Alan Sealls, ef Meteorolog, WKRG-TV

Haberler

Delge
Bulutlarnn Srr!
Ouzhan Vcl

anki devasa byklkte bir delge

ile delinmi gibi grnen delge
bulutlarnn nasl olutuu 1940l
ylardan beri bilim insanlarnda merak
uyandrmtr. Bu doa harikalarnn
oluma srecini aklamak zere, jetlerden
kaynaklanan akustik ok dalgalar, jetin
rotas zerindeki havann lokal snmas,
jetlerin yksek irtifada uarken arkalarnda
braktklar iz boyunca buz olumas
gibi birok olas sebep ne srld. lk
yllardaki gzlemler de olaand bu bulut
oluumlarnn jetlerden kaynaklandn
dorulam gzkse de hem bu oluumun
gerek mekanizmas hem de pervaneli
uaklarn da bu bulutlar oluturabildii
yakn bir zamana kadar bilinmiyordu.
Getiimiz Haziran aynda Amerikan
Meteoroloji Topluluu Blteninde
yaymlanan bilimsel alma, uzun yllardr
gizemini koruyan delge bulutlarnn
oluum mekanizmasn aklyor. Atmosfer
Aratrmalar Ulusal Merkezinde grevli
bilim insanlarndan Andrew Heymsfield
ve almada yer alan dier aratrmaclar,
belirli atmosferik artlar altnda jetler veya
turboprob uaklar (gaz trbini ile alan
pervaneli uaklar) bulutlarn iinden
geerken bulut tohumlama srecindekine

benzer bir etki olumasnn yamur ve kar

yana neden olabildiini gsterdiler.
Bu etkinin olumas iin uaklarn,
donma noktasnn altnda (-15 derece
ve daha alt) hl sv durumda olan
su damlacklar ieren bulut kmeleri
ile karlamas gerekiyor. Turboprob
uaklar bu yapdaki bulut kmelerinin
iinden geerken pervaneler havann
ok hzl bir ekilde genlemesine neden
olabiliyor. Benzer bir durum, jetler
yksek hzla bulut iinden geerken
kanat zerindeki havann ani bir ekilde
genlemesi ile de ortaya kabiliyor.
Hava genletike souyor ve sv haldeki
sper souk su damlacklarnn donup
buz tanecii haline gelmesine ve ya
eklinde bulut kmesinden ayrlmasna
sebep oluyor. Bu olaand suni ya
neticesinde de bulut kmesi iinde ilgin
ekilli delik oluumlar ortaya kyor.

Msr Krallklar
Tarihlendirildi
Bilge elik

zlerce antik kalnt zerinde yl

sren bir aratrma, Msrn antik
hanedanlklarna dair uzun sredir var
olan bir dizi tartmay sonlandracak
gibi grnyor. Sciencen yeni saysnda
yaymlanan aratrma, M 2650 ile M
1100 yllar arasnda Msr firavunlarnn
hkm srdkleri dnemlerin snrlarn

yksek znrlkl radyoaktif karbon

izotop lmleriyle kesinletiren ilk
aratrma olma zellii tayor.
ngiltere Oxford niversitesinden
fiziki ve matematiki Christopher Bronk
Ramseyin bakanlndaki aratrmaclar
antik buluntulardaki radyoaktif karbon-14
izotopu miktarn lmeye dayanan
bilinen teknii kullanyorlar. Bitkiler
bydke doadaki karbon-14 emerler
ve bu bitkiler lnce radyoizotop doal
olarak zaman iinde bozunur. Organik
maddelerden yaplm buluntulardaki
karbon-14 dzeyinin lm arkeologlarn
bunlarn yan belirlemesine olanak tanr.
Arkeologlarn dnyann her yerinde
radyo karbon tarihlendirme metodunu
kullanmalarna karn, nedense Msr
buluntular zerinde daha nce yksek
znrlkl tarihlendirme yaplmamt.
Bronk Ramsey, Msrda arkeolojik kalntlarn
yurtdna karlmasyla ilgili kat kurallar
bulunduunu ve yksek kalitede bir
aratrma iin gereken donanmnsa
Msrda bulunmadn sylyor.
Bu sorunu amak iin Bronk ve ekibi
Avrupa ve ABDdeki mzelerden 211 rnek
toplad. rneklerin, gemite retildikleri
tarihle ayn zaman dilimi iinde yetien
organik maddelerden yaplm olduundan
emin olmak amacyla ahap ve kemikten
yaplma nesneler yerine, sepet, kuma
ve gda gibi buluntulara bal kaldlar.
rneklerin ou belirli firavunlarn
hkmdarlk dnemiyle ilikili olduu
bilinen mezarlardan alnd. Bu firavunlarn
ynetim sras ve hkmdarlklarnn
yaklak sresi uzun sredir bilinmekteydi
ve bu sayede rnekleri bir grup
olarak incelemek mmkn oldu.

Bilim ve Teknik Temmuz 2010

Bulgular Msr aratrmaclar arasnda

uzun sredir var olan baz anlamazlklar
sona erdirecek gibi grnyor.
Bu tartmalardan biri Amenhotep,
Tutankamon ve Ramses gibi iyi bilinen
firavunlarn da iinde olduu Yeni
Krallk dneminin balangcyla ilgili.
Tarihiler bu dnemin tam olarak ne
zaman balad konusunda ikiye
ayrlm durumdayd: Bir grtekiler
M 1539 tarihini savunurken dierleri
bu tarihi M 1550 olarak tahmin
ediyordu. Bronk Ramsey ve ekibinin
bulgular birinci tarihi hatta bundan
daha erken bir dnemi destekliyor.
Yeni Krallktan nce gelen Orta Krallk
dneminin balang tarihi ile ilgili de
benzer tartmalar bulunuyor. Bu dnemin
balangc geleneksel olarak Sirius
yldz zerindeki bir kerteriz noktasyla
ilikilendirilmiti. Ancak bu gzlemin
nerede yapld bilinmiyordu ve bu da
tarih tahminlerinin M 2055ten M
2009a kadar uzanmasna sebep oluyordu.
Bronk Ramsey ve meslektalarnn yapt
aratrma ise birinci tarihi destekliyor.
Bu veriler ayrca arkeologlarn
ve tarihilerin Thera Yanardann
patlamasnn Msr tarihinde hangi
dneme rast geldiini belirlemesini de
salayabilir. Bu patlama Yunan Santorini
Adasnn byk ksmn yok etmi ve
Akdeniz uygarlklar boyunca ok dalgalar
gndermiti. Patlamann tam olarak ne
zaman gerekletii tartmal, fakat
Bruinse gre, en son verileri ve nceki
sonular karlatrarak patlamann
Yeni Krallkn balangcndan nce
meydana geldiini sylemek olas.

lk Boynuzlu
Dinozor
Avrupada
Bulundu
zlem kinci

Gzel manzaralar, Paris, Roma ve

Londra gibi romantik ehirleri, harika
yemek ve araplar olan Avrupada eksik
olan, Kuzey Amerika ve Asyada oka
bulunan boynuzlu dinozor fosilleriydi.

Macaristanda gerekletirilen yeni bir

keifle bu eksiklik de ortadan kalkt. Bu yeni
keif, baz dinozorlarn bir adadan dierine
geerek yollarnn Avrupaya dm
olabilecei olasln ortaya kard.
Pensilvanya niversitesinden fosil
bilimci Peter Dodson yeni rnein
kesin ve ikna edici olduunu belirtiyor.
Dodson ayrca, aratrmaclarn yaklak
200 yldr sregelen aratrma srecinde
bunlar bulamam olduklarn ve
bu nedenle orada olabileceklerinin
dnlmediini vurguluyor.
Ceratopsianlar olarak bilinen boynuzlu
dinozorlar145.000.000-65.000.000 yl nce
Kretase dneminde yaamlar. Bugne
kadar birok aratrmac ceratopsianlarn
Avrupada asla bulunmadklarn
varsaymt. Ceratopsianlarnkine benzer
diin svete son kefi ve 19. yzylda
Belikada bulunan dinozor diinin
tekrar analiz edilmesiyle bu konuda yeni
tartmalar alevlendi. Fakat birok bilim
insan sadece dilerin dinozor gruplar
arasnda ayrm yapmaya yetmeyecei
konusunda uyarda bulunuyor.
Macaristan Bilimler Akademisinden
fosil bilimci Atilla sinin liderliini
yapt ekip ceratopsianlarn haritasna
Avrupay eklemi bulunuyor. Geen yl
Macaristann Ajka ehri yaknlarnda
2000 ylndan beri gerekletirdikleri kaz
almalarnda ok sayda bulduklar
dier fosillerin yannda, Kretase dneminin
sonlarnda, 85 milyon yl nce yaam
ceratopsianlardan kalm olduu artk
kesin olan drt tane ene kemii

ve gaga da buldular. Aratrmaclar

Nature dergisinde Avrupa ktasna ait
bu ilk ceratopsian trn Ajkaceratops
kozmai olarak adlandrdklarn
duyurdular. Byk bir keif, ancak
dinozorun kendisi ufack bir ey,
sadece bir metre uzunluunda.
Ancak bulu beraberinde nemli
bir soruyu gndeme getirdi.
Kretase dneminin sonlarnda Avrupa,
jeologlarn Tetis Denizi dedikleri
blge boyunca yaylan takmadalar
halindeydi. Fosillerin bulunduu
Macaristann bat blgesi de
bu adalardan birinde bulunuyordu.
Dolaysyla yazarlarn Asya
ceratopsianlarna benzettikleri ve
onlarla ilgili olabileceini syledikleri
Ajkaceratops nasl orada
bulunabiliyordu?
si ve meslektalar Ajkaceratopslarn
Asyadan adalar arasndaki ksa
mesafeleri yzerek ve bir adadan dierine
geerek geldiklerini ve sonunda bat
ynndeki daha yeni blgelere
ulatklarn ileri sryorlar.
Aslnda makaledeki aklamada da
bu adadan adaya geiin, Ajkaceratopslarn
Triceratops gibi dev ceratopsianslarla
karlatrldnda neden bu kadar
kk olduuna bir aklama
getirebilecei de belirtiliyor. Buna gre
dinozorlarn, yaltlm adalarda azalm
kaynaklarla kar karya kalan hayvanlarda
grlen evrimsel bir olgu olan
ada bodurluuna maruz kalm
olabilecekleri ileri srlyor.
9