ktleye sahip olduundan momentum korunumundan Efl.
6.10i kullanrsak;
2.4 - 2.2 = -2v 1 + 2v 2
v 1 - v 2 = 2
denklemi elde edilir. Enerjinin korunumdan,
1
1
1
1
m1.v12 + m2 .v22 = m1v12 + m2 v22
2
2
2
2
1 2 1 2 1 2 1
2.4 + 2.2 = 2v1 + 2v22
2
2
2
2
v 1 2 - v 2 2 = 20
131
6. nite - Momentum
eflitlii elde edilir. Sonuta tretilen hz eflitliklerinin ortak zmyle;

v 2 = 4 m/s v 1 = -2 m/s
olarak bulunur. Grld gibi eflit ktleli cisimlerin arpflmadan sonra hzlarnn byklkleri yer deifltirirken, cisimlerin hareket ynleri de tersine dnmfltr.
Ktleleri eflit olan esnek

arpflmalarda cisimler
hzlarn arpflma sonunda
deifl tokufl olur.
Esnek Olmayan arpflma

Esnek olmayan arpflmada momentum korunsa da, kinetik enerji korunmaz. arpflma srasnda kinetik enerjinin byk ksm sya dnfltnden enerji kayb olur.
Esnek olmayan arpflmay birka farkl rnekle aklayalm.
i) Ters ynlerde gelen cisimler iin;
Bu rnek iin, m1=4 kg ve m2=2 kg
ktleli kre fleklindeki iki cismin, srasyla v1=2 m/s ve v2=1 m/s hzlaryla fiekil 6.7de olduu gibi birbirlerine doru hareket ederken esnek olmayan arpflma yaparak birbirine yapflk olarak
hareketlerine devam ettiini dflnelim ve son hzlarn bulmaya alflalm.
Momentum korunduu iin Efl.
6.12 kullanlarak,
r
r
r
m1.v1 + m2 .v2 = ( m1 + m2 ) vortak
fiekil 6.7
m1
m2
Yatay
Farkl hzlara ve
ktleye sahip
cisimlerin esnek
olmayan
arpflmas
ortak
Yatay
m1.v1 - m2.v2 = (m1 + m2) vortak

4.2 - 2.1 = (4 + 2) vortak
vortak = 1 m/s
sonucu elde edilir.

ii) Durmakta olan cisimlere arpan cisim iin;
Bu rnekte m1=6 kg ktleli krenin, durgun pozisyondaki(v2=v3=0 annda)
m2=1 kg ve m3=2 kg ktleli krelere doru v1=3 m/s hzyla giderken, esnek olmayan arpflma yaparak krenin yapflk olarak hareketlerine devam ettiini dflnelim (fiekil 6.8) ve son hzlarn bulalm.
fiekil 6.8
m1
+
m2
m3
Yatay
ortak
Yatay
m1 ktleli krenin
durgun m2 ve m3
ktleli krelere
esnek olmayan
arpflmas
132
Momentumun korunumundan Efl. 6.12 kullanlarak,

r
r
r
r
m1.v1 + m2 .v2 + m3 .v3 = ( m1 + m2 + m3 ) vortak
m1.v1 + 0 + 0 = (m1 + m2 + m3) vortak
6.3 + 0 + 0 = (6 + 1 + 2) vortak
vortak = 2 m/s
sonucu elde edilir.

iii) Mermi hz lmekte kullanlan balistik sarka
Bu rnekte de m=5 g ktleli mermi fiekil 6.9da olduu gibi M=995 g ktleli
durgun olan ahflap balistik sarkaca v=400 m/s hz arptrlyor ve ahflaba saplanyor. Mermi ile ahflabn kabilecekleri maksimum ykseklii bulalm.
Burada esnek olmayan arpflma sz konusu olduundan kinetik enerjide kayp olsa da momentum ve toplam enerji korunacaktr.
fiekil 6.9
Mermi hz
lmekte
kullanlan balistik
sarka
-h
p
m
M
vortak
v2=0
Bu nedenle esnek olmayan arpflmada momentum korunumu eflitlii Efl. 6.12

kullanlarak gereken verileri yerlerine koyarsak;
r
r
r
m.v1 + M .v2 = ( m + M ) vortak
m.v + 0 =(m + M)vortak
0.005.400 + 0 = (0.005 + 0.995)vortak
vortak = 2 m/s
sonucu elde edilir.

Yukarda toplam enerji korunumundan ve kinetik enerji kaybndan bahsedilmiflti. m ktleli mermi M ktleli balistik sarkaca arpnca, sarkac h yksekliine
kadar ykselterek sisteme potansiyel enerji kazandrmfl olur. Is kayb ihmal edilirse kinetik enerjideki kayp potansiyel enerjideki kazanca eflit olacaktr.
Bylece enerji korunumundan,
EToplam=Ekinetik+Epotansiyel Ekinetik=Epotansiyel
133
6. nite - Momentum
1
2
( m + M )vortak
= ( m + M ) gh
2
2
vortak
= 2 gh
2
/ 2 g = 4 / 2 10 = 4 / 20 m
h = vortak
sonucuna ulafllr.
Bir topun geri tepmesini momentumun korunumu kavramn kullanarak
aklaynz.
SIRA SZDE
iv) Skflmamfl bir yayn nndeki takoza saplanan mermi
D fi N E L M
merminin, sarmal
Bu rnekte yukardaki sarkaca benzer biimde m=10 g ktleli
yayn ucuna bal M=490 g ktleli durgun bir takoza fiekil 5.10da grld gibi
O R U
v=250 m/s hz arptrlarak saplanmas salanyor. Bu arpflma Ssonucunda
kuvvet
sabiti (veya yay sabiti) k=50 N/m olan yay ne kadar skfltrabileceimizi bulalm.
Burada da bir esnek
DKKAT
olmayan arpflma sz
konusudur. O nedenle kix
SIRA SZDE
netik enerjide kayp olaM
cak, momentum ve topm
v
lam enerji korunacaktr.
AMALARIMIZ
Momentum korunumu
eflitliinden (Efl. 6.12),
v2=0
m.v + 0 =(m + M)vortak
D fi N E L M
S O R U
fiekil 6.10
DKKAT
Skflmamfl bir
yayn nndeki
SIRA SZDE
takoza saplanan
mermi
N N
K T A P
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
ifadesi elde edilir. Bu eflitlikte verilen deerler yerine konularak,

0.010.250 + 0 = (0.010 + 0.490)vortak
TELEVZYON
TELEVZYON
vortak = 5 m/s
NTERNET
sonucu elde edilir.
Toplam enerji korunacandan, m ktleli mermi M ktleli takoza arpnca, takoz x (skflma miktar) kadar skflacaktr. Bylece merminin kaybettii kinetik
enerji yaya esneklik potansiyel enerjisi olarak aktarlacaktr. Is kayb ihmal edilirse kinetik enerjideki kayp esneklik potansiyel enerjideki kazanca eflit olacaktr.
Enerji korunumundan;
EToplam=Ekinetik+Epotansiyel Ekinetik=Epotansiyel
1
1
2
( m + M )vortak
= kx 2
2
2
1
1
(0.010 + 0.490) 52 = 50 x 2
2
2
x = 0.5 m
yaydaki skflma miktar bulunur.
NTERNET
134
fiekil 6.11
Durmakta olan
bir takozu delip
geen mermi
v) Durmakta olan bir takozu delip geen mermi

fiimdi de yukardaki rnee benzer biimde m=10 g ktleli mermi, M=350 g ktleli durgun bir takoza fiekil 6.11de grld gibi v=250 m/s hz ile gnderilsin
ve mermi takozu delip geerek hareketine v 1 =100 m/s hz ile devam etsin. Takozun arpflmadan sonraki hzn bulalm.
Bu hareket srasnda
da esnek olmayan arv 2
pflma sz konusudur.
Bu nedenle kinetik enerM
m
v1
m
v 1
jide kayp olacak, momentum ve toplam enerYatay
ji korunacaktr
v2=0
Yeniden momentum
korunumu eflitlii (Efl.
6.10) kullanlarak,
m.v1 + 0 = mv 1 + Mv 2
0.010.250 + 0 = 0.010 100 + 0.75v 2
v 2 = 20 m/s
sonucu elde edilir.
SIRA SZDE
Birbirine tutunarak
buz zerinde dans eden farkl ktleli iki kifli ellerini aniden brakrSIRA SZDE
sa hzlar hakknda ne syleyebiliriz?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
6. nite - Momentum
135
zet
N
A M A
N
A M A
izgisel momentumu aklamak.

Bir cismin ktlesi ile hznn arpm o cismin
momentumu olarak isimlendirilir ve
r
r
p = mv
eflitliiyle gsterilir.
Momentumun korunumu yasasn tanmlamak.
Cisme etki eden kuvvet ile kuvvetin etki sresir
nin arpm, F t itme olarak isimlendirilir. tme
cismin kuvvete maruz kalmadan nceki ve sonraki momentumlarnn farkna eflittir. Kuvvetin
olmad dorultularda itme sfra eflittir ve dolaysyla momentum deiflimi de sfra eflit olur.
Momentum deifliminin sfr olmas, cisimlerin
sahip olduu bafllangtaki ve sondaki momentumlarnn birbirine eflit olduu anlamna gelir ki
bu durum momentum korunumu olarak bilinir.
N
AM A
Bir doru boyunca arpflma olaylarn analiz

etmek.
Hareketli bir cismin durmakta veya hareketli dier cisimle etkileflmesi (arpflma) srasnda, ortamdaki dfl kuvvetlerin olmad dorultularda
momentum deiflimi olmaz, momentum korunur. arpflma esnasnda cismin sahip olduu
kinetik enerji korunuyorsa esnek arpflma, korunmuyorsa esnek olmayan arpflma olarak
isimlendirilir.
136
Kendimizi Snayalm
1.
3.
Momentum
Yatay
m
0
3t
1
11
Zaman
Bir cismin momentum-zaman grafii flekildeki gibidir.

0 - t arasnda cisme etki eden net kuvvet ise, t - 3t arasndaki nedir?
r
F
a.
2
r
b. F
r
c. 2 F
r
F
d.
2
r
F
e.
3
2. Ktlesi 4 kg olan bir cisim, 2,5 m/slik hzla bir duvara atlyor ve ayn hzla geri dnyor. Cismin duvar zerinde oluflturduu ortalama kuvvet 1000 Ndur. Topun
duvarla etkileflme sresi ka sdir?
a. 0,02
b. 0,03
c. 0,04
d. 0,06
e. 0,08
2m
fiekildeki m ktleli I. sarka h yksekliinden serbest
braklnca durmakta olan 2m ktleli II. sarkaca arpp
yapflyor. Buna gre; ortak ktle ne kadar ykselir?
a.
b.
c.
d.
e.
2
h
3
h
4
h
9
h
16
4.
I
m
K
11
v
hmax=?
Yatay
K noktasndan v hzyla geen m ktleli I. cisim L

noktasnda durmakta olan m ktleli II. cisme merkezi
esnek arpyor. arpflmadan sonra I. cismin kabildii maksimum ykseklik hangi bantyla bulunabilir?
(g: Yer ekim ivmesi, srtnme yok.)
a.
b.
8g
4g
c.
v2
d.
2v
e.
3g
3g
2
2g
137
6. nite - Momentum
5.
vK
7.
vL
Kinetik enerjileri EK ve EL olan eflit ktleli K ve L cisimleri flekildeki hzlarla giderken srtnmesiz yatay dzlemde merkezi esnek arpflma yapyorlar. arpflmadan
sonra cisimlerin momentumlarnn byklklerinin oran
'
PK
1
=
olduuna gre, arpflmadan nceki kinetik
'
3
P
L
enerjilerinin oran katr?

a. 3
b. 6
c. 9
d. 12
e. 16
m1
m1
m2
m2
fiekildeki ktleler ve skfltrlmfl yay sistemi, srtnmesiz yatay dzlem zerinde hareketsizdir. Ktleleri
birbirine balayan ip yakldnda, yay serbest kalyor,
m1=6 kg ktleli blok sola doru 8,0 m/slik, m2 ktlesi
ise 24,0 m/slik hz kazanyor. Bu durumda m2 ktlesi
ka kg olmaldr? Yayn ve ipin ktlesi nemsenmiyor.
a. 2
b. 3
c. 4
d. 5
e. 6
v2=0
m1+m2
m2
v=v
3
Srtnmesiz yatay dzlemde m1 ktleli cisim, durmakta olan m2, ktleli cisme flekil l deki gibi v hz ile
v
saplannca ortak ktle flekil ll deki gibi
hzyla hare3
m1
ket ediyor. Buna gre,
oran katr?
m2
1
a.
3
1
b.
2
c. 1
d. 2
e. 3
8.
6.
m1 v1=v
m1
V1i
V2i
m2
fiekilde grlen m1=4 kg ktleli cisim v1i hzyla,

kendisine doru v2i=4 m/s hzla gelmekte olan m2=10
kg ktleli cisimle kafa kafaya arpflyor. arpflma sonras m1 ktlesi gelifl dorultusuna ters v1s=2 m/s hareket
ederken m2 ktleli cisim hareket etmeden arpflmann
olduu yerde durduuna gre v1i ka m/s olmaldr?
a. 12
b. 10
c. 8
d. 4
e. 2
9. 3 kg ktleli bir tfein atefllenmesiyle 6 glk bir fiflek
400m/s hzla tfei terk ediyor. Tfein geri tepme hz
ka m/s olur?
a. 0,4
b. 0,6
c. 0,8
d. 1,0
e. 1,2
138
10.
m1
V1i
V2i
m2
fiekilde grlen m1=4 kg ktleli cisim v1i=2 m/s hzla, kendisine doru v2i=1 m/s hzla gelmekte olan m2=2
kg ktleli cisimle kafa kafaya arpflyor. arpflma sonras m1 ktlesi hareket etmeden arpflmann olduu
yerde durduuna gre m2 ktlesinin hz ka m/sdir?
a. 0
b. 0,5
c. 1,0
d. 2,0
e. 3,0
Yaflamn inden
Uzay Gkerman
Gutinin momentumu
nceki gn Galatasarayn, dn akflam da Befliktafln rakipleri karflsnda yafladklar skntlar bir anlamda ligde bulunduklar yeri dorular
nitelikteydi. Her iki takmda da fark bir ya da
en fazla iki futbolcu salyor, onlar takmn kadrosundan ktklarnda sradanlaflyor, rakiplerine mahkm oynamaya bafllyorlar.
Geri dn nndeki mcadelede Sivassporun zellikle ikinci yar zaman zaman futbolun dflna kan sert
oyunlarnn etkili olduunu belirtmemiz gerekiyor.
Schuster byk bir ihtimalle yldz oyuncusu Gutiyi koruma adna ok beklemeden kenara ald.
Guti, olmadnda ve oynamadnda ok sradan bir
takm haline gelen Befliktafla renk veren, karakterini
deifltiren, arkadafllarna nasl oyun kurulmasn gsteren, kazanma hamlesi yapabilen gerekten byk bir
yetenek. Gutinin bitirici, ldrc ve neredeyse %100
sonu alan ara paslar Ouz etini hatrlatt.
Trkiyede orta saha oyun kurucu futbolcu anlayflnda
devrim yapan zamannn en nemli oyuncusuydu Ouz
etin. 1989daki 103 golln atlmasnda, Aykut Kocaman ve Rdvan Dilmenin futbolculuklarnn zirveye taflnmasnda onun ara paslarnn ve asistlerinin byk
etkisi vard.
fiimdi Befliktaflta Guti yapyor bunu. brahim zlmeze
3. dakikada att ve golle sonulanan ara pas topun
gittii yer, fliddeti ve arkadaflnn topla buluflma zamanlamas bakmnda kusursuz ve Trkiye standartlarnn
ok ama ok zerindeydi.
Trkiyede birok oyuncu byle yerden pas atmak yerine topu havaya kaldrmay seiyor, pas atlan oyuncu
da topa sahip olabilmek iin olduka zaman kaybediyor. Bir ikinci nemli detay topa verdii g, yani brahim zlmezin onunla buluflma anndaki momentumu; hani bazen top futbolcunun ayana oturdu deriz ya bunu salayan fleylerin baflnda iflte bu momentum gelir.
Momentum, zellikle kafa vurufllarnda ok belirleyici
olan arpma gcdr.
6. nite - Momentum
139

Befliktaflta Gutinin yannda ona birazck olsun ayak
uyduracak ikinci futbolcu yok gibiydi. Bobo att goln dflnda etkisizdi, Holoskonun sahadaki varln bile ayrt edebilmek mmkn deildi. Tabata bir baflka
Nihat; takmdan srekli kopuyor. Hilbertten yeteneklerinin tesinde bir beklenti var. Hilbert, Fink, Ernst ok
dz oyuncular; gleriyle ayakta kalyorlar. Onlardan
yaratclk beklemek byk bir hayal krkl yaratacaktr. Necip iin henz bir kanaat belirtmek yanlfl olur.
Rakibe yapt asistin abartlmamas gerektiini dflnyorum. Tuncay fianl Fenerbahede oynarken bylesi asistlerden bolca yapard.
Btn bunlarn bileflkesini aldmzda da ortaya ikinci
yardaki silik Befliktafl kyor iflte...
Rza almbay ikinci devre Befliktafl defansnn fazlasyla ileri kacan hesap edip, bir anlamda Manisasporun yapt fleyi denemek istedi. Ancak bu sefer ya
Schuster defans hattnn ileri kmasn engelledi ya da
Befliktafln defans oyuncular inisiyatif kullanp olas bir
beraberlikle sonulanacak fleyi yapmadlar.
Befliktafln drtl defans blou geride kalnca bu sefer
Guti ve Tabatann krlganlafltrd orta sahay biraz da
sertlie baflvurarak bir anda ele geirdi, Sivasspor. Nihat
ve Yusuf deifliklikleri bu anlamda bir nlem deil de
Befliktafl ileriye taflyarak rakibin direncini krma hamlesiydi. Ancak tutmad. Sivasspor yklendike Befliktafl
geriye ekildi, oyun kuramad, beceriksizleflti. Beraberlie biraz Rflt, net olarak da kale direi engel oldu.
Son dakikada Sivassporun yakalad gol frsat bir anlamda Befliktafln sezon baflndan bu yana en yumuflak
ve zayf olan tarafn gstermesi bakmndan reticiydi.
Schusterin kenardaki duruflundan, hareketlerinden, hal
ve tavrlarndan Befliktafltan hi memnun olmadn
anlyoruz. Bazen oyuncularn yapamad, sonlandramad pozisyonlar sonrasnda kafasn yle sallyor ki
ister istemez bu duyguyu alyorsunuz. Bu takma sadece Guti ve Quaresmann yetmeyeceini ok iyi biliyor
olmaldr. Sanrm, gen oyuncular zerinde durmasnn nedeni biraz da bu olsa gerek. Bir anlamda kendi
futbolcusunu kendisi yaratma derdinde; bu zaten Befliktafln geleneklerinde de olan bir uygulama deil midir? Stoperde denedii gen Ersann Zapotocnyden
ok daha iyi mcadele etti.
Kaynak: http://blog.milliyet.com.tr/Guti_nin_momentumu/Blog/?BlogNo=272300 web sitesinden 14 Aralk
2011 tarihinde alnmfltr.
1. d
2. a
3. d
4. e
5. c
6. b
7. d
8. c
9. c
10. e
Yantnz yanlflsa tme bafllkl konuyu gzden

geiriniz.
geiriniz.
Yantnz yanlflsa Esnek Olmayan arpflma
Yantnz yanlflsa Esnek arpflma bafllkl
Yantnz yanlflsa Esnek arpflma bafllkl
Yantnz yanlflsa arpflmalar bafllkl konuyu
gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa arpflmalar bafllkl konuyu
gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa Momentum Korunumu
geiriniz.
Yantnz yanlflsa Momentum Korunumu
140

Sra Sizde 1
tme, yani etkiyen kuvvet ile etkime sresinin arpm,
her iki top iin ayndr. Buna ramen toplarn ktlesi
birbirinden farkl olaca iin cisimlerin momentum deiflimleri farkl olacaktr. Unutmamalyz ki itme momentum deiflimine eflittir.
Sra Sizde 2
Momentum dfl kuvvetlerin olduu ortamlarda korunmayacan sylemifltik. Uzayda her ne kadar net belirgin bir yerekiminden bahsetmek mmkn olmasa da
bir ekim kuvvetinin olmas muhtemeldir. Bu nedenle
ihmal edilecek kadar da olsa momentum korunmaz.
Sra Sizde 3
Aralarn birbirleriyle arpflmas srasnda aralar deformasyon olmad, bir baflka deyiflle enerjinin harcanmad tm arpflmalar esnektir. Fakat genelde aralar
deformasyona urad iin bu tip arpflmalar esnek
olmayan arpflmalardr.
Sra Sizde 4
Dfl kuvvetlerin olmad dorultularda momentumun
korunacan sylemifltik. Top atefllendii anda dfl kuvvet olarak yerekimi kuvveti vardr fakat bu kuvvette
merminin ve topun geri tepmesi hz ile dik dorultudadr, momentum korunmas gerekir. Bir baflka deiflle
merminin kflnda sahip olduu momentum topun momentumuna eflit ama zt dorultadr. Topun ktlesi merminin ktlesine gre ok byk olduundan momentumlar eflit olmasna ramen topun sahip olaca hz
ok daha kk olacaktr.
vy=vSin
TOP
v
vx=vCos
M
v0=0
= Psonra
&&
Ponce
ur
ur
0= m.v.cos - (M-m).v
Burada sistemin momentumu hareket dorultusuna dik
hz (vy) bilefleninden bamszdr.
Sra Sizde 5
Buz zerinde birbirlerine kenetlenmifl durumda dans
ederlerken bir hza, dolaysyla momentuma sahiptir.
Ellerini braktklar anda her iki kiflide belirli bir hza,
momentuma sahip olur. Bafllangtaki momentum her
iki tarafndan paylafllr, fakat paylaflma momentum korunumuna gre olacaktr. Ktlesi hafif olan kiflinin hz
daha az, ktlesi ar olan kiflinin hz daha hzl olacaktr. Her iki ktlenin momentumlarnn toplam ayrlmadan nceki momentumlarna eflittir.
Kaynaklar
Halliday, D., Resnick R., Walker, R. J., (2001) Fundamentals of Physics- 6. B., New York: J. Wiley.
Serway, R. A., Beichner, R. J., Jewett, J, eviri editr
olakolu, K., (2007) Fen ve Mhendislik iin Fizik, Ankara: Palme Yaynclk.
Amalarmz
N
N
N
N
N

Younluk, basn ve lmlerine iliflkin temel kavramlar aklayabilecek,
Pascal, Archimedes prensiplerini aklayabilecek,
deal akflkan koflullarn saptayabilecek,
Sreklilik ve Bernoulli denklemlerini tanyabilecek,
Viskozluk ve yzey gerilimi kavramlarn aklayabilecek bilgi ve becerileri
edinmifl olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Madde
Younluk
Basn
Pascal prensibi
Archimedes prensibi
deal akflkan
Sreklilik denklemi
Bernoulli denklemi
Viskozluk
Yzey gerilimi
Adhezyon
Kohezyon
erik Haritas
lkeleri-I
Akflkanlar Mekanii
GRfi
MADDE
YOUNLUK
BASIN VE SIVI BASINCININ
DERNLKLE DEfiM
PASCAL PRENSB
ARCHMEDES PRENSB VE
KALDIRMA KUVVET
AKIfiKANLARIN KARAKTERST
VE BAZI ZELLEKLER
SREKLLK DENKLEM
BERNOULLI DENKLEM
VSKOZTE
SIVILARDA YZEY GERLM
KUVVET
Akflkanlar Mekanii
GRfi
Akflkanlar Mekanii; genelde sv, gaz ve bunlarn dflnda da baz maddelerin fiziksel davranfllarn inceleyen bir bilim daldr. Gnlk hayatta sv ya da gaz olarak bildiimiz btn maddeler akflkandrlar. Akflkanlar belli bir flekle sahip olmadklarndan katlar gibi incelenemezler. Bu nedenle akflkanlar sz konusu olduunda katlardaki ktle yerine younluk, kuvvet yerine de basn kavramlar
kullanlr.
MADDE
Madde her yerde ve her fleyin iindedir. Genelde, kat, sv ya da gaz olmak zere duruma ayrlarak snflandrlr. Kat, sv ve gazlar arasndaki snr izgileri
pek keskin olmadndan kimi maddelerin snflandrlmas o kadar kesin olmamaktadr. Dfl kuvvetlerle etkilendiklerinde, katlar hacim ve flekillerini byk
oranda korurlarken svlar yalnz hacimlerini, gazlar ise ne hacimlerini ne de flekillerini koruyabilirler.
Yukardaki snflandrma drdnc hali de iine alacak flekilde geniflletilebilir.
Bu drdnc halin zellikleri maddenin dier halinkinden ok farkldr. Bu hal,
olduka yksek scaklklara ulaflldnda oluflmaktadr. ok yksek scaklklarda,
her bir atomu evreleyen elektronlardan bir veya bir ka atomdan kopar. Oluflan
madde, elektrik ykl serbest paracklarn toplam fleklindedir (eksi (-) ykl
elektronlarla, art (+) ykl iyonlardr). Bylece eflit sayda art (+) ve eksi (-) yklenmifl ortama (jle gibi), maddenin dier yeni hali plazma ad verilmektedir. Bu
hal, yldzlarda ve gneflte mevcuttur.
Atom ve molekllerin belirli kuvvetlerle ve uygun koflullarda bir araya gelmesi madde olarak isimlendirilir. Katdaki atomlar, zellikle elektriksel kuvvetlerle,
belirli konumlarda bir arada tutulurlar. Kat atomlar bu denge konumlar etrafnda ssal etkiler nedeniyle titreflim hareketi yaparlar. Fakat dflk scaklklarda bu
titreflim hareketi azdr ve atomlar hemen hemen hi hareket etmiyorlarmfl gibi dflnlebilir. Eer maddeye s enerjisi verilirse, bu titreflimlerin genlii artar. Kat
dfl kuvvetler etkisi altda skfltrlrsa, bu dfl kuvvetlerin etkisini ince i yaylarn
skflmas gibi ele almak mmkndr. Dfl kuvvetlerin etkisi kaldrldnda, kat,
ilk flekil ve boyutlarna geri dnmektedir. Bu sebeple, bir kat esneklik zelliine
sahiptir.
Atom ve molekllerin belirli

kuvvetlerle ve eflitli
koflullarda bir araya
gelmesi, maddeleri meydana
getirir.
144
Yap diziliflleri dzenli olan

katlar kristal. Dzensiz olan
katlar ise amorf madde
olarak snflandrlr.
Katlar; atomlarnn dzenli-periyodik veya rastgele yap dizilifllerine gre, srasyla kristal ya da amorf olarak snflandrlabilir. Cam amorf bir katya rnek
olup, atomlar dzensiz olarak yerleflmifllerdir.
Verilen herhangi bir maddenin sv hali, kat halinden daha yksek scaklkta
bulunur. Dflardan yaplan ssal uyarlar, maddenin kat haline gre sv halinde
daha etkili olmaktadr. Sonu olarak; svdaki moleklsel kuvvetler, moleklleri sabit konumlarda tutmaya yeterli deildir ve molekller sv iinde gelifligzel, rastgele dolaflrlar.
Gaz halinde ise, molekller gelifligzel harekettedir ve molekller birbirlerine
sadece zayf kuvvetlerle etki eder. Bir gazn moleklleri arasndaki ortalama uzaklklar, molekllerin boyutlaryla karfllafltrldnda olduka byktr. Molekller,
birbirleriyle nadiren arpflrlar; fakat zamanlarnn ounda serbest hareket ederler ve etkileflmeyen paracklar gibi davranrlar.
YOUNLUK
Bir maddenin younluu (zktle), birim hacminin ktlesi olarak tanmlanr. Yani
ktlesi m, hacmi V olan bir maddenin d younluu;
d=
Younluk (zktle),
maddeler iin, erime
noktas,genleflme katsays,
zgl s, esneklik ve
znrlk nicelikleri gibi
ayrd edici bir zelliktir.
m
V
(7.1)
fleklinde verilir. Younluk birimleri; SI sisteminde kg/m3 ve CGS sisteminde ise

g/cm3 dr (1000 kg/m3 = 1 g/cm3).
eflitli maddelerin younluklar izelge 7.1de rnek olarak verilmifltir ve bu
deerler scaklkla az ok deiflmektedir. nk her maddenin hacmi scaklkla
deiflmektedir. Normal koflullar altnda (0 Cde ve atmosfer basncnda) zellikle
1
gazlarn younluklar, yaklaflk olarak kat ve svlarn younluunun
ine
1000
eflittir. Bu deer, belirtilen koflullar altndaki bir gazn ortalama molekler uzaklnn, kat ya da sv halindeyken on kez daha byk olduunu ifade eder. Bir
maddenin bal younluu ise; younluunun, 4C deki suyun younluuna oran olarak tanmlanabilir. Bu tanmdan dikkat edilecei zere, bir maddenin bal
younluu boyutsuz-birimsiz bir fiziksel niceliktir. rnek olarak bir maddenin bal younluu 8 ise, younluu 8.103 kg/m3 olacaktr.
zgl arlk ise cismin birim hacminin arldr.
zgl Arlk = Arlk / Hacim
zktlenin yerekimi ivmesiyle arpm tanmndan yola karak zgl arlk
bykln,
zgl Arlk = m
g = d . g
V
fleklinde tanmlayabiliriz.
Karflmlarn younluunu ise; srasyla, eflit hacimlerde karfltrlan ve eflit ktlelerde karfltrlan karflmlar iin,
dk =
ve
dk =
d1 + d2
2
2d1 . d2
d1 + d2
, V1 = V2
, m1 = m2
eflitlikleri yardmyla belirleyebiliriz.
(7.2)
(7.3)
7. nite - Akflkanlar Mekanii
Scaklk (C)
d (kg/ m3)
Hava
0.0
1.29
Benzen
20.0
879
Su
20.0
998
Su
0.0
1000
Kan
20.0
1060
Kemik
20.0
1.7-2.0 X 103
Alminyum
20.0
2700
Demir
20.0
7860
Bakr
20.0
8920
Kurflun
20.0
11340
Cva
0.0
13600
Malzeme
fiekilde, taflma seviyesine kadar dolu 4 g/cm3 ve 6 g/cm3 zktleli svlarn iine
braklan cisimlerden eflit ktlede svlar taflmaktadr. Taflan svlarn meydana getirecei karflmn zktlesi ka g/cm3 olur? ( dcisim = 2 g/cm3)
zm: dk =
2d1 d2
d1 + d2
145
izelge 7.1
Baz Maddelerin
Belirli
Scaklklardaki
Younluk Deerleri
RNEK
2.4.6 48
=
= 4, 8 g/cm3
4 + 6 10
zktleleri scaklkla dorusal olarak artan X, Y ve Z maddelerinin belli scaklklardaki zktleleri, X maddesi 50 Cde, dx= 3 g/cm3, Y maddesi 40 Cde, dy = 3 g/cm3,
Z maddesi 30 Cde, dz = 3 g/cm3dr. Bu maddelerin ayn scaklktaki zktleleri
dx , dy , dz arasndaki byklk iliflkisi nedir?
RNEK
zm: Scaklk deiflimi ktleyi etkilemeyip hacmi etkilediinden cismin scakln da 40 Cye getirerek nce hacimlerini sonra da zktlelerini karfllafltralm:
X maddesi 50 Cden 40 Cye soutulursa hacmi klr ve zktlesi 3 g/cm3 den
byk olur.
Z maddesi de 30 Cden 40 Cye kadar stlrsa hacmi byr ve zktlesi 3 g/cm3 den
kk olur.
O halde ayn scaklkta zktleler arasnda, dx > dy > dz iliflkisi vardr.
Ktle hacim grafikleri verilen x ve y svlarndan eflit hacimlerde alnarak yaplan
40 cm3 hacimli bir karflmn ktlesi ka gram dr?
m( )
40
20
0
V(cm3)
10
RNEK
146
zm: Grafikten faydalanarak x ve y svlarnn younluu bulunabilir.

X svs iin: dx = 40/5 = 8 g/cm3
Y svs iin: dy = 40/10 = 4 g/cm3
bulunur. ki svdan eflit hacim alnarak karflmn toplam hacmi 4 cm3 verildiine
gre her svdan 20 cm3 hacimde sv alnmfltr. Bu svlarn ktleleri,
m(x) = V(x) . dx = 20.8 = 160 gram

m(y) = V(y) . dy = 20.4 = 80 gram
ktle toplamlar da; m(x) + m(y) = 160+80 = 240 gram bulunur.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Halk arasnda
sk kullanlan Zeytin ya gibi ste ktn zdeyiflinde olduu gibi,
SIRAok
SZDE
zeytinya ve su ayn kaba konulduklarnda zeytinya ste kar. Bu durumu nasl aklarz?
D fi N E L M
BASIN VE SIVI BASINCININ DERNLKLE DEfiM

Basn
S O =R dik
U kuvvet / yzey
alan
KKAT
F D Basn
P =
= dik kuvvet / yzey alan
A
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
S O alan
R U baflna dik olarak uygulanan kuvvetin bykldr. Bu duBasn, birim
rumda P basnc,
(7.4)
N N
0 Cde yerekimi ivmesinin

9,80665 m/s 2 olduu yerde
K T(760mm)
A P
76cm
yksekliindeki civa
stununun arlna eflit
miktardaki basn
Tatmosferik
E L E V Z Ybasn
O N olarak
tanmlanmfltr.
NTERNET
RNEK
SIRA SZDE
olarak tanmlanr
ve basn iin SI birimi, metrekare baflna newton olup buna
pascal (Pa) ad verilmifltir:
1 Pa = 1AMALARIMIZ
N / m2
Basn; scaklk ve younluk gibi, herhangi bir sistemin ana deiflkenlerini karakterize eden
yannda, zel olarak akflkanlar mekanii davranfln
K Tbyklkler
A P
karakterize eden belirli deiflkenler de mutlaka vardr.
Atmosfere ak her yzeye etkiyen ak hava basnc en ok zerinde durulan
basntr. Deniz
deeri ise; 1.01 x 105 Pa veya 101 kPa olarak belirT E L E V Zseviyesindeki
YON
lenmifltir. Bir atmosferlik basn, yerekimi ivmesi 9,80665 m/s2 olarak alndnda 0 Cde ve 76 cm (760 mm) yksekliindeki cva stununun arlna efldeer
olan basn olarak tanmlanr (Bu scaklkta cvann younluu: 13,595 g/cm3dir).
NTERNET
Ktlesi 76 kg olan bir kifli, 152 dm2 toplam taban alanna sahip kayaklarla kara
bast zaman yere uygulad basn ka pascal ( Pa)dr? (g 10 m/s2)
Kuvvet
Kayaknn arl mg
76x10
zm: P = P = = = = 500 Pa
Yzey Alan
Kayak taban alan
A
152x10-2
Sv ierisindeki basn,
derinlikle deiflir.
Basn, tanmdan da grlecei gibi hem kuvvetle hem de kuvvetin uyguland yzeyin alanyla ilgilidir. Ayrca bir akflkann iindeki basn her noktada ayn
deerde deildir. Bir kap iinde durgun halde bulunan akflkan gz nne alalm.
ncelikle, ayn derinlikteki btn noktalarn ayn basn deerinde olduuna dikkat etmek gerekir. Eer sv iinde derinliklere gre basn bu durumda olmaz ise,
svnn herhangi bir belirli eleman denge durumunda olmayacaktr.
147
Bir referans noktasna gre y1 ve y2 yksekliindeki basnlar srasyla; P1 ve

P2 olsun. Svnn younluu d sabit alnrsa,
P2 - P1 = d g ( y2 - y1 )
(7.5)
eflitlii bulunur. Kabn st yzeyi aksa H derinliindeki basn, atmosfer basncn Pa = P2 alarak ve yksekliin H = y2 - y1 olduu dflnlerek,
P = Pa + d g H
(7.6)
fiekil 7.1
st Yzeyi
Atmosfere Ak
Olan Bir Svnn
Yzeyinden H
Derinliinde
Bulunan bir
Noktadaki Basn
eflitlii bulunur. Yukardaki eflitlie, gre

st yzeyi atmosfere ak olan bir kap iinde bulunan svnn H derinliindeki P mutlak basnc, Pa atmosfer basncndan d g H
kadar daha byktr. Sv basnc daima
kabn eperlerine diktir. ekim alannn sfr olduu bir yerde, kat ve svlarn arlklarndan sz edilemeyecei iin, yaptklar basnlar da sfr olur. Eer kabn st
yzeyi atmosfere kapal ise P mutlak basnc bu durumda,
P=dgH
(7.7)
eflitliiyle tanmlanr.
RNEK
Bir svnn 40 cm derinlikte yapt basn, 50 cm derinliindeki suyun yapt basnca eflittir. Suyun younluu 1 g/cm3 olduuna gre svnn younluu ka
g/cm3tr?
zm: Psv = dsv g hsv = dsu g h, dsv g 40cm = (1g/cm3) g 50 cm,
50
dsv = = 1,25 g/cm3
40
Ege denizinin younluu yaklaflk olarak 1,025 g/cm3 alnabilir. 30 m dibe dalan bir snger avcsna denizin yapt basn ne olacaktr? (yerekimi ivmesini;
~9,8 m/s2 alnz)
RNEK
zm: P= d. H. g P = (1025 kg/m3) (30 m) (9,8 m/s2) = 301350 Pa
RNEK
Bir tansiyon lmnde verilen 12-8 saylarndan birincisi byk tansiyonu

cmHg (Cva) cinsinden lmektedir. Bu hazne basncnn kPa cinsinden deeri
nedir? (dciva = 13,595.103 kg/m3, g = 9,8 m/s2)
zm: P = d gH = 13,595.103.9,8.12.10-2 = 15,98772 kPa
Derin sularda grlen vurgun olaynn nedeni sizce nedir?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
148
Basn lmleri
fiekil 7.2
Basn lmek iin eflitli basit dzenekler kullanlr. Ak kollu manometre ve

cval barometre bunlardan ikisidir. Ak
kollu manometre, atmosfere ak u sv
dolu U-fleklindeki bir boru ve bilinmeyen P basncndaki sisteme bal dier
utan oluflmaktadr (fiekil 7.2). d, svnn younluu olmak zere, gaz basnc Pa + d gH olmaktadr. A noktasndaki
basn, B noktasndaki basnca eflit olduundan bu da bilinmeyen P gaz basncn verecektir. Bu durumda mutlak
basn P;
Ak Ulu
Manometre
fiekil 7.3
Toricelli Deneyi
SIRA SZDE
P = Pa + d gH
fleklinde tanmlanabilir.
Yukardaki eflitlikte P - Pa deeri ise
gsterge basncn verecektir. Sonuta,
sistemdeki basn atmosfer basncndan
bykse H pozitif olur, aksine basn
atmosfer basncndan kk ise H negatif olacaktr.
E. Toricelli tarafndan bulunan cval
barometre ise; bir ucu kapal cva (Hg)
ile doldurulmufl cam bir boru ve bu borunun ters evrilerek daldrld cva dolu bir kaptan oluflmaktadr (fiekil 7.3).
Borunun kapal ucunda boflluk olufltuundan basn sfr olarak alnr. Bu durumda d cvann younluu olmak zere, basncn deeri Pa = d gH olur ve H tp iindeki cvann yksekliidir.
SIRA
SZDE
Dalglar suya
daldklarnda
sinslerine neden hava fler hi dflndnz m?
D fi N E L M
fiekil 7.4
D fi N E L M
SAyn
O R UDerinlikte
S O R U
DKKAT
DKKAT
Bulunan
Noktalarn
Basnlar
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
PASCAL PRENSB
Mutlak basn iin bulunan sonu, ayn
ykseklie sahip olan btn noktalardaki basncn ayn olduunu da ispatlayacaktr. Buna ilaveten basn kabn fleklinden de etkilenmez.
Sv iindeki basncn sadece svnn
derinliine bal olmasndan dolay
fiekil 7.5de grld gibi svnn yzeyine yaplan basncn svnn dier btn noktalarna aynen iletildii sonucuna varlr. Bu ilke ilk kez Fransz bilgin
Pascal tarafndan ortaya atlmfltr ve
Pascal Prensibi olarak bilinir.
149
fiekil 7.5
Pascal prensibinin nemli bir uygulamas fiekil 7.6da grlen su cenderesidir.

Su cenderesinde bir F1 kuvveti yzey alan A1 olan kk bir pistona uygulanmaktadr. Ortaya kan basn sv tarafndan
yzey alan A2 olan daha byk bir pistona iletilir. Her iki tarafta da basn ayn
olaca iin,
P=
F1
A1
F2
A2
Pascal Prensibi
S
SIVI
(7.8)
olur. Buna gre F2 kuvveti A2 / A1 arpan kadar F1 kuvvetinden byktr.

Hidrolik frenler, araba kaldrclar, hidrolik presler, atall kaldrclar gibi
aralarn yan sra artezyen kuyular, su kuleleri ve barajlar da Pascal prensibine
uyarlar.
Pascal prensibine gre,

kapal bir kaptaki svya
uygulanan basnta
oluflacak herhangi bir
deifliklik, kabn eperlerine
ve svnn her noktasna
deiflmeksizin aynen
iletilmektedir.
fiekil 7.6
Su Cenderesi
RNEK
fiekildeki sistem dengededir. Pistonlarn arlklar ihmal edilebilir olduuna gre,

F1 ve F3 kuvvetleri kaar newtondur.
F
F
F
zm: Pascal prensibine gre P1 = P2 = P3 , olacandan, 1 = 2 = 3 olur.
S
S
3S
Bylece F1 = F3 = 5 newton bulunur.
Servis istasyonlarnda kullanlan araba kaldrclarnn alflma prensibini

aklaynz.
SIRA SZDE
Su cenderesi gibi dzenekler

yardmyla kk bir kuvvet
uygulayarak, byk bir
kuvvet elde etmek
mmkndr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
150
ARCHIMEDES PRENSB VE KALDIRMA KUVVET

Sv iinde, taban alan A olan dikdrtgenler prizmas fleklindeki cisme, bir basn kuvveti etki etsin. Cismin; yan yzeylerine etkiyen basn kuvvetleri birbirlerini dengeleyecek, sv derinlii deifleceinden alt yzeye etkiyen basn kuvveti st yzeye etkiyeninkinden byk olacaktr. Bu duruma ait basn kuvvetinin bileflkesi ise,
AP2 - AP1 = d g ( y2 - y1 ) A
Archimedes prensibine gre

sv iindeki cisme, batan
ksmnn hacmi kadar
svnn arlna eflit
byklkte dfley
dorultuda, svnn serbest
yzne ynelmifl bir
kaldrma kuvveti etki eder.
fiekil 7.7
Sv inde
Cisme Etki Eden
Kuvvetler
fiekil 7.8
Sv ine
Braklan Bir
Cisim in
Denge Durumlar
eflitliiyle verilir. Burada; (y2 - y1 ) =y cismin yksekliine eflittir. Bu durumda

AP2 - AP1 = dgyA olur. Bu durumda V=Ay cismin hacmine, (d y A) cismin ktlesine, (d y A) g ise cismin hacmi kadar olan svnn arlna eflittir. Bylece kaldrma kuvvetinin bykl,
Fkaldrma = Vbatan dsv g
(7.9)
eflitlii ile yazlabilir. Eflitlik 7.9dan da grld gibi kaldrma kuvveti, sv ierisine batrlan cismin batan ksmnn hacmine eflit miktardaki sv arlna eflittir.
Byle bir kaldrma kuvvetinin varl ilk kez deneysel yntemle Archimedes tarafndan bulunmufltur ve bu sebeple Archimedes Prensibi olarak adlandrlr.
Sv iine braklan bir cisim bylelikle; svnn
kaldrma kuvveti ve cismin arl fleklinde bafllca iki kuvvetin etkisinde kalacaktr. Eer kaldrma kuvveti, cismin arlndan bykse cisim
yzer ve serbest yze doru hareket eder. Bir blm sv dflna taflar bylece kaldrma kuvveti
azalr ve Kaldrma Kuvveti Arlk olunca
denge salanr.
dsv , dcisim srasyla; bir kap iindeki sv ve
bir cisme ait zktleler olmak zere, sv iine
braklan bir cisim iin farkl durum sz konusu olur. dcisim < dsv koflulunda cisme uygulanan svnn kaldrma kuvveti ve cismin arl
denge koflulunu saladnda cisim yzeyde yzer. dcisim = dsv koflulunda ise cisim svnn iinde svnn kaldrma kuvvetinin
cismin arlna eflit olduu durumda yine yzer. Fakat dcisim > dsv koflulunda
ise cisim, svnn kaldrma kuvveti ile kabn taban tarafndan cisme uygulanan
dfley yukar ynl tepki kuvvetinin, dfley afla ynl cismin arl ile denge
koflulunda ise dibe batar. Bu durumlar fiekil 7.8de gsterilmifltir.
151
RNEK
Hacim blmeleri eflit bir K cismi, farkl iki svda flekilde gsterildii gibi dengede
d
kalmfltr. 1 oran nedir?
d2
zm: fiekildeki sistemde her iki durumda da denge koflulu salandndan,

younluklar oran;
2Vd1 . g = 3Vd2 . g ,
d1
d2
3
2
dir.
SZDE
Buzullarn, buz dalarnn hacimlerinin ne kadar deniz seviyesininSIRA
altnda
kalr?
AKIfiKANLARIN KARAKTERST VE BAZI

D fi N E L M
ZELLKLER
SIRA SZDE
D fi N E L M
Hareket halindeki svlarda akfl, iki temel tipten biri ile karakterize edilebilir. SvS O R olduu
U
nn her bir paras dzgn bir izgi boyunca akyorsa akfln kararl
sylenir ve her paracn akfl izgisi dier izgileri kesmez. Svnn herhangi bir noktadaki akfl hz zamanla da sabit kalr.
DKKAT
Hzn kritik bir deeri zerindeki durum iin, svnn akfl kararsz ya da girdapl olur. Bu, dzensiz bir akfltr.
SIRA SZDE
Gerek bir svnn hareketi karflk olduu iin henz tam olarak anlafllmamfltr, bu yzden yaklaflmmzda baz kabuller yapacaz. Hareketli, gerek svlarn
pek ok zellii ideal bir svnn davranfln inceleyerek anlafllabilir.
deal sv moAMALARIMIZ
deli iin ise afladaki varsaymlar yapabiliriz:
Viskoz Olmayan Akflkan: Viskoz olmayan bir svda i srtnme ihmal
edilmektedir. Byle bir sv iinde hareket eden cisimK sonuta
T A P yavafllatc
viskozluk kuvvetiyle karfllaflmayacaktr.
Kararl Akfl: Kararl akflta, svnn her noktasnda hznn zamanla sabit
kald kabul edilmektedir.
TELEVZYON
Skfltrlamayan Akflkan: Svnn younluunun zaman iinde sabit kald kabul edilmektedir.
Girdapsz Akfl: Svnn, herhangi bir noktaya gre asal momentumu
NTERNET
yoksa, bu akflkan dnmeyecektir. Yani akflkann herhangi
bir yerine yerlefltirilen kk bir ark, ktle merkezi etrafnda dnmyorsa akflkan dnmyor demektir (Girdap varmfl gibi ark dnyor olsayd, akfl bir dnme
gsterecekti).
S O R U
DKKAT
N N
Bir nehirdeki suyun hzl akfl esnasnda kayalar, tafllar ve baflka engellerle
karfllafltnSIRA SZDE
da aniden -beyaz su- fleklini almas sizce hangi olaya rnek gsterilebilir?
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Viskoz olmayan, svnn her

noktasnda hznn ve
K T A P
younluunun zamanla
sabit kald girdapsz
akfllar ideal akflkan
modeline uyarlar.
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
152
SREKLLK DENKLEM
Ktlenin korunumu
prensibinin bir akm borusu
ierisinde akmakta olan
kararl bir akfla
uygulanmasna sreklilik
denklemi denir.
Madde ne yoktan var edilebilir ne de yok edilebilir fleklindeki ktlenin korunumu

prensibi, Fransz kimyacs, A.L. Lavaisier tarafndan klasik olarak ifade edilmifltir.
(Ktlenin korunumu prensibinin bir uygulamas da akm borusu iinde akmakta olan
kararl bir akflkandr ve bu akflkannn incelenmesi sreklilik denklemi ile olur.) Bu
tanm; bir akm tp ierisinde kesitten kesite akmn sreklilii anlamna gelir.
Bir akm borusu ierisinde skflabilir bir akflkann kararl akfln inceleyelim.
(1) kesitinde; kesit alan A1 ve akflkann ortalama zktlesi d1 , (2) kesitinde kesit alan A2 ortalama zktlesi ise d2 olsun. fiekil 7.9da (A1 s1 ) hacmini dolduran akflkan ktlesi t zaman aralnda (A2 s2 ) hacimli konuma geliyorsa, ktle korunumu prensibine gre;
d1 A1 s1 = d2 A2 s2
olmaldr.
fiekil 7.9
Kesitleri Farkl
Borudaki Akflkan
Eflitliin her iki taraf t ile blndnde birim zamanndaki ktlelerin eflitliinden;
s
= d2 A 2 2
t
t
s 1
s2
ve
elde edilir.
ifadeleri (1) ve (2) kesitlerindeki ortalama hzlar oldut
t
undan; skfltrlabilir bir akflkan iin sreklilik denklemi
d1 A1
s1
d1 A1 o1 = d2 A2 o2
olarak elde edilmifl olur. Bu ifadenin gerek anlam: kararl bir akflkan akmnda
akm borusunun tm kesitlerinden geen ktlesel debi olan dA onin sabit olduudur. Bylece;
d A o= sabit
(7.10)
yazlabilir. zktle (younluk) deifliminin ihmal edilebilir snrlarda kald gaz

ve sv akmlarnda yani skfltrlamayan akflkan ortamlarda (d1 = d2 = sabit ) olacandan sreklilik denklemi;
A1 o1 = A2 o2 = sabit
Debi: Birim zamanda
sistemden geen sv
hacmidir. Birimi ise
m3/sdir.
yani
A o= Q (sabit )
(7.11)
fleklinde ifade edilir. Buradaki Q sembolne hacimsel debi veya ksaca debi denir.
Eflitlik 7.11den de grld gibi debi birim zamanda sistemden geen hacimdir
ve birimi SI da m3/sdir.
153
RNEK
Su, ap 12 mmden 9 mmye daralan bir boru ierisinde akmaktadr. Suyun 12 mm

apl yzeyindeki akfl hz 0,8 m/ s ise, 9 mmapl yzeydeki hz ka m/ sdir?
zm: Sreklilik denklemi yardmyla hz iin,
v2 = v1
A1
A2
v1
r12
122
= 0, 8.
= 1, 422 m/s
92
r22
olarak bulunur.
Bir su hortumu ile bahe sularken, suyu daha hzl ve daha ileriye aktmak
iin hortumun
SIRA SZDE
ucunun daraltlmas gerekir. Bu ifllemi neyle aklarsnz?
BERNOULLI DENKLEM
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
Skfltrlamayan akflkan ortamlar (d = sabit) iin,

1
P + dv 2 + dg.H = sabit
2
(7.12)
DKKAT
eflitlii, Bernoulli Denklemi olarak tanmlanr. Eflitlik 7.12de H yksekliindeki

bir akfl borusunda hzyla akmakta olan d younluklu bir svnn bu noktadaki
SIRA SZDE
basnc P ise, bu byklkler arasndaki iliflki Bernoulli Denklemi olarak adlandrlr. Bernoulli Denklemi akflkanlarda enerjinin korunumu ilkesinin bir sonucudur.
Bu nedenle fiekil 7.10daki bir akfl borusu iin;
AMALARIMIZ
1
1
P1 + dv12 + dgh1 = P2 + dv22 + dgh2
2
2
DKKAT
Akflkanlarda enerjinin
korunumu ilkesine
dayanarak, basn, hz ve
SIRA SZDE
ykseklik arasndaki
iliflkiyi
veren eflitlik Bernoulli
Denklemi olarak
adlandrlr.
N N
K T A P
(7.13)
K T A P
eflitlii yazlabilir.
Yukardaki eflitliin solundaki her bir terim bir basn ifadesi fleklindedir. BernoTELEVZYON
ulli denkleminin birim hacimdeki akflkann enerjisini gsterir flekilde yeniden dzenlenmesiyle ise, bu denklemin daha ziyade gaz akmlar iin kullanlmas mmkn olur. Bernoulli denkleminin uygulamalar arasnda, Pitot tp gsterilebilir.
NTERNET
AMALARIMIZ
TELEVZYON
NTERNET
fiekil 7.10
Bir Akm izgisi

Boyunca Daimi,
Srtnmesiz,
Skfltrlamaz Akfl
SIRA SZDE kullanldBinalarn su tesisatlarnda neden binann en yksek yerinde bir su deposunun
n aklaynz?
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
154
Pitot Tp
Pitot tp bir akflkan akmnn herhangi bir noktasndaki yerel hz lmek iin
kullanlr. L fleklinde bklmfl iice iki silindirik borudan, ierdeki borunun iki
ucu ak, dfltaki boru iki tarafndan fiekil 7.11de gsterildii gibi, iteki boru zerine kapatlmfl konumdadr. Dfltaki borunun arka ucu priz kfl braklarak diferansiyel manometrenin bir ucuna balanmfl, dier ucu ise iteki borunun kflna
irtibatldr. Dfltaki borunun n tarafna ise, utan itibaren belli mesafede kk
apl delikler almfltr.
fiekil 7.11
Pitot Tp
Byle bir tp, ak ucu akfla doru gelecek flekilde bir hava kanalna yerlefltirilirse iteki boruda, durma basnc dolaysyla, toplam basn, dfltaki boruda ise
ayn noktadaki statik basn mevcut olacaktr. Bu durumda diferansiyel manometrenin sa koluna statik basn, sol koluna ise toplam basn etkiyecektir. Bu konumda diferansiyel manometredeki ykseklik farkndan kinetik enerji, dolaysyla,
kanaldaki hava hz belirlenebilir.
Bir uan kanadna hareket dorultusuna karfl gelecek flekilde yerlefltirildiinde, Pitot tp ile uan hzn lmek mmkndr. Tabii ki burada hesaplanacak
hz; rzgar hz ile karflk hzdr. Gerek hz bulmak iin rzgar hzn, yn ve fliddetine gre hesaba katmak gerekir.
Pitot tp ile bir noktadaki dinamik basn direkt olarak llrken, statik ve
toplam basnlar da llebilir. Bunun iin, diferansiyel manometrenin sa kolu
prizden karlp atmosfere alrsa, o noktadaki toplam basn, sol kolu prizden karlarak atmosfere alrsa, statik basn okunabilir.
VSKOZTE
Bir akflkann viskozluu var
ise mekanik enerji
korunmaz.
Viskozluk, svdaki i srtnmenin bykln tanmlayabilmek iin sv akflnda ska kullanlan bir terimdir. Bu i srtnmede, birbirine gre hareket eden svnn iki komflu tabakasnn karfllaflt direnle ortaya kar. Viskozluk sebebiyle
svnn kinetik enerjisinin bir ksm s enerjisine dnflmektedir. Bu durum srtnmeli yatay bir yzey zerinde kayan bir cismin kinetik enerjisini kaybetme mekanizmasna benzetilebilir.
155
ou zaman bir akflkandaki korunumsuz kuvvetler pek gz ard edilemez. Bu

kuvvetler akflkann mekanik enerjisini azaltarak i enerjisine aktarmaktadr. Tpk,
srtnme kuvvetlerinin kayan bir bloun mekanik enerjisini blok ve dedii yzeyin i enerjilerine aktarmas gibi. Bylesine kayp kuvvetleri nemli olan akflkanlara viskoz akflkanlar denir. Vizkoz akflkanlarda mekanik enerji korunmaz. Bernoulli denklemi; bir akflkann viskozluu var ise, akflkann mekanik enerjisi korunmayacandan geerli olmaz. Yatay ve dzgn kesitli bir borudan akan viskoz bir akflkann basnc akfl izgileri boyunca dfler. fiekil 7.12de gsterilen bu hareket dzenine laminer akfl denir. Her tabaka komflularna bir kuvvet uygular ama dfl evrili olmadndan birbirleriyle karflmazlar. fiekil 7.12de stteki levha dflk ve sabit bir hzla akflkann st ksmnda hareket ettirilmekteA
dir. Deneyler ou akflkanda akflkan hznn flekildeki
V
gibi iki levha arasnda hareketli levhadan olan uzaklkla
I
doru orantl olarak deifltiini gstermektedir. Levhay
hareket ettirmek iin gerekli
yatay kuvvet bilefleni levhann hzyla doru orantl olan akflkanlara ise newtoncul akflkanlar denir. Su ve hava yaklaflk birer newtoncul akflkandr. Szme bal kavanozdan dklrken akflna
dikkat edilecek olursa, st tabakas kavanoza deen tabakadan daha hzl akar (laminer akfl). Bunlarda levhay ekmek iin gerekli olan kuvvet hzn karesiyle orantl olabilir. Yksek hzlarda ise akfl evrili olmaya bafllayacaktr.
Hareketli levha zerindeki kuvvetin (F nin) bykl deneysel olarak hareketli levhann yalnz hzyla deil ayn zamanda A alanyla da doru ve duran levhadan olan l uzaklyla ters orantldr:
F=
A
l
SIVILARDA YZEY GERLM KUVVET
Laminer Akfl
(7.14)
Burada h; viskozite katsays adn alr. Birimi SI da Ns/m2 dir.

Vizkozite scaklk ve basnla deiflir. Gaz ortamlarn ve birok svlarn viskoziteleri basnla azda olsa artar. Suyun vizkozitesi, 300 Cnn altnda ok az bir
azalma gstererek, dier svlara nazaran farkl bir davranfl gsterir. Suda 100 atm
basnca kadar viskozitenin basnla ok az deiflim gstermesi nedeniyle bu deiflim ihmal edilebilir. Gaz ortamlarn viskozitesi h ise; scaklkla artmaktadr.
Sv bal neden suya gre daha yavafl akar?
fiekil 7.12
SIRA SZDE
Viskozite zerinde scaklk

ve basncn etkisi vardr.
D fi N E L M
Molekller arasnda mevcut kuvvetlerin bir sonucu olarak svlarn serbest yzeylerinde bir bakma tpk gerilmifl bir lastik zar gibi daima bzlmek ve mmkn
S O ince
R U bir sv zar
olan en kk yzeyi almak isteyen bir molekl kalnlnda ok
meydana gelir. Bu zar gergin tutan kuvvetlere yzey gerilim kuvvetleri denir. Bir
sv zarnn yzey gerilim sabiti scaklk ile azalr. Bu sabit, svDyzeyinin
temizliKKAT
ine ve sv yzeyi ile temasta olan gazn cinsine de baldr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
156
Kohezyon Kuvveti SIVI SIVI ETKLEfiMES
Gerek svlarda mevcut olan, ancak ideal tanmlarda ihmal ettiimiz sv partikllerinin birbirleri arasndaki ekme kuvvetine Kohezyon Kuvveti denir. Adhezyon Kuvveti ise; sv ile mflterek bir yzey teflkil eden kat partiklleri ile sv partiklleri arasndaki ekim kuvveti olarak tanmlanr.
Adhezyon Kuvveti SIVI KAP ETKLEfiMES
Svlarda Deme Yzeyi

yi temizlenmifl cam kaplardan birisine su dierine cva dkldnde svlarn st
yzeyleri gzlenirse zellikle kenarlarda yatay olmad grlr. Bu yataylktan
ayrlfln fiekil 7.13de grld gibi, su iin cam kap kenarlarnda bir ykselme,
cva iin ise bir alalma fleklinde olduu gzlenir.
fiekil 7.13
Svlarda Deme
Yzeyi
Sv yzeyindeki herhangi bir molekle etkiyen kuvvetleri gz nne alacak

olursak aflada belirlenmifl etkilerden bahsedebiliriz (1. ve 4.y ok kk olduklarndan genellikle ihmal ederiz):
1. Yerekim Kuvveti
2. Kohezyon (sv-sv etkili) Kuvveti Fk
3. Adhezyon (sv-kat etkili) Kuvveti Fa
4. Sv moleklnn temasta olduu gaz (hava) molekllerince uygulanan
kuvvet
Bileflke kuvvet sv yzeyinde herhangi bir noktada mutlaka sv yzeyine diktir. Sv-kap iliflkisi dflnldnde;
a. Fa > Fk ise bu svlara Kab Islatan Svlar denir. rnek: Su
b. Fa < Fk ise bu svlara Kab Islatmayan Svlar denir. rnek: Cva
Bu flekilde farkl iki sv kullanarak ok ince (klcal) kalnlkta temiz cam borular bu farkl iki sv iine batrlrsa ince borularda svlarn ykseklik seviyeleri klcallk denilen olay nedeniyle birbirine gre de farkllk gsterecektir.
SIRA SZDE
10
SIRAsuSZDE
Bir cam yzeye
ve cva serpifltirdiinizi dflnn. Suyun cam yzeyinde askda kalmasna ramen cvann cam yzeyine hi bulaflmadn gzlemlersiniz, neden?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
157
zet
N
A M A
Younluk ve basnca iliflkin temel kavramlar

aklamak.
m ktleli, V hacimli bir cismin younluu, yani
birim hacminin ktlesi
N
A M A
m
V
olarak tanmlanr ve maddeler iin ayrt edici
bir zeliktir.
A alanl yzeye dik olarak etkiyen, bykl
F olan bir kuvvetin yapt P basnc ise,
d=
P=
P= dHg
N
AM A
N
AM A
1
P+ d
2
olup, akflkann ykseklii younluu ve bulunulan yerdeki yerekimi ivmesiyle doru orantldr.
Pascal, Archimedes prensiplerini aklamak.
Pascal prensibine gre svlar, zerlerine yaplan
basnc svnn her noktasna ayn flekilde aynen
iletirler.
Bir akflkann ierisinde bulunan bir cisme kaldrma kuvveti etki eder. Bu kaldrma kuvveti,
Archimedes prensibine gre, cismin batan ksmnn hacmi kadar akflkann arlna eflittir.
deal akflkan koflullarn saptamak.
deal sv modeli iin ise afladaki varsaymlar
yaplr:
Viskoz Olmayan Akflkan: Viskoz olmayan bir
svda i srtnme ihmal edilmektedir. Byle
bir sv iinde hareket eden cisim sonuta yavafllatc viskozluk kuvvetiyle karfllaflmayacaktr.
Kararl Akfl: Kararl akflta, svnn her noktasnda hznn zamanla sabit kaldn kabul
edilmektedir.
Skfltrlamayan Akflkan: Svnn younluunun zaman iinde sabit kald kabul edilmektedir.
Girdapsz Akfl: Svnn, herhangi bir noktaya
gre asal momentumu yoksa, bu akflkan
dnmeyecektir.
v 2 + d . g . H = sabit
eflitlii basn, hz ve ivme arasndaki iliflkiyi vermektedir, ilk kez Bernoulli ve Euler tarafndan
gelifltirildii iin bu eflitlikler Bernoulli denklemi
olarak adlandrlr.
F
A
fleklindedir.
Akflkanlarn yaptklar basn
Sreklilik ve Bernoulli denklemlerini tanmak.

Ktle korunumu yasasnn bir akm borusu ierisinde akmakta olan kararl bir akfla uygulanmasyla sreklilik denklemi elde edilir.
Skfltrlamayan akflkan ortamlar (d = sabit ) iin,
N
A M A
Viskozluk ve yzey gerilimi kavramlarn aklamak.

Bir akflkan iinde korunumsuz kuvvetler varsa,
bu kuvvetler akflkann mekanik enerjisini azaltarak i enerjisine aktarmaktadr. Kayp kuvvetleri
nemli olan bu tr akflkanlara viskoz akflkanlar
denir.
Molekller arasnda mevcut kuvvetlerin bir sonucu olarak svlarn serbest yzeylerinde, daima
bzlmek ve mmkn olan en kk yzeyi almak isteyen bir molekl kalnlnda ok ince bir
sv zar meydana gelir. Bu zar gergin tutan kuvvetlere yzey gerilim kuvvetleri denir.
158
Kendimizi Snayalm
1. Viskozite katsaysnn SI birim sistemindeki birimi
nedir?
a. kg/m.s
b. N . s/m
c. N . s2/m2
d. kg . s/m
e. kg/m . s3
2. fiekildeki dzenekte pistona etki eden basn kuvveti; piston I konumundayken FI , II konumundayken
FII , III konumundayken FIII tr. Kaptaki svnn hacmi
deiflmediine gre FI , FII ,FIII , basn kuvvetleri nasl
deiflir?
a. FI = FII > FIII
b. FI > FII = FIII
c. FI < FII < FIII
sv

d. FI > FII > FIII

piston
e. FI = FII =FIII
3. Dikdrtgenler prizmas fleklinde bir silisyum blounun boyutlar 120 x 165 x 225 mm, zgl arl da
2,59573.104 kg/m2s2dr. Silisyum bloun ktlesi ka
kgdr? (g = 9,8 m/s2)
a. 118
b. 1,15639
c. 115,639
d. 5,826.107
e. 11,8
4. Su, ap, 6,35 cm ve akfl oran 0,012 m3/s olan bir
yangn hortumundan akmaktadr. Yangn hortumu, i
ap 2,2 cm olan hortum baflnda son bulmaktadr. Suyun kfl hz nedir?
a. 3,8 .10-4 m/s
b. 31,6 m/s
c. 316 m/s
d. 1,2 m/s
e. 0,012 m/s
5. Dfley kesiti flekildeki gibi olan bir kabn arl

nemsiz pistonlarnn kesit alanlar S, 2S, S dir. F1 , F2
ve F3 kuvvetleri uygulandnda bu pistonlar ayn dzeyde kalyor. F2 ve F3 ka newtondur?
a. F2 =10, F3 =20
b. F2 =15, F3 =60
c. F2 = 60, F3 =15
d. F2 = 20, F3 =20
e. F2 = 20, F3 =10
6. deal sv modelinde afladakilerden hangi varsaym bulunmamaktadr?
a. Kararl akfl
b. Newtoncul akfl
c. Skfltrlamayan akflkan
d. Girdapsz akfl
e. Viskoz olmayan
7. Arl G olan cisim su iinde ve bal olduu ipteki gerilme kuvveti G /6dr. Cismin zktlesi afladakilerden hangisidir?
a. 3
b. 2
c. 3/2
d. 4/3
e. 6/5
8. fiekildeki U borusunun sa kolunda bulunan d 2

svsnn younluu ka g/cm3tr? (d1 =1,8 g/cm3, h1
= 10 cm, h2 = 36 cm)
a. 0,5
b. 0,75
c. 1
d. 1,25
e. 1,5
9. Ktle-hacim grafikleri verilen X ve Y svlarndan

eflit hacimlerde alnarak yaplan 40 cm3 hacimli bir karflmn ktlesi ka gramdr?
a. 160
Y
m( )
X
b. 240
c. 300
20
d. 320
e. 16
10
0
V(cm3)
10. Arl G hacmi 4V olan bir kat cisim I ve II kaplarnda flekillerdeki gibi dengededir. I. kaptaki svnn
zktlesi 0,8 g/cm3 olduuna gre II. kaptaki svnn
zktlesi g/cm3 cinsinden nedir?
a. 1,11
b. 2,1
c. 4,2
d. 2,4
e. 1,4
159
Yaflamn inden
Buzda (ngilizce: Iceberg (Aysberg), Almanca Eisberg) Kuzey ve Gney Kutbu denizlerinde bulunan byk buz ktlesidir. Devaml souk olan blgelerde karn st ste ylmas, kardan bir da ve sonra da bir
buz katman teflekkl ettirir. Bu katman zamanla kyya
doru kayar ve denizde paralanr. Bylece muazzam
buz dalar meydana gelir. Uzunluklar birka kilometreyi ve kalnlklar 300 metreyi bulunabilir. Deniz stnde sallanmadan dururlar. Her yl Gney Kutbu Antarktika, her boydan binlerce buz da teflkiline sebep
olur. Kuzey kutbundaki Grnland Adasnn iki milyon
km2ye yaklaflan yzeyi tamamen buz tabakas ile kapldr. Her sene buradan da 10-15 bin kadar buz da kopar. Buz dalar zamanla meydana gelen atlak veya
dalgalarn aflndrmas ile yerlerinden byk bir grlt
ile ayrlrlar. Ayrlr ayrlmaz deniz iinde harekete geerler. zgl arl 0.9 gr/cm3 olan buzdann deniz
stnde grnen ksmnn sekiz veya on kat su iindedir. Baflbofl byk denizlerde dolaflan bu buz dalarnn arl milyonlarca tonu bulur.
Grnlanddan kopup gelen buz dalar ilkbaharda ve

yazn ilk aylarnda Kuzey Atlas Okyanusunda sefer yapan gemiler iin byk tehlike teflkil ederler. Bunlarn
yannda Kanadann kuzeydou kesiminden gelen buzdalar Labrador Aknts ile Yeniel kylarndan gneye
doru srklenir. Buralardan Golfstream Akntsna kaplarak Ekvatora doru yol alrlar. Bazlar tamamen
erimeden nce 27lik arz derecesine kadar ulaflrlar.
Antarktika buzullarndan kopanlar ise kuzeye doru
yol alrlar. Bunlar Hint ve Byk Okyanusta alflan gemiler iin pek tehlike teflkil etmezler. En fazla kuzeye
gidebilen buzda, Avustralyann 100 mil kuzeyine kadar yaklaflabilmifltir.
160
Okuma Paras
Buzdalar gemiler iin byk tehlikedir. Zamannn en
byk transatlantik gemi olan Titanik, 14/15 Nisan
1912de ilk seferinde gece bir buzdana arparak paraland. arpflmadan 2 saat 40 dakika sonra gemi tamamen batt ve iinde bulunan 2224 yolcudan 1513
boulup, 711 kiflisi ancak kurtarlabildi. Bu olay zerine, buzdalarnn sebep olaca felaketleri nlemek iin
tedbirler alnd. ABDnin ky koruma teflkilatna ait gemiler, Kuzey Atlas Okyanusundaki buzdalarn gzetleme grevlerini de yaparlar. Ayrca Seyir ve Hidrografi Brosu, Buzdalarnn bulunduu yerleri, bunlardan
emin olan yollar belirten haritalar yaynlar. Alnan bu
tedbirlerden baflka deniz suyu scakl llerek de
buz dalarnn yerleri bulunabilir. Bu ifllem ok hassas,
santigrat derecenin (C) birka binde birini gsterebilen zel aletlerle yaplr. Bugnk gemiler hassas radarlarla donatldndan, buzdalar bunlar iin byk tehlike teflkil etmez.
Buzdalarnn rengi genellikle beyazdr. Mavi ve yeflil
de olabilir. Gneflli havalarda eriyen ksmlar yzeyde
glckler meydana getirir. Sular tatldr. Bu sebepten
byk buzdalarndan istifade edilmesi dflnlmektedir. Su sknts eken, bilhassa Aden Krfezi devletlerine getirilmesinin yollar arafltrlmaktadr. Byk rmorklarla konvoy halinde getirilmesi dflnlen buz dalarnn Aden Krfezine gelmesi tahminen 6-7 ay srecektir.
G gibi grnmesine ramen, milyonlarca insann susuzluk ekmesi gz nnde tutulursa, gayretli bir alflma sonunda netice verecei tahmin edilmektedir.
Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Iceberg
(04.03.2009 tarihinde alnmfltr)
http://tr.wikipedia.org/wiki/Buzda%C4%9F%C4%B1
Daniel Bernoulli, (Groningen, 29 Ocak 1700 - Basel, 17

Mart 1782) Hollanda doumlu, fakat ounlukla svire, Baselde yaflamfl matematikidir.
Leonhard Euler ile beraber adlarn verdikleri eflitlikler
zerinde alflmfllardr. Bernoullinin ilkesi aerodinamikte ciddi kullanmlar vardr.
Daniel Bernoulli, Johann Bernoullinin olu ve Jacob
Bernoullinin yeeni, Nicholaus Bernoullinin kk
kardeflidir. Nicholausun bulduu olaslklar kuramndaki bir problem St. Petersburg problemi ya da paradoksu olarak anlr. Daniel, Basel niversitesinde profesrlk yapmfl olup, verimli alflmalarnn ou astronomi, fizik ve hidrodinamikle ilgilidir. Hydrodinamica adl kitabnda hidrolik basnla ilgili teoremlerini ve
gazlarn kinetik kuramn aklamfltr. Babas (Johann)
ve amcas (Jacob) baya (adi) diferansiyel denklemler
kuramnda, Daniel ise ksmi diferansiyel denklemler
alannda nc saylmaktadr.
Akflkanlar dinamii konusundaki ilk alflmalarn sahibidir. O zamana kadar akan bir akflkann enerjisi hakknda hibir fley bilinmezken; Daniel Bernoulli, akan
akflkanlarn kinetik, basn ve potansiyel enerjilerine
sahip olduunu ve bu enerjilerin birbirine dnflebildiini gstermifltir. Gelifltirdii formller halen akflkanlar
mekaniinin temelini oluflturmaktadr.
Ayrca, bir tp doktoru olan Bernoulli, kan basncn len ilk aleti de akflkanlar hakknda yapt alflmalardan yararlanarak tasarlamfltr. Gelifltirdii yntem 18
yzyln sonlarna kadar kullanlmfltr.
Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Daniel_Bernoulli
161
1. a
Sra Sizde 1
Suyun younluu, zeytinyann younluundan fazladr ve younluu az olan zeytinya, su ile birlefltiinde
birbirleriyle karflmadan younluk farkndan ste kar.
2. d
3. e
4. b
5. c
6. b
7. e
8. a
9. c
10. d
Yantnz doru deil ise Viskozite ve Birim

Sistemleri konusunu gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Basn konusunu
gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Younluk konusunu
gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Sreklilik Denklemi
konusunu gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Pascal Prensibi
konusunu gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Akflkanlarn
Karakteristii ve Baz zellikleri konusunu
gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Archimedes Prensibi
ve Kaldrma Kuvveti konusunu gzden
geiriniz.
Yantnz doru deil ise Basn ve Sv
Basncnn Derinlikle Deiflimi konusunu
gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Younluk konusunu
gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Archimedes Prensibi
ve Kaldrma Kuvveti konusunu gzden
geiriniz.
Sra Sizde 2
Eer basncn derinlikle deiflimini dflnecek olursak,
derinlere inildike snger avcs zerindeki dfl basn
deeri artacak ve i basn dfl basnca eflit olmad
noktadan itibaren vurgun yiyecektir.
Sra Sizde 3
Suyun basnc ile sinslerindeki basnc eflitlemek iindir.
Sra Sizde 4
Pascal prensibine gre svnn herhangi bir noktasna
yaplan basn dier tarafta svnn her noktasna aynen
iletildiinden, ok kk kuvvetlerle ok daha byk
arlklar kaldrlabilmektedir. Su cenderesi.
Sra Sizde 5
Eer deniz suyunun younluu yaklaflk olarak 1024
kg/m3 alnrsa, deniz seviyesinin altnda kalan ksmn
yaklaflk buz dann (Iceberg) %89,6unun olduu
bulunur.
Sra Sizde 6
Akflkan karakteristii incelendiinde bu durum, Dzensiz akfla bir rnektir ve akfl hz farkllndan kaynaklanmaktadr.
Sra Sizde 7
Ktlenin korunumu yasasnn gerei akflkanlarda sreklilik denklemi geerli olmaktadr. Eer eflitlii incelerseniz, suyun akt hortumun kesitini daraltldnda
yani skfltrldnda toplam ktle deerinin korunmas
iin akan suyun hznn artt anlafllacaktr.
162
Kaynaklar
Sra Sizde 8
Bernoulli denklemi, ifl-enerji teoremi gz nne alnarak tretilebilir. Su flebekesinin dataca su miktarnn en u noktaya ulaflmas ve gerekli ykseklie kabilmesi, toplam enerji miktarnn sabit kalmas, korunmasyla ve suyun ilk yksekliine kmasyla mmkn olacaktr.
Sra Sizde 9
Viskozitesi ok yksek yani svdaki i srtnme olduka byk olduundan yavafl akacaktr.
Sra Sizde 10
Su dier maddelerle etkileflirken, adhezyon kuvvetlerinin daha etkili olup su-cam rneinde olduu gibi suyun cam slatt gzlemlenirken, cva-cva etkileflmesi yani cva atomlar arasndaki kohezyon kuvvetleri
ok gl etkiliyken cvann cam yzeye bulaflmad
gzlemlenir.
Buzda (Iceberg) http://en.wikipedia.org/wiki/Iceberg

ve http://tr.wikipedia.org/wiki /Buzda% C4%9F%C4
%B1 adreslerinden 04.03.2009 tarihinde alnmfltr.
Daniel Bernoulli. http://tr.wikipedia.org/wiki/Daniel_Bernoulli adresinden 04.03.2009 tarihinde alnmfltr.
Fishbane, P. M., Gasiorowicz, S., Thornton, S. T., Yaln,
C. (Ed) (2006). Temel Fizik-2. Ankara: Arkadafl
Yaynevi.
Frederick J. K., W. Edward G., Malcolm J. S. evirenler:
Akyz, ., Glmez, E., Karaolu, B., Nergiz, S., Tepehan, G., Hill, M. (1995). Fizik I. Ankara: Literatr
Yaynevi.
Halliday, D., Resnick R., Walker, R. J. (2001). Fundamentals of Physics- 6. B. New York: J. Wiley.
Serway, R. A., Beichner, R. J., Jevett, J., olakolu, K.
(Ed) (2007). Fen ve Mhendislik iin Fizik. Ankara: Palme Yaynclk.
Orhun, . ve dierleri. Orhun, . (Ed) (2003). Meslek
Yksekokullar in Teknolojinin Bilimsel lkeleri. stanbul: Bilim Teknik Yaynevi.
zdafl, K., Yrkoullar E. (1990). Uygulamal Temel
Fizik-1. Eskiflehir: Bilim ve Teknik Yaynevi.
zdafl, K. ve dierleri (2009), Ed. Mustafa fiENYEL.
Teknolojinin Bilimsel lkeleri. Eskiflehir: Anadolu
niversitesi Yaynlar.
Peres, J., eviren: Sray, S. (1954). Akflkanlar Mekanii I, 2. B. stanbul: T Matbaas.
Szlk
163
Szlk
A
Arlk merkezi: Cisme etki eden bileflke yerekimi kuvveti-
Ferromanyetik maddeler: Manyetik duygunluk katsays

pozitif ve birden ok byk olan maddeler.
nin uygulanma noktas.

Arlk: Bir cisme uygulanan ktle ekimi kuvveti.
Fisyon: ekirdek blnmesi (ekirdek paralanmas) olay.
Akm fliddeti: Birim kesitten, birim zamanda geen yk mik-
Frekans: Birim zamanda oluflan atma says.
tar.
Fzyon: ekirdeklerin birleflerek daha ar atom ekirdeklerini meydana getirmesi olay.
Akflkan: Sv, gaz, plazma gibi maddeleri kapsayan maddenin hallerinin bir alt durumu.
Ampermetre: Bir elektrik devresinde devreye seri balanarak, devredeki akmn bykln lmeye yarayan
G
Galvanometre: Kk elektrik akmlarn lmeye yarayan
bir elektriksel alet.
aletler.
B
Bal hareket: Bir gzlem erevesine gre her ikisi de hareketli olan cisimlerin birbirlerine gre hareketi.
Bal hz: Bir gzlem erevesine gre her ikisi de hareketli
olan cisimlerden birinin dierine gre hz.
Bileflke(net) kuvvet: tme ve ekme uvvetlerin vektrel ola-
Henry: ndktansn s birim sitemindeki birimi.

Hz: Bir cismin birim zamandaki yer deifltirmesi.
letken: Maddeyi oluflturan atomun en dfl yrngesindeki

elektronlar, kolaylkla serbest kalabiliyorsa, bu tr mad-
rak toplam.
delere iletken.
ndksiyon akm: rete olmadan, bir devredeki manyetik
aky deifltirerek elde edilen akm.
Curie scakl: Ferromanyetik bir malzemenin paramanye-
ndksiyon emks: rete olmadan, bir devredeki manye-
tik bir malzemeye dnflt scaklk deeri.
tik aky deifltirerek elde edilen emkdir.

ndktans: Bir bobindeki akm deiflimine karfl koymann
bir ls.
Dalgaboyu: Bir dalga tepesi ve bir dalga ukuru aras toplam

mesafe.
vme: Bir cismin hznn birim zamandaki deiflimi.

zotop: Proton saylar ayn, ntron saylar farkl olan ekirdekler.
Diren: Maddelerin serbest elektronlarn hareketlerine karfl

gsterdii glk.
Diyamanyetik maddeler: Manyetik duygunluk katsays negatif olan maddeler.
J
Jeneratr: Mekanik enerjiyi elektrik enerjisine eviren bir cihaz.
Dfley atfl: Dfley olarak aflaya veya yukarya doru frlatlan cismin hareketi.
Dzgn deiflen dorusal hareket: Sabit ivmeli dorusal
hareket.
Dzgn dorusal hareket: Sabit hzla yaplan hareket.
K
Kat cisim : Dfl kuvvetlerin etkisi altnda flekil deifltirmeyen
cisim.
Ktle merkezi: Cismin tm ktlesinin toplanmfl gibi dflnld nokta.
E
Eik atfl: Bir cismin yatayla belli bir a yaparak frlatlmas.
Elektrik motoru: Elektrik enerjisini mekanik enerjisine eviren alet.
Elektromknats: Elektrik akm kullanlarak demirden elde
edilen mknats.
Eylemsizlik : Bir deifliklie karfl diren gstermek.
Ktle: Bir cismin ierdii madde miktar.
M
Madde: Bofllukta yer kaplayan, ktlesi olan her fleye.
Manyetik ak: Dzgn manyetik alan iine konulan madde yzeyinden dik olarak geen manyetik alan izgi says.
Manyetik dipol momenti: Akm taflyan bir ilmein manyetik dipol momentinin bykl i = IA dir.
164
Manyetik
geirgenlik
katsays:
Boflluktaki
deeri
Wb/AM olan fiziksel bir sabittir. Madde

iindeki deeri boflluktan byktr ve i = i0 (1 + iM )
i0
= 4 10-7
eflitlii ile verilir.
Manyetik moment: Manyetik alann dndrme etkisi.

Moment: Kuvvetin dndrme etkisi.
N
Normal kuvvet: Yzeye dik ve yzeyden dflarya doru ynelmifl olan kuvvet.
lme: Bir fiziksel bykln llmesi, o byklk cinsinden seilen bir birimin llecek byklk iinde ka
kez bulunduunun saylmas ifllemi.
P
Paramanyetik maddeler: Manyetik duygunluk katsays pozitif ve bire yakn olan maddeler.
Periyot: Ard ardna iki atma arasnda geen zaman.
S
Serbest dflme: Ykseke bir yerden ilk hzsz olarak dflmeye braklan cismin hareketi.
Sa: Belli bir potansiyel farknda kondansatrn yk biriktirebilmesinin bir ls.
Skaler: Bir say ve bir birimle tam olarak ifade edebildiimiz
fiziksel byklk.
Srtnme katsays: Srtnme kuvvetinin normal kuvvete
oran.
T
Tesla: Manyetik alann s birim sistemindeki birimi.
Transformatr: Bir devredeki voltaj indirmeye veya ykseltmeye yarayan elektriksel bir alet.
V
Vektr: Bir say ve bir birimin yan sra bir de yn belirterek
tam olarak ifade edebildiimiz fiziksel byklk.
Voltmetre: Bir elektrik devresinde devreye paralel balanarak, devredeki potansiyel farknn bykln lmeye yarayan aletler.
W
Weber: Manyetik aknn s birim sistemindeki birimi.
Y
Yaltkan: Metal olmayan katlarn(ametal) ounda elektronlar kolaylkla serbest kalamazlar. Bu tr maddelere de
yaltkan.
Yer deifltirme: Bir cismin ilk bulunduu konumdan son bulunduu konuma uzanan vektr.
Dizin
165
Dizin
B
Basn 6, 142, 143, 146-150, 153-155, 157
Kinetik enerji 100, 106-110, 112-114, 117, 129, 131-135, 154
Birim 2-7, 10, 17, 25, 27, 29, 31, 44, 57, 60, 61, 64, 71, 73, 81,
Kuvvet 4, 6, 10, 11, 17, 35, 44, 52-74, 79-89, 91, 92, 94, 101-
83, 88, 90, 102, 106, 114, 115, 117, 125, 144, 146, 152,
105, 107-113, 116, 117, 125-128, 130, 133, 135, 143, 144,
153, 155, 157
146, 149-151, 155-157

Ktle 3-5, 10, 12, 17, 52-63, 67-69, 72-74, 78, 81, 82, 86-89,
91-94, 102, 103, 106, 107, 110, 115, 117, 125, 126, 128-
arpflma 124, 125, 128-135
135, 143-146, 150-152, 157
Dalga Boyu 7
Madde 4, 5, 17, 60, 73, 87, 89, 143-145, 152, 157
Denge 3, 61, 64, 65, 71, 72, 74, 78-83, 86-89, 91, 93, 94, 111,
Malzeme 56, 79
112, 143, 146, 149-151

Diren 56, 154
Manyetik alan 10, 17, 77, 122

Manyetik kuvvet 55, 56
Mknats 54, 122
Moment 10, 17, 83-89, 91, 124-130, 132, 133, 151
Elektrik Akm 4, 5, 17
Elektrik Alan 10, 17
Enerji 6, 7, 55, 64, 100-102, 106-117, 129-135, 143, 153, 154,
155, 157
Momentum 19, 95, 124-128, 134, 135, 151
O-
lme 2-4, 17
Fzyon 55
Radyoaktif bozunma 55
Genleflme 144
Scaklk 5, 10, 17, 143-146, 155
Gerilme 55, 59, 66, 68-71, 74, 82, 88, 89
Sa 6, 7
G 6, 10, 17, 100, 101, 114, 115, 117
SI birim sistemi 2, 4-7, 17, 27, 29, 44, 57, 71, 102, 117
Skaler 2, 10-12, 17, 18, 25, 27, 44, 60, 73, 102, 106, 107
Hava 54, 145, 146, 148, 154-156
Hooke Yasas 71, 74
Tesla 6
I-
Is 143, 154
Yer deifltirme 24, 44, 53, 87, 94, 101, 117
Is enerjisi 143, 154

Iflk hz 53
fl 3, 17, 101-111, 114, 115, 117
tme 54-57, 65, 73, 83, 84, 125, 127-129, 135
vme 25, 29-31, 35, 40, 44, 53, 57-63, 66-69, 74, 80, 83, 157

Teknolojinin Bilimsel İlkeleri-1

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Teknolojinin Bilimsel İlkeleri-1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2504

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Teknolojinin Bilimsel lkeleri-I

lme, Birim Sistemleri ve Fiziksel Byklkler ................

Okuma Paras ..............................................................................................

Hareketin Dinamik ncelenmesi............................................... 52

Kat Cisimlerin Statik Dengesi ............................................... 78

fl, Enerji, G ........................................................................... 100

Akflkanlar Mekanii ................................................................ 142

Szlk ................................................................................... 163

TEKNOLOJNN BLMSEL LKELER-I

Bu niteyi tamamladktan sonra;

lme, Birim Sistemleri ve

Teknolojinin Bilimsel lkeleri-I

1. nite - lme, Birim Sistemleri ve Fiziksel Byklkler

Metre, kilogram, vb birimleri temsil eden harfleri m, kg, s, A, K,D cd,

Uluslararas Birim Sistemi:

SI Birim Sisteminde geri kalan btn fiziksel byklkler yukardaki izelge

SI birim sisteminde alar

Teknolojinin Bilimsel lkeleri-I

rnein hz, uzunluk ve

Bir birimin 10 ve 10un kat

J=N m=kg m2 s-2

W=J / s=kg m2 s-3

= V/A=kg m2 A-2 s-3

F=C/V=A2 s4 kg-1 m-2

Manyetik Alan fiiddeti

T=kg s-2 A-1

H=kg m2 A-2 s-2

1. nite - lme, Birim Sistemleri ve Fiziksel Byklkler

Teknolojinin Bilimsel lkeleri-I

BR DAR AININ TRGONOMETRK ORANLARI

olduu aka grlecektir.

1. nite - lme, Birim Sistemleri ve Fiziksel Byklkler

fiekil 1.2deki as 53 ve hipotensn uzunluu 20 cm olduuna gre a ve b dik

KARTEZYEN KOORDNAT SSTEM

Teknolojinin Bilimsel lkeleri-I

Bir P noktasnn yeri x, y, z koordinatlar ile verilir. rnein koordinatlar x=3,

Fizikte kullanlan byklkler genel zellikleri bakmndan skaler ve vektrel bS O R zere

1. nite - lme, Birim Sistemleri ve Fiziksel Byklkler

olarak yazlr. rnein kuvvet; F veya F , hz; v veya v , ivme; a ve

Vektrleri F, p fleklinde koyu ve dik olarak veya AB , F , fleklinde

rdr (fiekil 1.8). BA fleklinde gsterilen bu vektr AB vektryle ayn byk

Bir Vektrn Negatifi: A noktasndan bafllayp B noktasnda sona eren AB

vektrnn negatifi, B noktasndan bafllayp A noktasnda sona eren BA vekt-

Teknolojinin Bilimsel lkeleri-I

Ayn Dorultulu veya Paralel Vektrlerin Toplam

1. nite - lme, Birim Sistemleri ve Fiziksel Byklkler

toplam vektr oluflan paralelkenarn kflegeni olan OP vektr olarak tanmlanr

fiekil 1.12ada grlen iki vektrn toplamn bulunuz.

Teknolojinin Bilimsel lkeleri-I

Yani OP vektr u+v toplam vektrn verir.

kiden Fazla Vektrn Toplam

1. nite - lme, Birim Sistemleri ve Fiziksel Byklkler

fiekil 1.15cde grld gibi u ve v vektrleriyle oluflturulan paralelkenarn

Teknolojinin Bilimsel lkeleri-I

BR VEKTRN BLEfiENLERNE AYRILMASI

Bir A vektrnn bykl A=20 ve x ekseniyle yapt a 37 dir. Buna gre A

fleklinde bulabiliriz (fiekil 1.16b).

Bir A vektrnn yatay ve dfley bileflenlerinin byklkleri Ax = 8 ve Ay = 6 dr.

yapt a 127 dir. Bu vektrn x ve y bileflenlerinin yn iin

1. nite - lme, Birim Sistemleri ve Fiziksel Byklkler