EVHADUD-DN- KRMAN'DE

AHnBAZLIK VE KADIN
Pof.

Dr. Mehmet Kanar*

XIII. yzyln balarndan itibaren Anadolu'da tasavvufi akmlar kendini hissettirmeye balad. Mool aknlarndan rahatsz olan ve ynetim tarafndan

kendilerine fikirlerini syleme ve yayma frsat tannnayan ve bulundn vermez taassubunun basks altnda bunalan kimi mutasavvflar ve din bilginleri, aradklar ortamn Anadolu'da mevcut olduunu
renince, gerek ran'dan gerekse Ortadou'daki dier yrelerden Anadolu
Seluklularnn hakim olduu Kk Asya'ya yneldiler ve Anadolu'ya gelduu ortamn

dikten sonra da ynetim

tarafndan sayg

ve

hogr

ile

karlandlar.

Aslen iranl olup Irak'da yaayan daha sonra Anadolu Seluklular

devrinde yaklak 30 yl boyunca Anadolu'nun muhtelif kentlerinde bulunan
ve tasavvufi merebi ile Ortadou'da derin iz brakan Evhadu'd-din-i Kirnani
(1164-1238) Anadolu'da ahilik tekilatn kuran Ahi Evren'in kaympederidir.
Ahi Evren'le evlendird kz Fatma ise, o dnemde kadnlara zg bir sivil
rgt olan Bileiyan- Rm (Anadolu Baclar)'un lideri Fatma Hatun'dur.
Daha ok bir rubai airi olan ve mer Hayyam ve sf air Eb Said
Ebu'l-Hayr'dan etkilenen Evhadu'd-din-i Kirmiini'nin ahidbazlkla ilgili ruhailerinin says olduka fazladr. airin bu konudaki ruhailerinin ierikleri incelendiinde, onun dnceleriniri elikili olduunu sylemek mmkndr. Bu
konuya gemeden nce "ahid" ve "ahidbaz" kelimelerinin lugat anlamlarn
verelim. Arapa kkenli bir kelime olan ahid, "tank; bir cmle veya ibareyi
pekitirici rnek; Yce Tanr; mUaledenin kalpte brakt iz ve tecelll; gzel; gzel yzl gen erkek"dir. Arapa ahid ve bahten (=oynamak) fiilinin _
kknn birlemesinden meydana gelen "ahidbaz" kelimesi de "gzel yzl
erkeklerle bir arada olan, onlarla har neir oian" veya argoda "kulampara,
olanc" anlamlarna

Kimlere

ahid

gelir.
denilir ve

ahidierde

ne gibi

vasflar bulunmaldr?

Bu

greceli bir kavramdr. Evhadu'd-din bu kavrama kendi bak asyla yle

aklk getirir: ahid, manada gzel olan, huyu da gzel olmas gereken kii
dir.

ahidin

bakmadn

yz

Tanr'nn

bir ruhaisinde

ltfunun bir

aynasdr.

Bu yzden

ahide ehvetle

u ekilde aklar:

':' Prof. Dr., stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi fars Dili ve Edebiyat Anabilim
Dal Bakan.
NSHA, YIL: I, SA YI: 3, GZ 2001

EVHADU'D-DN- KiRMAN'DE AHDBAZLIK VE KADIN

Der to ki be dide-yi sefa minigerim

Ni ez pey-i ehvet u h eva mfnigerfm
Dfdiir-i hoet riyine-yi lotf-i hodast
Ma der to bedan lotf-i hoda mfnigerim.
"Sana safa gzyle bakarken, ehvet ve heva hevesimiz/e bakmyoruz.
Senin gzel yz/_~ Tanr'nn ltjimun aynas olduu iin, Tanr'nn ltjit ile
sana bakyoruz. ,;

Ona gre insanolu suretler aleminde yaad iin manay ancak silretlerde grebilir. Bu suretler en gzel ekilde ahidierde yani gen ve gzel
yzl erkeklerde tecelli eder. ahidin mslman veya hristiyan olmas da nemli deildir.
Ters d peserii; merhem-i her ri tovi
Vardyi-i in millet o in ki tovi
Gyend mesfhii be ehiiromfelekfst
An silret-i isfst o ma'nf tovf.
"Ey Hnistiyan olan! Heryaramn merhemi sensin.
Bu milletin ve dinin ss sensin.
Derler ki, Mesih drdnc fe/ektedir.
O sa'nn silret i, manas ise sensin. "
ahid bir z ve ahidsiz can sadece kabuh.1:ur.
mak artyla herkes ahiddir.

Ayrca,

iyi gzle

bakl

be ah id nikiis
u can-i bfiihid pst
Dil goft ki: ah id nezer-i hb-i tiist
Der her ki to nik niger/, ah id st.

Bd dil goftem:

Ey

ah id mazest

"Gnle dedim: Gzelle elenmek iyidir.

Gzel badem iidir; gzelsiz can, kabuk.
Gnl dedi: Gzel, senin iyi nazarn.
Kime iyi gzle bakarsan, odur gzel. "

ahid

vercindir.
8

ile zahid arasnda sk bir ba vardr. Zahid doan ise, ahid ggzel bir yze bakt zaman, o suretin zahirinde deil, ma-

Dervi

NSHA, YIL: I, SAYI: 3, GZ 2001

MEHMETKANAR
nasnda

seyreder. Evhadu'd-din _sfirete yani gzele bakmasnn gerekesini bir

ruhaisinde "Niin surete bakfm biliyor musun? Slretten baka bir eyde
mana grlemez" eklinde aklar. Bir baka ruhaisinde de ahidin ama deil, ara olduunu belirterek "Ben kulum; ahid de gnlmn mabudu. Oa
hidi grmekten kastun, gnlmn beendii ahidi grmek Zahiri ahide
gnl vermem. nk gnlmn istedii, aslolan o ahicf' der.
.Evhadu'd-d!n'e gre silfilerin gzel sevrneleri doaldr. Bu grn
dile getirir: "Bu nazarn vebal olduunu s,anma sakn! Gzel dknl
gnl ehline helaldir. Sifiler "her hal ve artla .gzel sever/er. te bu, a
kn deli/i, vuslatm tellaldr."
yle

ahidbaz olmayanlar hakknda olduka sert ifadeler kullanan

Evhadu'd-d1n, yedi kat gkteki kaplarn ancak ve ancak ahidbazlara alac.a
n syler. ahide ehvetle bakanlar iin hakaretamiz ifadelerde bulunan air,
bir ruhaisinde byle kiilere "sddk" deil, "zndk" demenin daha doru olacan vurgularken, bir baka ruhaisinde de yle hkm verir:

H ahi ki buved dhidet ey merd-i eli!

Manend-i Simdil be nezdik-i H eli!
Ger ah id ra beriiyi ehvet talebi
Seg ber to eref dare d u eytan be fezil
"Be hasta adam! ahidin alacaksa, Halil'in nazarmdaki smail gibi
olsun. ahidi suf ehvet iin istiyorsan, kpek senden daha erefli, eytan
senden dahafaziletlidir."
ahidbazlkla sulanan Evhadu'd-dln bunu kabul eder. ki ruhaisinde

bu sulamalara

yant

verir.

"Gnlm gzelden bir zerre bile vazgemez.

Gnlm gzelin yznden bakasna atim az.
Kendinle ilgifen sen; benimle ne iin var?
Sen deilsen, ben ahidbazm; gzel dknym ben!"
"Ne zaman kendi ahidimelen sze balasam, kendi varlmdan yoklua yne!him. Bana ok ahidbaz olduumu sylyorlar. Evet, ahidbazm;
ama iyi ahidbazm!"
u

rubaideki szleri Evhadu'd-d!n'in

ahidbazlk anlayyla eliir:

NSHA, YIL: I, SAYI: 3, GZ 2001

EVHADU'D-DN- KRMAN'DE AHDBAZLIK VE KADIN

Ta zan neberi kez haneri miraksen

Ya ez ser-i zovk u haberi miraksem
n raks-i mera raks-i hadiiyi memor
Kez behr-i onin ho peseri miraksem
"Sanma ki hiinerle raksediyorzm ya da zevk/e ve bilerek
raksediyorzm. Bu raksm siifyane bir raks sayma. Byle giizel bir olan iin
raksediyorum. "
Aadaki rubaide de kadnlarla ahidier arasnda bir kyaslama yapar

ve

ahidierde ayr

bir hava

olduunu

belirterek

ahidieri

tercih eder:

Her ho peseri ra harekiili digerest.

Ven der !eb-i her yekf nebati digeresr
Der r;ador u miize dilheran bisyarend
Liken kole/ u geba heyali digerest!
"Her ho olan m bir baka hareketi var.
Her birinin dudamda bir baka eker var.
rtii ve izme iinde dilher ok ama
Kl ah ve aba iindekinde bir baka hayat var!
Evhadu'd-dln

ahidbazlk

yznden

iddetli eletirilere

maruz

kalnca,

ahid

szn azna almamaya almtr. Ne var ki btn bu tepkilere ra

men o, iflah olmaz bir ahidbazdr. Aadaki rubaide onun ahidbazlk anlay sapk

sevgiyle badar ldedir.

Nezrest mera ki yad-i em red nekonem

Vendie-yi zulf u dr iz u he d n eka nem:
Liken egerem biise dehed, red nekonem.
Saliisi-yi serd td bedin hed ~ekonem.
"Emred admz azma almamaya, ziiliiften, yzden, yanaktan sz et. memeye nezrim var. Ama bana bir biise verirse, reddetmem. Bu derece riyakdrlk yapamam."
Evhau'd-dln'i ahidbazlkla sulayan ve gzel delikanllara gnl
vermesini, bulunduu makamla badatramayan kiilerden biri veviana
Celaleddin-i Rfinl'dir. Meniikb'l-iirifin'~e Evhadi'd-dln hakknda u hikaye-

10

NSHA, YIL: I, SA YI: 3, G~ 2001

MEHMET KANAR
!ere yer verilir: Bir gn Mevlana'nn huzurunda Evhadu'd-dll iin "Gzelleri
severdi, fakat iffet ve isnet sahibiydi. Onlara bir ey yapamazd." derler. Bunun zerine MevHinii "Keke yapsayd ve geseydi!" cevabn verir.
Evhadu'd-dln'in gen ve gzel yzl erkeklerin ellerine mum veya
kandil vererek onlarla birlikte raksetmesinin, sema srasnda gmleini ve
ahidierin gmleklerini yrtarak gsn onlarn gslerine dayarnas ve
kendinden gemesinin normal bir iliki olarak deerlendirilmesi mmkn deildir. Mevlana ve mevlevllik uzman. Abdlbaki Glpnarl "Mevlana'da
Ak" konusunu ilerken, onun hibir zaman eyh Evhadu'd-dln-i Kirmiinl veya Fahreddln-i Iriiki gibi gzel delikanllara gnl vermediini, tasavvufa s
np kolay bir teville mutlak gzellii mukayyet gzellikte seyre kalkmad
n, sonu olarak anonnal bir zevke sahip olmadn kaydeder.
Evhadu'd-dln'in sGretperestlik ve ahidbazlna kar olanlardan biri
de ems-i Tebrizl'dir. Mendkb'l-drifin'de nakledildiine gre ems,
Evhadu'd-dln'le Badat'ta karlar. Ona "Ne ile megulsn?" diye sorunca
Evhadu'd-dln "Ay' leendeki suda gryorum." cevabn verir. Bunun zerine ems "Boynunda ban yoksa niin ban kaldrp onu gkte gnnyorsun?" der.
ranl profesr Bedlu'z-zamiin- FurGziinfer, Evhadu'd-dln'in kusuru-

ve mana olgunluunu surete bakarak aramasndan

Prof. Dr. Mikail Bayram da, Evhadu'd-din'in merebinin yaylmasn, geriye halifeler brakmasn ve devlet adamlarnn ona deer vermi
olmalarn l alarak, onun samimiyetinin kt yolda olmadn kaydeder.
nun, hakikat

gzelliini

kaynaklandn,

Evhadu"d-dln-i Kirmiinl'nin ruhailerinde kadnn yerini "emred" denilen gzel yzl gen erkekler almtr. Ona gre kadn ocuk dourmal ve
dul kalmaldr.

Td hest gam-i had, bebahriyendet

Td bd to toyi hest, benenmriyendet
Td zen n eka ni. b iv e-yi ferzend-i yetim
n der mezen ey hdce ki negriyendet.
"Gamm olduka, bailamazlar sana..
Senlik olduka sende. gstermezler sa1a.
Yetim ocuklu dul etmedike kadm,
alma bu kapy efendi; amazlar sana. "

NSHA, YIL: I, SAYI: 3, GZ 2001

ll

EVHADU'D-DN- KiRMAN'DE AHDBAZLIK VE KADIN

Kadn bir ekere benzer. Nasl, her zaman eker yenilmezse, srekli
olarak bir kadnla birlikte olmak da mmkn deildir. Erkekler iierini sslerken, kadnlar sadece dlarn sslerler. Kadna ak olan kii hamlktan
kurtulamaz. nk tasavvuf yolunda yryeniere katlnlar her an yeni tuzaklar kurarlar. Kadn ve ocuk sufi iin bir engeldir. Bu ikisini arzu eden kii
tabiat dairesinden teye geip ruhlar alemine ulaamaz. Evhadu'd-d!n-i
Kirmani aile ve evlilik kurumuna sadece bir dnem iin yaplmas ve katlanlmas gereken zoraki bir grev gzyle bakar.

Ord h ahi, ez zen u ferzend bo bor

Merdane der ey, zi h i u peyvend bobor
Her iz ki hest, bend-i rdhesi lord.
Bd bend eglne reh ievi? Bend bobor.
O 'nu istiyorsan, kadmdan, ocuktan ilgin i kes.
Yiite k ortaya; yakm/anndan ilgini kes.
Herey engeldir senin yolunda.
Ba varken, nasl yiiryeceksin? Bam kes.
*Konu ile ilgili kaynaklara ulamak iin baknz: Mehmet Kanar, Evladu'd-dfn-i
Kirmiinf'nin Ruhaileri [Metin-inceleme-Tercme], nsan Yaynlar, stanbul 1999 ve
burada verilen bibliyograzya.

12

NSHA, YIL: I, SAYI: 3, GZ 2001