TARH NCES

DEVRLERDEN ANTK
YUNAN MEDENYETNN
ORTAYA IKIINA (M

M 2.000.000

Ta Aletler
Bazen insan alet kullanan hayvan olarak
dnrz.

Oysa

alet

kullanma

sadece

insanlara zg deildir. rnein denizde

500LER) KADARK

yaayan susamurlar srt st yzerken, bu

DNEMDE NSANLIIN

kabuklu hayvanlar vururlar. Buna daha

YAPTII BLMSEL CATLARKEFLER VE GELMELER

amala karnlarnda tadklar bir kayaya

baka birok rnek vermek mmkndr.
Alet kullanan hayvan, alet yapan hayvan
olarak

deitirecek

olursak,

kendimizi

tmyle olmasa da daha iyi bir durumda

buluruz. empanzelerin dallardan yapraklar
syrdklar ve sonra plak dallar kendileri
iin lezzetli bir yiyecek olan karncalar
avlamakta kullandklar grlmtr.
Australopithecineler
hominidler/insanslar),

(ilk
hi

kukusuz

empanzelerin yaptklar her eyi yapabiliyorlard. Elimizde kant yok; fakat aa

dallarn ve uzun kemikleri sopa olarak
kullandklarndan olduka eminiz. Ve tabii
ki kayalar atabiliyor ya da onlar deniz
susamurlar gibi kullanabiliyorlard.
Australopithecineler dnyada milyon
yl kadar yaam olabilirler ve M 1.000.000
ncesine kadar da soylar tkenmedi. Fakat
var olduklar srenin son te birinde artk
insans deillerdi. Baz australopithecineler
bizimle
yeterince

ayn

cinsten

insan

saylabilecek

olduklar

bir

kadar

aamaya

ulamlard.
Baka bir deyile, iki milyon yl nce
insan familyas dodu. Belirli bir sre iin
australopithecinelerle

birlikte

yaadlar;

fakat aralarnda bir eliki vard ve bu

durumda

australopithecinelerin

olmasna (herhalde byk lde) katk-

yok

13
da bulunan, daha iri ve daha byk beyinli
insanslar kazand.
1960larda

Bu tatan baklar yiyecek kaynaklarn

artrd. Homo habilis eitli kediler, kpekler

ngiliz

Antropolog

Louis

ve

aylar

gibi

dili

Mary ve olu Jonathan, u anki Tanzanya

paralayamyordu.

olan Olduvai Vadisinde insan cinsinin en

insanslar dier yrtc hayvanlar tarafndan

eski kalntlarn buldular. Kefedilen bu

nceden paralanm olan lelerle yetinmek

insanslara Homo habilis ad verildi (Latince

ve

hnerli

zorundaydlar.

adam

szcklerinden;

nk

aletleri

yaptklarn

gsteren

nesneler

bulundu).
Homo habilis, australopithecinelerin baz
daha byk trlerinden kkt. 1986nn
yaznda Homo habilis in 1.8 milyon yandaki
fosil kalntlar bulunduunda (bu trn
ayn bireye ait kafatas paralar ve kol
bacak

kemikleri

ilk

kez

bulunuyordu),

yaklak 1 metre uzunluunda ve kollar

artc derecede uzun, kk ve hafif bir
yetikine ait olabilecekleri dnld.
Homo habilis in yeleri kk olsalar da,
australopithecinelerin her trnden daha
yuvarlak

kafalar

insannkinin

ve

yars

neredeyse

modern

byklnde

daha

byk beyinleri vard. Kafatas kemikleri

daha inceydi ve beynin ekline baklrsa,
konuamasalar bile en azndan birok sesi

kaln

hayvanlarn

yapt

grne baklrsa, yanlarnda basit tatan

ekilde,

yrtc

Seymour Bazett Leakey (1903-1972), kars

hayvan

Baklar

plenebilecekleriyle

derilerini

olmadnda,

idare

etmek

Oysa baklarn sayesinde Homo habilis,

derileri kesebilen ve deri ile kemiklerden eti
syrabilen yapma dilere sahip olmu oldu.
Bundan da te, Homo habilis artk le yemek
zorunda deildi. imdi insanslar olduka
byk

hayvanlar

ldrebiliyorlard.

bile

Aa

kendileri

dalla rna

tatan

baltalar balama ve ilk kaba mzraklar

yapma

numarasn

kefettiklerinde,

hayvanlar uzaktan vurmay da baardlar.

Mzrak atldnda, ani misillemeyi nlemek
iin gerekli mesafe korunabiliyordu.
nsanslar

avc

oldular

ve

kukusuz

rekabet eden australopithecinelerin hep sini

ldrdler; bu nedenle son bir milyon ylda
istisnasz

tm

insanslar,

insan

familyasndan saymak mmkndr..

M 500.000

karabiliyorlard. Elleri daha ok bizim

imdiki ellerimize benziyordu ve ayaklar
tamamyla moderndi. eneleri ise daha az
csseliydi;

bylece

yzleri

daha

az

maymuna benziyordu.
Bu yaratklarn akmakta paralarn

Ate
M 1.600.000 yllarna gelindiinde Homo
habilis ortadan kalkmt. Sonunda yeni bir
tr, Homo erektus olarak evrim- leti; bu

yontup keskin bir kenar yapmak iin tatan

trn yeleri neredeyse gnmz insan

aletleri kullandklar aktr. Bu, ilk kez

kadar byk ve ard. Yeni trn iyice

olarak insanslarn bol bol keskin kenarl

yerlemesinden sonra Homo habilis in yeleri

alete sahip olmas ve bir tane arayp bulma

kalm olsa bile, bu fazla uzun srmedi.

zorluundan

kurtulmas

anlamna

M 1.000.000 ile M 300.000 yllar

geliyordu. Ayrca, kenarlar gerekten keskin

arasnda Homo erektus varolan tek insansyd.

yaplabiliyor ve kaya kreldiinde keskinlii

Baz durumlarda boyu 1.80 metreye, arl

tekrar kazandrlabiliyordu.

da 75 kga kadar ulaabilen ilk insans oydu.

Beyin de daha bykt,

14
yle ki bazen modern insanlarn te biri

nizden o kadar fazla su ektiler ki deniz

arlna ulayordu.

seviyesi s kesimlerdeki kta tabakalarn

Homo erektus daha ncekilerden ok daha

ortaya karacak biimde 90 metreye kadar

iyi tatan aletler yapt. Avc olarak bu trn

dt, ite Homo erektus'un Asya ktasndan

yeleri bulabildikleri en byk hayvanlar

Endonezya adalarna gemesini salayan da

vurabiliyorlard.

buydu.

Mamutlar

baarl

bir

ekilde avlayabilen ilk insanslard onlar.

Souk

Homo erektus iki byk gelime gerekletirdi.

nceki

buuk milyon yldr btn insanslar

Afrikann

gneydou

yarsnda

ya-

hava

yeni

nilmesini zorluyordu.
insanslarn

alkanlklarn

edi-

Homo erektus daha

yapm

olduu

gibi

gruplar halinde yolculuk etti; fakat rzgr

kesmek iin talan st ste koyarak ya da

yorlard. Bu alan nemli lde genileten

merkezdeki

ilk insans Homo erektus'tu. M 500.000 ylna

snaklar da yapt. Bunlar ilk kaba evlerdi.

gelindiinde Homo erektus Afrikann geri

Maaralarn

kalan blmlerine, Avrupa ve Asyaya ve

hatta Endonezya adalarna kadar yaylmt.
Gerekte Homo erektus'un kalntlarnn
ilk

kefi,

1894te

Hollandal

Antropolog

Marie Eugne Duboisin (1858- 1940) bir

kafatas tepesi, bir kala kemii ve iki di
bulduu

Endonezya

adas

Javada

gerekletirildi. Bu kadar kk beyni olan

hibir insans daha nce kefedilmemiti ve
Dubois onu (Yunanca dik maymun adam
szcklerinden) Pitekantropus erektus olarak
adlandrd.
1927den

itibaren

Pekin

yaknlarnda

Kanadal Antropolog Davidson Black (18841934) tarafndan benzer bulular yapld. O

da

insanssna

(Yunanca

Pekinli

inli

adam szcklerinden) Sinantropus pekinensis

adn verdi.
Sonunda dierleriyle birlikte her iki grup
kalntnn da ayn trden olduu ve insan
familyasna

ait

nsanslarn,

saylabilecekleri anlald.
Homo

erektus'un

ev-

rimlemesinden nce en az iki buuk milyon

yldr dik yrmelerine ramen, Duboisin
erektus terimi korundu. Tabii bu, Duboisin
zamannda bilinmiyordu.
Homo erektusun evrimletii zamanlarda
dnya

Buzul

andayd.

Buzullar

yksek noktalarna ulatnda, de

en

erektus

bir

diree

deriler

bulunduu

buralara

asarak

yerlerde

Homo

snd.

Asyada

Homo

ilk

kalntlar

(Blackin

Pekin

yaknlarndaki

bulular)

erektus'un

ii

dolu

bir

maarada bulunmutur.
Pekin yaknlarndaki bu maarada kamp
atei izleri vard. Yani ate bir milyon yl
nce kefedildi", ite size insanlar dier
tm organizmalardan ayran bir zellik. Var
olan her insan toplumu, ilkel de olsa atei
anlam ve kullanmtr. nsan dnda hibir
canl, en ilkel biimde bile atei kullanamaz.
Yukarda

kefedilme

szcn

trnak

iine aldm; nk ate normal yollarla

kefedilmedi. imek, dnya atmosferinin
destekleyecek kadar oksijen tamasndan ve
topraklarnda
sahiplii

yanabilen

ormanlara

yapmasndan

beri

ev
ate

karabiliyordu; ve bu da bir milyon yl

demektir. Bu ateten, imdiki gibi kamay
becerebilen her hayvan kayordu.
yleyse atein

kefi derken

gerekte

evcilletirilmesini kastediyoruz. Belirli bir

zaman geldiinde, Homo erektus doal olarak
oluan bir ateten biraz yanan madde alp
snme

belirtileri

miktarda

yaktla

gsterdiinde,
besleyerek

atei

makul
canl

tutmasn ve ondan bol bol yararlanmasn

renmiti.

15
Bunun nasl olduunu bilmiyoruz. Benim
tahminim,

bunun

daha yumuak ve lezzetlidir. Piirme, ayrca

srayan

parazitleri ve bakterileri ldrr, bylece eti

bylendiin de

yemek daha gvenli bir hale gelir. Ate

balad yolundadr. Son derece canl olan

baka trl yenilemeyen bitkisel besinlerin

meraklar ve yanma deneyimini geirmemi

kolaylkla yenilmesini de salamtr. Yeni

olmalarndan

toplanm i pirinci ya da herhangi bir

alevlerden

etkilenip

yetikinlere
Herhalde

ocuklarn

tr,
nazaran

en

atele
daha

yakndaki

oynamalar
ok

olasdr.

trden piirilmemi tahl yemeyi deneyin;

ocuu

bir ateten elde edilen biraz snn bile neler

yetikin,

kapp ateten uzaklatrm ve sonra da

yapabildiini anlayacaksnz.

sndrmtr. te yandan, dierlerinden

Son olarak ate, metallerin eritilmesi gibi

daha cretli bir yetikinin, bu oyuna daha

cansz maddede oluturulan eitli kimyasal

amal bir ekilde devam etmenin avantajn

deiiklikleri de olanakl kld. Ksaca ate,

fark ettii bir zaman gelmi olmal.

insann

Atein kullanlmas insan hayatn tamamen deitirdi. lk bata karanlkta k ve

ilk

ana

yksek

teknoloji

kazandrd.
Tabii

balangta

ate

sadece

doal

her zaman iin de s verdi. Bu da, yaplan

yollardan

ilerin geceye ve k mevsimine uzamasn

yordu. Bir kez ate saland m, srekli

olanakl kld; Homo erektus'un daha souk

olarak yanar durumda tutmak ve snerse

blgelere yaylmas anlamna geldiinden,

derhal baka bir ate aramak artt. Atein

Buzul anda zellikle nemliydi bu.

alnabilecei yaknlarda bir kabile yoksa

ktktan

sonra

elde

edilebili-

Tabii sadece atele souk havada kii

(atei verecek kadar dostane olduklar kabul

titremeye mahkmdur; fakat avc bir toplum

edilirse, ki muhtemelen yleydiler; nk

bir hayvann derisini yzerek sarnmay

bir dahaki sefere sra onlara gelebilirdi),

kolaylkla

hayvan

tekrar doal bir atein kmasn beklemek

krk insanlarn kaybettii tylerin yerini

ve biraznn gvenli bir ekilde alnabilecei

alabilir.

koullarn var olmasn ummak gerekiyordu.

kefedebilir.

Bu

yolla

Ate ayn zamanda dier hayvanlardan,

Fakat

sonunda

atei

kendi

kendine

hatta en vahisinden bile korunma yolu

yakma tekniklerinin gelitirildii bir za man

olarak da faydalyd. Bir maaradaki veya

geldi. Bu srtnmeyle, yani ucu sivri bir

talardan yaplm bir daire iindeki ate,

sopay bir ukur iindeki baka bir sopa

yrtc

zerinde dndrerek yaplyordu. Ayrca

Hrlayp

hayvanlar
ateten

uzakta
uzak

tutabiliyordu.
gizlice

ukurda ok kuru tahta paralar, yapraklar

dolaabilirlerdi; fakat uzak duracak kadar

veya mantar (kav) vard. Srtnmenin ss

zeki

yaknnda

sonunda kav tututuruyordu. Bu trden

geirecekleri bir deneyim her eye ye terdi.

metotlarn ilk olarak ne zaman gelitirildiini

Aslnda Homo erektus av korkutmak ve

bilmiyoruz; fakat ate yakma teknii ileriye

tuzaklara ekmek veya uurumlardan aa

doru atlm bir baka byk adm temsil

srklemek

etmektedir.

deillerse,

iin

yerlerde

atein

yanan

dallar

tayabiliyordu.
Sonralar ate yiyeceklerin piirilme sini
de

salad.

Bu,

grndnden

daha

nemlidir. Et ate zerinde piirildiinde

16

M 200.000

kefedildi.

Din

olarak

Neander

Vadisi

Almancada

Neanderthaldir ve iskelet kalntlarna ilk

Neanderthal

adam

ya

da

basite

Neanderthaller denilmitir.

M 200.000

yllarna

gelindiinde

Homo

Bunlar

kefedilen

ilk

insanslard.

edebile-

Modern insandan aka farklydlar. Ka-

ceimiz son bireyler de ldler ve tr or-

fataslar bizimkilerden ok daha az insana

tadan kalkt. Fakat ayn sralarda beyin leri

zgyd.

deiik oranlarda, yani nde daha az yapl

dileri, ileri kk eneleri ve geriye doru

ve arkada daha yapl olmasna ramen, her

uzanan alnlar ve ene altlar vard.

erektusun

yeleri

olarak

kabul

Belirgin

ka

kntlar,

b yk

ynyle bizimki kadar byk olan insanslar

Kefedilen ilk insanslar olmalar ve Bat

olarak bazlar evrim- letiler. Bu tr ilk kez

dnyasnn o gnlerde kararl bir ekilde

bu

ve

(ncilde bahsedildii gibi) dnyann sadece

sonunu

birka bin yl yanda olduuna inanmas

tarihten

muhtemelen

bir

sre

daha

eski

nce

grld

trlerin

getirmede etkili oldu.

yznden,

Bu trden insanslarn ilk izleri 1856 da Bat

kemiklerini Homo sapiens'in

bilim

adamlar

Neanderthal

Almanyada Neander Nehrinde

Neanderthal

Cro-magnon

Din, byk bir olaslkla ilk gerek insanlarla, yani Neanderthal adam (M 200.000'den itib aren) ve CroMagnon adamyla (M 50.000'den itibaren) ortaya kt.

17
erken bir trnn kalntlar olarak kabul

bir anlamda hayata deer verdiklerini, sevgi

etmeye pek yanamadlar. Bazlar, bunlar

duygusunu

bir tr kemik hastalna ya da baka bir

samimiyetle dndklerini gsteriyor. Baz

anormallie uram Homo sapiens'in sradan

ller yal ve sakatt ve ancak kabilenin

yelerinin kalntlar olarak grmeyi tercih

sevecen yardmlaryla o kadar uzun yaam

ettiler.

olabilirlerdi.

hissettiklerini

ve

yelerini

Ancak Neanderthal iskeletlerinden daha

Cenazede yiyecek ve iecekler de sk sk

fazla rnekler bulunduunda ve hepsinin de

lyle birlikte gmlyordu ve gr ne

ayn

tr

kafatasna

anlaldnda,

sahip

olduu

baklrsa, bu da Neanderthallerin hayatn

sav

geersiz

lmden sonra bireysel anlamda devam

anormallik

kald. Fransz Antropolog Paul Broca (1824 -

ettiini

1880) Neanderthallerin bizimkinden daha

lmden

ilkel bir hayat biimi olduunu syleyerek

settilerse, bunu din dediimiz eyin ilk

tartmalar sona erdirdi ve bu da iddialarn

ortaya k olarak dnebiliriz; bu, ev -

ynn deitirdi.

rende duyularla algladmzdan daha fazla

Neanderthallerin

resmi ad ilk bata

Homo neanderthalensis idi; fakat kafatasnn

birka ayrnts dnda bize o kadar ok
benziyorlard

ki

sonunda

trden

sonra

hayat

gsteriyor.
olduunu

Eer
his-

bir eylerin olduu duygusudur.

M 20.000

trmzden

olduklar kabul edildi. Neden olmasn? u

anki

hissettiklerini

insanlarla

iftlemi

Sanat

olabileceklerine dair kantlar var. Bu tr

M 50.000 ylndan bir sre sonra, yetikin

gnmzde

erkeklerde

Homo

sapiens

neanderthalensis

bile

daha

az

belirgin

ka

olarak anlmakta ve Homo sapiensin bilinen

kntlarna sahip yksek bir aln, belirgin

iki alt trnden biri kabul edilmektedirler.

bir

Biz

Neanderthalin eitli trleri ortaya kt.

modern

insanlar

ise

brn

ene

ve

daha

kk

dileri

olan

Ksaca bu, bize olduka benzeyen insans

oluturmaktayz.
M

tryd. Biz Homo sapiens sapiens'iz; bizden

30.000e kadar Afrika ve Avrasyada yer-

bazen modern adam diye bahsedilmekte, fakat

lemilerdi. Buzul alarnda yaadlar ve

modem insan daha uygun bir terminolojidir;

mamutlar,

nk bylece sadece erkekleri deil, kadn

Neanderthaller

gergedanlar

200.000den

ve

dev

maara

aylarn avladlar. Tatan aletleri bundan

nce grlenlerden daha eitli, narin yapl
ve kusursuzdu. Ate yakmay ise kesinlikle
biliyorlard.
Onlar llerini gmen ilk insanslard.
Daha nceki insanslar genelde hayvanlarn
yapt gibi, llerini dp kaldklar yerde
brakyorlard;

sonunda

ceset

yrtc

hayvanlar tarafndan yeniliyor ve kalan da

ryordu.

Neanderthallerin

llerini

gmmeleri ve bylece rten bakterilerden

olmasa bile yrtc hayvanlardan korumalar,
kendilerine gre

ve ocuklar da katm oluruz.

M 50.000 ile M 30.000 arasnda Homo
sapiens'in iki eidi birlikte var oldular; fakat
ikinci tarihten itibaren trler aras iftleme
ve muhtemelen olduka fazla lde kym
Neanderthallerin sonunu getirdi. Yani son
30.000 yl iinde yaayan tm insanslar
modern trdendiler.
Modern insanlar son derece baarlydlar. lk olarak Homo erektus'un brakt
yaama alann genilettiler. M 40.000 ile
M 30.000 yllar arasnda ise

18
deniz

seviyesindeki

kard

kta

Gneydou

dmenin

kprlerinden
Asyadan

Kuzeydou

Asyadan

ortaya

yararlandlar.

Avustralyaya
Kuzey

ve

Amerikaya

girdiler. Her iki ktada daha nce hibir

bunun bir tr hile, modern bir muziplik

olduunu

dnd.

Ancak

dier

maa-

ralarn ve maara resimlerinin bulunma syla, bu sanat eski olarak kabul edildi.
Maara

resimleri

uzak

yerlerde

bu-

insans bulunmuyordu. Ayn zamanda Japon

lunmutu

adalarna ulamann bir yolunu da buldular.

grlemiyordu, bu nedenle sergilenmek ten

Yeni

ktalarda

insan

dzenli

ve

kla

aydnlatlmadnda

olarak

ok dini ve trensel amalarla izildiine

yayld, yle ki M 10.000e gelindiinde,

inanld. Yine de sonsuz aclarn sonucunda

insanlar Gney Amerikann en gneydeki

ortaya

ucuna ve bu ktann gneyindeki bir ada

yaptklar

olan Tierra del Fuegoya bile ulamlard.

dnmek zordur.

ktklar kesindir ve
iten

zevk

sanatlarn
almadklarn

Artk Antarktika ve kuzeydeki buzullarla

kapl

alanlar

dnda

btn

ktalarda

yerleilmiti.

Ok ve Yay

nsanlar tabii ki avcydlar ve baar-

Bu eski sanatn baz rneklerinde, kullanlan

larn artrmak iin dini trenler de icat

ok ve yaylarn ak resimleri bulunmaktadr.

ettiler. Bunlardan biri, belki de hayatn

Ok ve yayn ka yanda olduu kesin

sanat taklit edecei inanc ya da hayvanlara

deildir;

can veren ruhlarn bu ekilde teskin edilip

yllarnda kullanld bilinmektedir.

ibirlii

yapaca

dncesiyle,

baaryla

en

azndan

20.000

Ok ve yay nemli bir alettir; nk

insanlar

avlanan hayvanlarn resimlerini izmekti.

fakat

tarafndan

kefedilen,

enerjinin

1879da Ispanyol Arkeolog Marcellino de

yavaa depoland ve sonra birden b-

Sautuola (lm 1888) Kuzey spanyadaki

rakld ilk rnektir. Frlatlan bir mzraa

Altamira

yaparken,

nazaran daha byk bir mesafeden saldry

kendisiyle beraber olan on iki yandaki kz

olanakl klmtr; bu nedenle ilk gerek

tavanda

Boalar!

uzun mesafe silahdr. Sizden ok daha

Maarada

byk, fke iindeki bir hayvana mmkn

maarasnda
resimler

Boalar!

diye

kaz

grd

ve

bard.

muhtemelen M 20.000 kadar eski bir tarihte

olduu

izilmi, krmz ve siyah renklerde bizon,

saldrmann deeri aktr.

geyik ve dier hayvanlarn resimleri vard.

kadar

Gerekte

ne

uzak
iin

bir

mesafeden

dnlm

olursa

izimler gerekten de bir sanat ye-

olsun, zarar verebilen her nesne iin ge erli

tenei tayordu. lk insanlarn zek a-

olduu gibi, ok ve yay sonunda insanlar

sndan bizim dengimiz olduunu gstermek

tarafndan insanlara kar kullanld. Yay 15.

gerekseydi, bu rnekler ie yarard. Son

yzyln bana dek savalarda nemli bir

20.000

silah olarak kald.

yllk

devrede

byk

bilgiler

ve

deneyimler kazandmz dorudur; fakat bu

eski maara sanatlarndan bir zerre bile

Ya Kandilleri

daha fazla insan deiliz.

ki

Aslnda bu sanat ylesine mkemmeldi

Yanan odunlardan veya allardan oluan bir

birok

kamp atei k verir, fakat tanamaz. Bu

kii

gerekten

eski

inanmaya yanamad. ounluu

oldu una

nedenle tam ihtiya duyulduu yerde k

vermez. Oysa odun mevcut tek yakt

19
deildir. Herhalde insanlar ate zerinde et
kzartrken

yan

damladna

ve

alev

daha

konsantre

trden

bir

hayvann

kendilerine

hizmet etmesini saladlar.

aldna dikkat etmi olmallar.

Ancak

te bu ekilde insanlar ilk kez olarak

baka

formda

daha

M 10.000

ylna

douda

batrlp yaklmas ve bir meale haline

baka adm daha atld. Artk keilere ba -

getirilmesiyle salanabilir. Bundan daha da

klyor,

uygun olan, iine bir bitki lifin den fitil

ediliyordu; nk st, tereya, peynir ve

daldrlm,

(r nein

ayrca makul bir seimle belirlenen za-

oyulmu bir ta) yadr. Fitil ya emecek ve

yflarn ayrlmasyla et temin ediyorlard.

ucundan

Bunlarn yan sra keiler, ot ve insanlarn

bir

kap

iindeki

yanacaktr.

ihtiyalarna

gre

bir

Ayrca

kiinin

yerden

dierine

tanabilir.
Bu trden ilkel lambalarn M 20.000
ncesine

kadar

kullanldn

gsteren

iaretler vardr.

fosil

ve

remeleri

tevik

besin

kaynaklar

hi

masrafsz

artm

oluyordu. (Kpeklere ise normalde insann

midesine gidecek olan yiyeceklerin verilmesi
gerekiyordu.)
zamana

dek

insanlar

besinlerini,

koullarla birlikte avclk ve toplama-, dan

salamlard. Sr gtme ok daha gvenli
bir besin kayna getirdi.

1950lerde, gnmzde Kuzey Irakta buKerkkte,

besleniyor

bir

yiyemedii dier eyleri de yediin den,

Hayvanlarn
Evcilletirilmesi

peklerin

evcilletirilmesiyle

beraberinde getirdikleri btn emniyetsiz

M 12.000

lunan

keilerin

gelindiinde Orta-

kk bir ate, gzenekli bir odunun yaa

insanlarla

kalntlar

birlikte

bulundu.

k-

Aa

yukar M 12.000 ylndan kalmaydlar.

Ek Olarak
Bu srada buzullar ekilmeye balamt.

M 8000

Tabii kpeklerin nasl evcilletirildi i

bilinmiyor. Benim tahminim, yine ocuklarn
ie kart yolunda. Bir ocuk terk edilmi
durumda

bulunan

savunurken

veya

ya

ldrldnde

da

annesi

kendini

yiyecek

geride

iin

braklan

bir

yavruyla yakn bir ba kurabilir. Bu ba bir

kez olutu mu, ocuk yavrunun yiyecek
olarak kullanlmasna iddetle kar kar ve
anne babas bunu kabullenirler.
Avc ve sr hayvan olarak, kpeklerin
bir

insan

kendilerine

edebilecekleri

abucak

lider

kabul

anlalm

olmal.

Kpekler sahipleriyle birlikte ava gidebilirler, avn ldrlmesine yardm edebi lirler,
insanlarn

istedikleri

kadarn

almasn

beklerler ve kendilerine de ufak bir pay

atlmasndan tatmin olurlar.

Tarm
nsanlar gebe hayat sryorlard. Zaten
avclk en nemli besin kayna olduu
mddete,

eden

hayvan

srlerini

izlemeye hazr olmalar gerekiyordu. Ayrca

bir yerde ok fazla oyalanan bir kabile
mevcut yiyecei tkettiinden, bitki ve g
etmeyen

hayvanlarla

beslense

bile,

taze

besin bulmak iin baka yere tanmak

zorunda kalyordu.
nsanlar

oban

olduktan

sonra

bile,

gebe olarak kaldlar; nk ya mevsimsel

deiiklikler ya da ar otlama yznden,
srlerin

her

zaman

taze

otlaklara

gtrlmesi gerekiyordu.
Ancak M 8000 yllarna gelindiin de
hayvanlarn ilk kez evcilletirildii

20
blgeye, atein kullanlmasndan beri en

daha

byk deiimi mjdeleyen yeni bir ey

kullanlan yerleri igal ettiini kolaylkla

geldi.

hayal edebiliriz. (Ayn ey iftiler topra a

Bu

deiim,

bitkilerin

evcilletirilme-

nce

obanlar

tarafndan

serbeste

yerletiinde ve gebe kovboylar srerek

siydi. Her naslsa insanlar bilerek tohum

kendi

ekmeyi, bymesini beklemeyi, sulamay ve

Amerikann batsnda da oldu.) ncilde

rekabet

Kabilin Habili ldrmesine amamal.

eden

bitkileri

temizleyerek

olgunlamasn beklemeyi kefettiler. Sonra

bitkiler

toplanabiliyor

ve

besin

grevi

gryorlard.
sayesinde,
tndan

bitki

daha

hayatnn

bereketli

hayvan

olmas

haya-

itle

ayrdnda

Bylece tarm, ilk kez olarak insanlar

yerleik bir yaama mahkm etti. iftlik bir
kez

Bu yorucu ve insann srtn artan i

blgelerini

kuruldu

mu,

dolama

ortadan

kalkyordu. iftiler belirli bir yerde olan

iftliklerinde kalmak zorundaydlar.

yznden

Ancak yerleik hayatn da kendine gre

avclk, toplama ve hatta sr gtmede

tehlikeleri

olduundan ok daha fazla besin temin

toplad ve hatta sr gtt mddet e bu

edilebildi.

tehlikeden

Ayrca sr gtme ve tarmn gelii

vard.
kanmak

maksadyla

eskiye

yaklatnda,

daha

fazla

bir

nfusu

avland,

mmknd;

nk

bulduklar ne kadar yiyecek varsa almak

(zellikle tarm), belirli bir toprak parasnn

nazaran

nsanlar

a,

apulcu

bir

dvmenin

kabile

ok

tehlikeli

besleyebilecei anlamna geliyordu. Alk

olacana karar verirse kabile her zaman

azald, daha fazla ocuk hayatta kald ve

kaabiliyordu.

nfus artt.

Oysa iftiler ancak iftliklerini bra -

Tarm, buday ve arpann doal olarak

karak ve hayat boyu sren abalarnn boa

yetitii Kuzey Irakta balad ve bu bitkiler

ktn ve alkla yz yze geldiklerini

evcilletirildi.

grme

Tahl

taneleri

bozulmadan

pahasna

kaabiliyorlard.

Tarm

aylarca saklanabilen ve lezzetli, besleyici bir

sayesinde nfus arttnda, tarma devam

ekmek

etmenin dnda kendilerini besleyebilecek

olarak

piirilebilen

una

dntrlebiliyordu.

baka bir yol bulamadlar, yani kaplan

Ancak besin kaynandaki arta ramen,

iftiler

yaptklar

olmalydlar;

ar

iin

gerekte

kuyruundan yakalamlard.

bilincinde
hayvanlarn

te bu nedenle iftiler, her ne pahasna

olursa

olsun

savamaya

hazr

durumda

kullanlmasnn bile fazlaca deitireme dii

olmalydlar; onlar da karlkl korunma

bir tr klelik hkm sryordu. ncildeki

amacyla bir araya toplandlar. Bir bayrda

Cennet Bahesi yks, insanlarn zgrce

kendilerine

ve pek fazla yorulmadan avclk yapt bir

silahlar

tr altn a nostaljiyle hatrlayan ve

dman yukar doru atmak zorundayd; bu

onlar

da silahn etkisini azaltyordu) ve gvenli bir

bu

cennetten

ekmeklerini

aln

neyin
teriyle

attn

ve

kazanmaya

su

yer

aa

kaynann

buldular
doru

(bylece

atabilirlerdi;

yaknnda

olmaya

eitli
oysa

zen

zorladn merak eden iftilerin rn

gsterdiler (belirli bir zaman iin yemeden

olabilir.

durabilirsiniz, fakat susuz dayanamazsnz).

Ve bu nedenle Ademin ilk oullar

Burada evler ina ettiler ve etrafn koruyucu

oban Habil ve ifti Kbil olarak tasvir

bir duvarla sardlar. Sonuta bir ehir ortaya

edildiler.

kt ve burada yaayanlar da ehirliler

iftilerin

nfusu

obanlarn-

kinden daha hzl artt; iftilie ayrlan

alanlarn bydn ve dzenli olarak

oldular.

21
rnek olarak Kuzey Irakta hayvanclk
ve

tarmn

gelitii

yerin

yaknlarnda,

anderthal zamanlarnda ise sadece 2 milyon

kadard).

Hayvancln

Yarmo denilen bir yerde, muhtemelen M

artt;

8000 yllarnda kurulmu ok eski bir ehrin

artmaya devam etti.

kalntlarn

gsterebiliriz.

Buras

J. Braidwoodun dikkatle kazd alak bir

Sktrlm

8000'de

gelmesiyle
milyondu.

nfus
Tarmla

1948in

bandan itibaren Amerikal Arkeolog Robert

tepeciktir.

amurdan

ince

duvarlarla ina edilmi ve kk odalara

M 7000
mlekilik

blnm ev kalntlar bulmutur. ehrin

Bir eyler tamak insanlar iin her zaman

nfusu yz ile yz arasndadr, fakat

nemli olmutur ve bunun en kolay yolu

ehirler hzla daha da bymtr.

ellerde veya kolun iinde tamaktr. Fakat

Tarm, iftilerin kendi ailelerinin ih-

bu

yolla

tamann

tiyacndan daha fazla besin retmelerini

htiyacmz

olanakl kld. nsanlarn iftilikten baka

doal ellerimizden

eyler

yapabilmeleri

(rnein

zanaat

ve

sanatla uramak) ve bir iftinin fazla

yiyecei karlnda rnleri dei to ku
edebilmesi anlamna geliyordu bu. lk kez
olarak insanlar bir sonraki yemekten baka
bir

ey

dnmeye

Ayrca,

bir

zaman

ehirde

bulabildiler.

birbirlerine

yakn

yaayarak

kolaylkla

iletiime

geebiliyorlard.

Bylece

bulduu

birinin

yenilik ve fikirler hzla dierlerine akta rlabiliyordu.

Sonu olarak tarmn ve ehirlerin ge lii,
uygarlk

dediimiz

ehirli

(civilization,

szcnden)

daha

Latince
yeni

ve

karmak hayat tarzn getirdi. Uygarlam

blge ilk balarda kkt, fakat dzenli
olarak

tm

dnyay

iine

alacak

kadar

byd.

olan

snrlar

ey,

deyim

olduka

vardr.

yerindeyse

byk olan,

yapay ellerdir.
Nesneler hayvan derilerinin iinde de
tanabilir; fakat derilerin ekli uygunsuzdur
ve ardrlar. Sukaba ie yarayabilir; ancak
kullanm snrldr. Bu nedenle sonunda
insanlar dallar veya dier lifleri rerek
sepet yapmay rendiler. Bunlar hafifti ve
her ekilde yaplabiliyordu.
Ne yazk ki sepetler rgnn alarndan
daha byk paralardan oluan kat, kuru
nesneleri tamada ie yaryorlard. Sepet,
rnein un, zeytinya ve en nemlisi su
tamak iin kullanlamyordu.
Sepetleri

kuruduktan

sonra

delikleri

kapatacak ve sepeti kat bir hale getirecek

balkla

svamak

doal

Ancak

zellikle

sepet

arplrsa,

kurumu

gelmi

amur

olabilir.

sallanr

veya

der.

Fakat

Ek Olarak

sepet gnein altna konulursa ve direkt

Bu sralarda buzullar ekilmi ve dnyann

gne nda pimesi salanrsa, amur

iklimi hemen hemen bugnk halini almt.

daha da kurur ve artk tozlarla svlar ta-

Kutup

mak iin uygun hale gelir.

kylar

Eskimolar,
buralarda

insan

yerleimine

Latonyallar
yaamaya

ve

ald;

Peki o zaman neden sepeti kullanalm?

Sibiryallar

baladlar.

Deniz

Neden basite kille ie balayp ondan bir

seviyesi imdiki halini ald ve Amerika ile

kap

Avustralyay Asyadan ayrd. Bu ktalar

brakmayalm? O zaman kaba topraktan

yaklak on bin yldr ayrdrlar.

yaplm bir kap elde edersiniz; bu trn

Dnyadaki

insan

nfusu

10.000

yllarnda 3 milyondan fazla deildi (Ne-

biimlendirerek

gnete

rnekleri M 9000 yllar-

kurumaya

22
na kadar uzanmaktadr. Ancak bu kaplar
yumuaktlar ve fazla dayanmyorlard.

mleki

tekerlei,

tekerlein

nlnn

ilk

Demek ki daha kuvvetli bir sya ihtiya

zerinde

dnen

vard. Bylece topraktan yaplma bu kaplar

larndan

biriydi.

atee srlp sert mlekler oldular. Bu

kullanldn

trden

tekerlek fikrini ve tekerlekli tamay akla

mlekleri

7000

ylla rnda

gryoruz. Bu, atein k, s ve piirme

dnda

baka

bir

ey

iin

olarak

bilmiyoruz;

ekseni

kullanmne

fakat

zaman
genelde

getirmi olabilir.

u anki srailde olan Eriha, 2500 nfusuyla

olanakl klmakla kalmad, ayn zamanda

bu

yeni bir piirme trn de getirdi. O za mana

olabilirdi.

dek yiyecekler ya direkt alevlere tutularak

kuru

lk

ve
ilk

Ek Olarak

mlekilik yalnzca svlar tamay

da

hareketin

ilk

kullanlmasdr.

ya

rneklerinden

kulla-

sda

piiriliyordu.

Suyu

sralarda

dnyann

en

byk

ehri

M 6000

tutabilen ve alevlerin ssna dayanabilen

mlek ortaya ktnda ise, yiyecekler su
iinde

stlabildi,

yani

kaynatlabildi.

Keten
Tpk dallarn ya da aa kabuklarnn bir

Bylece gve ortaya kt.

Ve tabii ki mlek sslenebiliyor ve ona

sepet

oluturacak

ekilde

rlmesi

gibi,

Zeki ce

keten bitkisi de rlebilen lifler oluturur.

sslenmi rnekleri zellikle ilgi eki yordu.

Kuvvetli bir iplik yapmak iin belirli bir

Zanaatkarlar

duyduklar

sayda keten lifleri birlikte bklr. Sonuta

toku

ortaya kan eye keten kuma diyoruz.

baklrsa

(Keten kuma - ngilizcede linen - szc

gzel

bir

dier

ekil

verilebiliyordu.

bunlar

ihtiya

maddelerle

edebiliyorlard.
sonsuza

dek

Ve

dei

mlek,

iyi

dayandndan,

sk

sk

el

deitiriyordu. Bu nedenle bir grup insan

mlei, baka bir grupla ticaret yapmak

gibi ip szc de - ngilizcede line keten szcnden gelir.)

Keten kumann muhtemelen M 6000
kadar

iin kulland.
mlekiliin

ilk

gnlerinde

kil

s-

eski

bir

balklkta

tarihte

ilk

kullanlabilen

kullanm,

keten

ktrlm ve ona kap biimi verilmiti;

retildiinde

gerekleti.

Bu

sonu olduka yumru yumru ve asimetrik,

rlmesiyle alar yaplabiliyordu.

sicimler
sicimlerin

Sonunda ok ince alar, bir baka deyile

fakat yine de i grr bir eydi.

Oysa kap dndrlebilse, elin yapt

kuma

ya

da

tekstiller

(Latince

rme

ksmen daha hafif bir basn simetrik si lindir

szcnden) yapld. Ketenden ve sonra da

eklini ortaya karr ve basnta uygun

pamuk ve yn gibi dier bitki ya da hayvan

artrmalarla

liflerinden

veya

aa

doru

itmeyle,

kuma

yapm

giyimde

bir

silindirin

devrim yaratt. O zamana dek krk olan

komplike deiimleri yaratlabilir. Burada

deriler giyiliyordu. Bunlar souk havalarda

kil yatay ve daire eklinde bir tahta ya da ta

ie yaryordu, fakat dier zamanlarda ok

dilimi

scak

simetriyi

koruyarak

(mleki

temel

tekerlei)

zerine

yerletiriliyordu. Dilimin altnda, bir ukur

iinde dengelenen merkezi bir sivri ulu
sopa

vard

dnyorlard.

ve

hepsi

birden

hzla

tutuyordu.

Gzenekli

deildiler;

ardlar ve kokuyorlard.
te yandan tekstiller hafif, esnek ve
gzenekliydi ve kolayca temizlenebili-

23
yordu. O tarihten beri de giyimde tercih

Ek Olarak

edilen materyal olarak kaldlar.

Bu zamanlarda gl vahi kz (ncildeki

tek

Sallar

boynuzlu

at")

evcilletirildi

ve

gnmzn evcil srlar ortaya kt.

nsanlarn zellikle imek iin taze suya

gereksinim

duymasndan

itibaren,

sudan

M 5000

uzak durmalar mmkn deildi. Bu amala

nehirlerin

ve

gllerin

kenarnda

toplanyorlard.

Sulama

Su onlara besin kayna da sunuyor du ve

Tarm, bitkileri canl tutabilmek iin dzenli

balk yakalamak iin suya aldlar, insanlar

su kayna gerektirir; bu nedenle yamura

zamanla yzmeyi de rendiler ve odunun

belirli bir lye kadar gvenilen yerlerde

yzd gzlerinden kamad. M 6000

balamtr. Oysa yamur en iyi durumda

yllarnda kendilerini belirli bir zaman sakin

bile ansa baldr ve kuraklk da sk sk

suyun yzeyinde tutan sallar yapmak iin

grlr.

balayacaklarn

Bir gvenilen taze su kayna da (de-

renmi olmallar. Bylece baka bir eyle

nizin tuzlu suyu ie yaramaz) byk bir

olmasa

nehirdir. Bu nedenle iftlikler nehir ke-

ktkleri

nasl
bile,

birbirine

elleriyle

suya

vurarak

az

mesafede suyu bile gemeyi baardlar.

narlarnda gelimeye baladlar.

Oraklar

yad

Yamur direkt olarak ekinlerin stne

halde,

kylarnn

nehir

arasnda

suyu

kalr.

genellikle

Bu

durumu

nsanlar kullanmaya altklar bitkilerle

dzeltmek iin kanallar kazmak gereklidir;

urarken

bylece

kendilerine

yardmc

olacak

su

nehirden

dar

akacak

ve

aletler kefetmek zorundaydlar. Olgun tahl

bitkilerin byd topra sulayacaktr.

saplarnn kesilmesi gerekiyordu ve M 6000

Ancak bu kanallarn dzenli tutulmas ve

tarihlerinde

suyun

bu

amala

oraklar

(Latince

getirdii

kum

ya

da

amurla

kesmek anlamndaki szckten) kullanld.

dolmamas veya tamamasna dikkat etmek

Bunlar esasen saplarn dibini kesmek iin

gereklidir.

kullanlan ve sopalarn ucunda bulunan (ilk

olarak

keskinletirilmi

tatan

yaplma)

Ayrca

kuraklk

srasnda

nehrin

su

seviyesi dtnde, kanallarn daha derin

kazlmas arttr. Ve nehir normalden ar

baklard.
Saplar kesildikten sonra kabuu yok

yamur dnemlerinde sk sk ykseldiinden

etmek ve niastay un haline getirmek iin

(bunun

tahl iki ta arasnda ovuluyordu. Bir tan

yerde olmas gerekmez; kilometrelerce tede

iine tahln dklebildii bir oyu u vard

nehrin kaynana yakn bir yerde olabilir),

ve

gcyle

ykselen suyu nehir kylar iinde tutmak

tmek iin kullanlyordu. Bu trden bir

iin setlerin ina edilmesi gerekir. Sznt ve

deirmene el deirmeni denilir.

yklmalarn nlenmesi iin de srekli bakm

dieri

de

yuvarlakt;

kas

muhakkak

iftliklerin

bulunduu

altnda tutulmaldrlar.
Btn bu sulama (Latince ie doru
sulamak

anlamndaki

szcklerden)

aralksz srdrlen almayla iyi bir

24
hasad ve bol bol besin kaynan az ya da

rumuna gelinceye kadar dierine de standart

ok garanti eder.

arlklar eklenir, ilke o kadar basit ve aletin

Bu alma yalnz yaplamaz; ya da her

yaplmas ylesine kolaydr ki Msrda M

biri kendi yntemiyle, istedikleri zaman

5000

alan birka kiiyle de olmaz. Sulama

olabilir. Ayrca bu terazilerin olduka doru

ibirlii

olduu grlmtr.

gerektirir.

Birok

iftlik

buna

bamldr ve bir sr insann almas,

uyumlu

bir

btn

elde

etmek

iin

kadar

eski

bir

tarihte

kullanlm

M 4000

denetlenmelidir; bylece setler her yerde iyi

durumda tutulabilir.
Sonu olarak iftlikler ii denetleye bilen
ve

grev

datm

yapan,

alkan

ve

Bakr

aylaklarla

Homo habilis'in ilk gnlerinden aa yukar

yetersizleri cezalandran becerikli liderlerin

M 4000 yllarna dek, iki milyon yllk bir

kontrolne

sulama

dnemde, aletler ve silahlar tatan, tahtadan

hkmet dediimiz eyi getirmitir; bylece

ve kemikten yaplyordu. Bunlarn iinde

savunulabilen bir ehrin etrafnda yer alan

ta, en dayankls ve ok uzun sren insan

bir grup iftlik, bir bakan ve yerlemi

faaliyetlerinin kant olarak zamana kar en

davran kurallaryla bir ehir devleti olur.

ok direnendir. Sonu olarak bu uzun dnem

beceriklileri

yreklendiren
bamldr.

ve
Ksaca

Bu tr ehir devletlerinin ilk rnekle ri

Ta a olarak bilinir; bu terim ilk kez

M 5000 yllarnda u anki Gney Irakta

Romal air Titus Lucretius Carus (M 95-

(fakat o zamanlar Smer olarak biliniyordu)

Frat

ve

Dicle

Nehirlerinin

aa

kesimlerinde kuruldu. Dier ehir devletleri

de yaklak olarak ayn zamanlarda Msrda
Nil Nehri kylarnda geliti. Msrda hemen
hemen hi yamur yamaz; fakat Nil her
zaman gvenilir bir su kayna olmutur.
Kaynana yakn bir yerde, olduka gneyde
yamur mevsimi geldiinde ylda bir kez
dzenli olarak taar. Nil takn verimli
amuru kylarndaki iftliklere brakr.

55) tarafndan kullanlm ve 1834te DanimarkalI

Arkeolog

Thomsen

(1788-1865)

Christian

Jrgensen

tarafndan

yeniden

dilimize kazandrlmtr.
Ta
gelien

ta

tekniklerine

kullanmann
gre,

gittike

Paleolitik,

Me-

zolitik ve Neolitik dnemlere (Latince srasyla Eski Ta", Orta Ta ve Yeni Ta

szcklerinden) blnr.
Yine de ara sra Ta a insanlar ta rafndan dier talara benzemeyen talar
bulunmu olmal. Bu garip talar parlakt ve

Terazi

ayn

boydaki

sradan

talardan

daha

Ticaret ly dourmutur, yani u kadar

ta bir ekile vurulduunda, sradan talar

iin bu kadar. eitli eyleri elinizle de

gibi ayrlmyor veya paralanmyor, fakat

tartabilirsiniz; fakat bu kiisel bir itir ve

ekilleri deiiyordu.

ardlar. Bundan da te, bu parlak talara

alc ile satc hibir zaman anlaamazlar.

te ara sra bulunan bu talar metallerdi.

Objektif olmann en kolay yolu, ortada

Dzinelerce farkl metal bilinmektedir; fakat

tutulan bir ubuun kart ularna iki tane

ounluu

tepsi asmaktr. Tartlacak ey bir tepsiye

birleik

konur ve iki tepsi denge du-

kayalk maddeler kar. Sadece tesirsiz olan

metal

durumdadr

ve dier maddelerle

olmayan
ve

maddelerle

sonuta

ortaya

25
birleme

eilimi

gstermeyen

metaller

tld. Bu ekilde ate, cevherlerden metal

serbest durumda bulunabilir. Serbest bu-

elde edilmesi anlamna

lunmas en kolay olan tesirsiz metal,

olanakl kld.

dier metaller arasnda bile enderdir. Bunlar

Bundan

sonra

gelen

bakrdan

metalrjiyi

taklar daha

bakr, gm ve altndr. Ender bulunmalar

yaygn hale geldi; fakat tersini dne cek

metal

olsak

szcnn

Yunanca

aramak

teriminden gelmesinden anlalabilir.

bile

bakr

alet

olarak

kullanla -

myordu. Keskin kenarl bir kaya kulla nlrsa

nsanlar tarafndan ilenen metal kl-

kenarn

kaybeder

ve

zahmetli

bir

ie

eleri M 5000 yl veya daha ncesinden

girilmeksizin tekrardan keskinletiri lemez.

kalmadr. Bunlar metalik parlaklklar ve

Keskin kenarl bir metal paras krlenirse,

dvlerek

basite

ilgin

ekiller

verilebilme

ve

kolayca

dvlerek

zellikleri nedeniyle, ilk balarda hemen

keskinletirilebilir. Oysa bakr ok kolay

hemen sadece tak olarak kullanlyorlard.

krleniyordu. Her ufak kullanmdan sonra

Aralarnda en fazla tercih edilen altnd;

dvlmesi mmkn deildi.

nk rengi en gzel olan (parlak bir san),

en ar ve en tesirsiziydi. Zamana kar
direniyordu. ok ak sar

olan gm

zamanla kararr ve krmzms olan bakr

yeile bile dnebilir. (Bakr, bu metalin ilk
zamanlarda

bulunduu

ada

olan

Kbrs

szcnden gelir.)
Ancak

insanlarn

metallerin

maden

cevheri denilen zel kayalardan salanabileceini kefetmesinden sonra, metaller

dier amalar iin de kullanlacak derecede
bollat. Bunlarn arasnda ilk kefedilen
bakrd. Bakr oksijen ve karbonla, belirli
cevherlerde

de,

bazen

de

her

ikisiyle

birlemitir. Bakrn buralardan saf formda

elde edilebilecei kefi M 4000 ylnda
gerekleti.
phesiz bu i ilk nce tesadfen oldu.
Bu tr bir bakr cevherinin stnde byk
bir odun atei yaklabilirdi. Atein ss
altnda odundaki ve cevherdeki karbon,
karbondioksit

gazn

cevherdeki

oluturacak

oksijenle

ekilde

birleiyor;

karbondioksit havaya karyor ve geriye de

metalik bakr kalyordu. Gzlemci bi ri atein
klleri

arasnda

krmzms

kreciklere

dikkat etmi olmal ve sonunda durum

anlalmtr.

Bylece

maden

aranlarak bilinli bir ekilde s -

cevherleri

Gne Saatleri
ok ncelerden beri insanlar zaman lmek
iin gnleri sayabiliyorlard; fakat ou kez
gnn

eitli

blmlerini

de

lmek

istediler. Bunu yapmann bir yolu Gnein

doudan batya yolculuunu izlemekti. Bu
hareket, grne baklrsa sabit bir hzda
gerekleiyordu.
Tabii Gnee baklamaz; fakat topraa
bir sopa saplayp glgesini seyretmek en
kolay eydir. Gn doumunda glge batya
doru uzar. Sonra gn ilerledike kuzeye
doru dnerek gittike ksalr. Kuzeye doru
en ksa mesafesine ise gn ortasnda ular
ve gn batm yaklatka douya doru
uzar.
Bu alet byk bir olaslkla gne nn

srekli

olduu

Msrda

bulundu;

Msrllar M 4000 kadar erken bir tarihte

gn on iki eit saate bldler.
Ek Olarak
ehir devletleri gnmzn Pakistannda
yer alan nc bir nehre, ndusa kadar
yayld. Bu lndus uygarl Mohenjo-Daroda
1922de

yaplan

kazlara

insanlarca bilinmeden kald.

dek

modern

M 3600

melen Farsa bakr szcnden) denildi.

Bronz

sertti. Sert kenarl bir yzey elde etmek daha

Baz cevherlerden elde edilen bakr di-

grlmese de, gerektiinde kolayca ekil

erlerinden daha serttir. Bunun nedeni bakr

verilebiliyordu.

kolayd

madeninin
stld

Bronz kaya ile rekabet edebilecek kadar

muhakkak

zaman

saf

bakrla

Gittike

olmamasdr;

birleerek

alam

ve

tabii

buna

artan

pek

lde

sk

bronz,

ihtiya

aletler,

silahlar ve zrhlar iin kullanlmaya ba-

meydana getiren dier maddelerle kark

land.

olabilir.

Ortadou Bronz andayd. Bakr eritme ve

3000

yllarna

gelindiinde

Bu tr karmlardan biri bakr ve ar-

bronz yapma metotlar yaygnlatka, bu

seniktir, fakat arsenik zehirlidir. Bu nedenle

teknik yava yava her ynde da doru

onunla

geniledi.

alan

insanlar

hastalanm

olmalydlar. Bu tr kark cevherler bu

Bronz ann byk kltrel rn,

nedenle terk edilmilerdi (bu da herhalde

hem Yunanl hem de Truval kahramanlarn

teknolojide

bronz zrhlarda savat, bronz kalkanlar

ii

gvenliinin

bir

faktr

tad

olduu ilk durumdu).

ve

bronz

kllarla

bronz

mzraklar

kulland,

tilmesinden elde edilen baka bir tr cevher

gerekleen)

Truva

karm bulundu. Bu, kalay cevheriydi ve

anlatan Homerosun lyada siydi.

ok kr ki bakrn sert halinin eri-

sert

bakr

da

gerekte

bakr-

(M

Savann

ulu

1200de
yksn

kalay

alamyd. Alama bronz (muhte-

Eski Dnyada Bilim

lm, denizcilik ve mimarlk iin mate-

M 3500 - MS 475

matik ve geometri. Fenikeli tccarlar al-

Eski Dnyada dier Ortadou kltrleri en

nemli gc olutururken, Msr ilk ulustu.
M 3100 ylndan itibaren Nil Nehrinin 800
kmlik ky blgesindeki ehir devletleri
ortak bir dili ve kltr paylayorlard.
Aa yukar ayn zamanlarda Girit adasnda
ilk Avrupa uygarl geliti. M 2500de Sar
nehrin kylarnda ise in uygarl dodu
ve Orta Amerikada tarm gelimeye balad.
Bu eski zamanlarn bilim ve teknolojisi
esasen pratik amalyd - aletler ve silahlar
iin metalrji; zaman belirlemek ve ne
zaman

ekim

yaplacan

ve

hasat

leceini kararlatrmak iin astronomi;

edi-

fabeyi

(fikirler

iin

deil,

szckleri

oluturan sesler iin kullanlan semboller)

yarattklarnda M 1500de iletiimde byk
bir srama yaand. Bu devrim yaratan
yntem, okuma ve yazmay ok daha kolay
bir

hale

getirdi.

Yunanllarn

ykselmesinden nce, Fenikeliler Akde niz

ve tesinin en mkemmel denizcileriydiler.
M 1100 yllarna gelindiinde Bat Akdeniz
ve

tesindeki

gemilerini

blgelere

giden

krekli

iin

takm

ynlendirmek

yldzlarn kullanyorlard. Kltrleri M

800

yllarnda

gelimeye

balayan

Yunanllarn en byk bilimsel katks ise

yaklamlaryd. Dnyann na-

27
sl ilediini tarif eden genel ilkeleri arar ken,
kantlayabildikleri eye dayanan kuramlar
gelitirdiler.

Kendilerinden

nce

gelen

byk kltrlerin aksine, Yunanllar bilimi

M 3500
Tekerlekli Arabalar

din ve bo inanlardan ayrdlar. Astronomik

Nesneler

aratrmalar daha nceki bilgileri ok daha

olduunda, kara tamacl sorun hali ne

geride brakan sonular verdi; matematii

hesap ve lm gibi pratik amalardan ayr
olarak ele alan ilk onlard. Bylece sekiz yz
yllk bir

dnemde modern

matematiin

temelini oluturan geometri ve cebirdeki

mantk

yrtme

metotlarn

gelitirdiler.

Tabii pratik uygulamalar da unutulmamt.

rnein Arimedin yapt saysz keif ler
ve

yenilikler

durabilme
velalarn

arasnda,

ilkesinin
almas

su

zerinde

aklamas ve manikuram

bulunuyordu.

Aristo ise mantk dediimiz rasyonel dnce sistemini tasarlamas yannda, yaam
bilimlerinin

babas

olarak

tannr.

Be

yzden fazla hayvan trn incelemi ve

snflandrmtr;

rencisi

Theophrastos

ayn eyi benzer sayda bitki tr iin yapmtr. Yunanl Doktor Hippokratese tbbn
babas denir; nk M beinci yzylda
hastaln doast bir mdahale olduu
fikrini reddetmitir. M 500den itibaren
Yunanl doktorlar insan bedenini ilk otopsi
yapanlard
incelemek,

[(cansz
.n.).J

bedeni

100

keserek
yllarnda

Yunanistan kt ve Akdenizde Roma en

nemli g haline geldi. Romallar yeniliki
deildiler; fakat zellikle mhendislik ve
ina metotlarnda Yunan bilgisini pratik
olarak

uygulamay

mparatorluu

baardlar.

yayldka

Roma

renmenin

kapsam da geniledi. MS beinci yzyln

sonuna

doru

imparatorluk

ktnde

Avrupadaki bilimsel aratrmalar sona erdi.

Karanlk alar balad.

elle

tanamayacak

kadar

ar

gelir. Topran olduka dz olduu yerlerde

bile yer kumlu, akll veya imenli olsun
fark etmez, olduka fazla miktarda srtnme
vardr.
lk balarda ar nesneler sadece g
kullanarak

byk

kzaklar

zerinde

e-

kiliyordu ve insanlardan gl hayvanlar

kullanldnda

bile

(rnein

kzler)

tanma olduka yavat.

Kzaklarn altna ktk eklinde kaba
makaralar

yerletirilirse,

tanma

daha

kolaylayordu. Makaralar ekilmiyor, fakat

dnyordu ve bu da srtnmeyi olduka
azaltyordu. Bylece daha az i yaplyordu;
fakat makaralar arkadan alnp tekrar ne
konulmak zorunda olduundan, daha fazla
zaman harcanyordu, ihtiya duyulan bir
dingil ve tekerleklerdi.
Birilerinin

kendilerini

tutan

kaylar

iinde dnecek ve daima kzan altnda

kalacak ekilde, kzaa nde ve arkada
olmak zere iki makara ilitirmeyi nasl
dndn bilmiyoruz. Her makarann
ucuna

sonradan

kza

yerden

yukar

kaldrmak iin salam tahtadan tekerlek ler

yerletirildi

ve

tekerlekler

serbeste

dnmeye baladlar.
Tekerlekli

araba

bir

kzaktan,

hatta

makaral bir kzaktan ok daha abuk ve az

emek harcanarak hareket eder. Byle ce bu
tr arabalar kara tamaclna bir devrim
getirdiler.

En

azndan

ticareti

daha

da

kolaylatrdlar.
Bu trden arabalar M 3500de Smerde
grldler.

28

Nehir Kayklar

yapmaya balamt ve M 3000de ky nn

yaknndan giderek ve Sina yarmadas ve

Ar ykleri su zerinde tamak, kara-

Filistin yoluyla Lbnana doru yol alarak,

dakinden tabii ki daha kolaydr. Su top-

Nil zerinden Akdenize aldlar. Orada

raktan ok daha az srtnme salar ve

Msrda

yzeyinde kalc engebeler, yani kayalar,

temin ettiler ve ina amacyla yanlarnda

bayrlar ve yokular yoktur.

getirdiler.

Bu anlamda Nil idealdi. Sadece yamursuz Msr iin su kayna deildi -ayn
zamanda

yllk

taknlarnda

toprak

da

bulunmayan

aa

gvdelerini

Yaz

periyodik olarak besleniyordu-, aknts da

Smer dnyadaki en gelimi ve karmak

hafifti ve hi frtna yoktu. Nil, Smerde

uygarlk

adaletsiz Diclenin yapt gibi kayklara

karmakt. nsanlar rettikleri tahln ne

zarar vermiyor ve devirmiyordu. (Diclenin

kadaryla ticaret yaptklarnn, ne kadarn

Yunanca ad Kaplan anlamnda Tigristen

alp sattklarnn ve ortak fona (u an vergi

gelir ve ngilizcede de kaplan tiger, Dicle

demekteyiz)

Tigristir.)

lunduklarnn

Ayrca Nil neredeyse tam olarak kuzeye

olduundan

ne

hayat

kadar

da

daha

katkda

hesabn

tutmak

buzorun-

daydlar.

doru akar, rzgr ise hemen her zaman

Btn bunlar aklda tutmak gittike

kuzeyden eser. yleyse bir kayk nehirden

daha g bir hale geldi. Bunu eitilmi bir

aa kolayca gidebilir ve geri dnme vakti

hafzann

geldiinde rzgr yakalamak iin bir yelken

atmadan sylemek mmkndr. Yani kayt

ekilebilir;

tutmak gerekliydi.

bylece

gemi

akntnn

tersi

ynde gidecektir.

olaanst

glerine

iftira

Bir sepet meyve iin topraa bir iaret

Msr ormanlk deildi; fakat o gnlerde

izmeyi ve sonra da ne kadar sepetin teslim

nehir boyunca (papirs denilen) bol bol

edildiini anlamak iin iaretleri saymay

sazlklar vard. Sazlklar demetler halinde

kayk yapmak iin kullanlyordu. Kayklar
ise

ortas

ukur

olacak

ekilde

ina

ediliyordu; bylece daha fazla suyun yerini

zaptediyor ve batmadan daha ok arlk
tayabiliyorlard.

Bu

sazdan

kayklar

zellikle dayankl deildiler; fakat yumuak

huylu Nilde salam kayklara ihtiya yoktu.
(Musa Nil Nehri zerinde yzdnde saz
otlarndan -yani papirs- kk bir kaya
ya da mavnaya konulmutu.)
Sonu olarak Msrda, herhalde Smer
tekerlekli arabasn benimsemede gsterdii
yavalktan sorumlu olan, son derece uygun
bir iletiim biimi bulunuyordu. Msrn
nadiren kara tamaclna ihtiyac vard.
M 3500 yllarna gelindiinde Msr
kayklar Nil zerinde dzenli seferler

hemen

herkes

dnebilir.

Toplum

eer

basitse bunu yapmak iin zahmete girimeye

hi gerek yoktur.
Oysa

hafza

zorlandka,

bu

trden

iaretler yapld, ileri basitletirebilmek iin

bir, be ve on iin farkl iaretler ko nuldu;
bylece saylmas gereken ok fazla birim
iaret olmuyordu. Bu i sonunda meyve
anlamna gelen bir iareti, tahl anlamna
gelen bir bakasn ve insan vb. anlamndaki
bakalarn getirdi. Nihayet farkl her nesne
iin iaretler ya da belki ilk bata kaba
resimler yapld, insanlar iaretler zerinde
anlarsa

ve

onlar

nasl

yapacan

ve

yorumlayacan renirse, karmza yaz

kar.
Grne baklrsa Smerliler yumuak
kil zerinde, ivi eklinde iaretler oluturan
sivri ulu bir yazma aleti kul-

29
lanarak bir yaz sistemini ilk gelitiren lerdi.
Buna

daha

sonralar

Msr yaz yazma bilgisini ald ve en az

eklinde

iviyazs kadar karmak, tmyle farkl bir

anlamna gelen Yunanca szcklerden ivi

iaretler dizgesi icat etti. Msr yazsna

yaz s denildi. Zaman getike semboller

hiyeroglif

daha stilize ve basit bir hale geldi ve

anlamndaki Yunanca szcklerden; nk

resimsel

Yunanllar

simge

ivi

olma

fonksiyonlarn

yitirdiler. Yine de her sembol az ya da ok

bir

szck

okumak

ya

anlamna
da

geliyordu;

yazmak

isteyen

bylece
herkes

yzlerce ve hatta binlerce farkl sem bol

ezberlemek zorundayd.
Bunun

anlam

okuryazarlarn

daima

nfusun aznln oluturmalaryd; fakat o

gnlerde toplumu idare etmek iin btn

yazyla

denildi
en

("rahiplere

ok

tantlar).

Msr

znn

ince

esnek sayfalan zerine boyanyordu.

Yaz son derece byk bir fark getirir.
Bir tr donuk konumadr. Dnceler ve
kaytlar konuulan szcklerden ok daha
kalcdr ve eer dikkatle kopya edilecek
olurlarsa, sonsuza dek dayanr

Belirli bir yapya sahip yaznn ilk biimleri (A) Smer ve Babil iviyazs, (B)
Eski Msr'da doan hiyeroglifti.

yaz

tapnaklarnda

Papirs

ihtiya duyulan da buydu.

A

zg

30
ve konuulan dilin hafzasndan daha kesin
bir biimde kalc olurlar.

devletlerinde de ileri daha da ileri bir

Bunun anlam, her kuan bir nceki

Sulama kanallarn ve setleri en iyi du rumda

kuan birikmi deneyim ve bilgeliini daha

doru ve abuk renmesi ve sonu olarak

tutmak, daha yukarda yer alan bir bakas

daha hzl gelimesidir.

Ayrca, yaz yoluyla tutulan kaytlar

zamansz bir sel meydana getirir veya suyun

adlar, yerleri ve detaylaryla gemite olan

olaylarn tam bir versiyonunu bize verirler.
Bir toplumda neler olduunu yaz olmadan
anlamak iin, geride braktklar eylerden
yola karak olan biteni yorumlamaya
almalyz;
yani
mleklerinden,
sanatlarndan ve hatta plerinden.
Demek ki yazya sahip olan bir toplum

dzeyde

organize

kendininkileri
aa

doru

etmek

gerekli

paralanmaya
akn

oldu.

brakr

keserse,

bir

ve
ehir

devletinin hi iine yaramyordu.

Bu nedenle birlemeye ynelik basklar
vard ve bu, ilk nce Msrda gerek leti.
Nil

boyunca

grlen

iletiim

kolayl

farkllklar ortadan kaldryordu ve nehrin

800 kmlik kysnda yer alan tm ehir
devletleri ayn kltr ve dile sahip oldu.
M

3100

yllarnda

Nil

deltasndaki

tarihidir. Sahip olmayan tarih ncesidir. Bir

baka deyile, tarih M 3500 yllarnda

ehir devletleri (aa Msr), ilk Hane-

Smerde balamtr.

danln ilk kral Menesin hkmdarlnda

deltann

Sabanlar
Tarmn ilk gnlerinde tohumlar topraa
serpilir ve rasgele byrlerdi. Sonunda ayr
sralar

halinde

ekilirse

tohumun

su-

lanmasnn, yabani otlardan ayrlmasnn ve

hasat

gneyindeki

devletlerle

(yukar

Msr) birleti. (Msrl Rahip Manetho M

edilmesinin

daha

kolay

olduu

kefedildi.
En basit halinde saban, iine tohumlarn
ekildii bir iz brakarak topran iinde

300 yllarnda bir Msr tarihi yazd ve

hkmdarlarn, her biri belirli bir sre iin
Msr

yneten

aileleri

temsil

eden

hanedanlklara bld.)
Msr ehir devletleri ortak bir dile ve
kltre sahip olduundan, Msr gnmzde
ulus dediimiz ey olarak grlebilir. Bu,
dnyann grd ilk ulustur.

srklenen ucu atall bir sopayd. Bu tohum

sama hzn byk lde artrd. Saban ilk
kez M 3500 yllarnda Smerde kullanld.

M 3000
Mumlar

M 3100

Ya kandilleri binlerce yldr kullanl mtr

ve daha binlerce yl kullanlabilir; fakat ya

Uluslar

etrafa dklebilir ve bu da atein tehlikeli

ehir devletleri snrlarn geniletip n-

bir biimde yaylmasna nden olur. Eer kat

fuslar artnca, blgeleri birbirine karmaya

bir

ve karlkl bamllklar artmaya balad.

katlamas salanrsa, kat madde ayn anda

Sulama uygulanmaya baladnda nasl

bir

ehir

devletinde

meseleleri

or ganize

etmek gerekli olduysa, ayn ekilde belirli

bir nehrin kylarndaki ehir

ya

eritilip

bir

fitilin

etrafnda

aydnlatc ve kap grevini grr. Bu tr bir

mum, dklme tehlikesi olmadan etrafta
tanabilir.
lk mumlar yaklak M 3000 yllarndan
kalma Msr resimlerinde grlr;

31
gnmzde aydnlatmadan ok dekoras yon

tamasyd. Sulamayla grevli rahipler, her

amal

gn nehirin yksekliini ltler ve sonunda

kullanlsa

da,

zamandan

beri

hayatmzda yer almlardr.

taknn ortalama olarak 365 gnde bir

geldiini

kefettiler.

Bu,

ayn

zamanda

Ek Olarak

Gnein yldzlara gre gkte tam bir daire

Akdenizde Msr ile Yunanistan arasnda

izmesi iin gereken zamand. (Gnmzde

yer alan bir ada olan Giritte bir uygarlk

bunu Dnyann Gne etrafnda dnmesi

geliiyordu. Asya ve Afrika ktalarndan

iin gereken zaman olarak alyoruz.) te bu

sonra Avrupa blgesinde diyebileceimiz ilk

gne yldr ve buna dayanan bir takvim

uygarlkt.

gne takvimi dir.

M 2800

unun farkndaydlar; bu nedenle 12 aylar

Msrllar bir ylda 12 yeni Ay olduvard,

fakat

Ayn

gerek

safhasna

hi

dikkat etmeden, her ay iin 30 gn verdiler.

Takvimler

Bu, toplam olarak 360 gn ediyordu, sonuna

Gne takviminde belirlenen dzene gre

da 5 gn eklediler.

gnn (ya da gn gece deiiminin) ve

Bu takvim eski tarihlerde icat edilen

gnn blmlerinin kullanlmas zamann

dierlerinden daha basit ve kullanlyd.

geiini

yetersizdir.

Tarihiler takvimin ilk olarak kullanld

Mevsimlerin deimesi gibi baz olaylar

zaman tam bilmiyorlar; fakat rahipler zel

izlemek

iin

birka yz gn sren dnemleri ierir. Bu

gnleri saymak yorucu bir itir ve yanlma
olasl fazladr.
Ancak orta uzunlukta bir dng, yani
ayn safhalar da vardr. Ayn safhalarn
tamamlamas 29 veya 30 gn srer ve
mevsim dnglerinin oluturulmas da 12
veya 13 dng (yani Ay szcnden aylar)
srer.
nsanlarn aylara ilk olarak ne zaman
nem vermeye baladklarn bilmiyoruz.
Tarih

ncesi insanlarn

bile

onlar say-

dklarna dair belirtiler var; fakat bu ii ilk

sistemletiren

Frat-Dicle

blgesinde

hesaplamalar iin M 2800 kadar eski bir

tarihte kullanm olabilirler (Nilin ne zaman
taacan sadece onlarn bilmesi, rahipleri
kukusuz daha gl klyordu).
Neredeyse bin yl boyunca Msr
takviminden daha iyisi yaplamad; hatta
ondan sonra bile ortaya karlan onun biraz
deitirilmi

haliydi

ve

yaplan

tm

deiikliklerin daha iyi olduunu da syleyemeyiz. u anki takvimimiz, yine daha iyi
olmayan baz deiiklikleriyle hl Msr
takvimine

dayanmaktadr.

Bu

da,

bizim

takvimimizi neredeyse be bin yl yanda

yapar.

yaayanlar olmutur. Onlar baz yllarn

12 ay ve bazlarnn da 13 ay srd, 19
yllk bir dng meydana getirdiler. Bu tr
bir

dng

yllar

mevsimlerle

denk

tutuyordu. Bu Ay takvimi Yunanllar ta-

M 2650

rafndan kabul edildi ve Yahudi ayin tak-

Ta Antlar

vimi olarak hl kullanlmaktadr.

Nilin sayesinde Msrllar fazladan besin

Ancak Msrllar esas olarak Ay takvi-

yetitirme

olanana

sahiptiler;

bylece,

mini kullanmadlar. Onlar iin yln en

birou en azndan yln belirli bl mnde

nemli zellii Nilin periyodik olarak

baka ilerle megul olabildiler.

32
Bu

Msrl

bykln

hkmdarlarn,
onlarn

kendilerinin

tatan yapyd; imdi de insanlar tarafndan

ulusun ve halkn bykln gster mek

ina edilen, gnmze dek kalabilmi en

iin tasarlanan kamu projelerinde Msrl

eski yapdr.

kullanmalar

Projeler

ayn

antlarnn

araclyla

Basamakl Piramit ina edilen ilk byk

da

halk

ve

anlamna

zamanda
gelecek

bu

geliyordu.
bykln

kuaklara

bra-

Bylece Msrl hkmdarlar zenli evler

da

ettiler.

domasna

da

neden

oldu

ve

bundan sonraki birka yzylda firavunlar

insanlara bo zamanlarnda gittike daha

klmasyd.
(ya

Basamakl Piramit, ayn zamanda bir

modann

imdiki

syleyile

Gerekte

saraylar)

hkmdara

ina

firavun

zenli piramitler ina ettirdiler. Daha byk

talar

kullanld

ve

Firavun

Kufu

(Yunanllarda Keops) M 2530 yllarnda

deniyordu; bu da byk ev anlamna gelen

hepsinin

Msr szcnn Yunanca versiyonudur.

inasn idare ettiinde zirveye ulalm

en

by

Byk

Piramitin

(Bu, bizim bakan kastettiimizde Beyaz

oldu.
Piramit bitirildiinde kare olan taba-

Saray dememize benziyor.)

Ulusun nemli bireylerinin kendileri iin

nnn uzunluu 226 metreydi; bylece 65

adet tendi;

dnmlk bir alan kaplyordu. Drt kenar

nk Msr dini lmden sonra hayatla

144 metre yksekliine ulaan bir noktaya

nemli

doru

zenli

mezarlar
bir

yaptrmalar

biimde

ilgileniyordu

ve

eit

eimle

kyordu

(basamak

lmszl garanti edebilmek iin bedenin

fikrinden vazgeilmiti). Kaya dilimlerinden

korunmas

dnlyordu.

salam biimde yaplmt; bunlarn her biri

Mezarlar mastaba denilen uzun yaptlard.

ortalama 2,5 ton arlnda ve tahminen

gerektii

(Gnmzde

bakanlarmzn

lmszln garantilemek iin ok byk

bakanlk ktphaneleri kuruyoruz.)
M 2686 yllarnda nc Hanedanln
ikinci

kral

Coser

baa

getiin de,

byklnn ant olarak zellikle zenli

bir mezar yaptrmaya karar verdi. Kraln, her
biri aadakinden daha kk olan alt
tatan

mastabann

birbiri

zerine

konulmasn denetleyen Imhotep adnda bir

danman vard. Sonuta ortaya kan ekil
temelde piramide benziyordu, ancak tpk
modern gkdelenler gibi belirli aralklarla
st katlar alt katlara nazaran daha geride
ina edilmiti. Bu katlar bir devin tepeye
trmanmak

iin

ataca

admlara

benzediinden, bu yapya Basamakl Piramit

denir. Taban 120 metreye 105 metre ve
ykseklii neredeyse 60 metredir.

2.300.000 taneydi. Tabii su yoluyla, Nilin

yukarlarndaki ta ocaklarndan, yani 965
km teden getirilmilerdi.
Bu kaya dilimlerinin arasnda kraln
tabutunu, mumyasn ve lmden sonraki
hazinelerini ieren devasa ynn merkezine
yakn bir yerde, bir odaya alan geitler
vard.
Bu

trden

byk,

marur

yaplara

duyulan heves fazla uzun srmedi. Bunlar

ina etmek Msr iin bile ok fazla zaman ve
i gerektiriyordu. Fakat bazlar kullanl,
bazlar sembolik ve yine bazlar marur
byk yaplar ina etme drts insanl
hi terk etmedi. Ortaadan kalma baz
katedraller

sonunda

ykseklik

olarak

(yaklak 3500 yl sonra) piramitleri getiler.

Ve tabii bugn de gkdelenlerimiz, devasa
kprlerimiz ve barajlarmz vb. var.

33

M 2500

duunu hayal eden ncilin yazarlar tarafndan dn alnmtr.

Glgamn

Edebiyat

yks

gnmze

kadar

neredeyse bozulmadan kalan en eski yazl

yk anlatmak herhalde konuma kadar

ykdr ve yazl edebiyatn temeli olarak

eskidir. Yetenekli yk anlatclar 50. 000

grlebilir.

yl

ncesinde

de

bugn

olduu

kadar

aranlan kiilerdi. Sonunda olduka zenli

ykler ezberlendi ve dinleyici karsnda
anlatld veya arkya dkld. Homerosun
lyada's veya Odysseia's kalc bir forma
aktarlmadan nce muhtemelen birok kere
sylendi.
Yaz kefedildikten sonra ise, daha nl
szl

ykleri

ve

destanlar

kaydetmek

sadece bir zaman meselesiydi. Bir yk

sadece szl olarak renildiinde, kii onu
sadece

bir

anlatmak

ozan

civarda

istediinde

olduunda

duyabilir.

ve

Ender

grlen tiyatrovari bir perfor manstr bu.

Ayn yk yazya geirildiinde ise, her
zaman istee gre okunabilir. Yazl bir
yk, daima var olan bir ozan gibidir.
Yazy

kefeden

Smerliler

byk

olaslkla ykleri yazya ilk geirenlerdi. Bu

yklerden

biri,

Smerlilerin

yazl

edebiyat oluturmalarndan yaklak iki bin

yl sonra, M 668ten M 626ya kadar
hkmdarlk

yapan

Asurlu

Asurbanipalin

ktphanesinin

Kral
kalntla-

rnda bulundu.

Cam
Cam, mlek gibi kilden deil kumdan
yaplr. Cam aslnda hi kat deildir, ak t
alglanamayacak kadar skk durumda ve
dolaysyla kat grnen bir svdr. ok
daha krlgandr. Bu nedenle mlekten daha
kolay krlr ve gzellii dnda ona iyi bir
rakip saylmaz. Camn belli lde effafl
vardr. Bazen bilerek eklenen saf olmayan
karmlar da, cama derin ve gzel renkler
kazandrr.
Bilinen en eski cam nesneler M 2500
ylndan kalma Msr mezarlarnda bulundu;
fakat bunlar sadece takydlar. Ancak bin yl
sonra cam kap olarak kullanld.
Ek Olarak
Bu sralarda u anki kuzey inde bulu nan
Huang Nehrinin (Sar Irmak) vadisinde
tarm bamsz olarak gelimiti ve sonu
olarak orada uygarlk kurulmutu. Tarm
ayn zamanda yine bamsz ola rak Orta
Amerikada da geliiyordu.

Keif 1872de ngiliz arkeolog George

Smith

(1840-1876)

tarafndan

yapld.

Arkeolog, Glgam adndaki Smerli bir

kraln yksn ve lmszlk arayn
anlatan, ivi yazsyla yazlm on iki kil den
tablet bulmutu.
yknn yazl halde M 2500 kadar
eski

bir

tarihte

ortaya

km

olmas

M 2340
mparatorluklar
Hangi trden olursa olsun eliki hayat
kadar eskidir. Zeknn sayesinde, insanlarn

mmkndr, ikinci derecedeki olay ola rak

ortaya

birka

boyutlar

yzyl

nce

Frat-Dicle

Vadisini

kmasyla

eliki

kazanmtr.

yeni

nsanlar

tehlike
gemite

kasp kavuran byk taknn yksn

yaplan yanllar hatrlar, bunlar zerine

iermektedir. yky Nuhun Tufan olarak

uzun uzun dnr ve intikam planlar

anlatan ve dnya apnda ol-

kurarlar. Zaferden sonra da yenilen tarafn

intikam almak isteyebilece-

34
ini fark eder ve onlar tmyle ortadan

kmdarln ele geirdi. Savata baarl

kaldrmak iin baka eylemlere gir iirler.

oldu ve hem Akad hem de Smerde h-

Bundan baka teknolojinin gelimesi silahlar

kmdarln ilan etti. Ayrca, kuzeye ve

insann eline vermi ve bu da elikiyi ok

douya doru da ordularn gnderdi ve

daha kanl bir hale getirmitir.

sonradan Asur olarak bilinen Frat-Dicle

Smer, Msr kadar ansl bir yerde

Vadisinin

yukar

kesimlerinde

ve

Elam

bulunmuyordu. Frat ve Dicle de Nilin

olarak bilinen Fratn dousundaki bl gede

salad

kontrol ele ald.

kolay

tama

yolunu

sunmu-

yorlard. letiim o kadar etkili deildi ve

grne

baklrsa

blgedeki

insanlar

Msrn birlemesinde ayn dilden ve

kltrden

ehir

devletlerinin

bir

araya

arasnda ortak karlar daha azd. Teker lekli

gelmesi sz konusuyken, Sargon kendi halk

arabalar ve bronz silahlaryla Smer ehir

Akadlar egemen olmak kaydyla farkl dil ve

devletleri Msr ehir devletlerinden daha

kltrden halklara hkmdar oldu.

fazla birbirleriyle savatlar.

Eer bir kltrel grup politik ve askeri

Bundan da te Msr, Nilin her iki k-

adan dierlerinden baskn olursa, ortaya

ysnda yer alan lle korunmuken, Smer

kan

istilaya

Sargon bilinen ilk imparatorluu kurdu. Ve

daha

akt.

Sonuta

Smerli

olmayan insanlar Frat ve Diclenin yukar

kesimlerinde yerletiler.
Smerin
Diclenin

tam

kuzeyinde,

birbirlerine

en

ok

Frat

ve

yaklat

yerde, Smerli olmayan bir dili konuan

Akadlar tarafndan ehirler kuruldu. Akad
dili sonradan Sami denilen bir dildendi.
(Gnmze kadar kalm en nemli Sami dili
Arapadr.) Smer dili ise Sami deildi ve
aslnda

bildiimiz

balantl

da

baka

deildir.

hibir

dille

Smerli

ehir

devletleri ile Akadlarn komular arasnda,

eye

genelde

imparatorluk

denilir.

tabii bu da sonuncu olmad.

Ek Olarak
Girit dnyada ilk kez harp donanmas olan
lke haline geliyordu. Bir ada oldu undan
gemiler yoluyla ticaret yapmak zorundayd
ve gemiler Giriti istilaclara kar koruma
grevini de stlendiler. Donanma sayesinde
Girit, Ege Denizindeki adalar ve Yunan
sahillerini idaresi altna ald. Ayrca bin yl
sren

bar

iindeki

bir

uygarl

da

garantilemi oldu.

Smerli ehir devletlerinin kendi aralarnda

olduundan daha az ortak karlar vard.
Bylece

Msrn

bir

ulus

oluturma-

sndan yedi yzyl sonra bile, Frat ve

Dicledeki

ehir

devletleri

bar

M 2000
Atlar

iinde

birlemeyi baaramadlar. Blgenin en iyi

O zamana dek arabalar ve sabanlar ekmek

birleik idare altnda kalknabilecei akt;

iin kullanlan hayvanlar kz ve eekti.

fakat hangi ehrin ve hkmdarn lider

kz

olacana

yoktu ve

yavat. Eek daha zekiydi, fakat kzden

mesele kaba kuvvetle halledilmek zorunda

daha kk ve zayft. Her ikisi de ar,

kalnd.

salam

dair hibir anlama

M 2350 yllarnda Sargon adnda bir

adam

(yaklak

2334-2279),

ehirlerinden biri olan Agadenin h-

Akad

glyd,

fakat

tekerlekli

hantal,

arabalar

aptal

ve

hzla

ekemiyordu.
te bu nedenle savalarda hayvan tamacl pek baarl biimde kullanla -

mad. Ordular mzraklar ve kllar kul -

doru gelen hayvanlar ilk grdklerinde

lanarak ve kalkanlar arkasna saklanarak,

dalyor ve dehet iinde kayorlard.

bir taraf vazgeip kaana dek birbir lerine

rastgele vuran

yaya

Bu, yeni bir sava silahnn ona sahip

asker ynlarndan

olmayanlar hazrlksz yakalad ve sahip

oluuyordu. Arabalar ise sadece trensel

olanlara da bir tr evrensel zafer balad

olarak hkmdar ve dier askeri liderleri

ilk ak vakadr. Aknc gebeler belirli bir

yrmekten

dnem iin barbar egemenlii altna giren

kurtarma

veya

silahlar

ve

erza tama grevi gryorlard.

Frat-Dicle

Fakat sonra, M 2000 yllarnda evik

bir

hayvan

-vahi

at-

zamanki

uy-

garlklardan biri tarafndan deil de, u an

Iran

olarak

gebeler

adlandrdmz

tarafndan

steplerde

evcilletirildi.

At,

eekten daha byk ve glyd; ayrca

kzden

de

daha

zekiydi.

Yine de

ilk

balarda tama iin elverisiz sayld, nk

atn koulmas zordu. kze uygun olan
koum takm, atn nefes borusu zerinde
basn yapyor ve hzn kesiyordu.
Sonradan, M 1800 yllarndan biraz
nce, birileri at zel bir amala kullanlan
hafif yk tamas iin kullanma metodunu
buldu. Mmkn olduunca hafif bir araba
yapld;

bu

arasnda,

araba

ancak

byklkte

iki
bir

ufak

byk
insan

bir

tekerlek
tayacak

platformdan

oluuyordu. Tekerlekler bile srf tahtadan

deil de parmaklkl yaplarak, g kaybna
uramadan hafifletirilmiti; ayrca dingile
yle

balanmlard

ki

ayr

ayr

dnebiliyorlard. Sonu iki tekerlekli bir

sava arabasyd -ng. chariot- (bu szck

Gebeler

Vadisonra

Kuzey Iraknda
gnmzn

sine

dalp

gnmzn
Mi-

Dou

tanni

girdiler.
Suriye

ve

kralln

Trkiyesinde

ve

Hitit

kralln kurdular. M 1700 ylnda atllar

Kenan lkesine ve sonra da ilk kez yabanc
istilaclarn

eline

den

Msra,

ayrca

Hindistana girdiler.
Bu trden istilalar yerleim blgele rinde
ykmn yaylmasna neden oldu; fakat pek
de ileri kartrmad. Muhtemelen zaman
gemi

hayat

tarzlarnn

deimesine

yardmc oldu ve bir yerleim blgesinden

dierine yeni fikirlerin akn hzlandrd.
Ek Olarak
Akdenizin dou kylarnda Fenike ehir
devletleri nemli olmaya balad. Her ne
kadar Giritliler birka yzyl boyunca gemi
inasnda hkim ulus olarak kalsalar da,
Fenikeliler de gemiler yaptlar ve denizcilik
becerilerini rendiler.

M 1800

arabadan pek farkl deildir -ng. cart).

Bu kadar hafif bir yk eken bir at ya
da atlar, yaya bir askerden ok daha hzl
koabiliyordu. Yalnzca iki tekerlekle bu

Matematik ve Astronomi

araba, en az at kadar manevra yapabiliyor ve

Matematik konusu insan kadar eskidir. Baz

az bir abayla yeni bir yn alabiliyordu.

Gebelerin,

delice srlen bir grup

arabann yaya askerler tarafndan durdurulmayacam

kefetmeleri

fazla

uzun

srmedi. Aslnda yaya askerler, stlerine

hayvanlarda ilkel bir say duygusu bile

vardr.
rnein piramitlerin geometri alannda
gerek

bir

yetenek

gsterilmeden

ina

edilebileceine inanmak ok gtr.

Smerliler ve onlarn ardndan gelen
Babilliler matematik ve astronomide nemli
gelimeleri ilk gerekletirenler-

36
di. M 1800 yllarnda hl baz ynler den

Gne, gece ve gndz arasndaki fark

izlediimiz 60 rakamna dayanan bir say

yaratarak dnyay kuvvetli biimde etkiliyor

sistemi gelitirdiler; bizim de bir dakikada

ve Ayn safhalar da bir ayn uzunluunu

60 saniyemiz ve bir saatte 60 dakikamz var.

beliriyordu; bu nedenle dier gezegenlerin

Peki neden 60? nk 2, 3, 4, 5, 6, 10, 12, 15

de insanlar iin nemli olduunu farz etmek

ve 30a

doal grnd. Gezegenler, yldzlara ve

eit

olarak blnebilir;

bylece

eskilerin zorluk ektii sk sk duyulan

kesirli say ihtiyac orta dan kalkm olur.
Ayrca dairede 360 derece (60x6) vardr.
Onun da says kolay blnr. Bundan baka
Gnein

gkyznde

tam

dnn

bitirmesi 365 gn srer, yani yldzlara gre

gnde bir derece ilerler. Bu da 360 saysnn
seilmesini etkilemi olabilir.
Frat-Dicle

Vadisinde

gkyzn

seyredenler, ksa srede Gne ve Ayn yan

sra be parlak yldzn da kalan sabit
yldzlara

oranla

konum

deitirdiini

kefettiler. Gezegenler dediimiz bu hareketli

yldzlara (Yunanca gezinmek anlamndaki
szckten)

tanr

ve

tanralarn

isimleri

verildi ve bunu hl yapmaktayz. Be parlak

yldza Merkr, Vens, Mars, Jpiter ve
Satrn diyoruz. Gne ve Ay da katacak
olursak, bu trden yedi gezegenin bir araya
gelmesiyle sonunda yedi gnlk hafta dodu,
her gezegen bir gnden sorumluydu. Bir
zaman birimi olarak hafta, Babilliler tarafndan bu ekilde oluturuldu ve ilk kez
Yahudiler, sonra Hristiyanlar ve onlarn
araclyla da tm modern dnya tarafndan
kabul edildi.
Yedi

gezegen,

sonraki Yunanllar ta-

dier

gezegenlere

hakknda

hayali

karmak

bir

konumlarndan
Astroloji
gvencesini

Babilliler

bu

yollar

detayl

incelediler

ve

yaklak

olarak

ekilde

olan

gelecei

ve

gezegen

grme

sistemi

samalktr,

fakat

bu

nedenle

olgunlamam veya sadece aptal olan birok

insan tarafndan kabul edilmektedir.

Fermentasyon (Mayalanma)
Bir kenara braklan meyve sular bazen
mayalanrlar,

yani

tad

farkllatran

de-

iimlere urarlar. Ayn ey slatlm tahl

iin de geerlidir. A ya da susuz kalan
insanlar,

bu

trden

mayalanm

eyleri

yediler ve sonradan tadn ve yapt etkileri

sevdiklerini anladlar. Aslnda tkettikleri
ey, maya tarafndan eker ve niastalardan
oluturulan alkold. Bylece sarho oldular
ve kendilerini mutlu hissettiler. (Bu, sadece
insanlara zg deildir. Bazen kular ve

geen yollan izliyorlard. Bu, on iki burca

ve

sistem

istemektedirler;

sarho olurlar.)

Smerliler

oluturuldu

gnmzde bile astroloji eitim grmemi,

adlandrlan belirli yldz gruplamalarndan

Sonunda

etkisi

fikirler

tmyle

meyveleri

kalyordu.

birinin

insanlar gl bir biimde gelecei bilmenin

hayvanlar

kadar

konumlarn

her

geliti. Bu, astrolojidir.

rafndan bir btn olarak Zodyak olarak

blnd; bylece Gne her burta bir ay

gre

deitirdiklerinde,

agzllkle
yerler

ve

onlar

mayalanm
da

gerekten

Bu olay, tarih ncesi zamanlarda gereklemi olabilir; ancak M 1800 ylla rnda
mayalanm

besinleri

tketmek

ylesine

olsa

yaygnd ki ok fazla bira etkisin- deyken

gezegenlerin gelecekte nerede ola caklarn

yaplan kt ve ahlakszca hareketlere kar

tahmin edebildiler. Bu olay matematiksel

kanunlar koymak gerekli olmutu.

da

astronominin balangcn temsil etmektedir.

Aslnda tarmn balangcndan bu yana

hububat una dntrlyordu;

37
sonra

fakat

imleri, daha zihin kartran durumlar, daha

besleyici bir ekmek yaplyordu. Fakat bazen

su katlyor ve yass,

karmak sorular ve daha artc ilikiler

su

ortaya

katlm

un

mayaland

sert,
ve

ekmein

kar.

Btn

kurallar

hatrlamak

kabarmasna ve sngerimsi olmasna yol

gleir ve toplum iinde gl kimselerin

aan gazlar (karbondioksit) salglad. Sonu

kurallar kendilerine gre yaptklar veya

yass

ekmek

fakat

daha

deitirdikleri kukusu doar. Bu durumda

zevkli

olan

toplum kurallarnn yazya dklmesi talebi

mayalanm ekmekti (Latince ykselmek

ortaya kar; bylece herkes ne olduklarn

anlamndaki szckten).

grebilir. Ayn zamanda haksz biimde ya

yumuak

kadar

ve

besleyici,

yemesi

daha

M 1800 yllarndan hemen sonra bunu

kefeden

Msrllar,

kontrol

sonunda

bu

edilebileceini

srecin

anladlar.

da

keyfi

olarak

bozulamaz

veya

deitirilemezler.
ilk

kanunlarn

ne

zaman

yazldn

Piirilmeden nce mayalanm ekmein bir

bilmiyoruz; fakat ksmen de olsa ilk ta-

ksm

mamlanm ve hl geerli olan kanunlar,

saklanr

ve

henz

mayalanmaya

balayan hamura eklenirse, taze hamur da

Frat-Dicle

mayalanyordu. Bylece i ansa kalmam

torluundan

oluyordu.

mparatorluunu

Vadisinde
sonra,

Akad

ksa

mpara-

mrl

Babil

Babil

Kral

kuran,

Hammurabi tarafndan (M 1792-1750 yllan

Ek Olarak

arasnda

Bu sralarda hem Smer hem de lndus

(Bundan

uygarlklar

neredeyse iki bin yl boyunca Babilliler

hzla

kmekteydiler.

Smer

kltr yabanc istilas altnda yok oluyordu. ndus halk ise fazla sulama y-

ynetimdeydi)
sonra

oluturuldu.

vadide

yaayan

halka

denildi.)
Aa

yukar

1775

yllarnda

znden tarlalarndaki tuz miktarn yle bir

Hammurabi, kanunlarn sert diyoritten 2,3

seviyeye

metre yksekliinde bir ta stun zerine

getirmiti

ki

yeterince

ekin

yazdrd. Aka kalc olmas dnlmt

yetitiremiyordu.

ve hl dayandna gre yleydi de.

Dikili

M 1775

gsteren

Kanunlar
nsanlarn
masalar

tepesinde,

Hammurabiyi

bir

kabartma

vard.

(Eski

zamanlarda kanunlarn bir kral tarafndan

zorla

da,

uygulamak zorunda

evkle

uyduklar

ol-

detleri

herhalde daima vard.

Zaten basit bir toplumda detler yeterlidir. Herkes hangi davranlarn beklendiini bilir ve neredeyse otomatik bir
biimde bunlara uyar. Uyulmad takdirde
karmza sosyal srgn kar ve bu da
detlerin

tan

Gne Tanrs aman nnde dururken

tatbik

edilmesi

asndan

istenmeyen bir durumdur.

Ancak toplum gittike daha da karmaklatnda, kontrol edilmesi ve dzenlenmesi gereken farkl davran bi-

bir tanrdan alndna inanmak normaldi.

Bylece kanuni otorite gvenilir oluyordu.
te bu ekilde ncile gre Musa Yahudi
kanunlarn Sina Danda Tanrdan ald.)
Dikili tan daha aada kalan blmnde ise, insanlarn eylemlerini yne ten ve
kralla

memurlarn

adalet

dat mada

ynlendiren yaklak yz kanunun yer

ald, ustalkla ivi yazsnda yazlm yirmi
bir stun bulunuyordu.
Dikili ta ilk olarak Babilin 48 km
kuzeyindeki Sippar kasabasnda duru-

38
yordu; fakat igalci bir Elamite gc eh ri

vadilerden oluan dalk bir alan oldu-

yamalad ve dikili ta beraberinde gtrd.

undan ve merkezde de bir nehir bulun-

Ta bundan sonra Elamn bakenti Susada

madndan

kald ve Fransz Arkeolog Jacques Jean Marie

kurdular ve tarihte on drt yzyl bo yunca

de Morgan (1857- 1924) bulup da Avrupaya

birlemeyi hi baaramadlar.

getirdii zaman hl oradayd.

Yunanllar

ehir

devletleri

M 1500

M 1550

Alfabe

Tp

1500

yllarnda

nsanlar bazen tabii ki hastalanr ya da kaza

(Smerlilerden

Uzakdoudaki

in

yazsyla birlikte Msr hiyeroglif yazs ve

geirir ve yaralanrlar, iyileme sorunu ya da

iyiletirilme doal olarak herkesi ilgilendirir.
yilemenin ynlendirilmesi iin in sanlar
uygun dua ve trenlerle eitli tanrlarn
gnln

almaya

alr,

davran

biimlerinden

trl

trensel

yararlanr

veya

bitkilerin ya da hayvanlarn saaltc deeri

alnan)

Babil

iviyazs

dnyadaki en nemli yazl dillerdi. Hepsi

de mthi karmakt ve gnmze kadar
karmak kaldlar. Ayn ey ince iin de
geerlidir.
Msrllar ile Babilliler arasnda Akdenizin dou sahilinde yaayan Kenaniler
vard.

(Yunanllar

onlara

Fenikeliler

di-

blmlerini

yorlard.) Dier faaliyetlerinin yan sra,

Bizim bildiimiz bu trden tedavilerin

gren tccarlard bunlar. Bu tccarlarn hem

olduu

dnlen

belirli

kullanrlard.
ilk derlemesi M 1550 ylndan kalma bir
Msr papirsdr. 1873te Alman Arkeolog
Georg Moritz Ebers (1837- 1898) tarafndan
kefedilmitir. Buna Ebers Papirs denilir.
eitli hastalklarn tedavisi iin halk tbb
diyebileceimiz yedi yz byl ilac ve

Msrllar ile Babilliler arasnda arac grevi

Msr hem de Babil dilini bilmesi gerekliydi
ve bu da gerekten zor bir iti.
Bir gn ad bilinmeyen bir Kenaninin
aklna bir tr stenoyu benimseyerek dili
basitletirmek
nuurken

geldi.

nsanlarn

kardklar

ortak

dili

ko-

seslerin

her

tarifi iermektedir.

birine neden ayr bir sembol verilmesin?

Ek Olarak

dilden her szc yazmak mmkn olur.

Bylece bu ses sembollerini kullanarak her

Msrllar Thebesde bakentlerini kura rak,

Ses sembolleri aslnda Msrllar tarafndan

kullanlmt; fakat ayn zamanda heceler ve

I570te

temizlediler

kuzeyi
ve

sava

Dou

arabalarndan

Akdeniz

sahilinin

szckler

iin

de

Msr mparatorluu kurdular ve yz yl

sembollerinin kullanlmasn ve szcklerin

boyunca

bunlardan kurulmasn buldu.

en

gl

dnemini

sralarda

karasnda
gl

yalnzca

ses

Bu koleksiyonun ilk iki sembol aleph

yaadlar.
Bu

mucit

semboller

vard.

tarihlerinin

Filistinli

koruduklar

belirli blmlerini igal etmeye gittiler. Bir

bir

ehirleri

Yunanllar,

uygarlk

ana

(genelde kz iin kullanlan sembol) ve beth

En

(genelde ev iin kullanlan sembol) idi.

kendilerine

Sonunda bunu benimseyen Yunanllar iin

Yunan

kuruyorlard.

Mikendi

ve

Mikenliler deniliyordu. Yunanistan ayr

semboller alfa ve beta ol-

39
du. Hl bu semboller sistemine alfabe

detlerine tutunan rahipler veya Msrllar

diyoruz.

tarafndan kabul edilmedi.

lk olarak M 1500 ylnda kullanlan

Fenike

alfabesi,

yazmay

ve

okumay

kolaylatrarak yazda bir devrim yaratt.

Bylece

okuryazarlarn

Grne

baklrsa

says

da

insanlk

artt.

tarihinde

yalnzca bir kez gerekletirilen tek keif

budur. Alfabe bamsz olarak baka hibir
toplum

tarafndan

icat

edilmemitir.

Gnmzde kullanlan btn alfabeler (bu

kitabn yazld alfabe de dahil) bu ilk
Fenike alfabesinden kalmadr.

kii arasnda devam etmesi ve ncile gre

Akhenatonun zamanndan bir buuk yzyl
sonra srailoullarndan kleleri Msrdan
karan efsanevi lider Musay etkilemi
olmas

mmkndr.

Bu sralarda inliler teknolojik olarak ileri

Atla

ekilen

aralar

gelitirdiler, su buffalosunu evcilletirdi ler

ve belirli trtllarn kozalarndan elde edilen
hayvani

lif

olan

ipei

sonra

gelen

ya da be yzyl nce yaam olan efsanevi

brahime
ncilin

ithaf

ettiler;

dnda

fakat

baka

Tektanrclk,

gitmekteydiler.

(Daha

Yahudiler tektanrcl Akhenatondan drt

brahime

bir

yerde

rastlanmamaktadr.)

Ek Olarak

bir

Yine de Akhenaton geleneinin birka

kullan maya

doastnn

kaosunu

azalttndan ve daha dzenli bir teoloji yi

mmkn kldndan, oktanrclktan sonra
ak bir gelimeydi.
Ek Olarak

baladlar.

M 1470te mthi bir volkanik patlama

M 1375

etti.

Giritin kuzeyindeki Thera Adasn harap

Patlamann

yaratt

kller

Giritin

zerini battaniye gibi rtt ve sonucunda

ortaya kan tsunami kylarna bir tokat gibi

Tektanrclk

arpt. Girit adas bu olaydan yle harap

nsanlarda eitli doast etkilere inanma

olmutu ki on be yzyllk uygarl batarak

deti vardr. Her nesnenin -Gne, Ay,

sona erdi.
Bu ana ktadaki Mikenli Yunanllara,

aalar ve hayvanlar, hatta kabileler, uluslar

gibi soyutlamalar-

kendi

doast elik

Giriti ele geirme ve birka yzyl bo yunca

eden eyi, nedeni veya koruyucusu olmas

Ege

gerekir.

verdi. Ayn zamanda Fenikelilere de eski

Denizinde

stnlk

kurma

ansn

Her eyi kontrol eden tek bir ilahi g

dnyann en nde gelen denizcileri olma

olduunu ileri sren bildiimiz ilk insan,

olanan tand. Fenikeliler bin yl boyunca

M 1379dan 1362ye kadar Msr yneten

byle kaldlar.

Amenhotep adndaki Msrl bir firavundu.

Gne Tanrsn tek ve bir tanr olarak

M 1200

kabul etti. Bu, Gnein Dnya ve insanlk

zerinde nemli bir etkisi olmas nedeniyle
mantkl geliyor. Ona gre Gne Tanrs

Boyalar

Atondu ve kendine de Aton memnun

nsann

anlamnda

nulmazdr.

Akhenaton

diyordu.

Ancak

gzelletirme

drts

Renkleri

kar

ko-

grebildiimizden,

firavunun on yedi yl sren hkmdarl

onlar tek tek ya da kark durumda, siyah

tam bir baarszlkt; nk grleri, kendi

ve

eski

buluruz. Bu nedenle Eski Ta a sa-

beyazdan

genelde

daha

etkileyici

40
natlar

resimlerini

yapmak

iin

renk-

lendirilmi topra kullanmlardr.

dahil) Filistini igal ettiler ve Filistin e hirlerini

M 3000 kadar eski bir tarihte hem

kurdular.

Direnmeyi

baaran

Msra da saldrdlar; fakat Msr sonra dan

Msrda hem de inde normal halinde

bunu

beyaz ya da sarms olan kuma renk-

dzelmemek zere uzun bir k dne mine

lendirmek

girdi.

iin

boyalar

kullanlyordu.

rnein bir bitkiden karlan mavi bir renk

olan

ivit

vard

ve

baka

bir

bitkinin

pahal

dedi

ve

ulus

bir

daha

Bu arada Mikenliler M 1184 ylnda

Kuzeybat

Anadoludaki

Truva

ehrini

kknden karlan krmz bir renk olan kk

ortadan

boya da. M 1400 yllarna gelindiinde

ulatlar. Truva, Ege Denizi ile Karadeniz

kuma btn renklerde boyanabiliyordu.

arasndaki stanbul ve anakkale Boaz-

Ancak

yaplan

ilk

boyalarda

balca

problem gnete beyazlanmalar ve suda

renklerini yitirmeleriydi; bu nedenle boyanan kumalar abucak soluyor ve lekeleniyordu.
Hem gnee hem de suya ok iyi dayanan bir renk ise, Dou Akdenizde bir
salyangozdan elde ediliyordu. Bu rengi elde
etmek yorucu bir ili; fakat ortaya kan
krmz-mor renk parlakt ve parlak olarak da
kalyordu. Fenikedeki Sur ehri M 1200
ylnda bu boya endstrisini gelitirdi; bu
nedenle renge Sur moru denildi. Ancak bu
boyadan belli bir miktarda biriktirmenin
zorluu

ve

yznden

talebinin
fiyat

ok

fazla

olmas

gklere

kt.

Fakat

gnmzde her ne kadar sadece zenginlere

ve gllere olsa da hl satlmaktadr. Sur
ehri boya ticaretiyle varlkl bir hale geldi.
Artk tccarlar filosunu destekleyebiliyor ve
onu daha da zenginletiren ticari seferlere
kabiliyordu.
Bazlar Yunanca bir ad olan ve Sur
ehrinin yer ald Fenikenin, boyaya it hafen krmz-mor anlamndaki Yunanca
bir szckten geldiine inanmaktadr.

kaldrnca

glerinin

zirvesine

larn kontrol altna ald. Artk Mikenli ler

Boazlar

yoluyla

serbeste

ticaret

ya-

pabiliyorlard.

M 1100
Denizcilik
ki bin yldan fazla bir zamandan beri
kayklar

kullanlmaktayd;

fakat

hareket

alanlar nehirlerle snrlyd. Denize ktklar zaman ise genelde kydan gidiyorlard. En cesur denizciler olan Giritli ler
bile Dou Akdenizden dar kmadlar ve
saysz adann karadan karaya ksa mesafeli
yolculuklar mmkn kld Ege Denizinde
kendilerini en ok gvende hissettiler.
Yunan efsaneleri denizin uzak blgelerini mitlerin geerli olduu, gizem dolu
yerler olarak iledi, ason ve Argonautlarn
yks byk ve adaz Karadenize yaplan
ilk

yolculuklar

anlatr.

Homerosun

Odysseia's, ondan daha da byk olan Bat

Akdenizde Odysseusun maceralarn sayar
dker.
Ak denize ilk kez cesurca alanlar

Ek Olarak

Fenikelilerdi.

Dou Akdenizde Therada meydana gelen

yldznn her zaman kuzey tarafnda ol-

Bykaynn

tandk

yedi

patlamann

hl

duunu ve yln her mevsiminde btn gece

Deniz

grlebildiini (bulutlar olmad takdirde)

yoluyla giden aknclar (lme mahkm olan

fark ettiler. Bu, tabii ki uzun bir sreden

uygarlklarndan kaan Giritliler de

beri biliniyordu; fakat grne baklrsa

blgeyi

dourduu

iddetle

karklk

sarsmaktayd.

Fenikeliler bu geree da-

41
yanarak gemilerini ve hayatlarn ilk ris ke

maddelerle

atanlard. Bykayy gzlemleyerek her

meteorlarn dnda serbest metalik formda

zaman

bulunmaz. Meteorlar da dnyadan deildir

hangi

ynn

kuzey

olduunu

biliyorlard ve buradan da dier tm ynleri

bileik

halde

bulunur.

Baz

ve gkyznden derler.

tahmin edebiliyorlard. Karadan ve kara

Bu tr meteorlar ara sra eskiler tara-

iaretlerinden uzak kaldkla rnda, bu bilgi

fnda bulunuyordu ve uygarln ilk gn-

kaybolma

lerinde bile kullanlyordu. Altn, gm ve

korkusunu

nledi.

Bir

baka

deyile, daima gkyz iaretleri vard.

bakra kyasla demir irkin bir metaldir;

Ayrca Fenikeliler sadece yelkene ve

fakat bulunan meteor demiri bronzdan bile

rzgra baml olmay da reddettiler. Zaten

daha sert ve sk olduunu gstermitir.

rzgr

Fenikeliler

Kenar bronzdan daha iyi biim aldndan,

Nilde

aletlerin kenarlar olan yerleri iin ok fazla

dzensizdi,

Msrllarn

bylece

yirmi

yzyldr

kullanmakta olduu krekleri kulland lar.

talep grmtr.

Krekli gemiler (kadrgalar) bundan sonra

Bu nedenle ilk uygarlklarn gelitii

Akdenizi yirmi alt yzyl boyunca kontrol

yerlerde

ettiler.

mamtr. Eskiler hepsini tketmilerdir.

Krekleri

meteor

buluna-

Bykayy

Fakat maden cevherleri demir vermiyordu. Altn, gm, bakr, kurun, kalay ve

kaptanlar cesurca batya doru yol aldlar.

son

Bykayy

kullanlmasyla kolayca elde ediliyor, fa kat

sol

ve

demirden

daima sa taraflarna alarak, Fenikeli ge mi

unutmayarak

kullanarak

hi

taraflarna

geri

almay

dnebileceklerini

bili-

yorlard. Bylece M 1100 ylndan balayarak

Fenikeliler,

Msrn

batsndaki

Kuzey Afrika ve Yunanistann batsndaki

Gney Avrupa sahillerini ticaret yaparak ve
bazen de yerleerek kefettiler.

tip

ateler

cva

odun

hibir

atelerinin

zaman

demir

vermiyordu. Demir dier maddelere br

metallerden daha sk yapyordu ve da ha
yksek bir sya ihtiya vard.
Ancak sonunda odunu yetersiz havada
maddeler yanp bittiinde az ya da ok saf

sralarda

Bat

Asyada

srailoullar

Filistinlilerin etkisi altnda kalmlard. Frat

ve Diclenin yukar kesimlerinde yaayan
Asurlular

bu

da

yakarak kmr elde edildi; bylece dier

Ek Olarak
Bu

olarak

ise

ilk

brakmaktaydlar.

kez

fatih

Asurlular

olarak
lkeyi

iz
M

1115ten 1077ye kadar yneten krallar I.

Tiglathpileserin idaresi altn da Akdenize
ulatlar.

M 1000

karbon kalyordu. Kmr alevsiz yanar,

fakat

odundan

daha

yksek

derecelere

ular.
M 1500 yllarnda Anadoludaki Hititler

belirli

maden

cevherlerini

kmr

ateiyle starak demir elde edebildikleri ni

grdler. Demir ilk balarda insanlar hayal
krklna uratt. Saf halinde skyd, fakat
en iyi bronz kadar sert deildi. (Meteor
demiri saf deildir, demir ile nikelin 9a 1
oranndaki

karmdr;

eskiler

nikel

hakknda hibir ey bilmediklerinden ikinci

kere bu karm yapamamlardr.)

Demir
Demir dnyann kabuunda ikinci en ok
grlen metaldir (sadece alminyum daha
ok grlr); fakat daima dier

M 1200 yllarna gelindiinde, kukusuz deneme yanlma metoduyla demirin

uygun ekilde eritilirse sert durumda ortaya
kt kefedildi. Bu durum k-

42
mrdeki karbonun elik dediimiz bir demirkarbon

alamn

oluturarak

demirle

karmas sonucunda ortaya kt.

M

1000

yllarnda

demirin

Kemer daha uzun mesafede ina edilebilir ve yatay paradan ok daha fazla yk
kaldrr.

bu

tip

Kk, ilkel kemerler Smer devirle ri

kmrlemi formlar bol miktarda yapld

kadar

ve

maksimum gce sahip olacak ekilde ina

demirin

silah

ve

aletlerde

en

ok

kullanlan metal olduu, Demir a balad.

eski

edilmi

bir

gerek

tarihte
kemer,

kullanld;
ilk

kez

fakat

Etrurya-

llarda M 750 ylnda grld.

Ek Olarak
Demirin gelii savata dengelerin dei-

Ek Olarak

mesine neden oldu. Bronz silahl Miken-

Etrskler

liler, kuzeyden gelen yar barbar Yunan-

kuzeyindeki talya'nn bat sahiline ula tlar;

llarn (Dorlar) istilasna uradlar. Dor -

o zaman iin talyadaki en kuvvetli g

larn demir silahlar kullanma avantaj vard;

onlard. Rivayete gre Roma ehri M 753

oysa Mikenliler hl bronz kullanyorlard.

ylnda kuruldu ve kuruluundan itibaren

Dorlar,

ortadan

geen

Bundan

tarafndan idare edildi.

Miken

kaldrarak

uygarln

Yunanistan

aldlar.

sonra Yunanistanda birka yzyl sren

karanlk a balad.
edindiler.

ilk

900

yllarnda

birka

Sonradan

Romann

yzylda

Romann

Etrskler

dman

olan

Kartaca ehri de, yine rivayete gre Feni-

Filistin de, srailoullar da demirden

silahlar

Sonuta

Filistinlileri

keliler tarafndan u anki Tunusta M

814te kuruldu.

yenilgiye urattlar ve yeni krallar Da -

Davudun srail mparatorluunun ksa

vudun ynetiminde, Akdenizin btn dou

mrl olduu anlald. M 933te srail ve

sahilini

Yahuda olmak zere iki ulusa blnd ve

kaplayan

yeni

bir

imparatorluk

kurmaya baladlar.

her ikisi de o zamanlarda Bat Asyay

yneten

M 750

Asurlularn

artan

gc

altnda

yaadlar.
Yunanistanda karanlk a nihayet sona
eriyordu. M 850 yllarnda Homeros, Truva
Sava destann yazd ve M 776da ilk

Kemerler

olimpiyat oyunlar kutland. (Homerosun

Bir giri ina etmenin en kolay yolu iki dikey

destanlar

tahta, ta ya da dier maddelerden paray

diliyle birlikte Yunanllar kltrel adan

dikmek ve sonra ikisi zerinde yatay bir

birletirdi; fakat politik olarak birbirleriyle

paray dengelemektir.

savamaya devam ettiler.)

ve

olimpiyat

oyunlar

Yunan

Ancak ortasndan desteklenmeyen yatay

para olduka kolay krlabilir ve para
uzadka bu zayflk artar. Fakat bunun

M 700

yerine her para sttekini destekleyecek

ekilde, dikey bir yarm daire biiminde
dzenlenmi ksmen daha kk paralar
kullanlrsa

ve

paralar

Kemerli Su Yollar

birbirine

ehirler bydke kalabalk ekilde bir

yaptrmak iin de har kullanlrsa bir

araya toplanm birok insann ihtiyala rn

kemer elde etmi olunur.

karlamak sorun haline geldi. En

Etrskler tarafndan bulunan yarm daire eklindeki kemer Romallar tarafndan

mkemmelletirildi.

yaklak olarak M 715ten 686ya kadar

nemli ve gerekli ihtiya olan hava her yerde

az ya da ok (her ne kadar evlerde atein

Yahudann

kullanlmas bu havay ho olmayan dumanla

Kudse su salamak iin kemerli bir su yolu

doldursa da) vard.

yaptrd.

Su ise daha fazla sorun tekil ediyordu.

ehirler

genelde

yerlere

su

kurulurlar,

kaynann
fakat

olduu

bydke

su

kayna yetersiz kalabilir. ehir snrlar

iinde veya hemen dnda yer alan kuyular
yeterince su vermeyebilirler. O zaman ya
kanallar ya tneller ya da duvardan rl
yaplar

yoluyla

suyu

uzaktan

getirmek

gerekli olabilir.
Bunlarn iinde sonunculara kemerli su
yollan

denilir

(Latince

suyu

anlamndaki szcklerden).

ekmek
700

yl-

larnda Asurun M 704ten 681e kadar

kralln

yapan

Sinahheriba,

bakenti

Ninevehe su getiren bir kemerli su yolu

yaptrd. Aa yukar ayn zamanlarda

kralln

yapan

Hizkiya

da

Hayvanat Baheleri
insan familyasnn balangcndan bu yana,
insanslar ve modern insanlar yemek iin
hayvanlar avlamaktaydlar. Bu hayvanlar
saklamak ise hi dnlmyordu. nsanlar
ya

her

hayvan

trnn

tkenmeden

kalacan varsayyorlard ya da bu konuya

nem vermiyorlard. Asur- lu hkmdarlar
(yiyecek iin deil de spor yapmak iin)
byk avclard. Asur sanat aslanlar ve
dier

hayvanlar

katleden

krallarn

resimleriyle doludur.
Yine de bazen hayvanlar saklama drts
duyuluyordu. Eer bir hayvan

44
ender bulunan trdense, tpk ender bulunan
sanat yaptnn saklanaca gibi, zevk iin
saklamak belirli bir prestij getirebilir. Bunun
eski bir rnei Asurlu Kral Sinanheribann
(yukarya

baknz) iinde

hem

hayvanat

M 640
Ktphaneler
Eskiden ister ivi yazsyla kapl kilden

bahesi hem de botanik bahe bulunan saray

tabletler,

topraklarnda grld.

bulunan ve yuvarlanm papirs eklinde

olsun

Gne Saatleri
iin topraa saplanan bir ubuktu (M 4000e
baknz). Bu trden ubua, zaman kabaca
gsterdiinden gne saati mili, gnomon
(Yunanca gsterge anlamnda bir szck)
denildi.
Sonunda insanlar kenarnda iaretlenmi
saatleri ve merkezde kuzeye doru eilmi
bir gne saati mili olan, daire eklinde bir
kap

glge

kabn

yapmay

rendiler.

kenarnda

batdan

Bylece
douya

doru giderken ayn uzunlukta kalyordu.

Bu bulu gne saatlerinin kullanmn ve
uygunluunu byk lde kolaylatrd.
Bu trden gne saatleri en az M 700
kadar eski bir tarihte Msrda grl d.
(Bunlar hl modern bahelerde zaman
lmek iin deil de ss olarak gryoruz.)
Ek Olarak
Bu sralarda Sennacheribin idaresi altnda
Asur (yukarya baknz) Bat Asyadaki daha
eski btn uygarlklar kontrol ediyordu.
Asurlular M 722de srail ulusunu ortadan
kaldrdlar ve M 701de Kuds kuatma
altna aldlar. Yahuda ancak ar bir vergi
vererek kurtuldu. Fenike ehirleri de vergi
veriyordu.

(kitap

de

cildi

zerinde

szc

hiyeroglif

Latince

yu-

varlamak szcnden gelmektedir), ki-

lk gne saati glgesinin incelenebilmesi

ukur

isterse

taplar temin etmek zordu. Bir kitabn ilave

basksn elde etmek iin, ok dikkatli ve
okuma yazma bilen bir yazc tarafndan
satr satr kopya edilmesi gerekiyordu. Bu
tr kopyalama uzun zaman alyordu ve
zorlu bir iti; bu nedenle kitaplar hem ender
bulunuyordu hem de pahalyd.
Ancak az sayda kii kitaplara sahip
olabiliyordu.
ktphane

Birka

(Latince

kitaptan
kitap

oluan

bir

anlamndaki

szckten), zengin bir adamn gstergesi ya

da bir bilginin zahmetle toplanm stokuydu.
Yalnzca arkalarnda krallklarn kaynaklar
olan hkmdarlar modem anlamda byk
ktphaneler kurabiliyorlard.
Bu

trden

Asurbanipal

bildiimiz

idi

(M

ilk

2500e

hkmdar
baknz).

Krallndaki her kitabn kopya edilme sini

ve kopyalarn Ninevehdeki ktphanesine
yerletirilmesini salad.

Madeni Paralar
Ticaret ilk balarda trampa usulyle yaplyordu: Sen bana bunu ver, ben sana unu
vereyim. Eer iki insanda dierinin mutlaka
istedii ihtiyac olmayan

bir ey varsa,

ticaret kolayd. Yine de genellikle her iki

taraf da daha az deerli bir ey iin daha
deerli bir ey vermediinden emin olmak
istiyordu.

Karlatrmal

belirlemek zor olduundan, her

deerleri

45
iki tccar da sk sk kendilerini kandrlm
hissetmi olmallar.
Sonunda metalleri, zellikle altn de i
toku arac olarak kullanma deti dodu.
Altn

Bu arada rivayete gre Japon ulusu M

660ta

gzeldi ve daha

ok

tak olarak

ilk

imparatoru

Jimmu

Tennoun

hkmdarl altna girdi.

M 585

aranlyordu. Paslanmyor veya rmyor,

bylece

ufak

bir

miktar

uzun

sre

dayanyordu. Her eye altndan birim arlk

olarak deer biilme- sinden sonra, kii bu
miktar karlnda bir eyi satn alabiliyor
ya da ayn miktarda deeri olan bir eyle
deitirebiliyordu.
Btn ilemlerde bundan sonra kk
altn paralarn tartmak iin kullanlan bir
terazi (M 5000e baknz) edinmek gerekli
oldu; tabii bu terazinin ya da arlklarn
eilebilecei

korkusunu

da

beraberinde

getiriyordu.
Bat

Anadoluda

680

yllarnda,

lkeyi M 648 yllarna kadar yneten

Gyges tarafndan Lidya krall kuruldu.
Yaklak olarak M 648den 613e kadar
yneten olu Ardysin hkmdarlnda,
Lidya

hkmeti

standart

arlkta

altn

paralar bastrd. Arlk parann zerine

Gne ve Ay Tutulmalar
Gezegenlerin

Zodyak

boyunca

yapt

hareketleri incelerken, Babilli astronomlar

ellerinde olmadan bu hareketlerin bazen iki
gezegeni olduka yaknlatrdna dikkat
ettiler. Bu yaknlama en ok Gne ve
Ayda

harikulade

oluyordu.

Belirli

aralklarla Ay, Gnein nnden geiyor ve

bir ksmn ve bazen de btnn kapatyordu. Ara sra da Gne, Dnyann bir
tarafnda ve Ay da tam br tarafnda
oluyordu. O zaman Dnyann glgesi ayn
zerine dyor ve Ay kapatyordu. Yani
ya Gne tutulmas ya da Ay tutulmas sz
konusuydu.

(Tutulma

Yunanca

hari

brakmak szcnden gelmektedir; nk

gerekletiinde

Gne

ya

da

Ay

gkyznden silinmi gibi grlr.)

Tutulma korkutucu bir doa olaydr.

baslmt ve zerinde hkmetin garantisi

Bunu grenler hesaplanamayacak sonu larla

olarak

portresi

Gne ya da Ayn ldn dnebilir.

sadece

Gne ya da Ayn geici olarak rtld

belirli bir sayda parann verilmesi gere-

anlalsa bile, bunun tanr tarafndan bir

kiyordu; tartmaya lzum yoktu. (Madeni

uyar olarak gnderilen

para

olduu duygusu vardr.

da

bulunuyordu.

hkmdarn
Artk

basmak

her

ilemde

anlamndaki

szckten

gelmektedir; nk zerine arlk ve portre

baslmtr.)

kt

bir iaret

Oysa Gne ve Ayn hareketlerini inceleyerek ilk astronomlar tutulmalarn ne

Madeni paralarn ortaya k ticareti

zaman

gerekleeceini

tahmin

etmeyi

fikir ylesine

rendiler. Bu da tutulmalarn otomatik ve

iyiydi ki dier hkmetler tarafndan da

kanlmaz bir olay olarak grlmesine yol

benimsendi.

atndan,

byk lde hzlandrd;

beklenmedik

armlarn
Ek Olarak
Asur

hl

669a

kadar

ve

olumasn

uursuz
nledi.

(Tarihncesi gkyz gzlemcilerinin bile

glenmekteydi.
lkeyi

yneten

680den

Asur

Kral

ay

tutulmalarnn

rendii

ve

ne

zaman

Gneydou

olacan

ngilteredeki

Asurahiddina, M 675te Msra saldrd ve

Stonehengenin bu trden doa olaylarnn

galip geldi.

tahminini salayan bir gzlemevi olarak

dzenledii inanc vardr.)

46
Grne
Thales

(M

baklrsa

Yunanl

624-546),

Babil

Filozof

metotlarn

menti (Latince anlam kesin olmayan bir

szckten) ya da temel maddesiydi.

renmiti ve u an M 28 Mays 585te

gerekletiini

bildiimiz

(geriye

doru

Ek Olarak

hesaplayarak) bir gne tutulmasn tahmin

Bu sralarda Sur ehri, Kildani mpara-

etti. Bu tahmin Thalesin prestijini byk

torluu Hkmdar II. Nabukadnezzorun

lde

anla-

(yaklak M 630-562) kuatmas altndayd.

labildiklerini gsterdiinden, tutulmalarn

Sur on yllk kuatmadan sonra M 573te

daha az korkutucu olmasna yardm etti.

dt. Daha sonraki iki yzyl boyunca

artrd

ve

nceden

nemli bir ehir olmay srdrse de, byk

Ek Olarak

gnleri artk geride kalmt ve Kartaca

Asurun

grnrdeki

btn

grkemine

dnyadaki en nemli Fenike ehri oldu. Bu

ramen, yaplan fetihler ve kendilerine tbi

arada

uluslar bask altnda tutmann zorluu,

altnda

zamanla

yayordu.

bu

Asurbanipalin
sonra,

lkenin
M

Asur

gcn
626da

tketti.

lmesinden

beceriksiz

II.

Nebuchadrezzarn

Babil

ehri

en

Dnyadaki

ynetimi

iyi
en

gnlerini
zengin

ve

kalabalk ehirdi.

ardllar nn

ynetiminde hzla zayflad ve M 609a

M 520

gelindiinde ortadan kalkt. Artk FratDicle Vadisini ve Akdenizin dou kylarn

Kildaniler

ynetiyordu.

mparatorluunun

Kildani

kuzeyinde

Median

mparatorluu vard.

Rasyonel Olmayan Saylar

Yunanl Filozof Pythagoras (yaklak M 580500),

Yunanistanda gneydeki Sparta ehri

tam

kesirler

de

saylarn
dahil

oranlar olduundan

tm

saylarn

evrenin

askeri bir toplum yetitiriyor ve Yunan ehir

temeli olduuna inanyordu. Yani 3/4, 3n

devletlerinin en gllerinden biri haline

4e orandr. Elinizde 3 dilim pasta varsa ve

geliyordu. Atinallar ise demokrasiye doru

bunu 4 kii arasnda eit olarak blerseniz,

yol alyorlard.

herkes pastann 3/ 4n alr. Tam saylar ve

kesirler bir arada rasyonel saylar (orant

M 580

olarak ifade edilebilen saylar) olutururlar

ve rasyonel saylarn var olan tek say tr
olduunu farz etmek hi de zor deildir.
Oysa her kenar 1 birim olan bir dik

Elementler

geni

dnn.

Hipotensn

uzunluu

Thales (M 585e baknz) kendi kendine

nedir? Cevap hipotensn karesinin ke-

evrenin neden yapldn soran ve tanrlara

narlarn karelerinin toplamna eit oldu u

ya da doastne dayanmayan bir cevap

hatrlanrsa elde edilebilir. Bu, uzun sreden

arayan

beri biliniyordu; fakat Pythagoras iyi bir

ilk

insand.

Bu

nedenle

kant yolu buldu ve sonu ola rak buna

rasyonalizmin douunu temsil eder.

Muhtemelen M 580 yllarnda ulat

Pythagoras teoremi denildi.

su

gende her iki kenarn karesi 1dir; bu

olduu ve su gibi grnmeyen eylerin de

nedenle hipotensn karesi 2ye eittir ve

sudan

hipotensn uzunluu da 2nin kare kk ya

cevap

ise

btn

maddenin

kaynakland

ya

temelde
da

deiime

uram su olduuydu. Bu nedenle su, onun

fikrine gre dnyann ana ele-

da kendiyle arpldnda

47
2ye eit olan saydr. Burada 7/5 says

sa ynleri ve mesafeleri aklda tutmada

neredeyse dorudur; nk 7/5 ile 7/5in

zorlanyorlard.

arpm 2.04tr. 707/500 says daha da

yakndr;

nk

707/500

ile

707/500n

arpm 1.999un biraz stndedir.

Gereklikle az da olsa belli bir ilikisi

olduunu grebildiimiz ilk harita Heka taios

adndaki

(M

altnc

ve

beinci

Ayn ekilde, ne kadar karmak olursa

yzyllar)

Yunan

olsun, kendisiyle arpldnda tam olarak 2

izilmiti.

ran

saysn

olmad

tktan sonraki dnemde yaama avantajna

kolaylkla gsterilebilir. yleyse 2nin kare

sahipti; bylece sava ya da karklk la

kk rasyonel bir say deildir. Bu, rasyonel

karlamadan binlerce mil yolculuk etmesi

olmayan bir saydr ve kolayca anlalaca

mmkn oldu.

veren

hibir

kesrin

zere, bu tr saylardan sonsuz sayda

bulunmaktadr.

bir

seyyah

tarafndan

mparatorluu

salamla-

Hekataios M 510 yllarnda dnyadaki

karalarn daire eklinde ve etraf denizle
sarl olarak gsterildii bir harita izdi.

Ek Olarak

Denizin bir kolu, batdan dairenin yarsna

Hindistanda Sidartha Gautama (Budd- ha)

kadar gelmekteydi. Bu, Akdenizdir. Avrupa

(yaklak M 563-483) Buddhizmi kurdu.

kuzeyde,

Aa

doudadr.

yukar

ayn

zamanlarda

randa

Zerdt (M 628-551) Zerdl kurdu.

inde Lao-tzu (M altnc yzyl) Taoizmi
kurdu.
Ne Kildani ne de Med imparatorluklar
uzun

mrl

oldu.

randa

bir

eyaleti)

paratorluumun

(Med
II.

mKyros

adndaki (M 585-529) yerel bir ynetici,

Med

kraln

tahtndan

indirdi

ve

Pers

mparatorluu'nu kurdu. Lidyay ve Kildani

mparatorluunu fethetti. Olu II. Kambyses
ise (M 529-522 arasnda ynetti) Msr
fethetti. Pers mparatorluu Bat dnyasnn
o

gne

dek

grd

en

byk

imparatorluktu ve nfusu aa yukar 15

milyon

civarndayd.

sralarda

inin

te

nfusu

yandan

bu

yaklak

20

milyondu.

M 510
Haritalar
Msrllar ve ayn ekilde Babilliler bil dikleri
dnyann haritalarn izmeye kalktlar.
Oysa eskiden yolculuk etmek zordu ve ou
kimse ya sadece yakn evrelerini biliyor ya
da yolculuk ediyor-

Afrika

gneyde

ve

Asya

Ek Olarak
ki buuk yzyl boyunca monari altnda
yaayan Roma ehri, M 509da kraln
tahttan indirdi ve yaklak olarak be yzyl
sren Roma lmparatorluunu kurdu.
lgin bir benzerlikle diktatrlkle ynetilen Atina ehri, M 510da demokrasiyi
kurdu.

2. Antik Yunanda Bilim

Yunan Dneminin Balangc
Eski uygarlklarn bilimde ulatklar dzey, doay incelemedeki yaklamlarna bal kalmtr. Msr ve Babillilerin empirik ve faydaya ynelik
yaklamlarnn sonulan ile Yunanllarn fayda aramayan, speklatif
yaklamlarnn sonulan ok farkl olmutur. Babillilerin astronomi ilgisi,
gkyz cisimlerinin grnen hareketlerini uzun gzlemlerle saptamaktan, bunlar
arasnda bulduktan dzenli ilikilere dayanarak ileriki durumlar kestirmeye
almaktan ileri gemiyordu.,Onlarda bu gzlem verilerini aklamak ihtiyac
hibir zaman yeterince uyanmad. Oysa evreni anlamak ihtiyac Yunan
dncesinin belirgin zelliidir. lk kez Yunan

uygarlnda doay katksz bir bilgi tutkusu ile anlamak isteyen kiilere Rastlamaktayz.
Bu kiilerin uralar faydaya ynelik deildi; dnceleri gzlemle snrl kalmak yle
dursun, gzleme ou kez ters den atlmlarla yklyd. Onlar doay kontrol etmek
deil, dpedz anlamak ( istiyorlard. Geri Yunanllarn Msr ve Mezopotamyada
gelien teknik ) becerilerle, matematik, astronomi ve tp1 alanlarnda edinilen bilgilerden
yararlanmadktan sylenemez; ne var ki, onlar bu bilgileri kendi anlay lleri iinde
deitirmekten, ya da bunlara yeni bir anlam vermekten de y geri kalmadlar.
Yunanllarn kkeni, Ege kylarna gelip yerlemeleri hakknda fazla bilgimiz
yoktur. M.O. 1000 yllan etrafnda Ege Denizi kylarnda varlklar hissedilmeye
balanyor. lkel bir kltre sahip sava baz kabilelerden olutuklar sylenebilir.
Bilim adna fazla bir eyleri yoktu, fakat enerjik, yaama sevinci tayan, renme ve
anlama istei ile dolu bir top- 1 urluktu. Dnyay irili ufakl bir sr doast
kuvvetlerin ynettiini sanyorlard. lk ortaya koyduklar efsaneler son derece gzel
masallardan ibaretti. Daha sonra, M.. 7nci yzylda Kk Asya, Yunanistan, Gney
talya ve Sicilyada kurduklar kentlere yerletikleri, ok gemeden zengin bir edebiyat
oluturduklar grlmektedir. Barbarlktan, demir-a uygarlna geileri, deniz
ticaretine el atmalar zor olmad. Finikelilerden aldklar alfabe hem ivi yazsndan,
hem de hiyerogliften daha kullanl, daha basitti. Ne yazk ki, ayn stnl say
sisteminde salayamadlar: Rakamlan alfabe harflerinden alnmt.
Geri bu balang bilim ynnden pek de elverili deildi. Ancak doa ile
ilgilenmeye baladktan sonra yeni ve gl bir gr kendini gstermede gecikmedi.
Yunanllar soyut dnceden holanyor, pratik problemlere cevap arama yerine, doa
felsefesi yapmay yeliyorlard. Bu gelime, modem bilimin balangcnda olduu gibi,
kiilerin zel almalarna dayanmtr. Gnmzde giderek daha fazla anonim nitelik
kazanan bir bilim tr Yunan ruhuna aykryd.

Thales ve Onu zleyenler

Yunan bilimi, Kk Asyann bat kys yonyada dodu. Hakknda bilgi sahibi
olduumuz ilk bilgin Thalesdir. M.. 6nc yzyln balarnda hareketli bir ticaret
merkezi olan Miletde yetien Thalesle balayan dnce gelenei bugn bile
kaybolmu deildir. Bu gelenek, mitolojik dnceden rasyonel dnceye geii
simgeler.
Thales dncelerini rencileri yoluyla yayd; yazl bir metin brakmad.
Matematik, astronomi ve doa felsefesi ile uraan byk bir bil-

23

geydi. Kendi anda eritii parlak nn geni bilgisine borluydu: M.. 585de
meydana gelen gne tutulmasn daha nce haber verecek kadar astronomide bilgi
sahibi olduu sylentisi vardr.. Matematiksel yoldan gemilerin kydan uzakln
hesaplayabiliyordu. Msr gezisinden geometri renerek dnd, birka teoremi
(rnein, bir ikizkenar genin taban alarnn birbirine eit olduu teoremini)
bulduu sylenir. Daha nemlisi, bilimsel nitelikte ilk gr, evrenin sudan
meydana geldii hipotezini ortaya atmasdr*.
Thalesin, bilgilerinin ounu Msr ve dier lkelere yapt gezilerden
toplad sylenebilir. Ancak evrenin sudan olutuu gr bu trden deildir;
kendi balatt dnce geleneine zgdr. Ne Msrda, ne de baka bir yerde,
doaya yepyeni bir yaklam simgeleyen bu devrimsel nitelikteki grn izine
rastlanmtr.
Thalese gre, evreni anlamak, onun yapsal nitelii (physis)ni anlamay
gerektirir; bu ise maddeden baka bir ey deildir. Bylece Thales, materyalist
felsefeyi balatm oluyordu. Evrenin yapsal niteliini belirlemeye alrken Thales
ve onu izleyenler bu niteliin basit bir madde olduunu, ancak bu basit maddenin
deiik biimlere dnmesiyle evrenin karmak bir yap nitelii kazandm
belirtmekten geri kalmyorlard.
Daha batan, doa felsefesinin temel sorunlarndan biri varolu ve
yokolu sorunuydu. Bu sorunda deime, meydana gelme, bozulma, yaam, lm
ve hareket gibi srelere ilikin anlamlar yer alyordu. Bu sorunun n plana
alnmasna karn, eitli deime trlerinin ayrdedilmemi olmas, daha sonra baz
dnme zorluklarna yol at gibi, bilimsel gelimeyi de aksatmtr. Thales
geleneinin, zerinde yaadmz dnya ile gkyznde hareketlerini izlediimiz
cisimler arasndaki ilikiyi aklama abas, bir yanda uzay kavramnn domasna,
te yanda daha nce by ve astrolojiye konu olan astronomi dncesinin bilim
olarak ortaya kmasna yol amtr. Geri Thalesin dnceleri arasnda bize
ocuka grnenleri de yok deildir. rnein dnyay bir tahta paras gibi suda
yzen dz bir tepsi sayyordu. Ancak nemli olan sylediklerinin doru ya da yanl
olmasndan ok, bu tr konular zerinde durmasyd.
Evrenin doal saylmas ve doada olup bitenlerin doast mitolojik
kuvvetlere bavurmakszn anlalabilir olmas varsaym, Thalesle balayan
gelenein dncemize kazandrd en byk katkdr.
Thalesin iki ynde at r, nnn gerek nedenini oluturur.

(*) Thales evren karl, kozmos szcn kullanr. Kozmos Yunan dncesinde
dzenli, rasyonel, anlalr bir evreni, iinde geen tm olaylar iin doa tesine bavurmakszn
bir aklamann var olduu bir dnyay adlandrr.

24

Geometriye ispat fikrini sokmasyla matematik dnce empirik ilemlerin snrlayc

kaytlarndan kurtulmutur. Evrendeki tm nesneleri bir tek maddeye indirgemesi;
bylece evrende lp bitenleri evrensel bir ilkeye balayarak aklama yolunu amtr.
Thalesin evrensel ilke olarak suyu semesinin gerek nedenini bilmemekle
birlikte, suyun. yaam iin zorunlu olmas, sv, kat ve gaz biimlerini almas akla yakn
nedenler olarak gsterilebilir. Ancak Thales* in, suyun nasl ve niin biim deitirdii
konusunda bir gr olup olmadn bilmiyoruz. Bu konuda kendisini izleyen
Anaximanderin ne dnd bilinmektedir. Anaximandere gre, evrenin temel
maddesi snrsz yeya sonsuz diye niteledii,evrensel, bitmeyen, deimeyen,
grnmeyen, pek maddesel olmayan bir nesnedir; yle ki, tm nesneler bu ana
nesneden deiik zellik ve nitelikler seerek oluur*. lk kaynak olan sonsuz dan
kart eyler hareket yardmyla tremitir: nce souk ve scak, d ate (scak), ii
hava (souk), ve su ortasnda arz olmak zere bir halka biiminde ayrlmtr. Yer ya da
toprak balangta slakt, sonra scan etkisi altnda kuruyarak drt halka meydana
geldi: Scak (ate), souk (hava), slak (su), kuru (toprak). Bu drt nesne ve onlara ait
zellikler modem bilimin douuna dek geen ikibin yl boyunca doay oluturan asl
varlklar olarak kabul edilmitir.
Anaximander, gk cisimlerinin kkeni ile ilgili bir teori de ortaya atmtr. Bu
teoriye gre gne, ay ve yldzlar ate halkasnn daha kk halkalara ayrlmasyla
meydana gelmitir. Gne halkas arz halkasnn yirmiyedi, ay halkas ise ondokuz kat
bykt. Kukusuz, bu rakamlarn kendiliinden bir nem tad sylenemez. Ne var
ki, nemli olan Anaximanderin gk cisimlerini, tanrlarn arabalar olarak sayma geleneini bir tarafa itip, mukayeseye elverili, llebilir fizik nesneler olarak
dnmesidir.
Bu tr dnmeyi Thalesden 40, Anaximanderden 20 ya kadar kk olan
Anaximenes adl bir bilgin daha da ileri gtrd. Anaximenes sonsuz u, somut veya
gzlenebilir niteliklerden yoksun bulduu iin reddetmi, yerine hava veya buhar temel
nesne olarak nermitir. Ona gre inceltilen veya seyrekletirilen hava snr, bylece
ate olur, sklatrlan hava ise sour, bylece nce rzgra, sonra buluta, daha sonra
suya, en sonunda da toprak ve taa dnr. Hava daima hareket halinde olduundan,
deime srekli bir olanaktr. Hava ayn zamanda nefes niteliindedir. O halde, yaamn
da kaynadr. Anaximenesin hava, rzgr, bu-

(*) Anaximander, bu ana nesneye aperion adn vermitir.

25

lut, ya gibi meteorolojik oluumlardan sz etmesi, doa olaylarna kar artan

ilgiyi gsterir. Bizi evreleyen atmosferin, ruhlardan deil, fiziksel nesnelerden
olutuu dncesi kesinlikle belirmitir. Anaximenes, evrenin, kendisini oluturan
maddesel nesnelerden anlanmas gerei zerinde srarla durmu, bylece
materyalist gr tam bir aklkla ortaya koymutur.
Thales, dnyay suda yzen bir tahta paras gibi tasavvur etmiti. Su dnyann
dayanayd. Onu izleyenler byle bir dayanaa gerek grmemekle, ortak-duyuya
kar ok byk bir zafer kazandlar. Gerekten yer kresi gibi kat ve ar bir
cismin hibir eye dayanmakszn durduunu dnebilmek bugn bile birok
kimseler iin kolay deildir. yonya bilginleri yerkreyi, etrafnda dnen tm evrene
ayn uzaklkta, hibir yne dorulma nedeni olmayan, ksa bir silindir olarak
tasavvur etmiler. Bylece yerkrenin hareketsiz ve evrenin doal merkezi olduu
dncesi domu oluyordu.

Aklc Eilim
M.. 550den sonra gelen yzyl iinde, Yunanllar, Pers ordularna kar
lm-kalm sava verdiklerinden, yonyada balayan bilimsel almalarda bir
ilerleme olmad. Bilginlerden bazlar, bu arada Pythagoras, Egeden ayrlp gney
talyadaki Yunan kolonisine yerletiler. Pythagoras mistik veya yan dinsel bir
nitelik tayan nl kardelik derneini imdi Calabria denen yerde kurdu (M.. 530
sralarnda).
Thales, Anaximander ve Anaximenes yonyada yetimilerdi; balattklar
gelenek materyalist gre dayanyordu. Gney talya ve Sicilya da Pythagorasla
balayan gelenein ise nitelii deiikti. Buradaki filozoflar materyalist deil,
rasyonalist idiler. Onlar iin evreni oluturan temel maddeden ok varlk ve
deimenin gerek nitelii gibi etin ve karanlk sorunlar nemliydi.
Pythagoraslar uzun sre retilerini gizli tutmaya altlar. Bu yzden
retilerinin pek ok ayrnts tam aydnlanm deildir. Ama bilinen u ki, sayya
evreni anlamann anahtar gzyle baktlar.ve matematie byk nem verdiler.
Evrenin yap ta saydr, derken, Pythagoras ve onu izleyenler birbirine bal bir
seri fikir daha ortaya atm oluyorlard Her eyden nce, say teorisi zerindeki
almalar tm doal saylarn 1den elde edilebileceini gstermiti; bu nedenle
evreni 1le zde gryorlard. Sonra, biri bir nokta, ikiyi bir doru paras, bir
gen, drd bir piramit sayyorlard. Bu da kat cisimlerin saylar kullanlarak
ina edilebilecei iddiasna hak kazandryordu. Onlar say-

26

lar arasndaki orantlar da ok ilgilendirmitir. alg aletlerinin tel uzunluklar ile

karlan sesler arasnda say ile ifade edilebilen orantlar keifleri arasnda zel bir yer
tutuyordu. Baz saylarn gene mzikle ilikileri ynnden harmonik orant zellii
tad, bylece Yunan evreni iin gerekli harmoninin saland sanlyordu. Daha
sonraki alarda Pythagorasn retisi, evreni matematiksel kanunlarn ynettii
biiminde yorumlanmtr. Bu dorudur phesiz; fakat onun retisi bundan ibaret
deildir. Onun asl sylemek istedii, evrenin saydan baka bir ey olmaddr.
yonyal filozoflar iin evren madd nesnelerden meydana gelmiti. Pythagoras su,
hava gibi madd nesneler yerine sayy koyuyordu. Gerek evrenin z sayyd. Gene
evren yuvarlaktr, derken Pythagoras evren ile ilgili gzlemlerini deil, dpedz
matematiksel bir ilkeyi dile getiriyordu.
Evreni matematie indirgeme iki ynden birine bizi yneltebilir. Bu ynlerden
biri bugnk anlamda matematiksel fizik almasna girmek, baka bir deyile,
gzlem ve deney sonularm yorumlama ve genellemede matematii kullanmaktr.
Dier yn matematiksel sezgiyi kendi bana yeterli grmek, dnyay anlamada
gzlemi nemsiz, hatta gereksiz saymaktr. Pythagoras izleyenler ikinci yn tuttular
ve bu tutum doann incelenmesinde kendilerinden sonra gelenlerin bir trl
brakamadklar talihsiz bir rnek olmutur.
te yandan, Pythagoraslar, ok gemeden matematik grlerinde baz elikiler
olduunu farkettiler. Bilindii zere, Pythagoras adm tayan geometrik teorem dik
al bir gende iki kenarn karelerinin toplamnn hipotensn karesine eit olduunu
ifade eder (bkz. ekil 1). Teoremin doruluu ok eitli yollardan saysz rneklerle
ispat edilmitir. Ancak baz hallerde, rnein kenarlar birer birim uzunluunda olan
bir ikizkenar dik gende, hipotensn uzunluu nedir? Teoreme gre, bunun ikinin
karekk, yani2, olmas gerekir. Pythagoraslar 2nin ne bir tamsay ile ne de
tamsaylarn herhangi bir bileimi ile ifade edilemeyeceini grmekte gecikmediler.
Beklemedikleri bu keif onlar bir kmaza sokmutu: Tamsaylar evrenin temel yap
talan ise, onlarla ifade edilemeyen bir uzunluk nasl olabilirdi?
Bir sr olarak saklamak iin and itikleri bu dilemi iki yoldan (biri matematiksel,
dieri fiziksel) zme abasn gsterdiler. Matematiksel zmde aritmetiin
braklp geometrinin n plana alndn gryoruz. Tamsay ile gsterilemeyen bir
hipotens bir doru paras olarak belli uzunluktayd. Fiziksel zmde ise evrenin
yapsnda atomsal birimler yerine bunlarn zellik veya nitelikleri n plana alnd.
Rasyonalist gr temsil edenlerin hepsi phesiz Pythagoras de-

27

EKL 1
Pythagoras Teoreminin bir ispat: 32 + 42 = 5*

ildi. rnein Herakleitos (M.. 500 sralarnda) iin gerein z say deil, deime
sreciydi. Her ey srekli bir deime sreci iindedir; bu nedenle nesnel dnyay
incelemeye olanak yoktur. Zira, bir eyin incelenmesi, o eyin kimliini srdrmesini
gerektirir. Oysa bugnk dnya dnknden farkldr; yarnki de bugnknn ayn
olmayacaktr. te yandan Parmenides (M.. 475)*in tezi bsbtn deiikti: Ona gre,
deime ve hareket grntedir, duyularmzn birer aldanmasdr. Asl gerek
olmadr, zira aklmz olmamay deil, ancak olmay kavrayabilir. Olma
deimeyen, hareketsiz, bitmeyen varlktr.
Pythagorasinki gibi bu retiler de madd dnya karsna metafizik bir dnya
karyordu. Birinde madd nesneler ve onlara bal hareketler, brnde gerein
kendisi yer alyordu. Birini duygularmzla, brn aklmz veya aklmza dayal
sezgimizle renebiliriz, deniyordu.

Atomsal Evren Kavram

Materyalist ve rasyonalist grlerin karlkl eletiri ve etkileimi evren zerinde
daha belirgin kavramlarn ortaya kmasna yol at. M.. 450den sonra ortaya atlan
teorilerin, say, gk cisimleri, canl ve cansz varlklar ile ilgili daha salam ve ayrntl
bilgilere dayand grlmektedir. Bu teorilerden yalnz ikisine deinmekle yetineceiz:
Empedoclesin

28

nicel (kantitatif) dnya gr, Demokritos (Democritus)un atomsal evren gr.

Empedoclese gre, tm varlklar, drt element (ate, hava, su, toprak)in
kantitatif olarak deiik oranlarda birlemesinden meydana gelmitir. Balangta bu
drt temel elementi iine alan kresel bir evren vard. Bu evren, ayrca elementlerin
ilikilerini salayan sevgi ve nefret diyebileceimiz iki kuvveti de iinde tayordu.
Sevgi elementlerin birlemesini, nefret birbirini itmesini, ayrlmasn salyordu.
stnlk sevgideydi, fakat hareket ve deiiklik iin nefrete ihtiya vard. Dnyamz
iki kuvvetin arpmasndan bir rastlant sonucu domutur. Ayn ekilde baka
dnyalarn da ortaya kmas beklenebilir. Gene iki kuvvetin arasndaki
uyumazlktan gece ile gndz, gk cisimleri ve bildiimiz evren ortaya kmtr.
Empedoclesin astronomi ile ilgili dnceleri de ilgintir. Ona gre ay m
gneten alr; hem gne hem ay dnya etrafnda dnmektedir. Gne tutulmalarnn
nedeni ayn gne ve arzn arasndan gemesidir. Evren yumurta biiminde olup gk
kubbesi, hareketiyle arz merkezde sabit tutan, kristalimsi bir kreden ibarettir.
Empedoclesin organik evrim zerinde de olduka garip fikirleri var.
Balangta organizma btnl yoktu: Organlarmz ayr ayr birimler halinde
(rnein gz, el, bacak, ba, kol gibi) serbest dolamaktayd. Sevginin ekicilii
altnda rasgele birleen bu birimler eitli organizmalarn meydana gelmesini
salamtr.
Demokritosa gelince, onun teorisi gnmzdeki atom fiziinin ilk habercisi
olarak daha da ilgintir.
Empedoclesin Pythagoras dnceden esinlenerek organik dnyaya
uygulad birim kavramm Demokritos fizik dnyaya uygulam ve Milet li
Leucippus ile birlikte atomsal evren grn balatmtr. Bunlara gre evrende her
ey, fiziksel olarak blnemeyen atomlardan meydana gelmitir. Atomlarn says
sonsuzdur ve sonsuz bir bolukta srekli hareket halindedirler. Byklkleri,
biimleri, hatta arlklar deiik olan atomlar sonradan yaratlm deildir; ezelden
beri vardrlar ve yok edilemezler.
Trakyal olan Demokritosun astronomi bilgisi zayft, fakat stn bir matematik
yetenei vard. O da, kendinden nce gelenler gibi, tm nesnelere kaynaklk eden
temel madde veya ilkeyi belirlemek yolundan fiziksel sorunlar zmeyi denemitir.
Demokritos iin iki gereklik vard: Atomlar ve iinde dndkleri boluk. Atomlarn
birlemesi, hareketleri srasndaki rastlantlara dayanmakta, fakat benzer olanlarn bir
araya gelii daha

29

kolay olmaktadr. Topra meydana getiren 'atomlar daha ince trden saylmtr.
Atom teorisi, Thalesle balayan gelenee uygun olarak kelimenin tam anlamyla
ateist ve materyalist bir felsefe: Evrende dzenleyici bir ruh, bir kuvvet veya tanrsal
bir kanun aramamakta; her eyi, hatta insann ruh ve zeksn, maddesel paracklarn
mekanik birleiminden domu saymaktadr. Modem bilimin ortaya kma kadar
etkinlik gsteremeyen bu gr, zellikle Yunan dnyasnda iyi bilinmekle birlikte,
fazla popler olmamtr. Teori vaktinden nce domua benzemektedir.

Doa Felsefesine Tepki

Thalesle balayan ve rasyonalist eilimli filozoflarn eletirisiyle daha bir
kesinlik ve aklk kazanan evreni aklama abas aa yukar M.. 400e kadar
srmtr. Materyalist grn egemen olduu bu gelenekte, balca sorun evrenin
yapsal niteliini belirlemekti. Ortaya atlan aklamalar, bize ocuka da grnse,
birer hipotez niteliindeydi. Ne var ki, birbiriyle badar nitelikte olmayan bu tr
hipotezleri oaltmak giderek etkili olmaktan kt. Filozoflar baka sorunlarla
ilgilenmeye baladlar. M.. 5inci yzyln sonlarnda doaya dnk felsefeye
tepkinin kuvvet kazand, gzlerin kosmozdan insana evrildii grlmektedir.
M.. 5inci yzylda Yunan dnyasnn sanat, edebiyat ve politika merkezi olan
Atinada felsefe ve doa bilimi adna nemli bir gelime gze arpmyordu. O zamana
kadar ortaya kan byk filozoflarn hibiri Atinal deildi. Ancak Atinada parlak bir
dneme giren demokratik ynetim, serbest dnme ve tartmaya olanak verdiinden,
Atina pek ok dnr, matematiki ve bilginin ura, hatta gelip yerletii yer oldu.
Bunlardan birou artk dalm olan Pythagoras Kardelik demeinin
mensuplaryd. Geimlerini bilgi retmekle salayan bu gmen dnrlere
Sofist deniyordu. Sofistler gerei aramaktan ok, tartmada stnlk kazanma
sanat zerinde duruyorlard. phesiz tartmann geni yer tuttuu demokratik bir
toplumda bu sanatn deeri bykt. Ne var ki, gerei aramay amalayan katksz
bilim ve felsefe asndan sofistlerin hneri hi de vgye deer saylmamtr.
Matematik, Pythagoras ve onu izleyenlerin elinde empirik olmaktan km,
mantksal g ynnden yksek bir dzeye ulamt. zellikle geometri kafa eitimi
iin son derece etkin bir ara olarak grlyordu. Sofistler tartmada stnlk
salama sanatlarn srdrrken bu aratan geni lde yararlanyorlard.
Sofistlerin bu tutumu karsnda rahatszlk duyan Atinallarn ban

30

da tm yaamm gerei aramaya vermi Sokrates geliyordu. Sokrates de tartma

sorunu ile yakndan ilgiliydi. Ama, o doru sonuca gtren tartmayla ilgileniyordu,
yoksa sofistlerin yapt gibi, tartmay kazanmakla deil. Sokratesin bu ilgisi
mantksal tartmann matematik dnda gelimesine byk katk salamtr.
Sokrates, kendinden nce gelen dnrlerin tersine, doa ile deil, insan
sorunlar e urayordu. Amac, inam iyi, akll ve dil yapmann yollarn bulmak
ve gstermekti. Bir tr mantksal zmleme yntemi kullanarak doruluk,
iyilik, adalet, erdem gibi soyut kavramlarn gerek anlamlarm saptamay
deniyordu. Ynteminin z, ustaca ynelttii sorularla karsndakini dnmeye
sevketmek ve doruyu ona adm adm buldurmakt. Atinann en iyi ailelerinden
gelen rencileri onunla tartmaya katlmaktan veya bu tartmalar seyirci olarak
izlemekten byk zevk alyorlard. rneklerine, Sokratesin en sekin ve nl rencisi Platonun diyaloglarnda rastladmz bu tartmalar bugn de hayranlkla
okuduumuz ve yzyllar boyunca insanln kafa eitiminde ok etkili rol oynayan
esiz felsefe metinlerini oluturmaktadr.
Sokratesin fikirleri ile doa bilimleri arasnda bir iliki kurmak olanaksz
olmasa bile, son derece gtr. Onun aratrmalar insana dnktr. Ahlk
kavramlarnn ve asl gerein aydnlatlmasna yardmc grmedii iin doa
bilimlerine kar bile kmtr. Sokratesin derin etkisi altnda, doaya dnk felsefe
karsnda, tek sorunu insan ve onun davran sorunlar olan bir ahlak felsefesi
ykselir. Filozoflar artk iki kampa ayrlmtr: Bir yanda d dnyay anlamaya
alanlar, br yanda insan i ve d dnyayla ilikileri iinde ele alanlar. Platonun
Akademisi ile Aristoteles'in Lyceumu bu iki gelenein gl kaynaklan olmutur.

Platonun Akademisine Kimler Giremezdi?

Sokrates dncelerini ne bir sistem iinde birletirdi, ne de yazl bir metin
brakt. Bu dnceleri Parmenides ve Pythagoras gelenekleri ile birletirip insanlk
dnce tarihinde ok nemli bir yer tutan tutarl bir felsefe sistemini Platon (Eflatun)
ortaya koymutur. Sokrates 71 yanda lme mahkm edildiinde (M.. 399) Platon
30 yalarnda gen bir adamd. Hocasn yitirmi olmann zntsyle Atinay
terketti, yllarca dnmedi. Dndnde nl Akademisini kurdu. Akademinin -kapsnda, Buraya matematik bilmeyenler giremez yazlyd. Platon etrafna toplad
rencileriyle uzun yllar Akademinin banda kald, felsefesini zgr bir tartma
ortam iinde gelitirdi. Akademide matematie byk

31

nem veriliyordu. Fakat Platonun ilgileri geniti; matematik yannda evrenin yapsal
nitelii de incelenen konular arasndayd.
Platona .gre evren, idealar lemi ve olgular lemi olmak zere ikiye ayrlmtr.
dealar lemi soyut fikirlerin, veya formalarn barnd yetkin, srekli ve
deimeyen asl gereklii oluturan lemdi. Olgular lemi ise idealar leminin
stnkr bir kopyasyd. Burada her ey geici, kusurlu ve aldatcyd. Duyularmza
gerek gibi grnen olgular aslnda birer illzyondan baka bir ey deildi. Platonun
duyulannza deil, aklmza gveni vard. Yalnz eitilmi akl bizi doruya, idealar
dnyasna gtrebilirdi. Bu eitimin, en etkili arac matematikti; nk matematiksel
nesneler, rnein geometrideki gen, daire gibi ekiller soyut kavramlardr; kt
zerindeki izgiler bu kavramlarn ancak birer kopyasdr. Matematiki kt stnde
izilen ekillerle deil, soyut kavramlarla dnd iindir ki, geree ulama
olanan elinde tutar.
Platon, matematie olan bu inancyla birlikte mistisizmini de Pythagorasdan
almtr. Atomcularn materyalist gr, onun anlayna her ynden aykr
dmekteydi. Evreni birtakm maddesel nesnelerin rastlant sonucu birleimlerinden
ibaret grmek yle dursun, onu akll bir yaratcnn oluturduu inancna smsk
balyd. Evren amasz deil, amalarla dolu adeta canl bir varlkt; kendine zg bir
ruhu vard.
Platonun doa felsefesi, politik, moral ve teolojik eilimleriyle uyumlu ve onlara
bamlyd. Bu felsefenin en belirgin zellii, hi phesiz, doa yasalarm tanrsal
ilkelerin buyruu saymak, bylece astronomide ateizme son vermek olmutur.
Kendisinden nce gelen pek ok kimseler gibi Platon da, evrenin balangta
kendiliinden varolan bir kaos olduu kansndayd. Kaosun dzenli evrene dnm,
yonyal filozoflarn dedii gibi, mekanik bir sre sonucu deil, doast bir gcn
iidir. Evren bu tanrsal gcn tasarlad rasyonel bir plana uygun kurulmutur. Plann
uygulanmasna ilikin pratik ve mekanik srelere gelince, konunun bu yn Platonu
ilgilendirmemitir.
Platonun mistik evren grnn doa biliminin geliimini 2000 yl boyunca ters
ynde etkiledii sylenebilir. Gzlem dnyasn gerek dnyann, idealar dnyasnn,
soluk bir msveddesi saymas, duyularmza gvensizlii, gerei kavrama gcn
yalnz akla tanmas doa bilimlerini gzden drmekle kalmam, geni lde
olanaksz klmtr. Cumhuriyet adl kitabna bir gz atmak, onun el ilerini nasl
kmsediini gstermeye yeter. Platon bu tr ileri klelere brakyor, zgr insanlara
soyut kavramlarla dnmeyi uygun gryordu. Astronomlara gkyzne deil, kendi
i dnyalarna, akllarna bakmalarm tlyordu. Akl onlara yldzl gkyznn
dnya etrafnda embersel dndn gsterecekti. em-

32

bersel hareket mkemmeldi, nk gk cisimlerine yakan buydu. Baka bir hareket

biimi dnlemezdi. yleyse, gezegenler iin ne denebilirdi? Bunlar yldzlar
arasnda birtakm dzensiz ve garip yollar izerek hareket etmiyorlar myd? Platon,
imknsz diyordu. Bize garip ve dzensiz grnen bu hareketler, aslnda embersel
olmas zorunlu olan birtakm dzgn hareketlerin bir birleiminden baka bir ey
deildi. Hepimiz, diyordu, gne ve ay, bu yce tanrlar iin uydurma eyler
sylyoruz. Diyoruz ki; bunlar ve dier yldzlar ayn yolu izlememektedir. Sonra da
tutup babo anlamna gezegen adm veriyoruz onlara. Oysa, tam tersine, hibiri
yolundan asla sapmamakta, yol deitirmemektedir. Deimeyen bu yollar, grn
ne olursa olsun, tam emberseldir. Keplere gelinceye dek geen iki bin yl Platonun
bu grn ispat abasyla geti. Modem astronominin ortaya kmas, Platon
geleneinin iki temel ilkesinin, dnyann evrenin ortasnda sabit durduu, gk
cisimlerinin embersel hareket ettikleri, ilkelerinin ykln beklemitir.

Eski Yunan "da Bilim

imdi, kltr bizim kltrmz derinden etkilemi olan bir medeniyete geiyoruz. Bu medeniyetin doal lemi anlama yolundaki teebbsleri, bizim dnce
tarzmz dier herhangi bir medeniyetten ok daha fazla etkilemitir. Bu medeniyetin bak as, edebiyat ve bilimi, bizim dnya grmzn temellerini olutur-

maktadr.
Bat'daki btn eskia toplumlar arasnda, olgular toplayp karlatran, onlar byk
bir btn dahilinde tutarl bir ekilde birletiren, evreni byye ve hurafeye bavurmadan ilk
aklayan Yunanllar olmutur. Onlar, fikir reten, salam aklamalar tasarlayan ilk doa
filozoflardr.

Aklamalarndaki

zayf ve

karanlk noktalan rtmek iin tanrlara

bavurmamlardr. Ancak btn bunlar birdenbire ortaya kmamtr. Yunanllar,

Athenann yapt gibi, tam teekkl Zeus'un alnndan frlamamtr. Dou Akdeniz'in daha
eski kltrlerinin miraslar olmular ve sahip olduklar bilim zihniyetini yava yava
gelitirmilerdir.

Ege Medeniyeti
Yunan kltr Msrllara, Fenikelilere ve daha sonra Mezopotamyallara borlu olmakla
birlikte, her eyden nce, daha eski iki kltrn, Minos ve Miken kltrlerinin rndr. Bu
son iki kltr, Ege Denizi nde yer alm olup Bat'da Yunanistan, Do65

uda Trkiye ile evrilmiti. Girit Adas'nm ve Siklatlar'n (Cyclades) yer ald bu blgede
00

yaayan neolitik toplumlar iin M 3000 ile 2200 yllan

arasnda Bronz a balam

bulunuyordu. M 2500lerde Girit'te, Siklatlarda ve Yunan yarmadasnn gney ksmnda

metal ilemecilii gelimi dzeydeydi. Her iki kltrde de birka odal ve kiremit daml evler
ina edilmekteydi. Ancak bu iki kltr arasnda baz farklar vard. En nemli fark lleri gmme
eklindeydi. Girit'te toplu mezarlar varken, Siklad adalarnda en fazla alt, ama ekseri daha az
sayda ceset alan kk mezarlar kullanlmaktayd. ki blge arasnda ticaret yaplmakta;
rnein zarif beyaz mermer heykeller, altn ve gm eya karlnda Siklad Adalar'ndan Girit
e gitmekteydi. O dnem Girit mcevherlerinde grlen Mezopotamya etkisi, iki kltr arasnda
nemli bir balantnn bulunduuna iaret etmektedir.
M 2300 ile 2000 arasnda, Siklad Adalarndaki ve Girit'teki yaam tarzndaki birlik, gebe
istilaclarn aknlar sonucu bozuldu. Sikladlar'a gelenler muhtemelen Anadolu kkenliydi.
Yunan yarmadas da M 2300'den bir mddet sonra Gney Rusya ve Balkanlardan gelen
Kurganlar tarafndan istila edildi. Hint -Avrupa rkndan olan Kurganlar, hayvanclkla yaayan
ve at yetitiren bir halkt. Birok gebe topluluk gibi karlatklar kltr devralmakla
birlikte, bu kltre yeni fikirler getirdiler. Bunlarn arasnda atlardan faydalanma ve l
gmmeyle ilgili yeni fikir ve adetler vard. O devirde, Yunan yarmadasndaki kltr,
Sikladlar'daki ve bilhassa Girit'teki kltrden geri durumdayd. Gerekten de Girit,
kuzeybatdaki kargaalklardan az etkilenmiti ve gelimesini M 1500 yllarna kadar,
saldrlara maruz kalmadan srdrd.
Girit, geni bir ada deildi; genilii 55 km.'den fazla olmayp, uzunluu ise sadece 2-45 km.
idi. Byle olmakla birlikte, burada gl bir medeniyet geliti. Bu medeniyetin merkezleri
arasnda gneydeki Faestos ve kuzey kysndaki Mallia vard. Ancak en nemli merkez, kydan
birka kilometre ieride (Mallia'ya 25 km. uzaklkta) bulunan Knossos idi. Giritliler, Akdeniz
Havzas'nn ilk deniz gc olmakla birlikte, daha ziyade gl hkmdarlar Kral Minos
sayesinde hatrlanr. Zeus ve Europann efsanevi olu Minos, Girit Krall'n deniz tanrs
Poseidon'un yardmyla ele geirmiti. Bu da, Giritlilerin ne kadar yaman denizciler olduunu
ho bir ekilde vurgulamaktadr.
Gerek duvar resimleri, gerek anak mlek zerindeki resimler, Minoslularn doay dikkatle
gzlediklerine iaret eder. eitli bitkileri, yaban rdei, ahtapot ve uanbalk da dahil olmak
zere birok hayvan geree ok yalan olarak tasvir etmilerdir.
Minos kltrnn en parlak dnemini takiben bir dizi felaket meydana geldi. nce M
1500'de, Girit in yaklak 110 km. kuzeyindeki Thera Adas nda byk bir volkan patlamas
oldu. Bu patlama adadaki yerleim blgelerini metrelerce kl tabakas altna
* Yunan Yarmadas nn gneydousunda yer alan ok saydaki adack.
** Bu dnem, Mezopotamyada Smer dnemi, Msr'da Eski Krallk dnemi ile adatr.

66

gmmekle kalmayp, Girit'in kuzey kylarn ve Sikladlar yksek dalgalara maruz brakt;
Melos Adasnn bir ksmnn da tamamen sular altnda kald tahmin edilmektedir. Platon un
anlatt Atlantis hikayesinin kaynanda da, muhtemelen, Theradaki bu pskrme vard. Bu
hikaye -eer Platon doru sylyorsa patlamayla ilgili bir Msr kaydnn tekrar olabilir.
Patlamann, Girit medeniyetinin ekirdei zerindeki olumsuz etkileri kalc olmasa da, yaklak
bir nesil sonra, milattan nce on beinci yzyln ortalarna doru Girit'in gneyinde ve
merkezinde bulunan nemli yerlerin ou aniden yanarak yok oldu.
Siklatlar da, Girit m tahrip olmasndan az sonra, yarmadadan gelenler tarafndan istila
edilerek yamaland. Burada da, yerleim merkezleri yanarak yok oldu. M 1400 ile 1150
arasnda Girit e yeni bir ykm dalgas geldi ve bu sefer Knossos Saray, bir daha ina edilmemek
zere ykld. Atina ehri ve Argolis Krfezindeki Tirins de nemli merkezler olmakla birlikte
Egenin g merkezi Peleponnes Yarmadas ndaki Mikene (Mycenae) kayd. Ancak, milattan
nce on nc y2yln sonuna doru, Peleponnes Yarmadas'ndaki balca ehirler kuzeyden
gelen "barbar istilas srasnda yaklp ykld. Bu istila, tm Ege medeniyetinin kn
balatt.

Yunanllarn Gelii
Klasik Yunan dili, Dou ve Bat olmak zere iki leheye ayrlr. Bu durum, Yunanca konuan
insanlarn, bizim bugn Yunanistan adn verdiimiz blgeye iki g dalgas halinde gelmi
olduklarna iaret edebilir. Dou lehesinin kaynaklan olduka tartmaldr. Buna karlk, bat
lehesi konuan Dor Yunanllarnn milattan nce onuncu ve on birinci yzyllar arasnda Yunan
Yarmadasnn kuzeybatsndan ve kuzey blgelerinden Peleponnes'e geldikleri kesindir. Bunlar,
dalga dalga gneye doru inmiler ve sadece Peleponnes e deil, gney Ege adalarna, On ki
Adaya (bugnk Trkiyenin gneybat kysnn aklarnda) ve Asya'nn gneybat ksmna
(Trkiye) yerlemilerdi. Dorlarn gelii Attika ve Argolis dnda nfus azalmasna sebep
olmutu. Bu azalmada, istilalarn ne kadar pay olduu; ktlk ve kuraklk getiren iklim
deiikliinin ne derece etkili olduu bilinmemektedir.
Dorlar, beraberlerinde yeni dnce tarzlar getirmilerdi. Bunlarn Miken kltr ile
karlamasyla, bazen "ilk geometrik" kltr olarak adlandrlan bir kltr ortaya kt. Bu isim,
Atina'da gelitirilen anak-mlekilik ve dier sanatlarda biim ve orantya gsterilen zel ilgi
ve dikkatten dolay verilmiti; eski ekil ve modeller, Mikenlilerin Minos sanatn uyarlamaya
baladklarndan beri hi grlmemi kusursuzlukta yeniden ilenmiti. Aslnda bu, bizim
Klasik Yunan sanat olarak kabul ettiimiz sanatn balangc olup, Yunan bilim ve felsefesine
ok nemli etkiler yapacak olan grn varln ortaya koymaktadr.

67

Homeros ve Hesiodosun Dnyas

Homeros ve Hesiodos, eserlerinde bu yeni Yunan kltrnn ilk filizlerini bulduumuz iki
airdir. Ancak bunlar, yeni an atalar olduklar kadar, eski Akdeniz medeniyetlerinin
miraslar olduklarndan, eserleri Miken ve Minos uygarlklarnn izlerini tamaktadr. Eski
kltrlerin miraslar olarak, asrlk iir ve mitoloji geleneini srdrmlerdir. Bu gelenek,
insanlk kadar eskidir. Zira insanlar, kklerini aklamak, nemli olaylar anmak, gemi
zaferleri hatrlamak ve tarih devirlerini yceltmek ihtiyacn her zaman duymulardr.
Homerosun hayat hakknda hi bilgi bulunmamaktadr. Hatta bu ismi tayan tek bir
kiinin mi yoksa birden fazla kiinin mi bulunduu bilinmemektedir. Ancak ilk Yunan
filozoflarnn geldii yonyada,* yani Trkiyenin bat kysnda yaam olmas muhtemeldir.
lyada, Bat Anadolu'da yer alan Truvadaki (Troy) kuvvetlerin yarmadada yaayan
Yunanllar ile yaptklar efsanevi Truva savandaki olaylarn kayd gibi grnmektedir. Savan
kesin tarihi belli olmayp, M 1280 ile 1180 arasndaki herhangi bir tarihte yaplm olabilir.
Destan, muhtemelen veya drtyz yl sonra, milattan nce dokuzuncu yzyln ortasnda
yazlmtr. Odisseia, ise muhtemelen yz yl sonraya aittir. Bu da, lyada nn yazarnn Odisseiay
yazamayaca anlamna gelmektedir ve bilim adamlar sk sk Odisseia y Homeros Ilnin eseri
olarak zikrederler. Bu, Odisseiann farkl niteliini aklar: lyada bir sava ve kavga hikayesi
olduu halde, Odisseia bar, Grek kolonistleri, seyyahlar, tacirler ve ev hayat hakkndadr
(Resim s. 79). Ayn zamanda daha romantik ve daha ahlakidir.
Bu iki destan, Yunan medeniyetinin ilk zamanlarnda byk neme sahipti ve retmi
olduklarndan dolay burada konu edilmilerdir. Yunan dilinde birlii salamada yardmc
olduklar gibi, Miken dnemi davran ve grlerinden baz eylerin korunmasna katkda
bulunmulardr. Bu destanlarda, Egeli ve Fenikeli denizcilerin elde ettikleri corafya bilgileri de
yer almtr. Bu denizciler Atlantik Okyanusu'na ulamlar ve disk eklindeki dnyann byk
bir okyanusla evrili olduu fikrini lkelerine getirmilerdi. Bu destanlardan, doa lemiyle ilgili
inanlar ve dnemin tp bilgileri hakknda da fikir edinmek mmkndr; zira savalar
yaralanmalara sebep olmu ve yaralar da tbbi tedavi gerektirmiti. Ayrca, tarm ve iftilik,
sanatlar ve zanaatlar hakknda; iyi veya kt, yiite veya alaka davranlar hakknda da
bilgiler vard. Ksaca bu destanlar, Homeros ve dneminin ahlaki tutumlar ile dnya grnn
iyzn kavramamza yardmc olmaktadr.
Yunan kelimesi de buradan gelmektedir. Trkler yonyallarla karlatklarnda tm bu kltrlere ve insanlara "yunan demiler ve
sonra devlet kurulunca Yunanistan ad verilmitir. Be nedenle "eski yunanllarca "eski grekler dememiz gerekirken, "Yunan" terimini
kullanyoruz.

68

Didaktik iirin ustas olan Hesiodos, Yunan Yarmadas'nn merkez blgesindeki Boesya'nn
(Boeotia) Askra ehrinde yaamtr. Kendisi bugn Theogonia ve Erga kai hemerai (ler ve
Gnler) adl iirleriyle hatrlanmaktadr. Birincisinin bal Tanrlarn Douu" eklinde
evrilebilir ve Yunan tanr ve tanralarnn mitoslarn konu alan bir iir olduu iin bizi burada
fazla ilgilendirmez. ler ve Gnler ise, esas olarak iftilik ve denizcilikle ilgili kurallardan
bahseder. Bununla beraber, uurlu ve uursuz gnler iin bir takvim vermekte ve ahlaki tler
de sunmaktadr. Ahlak bakmndan nemli bir kn grld sava sonras dnemde
yaayan Hesiodos, iyilik ve ktlk, adalet ve adaletsizlik meseleleriyle de ilgilenmiti. Altn
aa geri bakm; gelenek sevgisini ve davran gzellii kavramn yceltmiti. Ancak,
denizcilik ve iftilik kurallar, iirin te birinden fazlasn tekil etmektedir ve basit
ynergelerden ibarettir. Bunlardan bir tanesi yledir: "Ne zaman ki Atlasn kz evlatlar
Pleiadlar ykselir, o zaman hasada bala. Ne zaman ki batarlar topra srmeye bala. Onlar
krk gn ve gece sakldr ve sene devrettiinde, oran bilediin zaman tekrar grnrler. Bu,
ovalarn ve deniz kenarnda yaayanlarn kanunudur." Gerekten de bu ksm, esas olarak bir
ifti takvimidir, ancak ilk ifti takvimi deildir. Yaklak bin yl kadar nce, Smerlerin de
byle bir takvimi vard ve Hesiodos, bu eski ve salam gelenei izlemiti. Bu gelenek bize,
kylnn gnlk hayatnn nasl olduunu retmektedir. Denizcilik kurallar da takvim gibi basittir ama en azndan onun kadar etkilidir. Uurlu ve uursuz gnler hakkndaki son ksm,
tamamyla batl inanlara dayanmaktadr; ne aklclk, ne de daha nceki blmlerin airane
gc ile uyum iindedir: bu ksm muhtemelen sonradan eklenmitir.

Erken Dnem yonya Bilimi

Burada ilk defa yazar ad verebiliyor olmamz, okuyucunun dikkatini ekmi olmaldr.
Bundan byle, yazan bilinmeyen bir metne gvenmek zorunda kalmayacak, metin yazan
karmzda olacaktr. En azndan Hesiodos szkonusu olduunda bu byledir. Her ne kadar
bilimsel olmaktan ok edebi bir a olsa da, Homeros ve Hesiodos, bugn bile hayran kalnan bir
an, yeni bir kltrn habercileridir. Ancak, milattan nce yedinci yzylda deiik bir ey ile,
bir bilim a ile karlamaktayz. Yunan dininin en az dier eski dinler kadar animistik
olmasna, bu dinde tanrlara kurbanlar sunulmasna ve insanla ilgili ilerde ilahi mdahalenin
bulunmasna ramen, Yunan bilimi, doa yasalarnn aratrlmasn, insan ile tanrlar
arasndaki ilikilere kadar her trl dini sorunlardan ayrma hususunda dikkate deer bir
baar gstermitir. Nihayet, Yunan bilimi denilen hayret verici olgunun balangc ile kar
karyayz.
Bilimin niin Akdeniz'in dou ksmnda aniden tomurcuklanmaya balad sorusuna kesin
bir cevap verilemez. Bunun niin byle olduunu aklayacak corafya veya

rkla ilgili bir sebep yok gibidir. Tek syleyebildiimiz, burada kurulan kolonilerdeki insanlarn
yeni bir politik evrede, dardan bask grmeden tamamen kendi dnceleri dorultusunda ve
kendileri iin yeni olan bir blgede yaam olduklardr. Bu insanlar, soru sormaya ve cevap
aramaya mecburdu; eer geleneksel hayat tarzlarn korumu olsalard belki de bunu hi
yapmayacaklard. Belirli bir meselenin birden fazla zmnn bulunduunu ve ileri her
zaman yaplm olduu gibi yapmann arzu edilir bir ey olmadn grebildiler. Olaylara
getirilen yeni bir bak, trl trl gelimeye akt. Bundan baka, yonya bir ticaret blgesiydi:
doudan, gneydoudan, Bereketli Hilal'den veya daha uzaklardaki randan, Hindistan'dan ve
hatta in'den gelen tacirlerin toplandklar bir merkezdi. Dolaysyla yonyallar, uyanc bir
ortamda yaamaktayd. Bu durum, her yerden ok, bilhassa yonya'nn ana liman ve en zengin
pazar Milet iin geerliydi.
Milet'li Tales
Tales (Thales), muhtemelen Fenike asll bir ana babadan M 624 civarnda dodu. Bununla
beraber, soyu sz konusu olduunda genellikle gerek bir Miletli olarak kabul edilir. Devlet
adam, matematiki, astronom ve mthi bir i adamyd. Ayn zamanda eski Yunan
geleneindeki Yedi Bilge"den biriydi. Devlet adam olarak, yonya ehirlerini Perslere kar
birlemeye ikna etmeye alt: Perslerin byyen gleri onun iin srekli bir sknt kaynayd.
Ancak yine de yonyallar, Pers saldrsna kar koyamad. konusundaki keskin grll
hakknda Aristoteles unlar anlatmaktadr: Ta-

70

les gereki olmamakla, para kazanmak yerine felsefeye ok fazla zaman harcamakla suland
zaman kendini eletirenleri artmaya karar verir. Bir sene sonraki zeytin rekoltesinin bol
olacan nceden tahmin ederek, Milet ve Sakz Adas civarndaki btn zeytin skma
makinelerine para yatrr ve hi kimse ona kar fiyat arttrmadndan, presleri dk fiyata
kiralar. Hasat mevsimi gelince, preslerin hepsine ayn zamanda ihtiya duyulur ve Tales onlar,
istedii fiyattan bakalarna kiralar. Aristolelese gre, bu ekilde Tales, filozoflarn da, eer
isterlerse, zengin olabileceklerini, ancak onlarn tutkularnn baka ynde olduunu dnyaya
gstermitir." Bunun yannda, yldzlan seyrederken kuyuya den Talesin, gzel ve irin bir
Trakya'l kz tarafndan alaya alnn anlatan bir hikaye daha vardr. Burada Tales, burnunun
dibinde neler olup bittiini grmekten aciz olduu halde, gklerde neler bulunduunu
kefetmeye alt iin alaya alnmaktadr. Bylece iki zt gelenekle kar karya
bulunmaktayz: biri, bir filozofun ne kadar gereki, dieri ise gereklerden ne kadar uzak
olabileceini gstermektedir. Ancak, Tales'in felsefesinin pratik yn olduu muhakkaktr,
rnein, denizde mesafe tesbiti zerinde almtr. Yaklak M 547'deki lmnden yzyl
sonra, pratik zek sembol olarak yceltilmitir. Belki de, Aristoteles'in hikayesini dier
anlatlanlardan daha fazla dikkate almalyz.
Tales'in hreti, ncelikle onun astronomisine ve hibir surette ulam olamayaca bir
baarya dayanr. Milattan nce 28 Mays 525 tarihinde meydana gelen tam Gne tutulmasn
nceden haber verdii ve bylece Lidyallar ile Medler arasndaki alt yllk dmanl sona
erdirdii sylenmitir. Tales'in bunu, Msr'a yapt geziler srasnda rendii ve Babillilerin de
bildii tutulmalar devresi "Saros'u kullanarak baard ileri srlmektedir. Ancak Babilliler
byle bir devreyi bilmemekteydi. Yapabildikleri tek ey, Ay' sonuncu drdnden sonra, yeni Ay'a
yaknken gzlemleyip bir tutulmann meydana gelip gelmeyeceini anlamakt. Tales bunu
biliyor muydu? Eer biliyor idiyse baarabilir miydi? Birok bilim tarihisi, Tales'in bu tahminini
sz konusu yntemi kullanarak yapm olamayaca grndedir; en azndan, Tales'in bu olay,
beinci yzyl Yunan tarihisi Herodot'un kaydettii gibi olayn meydana geldii yl iinde haber
vermi olmas mmkn deildir. Mutlu bir tesadf de sz konusu olamayacandan, zlerek de
olsa, bunun ona lmnden sonra yaktrlm bir baar olduunu kabul etmeliyiz. Benzeri
yaktrmalar gemite ska grlmektedir ve ilk defa Tales iin yaplmamtr. Yz yl sonra
filozof Anaksagoras'n da, nceden tahmin edilmesi olduka imknsz ve ancak ansa dayanan
bir olay byk bir gktann Aegospotami'ye dmesini haber verdiine inanlmaktayd.
Yunanllar, matematik bilgilerini Tales yoluyla Msr dan aldklarn ileri srmlerdir.
Gerek Heredot ve Aristoteles, gerekse Aristoteles'in bir matematik tarihi yazm

71

olan rencisi demos (Eudemos), Talesin bu konuyu, Msr a yapt bir gezi sonrasnda
Yunanistana getirdiini iddia etmitir. Hatta demos, Talesin teorik geometri konusunda bir
dizi nermeler getirdiini belirtmitir. Bununla beraber, Msr matematii hakkndaki bugnk
bilgilerimiz, Msrllarn o zaman teorik bir geometriye sahip bulunduklarn kabul etmemize
imkn vermemektedir: Msrllarn geometrisi tamamen pratie ve tecrbeye dayal bir
geometriydi. Eer Tales, bu tip geometriyi Msr'dan getirmediyse, acaba kendisi mi
tasarlamt? Geometrinin, Yunanllarn stn baar gsterdikleri bir matematik dal olduu
kesindir: sanatlar, onlarn simetriye ve zarif ekillere olan ilgilerini gsterir. Daha sonralar
geometri konusunda stn yetenek sergilemi olsalar da, bu sreci Tales'in balattna dair
delil yoktur. Talesin geometri ile uram olduu kesindir; ancak almalarnn hepsi pratik
tarzda yaplm gibi grnmektedir ve bu da tpk Msr'dan getirmi olabilecei trden bir
geometridir. Bununla beraber, geometrinin, daha sonra gelitirilecek olan, tm teorik yapsnn
byle bir pratik geometriden domu olduu phesizdir.
Teorik geometriyi icat etmemi ve tam Gne tutulmasn nceden haber vermemi olsa bile,
Tales etkileyici bir zekya sahipti. Evrenin yaps zerinde dnerek, her eyin temelinde suyun
bulunduu sonucuna vard; Yer'in su zerinde yzen yass bir disk olduuna inand. Bu inan
bugn basit ve saf grlebilirse de, Msr'da gezen ve Nil'in tamalarnn hayat verdii orak
araziyi gren biri iin bunu ileri srmek pek mantkl ve aklc bir nerme gibi grlebilir. Daha
da ilerisi, Tales arazinin verimliliinden tanrlar sorumlu tutmad; buna doal ve fiziksel bir
aklama bulmaya alt. Ksaca, bilimsel bir bak asn benimseye gayret etti. Yer
sarsntlarn aklamak iin de ayn yaklam benimsedi ve yzen Yer fikrini temel ald.
Depremlerin Yer'i kuatan okyanuslardaki scak su fkrmalar ile baladn ve bunlarn da
Yeri sarstn ileri srd. Nasl olursa olsun, Talesin Yunan biliminin ayrdedici zelliklerini
ortaya koyan nitelikleri sergileyen ilk kii olduu kesindir: leme doast deil, doaya dayal
aklamalar getirmi, gzlem ve tecrbelere bavurarak bunlarn temelinde yer alan teorileri
ortaya koymaya almt.
Anaksimandros, Anaksimenes, Hekataeos ve Heraklitos
Talesin gen bir ada olan ve daha ziyade Anaksimander olarak tannan Anaksimandros,
milattan nce yaklak 610da dodu ve 547den bir sre sonra ld. Tales iin olduu gibi,
Anaksimandros iin de elimizde bilgi olarak, yalnzca daha sonraki Yunan filozoflarnn pek
gvenilir olmayan rivayetleri bulunmaktadr. Buna gre, Anaksimandros ekinokslar ve
ekliptiin eimini belirlemitir. Dier bir ifade ile, gnein gk- yzndeki grnr yrngesinin
gkkubbe ekvatoruna (gklerin etrafnda dnyor-

72

mu gibi grnd nokta olan gkkubbe kutbu ile 90 derece yapacak ekilde izilen gkteki
hayali izgi) olan eimini tesbit etmitir. Ancak Anaksimandros'un bu almalar yapm
olmas pek muhtemel deildir. nk, bu veriler zaten Babil lkesinde bilinmekteydi; aynca bu
tip bir alma, Anaksimandros'un dier fikirlerine olduka ters dmekteydi.
Buna karlk, Anaksimandros Yer'in zerinde yaanlan blgenin bir haritasn izdi.
Ayrca, Yer ve onun zerinde yaayanlar hakknda bir kitap yazd: sonsuz sayda dnya
bulunduunu ve bunlarn sonsuz bir evrenden kopmu olduklarn ve bir gn geri dnp bu
evren ile tekrar birleeceklerini dnd. Sonra, Yer ve evresini oluturan maddenin
oluumunu aklamaya giriti: madde nce paralara ayrlm ve bir dnme hareketinin
etkisinde kalmt. Bunun sonucunda ar maddeler merkeze dm ve Yer meydana
gelmiti. Ate ve hava, evrede kalm ve gk cisimlerini oluturmutu. Gne ve Ay'n hava ile
evrili ate halkalarndan olutuklarn dnd. Havann iinde boru eklinde geitler vard
ve atein bu geitlerden gemekteydi. Bylece Ay'n evrelerini, Ay borusunun aznn
deiik alardan grlmesiyle aklad. Tales, tutulmalar da ayn yolla aklad.
Anaksimandros'a gre Yer ksa bir silindir eklindeydi; insanlar bu silindirin bir ucundaki
alan zerinde yaamaktayd. Su, Anaksimandros'un varlk emasnda nemli bir yere sahipti.
nk, btn hayvanlar, Gne nn etkisiyle, denizdeki maddelerden meydana gelmiti.
nsan ise balktan tremiti. Bylece burada, Tales ile yaklak ayn dnemde, yaratln
tutarl bir emas ile kar karya gelmekteyiz. Bu emada her ey bir balang noktasndan
yani Yer'in ve gklerin oluumu, herhangi bir ilk maddeden klarak aklanmt. Bu, bizim
bugn kabul edebileceimiz bir aklama deilse de, varsaymlarn tasarlanmasn ve bunlarn
sonularn incelemeye dayal bir yaklam yceltmekteydi. Her ne kadar, bizim modern
teorilerimiz daha doru olsa da, bu yaklam, gnmzde kullanlandan ok uzak deildir.
Anaksimenes, muhtemelen Anaksimandros'un rencisiydi ve evren gr hocasnnkine
ok benzemekteydi. O da, hocas gibi Yer'in ve gklerin kaynann sonsuzluk olduuna
inanmt. Ancak, her eyin kaynan oluturan temel maddenin hava olduu fikri
Anaksimenes'in kendisine aitti: hava, sonsuzlua doru yaylmaktayd. Anaksimenes, havann
temel madde olduunu grne younlama ve seyrelme olaylarnn farkna vararak
ulamt. Havann etrafmzda dalm olduu zaman grnmez olduunu, fakat
younlatnda suya, stldnda atee dntn syledi. Bu iddialar desteklemek iin u
gzleme veya denebilirse deneye- iaret etti: hava, dudaklarmz birbirine yaklatrp
flediimizde souk, halbuki azmz daha geni ap hohladmzda scakt. Anaksimenes
iin ilk madde, ok ufak taneciklerden olumaktayd. lk

73

maddeyi adlandrmak iin hava kelimesini kulland, nk o, gerek hava gibi her yerde vard
ve her eyin iine girebilmekteydi. Nefes, ruh ile bir tutulmutu ve insan vcudunu bir arada
tutan ey ruhtu, nefesti. Bu grn eski medeniyetlerin birounda yaygn olduu
sanlmaktadr. Anaksimenes ayrca, tm evrenin, kozmosun nefes aldna ve bylece her eyin
ruhu olduuna inanmt.
Disk eklindeki Yer meselesine gelince, Anaksimandros gibi Anaksimenes de, maddi
dnyann kendi etrafnda dnen hava ktlesinin younlamasyla meydana geldiini dnd.
Yer, havann zerinde yzmekteydi. Gne ve Ay, Yer'in etrafnda dnen ve ateten yaplm
disklerdi. Uzaklatka gittike grnmez olmakta ve Yer'in kuzey blgelerinin arkasna gidince
tamamen gzden kaybolmaktayd. Gerekten de bir haritaya bakldnda Milet'in ok kuzeyinde
dalar Bulgaristan'daki Rodop Dalan bulunduunu grlr. Bylece Anaksimenes, akl
hocas Anaksimandros'u izleyerek ve salam bilimsel gereklerden yola karak, evreni bir kere
daha tasvir etmeye almt.
Hayat hakknda ok az ey bilinen Hekataeos, bugn baz evrelerde Yunan nesir sanatnn
ilk yazarlarndan biri, baka evrelerde ise ilk Yunanca corafya eserinin yazan olarak
tannmaktadr. Ne yazk ki, corafya eserinin orijinal metni artk mevcut deildir. Ancak, daha
sonra verilen bilgilere gre, esere bir harita ekliydi ve biri Avrupa", dieri Asya ve Afrika"
hakknda olmak zere iki ksmdan meydana gelmiti. Eser, anlald kadaryla, zellikle ky
blgelerindeki yerler ve orada yaayan insanlar hakknda ayrntl bilgi vermekteydi. Hekataeos
da, Yerin zerinde yaanlan blgesinin disk eklinde ve Oceanus"un (Okyanus) sulan ile evrili
olduunu dnmekteydi. Bu snrlar iinde harita, Akdeniz havzasnn genel manzarasn
vermi gibi grnmekteydi. Ek olarak, Libya, Msr, Mezopotamya ve Hindistan'n bir ksm,
hatta Avrupadan baz yerler gsterildii gibi, Keltler lkesi ve skitler (Krm ve Gney Rusya'da
yaayan gebe toplum) lkesi de iaretlenmiti. Gemici ve tacirlerden edinilen kulaktan dolma
bilgi ve rivayetlere dayanan bir corafya kitabnda, beklenecei gibi, efsane ile gerek
yanyanayd: timsah av, su aygn ve anka kuu iin verilen tanmlar iin de bu byleydi. Dier
taraftan Hekataeos, okyanus emberi Oceanusa fazla nem vermi, Nil Nehrinin senelik
tamasn aklamak iin bu emberi kullanm, tamaya Libya Dalar'ndaki karn erimesinden
gelen suyun sebep olduunu ifade eden Anaksagorasm daha gereki grn kabul etmemiti.
Btn bunlara ramen, kitap bir btn olarak gvenilirdi.
Hekataeos'un ada olduu tahmin edilen Heraklitos, Milet'in yaklak 50 km. kuzeyinde
yer alan bir liman ehri olan Efes'te doup byd. Dier filozoflara sert eletiriler getiren,
insanlardan uzak duran kibirli bir kiiydi. Eseri zor anlalr olduu kadar, okuyucularnn zek
ktl hakknda ineleyici szler de iermekteydi. Ancak b-

7A

tn bu kusurlarna ramen iinde baz faydal fikirler vard. Evrenin, bir mzik aletinin telleri
gibi srekli gerilim iinde olduunu ve zt ular arasnda dengede durduunu ileri srd. Bu
dnce tarznn etkileri, bata insanlarn davranlar zerindeki aklamalar olmak zere,
Heraklitosun btn aklamalarnda grlr. Bu fikirleri ile, insan ruhu ile ilgili bir mesaj
vermeye alm olmas muhtemeldir. Eer durum byle ise, baarsz olmutu. Kendi
dneminde olduu gibi bugnki hreti de, doa lemi hakknda rettiklerine dayanmaktadr.
Doadaki her eyin kararsz ve srekli deiim iinde olduunu dnmt, yle ki,
duyularmzla algladmz her ey geiciydi, gerek bilgi deildi. Bu gr, daha sonra
yaygnlk kazanacak ve pratik gzleme verilen nemi snrlamaya ynelik bir sav olarak
kullanlacakt.
Heraklitosun evreninde ate, bir deiim arac olarak ok nemli bir yere sahipti. Ate,
nesneleri yakp kl etmekte, kendileri de ate olana kadar onlar deitirmekteydi. Ate
olmadan maddeler ne younlaabilmekte ne de katlaabilmekteydi. Gk cisimleri, iinde ate
bulunan anaklard ve Ay'n evreleri, anan aznn bize deiik ekillerde dnk olmasndan
kaynaklanmaktayd. Gerekten de, gkyz ok ak ve Ay ufuktan ok yksekte olduu
zaman, Ay diskinin yzeyi bir kabn ii gibi gzkebilmektedir. Aslnda bu, dnlemeyecek
kadar mthi bir fikir deildir.
Pithagoras
yonya Okulu yelerinden hibiri, Pithagoras kadar sonraki kuaklar zerinde etkili
olmamtr. M 560 civarnda, Milet'in yaklak 50 km. kuzeybatsndaki Sisam Adas'nda
doan Pithagoras, bilim adamnn ilk rneini tekil ettii gibi, ayn zamanda dini bir lider idi.
Hakknda birok hikaye vardr. Milattan nce altnc yzyl boyunca Yunanistan'n her
yannda grlen dini canlanma hareketine katlm ve zamanla yeni bir tr kutsallk
anlayna sahip olan bir kardelik tarikatnn lideri olmutur. Pithagoras Tarikat,.yelerinin
kei gibi (asketik)* davranmalarn, baz eylemlerden saknmalarn, belirli baz gdalardan
uzak durmalarn istemekteydi. yelerin et yemedikleri, alkol kullanmadklar ve yn gibi
hayvan rnlerini giymekten kandklar zannedilmektedir. Erkekler gibi kadnlar da tarikat
yesi olabilmekteydi. Btn yeler, kendilerini dier insanlardan farkl klan bir kyafet
giymekte, yalnayak dolamakta ve yokluk iinde basit bir yaam srmekteydi.
Pithagorasdara gre ruh, vcudu geici veya srekli olarak terk edebilmekte ve dier bir
insana geebilmekteydi. Byle bir grn Dou kaynakl olmas mmkn ise de, Pithagoras
hareket, arap tanrs Diyonizosa bal mezhebin arlna kar bir tepki gibi grnmektedir.
Zamanla, kendini toplumdan uzak tutan bir tarikattan bekle-

* Dnya zevklerinden ekilmi, (.n.)

75

necei gibi, siyasi fikirler ile dini fikirler kaynam ve sonuta Pithagoras Sisam Adasn terk
etmek zorunda kalmtr. Gney talyadaki Krotona (imdi Crotona) gitmi ve orada,
aristokrasinin ynetimini savunan ahlaki - siyasi - felsefi bir akademi kurmutur. Akademi
nceleri, demokrasinin ykseliine kar kanlar tarafndan iyi karlanm, ancak daha sonra,
doktrinleri kabul edilemez bulunduundan, Pithagoras ehri terk etmek zorunda kalmtr.
Kuzeydouya, Tarento Krfezi zerindeki Metapontiona gitmi; M 500 civarnda orada
lmtr. Elli yl kadar sonra, talyann gney kylarnda bulunan Yunan ehirlerinde iddetli
bir demokratik devrim meydana geldiinde, Pithagoras hareket saldrya uram ve toplant
yerleri tahrip edilmitir. Buna ramen, yelerinin bir ksm kuzeydoudaki Tarentuma, bir
ksm

da

Yunan

Yarmadas'ndaki

Filiasosa

(veya

Phileius)

kamay

baarmtr.

Tarentumdakiler, M 350ye kadar siyasi bir g olarak kalmtr.

Bilim tarihileri bugn Pithagoras'n kesin olarak ne rettii ve kimlere ders verdii
konusunda anlamazla dmlerdir. Yalnzca kk bir renci grubunu eitmi olmas ok
muhtemeldir. Ayrca Pithagoras doktrinlerinin hangilerinin Pithagoras'n ahsna, hangilerinin
onun rencilerine ait olduuna karar vermek de imknsz gibi grnmektedir. Her eye
ramen, milattan nce drdnc yzylda dier Yunan filozoflar, haksz da olsalar, baz
fikirlerin Pithagoras'a ait olduuna inanmaktayd. Ancak, bu varsaym burada tartmak
gereksizdir; nk bizi, bu fikirlerin kesin kaynandan ok, yapm olduu etkiler
ilgilendirmektedir.
Pithagoras, genliinde Msr ve Babil lkesini ziyaret etmiti. Onu matematik renmeye
ve her eyin saylardan ibaret olduunu aklamaya iten de belki bu geziydi. Pithagoras ve
rencilerinin saylarla ok ilgilendikleri ve ileri bir saylar teorisi gelitirdiklerine phe yoktur.
9

Bu teorinin tr gzleme dayand tahmin edilmektedir. lk olarak, mzik gamndaki notalar

ile titreen bir telin uzunluu veya titreen hava stununun uzunluu Pan kavalnda veya
fltte olduu gibi arasnda matematiksel bir iliki bulunduunun farkna varmlard. Belirli
uzunluktaki hava stunu veya tel, bir notay verecek, bunlarn uzunluu yarya indirildiinde
bir oktav stteki nota elde edilecekti. Uzunluklarn oran 2'nin 3'e oran gibiyse, beinci olarak
bilinen mzik aral; 3'n 4'e oran gibiyse drdnc aralk elde edilecekti. Bylece, eer 12
birim uzunluunda (in, milimetre vs.) titreen bir tel alnrsa ve uzunluu 8 birime drlrse,
kacak ses, orijinal notann zerindeki beinci aralk sesi olacakt; telin uzunluu 6 birim
indirildiinde ise oktav elde edilecekti. Bylece, oktav ve beinci, armonik sesler olarak kabul
edildiinden, Pithagoras 12, 8 ve 6 saylarnn armonik dizi tekil ettiklerini syledi; buna o
kadar nem verdi ki, bu fikri geometriye uygulad. Bunun sonu-

* Dizi ad da verilir. Mzik skalasnn kendine zg yapsyla ayrt edilen bir blm.(.n.)

76

cu, 6 yz, 8 kesi ve 12 kenar bulunduu iin, kbn geometrik armoni iinde olduunu
iddia etti.
kinci gzlem, dik al genlerle ilgiliydi. Kenar uzunluklaryla ilgili olan 3, 4, 5 kuraln
Pithagoras Msr'da renmi olmalyd. Fakat yeni aratrmalar, Pithagoras bants olarak
adlandrdmz bantya, onun Babil lkesinde rastlam olabileceini gstermektedir.
Gerekten de Babilliler 3, A, 5 veya 6, 8, 10 veya benzeri l dzenlerde en byk saynn
karesinin dier iki saynn karelerinin toplamna eit olduunu bilmekteydi. Bu, ileri doru
atlm nemli bir admd ve Pithagoraslar bu banty ok kullanacaklard. nc
gzlemleri ise, gk cisimlerinin Yer evresindeki yrngelerini tamamlamalar iin geen
zaman sreleri arasnda belirli saysal bantlar bulunduuydu.
Pithagoraslar, incelemelerinden "her ey saylardan ibarettir" eklinde akla uygun bir
sonu kardlar. Modern matematiki, bilhassa bilgisayar konusundaki gelimelerden sonra
benzer sonulara varabilirse de, iki sonu arasnda ok nemli bir fark vard. Pithagoraslarn
fikri, temelde mistik bir fikirdi: saylara ve bunlarn arasndaki bantlara mutlak ve hatta
ilahi bir mevki verilmiti. Bugn baz filozoflar, matematiin, dier btn bilgi ekilleri iinde
en saf (pure) olduunu iddia etmelerine ramen, bilim adam, saylan ilahi prensipler olarak
deil, fakat her tr doal olay tasvir ve tahmin etmede son derece gl ve esnek bir ara
olarak kullanmaktadr.
Pithagoras dneminde, say saymada akl talan kullanlrd. Pithagoraslar, dier
Yunanllar gibi ekillere doutan ilgi duyduklarndan, ekil-saylarn onlarn ilgisini ekmi
olmasna armamak gerekir. ekil-saylar, aynen isimlerinin belirttii gibiydi ve ekillerle
sayma neticesinde domulard, rnein, bir akl ta ile balayalm, gen ekiller ile
saymaya devam edelim; bylece

veya 1,

veya 3,

veya 6,

veya

10 ve dier ekil-saylan oluacaktr. Bu serideki saylara, toplanlan "mkemmel" say olarak

kabul edilen 10 saysn verdii iin (1+2 + 3 + 4 = 10) zel nem atfedilirdi. Her kena zerinde
drt nokta bulunduundan 10 saysna tetraktis (tetractys) ad verilirdi. Pithagoraslar 10
says kutsal olarak kabul ettikleri gibi, bu say zerine yemin ederlerdi. "Mkemmel" olarak
nitelendirilen bir dier say grubu ise, arpanlarnn toplamna eit olan saylar grubuydu. 6
says (6 = 1 + 2 + 3) ve 28 says (28 = l+2 + 4 + 7 + 14) bu gibi saylardand. Bir sonraki byle
bir say 496, daha sonraki iki say 8.128 ve 2.096.128 idi. Takibeden saylar daha da bykt.
Aikardr ki, Pithagoras dneminde bu saylan hesap etmek kolay deildi. Ancak, yz yl sonra,
klides (Euclid) bu saylar hesaplamak iin genel bir forml ortaya koydu. Bu forml,
geometri ile aritmetik arasndaki sk ilikiyi gsteren gzel bir rnektir.

77

Pithagoraslarn yapt benzer bir aratrma, onlar dost" saylara gtrd. Bunlar, her biri
dierinin arpanlarnn toplamna eit olan saylard. Bylece 220 ve 284den oluan say ifti dost
idi (nk 284 un arpanlar olan 1, 2, 4, 71 ve 142 saylan toplannca 220; ayn ekilde 220nin
arpanlar olan 1, 2, 4, 5, 10, 11, 20, 22, 24, 55 ve 110un toplam 284 saysn vermekteydi). 220
ve 284 say iftinin bizzat Pithagoras tarafndan kefedilmi olduu ileri srlr. Bu iki say,
muhakkak ki, eskiada bilinen yegne dost say iftiydi.
ekil-saylar, Pithagoras aritmetiinde ok nemli yere sahipti ve biraz nce sz edilen
gen saylar dnda ok eitli ekil-saylar vard. Kare saylar

vs. (1, 4, 9

...), begen saylar, heteromek saylar (kenarlar birbirine eit olmayan dikdrtgenlerden oluan
saylar), kare tabanl veya gen tabanl piramitlerden oluan saylar, kbik saylar ve hatta
"sunak" saylan (taban dikdrtgenden oluan ve kenarlar birbirlerine eit olmayan piramitlerin
meydana getirdii saylar) mevcuttu.
Saylarn, Pithagoraslarn merakn eken bir dier yn de, "ortalamalar" idi. nce,
"aritmetik ortalama" ile ilgilendiler. Aritmetik ortalama, bir aritmetik dizide saynn ortasnda
yer alan saydr: 4, 5, 6 dan oluan dizide aritmetik ortalama 5dir; 4, 8, 12 dizisinde ise 8dir.
Pithagorasn "aritmetik ortalamay Babil lkesini ziyaret ettiinde renmi olmas
muhtemeldir. Daha sonra, "geometrik ortalama" (yani bir geometrik dizide, saynn
ortasndaki say: 2, 4, 8 gibi bir geometrik dizide ortalama 4dr; veya 3, 9, 27 dizisinde 9dur vs.)
ve "armonik ortalama (yukarda sz edilen 6, 8, 12 armonik dizisinde armonik ortalama 8'dir)
ilgilerini ekti. Ancak, btn bunlarn anlam neydi? Bu cins bir aratrma, pratik adan
bakldnda, saylara ilgi duyan Pithagoraslarn aritmetii ve saysal nicelikleri kullanma
tekniklerini gelitirmedeki yeteneklerine iaret etmekteydi. Dier taraftan, din sz konusu
olduunda, bu aratrma, saylar arasnda var olduuna inanlan gizli bantlar ve kuvvetli
mistisizmi ortaya koymaktayd ki, bu, hi de bilimsel anlam olmayan bir cins byl
nmerolojiden baka bir ey deildi.
Dik al genlerle ilgili teoremden dolay, Pithagoras bugn hl herkes tarafndan
hatrlanmaktadr. Ancak, bu genel teoremin, o hayattayken mi yoksa daha sonra m ispat
edildii bilinmemektedir. Aynca, kendisinin ve taraftarlarnn geometriye ne katk getirdii de
tam olarak belli deildir. Bununla beraber, be kenarl bir ekil olan begenin Pithagoraslar
iin byk mistik anlam tad bilinmektedir. Zira, bu eklin kenarlar keli yldz yapmak iin
uzatldnda, begenin kenarlar ile ekil iindeki diyagonal izgiler "altn oran verecek
oranlarda kesimektedir (Altn oran, eskiada gze ok ho geldii dnlen bir orand ve
mimarlkta sk sk kullanlrd: altn oranda, bir uzunluk yle blnrd ki, ksa parann uzun
paraya oram, uzun parann tam uzunlua olan oran ile ayn olurdu). Pithagoraslar begeni,
birbirlerini tanmak iin bir iaret olarak kullandlarsa da, onu kefetmediler. Begen, Babil
lkesinde bilinmekteydi.

78

Odisseiaden bir sahnede lis (Ulysses) ve sirenleri (denizkzlan) gsteren bir Yunan amforas. Birok lim, sirenler gibi iirsel
tasvirlere, doa veya corafya temelli aklamalar getirmeye alm ise de, baarl olamamtr. British; Museum, Londra.

Tedavinin ayinler ve ilahi mdahaleler yoluyla yapld stanky Adasndaki Asklepios Tapna. Yunanistan dolamaya
balamadan nce, Hippokrates'in burada eitim grd sylenmektedir.

stte. Ortaan sonlarna ait bir aa

bask resim. Pithagoras, mzik
notalar ile titreen tellerin, anlarn
veya
nefesli
sazlardaki
hava
stunlarnn uzunluu veya bykl arasndaki matematiksel ilikiyi
incelerken gstermektedir.

stte: Muhtemelen Akademi'deki filozoflar resmeden bir Roma devri mozaii (Pompei).
Ortada, aacn altnda oturan Platon, kum zerine bir ubuk ile ekiller izerek geometri
retmektedir. Museo Archeologico Nationale, Napoli.

Sada: Atinadaki Rzgrlar Kulesi

(M birinci yzyl). Kulenin tepesinde
gne saatleri bulunmakta, iinde ise
kadran zerinde zaman gsteren
gelimi bir klepsidra veya su saati yer
almaktayd. Bu saat, Yunan mekanik
bulularnn ender grlen bir rnei
olmakla
beraber,
yapmndaki
yaratclk ve beceri, benzer baka
cihazlarn da yaplm olabilecei
dndrmektedir.

80

Pithagoraslara atfedilen matematik bilgiler iinde en nemlisi, Pithagoras teoreminden

kan ve Her miktarn tam saylarla ifade edilemeyecei gereidir. Her ne kadar dik al bir
genin uzun kenarnn veya hipotensnn uzunluu bazen tam saylarla ifade edilebilirse de,
her zaman bu byle deildir. Tam saylarla ifade edilip edilememesi, dier kenarlarn
uzunluuna baldr. Bylece, eer ksa kenarlar 3 ve 4 ise, hipotens bir tamsay olan 5 says
olacaktr (nk 32 + 42 = 25 ve 25in karekk 5dir). Halbuki, eer ksa kenarlar 4 ve 5 ise,
hipotensn uzunluu bir tam say deil fakat 6,4031242... olacaktr. lk dnem Yunan filozoflar
bu durumdan hi memnun olmamlard. Dier taraftan bu durum, "geometrinin, matematiin
temeli olduu fikrini sarst iin Pithagoraslar ve daha sonraki matematikileri ciddi biimde
kayglandrmt. Ancak bu hal, onlar daha dikkatli almalara yneltmi ve bir bakma tevik
edici olmutu.

kosahedron
(20 yzl)

Dodekahedron
(12 yzl)

Oktahedron
(8 yzl)

Kp
(6 yzl)

Tetrahedron
(4 yzl)

ekillerindeki ve alarndaki birlik sebebiyle Pithagorasdar tarafndan ok deer verilen be dzgn kat cisim

Pithagoraslar, be "dzgn kat cisimden (kb gibi btn yzleri ve bunlar arasndaki
alan birbirlerine eit olan kat cisimler) tanesini izmeyi muhtemelen biliyorlard. Kp,
piramiti ve on ikiyzl kat cisim "dodekahedronu bildikleri gibi, bunlarn sahip olduu simetri
phesiz mistik ruhlarnn pek houna gitmekteydi. Saylarn ok nemli olduuna inanmalar,
onlarn mzik konusundaki tutumlarn da etkilemiti. Daha nce, saylarn, mzik aralklarn
ifade etmek iin nasl kullanldn grdk. Bu i, birok oktav iine alan tm mzik skalasn
(gamlarn hepsini) kapsayabilecek ekilde geniletilmiti. Daha sonra, milattan nce drdnc
yzyln ortasnda, Tarentumlu Arkhitas, karmak bir mzik teorisi oluturacak ekilde bu
almay gelitirecekti. Pithagoraslar, gkkubbenin mzikal bir yn olduuna da inandlar ve
bunu "krelerin mzii" olarak adlandrdlar. Bu gr, ksmen seslerin matematii hakkndaki bilgilerine, ksmen de gezegenlerin dolanm zamanlan zerinde yaptklar incelemelere
dayanmaktayd.
Pithagoras astronomisinin Babillilere ok ey borlu olduu aikrdr. Pithagoraslar da,
Babilliler gibi gk cisimlerinin ilahi olduklarna inanmlard. Yine Babilliler gi-

81

bi, gezegenlerin Yer'e farkl uzaklklarda bulunduklar ve Yer e yldzlardan daha yakn olduklar
fikrini kabul etmilerdi. Pithagoraslar, saylara olan sevgileri nedeniyle, gezegenlerin Yer e
olan uzaklklarn, onlarn periyodik hareketlerini belirleyerek incelediler. Sonuta, gezegenlerin
Yer etrafndaki dolanm hzlarna dayanarak bir uzaklk sralamas benimsediler. Bu sralama,
Yer, Ay, Merkr, Vens, Gne, Mars, Jpiter ve Satrn eklindeydi. Daha sonra, hibir
gezegenin Gne'in diski nnden gemediini gzlemlediklerinden, Merkr ve Vens'
Gnein arkasna yerletirerek sralamay dzelttiler. Ender olmalarna ve-yalnzca teleskop ile
grlebilmelerine ramen, bugn byle transit geilerin var olduunu biliyoruz. Ancak, bu
dzeltilmi uzaklk sralamas balang noktas olarak Yer deil de Gne alndnda ve Ay
yok

sayldnda

bizim

bugn doru

olarak

bildiimiz

sralamadr.

Bu

yzden,

Pithagoraslarn bu transit geileri fark etmemi olduklar iin kendimizi ansl sayabiliriz.
Pithagoraslann gzellie ve simetriye olan sevgileri, saylarla uramalar, onlar evren
konusunda baz nemli grlere ulatrd. Birinci gre gre, btn gezegenler Yer'in
evresinde daireler en basit eriler izerek ve dzenli olarak hareket etmeliydi, ileride
greceimiz gibi bu gr, Yunan ve ortaa Avrupa astronomisine derin etkiler yapacakt.
kincisi ise gkkubbenin ve Yer'in kre eklinde olduuydu. Bu grn niin benimsendii
kesin deilse de, simetrinin etkisiyle benimsenmi olduu dnlebilir: kre eklindeki
gkkubbe, Homeros'un tasvir ettii yarm kre eklindeki gkkubbeden ok daha zarifti. Yer e
gelince, bir geminin ufukta kayboluunu gzlemleyen Pithagorasn Yer'in yass olmayp eri
olduu sonucuna varm olmas ok muhtemeldir. Ancak, byle olmu olsa bile, herhangi bir eri
ekilden -rnein bir tepe ziyade bir krenin tercih edilmi olmas, temelde yaratln
gzelliine olan inanca dayal bir davrant.
Evren hakkndaki Pithagoras grler arasnda en artc olan, dier gezegenler gibi
Yer'in de yrngesi olan bir gezegen olduu fikridir. Genellikle bu grn Pithagoras'm
rencilerinden biri olan Filolaos'a (Philolaos) ait olduu ileri srlr. Filolaos, Kroton'da domu
ve milattan nce beinci yzyln ikinci yansnda orada almt. Bu fikrin gerekten de ona ait
olmas ok mmkndr. Yer'i hareketli olarak kabul eden teorinin temelinde 10 saysna
(tetractys) verilen nem vard. On saysnn, evrendeki hareket eden cisimlerin saysn ifade
etmesi gerektiine inanlrd. Bunun gibi yksek bir say elde etmek iin baz dzenlemeler
yapmak gerekmekteydi. Bu da evrenin merkezine Yer'in deil fakat bir merkezi ate"in konmas
ve dier her eyin onun evresindeki yrngelere yerletirilmesiyle baarld. Bylece, hareket
etmeyen bir "merkezi ate vard; Yer, Ay, Gne, be gezegen ve yavaa hareket eden yldzlar
kresi bu atein etrafnda dnmekteydi. Ancak, bunlar bize 10 deil yalnzca 9 adet hareketli cisim vermekteydi. Bu meseleyi zmek iin, Filolaos -eer bu kii gerekten Filolaos

82

ise bir antikthonun veya "kart-dnyanm varln ileri srd. Bu cisim, "merkezi ate "in
evresindeki yrnge zerinde ve Yer ile ayn hzda hareket etmekteydi. Bunun sonucu olarak,
kart-dnya her zaman Yer ile "merkezi ate" (ki Gne tarafndan yanstlmaktayd)
arasnda kalmaktayd. Bylece, yeryznn yaanlan blgesi geceyi oluturmak iin Gnee
arkasn dndnde Filolaos Yerin dndne inanrd "merkezi ate" dorudan
grnmemekteydi.
Btnyle ele alndnda, bu fikir gerekten de ok dahiceydi. Yrngede on adet cisim
bulunmasn isteyen mistik ve estetik sorunu zm ve ayn zamanda gezegen hareketlerinin
gzlemlerini aklamakla kalmayarak, "merkezi atein niin grnmediini de aklamt.
Doru olmamasna ramen, M 450de evreni tasvir yolunda cesur bir giriimdi. Hem kendi
evresinde, hem de yrnge zerinde dnen Yer fikriyle, daha sonraki baz filozoflar zerinde
etkili olacakt.

Yunan Yarmadasnda Bilim

Anaksagoras, Parmenides, Zeno ve Empedokles
Yunan bilimsel dncesi yonya'da domu olmasna ramen uzun sre bu blgede kalmad.
Grdmz gibi Pithagoras, Sisam Adas'n terk ederek talyann gneyine g etti ve bylece
bilimsel dnce Akdenizin bir baka blgesine yayld. Onun gibi yonyadan g eden bir dier
filozof da Anaksagoras idi. Anaksagoras, Pithagoras'tan yaklak altm yl sonra, Milet'ten pek
uzak olmayan ve Sisamn 65 km. kuzeydousunda bulunan Lidya blgesindeki Klazomenaede
dodu. Yirmi yanda oray terk ederek Atinaya gitti ve otuz yl Atina'da kald. Anaksagoras,
burada devlet adam Perikles ile arkada oldu. Periklesin gayretleri ile Atina demokrasisi
zirvesine ulam ve Atina bir sre iin ehir-devletlerinin en gls olmutu. Bu arkadaln
zararlar da oldu, zira Periklese pek etki edemeyen siyasi muhalifleri onun yerine Anaksagorasa
saldrd ve bu "ateist filozofu dine hrmetsizlikle sulayp srgne gnderdiler.
Anaksagoras bir tek kitap yazd ve bunu M 467den bir sre sonra tamamlad. Eserinde,
evrenin balangta hareketsiz ve homojen bir karm olduunu ileri srd. Bu karma daha
sonra "akl" girmi, btn sistemin frldak gibi dnmesine sebep olmu ve bylece bir girdap
olumutu. Koyu, youn ve souk maddeler girdabn merkezine dm ve disk eklindeki Yeri
meydana getirirken, btn scak, kuru ve hafif maddeler dar doru frlamlard. Anaksagoras
Gne, Ay, yldzlar ve gezegenlerin Yer'den koptuklarn ve madde girdab iinde tanrken
srtnme neticesinde sndklarn dnd. Gnein, kor haline gelmi bir kaya paras
olduuna inand. Anaksagorasn gr olduka aklc ve mantkl bir grt. Pithagoras
fikirlerin ilham gcne sahip olmasa bile, sonraki baz dnrleri etkilemekten geri kalmad.

83

Parmenides ve Zenon, talyann bat kysnda bir liman olan Eleann yerlisiydiler. Bu
liman, yonya'nm kuzeyindeki Foa'nn (Phocaea) Persler tarafndan ele geirilmesiyle bu
ehirden kaan yonyal filozof Ksenofanes'e de smak olmutu. Bir eit monoteizme (tek
tannya) inanmakta olan Ksenofanes, dier btn tanrlarn ve insanlarn zerinde tek bir
Tanr'nn bulunduu ve bu Tanr'nn da her trl hareketin sebebi olduu fikrini savundu. O da,
kara ve denizin bir zamanlar birbiriyle karm olduunu retti ve dalk blgelerde bulunan
deniz kabuklarnn bu iddiasn desteklediini syledi. Gerekten de, fosillerin hayvan kalntlar
olduunu anlam gibi grnmektedir. Parmenides'in bir zamanlar onun rencisi olmas ok
mmkndr. Parmenides'in bizim iin nemi, monoteist fikrin izleyicisi olmasnda deildir,
nemi, doal olgularn tesindeki temel gerei, gzlediklerimizin gerisindeki nihai gerei
aramaya alm olmasndadr. Parmenides, her eyin znn Varlk" (being) olduunu ileri
srd. Varlk btn uzay doldurmaktayd, dolaysyla evren tek ve snrsz olmalyd. Varln
bulunmamas durumunda, tamamyla bo bir yer yani boluk dnlebilir ise de bu gerek
deildi. Varlk deimezdi, sonsuzdu ve hareketsizdi. Deime, geicilik ve hareket, var
olmayann (non-being) zellikleriydi, gerek d ve aldatcyd.
Parmenides'in, deimenin ve hareketliliin gerek olduunu ileri sren Heraklitos'un
sonularna tamamen zt sonulara ulam olduu aktr. Ancak Parmenides'in asl nemi,
belirli bir meseleye olan yaklamnda yatmaktadr: evrenin temel sreklilii nasl
aklanabilirdi? Parmenides'in gr, bir mddet etkili oldu.
Zenon, Parmenides'in hem arkada hem de rencisiydi. M -450'lerde onunla birlikte
Atina'y ziyaret etmi olmas muhtemeldir. Efsaneye gre, 25 sene sonra trajik biimde ld:
komplo hazrlad Sirakza veya Elea yneticisi tarafndan nce ikence edildi, sonra da
katledildi. Zenon bugn politikas iin deil, Parmenides felsefesinin doruluunu, yani evrenin
srekli ve deimez bir varlk olduunu ispat etmek iin tasarlad mehur paradokslar
(elikiler) ile tannmaktadr. Bunlar iinde en tannm olan, Ail ve kaplumbaa
paradoksudur. Burada, Zenon, Ail'in kaplumbaadan 100 kere hzl kosa bile onu
yakalayamayacan ispat eder. Zenon'un sav udur: Ail kaplumbaann yola kt noktaya
ulat zaman, kaplumbaa uzakln yzde biri kadar ilerlemitir. Ail bu 1/100 uzakl
kapatt zaman, kaplumbaa Ail'in yapt mesafenin 1/100 u kadar ileri gitmi olacaktr.
Sonu olarak kaplumbaa hep nde olacak ve bu durum sonsuza kadar (ad infinitum) devam
edecektir. Bir dier mehur paradoks da, ok paradoksudur. Burada Zenon bir okun her an iin
yalnzca kendi byklne eit yer kaplayabildiim iddia eder. Ok, daha byk bir yer
kaplayamad gibi ayn anda iki farkl yerde de bulunamaz. Bir an ile onu takip eden an
arasnda hibir ey, hibir ara bulunamayacandan, Zenon okun hareket edemeyecei sonucunu
kanr. Ge-

84

rek Aristoteles, gerekse daha sonra gelen filozoflar ve matematikiler Zenonun savlarn
rtmeye almlardr. Zenonun icat ettii paradokslar arasnda en derin ve en zorlan olan bu
iki paradoksun, belli bir problemin olduka farkl iki ynnn birbirine kartrlmasndan ortaya
kt bugn anlalmtr. Biz ya hareketin srekli akna bakarz, ya da objeleri dnrz:
ok, kaplumbaa ve Ail yollan boyunca eitli yerler igal ederler. kinci kta, objeyi belli bir
noktaya yerletirmek zorunda kalr, bylece onu bir an iin hareketsiz brakrz. Her iki bak
tarznn da kendine has zellikleri vardr ve bu yzden birbiriyle kartrlmamaldr.
Zenon, Yunan matematiinin gelime sreci iinde nemli bir yere sahiptir. Zira paradokstan, Pithagoraslar tarafndan dik al genlerle ilgili teoremde kefedilen garip bir
olayn -llemezlik olaynn (tam saylarla ifade edilemeyen baz deerlerin bulunduu
gerei) nemini gstermektedir. Zenon, sreklilik istemekte yani bir zaman birimi veya bir
mesafe ile bir sonraki arasnda kesinti olmasn istememekteydi, llemezlik meselesini zmek
iin Pithagoraslarn yapm olduu gibi sonsuz sayda ok kk birim kullanmay reddetmiti.
Zira bu, Parmenidesin grne uymad gibi, paradokslar Pithagoras yaklam rtmek
iin tasarlanmt. Paradokslar, baz temel geometrik ve saysal fikirleri sorgulamaktayd: bir
dorunun birbiri ardna dizilmi noktalardan ibaret olduu dncesi bunlardan biriydi. Zenon
bu fikre de bir paradoks ile hcum etmiti.
Parmenides ve Zenon, bilim adam olmaktan ziyade filozof idiler. Onlarn baz fikirleri biraz
garip grnse bile, Akragas'l (bugnk Agrigento) Empedoklesin fikirleri daha da artcyd.
Sicilyann gney kysnda yer alan Akragas, milattan nce beinci yzyln sonuna doru
Kartacallar tarafndan tahrip edilmeden nce, hem ok gzel bir ehir hem de Yunan
kltrnn merkeziydi. Empedokles M 492 ye doru burada domu ve lmne kadar altm
yl bu ehirde yaam ve almt. Birok efsaneye konu olan Empedokles, tp yazarlar
tarafndan hekim olarak kaydedilmi ve bir tp eseri yazd ileri srlmtr. Baka konularda
da kitaplar yazd iddia edilmi ise de, bunlar hakknda fazla bilgi sahibi deiliz. Bu kitaplarn
hibir zaman yazlmam olmalar da mmkndr. Bununla birlikte, milattan sonra ikinci
yzylda Romal gladyatrlerin Yunanl byk cerrah Galenos, Empedokles'ten Sicilya tp
ekolnn kurucusu olarak szetmitir. Empedokles'ten yalnzca yzyl kadar sonra yaad
zannedilen Aristoteles de, onu retoriin kurucusu sfatyla ereflendirmitir.
Empedoklesin eitli mucizeler yaratt sylenir. Bunlardan birisi, sulan birbirine karacak
ekilde iki nehrin yatan evirerek bir hastalk salgnn durdurduudur. Bir dieri ise, bir
boazdaki hava cereyan arttrarak yrenin iklimini dzelttiidir. Otuz gn boyunca nefes
almam ve nabz atmam bir kadn hayata dndrdne ve Ak-

85

deniz'in scak rzgrlarn torbalar iine kapatarak dindirdiine dair inanlmas olduka g
hikayeler de vardr, lm deiik ekillerde nakledilmitir. Bazlar, Empedokles'in kendini
Etna'nm kraterlerinden birine attn veya gzlem yaparken kraterin iine dtn
bazlar ise gkyzne ykseldiini sylemitir. Empedoklesin fikirlerini aktarmak iin
bavurduu iir sanatnn, canl hayal gc, byk belagat ve canllk ve biraz da dramatik
karakter gsterdii muhakkaktr. Fakat daha sonraki Yunan limlerinin ona duyduklar
krann doru bir yan var myd? Yoksa Empedokles, yalnzca bir efsaneden biraz daha te bir
kiilik miydi?
Empedoklesin Yunan bilimine baz orijinal katklarda bulunduu bir gerektir. Bunlarn
banda drt unsur (kk eleman) doktrini gelir. Parmenides'in arya kaan grlerini
dzelterek, drt deimez madde (veya unsur veya kendi ifadesiyle btn nesnelerin kkleri) ve
iki temel kuvvet fikrine ulat tahmin edilmektedir. Bu kk elemanlar toprak, hava, ate ve su
olarak adlandrlmtr. ki kuvvet ise daha airane olarak sevgi ve nefret olarak adlandrlm
olan ekme ve itme kuvvetleridir. Bu kk elemanlarn, adn aldklar basit maddeler ile tpatp
ayn olduu dnlmemelidir. Aksine, bu unsurlar daha ziyade bu basit maddelerin temel ve
srekli zellikleri ile zdeletirilmelidir. Bylece, doadaki her maddi cisim bu drt kk
elemandan olumaktadr: bir tahta paras toprak unsurunu (bu yzden ar ve katdr), su
unsurunu (stlnca nce iindeki nemi dar atmaktadr), hava unsurunu (ditmektedir) ve ate
unsurunu (yaklnca alev karmaktadr) iermektedir. Bu kk elemanlarn birbirlerine oran,
tahtann cinsini belirlemektedir. Biraz sonra greceimiz gibi, drt unsur (kk eleman) teorisi son
derece nemli olacaktr.
Empedokles, deneye dayal baz aratrmalar da yapm gibi grnmektedir. Havann
gerekten de maddi varla sahip olduunu ispat etmek iin bir klepsidra (su saati) kulland ve
havann, su altna hapsedildiinde baloncuklar oluturduunu fark etti. Bu gzlem,
Parmenidesin bo gibi grnen yer vakum deildir eklindeki fikrini desteklemeyi salayacak
bir gzlemdi. Empedokles, k ve grme meselesini de tartt. Gzlemleri neticesinde, k saan
cisimlerin yaydklar baz eylerin gzlerden kan klar ile karlat fikrine vard. Bu gr
doru olmamakla beraber, grmenin sadece gzden kan baz eylerle meydana geldii
eklindeki Pithagoras grten bir adm daha ileriydi. Empedokles ayrca n uzayda
ilerlemesinin belli bir zaman aldn dnd. Ancak bu sonuca yalnzca akl yrtme ile varm
olmaldr, zira bu konuda gzleme dayanan ilk ispat ancak iki bin 30i sonra elde edilecekti.
Empedokles evrenin drt aamada meydana geldiine inand. lk aamada, drt kk eleman
kre eklindeki evrenin iinde tam bir karm halindeydi: daha sonra bu ele-

86

manlar, uzaklatrc kuvvetin (nefret kuvveti) etkisiyle gittike birbirlerinden ayrld. nc

aamada elemanlar birbirlerinden tamamen ayrldlar. Drdnc aamada ise, ekim (sevgi)
kuvvetinin etkisiyle ksmi ve gittike artan bir karma oldu. Empedokles'in bu aamalar devirli
(cyclic) bir sre olarak m yoksa yalnzca bir kere meydana gelmi bir sre olarak m
dnd pek ak deildir ve hl tartma konusudur. Ancak, phe edilmeyecek olan ey,
Empedokles'in evrenin kre eklinde ve madde ile dolu olduuna inanm ve evrenin onu
evreleyen saydam bir kre iinde bulunduunu dnm olmasdr. O zamanlar bilinen tek ve
gerekten saydam madde, bir cins ku- ars olan kaya kristali olduu iin, evrenin bir kristal kre
olduu inanc mevcuttu. Bu fikir daha sonra gelenler tarafndan birbiri iine gemi kreler dizisi
eklinde gelitirildi. Yldzlar, bu kristal kre zerine yerletirilmiti ve aynen gezegenler gibi
ate paralarndan olumutu. Empedokles, Ay'n Gne n yanstt iin parladn anlamt. Bu gr Parmenides'te de vard. Empedokles bu aklamay Gnee de uygulad. Gne'i,
Yer'in yzeyi tarafndan yanstlan gn nn grnts olarak dnd; zira Pithagoraslarn
aksine Yer'in kre eklinde olduuna inanmamt. Buna ramen, Gne tutulmasnn Gne
nn Ay tarafndan engellenmesi neticesinde olutuunu syleyerek doru aklamay verdi.
Empedokles'in bir dier ilgi ekici fikri de, evrenin gelimesindeki drdnc aama ile
ilgilidir. Empedokles, nce hayvanlarn deiik ksm ve organlarnn ekillendiini ve bunlarn
daha sonra bir araya geldiini ileri srd. Buna gre, ilk zamanlarda canavarlar meydana gelmi
canavarlar hakknda anlatlan efsanevi hikayelerin sebebi budur fakat evreye uyum
salayamadklarndan yaayamam ve reyememilerdi. Daha sonra, evre ile uyum salam
olan, tatmin edici ekillerdeki canllar ortaya km, bunlar yavru retebilmi ve hayatta
kalabilmilerdi. Bu dnce, bir anlamda bir evrim ve doal seleksiyon doktrini olup, Darwin
tarafndan Origin of Species (Trlerin Kkeni) adl mehur eserinin giriinde zikredilmitir. Fakat
Empedokles'te, evreye uyumlu ve reyebilen yaratklarn ortaya kmas ile doal seim
(seleksiyon) durmaktadr. Darwin'in evrim teorisi ise tam burada balamakta ve kaltmn
etkileri iin iine girmektedir.
Son olarak, Empedokles'in su saati iindeki suyun hareketini rnek alarak, kann vcut
iinde gelgit hareketi yaptn ileri srm olduunu belirtmek gerekir. Bu gr, 1630 ylna
kadar genellikle doru olarak kabul edilmitir.
Yunan Atomistleri
Yunan atom teorisi, Ege'nin kuzey sahillerinin gelimi bir liman olan Abdera ehrinde
dodu. Bu ehir, Perslerin Lidyay igali sonucu oradan kaan insanlar tarafn-

87

dan kurulmutu. lk Yunan atomisti Leukippos, Milet'i terk ettikten sonra yaklak M 478de
Abderaya yerlemiti. Leukippos teorisini bu ehirde aklam ise de, onun tam olarak ne
rettii ve fikirlerinin kaynann ne olduu tam olarak bilinmemektedir, rettiklerine dair
hibir ey ne bir kitap, ne de bir metin paras gnmze gelmemitir. Teorisi ise, Leukippos
un rencisi ve yeni retinin en hnerli savunucusu Demokritos zerinden bize ulamtr.
Demokritosun bize sylediklerinden, Leukippos un lyonya felsefesine ait fikirleri zellikle
evrenin oluumuyla ilgili olanlar rettii anlalmaktadr.
Demokritos hakknda iki rivayet vardr. Bunlardan birincisi Abderada yaklak M 500de
doduu ve M 404 ylnda ok yal olarak lddr. kinci ve daha muhtemel olan ise, M
460lardan nce domaddr. Bu sonuncu rivayet onu, Sokrates ile ada klmaktadr. Zaten
Demokritos, Sokrates'i grmek iin Atinaya gittiini, ancak utangal yznden onunla
tanmaya cesaret edemediini syler. Doum tarihi hakkndaki bilgiler ne olursa olsun,
kendisine bir servet miras kalm ve o da, yabanc lkelerde aratrma yapmaya karar vermitir.
Bu, o zamanlar olaand bir durum deildi. Felsefi dnceye sahip Yunanllar, bilgiyi aramak
iin Akdeniz blgesi iinde sk sk yolculua kmaktayd. Ancak baz yazarlar, Demokritos'un
Douya, rana veya hatta daha da teye, Hindistana gittiini iddia etmilerdir. Bu sylentilerin,
atom teorisinin kaynaklarnn Dou'dan geldiini gstermeye almak gayesiyle ortaya atld
tahmin edilmektedir. Zira son aratrmalar, bunun pek muhtemel olmadn gstermitir.
Hindistanda da bir "atom teorisinin bulunduu kabul edilmekte ise de, bu teori Leukippos ve
Demokritosun gelitirdikleri teoriden ziyade Yunanllarn drt unsur teorisine benzemekteydi.
Gerekten de, Yunan atom teorisinin Yunanistan'da doduunu; gerek daha nceki fikirlerin
gerekse Parmenides ve Zenonun rettiklerinin baz ynlerine gsterilen tepkinin doal bir
geliimi olduunu varsaymak iin yeterince ok sebep vardr. Aristoteles de daha sonra bunu
varsaymtr. Aristoteles hakl olabilir; zira baz filozoflar, milattan nce beinci asrn
ortalarndan itibaren Parmenides'in evrenin" balangcn aklama teebbslerinin baarszla
mahkm olduunu dnmekteydi.
Parmenides, gerek kendisini gerekse dier birok kiiyi memnun edecek bir eyi gsterdi:
hibir eyin var olmayandan yani hiten var olamayacan ispat etti. Bu gr, onun
"nesnelerin z olan varln deiemeyecei eklindeki retisi ile balantlyd (zira deiseydi,
var olmayan haline gelirdi). Bylece, kozmosun kaynan temel maddelere dayanarak aklama
teebbsleri baarsz olacakt, nk byle bir aklama deimeyi iermekteydi. Bu, ok
rahatsz edici bir durumdu. Anaksagoras ve p-

88

hesiz bakalar da bu kmazdan kurtulmann yollarn aram ama bulamamlard. kmazdan

kurtulmann tek yolu, atom teorisi olarak grnmekteydi.
Leukippos -Demokritos teorisi yalnzca iki eyin atom ve boluun var olduu ilkesine
dayanmaktadr. Bylece evren, bir boluk denizi iindeki madde paralarndan meydana
gelmektedir. Atomlar kat maddelerdi, sonsuz ekil ve saydaydlar. Hepsi deilse bile pek ou
grlemeyecek kadar kkt. Bir sonraki y2ylda Atina'da, yonyal Epikurosun atom
teorisinde ise, atomlarn hepsi grlemeyecek kadar kkt. Atomlar herhangi bir yolla
blmek veya paralamak ve atomun iine girmek mmkn deildi. Btn atomlar boluk iinde
srekli olarak hareket etmekteydi.
Bir atom kmesini meydana getiren atomlar birbirlerinden ayrlnca bir boluk oluurdu.
Benzer atomlar bir araya gelmeye eilimli olduklarndan, bunlar birbirlerine taklr ve bir cins
zar meydana getirirlerdi. Bu zar, kre eklinde bir klft ve iinde bizim evrenimizi
barndrmaktayd. Ancak, bu kresel kabarck tek deildi. Boluun bykl ve atom says
snrl olmadna gre, bizim evrenimizin yannda, kresel baka kabarcklar, baka evrenler de
var olabilirdi. Bunlarn hepsi, byklk ve ierik bakmndan farklyd. Birinde Gne
olmayabilir, dierinde hayvanlar vs. bulunmayabilirdi. Zaman zaman, bu evrenler birbirleriyle
arpabilir ve yok olabilirlerdi.
Etrafmzda grdmz her ey, atomlardan ve boluktan meydana gelmiti. Bu byle
olmalyd, zira baka hibir ey mevcut deildi. Maddelerin birbirlerinden farkl olmalar, farkl
ekildeki atomlardan olumu olmalarndan veya ayn ekildeki atomlardan olumu olsalar bile
bu atomlarn dzenleni tarzlarnn farkl olmasndan kaynaklanmaktayd. Ayrca, atomlar
birbirlerine deecek kadar birbirlerine yalan olabilirdi (o zaman, youn ve kat bir madde
oluurdu) veya aralarnda belli bir uzaklk bulunurdu (bu durumda madde yumuak ve
bklgen olurdu). Demokritosun, atomlarn arlndan bahsetmemesi ilgi ekicidir: bu husus
daha sonra Epikuros tarafndan teklif edilecekti. Dier taraftan Demokritos'a gre, bir cismin
iine girdiklerinde atomlarn bireysel hareketleri durmamakta, bu btnleme yalnzca onlarn
hareket zgrln kstlamaktayd. Atomlarn hareketi bir "ihtiya sonucunda olumaktayd;
Demokritos'a gre bu ihtiya, d artlara bal olmayan ve iten gelen bir sebepti.
Atom teorisinin aklayabildii gnlk olaylar yelpazesi ok geniti. Tat ve koku alma,
dokunma, grme ve duyma, bunlarn hepsi atomlarn davranlarnn sonucuydu. Tat alma
olaynn gereklemesi, maddenin atomlar ile az atomlarnn dorudan temas ile olurdu.
Duyma olay, ses atomlarnn evredeki havann atomlar zerine izlerini brakmasyla, hava
atomlarnn da bu izleri kulaa tamasyla gereklemekteydi. Grme ve koku alma, iaretlerin
benzer ekilde hava ile tanmas sonucunda meydana gelirdi. Dokunma ise tat alma gibi bir
temas mekanizmayyd. Ancak hepsi bu kadar deildi.

89

Atom teorisi daha geni olaylar dizisini de aklayabilmekteydi. Ate ve insan ruhu da
atomlardan yaplmt. Her ikisi de, ok hzl hareket eden, kre eklinde, ancak birbirlerine
balanamayan atomlardan olumutu, lmle birlikte, ruhun atomlar vcudu terk etmekte
fakat bu ayrlma ok yava olmaktayd: cesetlerde trnak ve salarn bir mddet daha uzamaya
devam etmesinin sebebi buydu. Ruhu meydana getiren atomlarn grevi vcut ssn
yaratmak ve vcudun hareket etmesini salamakt. Dolaysyla atomlar, hayat iin gerekli
kuvvet, yani yaamn zyd. Vcudu terkettikleri zaman lm vuku bulmakta ve geride
hibir ey kalmamaktayd. Ruhun atomlar dalmakta ve her ey bitmekteydi. Yaamay
salayacak ruh kalmad iin, lmden sonra hayat da yoktu.
Atom teorisi, hem yeni hem de materyalist bir doktrindi. Demokritosa gre her ey atomlar
arasndaki basit bir etki-tepki neticesinde olutuundan, her ey nceden belirlenmiti.
Rastlant da muhakkak ki rol oynamt. Ancak rastlant, olaylarn nceden belirlenmesini
nlememekte, yalnzca onlar nceden tahmin etmedeki becerimize tesir etmekteydi. Bu teori,
zekice tasarlanm mantkl bir teori olup birok olay aklamaktayd. Fakat esas itibariyle, bir
bilimsel speklasyon denemesiydi. Modern atom teorisinden dikkate deer lde farklyd.
Temelleri on dokuzuncu yzylda atlan bizim teorimiz, speklasyon zerine deil, dikkatli
lmler ve kesin kimyasal analizler zerine kurulmutu. Bu yzden, Yunan atom teorisi ile
modem atom teorisini birbiriyle karlatrmamak gerekir. nk Yunan teorisi, her ne kadar
parlak olursa olsun deneye dayal tekniklerin sonucu deildir.
Cezbedici ynleri bulunsa da, Demokritos'un atomlar Yunan biliminin ana akm iinde
hibir zaman kalc bir yer edinemedi. Epikuros, atomlarn varln kabul etti ve atomlar onun
materyalist felsefesinde yer ald. Ayrca, Demokritos'un atomlar, Romal Lucretius'un (Titus
Lucretius Carus) milattan nce birinci yzylda yazd uzun aklayc iiri De Rerum
Naturann (Nesnelerin Doas Hakknda) ayrlmaz bir parasyd. Her ne kadar bu iir bilimsel
bir iir olmasa da, Romallara Epikuros'un felsefesini tantmaktayd. Ancak atom teorisi,
Epikuros'un felsefi doktrinlerinde sakl kald ve sonunda unutuldu.
Sokrates ve Sonras
imdi Yunan biliminin geliimini incelemeye biraz ara verip, Yunan filozoflarnn belki de
en nls, rencisi Platon'a gre "en iyi, en akll ve en drst insan'' olan Sokrates (M -470399) zerinde duralm. Gerekten de kendisi ok nemli bir ahsiyettir ve Yunan dncesinde
oluturduu dnm noktas sebebiyle, Yunan filozoflar genellikle Sokrates ncesi ve Sokrates
sonras olmak zere ikiye ayrlr. Bu yzden, De-

90

mokritosun kendisiyle tanmak istemesine armamak gerekir. Grlmemi irkinlikte bir

insan olan Sokrates'in huysuzluk timsali Ksantippe adnda bir ei vard. Sokrates, nesiller
boyunca Atinal dnrlere yksek ahlaki deerleri ve gerek sevgisini alam gibi
grnmektedir. Sofistlere iddetle kar kmt. Talep ettikleri yksek cretlere baklrsa, bu
Yunanl profesyonel retmen ve yazarlarn mterileri, toplum hayatnda baar arayan
zengin ocuklaryd. Sokrates'in Sofistlere kar kmasnn sebebi, talep ettikleri an yksek
cret deildi. Bu uygulamay iren bulmakla beraber, onlara kar olmasnn esas sebebi,
Sofistlerin ciddiyetten uzak ve pheci olmalar ve mutlak ahlaki deerleri retememeleriydi.
Sokrates'in Sokratik Metod ile rettii iyi nitelikler drstlk ve lmllkt. Bu diyalektik bir
metoddu ve bunu uygularken rencilerine, nceki bilgilerine dayanarak cevap bulabilecekleri
sorular sorarak rehberlik etmekteydi. Ama Sokrates ou zaman alayc, tenkitlerinde
korkusuzdu; iyi niyetine ramen birok dman edindi. Birok sulamadan dolay ki
bunlarn arasnda Atina genliini "yoldan saptrma" da vard mahkemeye karld ve
lme mahkm edildi.
Sokrates'in lmndeki artlar, zellikle yksek onuru ve hayata krgn olmamas, onun
sonradan mehur olmasnda etkili oldu. Platon ve Ksenofon onun dncelerini daha sonraki
kuaklara aktard ve Sokrates'in ehit edilmi olmas, onun retisini kutsallatrd. Bu
retinin Sokrates dnemi bilimi ve Sokrates sonras filozoflarn almalar zerindeki etkisi
ne oldu? Sokrates, astronom ve meteorologlarn almalarna kar kt: fiziksel dnyay
aklamaya alanlara ayracak zaman yoktu ve bu kiilerin, ahlak ve insanlar arasndaki
ilikileri inceleyerek daha yararl olabileceklerine inanmaktayd. Bu suretle insanlar, iyi
vatandalar olarak, bar iinde ve mutlu yaamay renecekti. lk bakta Sokrates'in etkisi
ykc gibi grnrse de, gerekte o kadar da kt olmad.
Sokrates'in Yunan ve hatta dnya felsefe tarihinde r at dnlr. Hakikaten de,
diyalektik metodu o bulmutur. Bu tartma metodunda, basit bir tecrbeye dayanan ve aksi
iddia edilemeyen bir ifadeden klarak, ak ve manta dayal baz kurallar vastasyla
karmak bir argman gelitirilmekteydi. Bunun neticesinde, doa lemi Sokrates kurallarna
ki sonradan Platon tarafndan gelitirilmiti gre aratrlmaya baland. Dier bir ifade
ile, doa lemini aklamada, olaylar dikkatle incelemek ve bunlan aklayacak varsaymlar
ileri srmek yerine, insann eitli ihtiyalarndan doan soyut ve teorik argmanlar kullanma
eilimi belirdi. Bu mantk metodunu ki matematik bilimi iin ok deerlidir
yaygnlatrd iin Sokrates ve Platon'un almalarnn doa bilimlerinin gelimesine zarar
verdii sk sk ileri srlmtr. Gerekten de, Bat bilimi kendisini bu metottan ancak on
altnc yzylda kurtard ve bunun yerine gzleme, varsayma, tahmine ve deneye dayanan
baka bir metod gelitirdi.

91

yonyal filozoflarn ve onlar izleyenlerin bilimsel grlerini aklarken, doal lemi

bilimsel olarak tanmlama yolundaki ilk teebbsler ile kar karya geldik. Ancak bu, ok
dzensiz bir bilimdi ve speklasyon ok ar basmaktayd. Yine de, bilimsel fikirlerin
gelimesinin bu kadar erken bir aamasnda ok fazla speklasyon yaplmasnn kanlmaz
olduunu kabul etmeliyiz. Speklasyon olmasayd az ilerleme kaydedilecekti. Ancak yalnzca
speklasyon ile uramaya son verme zamannn geldii de sylenebilir. ler, belli bir ihtiyat
gsterilmesi gereken aamaya gelmiti. Speklasyon, dikkatli gzlemlerle azaltlmalyd ve
belki de Sokrates'in tutumunun sonularndan birisi de, kendinden sonra gelen filozoflarn
daha gzlemci ve daha tenkiti olmasn salamasyd. Ancak bu tutum, greceimiz gibi,
Yunan biliminde herhangi bir duraklamaya yol amad.
Sakz Adal Hippokrates
Hippokrates ad, tp deontolojisi ve Hipokrat Yemini ile ilgili olarak, birok okuyucuya
belli belirsiz Yunan tbbini artrr. Ancak milattan nce beinci yzylda Hippokrates adn
tayan iki Yunan bilim adam vard. Bunlardan birincisi, yonya blgesindeki Sakz Adas'nda
(Chios) domu olan matematiki Hippokrates, dieri ise yine yonyal olan ve Sakz Adas'nn
200 km. gneyindeki s tan ky (Cos) Adasndan gelen hekim Hippokrates idi.
Sokrates'in ada olan Sakz Adal Hippokrates, Atinada bir matematik ekol kurmu ve
onun tesiriyle, Atina, Yunan dnyasnn en nemli matematik merkezi olmutu. Atina'nn bu
durumu, skenderiyenin ykseliine kadar, yaklak ikiyz yl, devam etti. Hippokrates aslen
tccard. Parasnn byk ksmn ya korsanlar tarafndan esir alndnda veya Aristoteles'in
sylediine

gre

Bizantium'da

(bugnk

stanbul)

gmrk

memurlar

tarafndan

dolandrldnda kaybetti. Aristoteles onun saf bir kii olduunu da sylemektedir. ster
madur ister saf, onun yetenekli bir geometri bilgini olduuna phe yoktur.
Hippokrates Atina'ya ilk gittii zaman, matematikiler problem ile kar karyayd.
Bunlar, kbn iki katnn alnmas; dairenin kareletirilmesi ve bir ay eit paraya blme
problemleriydi. Hippokrates bunlardan birincisini zd ve kincisini zmede byk mesafe
kaydetti. Kbn iki katn alma problemi, hacmi eldeki kbn hacminin iki kat olan ikinci bir
kbn kenar uzunluklarn belirleme problemiydi. Hippokrates'in bu problemi nasl zdn
ayrntlaryla okuyucuya vermek gereksizdir. Ancak, onun bu problemi geometrik indirgeme
ad verilen bir metod kullanarak zdn sylemek yeterlidir. Bu metoda gre Hippokrates,
problemi daha basit bir probleme indirgemi, bunu zm ve elde ettii sonucu, balangtaki
daha zor problemi zmek

92

iin kullanmt. Bu metodu Hippokrates'in kendisinin mi icat ettii, yoksa Pithagoraslardan

m ald bilinmemektedir.
Dairenin kareletirilmesi ile ilgili ikinci problem, esas olarak dairenin alann bulma
problemiydi. Hippokrates bunu hesaplamak iin en iyi yolun yarm ay "n (

) alan-

n bulmak olduuna karar verdi. Bu eklin yarm ay olarak adlandrlmas, Ayn ilk ve
drdnc drdnlerinde ald ekle benzemesinden dolayyd. Hippokrates'in hreti, bu
problemi zmedeki baarsna dayanmaktadr. zmn ayrntlaryla burada vermek yine
lzumsuz olmakla birlikte, kulland metodun dorularla snrlanm bir eklin alann bulmak
ve daha sonra bu alann yarm ay "m alanna eit olduunu geometrik olarak ispat etmekten
ibaret olduunu belirtmek gerekir. Bu kolay bir i deildir; Hippokrates, metodunu bir dizi ispat
edilmi ara kademeler kullanarak gelitirmek zorunda kalm ve sonunda amacna ulamtr.
Bununla beraber elde ettii sonularn ona dairenin alann hesaplamay saladn iddia etmek
yanl

olur.

Problemin

ksmi

zm

ki

Aristoteles

tarafndan

kmsenerek

szedilmektedir Atina'da, Hippokrates'in ada olan Sofist An tifon (Antiphon) tarafndan

tasarlanmt. An tifon bu alan, daire iine izilmi okgenlerin alanlarn lerek elde etmiti.
Tamamen geometriye dayal bir sonu almay baaran ilk matematiki ise, elli yl sonra Hippias
olmutu. Arkhimedes (Aimed) de baka bir zm bulmutu.
Hippokrates'in hreti zamann matematikilerinin kar karya olduklar problemlerle
uramada gsterdii baaryla snrl deildir. O ayrca, gnnn Yunan geometri bilgisini bir
sistem dahilinde biraraya toplamtr. Bu teebbs, milattan nce beinci yzyln son on
yllarnda sayca oalm olan teorem ve ispadar snflandrmadaki ilk teebbstr. Bununla
birlikte, geometriyi kesin ve tam olarak aklayan ilk eser, k- lides zamannda yani yaklak yz
yl sonra, yazlacaktr.
Istankyl Hippokrates ve Yunan Tbb
Gelenee gre Yunan tbbnn kurucusu, Homeros'un lyada!da bahsettii Asklepios'dur.
Homeros devrinde kusursuz bir hekim olan Asklepios, daha sonra Apollo'nun olu olarak
tanrlatrlmt. Asklepios, tedavi sanatn insan bal at eklindeki mitolojik yaratk
Chiron'dan renmi ve elindeki bu sanat ile tm insanlar lmszletirecei dncesiyle Zeus
tarafndan bir yldrm darbesiyle ldrlmt. Asklepios genellikle, etrafna ylan sarlm bir
asa ile resmedilmiti. Ancak, sonralar modern tbbn sembol olan ve zerinde birbirine sarlm
bir ift ylan tayan asann ilk asa ile ilgisi olmamas gariptir. Aslnda Asklepios'un elindeki
asann tbbi bir anlam yoktur; sadece

93

tanrlarn habercisi ve ticaretin hamisi olan Hermes veya Merkr'n sihirli deneini temsil
etmektedir.
Asklepios'un gerekten yaayp yaamad bilinmemekle beraber, kltnn yaylm olduu
anlalmaktadr, zel tapmaklarda yaatlm olan bu klt, birok hastala uygun olduu
dnlen dini merasim eklinde bir cins tedaviyi ngrmekteydi. Buna gre, temizlenmek iin
yaplan banyoyu bir dinlenme devresi olan "kuluka devresi" takip etmekteydi (Resim s. 79). Bu
devrede grlen ryalar Asklepios rahipleri tarafndan yorumlanmakta ve tedavi olanlar
tapmaa hediyeler sunmaktayd. Tapmakta ila kullanmn snrlyd. lalar baka yerlerde ve
hekimler tarafndan tavsiye edilirdi. Tapnakta cerrahi mdahale yoktu, uygulanan tedavi
esasen psikolojikti. Bu tip tapmak tedavisi Yunan icad deildi ve Alr'da uygulanmt.
Dolaysyla, bu gelenein Msrdan kaynaklanm olduu dnlebilir. Yine de, Yunan tbbnn,
tbbn psikolojik cephesine her zaman arlk verdii gerei gzden uzak tutulmamaldr.
Yunanl hekimler, kk skcler (rhizotomoi) tarafndan yllar boyu toplanan bitkisel droglar
kullanmaktayd. Bunlar, bitki ve kkleri tpta olduu kadar byclkte de kullanmak iin
toplamlar ve bir mddet sonra bunlarn etkileri hakknda zengin bilgi sahibi olmulard.
Toplama ileminin uygun zamanlarda geceleri veya Ay'n belli evresindeyaplmas
gerektiine de inanmlard. Bu ilem ayrca, byl arklar eliinde gerekletirilmekte ve
olduka tehlikeli addedilmekteydi. Bir tarihinin pek yerinde olarak ifade ettii gibi, ot toplamak
veya kk skmek, uyuyan kaplann srtndan tylerini koparmaya benzemekteydi. Bu ilem
yalnzca uygun nlemler alndnda tehlikesizdi. Hekimin grevi, bu bilgiyi devralmak ve uygun
dozu belirleyerek doru uygulanmasn salamakt.
Elbette ki Yunan akl, tbbn yalnzca uygulanmas ile yetinmemiti; biraz da teori
bulunmalyd. Daha nce grdmz gibi, farkl Yunan dnce ekolleri, leme kendilerine has
tarzda bakma eilimindeydi ve bu durumun tpta da grlmesi artc deildir. Tarihinin ilk
dnemlerinden itibaren Yunan tbbnda belli bal drt ekol vard. Bunlardan birisi Pithagoras
tp ekolyd ve lideri Krotonlu Alkmaion idi. Alkmaion, saln vcut iindeki kuvvetlerin
dengesine bal olduunu retmi ve o zaman iin allmam bir ekilde, beynin duyularn
merkezi olduunu dnmt. Tp teorisi ile ilgilenen astronom Filolaos da, bu ekoln yesiydi.
Kendisi duyu, hareket ve vejetatif fonksiyonlar birbirinden ayrt eden ilk kii olma erefini
tamaktadr.
kinci Yunan tp ekol, Sicilya tp ekolyd. Kurucusu muhtemelen drt unsur (kk eleman)
teorisi ile tandmz Akragasl Empedokles idi. Empedoklesin rencilerinden Akron ve
Filistion, vcut iindeki ve dndaki havann nemini vurguladlar. Akron'un sal korumak
iin uygulanacak bir dizi kural kaleme ald da zannedilmekte* Yaamay ve bymeyi salayan, (.n)

94

dir. nc ekol, baz anatomik disseksiyonlarn (kadavralar keserek inceleme) yapld

Iyonya tp ekolyd. Merkezi Abdera'da olan drdnc tp ekolnde ise, zellikle beden eitimi
ve perhizin tpta uygulanmasna nem verilmiti. Bu ekoln liderlerinden atomist Demokritos
ki kendisi stanky'l Hippokrates'i tesadfen tanm olabilir tp biliminin dier ynleri ile
de uramann yannda bugn psikosomatik tp olarak adlandrlan konu ile de ilgilenmiti. Bu
ekoln dier bir yesi Herodikos idi ve kendisinin Hippokratesin hocas olduu sylenir.
Bu drt tbbi dnce ekol erken dneme ait olup, Hippokrates zamannda (milattan nce
beinci asnrn sonu ve drdnc asrn ilk birka on ylnda) yerlerini, biri Knidos'ta dieri
stankyde bulunan ve tp eitimi veren iki merkeze braktlar. Bu ehirler birbirlerinden
birka kilometre uzaklkta olup Kerme Krfezi ile ayrlmlard. Knidos'taki (Data) tp
ekolnn mensuplar ilgilerini belli hastalklar zerine younlatrm, ebelik ve kadn-doum
hastalklarnda uzmanlamt. stanky ekol ise, daha genel bir yaklam benimsemi ve
eidi tp konulan ile megul olmutu. stanky ekolnn, klasik tbbn ilk merkezi olduunu
sylemek herhalde doru olur. Hippokrates, yaklak M 460da bu ehirde dodu.
Hippokrates'in kendisinin, meslektalarnn ve rencilerinin Istanky'de rettii bilgiler,
altm kadar nemli metinden oluan "Hippokrates Klliyat"nn iinde yer alr. Ancak bugn
bu klliyatn hangi ksmlarnn Hippokrates, hangilerinin bakalar tarafndan yazldn
kesin olarak tesbit etmek gtr. Milattan nce beinci asrn son birka on ylna ait olan bu
metinlerin daha sonra skenderiye'deki Yunan limleri tarafndan biraraya toplandklar
tahmin edilmektedir. Klliyat oluturan eserlerden bazlar, stanky ekolnden deil Knidos
ekolnden gelmi gibi grnmektedir. Bunlarn arasnda en tannm olan nsann Tabiatnn
Hippokrates'in damad Polibios'a ait olduu kesindir. Ancak birounun, Hippokrates'in bizzat
kendisi tarafndan yazlm olduu tahmin edilmektedir.
Elinizdeki kitap bir tp tarihi olmayp, genel bir bilim tarihi kitabdr. Bu yzden Hippokrates Klliyatn oluturan her kitabn ieriini ayrntl olarak vermenin yeri buras
deildir. Fakat, Hippokratesin muazzam hreti ve rettiklerinin ortaaa kadar uzanan
srekli tesirleri gznne alndnda, stanky'deki tp ekol hakknda baz eyler
sylenmelidir. Her eyden nce anatomi bilgisinin ok snrl olduunu kabul etmek gerekir.
Kemikleri tanmakla beraber, stankyl hekimlerin i organlar hakkndaki bilgileri fazla
deildi. Yine de, hastalan belirli bir ynteme gre tedavi edebilmek iin, vcudun ileyii
hakknda genel bir yaklamlar olmalyd: bylece "hltlar" (humours) veya "vcut svlar
teorisini ortaya koydular. Bu, yeni bir fikir olmamakla birlikte, onu rasyonel bir temele
oturttular. Bu teorinin insan ve hayvan vcudunda, kan ve safra gibi

ok nemli svlarn bulunduunun gzlenmesiyle ortaya kt phesizdir. Gerekten baz

fiziksel durumlar sv salglanmasn da beraberinde getirmekteydi; burun akmas ba
tmesine, kusma veya ishal ise farkl fiziksel durumlara iaret etmekteydi. Bu gzlemler,
sal vcuttaki dengenin rn olarak gren Pithagoras gr ile birleerek ad geen
doktrine gtrd. Empedoklesin drt unsuru (kk eleman) da, bu teorinin Hippokrates
versiyonunda rol oynad ve bu drt unsur yannda drt keyfiyet veya nitelik kuruluk,
slaklk, scak ve soukyer ald. Sonuta, vcutta kan, kara safra, san safra ve balgam olmak
zere drt vcut svsnn bulunduu dnld. Bu svlar drt keyfiyet (nitelik) ile
birletirildi ve salkl bir insanda bunlarn hepsi denge iindeydi. Bir veya ikisinin fazlal
vcutta bir takm fiziksel dzensizliklere sebep olmaktayd. Daha sonra, milattan sonra ikinci
yzylda, hekim Galenos bu doktrine drt mizac ekleyerek geniletti ve insanlar, kanl (scak
ve cana yakn); flegmatik (yava hareket eden, uyuuk, miskin); melankolik (zgn, durgun) ve
kolerik (abuk kzan, abuk tepki gsteren) olmak zere drt snfa ayrd. Bu snflandrma,
drt vcut svs ve Hippokrates'in drt nitelii ile tpta on yedinci yzyla kadar kullanld.
Bylece hastalklar ve hummalar, vcut svlarnn ve niteliklerin dengesizlii olarak
addedildi (Resim 8. 271). Ancak bunlarn deiik cinslerinin, bilhassa gs hastalklarnn ve
stmann eitli tesirlerini tanmak iin byk aba gsterildi. Stma, dier hastalklar
maskeledii veya en azndan belirtilerini farkl gsterdii iin hekimlere ciddi glkler
yaratan bir hastalkt. Stma, Akdeniz blgesinde yaygn grlen bir hastalk olduundan
Hippokrates hekimleri sk sk bu zorluklarla karlamlard. Hastalan dikkatle muayene
etmelerine ramen, nabzn ate ile deitiini fark etmemi olmalar artcdr. Muayene
srasnda hekimlerin nabz lmeye ender olarak bavurduu anlalmaktadr. Bunun sebebi,
belki de ateli hastaln seyrini tahminden (prognoz) ok, ateli hastal tehise (diagnoz)
nem vermeleriydi. Netice itibariyle, Hippokrates hekiminin grevi doann iyiletirici
kudretini kullanmakt ve tedavi, bu husus gznnde bulundurularak yaplmaktayd. Bylece
hekim, tedavide mhsillerden, kusturuculardan, alk perhizinden ve hatta kan almadan
(hacamat) faydalanaca gibi iyilemenin doal olarak meydana gelmesi iin acy dindiren,
geveme, rahatlk veren banyolar, masaj, arpa suyu, arap, bal enfzyonlar tavsiye
etmekteydi. Hastann ruh sal da ayrca hekimin ilgisi dahilindeydi.
Tbbi klimatoloji hakknda ilk bilimsel eseri yazan kii de Hippokrates idi. Havalar, Sular,
Beldeler baln tayan bu eserde Hippokrates, evre ve iklimin salk zerindeki ve zellikle,
salgn hastalklarn yaylmasndaki etkisini anlatt gibi, yerel su ve yiyeceklerin ve hatta
insanlarn tabiatndan bahsetmektedir. Eser tamamyla yeni bir
Bir madde veya bitkinin scak su iinde bekletilmesi veya kaynatlmas neticesinde elde edilen sv, (.n)

96

aratrma alan at. Ancak, Hippokrates klliyatn oluturan kitaplar iinde en popler olan,
muhakkak ki aforizmalar ieren kitaptr. Bugn bile, derlenmesinden 2300 yl Sonra, birok kii
"Hayat ksa, sanat uzundur. Frsat abuk kaar, tecrbe gvenilmez, hkm vermek zordur
eklinde balayan aforizmay duymutur. Buna ramen aadaki ikinci cmle daha az
tannmtn "Hekim yalnzca kendi grevini yapmaya deil, fakat ayn zamanda hastann, ona
refakat edenlerin ve etrafindakilerin ibirliini de salamaya hazr olmaldr." Bu cmle,
hekimler tarafndan, alar boyu, davranlara rehber olarak benimsenen ve hekimin grevinin
hastasnn menfaati dorultusunda almak olduunu ve aralarndaki gvenin kutsalln
vurgulayan "Hippokrates Yeminini hatrlatmaktadr.
Hippokratesi eletirenler bazen onu bireyi tedavi etmekten ziyade genel bilgi retmekle
sulamlar ise de, Hippokrates ekolnn hedefini yksek tuttuu aktr. Hippokrates ve onun
izleyen hekimlerde bilimsel tbbn Bat daki ilk iaretlerinin grld dorudur. Hippokrates,
bilimsel bak asn telkin etmi, by ve safln hkm srd bir alanda bilimsel
yntemleri kullanmt. Hkmleri dikkatli ve llyd. O zamanlar hkm sren batl
itikadlar, konu ile ilgisi olmayan tm felsefi dnce ve szleri reddetmiti. Bundan baka
Hippokrates, tedavi ettii vakalarn kaytlarn tutmu; bu kaytlarda, baar ve baarszlklarn
gerek bir bilim adamna yarar tarzda vermiti. Gerekten de, tbbi rapor tutma geleneini
Bat'da ilk balatan Hippocratestir. Ancak bu gelenek kendisinden sonra Batda ne yazk ki
devam ettirilmemitir; milattan sonra dokuzuncu yzylda slam medeniyetinde yeniden
canlanm ise de Avrupada on altnc yzyldan nce uygulanmamtr.
Platon
imdi, Sokrates sonras filozoflar dnemine geiyoruz. Bunlardan birincisi, Sokrates'in
rencisi ve yakn dostu olan, gerek Yunanistanda gerekse baka yerlerde kendinden sonra
gelen filozoflar nemli lde etkilemi bulunan Platon (Eflatun)'dur. Platon, M 427 ylnda
muhtemelen Atina'da dodu ve M 348 veya 347'de yine orada ld. Hayatnn byk ksm
skntl devirlere rastlad. M 431 'den 404'e kadar Atina ile sparta arasnda, Atina'nn kesin
malubiyeti ile sonulanan Peleponnes Savalar yaplmaktayd. M 403'te, bozgundan bir sene
sonra, her ne kadar sosyal yaps biraz deimi olsa da Atina, yeniden bamsz bir demokrasi
haline geldi. Atinay evreleyen krsal blgenin tahrip grmesinden dolay, byk toprak
sahipleri artk hakim aristokrat snf olmaktan kmt. Onlarn yerine ykselen tccar snf
hem zengin hem de glyd; bu yzden Atina, takibeden yzylda hatr saylr bir maddi refah
dnemi yaad. Hitabet, Demosthenes ile; yaratc dnce ise Platon ve Aristoteles ile zirveye
ulat.

97

Kendisi de aristokrat olan Platon, her zaman asaletinin bilincinde bir kiiydi. Buna ramen,
kamu ilerine katlmamay tercih etti. Bunu belki ynetimdekilere gvenmedii iin belki de
hocas Sokrates gibi ahlak ilkelerine ve insanlarn iyi vasflarna inanmad iin yapt. Belki de,
kendisini felsefe konusundaki aratrmalara kaptrm olduu iin kamu ilerine girmedi. Sebep
ne olursa olsun, otuz yana gelince seyahat etmeyi kararlatrd, nce, talya'y ve
Pithagoraslar ziyaret etmek iin Batya gitti. ieronun rivayetine gre, nce Msr' ziyaret
etti. Ayrca Sirakuzaya gitti ve Sicilya'nn politik hayatna kart. Sicilyada iken Tarentum'lu
Arkhitas ile tant. Arkhitas gl bir politikac olduu kadar, matematikteki "ortalamalar ve
orantlar teorisine ve ayrca mzik teorisine de nemli katklarda bulunmutu. Mzik teorisine
yapt katklardan biri de uydu: ses perdesi ykseldike yani ses gittike daha tiz olduka
bu sesi veren hava stununun veya titreen telin frekansnn arttn gzledi. Arkhitas, eitli
bilimlerin temelleriyle de ilgilenmi ve btn bilimlerin temelinde hesap sanat"nn bulunduunu ve hatta bunun geometriden daha da nemli olduunu ileri srmt. Hesaplamalara ve saylara olan bu merakna ramen Arkhitas, geometri ile de uram, kbn iki
katnn alnmas problemine getirdii zmle n kazanmt. Btn bunlar, Platon'un ileride
matematik eitiminde srar etmesine sebep olacakt: matematik eitimi, akl ile bilgi arasndaki
balanty kavramay saladndan, ynetici olmak isteyen herkes iin gerekliydi.
Platon, M 388'de Atina'ya geri dnd ve bu tarihten sonra tamamyla bir filozof hayat
srd, retime arlk verdi. M 387'lerde ehrin Bat kapsnn dnda, Cephissos kylarnda
bir arazi satn ald. Bu yer, Ispartal Heleni geri getirmek iin Kastor ve Polluksa yardm eden
efsanevi kahraman Akademostan dolay, "Akademi" adyla tannmaktayd. Burada muhtemelen
baz yaplar, belki bir "museum' (mzlerin tapna anlamnda), bir toplant salonu, yemekhane
ve dier odalar bulunmaktayd. Ayrca bir de zeytinlik mevcuttu ve dersler muhtemelen bu
zeytinlikte veya yaplarn birinin saann glgesinde yaplmaktayd. Byle bir okul yenilik
saylmazd: daha nce Mezopotamyada, Msr ve Yunanistan'da da okullar kurulmutu. Ancak,
Akademiyi dierlerinden ayran zellik, "yksek" retim (bugnk lisans st eitime benzer
bir eitim) vermesiydi. "Yksek retim yalnzca Platon zamannda verilmedi, ok sonralar da
verilmeye devam etti. Akademi yaklak 900 yl yaad ve ancak MS 529 ylnda Bizans
mparatoru Jstinyen'in emriyle kapatld (Resim s. 80).
Platon'un "dealar Teorisi onun felsefi grnn tamamna hakim olduu gibi, btn
bilimsel speklasyonlarn da etkilemiti. Esas olarak bu teori, grdmz her eyin,
duyularmzla farkna vardmz her nesnenin "grn"ten baka bir ey olma-

98

dn varsaymaktayd. Temel bir gerek var olmasna ramen, bu bizim gremediimiz bir
eydi. Asl gerek, bir temel Form ya da dea idi, sabit idi, deiken deildi. Bizim
gzlediklerimizde byle bir sabitlik yoktu: bunlar, gerek zn, Formun veya deanm yetersiz
bir kopyasyd. Bylece, biz bir kedi grdmz zaman, gzlemlediimiz ey asl kedinin
mkemmel olmayan bir kopyasyd: bizim kedimiz yalanacak ve lecek, fakat esas olan kedi
dea s hep orada olacakt. Bu esas dea, sabit ve asl gerei iermekteydi: gzlenen dnya,
onun bir glgesinden ibaretti. Bunu aklamak iin Platon, bir maarada, sadece karsndaki
duvar grebilecek ekilde zincirlenmi adam rneini verdi. Adamn, dnyann gelip getiini,
duvardaki glgelerin hareketinden grmesi gibi, biz de doay gzlerken asl gerei
duyularmzla fark edemiyorduk. Gerek, asl gerek, bizim hibir zaman gzleyemeyeceimiz
bir eydi. O, ancak zihinde tasarlana- bilirdi. Dolaysyla Platon a gre bilimin esas hedefi,
dealar aratrmak ve anlamakt.
Bazen karkla sebebiyet verecek ekilde realizm olarak adlandrlan Platonun 'dealar
Teorisinin bilim tarihi zerindeki etkisi, uzun vadede onun dier spesifik bilimsel teorilerinin
hepsinden daha derin oldu. Zira, Platona gre, doa lemi "asl veya "mkemmel geree
ulamak iin uygun vasta deildi. Bunu ancak "derin dnme veya "ilhm ile kef etmek
mmknd. Bu dnce, St. Paulun retileri vastasyla Hristiyan dncesinin temel
talarndan birisi oldu. Platon iin deney ve gzlem, Sokrateste olduu gibi sadece lzumsuz
deil, ayn zamanda bilgiyi elde etmede de kesin olarak yanltcyd. Platona gre, evren
hakkndaki teorilerin deerlendirilmesi, onlarn doay aklamalar veya doa olaylarn
nceden haber vermede gsterdikleri baar ile deil, fakat ilhi mkemmellii ifadedeki
baarlan nispetinde yaplmalyd. Platonizm (Eflatunculuk), Aristotelesin retilerinin
etkisiyle ortaa Kilisesinde geri plana itilmi, ancak Rnesansta tekrar canlanmt. Bununla
beraber Platon'un gerek bilgi konusundaki grleri, ortaada inan-akl tartmalarna
hakim oldu. Keza, Platon, geometrinin, ortaada el stnde tutulmasna katkda bulundu.
Zira geometri, az sayda temel nermeden yola karak birbirinden tamamen farkl ok sayda
sonu elde etmeye imkn veren "dedktif (tmdengelim) yntemin en yksek rnei idi. Bu
yntem, ok saydaki ve eitli doa olaynn gzlemlemeye ve bu bilgileri tek bir birletirilmi
aklama ortaya koymak iin kullanmaya dayanan, daha deneysel zellikteki "indktif
(tmevarm) yntemin, tamamen aksi bir yntemdi.
Platonun siyasi fikirleri Cumhuriyet, Devlet Adam ve Kanunlar adl kitabnda yer
almaktadr. Platon bu kitaplarda, sekin bir toplum yannda, nfusun bete birinden oluan bir
yneticiler ve muhafzlar grubunun nfusun geri kalan ksmn ynetmesini teklif etti.
Yneticiliin babadan oula getii yneticiler snfnda, eler ve ocuklar da dahil olmak zere
herey ortakt. Platon, halk kitlesinin ideallerinin deil, an-

99

cak isteklerinin olduunu dnmt: halk yani tccarlar, zanaatkrlar, el emei veren
iiler yalnzca ynetilmeye laykt. Platon, tm istek ve ihtiraslardan kuku duymaktayd.
Paray, hatta aile sevgisini hor grm ve kar cinse olan sevgiye srt evirmiti. Bununla
beraber, politikacnn kar konamaz ihtirasn iktidar akn tamamen grmezlikten
gelmi olmas gariptir. Ancak sekin ynetici snf zel olarak eitilmeliydi ve belki de Platon,
byle bir eitimin mal ve ailenin ortak kullanm ki onun iin ok nemliydi ile
birletiinde, iktidarn zarar grmesini nleyeceini dnmt. Platon matematiin,
eitimin tamamlayc bir paras olduunda srar etmiti; ancak bu tutumu, matematiin
yalnzca matematik olduu iin deil, onun akl terbiye etmedeki yaran yznden
benimsemesi ilgi ekicidir. Platon, matematiin devlet sistemi iin faydal olduunu dnm
olmakla birlikte dnce zgrl, yeni dinleri kabullenme, politika kurumunu eletirme,
yeni fikirleri gz nnde bulundurma konusunda genlere izin verilmesi gibi, dier baz
tutumlarn zararl olduundan son derece emindi. Bunla- nn hepsi ok nemli sular idi.
Ksacas, Platon, idealletirilmi bir totaliter devlet sistemini savunan aristokrat bir gericiydi.
Burada konu d olsa da, Platon un politika konusundaki fikirlerinden bahsetmek
gerekliydi. nk politika, Platon'un ilgilendii meselelerin iinde son derece nemli bir yer
igal etmekteydi; onun tm felsefesini etkisi altna almt. Ayrca, eh byk bilimsel eseri olan
Timaios (Latinceletirilmi ekli Timaeus) 'dan da anlalaca gibi, politika onun doa lemine
yaklamnn ve evren hakkndaki fikirlerinin iine ilemiti.
Timaios esas itibaryla blmden oluan bir diyalogdur. Birinci blm, Atlantis
efsanesinin anlatld bir giri zelliini tamaktadr. Bunu, kitabn en uzun ksm olan ve
drt unsur (kk eleman) teorisini, madde teorisini ve duyularla gzlenen objeler teorisini konu
alan "Alemin Ruhu'' balkl blm izlemektedir. Son blm biraz fizyolojiden sz etmekte,
insan ruhunu ve vcudunu tartmaktadr. Platon'un evren anlayna gelince; evren, gk
cisimlerinin dzgn hareketlerinin de gsterdii gibi dzenli ve aklla kavranabilir bir yer idi.
Evrenin ruhunu, insan ruhu ile karlatrmak mmknd. Gezegenler ve yldzlar asl
gerein en yce temsilcileriydi. Onlar, Platon'un dealarnn rnekleri olduu gibi, Tanr bile
olabilirlerdi. Matematik, yldzlarn ilahi hareketlerini aklard. Bu yldzlar hareket ettike
gklerin mzii yaylmakta ve insanlar ld zaman, ruhlan geldikleri yldzlara geri
dnmekteydi (Resim s. 115).
Platon'un evren anlaynn temelinde mikrokozmos ve makrokozmos doktrini yani insann
kk dnyasnn evrenin byk dnyasn aksettirdii gr yer almaktayd. Bu,
Demokritos'un da kulland bir tema olup, birok filozofun aklna gelmi ve ortaa Avrupa
dncesinde de ok bariz ekilde grlmt. Platon bu fikri o kadar gelitirdi ki, sonuta
muhtemelen Babil kaynakl bir tr yce ve manevi astrolojiye ba-

100

land. Bunun Timaiosta yer almas bir talihsizlikti. Zira, sonraki dnemlerde Timaios u
okuyanlar Platoncu gr anlayamayp, mikrokozmos ile makrokozmos doktrinini, astrolojik
kehanetlerde bulunmak iin horoskopa bakmay hakl klmak iin kullandlar.
Platonun astronomi ile ilgili fikirlerinin hepsi Timaios'ta.yer almaz. Bazlar, dier eserlerinde,
hatta Cumhuriyet'de ve Kanunlar'da bulunmaktadr. Zira Platon, evrenin bir tasviri olan
astronominin, ynetici sekin snfn eitimi iin gerekli olduunu ve hatta astronominin herkese
retilmesi gerektiini dnmt. Ancak Platon un verdii tasvirler ok kere hayal rn
tasvirler olup, retilmesi gereken astronominin ne olduu her zaman ak deildi. Kendisi
gezegenlerin hareketini yle aklamt: gezegenlerin her biri, kenarnda bir deniz kznn
oturduu "halkalara tesbit edilmi olup, bu halkalarn hepsi evrenin merkez ekseni etrafnda
dnmekte; bu eksen Kader Tanralar Klotho, Atropos ve Lakhesis tarafndan hareket
ettirilmekteydi. Halkalarn tam olarak nasl olduklarna karar vermek zordur; Platon zamannda
ip eirmek iin kullanlan krn dzenli hareket etmesi iin dzenteker olarak dnen diskler
kullanlmaktayd. Ancak bu benzerlii zorlamak ve hatta Platon'un kesin olarak ne demek
istedii zerinde durmak pek doru deildir. Platon, kesin ifade kullanmak istediinde kullanrd, ancak daha renkli bir dil kulland zaman, ayrntl bir bilimsel tasvir deil, bir izlenim
vermeye alyor demekti. Bereket versin ki, Platon'un vermek istedii kesin anlam -eer var
ise bilimsel astronominin geleceini fazla etkilemedi.
Platon'un evren gr, Filolaos hari, dier Pithagoraslara ok ey borludur. nk
Platon, kre eklindeki Yer'in evrenin merkezinde bulunduuna ve Gne, Ay ve gezegenlerin
Yer'in etrafnda deiik hzlarda dnmekte olduuna kesin olarak inanmaktayd. Bunun
yannda, Filolaos'un Yer'e gre yapt gk cisimleri sralamasn kabul etmiti. Tek bir evren
vard Platon atomistlerin ok sayda evren bulunduu eklindeki fikrini reddetti farkl
cisimlerin hepsinin drt kk elemandan meydana geldiine inand. Ate, ilahi gk cisimleri; hava,
kanatl yaratklar; su, suda yaayan varlklar ve toprak, karada yaayanlar iindi. Gk cisimleri
yalnzca ilahi olmayp, ruh da tamaktayd.
Platon'un astronomisini nasl deerlendirebiliriz? Grleri yeni bir fikir, yeni bir evren
teorisi iermedii gibi, ok defa karmakarkt. Fakat bu karklk iinde faydal olan bir husus
vard ki, o da Platon'un matematie verdii nemdi. Bu da bilim iin bir kazan oldu. Bunun
yannda bilime tam ters etki yapan bir baka gr de vard. Bu da, Platon'un gzleme
gvenmemesiydi: akl yoluyla varlan sonularn deney ile elde edilenlerden daha stn
olduuna inand. Evren hakknda yaplan felsefi speklas-

101

yon, grnr hareketlerin kesin gzleminden daha aydnlatcyd. Evrendeki cisimlerin gerek
hareketleri, bakarak deil aklla kavranrd. Bu da, bilimsel bilgiyi elde etmenin yce ve felsefi
bir aba olduunu kabul eden ve onu elde etmek iin akln kullanlmasn, basit ve detayl kayt
ve gzlemlere tercih eden aristokratik Yunan dncesinin bir dier rneiydi. Bu zihniyet,
Yunanllarn yapt birok buluun teknie uygulanmasn engelledi.
Platon un bilime etkisi iyi mi, yoksa kt m oldu? Eserleri bilimin gelimesini tevik etti
mi, yoksa etmedi mi? rencilerinin gayretleri, eserlerinin gc ve eserleri hakknda yaplan
aklama ve yorumlar vastasyla Platon un daha sonraki filozoflara ok byk etki yapm
olduu phesizdir. Her ne kadar matematie verdii nem faydal olmu ise de, deneye dayal
bilimi tek bir adm dahi ileri gtrmemitir. Gerekten de Platon, deneyi esas alan bilimi kesin
olarak hakir grmtr. Yunan biliminin her zaman felsefi speklasyona pratik deneylerden
daha fazla arlk verdii muhakkaktr; bu eksiklik, Platon'un dealar Teorisi ile daha da
artmtr. Sonu olarak Platon'un bilime olan etkisi bilimin ilerlemesi yolunda ilham verici
deil, duraksatc olmutur.
Knidos'lu doksos
Ksa bir sre Platon'un rencisi olan doksos (Eudoxos), milattan nce yaklak 408'de
yonya'daki Knidos'ta (Data) dodu. Tarentum'lu Arkhitas'tan geometri rendi, mzik ve
saylara olan ilgisini de muhtemelen ondan miras ald, doksos, tp eitimini Empedokles'in
rencisi mehur anatomi bilgini Filistion'un yannda grd. Gelecek iin mit vaad eden bir
gen olmakla birlikte, zengin deildi. Akademi'de okurken paraszd ve ancak arkadalarndan
ald para ile seyahatini gerekletirebildi. Msr'a gitti ve bir mddet bugn Kahire'nin
yaklak 11 km. kuzeydousunda yer alan Heliopolis'te kald. Sekiz yllk bir takvim devresini
orada hesaplad sylenmitir. yonya'ya dnnce, bugnk Trkiyenin batsnda yer alan
Frigya blgesinde kendi okulunu kurdu ve byk baar kazand. Daha sonra baz rencilerini
Atinaya gtrdnde bu onun Atinay ikinci ziyaretiydi Platon onun erefine bir ziyafet
verdi. En sonunda Knidosa dnd ve orada teoloji, astronomi, meteoroloji ve matematik
retti, kitaplar yazd. ehir iin kanunlar hazrlanmasna yardm etti ve tahmin edilecei gibi
ok saygdeer bir insan oldu. Bilim adam olarak Platon'u glgede brakt muhakkaktr.
doksos bugn esas itibariyle e merkezli kreler teorisi ile tannmaktadr. Bu astronomi
teorisi, takibeden 1800 yl boyunca son derece etkili olmutur. Onun bu teorisini incelemeden
nce, nemli ilerlemeler kaydettii matematiinden sz etmek gerekir. lk olarak, geometri
teoremlerini ve aksiyomlar formel sunu tarzn yani klides teknii olarak adlandrdmz
teknii ortaya koymutur. kinci olarak, matematiksel oran-

102

tlar konusunun btnn incelemi ve yeni bir teori ileri srmtr. nc olarak da, altn
blnme" deki oranlar zerinde alm ve nihayet, daha az dikkati eken fakat daha nemli
olan tketme metodunu (the method of exhaustion) gelitirmitir.
Pithagoraslarn "irrasyonel saylarm varln kefettikleri gnden beri, orantlar
konusuna yeni bir yaklam ile bakmak gerekmekteydi. Zira, 2'nin kare kk gibi saylar basit
orant eklinde ifade edilememekteydi. Bu, ya aritmetik ile geometri arasndaki ilikinin
reddedilecei ya da irrasyonel saylarn yeni cins saylar olduunun kabul edilecei anlamna
gelmekteydi, doksos ikinci teklifi benimsedi. Bu durumda, dier matematikileri ikna
etmesini gerektirmekteydi; bu da o kadar kolay deildi. Bunu yapmak iin, byle saylarn var
olduunu ve dier saylar gibi ele alnabileceini; bu saylarn varln geerli klacak
geometrik ispatlarn bulunduunu gstermek gerekliydi. Tketme metoduna gelince, bu metod
doksosun kre ve koni gibi kat cisimlerin hacmini hesaplamak iin gelitirdii bir yntemdi,
sonsuz kk kesitler kullanmaya dayanmaktayd. Bu yntemde sonsuz kk para ile neyi
kast etmek istediini kesin olarak tanmlamas gerekliydi. Bunu yaparken, birka bin yl sonra
"integral hesap" (integral calculus) olarak adlandrlacak olan, bugn Newton ve Leibniz'in
isimleriyle birlikte anlan bir matematie doru nemli bir adm atmaktayd.
doksos ayrca kre zerindeki daire ve dorularn geometrisini inceledi; buradan hareket
ederek e merkezli kreler ile ilgili nemli teorisini gelitirdi. Bu teoride, Gne'in, Ay'n ve
gezegenlerin gzlenen hareketini aklamak iin, belli sayda e merkezli kre birbiri iine
geen fildiinden yaplm in toplan gibi kulland (Resim s. 114). Bu ok zekice bir modeldi;
gezegenlerin gkyznde yalnzca basit yrngeler izmediini, fakat yldzlardan oluan bir
zemin zerinde bazen bir ynde bazen dier yndeki hareket ediyormu, hatta duraksyormu
gibi grnmelerini aklamaktayd. Pithagoras'tan beri, btn gk cisimlerinin Gne
etrafnda daireler izerek hareket ettikleri kabul edilmekteydi, doksos*un iddias ise, dairesel
hareketler veya daha dorusu kre yzeyine izilmi hareketler kullanarak bu gzlemleri
aklamak, Yunanllarn tabiriyle, "zevahiri kurtarmak"t; hedefine, farkl eksenler etrafnda ve
farkl hzlarla dnen e merkezli kreler kullanarak ulat. Gelitirdii nihai model olduka
karmakt ve bu yzden ayrntsyla incelemeye gerek yoktur. Sistemin nasl altn
gsteren bir rnek vermek yeterli olacaktr.
Ay'n hareketini dnnz: Ay, Yer'in etrafndaki hareketini bir gnde tamamlar; dier
herhangi bir gk cismi gibi doar ve batar. Ayn zamanda, bir ay sresinde kat ettii bir
yrnge zerinde hareket eder. Dier taraftan Ay (veya yrngesi) 18 seneden biraz uzun
sren bir tutulmalar devresini tamamlayacak ekilde hareket eder. Bylece

103

doksosun modeli; birincisi gnlk hareketi, kincisi aylk hareketi ve ncs de tutulmalar
devresini aklamak iin kreye ihtiya gstermektedir. Ancak krelerin bu dzende olmas
art deildir, doksos muhtemelen nce Ay'n gnlk hareketini gznne ald ve bunu,
devrini 24 saatte tamamlayan bir kre ile aklad. Bu krenin ekseni, Yer'in kuzey ve gney
kutuplan dorultusundayd. Bu arada, doksosun Yer'i hareketsiz olarak kabul ettiini de
belirtelim. Ayn gnlk hareketini aklayan krenin iinde bir kre daha vard ve bu ikinci
kre tutulmalar kresiydi. Ekseni ekliptiin kutuplan dorultusundayd yani eksen, Gnein
gkteki grnr yrngesine dik idi ve devrini 18 ylda tamamlayacak ekilde ok yava
hareket etmekteydi. nc kre, Ayn aylk hareketini aklamak iin dnlmt. En
iteki bu kre, devrini ayda bir tamamlayacak ekilde dnmekteydi ve ekseni ortadaki kre ile
5lik bir a yapmaktayd (nk Ayn yrngesi Gnein grnr yrngesine 5 eikti).
doksosun modelinin bu ekilde olabileceini daha nce belirtmitik: eseri gnmze
kadar gelmediinden ve elimizdeki bilgiler Aristoteles gibi yorumcularn dncelerine
dayandndan, hi kimse bundan kesin olarak emin olamaz. Son yllarda baz bilim adamlar,
doksosun Ayn yrngesi hakkndaki bilgisinden tam olarak emin olamadktan iin,
tutulmalarla ilgili olan orta kre konusunda pheye dmlerdir. Ancak doksosun ok
gelimi bir teoriye ihtiyac yoktu. Devreyi bilmesi yeterli olup sebebini bilmesi gerekmezdi.
Ayrca genel kanya gre, gzlem kaytlan bu konuda yeterli bilgi salamaktayd. Yine de
pheler varsa, bu bizi endielendirmemelidir. Bizim iin nemli olan, doksosun "zevahiri
kurtarmak iin bir model tasarlam olmas, bu modelin Gne, Ay ve gezegenlerin hareketini
aklayacak kadar esnek olmas ve salam matematik temeller zerine oturtulmu olmasdr.
Baz adalar, onun e merkezli krelerini eletirmi ve bu teorinin, gezegenlerin yrngeleri
zerindeki hareket ederken gzlenen parlaklk deimesini aklamadndan ikayet
etmilerdir. Ancak, bu olay aklayacak bir teorinin gelitirilebilmesi iin, yzyllar gemesi
gerekecektir.
doksosun astronomi ve matematik alanndaki almalarnn kendi nesli ve sonraki
nesiller zerinde ok byk etki yaptna phe yoktur. Onun e merkezli kreleri, ortaada
Batl astronomlarn kristal krelerine dnmtr. Matematii ise, daha sonraki
matematikileri derinden etkilemitir, doksos, ok kere Platon a olarak adlandrlan
ada yaam olmakla beraber, bir bilim tarihisi, bu a doksos a" olarak
adlandrmann daha isabetli olup olmayaca fikrini ortaya atmtr.
Aristoteles
M 384teki doumu yeni bir a balatan Aristoteles ile Yunan biliminin en nemli
ahsiyetine gelmi bulunuyoruz. Aristoteles, Egenin kuzey sahilindeki Kalki-

104

dikya'da, zerinde Athos tepesinin yer ald yarmadadaki Stageiros'da dodu. Ege'nin kuzey
sahili, 230 km. daha gneydeki Kalkis'ten gelen Yunanllar tarafndan daha nce
koloniletirilmiti. Kalkidikya, Makedonya'ya yaknd ve Aristotelesin babas, Byk skenderin
dedesi olan Makedonya Kral III. Amintasn (bazen II. Amintas da denir) zel doktoru olarak
tayin edildiinde, aile bakent Pellaya tand. O zamana kadar, Yunanllarla yava yava
dostluk kurmu olan Makedonyallar artk kendilerini Helenlemi grmekteydi. Hakikaten,
Arkaelosun (M 413-399) krall zamannda bakent, bir Yunan kltr merkezi haline geldi;
ripides, byk trajedisi Bakhalar (Bacchae) burada yazd. Arkaelosun lmnden sonra lkede
iktidar atmalar olduysa da 359'da II. Filippos ban getirerek Kalkidikya yi kendisine balad.
Sonra da, kuvvet ve diplomasiyi birlikte kullanarak Yunanistann tmne hakim oldu. leride
grlecei gibi, Makedonyann bu gcnn Yunan kltr zerinde nemli etkileri olacakt.
Aristoteles henz delikanl iken anne ve babasn kaybetti; on yedi yama geldiinde, velisi
Proksenos, renimini tamamlamas iin onu Atina'ya gnderdi. Aristoteles burada Platon un
Akademisine kaydoldu ve ksa zamanda, ileri zeks ve gayreti ile takdir kazand. Platon ona
okuyucu" ve akl" adlarn takmt. Aristoteles, takibeden yirmi yl boyunca Platonun
lmne kadar resmen Akademide kald. Aratrc yaps, onu Platon dndaki kiilerden de
konuma sanat ve politika renmeye sevk etmi gibi grnmektedir. Zamanla, birok
bakmdan Platon'dan farkl dnmeye balad. Yunan tarihisi Diojen Laertiosa gre,
Aristoteles aslnda Akademiyi Platon'un lmnden nce terk etmi, bunun zerine, Platon da,
"Aristoteles beni, taylarn kendilerini douran analarn tekmeledikleri gibi tepti" demiti. Platon
lnce, Akademi'nin bana yeeni Seusippos geti. Belki bu yzden, belki de ehirdeki
Makedonya aleyhtar hareketten dolay, Aristoteles Atinay terk etti. Baka bir akademisyen
olan Ksenokrates'in eliinde, Ege'yi geerek, yonya'ya, Midilli yaknndaki Atarneosun Saray
na gitti. Burada onlan, blgenin idarecisi ve Akademide bir mddet bulunmu olan Hermeias
karlad ve Aristoteles, Hermeiasn yeenlerinden olan ilk kans Pityas ile burada evlendi.
Aristoteles yl kadar buraya yakn olan Asosta yaad ve komu ada Midilli ye yapt
ziyaretlerde, doa aratrmalar yapan Teofrastos ile tanarak onunla arkada oldu; yine bu
adada kendisi iin baz nemli biyoloji gzlemleri yapt. M 343'te, Makedonyal Filippos,
Aristoteles'i olu skenderin hocas olmas iin Pellaya davet etti; Aristoteles daveti kabul etti.
Prense, babas sefere ktnda kralla veklet etmeye balayana kadar yl boyunca hocalk
yapt. Aristoteles, 335 ylma kadar Makedonyada kald; skender tahta getiinde Aristoteles
Atina'ya giderek orada kendi okulu-

105

nu ve aratrma merkezini kurdu. Okul, eskiden Apollo Lykeiosa ithaf edilmi olan bir koruda
yer almaktayd; bundan dolay "Lykeion" (Lyceum)* ad ile tannd bu terim modern bilim
kurumlarn belirtmek iin kullanlan "akademi" teriminden daha uygun bir terim olabilir.
Aristoteles ders verirken bu koruda yrmeyi adet edinmi olduundan kendisi ve rencileri
"yryenler" veya "peripatetisyenler" olarak tannd. Aristoteles, sonraki on yl boyunca
Lykeion'da yaad ve alt. Burada, ok faal bir okul ile bir ktphane kurmakla kalmayp,
ayn zamanda doada bulunan eitli cisimleri biraraya toplad bir mze oluturdu. Bu,
Platonunkinden ok farkl bir yaklamd, insann evreni yalnzca dnerek gznde
canlandrabileceine inandndan, Platon bu gibi vastalar reddetmiti. Halbuki Aristoteles,
insann doa lemini anlayabilmesi iin, elde edebilecei tm elle tutulur gerekleri toplamas
gerektiine inanmaktayd. skender, mzeye malzeme salam ve Lykeion a maddi katkda
bulunmutu. Ancak skenderin 323teki lmnden sonra Makedonyallarn aleyhinde olan
grup Atina'da yeniden hakim oldu. Aristoteles dinsizlikle suland ve Kalkis'e snd ve birka
ay sonra orada ld. Lykeion, Teofrastosun idaresi altnda yaamaya devam etti.
Aristotelesin almalarn, Akademide iken yaptklar ile Akademiden ayrldktan sonra
yaptklar olmak zere iki dneme ayrmak uygun olur. Birinci dneme ait eserlerinde Platon'un
etkisi, ikinci nemde ise daha bamsz bir dnce yaps grlmektedir.
Aristoteles ne retmekteydi? lk kitaplarnda matematie kar byk bir sayg grlmekle
birlikte, bunlar esas itibariyle aksiyomlar oluturmak iin diyalektiin, soru- cevap metodlarnn
kullanm ile ilgili eserlerdir. Bu eserler, ruhun lmszl ve gk cisimlerinin ilahi olduklar
gibi baz Platonik fikirleri kabul ettiini de gsterir. lgi ekici olan, burada bile Aristotelesin bu
cisimlere birer ilk rnek "archetype olarak deil, somut varlklar olarak bakmasdr; insann bir
deaya deil, gerek yldz ve gezegenlerin, gerek fiziksel cisimlerin mkemmel hareketlerine
baktn dnmt. Yine de, bu cisimlerin dierlerinden farkl olduklarn kabul etmi ve o
andan itibaren, bunlarn Empedoklesin drt unsurundan (kk eleman) farkl, bozulmayan bir
beinci z de iermelerinin mmkn olabileceini dnmt.
Aristoteles, fiziksel maddenin kendisinin, onun ekli veya deas kadar nemli olduunu
kabul ederek, gerek bilimsel almaya ereve oluturabilecek bir etki alan yaratt. Bu
bakmdan, maddenin aratrlmasna hi nem vermeyen Platondan ok daha fazla bilim
adamyd. Dolaysyla Aristoteles biyoloji, astronomi ve fizik dahil olmak zere birok dalda
byk bir bilgi birikimi meydana getirdi. Btn gzlemlerinde kesin mantk metodunu uygulad,
bu metod ile, gzledii cisimlerin olumasndaki eitli

* lkretim ile yksek retim arasnda yer alan retim kurumlarn adlandrmak iin on dokuzuncu yzyln banda Fransada
kullanlmaya balanan "lyce" terimi, Lykeion"dan tretilmitir. "Lyce" terimi, daha sonra Franszca okunuuyla (lise) Trke'ye girmi
ve Trk eitiminde de ayn tip retim kurumlan iin kullanlmtr. (.n.)

106

sebepleri aratrd; ancak bu sebeplerden sadece birini, ilk hareket ettiriciyi, manta dayal
aratrmann kapsam dnda tuttu.
Aristotelesin bilimsel metodunun ileyii, en ak olarak felsefi dncenin lm arac olan
mantkta grlr. Kategorilerde veya iki kitaptan oluan Analitik (Tahlil Bilimi) gibi birok
eserinde, Aristoteles muhakemenin kanunlarm ortaya koymaya balamtr (Resim s. 114).
nermeleri, safsatalar, doru muhakeme usuln ve tmdengelime dayal formel kyaslama
sistemini, btn bunlar ayrntlaryla incelemitir. artlan ve ilikileri kelimelerle deil, zel
cebir sembolleriyle ifade eden modern sembolik mantn normlar gz nne alndnda,
Aristotelesin ifade eklinin olduka adal olduu sylenebilir ise de, sembollerle anlatm ok
daha yeni bir gelimedir. Aristotelesin yapt ki bu hi de kk bir baar deildir konuyu
salam temellerine oturtmak olmutur.
Aristoteles matematie dorudan katkda bulunmamtr. Bu alandaki kalc almas,
sreklilik ve sonsuzluk kavranlan zerinedir. Sonsuzluun fiilen deil, potansiyel olarak var
olduunu belirtmitir. Bu grn bugn bilim evrelerindeki yorumcular tarafindan
hatrlanmasnda fayda vardr. Ancak Aristoteles retisinin bu iki konudaki gerek meyveleri
ok gemeden Arkhimedes ve Apolloniosun almalarnda grlecek; daha sonralar da, on
yedinci yzylda Newton ve Leibniz gibi matematikilere sonsuz kkler hesabn (infinitesimal
calculus) gelitirmede yardmc olacakt.
Aristotelesin bugn astronomi ve fizik konusuna dahil edebileceimiz meseleleri tartmaya
ok zaman ayrm olmasna da armamak gerekir. Bu iki bilim dalnn ekicilii,
soyutlanabilen ve belirli cevaplar verilebilen ok sayda ak seik problemi ortaya koymasndan
ileri gelmekteydi. Bylece insan, gezegenlerin dzenli hareketlerini, bunlarn ne kadar uzakta
veya ne byklkte olduklarn aklamaya alabilir veya Yer'deki cisimlerin hareketlerini
aratrabilirdi; su niin yukardan aa doru akmaktayd? Alevler niin yukar doru
ykselmekteydi? Doal olarak, cisimlere has bu nitelikler, bilimin ilk dnemlerinde bu iki bilim
dalnn ortaya kma sebebiydi. Bunlar, insanlarn gerekten uraabilecekleri meselelerdi.
Aristoteles iin evren, bir kreydi; Yer, bu krenin merkezinde bulunmaktayd. Bu krenin
snrlan vard: nk eer evren sonsuz olsayd, bir merkeze sahip olamazd. Aristoteles, Yer'in
hareketsiz olduu fikrine dnmeden varm deildi, rnein Filolaosun ne srd, Yerin
hareket edebilecei fikri zerinde dnm ancak bu fikri reddetmiti. nk ona gre, eer
Yer hareket etseydi, yeryznde hzl rzgarlar ve dengesizlikler olmalyd ve byle bir duruma
imdiye kadar rastlanmamt. Tabii ki bu eit etkiler, yalnzca aada aklayacamz
Aristoteles'in hareket yasalar erevesinde var olabilirdi; fakat o dnemde bu savlar ve yasalar,
eldeki delillerin mantksal sonucu olarak olduka aklc grnmekteydi.

107

Aristoteles, yldzlarn ve gk cisimlerinin daire eklindeki yrngeler zerinde hareket

ettiklerini kabul etti. Bu durum estetik adan tatmin ediciydi; onu aklayacak e merkezli
kreler gibi bir mekanizma ile birlikte, gzlemleri dorular gibi grnmekteydi. Ancak
Aristoteles, kreleri gerek birer fiziksel varlk olarak dnmt; soyut bir matematiksel
aklama ona pek uygun gelmemekteydi. Bylece, saydam kristal krelerden oluan evren fikri
geerlilik kazanmaya balad. Fakat bu kreleri hareket ettiren neydi? Btn bu kreler niin
dnmekteydi? Bu sorular yine Aristotelesin hareket yasalarna dayanmaktayd. Bu yasalara
gre, hareket eden bir cismi hareket halinde tutacak srekli bir kuvvet gerekmekteydi ve
Aristoteles, en dtaki krenin yldzlar kresi ilk hareket ettirici olduunu dnd.
Hatta daha da ileri giderek, btn bunlarn arkasnda btn sistemi yneten bir "hareket
etmeyen hareket ettiricinin bulunduunu ileri srd. Burada artk fizii terk edip, metafizie
giriyoruz ve bilimden ilahi dzene, fiziksel aklamalardan fizik-st aklamalara (supraphysical motivation) kaymaktayz.
Aristoteles'e gre gkler, bozulmaz ve deimezdi. O gne kadar herhangi bir deiiklik
gzlenmediinden, bu olduka mantksal bir varsaymd; ayn yldzlar ve ayn gezegenler
nesiller boyunca grlmt. Buna karlk, yeryznde durum farklyd; burada deime ve
bozulma olaan eylerdi. Aristoteles bu ztl, deimenin Ayn altnda kalan evren parasna
yani merkezinde Yer'in bulunduu en iteki kreye mahsus olduunu ileri srerek aklad.
Gk cisimleri bir beinci zden meydana gelmiti ve bu z, ebedi ve kusursuzdu; deime ve
dnme yalnzca bilinen drt unsuru (kk eleman) etkilemekteydi.
Evrende deien ve deimeyen ayrmnn yaplmas sayesinde Aristoteles baz meselelere
el atabildi. Bunlardan bazlar unlard: geceleri gkte bir k olarak belirip, saniyenin bir
paras ile birka saniye arasnda deien bir srede grnen "kayan yldzlar" veya gk
talarnn nitelii; sisli balan ve parlak kuyruklan ile kuyruklu yldzlarn grnmesi
(Kuyruklu yldzlar, haftalarca veya aylarca gkte kaldktan sonra gelilerinde olduu gibi
esrarl bir ekilde yok olurdu). Bunlar, geici fenomenler olduklar iin gerek gk cisimleri
olamazd ve dolaysyla, Ay kresinin iinde ama bu krenin st taraflarnda yer almalyd.
"Kayan yldzlar veya kuyruklu yldzlar, gk talan veya baka bir deyile meteorolojik
cisimlerdi. Byle olmakla birlikte, kuyruklu yldzlarn ve gk talarnn tanr veya cin olarak
deil, fiziksel cisimler olarak aklanmas muhakkak ki ok byk bir ilerlemeydi. Bulutlar,
yamur ve rzgrlar da Ay alt (sublunary) blgesindeki meteorolojik olaylar topluluunun
birer parasyd.
Yer, kre eklindeydi ve Aristotelesin bu konuda phesi yoktu. Kre eklinde olmasnn
sebepleri ksmen estetik kre tamamen simetrik bir ekildi ve ksmen de fi-

108

ziksel idi. Fiziksel sebepler, gzlem sonucunda elde edilmilerdi. lk gzlem, gemilerin ufukta
kayboluyor gibi grnmesiydi ki bu durum, Yerin dz deil, kre eklinde veya kavisli olmasnn
doal sonucuydu. kinci gzlemi ise uydu: Ege Denizi kylarnda nereye gidilirse gidilsin
cisimler yere hep dik olarak dmekteydi (Resim s. 113). Bu durum, Yerin hem dz hem de kre
eklinde olduu zaman da geerli olmakla birlikte, kavisli bir Yer iin doru olamazd. Bu iki
gzlem bir araya gelince kesin ispat elde edilmiti. Ancak cisimler niin yere dmekteydi? Su
niin hep kendi seviyesini bulmakta veya hava niin etraftaki mekna yaylmaktayd? Alevler
niin hep yukar doru ykselmekteydi? Btn bunlar fizikle ilgili sorulard. Aristotelesin
bykl, bunlara cevap bulabilmi olmasndayd.

[Aristoteles'in ve dierlerinin Yer'in evresi ile ilgili hesaplan iin bkz. s.129]

Bulduu zm, her eyin kendi doal yeri olduu eklindeydi. Yeryzndeki cisimlerin doal
yeri Yerin merkezi idi: bir cisimde ne kadar ok toprak unsuru veya kk eleman varsa, o cisim
merkeze gitmek iin o kadar ok urard. Bylece Aristotelese gre, ar nesneler (yani daha
fazla toprak unsuru ierenler), yere hafif nesnelerden daha hzl decekti. Su yere
dkldnde, yere yaylmaktayd; nk su unsurunun doal yeri Yerin yzeyi idi. Hava
unsurunun doal yeri, Yer'in evresi idi ve hava, Yeri bir battaniye gibi sarmaktayd. Ate
unsurunun doal yeri ise bamzn zerinde bulunan bir kreydi. Alevler doal meknlarna
dnmek istedikleri iin yukar doru ykselmekteydi. Bu, eksiksiz ve ok tutarl bir sistemdi.
Cisimlerin hareketine gelince, Aristoteles ayr eit hareket olduunu dnmt. lk
olarak, "doal" hareket vard; bu hareket, rnein bir cisim "arlndan" dolay yere dtnde
veya "hafifliinden" dolay, duman gibi, ykseldiinde gzlenmekteydi. kinci olarak, "zorlanm"
hareket vard. Bu tr hareket, d kuvvetlerden kaynaklanmakta ve doal hareketle
karmaktayd; rnein insan bir arl kaldrdnda veya bir ok attnda gzlenmekteydi.
nc olarak, "istee bal hareket" vard; yaayan varlklarn isteiyle olmaktayd. Zorlanm
hareketin olumas iin muhakkak bir kuvvet gerekmekteydi; meydana gelen hz bu kuvvetle
orantlyd. Bylece, boluk elde etmenin mmkn olmad tesadfen ortaya kmaktayd;
nk o zaman, sonsuz byk bir hz, sonlu bir kuvvetten meydana gelmi olacakt.
Aristoteles'in atomistlerin grlerini reddetmesinin sebebi buydu. Btn bunlar olduka
mantkl grnmekteydi, fakat frlatlan bir cismin zorlanm hareketi sz konusu olduunda,
ortaan Avrupal bilginlerinin fark edecei byk glklerle kar karya kalnmaktayd
(Resim s. 116).
Aristotelesin Biyolojisi. Aristotelesin biyolojisinin deeri ancak on dokuzuncu yzylda
anlalmaya baland; daha nceleri, onun bu alcndaki almalar fizikteki baa-

109

rlarnn glgesinde kalmt. Aristoteles'in doal lem ile ilgili gzlemlerini, onun adalarnn
veya ondan nce gelenlerin yaptklar gzlemlerden kesin olarak ayramasak bile, bir biyolog
olarak Aristotelesin byklnden phe edilemez. Aristoteles, yaklak 500 hayvan cinsini
adlandrd. Gezginlerin anlatt hikayelere ve bunlar arasnda yer alan, Hint kaplan
hakkndaki hayal rn rivayetlerden kaynaklanan manti- kor" adl canavara inanmakta
pheci davrand. Ancak, hem aslann hem de filin grn ve yry ile ilgili olarak verdii
tanmlar, onun bu hayvanlar bizzat gzlemlediini dorulamaktadr. Gerekten de, filin bacak
eklemleri ile ilgili incelemeleri sayesinde, filin uyumak iin aaca dayanmak zorunda olduu
eklindeki yaygn inanc rtmtr.
Aristotelesin, gzlemleri srasnda disseksiyon (kadavralar keserek inceleme) yaptna dair
deliller vardr. Bukalemun, yenge, istakoz, kafadanbacakllar (mrekkep bal, ahtapot, vs.) ve
birok balk ve kuun ayrntl tasvirlerini vermitir. Gzlemlerinde her zaman titiz davranm,
bceklerin iftlemesini, kularn yuva kurmalarn ve kulukaya yatmalarn incelemi, ancak
her eyden ok, sualt hayatn aratrmtr. Mrekkep balnn frtnal havada kendisini
kayaya nasl baladna dikkat etmi; deniz kestanesinin aznn eitli ksmlarn o kadar
ayrntl ekilde tanmlamtr ki, bu ksmlar iin bugn hl "Aristoteles feneri terimi
kullanlmaktadr. Deniz kestanesi yumurtalarnn dolunayda daha byk olduu hakkndaki
iddias ise, gzledii hayvan tryle ilgili olarak henz yeni dorulanmtr. Aristoteles, dii
yayn balnn yumurtladktan sonra yumurtalarn terk ettiini ve bunlara erkek baln
baktn da fark etmitir. Daha sonra bu gzlem reddedilmi, hatta gln bulunmutur.
Aristotelesin tanmlarnn, inceledii belirli trlerin davranlarnn gerekten de doru tanm
olduu ancak 1856da anlalmtr. Dier taraftan Aristoteles, sadece pasif gzlem ve
disseksiyon ile yetinmemi, tarak, ustura bal ve snger gibi hayvanlarn duyularyla nasl
algladklar konusunda deneyler de yapmtr.
Yunanllar, tatlandrma maddesi olarak bal kullanmaktayd ve bu yzden Aristotelesin
arlar byk dikkatle incelemi olmas artc deildir. Kovan ynetenin dii ar, yani kral
deil de kralie olduunu fark etmemi olmakla beraber, kovanda arlarn oalmasn, erkek ve
ii arlarn davranlarn, baln nasl toplandn tanmlam ve arnn inesi hakknda
ayrntl bilgi vermitir. Tanmlad ayrntlar ortaya karmak iin bytece sahip olmadn
hatrlarsak, btn bunlar daha da hayranlk uyandrr.
Aristotelesin inceledii bir dier konu da embriyolojidir. Civciv embriyonunun bymesini,
kalbinin atn ve kalbin dier organlardan nce oluumunu tanmlamt. Bu gzlem belki de
ruhun veya akln merkezinin kalp olduu fikrini ileri srmesine sebep olmu veya en azndan
Aristoteles bu fikri dorulamt. Birok baln yavrularn po-

110

tansiyel" yumurtalar biiminde tadklarn da bilmekteydi. Ayrca bir grup baln, tam
ekillenmi hareketli yavrular meydana getirdiini ifade etti. Aslnda burada kpek balnn
dourmasn tanmlamaktayd. Bu fikir, daha sonraki zoologlara o kadar inanlmaz geldi ki,
onlar Aristoteles'in gzlemlerini bilmezlikten geldiler ve bu gzlemler ancak 1840'lann banda
doruland.

Ayn

zamanda

hektokotilizasyonu

(hectocotylization),

yani

erkek

kafadanbacaklnn, bir bacan kullanarak diinin yumurtalarn dllemesini gzlemledi. Bu

da, doruluu ancak on dokuzuncu yzylda kantlanacak olan bir dier gzlemdi.
Aristoteles, canl varlklar snflandrma teebbsnde de bulundu; ancak bu snflandrmann dayand ilke, bizim bugn kullanacamz bir ilke deildi. Aristoteles'e gre ruh,
iinde potansiyel hayat tayan doal cismin ilk gereklik derecesi" idi. Btn canl varlklarn
bir "beslenmeyi salayan ruh'a sahip olduuna inanmaktayd: bu ruh, canlnn besinleri
tketmesini ve bylece yaamn srdrmesini salyordu. Hayvanlarda ayrca bir "hissetmeyi
salayan ruh" vard; bu sayede hayvanlarn duyularyla alglamalar mmkn oluyordu. Baz
daha gelimi yaratklarda, "itah veren" ve "hareket ettiren" ruhlar vard. nsan, ayrca "akl
veren ruh "a sahipti. Bizler bugn "ruh" kelimesinin bu ekilde kullanlna kar ksak da
Aristoteles, ezelden beri sregelen sorulan, yani canl bir varla can veren eyin ne olduu,
canly canszdan neyin ayrd gibi sorulan bu ekilde zmeye almaktayd. Aristotelesin
"aktellik" terimi de onun "oluum" doktrininin bir parasyd ve buna gre "potansiyel" olan
"aktel hale yani hakiki gereklie dnmekteydi. Bu doktrin hayvanlara uygulandnda,
hayvanlarn eitli organlarnn yaratklara en yararl olacak ekilde dzenlendii anlamna
gelmekteydi. Btn bunlar temel alarak, Aristoteles bir "Doa lei" kurdu. Aslnda bu lek,
"ruhlarn basitten karmaa doru giden bir sralamasyd*. En altta yer alan hareketsiz
maddeden karak bitkilere, sngerlere, deniz anas ve yumuakalara kadar ykselmekte ve
en stte memeliler ve insan ile son bulmaktayd. Bunun duraan bir ema olduu muhakkakt
Aristoteles, balamakta olan bir evrim ngrmemiti ve snflandrma yntemini
dayandrd ilke, sonraki bilim adamlarnca kabul edilebilecek bir ilke deildi. Ancak bu bir
yenilikti ve karklk yerine dzen getirme yolunda cesurca bir teebbst. Bu adan
baarlyd. Bu snflandrma, ortaada, zellikle slam dnyasnda olduka ilgi grd ve on
sekizinci yzylda, yani Aristoteles'ten yirmi bir yzyl sonra yaplacak snflandrmalara rnek
tekil etti.
Aristoteles, insan ve hayvan anatomisi ve organlarn ileyii konusunda alt. Zoolojiye
ynelik alan birinden beklenecei gibi, daha ziyade karlatrmal inceleme-

* Bu lek bazen "ruhlar merdiveni olarak da adlandrlr. (.n.)

111

ler yapt. Hayvanlar hakknda bilgisi olduka iyi olmakla birlikte, insan kadavras zerinde
alma yapmam olduundan insan anatomisi konusundaki bilgisi zayft. Beynin ve kalbin
fonksiyonlar konusunda da hata yapt. Beynin kan serinleten bir organ ve kalbin de bilincin
merkezi olduuna inand. Ayrca, vcut fonksiyonlarn tanmlarken hatal olan vcut svlar
doktrinini kabul etti ve bunu drt nitelik (scak, souk, kuru, slak) ile birletirdi. Aristotelesin
anatomisi ve fizyolojisi, onun zoolojideki nemli baarlaryla karlatrldnda, pek parlak
olmad gibi, botanii de bunlardan iyi deildi. Botanik konulan Lykeion'da tartlm olmakla
birlikte, ilgi daha ok bitkilerin pratik deerleri zerinde younlamt. Baz botanik gzlemleri
de yapmakla birlikte, Aristoteles'in esas ilgi alan hayvanlar idi. Lykeion'da Aristoteles'den sonra
yerine geen arkada Teofrastos daha iyi bir botanikiydi; eer Aristoteles'e "zoolojinin babas"
unvann verirsek Teofrastos'a da "botaniin babas" diyebiliriz.
Aristoteles, artc derecede ok eitli konuda almt. Onun deerli katklar yapmad
veya bakalarna nclk etmedii bir bilimsel inceleme alan bulmak gtr. Onun daha
sonraki Bat dnce ve bilim adamlar zerindeki etkileri hem ok nemli, hem de dier
herhangi bir Yunan filozof ve bilim adamlarnn yapt etkiden ok daha byktr.
Teofrastos
M 371 dolaynda Midilli Adas'nda Er e sos'ta doan Teofrastos (Theophrastos),
Aristoteles'ten on ya kkt. Teofrastos, otuz be yl ynettii Lykeion'u Arsitoteles'ten
devralmadan nce, yirmi yl boyunca onunla alt. Aralarnda nl hekim Erasistratos'un da
bulunduu iki bin kadar renci yetitirdi. Atina'da kazand saygnlk o kadar bykt ki, daha
sonralar dinsiz olduu iddiasyla aleyhinde almak istenen dava teebbsleri baarsz olduu
gibi, filozoflar aleyhindeki bir kanun da iptal edildi.
Teofrastos, Aristoteles'in rettiklerinin hepsini olduu gibi benimsemedi; baz konularda
kendi fikirleri vard; Aristoteles'in baz grlerini hep eletirmi gibi grnmektedir. Byle
olmas da doald; eer bir renci hocasnn btn grlerini kr krne kabul ederse, bu hoca
ne kadar parlak olursa olsun, bilimde ilerleme olamazd. Bu tutumunun herhangi bir tatszlk
veya gcenme yaratmam olmas da Aristoteles'in ve Lykeion'un byklnn ve baarsnn
bir lsdr. Teofrastos hangi konular sorgulad? Aristotelesin evrenle ilgili birok fikri onda
phe yaratmt, rnein, eer gklerin en dtaki kresi bir "ilk hareket ettirici" tarafndan
dndrlyor ise, niin baz gk cisimleri dierlerinden daha hzl hareket etmekteydi? Niye gk
cisimlerinin hareketi, Ay alt kresindeki cisimlere gememekteydi? Gzlemledii baz olaylar
iin

112

Platon ve onun rencilerine gre

evrenin resmi (on yedinci yzyl). Yer
ve onu oluturan drt unsur (kk
eleman) merkezde, yldzlar kresi en
dta, gezegenler, Ay ve Gne ise
bunlarn arasndadr. Giambattista
Riccioli, Almagestum Novum, 1651.

doksos tarafndan teklif edilen tek merkezli

veya e merkezli kreleri gsteren on altnc
yzyla ait bir resim. Resmin alt tarafnda
Gne (solda) ve Ay (sada) tutulmalarnn
izfmleri yer almaktadr. Biblioteca Estense,
Modina.

Bir on altnc yzyl yazma eseri olan De

Sphaera
da
Aristotelesin
Yerin
yuvarlakl iin verdii ispat. Bu ispat,
Aristotelesin ufuktaki cisimler zerinde
yapt gzlemler ile Gne tutulmas
hakkndaki grlerini birletirmitir.
Biblioteca Estense, Modena.

Aristoteles'in verdii aklamalar da sorgulad: gelgit olaynn sebebi neydi? Eer doa, yaratklar iin
en iyi olan istiyorsa, geyikler niin kendilerine zararl olan boynuzlara sahipti?
Bu gibi sorular, ounlukla yeni aratrmalar iin ilgi ekici noktalar ortaya koydu. Ancak
Teofrastos, yalnzca eski fikirleri sorgulayan bir kii deildi; kendisi bugn, zellikle verimli katklar
sebebiyle hatrlanmaktadr. Maalesef, yazlarnn ancak bir blm gnmze gelmitir: yine de
bunlar, onun en az sahada nclk etmi olduunu aka gstermektedir, ilk olarak, bilim tarihine
ilk katkda bulunanlardan biriydi: Doa. Filozoflarnn Grleri adl kitab daha sonraki birok yazar iin
kaynak tekil etmiti, ikinci olarak, mineraloji konusunda yetenekli bir uzmand. Yapt denemeler
onu, Platon ve Aristotelesin benimsemi olduu temel snflandrmann doruluunu sorgulamaya
sevk ettiyse de, Aristotelesin mineraller, maden cevherleri ve talar zerinde balatm olduu
aratrmalar srdrd. Ayrca, ok eitli maddenin tam tanmn verdi, bunlarn atee nasl tepki
gsterdiini, dokunulduklarnda nasl olduklarn, renklerini ve dier zelliklerini tanmlad ve bylece
Batdaki ilk metodik mineraloji almasn hazrlad.

1 13

Aristotelesin Analitikler adl eserinin eski

bir nshasndan alnm bir blm. Bir
Yunan zihniyetinin mantk ile geometri
arasnda kurduu yakn ilikiye iaret etmektedir. Universitts Bibliothek, Basel.

klides geometrisinin drt farkl teoremini ieren bir sayfa. Euclidis

megaresis philosophi platomy, 1505. formel mantk metni olan Analitikler,

Teofrastosun zerinde alt nc ve en nemli konu botanikti. Elde ettii sonular,

Bitkiler zerine Aratrmalar adl eserinde toplad. Bu eserde, Batda Atlantikten balayarak Dou
Akdeniz kylarna kadar uzanan bir blgeye ve Katta birka da Hindistan gibi uzak bir lkeye
ait yaklak 550 kadar bitki trn ve eidini, gerek kendi temin ettii gerekse gezginlerin ve
baka kiilerin naklettii bilgileri kullanarak kaydetti. Tabii ki, bu durum, eserde bitkilerle ilgili
baz hikayelerin de yer ald anlamna gelmekteydi. Dier taraftan, baz gzlemlerini ara gere
yokluundan dolay iyi yapamad da dorudur; Aristoteles gibi Teofrastosun da byteci yoktu.
Botanikteki almalarnn o gne kadar yaplm olanlardan nemli bir fark, bitkileri
snflandr-

114

Sada: skenderiyedeki byk

fener ya da Pharos. Bagram da
(Afganistan) bulunmu olan bir
vazonun zerine resmedilmi olarak grlen bu fener, skenderiye
kltrnn srekliliine ve yayld alann geniliine iaret etmektedir. Kabil Mzesi.

Altta: Aristotelesin hareket yasalarna gre top gllesinin yolunu

gsteren bir on yedinci yzyl resmi. Bu yasalara gre, bir cisim ayn
anda yalnzca tek bir hareket
yapabilmekteydi.; bu yzden, yaplan iki farkl hareket, iki doru ile
gsterilmitir. Daniel Satbech,
Problematum
Astronomicorum,
Basel, 1561.

Altta, sada: Arkhimedesi banyoda

Hieronun tac problemi hakknda
dnrken gsteren bir on altnc
yzyl resmi. Gaultherius Rivinsin
Architecktur...
Mathematischen...
Kunst adl eserinden, 1547.

115

Batlamyusu bir kadran kullanrken yannda ilham perisi Astronomi" ile birlikte gsteren bir on altnc yzyl resmi. Batlamyus,
ayn ad tayan kraliyet ailesine mensup olduu zannedildiinden
burada banda bir ta ile resmedilmitir. Res-

116

Gk cisimlerinin baucu uzakln lmek iin Batlamyusun kulland cetvel. William Cunningham, The
Cosmographical Glasse, 1559.

Batlamyusun dnya haritasnn, konik

projeksiyon kullanlarak enlem ve
boylamlarla beraber yeniden izilmi
ekli, 1486. British Libraty, Londra.

Antikitera: Yunanllarn Gnein, Ayn

ve muhtemelen gezegenlerin pozisyonlarn hesaplamak iin kullandklar dili hesap cetveli. Yaklak M
80e aittir.

117

ma ynteminde grlr. Teofrastos, sonraki botanikilere byk yarar salayacak bir yntem
gelitirdi. Ayrca, bu bilgileri tarafsz bir yaklamla toplad gibi, onlar tenkiti gzle tartt ve
elindeki bilgiler yetersiz olduunda herhangi bir hkm vermekten kand.
Teofrastos bitkileri; aalar, bodur aalar, allar ve otlar olarak ayrd, yabani ve
yetitirilmi varyeteler arasndaki genel ve spesifik farklar kaydetti. Ayrca, bitki zsularn,
tbbi bitkileri, eitli aalardan elde edilen odun tiplerini ve bunlarn kullanmn da tartt.
Fakat en nemlisi, baz kelimelere zel teknik anlamlar verdi -rnein bizim bugn
kullandmz "perikarp" (meyve kabuu) terimini "pericarpion" olarak tohum muhafazas iin
kulland- ve bu tutum, gerek botanik bilimine doru ok nemli bir admd. Bitkileri mkemmel
ekilde tanmlad; perikarp iin, petalli ve petalsiz iekler iin, yksek bitkilerdeki dokular
0

(parenkima ve prosenkima), iek rtsnn gelimesi ve ieklerin iek durumlarndaki

(infloresans) dizilii iin verdii tanmlar deerlerini bugne kadar korumutur. Aynca,
Angiospermler (kapal tohumlu bitkiler) ile Gimnospermler (kozalakgiller gibi ak tohumlu
bitkiler) arasnda, daha da nemlisi, monokotiledonlar (buday ve arpa gibi tek enekli bitkiler)
ile dikotiledonlar (bezelye ve fasulye gibi iki enekli bitkiler) arasnda ayrm yapt, bunlar
tanmlad. Bu sonuncular iin verdii tanmlar on yedinci yzyla kadar verilen en doru
tanmlar olarak kald.
* Parenchymatous and prosenchymatous tissues.

118