Özkan İzgi - Çin Elçisi Wang Yen Te'nin Uygur Seyahatnamesi

N ELS WANG YEN-TE'NN
UYGUR SEYAHATNAMES
A T ATRK KLTR, DL VE TARH YKSEK KU RUMU

T R K T A R H KU R U MU Y A Y I N L A R I
il. Dizi
Sa. 26
-
N ELS WANG YEN - TE'NN

UYGUR SEYAHATNAMES
Prof. Dr. K
Z A N ZG
TR K
TARH
K U R UM U B AS I M E V -A N K A R A
1 9 8 9
ISBN 975 - 16 - 0170 3

-
N DEKLER
........................................
VII
................................................
IX
GR
A.
..................................................
W ang Y en-te Seyahatnamesi zerine almalar . . . .
B.
W ang Yen-te Seyahatnamesi'nin Getii ince Metinler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wang Yen-te'nin Biyografisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
I. BL M : Uygurlarn Ksa Siyasi Tarihi . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13
A.
Uygur-in Siyasi likilerinin Balamas ve Ticari likileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
32
B.
Kao-ch'ang Uygur Devleti'nin Sung Dnemi ini ile

likileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
37
KISALTMAL.AR
NSZ
C.
il. BLM : Wang Yen-te Seyahatnamesi'nin Aklamal Trk-
e Tercmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
41
111. B LM : Seyahatname'de Geen Corafi simler le Baz

Terim ve Konularn Aklamalar (Alfabetik Sra le)
69
EK - 1
Seyahatname'nin ince Metni
76
EK - 2
Seyahatname'nin ngilizce Tercmesi . . . . . . . . . . . .
87
............................ ..........
95
..................................................
103
BBLYOGRAFYA
DZN
K I SA L T M A L A R
ABA W : A bbhandlungen der Bayerischen Akademie der Wissenchaften.
CAJ : Central Asiatic Journal.
HJAS
Harvard Journal of Asiatic Studies.
JA : Journal Asiatique.
TP : T'oung Pao.
N S Z
Bir Sung Slalesi elisi olarak Wang Yen-te'nin Kao-ch'ang Uy
gurlarna 10. yzyln sonlarna doru yapm olduu seyahat, Trk
tarihinin bu karanlk devresini aydnlatacak bir parlt olarak grl
mektedir. Takriben bir yzyl nce Stanislas Julien tarafndan Fran
szcaya tercme edilen bu seyahatname Bat'da byk bir Hgi ile kar
lanmt. Ancak, hemen arkasndan, Orta Asya tarihi ile megul olan
bilim adamlar, Julien'in bilhassa hatal bir metin kullanp, yaln
deerlendirmelere gittiini grnce tenkit etmeye baladlar. leride
ki blmlerde de grlecei gibi, Julien'in hem tercme hatalar hem
de notlad baz ksmlar dier bilim adamlar tarafndan dzeltil
mee allmt. Hatta Edouard Chavannes ve Paul Pelliot "Un traite
manicheen retrouve en Chine" isimli makalesinde, bu seyahatnamenin
mtiffaka yeni bir tercmesinin yaplmasn nermilerdi.
Yaptm bu almada daha yararl olabilir dncesiyle, not
lar ksmndaki ok uzun olan aklamalar, "Seyahatname'de geen co
rafi isimler ile baz terim ve konularn aklamalar (Alfabetik sra
ile)" bal altnda 111. Blm'e aldm. Ayrca, yabanc bilim adam
larnn faydalanabilmeleri iin seyahatnamenin sadece ngilizce ter
cmesini de "Ek" olarak vermeyi uygun buldum.
Kao-ch'ang Uygurlar ile ilgili olarak bilinen en nemli kaynak
lardan birisi, Wang Yen-te'nin zerinde altmz bu seyahatna
mesidir. Bu dnem ile ilgili bir dier nemli kaynak da, yine bu Uygur
lardan kalan ve 10. yzyl ile 14. yzyllar arasnda yazldklar tah
min edilen ahslarn kendi aralarnda yapm olduklar ticari anla
malar ieren vesikalardr. Bu vesikalar da bir baka almamz
da [Uygurlarn Siyasi ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre)]
ileyip deerlendirmitik. Bylece Kao-ch'ang (Turfan) Uygurlar
hakknda biri inlilerin, dieri de kendilerinin yazdklarna gre bir
deerlendir yapma imkanna sahip olduk.
Wang Y en-te Seyahatnamesi'nin hazrlanmasnda tevik ve yol
gstericilii ile Prof. Dr. F. W. Cleaves ile ince metnin deerlendi
rilmesinde ok byk yardmlarn grdm byk inli alim y ang
NSZ
Lien-sheng'e bu frsattan yararlanarak minnet ve kranlarm sunarm.

Ayrca bu almann biran evvel yaymlanmas iin byk teviklerini
grdm Sayn Hocam Prof. Dr. Bahaeddin gel'e ve kitabn basm
iin karar alan Trk Tarih Kurumu Yrtme Kurulu'na, Basmevi
alanlarna teekkr etmeyi bir bor bilirim.
Austos, 1988 Ankara
G iR i
A.
WANG YENTE SEYAHATNAMES ZERNE ALIMALAR
22 Haziran 981 tarihinde Sung mparatoru T'ai-tsung Kao-ch'ang

Uygurlarna bir elilik heyeti gndermitir. mparator T'ai-tsung,
bu heyetin bakanlna bir saray mensubu olan W ang Yen-te'yi getir
mitir. Wang Yen-te ile arkadalar Kao-ch'ang gitmiler ve seya
hatlerini tamamlyarak 984 tarihinde in'e dnmlerdir. W ang Yen-te
in bakentine dnnden sonra gezisi hakknda hazrlad raporu
imparatora sunmutur.
Wang Y en-te'nin imparatora sunduu bu rapor ileride de grece
imiz gibi bize eitli kaynaklardan vasl olmutur. Bu seyahatname
(rapor) Bat'da ilk defa 1677 tarihinde Claude de Visdelou tarafndan
Barthelemy d'Herbelot'un Supplement a la Bibliotheque Orientale kita
bnda tantlmtr. Daha sonra, 1 847 tarihinde, Stanislas Julien, Wang
Yen-te'nin seyahatnamesini (Raporunu) tercme etmi ve 1864 ta
rihinde derledii Melanges de geographie asiatique et de philologie ci
nico - indienne, Paris, 1864, s. 68-102 de yaynlanmtr.
Julien tarafndan yaplan bu tercme Bat'da byk bir ilgiyle
karlanmtr. Fakat hemen arkasndan bilim adamlar bu evirinin
baz ksmlarnn ve zellikle Julien'in ince metni yaln anlamasn
dan kaynaklandn grmlerdir. nk Julien bu seyahatname hak
knda kulland metin byk hatalarla dolu olan bir metindi. Byle
hatal ksmlar, eitli bilim adamlar tarafndan bazen bir tek satrla
da olsa dzeltildi veya yeniden tercme edildi. Bununla birlikte, Ju
lien'in evirisi, - kimi zaman dzeltilmi ekliyle, kimi zaman da ay
nen - Uygurlarn bu dnemi ile uraan bilim adamlarnca geni l
de kullanlr hale geldi. Dier taraftan, ayn dnemlerde, seyahat
namenin ince metnini Julien'in tercmesine bal kalmadan, farkl
kaynaklardan, ksa cmleler halinde de olsa tercme eden bilim adam
lar oldu. 1
Yeni bir ince metinden deil de Julien'in tercmesini kulla
nan bilim adamlar ayn hatalara dmler ve hatta, Julien'in terc1 Julien'in tercmesinden baka yaplan metin zerindeki almalar ilerideki
sayfalarda gsterilmitir.
ZKAN ZG
me ettii metinde dahi bulunmayan baz bilgileri bu seyahatnamede

imi gibi gstermilerdir. te, btn bu almalar inceleyip, se
yahatname ile karlatrmak, bizi btn almalar iki guruba ayr
maya sevketmitir.
Birinci gurupta, seyahatnamenin bir blmn veya btn ile
ilgili aratrmalar kimi zaman yorumlaryla birlikte verilmitir. Bu
guruptaki aratrmalardan ilki Alman bilim adam Wilhelm Schott
tarafndan yaplmtr. 2 Schott evirisini Julien'inkinden bamsz
olarak yapm ancak, o da hatal bir metin kullanmtr. stelik Schott,
seyahatnamenin ilk ksmn 3 nedense nemsiz olarak grm ve bu
yzden zel isimler hari tutularak zet olarak verilmitir. Nitekim
Schott seyahatnameyi daha ok Uygurlar hakknda bilgi veren bir
kaynak olarak grm ve metnin kendisi zerinde hi bir yorum yap
mamtr.
Dier taraftan, Ch'ing devri bilim adam Wang Kuo-wei (18771927) 4 tarafndan, Wang kuan-t'ang hsien-sheng ch'an-chi, Hai-ning
Wang Ching-an hsien-sheng i-shu, 1934 edistonu, (Taipei 1968 fotoraf
basks), Cilt 12, s. 5685-5691 de metnin bir edisyonunu yaynlamtr.
W ang Kuo-wei, metnin edisyonunu Sung Shl kitabnda bulunan metni
esas alnarak yapm ve Hui-chu ch'ien-lu daki metinle karlatrarak ta
mamlamtr. Wang Kuo-wei'in zellikle zerinde durduu zel isimle
rin tercmesidir. Seyahatnamenin iki versiyonu arasndaki metinle
ilikin farkllklar zerinde durulmamtr. Bu nedenle, Wang Kuo-wei
in ortaya kard metni kendi almamda kullanmadm. almamzn
dier blmlerinde grlecei gibi, dipnotlarda yalnzca benim kullan
dm metin ile J ulien 'in kulland metnin arasndaki farkllklar
gsterdiim gibi, seyahatnamenin getii dier iki kaynak, Wen-hsien
t'ung-k'ao ve Hui-ch'u ch'ien-lu'da ki metinlerin farkllklarn be
lirttim.
Wang K uo-wei almasnda hi dipnot aklamas yapmamasna
ramen yalnz bir yerde (ta-tang) deyimi iin, benimde dipnot 13 de
gsterdiim gibi nemli bir referans vermitir. 5
2
Wilhelm Schott, "Zur Uigurenfrage," ABAW, 2 (1 876), s. 27-57.

Wang Yen-te'nin 1-chou ehrine kadar olan seyahati iin bkz. Tercme blm.
4 Wang Kuo-wei hakknda bkz. Francis Woodnan Cleaves, "A Chacellery Practice of the Mongols in the Thirteenth and Fourteenth Centuries," IIJAS, 14 ( 1 95 1),
s . 497, not 10.
5 Ta-tang iin bkz. Tercme Blm notlar, Not 13.
3
WANG YEN-TE'NN SEYAHATNAMES
Wang Kuo-wei hu almas iin Pelliot unlar sylemektedir :

"981-984 (yllarna ait) Wang Y en-t (tarafndan gerekletirilen)
Che Kao-tch'ang ki veya Kao-tch'ang'a (giden) bir elilik raporu; se
yahatnamenin bir ok kayna varken sadece bir tanesi tannm olan
(ve) Stanislas Julien tarafndan olduka kt tercme edilmi olduu
biliniyor; W.in (Wang Kuo-wei) kendisi yetersiz ; te yandan Stanislas
Julien seyahatnamesinin yazar Wang Yen-t'nn kimliini kt belirle
di (hu devirde iki Wang Yen-t var) ; Kao-ch'ang'a gitmi olan 939'
dan 1006'ya kadar yaad ve biografisi Song ehe, 309, 2v'da bulunuyor."
Bkz. Pelliot, "L'edition collective des oeuvres de Wang Koue-wei,"
TP, Say 26 (1929), s. 1 13 .
Wang Kuo-wei'in yukarda bahsettiimiz almasndan baka bir
dier almas da "Ta-tan K'ao" (Tatarlar hakknda alma) dr. 6 Bu
almada Hui-ch'u ch'ien-lu metninden yararlanmtr.
Birinci gurup iinde sayacamz bir dier alma da Ch'ing
Slalesi bilim adam Ting Ch'ien tarafndan yaplmtr. 7 Sung Shh
kitabndaki metne dayanlarak yaplan bu almada Ting Ch'ien, zel
ve corafi isimlerin kimliklerinin belirlenmesi iin yorumlar yapm
tr. Ting Ch'ien yapt bu almada, yer ve kabile isimleri iin teklif
ettii kimlik belirlemelerini destekleyici hi bir kaynak gsterme
mi olmas yznden bunlar kontrol etmek mmkn olmamakta ve
bu durum da aratrmann kullanlmasn gletirmektedir.
Birinci guruptaki son almalardan birisi de Maeda N aosuke
isimli bir Japon bilim adamna aittir. 8 Meada, zellikle seyahatna
menin ilk ksmyla ilgilenmi ve W ang Kuo-wei'in metnini kullanm
tr. Meada'nn almas zellikle in'in kuzey blgesinde bulunan
kabile ve corafi isimler zerinde younlamtr. Meada'nn yapt
bu almadaki baz yorumlara Tercme blm notlar 'nda deinilmi
tir. leride de grlecei gibi, Ting Ch'ien ve Meada in'in kuzeyin
deki kabile ve yer isimleri ile uratklar halde ve Meada bu al
masn Ting Ch'ien'den ok sonra yapt halde, Ting Ch'ien'in al
masndan hi yararlanmad izlenimini vermektedir.
6 Bu makalede Wang Kuo-wei , seyahatnamenin Hui-ch'u chien-lu nshasndan
bir blm almalarna almtr. Bkz. Wang Kuo-wei, ayn eser, Blm il, s. 637-638.
7 Bkz. Ting Ch'ien, P'eng-lai-hsien ti-li-hseh ts'ung-shu, Che-chiang T'u-shu-kuan
fotoraf basks, Taipei, 1 962, Cilt il, s. 1 067-1069.
8 Maeda Naosuke, "Jisseiki jidai no Kyzoku Dattan," (Onuncu yzylda Dokuz
Tatar Kabileleri) Ty Gakuho, Say 32 (1 948), s. 62-91.
ZKAN ZG
Yine bir baka Japon bilim adam Abe Takeo 9 daha ok seyahat
nemenin ikinci ksmn ele alm ve asl almasn Uygurlarn o d
nemdeki bakentleri meselesine dntrmtr. 10
Bu guruba dahil edebileceimiz son aratrc Zeki Velidi Togan
dr. Togan, Tarihte Usul (2 . stanbul, 1 969, s. 247) de bu seyahat
namenin kendisi tarafndan tamamlandn ve baskya hazr oldu
unu belirtmektedir. Ancak lmnden sonra almalar dzenlenme
dii gibi, ben de kiisel olarak, bu almas hakknda kitabndakinden
daha fazla bir bilgi edinemedim. Halen, seyahatnamenin Trkesinin
Julien'in tercmesinden mi yoksa bir inli rencisine bir ince metni
yeniden tercme mi ettirip zerinde altn tam olarak bllemi
yorum.
Wang Yen-te seyahatnamesi zerindeki ikinci gruptaki alma
lar, daha ok Julien'in evirisinin dzeltilmesi eklinde ya da yap
lan bu almalarda o dnem Uygur tarihinin bir kayna olarak kulla
nlmasndan olumaktadr.
Wang Yen-te 'nin seyahatnamesini almalarnda kullananlardan
ilki olan Emil Bretschneider, almalarnda bu seyahatnameden sk
sk szetmektedir.
1897 sonlarnda Edouard Chavannes 2 Sung Shih kitabndan fay
dalanarak Julien'in seyahatnameyi yaln tercme ettiini sylemi
ve kk bir ksmn tercme etmitir. evirdii bu ksm Uygurlar
arasndaki Maniheizm ve Maniheist tapnaklarla ilgHi olan kk
bir ksmdr.
J an J akob Maria De Groot 13, Chavannes tarafndan evrilen Ma
heizmle ilgili cmlenin yaln olduunu gsterip 14 Li Ling'e 15 daya
narak yeniden evirmitir.
9 Abe Takeo, Nishi Uiguru no kenkyu, (Bat Uygur Devleti Tarihi zerine bir
alma) , Kyoto, 1954.
10 Bkz. III. Blm : Kao-ch'ang ehri Hakknda.
11 Emil Bretschneider, Mediaeval Researches from Eastern Asiatic Sources, Rep
rinted 1 967, London.
12 E douard Chavannes, "Le Nestorianisme et l'Inscription de Kara - Balgassoun,"
JA, Say 9 (1897), s. 81-82.
13 J . J. M De Groot, Die Hunnen der Vorchristlichen Zeit, Chineische Urkenden
zur Geschicte Asiens, Berlin - Leipzig, 1921, s. 172.
14 Edouard Chavannes, Les Memoires Historiques de Se-ma Ts'ien, Paris, 1 905,
s. 37.
s Bkz. Tercme Blm Notlar, not 43.
Edouard Chavannes ve Paul Pelliot 16 Uygurlar arasnda yaylan

Mani dini zerinde alrlarken, Julien'in tercmesinde bulunan b
lm yeniden evirip dzelterek, Julien'in asl metinde yapt hata
y da ortaya karmlardr. Onlarn, Wang Yen-te tarafndan da zikre
dilen Uygurlarn kullandklar takvim zerindeki almalar ok b
yk deer tamaktadr. 17
Japon bilim adam Yamada Nabuo, Wang Yen-te'nin szn ettii
Kao-ch'ang devleti ynetimi altndaki kabileler zerinde aratrma
yapmtr. Yamada'nn bu almalar eviri notlar blm'nde deer
lendirilmitir.
J ames Russell Hamilton 18 pekok kabile ve corafi blge isimle
rini dorudan doruya Uygurlarla iliki kurarak aklam ve bunu
yaparkende ncelikle Sung Shih kitabndaki ince metni esas almtr.
Ben bu almamda Hamilton'un elde ettii sonulardan geni lde
yararlandm ve Tercme Blm Notlar'nda bunlar belirttim.
Bu gurupta sayabileceimiz bir dier aratrmac da Bahaeddin
el'dir. el, Onuncu yzylda yaayan Kansu Tatarlar ile ilgili
aratrmasnda Ma-tsung shan (dana) kadar olan blge iin W ang
Yen-te'nin seyahatnamesini kullanmtr. 19 gel, yapm, olduu son
almalarnda da bu seyahatnameden bol bol faydalanm fakat ne
yazk ki baz yerlerde Julien'in yapm olduu hatalara kendisi de d
m ve baz yerlerde de seyahatnamede hi gemiyen bilgileri kendisi
eklemitir. 20
Wang Yen-te'nin bu seyahatnamesi, belli bal yukardaki bu
aratrmaclardan baka son olarak, Elisabeth Pinks tarafndan Kansu
Uygurlarnn komular olarak ele ald Kao-ch'ang Uygurlar zerins E d. Chavannes - P. Pelliot, "Un traite Manicheen retrouve en Chine," JA.
Say 1 (1913), s. 99-199 ve s. 261-383.
7 Bu hususta bkz. Tercme Blm Notlar.
18 James Russell Hamilton, Les Ouighours a l'epoque des Cing Dynasties, Bibliot
heque de l'lnstitut des Hautes Etudes Chinoises, Cilt X, Paris, 1955.
1 9 Bahaeddin gel, "Ein Tor nach China im 10. Jhdt," JA C, Say 6 (1961), s.
1 69-1 8 1 .
20 Bkz. gel, Trk Kltrnn Gelime alar, Milli Eitim Bakanl Yayn
lar, 1000 Temel Eser Dizisi, Ankara, 1971. "Eli, atlarn miktar iin ise 'saysn
Allah bilir' diyor". (Bkz. gel, ayn eser, Cilt I, s. 1 23). "Yiyecekleri olmayanlarn
imdadna da devlet ve halk koard." (Bkz. Ayn eser, Cilt I, s. 1 23). ok baka mana
larn kmasna yol aacak bu tip ilaveler bulunmaktadr. (Karlatrnz Tercme
blm) .
ZKAN ZG
de yapt aratrmada kullanmtr. 21 Pinks'in bu almas ayrca

konu hakknda son derece geni ve iyi bir bibliyografya verdii iin
de daha bir nem kazanmaktadr. 22
B.
WANG YEN-TE SEYAHATNAMESi'NN GETG NCE METNLER
Wang Y en-te seyahatnamesinin bize ok farkl kaynaklardan gel

dii gzkmektedir. Bu gne kadar elimize gelen kaynaklara bakt
mz zaman, seyahatnamenin nasl tahrifata urayarak ekil deitir
diini ve metnin bozulduunu grebiliyoruz.
Wang Yen-te seyahat raporunun imparatora sunduktan sonra, bu
raporun Jih-lu (Gnlk kaytlar) 23 vastasyla Shh-lu (Gerek ka
ytlar)a 24 dahil edilmi olduu grlyor ve buradan da Hui-yao
(Toplanm kanunlar) 25 ve Kuo-shh (Milli Tarih) e 26 gemi olduu
izleniyor.
Biz genel olarak in tarihlerinin yazl biimlerinden biliyo
ruz ki, biyografik bilgileri ve toplanm kanunlar ihtiva eden Shh
lu'ya dayanlarak Kuo-shh (Milli Tarih) yazlmtr. Fakat bizim
ilgili olduumuz bu devirde, Hui-yao (Toplanm kanunlar) Erken
Sung devriyle (960-1044) ilgilidir ve 1044 de tamamlanm olan ve
Sung Slalesinin 1 027 senesinde gneye hareketleri srasnda kay
bolmu olan Ch'ing-li kuo-cl'ao hui-yao kitab iindedir. 27 Bu Erken
dnem ile ilgili bilgiler bize en erken 1 1 17 tarihinden itibaren tarih
lendirilen Sung-hui-yao kitabndan sonra ulamaktadr. 28
21 Elisabeth Pinks, Die Uiguren von Kan-chou in der frhen Sung-Zeit (9601028), Asiatische Forschungen, Band 24, Wiesbaden, 1 968.
22 Pinks, yukardaki eser, s. 201-208.
2s Jih-lu (Gnlk kaytlar) terimi iin bkz. Lien-sheng Yang, "The Organization
of Chinese Official Historiography : Principles and methots of the standart histories
from the T'ang and through the Ming Dynasty," Excursions in Sinology, Harvard Yenching lnstitute Studies 24, Harvard University Press, Cambridge, 1969, s. 97.
24 Shh-lu (Gerek kaytlar)n derlenmesi iin bkz. Yang, ayn eser, s. 97.
25 Hui-yao (Toplanm kanunlar) terimi iin bkz. Yang, ayn eser, s. 97.
26 Kuo-shh (Milli Tarih) terimi iin hkz. Yang, ayn eser, s. 97 ve 108.
27 Ch'ing-li kuo-ch'ao hui-yao kitab iin bkz. T'ang Chung, Sung Hui-yao yen
chiu, (Shang-wu yin-shu-kuan edisyonu), Taiwan, 1 966, Cilt 1, s. 3-4. Ayn zamanda
bkz. Christian Schwarz - Schilling, Der Friede von Shan-yan (1005 n. Chr) . Ein Beitrag
zur Geschichte der Chinesischen Diplomatice, Asiatische Forclungen, Wiesbaden, 1 959,
Cilt 1, s. 13.
2s Sung Hui-yao'nun kayp blmleri iin bkz. Schward - Schilling, ayn eser,
s. 16.
Dier taraftan Li Tao tarafndan derlenen Hs Tz'u-chh t 'ungchien

ch'ang-pien (Che-chiang shu-ch edisyonu, 1881), Cilt 50, blm 1 1 ,
s. 7 a kitabndaki bir blmden reniyoruz k i Kuo-shh (Milli Tarih),
Chen-tsung saltanat devrini de (998-1023) iermektedir ve hu yzden
1023 tarihinden sonra tamamlanm olmaldr. Kuo-shh-yan (Milli
Tarih yazcl brosu) yesi olan ve Shh-lu, Hui-yao ve Kuo-shh'y
kullanm olan Li Tao'nun 996 senesindeki olaylar tartt bir no
tunda, (hu almada) Chiu-tz'u (Kua) Uygurlar ile ilgili daha zel
bilgiler bulunmaktadr. Li Tao'nun hu almasndan bize ayrca Kua
blmnn Kuo-shh'dan ayr bir blm olmadn ve Uygurlar blm
iinde getiini reniyoruz.
Bizim kullandmz Wang Y en-te seyahatnamesi ile ilgili me
tin Hui-ch'u ch'ien-lu kitabndadr ve hu metin de Kuo- shh'ya da
yanmaktadr. Li Tao'nun Wang Yen-te seyahatnamesinin metnini ald
Hs Tz'u-chh t'ung-chien ch'ang-pien (blm 6, s. 7a-8h) kitab ise,
Chavannes ve Pelliot'un daha nce "Un traite Manicheen . . . ", s. 309
da belirttikleri gibi dier btn kaynaklardan b amszdr. Bu ki
tapta, seyahatname zetlenmi, ksaltlm ve dierlerinden farkl
bir sra ile sunulmu olmasna ramen, birtakm yeni bilgiler eklen
mi ve farkl kelimeler kullanlmtr.
W ang Yen-te seyahatnamesinin Hui-yao versiyonunun orijinali
tam deildir. Bu gne kadar yalnzca benim kullandm metnin son
pararafndan bulunan sonu ksm zamanmza kadar gelebilmitir.
Bu ksm ayn zamanda Sung Hui-yao'da Kao-ch'ang blmnde de
bulunmaktadr. 29 Nitekim, "Wang Yen-te nce Ta-tan (Tatar) snrna
ulat zaman . . . " cmlesiyle halyan blm, Sung Hui-yao, Yung-lo
ta-tien ile birletii srada, balang ksmnn kaybolduunu bi
ze gstermektedir. 30 Dier taraftan, Hui-yao versiyonunun eksiksiz bir
eklinin herhangi bir almada bize kadar ulamad grlmektedir. 31
29 Bkz. Schward - Schilling, ayn eser, 14 ve 16. Sung Hui-yao kitab ile ilgilenen
lerin almalarnda, bizim almalarmzla ilgili dikkati eken herhangi bir bilgiye
rastlyamadm.
30 Kao-ch'ang ile ilgili bir sayfalk blm, Yung-lo ta-eien kitabnn 6291 inci
sayfasndadr. Hui-yao'nun Yung-lo ta-tien ile birletirilmi olan dier blmleri iin
hkz. Schward - Schilling, ayn eser, s. 16, not 3 1 .
3 1 Sung Hui-yao versiyonunda ki mphem ifadeler, "[hu] Yen-te'nin hikayesi
dir," Wen-hsien t'ung-k'ao'nunkiyle ayndr. Bu durum ise, Hui-yao'yu kullandn
bildiimiz Ma Tuan-lin'in (bkz. Schwarz - Schilling, ayn eser, s. 1 7 ve T'ang Chung,
ayn eser, Cilt 111, s. 15) Hui-cl'u ch'ien-lu'yu grd gibi, Wang Yen-te seyahatna
ZKAN ZG
Seyahatnamenin bize ulaan metni, birinci ksmn Wang Ming

ch 'ing'in 32 yazd ve 1166 da tamamlanan Hui-ch'u ch'ien-lu kita
bnn drdnc blmnde bulunmaktadr. 33 Ayrca biz Wang Ming
h'ing'in kendi szlerinden, anlyoruz ki, hu seyahatname Kuo shh'
dan alnmtr. 34
Wang Ming-ch'ing'in almasnn Sung devrinde birka kez ba
sldn gryoruz. Ch'ien-lu basksnn 1190 tarihinden nce iki b
lm halinde Pai-ch'uan hseh-lai kitabnda ksaltlm olarak ya
ymlandn gryoruz. 35 Ancak, W ang Y en-te seyahatnamesi burada
yoktur.
mesinin Hui-yao versiyonundan da yararlandn gstermektedir. Hui-yao versiyonun
daki bu kk blm, ( Wen-lsien t'ung-k'ao' dakini de ieren) kullanlan metinden
iki kelime daha ksaysa da, bu durum genel anlam deitirmemektedir.
32 Wang Ming-ch'ing, Ju-yin ehrinde 1 1 27 tarihinde domutur. almasnn
ilk blm olan Hui-cl'u ch'ien-lu'yu 1 1 66 da tamamlamtr.
Hou-lu olarak bilinen ikinci blm ise 1 1 94 de tamamlanmtr.
San-lu isimli nc blm de 1 195'de tamamlam ve y-hai isimli son blm
ise 1 196-1 1 97 de bitirmitir.
Ch'ing slalesi alimi olan Lu Wen-chao ( 1 1 1 7- 1 1 95) Pao-ching-t'ang Wen-chi,
(Kuo-hseh chi-pen ts'ung-shu serisi, Commercial Press, Shanghai, 1 937, Cilt 1, s. 94)
Wang Ming-ch'ing'in bir alim aileden geldiini syler. Ayn zamanda babasnn arka
dalaryla arasnda meydana gelen tartmalarn bilgisini arttrdn, hretli ve iti
barl insanlarn takdirini kazandn, bylece daha sonra Kuo-shh (Milli Tarih) ko
misyonuna bavurduunu sylemektedir.
33 Hui-ch'u-lu (Sung-tai shih-k'o pi-ehi ts'ung-k'an serisi, Chung-hua shu-ch
edisyonu, Pekin, 1961) kollektif bir almadr. Kitabn nsznde yazar ve almann
farkl kopyalar hakknda bilgi verilmektedir. Deiik kopyalar arasndaki farkllklar
ayrca bir liste halinde gsterilmitir. zellikle Ekler blm (s. 359-391) deiik kop
yalarn problemleri ile ilgili almalarn zetleri ile doludur. Burada, almalarn
farkl kopyalaryla ilgili bu ksmdan byk lde yararlandm.
34 Bkz. Tercme Blm Notlar, not 1 40.
35 Pai-ch'uan hseh-hai kitab Tso Kuei tarafndan derlenen bir Ming Slalesi
kolleksiyonudur. Benim kullanm olduum edisyonda, deleyicinin Wang Ming Ch'ing
olan ismi Yang Wan-li olarak verilmitir. Bu derleme, iki blm halinde Hui-ch'u
ch'ien-lu'nun ieriini ihtiva etmektedir. (Bkz. Pai-ch'uan hseh-hai, Po-ku-chai edis
yonu, Shanghai , 1 9 2 1 , defter 8, Hui-ch'u-lu, Blm 1 ve Blm il). Wang Kuo-wei,
"Ch'eng-chai Hui-ch'u-lu", ayn eser, Cilt 4, s. 1 476-1479 da hu edisyonu ve onun
tarihini tartmaktadr. Bu almada zellikle Ch'ien-lu'nun blmlere ayrlmam
olmasnn gereklilii zerinde durulmaktadr. Hui-ch'u-lu'nun Pekin edisyonunda
(s. 5) editrler, Wang Kuo-wei'yin ifadelerinin hakl olduunu ve var olan birok
yalnn bu nemli edisyonunun ancak dzeltildikten sonra kullanlabileceini grdk
lerini sylyorlar. Editrlerin tashihleri Chiao-k'an-chi (Mukayese Notlar) eserlerinde
de yer almtr.
Ch'ien-lu'nun bu basksndan baka, ten fazla Sung basksnn

1195 ten sonra yapldn gryoruz. 36 Bunlardan en iyisi (yayn
layann ismi bilinmeyen) genellikle W ang veya Lu kopyas olarak bili
nen Lu Hsin-yan kopyasdr. Bu kopya her naslsa imdi Japonya'da
bulunmaktadr. 37 kinci iyi basks ise, Lin-an-fu'da bulunan Ch'en
tao-jen-shu chi-p'u' dur. Bu kopya imdi Pekin ktphanesinde bulunan
Pai Sung i-ch'an olarak bilinenidir. 3S
W ang Ming-ch'ing'in almasnn nc basm, Lung-shan shu
t'ang tarafndan yaplm ve bundan dolay da Lung-shan basks ola
rak bilinmektedir. Drt blm ve yirmi alt blmden oluan bu kopya
Pekin ktphanesi tarafndan son zamanlarda elde edilmitir. 39 Wang
Ming-ch'ing'in eserinin ilk kopyasnn byk bir blm, Ming Sla
lesinin sonlarna doru yaam olan Mao Chin (1598-1656) in Chin
tai pi-shu isimli eserinin iine alnmtr. 40 Daha sonra Chang Chao
wen, Chia-ch'ing saltanat devrinde (1796-1820) Hseh-chin-tai pi-shu
kolleksiyonunu derlediinde, almasna Chin-tai pi-shu edisyonu
nun Hui-ch'u-lu ksmn da eklemitir. 41 yle grnyor ki, Mao Chin'
in ilk kopyasnn Ch'ien-lu blmnn birinci ve ikinci blmleri
kaybolmutur. Bu blmler sonradan Wang yahut Lu kopyas olarak da
bilinen Ch'ing slalesi zamannda yeniden yazlmtr. Bu pu-ch'ao
(tamamlayc kopya) sonradan Han-fen-lou tarafndan bulunarak Ssu
pu ts'ung-k'an hs-pien serisinden yaynlanmtr. 42 Bu kopya da
36 Ch'ing Yuan dneminin ilk yllarna (1195) ait kaytlar ihtiva eden Shih-lu
yuan'n bu kopyalar, basknn daha sonraki tarihlerde yapldn gstermektedir. Bu
konuda bkz. Y Chia-hsi, Ssu-k'u t'i-yao pien-cheng, Pekin edisyonu, s. 361.
3 7 Bu kopya Pi Sung-lou tarafndan elde edilmitir. Bu kopya, Lu Hsin-yan
tarafndan Pi Sung-lou ts'ang-shu-chih (Hui-ch'u-lu'nun Pekin edisyonu, s. 368) kita
bnda tantlmtr. Bu kopya kendisinden sonra Wang kopyas olarak adlandrl
mtr. Lu Hsin-yan dahi bu kopyann Pai Sung i-ch'an kopyasndan daha iyi oldu
unu sylemektedir.
38 1 763-1 825 tarihleri arasnda yaam olan Huang P'i-lieh'nin Sung kopyasn
dan elde ettii ve Pai Sung i-ch'an olarak isimlendirdii kopyadr.
39 Bu kopya Pei-ching T'u-shu-kuan shan-pen shu-mu da bir Sung Slalesi Lungshan basks olarak bulunmaktadr. Bkz. Hui-ch'u-lu, Pekin edisyonu, s. 391.
4 0 Bkz. Hui-ch'u-lu, Pekin edisyonu, s. 5.
4 Bkz. yukardaki eser, s. 5 .
4 2 Chang Yan-ch-i, Han-fen-lou kitabnda, tamam o n defter, drt blm ve
yirmi ksmdan oluan ve Lung-shan-t'ang tarafndan bastrlan kitab, Sung basksn
dan taklit edilmi bir kopya olarak gstermektedir. Chang Yan-ch'i , bu kitabn bir
zamanlar Mao-chin'in elinde olan ve "ilaveli kopyalar" snfna dahil olan bu kopyann
bir Sung kopyas olarak kabul edilmesi lazm geldiini sylemektedir. Bkz. Hui-ch'u-lu,
Pekin edisyonu, s. 368-369.
ZKAN ZG
10
halen Pekin ktphanesinde mevcuttur. 43 Ssu-pu ts'ung-k'an edisyon

lar btn almalar iin en gvenilir bir kaynak olmasna ramen,
ben Wang Yen-te seyahatnamesi ile ilgili bu almada Chin-tai pi
shu edisyonunu kullandm. nk, seyahatnamenin bulunduu 4. blm
( Ch'ien-lu blm) en eski bask hviyetini tamaktadr. Bu edisyonun
asl da Pekin ktphanesinde bulunmaktadr.
Dier taraftan, Wen-hsien t'ung-k'ao, Sung shh ve Shou-fu ki
taplarndaki W ang Y en-te seyahatnamesinin metinleri dier kaynaklar
dan daha orijinal olarak gzkmektedir. Wen-hsien t'ung-k'ao tarih
olarak dierlerinden daha nce yazlmasna ramen, hatal bir metin
dir. 44 Wen-hsien t'ung-k'ao'ya baktmz zaman, Sung shh ve Shou-fu
da grmediimiz yazm hatalaryla karlamaktayz. Gerekte Sung
shh metni, dierlerine oranla daha dzeltilmitir. Ayrca, Sung shh
ve Shou-fu'da Wen-hsien t'ung-k'ao ve Hui-ch'u ch'ien-lu kitaplarn
da grmediimiz nemli bir ayrnt gze arpmaktadr. 45 Bu ayrnty
yalnzca Li Tao'nun zetlenmi versiyonunda buluyoruz. Bu nedenle
Wen-hsien t'ung-k'ao, Sung shh ve Shou-fu metinleri bilemediimiz
bir baka kaynaktan alnm grnmektedirler ki, bu kaynak ne Shih-lu
(gerek kaytlar ne Hui-yao (Toplanm kanunlar), ve ne de Kuo-shh
(Milli Tarih) 'dr.
W ang Yen-te seyahatnamesinin ok yakn zamanda yaplm bir
dier yayn da Hui-ch'u-lu'nun Pekin edisyonu iinde olandr. Edi
trler bu metni Pekin ktphanesindeki orijinal Sung dnemi basks
ile karlatrarak ve onu esas alarak Ssu-p ts'ung-k'an' dan alm
lardr.
Biz imdiye kadar grdmz W ang Yen-te seyahatnamesiniD
farkl edisyonlarnda, seyahatnamenin isminin de farkl olduunu gr
mekteyiz. Hi-ch'u ch'ien-lu'da "Wang Yen-te Seyahatnamesi; bir eli
olarak Kao-ch'ang'a yapt seyahat srasndaki gzlemler" eklinde
belirtilmesidir. Biz bu seyahatnameye bu baln Wang Yen-te'nin
kendisi tarafndan deil, W ang Ming-ch'ing tarafndan verildiini
gryoruz.
43
Bkz. Hui-ch'u-lu, Pekin edisyonu, s. 391.
"Tercme Blm Notlar" ksmnda Wen-hsien t'ung-k'ao'nun farkl olduu

yerleri gsterdim. Bunu, Wen-hsien t'ung-k'ao metnin en iyi olduu iin deil, bu metni
Julien tercme ettii iin yaptm.
44
46
Ru fark iin bkz. "Tercme blm notlar", not 91.
11
Seyahatnamenin dier versiyonlarndaki balklar ise yledir :

Sung shh'da "Hsi-chou ch'eng-chi" (Hsi-chou'ya seyahatin hikayesi),
Wen-hsien t'ung-k'ao ve Shou-fu'da "Kao-ch'ang Hsing-chi" (Kao-ch'
ang'a seyahatin hikayesi) olarak gemektedir. Gerekten de btn hu
versiyonlarn kendi aralarnda Hui-ch'u ch'ien-l hari olmak zere
benzer bir isimle halamas, yukarda da belirttiim gibi, bir tek or
tak kaynaktan alnm olduklar fikrimi de dorular mahiyettedir.
c. WANG YENTE'NiN BYOGRAFS 46
Wang Yen-te, Ta-ming 47 ehrinde dnyaya gelmitir. Genlik

yllarnda Chin saraynda 48 alm ve T'ai-p'ing Hsing-koo salta
nat ylnn balangcnda (981) Tien-cl'ien ch'eng-chh 49 olarak g
revlendirilmitir. Daha sonra ikinci defa tekrar Kung-feng-kuan 50
(mparatorun hizmetinde grevli (hadmaalar) olarak grevlendi
rilmitir.
T'ai-p'ing Hsing-kuo saltanat ylnn altnc senesinde (979) Kao
ch'ang'dan bir elilik heyeti gelerek saraya hediyelerini sundular.
in imparatoru, uzak bir lkeden bylesine sayg dolu bir takdir gr
mes uzerine, Ye-te'yi ve Po-Hsiung'u bu ziyaretin karl olarak
Kao-ch'ang'a gnderdi.
Wang Yen-te ve arkadalar, Hsia-chou zerinden Sar nehiri
geerek Sha-chi (l)ne geldiler. Buradan sonra 1-chou (Hami) ehri
ne vardlar. Eer bir kimse buradan bakarsa Pei-t'ing (Be Balk)'e
15 .000 li mesafe vardr.
46 Wang Ye-te'nin biyografisi Sung Shh, blm 89, s. 4b-5b de bulunmaktadr.
Julien (ayn eser, s. 50) ise yine ayn devirde yaam olan dier bir Wang Yen-te'
in biyografisini (Sung Shh, blm 89, s. l a-2a) tercme etmitir.
Bizim seyyahmz olan Wang Yen-te'nin dier bir hayat hikayesi iin bkz. Ajia
rekisli jiten, Cilt il, s. 8-9.
17 Bugnk Gney Honan eyaleti iindedir.
.s "Saray" olarak evirdiimiz "ti" kelimesi, prens ve prenseslerin sarayda otur
duklar yer olarak bilinmektedir. Han hanedanl zamanndaki kkenleri iin bkz.
Lien-sheng Yang, "Notes on the Economic History of the Clin Dynasty," Studies
in Chinese Institutional History, Harvard-Yenching Institute Studies, XX, Cambridge,
1963, s. 178 , not 101.
49 Tien-ch'ien ch'eng-chh (Buyruklar ileten kii). Ayrca bkz. Tercme Blmii.
Notlar, not 4.
50 Kung-feng-kuan (mparatorun hizmetinde grevli (hadmaalar), ayrca bkz .
Tercme Blm Notlar, not 2.
12
ZKAN ZG
Yung-hsi saltanat ylnn ikinci senesinde (985) elilik heyeti

geri dnd zaman Wang Yen-te Hsi-chou ch'eng-chi "Hsi-chou'ya
seyahatin hikayesi"ni kaleme ald ve imparatora sundu. Bunun zerine
kendisine Ch'ung-i fu-shih 5 1 grevi verildi ve Y-ch'u'ya 52 ynetici
loarak atand.
51 Ch'ung-i fu-shih (ibadetler brosunun bakan yardmcs), ayrca bkz. Chang

Fu-jui, ayn eser, s. 284.
52 Y-ch'u (saray mutfa), ayrca bkz. Chang Fu-jui, ayn eser, s. 415.
1. B L M
UYGURLARIN KISA SYAS TARH

Uygurlar, kendinden nce kurulmu olan Hunlarn ve Kktrk
lerin kltr miras zerine kurulmu olmakla beraber, bu devletlere
nazaran tam bir yerleik hayata gemesi ve artk ta zerine yazlm
belgeler yerine katlar zerine yazlm belgeler brakmalar eski
Trk kltr hayat bakmndan ok nemli neticeler dourmutur. Siya
si tarihlerine nazaran kltr tarihleri ok daha ar basan bu Uygur
lar, denilebilir ki, Orta Asya Trk Tarihi bakmndan hem devlet ola
rak yaadklar dnemde hem de ykllarndan sonra ok uzun sre
kltrlerini yaatabilmeleri bakmndan nemli olmulardr.
Atl gebe bir hayat tarzndan, yerleik hayat tarzna gei
lerinin ve bu uygarla kendi karekterlerini katarak yeni bir kltr
yaradlnn en gzel rneini Uygurlarda grmekteyiz. Uygurlarn
hu gelimesinde hi phesiz in ve Hint uygarlklarnn da etkileri
vardr. Ancak, Uygurlar bu uygarlklardan etkilenirken bunu kendile
rine zg bir ekilde, kendi kltrleri iinde yaatmlardr. Uygur
lar arasnda kendini gsteren kltr yenilemesi yeni kltrdeki ge
lime izgileri, yaadklar yeni corafi blgenin etkisini hissettir
mektedir. Uygurlarda, Bozku ve Atl Gebe zellikleri, ehir kltr
iinde biimlenmitir. Uygur ehirlerinden geen kervan yollar ileride,
Dou - Bat uygadklar ile temas imkan salamtr.
Uygurlarn hir devlet olarak ortaya ktklar, 744 senesinden n
ceki yaaylarna baktmz zaman, bunlarn Orhun ve Selenga ne
hirleri kylarndan Aral Gl evresine kadar yayldklarn ve za
man zaman deiik isimler altnda anlan bir Trk kavmi olduklarn
grmekteyiz. Bu devrede Uygurlar ilk nce inlilerin Hsiung-nu de
dikleri Hunlarn, daha sonra da Juan-Juan (Avar)larn hakimiyetleri
altna girmilerdir. 487 tarihinde Uygurlarn bir ksm Selenga nehri
blgesini terkederek rti nehri havzasna gelip yerlemiler ve bu
blgede bamsz olarak yaamaya balamlardr. Fakat bu bamsz1 Uygurlara deiik zamanlarda inliler tarafndan verilen isimler srasyla,
Kao-ch'e, Yan-ho, Wu-hu, Wei-ho, Wei-hu, Hui-hu ve Hui-ho'dur.
14
ZKAN ZG
lklar ok uzun srmemi ve tekrar Avarlarn hakimiyetleri altna gir

milerdir.
Bu devirde Uygurlarn yaaylar, dier pek ok Orta Asya ka
bilesinde grld gibi, gayet basit bir tarzdadr. Bunlar konar-g
er olduklar iin daima bir yerde oturmayp, hareket halinde idiler.
Nfus bakmndan da fazla kalabalk olmayan Uygurlarn ata binmede
ve ok atmada ki becerilerinin, eski bir gelenein devam olduu bi
linmektedir. Disiplin cezalar ok iddetli olup bilhassa, hrszlk ve
rza geme gibi olaylarn ok ender olmas dikkat ekicidir. Uygur
larn bu zamanlarda oturduklar topraklarn ok verimsiz olmas,
hayatlarn ou kez etrafta bulunan dier gebe veya yar yerleik
kabileleri yama etmekle devam ettirme mecburiyetinde brakmtr.
Selenga, Orhun ve Tola nehirlerinin etrafnda kmelenmi olan Uygur
larn atlar az fakat buna mukabil srlar oktu. Yksek tekerlekli
arabalar vard. Bundan dolaydr ki, bu devirde, inliler tarafndan
kendilerine "Kao-ch'e" (Yksek araballar) denilmitir. G ederken
veya harp srasnda bu arabalarna ok gvenirler ve sulh zamanla
rnda da bu arabalarn ev olarak kullanrlard.
Gktrkler zamanna gelindiinde, Orhun ve Selenga nehirlerinin
civarnda "Tles" ismi ile anlan bir kabileler topluluunun yaad
n grmekteyiz. Bugu, Tongra, Bayrku, Ediz ve Uygur gibi oymaklar,
Gktrklerin hakimiyetinde uzun zaman yaamlar, fakat Gktrklerin
zayflama dneminde bir birlik meydana getirerek, inlilerin yannda
yer alp, Gktrklerin yklmalarna sebep olmulardr. te bu Uygur
lar, Tles topluluu iinde zamanla kuvvetlenmi ve btn bu oymaklar
topluluunun bana gemilerdir. Bu tles birliine daha sonralar
Karluk, Basml ve Trge gibi daha byk Trk kabileleri de dahil
olmutur.
in slale yllklarnda, 6. yzyldan sonra, Uygurlardan daha
ok sz edildiini ve kendilerine ince "Hui-ho" (ahin srati ile do
laan ve hcum eden) dendiini grmekteyiz. 2
Gktrkler dneminde kurulmaya balyan Uygurlar bir oymak
halinde ilk defa toplayan ve 605 senesinde bu birliin bana geen
Shih-chien ismindeki ahstr. ldkten sonra kendisine ayrca Ssu2 Bkz. Colin Mackerras, 1'hc Uighur Emp ire 744-840, According o the 1''ang
Dynastic Histories, Canherra, l 968, s. l.
15
ehin ad da inliler tarafndan verilmitir. Ssu-chin nvannn da

"rkin/Erkin" olmas kuvvetle muhtemeldir. 3
Ssu-chin'den sonra yerine olu P'u-sa gemitir. Kendisinin ba
a getii yl kesin olarak bilinmemekle beraber, 626 senesinde ld
kesindir.4 sminden, kendisinin bir Budist olduu zannedilen P'u
sa'nn, Gktrkler karsnda elde ettii baarlardan dolay kendi
sine "kahraman, vatana hizmet eden" anlamna gelen "Alp lteber"
nvan verilmitir. 5
P'u-sa'nn baa gemesiyle gleri artan Uygurlar, artk Gk
trkler iin iyice tehlikeli olmaa balamlar ve 606 senesinde Gk
trk hkmdar kendilerine ar vergiler ykleyince Uygurlarn byk
bir ksm, bulunduklar blgeden ayrlarak daha kuzeye gitmilerdir.
Ancak, ayrlp giden bu Uygurlarn 100.000 adr bulduu ve inliler
le birlik olarak Gktrklerle Barkl civarnda savap, inlilerin bu
tarihten sonra byk takdirini kazandklar bilinmektedir.
P'u-sa'nn 626 senesinde lmnden sonra kimin haa getiini
in kaynaklar bildirmemektedir. Ancak 646 senesinde T'u-mi is
mindeki bir ahsn baa getiini gryoruz. Bu devirde inin banda
bulunan T'ang slalesi mparatoruna hara gnderdii iin, imparator
tarafndan kendisine generallik nvan ile bugnk D Moolistan
blgesine tekabl eden Han-hai Askeri valiliinin idaresi verilmi
tir. Yine in kaynaklarnn bildirdiine gre T'u-mi-tu, "Kaan"
vann kullanan ilk Uygur hkmdardr.
T'u-mi-tu'nun lmnden sonra yerine geen olu P'o-jun, T'ang
slalesine yardmlarndan dolay inliler tarafndan eitli zaman
larda mkafatlandrlmtr. Ho-lu ayaklanmas srasnda inlilere
byk yardmlarndan dolay kendisine, imparator tarafndan "Sa ta
raf askeri blgesi byk generali" mran ile Han-hai valilii veril
mitir.
P'o-jun'un lmnden sonra bir "Urug"dan bir "Devlet" haline ge
i sreci iinde Uygurlarn bana pek ok kaan gemitir. Bu dnerkin/Erkin nvanlaryla ilgili olarak bkz. brahim Kafesolu, Trk Milli
3. Bask, stanbul, 1984, s. 1 23.
4 Bkz. zkan zgi, "Uygur Kaganlarnn T'ang Slalesi tarihlerine gre Soy
Ktklerinin incelenmesi," Atatrk niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Aratrma
Dergisi, Ord. Prof. Dr. Ahmet Zeki Velidi Togan:zel Says, Say 1 3 , Erzurum, 1985
s . 248.
5 Bkz. Kafesolu, ayn eser, s. 1 23.
3
Kltr,
16
ZKAN ZG
min son kaan olarak Hu-su grlmektedir. Esasnda bu kiinin kaan

lk yaptna dair kaynaklarda kesin bir bilgi yoktur. Fakat Gktrk
leri yenerek yeni bir kaanlk kuran Uygurlarn ilk kaan olan Kut
luk Bilge Kl Kaan'n babas olduundan byk ihtimalle kendisi de
kaanlk yapmtr.
tgen Uygur Devletinin Kuruluu
742 senesinde Basml, Uygur ve Karluklardan mteekkil boylar
Gktrklere hcum ederek Gktrk kaanln ldrmler ve yerine
Basmllarn lideri olan Hsieh-tieh-i-shh kendini kaan olarak ilan et
mitir. tgen'de kurulan bu yeni "Kaanlk" da Uygurlar "Sol Yabgu
luk", Karluklar da "Sa Yabguluk" mevkiine gelmilerdir. 6 Bu arada
742 senesinde "Yabgu" nvann tayan Uygurlarn reisi ine eliler
yollayarak in imparatorundan "Adaleti kabul eden reis" nvann al
mtr. 7 743 senesinde Uygur Yabgu'su Gktrklerin son kaan olan
Wu-su-mi-shh (Ozmi) Kaan'a hcum etmi, dier taraftan da Dokuz
Ouz'larn banda bulunan olu da Ouz birlikleri ile birlikte bu
savaa katlmtr. Bu savata, Ozm Kaan ar bir yenilgiye ura
m ve karsda Uygurlara esir olmutur.
Gktrk Devleti'nin tamamen tarih sahnesinden silinmesine sebep

olan en son darbe, 744 senesinde yine Gktrkler gibi "Aina" soyundan
gelen bir hkmdara sahip olan Basmllar tarafndan vurulmutur. Bas
ml kaan, Ozm kaannn ban keserek in sarayna yollamtr.
Bu tarihe kadar Uygurlarn hakimiyetinde olan Basmllar hu baarla
rndan dolay bamszlklarn ilan ederler ve hkmdarlar da tgen'
de Kaan olarak baa gemitir. Ksa bir sre sonra, Uygurlar bu yeni
kaana kar isyan etmiler ve Karluklarn yardmyla da Basmllar
yenerek kaan ldrmlerdir. Bylece, tgen blgesinde yeni bir
kaanlk kuru1mu oldu.
744 senesinde tgen'de kurulan yeni devletin ilk kaan in
tarihletinde Ku-tu-lu P'i-chia Ch'eh K'o-han olarak geen "Kutluk
Bilge Kl Kaan'dr. T'ang imparatoru tarafndan kendisine "Feng-
Wang" ad ve daha sonra da "Hui-jen" nvan verilmitir. Bu tarihe
6 "Yabgu" nvan, Trk Devletlerinin Dou ksmn idare eden kiinin nvandr.
Bu nvan iin bkz. E. Chavannes, Documents sur les Tou-kiue Occidentaux, St. Peters
hourg , 1 903 , s. 95.
7 Bkz. Mackerras, ayn eser, s. 1 .
17
kadar olan sre iinde Trk-in mnasebetlerinde daima inliler tara

fndan Trklerde baa geen kaanlara nvan verilmesi ve onlarn ka
anlklarn tanmas olay byk merasimlerle gerekletirilmitir.
Kutluk Bilge Kl Kaan iin de nvan verilmesi ve kaanlnn tann
mas hadisesi in saraynda bir merasimle gereklemitir. Kutluk
Bilge Kl Kaan tarafndan in sarayna bir eli yollanm ve eli
"Byk mparatorluk Sekreterlii" dairesi bakan tarafndan arl
m ve kendisine burada Kaann atama evraklar verilmitir. Eli
daha sonra binadan karak kendisini bakentine geri gtrecek
olan imparatorluk arabasna binip ehirden ayrlmtr. ehir dnda
arabasndan inen eli, kendi flama ve amblemleri ile yryp lkesine
geri dnmtr. 8
T'ang slalesi tarihileri, Kutluk Bilge Kl Kaan zamannda
Uygurlarn, Altay Dalarndan, Baykal Gl'ne kadar uzanan bir blge
de hkm srdklerinden bahsetmektedirler. Uygurlar bu devirde, ken
dilerine baehir olarak, o zamanlar "Ordu Bal" denen ve Hunlar
zamanndan beri bilinen, Yukar Orhun Nehri zerinde bulunan "Kara
halgasun" ehrini semilerdir.
Kutluk Bilge Kl Kaan 747 senesinde lnce yerine olu Mo-yen
ch'o (Moyun ur) Kaan baa gemitir. Kendisine "Tengride Bolm l
itmi Bilge Kaan" (Gkte domu, memleketi idare etmi, Bilge
Kaan) nvan verilmitir.
Moyun ur Kaan zamannda Uygurlar, Bat'da Trgelerle m
cadele etmiler ve bunlar hakimiyetleri altna alarak snrlarn Bat'da
Sir Derya nehri boylarna kadar geniletmilerdir. Kuzey'de ise, Kem
nehri alarak Krgzlar kendilerine balamtr. Moyun ur zamann
da en nemli mnasebetler inle olmutur. Bu sralarda inde
byk karklklarn hkm srmekte olduunu grmekteyiz. Kar
luklar tarafndan desteklenen Arap kuvvetleri ile inliler arasnda
751 senesinde Talas'da meydana gelen savata, inliler ar bir
malubiyete uramlar ve ayn zamanda Tarm blgesinin Uygurlarn
eline gemesine sebep olmulardr. Annesi Trk olan An-lu-shan ismin
deki bir in generali, inin bu i karklndan istifade ederek is
yan etmi ve in imparatorluu bu yzden byk bir tehlike ile kar
karya kalmtr. Bu isyan zerine inliler nce Araplardan yar
dm istemi, fakat Araplarn yardm edememeleri zerine Uygurlar, hu
8
Mackerras, ayn
eser, s.
2.
ZKAN ZG
18
yardm kendileri salamtr. syann bastrlmas zerine, in im

paratoru z kzn Moyun ur Kaan ile evlendirmitir. Uygurlar bu
baarlarndan sonra, in nezdinde daha da kuvvetlenmiler ve in im
paratoru tarafndan kendilerine her yl 20 bin top ipek verilmee ba
lanmtr. 9 Dier taraftan Moyun ur Kaan'n brakt en byk
miras, Sine-Usu yaknlarnda yine ayn isimle anlan bir yazt brak
mas olmutur. o
759 senesinde Moyun ur Kaan lnce yerine Uygurlarda ki vera
set geleneklerine gre byk olunun tahta gemesi lazmd. Fakat b
yk olu bilmediimiz bir sebepten dolay ldrlm ve yerine Moyun
ur'un kk olu kaan olarak baa gemitir. inliler tarafndan
"Teng-li mou-y" (Tengri Mou-y) diye isimlendirilen bu kaann bir
ka isminin olduu grlmektedir. Bu isimlerden en tannmlar 'Bu
gu" veya "Bg" ile "Tengri"dir. "Bg", Uygurcada "alim, hekim"
anlamna geldii gibi, "Sihirbaz" anlamna da gelmektedir. "Bg"
ismini almasnn sebebi hi phe yok ki, Mani Dininin Uygurlar ara
snda yaym olmasndan kaynaklanmaktadr. Bg Kaan'a 764
senesinin Haziran aynda "Tengride Kut Bolm l Tutmu Alp Klk
Bilge Kaan" (Gkte saadet bulmu, vatan idare etmi, kahraman,
mehur Bilge Kaan) nvan verilmitir.
in tarihi iinde ayr bir yeri olan T'ang slalesi i ayaklanma

lardan dolay zayflamaya balam ve hatta yklmaya yz tutmutu.
Bg Kaan ini asilerin elinden kurtarmak iin bir sefer dzenlemi
ve 762 senesinde inin nemli ehirlerinden olan Lo-yang' asilerin
elinden kurtarmtr. Bg Kaan'n Lo-yang seferi srasnda in'de
uzun sre kalmas, Uygur tarihi iin manevi adan olduu kadar, fi
kir tarihi bakmndan da nemli neticeler dourmutur. Bg Kaan,
in'den lkesine geri dnerken yannda drt Mani rahibini de birlik
te getirmi ve bu rahipler, Uygur medeniyetinin olumasnda byk rol
oynamlardr.
Uygurlar Maniheizm dinini kabul etmeden nce eitli dinlerle
karlamlar ve bunlardan en son olarak Budizmi kabul etmilerdir.
Esasnda Uygurlar, inan alannda ok serbest olmular, abuk din de
itirmiler ve yeni kabul ettikleri bir dini yaymak iin de ok al9
W. Eberhard, in Tarihi, Ankara, 1947, s. 213.
o Kafesolu, Trk Milli Kltr,
s.
124.
19
mlardr. Uygurlarn din hususundaki hogrl olmalarnda da baar

l olduklarn syleyebiliriz.
Uygurlar Budizm diniyle daha Gkt-kler anda karlatklar
tahmin edilmektedir. nk Uygur birliinin kuran P'u-sa'nn adnn
sankrite "Bodhisttva"dan geldii ve kelimenin "B'ou-sat" olduu
bilinmektedir. 11 Uygurlarn 744 senesinde devletlerini kurduklarnda
halkn hi olmazsa bir kesiminin Budist olduunu syleyebiliriz. Uy
gurlar, Budizm'in "Mahayana" (Byk Sal) mezhebine balanm
lardr. 12 Dier taraftan yukarda da sylediimiz gibi, Bg Kaan,
Lo-yang seferi sonrasnda lkesine dnerken, beraberinde drt Mani
rahibini de gtrmtr. Mani dininin Uygurlar arasnda yaylmasna
kar tepkiler o kadar iddetli olmam, buna mukabil, sanat ve ticaret
ynlerinde byk gelime gsterdiinden ok abuk yaylma frsat
bulmutur. Uygurlar Mani dinini kabul ederken, phesiz onun ahlaki
prensiplere dayal bir din olduunu gzden uzak tutmamlardr. Me
sela, aman inancna gre adam ldrmek, insana ahirette faydal ol
duu inancna karlk, Mani dininde yalnz adam ldrmenin deil,
hayvan eti yemenin bile haram olmasna ramen bu dine girebilmi
lerdir. Eski inanlar ile yeni din arasndaki elikiyi Uygurlar kendileri
de grmlerdir. Bu durumu kendi kitabelerinde de dile getirmiler ve
"Evvelce et yiyen kavim, bundan sonra pirin yiyecek, evvelce adam
ldrmek yaygn olan bu memlekette bundan sonra hayr hkmran
olacaktr 13 demilerdir.
Uygurlar bu yeni dinin tesirinde bu kadar uzun seneler nasl
kalabilmilerdir? Kanaatimce bu drt Mani rahibinden ok Sogd tccar
larnn rol ok byk olmutur. nk, kendilerinden evvel Budistler
ve adalar olan Hristiyanlar gibi Mani dini taraftarlar da Sogd
lar arasnda kolayca kendilerine yer bulmular ve onlarn arasnda
ok baarl iler grmlerdir. Mani dininin taraftarlar, Sogd kav
minin ticaret ilerindeki baarlarndan kendi dini propagandalar
hususunda da istifade etmilerdir. Orhun yaztlarnn bulunduu bl
gede Sogda yazlm kk bir yaz paras gnmze kadar gelebilmi11
P'u-sa ad iin bkz. Bahaeddin gel, Trk Klrnii.n Gelime alar 1,
12
s.
87.
inasi Tekin, Maytrisimit, Burkanclarn meldisi Maitreya ile buluma, Uy

gurca iptidai bir dram, Ankara, 1976, s. 8.
13
gel, Trk Kltrnn Gelime alar 1,
s.
98.
20
ZKAN 1ZG1
tir. Bu yazttan, Uygurlara Mani mezhebini retenlerin Sogd misyoner-...._

leri olduu anlalmaktadr. 14
Uygurlar Mani dinini o kadar ok benimsemilerdir ki, bu dinin
in'de yaycs ve koruyucusu olmulardr. Bir ok defalar (770, 771
ve 807 senelerinde) Uygur elileri T'ang imparatorluu saraynda,
ine yerlemi veya yerleecek olan Maniheist topluluklarn koruyucu
luunuda stlenmilerdir. 768 tarihinden itibaren Uygur kaan in
imparatorundan in'de Mani dininin yaylmas iin Hu-pei ehrine ve
baka ehirlere Mani mabetleri ina ettirmilerdir. Bundan baka 807
senesinde de bir Uygur elisi, Lo-yang ve Tai-yan ehillerinde de
Mani tapnaklar kurulmas iin izin istemitir. l5
Mani dini ile birlikte Sogdlarn alfabelerini de alan Uygurlar,
bu yeni yaz sayesinde milli bir edebiyat gelitirmilerdir. nceleri
bu yeni yaz eidiyle Farsadan bir ok Mani metnini Uygurcaya evir
miler ve sonra Sankriteden ve inceden Budist metinlerini evirmi
lerdir. Bu ekilde, Uygurlar dier Trk ve Mool milletlerine nazaran
ok byk ilerlemeler kaydetmiler ve hatta Cengiz Han zamanna
kadar bu milletlerin hocaln yapmlardr. 16
Uygur Mani edebiyat, zenilerek yazlm "lahiler, Gnah
karma formlleri, vaazlar ve efsaneler" eklinde zamanmza kadar gel
mitir. Yalnz bu eserler imdiye kadar ou zaman menfi ynden ele
alnm ve bu tutum Mani dini hakknda yaln fikir veren grler
olarak ortaya konmutur. 17 imdiye kadar bizim tarihiliimizde de
bu yol izlenmi ve daha ok Mani dininin "savalk zelliklerini"
kaybettirdii eklinde dnlmtr. Mani dininin hu yn hi phe
siz dorudur. Fakat bunun yan sra Mani dininin yksek ahlak seviye
si, musiki ve resim sanatlarna nem vermesi, bu dinin dier nemli
zelliklerindendir. Denilebilir ki, Hristiyan ve Zerdst felsefesi un
surlar ile ran sanatn ihtiva eden Mani dini, Uygurlarn medeni
lemesine yol amtr. Bu husus Uygurlarn kendi yaztlar olan Ka
ra balgasun yaztnda da gze arpmaktadr : "Vahi adetleri olan ve
kan seline boulmu bu lkenin sebzeyle beslenilen bir lke haline
14 inasi Tekin, "Mani Dininin Uygurlar tarafndan devlet dini olarak kabul ,"
Trk Dili Aratrmalar Yll Ankara, 1965, s. 5.
s R. Grousset, Bozkr imparatorluu, Attila/Cengiz/Timur, ev. Dr. M. Reat
Uzmen, stanbul, 1 980, s. 1 3 1 .
1 6 Grouset, ayn eser, s. 132
7 L. Rasonyi , Tarihte Tiirkliik, Ankara, 197 1 , s. 109.
21
geldii, insanlarn ldrld bu yerin, iyilik yapmann tevik edil

dii bir yer haline geldii" sylenmitir. s
Bg Kaan'n veziri Tun Baga Tarkan, 780 senesinde Bg Ka
an' ldrp yerine kendisi gemitir. lk i olarak da derhal in ile si
yasi mnasebetlerin dzeltilmesi yolunu semi ve bunda da muvaffak
olarak inlilerden "Alp Kutluk Bilge Kaan" nvann almtr. Tun
Baga Tarkan'n kaan olarak baa gemesi in saraynda da olumlu te
sirler yaratmtr. Tun Baga Tarkan, Uygurlar iindeki Dokuz Ouz bey
lerini ortadan kaldrp onlarn glerini krnca, Uygur devletinde
byk karklklar meydana gelmitir.
Karabalgasun kitabesinde, Tun Baga Tarkan'n kuvvetli ahsiye
tinden, kuvvet ve kudreti ile herkese hakimiyetini tanttndan, ma
haret ve cesaretiyle dahildeki ve hariteki ilerini kolaylkla yolu
na koyduundan bahsedilmektedir. Tun Baga Tarkan'n kaan olmasn
dan sonra, Uygur hkmdar slalesinde bir deiiklik olmu ve bu
tarihten sonra, Tun Baga Tarkan'n soyundan olanlar Uygur tahtna
kmlardr. 1 9
Tun Baga Tarkan lnce yerine "Ay Tengride Kut Bulm Klk
Bilge Kaan" (Ay Tanrsnda saadet bulmu nl Bilge Kaan} nva
nn alm olan olu gemitir. Grld gibi, bu kaann nvanndaki
yenilik "Ay" kelimesinin olmasdr. Uygur Devleti kurulduundan beri,
kaanlarn nvanlarnda bu kelimeye rastlanmamtr. Bilindii gibi,
"Ay" Manihezm'de nemli olan bir mefhumdur. Bu sebeple, Mani dini
ilk tesirini kaanlarn nvanlarnda gstermee balamtr. "Ay"
Manihezm'de "Gk" kadar nemli bir mefhumdur. 20
Karabalgasun yaztnda, bu kaann Uygurlarn rf ve adaletleri
n islah etmee altndan bahsetmektedir. Karabalgasun yaztnn
Maniheist bir dnce ile yazld gz nnde tutulursa, bu kaann
da Bg Kaan gibi, Mani dinini yayd ve nvannn bana "Ay"
kelimesinin niin konduunu anlyabiliriz.
Bu kaan zamannda Orta Asya'da karklklar kmtr. Beba
lk ehrinin yaknlarnda yayan ato Trkleri, inlilere kar koya
bilmek iin Tibetlilerle anlamlardr. Dier taraftan Uygurlar ise,
s Chavannes - Pelliot, "Un traite manicheen retrouve en Chine", Jounul Asiati
que Say 1 1 , 1913, s. 268.
19 Mackerras, ayn eser, s. 9 1 .
2 0 gel, Tiirk Kltrnn Gelime alar I , s. 99.
,
ZKAN ZG
Babalk'daki kendi karlarn koruyabilmek n bu Sato Trklerine

cephe almlardr. ato'larla yaplan savata Uygurlar malup olmu
lar, lkesi zerinde itibar sarslm olan Kaan ise kars tarafndan
zehirlenerek ldrlmtr.
ldrlen bu kaann yerine kk kardei baa gemitir. Ancak
Trk tresine gl'e yerine olu gemesi lazm geldiinden, devletin
ileri gelelleri tarafndan kendisine cephe alnm ve yeni kaan ta
raftarlaryla birlikte ldrmler yerine ise kaann kk olunu
tahta karmlardr. To-loszu Kaan zamannda Tibetliler malup
edilmilerdir. To-lo-szu Kaan arkasnda hibir halef brakmadan 794
senesinde lmtr.
To-lo-szu'nun yerine 794 senesinde nazr Kutluk Bilge "Ay Teng
ride Ulug Bulm Alp Ulug Bilge Kaan" (Ay ve Gkte ksmet bulmu,
kahraman, byk Bilge Kaan) nvan ile baa gemitir. Kendisi ayn
zamanda Bg Kaan' ldrerek yerine geen Tun Baga Tarkan'n
torunudur. Kutluk Bilge Kaan'n Tles kabilelerinden birisine mensup
olduu biliniyorsa da, hangi kabileye mensup olduu mehuldr. len
kaann yerine nazrnn gemesi, kaanla bu kii arasnda bir akrabalk
olup olmad meselesini de ortaya getirmesine ramen, bu hususta da
bir bilgi kaynaklarda mevcud deildir.
Kutluk Bilge Kaan'n balca faaliyetlerini yle sralyabi
liriz. Tibet ve Karluklarn Uygurlara kar tekil ettikleri eteleri
ortadan kaldrm ve Karluklar tamamen kendisine tabi kldktan son
ra Turfan Blgesine inmitir. Burada da Tibet ve Karluk kabileleriy
le karlam ve bunlar tamamen ortadan kaldrdktan sonra, ehir
leri geri alarak, asayii bozmayan blge halkn mkafatlandrm,
asayii bozanlar ise iddetle cezalandrmtr.
Kutluk Bilge Kaan'n en byk icraat, Krgz seferidir. Kr
gz seferi kendi adn ebediletirmitir denilebilir. Orta Asya'nn ku
zeyinde oturan ve bir Trk kabilesi olan Krgzlar, cesur ve kuvvet
li bir kabileydiler. Uygurlar, bugnk Turfan blgesine hakim olun
ca, Krgzlarn gney blgeleri ile ilikileri tamamen kesilmiti. Bu
yzden Krgzlar daha kuzeye ekilmek zorunda kalmlardr. Kara
balgasun yaztna gre, bu dnemde Krgzlar 400 . 000 den fazla oku
ya sahipmiler. Yaplan bu savata Krgz kaan ldrlmtr. Yazt
taki bilgilere gre, Krgzlar tarafndan terkedilen at ve srlarn sa
ys vadiler dolusu, elde edilen silahlar ise bir da yksekliindeymi. 21
21
gel, Trk Kltrnn Gelime alar I,
s.
1 02.
23
Kutluk Bilge Kaan 805 senesinde lnce, yerine "Ay Tengride

Kut Bulmu Alp Klk Bilge Kaan" (Ay Tanrsnda saadet bulmu,
kahraman, mehur, Bilge Kaan) gemitir. Bu kaann nemli faali
yetleri arasnda, Dou Trkistan'n nemli ehirlerinden biri olan
Kua'y Tibetlilerin elinden kurtarmas ve Maniheizmin Uygurlar
arasnda yaylmas iin gstermi olduu gayrettir. 806 senesinde Uy
gurlarn bakenti Ordu-balk'ta Mani rahipleri ile kaan, lkenin idaresi
hakknda konumular ve kaan Mani rahiplerinin lkesinde oturmalar
iin devaml oturma msaadesi vermitir. Bu devirde Uygur lkesinde
pek ok Mani mabedinin yapldn gryoruz. Uygurlar Mani dininin
inde de yaylmasn istemiler ve burada yaplacak Mani mabetleri
iin Uygur ustalarn gndermilerdir. 807 senesinde in'de kurulacak
olan btn mabetlerin imtiyaz Uygurlara verilmitir. in'de Mani ma
betlerinin kontrolu bahanesiyle Uygurlar yava yava ine yerlemeye
balamlar ve bu devirdeki Uygurlarn in hakimiyetleri, Cengiz Han
devrine kadar devam edecek olan Uygur kolonilerinin kurulmasna yol
amtr.
Ay Tengride Kut Bulm Alp Klk Bilge Kaan 808 senesinde
lnce yerine "Ay Tengride Kut Bulm Alp Bilge Kaan (Ay Tanr
snda saadet bulmu, kahraman Bilge Kaan) gemitir. Bu kaan'n
dier Uygur kaanlarna nazaran nemi, Karabalgasun yaztn kendi
adna yazdrm olmasdr. Bu dnem Uygurlarnn ve bilhassa Kaan
larnn faaliyetlerini en az in kaynaklar kadar bu yazttan reni
yoruz.
Karabalgasun yazt, Trke, ince ve Sogda olarak yazlm
tr. Btn dillerdeki metinler ne yazk ki imdiye kadar salkl bir
ekilde Trkeye kazandrlamamtr. 22
Ay Tengride Kut Bolm Alp Bilge Kaan'n nemli siyasi faali
yetleri yoktur. Kendinden nceki kaanlar gibi Maniheizmin yaylmas
iin fazla bir gayret gstermemitir. Bu kaan'da in imparatorundan
bir prenses istemi ve imdiye kadar olduu gibi, bu prensesin de Uy
gur lkesine gitmesi ok masrafl olduundan imparator bu evlilie
raz olmamtr. Bu srada Uygurlardan ine gelmi olan 8 Mani rahi-
- ,;: ,)/
22 9. yzyldan kalma bu stunlu Karabalgasun yaztnn ince ksm olduka

iyi bir ekilde zamanmza kadar gelmitir. Yaztn ince tercmesi iin bkz. G. Schlegal,
"Die Chinesische lnschrift auf dem uigurischen Denkmal in Kara Balgassun." bersetzt
und erlautert von G. Scllegel. Helsingfors 1 896. Ayrca Nimetullah Ma'nn inceden
yapt tercme Hseyin Namk Orkun'un Trk Yaztlar II'de yer almtr.
ZKAN ZG
24
hinden bu mesele iin araclk yapmas istenmitir. Bu Mani rahipleri

aracl ile Uygur Kaan' bu isteinden vazgemitir. Bu hadise, bi
ze hem Uygurlarn bu sralarda siyasi ynden zayfladn, hem de,
Mani dininin daha dorusu Mani rahiplerinin manevi tesirlerinin ne
kadar fazla olduunu gstermesi bakmndan nem tamaktadr.
Ay Tengride Kut Bolm Alp Bilge Kaan lnce, yerine bir evvel
ki kaann kk kardei 821 senesinde kaan olmutur. "Ay Tengride
Kut Bolm Bilge Kaan" (Ay Tanrsnda saadet bulmu, Bilge Kaan)'
nn bir dier ismi de Hasar Tegin'dir.
Hasar Tegin baa geince, inlilerle evlilik yoluyla akrabalk
kurmak istemitir. Daha nceleri de grdmz gibi, inli prenses
lerle evlenerek bir akrabalk ba tesis edilmesinin her iki toplum
iin byk yararlar salad aktr. inliler asndan, bir defa, Trk
lerin in snrna gelip buralar yama etmeleri az ok nlenmi ve
hunun yan sra, inin zayf dnemlerinde kendilerine bilhassa as
keri bakmdan yardm edilmitir. Trkler asndan ise, bu akrabalk
tesisi ile aradaki ticaret daha artm ve ekonomik bakmdan Trkler
gl duruma gelmilerdir. Zaman zaman Trklerin bu istekleri inli
ler tarafndan eitli sebepler gsterilerek geri evrilmitir. te Ha
sar Tegin'in de bu istei masraflarn ok olaca gerekesi ile inli
ler tarafndan nce kabul edilmemi fakat daha sonra kabul grm
tr. in imparatoru kk kz kardei T'ai-ho Konuy'u Hasar Tegin'le
evlenmitir. Bu evlilik merasiminin nasl yapld in kaynanda
ok geni bir ekilde anlatlmtr. 2 3
82 1 senesinden sonra Uygurlarda siyasi ynden genel bir bozukluk
grlmektedir. Uygurlarda ki bu i karklklar Mani dinine bal
olarak gsterenler olduu gibi, meydana gelen slale deimesinin de
byk rol oynad ve bunun yan sra inin olumsuz etkisinin olduu
hakknda grlerde vardr.
Hasar Tegin btn maiyeti ile birlikte ldrlm ve yerine 832
senesinde manevi olu Hu-T'e-le baa gemitir. Kendisi "Ay Teng
ride Kut Bolm Alp Klg Kaan" (Ay Tanrsnda saadet bulmu,
kahraman, mehur, Bilge Kaan) nvann almtr. Bu dnemde i
karklklar hat safhaya gelmi ve bu arada byk bir k mevsiminden
sonra hayvanlarn pek ou telef olmutur. Bu durum ise, Uygur ekono23 Tsai Wen-shen, Li Te y nn Mektuplarna gre Uygurlar, Doktora almas,
Taipei, 1967, s. 2.
-
'
25
misini olduka sarsm ve ine satacak mal bulamaz duruma dm

lerdir.
Hu T'e-le kaan 839 senesinde lnce yerine nce Wu-tu-kung ve
daha sonra Wu-chieh Kaan olmutur.
840 senesine gelindiinde ise yzbin kiilik bir Krgz ordusu
nun Uygur bakenti Karabalgasun'u kuatarak son Uygur Kaan olan
Wu-chieh'i ldrmler ve pek ok Uygur da kltan geirilmitir.
Krgzlar bylece belki de Moyan ur ve Kutluk Bilge kaanlar zamann
da uradklar yenilgilerin intikamn almlardr. Uygurlara vurulan
bu darbe uzun sre kendisini hissettirmitir. Bu savatan kurtulan
Uygurlar eitli ynlere hareket ederek yeni yurt edinmek iin byk
abalar harcamlardr.
Krgz yenilgisinden sonra Uygurlarla aadaki u eitli blge
lere dalmlardr :
1 - 840 senesinin Eyll aynda, Uygurlarn bakan Savc ve
yeenleri olan be karde ile 15 Uygur kabilesi Bat'daki Karluklara
kamlardr. Sonradan bunlardan bir kol Tibetlilere, bir kol da An-hsi
blgesine gitmitir. 24
2 - Baz Uygur kabileleri de Tibet ve An-hsi ehrine g etmi
lerdir. Tibetlilere kaan Uygurlar hakknda hemen hemen hi bilgi yok
tur. An-hsi ehrine kaan Uygurlar ise, Menglig Tegin'in bakanln
da hu blgeye gelmiler ve Menglig kendine kaan nvan vermi ve
ln batsndaki btn dier ehirleride kendi itaati altna alm
tr.
3 Dou'da Mool Shih-wei kabilelerine snanlar vardr. Shih
wei'ler Uygur halkn yedi kola ayrarak, ayr ayr blgelere yerle
tirip kontrol altna almlardr. Fakat bu srada Krgzlar, hu blgeye
bir kuvvet gnderip Shih-wei kabilesine hcum etmiler ve malup
olunca, Uygurlarda dalara ve ormanlara snarak oralarda yaamaya
balamlardr. Bu Uygurlar daha sonra An-hsi blgesinde Mengling
tegin'in idaresinde bulunan dier Uygurlara tabi olmulardr. 25
4 - 13 Uygur kabilesi gneye inip Sar Nehrin Bat ksmlarna
yerleerek burada kendilerine yeni bir kaan semiler ve bu blgede
oturmak iin in'den izin istemilerdir. Bu Uygurlar daha sonra in
snrna gelip burada yerlemek iin mcadele etmiler fakat 847 tari-
24
25
Tsai, Wen-shen, ayn eser, s. 5 1.

Tsai, W en-shen, ayn eser, s. 50.
ZKAN ZG
26
hinde Krgzlar ve inliler tarafndan dalmlardr. Dalan bu Uy

gurlar, bugnk Kansu ve Gobi lnn batsnda kalan ehirlere gi
derek buralarda yerlemilerdir. Fakat ok gemeden inlilerin bask
eyla buralar da terk ederek, Sha-chou, Kan-chou ve dierlerine na
zaran Orta Asya Trk tarihinde nemi daha fazla olan Kao-ch'ang
ehrine yerleerek yeni bir devlet kurmulardr.
5 Bu yukarda saydmz guruplardan baka, Uygurlar ufak aile
ler halinde Kitan, Mool ve Tunguz kabilelerine giderek bunlarn ara
snda yaamlar ve bunlara karmlardr.
-
Gneye inen Uygurlarn

Uygurlar
kurduklar yeni devletler Sha - Chou
Krgz yenilgisinden sonra oturduklar blgelerden hareket ede

rek Asya'nn daha gney blgelerine, in'in batsna gelip yerleen
Uygurlardan bir grup Sha-chou ehrine gelmilerdir. 26 Yerletikleri
bu ehrin adn alan bu Uygurlara inliler, Maniheizm dinini benim
semi olmalarndan dolay ve beyaz elbise giyindiklerinden kendilerine
"Beyaz giymi gn oullar" ismini takmlardr. 27 Ayrca bu blge
nin ok nemli ehirlerinden biri olan Tun-huang'n Sha-chou'ya ok
yakn olmas, zaman zaman, Sha-chou ehrine ve oturanlarna Tun-huang
denmesine yol amtr.
Sha-chou Uygurlar hakknda kaynaklarda pek fazla bilgi yoktur.
Bunlarn siyasi hakimiyetleri ok ksa srm, ilk nce Liao (Kitan)'
lara ve daha sonra da Hsi Hsia (Tangut) devletinin hakimiyetini tan
mlardr. Dier taraftan Sha-chou Uygurlar ile aada aklayaca
mz Kan-chou Uygurlar arasnda muhtemelen Mani dininden dolay
zaman zaman anlamazlklar kmtr. yle anlalyor ki, Mani dinini
kabul etmeyen bir ksm Sha-chou Uygur halk, Kan-chou Uygurlarn
dan yardm istemiler ve bu yzden de 10 . 000 kiinin Kan-chou Uy
gurlar kaanna mektup yazarak kendisinden yardm istemilerdir. 28
Bu blgenin nemi in ile Orta Asya arasndaki ticaret yolunun ze
rinde bulunmasndan ileri gelmektedir.
26 "Sha-chou", kum ehir veya kum blgesi anlamna gelmektedir. Bu ehir ilk
defa T'ang slaleiinin ilk imparatoru zamannda kurulmu ve bu isim verilmitir.
ehir 8. yzyldan hemen nce Tibetlilerin eline gemi ve sonra Uygurlar yerlemiler
ve daha sonra da Tangutlar ve Moollar tarafndan ele geirilmitir.
27 Bkz. gel, Trk Kltrnn Gelime alar I, s. 107.
28 Bkz. Glin andarlolu, Sar Uygurlar ve Kansu Blgesi Kabileleri, Doktora
Tezi, stanbul, 1967, s. 98.
27
Kan Chou Uygurlar
Bugnk Kansu ehrinin yaknnda kurulan bu Uygur Devleti, bil

hassa X. yzyln ortalarndan itibaren gneydeki btn Uygurlarn
kuvvet merkezi haline gelmitir. Bu Uygurlarda Sha-chou Uygurlar gi
bi, XI. yzyldan sonra Tangut ve Kitanlarn hakimiyetlerini tanm
lardr. Kan-chou Uygurlarna ayn zamanda "San Uygurlar"da denil
mektedir.
840 tarihinden sonra Uygurlarn bir ksmnn Tibet ve An-hsi
blgesine g ettiklerini belirtmitik. Bu blgenin merkezi ise Kan
chou (Kansu) ehri idi. Kan-chou ehri bilhassa, in ile bugnk Dou
Trkistan arasndaki ticaret yolu zerinde bulunuyordu. Uygurlar bu
blgeye gelmeden nce bu blge ve ticaret yolu, Tibetlilerin eline
gemiti. Bu blgeye gelip yerleen Uygurlarn askeri bakmdan ok za
yf olduklarn in kaynaklan bahsetmektedir. Bu kaynaklara gre, es
ki Uygur prensleri kuvvetlerini kaybetmiler ve otoriteleri, onlarn
elinden kp, nazrlarnn ve byk memurlarnn eline gemiti. Bu
Uygurlarn da siyasi rolleri hemen hemen yok gibidir. Yalnzca Kan
chou ehrinin srrlar iinde kalmlardr.
Bu blgenin asl zellii Budizmin en fazla yaylm olduu bir

yer ve Tun-huang (Bin Buda) maaralarnn bulunmasdr. Bu sebeple,
Uygurlarn eski dini Maniheizmin burada uzun sre yaamamtr
ve Uygurlarn yeniden Budizm dinine bir dn yapm olduklarn gs
termektedir. Budist kitaplarnn Sar Uygur kaann "Gk Hkmdar"
diye gstermeleri ve Onuncu yzyln banda buradan in'e gelmi olan
rahiplerin yeil cbbe giymi olmalar da onlarn, oktan Budist ol
duklarn gsteren deliller olmas lazmdr.
Dokuzuncu yzyln sonunda Turfan Uygurlar tarafndan Dou
Trkistan'dan kovulan Tibetliler, Kansu'ya gelmiler ve San Uygurlarn
bana ciddi olarak dert olmulardr. inlilerle beraber Tibet tehli
kesini de atlatan San Uygurlar ancak Onuncu yzyln balarnda ra
hat nefes alabilmilerdir.
911 tarihinde Sar Uygurlarn ilk defa olarak askeri bir hareke
te getiklerini ve mehur mabetlerin bulunduu Tun Huang (Bin Buda)
ehrini zaptettiklerini in kaynaklarndan reniyoruz. Bu hareket
daha ziyade, Maniheist bir ananeye sahip olan ve Sar Uygurlarla Tur
fan Uygurlar arasnda kurulmu kk bir in devletine kar yaplm
ZKAN ZG
28
bir akndr. Bu devletilik "Beyaz elbise giyen imparator'un devleti"

idi. Sar Uygurlarn bu baarlarndan sonra itibarlar ok artmt. 29
923 senesinde Kan-chou veya Sar Uygurlarn banda kaan olarak
J en-mei bulunuyordu. J en-mei, kendileri iin byk bir tehlike yaratan
Tibetlilere kar in ile bir anlama yapmtr. inlilerde snrlar
nn gvenli olmas iin Sar Uygurlara gvenmiler ve bu anlamay
imzalamlardr.
924 senesinde J en-mei lnce yerine kardelerinden en k
Tegin "Kaan" olmutur. 924 ve 928 seneleri arasnda Uygurlar arasn
da karklklarn ktn gryoruz. Artk Sar Uygurlar, kendi i i
leriyle uramaya balamlard. yle anlalyor ki, Sar Uygurlar,
Bat'dan gelen mallar alyorlar ve kendi ktrvanlar ile ine gtr
yorlard. Dar bir sahada yaayan bu Uygurlarn hayatlarn devam etti
rebilmeleri iin elbette yaplan bu ticaret kendileri iin ok nemli
idi.
933 senesinden sonra, Tibetlilerin Uygur kervanlarn soymalar
zerine balyan Tibet harpleri, Uygurlarn kendi menfaatlerini koru
mak maksadyla yaptklar mcadelelerdir. Dier taraftan inlilerin
bu savalarda Uygurlarn yannda olmas da kendi karlarn Tibetli
lere kaptrmamak iindir.
938 senesinde inlilerin Dou Trkistan'daki Hotan ehri kralna
gnderdikleri bir eli, 938 senesinde Sar Uygurlara uramtr. Bu
elinin ad Kao Ch-huei idi. Bu elinin anlattklarna gre Sar Uygur
larn kaannn ordugah da tpk Orhun'da ki Uygurlarn ki gibi a
drl bir kamp yeri idi. Gebe ananeleri henz deimemiti. ehrin
gneyindeki dalar, Uygurlarn srlerine otlak vazifesi gryordu.
Bu dalarda ayn zamanda ato Trklerinden baz kabileler yaamakta
idi. gel'in Kao Ch-huei'in anlattklarn deerlendirmesi yledir :
"Bu nemli kaynak bize gsteriyor ki, Sar Uygurlar, harpilikte b
yk hret yapm olan atolarn yardmn, onlarla beraber yaamak
suretiyle elde etmi oluyorlard. Uygurlarn Maniheizmin tesiri ile
savaclk zellikleri belki de kaybolmutu. Fakat ilerinde yaayan
bu gebe Trk zmreleri, onlar senelerce Tibet ve in. aknlarna
kar korumasn bilmilerdir. 3 0
s.
29
gel, Trk Kltrnn Gelime alar I,
30
Bkz. gel, Trk Kltrnn Gelime alar I,
1 10.
s.
83.
29
Sar Uygurlarn daha nce kurulmu olan Trk devletleri gibi

yaylmac bir politikas yoktu. Belki bunun sebebi, Sar Uygurla
rn artk yava yava yerleik hayata gemi olmalardr. Onlarn tek
amac Kansu ehrinde sulh iinde oturup, yabanclarn baskn ve is
tilasna uramadan kervanlarn gnderebilmekti. Bu sebeple de in
ile daima dostluk iinde yaamlar ve kendileri iin en byk tehli
ke olan Gneydeki Tibetlilere kar cephe almlardr. 31
Kao Ch'ang (Turfan) Uygurlar
840 tarihinden sonra gneyde yeni bir devlet kuran Uygurlar ara
snda Orta Asya Trk tarihinde ok nemli bir yeri olan Kao-ch'ang
ehrine yerleen Uygurla olmutur. Bu Uygurlar" . . . artk Bozkr
Trk devleti'nden farkl idiler : hakimiyeti geniletme dncesinde
olmam, byk siyasi atmalara girmemi, bata in hkmetleri ol
mak zere, komular ile dostluk ve ticari mnasebetlerini devam et
tirmeyi tercih etmilerdir." 32
Dokuzuncu yzyl ortalarndan itibaren yeni yerlerine yerleen
bu Uygurlar, gerek in kaynaklarnda ve gerekse Bat kaynaklarnda
oturduklar yer isimlerine gre ve bazen de hkmdarlarnn nvanla
rna gre isimlendirilmilerdir. Sadece bir tek ehre veya dar bir bl
geye yerlememi olan bu Uygurlarn kaynaklarda ayn blge insan
lar olsalar bile, deiik isimler altnda ortaya kmalarnn sebep
leri eitlidir. Bu sebeplerin banda, kanaatimizce iki husus vardr.
Birincisi, zaman zaman birisi dierine nazaran daha fazla stnlk
salam olan ehirlerin ortaya kmas - baz ehirlerde oturan Uygur
larn o ehirdeki hakimiyetlerinin ksa zamanda ortadan kalkmasyla
dier bir ehrin stnlk kazanmas - ve belki de en mhimi, inlilerin
kendilerine verdikleri nemden dolay, bir ehrin ismiyle o blgede
oturan Uygurlarn in kaynaklarnda kendilerine yer bulmalar olmu
tur. kinci husus ise, yine zaman zaman bata bulunan hkmdarlarn
nvanlaryla in kaynak1arna gemeleridir.
Corafi alan olarak bugnk Turfan blgesinin etrafnda oturan

ve bilhassa Japon bilim adamlar tarafndan "Bat Uygurlar" diye
isimlendirilen Uygurlarn, in kaynaklarnda ilk beliren ve bir devlet
31 Kan-chou veya Sar Uygurlar hakknda en geni bilgi -Trkede- andarl
olu'nun Sar Uygurlar ve Kansu Blgesi Kabileleri kitabnda bulunmaktadr.
32
Kafesolu, Trk Milli Kltr, s. US.
30
ZKAN ZG
olarak ortaya kan Kao-ch'ang Uygurlar olmutur. Kendilerine kaan

olarak Mengli Kaan' "Ulu Tengride Kut bolm Alp Klk Bilge
Kaan" (Yce Tanrda saadet bulmu, kahraman, mehur, Bilge Kaan)
semiler ve ismini bir devlet ismi olarak aldklar Kao-ch'ang ehrini
de bakent yapmlardr. 33 inliler tarafndan bu devirde kendilerine
Kao-Ch'ang Kuo (Kao-ch'ang Devleti) denilmitir.
Kao-ch'ang devleti nce Kara Htay devletine 1206 senesinde
vassal olmutur. Uygur kaan, Kara Htay hkmdar Yeh-l Ta-shh'
y kendi bakentinde gn misafir etmi ve Yeh-l ta-shih lkesine
dnd srada da 600 at, 100 deve ve 3 .000 koyun hediye etmitir.
Yeh-l Ta-shih'ya tabiyetini bildirmi ve memleketinin snrna kadar
kendisine refakat etmitir. 34
Kao-ch'ang Uygurlarnn Kara Htay'lara vassal olduktan sonra,
1209 senesinde de Cengiz Han'a vassal olduklarn gryoruz. Cengiz
Han'n Nayman hkmdar Tayang Han'a ve Merkit Reisi Tokto'ya
hcum ettii srada, Kao-ch'ang hkmdar Baruk diqut 500 kiilik
adamyla Mool ordusuna iltihak etmitir. Yaplan savan kazanl
masndan sonra Baruk diqut, 1 2 1 1 senesinin baharnda Cengiz Han'a
gitmi, at ve kpek hediye etmitir. Cengiz Han'da kz Al Hatun'u
kendisine zevce olarak vermi ve kendisini olu olarak kabul ettiini
sylemitir. Baruk diqut, Cengiz Han'n kumandanlarndan Cebe
Noyan'n Harezmah hkmdar Muhammed Harezmah'a giritii
sefere de itirak etmi ve ehrinin kuatlmasnda bulunmutur. 35
Cengiz dnemine kadar Kao-ch'ang ehri nemini devam ettirmi,
fakat Cengiz dnemi ve Cengiz'in oullarndan birisi olan aatay'lar
zamannda, ehir nemini kaybetmitir. te bu dnemde Kao-ch'ang
ehrinin ismi, Ho-chou veya Huo-cho (Hoo) olarak deitirilmitir. 36
Kao-ch'ang Uygurlarnn ismi de bu tarihten sonra Hoo Uygurlar ola
rak in kaynaklarnda gemeye balamtr.
Huo-chou (Hoo) ehrinde 1305 tarihinden sonra, tekrar nem ka
zanan "diqut" nvanl Uygur hkmdarlarnn baa getiini gryo33 Kao-ch'ang ehrinin inin Han Slalesinden itibaren bir ehir olarak gelimesi
iin bkz. Paul Pelliot, Notes on Marco Polo, Cilt 1, Paris, 1959, s. 435-450.
34 Kara Htay Devleti iin daha geni bilgi iin bkz. Kari A. Wittfogel-Feng
Chia-sheng, History of Cinese Society Liao (907-1 1 25) Philadelphia, 1 969, s. 619-674.
35 Bretschneider, ayn eser, s. 249.
36 Mogol (Yan) slalesi zamannda yaplan bu isim deiiklii iin bkz. Cleaves,
"The Sino - Mongolian Inscription of 1 362 in Memory of Prince Hindu," Harvard
Journal of Asatic Studies, Cilt 12 (1949), s. 24.
31
ruz. Knk diqut 1309 v e 1 334 tarihlerinde, Niu-lin 1311 v e 1 3 1 8

tarihlerinde Hoo Uygurlarna hkmdarlk yapmlardr. 3 7 1406 yl
nn 5 . aynda in imparatoru Yung-lo (1403-1424) Hoo'ya bir eli
yollam ve Hoo prensi Hasan'a ipekli mamller hediye etmitir. Er
tesi sene Hoo prensi, kendi lkesinin mamllerini hediye olarak yolla
m ve 1409 senesinde yine askeri bir memur olan Hoo prensi bir elilik
heyetini in'e yollamtr. 1448 senesinde de en son elilik heyetinin
in'e gittiini gryoruz. 38
Hoo ehri daha ehemmiyetini kaybetmeden, Uygurlarn oturdukla
r blgenin bir baka ehrinin nem kazandn gryoruz. Bebalk,
ehir olarak sadece nem kazanmakla kalmam, ayn zamanda Uygurla
rn in kaynaklarnda "Bebalk Uygurlar" diye de isimlendirilmelerine
sebep olmutur. Uygurlarn bakenti olduu bu dnemde, 1280 tarihin
de Kubilay Han tarafndan Bebalk ehrinin snrnda bir askeri koloni
kurulmu ve 1281 tarihinde de T'ai-ho-ling ile Bebalk arasnda yeni
30 adet posta istasyonu kurulmutur. 1283 senesinde ise, Kubilay Han
tarafndan Bebalk ehrine bir vali tayin edilmitir. Moollarn Or
ta Asya'daki hakimiyetlerinin son bulmasnn sebeplerinden biri olan
Kubilay Han ile Kaydu arasndaki savatan sonra, Bebalk Uygurlar,
muhtariyetliklerini kaybetmilerdir. 39
Bebalk ehrinin nemini kaybetmesinden sonra, ortaya bir baka
ehrin ktn gryoruz. in kaynaklarnda T'u-lu-fan (Turfan) 40
olarak geen ehir, ayn zamanda, bu blge Uygurlarna da ismini ver
mitir. Turfan Uygurlar, aatay Han' Tuluk Temr (1346-1363)'den
Vais Han'a (1417-1432) kadar Dou aatay Ulusu'nun hakimiyetinde
kalmtr. Vais Han'dan sonra, aatayllarn zayflad dnemde,
inlilerin Ye-mi-li Huo-che (Emil Hoca) ve Su-t'an A-li (Sultan Ali)
diye isimlendirdikleri iki kii tarafndan Turfan Uygurlar idare edil
mitir. 41
37
Oda Juten, "Uighuristan", Acta Asiatica, No
39
Bretschneider, ayn eser, Cilt II, s. 1 86-187.
39
Bretschneider, ayn eser, Cilt II, s. 27-28.
34, s. 24.
T'u-lu-fan (Turfan) ismi in kaynaklarnda ilk defa 1 406 senesinde gemek

tedir. Fakat Bretschneider (ayn eser, Cilt II, s. 196) 1 377 senesini kaydetmitir. Yap
lan bu yanllk Juten tarafndan dzeltilmitir. (Bkz. Juten, "Uighuristan", s. 24.
40
41 Turfan Uygurlarnn bu dnemdeki siyasi tarihleri iin bkz. Juten, "Uighuristan", s. 25-28.
ZKAN ZG
32
Grld gibi, uzun zaman iinde, gerek ehir isminin deime

si, gerekse ehrin dierine nazaran stnlk salamas, bu blge Uy
gurlarnn tarihini 16. yzyla kadar getirmemizi salamaktadr. Esa
snda hepsi tgen Uygurlarnn yklnda sonra bu blgeye ge
lip yerleen ve ilk kurulduklar dnemde kendilerine Kao-ch'ang Uy
gurlar denilen Uygurlardr. Deien sadece tarihte anlan isimleri
olmutur.
Daha nce belirttiimiz gibi, bu blge Uygurlar, hkmdarlarn
aldklar nvanlara gre de in kaynaklarnda isimlendirilmilerdir.
Onuncu yzyl sonlarna kadar "Kaanlk", bu tarihten sonra da "Han
lk olmulardr." Arslan" nvann alan bu Han'lar, dolaysyla lkeleri
nin de bu nvanla arlmasna sebep olmulardr. lk defa W ang Yen
te'nin seyahatnamesiyle ortaya kan ve in kaynaklarna giren bu du
rum, kendllerinin bu tarihten sonra inlilerce "Arslan Han Uygurlar"
olarak isimlendirilmelerine yol amtr.
Ayn Uygurlar, Mool devrinde 1-tu-hu (diqut) nvanl kiilerce
idare edilmilerdir. Byk bir ihtimalle B asml meneili olan bu n
van, bir hkmdar nvan olmas yannda, ayn zamanda, Uygurlarn bu
nvanla bir devlet olarak isimlendirilmelerine yol amtr. Kao-ch'
ang ehrinin isminin "diqut ehri" olarak da bilinmesinden sonra,
"diqut Uygurlar" olarak da tarihe gemilerdir. 42
A.
UYGUR - N SYAS LKLERNN BALAMASI VE TCAR
LKLER
lk Uygur - in ilikisi, Uygur birliinin kurucusu olarak kabul

edilen P'u-sa zamannda balamtr. Uygurlar bilindii gibi bu sra
larda Gktrk Devleti iinde kuvvetlenip isyan karmlar ve 630 se
nesinde Tardularla ibirlii yaparak Gktrk ordusunu malup etmi
lerdir. Yaplan bu kk sava Uygurlarn nfuz ve iktidarn son de
recede arttrmtr. 646 senesinde Kaan olan Tu-mi-tu, Sar nehre
kadar topraklarn geniletmitir. Bu tarihten sonra inlilerle iyi ge
inme siyaseti iine giren Uygurlar, eitli zamanlarda in saray
na eliler ve hediyeler yollamlardr. Uygurlarn bu askeri baar42 diqut ehri iin hkz. Paul Pelliot, "Kao-tch'ang, Qoco, Houa-tcheou et Qara Khoja," Journal Asiatique, 1 9 1 2 , s. 570-603. Ayrca "diqut" nvan iin hkz. Reit
Rahmeti Arat, "Der Herrschertitel 'Idq-qut', Ural - Altaische Jahrbcher, Cilt 3 5 ,
1 946, s. 1 50-1 57.
33
!arndan dolay da in imparatoru, Uygur kaann tanmak zorunda

kalmtr. in imparatoru, Uygurlarn isteklerini yerine getirmi ve
hatta Uygur lkesine giden yolu yaptrmtr. Bu yol stnde karakol
lar kurarak. in - Uygur ticari mnasebetletinin gelimesi iin yardm
c olmutur. 43
slamiyetin in tarafndan tannmas nceleri savalar yolu ile
olmutur. Bu ilk tanma da, Takent Trk hkmdar Bagatur Tudun
ile in'in Kua valisi olan Kao Hsien-che arasndaki baz anlamazlk
lar yznden olmutur. Bu iki ahs arasnda geen olaylar geri in
kaynaklar birbirinden farkl olarak gstermekte iseler de, asl sebep
olarak Bagatur Tudun'un yaplan anlamalara riayet etmemesi gsteri
lebilir. Takent ve Kua valilerinin arasndaki bu anlamazlk, neti
ce olarak, Araplarla inlileri 751 senesinde Talas Sava ile kar kar
ya getirmitir.
Takent hkmdar Bagatur Tudun'un olu babasnn ldrlmesi
ve memleketin istilas zerine Karluklardan ve Araplardan yardm is
temi ve bunun neticesi olarak da 751 senesinin Temmuz aynda be gn
devam eden sava balamtr. inlilerin yenilgisi ile sonulanan bu
savan eitli tesirleri olmutur. Bunun en byk tesiri, slamiye
tin Orta Asya'da yaylmas bu sava neticesinde kolaylam ve by
lece Orta Asya'daki Trk Devletlerinin slamiyeti kabul edii ve bu
nun Asya'nn dier taraflarna yaylmas gereklemitir. 44
inlilerin sava yolu ile slamiyetle ikinci defa karlamalar
An Lu-shan isyan ile olmutur. Bu savan dier savalardan far
k, savan tamamen inin i blgelerinde gemi olmas ve dolaysy
la slamiyetin ine girmesine byk lde yardmc olmasdr. A
Shh-te ailesine mensup bir aman anneden doan An Lu-shan, Kitan
larla 744 senesinde yapaca sava sebebiyle 150.000 kiilik bir or
dunun bana gemi ve Kitanlar malup etmitir. Bu arada, in'de
i karklklar yznden mcadeleler devam ediyordu ve imparator aile
sinden Yen, An Lu-shan zerine bir ordu gndermitir. Bunun zerine
An Lu-shan, Ch'ang-an ehrini zaptetmi ve imparatorda tahttan ekil
mek zorunda kalmtr. mparatorun olu Su-sung bu durum zerine
43 Bkz. zkan zgi , "XI. Yzyla kadar Orta Asya Trk Devletlerinin inle
yapt ticari mnasebetler," stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Tarih Ensti
ts Dergisi, Say IX, s. 100.
44 Liu En-lin, "Talas Seferi hakknda yaplan bir inceleme," VII. Trk Tarih
Kongresine Sunulan Bildiriler, Ankara, 1972, s. 415.
ZKAN ZG
34
Uygurlardan ve Araplardan yardm istemitir. Abbasi Halifesi Ahu

Cafer Mansur tarafndan inlilere yardmda bulunmak zere bir ordu
hazrlatlp ine yollanmtr. Ayn zamanda Uygurlarda daha byk
bir kuvvetle inin yardmna gitmitir. Neticede, 757 senesinde An
Lu-shan isyan bastrlm ve kendiside ldrlmtr. 45 Bu isyann
bastrlmasnda byk yardmlar geen Uygurlara inliler, mkafat
olarak 10.000 top ipek vermiler ve ayrca ylda 20.000 top ipek ver
mei de vaad etmilerdir. Ayrca inliler kendilerine yardmda bulunan
Araplara da byk yaknlk gstermiler ve kendilerinin inde kalma
larna msaade etmilerdir. Bylece inde kalan Araplar in kzlar
ile evlenmi ve bunlarn byk bir ksm Sian-fu ehrine yerletiril
mitir. Bu ehirde yerleen aileler, in sarayndan aylk almlar ve
kendi lkelerine dnmemilerdir. 46
Uygur in ticari ilikileri
-
Orta Asya Trk Devletlerinin inle yapt ticari mnasebetle

rin en canl olduu zaman T'ang Slalesi (618-907) sonlar ile Sung
Slalesi (960-1279) zamannda olmutur. in'in komular ve dier uzak
lkelerle yapt ticaret - bilhassa ipek ticareti - kervanlarla yapl
mtr. Bu ticaret ekli T'ang slalesinin kurulmasndan sonra en yk
sek noktasna erimitir. 47 inin Uygurlarla yapm olduu ticarette,
her iki lkenin mallarnn deitirilmesindeki gelimeyi grmek mm
kndr. Her iki lke arasnda gidip gelen ticaret heyetleri ve birbir
lerine verdikleri mallardaki art hunun en bariz rneidir. imdi
Uygurlar zamannda inle yaplan ticari mnasebetleri kronolojik
olarak grelim.
760 tarihinden sonra Uygurlar, in ile ilikilerinin ok iyi ol
masndan faydalanarak, sk sk at satp, uygun fiatla ipek almak iin
in bakentine heyetler yollamlardr. Umumiyetle her sene in ba
kenti Ch'ang-an'a gelerek bir at iin 40 ipekli para alarak ticaret
yapmlardr. Bu heyetlerin her gelilerinde 10.000 lerce at gnderil
dii dnlrse, inlilerden alm olduklar ipein miktar ortaya
kar. Zaman zaman, in saray, hu ticaretin kendileri iin zararl
Eberhard, in Tarihi, Ankara, 1947, s. 213.
. zgi, "in'de slamiyetin Yayl ve Gelimesi," Milli Kltr, Cilt il, Say
1, 1980, s. 58.
47 Chang Jen-t'ang, T'ang devrindeki Dou Gktrkleri hakknda yeni belgeler
(618-745) Doktora almas, Taipei, 1968, s. 1 79.
45 W.
46
35
olduunu grmler v e tedbir almak iin yollar aramaya balamlardr.

in saray, Uygurlara bu kadar ok ipek verebilmek iin kendi halkna
vergi yklemek zorunda kalmtr. Bu srada 760 senesinde, Uygurlar
dan tekrar 10.000 at gelince, imparator artk bundan byle sadece se
nelik olarak 6.000 at alabileceklerini ve bunun karlnda ipek vere
bileceklerini bildirmitir. 48
787 senesinin Austos aynda, Uygur Kaan Mo-ch'o Tarkan, in
sarayna bir heyet yollyarak, kendi lkesinin mamllerini hara ola
rak imparatora sunmu ve ayn zamanda bir evlilik anlamasnn mm
kn olup olmadn sormutur. 49
790 senesinin Haziran aynda, ine giden Uygur elisi memleke
tine dnerek imparator, elinin vermi olduu atlarn deeri olarak
kendisine 300.000 top ipek vermitir. 50
806 senesinin balarnda, Uygurlar yine in sarayna hara sun
mulardr. Bu heyetten nce de bu sene iinde bir heyet gelmi ve
kendilerine Maniheistler de itirak etmitir. Bu Maniheistlerin niza
hna gre, yalnz akamleyin yemek yerler, ierler, kuvvetli sebze
ler yerler ve kmz imekten kanrlard. Uygurlar iinde bulunan
Maniestler her sene ine gelip, pazar yerlerindeki tccarlarla kanuna
aykr bir ekilde ticaret yaparlard. 51
821 senesinde Hasar Tegin tahta kt zaman, 2.000 kabile ba
kan ile in sarayna 20.000 at ve 1 .000 deve gtrmtr. Bu giden
heyet bu zamana kadar in'e giden en kalabalk heyet olarak in tari
hinde nemli bir yer igal etmitir. 52
822 senesinin ubat aynda, in imparatoru, Uygurlara bir pren
ses ve atlarn bedeli olarak 50.000 para ipek vermitir. Ayn sene48 . zgi, XI. Yzyla kadar Orta Asya Trk Devletlerinin inle yapt ticari
mnasebetler, s. 103.
49 Orta Asya Trklerinin inlilere verdikleri "hara" ok deiik bir ekildedir.
Burada veriler "hara" ticaretin yaplabilmesi iin bir vasta olmutur. Bu durumun
daha iyi anlalabilmesi iin bkz. zgi, "XI yzyla kadar Orta Asya Trk Devletleri'nin
in'le yapt ticari mnasebetler,".
50 zgi, yukardaki makale, s. 103.
51 Mackerras, The Uighur Empire, s. 94.
52 Mackerras, ayn eser, s. 108. Bu heyet hakknda bir baka in kaynanda
unlar yazldr : "821 senesi Mays aynda Uygurlarn kaan Tai-ho Konuy'u kar
lamak iin, nan Klg, Tudun Sekel ile Yabgu Konuy'dan ibaret 2.000 kii ile 20.000
at ve 1 .000 deveyi in'e yollad. Bu zamana kadar ine gelen yabanc heyetlerden
bunun kadar kalabalk heyet yoktu." Tsa Wen-shen, ayn eser, s. 104.
-
ZKAN ZG
36
nin nc aynda, imparator atlarn bedeli olarak 70.000 para ipek

daha yollamtr. 53
827 senesinde, in imparatoru, bir harem aasn eli olarak
200.000 para ipek ile yola karm ve bunlar Uygur atlarnn bedeli
olarak vermitir. 54
829 senesinin ubat aynda, yine bir harem aas heyeti Uygur
lara giderek, atlarn bedeli olarak 230.000 para ipek vermitir. 55
830 senesinin Mart aynda, inli bir memur olan Liu, Ho-tung
valiliine getirilmiti. Bundan nce Uygurlar daima ine hara ver
miler ve bu yolla ticaret yapmlard. Uygur tccarlarnn getik
leri her in blgesinin muhafzlar, Uygurlara bir ktlk yaplr kor
kusuyla onlar daima disiplinli bir ordu ile snrda karlarlar ve d
nlerinde yine snra kadar uurlarlard. Ho-tung blgesinde bir
valilik kurulunca, Uygurlar, Li-ch'ang isminde bir ahs ine gn
dererek 10.000 at satp ticaret yapmlardr. 56
841 senesinin Aralk aynda, in imparatoru Uygurlara 20.000
kile prin ve msr yardmnda bulunmak iin teklifte bulunmutur.
Bu suretle dalan Uygurlar toplayarak tekrar eski idarelerini kur
mak ve in ile iyi ilikilerin devam ettirilmesini dnmtr. 57
842 senesinin Mays aynda, in imparatoru Wu-tsung tarafndan
ge Kaan'a bir mektup yollamtr. Bu mektupta, imparator "Eli
miz in'e dnd. Gnderdiiniz mektuba gre, bizden yiyecek, sr
ve koyun istediiniz anlalyor. Bunlardan yiyecek meselesi halle
dildi. Kendiniz, Chen-wu ehirine at satarak 3.000 kile pirin alabi
lirsiniz. Sr ise, in esasnda zirai bir memleket olduundan, sr
bizim iin ok nemlidir. Halk tarafndan beslenen sr pek fazla
deildir. Ktlk olduu zaman ise, sr kesilmesine izin verilmez. Ko
yun ise, yalnz kuzey memleketlerinde beslenir. Snrlarmzda bu
lunan yabanc kabileler, koyun beslerler. Fakat biz onlardan vergi
olarak koyun almadk. nk koyun, yalnz orada yaayabilir. Bu suret
le istediinizi imdilik kabul edemiyoruz," demitir. 58
zgi, yukardaki makale, s. 104,
zgi, yukardaki makale, s. 104.
55 zgi, yukardaki makale, s. 104.
56 Tsai Wen-shen, ayn eser, s. 20-21.
5 7 zg., "XI. Yzyla kadar Orta Asya Trk Devletleri'nin inle yapt ticari
mnasebetler." s. 1 05.
58 zgi, yukardaki eser, s. 105.
53
54
37
875 senesinin Kasm aynda, Uygurlar bir eli yollayarak, in'e

hara sundular. in imparatoru da buna karlk olarak 10 . 000 para
ipekli kuma hediye etti. 59
B.
KAOCH'ANG UYGUR DEVLET 'NN SUNG DNEM N'i LE

LKLER
Kaynaklar Sung dnemi in'i ile Kao-ch'ang arasndaki ilikile

rin ilk devirleri hakknda ak bilgi vermemektedirler. Bu durum zel
likle, bu devir iin en mhim kaynak olan Sung Hui-yao iin de geer
lidir. Yukarda da bahsettiimiz gibi, Sung Hui -yao 'nun Kao-ch'ang'
dan sz eden blmnn ilk ksmlar kaybolmutur. Biz bu kitapta ay
n zamanda, Kao-ch'ang hakkndaki bilgileri Uygurlar ve Kua Uygurla
r blmnde de bulamyoruz. Pinks'in doru olarak deindii gibi
(ayn eser, s. 5) Sung Hui-yao kitabnda, bir ka istisnasyla birlikte,
Uygurlar hakknda ki bilgiler, esas olarak, Kan-chou (Sar Uygurlar)
Uygurlarna aittir. Bu istisnalardan bazlar, Pinks tarafndan da
gzlendii gibi, (ayn eser, s. 122, not 43 ve s. 23, not 56) Kan-chou
Uygurlaryla deil, Kao-ch'ang Uygurlaryla ilgilidir. Wen-hsien t'ung
k'ao, Hs Tz'u-chih t'ung-chien ch'ang-pien ve Sung Shh'da yer alan
eliler, Kao-ch'ang'dan in'e giden elilerdir. Kua Uygurlarndan
bahseden Sung Hui-yao kitabnn ilgili blmlerinde, Kao-ch'ang ve
Kua'nn zde olarak gsterilmelerine ramen, bu siyasi g mer
kezinin Kao-ch'ang'dan Kua'ya kayd daha sonraki dnemler iin
sylenebilir. Pinks'de bu noktaya dikkat ekmektedir. (ayn eser, s .
62) Gerekten, Kua blmnde verilen bilgiler esas olarak W ang
Yen-te'nin Kao-ch'ang'a varndan sonraki dneme aittir ve bu durum
da bizim konumuzla fazlaca ilgili deildir.
Sung slalesi zamannda Kan-chou Uygurlar hakknda geni bir
aratrma yapm olan Pinks, bu slale zamannda 962 ve 965 senele
rinde Kao-ch'ang'dan in'e giden elilik heyetleri hakknda bir phesi
olduunu kaydetmektedir. Bu phesi, bu elilerin Kao-ch'ang'dan
m yoksa Kan-chou'dan m hareket edip ine gittikleridir. (Bkz. ayn
eser, s. 188, n. 639) Halbuki, in kaynaklarnda grdmz kadaryla,
Sung devrinde, Kao-ch'ang'dan hareketle ine vasl olduklar yolunda
dr.
59 zgi, yukardaki eser,
s.
105.
38
ZKAN ZG
Kaynaklardan grdmz kadaryla, Sung devrinde Kao-ch'ang'

dan in'e giden ilk elilik heyeti 962 senesinde ine vasl olmutur.
Sung slalesi zamannda son elilik heyeti olarak da Kao-ch'ang'dan
1004 tarihinde ine giden elilik heyeti gzkmektedir. imdi yukar
da bahsetmi olduumuz Sung devri kaynaklarndan bu elilik heyetleri
ile ilgili bilgileri periodik olarak grelim.
Kao-ch'ang'dan hareket eden ilk ticaret heyeti 962 senesinin
nc aynn keng-tzu gnnde in'e varmtr. A Tutuq 60 bakanl
ndaki 42 kiilik bu heyet saraya hediyelerini sunmulardr. 61
kinci ticaret heyeti ise, Kao-ch'ang'dan hareket edip 965 se
nesinin onbirinci aynda ine giden rahip Fa-yuan bakanlndaki
heyettir. Bu heyet, in sarayna geldiinde, yine kendi lkesinin maml
lerini imparatora sunmutur. Bu hediyeler iinde kehribar, cam kaseler
ve Buda'nn bir dii bulunmaktadr.
Yukarda behsettiimiz gibi bu iki ticaret heyetinin Kao-ch'ang'
dan m yoksa Kan-chou'dan m geldikleri hakkndaki Pinks'in teredd
dn Sung slalesi gnlklerinden ve saray arivinden faydalanm
olan Y Hai kitab yazar ortadan kaldrlmtr. Y Hai kitabnda
(blm 154, s. 22b-23a) bir Uygur blm bulunmaktadr. Bu blmdeki
bilgiler daha ziyade ticaret heyetleri ile ilgilidir ve Kan-chou, Sha60 Btn kaynaklar bu ahsn ismini A Tu-t'u (A Tutuq) olarak yazmasna ra
men Sung Hui-yao kitabnda Ho Tu-t'u (Ho Tutuq) olarak gemektedir. Pinks, ayn
eser, s. 122, n. 43, Edwin G. Pulleybank," A Sogdian colony in inner Mongolia," T'oung
pao, Cilt XXXX (1951 ), s. 320 ve J. Hamilyon, Les Ouighours . . , s. 6 da bu ismin
sogda olduunu ve bu devirde Sogd adlarnn Uygurlar arasnda kullanldn yazmak
tadrlar. Fakat kanaatimize gre, btn kaynaklarda "A Tutuq" olarak geen bu
isim ve "A" kelimesine tekabl eden in karekterin inlilerce ok kullanlan bir soyad
olmas, bu ahsn isminin Ho Tutuq yerine A Tutuq olmasnn daha doru olaca
eklindedir. Bu durum belki de Sung Hui-yao kitabn yazan katip tarafndan birbirine
ok benzeyen "A" ve "Ho" ince karekterinin yazlndaki bir hatadan ileri gelmi
olabilir.
Tutuq kelimesi in meneli bir Trk nvandr. Kelime manas "Vali" olarak
kullanlmtr. Tutuq kelimesi iin bkz. Pelliot, "Kou-tch'ang, Qoco, Houo-tcheou et
Qara-khodj a," s. 585.
Tutuq kelimesinin etimilojisi hakknda da Francis Woodman Cleaves, "The Sino
Mongolian lnscription of 1 362 in memory of Prince Hindu, "Harvard Journal of Asiaic
Sudies, Cilt XII (1949) s. 105, no. 58 ve Hilda Escedy, "Old Turkic titles of Chinese
origin," Acta Orientalia, Cilt XVIII (1965), s. 84 eserinde baklabilir.
61 Bkz. Wen-hsien t'ung-k'ao, blm 336, s. 1 8b-19a, Sung Shh, blm 4, s. 8b,
Y hai, blm 154, s. 25b ve Sung Hui-yao, blm 4, s. lb.
.
39
chou, Hsi-chou (Kao-ch'ang) Uygurlarndan b ahsetmektedir. Bu b

lm yalnzca Sung slalesi kurulduktan sonra (960) ki Uygurlarla il
gilidir. Yine ayn kitapta (blm 154, s. 25a-25b) Kao-ch'ang bahsi
yer almaktadr. Bu bahsin bal aynen yledir : "Chien-lung (salta
nat devrinde) Kao-ch'ang (devleti) mamllerini sundular." Daha sonra
Kao-ch'ang ehrinin isim deiikliklerinden ve heyetlerden bahset
mektedir. Bu bahsin sonunda ise 962 ve 965 senelerindeki elilik he
yetlerinin Kao-ch'ang'dan gittiini belirleyen Y hai yazar Wang
Ying-lin'in bir de nemli notu vardr. Bu notta unlar yazlmaktadr :
"O memlekette (Kao-ch'ang) kai-yuan (719) takvimi kullanlr. T'ai
tsung ve Ming huan'n fermanlarnn sakland yer vardr." Bu iki
notun nemi uradan gelmektedir. Btn kaynaklarn istisnasz kabul
ettii 981 ylnda W ang Yen-te'nin seyahatnamesinde bu iki nemli
durum vardr. Bundan dolay Kao-ch'ang' seyahat eden Wang Yen-te'
nin bildirdii hususu Kao-ch'ang bahsinde ayn eyleri syliyen Y
hai yazar bylece btn tereddtlerini ortadan kaldrmtr.
965 senesinde bir duraklamaya giren iki lke arasndaki mna
sebetlerden sonra, 981 senesinde Kao-ch'ang'dan yeni bir ticaret he
yeti ine doru yola kmtr. Bu srada Kao-ch'ang hkmdar olan
Arslan Han' inliler ilk defa bu heyet vastasyla tanmlardr. El
inin in imparatoruna sylediklerinden ise, Arslan Han'n kendi
sini Sung imparatorunun damad olarak tanmladn grmekteyiz. 62
Kaynaklar bu elilik heyetinden yle bahsetmektedirler : "tng-ssu
gnnde [T'ai-p'ing Hsing-kou saltanat ylnn altnc senesinin (981)
nc aynda] Kao-ch'ang'n Arslan Han' kendisini ilk defa olarak
Shih-tzu W ang (Arslan Kral) olarak isimlendirdi. Hsi-chou'nun ye
eni, olan Tu-t'u (Tutuq) Mai-sun'u yollyarak mamllerini imparato
ra sundu," demektedir. (Bkz. Hs Tz'u-chih t'ung-chien ch'ang-pien,
blm 22, s. 3a) .
Bu elilik heyetinden sonra 9 8 1 senesinde W ang Yen-te, Kao
ch'ang' hareket etmitir. Y hai (blm 1 54, s. 25b) 983 senesinde
tekrar bir elilik heyetinin ine gittiinden bahsetmektedir.
Sung Hui-yao kitabnda, giden dier eliler hakknda, unlardan
bahsetmektedir. 984 senesinde, Uygur elisi ile Tatar elisi birlikte
gelip imparatora hediyelerini sundular.
62 Uygur hkmdarlar kendilerini in imparatorlarnn damatlar olarak isim
lendirmektedirler. Bu durum, T'ang slalesi zamannda Uygur hkmdarlarnn inli
prenseslerle evlenmesinden sonra ortaya kmtr.
40
ZKAN ZG
Kao-ch'ang'dan bundan baka 985 senesinin beinci aynda bir

heyet daha ine gitmitir. Nihayet bu elilerin sonuncusu mparator
Chen Tsung zamannda, Ching-te saltanat devrinin birinci senesinin
(1004) altnc aynda ine giden elilik heyetidir.
Yukarda sz edilen bu ticaret heyetlerinin dnda, Kao-ch'ang
hakknda bakaca bir bilgiye rastlamyoruz. Bununla birlikte, Yeh
Shh'n bu blgedeki rnler ve halkn yaaylar hakkndaki bilgi
ler de gz nne alnacak olursa, bu blgenin ne kadar kstl olarak
tanndn gstermektedir. Yeh shh'n verdii bilgiler Schott tara
fndan tercme edilmitir. (Bks. Schott, ayn eser, s. 47-48).
Ticari heyetler zerinde sahip olduumuz bir ka bilgi arasn
da, bu dneme rastlyan Wang Yen-te'nin seyahatnamesinin byk bir
neme sahip olduu kendiliinden ortaya kmaktadr. Wang Yen-te,
seyahatnamesinde, kendisini sadece corafi blgelerle snrlamam,
bunun yansra, aralarndan getii kabileleri, yaam biimlerini ve
rnlerini de tantmtr.
il.
B LM
WANG YEN-TE SEYAHATNAMES'NN AIKLAMALI

T RKE TERC MES
T'ai-p'ing Hsing-kuo 63 [saltanat devrinin] sekizinci senesinin
beinci aynda (5 Haziran 4 Temmuz 981) Kung-feng-kuan 64 grevinde
olan W ang Y en-te 65 ile Tien-ch'ien Ch'eng-chh 66 greinde olan Po
Hsiung'u 6 7 bir ferman ile Kao-ch'ang'a 68 eli olarak yollamtr.
63 Sung Slalesinin T'ai-p'ing Hsing-kou saltanat devrinin balangc 30 Aralk
976, sonu ise 21 Ocak 984 dr.
s. Kung-feng-kuan.
Bu nvan Franszca olarak Fonctionnaire a la disposition
de l'empereur (eunuque) "(mparatorun hizmetinde grevli (hadmaalar)" olarak
tercme edilmitir. Bkz. Chang Fu-jui , Les Fonctionnaires des Song, Index des titres,
E cole Pratique des Hautes Etudes -Sorbonne, Sixieme Section : Sciences economiques
et sociales, Materiaux pour le Manuel de l'histoire des Song, V. Paris, La Haye, 1962 ,
s. 122.
Sug Shih kitabnn "Memurlar ksm"nda bu nvamn gelimesi, gsterdii de
iiklikler ve kanc derecedeki memuriyet olduu geni olarak yazlmtr. Chang
Fu-jui , bu memuriyeti beinci yahut altnc derecedeki bir nvan olduunu kaydetmek
tedir. (Bkz. ayn eser, s. 167).
6 5 Wang Yen-te'nin hayat ile ilgili olarak geni bilgi iin bkz. "Giri, Wang
Yen-te'nin biografisi".
66 Bu memuriyet Sung Shh kitabnn "Memurlar ksm"nda bulunmamakta
dr. Kanaatimizce bu memuriyet Sung Slalesinin balangcnda ortaya km ve
sonra kaldrlmtr. Fakat biz bu memuriyeti yine Sung Slalesi zamannda Po Hsiung'
dan baka ahslar tarafndan da kullanldn grmekteyiz. (Bkz. Li Tao, Hs Tz'u
clh t'ung-chien ch'ang-pien, blm 24, s. 4) Bu nvann Be Slale zamannda
(907-960), yani Sung Slalesinin kurulmasndan nceki devirde de Tien-ch'ien shou-chh
eklinde kullanldn grmekteyiz. Bunun sebebi olarak, Ch'eng-chh slaleye ait bir
tabu olduundan, shou-chh (Transmitter of directives/ Buyruklar ileten kii) olarak
deitirilmitir. (Bkz. Wang Gungwu, The Structure of Power in North Clina during
the Five Dynasties, Stanford University Press, Stanford, California, 1967, s. 92, n. 1 3).
6 7 Wang Yen-te ile birlikte grevli olarak bu seyahate itirak eden Po Hsiung'un
Sung Shh'da biografisi yoktur. Yalnz bu ahsn Wang Yen-te'nin kendi biografisinde
Po Shang-hsiung olarak T'ai-p'ing Hsing-kuo saltanat devrinin 6 nc yl olaylar
arasnda Kao-ch'ang'e giden elilik heyetinin bir yesi olduu kaydedilmitir. (Bkz.
Hs Tz'u-chh t'ung-chien ch'ang-pien, blm 2 2 , s. 4).
68 Orhun blgesindeki Uygur Devleti 840 tarihinde ykldktan sonra, bugnk

Turfan blgesinde Babalk'n kuzeyine kadar uzanan blgede yeni bir Uygur Devlet i
kunldu. Bu yeni devletin bakenti olan Kao-ch'ang, bugnk Turfan ehrinin 70 mil
42
ZKAN ZG
Yung-hsi (saltanat devrinin) 69 birinci senesinin beinci aynda

(Mays 4-Haziran 1, 981) Yen-te ve dierleri seyahat hatralarn
aadaki gibi yazdlar :
Biz Hsia-chou'dan 70 [seyahate] balyarak, Y-t'ing-chen'den 71
getik.
dousundadr. Turfan blgesinde kurulan hu Uygurlarn bakenti de olan Kao-ch'ang,

in kaynaklarnda baz zaman Kao-ch'ang Kuo (Kao-ch'ang Devleti) diye de gemek
tedir. Kao-ch'ang'n bir devlet olarak tanmlanmas iin hkz. Hs Tz'u-chh t'ung
chien ch'ang-pien, blm 22, s. 3a ve Sung Shh, blm 490, s. 8a. Ayrca hkz. . zgi,
"Kao-ch'ang Uygurlar Hakknda," stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi Tarih
Dergisi, Say 3 2 , stanbul, 1979.
Kao-ch'ang'n Han Slalesinden itibaren bir ehir olarak gelimesi iin hkz. Paul
Pellio, Notes on Marco Polo, Cilt 1, s. 1 61-165.
Kao-ch'ang ehri hakknda ayrca hkz. "Aklamalar."
69 Yung-shi saltanat devri 6 Aralk 984 de halayp 21 Ocak 988 senesinde son
bulmaktadr.
70 Hsia-chou, Tangut
Devleti'nin haehridir. Bugnk Shen-hsi eyaletinin
kuzey - batsnda, in seddinin yannda ve Heng-shan-hsien kasabasnn batsnda
yer almaktadr. Bkz. Chung-kuo ku-chin ti-ming ta-tz'u-tien, Shanghai, 1931, s. 1 3 2 ve
Alhert Hermann, A n Historical Atlas of China, New edition, Edinhurg, 1 966, s. 34-35.
7 1 Y-t'ing-chen blgesi iin yalnzca ufak bir ip ucu Sung Slh, blm 485, s.
6a da bulunmaktadr. Bu yerin Hsia-chou yaknnda bir yer olduu kaydedilmekte
dir. Ayrca bkz. "Aklamalar, Kao-ch'ang ehri hakknda."
Wang Yen-te seyahatnamesi zerinde ilk almalardan birini yapan inli yazar
Ting ch'ien, hu yerin Ordos blgesinde olduunu yazmtr. (Bkz. Ting Ch'ien, ayn
eser, Cilt il, s. 1068). Dier taraftan Meada Naosuke ise, bu yerin Hsia-chou yakn
larnda olduuna iaret etmektedir. (Bkz. Meada, ayn eser, s. 64-65). Baz ince kay
naklarda bu yer ismi Wang t'ing-chen olarak gemektedir. (Bkz. Hs Tz'u-chh, 'ung
chien ch'ang-pien, blm 25, s. 8a ve Sung Shh, blm 585, s. 6a) Yukardaki iki ince
kaynan bahsettii yer ile bizim metnimizdeki Y-t'ing-chen'in ayn yer olmas la
zmdr. nk "Wang" ve "Y" karakterlerinin yazl birbirlerine ok benzemektedir.
Bu yzden kitaplar yazlrken yazarn bir hatasndan ileri geldii dnlebilir.
Meada, hu yerin Hsia-chou yaknnda olduunu sylerken, yazar tarafndan ya
pld sanlan yazl hatasn kendisinin mi dzelttiini yoksa baka bir metin mi
kullandn malesef yazmamtr. ayet bize hu bilgiyi vermi olsayd, o zaman, bu
yer hakknda tek bilgi kaynamz olan Sung Shh ile karlatrmak imkann bulabi
lirdik. nk bizim metnimizde geen Y-t'ing-chen (Ordos blgesinde}, Meada'nn
bulduu ise, Sui Slalesi zamannda kurulmu ve bugnk Ho-pei ehrinde bulunan
Y-t'ing-chen ile ayn deildir.
43
Biz sonra Huang-yang-p'ing (Sar Koyun Dzl) 72 den geip

gittik. Bu arazi yumuaktr ve Sar Koyun 73 yetitirir.
Biz bir lden getik [burada su yoktur], btn seyahat eden
ler [yanlarnda] su tarlar.
Tam iki gn sonra, biz Tu Lo-lu 74 kabilesine vardk. Han (in)
elileri hu kabileden geerken, onlar [eliler] hediyeler verirler. On
lar huna ta-tang 75 derler.
Biz sonra Mao-clia K'uai-tzu 76 kabilesinden geip gittik.
7 2 Huang-yang p'ing (Sar Koyun Dzl), byk bir ihtimalle Ordos blgesinde
bulunmaktadr. Bu yer hakknda Ting Ch'ien (bkz. ayn eser, Cilt il, s. 1068) "Ordos
blgesinde bir yer" olarak ifade etmektedir.
73 Bu blgeye ismini vermi olan Huang-yang (Sar Koyun) hakknda da Sung
devri kaynaklarnda hibir malumat yoktur. Yalnz Yin-shan Cheng-yao (Commercial
Press Edisyonu, Blm 3, s. 8a-b) kitabnda "Sar Koyun"un l blgelerinde bulun
duu kaydedilmitir.
74 Tu Lo-lo, bir Tangut kabilesi olarak gzkmektedir. Ting Ch'ien bu kabilenin
Ordos blgesinde yaadn yazmaktadr. (Bkz. ayn eser, s. 1 068). Fakat bu malumat
nereden aldna dair bir kayt koymamtr. Meada, bizim metnimizde geen To Lo-lo
kabilesi ile Sung Shh (blm 492 , s. 4b) de geen Tu-lo kabilesini ayn kabile olarak
iaret etmektedir, ve bu kabilenin Sar Nehrin byk kvrmnn hemen kuzeyinde,
bugnk Shensi ve Sui-yan ehirlerinin kuzeyinde yaadklarn tesbit etmitir. (Bkz.
Meada, ayn eser, s. 65). Aada not 75'te geecek olan "ta-tang" terimi bu kabile
hakknda bize yardmc olmaktadr. Ling-wu blgesinde oturan "Fan" kabileleri
kendi blgelerinden geen yabanclardan bahi (rehin) istemektedirler. Yaptklar
bu i ise incede Ta-tang olarak bilinmektedir.
Ling-wu, Sung Slalesi zamannda bir kydr ve Ling-chou kasabasna bal
olarak idare edilmektedir. Ling-wu'nun bulunduu blge ise, bugnk Sar Nehrin
kvrmnn kuzey ve gney blgesini kapsamaktadr.
"Fan" terimi iin bkz." aklamalar, Fan (Bat Barbarlar)."
75 Ta-tang terimi "rehin/bahi" anlamnda kullanlan bir deimdir. Bu deimin
eski ve yeni kullanlar iin bkz." aklamalar," Ta-tang (rehin/Bahi).
76 Mao-chia K'uai-tzu kabilesi Wen-hsien 'ung-k'ao, blm 336, s. 1 9a ve Sung
Shh, blm 490, s. 9a da Ti-n K'uai-tzu olarak gemektedir. Bu iki kaynak arasnda
birbirini tutmayan bu kabile isimleri ile bizim metnimizde bu kabilenin hemen arkasn
dan gelen "Mao-n Wang-tzu K'ai-tao" kabilesinin byk "Mao-n" kabilesinin bir
kolu olduuna dair Meada (ayn eser, s. 65) bir gr ileri srmtr.
T'ai-p'ing huan-y-chi (blm 36, s. 1 5a-l 7b) kitabnda Sar Nehrin kuzey ve bat
kylarnda yaayan kabilelerin listesini vermitir. Bu kabilelerin faaliyetlerini de biz
Sung Shh, blm 491 de "T'ang-hsiang" bahsinde grmekteyiz. Fakat burada Mao-chia
yahut Mao-n kabilesinden bahsedilmektedir. Bu bahiste yalnz "Mao-nu" kabilesin
den bahsedilmektedir. Bu kahile hakknda unlar yazlmtr : "Sekizinci ayda,
Tuan-kung saltanat ylnn ikinci senesi , (989) nde Li Chi-ch'ien, Y-t'ing-chen'de
ZKAN ZG
44
Huang-ho'ya (Sar Nehir) 77 geldiimiz zaman, koyun derisin

den 78 tulumlar yaptk, hunlar hava ile iirdik, bylece [tulumlar]
suda yzd. Baz zaman develer 79 tarafndan ekilen aatan yaplm
sallar kullanarak br kyya getik.
otururken, Chao Pao-chung kendisine beklenmiyen bir hcumda bulundu. Chi-ch'ien,

T'ien-chin bataklna kat. Mao-nu ve Wei-t'sai kabilelerinden 20.000 binden fazla
sr ele geirdi." Sung Shh (blm 485, s. 5b) da bu batakln Hsia-chou kasabasnn
300 li kuzey-dousunda olduunu renmekteyiz. Ting Ch'ien ise , bu yerin bugnk
Pa-yan nao-erh (Bayan Na'ur) olduuna iaret etmektedir. (Ting Ch'ien, ayn eser,
s. 1038). ok mmkndr ki Mao-nu kabilesi ile bizim metnimizde geen Mao-n ay
ndr. nk yukardaki notta (not 12) iaret ettiimiz gibi Tu Lo-lo ile Tu-lo kabile
sinin ayn olmas ve bu kabilenin bu blgede bulunmas bizi bu ynde dorulamaktadr.
Ayn zamanda bu kabilenin ikinci kelimesini tekil eden "N" (Bayan) yahut dier
bir ekli olan "Chia" (Aile), sk sk kabile isimleri iin kullanlan kelimelerdir.
Bu kabilenin ikinci blmn tekil eden "K'uai-tzu" iin aada not 80 de bilgi
verilecektir.
Tu Lo-lo ile "Tu-lo" ve Mao-n ile "Mao-nu" isimlerinin ayn olduunu dnr
sek ve bu yoldan hareket edersek, Wang Yen-te'nin Hsia-chou'dan kuzeye doru iler
ledii neticesine de varabiliriz. Wang Yen-te'nin bizim dndmz bu yolu, ayn
zamanda, Ting Ch'ien ve Meada'da kabul etmi gzkyor. Dier taraftan, gel, Wang
Yen-te'nin Hsia-chou'dan Bat'ya doru ilerlediini dnmektedir. (Bkz. gel, "Ein
Tor nach China im 1 0. Jhdt," s. 1 75).
Ting Ch'ien bu kabilenin Ordos blgesinde yaadn sylemektedir. (ayn eser,
s. 1068). Meada ise (ayn eser, s. 65) kendi tezini ne srerek Wang Yen-te'nin Sar
Nehri, eski Feng-chou kasabasnn yerinden geerek kuzeye doru gittiini ne srmek
tedir. Yalnz Meada bu tezi ileri srerken, bizim metnimizde geen Mao-n kabilesini
bu blgede olduunu, "Yen-ni" yahut "Fu-ni" kabilesi ile ayn olduunu ileri srmekte
ve eski Feng-chou, bugnk Wu-yan blgesinde yaadklarn ne srmektedir.
Fakat Meada'nn bu teorisini aklayacak her hangi bir delil ortada bulunmamak
tadr. Yalnzca, kabile isimlerinin sonlarndaki "n" ve "ni" ses benzerliklerinin d
nda.
77 Bugne kadar bu seyahatname ile uraanlar Wang Yen-te'nin Sar nehri
hangi noktadan getiine dair tam bir gr birliine varamamlardr. Bu meselenin
geni bir incelemesi iin bkz. "Aklamalar, Sar Nehir : Wang Yen-te'nin nehri getii
yer."
7s
Yahut kei deresinden yaplm tulumlar.
79 Kullandmz metinde "deve" kelimesinin ince karl olarak "Ch'"

kelimesi kullanlmtr. Yazar tarafndan yaplan bir yanllk olarak kabul ettiimiz
bu kelime "t'o" olmaldr.
45
Biz sonra .Mao-n Wang-tzu K'ao-tao 80 kabilesini geip gittik.

Seyahate devam ederek Lu-k'o sha 81'ya (Lu-k'o l) girdik. Kum
ch'h 82 derinliinde idi. Atlar [orada] yryemiyordu. Btn se
yahat edenler develere biniyorlard. [Orada] vu-ku 83 (be hububat)
80 Yukarda (not 76) Mao-nu ile Mao-n kabilelerinin ayniyetleri zerinde du
rulmu ve bu durum bir iddia olarak ortaya atlmt. ayet bu iddia kabul edilirse,
o zaman Mao-n Wang-tzu k'ai-tao kabileside "Mao-nu"nun dier bir kolu olarak
karmza kmaktadr.
Bu kabilenin dier unsurlar olan "Mao-chia K'uai-tzu" ile "Wang-tzu K'ai-tao"

u ekilde izah edilebilinir : Biz kaynaklarmza baktmz zaman, ayn kabile isminin
ve kabile liderlerinin isimlerinin de farkl ekillerde verildiini grmekteyiz. Bu durum
iin en ak rnek byk "N-n" kabilesinde grlmektedir. Bu kabile "N-n sha",
"N-n mang" gibi drt kola ayrlmaktadr. N-n sha kabilesinin reisi Yeh-tu dier
kolun reislerinden daha st bir mevkiide olduu grlmektedir. nk kaynaklar
mz bu reisin emri altnda olanlar yle izah etmektedir;
a) Yeh-tu, N-n sla kabilesinin en byk reisi (bkz. Sung Shh, blm 491 ,
s . 1 7b).
b) Sha Yeh-tu, drt N-n kabilesinin reisi, (bkz. Sung Shh, blm 491 , s. 1 5a).
c) N-n Yeh-tu, Fan kabilesi (bkz. T'ai-p'ing huan-y ehi, blm 38, s. 1 8a).
Biz yukarda gsterilen rneklerden gryoruz ki , nce kabile reislerinin ismi ile
kabilenin kollarnn ve daha sonra da kabile reislerinin ismi ile kabile isimleri yazl
maktadr.
Kabile reislerinin isimleri ile ilgili olarak 985 senesine ve 997'ye ait kaytlarda
bu durumu gryoruz. (Bkz. Sung Shh, blm 491 , s. 1 5a ve Sung Shh, blm 491 ,
s. 1 7b).
Yukardaki bu aklamalar bizi Mao-n k'uai-tzu ve Mao-nu Wang-tzu Ka'ai
tao kabileleri iin benzer neticelere gtrlebilir. yle zannediyorum ki , Mao-n T'uai
tzu, Mao-n'nn (ba kabilenin) K'uai-tzu kabilesi olarak anlalabilir. Mao-n Wang
tzu k'ai-tao kabilesini de K'ai-tao nvanl, prens Mao-n olarak anlyabiliriz. K'ai
tao'yu bir nvan olarak grmemizin sebebi ise, Sung Shh, blm 491 , s. 1 8b de Ni-li
isminde ki bir ahsn, K'ai-tao-shh ismindeki bir kabileye mensup olduunun gsteril
mesidir. K'ai-tao-shh'n ise yksek bir nvan olduu ve imparator tarafndan ihsan
edildii kaydedilmektedir. (Bkz. Sung Shh, blm 491 , s. 1 8b-19a).
8 1 Liu-k'o sha (Liu-k'o l) nn yerinin neresi olduu tesbit edilememitir. An
cak, Ting ch'ien, Wu-la-t'e blgesinin yaknnda bir kumluk arazi olduunu sylemek
tedir. (Bkz. Ting Ch'ien, ayn eser, s. 1068).
8 2 Bir l birimi olan ch'ih, 12.244 in yahut 3 1 . 1 cm. dir. Bu hususta bkz. A.
Wittfogel - Feng Chia-sheng, History of Chinese Society Liao (907-1 125), The American
Philosophical Society, Philadelphia, 1 949, s. 609.
83 Metinde geen "be hububat", inlilerce ok iyi bilinen "ma" (kenevir), "mai"
(buday), "shi" (dar), "tou" (baklagiller), ve "tao" (pirin) rnleridir.
46
ZKAN ZG
yetimez. Kumda byyen bir ot vardr. Teng-hsiang 84 diye isimlendi

rilir. [Bu] yemek iin toplanmaktadr.
Biz sonra Lou-tzu 85 dandan geip gittik. Burada hi
yoktur. Kum tepeciklerinde seyahat ederken, bir kimse gnee
rak] saat sylyordu. Sabahleyin gnei arkasnda hisseden bir
akamleyin gnee doru hareket ediyordu. 86 Gne batt
duruluyordu.
oturan
[baka
kimse,
zaman
Biz sonra Wo-yang-liang Ha-t'e kabilesinin [oturduu) blge

den geip gittik 87.
8 4 Julien'in b u kelimeyi okuyuu (tong) yalntr.

Teng-hsiang bitkisi hakknda bir in kaynandan bulduumuz bilgi iin bkz.
"Aklamalar, teng-hsiang bitkisi."
85 Lou-tzu shan'nn (Lou-tzu da) nerede olduu tespit edilememitir.
86 Bir baka deile "bir kii daima buradan batya ynelir." yle zannediyorum
ki, Wang Yen-te seyahatnamesinde ki bu ifadeyle, bu noktadan Bat ynne saptn
ifade etmitir.
87 Bu kabilenin ismi Wen-hsien t'ung-k'ao, blm 336, s. 19b ve Sung Shh, blm
135, s. 1 9b de Wo-liang-hai-t'e olarak gemektedir. Her iki eserde de doru olarak
zikredilen bu kabile, Mool "Uryanqa" kabilesinin ince transliterasyonudur. Fakat
burada bir nokta dikkatimizi ekmektedir. nk, biz tarihi bir gerek olarak, Uryan
qal kabilesinin Liao ve erken Yan devrinde Yukar Yenisey ve Baykal Gl civarnda
yaadklarn biliyoruz. Bu hususta bkz. Bretschneider, ayn eser, Cilt II, s. 173, Y anai
Wataru, ayn eser, s. 22-23 ve Wada Sei, "Urianhai sanei ni kansure kenky," Mansen
Chiri rekishi kenkyu hkoku, 13 (1930) , s. 1 37. Bylece bizim metnimizde geen kabile
ile Uryanqai kabilesini ayn tutmak byk bir yalnlk olacaktr. Uryanqai kabi
lesinin ou "Urianhan" yahut "Uranqad" olarak Yan-ch'ao pi-shh'da (Moollarn
Gizli Tarihi) gemektedir. (Bkz. Yan-ch'ao pi-shh, Ssu-pu ts'ung-k'an edisyonu,
Cilt 3, blm 2, s. 34b , "Wu-liang-ha-na" (Urinqan). Bundan dolay Meada'nn "Jis
seiki j idai no Kyzoku Dattan" isimli makalesinde (s. 71) Urianyud eklindeki transli
terasyonu yaln olmaktadr.
Ting Ch'ien (ayn eser, s. 1 068) doru eklini de alarak, onlarn ge T'ang dne
minde Sha-t'o kabilelerinin snrnda bulunduklarn sylemitir. Yalnz, Ting Ch'ien'de
bu bilgiyi hi bir kaynak vermeden gsterdii iin szleri sadece bir varsaym olarak
kalyor. Dier taraftan, gel, ("Ein Tor nach Chia im 10 Jhdt", s. 1 7 5 , n. 43) Uri
angqad'lann daha kuzeyde yaadklarnn kabul edildiini dnmektedir ki metni
mizde zikredilen kabilenin ayn olduuna phe yoktur.
47
Burada Tu-tu Shan 88 (Tu-tu da) vardr. Bu yer T'ang [devrinde

ki] Hui-hu (Uygur) 89 larn yeridir.
Biz sonra T'ai-tzu Ta-ch'ung 90 kabilesinden geip gittik. Onlar
Ch'i-tan (Kitan) 91 snrna yakndrlar. Halk giyinmek iin kymetli
88
Wang Y en-te, Tu-tu shan'a varmadan nce Bat'ya yneldii iin, bu dan,
Sar Nehrin kuzeyindeki dalarn kuzey-bat blmnde bir yerde olmas dnle
bilinir. Ting Ch'ien (ayn eser, s. 1 068) Wang Yen-te'nin, bat ynn takip ettiine
iaret ederek, "u halde o bugnk Kuei-hao-ch'eng'dan Pa-li-k'un (Barkl) a giden
bir rota takip etmi olmaldr" demektedir. Ayrca "Tu-tu shan'n Ku-erh-pan yurban
Sayiqad) da olmas gerekir" diyor. Ancak, bugnk Moolistan Halk Cumhuriyeti'nin
gneyinde bulunan bu dan, Wang Yen-te'nin rotasnda bulunmas iin ok fazla
kuzeyde kaldn sanyorum. Ayrca o dnemde bu blgeler, Liao Slalesinin nfz
sahas iinde idi. inliler tarafndan Sar Nehrin kuzey kysnn ele geirilmesi an
cak 1 050 tarihinde tamamlanmtr. (Bkz. Wittfogel - Feng, ayn eser, s. 590).
Dier taraftan Meada'nn tgen dalarndaki Tu-tu shan ve Tu-chin shan (in
kaynaklarnda Wu-te-chien ve Wei-tu-chien) kelimelerinin benzer seslere sahip olduu
iin ayn yer olduklarna dair ileri srd fikir tamamen bir kenara braklmaldr.
(Bkz. Meada, ayn eser, s. 66). Bu blgenin o dnemde tamamen Liao hakimiyetinde
olmas ve ayrca bizim metnimizde de ileride greceimiz gibi, o dnemde Sung-Liao
ilikilerinin ne kadar imkansz olduunu grebiliyoruz. Dier taraftan gel, (yukardaki
eser, s. 1 75) Tu-tu-fu idari taksimatndan dolay, Alaan dalarnn Tu-tu shan ile ayn
olduunu ileri sryor. Ne yazk ki bu durum da kabul edilebilinir grlmyor.
Bu dan adndaki Tu-u, Trke "Tutuq" kelimesinin transkripsiyonudur. Tutuq,
eski Trke'de kullanlan in kkenli bir nvan olup "bir ilin valisi" anlamndadr. (Bkz.
Hilda Ecsedy, "Old Turkic Titles of Chinese Origin," Acta Orientalia, 18 (1965), s. 84.
89 Wang Y en-te'nin ifadesindeki "bu yer T'ang devrindeki Uygurlarn yeridir"
cmlesi iin ok yaln yorumlar yaplmtr. Btn bunlar geni olarak "Aklamalar
T'ang Devrinde Uygurlarn oturduu blge," blmnde izah edilecektir.
9 0 Bu kabilenin ad Wen-hsien t'ung-k'ao, blm 336, s. 1 9b ve Sung Shl, blm
490, s. 9a da "Ta-ch'ung t'ai-tzu" olarak yazlmtr. Bizim metnimizde ki "T'ai-tzu
Ta-ch'ung" eklindeki yazln da Ta-ch'ung t'ai-tzu eklinde dzeltmemiz gerek
mektedir. Metnimizde geen ekli ile gerek bir kabile ismine sahip olmadmz halde
Ta-ch'ung, "T'ai-tzu"nun bir lakab olarak grlyor. kinci durumda ise Ta-ch'ung
bir kabile ismi olarak grlyor. Sz konusu kabilenin Kitan snrna yakn bir yerde
olduundan baka, bu kabile hakknda hi bir bilgi bulunamadndan, kabile isminin
tam eklini bulmak imkann kesin olarak elde edemiyoruz. Yalnz imdiye kadar Ting
Ch'ien, Maeda ve gel'in yukarda szn ettiimiz iki kaynaktaki versiyonunu yani
"Ta-ch'ung t'ai-tzu" eklini tercih ettiklerini gryoruz. Ayrca Ting Ch'ien (ayn
eser, s. 1 068), onlarn ge T'ang dnemesi ato kabilelerinin snr boylarnda olduklarn
dnyor. Fakat kaynaklarda kesin bir ifade bulmak zor. Dier taraftan Maeda,
(ayn eser, s. 70), bu kabilenin Ch'iang kkenli bir kahile olduunu grmeye alyor.
Meada'nn kayna Onogawa Hidemi tarafndan Kansu'nun dousundaki Ta-ch'ung
kabilesi hakkndaki verdii bilgiye dayanmaktadr.
sim olarak Ta-ch'ung, Trke Bars (Kaplan) kelimesinin ince evirisi olarak
grlyor.
9 1 Ch'i-tan (Kitan)lar Kuzey ine hakim olan proto-mool bir halk idi. (Bkz.
Wittfogel Feng, ayn eser, s. 1 -8).
48
ZKAN ZG
ipek kuma kullanrd. Onlar mutfak eyalar iin altn ve gm kul

lanyorlard. Kmz 92 arab yaparlar ve [bunu ierek] sarho olur
lard. 93
Biz sonra Wu Ti-yin (Oq Tegin) 94 kabilesinden geip gittik. [Bu
kabile] Ta-kan Y-yeh (Prens Tarkan ge) 95nin olunun kabilesidir.
Biz sonra Ta-kan Y-yeh W ang-tzu 96 kabilesine geldik. Bu ka
bile Chiu-tzu Ta-tan (Dokuz Kabile Tatarlar) 97 lar arasnda en iti
barlsdr.
9 2 Trk - Mool gebelerinin mehur ikisi olan kmz "ksrak st" hakknda
bkz. P. Pelliot, "A propos des Comans, "JA , 15 (1920), s. 1 69-1 70 ve W. Barthold
"Kumis", The Encylopedia of Isliim, Cilt 2, s. 1 1 16.
9 3 Wang Yen-te kmzn etkisi konusunda herhalde in arab ile karlatryor.
94 "Wu" (Oq) deimi, Hamilton tarafndan "ok" olarak evrilmitir. (Bkz. ayn
eser, s. 83, n. 3). "Ti-yin" (Tegin) nvanda yine Hamilton tarafndan" Bir kaann
kk erkek kardei veya olu tarafndan tanan nvan" olarak izah edilmitir. Bkz.
ayn eser, s. 1 56). Ayrca bu nvann Kitanlar arasnda kullanm konusunda Wittfogel
Feng, {ayn eser, s. 432) unu sylerler : "Kitanlar tarafndan kullanlan t'i-yin aktr
ki Orhun kitabelerinde hkmdar soyundan bir prense -hann olu veya kardei tahsis edilen bir terim olan Trke "tegin" veya "tigin" dir." Bu kabile hakknda
onlarn nerede olduklarna dair Hamilton, Wang Yen-te seyahatnamesine dayanan
bir ifade kullanmaktadr : "981 de Etsin nehrinin dousundaki bir kabilenin reisi".
(Ayn eser, s. 156). T ing Ch'ien bu kabileden kitabnda hi bahsetmemektedir. Meada
ise sadece bu kabilenin Wang Yen-te tarafndan zikredilen Tatar kabilelerinden biri
olduunu syler. (Bkz. ayn eser, s. 65).
95 Metnimizde geen {y) karekteri, (kan) karekterini yaln bir eklidir. Ayn
yalnlk Wen-hsien t'ung-k'ao, blm 336, s. 19b de de grlyor. Julien bu kabilenin
bana "kai" kelimesini ekliyerek "kai-ta-yu-yue" eklinde yazmtr. (Bkz. Julien,
ayn eser, s. 53). Hamilton tarafndan "Yksek nvan" olarak evrilen "tarqan" keli
mesi hakknda Wittfogel - Feng unlar sylyor : "Ch'i-tan (Kitan) alt-kabilesi Slh
lieh'in ikinci en yksek resmi eski nvan olan Ta-la-kan'n, Orhun kitabelerinde grlen
tarqan tabirinin ve yine Uygur metinlerinde tarqan ve tarxan eklinde geen tabirlerin
bir transkripsiyonu olduu phesizdir." (Bkz. ayn eser, s. 433).
Hamilton tarafndan evrilen "Y-yeh" (ge), "Saygdeer, ulu, efendi" ala
mndadrr. (Bkz. ayn eser, s. 1 59). Ayrca bu nvan hakknda Wittfogel - Feng unlar
sylemektedirler : "Yksek hrmet ifade eden y-yeh nvan, Kasgari'nin Trke
szlnde ve Uygur metinlerinde grlen t (nasihat) tabirini andryor. Bu tabirin
anlam muhtemelen meclis yesine nasihattan dolay deimi olabilir." (Bkz. ayn
eser, s. 432).
9 6 "Tatar" eklinde isimlendirilen bu kabile iin bkz. gel, "Ein Tor nach China
im 10. Jhdt," s. 1 75-176 ve Meada, ayn eser, s. 7 1 .
97 Julien'in "Ta-ta" olarak yazd kelime (Bkz. ayn eser, s. 53). Wen-hsien
t'ung-k'ao, blm 336, s. l 9b de "Ta-tan" eklindedir. Bu Julien'in bir hastas olsa
gerek.
49
Biz sonra 1-li Wang-tzu 98 kabilesinden geip gittik. [Burada]

Ho-lo-ch'uan 99 (Etsina Nehri) vardr. Buras T'ang [devrindeki] Uygur
Bu "Dokuz Tatar" kabilesi hakknda bkz. Meada, ayn eser, s. 78-84, Yanai Wa
taru, Mkoshi kenkyu, s. 531-532 , Wang Kuo-wei, "Ta-tan k'ao ["Study of the Tatars] ,
nyn eser, Cilt il, s. 616-668 ve Wang Kuo-wei, "The Tatars", ngilizceye eviri Ta
T.Chen, Chiffa Jourffnl of Arts and Science, 4 (1926), s. 257-267.
Zaman zaman Wang Yen-te seyahatnamesinin Julien'in yapt hatalar dzelten
veya metinde geen terimleri aklayan Pelliot "Dokuz Tatar"lar iinde aynen unlar
yazmaktadr (bkz. "Comans," s. 1 47-148). "Marquart (s. 95) seyyah Wang Yen-t'ye,
Tatarlar arasnda en ok itibar gren sekiz kabileden sz ettiriyor ve Stanislas Julien'in
Ma Touan-lin zerine yapt evirinin dnda, bu seyahatnamenin Song che'de verilen
orijinal metine atfta bulunuyor. Fakat 'sekiz' Marquart'n 'dokuz' yerine (yapt)
bir hata ki in kaynaklar ve Stanislas Julien'in evirisi (Melanges de geor. asiatique,
s. 95) 'dokuz' diyor. stelik, her ne kadar Song Che'ye atfta bulunmusa da, Marqu
art aslnda Julien'in evirisini takip etmi. Burada unlar syleniyor : "Sonra Ouo-ti
in ve kral Ka-ta-yu-yu-youe olunun kabilesine geldi. Bu dokuz kabile hala Ta-ta'lar
arasnda en ok itibar grenleri.' Yine metin diyor ki : "Sonra prens Ta-kan (Tarkan)
Yu-yue'nin olu olan Wou-ti-yin'in kabilesinden geti ; sonra prens Ta-kan (Tarqan).
Yu-yue'nin kabilesinden geti ki bu dokuz kabilenin Tatarlar arasnda en ok sayg
greni.' Yu-yue, Leao'larn tarihinde sk sk beliriyor. 'Dokuz kabile Tatarlar'na gelin
ce, bunlar Orhun kitabelerinin uzun zamandr tand 'Otuz tatar'a tekabl eden bir
kol. Gerekten 'dokuz tatar' tabiri Ramstedt (Zwei Uigurische Runenincchriften, s.
1 7-19) tarafndan bulunmu olan Sine-usu'nun kitabesinin iki yerinde yazlmtr.
in metinlerinde ve Wang Y en-t'nn seyahatnamesinin dnda Leao che-nn bir
pasajnda (blm 14, varak 3r ve v) yeniden rastlyoruz ; orada yle yazl : "t'ong
houo'nun 22. ylnda . . . 6 aynda . . . ki ki-hai gn (26 Temmuz 1 004) Ta-tan kral
lnn dokuz kabilesi, nian hediyeleri sunmak zere bir eli gnderdiler".
9 s I-li , Hamilton tarafndan "el" (Paix, naton) olarak aklanmtr (bkz. ayn
eser, s. 1 5 1). gel (ayn eser, s. 1 76), bu kelimenin eski Trke'deki elig veya el'e teka
bl ettiini dnmektedir. Etsingl blgesindeki bu kabilenin yeri iin Hamilton ve
gel' Sar Nehrin Bat blgesini ileri srerler. Meada (ayn eser, s. 70) ise, bu kabile
nin ismi olan -li'yi Kitan'lardaki yine bir kabile ad olan 1-la ile zletirmek istemek
tedir. I-la hakknda bkz. Wittfogel-Feng, ayn eser, s. 59.
99 Ho-lo ch'un kelimesindeki "Ho-lo'', Trke - Moolca "qara" kelimesine
tekabl ediyor. Qara moolcada "dereler ve Irmaklar" anlamndadr. Moollarn
yaadklar blgelerde pek ok "qara/rmak" vardr. Moolcada ki "Qara Mren"
(Kara Irmak) olarak bilinen Sar Irmak'tan baka efsanevi Balcuna Nehri, Hei-lo
(Kara Irmak) olarakta adlandrlr. Bkz. Francis Woodman Cleaves, "The Historicity
of the Balcuna Covenanty, "HJA S 20 (1957), s. 391-479 ve Cleaves, "The "Fifteen'
'Palece Poems'by K'o Chiu-ssu", HJA S 20 (1957), s. 433, n. 16 ve ayrca Willian
Hung, "Three of Ch'ien Ta-hsin's Poems on Yan History," HJA S 19 (1 956) s. 20-24 ,
n. 4.
Ho-lo ch'ua nehri Meada'n kabil ettii gibi (ayn eser, s. 66) Orhun blgesinde
deildir. Ayn ekilde Chung fang (Ha-mi chh, blm 2, s. l a-2b) n kaydettii gibi,
50
ZKAN ZG
prenslerinin oturduu yerdir. ehrin duvarlar hala durmaktadr.

Burada scak su glleri vardr. 100 Bir anane olarak nceleri Kitan'lar
Uygurlarn koyunlarn otlatrlard. Ta-tan (Tatar) lar ise, Uygur
larn srlarn otlatrlard. Uygurlar Kan-chou'ya 101 g edince,
Kitan ve Tatar'lar kendi aralarnda ba olma mcadelesine giritiler.
Biz sonra A-tun 102 kabilesinden geip gittik. Ma-tsung 103 dan
dan ve Wang-hsiang-ling l04 den getik. Bayrda tatan yaplm bir
San-pao'daki (bugnk Po-yang ho) olan nehir, Hami'nin batsnda bulunduunu
iddia etmekle de yanlyor. Wang Yen-te seyahatnamesi'ni incelerken, onun Kitan
snrnda ki bir kabileyi getikten sonra ve Hami'ye ulamadan nce Ho-lo ch'uan'a
vardn gryoruz. Bu yzden Hamilton'un da (ayn eser, s. 1 54) iaret ettii gibi,
sz konusu Ho-lo ch'uan, "Hei-shui (Kara Irmak) olarak da bilinen Etsina Irma
olmaldr. Ayrca Ta Ming i-t'ung chh, Wan-li edisyonu, 1 573-1620, blm 89, s. 1 8b'de
"Ho-lo ch'uan, Ha-mi Wei'in gney - dou snrndadr," denilmektedir.
oo Ming Shh kitabndan greceimiz gibi, Ming Slalesiz amannda Niang-tzu ch'
un veya "Katun Bulay" (Hatun kayna/pnar) olarak isimlendirilen scak su kaynak
lar bulunmaktadr. Bu "Hatun Pnar", bir Uygur prensesinin yaad ehrin civarnda
idi. Uygur prenseslerinin yaad ehirler gibi bu ehir de K'o-tun ch'eng" adn aln
olmaldr. Pelliot (Comans'', s. 1 74) eitli Hatun ehirlerini ziyaret eden Matsui'nin,
bu isimle ehir zikrettiini sylemektedir. Bu ehirlerden birisi de Etsingol blge
sinde bulunmaktadr. Dier taraftan Meada (ayn eser, s. 67) da Matsui'yi kaynak gs
tererek sadece, Orhun blgesinde Hatun ehri olduunu sylemektedir. Fakat daha
nce ifade ettiimiz gibi, Uygur hkmdarnn Sung elisini Kitan'larla aralarnn
ak olmasndan dolay kabul etmek istemediini bildiimizden dolay, Matsui'nin
Kitan lkesi iinde geerek byle uzun bir yol katederek seyahat etmesi hi mmkn
grlmyor.
o Kan - chou ehri bugnk Chang-yeh ehridir. 840 tarihinde Uygurlar Kr
gzlara malup olduktan sonra gneye doru g edip bir ksm Kan - chou blgesine
gelip yerlemilerdir. Bkz. Hanilton, ayn eser, s. 3-1 2 ve 64-66 ; Pinks, ayn eser, s.
62-79 ve Pelliot, Marco Polo, Cilt 1, s. 150-1 53.
o:: gel, A-tun kabilesinin, Etsingol'un dousunda bulunduunu zikreden bir kay
naktan bahsetmektedir. (Bkz. gel, "Ein Tor nach China im 1 O. Jhdt," s. 1 76, n. 58.
o3 Bu dan ismi kaynaklarmzda farkl olarak yazlmtr. Wen-hsien t'ung-k'ao,
blm 336, s. 20a da "Ma-tsung" ve Sung Shh, blm 490, s. 9b de "Ma-tsung" eklin
dedir. Bundan baka Julien'in "ma" y "fong" olarak okumas da yalntr. Bkz. Julien,
ayn eser, s. 54 ).
Ma-tsung shan "At Yelesi Da", hala bu ekilde isimlendirilmektedir. Bu da,
Hami ehrinin gney - dou snr zerindedir. (Bkz. Bretschneider, ayn eser, Cilt II,
s. 1 78. Meada (ayn eser, s. 68) bu da Khangai da silsilesinde gstermektedir. Fakat
daha nce de iaret ettiimiz gibi , byle bir kuzey rotas mmkn deildir. Bu ku
zey rotasn kabul etmeyen gel'de (yukardaki eser, s. 1 74) bugnk Ma-tsung shan',
Wang Yen-te'nin zikrettii Ma-tsung shan olarak kabul etmektedir.
ot "Wang-hsiang-ling" daima Ma-tsung shan ile beraber kaynaklarda zikredil
mektedir. nk, orijinal kaynak olarak Wang Yen-te seyahatnamesi alnmaktadr.
51
kemer vardr. Burada [ayrca] Li Ling 105 tarafndan yazlm bir kita
be vardr.
Biz sonra, B at' dan pekok rman birleip geldii Ke-lo-mei 106
kaynandan geip gittik. [Burann] grn usuz bucaksz idi.
Burada, balkl kular, martlar, yaban kazlar ve yaban rdekleri
pek oktur.
Biz sonra T'o-pien 1o7 ehrine vasl olduk. Bu ehir ayn zaman
da Li P'u-yeh 108 ehri olarak bilinir. ehrin bakannn nvan T'ung
t 'ien Wang 109 dr.
Yalnz, Groot, (ayn eser, s. 1 72) de Chavannes'n (Les Memoires Historiques de Se-ma
Ts'ien, s. 37) Li Ling'in balca karargah olan Ling Chi dalarn, Ma-tsung shan ile
ayn yer olarak gstermesini pheli bulmaktadr.
os Li Ling, M.. 99 da Kansu'da, Y-men-kuan civarnda, Chiuch'an'n kuze
yinde ki bir yerde Hsiung-nu (Hun) lara kar savaan inli bir generaldir. Li-Ling,
Hun'lar tarafndan malup edilmi ve esir alnmt. (Bkz. Yan-ho-chn-hsien t'u-chih,
blm 40, s. l 161.) Hsin T'ang shu kitabndaki bir malumattan (Krgzlar hakkndaki
bir blm) Li Ling'e daha sonra "Yu-hsien Wang" nvannn verildiini ve kara gz
leri olduu iin Krgzlarn Li Ling'in erkek torunu olduu sylenir. Ayrca, T'ang
imparatoru Wu-tsung, Krgz hkmdarna gnderdii mektubunda buna temas etmi
ve onlarn her ikisinin de ayn kahile adna sahip olduklarn belirtmitir. (Bkz. Tsai
Wen - shen, Li-te-y'nn mektuplarna gre Uygurlar, Doktora Tezi, Taipei, 1967,
s. 1 57.
106 Li Kuang-t'ing (Han-hsi-y t'u-k'ao, Kuang-wen shu-ch edisyonu, Taipei,
1968) kitabnda (Cilt 25, s. 2728) Ko-lo-mei'i Ha-mi Irma ile ayn olarak gstermek
tedir. Dier taraftan, Ting Ch'ien, (ayn eser, s. 1068) Ke-lo-mei'yi bugnk Barkl
olarak dnmektedir.
107 Bu ehri tesbit edemedim. Ancak, Ting Ch'ien (ayn eser, s. 1068) Ke-lo-nei
ile Barkl'n ayn yer olduundan yola karak, bu ehrin Blkl civarnda bulunduunu
sylemektedir. Sanrm hu ehir, Hami'ye ok yakn olmaldr.
los Julien'in "yeh" kelimesi yerine "ehe" yazmas yalntr. (Bkz. Jluien, ayn
eser, s. 54).
P'u-yeh, bir nvandr. Bu nvan Robert des Rotours tarafndan "Devlet ileri
hazrlnn ba yardmcs" olarak tespit edilmitir. Bkz. Rotours, Traite des Fonc
tionnaires et Traite de l'Armee, traduite de la Nouvelle Histoire des T'ang, Chap. XLVI-L,
Bibliotheque de l'Institut des Hautes Etudes Chinoises, Leiden, 1 947-48, Cilt 1, s. 4
ve 27). in tarihine baktmzda iki tane (sa ve sol) olarak P'u-yeh olduunu grmek
teyiz. P'u-yeh, Shang-shu-sheng zamannda itibar bir memuriyetti. (Bkz. Sung Shh,
blm 1 6 1 , s. 23b). Bu memuriyetin "Tso, yu p'u-yeh" (bakanlklar ubesini yneten
sa ve sol memuriyet) olarak tercme edilmesi iin bkz. E.A. Kracke, Civil Service
in Early Sung China, Harvard - Yenching lnstitute Monograph Series, Cilt 1 3 , Harvard
University Press, 1968, s. 229.
109 Julien (ayn eser, s. 55) bu nvan "Gkyz ile irtibatta bulunan kral" ola
rak evirmektedir. Bu nvan 630 tarihinde Gktrk hkmdarna verilen T'ien k'o-han
52
ZKAN ZG
Biz sonra Hsiao-shh o kasabasndan geip gittik.

Biz sonra 1-chou (kasabasndan) geip gittik. Bu kasabann
generalinin soyad Ch'en 112 idi. Onun atalar T'ang slalesinin Ka
yan 113 [devrinin] ikinci senesinden beri (715) buray idare ediyorlar
d. Hepsi on nesilden beri buray idare etmilerdir. T' ang zamannn
Ch'en [ailesine verilen] imtiyazlar hala saklanmaktadr. Bu yerde
yabani ipekbcekleri vardr. pek bcekleri k'u-shen 114 [bitkisi]
zerinde yaayanlar. [Bunlardan] ipekli kuma imal edilir. Burada
koyunlarn kuyruklar ok byktr s, onlar [bu yzden] neredeyse
nvann hatrlatmaktadr. Bkz. Tsai Wen-shen, ayn eser, s. 155. Bildiimiz gibi,
Uygur hkmdarlarnn nvanlar daima "Tengri"ye aittir. Acaba bu ehrin reisi bir
Uygur prensimi dir ?
110 An-hsi ehrinin batsnda, Hsiao shh-ch'eng ismiyle zikredilen yalnz bir
ehir vard. (Bkz. Hsin T'ang shu, blm 43, s. 1 6a). Fakat, yukarda ki kaynakta,
bu ehrin yeri, Hotan'n snrndaki Hu-lu rmann 20 li dousunda gsterilmektedir.
Bu durumda ehrin bizim metnimizdeki ehir ile ayn olmas imkanszlamaktadr.
1 11 I
-chou, daha nce I-wu-lu ismini almtr. I-wu-lu, T'ang slalesi zamannda
in hakimiyetine girmesiyle birlikte I-chou olarak iiimlendirilmitir. Sung Slalesin
den nceki I-chou ehri hakknda bkz. Yan-ho-chn-hsien t'u-chh, blm 40, s. 1 1 66.
Yan (Mool) dneminin balamasyla Ha-mi-li eklinde sylenen ince ismin Uygurca
transkripsiyonu "Kamul" veya "Komul" olarak isimlendirilmitir. Kamul ismi altnda
bu ehir iin bkz. Cleaves, "The Sino-Mongolian Inscription of 1 362, "s. 1 29, n. 241.
I-chou, "Ha-mi" ekliyle Ming Slalesi dneminden itibaren anlmaya baland. Bugn
de bu ekliyle bilinmektedir. Bkz. Pelliot, Marco Polo, Cilt II, s. 1 73. lk dnemle
rinden gnmze kadar Hami ehri hakknda geni bir malumat iin bkz. Bretschneider,
ayn eser, Cilt II, " Ha-mi-chh" blm.
11 2 Ch'en ailesi ve menei hakknda bulabildiimiz tek kaynak Wang Yen-te'nin
seyahatnamesi gibi grlyor. Bretschneider (ayn eser, s. 236) de u bilgiyi bulmak
tayz : "Sung dneminde mahalli Ch'en ailesi, bu topraklar ynetmekteydi."
113 K'ai-yan saltanat dnemi 21 Kasm 7 1 4 tarihinde balayp 9 ubat 942
tarihinde sona ermitir.
1 14 K'u-shen bitkisi hakknda Dr. F. Porter unlar sylemektedir : "Bu bitki
ayn Sophora flavencens ve Sophora kronei bitkileri gibidir. Dier ince isimleri, Yeh
huai, Shui-huai ve Ti-huai'dr. Verilen dier ince isimler onun Japon Sophira bitki
siyle mukayese edildiinde, cce ve yumuak sapl olduu grlyor." Bkz. Smith,
Chinese Materia Medica, Vegetable Kingdom, Extensively revised from Dr. F. Porter
Smith's work by Rev. G.A. Stuart, Shanghai, 1 9 1 1 , Second edition, Taipei , 1949, s.
414-415.
K'u-shen bitkisi sarmtrak neyvalar, beyaz iekleri olan bir bitkidir. Sarmtrak
ve sert kkleri olan bu bitki, sonradan ila yapmnda da kullanlmtr. inin orta
blgelerinde yaygn olarak bulunmaktadr.
115 Bu cmle Wen-hsien t'ung-k'ao da yoktur.
53
hareket edemezler. [Koyunlar] ar olduu [zaman kuyruklarnn]

arl chin'dir. 116 Zayf [olanlarn kuyruklar] bir chin'dir. On
larn eti ay eti gibidir. B eyaz ve ok lezzetlidir. Bundan baka Li
shh 117 denen bilei ta vardr. Bu ta ikiye blnd zaman pin
t'ieh u s elde edilir. Bu ch'h-t'ieh shh 11 9 (demiri yiyen ta) diye
bilinir. [Burada] ayn zamanda hu-t'ung 120 [bitkisi] yetiir. Hu-t'ung
116
Bir Chin, 1.3129 pounds ve O. 5968 kg. dr. Bkz. Wittfogel - Feng, ayn eser,
s. 609.
117
Li-shh kelimesi Wen-hsien t'ung-k'ao'da yoktur. Bu kelimenin "bilei ta"

anlamnda kullanlmas hakknda Cleaves'in Han - shu blm 1 6 , s. lb den ald b
lmn evirisi ve bunun yorumlanmas iin bkz. Cleaves, "The Historicity of the Bal
juna Covenant," s. 416-417.
s Pin-t'ieh kelimesi iin Berthold Laufer unlar sylemektedir : "pin-t'ie, pin
demirinin Sasani rannn bir rn olduu sylenir ve ayrca Ki-pin (Kemir) de de
retildii belirtilir. Ch'an Te gibi Ortaa yazarlar da bunu Hindistan ve Hami'de
bulunduunu sylerler. Ko ku yao lun, pin-t'ie'nin Bat Barbarlar (Si Fan) tarafndan
retildiini ve eklinin helezonvari bir hat eklinde veya susam tohumu ve kar gibi
yzeyde olduunu sylemektedir. Bu metalden imal edilen kl ve dier aletler, altn
yaldzla parlatlarak sergilenirdi ve bu metalin fiyat, gm fiyatn amamaktayd."
(Bkz. Laufer, Sino - Iranica, Chinese Contributions to the History of Civilization in
Ancient Iran, Field Museum of Natura! History Publication 201 , Chicago, 1919, s. 5 1 5).
Laufer ayrca "pin" kelimesinin henz aklanamadn, Trklerin bile bu kelimeyi
Trkede bulamadklarndan bahsetmektedir. Bkz. Laufer, ayn eser, s. 515.
1 19
Wang Yen-te'nin bu szleri, sert ta ve metali dahi kesebilen ve ok sert

olan bu demirin kalitesiyle ilgili olmaldr.
1 20
Hu-t'ung bitkisi Laufer tarafndan yle aklanmaktadr : "nceki Han

Hanedanl yllklarnda hu-t'un (Japoncas kot), Hu'nun t'ung aac, ranllar'n
Paulownia imperialis dedikleri Populus bal-samifera'dr. Lob-nor blgesinin karekteris
tik bitkisidir. San-san (Sasan) krallnda bol bol ad gemi olan bir iektir." Bkz.
Laufer, ayn eser, s. 339. Ayrca Pelliot bu bitki hakknda "Pamuk" olarak Marco
Polo kitabnda bahsetmitir. Bkz. Pelliot, ayn eser, Cilt 1, s. 476. Laufer eserinde de
vamla (s. 339) yle demektedir : "Pamuk aac iin nceleri t'ung veya wu-t'ung keli
melerinin kullanlmasn hesaba katarak, bir takm gelimeler sonucu, yeni bir bl
geye geldiklerinde yeni rnlerle karlaan inlilerin bu yeni rnler iin ya yabanc
olan bu bitki isimlerini dn alarak kullandklarn ya da hu kelimeye benzer ilgili bir
ince terimi hemen kullandklarn hatrlamalyz. Bu durum hu bitkide de gze arp
maktadr. Orta Asya'nn Populus balsamifera'sna (balsampoplar, reinadan yaplan
halk ilac) hu'nun hu-t'ung veya wu-t'ung adnn verildii grlmektedir." bkz. Laufer,
ayn eser, s. 339. Hu-t'ung iin ayrca bkz. Bretschneider, ayn eser, Cilt il, s. 179,
n. 944.
54,
ZKAN ZG
yamura maruz kald zaman, hu-t'ung-l 121

verir).
hasl eder (mahsl
Biz sonra I-tu'yu 122 geip gittik.

Biz sonra Na-chh 123 ehrinden geip gittik. [Bu ehir] Ta-huan
kuai-mei ch'i'nin 124 dousundadr. Biz gneye baktmz zaman,
Y-men kuan'n 125 ok yakn olduunu grrz. Bu yerde su ve bitki
yoktur. Biz seyahat ederken yiyecek tadk.
121 Hu-t'ung-l, Hu-t'ung'un gzyalar. Laufer, T'ung tien'den yapt alntda

"konuma dilinde 'lei' yerine hatal olarak 'l' denmekteydi demektedir." Bkz. Laufer,
ayn eser, s. 340. Scak mevsimde kumun iine iyice giren aacn kkleri, sonradan
ok sertleerek kehribar rengine brnrd. Bkz. Bretschneider, ayn eser, Cilt il,
s. 1 79, n. 944 .
22 Ting Ch'ien'e gre, 1-tu, T'ang tarihinin "corafya blm"nde, 1-chou
kasabasnn blgesinden biri olan Huai-yan olarak gsterilmitir. 1-chuo'nun dier
iki blgesi, 1-wu ve Na-chih'dir. Bkz. Ting Ch'ien, ayn eser, s. 1 068.
23 Na-chh, T'ang slalesi zamannda kurulmu ve daha sonra terkedilmi olup,
imdiki Hami ehrinin gney - batsnda yer almaktayd. Bu isim iin Pelliot'un ver
dii bilgi yledir : "Lob, Modern arlk'daki Lop-nor kysndadr. Hsan-tsang'n
yedinci yzylda bahsettii Na-fu-po (*Navapa) nn takriben 800 ler de Tibet kaynak
larnda, Nob eklinde yazlm olan Nop'un Sanskritesidir. Hami (Qamul) ehrinin
batsnda yer alan ve T'ang ile Sung hanedanlklar zamanlarnda Na-chh (*Naciq)
olarak bilinen bu yeri 6. yzylda Lob blgesinden bir koloni yerlemi olup halen
buras Lapcuq adn tamaktadr." Bkz. Pelliot, Marco Polo, Cilt 1, s. 275. Bu yer iin
ayrca bkz. Chavannes, Dix Inscriptions Chinoises de l'Asie Centrale d'apres les Estam
pages de M. Ch.-E. Bonin, Paris, 1 902, s. 2 1 .
124 Na-chh ehrinin batsnda bulunan b u kumluk blge iin Wang Kuo-wei,
Karabalgasun'da bulunan ince kitabelerden bahsederken sz etmitir. Yalnz burada
Wang Kuo-wei, Wang Yen te'nin seyahatnamesini kullanmtr. Bu durum ise, sz
konusu yer hakknda baka bir kaynak olnad1n gstermektedir. Bkz. Wang Kuo-wei,
Wang Kuan-t'ang hsien-sheng ch'an-chi, Cilt 111, s. 976-977.
125 Y-men kuan, Tun-huang hsien'in 1 5 0 li batsnda ve Kansu ehrindeki
Yang - kuan'n kuzey - batsndadr. Surlarla evrili bu ehrin kuruluu hakknda
Bretschneider yle demektedir : "Y-men kuan ve Yang kuan kale ehirleri, Kia
(Chia) y kuan'nn batsnda Han imparatoru Wu-ti tarafndan M.. 120 lerde kurul
mutur. Tun huang ehrininde kuruluu ayn dnemdedir." Bkz. Bretschneider, ayn
eser, Cilt il, s. 2 1 5-2 16.
Y-men kuan, bugnk Y-men hsien ehrinin bulunduu ayn yerde kurulmutur
ve Yang kuan, Tun huang ehrinin 1 30 li gney - batsnda bulunmaktadr.
55
Tam gn [Sonra] , biz Kuei-ku'ya 126 vardk. [Buras] ayn

zamanda Pi-feng-i 127 (rzgardan korunma istasyonu) olarak bilinir.
Onlarn adetlerine [gre], onlar bir emir (ferman) kartarak y 128
rzgarn tutarlar. [Bylece] y rzgar sonra hafifler. 129
Tam sekiz gn [sonra], Tse-t'ien 130 manastrna vasl olduk.
Kao-ch'ang [hkmdar], elilerin geldiini iitince [bizi] karla
mas iin birisini yollad.
Biz Pao-chuang 131 dan geip gittik. Bundan baka, Lu-chung'
dan 132 geip gittik ve sonra Kao-ch' ang' a vasl olduk. Kao-ch' ang 133 [ayn
zamanda] Hsi-chou'dur. 134 Kao-ch'ang arazisi gneyde Y-t'ien 35
126 Kuei-ku "eytanlarn Vadisi" veya "eytan Vadisi". Metnimizdeki "ssu"
(dnmek, muhakeme etmek) terimi hatal olarak "kuei" (kt ruh) kalimesinin
yerine yazlmtr.
127 Pi-feng-i (rzgardan korunma istasyonu). Bu deyim iin Wang Yen-te seya
hatini kullanarak yazlm olan Hsi-y wen-chien lu kitabndan bilgi veren Han-hsi-y
t'u-k'ao'da (blm 25, s. 2729) Bijan ehrinin dousunda tahkim edilmi evlerin bulun
duunu ve bu yerde ok iddetli rzgar olduunu kaydeder.
28 "Y" terimi Chang Mei-sheng'in (Lu-chou hsin-shu edisyonu, Taipei, 1 969,
blm II, s. 3) kitabnda "Hsiao-yao Y" olarak gemektedir. Buradaki anlam "rz
gara binmek, rzgarn zerine kmak" dr. "Rzgarn zerine kma" deimi iin bkz.
James Legge, The Texs of Taoism, The Tao Te Ching, The Writings of Chuang-tzu,
The ha-shang, New York, 1 959, Book 1, s. 2 16.
129 Bu son iki cmle, Wen-hsien t'ung-k'ao da yer almasna ramen Julien tarafn
dan tercme edilmemitir.
130 Bu manastrn yeri tesbit edilememitir.
3 Pao-chuang ehri hakknda Bretschneider, gunumze deimi ekliyle gel
mi grlen Pi-chan (Bijan) olduunu ne srmektedir. nk, rzgarl olan blgeler
hep Bijan'n dousundaki yerler olarak gsterilmitir. Bkz. Bretschneider, ayn eser,
Cilt il, s. 1 85.
32 Liu-chung ehri, imdiki Tufan ehrinin gneyinde yer alan Lu-k'o-chin
(Lukak) ehridir. Buras Ming Slalesi dneminde Liu-ch'eng olarak adlandrlmtr.
Bkz. Bretschneider, ayn eser, Cilt II, s. 3 1-32.
l33 Kao-ch'ang ad, Wen-hsien t'ung-k'ao da yer almamaktadr.
34 Hsi-chou, Kao-ch'ang ehrinin nceki addr.
135 Sinkiang'n gneyinde, imdiki Hotan blgesine inliler Y-t'ien adn ver
, s. 1 2 5-128. Y-t'ien isminin mnakaas
milerdir. Bkz. Chavannes, Documents
iin bkz. Pelliot, Marco Polo, Cilt II, s. 408.
. .
56
ZKAN ZG
(Rotan) gney b atda Ta-shh 136 Arabistan) ve P'o-ssu 137 (ran) ;

Bat' da Hsi-t'ien 138 (Hindistan), Pu-lu-sha 139 (Pu-lu l), Hseh
shan 140 ve T'ung ling 141 ile evrilmitir.
Herhirinin arazisi bir ka hin li 142 dir. Orada [Kao-ch'ang] ya
mur ve kar yoktur. Ayn zamanda ok scaktr. Yaz scaklarnn art
t zaman, btn oturanlar topra kazarlar 143 ve oturmak iin ma1 36 Wen-hsien t'ung-k'ao (blm 143, s. 20b) da yanl olarak T'ai-shh "eklinde
yazlmtr. "T'ai" kelimesi yerine "Ta" olmaldr. Ta-shh, Araplara, inlilerin vermi
olduu bir isimdir. Ta-shh eklinin yazl hakknda bkz. Pelliot, review of Arthur
Waley, A Catalogue of paintings recovered from Tun-huang by A urel Stein, TP Catalogue
of paintings recovered from Tun-huang by A urel Stein, TP 28 (1931), s. 398.
Esasnda Ta-shh, Farsa Tazik, Trke Tacik kelimesinin transliterasyonudur.
in - Arap ilikileri iin bkz. Sung Shh, blm 135, s. 1 7a-2 lb ve Wen-hsien t'ung-k'ao,
blm 144, s. 19b-26a. Ayrca in - Arap ve Arap - Orta Asya arasndaki ilikiler iin
bkz. W. Barthold, Turkestan down to the Jtiongol Invasion, E. J. W. Gibb Memorial
series, London, 1 958, s. 185, 190-191 ve 1 95-1 96. Orta Asya'daki Arap fthat iin
bkz. V. V. Barthold, Four Studies on the History of Central Asia, Rusa'dan tercme
eden V.-T. Minorsky, Leiden, 1 962, Cilt 1, s. 1 1- 1 7 .
a7 Beinci yzyldan itibaren in kaynaklarnda ranllar iin P'o-ssu dendiini
gryoruz. Erken ran - in ilikileri iin bkz. Wen hsien t'ung-k'ao, blm 144, s.
6b-10a. Ayrca Chavannes tarafndan T'ang Shu, blm 22 l'den tercme edilmi olan
ksm iin bkz. Chavannes, Documents . . , s. 1 70-1 74.
38 Edward Soothill'e gre Hsi-t'ien, Hindistan'dr. Bkz. Soothill, A Dictionary
of Chinese - Buddhist Terms, London, 1 937, s. 22. Fakat Hsi-t'ien isminin Hindistan
iin ok kullanlan bir kelime olmad grlmektedir. Bkz. Bretschneider, ayn eser,
Cilt il, s. 25-26.
1 39 Pu-lu sha (Pu-lu l), bu yeri tesbit etmemiz mmkn olmad.
14 0 Hseh-shan (Karl dalar). Bu i sim farkl da isimlerini iermektedir. Mesela
bkz. Yan-ho-chiin-hsien t'u-chh, blm 5, s. 1 1 56, "Nan-shan, dier bir ad da Hseh shan'dr." Ta-ming i-t'ung chh, blm 1 6, s. 1 8b , Tien-shan dalarnn dier bir ismi
Hseh-shan'dr. Bretschneider (ayn eser, Cilt il, s. 1 78b) de "T'ien-shan (Tanr Da
lar) nn Hami ehrinin kuzeyine kadar uzand ve ayrca bu dalara Se Shan (Karl
Dalar) dendii sylenmektedir.
141 T'ung-ling dalar ayn zamanda "Soan dalar" olarak da bilinmektedir.
Bu dalar, Dou Trkistan'la Bat Trkistan' birbirinden ayrmaktadr. Bkz. Bretsch
neider, ayn eser, Cilt 1, s. 27.
1 42 "Li" bir in mesafe l birimidir. 559 metredir. Ayrca bkz. Wittfogel-Feng,
ayn eser, s. 609.
Bana gre Julien'in tercmesi yanltr. (Julien, ayn eser, s. 56). Julien diyor ki :
"Kum llerini, karl dalar ve Tsong-ling tepelerini geti ve bylece bir ka bin Li
(bir ka yz mil) katetti." Wang Yen-te seyahati esnasnda bu blgedeki yerlerden
gememitir. Sz konusu bu yerler Kao-ch'ang ehrinin sadece etrafndaki yerlerdir.
143 Metnimizde ki "Ch'ih" (Su birikintisi, ukur) kelimesi, "ti" (toprak" keli
mesinin hatal olarak yazlm bir eklidir.
.
57
aralar yaparlar. Ku srleri hepberaber nehir boylarnda uarlar.

Eer onlar umak iin ykselecek olurlarsa, gne nn scakl
ndan hemen aaya derler ve kanatlar incinir. Evler beyaz ba
danaldr. K'ai-pao 144 [devrinin] ikinci senesinde (968) yamur be
ts'un 145a eritii zaman, evlerin pek ou tahrip olmutur. Chin
ling 146 dalarndan kan nehir, b aehrin btn evresini dolar,
tarlalar ve meyva bahelerini sular ve su deirmenlerini iletir. Bu
yerde Wu-ku (be hububat) yetiir. Yalnz Ch'iao-ma 147 yetimez.
Zengin insanlar at [eti] yerler, geri kalanlar ise sr [eti] 4s ve ya
ban kaz yerler. Onlar mziklerinde pek ok K'ung-hou 149 kullanr
lar. Onlar, samur krk postu, Po-tieh so ve Hsiu-wen hua-jui pu
144 K'a-pao saltanat senesi 30 Aralk 968 de balam ve 29 Aralk 976 tarihinde
sona ermitir.
145 Ts'un, Pelliot tarafndan, inlilerce kullanlan bir l birimi olduu ve
"pouce" (parmak, ayak) olarak tercme edilebilecei sylenmitir. Bkz. Pelliot, "Kao
tch'ang, Qoco, Houo-tcheou et Qarakhodja," s. 584. Genellikle bir "in" on "in aya"
olarak ifade edilmitir.
146 Metnimizde geen Chin-ling da, Chavannes tarafndan Bebalk ile Barkl
arasnda ki bir da olduu iaret edilmitir. Bkz. Chavannes, Documents . . . , s. 307.
Chavannes ayrca, in kaynaklarnda "Altn Dalar" olarak bilinen Altay dalarnn
bu Chin-ling da ile kartrlmamasnn lazm geldiini sylemektedir. Ayrca buna
mukabil Bretschneider, (ayn eser, Cilt 1, s. 1 3 , n. 5) de Altay dalar ile ayn olduunu
syledii bir Chin-shan dandan bahseder.
147 Ch'iao-mai bitkisi iin Smith u bilgileri vermektedir : "Ch'iao-mai, Fagopy
rum Esculentum'dur. Dier isimleri Wu-mai ve Hua-ch'iao'dur. Bazen de T'ien-ch'iao
(tatl kara buday) da denir. Bunu K'u-ch'iao (ac kara buday) dan ayrmak lazm
dr." Bkz. Smith, Chinese Materia Medica, s. 1 7 1 .
148
Wen-hsien t'ung-k'ao'da "yang" (koyun) olarak gemektedir.
149
K'ung-hou, Trke "Kopuz"dur. Bu mzik aleti iin Pelliot, "La version

Ouigoure de l'histoire des Princes Kalyanamkara et Papamkara," TP, 1 5 (1914), s.
258 de unlar sylemektedir : "Benim gitaralar olarak tercme ettiim kelime burada
qungqayu olarak yazl. Ama akabinde 70. sayfada daha doru olarak qunqagu ;,
sonra metnin devamnda Trk qopuz ki bir gitara cinsini ifade eder ve qungqann
yerine kullanlmtr. Qungquu'nun ince k'ong-heou ile ayn terim olduuna dair
phe yoktur."
150 Metnimizde geen "po-tieh" kelimesi yerine, Wen-hsien t'ung-k'ao'da "po
chan" kelimesi gemektedir. Julien'de bu kelimeyi "Kee" olarak tercme etmitir.
Fakat bence metnimizde geen "po-tieh" kelimesi doru olandr.
Po-tieh, inin Bat blgelerinde retilen kaliteli bir pamuk rndr. Po-tieh
iin ilk bilgiler hakknda Pelliot (Marco Polo, Cilt 1, s. 442) unlar sylemektedir :
"Biz Liang Shu kitabnda 6. yzyln ilk yarsnda, Turfan blgesi civarnda yetien
ve ismine Po-tieh-tzu denilen pamuk hakknda bilgimiz vardr."
ZKAN ZG
58
(iek motifleri ile ilenmi elbise) imal ederler. Onlarn adetlerine

[gre] byk bir ksm ata binerler ve ok atarlar. Kadnlar bala
rna Yu-mao 151 giyerler. Su-mu-ehe 152 diye de bilinir. K'ai-yan 1 53
Po-tieh, Uygurlar arasnda Bz olarak geer ve genel olarak btn pamuklu doku
malar iin kullanlr. Po-tieh (pamuk) bitkisinin Turfan blgesinde retilmekte oldu
unu T'ai-p'ing huan-y ehi, blm 1 80 , s. IOb de aka ifade etmektedir.
15 1
"Yu-mao" iin bkz. aadaki not.
15 2
T'ang devri airi Chang Yeh yazd bir yazya Su-mu-ehe adn vermitir.
Bkz. Chang Yeh, Chang yen - kung ehi, Wu-yung-tien eh-ehen-pan eh'an-shu edisyonu,
blm 563, s 14b-15 a). Bu eserde Su-mo-che hakknda fazla bir bilgi yoktur. Yalnz, bu
yaz hakknda yazlm olan bir eletiride, Su-mo-che hakknda bilgi bulunmaktadr.
Shen Hsiung (T'ang kuei ehang, Kuang-wen shu-eh edisyonu, Taipei , 1 967, s. 967968) diyorki : "Bir Sung yazar, Su-mo-che terimini Hu (barbar) giyimi olarak niteledi.
Dier bir izah da bunun Kao-ch'ang kzlarnn (dans eden kzlarn) giydii yu-mao
(kalpak, apka) olduu eklindedir." Bu aklama bize bu terimin orijinal kalbnn Wang
Yen-te seyahatnamesinde getii eklinde olduunu gsteriyor. Dier taraftan Yang
Shen (Han-hai," Sheng an tz'u-p'in" blm, Kuang-ven shu-eh edisyonu, Taipei,
1 968, Cilt 20, s. 1 2264-1 2265) Bat blgesi kadnlarnn dank salarn p'u-sa huan
olarak aklar ve bu blge kadnlarnn giydikleri apkaya da Su-mu-ehe dendiini
ifade eder.
53 Julien (ayn eser, s. 57) Wen-hsien t'ung-k'ao da bu kelime "K'ai-yan" olarak
gemesine ramen, eserinde "Khai-hoang - 587 -" olarak zikretmektedir. Bu yaln
ekil sadece Shou-fu, blm 56, s. 2b de gemektedir. Dolaysyla Julien Shou-fu kita
bn grm fakat nedense kendi metnini kullanmayp, bu yaln metni kullanm ve
hi bir referans da vermemitir.
Julien'in yapt bu hata ve 7 1 9 senesine ait olan Uygurlarn kullandklar takvim
iin Chavannes - Pelliot ("Un traite Manicheen Retrouve en Chine, "JA. 1 (19 13),
s. 309-310) unlar sylemekteler : "Belki Wang Yen-t'nn seyahatnamesinde Mani
heizme dolayl olarak balanm bir baka kayt vardr. Stanislas Julien'in evirisinde
(s. 93) Wang Yen-t, Kao-tch'ang Uygurlarnn 'khai-hoang' devrinin yedinci ylnda
(587'de) yaymlanm olan takvimi kullandklarn' sylyor ama burada bir yanlg
var. Gerek Houei tehou ts'ien lou'nun orijinal metni, gerekse Song ehe, k'ai-houang de
il k'ai-yuan yazyorlar, ve bu bilgi Song'larn devrinden itibaren Souei ehe kouang
ki (ehe wan kiuan leou ts'ong ehou edisyonu, bl. 1 5 , varak 1 8v) de bu pasajn konusuna
dair rastlanan bir alnt ve bir aklama ile dorulanyor. Wang Yen-t'nn seyahat
namesinin bir zeti [zamanmza] kadar ulam olan btn tam yazmalarn dnda,
Li Tao'nun Siu tseu ehe t'ong kien eh'ang pien'ine alnmt. (Bu eser iin bak. B. E. F.
E., IX, 230; 1881 basks, Bibi. nat. coll. Pelliot, il, 792, bu zet 25. blmde varak
7r-8r de bulunuyor). Burada da Kao-tch'angda kai-yuan'nn yedinci ylnn takviminin
kullanld syleniyor. Dolaysyle Wang Yen-t'nn 981-984 de Uygurlarda kulla
nldndan sz ettii takvimin 587'ninki deil, 7 19'unki olduu mutlaka kesindir.
Ancak, 719'da in takviminin zel bir reformu olmad (Zaten 587'den beri hi olmad)
ve o yln takviminin muhafaza olduuna dair herhangi bir astronomik sebep grn-
59
[devrinin] yedinci senesine (719) ait takvim kullanrlar ve nc

ayn dokuzuncu gn Han-shh 154 festivalini kutlarlar. Dier iki
She 155 ve Tung-chh 156 iin ayn eyi yaparlar. ( [Bu festivalleri kutmyor. Belki bir gn bu tarihin basit ve gvenilir bir aklamas bulunur ; imdilik
bu aklamay dini alanda aramaktan baka aremiz yok. Uygurlar Maniheizm'i in'
den almlard ve ite tam 7 1 9 ylnda in Maniheizm'inin gerek hamisi olduu anla
lan byk mou-ch in'e gelmiti ; Uygurlarda 7 19'un takviminin kullanm belki
mou-ch'nn geli tarihiyle ilgilidir. Her ahvalde, Turfan Uygurlarnn takviminin
in takviminden esinlendii gayet aktr."
154 Han-shh, Ch'ing-ming festivalinin bir nceki gndr. Eberhard Ch'ing
ning festivaini aklarken (bkz. Wolfram Eberhard, Chinese Festivals, London, 1958,
s. 1 1 3) yle demektedir : "Bu bizim medeniyetimizdeki paskalya, mslmanlarnsa
Hzr gnlerine tekabl eder." Eberhard, Han - shh hakknda da unlar sylemektedir :
"in'in baz blgelerinde festivalin eski karekterinin ou muhafaza edilmektedir.
Kutlama zaman, "souk yemek ziyafeti" ile bir gn nceden balar. Evlerde ve ci
varndaki btn ateler sndrlr ve yirmidrt saat boyunca yeni bir ate yaklmaz.
Bir gn nceden hazrlanm olan yemekler stlmadan yenilir." Bkz. Eberhard, ayn
eser, s. 1 1 7. Ayrca bkz. . zgi , "Hunlar, Gktrkler ve Uygurlarda Geleneksel Fes
tival ve Elenceler," stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Tarih Dergisi, Say
XXXI, stanbul, 1977, s. 34.
155 She, topraa kurban vermedir. Topraa kurban verme yaz dnencesinde
gerekleir. Shindler'in ifadesine gre bu "topran ruhudur." (Bkz. Bruno Shindler,
"The development of the Chinese conceptions of Supreme Beings," Hirt A nniversary
Volume, London, 1923, s. 318. Shindler ayrca "burada sadece bir zetini vermi ol
duumuz kurban olayna ait herhangi bir ilem, tohumlarn ekillenmesindeki top
ran kutsallndan dolay, lkbahar ve Sonbahar'da yaplmaktayd" demektedir.
(ayn eser, s. 3 18).
J ames Legge ise she iin unlar sylemektedir : "Yer yznn ruhu ya da ruhlar."
Bkz. James Legge, The Chinese Classics, Cilt 1, Confucion Analects, The Great Learning,
The Doctrine of the Mean, nc bask, Dr. L. Ride'nin biografi notlar ile birlikte,
Hong Kong, 1 960, s. 162. Legge, buna ilaveten "mparatorluun gney kesiminde
K'ang-ch'ang, gkyz iin k dnencesinde, kuzey kesimi ise toprak iin yaz dnen
cesinde kurban ifa etmekteydi" demektedir. Bkz. Legge, ayn eser, s. 404.
156
Tung-chih ise k dnencesinde yani 21 Aralk'da yaplan bir kutlamadr.
Bu da ayn yaz dnencesinde olduu gibi fa kat daha byk bir kutlama ile gerekle
irdi. Bu festivalin nemi , Yin ve Yang prensiplerinin yer deitirmesidir. ililerin
inanlarna gre Yang, erkek, uurlu, kuvvetli , parlak ve scaktr. Yin ise, dii, uur
suz, zayf, donuk ve souktur. Yang scaklndan, parlaklndan dolay lkbahar'a
tekabl eder. Sonbahar ise artk souk bir mevsime girildiinden Yin'e tekabl eder.
te bu sebebten dolay Tung-chih festivali nem kazanmaktadr. Bu festivalin in'de
kutlannda imparator ve onun memurlar glk faaliyetlerine ara verirler ve bulut
larn rengine bakarak gelecek seneye ait kehanette bulunurlard. Tung - chh festivali
iin bkz. Derk Boddge, "New Year festivals in Han China," Trudy dvatcat' pjatogo,
Mezhdunarodnogo Kongressa Vostokovedov, l\foskow, 1963, s. 25.
ZKAN ZG
60
larlar]). Onlar, gm ve pirinten 157 yaptklar tpleri su ile

dolduruyorlard. [Bu tplere] b asarak suyu fkrtrlar yahut bir
birlerine su atarak spor yaparlard. Bu [oyuna] Y a-yang-ch'i
ch'-ping (Erkek Ch'i'nin scaklnn yok edilmesi) 5s denir. Onlar
seyahat etmekten holanrlard. Onlar seyahat ederken ou m
zik aletlerini yanlarnda tarlard. Orada elliden fazla Budist ma
nastr vardr. Onlarn hepsinde T'ang slalesi tarafndan koyulmu
kitabeler vardr. Manastrlarn iinde Ta-tsang-chung 1 59 T'ang-yn 160 /'
157
Metnimizdeki t'ou kelimesi, ince prin madeni iin kullanlmaktadr. Bu

genellikle, t'ou - shh (t'ou tas) eklinde yazlmtr. Laufer'in bildirdiine gre T'ou,
prin madeni iin kullanlan Orta Farsa dilindeki tutuva kelimesinin ilk hecesinin
aynsdr. T'ou ve t'ou-shih iin daha fazla bilgi Laufer (ayn eser, s. 5 1 1-5 16) de bulun
maktadr.
158 Bildiimiz
gibi, yang terimi, g, kuvvet, scaklk, parlaklk vs. temsil
ediyor. inlilerin kullandklar Ch'i ve yang kelimelerinin geni bir aratrmas iin
bkz. Fung Yu-lan, A Short History of Chilosophy, edited by Derk Bodde, Toronto,
1 967, s. 1 38-142.
Yang terimi Uygurlarca da biliniyordu. Bu kelime iin bkz. A. von Gabain, Alt
trkische Grammatik, Leipzig, 1941, s. 3 5 1 . Uygurlar tarafndan yaplan ve Wang
Yen-te'nin de spor diye isimlendirdii bu olay, belki de eski bir amanizm kalnts
olarak yamur yadrmakla ilgili olabilir. B ir baka in kaynanda, Kao-li'lerin ha
kanlar, lkbahar bayram ayininden sonra elbiseyle suya girerler ve halk ikiye ayrlp
birbirlerine su serpip ta atarlarm. (Bkz. Abdulkadir nan, Tarihte ve Bugn Sama
nizm, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1972, s. 1 65). nan, "Yada ta" ile ilgili
bir baka yazsnda Ulu Katay, Salcvat, Barin-Tabn ve Baskurtlarn da yamur
tlsm olarak birbirlerine suyu atmak, birbirlerine su serpmek adatleri olduu yazl
dr. (Bkz. nan, ayn eser, s. 1 65). Bu yukarda ki misallerden dolay, Uygurlarn sadece
birbirlerine su atarak serinlemek iin deil, byk bir ihtimalle, eski bir gelenein
devam olarak hu oyunu yaptklarn zannediyorum.
159 Ta-tsang-chung,
in Budist Kanunu demektir. Bu kitap hakknda Julien
ayn eser, s. 58, n. 1) unlar sylyor : "Bu szcklerden phesiz bugn Tibete ad
Gandjour olarak tannan ve hkmeden hanedann devrinde, ince, Manua, Tibete
ve Moolca yaymlanm olan budist klliye anlalyor." Ta-tsang-chung iin ayrca
hkz. F. W. K. Mller, Uigurica I, "Die Anbetung der Magier ein Christliches Bruchs
tck," Aus den Abhandlungen der Knigl. Preuss. Akademie der Wissenschaften, Berlin,
1908, s. 1 1 , n. 3 ve Ajia rekishi jiten, Tokyo, 1 968, Cilt 6, s. 46-48.
160 T'ang-yn iin Julien unlar sylyor (ayn eser, s. 59, not 1 ) : "Tang-yun,
Thang'lar dneminde San-mien tarafndan derlenmi bir vurgulu szlktr ; ama Song
devrinde oktan kaybolmutu. Bu hanedann dnemindeki, Ki-yog-chou, Siu-khiou
en'in Chou'e-wen szlne dair aklamalarnda topland ve bundan geriye kalanlar,
be kitap halinde Tang-yun-khao veya Tang-yun'un incelenmesi balkl bir eser kaleme
ald."
61
Y-p'ien 161 ve Ching-yin 162 gibi kitaplar bulunmaktadr. [Burada]

oturanlar daha ok ilkbaharda seyahat ederler. Toplanm guruplar
halinde seyahat ederken, kendi aralarnda mzik [almaktan] ho
lanrlar. Seyahat edenler, at stnde giderken, eitli canl varlkla
ra yay ekerek ok atarlar. Buna ayn zamanda Jang-tsai 163 (Gkten
gelecek ktlklere kar kurban etme) denir.
Burada Ch'ih-shu-lou (mparatorlua ait fermanlarn sakland
kule) vardr. Bu kulede T'ang [devrinin] imparatorlar T'ai-tsung 164
ve Ming-huang'n 1 65 fermanlar ve imparatorlua ait mektuplar birik
tirilmitir (saklanmtr) . Bunlar [ferman ve mektuplar] ok dikkatli
olarak yerletirilmi ve kilitlenmitir. Bu kulenin arkasnda bir MoT'ang-yn iin aynca hkz. Wilhelm Schott, "Zur Uigurenfrage," ABA W 2 (1876),
s. 43, not 3 ve Eugen P. Feifel, Geschicte der Chinesischen Literatur und Ihrer Gedank
lichen Grundlage nach Nagasawa Kukuya Shina Gakujutsu Bungeishi, Monumenta
Serica Monograph, VII, Pekin, 1 945, s. 1 88.
s Y-p'ien'i Laufer, "Cenneti temsil eden uurlu bir yeim ta" olarak izah
ediyor. Bkz. Laufer, Jade, A Study in Chinese Archaeology and Religon, kinci Bask,
South Pasadena, 1 946, s. 1 54. Y-p'ien hakknda Julien ise unlar sylyor (ayn
eser, s. 52, n. 2) " Yu-pien szl nce Liang hanedan devrinde (502-556) Kou-ye-wang
tarafndan d erlendi;\Thang'larm zamannda Sun-kiang tarafndan geniletildi. Song'lar
dneminin altnc ylnda Ta - tchoung - thsiang-fuo (1031) Tchin p'ong-nien v.s. bunu
hkmdar buynu zerine Tchong - sieou - yu - pien balkl otuz kitap halinde yeni
den yaymladlar."
162 Ching-yin kitab hakknda da Julien unlar sylemektedir : (ayn eser, s.
53) "Bunun, Hint Budist kitaplarnn evirmeni olarak Ta-tse-ngen manastrnda
grevli olan din adam Y ouen-ing tarafndan Thang'lar zamannda derlenmi olan
I-ch'iel ching - yin-i isimli yirmi be kitap halindeki budist szlk olduunu sanyo
rum. Bu eser sekiz defter biimindedir; olduka deerlidir fakat szcklerin vurgu
dzenine gre veya anahtarlarla sralanm olmalarndan dolay, gayet kullansz
dr." Ching-yin kitab iin ayrca bkz. Bunyiu Nanjio, A Catalogue of the Chinese trans
lation of tle Buddist Tripitaka, The Sacred Canon of the Buddhists in China and Japon,
Oxford, 1 883, s. 353.
63 101 Jang - tsai, (Gkten gelecek btn ktlklere kar kurban verme) te
rimi iin hi bir malumata rastlyamadm.
16. T'ai-tsung, T'ang slalesinin byk atas. 627-630 tarihleri arasnda hkm
srmtr. Bkz. Hsin T'ang shu, blm 1 , s. la- 1 2b. Ayrca bkz. Edwin O Reischauer
and John K. Fairbank, Eas Asia the Great Tradition, 1960, s. 155.
Gs 7 1 3-756 tarihleri arasnda hkm srm olan Ming - huang, tarihte Hsan
Tsung (Bilge imparator) olarak da bilinir. Bkz. Hsin T'ang slu, blm 2, s. 4a-1 8h.
Ayrca bkz. Reisclauer - Fairbank, ayn eser, s. 175.
62
ZKAN ZG
ni 166 (Mani) manastr vardr. P'o-ssu (ran) rahipleri kendi kanun

larnn tarafn tutarlar. [Kendi kanunlarnn dndakilere] Wai
tao 167 (yabanc doktrin) derler.
[Kao-ch'ang] Nan T'u-cheh 168 (Gney Trkleri - Gktrkleri),
Pei T'u-cheh 16 9 (Kuzey Trkleri - Gktrkleri), Ta Chung-y 170,
Hsiao Chung-y 171 Yang-mo 17 2 (Yama), Ko-lu 173 (Karluk), Chieh55 Uygurlar Maniheizm'i 763 tarihinde Bg Kaan zamannda devlet dini
olarak kabul etmilerdir. Bu din Suriye'de ortaya km, ran'da gelimi ve Orta
Asya ile in'e doru yaylmtr. Metnimizde geen Mani manastr ve Uygurlarn
Mani dinini kabulleri ile ilgili olarak Chavannes ve Pelliot uzunca bilgi vermektedirler.
Her ne kadar verdikleri bu bilgiler tamamen metnimizdeki geen Mani manastrnn
aklanmasyla ilgiliyse de biz bu geni aklamay tamamen bamsz olarak "Ak
lamalar : Mani Dini ve Mani Manastrlar," blmnde vermeyi uygun bulduk.
5 7 Wai-tao terimini Chavannes - Pelliot (ayn eser, s. 309) "Sapk retiler"
olarak tercme etmilerdir.
Bs T'u-cheh'ler 552 tarihinde Juan-juan (Avar) lar hakimiyetleri altna alarak
devlet kurmular ve kendilerine bu tarihten sonra Gktrkler denilmitir. Gktrk
ler 742-743 tarihinde Basml ve Uygur Trkleri tarafndan yklmlardr. Bu devletin
kuruluu ve in ile ilikileri hakknda bkz. Chavannes, Docuaents . . . , s. 233-237,
Berthold Spular, Geschicte Mittelasiens in Handbuch der Oruentalistic, Cilt V, Ksm
V, Leiden, 1 966, s. 1 24-148, Hamilton, ayn eser, s. 94 ve 1 00 ve . zgi, "XI. Yzyla
kadar Orta Asya Trk Devletlerinin in'le yapt ticari mnasebetler," s. 97-102.
T'u-chh ismi nce Pelliot tarafndan Trkt eklinde ifade edildi. (Bkz. Pelliot,
"L'origine de T'ou-kiue, nom Chinois des Turks, TP 1 6c (1915), s. 687-689). Fakat
daha sonra Boodberg bu okuyua kar kt ve eski formu T'u-kiuet olan T'u-chel
kelimesinin "Toquz" veya "Tuquz" olmas Hizm geldiini savundu. (Bkz. Peter A.
Boodberg, "Three notes on the T'u-cheh Turks," Semitic and Oriental Studies, 1951,
s. 1-1 1). Son zamanlarda da Edwin G. Pulleyblank, ("The Chinese name for the Turks,"
JA OS 85 (1965), s. 1 2 1-125) T'u-cheh kelimesinin Trk olmas gerektiini savundu.
Pulleyblank ile hemen hemen ayn yllarda Kafesolu, Trk adnn tarihi gelimesi ok
geni bir aratrma yapt. Bkz. brahim Kafesolu, "Tarihte 'Trk' ad," Reit Rahmeti
Aea iin, Trk Kltr Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara , 1 966, s.
69 Pei T'u-cheh, Kuzey Gktrkleri.
1 o Bu Chung-y kabilesi igillerle zdeletirilmitir. Bu konuda bkz. Pelliot,
"Neuf notes . . . ", s. 222 ve Hamilton, ayn eser, s. 1 5 1 . Mahmud Kagari (Divan
Lugat-it-Trk, Trk. Ter. Besim Atalay, Ankara, 1939, Cilt I, s. 28) igillerden bir
gurup Trk diye sz etmitir. Ayrca igiller hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Mi
norsky, Hudud al 'Alam, s. 98-99 ve aklamalar, s. 297-300, Barthold, Four Studies
. . . , s. 89 ve A. Zeki Velidi Togan, Bugnk Trkili (Trkictan) ve Yakn Tarihi,
stanbul, 1 947, s. 48-49.
171 Hsiao Chung-y, Kk igiller.
7 12 Yang-mo (Yama), Dokuzouz kabilelerinin bir koludur. Bkz. Minorsky,
Hudd al-'Alam, s. 95-96 ve Togan, yukardaki eser, s. 55.
73 Ko-lu (Karluk) in kaynaklarnda ekseriyetle Ko-lo-lu eklinde yazlmakta
dr. Karluklar iin bkz. Spular, ayn eser, s. 1 68-176 ve Bartlold, Four Studies . . ,
s. 86-92 ve Hamilton, ayn eser, s. 1 54-1 55.
.
63
chia-ssu 174 (Krgz), Mo-man 175 (Barnan), Ke-to l76 ve Y-lung 177
( rng) kabileleri zerinde hkm srmtr. Bu topraklarda fakir
insan yoktur. Onlar ihtiyac olanlara yemek yardm yaparlar. nsanlar
uzun mrldr. Umumiyetle yz yann stne [kadar yaarlar].
Gen yata lene hi rastlanmaz.
Bu srada drdnc ayda (26 Nisan-25 Mays, 982) Shh-tzu
Wang 178 (Arslan Han) yaz Pei-t'ing 179 (Bebalk) te geiriyordu.
74 Chieh-chia-ssu (Krgz). Krgz ismi, in kaynaklarnda ok farkl yazl
lara sahiptir. Bunun iin bkz. Tsai Wen-shen, ayn eser, s. 43, not 1. Krgzlar iin
ayrca bkz. Wen-hsien t'ung-k'ao, blm 147, s. 6b-10b.
1 5 Mo-man (Barnan) kabilesi Wen-hsien t'ung-k'ao, blm 143, s. 2 lb de Yung
man olarak geiyor. yle sanyorum ki, bizim metnimizdeki ekliyle kelime dorudur.
Minorsky'ye gre (Hudd 'Alam, s. 295) Biruni'nin Canon'dan yapt alntyla, U
Turfan blgesine ait olan bir Barnan ehrinin var olduunu sylemekte.
Mahmud Kagar eserinde (ayn eser, Cilt Ill, s. 369) Barman'n iki anlam oldu
unu sylyor. Bunlardan birincisi, Afrasyab'n ismi , dieri de bu kii tarafndan
kurulan ehrin addr. Barnan ehri hakknda ayrca bkz. Hamilton, ayn eser, s. 148.
Mar-man okunuu ile bu ehir hakknda bkz. Pelliot, "Commans", s. 135.
7 6 Ke-to kabilesi hakknda hi bir malumat bulamadm. Pelliot tarafndan bu
kabile isminin okunuu iin nerilen kelime Kak-ta'dr. Bkz. Pelliot, "Commans,"
s. 1 19.
n Y-lung (rng) kabilesinin ismini Pelliot "rn", "rn" diye okumutur.
(Bkz. Pelliot, "Commans", s. 1 35). Bu kabilenin isminin "rng" eklindeki okunuu
iin bkz. Hamilton, ayn eser, s. 1 60.
Yukarda bahsi geen pek ok kabile Julien tarafndan yaln olarak transkrip
siyon edilmitir. Julien'in tercmesi aynen yledir : "Uygurlar, Gney ve Kuzeydeki
Tou-kiai (Trkler) ve en nde gelenleri byk ordu'nun ve kk ordu'nun Wei'leri
olan ok sayda kabileye; Mo-ko, Lo-tien, Ko-sse, Yong-ma, Khe-to ve Yu-long kabi
lelerine hkmediyorlar." (Bkz. Julien, ayn eser, s. 55).
1s Shh-tzu (Arslan) 981 tarihinden itibaren Kao-ch'ang Uygurlarn hkm
darlar tarafndan kullanlan bir nvandr. Bkz. Wen-hsien t'ung-k'ao, blm 143, s.
l 9a ve Sung Slh, blm 135, s. 8b. Kaynaklarmz bu nvan Trke ekliyle de A-ssu
lan Han eklinde kaydetmektedirler. Bu nvan daha sonra Kan-chou ve Chiu-tz'u
Uygurlar tarafndan da kullanlmtr. Bkz. zgi, "Kao-ch'ang Uygurlar hakknda,"
s. 9, Pinks, ayn eser, s. 77-80, Wittfigel-Feng ayn eser, s. 102, Hamilton, ayn eser,
s. 77-80, Wittfogel Feng, ayn eser, s. 102, Hamilton, ayn eser, s. 146-147 ve Abe
Takeo, A Study of the History of the Western Uyiur State, s. 365-368.
19 Babalk, Cungarya'da, imdiki Guen ehrinin kuzey - batsndadr.
Han Slale;i zamannda ismi Chin-man idi. Daha sonra 7. yzylda Gktrklerin
oturduklar bir yer olmutur. T'ang Slalesi zamannda ise inin bir snr eyaleti olan
T'ing-chou'nun merkeziydi. Yan-ho-chn-hsien t'u-chh, (blm 5, s. 1 170) kitabnda
"Kuzey Saray" olarak isimlendirildiini gryoruz. Bat Gktrkler zamannda
Bebalk ehri iin T'ai-p'ing huan-y ehi (blm 1 36, s. 5a-6a) kitabnda bilgi vardr.
ZKAN ZG
64
Days A-to Y-yeh 180 (Ata ge) yi memlekete bakmas (idare etmesi)
iin [orada] brakmt. nce [Ata ge] Yen-t'ye bir eliyle mesaj
yollad. Dediki : "Ben Han'n daysym. Bana hrmetle eilmiyecekmi
sinizl81 Yen-te dediki : "Ben [buraya] imparatorun ferman ile gel
dim. Bizim ananemize gre [size] hrmetle eilmek yakmaz." [Eli]
tekrar sordu : "Eer siz bizim Hanmz grrseniz ona da hrmetle
eilmiyeceksiniz?" Y en-te tekrar dediki : Yine bizim ananemiz bize,
[bir bakasna] hrmet etmee izin vermez.
Bir ka gn sonra, Ata ge [Wang Yen-te'yi] karlamaya geldi.
Fakat kendisi [Ata ge] Yen-te'ye doru ok hrmetkarane bir [ekilde]
gitti.
Shh-tzu Wang (Arslan Han) Yen-te'yi Pei-t'ing (Bebalk) e
davet etti.
Bi_.Chiao\ ho 182 kasabasn geip gittik.
Alt gn sonra Chin-ling k'ou'ya 183 vasl olduk. [Burada] ok

kymetli mallar imal edilir.
ki gn sonra Han-chia chai'ya 1s4 vasl olduk.
Mool dneminde de "Bebalk" ismi ile anlan bu ehir, bu sralarda Farsa ola
rak "Panjikaht" olarak yazlmtr. Bebalk ehri iin bkz. Chavannes, Documens,
s. 1 1 , Bretschneider, ayn eser, Cilt 1, s. 66, not 1 57, Ecsedy, "Uigurs and Tibetans in
Pei-t'ing," s. 92, not 5, Barthold, Encyclopedia of Islam, "Bishbalk", Cilt il, s. 7 28730.
180 "A-to" kelimesinin "Ata" eklinde okunuu iin bkz. Hamilton, ayn eser,
s. 147. Hamilton, "Ata" kelimesine burada ("baba") anlamn veriyor. Uygurlar ara
snda Ata (ced, baba) kelimesinin kullanm iin bkz. Gabain, Alttrkische Grammatik,
s. 296.
8 Bir baka deile "Ballk treni yapmak."
82 Chiao-ho chou, yani Yar-Hoto, Turfan havzasnn nceki baehriydi. Buras
in kaynaklarnda Han Slalesinden T'ang Slalesi zamanna kadar Ch'ih-shih ch'ien
wang-t'ing olarak bilinmekteydi. lk dnemlerinden itibaren bu ehir iin bkz. Yan-ho
chn-hsien 'u-chih, blm 5, s. 1 169-1 1 70 ve T'qip'ing huan-y ehi, blm 1 56, s.
3b-4b. Ayrca bkz. Bretschneider, ayn eser, Cilt il, s. 1 89 ve Chavannes, Documents
. . . , s. 6-7.
183 Chin-ling (k'ou) tabiri ile bu dalarn iinden geen bir geite atf yapmakta
dr. Chin-ling dalar iin bkz. " Tercme Blm Notlar", not 84.
184
Han-chia chai, " Han Hanedanl ailesinin konak yeri" olarak evrilebilen
bu yere ait kaynaklarda bir malumat bulmak mmkn olmad. Julien (ayn eser,
s. 62) bu yer iin "inlilerin konak-kamp- yeri" olarak izah ediyorsa da, in askerleri
nin burada karargah kurduklarna dair hi bir bilgiye sahip deiliz.
65
Be gn iinde Chin-ling (dana) trmandk. Ling'i getik, 185

ve hemen iddetli yaan yamurla karlatk. (ling'in] zerinde,
Lung W ang 186 (Su ve Yamur Tanrs) iin [dikilmi] ta zerinde bir
kitabe vard. [Bu kitabede] yle diyordu : "Bu Hsiao-hseh shan (K
k kar da) dr. Dan tepesinde toplanm kar vardr. Seyahat eden
ler Mao-chi 187 giyerler. Biz [bu da] bir gnde getik ve Pei-t'ing'e
(Bebalk) vasl olduk.
Biz Kao-t'ai 188 manastrnda istirahat ettik. Onlarn kral (Ars
lan Han) yemek iin at ve koyun piirtmiti. ok lezzetli idi. [Bu]
arazide atlar ok boldur. Kral (Han), prensesler ve valiahtlarn her
birisinin at srleri vardr. Onlar bin Li'den daha fazla genilie [sa
hip olan] dz ovada [srlerini] otlarrlar. Onlar [atlarnn] derisi
nin rengi ile kendi srlerini ayrt ederler. Hi kimse srsnn sa
ysn bilmez. [Bu ovada] kartal, ahin, doan ve akbabalar vardr.
ok gzel otlar vardr. Avc kular onlar yakalarlar ve yerler.
Onlarn kral (Arslan Han) bir mesaj yollyarak dedi ki : "Biz
eliyi kabul etmek iin bir gn seeceiz. Biz yle mit ederiz ki te
hire uramaz."
[Arslan Han] bizi yedinci gnde kabul etti. Onlarn Kral 189
oullar ve hizmetkarlarnn hepsi yzlerini dou'ya evirdiler ve
[in imparatoru tarafndan] yollanan hediyeleri kabul ettiler. Bir
tarafta bir kimse [elinde] tatan bir an tutuyordu. O [ahs] sero
moni iin tempo tutuyordu. [Kao-ch'ang] kral ann sesini duyunca
selam verdi. Bundan sonra, olu, kz ve yakn akrabalar [benim]
etrafm evirerek eildiler ve hediyelerini kabul ettiler. Sonra, m18 5 Metnimizde geen "wen" kelimesi hatal olarak yazlmtr. Kelimenin do
rusu Wen-hsien t'ung-k'ao, blm 143, 22a da ki "kuo" ekli olmal dr.
186 Metnimizdeki " Lung Wang, Wen-hsien t'ung-k'ao, blm 143, s. 22a da "Lung
t'ang" olarak gemektedir. Ayn yalnhk Bretschneider, ayn eser, Cilt II, s. 29 de de
yaplmtr.
87 "Mao-chi", kldan yaplm bir eit kee demektir. Bu eskiden beri kullanlan
bir in terimidir. Bkz. K'uo-yo, Erh-ya, Ssu-pu pei-yao edisyonu, 1 930, blm I, s. 12a.
188 Kao-t' ai manastr, Ming Slalesi dnemine kadar ayakta kalm bir yap
olarak gzkr. Bu hususta Cheng Hsiao unlar sylemektedir : "Tu-lu-fan (Turfan)
kuzey - batsnda Ling-shan vardr. Bunun yaknnda da Kao-t'a yksek platosu
ve burada da bir Budist manastr bulunmaktadr." Bkz. Cheng Hsiao, Huang Ming
ssu-i k'ao, Kuo-hseh cen-k'u edisyonu, 1 937, s. 79.
1 89 Wen-lsien t'ung-k'ao, blm 143 s. 22a da bu cmlede bir yanllk yaplm
ve cmleye fazladan hir "chu" kelimesi ilave edilmitir.
ZKAN ZG
66
zik, iki, ziyafet ve gece yarsna [kadar] artisler tarafndan [oyna

nan] piyes vard.
Ertesi gn bir kaykla [gezinti] yaptk. Gln drt bir tarafn
dan davullar alyordu.
Tekrar [ertesi gn] sabahleyin, Budist tapna Ying-yn T'ai
ning'i 190 gezip seyrettik. [bu tapnak] Chen-kuan 1 91 (devrinin) dr
dnc ylnda ina edilmiti. Pei-t'ing (Bebalk) in kuzeyindeki da
larda Kang-sha 192 (amonyak) imal ediliyordu. Dan iinden sk
sk duman ykseliyordu. Fakat hi sis yoktu. Bundan baka, 193 k
ve alevler, mealenin yansmas gibi idi. Kular ve farelerin hepsi
krmz [renkli] grnyordu. Bu Kang-sha (Amonyak) ile ilgili kim
seler ayakkab giyerlerdi. [Ayakkablarnn] tabannda tahta vard.
Eer [ayakkabnn] taban deriden olsayd, onlar kavrulurdu.
Dan eteinde mavi amur reten bir maara vardr. [amur]
maarann dna kt zaman, derhal sha-shh (kumta) ya dn
rd. Yerliler hunu deri tabalamakta kullanrlard. ehrin iinde
pek ok iki katl binalar vardr. nsanlar iyi yzldr ve usta sanat
karlardr. Altn, gm, bakr ve demir kaplar zerinde alrlard.
yi bir atn fiyat bir p'i 194 ipektir. Zayf ve bakmsz atlar [ise] ye1 9 0 Ying-yn T'ai-ning tapna hakknda hi bir yerde malumat bulamadm.
Yalnz Barthold, "Bebalk" makalesinde "Wang Yen-te'nin kaykla getii ve ese
rinde tasvir ettii gl, ehrin her halde arknda idi. Burada bir takm sed bakiyeleri
bulunmutur ki , nehir bu sedler vastalaryla bir gl tekil edecek ekilde genilemekte
idi. Harabelerin garbnda , vaktiyle bir Buddha manastrnn mevcud olduu zannedi
liyor. Wang Yen-te'ye gre, o zamanlar, Pei-t'ing'de daha 637 senesinde ina edilmi
Buddha mabetleri vard." demektedir. Bkz. Barthold, "Bibalk" maddesi, slam
Ansiklopedisi, Cilt 111, s. 652.
1 9 1 Chen-kuan saltanat dnemi 22 Ocak 627 de balam ve 6 ubat 650 de sona
ermitir. Dolaysyla Ying-yn T'ai-ning tapna 630 tarihinde ina edilmitir. Yukar
da ki notta ( 1 28) Barthold'un syledii gibi 637 senesi yalntr.
19 2
Kang-sha (amonyak) iin Laufer (Sino-Iranica, s. 503-504) de bilgi vermek

tedir. Ayrca bkz. T'ai-p'ing huan-y ehi, blm 1 8 1 , s. 6b de, Kuei-tzu (Kua) da
retilen amonyak iin bilgi veriliyor. Japon bilim adam Matsuda Hsiao, Kodai Ten
zan no rekishi chirigakuteki, (Eski T'ien-shan blgesinin tarihi corafyas zerinde
c;almalar}, Tokyo, 1 956, s. 408-410 da Wang Yen-te seyahatnamesini kullanarak,
amonyak hakknda bilgi veriyor.
193 Wen-hsien t'ung-k'ao'da (blm 143, s. 22b) cmleye "akam olunca" ibaresi
eklenmitir.
m P'i, 1 2.44 metrelik bir l birimidir. Bkz. Wittfogel-Feng ayn eser, s. 609.
67
mek iin kullanlrd ve deeri yalnz bir chang 195 ipektir. Btn
fakirler et yerler. 196
Biz sonra daha Dou' da T'ang [Slalesinin] dou snr olan An
hsi (Arsak) 197 [ehrine] vasl olduk.
Yedinci ayda (23 Temmuz-2 1 Austos, 982), [Arslan Han] Yen
te'nin [memleketine] dnnden nce 198 [Kao-ch'ang'a] vasl oldu.
[Bu srada] bir Kitan elisinin geldiinden haberdar edildi. Elinin
yaban tavan gibi duda vard. Bunu gm bir yaprakla rtyor
du. Eli krala (Arslan Han'a) dediki : "Han (inliler), Ta-tan (Ta
tar) lara sizin topraklarnz yolu ile bir eli yollam olduunu duy
dum. Maksad, sizin snrlarnzda casusluk yapma teebbsdr.
Siz hemen onu [W ang Y en-te] Tatarlara yollayn. Sizinle oyalanmas
iin izin vermeyin." Eli devamla dediki : ''Kao-ch'ang nceleri
Han (in) topra [memleketi] idi. [Netice olarak] Han (in) elisi,
ilerideki hareketlerine (dncelerine) uygun olarak sizin toprakla
rnza casusluk yapmak iin geldi. Siz bu ii aratrn."
Yen-te kendi ajanlar vastasyla bu szleri rendi ve krala (Ars
lan Han(a) dediki : ''Ch'an-jung 199 (Kpek barbarlar), her za
man in'e muhaliftirler. imdi, onlar [bizim] aramz ayorlar. Ben
onlar ldrmek istiyorum." 200
Kral [Arslan Han] rica ederek [bu dncelerden] Wang Yen-te'
yi caydrd ve [W ang Y en-te] vazgeti.
O [W ang Yen-te ], altnc senenin beinci aynda (5 Haziran3 Temmuz 981) baehri terketti (yola kt).
195
609.
1 96
Chang, 3. 1 1 metrelik bir l birimidir. Bkz. Wittfogel-Feng, ayn eser, s.
O zamanlar inde yalnzca zenginler et yiyebilirdi.

An-hsi (Arsak), Hsin-chiang'da imdiki T'u-lu-fan (Turfan) blgesinin Bat
tarafndadr. Pinks tarafndan An-hsi, Kua olarak gsterilmitir. Bkz. Pinks, ayn
eser, 1 7 8-179, not 561 . Bu hususla ilgili olarak T'ai-p'ing huan-y ehi blm 1 56, s. 7 de
u bilgiyi bulmaktayz :" An-hsi ta-tu-hu fu, aslnda Chiu-tzu (Kua) devletidir."
An-hsi'nin "Arsak" olarak okunuu iin bkz. Pelliot, Marco Polo, Cilt 1, s. 1 8.
198 Arslan Han'n Kao-ch'ang'a dn tarihi, Hui-ch'u ch'ienlu kitabnda bulun
mamasna ramen, Hs Tzu-chih 'ung-chien ch'ang-pien, blm 6, s. 7b, Shuo-fu, blm
56, s. 4b ve Sung Shh, blm 135, . 1 2 a da "dokuzuncu ay" olarak gemektedir.
199 Ch'an-jung, inin Bat blgelerinde yayan kabileler iin verilmi bir isim
dir. Burada Ch'i-tan (Kitan) lar kastedilmektedir. Bkz. De Groot, Die Hunnen der
vorchristlichen Zei, s. 7 ve 2 1 .
2oo B u cmle bir baka ekilde
"onlar" yerine "eli" y i ldrmek istiyorum
eklinde de anlalabilinir.
197
68
ZKAN ZG
Yedinci senenin drdnc aynda (26 Nisan - 25 Mays, 982) de

Kao-ch'ang'a vasl oldu. Her nereden getiyse, imparatorluk ferma
nndan dolay eitli barbar reislerinden, elbiseler, altn kemerler ve
ipekler ihsan edildi.
Sekizinci senenin ilkbaharnda (16 ubat-15 Nisan, 983), bu reis
lerin bir ksmnn ak bir ekilde minnettarlklarn [gsterdii] yzn
den, ok fazla elinin itirakiyle, eski yolundan geri dnd.
Yung-hsi [devrinin] birinci senesinin drdnc aynda (4 Mays
Haziran, 984) de [Wang Yen-te] [in] baehrine vasl oldu.
Yen-te ilk olarak Ta-tan (Tatar) snrna geldii zaman, Chin'
lilerin 201 yklnda esir alnan insanlarn neslinden baz kimseleri
grd. [Bunlar] yolunu keserek kendisine ho geldiniz [diyorlar] ve
yemek-iki ziyafeti veriyorlard. Byk bir vatan hasreti ile kendi
komu ve akrabalar hakknda soru soruyorlard. On gn [Wang Yen
te'yi yolundan] alkoydular, bylece [onlarn yanndan ayrlp] gide
medi. [Yukardaki] Yen-te'nin kendi hikayesinden gelmitir.
Bu [hikaye] Kuo-shh'nn iine girmitir. 202 Bundan dolay,
ben buraya kendi bilgilerimi de dahil ettim. Gelecekte bir kimse,
Chiu-i 203 (Dokuz 1) ve Pa-man 204 (Sekiz Man) lara seyahat ederse, ya
hut diplomatik mnasebetleri olursa, ihtimal faydal [bilgiler] bula
bilirler.
201 Burada "Chin" kelimesi 936-944 tarihleri arasnda in'de hkm srm
olan Chin Devleti'ni ifade etmektedir. in'in "Be Slalesi" olarak bilinen devletlerin
den birisidir. Sonraki Chin Devleti , Trk kkenli olup, Shih Ching-t'ang tarafndan
kurulmutur ve Kitan'lar tarafndan yklmlardr. Bkz. Reischauer - Fairbank, ayn
eser, s. 169.
202 Kuo-shih terimi iin Yang, "The Organization of Chinese Official Historiog
raphy : Principles and Methods of the Standard Histories from the T'ang through the
Ming Dynasty," s. 97 isimli makalesinde unlar sylemektedir : "Biografik bilgiler,
bir mezar ta yada bir aile tarihi gibi hem resmi hem de zel kaynaklardan derlenebi
lir. Bu almalara Hui-yao ya da Hui-ien (Yan Hanedan Ching-shih ta-tien zama
nnda) deniliyor ve hkmet derlemelerine dayanarak toplanm olan bu belgeler,
- belli kendi resmi tarihileri vastasyla - "Devlet Tarihi" veya "Milli Tarih" demek
olan Kuo-shih' meydana getiriyorlar."
203 Bkz. Aadaki not (204).
204 Chiu 1 (Dokuz 1) ve Pa-man (Sekiz Man} anlamna gelen bu isimler, Batl
ve Gneyli barbar kabilelerini ifade eden genel bir terimdir. Sung Hui-yao (blm
1 98, s. 535) kitabnda "Gney - Bat Fan"lar blmnde Dokuz 1 ve Sekiz Man terim
leri gemektedir. Erich Haenisch, Wrterbuch zu 1Vlangol un Niuca Tobca'an ( Yan-ch'ao
pi-shih) Geheime Geschicte der Mongolen, 1962, s. 95 de "Chui-1 Pa-man (Dokuz 1,
Sekiz Man" in dndaki btn her eit insanlar" anlamna gelen Moolca kelimelerin
ifade ettii manann Hua- i-y'nn ince tercmesi olduunu ifade etmektedir.
III.
BLM
SEYAHATNAME'DE GEEN COGRAF SMLER LE

BAZI TERM VE KONULARIN AIKLAMALARI
(ALFABETK SIRA LE)
Kao-ch'ang ehri Hakknda
Kao-ch'ang, Yan slalesi tarihisi Ou-yang Hsan (1283-1357)in
Kuei-cha wen-chi isimli kitabnda Ho-chou veya Huo-chou (Hoo) ola
rak isimlendirilmitir. Yan slalesi zamanndaki bu deiiklikler
iin bkz. Francis Woodman Cleaves, "The Sino-Mongolian Inscription of
1362 in Memory of Prince Hindu," HJAS 12 (1949), s . 49-50 ve Paul
Pelliot, "Kao-tch'ang, Qoco, Houo-tcheou et Qara-khodj a," avec une
note additionalle de M. Robert Gauthiot, JA, 19 (1912), s. 579-603.
Bu dnemdeki Turfan blgesindeki Uygurlarla ilgili olarak, bil
hassa onlarn baehirlerinin Kao-ch'ang ehri deil, Bebalk ehri
olduunu ne sren Japon bilim adam Abe Takeo, Nishi Uiguru ko
kushi no kenkyu (Bat Uygur Devletinin tarihi zerine bir alma) adl
eserinde ve "Where was the capital of the West Uighurs ?" (Silver Ju
bilee Volume of the Znbun-Kagaku-Kenyusyo, Kyoto, 1954, s. 435450) isimli makalesinde bu konuyu ilemitir. Takeo, Wang Yen-te'nin
seyahatnamesinden faydalanarak yle demektedir : "But if one will
read this account carefu1ly, one will notice that the all-important Ars
lan Khan treated Pei-t'ing as his permanent home rather than as a
mere 'summer place' - in Yen-te's words - and that the permanent resi
dent of Kao-ch'ang was only his father-in-law Y-yeh." (Bkz. "Where
was the capital of the West Uighurs ?" s. 449.
Takeo'nun aksine ben, Bebalk'n baehir olarak metinde gs
terildii kansnda deilim. nk, W ang Yen-te seyahatnamesinde ay
nen yle demektedir : "Chin-ling dalarndan kan nehir, Kou-ch'eng
(Baehir) btn evresinden dolar . . . " Bkz. s. 68. Ayrca Wang Yen
te seyahatinin bir baka yerinde ise, "Arslan Han Pei-t'ing (Bebalk)
a giderken days Ata ge'yi memleketi idare etsin diye orada (Kao
ch' ang) brakt" demektedir. Bkz . s. 79. Btn bunlar Wang Yen-te'
nin szlerinden Kao-ch'ang ehrinin o sralarda baehir olduunu
gstermektedir. Elisabeth Pinks'te Takeo'nun bu szlerine deinmi
ZKAN ZG
70
ve ileri srd fikillerin ikna edici olmadn ileri srmtr. Bkz.

Pinks, ayn eser, s. 22 .
Wang Yen-te'nin yukardaki bu szlerinden baka, o sralarda
Kao-ch'ang'n baehir olduunu aklayan bir baka kaynak daha var
dr. "Jinanjkath capital of the Toghuzghuz. it is a middle-sized town.
in summer great heat reigns in it but the winter there is very pleasant."
Bkz. V. Minorsky, Hudud al-' A lam, s. 94. Biz, Hudud al 'Alam'n
bahsettii Jinanjkath'in (Chinanjkath
Chinese town (in ehri)
Hoo ile ayn ehir olduunu da bilmekteyiz. (Bkz. Minosky, Sha
raf al - Zaman Tahir Marvaz on China, The Turks and India, the
Royal Asiatic Society, London, 1942, s. 18) . Hudud al-'Alam'de bu
mevzuda ayrca u bilgilerde mevcuttur : "The king of the Toghuzghuz
in summer lives in this village of Panjikath (Bebalk)." Bkz. Mi
norsky, Hudud al- 'Alam, s. 94.
-
Abe Takeo, Hudd al-'Alam'n hatal olduunu ve Bebalk'n

lkedeki en byk ehir olduunu ve Kao-ch'ang'n da orta byklk
te ki bir ehir olduunu belirtmektedir. (Bkz. Takeo, ayn eser, s. 450) .
zamanmzda da olduu gibi, elbetteki bir baehrin, mutlaka o lke
nin en byk ehri olmas dnlemez. Bundan baka, in ve Uy
gurlar arasndaki siyasi ve ticari mnasebetlerde, karlkl olarak
gidip gelen btn heyetler, ya Kao-ch'ang'dan in'e yahut da in'den
Kao-ch'ang'a gitmitir. Bu durumun zellikle bilhassa in tarihinde
nemi byktr. nk, komu lkelerin baehirlerinden gidip gelen btn heyet isimleri kendi tarihlerine kaydedilmitir. Btn
bunlar o srada Kao-ch'ang ehrinin Uygurlarn bakenti olduunu
gstermektedir.
Fan (Bat Barbarlar)
Fan terimi Tibet ve Tangut kkenli olan kabilelere verilen bir

isim ve "Bat Barbarlar" anlamnda da kullanlmaktadr. Bu devirde
ayrca Tibetliler "T'u-fan" ve Tangutlarda "T'ang-hsiang" olarak da
bilinmektedir. Tangutlar 627 senesinde Tibetliler tarafndan malup
edilince ine snmlar ve Ling ile Hsia ehirleri civarlarna yer
lemilerdir. Bkz. Sung Slh, blm 185, s. 1-12. Yine ayn Tangut
kabileleri 8. yzylda kendi kabile adlarn brakarak Ch'ing-chou
blgesinde yaayanlar Tung-shan pu-lo ve Hsia-chou blgesinde yaa
yanlar da P'ing-hsia pulo isimlerini almlardr.
71
Mani Dini ve Mani Manastm

Wang Yen-te'nin seyahatnamesinde bahsettii "Mani manastr"
ile ilgili olarak Chavannes ve Pelliot, ("Un traite Manicheen . . . "
s. 308-309) makalelerinde unlar yazmlardr : "981 ile 984 arasn
da, in elisi Wang Yen-t, Kao-tch'ang Uygur kralln ziyaret et
ti. Orada, T'ang'lar devrinden kalma in Budist edebiyatnn hala
saygn olduunu 2 ve Budist tapnaklarnn varlna iaret ediyor ve
[unlar] ekliyor 3 (metin XXXIX] :' Orada Mani tapnaklar 4 ve kendi
dinlerine gre ibadet eden dindar Acemler 5 de var; Budizmin kutsal
kitaplarnn sapk retiler olarak adlandrdklar budur' ."
Sar Nehir : Wang-Yen-te'nin Nehri Getii Yer
Wa ngYen-te'nin Sar Nehri hangi blgeden geerek, seyahatine
devam ettii ve o sralarda Sar nehrin her blgesi byle bir gei iin
izin veriyormuydu sorularna cevap aramak lazmdr. nk, lem
seyahatname zerinde alanlar hem de o devrin corafyas ile ura2 El-Biruni de Toghuz'lar arasnda Budist'lerin (aman'larn) olduu biliniyordu.
Bkz. Kessler, Mani, s. 3 14.
3 Wang Yen-t'nn seyahatnamesi Wang Ming-ts'ing'in Houei tchou ts'ien lou'
sunda (Tsin tai pi chou basks, Bl. 4, varak 4 v.d.) bulunuyor ; buradan, Sung'lann
Tarihi'nin 490 blmne (var. 4r-5r), Ma Touan-lin'in Chouo fou'ya (336. blmne)
girdi. Visdelou onu 18. yzylda Herbelot'nun Bibliotheque orientale'in Supplement
(ek) inde tntt. O zamandan beri onu Stanislas Julien, Ma Touan-lin'in olduka ha
tal metnine gre tercme etti : nce Journal Asiatique'te yaymlanm olan eviri,
Melanges de geographie, asiatique asiatique et de philologie sinico - indienne'de bulunu
yor (s. 86-102) ; Yeni bir evirisi gerekmektedir.
4 Stanislas Julien'in evirisinde 'mani tapnaklar' yerine buna tekabl eden
'incinin tapnaklar' (Budizmin mani' si) yer alyor ve bu yanlg o zamandan beri bir
,
ok defa tekrarland; oysa doru - yaln cetvelinde dzeltilmiti. Ayrca doru eviri
1 820'den beri A. Remusat, Recherches sur les langues tartares, s. 286'da mevcuttu."
6 "Bu 'dindar Acemler' Mecusi ya da Nesturi olabilirler. Nesturilik in'e VII.
yzyln ilk yansnda girdii zaman, bu tapnaklara 'ran tapnaklar' deniliyordu,
ama 745'de bir ferman bunlarn adn 'Ta-ts'in'in tapnaklar' olarak deitirdi ve ite
bu isim kalc oldu; yle ki, Gney Song'larn devrinde, Wang Yen-t'den iki yzyl
sonra, Sseu-tch'ouan'daki Tch'eng-tou'da T'ang'larn zamannda bu ehirde varln
srdrm olan bir 'Ta-ts'in'in tapna'nn ans diri tutuluyordu (bk. Neng kai man
lou, Cheou chan ko ts'ong chou edisyonu, 7. blm, varak 22-23). Bylece 981-984'de
Nesturi vaillerinin ' ranl dindarlar'dan ziyade 'Ta-ts'in'li dindarlar' olarak nitelendi
rilmeleri kabul edilebilir. te yandan Mecusiler in'de 'atein gkyz tanrs' olarak
tannyorlard, ama ran'dan geldikleri biliniyordu (bk. Chavannes, Lr nestorianisme,
s. 61 v. d.).
72
ZKAN ZG
anlar arasnda bir gr birlii yoktur. Bizim amacmz, hem seyahat

name'y e dayanarak hem de o devir ile ilgili kaynaklar taryarak hu
problemin hallolunmasna yardmc olmaktr.
Wang Yen-te'nin Sar Nehri at blge olarak Ting Ch'ien (ayn
eser, s . 1068) Wu-la-t'e blgesini, Meada (ayn eser, s. 65-68) ise bugnk
Wu-yan blgesini gstermektedirler ki hu iki blgede birbirine ok
yakndr. Dier taraftan gel, Alaan Dalarna gidebilmek iin Bat
yolunu tercih etmektedir. (Bkz. gel, ayn eser, s. 175). Bu yollar
geerli saydmzda, yukardaki notlarda ad geen pek ok kabilenin
bulunduklar yeri izah etmek ok g olacaktr, ve dolaysyla, hu
kabilelerin yaadklar b lgeler hep B at'ya kayacaktr.
Wang Yen-te'nin Sar Nehir'den gei noktas olarak bizim ne
sreceimiz blge ise, Ling-chou kasabasnn civar olacaktr. Bu bl
genin seilmi olmasnn birinci sebebi, seyahatnamede ismi geen
bir bitkinin hu blgede yetimi olmasdr. Seyahatname'de Wang Yen
te, Sar Nehri getikten hemen sonra bir kumluk blgeye giriyor ve
hu kumluk arazide "teng-hsiang" dier adyla "p'eng-tsao yahut "sha
mi" denilen bir bitki yetimektedir. Elimizdeki hu mevzuudaki kaynak
lar deerlendirdiimizde, yukarda eitli isimlerle anlan fakat bir
tek bitki olan teng-hsiang bitkisinin ancak Sar Nehrin kuzey bl
gesinde yetitiini kesin olarak grebiliyoruz. (Bkz. T'ai-p'ing huan
y ehi, blm 39, s. 6a ve Ning-hsia-fu-chih, Chung-kuo fang - chih
ts'ung-shu serisi, 1798 edisyonunun fotoraf basks, Taipei, 1967,
s . 79). Dolaysyla, hu bitkinin yetime zellii ve yeri bize W ang
Yen-te'nin kesin olarak, hemen Bat'ya sapmadn ve Sar Nehrin
kuzeyinden ilerledikten sonra B at'ya yneldiini gstermektedir.
Dier taraftan, 983 senesinde Kao-ch'ang'dan ve Tatarlardan
ine giden elilik heyetinin Ling-chou blgesi yaknnda Hsia-chou
yolu ile ine gittikleri kaytldr. (Bkz. Hs Tz'u-chh t'ung-chien
ch'ang-pien, blm 24, s. 26h) . Biz ayrca yukarda ki hu kaynaktan
hu dnemde balca iki yolun olduunu reniyoruz. Bunlardan birin
cisi, Ling chou'dan geilerek Sar Nehrin Bat'sndan gidilen yol, ikin
cisi ise, Hsia-chou yolu ile Sar Nehri Kuzeyden geerek gidilen yol.
Bundan baka, o devirlerde, imdiki Wu-yan ehrinin yaknn
daki Feng-chou b lgesinde Dou, Bat ve Orta Shou-hsiang ch'eng diye
isimlendirilen, Kuzey ve Bat Asya'ya Sar Nehir'den k salyan
yer vardr. Nehrin kuzey blgesinde bulunan hu her k blgesi
iin hkz. Colin Mackerras, The Uighur Empire 744-840, A ccording to
73
the T'ang Dynastic Histories, Occasional Paper 8, The Australian Na

tional University, Canberra, 1986, Harita 2). Buradan aldmz m a
lumata gre, Orta ve B at Shou-hsiang ch'eng blgesi ayn zamanda
"Uygur Yolu" olarak bilinmektedir. Bu durum Chia T'an'da da bulun
maktadr. (Bkz. Chia Tan, Hsin T'ang-shu, blm 43, s. l l5) . Burada
Chia Tan, Orta Shou-hsiang ch'eng'n "Uygur Yolu" olduuna iaret
etmitir.
Ta-tang (Rehin/Bahi)
Ta-tang deimi hakknda tek bilgi veren kaynak Hs Tz'u-chh
t'ung-chien ch'ang-pien (blm 8, s. 4b) kitabdr. Burada "Ln-wu
lu : T'ung-yan chn'den Ch'ing-kang hsia'ya kadar 500 li'dir. Fan
(Tibet ve Tangut mene'ili barbarlar) kabileleri ailelerinin hepsi me
denilemitir. imdiye kadar eliler ve seyahat eden tccarlar [bu
radan] geerken, bu kabileler tarafndan umumiyetle alkoyulur
lard. stenilen cret (bahi) fazla deildir ve [bu i] ta-tang ola
rak bilinir. [Ta-tang] in topraklarnda ki hanlardan alnan kira ve
yemek creti gibidir [karldr] .
Ta-tang terimi "Ta-tien" terimi ile e anlamldr v e Ta-tien ola
rak bugn hala in'de kullanlmaktadr. Bkz. Chang Hsiang, Shih
tz'u ch'-y tz'u-hsi shh, Chang-hua shu-ch edisyonu, Pekin, 1954,
s . 618.
Ta-tang teriminin bugnk kullanl hakknda Lien-sheng Yang
da sz etmi fakat bu terimin ne zamandan beri kullanldnn bilin
mediinden sz etmitir. "Pawnshops periodically invite dealers to
inspect unredeemed articles and to make bids for them. Such sales
are known as ta-tang, meaning something like 'to get rid of pawned
articles' and the bidding is known as feng chia-erh (to put a price in
an envelope) . This is believed to be a native practice, but its history
is not known." Bkz. Lein-sheng Yang, "Buddhist Monasteries and
Four Money - raising lnstitutions in Chinese History," in Studies in
Chinese Institutional History, Harvard - Yenching lnstitute Studies,
XX, Cambridge, 1963, s. 2 15, not 53.
T'ang Devrinde Uygurlarn Oturduu Blge
T'ang Slalesi dneminde Uygurlarn oturduklar blge iin de
Wang Yen-te seyahatnamesiyle ilgili olarak baz aklamalar yaplm
tr. Ancak, yaplan bu aklamalar yetersiz kalmaktadr. nk Wang
ZKAN ZG
74
Yen-te, Uygurlarn oturduklar blgelerden bahsederken ancak ve an

cak, T'ang dnemi Uygurlarndan sz etmektedir. Bundan dolay mese
leye bu ynden bakmak yararb olacaktr. Wang Yen-te'nin "Burada
Tu-tu Shan (Tu-tu da) vardr. Bu yer T'ang [devrindeki] Uygurlarn
yeridir" adesi, Meada'y, Orhon blgesinden geen bir rota olmas ge
rektii dncesine gtren faktrlerden biri olarak grlyor. (Bkz.
Meada, ayn eser, s. 66). Ting Ch'ien, bu meseleye temas etmemitir.
Uygurlarn eski yurdunun Orhon b lgesinde olduuna dair Meada tara
fndan gsterilen l delil dorudur. Yalnz Meada'nn yanld nokta,
yukarda da deindiim gibi, Wang Yen-te'nin sadece Uygurlarn T'ang
dnemindeki oturduklar blgeden bahsetmesini gz ard etmi olmas
dr. Bildiimiz gibi, T'ang dnemi (618-907) Uygurlar, tek bir bl
gede yaamamaktadrlar. 740 da devletlerini kurduklar zaman, daha
nceki yerleim blgeleri olan tgen blgesinde, bir baka deile
Orhun blgesinde oturmakta idiler. Ancak T'ang dnemi sadece Uygurla
rn ilk kurulduklar dnemi kapsamamaktadr. Bu dnem iine, Uygur
Devleti'nin yklndan sonra ki dnem de girmektedir. Uygurlar,
Krgz yenilgisinden sonra in snrna kadar gelmiler ve bu blge
lerde de yerlemek istemilerdir. Bu hususta bkz. Tsai Wen-shen,
Li Te-y'nn mektuplanna gre Uygurlar (840-900) , Doktora almas,
Taipei, 1967, s. 47-53. Onlarn geici bir yerleme yeri olarak iste
dikleri T'ien-te chn blgesinin gneyine kadar nfuz ettiklerini
gryoruz. Zamanla bir blm ine tabi oldu. Fakat byk bir blm,
875 de bu blgeden ayrlmalarna kadar buralarda oturdular. Bu dnem
de, daima in tarafndan tannan bir Uygur Han' bulunmaktayd. (Bkz.
Tsai Wen-shen, ayn eser, s. 201). Bu sebepten dolay sanrm Wang
Yen-te, Uygurlarn uzun bir dnemden heri oturduklar T'ien-tu chn
ve Chen-wu chn'n kuzey ve kuzey-batsn igal ettikleri dnemlere
atfta bulunmaktadr.
Teng-Hsiang Bitkisi
Bu bitki hakknda tek kaynamz Mao Ch'i-ling'in ( T'ien-lu
shih-y, s. 13h-14a) kitabnda bulabildiimiz malumattr. " Han-hai,
Huo-chou [ehrindeki] Liu-ch'eng kasabasnn kuzey-dousundadr.
Burada kumlarn derinlii 5 Ch'ih (155, 5 cm) dir. Kum frtnas k
tnda seyahat edenler ve atlar birbirlerini gremezler. Kumun iin
de ismine teng-hsiang denilen ve yenilebilinir bir bitki yetiir. Liao
shh tarihine gre Hsi-Hsia (Tangut) lar teng-hsiang yetitirirler. I-t'-
75
ung-chh tarihine gre de Tatarlar tung-ch'iang yetitirirler. Bu afyon

yahut darya benzer. Onbirinci ayda olgunlamaya balar. Mavi-siyah
renktedir. Tohumlar ayieine benzer. Bu bitki Hsia, Yin, Liang
ve Kan (ehirleri) blgesindeki kumluk arazide byr. Bu bitkinin
genel ismi teng-su ve bir dier ismi de sha-mi dir.
EK-1
WANG YEN-TE SEYAHATNAMESi
HUI-CH'U CH'EN-LU, CHIN-TAI PI-SHU ed
(s. 4a-9a)
4a
4b
77
78
ZKAN ZG
5a
5b
79
80
ZKAN ZG
6a
81
82
ZKAN ZG
7a
83
84
ZKAN ZG
8a
85
8b
'
86
ZKAN ZG
9a
EK- 2
SEYAHATNAME'NN NGLZCE TERCMES
[4a] in the fifth moon of the sixth year of (the) T'ai-p'ing Hsing
kuo [reign period] (June 5-July 4, 981) it was decreed to dispatch
the Kung-feng-kuan, Wang Yen-te and the Tien-ch'ien ch'eng-chih
Po Hsiung to Kao-ch'ang as envoys.
in the fourth moon of the first year of [the] Yung-hsi [reign pe
riod] (May 4-June 1, 984) Yen-te and others memorialized, detailing
their itinerary as follows :
We started from Hsia-chou and passed through Y-t'ing-chen.
We next passed through Huang-yang p'ing ("Yellow Sheep Plain") .
(4b) Its terrain is flat and produces yellow sheep.
We crossed the desert - there was no water- all travellers having
to carry water.
After two days in all we arrived at the Tu Lo-lo tribe. When Han
(Chinese) envoys pass through this tribe, they are given presents.
They call it ta-tang.
We next passed through the Mao-chia K 'uai-tzu tribe. When we
came to the Huang-ho (Yellow River), we made bags of sheep skin,
blowing air to inflate them so that they float on the water. Someti
mes wooden rafts drawn by camels are used to cross over.
We next passed through the Mao-n Wang-tzu K'ai-tao tribe.
Travalling on we entered Liu-k'o sha. As the sand is three Ch'ih deep,
horses cannot travel [there ]. All travellers ride on camels. The wu-ku
(five grains) are not raised [there] , in the sand grows a grass called
teng-hsiang which is collected for food.
We next passed through Lou-tzu shan. There were no inhabitants.
Travalling in the sand dunes, one tells the time by the sun. in the
morning one has the sun at his b ack and in the evening one moves
toward the sun. When the sun goes down, one halts. Travelling with
regard to the moon, one does likewise.
We next passed through the region of the Wo-yang-liang Hai-t'e
tribe. Here there is the Tu-tu shan. it is the land of the Hui-hu (Uig
hur) of [the] T'ang [period] .
88
ZKAN ZG
[Sa] We next passed through the T'ai-tzu Ta-ch'ung tribe. They are
close to the boundary of the Ch'i-tan (Kitan) . The people esteem bro
cade for clothing. They use gold and silver for utensils. One brews
wine of koumis and also gets drunk on it.
We next passed through the Wu Ti-yin (Oq Tein) tribe. it would
appear to be the tribe of the son of the Ta-kan Y-yeh Wang-tzu
(Prince Tarqan ge).
We next arrived at the Ta-kan Y-yiieh Wang-tzu tribe. This
[tribe] is the most honorahle one among the Chiu-tsu Ta-tan (Nine
Trihes of Tatar).
W e next passed through the 1-li Wang-tzu tribe. [Here] there
is the Ho-lo-ch'uan. it is the place where the Hui-hu (Uighur) prin
cess of [the] T'ang [period] resided. The foundations of the city wall
still remain. There are hot spring ponds. Tradition has it that formely
the Ch'i-tan (Kitan) were herding the sheep for the Hui-hu (Uighur),
and the Ta-tan (Tatar) were herding the cattle for the Hui-hu (Uig
hur). When Hui-hu (Uighur) migrated to Kan-chou, the Ch'i-tan (Ki
tan) and Ta-tan (Tatar) struggled for supremacy and fought among
themselves.
We next passed through the A-tun tribe. W e passed the Ma-tsung
shan and Wang-hsiang-ling. On the ridge there is a stone cloister,
in which there is a superscription written by Li Ling.
We next passed through the source of the Ke-lo-mei, where nu
merous streams of the west come together. The view was limitlessly
expansive. (5b) There were a lot of seagulls, egrets, wild ducks and
wild geese.
We next arrived at the T'o-pien city. it is also called Li P'u-yen
city. The tide of the head of the city was T'ung-t'ien Wang.
We next passed through Hsiao-shih chou.
We next passed through 1-chou. The general of this shou was
surnamed Ch'en. His ancestors had been ruling this ehou since the
second year of [the] K'ai-yan [period] [715] of the T'ang dynasty.
in all, they had been ruling for tens of generations. The patents of
the T'ang times are still preserved. At this place there are wild silk
worms. They live on the k'u-shen and silken fahrics are produced.
There are sheep with tails so hig that they cannot move about -when
heavy, three ehin, when light, one ehin. Their meat is like bear's meat,
89
white and very delicious. Moreover, there are whetstones li-shih.

cutting them open one obtains pin-t'ieh called ch'ih-t'ieth-shih (The
stone that eats iron) . There also grows the hu-t'ung. When the hu-t'ung
experiences rain, then it produces hu-t'ung-l.
We next passed through 1-tu.
We next passed through the Na-chih city. it is east of the Ta
huan kuei-mei ehi. When we looked southward, we found that the
Y-men kuan was very close. At this place is no water and grass. We
traveled carrying food.
[After] three days in all, we arrived at the Kuei-ku which is also
known as Pi-feng-i (Wind Shelter Station). [6a] in their own custom
they try to issue edicts to reprees the y wind. The y wind then aba
tes.
[After] eight days in all, we arrived at the Tse-t'ien monastery.
When [the ruler of] Kao-ch'ang heard of the arrival of the envoys,
[he] sent someone to meet [us] .
W e next passed through Pao-chuang. Moreover, we passed through
Liu-chung and then arrived at Kao-ch'ang. Kao-ch'ang is Hsi-chou.
lts terriotory extends in the south to Y-t'ien (Khotan), it extends
in the south-west to Ta-shih (Arabia), and P'o-ssu (Persia; and it
extends in the west to Hsi-t'ien (lndia), Pu-lu sha, Hseh-shan, and
Ts'ung-ling. E ach is a territory of several thousand li. There is no
rain and snow. it is also very hot. Each time when the summer heat
increases, all the inhabitants dig the ground to make caves to dwell.
Flying birds flock together on the river banks. If they rise to fly, they
will be so heated by the sunlight that they will fall down and injure
their wings. The houses are whitewashed. When the rainfall reached
five ts'un in the second year of [the] K'ai-pao [period] [968], it destro
yed most of the houses. The river which comes out from the Chin-ling
mountains, they lead it to encircle all the national city ( capital) and to
irrigate farms and orchards and to run water mills. This place produces
the wu-ku (five grains) - only no ch'iao-mai (buck wheat) . Rich people
eat horse [meat ]. [6b] The rest eat beef and wild geese. in their mucis
they use many k'ung-hou. They produce sable skin pelts and po-tieh
and hsiu-wen hua-jui pu ( embroidered desing blossom cloth). in their
custom, for the most part, they ride horses and shoot arrows. The
women wear on their heads the yu-mao. it is called su-mu-ehe. They use
the calendar of the seventh year of [the] K'ai-yan [period] [7 19]
90
ZKAN ZG
and celehrate the han-shih festival on the ninth day of the third moon.
For the two other she and for the tung-chih they do likewise. They
make tubes of silver and hrass to store water, filling them water. They
compress them to squirt water or throw water on one another in sport.
it is called ya-yang-ch'i ch'-ping (to repell the fever hy repressing
the male ch'i). They enjoy touring. Those who travel must carry musi
cal instruments with them. There are more than fifth Buddhist mo
nasteries. They ali have supercriptions hestowed by the T'ang dynasty.
in the monesteries there are such book. as the Ta-tsang-ching, T'ang
yn, Y-p'ien and Ching-yin. lnhabitants travel a lot in the spring.
When they travel by gathering in groups, they also enjoy music among
themselves. The travellers draw bows and shoot arrows at various
creatures when riding on horseback. it is called jang-tsai (sacrifice
against the calamities from heaven). There is a ch'ih-shu-lou (tower
for [preserving] imperial orders) in which are stored the imperial let
ters and edicts of T'ai-tsung and Ming-huang of the T'ang. These
are placed very cerefully under lock. Behjnd [it] is [7 a] a Mo-ni mo
nastery. The P'o-ssu (Persian) monks each uphold its law. They are
[among] those whom the Budhist scriptures cali wai-tao ( extraneous
doctrine).
[Kao-ch'ang] rules over the Nan T'u-cheh (Southern Turks),
Pei T'u-cheh (Northern Turks), Ta Chung-y, Hsiao Chung-y, Yang
mo (yayma), Ko-lu (Qarluq), Chieh-chia-ssu (Qrgiz), Mo-man (Barnan)
and the Ke-to tribe and the Y-lung (rng) tribe - numerous names .
in this land there are no poor people. They give relief to those who
lack food. People mostly live Iong, generally over a hundred years.
There are not any at ali who die young.
At this time in the fourth moon [April 26-May 25, 982], Shih
tzu Wang (Arslan [Lion] Qan) was passing the summer Pei-t'ing (Bis
Balq), leaving his maternal uncle A-to Y-yeh (Ata ge) to look
after the country. Af first he (Ata ge) sent an envoy with a message
to Yen-te, saying 'I am the maternal uncle of the Qan. Will you do
obeisance to me?' Yen-te said,' 1 came hy imperial order. According
to our traditions to do obeisance is improper.' [The enwoy] again
asked, 'lf you should see our Qan, would you do obeisance to him?'
Yen-te again said, 'Again our traditions do not permit [us] to do oheisan
ce [to others] .'
91
After several days more A-to Y-yeh ( ta ge) came out to

meet him. But he conducted himself very respectfully toward Yen-te
Shih-tzu Wang (Arslan [Lion] Qan) invited Yen-te to [7b] him Pei-t'
ing (Bi B alq).
We passed through Chiao-ho chou.
After six days in all we arrived at Chin-ling k'ou. Precious goods
are produced [there ] .
i n other two days we arrived a t Han-chia chai.
in five days more we elimbed Chin-ling and after passing the
Ling, we immediately eneountered much snowing. On [the Ling] there
is an inscription on stone to the Lung Wang (Water and Rain God).
it reads : This is Hsiao-hseh shan (Small Snow Mountain) - on the
top of the mountain there is aeeumulated snow. Travellers wear mao
ehi. We passed through the mountains in one day and arrived at Pei
t'ing (Bi Balq) .
We rested at the Kao-t'ai monastery. Their Wang (Arslan Qan)
cooked lamb and horse meat for food - particularly delieious. The
land abouuds in horses. They fraze them in a flat valley which strete
hes out more than one thousand li. They distinguish their herds by
the eolor of the eoats [of the horses] . N obody knows the number of
the herds. The spread of the Pei-t'ing valley is several tlousand li,
where are found eagles, kites, faleons and vultures. There is mueh
nice grass, below whieh are pebble-rats as big as hares. Birds of prey
eateh and eat them.
Their Wang (Arslan Qan) dispatched a messenger to say, 'We
shall ehoose a day to receive the envoy. We hope that he will not mind
[8a] some delay.'
He received [us] on the seventh day. Their Wang as well as his
son and attendants all faeet east, bowed, and aceepted gifts [sent by
the Emperor ]. There was on the side one who held a stone ehime. He
beat time for the eeremony. When the Wang heard the sound of the
ehime, he bowed. After that, his son, his daughter, and his close rela
tives surrounded [ me] and bowed to aceept their presents. Afterwards,
there was musie, drinking, feasting, and plays by aetors until evening.
The next day we sailed in a boat on the lake. On the four sides
of the lake they were playing the drums.
Again, on the morrow, after that, we went sightseeing in the
Buddhist temple Ying-yn T'ai-ning. This was built in the fourteeth
92
ZKAN ZG
year of [the] Chen-kuan [period]. in the mountains north of Pei-t'ing

(Bis Balq) kang-sha ( amonia) is produced. From inside the mounta
ins smoke frequently rises. But there is no haze. Moreover, the light
and the flames are like torch reflections. Birds and rats are all seen
in a brigt red. Those who deal with kang-sha (amonia) wear shoes,
the soles of which are of wood. lf soles of leather, they would be scorc
ht="d immediately, At the foot of the mountain there is a cave which
produces blue clay. When it comes out of the cave, it is immediately
transformed into sha-shih (Sandstone). Natives use it to treat hides.
Within the city there are many [8b] two-storied buildings, much ve
getation. The people are well-feetured, but skilled in craftsmanship
- good at warking a gold, silver, copper, and iron into vessels. They
[are] also good at working on j ade. The price of a good horse is one
p'i of silk. An inferior horse, providing food, costs only one chang of
silk. Ali the poor eat meat.
Farther west we reached An-hsi (Arsak) which was the western
boundary of the T'ang.
in the seventh moon [July 23-August 2 1 , 982,] [Arslan Qan]
had Yen-te proceed first to his country before the W ang's own arrival,
There was also the report that a Ch'i-tan (Kitan) envoy had arrived
- he had a hare lip and was hiding it with a leaf of silver - who said
to the Wang' 1 heard that the Han (Chinese) had sent a messenger
to the Ta-tan (Tatar), but via your territory. The intention was to
tempt you to espy the border. You should dispatch him [Yen-te]
quickly to the Ta-tan (Tatar). Do not allow him to tarry with you.'
He also said, 'Kao-ch'ang was formely Han (Chinese) territory. [The
fac that] the Han ( Chinese) envoy has come to spy your territory
means that there are ulterior motives. You should investegate this.'
Yen-te, having learned such words through intelligence, said
to the Wang, 'The Ch'an-jung (Dog Barbarians) have always been
antagonistic to China. Now, then, they alienate [us]. 1 want to kili
him.'
The ruler [Arslan Qan] strongly dissuaded him and so he de
sisted.
[9a] He [Yen-te] left the capital in the fifth moon of the sixth
year [June 5-July 3, 981 ] .
i n the fourth moon o f the seventh year [April 26-May 2 5 , 982]
he arrived at Kao-ch'ang. Wherever he passed, he conferred by im-
93
perial order upon various harharian chieftains garments, golden helts,

and silk.
In the spring of the eighth year [February 16-April 15, 983] he
returned via the old route, accompanied hy more than one hundred
messengers to express gratitute on the part of these chieftains.
In the fourth moon of the first year of [the] Yung-hsi [period]
[May 4-June, 1, 984] [Yen-te] arrived at the capital.
When Yen-te first arrived at the Ta-tn (Tatar) horder, he so
metimes saw the descendants of the people who had heen taken cap
tive at the downfall of the Chin leading one another, who intercep
ted him to express welcome and to offer him food drink. They inqu
ired ahout their neighhors and relatives - with very much nostalgia.
They detained him for ten days, so that he could not go. [The above]
is said to come from Yen-te's own account.
Although this is included in the Kuo-shih it is not generally known.
Therefore, I have included it in my compilation here. in the future
those who take trips to the Chiu-i (Nine I) and the Pa-man ( !ight Man)
or who are on diplomatic missions may perhaps, find it useful.
B B L Y O GR A F Y A
NCE VE JAPONCA ESE RLER
Ajia rekishi Jiten, Tokyo, 1968.
CHANG HsiANG, Shih-tz'u ch'-y tz'u hui-shih, Chung-hua shu-ch
ed., Peking, 1954.
CHANG Mo-SHENG, Chuang-tzu hsin-shih, Lu-chou hsin-shu ed, Taipei,
1969.
CHANG Po, Hsi-y-chi, 1885 ed.
CHENG Hsio, Huang Ming ssu-i k'ao, Kuo-hseh wen-k'u ed., 1937.
CHuNG FANG, Ha-mi chh, 1937 ed.
Chung-kuo ku-chin ti-ming ta-tz'u-t'ien, Shanghai, 193 1 .
Erh-ya, Commentary b y K'uo-p'u, Ssu-pu pei-yao ed. 1930.
HuANG P 'iLEH, Pai Sung i-ch'an fu-chu, in Shih-li ch ts'ung-shu,
Shang-hai po-ku-chai ying-yin ed. 193 1 .
Hui-ch'u-lu, Sung-tai shih-lio pi-ehi ts'ung-k'an series, Chung-hua
shu-ch ed., Peking, 1961.
L i CHPU, Yan-ho chn-hsien t'u-chih, Kuo-hseh ch-pen ts'ung-shu
series, Shang-wu yin-shu-kuan ed., Shanghai, 1937.
Li KuANGT'iNG, Han-hsi-y t'u-k'ao, photoprint of 1869 ed., Kuang
wen shu-ch ed., Taipei, 1968.
Li TAo, Hs Tz'u-chih t'ung-chien ch'ang-pien, Che-chiang shu-ch
1881 ed.
Li Tz'u-MNG, Yeh-man-t' ang jih-chi, Wen-hai ch'u-pan ed., Taipei,
1963.
Lu WENCHAO, Pao-ching-t'ang wen-chi, Kuo-hseh chi-pen ts'ung-shu
series, Commercial Press, Shanghai, 1937.
MAEDA NAOSUKE, "Jisseiki jidai no Kyzoku Dattan", ("Onuncu Yzylda Dokuz Tatar Kabileleri"), Ty Gakuh, 32 (1948).
MA TuAN-LN, Wen-hsien t'ung-k'ao, Che-chiang shu-ch ed.,
MAo CH'LNG, T'ien-lu shih-y, in Shuo-chia.
MATSUDA HsiAo, Kodai Tenzan no rekishi chirigakuteki kenkyu, (Eski
T'ien-shan blgesi zerinde Tarihi-Corafi almalar), Tokyo,
1956.
NAGASAWA KAZUTOSH, "Entry on Wang Yen-te," Ajia rekishi jiten,
Vol. II, s. 8-9.
BBLYOGRAFYA
96
Nin-hsia-fu chih, Chung-kuo fang-chih ts'ung-shu seri es, Sai-pei tifang, 3, photoprint of the 1789 ed., Taipei, 1967.
O u-YANG Hsiu AND THERS, Hsin- T'ang shu, Po-na ed.
Sung Hui-yao, Kuo-li Pei-p'ing T'u-shu-kuan ed., 1936.
Ta Ming i-t'ung-chih, Wan-li ed., 1 573-1620.
Takeo Abe, Nishi Uiguru kokushi no kenky, (Bat Uygur Devleti Tarihi
zerine bir alma), Kyoto, 1954.
T'ANG CHUNG, Sung Hui-yao yen-chiu, Slang-wu yin-shu-kuan ed.,
Taipei, 1966.
T'Ao TsuNG-, Shuo-fu, 1646 ed.
TiNG CH'EN, Peng-lai-hsien ti-li-hseh ts'ung-shu, photoprint of Chechiang T'u-shu-kuan ts'ung-shu, Taipei, 1962 .
T'o-T'o AND THERS, Sung Shih, Po-na ed.
Pai-ch'uan hseh-hai, Po-ku-chai ed., Shanghai, 1 92 1 .
"Urianghai sanei n i kansure kenky, Man-sen Chiri rekishi
kenky, 13, (1930) .
Tso KuE,
WADA SEi,
Wang Kuan-t'ang hsien-sleng ch'an-chi, Photoprint

of Hai-ning Wang Ching-an hsien-sheng i-shu, Taipei, 1968.
WANG Kuo-WE,
Hui-ch'u ch'ien-lu, Chin-tai pi-shu ed.

Y-hai, 1584 ed.
"Toruhishutan no seiritsi", Sekai Rekishi, 6, Tokyo,
WANG MiNG-CH'NG,
WANG YiNG-LN,
YAMADA NoBou,
1938.
Mkoshi kenky, (Mool Tarihi almalar), Tokyo,
1930.
YANG SHEN, Sheng-an tz'u-p'in, Han-hai, Kuang-wen shu-ch ed.,
Taipei, 1968.
YiN - SHAN CHENG-YAO, Commercial Press ed.
Yan-ch'ao pi-shih, Ssu-pu ts'ung-k'an ed.
YEH SHH, T'ai-p'ing huan-y ehi, Chin-ling shu-ch ed., 1882.
YANA WATARU,
TRKE VE BATI DLLERNDE ESERLER

"Der Herrschertitel 'dq-qut' ", Ural - Altaische
Jahrbcher, Cilt 35, 1946.
BARTHOLD, W., "Bishbalk," The Encyclopedia of Islam, Vol. II, s. 728.
, Four Studies on the History of Central Asia, Translated from
the Russian by V. and T. Minorsky, Leiden, 1962.
, "Kumis," The Encyclopedia of Islam, Vol II, s. 1 1 16.
ARAT, RET RAHMET,
----
----
BBLYOGRAFYA
, Turkestan down to the Mongol Invasion, E J .W. Gibb Memo

rial series, London, 1958.
DERK, "New Year festivals in Han China," Trudy dvatcat'
pjatogo Mezhdunarodnogo Kongresse Vostokovedov, Moskow,
1963.
.
----
BoDDE,
97
A., "Three notes on the T'u-cheh Turks," Semitic

and Oriental Studies, 195 1 .
BRETSCHNEDER, E ., Mediaval Researches from Eastern Asiatic Sources,
London, 1967 basks.
BoonBERG, PETER
Les Fonctionnaires des Song, Index des titres, Ecole

Pratique des Hautes Etudes-Sorbonne, Sixieme Section :
Sciences economoques et sociales, Materiaux pour le Manuel
de l'histoire des Song, V, Paris, 1962.
CHANG Fu-Jui,
T'ang Devrindeki Dou Gktrkleri hakknda Yeni

belgeler (618-745), Doktora almas, Taipei, 1968.
CHANG JENT'ANG,
Dix Inscriptions Chinoises de l'Asie Centrale

d'apres les Estampages de M. Ch-E. Bonin, Paris, 1902.
CHAvANNES, EnouARD,
, Documents sur les Tou-kiue (Turcs) Occidentaux, St. P eters

hourg, 1903.
, "Le Nestorianisme et l'lnscription de Kara-Balgassoun,"
JA 9 (1927) .
----, Les Memoires Historiques de Ss-ma Ts'ien, Paris, 18951905 .
CHAVENNES En., - PELLOT P., "Un traite manicheen retrouve en
Chine," JA. 1 (1913).
----
----
CH'EN,
YAN, Western and Central Asians in China nnder the Mongols,

Translated and annotated hy Ch'ien Hsing-hai and L. Carring
ton Goodrich, Monumenta Serica Monograph, XV, Pahlished
hy Monumenta Serica at the University of California, Los
Angeles, 1966.
W ., "A Chancellery Practice of the Mongols in the

Thirteenth and Fourteenth Centuries," HJAS 14 (1951),
s . 493-526.
, "The 'Fifteen "Palace Poems'" hy K'o Chiu-ssu," HJAS 20
(1957), s. 391-479.
---- , "The Historicity of the Baljuna Covenant," HJAS 18
(1955), s . 357-42 1 .
CLEAVES, FRANCS
----
98
BBLYOGRAFYA
, "The Sino-Mongolian lnscription of 1335 in Memory of

Chang Ying-jui," HJAS 13 (1950) s. 1-131.
, "The Sino-Mongolian lnscription of 1338 in Memory of
Jigntei," HJAS 14 (1951), s. 1-104.
----, "The Sino-Mongolian lnscription of 1362 n Memory of
Prince Hindu," HJAS 12 (1949), s. 1-133.
ANDARIOGLU, GLN, Sar Uygurlar ve Kansu Blgesi Kabileleri,
Doktora Tezi, stanbul, 1967.
d 'HERBELOT, BARTHELEMY, Bibliotheque Orientale ou Dictionnaire
Universal, La Haye, 1777.
DE GROOT, J. J . M., Die Hunnen der Vorchristlichen Zeit, Chinesische
Urkunden zur Geschichte Asiens, Berlin, 192 1 .
DES RoTOURS, ROBERT Traite des fonctionaires e t traite de l' armee,
'
traduits de la nouvelle histoire des T'ang, Leiden, 1947-1948.
EBERHARD, WOLFRAM, Chinese Festivals, London, 1958.
, in Tarihi, Ankara, 1942.
FEFEL, E uGEN P., Geschichte der Chinesischen Litetetur und Ihrer Ge
denl..lichen Grundlage nach Nagasawa Kikuya Shina Gakujutsu
Bungeishi, Monumenta Serica Monograph, VII, Peking, 1945 .
FRANKE, TTO, Geschichte des Chinesischen Reiches, Berlin, 1948.
FuNG Yu-AN, A Short History of Chinese Philosophy, edited by Derk
Bodde, Peperback edition, Toronto, 1967.
GABAN A. VON., Alttrkische Grammatik, Leipzig, 1941.
GROUSSET, R., Bozkr imparatorluu, Attila/Cengiz/ Timur, ev., Dr.
M. Reat Uzmen, stanbul, 1980.
HAENSCH, ERCH, Wrterbuch zu Manglol un Niuca Tobca'an ( Yan
ch'ao pi-shi) Geheime Geschichte der Mongolen, Wiesbaden,
1962.
HAMLTON, JAMES R., Les Ouighours a l'epoque des Cinq Dynasties,
Bibliotheque de l'lnstitut des Hautes Etudes Chinoises,
Volume X, Paris, 1955.
HERMANN, ALBERT, An Historical Atlas of China, New edition, Edinburg
University Press, Edinburg, 1966.
HuNG, WiLLAM, "Three of Ch'ien Ta-hsin's Poems on Yan History,"
HJAS 19 (1956), s. 1-32 .
ZGi, zKAN, Uygurlarn Siyasi ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna
Gre) , Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar,
Ankara, 1987.
----
----
----
BBLYOGRAFYA
--
99
, "in'de slamiyetin Yayl ve Gelimesi," Milli Kltr,

Cilt II, Say 1, Ankara, 1980.
, "XI. Yzyla kadar Orta Asya Trk Devletlerinin in'le
yapt ticari mnasebetler," stanbul niversitesi, Edebiyat
Fakltesi Tarih Enstits Dergisi, Say 7-8, 1977.
, "Uygur Kaallarnn T'ang Slalesi tarihlerine gre Soy
ktklerinin incelenmesi," Atatrk niversitesi, Fen - Ede
biyat Fakltesi, Aratrma Dergisi, Ord. Prof. Dr. Ahmet
Zeki Velidi Togan Armaan, Say 13, Erzurum, 1985.
--
----
----
Melanges de geographie asiatique et de philologie

sinico - indienne, Paris, 1864.
----, "N otices, sur les pays et les peuples etrangers, tirees des
geographies et des annales chinoises, III : Les Ouighours, Kao
tch' ang-hing-ki ou Ralation d'un voyage (official) dans le
pays des Uigours (de 981 a 983), par Wang Yen-te," JA 4
(184 7) s. 50-66.
JuLEN, STANSLAS,
KAFESOGLU, BRAHM,
KRACKE,
Trk Milli Kltr, 3 . Bask, stanbul, 1984.
E. A., Civil Service in Early Sung China (960-1067), Harvard

Yenching lnstitude Monographs, 13, Harvard University
Press, Cambridge Mass., 1968.
Jade, A Study in Chinese Archaeology and Religion,

Second edition, South Pasadena, 1946.
, Sino-Iranica, Chinese Contribution to the History of Civiliza
tion in Ancient Iran, Field Museum of Natura! History Publi
cation 201, Chicago, 1919.
JAMES, The Chinese Classics, Vol I, Confucian A nalects, The
Great Learning, The Doctrine of the Mean, Third ed. with a
biographical note by Dr. L. Ride, Hong Kong, 1960.
JAMES, The Texts of Taoism, The Tao Te Ching, The Writings
of Chuang-tzu, The Thai-shan, New York, 1959.
LAUFER, BERTHOLD,
----
LEGGE,
LAGGE,
Liu
"Talas Seferi hakknda yaplan bir inceleme," VII. Trk

Tarih Kongresine Sunulan Bildiriler, Ankara, 1972.
EN-LN,
The Uighur Empire (744-840), A ccording to the

T'ang Dynastic Histories, Occassional Paper, 8, The Austra
lian National University, Canberra, 1968.
AL - KASGHARI, Divan lugat-it-Trk, Trke Ter., Besim
Atalay, Ankara, 1943 .
MACKERRAS, CoLN,
MAHMUD
B BLYOGRAFYA
1 00
V., Hdud al-'Alam : The Region of the World, A Persian

Geography 372 A . H-932 A . D., E. J. W. Gibb Memorial New
Series, XI, London, 1937.
---- , Sharaf al - zamiin Tiihir Marvaz, On China, The Turks and
India, The Royal Asiatic Society, London, 1942 .
MLLER, F. W. K., Uigurica I, A us den Abhandlungen der Knigl.
Preuss. Akademie der Wissenschaften, Berlin, 1908.
DA JuTEN, "Uighuristan," Acta Asiatica, No : 34, Tokyo, 1978.
MiNORSKY,
Trk Kltrnn Gelime alar, Cilt I-II, Ankara,

1971.
---- , "Ein Tor nach China im 10. jhdt," CAJ 6 (1961), s. 169-181 .
PELLOT, PAUL, Notes on 111arco Polo, Paris, 1959.
---- , "A propos des Comans," JA 15 (1920), s. 125-185.
---- , L'edition collective des oeuvres de Wang Kouo-wei," TP
26 (1929), s. 113-182 .
---- , "La version Ouigoure de l'histoite des Princes Kalyanam
kara et Papamkara," TP 15 (1914) , s. 225-272.
----, "Le k'ong-heou et le qopuz," Melanges Sinologiques Offerts
au Professeur Naito, Kyto, 1962, s. 207-210.
GEL, BAHAEDDN,
---- , "Kao-tch'ang, Qoco, Houo-tcheou et Qara-khodj a," avec

une note additionelle de M. Robert Gauthiot, JA 19 (1912),
s. 579-603 .
---- , " Review of Arthur Waley, A Catalogue of paintings recovered
from Tun-huang by Aurel Stein," TP 28 (1931), s. 383-412.
Die Uiguren von Kan-chou in der frhen Sung-Zeit
(960-1028), Asiatische Forschungen, Bant 24, Wiesbaden,
1968.
PiNKS, ELSABETH,
G., " The Chinese name for the Turks," JAOS

85 (1965), s . 121-125.
L., Tarihte Trklk, Ankara, 197 1 .
PuLLEYBLANK, EDWN
RASONY,
"The development o f the Chinese conceptions of

Supreme Beings," the Hirth A nniversary Volume, London,
1923, s. 298-374.
ScHNDLER, BauNo,
ScHOTT, WiLHELM,
"Zur Uigurenfrage," A BA W 2 (1876),
s.
27-57.
Der Friede von Shan-yan (1005-n.

Chr) . Ein Beirag zur Geschichte der Chinesischen Diplomatie,
Asiatische Forchungen, Wiesbaden, 1959.
SCHWARZ - ScHLLNG, CHRSTAN,
BBLYOGRAFYA
101
Chinese Materia Medica, Vegetable Kingdom, Extensi

vely revised from Dr. F. Porter Smith's Work by Rev. G. A.
Stuart, M.D., Shanghai, 1911, Second edition, Taipei, 1969.
SMTH, F. PoRTER,
E., A Dictionary of Chinese Buddhist Terms, Lon

don, 1937.
SooTHL, WLLAM,
Geschichte Mittelasiene in Handbuch der Orienta

listik, Vol. V., Part V, Leiden, 1966.
SPULER, BERTHOLD,
TAKEO,
ABE, "Where was the Capital of the West Uighurs?" Silver

Jubilee Volume of the Zinbun - Kenkyusyo, Tokyo, 1954.
TEKN,
NAS, "Mani Dininin Uygurlar tarafndan devlet dini olarak

kabulu," Trk Dili Aratrmalar Yll, Ankara, 1965.
----
, Maytrisimit, Burkanclarn mehdisi Maitreya ile buluma,

Uygurca iptidai bir dram, Ankara, 1976.
V., Bugnk Trkili ( Trkistan) ve Yakn Tarihi, Istan

bul, 1969.
ToGAN, ZEK
----
, Tarihte Usul, kinci Bask, stanbul, 1969.

Li Te-y'nn mektuplarna gre Uygurlar (840-900) ,
Taipei, 1967.
TsA WEN-SHEN,
D . C., Financial A dministration under the T'ang Dynasty,

Cambridge University Press, Second, ed., Cambridge, Lon
don, 1970.
WiTTFOGEL, KARL A. AND FENG CniA-SHENG, History of Chinese Society
Liao (907-1125), The American Philosophical Society, Phila
delphia, 1949.
TwiTCHETT,
WANG
The Structure of Power in North China during the

Five Dynasties, Stanford University Press, Stanford, CaJi
fornia, 1967.
GuNGWU,
Excursions in Sonology, Harvard - Yenching lns

titute Studies 24, Harvard University Press, 1967.
YANG, LEN-SHENG,
----, Studies in Chinese Institutuional History, Harvard - Yenching

lnstitute Studies, 20, Cambridge, 1963.
D Z N
K ADLARI
A
A Shh-te : 33
A-to Y-yeh (Ata ge) : 64
A Tutuq : 38
Abu Cafer Mansur (Abbasi Halifesi) : 33
Al Hatun (Cengiz Han'n Kz) : 30
An-lu-Shan : 17, 33, 34
Arat, Reit Rahmeti : 32n
Arslan Han : 39, 67
Ata ge bk. A-to Y-yeh : 69
Ay Tengride Kut Bolm Alp Bilge Kaan
(Ay Tanrsnda saadet bulmu, kah
raman, Bilge Kaan) : 23
Ay Tengride Kut Bolm Alp Klk Kaan
Ay Tanrsnda saadet bulmu, kah
raman, mehur, Bilge Kaan) : 24
Ay Tengride Kut Bolm Alp Klk Bilge
Kaan (Ay Tanrsnda saadet bulmu,
kahraman, mehur, Bilge Kaan) : 23
Ay Tengride Kut Bolm Bilge Kaan
(Ay Tanrsnda saadet bulmu Bilge
Kaan) : 24
Ay Tengride Kut Bolm Klk Bilge
Kaan (Ay Tanrsnda saadet bulmu,
nl, Bilge Kaan) : 2 1
B
Bagatur Tudun : 33
Baruk diqut : 30
Barthelemy d'Herbelot : 1
Barthold, Wilhelm : 48n, 56n, 62n,
Bilge mparator bk. Hsan-tsung :
Boddge, Derk : 59n, 60n
Bg Kaan : 1 8 , 19, 2 1 , 22
Bretschneider, Emil : 30n, 3 ln, 46n,
52n, 53n, 54n, 55n, 56n, 64n,
Chang, Fu-jui : 1 2n
Chang Hsiang : 7 3
Chang, Jen-t'ang : 34n
Chang Yeh : 58n
Chavannes, Edouard : 3 , 5 , S ln, 55n, 56n,
57n, 62n, 64n, 7 1
Chavannes-Pelliot : 2 ln, 58n, 62n
Chen Tsung : 40
Ch'en : 52
Cheng Hsiao : 65n
Cebe Noyan : 30
Cengiz Han : 20, 23, 30
Claude, de Visdelou : 1
Cleaves, Francis W. : 30n, 38n, 49n, 52n,
53n, 69
andarlolu, Glin : 26n, 29n

D
De Groot, Jan Jakob Maria : 4, S ln, 67n

Des Rotours, Robert : S l n
E
Eberhard, Wolfram : 1 8n, 34n, 59n

Escedy, Hilda : 38n, 47n, 64n
F
66n
6ln
Sn,
65n
Fa-yuan : 38
Feng Chia-sheng : 30
Fung Yu-lan : 60n
G
Gabain A. Von : 60n, 64n

Gauthiot, M. Robert : 69
Grousset, Rene : 20n
DZN
104
H
Haenisch, Erich : 68n

Hamolton James Russell : 5, 38n, 48n,
49n, 62n, 63n, 64n
Harezmah, Muhammed : 30
Hasar Tegin bk. Ay Tanrsnda saadet
bulmu Bilge Kaan : 24, 35
Hermann, Albert : 42n
Hsieh-tieh-i-shh (kaan) : 1 6
Hsan-tsang : 54n
Hu T'e-le (kaan) : 24, 25
Hu-su (Kaan) : 16
Mackerras, Colin : 14n, 2 ln, 35n, 72, 77n

Mahmut, Kagari : 62n, 63n
Mao Ch'i-ling : 74
Mao Chin : 9
Matsuda, Hsiao : 66n
Meada, Naosuke : 3, 42n, 43n, 44n, 47n,
49n, 74
Mengli Kaan : 30
Menglig Tegin : 25
Ming Huang (in imparatoru) : 6 1
Minorsky, V : 63n, 7 0
Mo-ch'o Tarkan (Kaan) : 3 5
Mo-yen-ch'o (Moyun ur Kaan) : 1 7
Moyun ur Kaan bk. Mo-yen-ch'o : 1 8 ,
25
Mller, F.W.K. : 60n
i
nan, Abdlkadir : 60n
nan Klg : 35n
zgi , zkan : 15, 33n, 34n, 35n, 36n,
37n, 42n, 59n, 63n
J
J en-mei (Kaan) : 28
Julien, Stanislas : 1 , 2, 5 , 46, 48, 49n,
50, 5 1 , 56, 57, 58n, 6 ln, 63n, 64
K
Kafesolu, brahim : 15n, 1 8n, 29n, 62n

Kao Ch-huei (eli) : 28
Kao Hsien-che : 33
Kaydu (Mool mparatoru) : 3 1
Kubilay Han : 3 1
Kutlug Bilge (Kaan) : 2 2 , 2 3 , 25
Kutlug Bilge Kl Kaan : 16, 17
Knk diqut : 31
L
Laufer, Berthold : 53n, 54n, 60n, 6 ln, 66n
Legge, J ames : 55n, 59n
Liu : 36
Li-ch'an : 36
Li Ling (inli general) : 5 1
L i Tao : 7-10
Liu, En-lin : 33n
Lu Wen-chao : 8n
Nanjio, Bunyin : 6ln

Niu-lin : 31
o
Oda, Juten : 3ln

Orkun, Hseyin Namk : 23n
Ou-yan Hsan : 69
gel, Bahaeddin : 5, 19n, 2 ln, 22n, 26n,

28n, 46n, 49n, 50n, 72
p
Pelliot, Paul : 3, 5, 30n, 32n, 38n, 42n,

48n, 49n, 50n, 53n, 54n, 55n, 56n,
63n, 67n, 69n, 71
Pinks, Elisabeth : 5 , 6, 38n, 63n, 67n, 69,
70
Po Hsiung : 41
Po Hsiung Wang : 1 1
P'o-jun (Kaan) : 1 5
Porter F. : 52n
P'u-sa - 1 5 , 1 9
Pulleybank, Edwing : 38n, 62n
DZN
R
Rasonyi, Laszlo : 20
Reischauer, Edwin 0.-Fairbank, John K. :
6ln, 68n
s
Schott, Wilhelm : 2, 6ln

Shih-chien : 1 4
Shh-tzu Wang (Arslan Kaan) : 3 9 , 6 3 , 64
Su-t'an A-li (Sultan Ali) : 3 1
T
T'a-ho Konuy : 24
T'a-tsung (Sung mparatoru) : 1 , 6 1
Ta-kan Y-yeh (Tarkan ge) : 48
Takeo, Abe : 4 , 63, 69
Tayang Han (Nayman Hkmdar) : 30
Tekin, inasi : l 9n, 20n
Teng-li Mou-y (Tengri Mou-y/Bg
Kaan) : 1 8
T'ing, Ch'ien : 3, 43n, 44n, 45n, 46n, 47n,
S ln, 72, 74
Togan, Zeki Velidi : 4, 62n
Tokto (Merkit Reisi) : 30
To-l-szu : 22
Tsa, Wen-shen : 24n, 25n, 36n, S ln, 52n,
63n, 74
105
Tso Kuei : 8n
T'u-mi-tu (Kaan) : 1 5
Tudun Sekel : 35n
Tuluk Temr : 3 1
Tun Baga Tarkan : 2 1 , 2 2
w
Wada Sei : 46n

Wang, Gungwu : 4ln
Wang Kuo-wei : 2 , 3 , 8n, 49n, 54n
Wang Ming-ch'ing : 8, 9, 1 0
Wang Yen-te : 1 , 4 , 5, 1 0 , 1 1 , 1 2 , 37, 39 ,
41, 47n, 48n, 64, 66, 67, 68, 69, 70,
71, 72, 73, 74
Wang Ying-lin : 39
Wittfogel, Kari A.-Feng, Chia-sheng : 30n,
45n, 47n, 48n, 49n, 53n, 56n, 66n, 67n
Wu-chieh Kaan : 25
Wu-su-mi Shh (Ozmi Kaan) : 16
Wu-tsung : 36
Wu-tu-kung (Kaan) : 25
y
Yang Lien-sheng : 73
Ye-mi-li Hou-che (Emil Hoca) : 31
Yeh-l Ta-shh (Kara Htay Hkmdar) :
30
Yung-lo : 3 1
Boy, Kabile, Kavim, Devlet Adlar
BOY, KAB
LE, KAV
M, DEVLE T ADLARI
A
A-tun : SO
Acemler : 7 1
Araplar : 1 7, 34
Arslan Han Uygurlar : 32
Avar bk. Juan-juan : 13, 1 4
B
Bat Barbarlar (Si Fan) : S3n

Bat Uygurlar bk. Turfan Uygurlar : 29
Basml : 14, 16
Bayrku : 14
Bebahk Uygurlar : 31
Bugu : 14
Ch'i-tan (Kitan} : 4 7
Chieh-chia-ssu (Krgz) : 62, 63n
Chin Devleti : 68n
Chiu-i (Dokuz 1) : 68
Chiu-tz'u (Kua Uygurlar) : 7
Ch'an-jung (Kpek Barbarlar) : 67
aataylar : 30
in : 67
D
Dokuz Ouz : 21
Dokuz Tatar : 49n
E
Han {inliler) : 67
Hoo Uygurlar : 30, 31
Hsi Hsia {Tangut) : 26, 74
Hsi-t'ien (Hindistan) : S6
Hsiao Chung-y (Kk igiller) : 62
Hsiung-nu (Hunlar) : 1 3 , S i n
Hunlar : 1 3 , 1 7
Hui-ho (Uygurlar) : 1 4
i
1-li Wang-tzu : 49
diqut Uygurlar : 32
J
Juan-juan {Avar) : 13
K
Kan-chou Uygurlar (Sar Uygurlar) : 26,

27, 37
Kao-ch'e (Yksek araballar) : 14
Kao-ch'ang Devleti : S , 39
Kao-ch'ang Uygurlar : 1 , 29, 30, 3 1 ,
3 2 , 3 7 , 39
Kansu Tatarlar : S
Kara Htay : 30
Karluk {lar) : 14, 16, 22, 2S, 33
Ke-to (kabile) : 63
Krgzlar : 17, 22, 2S, 26, Sin
Kitan {lar) : 26, 33, 67, 68n
Ko-lu {Karluk) : 62
Kua Uygurlar : 37
Ediz : 14
L
F
Fan (Bat Barbarlar} : 43n, 70, 73

G
Gktrkler : 13, 14, I S , 16
Liao (Kitan) : 26
M
Mao-chia K'uai-tzu : 43
Mao-n Wang-tzu K'ai-tao (kabile) : 45
Merkit : 30
1 07
DZN
Mo-man (Barnan) : 63
Mool(lar) : 20, 26
N
Nan T'u-cheh (Gney Gktrkleri) : 62

Nayman : 30
o
Otuz Tatar : 49n
tgen Uygurlar : 32
p
Pa-man (Sekiz man) : 68

Pei T'u-cheh (Kuzey Gktrkleri) : 62
P'ing-hsia pu-lu : 70
P'o-su (ran) : 56, 62
s
Sar Uygurlar bk. Kan-chou Uygurlar :

27, 28, 29
Sha-chou Uygurlar : 26
Sho-t'o : 46n
Shih-wei (Mool kabilesi) : 25
Sogd Kavmi : 19
ato Trkleri : 2 1, 22, 28
Ta Chung-y (Byk igiller) : 62

Ta-shh (Arabistan) : 56
Ta-tan (Tatar) : 7, 48, 50, 67, 68
T'ai-tzu Ta-ch'ung : 47
Tangut : 70
Tatarlar bk. Ta-tan : 72, 75
Tibet(ler) : 21, 22, 23, 25, 28, 29, 70
Togra : 14
Tles : 14, 22
Tu Lo-lu (Tangut kabilesi) : 43
Tung-shan pu-lo : 70
Tunguz : 26
Turfan Uygurlar bk. Kao-ch'ang Uygur
lar : 27, 29
Trge : 14, 17
u
Uryanqai bk. Wo-liang hai-t'e : 46n

Uygur(lar) : 1 3 , 14, 1 5 , 16, 17, 1 8 , 19,
20, 2 1 , 22, 23, 24, 25, 26, 27 28, 32,
'
34, 36, 73.
w
Wo-yang-liang Hai-t'e (Uryanqa) : 46

Wu Ti-yin (Oq Tegin) : 48
y
Yang-mo (Yama) : 62
Y-lung (rng) : 63
Y-t'ien (Hotan) : 55
YER ADLARI
A
Alaan Dalar : 72
Altay Dalar : 17
An-hsi (Arsak) : 25, 52n, 67
Aral Gl : 1 3
B
Balcuna Nehri : 49n

Barkl : 5ln
Baykal Gl : 1 7
Bebalk : 2 1 , 3 1 , 69
c
Chang Yeh bk. Kan-chou : 50n

Ch'ang-an : 33, 34
Chen-wu : 74
Chia (kia) y-kuan : 54n
Chiao-ho : 64
Chin-ling (da) : 57, 65, 69
Chin-ling k'ou : 64
Chin-man : 63n
Ch'ing-chou : 70
D
Dou Trkistan : 23
F
Feng-chou : 7 2
H
Han-chia-chu : 64
Han-hai : 74
Ha-mi bk. 1-chou : 52n
Ha-mi Irma : 5ln
Hei-shui (Kara lrmak/Etsina Nehri) : 50n
Ho-chou : 30, 69
Hoo bk. Huo-chou : 30, 31
Ho-lo-ch'uan (Etsina Nehri) : 49

Ho-tung : 36
Hotan : 28
Hsi-chou : 55
Hsia : 70, 75
Hsia-chou : 1 1 , 42, 70, 72
Hsiao-hsiieh shan (Kk kar da) : 65
Hsiao-shh : 52
Hseh-shan (Karl dalar) : 56
Hu-pei : 20
Huang-ho (Sar Nehir) : 44
Huang-yang-p'ing (Sar koyun dzl) :
43
Huo-chou : 7 4
i
1-chou (Hami) : 1 1 , 52
diqut ehri : 32
lrti : 13
1-tu : 54
1-wu-lu bk. 1-chou : 52n
J
Jinanjkath : 70
K
Kamul/Komul : 52n
Kan : 7 5
Kan-chou (Kansu) : 2 6 , 2 7 , 28, 38, 5 0
Kansu bk. Kan-chou : 27, 29
Kao-ch'ang : 10, 11, 26, 30, 38, 39, 40, 41,
55, 67 68, 69, 70, 7 1 , 7 2
'
Karabalgasun : 17, 25
Ke-lo-mei : 51
Kem nehri : 1 7
Kua : 2 3 , 33
Ku-erh-pan (yurban Sayiqad da) : 47n
Kuei-ku (eytan vadisi) : 55
109
DZN
s
L-wu-lu : 7 3
Lu-chung : 55
Lu-k'o-sha (Liu-k'o l) : 45
Li P'u-yen : 5 1
Liang : 75
Ling : 70
Ling-chou : 72
Liu-ch'eng : 74
Lo-yang : 18, 20
Lou-tzu (da) : 46
Lu-k'o-chin (Lukak ehri) : 55n
M
Ma-tsung shan (Ma-tsung da) : 5, 50

N
Na-chh : 54
Niang-tzu ch'un (Hatun pnar) : 50n
o
Ordu balk : 17, 23

Ordos blgesi : 42n
Orhun : 28
Orhun blgesi : 7 4
Orhun nehri : 1 3 , 14, 1 7
Sar Nehir : 1 1 , 25, 7 1 , 72

Selenga : 4, 13
Sha-chi (l) : 1 1
Sha-chou : 26
Shou-hsiang ch'eng : 72, 73
Sian-fu : 34
Sir Derya : 1 7
T
Ta-huan Kuai-mei-ch'i : 54
Ta-ming : 1 1
T'ai-ho-ling : 3 1
Tai-yan : 20
Talas : 1 7
T'ang-hsiang (Tangut) : 70
Tarm havzas : 1 7
Tibet : 2 7 , 2 8
T'ien-te chn : 7 4
Tola (nehri) : 14
T'o-pien : 51
Tse-t'ien (manastr) : 55
Tu-tu shan (Tu-tu da) : 47, 74
T'u-fan (Tibetliler) : 70
T'u-lu-fan (Turfan) : 31, 67n
Tun-huang (Bin Buda) : 26, 27, 54n
T'ung-ling (soan dalar) : 56
Turfan : 29
Trkistan : 27
U -Turfan : 63n
Uygur yolu : 73
tgen : 1 6
p
Pa-li-k'un (Barkl) : 47n

Panjikaht bk. Bebalk : 64n, 70
Pao-chuang : 55
Pa-yan Nao-erh (Bayan Na'ur) : 44n
Pei-t'ing (Bebalk) : 1 1 , 63, 64, 65, 69
Pi-chan (Bijan) : 55n
Pu-lu-sha (Pu-lu l) : 56
Q
Qara Mren (Kara Irmak) : 49n
Wang-hsiang-ling : 50
Wu-la-t'e : 45n
Wu-yan : 72
y
Y ang-kuan : 54n
Yar-Hoto : 64n
Yin : 75
Y-men hsien : 54n
Y-men-kuan : 5ln, 54
Y-t'ing-chen : 42
MADDE AD LARI
A
Alp lteber (kahraman, vatana hizmet

eden) : 15
i
diqut (nvan) : 30, 32
J
Budizm : 1 9
Budist manastr : 60
Budist tapnaklar : 7 1
c
Chang (3. 1 1 metre) : 67

Chiao-k'an-chi (mukayese notlar) : 8n
Chin (0.5968 k.) : 53
Ching-yin (szlk) : 60
Ch'h-t'ieh shh (demiri yiyen ta) : 53
Ch'iao-ma (kara buday) : 57
Ch'ing-ming (festival) : 59n
Ch'ung-i fu-shh (ibadetler brosu bakan
yardmcs) : 1 2
E
El/elig bk. I-li : 49n

F
Feng- Wang (nvan) : 1 6

H
Han-shh (festival) : 59
Hara : 35n
Hsi-chou ch'eng-chi (Hsi-chou'ya seya
hatin hikayesi) : 1 1 , 1 2
Hsiu-wan hua-jui p u (iek modifleri ile
ilenmi elbise) : 5 7
Hu-t'ung (bitki) : 53
Hu-t'ung-l (Hu-t'ung'un gzyalar) : 54
Hui-jen (nvan) : 1 6
Hui-yao (toplanm kanunlar) : 6, 1 0
J ang-tsai (gkten gelecek ktlklere kar

kurban verme) : 6 1
Jh-lu (gnlk kaytlar) : 6
K
Karabalgasun kitabesi : 2 1
Karabalgasun yazt : 22, 2 3
Kang-sha (amonyak) : 6 6
Kao-ch'ang Hsing-chi Kao-ch'ang'a seyahatin hikayesi) : 1 1
Kao-t'ai (manastr) : 65
Kmz (ksrak st) : 35, 48
Kou-ch'eng (baehir) : 69
Kung-feng-kuan (imparatorun hizmetinde
grevli hadm aalar) : 1 1 , 41
Kuo-shh (milli tarih) : 6, 7, 8 , 10, 68
Kuo-shh-yan (milli tarih yazcl b
rosu) : 7
K'u-shen (bitki) : 52
K'ung-hou (Kopuz) : 57
L
L-shh (bilei ta) : 53

Li (559 metre) : 56, 65
Li-ling : 4
Lung Wang (Su ve yamur tanrs) : 65
M
Mahayana (Byk Sal) : 1 9

Mani : 1 8 , 1 9
Mani dini : 19, 20, 2 1 , 2 3 , 24, 26, 7 1
Maniheist : 4, 2 0 , 2 7 , 3 5
Maniheizm : 4, 18, 2 1 , 2 3 , 2 6 , 2 7 , 2 8
DZN
Mao-chi (kee) : 6 5
Mecusi : 7 1
l\fo-ni bk. Mani : 62
Mani manastr : 71
Mani mezhebi : 20
Mani rahipleri : 23, 24
Mtmi tapnaklar : 20, 71
N
Nesturi : 7 1
o
Orhun yaztlar : 19
lll
Ta-ch'ung (Bars/Kaplan) : 47n

Talas sava : 33
Ta-tang : 2, 43, 73
Ta-tien bk. Ta-tang (rehin/bahi) : 73
Ta-tsang-chung (in Budist kanunu) : 60
T'ang-yn (szlk) : 60
Tarqan : 48n
Teng-hsiang (Bitki) : 46, 7 4
Ti-yin (Tegin) : 48n
Tien-ch'ien Ch'eng-chh (Buyruklar ileten
kii) : 1 1 , 4 1
Ts'un (l birimi) : 5 7
Tung-chh (festival) : 5 9
T'ug-t'ien Wang : 5 1
Tutuq (Vali) : 38n, 47n
Pn-t-ieh : 53
Pi-feng-i (rzgardan korunma istasyonu) :
55
P'i : ( 1 2.44 metre) : 66
Po-tieh (pamuk) : 57
P'u-yeh (devlet ileri hazrlnn ba yar
dmcs) : 5 l n
s
Sar koyun : 43
She (topraa kurban verme) : 59
Shh-lu (gerek kaytlar) : 6
Sine-Usu : 1 8
Sogd misyonerleri : 20
Ssu-chin (rkin/Erkin) : 1 5
Su-mu-ehe (apka) : 5 8
Wai-tao (yabanc doktrin) : 6 2

Wu-ku (be hububat) : 4 5 , 57
y
Yabgu : 1 6
Y a-yang-chi ch'-ping : 60
Yang : 59n
Yin : 59n
Ying-yn T'ai-ning (tapnak) : 66
Yu-mao (Kao-ch'ang kzlarnn giydii
apka) : 5 8
Y : 55
Y-ch'u (saray mutfa ) : 12
Y-p'ien (szlk) : 60
Y-yeh (ge/saygdeer, ulu efendi) : 48n

Özkan İzgi - Çin Elçisi Wang Yen Te'nin Uygur Seyahatnamesi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Özkan İzgi - Çin Elçisi Wang Yen Te'nin Uygur Seyahatnamesi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

N ELS WANG YEN-TE'NN

A T ATRK KLTR, DL VE TARH YKSEK KU RUMU

N ELS WANG YEN - TE'NN

ISBN 975 - 16 - 0170 3

W ang Y en-te Seyahatnamesi zerine almalar . . . .

W ang Yen-te Seyahatnamesi'nin Getii ince Metinler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wang Yen-te'nin Biyografisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

I. BL M : Uygurlarn Ksa Siyasi Tarihi . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Uygur-in Siyasi likilerinin Balamas ve Ticari likileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kao-ch'ang Uygur Devleti'nin Sung Dnemi ini ile

il. BLM : Wang Yen-te Seyahatnamesi'nin Aklamal Trk-

111. B LM : Seyahatname'de Geen Corafi simler le Baz

Seyahatname'nin ince Metni

Seyahatname'nin ngilizce Tercmesi . . . . . . . . . . . .

Harvard Journal of Asiatic Studies.

Lien-sheng'e bu frsattan yararlanarak minnet ve kranlarm sunarm.

WANG YENTE SEYAHATNAMES ZERNE ALIMALAR

22 Haziran 981 tarihinde Sung mparatoru T'ai-tsung Kao-ch'ang

me ettii metinde dahi bulunmayan baz bilgileri bu seyahatnamede

Wilhelm Schott, "Zur Uigurenfrage," ABAW, 2 (1 876), s. 27-57.

WANG YEN-TE'NN SEYAHATNAMES

Wang Kuo-wei hu almas iin Pelliot unlar sylemektedir :

WANG YEN-TE'NN SEYAHATNAMES

Edouard Chavannes ve Paul Pelliot 16 Uygurlar arasnda yaylan

de yapt aratrmada kullanmtr. 21 Pinks'in bu almas ayrca

WANG YEN-TE SEYAHATNAMESi'NN GETG NCE METNLER

Wang Y en-te seyahatnamesinin bize ok farkl kaynaklardan gel

WANG YEN-TE'NN SEYAHATNAMES

Dier taraftan Li Tao tarafndan derlenen Hs Tz'u-chh t 'ungchien

Seyahatnamenin bize ulaan metni, birinci ksmn Wang Ming

WANG YEN-TE'NN SEYAHATNAMES

Ch'ien-lu'nun bu basksndan baka, ten fazla Sung basksnn

halen Pekin ktphanesinde mevcuttur. 43 Ssu-pu ts'ung-k'an edisyon

Bkz. Hui-ch'u-lu, Pekin edisyonu, s. 391.

"Tercme Blm Notlar" ksmnda Wen-hsien t'ung-k'ao'nun farkl olduu

Ru fark iin bkz. "Tercme blm notlar", not 91.

WANG YEN-TE'NN SEYAHATNAMES

Seyahatnamenin dier versiyonlarndaki balklar ise yledir :

Wang Yen-te, Ta-ming 47 ehrinde dnyaya gelmitir. Genlik

Yung-hsi saltanat ylnn ikinci senesinde (985) elilik heyeti

51 Ch'ung-i fu-shih (ibadetler brosunun bakan yardmcs), ayrca bkz. Chang

UYGURLARIN KISA SYAS TARH

lklar ok uzun srmemi ve tekrar Avarlarn hakimiyetleri altna gir

WANG YEN-TE'NN SEYAHATNAMES

ehin ad da inliler tarafndan verilmitir. Ssu-chin nvannn da

min son kaan olarak Hu-su grlmektedir. Esasnda bu kiinin kaan

Gktrk Devleti'nin tamamen tarih sahnesinden silinmesine sebep

WANG YEN-TE'NN SEYAHATNAMES

kadar olan sre iinde Trk-in mnasebetlerinde daima inliler tara

yardm kendileri salamtr. syann bastrlmas zerine, in im

in tarihi iinde ayr bir yeri olan T'ang slalesi i ayaklanma

W. Eberhard, in Tarihi, Ankara, 1947, s. 213.

o Kafesolu, Trk Milli Kltr,

WANG YEN-TE'NN SEYAHATNAMES

mlardr. Uygurlarn din hususundaki hogrl olmalarnda da baar

P'u-sa ad iin bkz. Bahaeddin gel, Trk Klrnii.n Gelime alar 1,

inasi Tekin, Maytrisimit, Burkanclarn meldisi Maitreya ile buluma, Uy

gel, Trk Kltrnn Gelime alar 1,

tir. Bu yazttan, Uygurlara Mani mezhebini retenlerin Sogd misyoner-...._

WANG YEN-TE'NN SEYAHATNAMES

geldii, insanlarn ldrld bu yerin, iyilik yapmann tevik edil

Babalk'daki kendi karlarn koruyabilmek n bu Sato Trklerine

gel, Trk Kltrnn Gelime alar I,