Zuhal Olmez Cagatay Edebiyati

TrkiyeAratrmalar LiteratrDergisi,Cilt 5, Say 9, 2007, 173219
aatay Edebiyat
ve aatay Edebiyat zerine Aratrmalar'

Zhal LMEZ"
u ANA kadar yaplan alma, aratrma ve incelemelerin nda bugnk

bilgilerimize gre benimsenen tanmyla aatayca (aatay Dili ve Edebiyat)
slami Orta Asya Trk Edebiyatnn nc evresi olarak kabul edilir. aatay
Edebiyatn oluturan yaptlar, ieriklerini, edebi deerlerini ve bu konudaki
literatr incelemeye gemeden nce agatayterimini, agatayterimiyle kast
edilen dnemin snrlarnnne oldugunu ve bu konuda yazlanlardeerlendir
rnek gerekir.
Cengiz Han'n ikinci olu aatay'n adndan alnan aatayca'nn balan
gc ve dnemleri hakknda degiik grler ileri srlmtr. Bir dnemin dili ve edebiyat iin kullanlan bu terim ile belirtilmek istenen kavramn snrla
r kesin olarak izilememitir. Fuad Kprl'ye gre "aatayca, kelimenin en
geni manas ile, Mool istilasndan sonra Cengiz ocuklar tarafndan kurulan
aatay, lhanl ve Altnordu imparatorluklarnn medeni merkezlerinde XLII.xv. asrlarda inkiaf eden ve Timurlular devrinde bilhassa xv. asrda klasik bir
mahiyet alarak, zengin bir edebiyat yaratan edebi Orta Asya lehesidir".
Cengiz Han, toprakiarn drt olu arasndapaylatrrkenikinci olu aa

tay'a Isk Gl blgesi, Balka glnn gney-dogu.s~ndakiili rma havzas ile
u ve Tala bozkrlar miras olarak kalmt. aatay ad da, Cengiz Han'n ikinci olunun adndan gelmektedir. aatay, 1227'den 1242'ye kadar hanln banda bulunmu ve eski Mool'un gerek bir temsilcisi gibi davranmtr. 1242
ylnda lmeden nce taht torunu Kara Hleg'ye brakmtr. aatay adnn
hanln ad olarak kullanlmas onun 1242 'de lmnden sonra gereklemi;
* Bu makaledesadece aatay Edebiyat ile ilgilibilgive kaynaka verilmi olup aatay dili (deyimler, yardmc eylemler, eitli eklervb.konular) zerineyaplan almalar hakkn
da bilgi verilmemitir,
** Prof. Dr" Yldz Teknik niversitesiTrk Dili Anabilim Dal.
1 FuadKprl, "aatay Edebiyat", Istam Ansikiopedisi, 1945,c, III, s. 270,
TALID, 5(9), 2007,Z. lmez
174
aatay Hanl
ise,
aatay'n
lmnden sonra Kara Hleg'nn 1242-1246
yllar arasndaki saltanat srasnda kurulmutur.
Kara Hleg'nn yerine 1246'da aatay'n kk olu Yis-Mngke tahta

gemiti ancak Yis-Mngke
i karklklardan dolay ksa srede taht ele geiren Mngke tarafndan grevinden azledilmi ve aatay Hanl iin onun yerine tekrar Kara Hleg tayin edilmitir. lkesinin idaresini almaya giderken yolda len (1252) Kara Hleg'nn yerine dul hanm Organa,
aatay Hanl'nn idaresini ele alm ve 9 yl (1252-1261) saltanat srmtr.
1261 yhndaAlgu, iktidar Organa'nn elinden alm ve 1266'ya kadar tahtta kalmtr. 1266'da Organa, Kara Hleg ile olan evliliindendoan olu Mbarek
ah' tahta geirnitir. Btn bu ksa sreli, sanch ynetim degiikliklerive istikrarsz gelimeler yznden aatay ulusu, bamszln srdrememitir.
aatay Hanl'nn kendisini yeniden toparlayp eskl snrlarn elde etmesi,
aatay soyundan olan Barak Ha'n olu Duva Ha'n saltanat (12747-1306)
de
hanlktaki
srasnda gereklemitir.
Bylece aatay Hanl'nn Duva Han ile balayan parlak dnemi Kebek
ile devam etmitir. Duva Ha'n l306'nn sonunda lmyle tahta kan Kebek
1326'ya kadar saltanat srntr. Barthold'un belirttiine gre, Kebek'in selefIerinden en byk fark Maverannehir'i tekrar eski medeni durumuna getirmesiydi. Kebek'in halelleri kardeleri Eligidey, Duva-Timur ve Tarmairin'di.
lk ikisinin saltanat ksa srmtr. 1326-1333 yllar arasnda hkm sren
Tarmairin zamannda aatay Hanl idari bakmdan bir tarafta Maverannehir diger tarafta lsk Gl evresinde yer alan Moolistan olmak zere ikiye blnd. Mool unsurlar bundan mennun kalmayarak ayakiandlar ve Tarmai
rin'i tahttan indirip ldrdler. Bundan sonra aatay Hanllnn idaresi Trk
emirlerinin nfzu altnda olan prenslerle yrtlmtr. aatay birliginin
yeniden kurulmas Tugluk Timur'un saltanat (1347-1363) dneminde gereklemitir. 1363 yhnda Tugluk Timur'un lmyle o zamana kadar aataylla
ra ballk yolunda ilerleyen Timur, aatay ulusunun idaresini ele almtr.s
Timur, 1370 ylnda Semerkand'a gelip buray merkez yaparak Timurlular
35 ylhk saltanat srasnda hkmdarlk topraklarn Dou Trkistan'dan Anadolu'ya kadar geniletmitir. Timur'un vefatndan sonra
Semerkand'daki beyler tahta ahruh'un oturmasn istemekteydiler. Ta
kent'teki beyler ise, Timur'un olu Miran-ah'n olu Halil Sulta' hkmdar
ilan ettiler. Bunun zerine Muhammed Sultan'n kk yataki olu Muhammed Cihangir'in han olarak ilan edilmesine karar verildi. Ayrca Herat'ta bulunan ahruh da Semerkand zerine yryerek Halil Sultan ile mcadeleye ba
lamt. Sonuta ahruh ile Halil Sultan aralarnda anlatlar, ahruh Herat'a
saltanatnkurmu ve
2 Rene Grousset, Bozkr mparatorluu: Attila-Cengiz Han-Timur; ev. M. Reat zmen, s

tanbul: tken Yaynlar, 1993,s.313-331.
aatay Edebiyat
ve aatay Edebiyat zerine Aratrmalar
175
geri dnd ve Semerkand'n idaresini olu Ulu Bey'e brakt. ahruh dneminde Herat sanat ve edebiyatn merkezi oldu. 1449 ylnda Abdllatif babas
Ulu Bey'i ldrerek tahta geti. 1450 ylnda da Abdllatif'in ldrlmesi zerine olu Abdullah tahta geirildi. Hseyin Baykara'nn hkmdarlna kadar
aatay Hanl gcn kaybetti. Hseyin Baykara dneminde tekrar toparlanan aatay Hanl'na 1507 ylnda zbek hkmdar Muhammed ibanl tarafndan son verildi."
zellilde Duva Han zamannda devletin resmi ad olarak kullanlan aatay
zamanda aatay ulusunun asker! kuvvetini oluturan Maverannehir'deki Trk ve Trldemi gebeler iin de kullanlmtr. Harln dousun
da kalan gebelere ise "Mool" denilmitir.' Gebe aataylar. aatay hanedannn hakimiyeti sona erdikten sonra da adlarn korumu ve XVI. yzylda Timurlular Devleti ykldktan sonra da gebe zbeklerle karmlardr. H. Varnbery'nin belirttii gibi Krgz (=Kazak), Karakalpak ve zbekler arasnda aa
tay kabilelerinin bulunmas aatayadnn TimurlUar Devleti ykldktan sonra da kaybolmadn gstermektedir. 5 aatayadnn kimi yer adlarnda da korunduunu gryoruz. Semerkant ve Harezm'de zbekler arasnda ve eili
corafi adlarda Takent'teki eitli mahalle adlarnda aatayad korunmutur.
rnein aatay Kapkas (aatay Kaps), aatay tepa (aatay tepesi) vb.'
ad, ayn
Yukarda verilen
bilgilerden de anlalaca zere, "aatay ili" ve "aatay

halk" ibareleri Timurlular devletindeki Trk halkn ifade etmekteydi. unu da
belirtmek gerekir ki, aatayad balangta aatay Harl'n ve bu hanln
kurduu devleti ifade etmekteyken daha sonra Maverannehir bata olmak
zere aatay Hanl'nn hakim olduu topraldardald Trk ve Trldemi gebe unsurlara, Timurlular dneminde gelien edebi Trk lehesine ve bu lehe ile meydana getirilen Orta Asya Trk edebiyatma verilmitir."
Bu edebi Orta Asya lehesini ifade etmek iin kullanlan aatay tili ve aatay trkisi terimleri, Timurlular zamannda, Timurlular devletinde ortaya
kan Trk yaz dili arlamn kazanmtr. Buna ramen xv. ve XV!. yzyla kadar
yazar ve airler, aatay szcn bu anlamda hemen hemen hi kullanma3 Bu konuda daha geni bilgi iin bkz. Rene Grousset, Bozkr Imparatorluu: Anda-Cengiz
Han- Timur, smail Aka, Timur ve Devleti, Ankara, 1991; a.mlf., Mirza ahruh ve Zaman
0405-1477), Ankara, 1994; Jean-Paul Roux, OrtaAsya Tarih ve Uygarlk, ev. LaleArslan, s
tanbul, 2001; a.mlf., Mool lmparatorlus Tarihi, ev,Prof,Dr. Aykut Kazancgil ve Aye Bereket, stanbul, 2001; Genghis Khan: TheHistory of the World Conqueror by Ata-Malik luvaini, J. A, Boyle (ng. ev. ve yay), David O. Morgan'm "Giri"iyle, Manchester University
Press, 1997.
"aatay Dili Hakknda Notlar", TDAY-Belleten 1958, 1958, s. 116.
5 HermannVambery, CagataischeSprachstudien, Leipzig,1867, s, 1, dipnot 2.
6 A. K. Borovkov, "zbekYaz Dilinin Kurucusu Ali ir Nevat", ev. Rasime Uygun, TDAY-Belleten 1954,1954,s. 96.
7W. Barthcld, "aatay", IslamAnsiklopedisi, 1945,c. III, s. 265
4 Ianos Eckmann,
TALD, 5(9), 2007, Z. lmez
176
YLP bunun yerine trki, trk(i) tili, trki lajz, trk elfaz, trke, trke til gibi
genel terimleri tercih etmilerdir. Daha sonra "aatay" szcn kullanacak
olan Ali ir Nevay de Muhakamet'l-lugateyn'de Trki, Trke ve Trk tili terimlerini tercih etmitir: "Sart ulusnn erzalidin erfaa ve 'amjsidin dani
mendiaahi kays Trk tili bile tekellm kla almaslar" [Sart halknn en aa
sndan en ileri gelenine, mrrisinden bilginine kadar hi biri Trk dili ile konuarnaz]." Buna karlk Nevayi, devrinin edebi dilini belirtmek iin Mizan'levziln adl eserinde, aatay lafz terimini kllanmtr: '''Acem u-aras ve
Frs fuahas her kays uslbda kim sz 'arsga cilve Y nrnayi birip irdiler,
Trk tili bile kalem srdm ve her nik ka-idede kim ma-na ebkara zb
aray krgzp irdiler, aatay lafz bile kalem urdum" [Acem airleri ve Fars
fasihleri hangi slupta sz gelini ortaya koymularsa (eser vermilerse), ben de
Trk dili ile kalem oynatarak yazdm ve hangi kaidede mana gzellerini sslemilerse, aatay szleri ile ben de ssledim]."
XVII. yzyl yazarlarmdan Ebu'l-gazi Bahadr Han da ecere-i Terakime ve
Trk adl eserlerinde bu dnemin dili iin Tiirkne, Trkive Trk tili
terimlerini kullanmtr: "Bara bili;) kim bizdin burun Trki tarh aykanlar
Arab luatlarm koup tururlar ve Farsini hem koup tururlar Trkni hem see"
klp tururlar. zlerini] hnerlerin ve stadlklarm halka ma-lm klmak
n biz munlarnn hi kayssn klmaduk, AnllJ n kim bu kitabn okugu ve tnlau elbette Trk bolus turur. Bes Trklerge Trkane aymak kerek
ta olarnn baras fehm klaylar" (ecere-i Terakime. 66a-15).1O (Bizden nce
Trke tarih anlatanlarn, halka hnerlerini ve stadlklarn gstermek iin
Arapa ve Farsa szckler kattklarn; Trke seci yaptklarn hepiniz bilin.
Bu kitab okuyan ve dinleyen Trkler olaca iin, biz bunlarn hi birini yapmadk. Gerekten de hepsinin anlayabilmesi iin Trklere Trke sylemek
gerekir).'? Yazar ecere-i Trk adl eserinde ise, eserini Trk diliyle yazdm
aatay Trkesi'nden bir kelime bile katmadn yle belirtmitir: "Bu tarhni yah yaman baralar bilsn tep Trki tili birlen aytdm, Trkn hem andak aytp men kim be yaar olan tnr. Bir kelime aatay Trkisidin ve
Farsdin ve 'Arabldin komay men, ren bolsun tep" [Bu tarihi iyi ve kt herkes bilsin diye Trk diliyle syledim. Trkeyi de yle syledim ki be yanda
ki ocuk (bile) anlar. Ak olsun diye aatay Trkesirden, Farsadan ve
Arapadan bir szck bile katrnadrnl.tecere-i
8 Sema Barutu znder, Ali fr NevtiyI, Muhakemetu'l-Iugateyn IkiDilin Muhakemesi, Ankara: TDKYaynlan, 1996, s. 169ve 203.
9 Kemal Braslan, Ali ir Nezf<iyt, Mfmn'l-Evzan, Ankara: TDKYaynlan, 1993, s. ve 67.
lA Zuhal Karg lmez, Ebulgazi Bahadr Han, ecere-i Terakime (Trkmenlerin Soykilt)
Ankara: SimurgYay., 1996, s. 32.
Zuhal Karg lmez, a.g. e., s. 232.
12 Zuhallmez, "Bbulgaz! Bahadr Han, ecere-i Trk (Trklerin Scykt)" Yaynlarma
m alma.
aatay Edebiyat ve aatay Edebiyat
aataycaszlklerde
zerine Aratrmalar
177
Trkesi terimi tercih edilmi

tir. rnein Mirza Mehdi Han'n hazrlad aatayca-Farsa hir szlk olan
Senglh'u: "Mabani'l-lugat" balkl nsznde betimlenen dil iin kimi zaman luat-i turk, lugat-i turki (Trk dili) kimi zaman da luat-i agatay (aa
tay dili) terimleri kullanlmtr.PAbuka szlgnn bir dier ad da al-lugil!
an-naus'tye va'l-istihi1dilt al-agatil'yil'dr. Abuka szl ilk kez IS62'de
Pete'de Macarca oiarak yaymlanmtr. Bu yaymda ve szik zerine yaplan
baka yaymlarda da aatayad kullanlmtr. aatayca ile Nevayi ve a
dalarnm dili kastedilmektedir. Gerek klasik biiminin Nevayi ile olutuu dnemde gerekse klasik sonras dnemde bu dil iin Luat-i Nevayiterimi de kullanlm ve Nevilyi'nin eserlerini anlamak iin hazrlanan szlklere de bu ad
ise, daha ok
aatay
verilmitir. 4
Dou'da
Nevayi ve adalarnn dilini kastetmek iin kullanlan aatay

Avrupa'da zellilde Varnbery'nin IS67'de yaymlad Cagataische
Sprachstudien adl eserden sonra rabetkazand ve birok bilim adam tarafmdan kullanlmayabaland. Iozef Thiry, Martin Hartmann ve Vambery'nin yan sra birok Alman ve Macar doubilimeisiaatayca ile yalnz belli bir dnem (XN.-xx. yzyl) iindeki yaz dilini deil, Bat ve Dou Trkistan'n yaz
dili haline gelmi lehelerini zellikle zbeke'yi de iine alan bir yaz dilini
kastetmilerdir. eyh Sleyman Efendi de Lgat-i aatay ve Trki-yi Osmani" adl szlnde bu gr benimsediini,szlne ald zbeke szcklerle gstermitir. Buna karlk Fransz doubilimcilerindenE. Marc Quatremere." aatayca szlk hazrlam olan Pavet de Courteille'? ve yine hazr
lam olduu Dou Trkesi szlyle tandmz Alman bilim adam Zenker" aatayca iin "Dou Trkesi" terimini tercih etmilerdir.
szc,
Kullanian terimlerde grlen farkllklarnyan sra asl nemli olan aa

tay Trkesi'yle kastedilen dnemin snrlarn izme konusundaki gr ayr
lklardr. Yukarda grlertnbelirttiimizbilim adamlarnn aksine xx. yzyln sonlar ile XX. yzyln balarnda Rusya'da yaayan birok trkolog aa
tay szcnn anlamn daraltmlardr. W. Radloff ve E E. Kor gibi bilim
adamlar aatayca ile Uygurca ile, sonraki Orta Asya Trkesi dil malzemelerini kast etmektedirler. Radloff "Dou Trkesi" terimini, yaayan Trk lehe-
13 Iancs Eckmann, MIrza. MehdI's Darstellungder tschagataischen Sprache: Ana1ecta Orientaila Memoriae Al~xandri Csoma de Krs Dieata. Budapete, 1942~1947, 160 s.
14 Bu konuda geni bilgi iin bkz. HasanEren, "aatay Lgatleri Hakknda Notlar", Ankara
niuersitesi DTCF Dergisi, 1950, c. VIII, s. 145~163; Zuha1 Karg lmez, "aatayca Szlkler", Kebike, 1998,sy. 6, s. 137144.
15 eyh SleymanEfendi,Lgat-i agatay ve Turki-yi Gsmani, stanbul, 1298.
16E. M. Quatremere, Chrestomathie en turkoriental,1841.
17 Pavetde Courteille, Dictionnaireturk-oriental, Paris, 1870.
181.Th. Zenker, Dictionnaire turc-arah-persan, Leibzig, 1862-1867.
178
TALlD, 5(9), 2007,Z. lmez
leri iin kullanarak bunun iine Sibirya lehelerini; Kor ise, Orhon Trkesi,
Uygurca, aatayca ve Komancay iine alan bir lehe grubuyla Karagas, Koybal, Sagay, Salar ivelerini katrnaktadr.l?
Ayrca
Radloff'a gre, Uygurca'y kullanan kavimlerin ortadan ekilmesiyle

meydana gelen deiim ve geliimle Eski Uygurca'nn yerine aa
tayca ad verilen dil gemi, Uygurca'ya ait szck ve dilbilgisi biimlerinin yerini Orta Asya ivelerinin szck ve dilbilgisi biimleri alm ancak ksmen de
olsa Uygur unsurlar dilde korunmutur. Bylece aatayca'y yapay bir yaz dili olarak nitelendirmitir. Borovkov ise, bu gre kar karak bunun geree
uygun olamayacanu szlerle belirtmitir: "Dou ve Bat Trkistan' birleti
ren aatay ulusunda Uygurlarn edebi geleneinin muhafazasn temin eden
durum meydana gelmi bulunuyordu; fakat Timur ve Timurlular devletinde yeni medeniyet merkezleri kurulmu ve bat ile gneyden gelen yeni edebi gelenekler hakim olmutu. Zaten Uygur dilinde hakiki bir edebiyat yoktu ve onun
yapaca tesir Klasik iran iirinin tesiriyle mukayese edtlenez."? Bylece Borovkov, aatayca'nn Eski Uygur dilinin devam olamayacanbelirtmitir.
yaz dilinde
Ikinci Dnya Savandan beri, Sovyet Trkologlar 'aatayca'nn yerine

Orta Asya slami-Trk yaz dilinin ilk aatay dneminden ncesini de iine
aldklar (X.-XVLII. yiizyl) dnem iin Eski zbeke terimini kullanmaya bala
dlar. erbak da bu terimi kullanm ve Eski zbeke'yi dneme ayrmtr:
Ilk dnem (X-Xlfl. yzyllar): Eski zbeke'ye Bat Trkesi ("Kpak") ve Gney Trkesi unsurlarnngirmesi. Bu gelimeye Mool istilas son verir. Ikinci
dnem (XIY.-XVlI. yiizyllar): Yapay yaz dili. aatayca terimi sadece bu dneme aittir. nc dnem (XVI1.-XVLII. yiizyllar): Mahalli dil unsurlarnn edebi dile girmesi."
Fuad Kprl veA. N. Samoylovi tarafndan "aatayca' hakknda ileri srlen grlerve tanmlar farkl bak alarn yanstmaktadr. Samoylovi, Orta Asya slami-Trk yaz dilini u devirlere ayrmtr: i. Hakaniye Trkesi ya da
Kagar dili devri (XL.-XLL. yiizyllar), 2. Kpak-oguz devri (XlII.-XIv: yiizyllar),
3. aatay devri (XV:-XX. yiizyl balar), 4. zbek devri (xx. yiizyl). Samoylovi, aatay edebi dilini de drt dneme ayrmtr: . Ilk aatayca ya da Nevayiden nceki aatayca devri (xv: yiizyl balarndan Nevayi'rin k eserini
verdii 1465 ylna kadar), 2. Klasik aatayca devri (l465-XVl. yiizyln ortalar), 3. Klasik devirden sonraki aatayca devri (XVII. yiizyln sonuna kadar), 4.
Son aatayca devri (XVIII. ve XIX. yzyllar."
19 J. Eckmann, "aatay Dili Hakknda Notlar", TDAy..Belleten 1958, 1958,s. 119.
20A. K. Borovkov, "zbekYaz DilininKurucusu", s. 69.
21 Iancs Eckmann, ChagatayManual, Bloorntngtor, 1960, s. 8,
22 A. N. Samoylovi, "K istoril literatumogo sredneaziatsko-tureckogo yazka: Mir Ali ir",
Sbomik pyatisotletiyuso dnya rojdeniya, 1928, s. 23. {Trkesi: AnkaraDil ve Tarih-Coraf
ya Fakaltesi Yuk Aranrmalar DergisiI, 1944,s. 73-95.]
zerine Aratrmalar
179
aatay szcnn anlamn genileten
Kprl ise, XLLL.-XIX. yzyllar

aras olarak kabul ettii bu dnemi be devreye ayrr: . n aatay devri (Xlll.
ve XIV. yzyllar), 2. Klasik aatay devrinin balangc
yzyln ilk yars
Nevayi'ye kadar), 3. Klasik aatay devri
yzyln son yars-Nevaytdevri),
4. Klasik devrin devam (XVI. yzyl- Babur ve eybanllar devri), 5. Gerileme ve
kme devri (XVII.-XIX. yzyllarj.s" Bu tasnif Kemal Eraslan tarafndan da benimsenmitir. Eraslan ayrca, aatayedebi dilinin ortaya knda mterek
Orta Asya yaz dilinin ve Mool istilasndan sonra yerli ivelerin karnasnn
byk lde rol olduunu, ayrca slam kltr ile Fars edebi dilinin de bu
oluurnda etkisinin bulunduunununutulmamasgerektiini belirttr.>'
cxv.
cxv.
Son olarak aatayca zerine yapt alnalarla tandmz Ianos Eckbu konudaki grne deinmek istiyorum. Eckmann, 1957 ylnda
slami Orta Asya Trk edebi dili hakknda yazd yazsnda Orta Asya edebi dilini e ayrmtr: . Karahanl ya da Hakaniye Trkesi (XL.-XLLL. yzyllar), 2.
Harezm Trkesi (XIv. yzyl), 3. aatayca
yzyl-XX. yzyln ba). 25 Eckmann aatayca'y da dneme ayrr: 1. Klasik ncesi dnem
yzyln
bandan Nevayi'nin ilk divann yazd 1465'e kadar olan dnem-xv. yzyln
ilk yars), 2. Klasik aatayca dnemi (1465-1600, Xv. yzyln ikinci ve XVI.
yzyln ilk yars), 3. Klasik sonras dnem c 600-1921, XVI. yzyln ilk yarsn
dan XIX. yzyln sonuna kadar."
mann'n
cxv.
cxv.
slami Orta Asya Edebi Dili ve aatayca iin Eckmann tarafndanyaplan
bu snflandrmagenellikle kabul
grmtr, ancak
bilim
adamlar tarafndan
farkl biimlerde yaplan deerlendirmelervardr. rnein Kemal Eraslan, "aatay Edebiyat" balkl yazsnda aatay Edebiyatn Fuad Kprl gibi be
dneme ayrarakincelemitir.t?Mustafa Canpolat ise, aatay Dili ve Edebiyatn Eckmann gibi dneme ayrarak incelemektedtr." Ksaca zetlemeye altmz aatay ulusu, aatayca'nnkapsad dnem ve bu dnemin dilini
ifade etmek iin kullanlan terimler hakkndaki grler iin belirtilen kaynaklardan daha ayrntl bilgiler edinilebilir. Biz de bu almamzdaaatay Edebiyatn bu dnemi temel alarak inceleyeceiz:
23 Fuad Kprl, "aatay Edebiyat", a.g.m.

24Kemal Eraslan, "xv: Yzyl aatay Edebiyat", BykTrkKliisikleri, 'Iarlh-Antoloji-Ansiklapedi, stanbul: tken Yaynlar, 1986, c. III, s. 60~G2.
25 Iancs Bckmann, "Zur Charakteristik der islamisehen mittelasiatlsch-trkischen Literatursprache", Studia Altaiea, Festsehrift mr Nikolaus Poppe, (zum GO. Geburtstag am 8 August 1857) Ural-Altalsche BibUothek, Wiesbaden 1957, s. 53.
26 Ianos Bckmann, "Das Tschaghataische", PhilolOgia Turcicae Pundamenta, Wiesbaden
1959, s. 141; a.mlf., ChagatayManual, Bloomingtcn, 1966, s. 9-10.
27 Kemal Braslan, "aatay Edebiyat", TrkDiyanetVakft/sldmAnsiklopedisi, 1993, c. VIII, s.
68-176.
"aatay Dilive Edebiyat", TrklerAnsiklopedisi, Ankara: Yeni Trkiye
2002,e. VIlI, s. 769-776,
28 Mustafa Canpolat,
Yaynlar,
TALD. 5(9), 2007, Z. lmez
180
. Klasik (ya da Neuayt) ncesi Dnem: xv. yzyln ilk yars olarak tarihlendirilen bu dnem, Harezm-AltnorduTrkesi ile Klasik aatay Trkesi arasnda gei dnemidir.
Timur'un lmnden sonra (1405) balayan taht kavgalar nedeniyle zayf

layan imparatorluk giderek dalma noktasna gelmiti. Ancak Semerkant ve
Herat gibi nerkezler bu karklklardanuzak kald iin sanat ve edebiyat geliimine devam etmitir. 1381 ylnda Timur tarafndan ele geirilen Herat, nce Miran Muhammed ah'n sonra da ahruh Mirza'nn idaresinde geliti ve
Semerkant'tan sonra ikinci nemli merkez oldu. Bu iki nemli merkezden nce Harezm ve A1tn-Orda'nn kltr merkezlerinde XIV: yzylda gelien Trk
edebiyat ve ortaya kan edebi rnlerin, xv. yzyldaki edebiyatn olumasn
da byk etkisi olmutur. aatay edebiyatnn olumasn salayan XIV: yzyl
air ve yazarlar Trk Edebiyat nesrinin ve klasik divan iirinin ilk rneklerini
ortaya koynulardr.
aatay Edebiyatnn klasik
ncesi dnemi iin aatay Edebiyat zerine

Bu dnemde meydana
getirilen divanlar, dzen bakmndatklasik devirdeki kadar gelimi deillerdi.
Bu dnemdeki divanlarda yer alan iirler genellikle mnacat, na't, kaside, gazel, muhammes, tuyug ve mfredlerdir. Kimi divanlarda ise, genellikle gazel
tarznda iirler yer alr. iirlerde kullanlan vezinler aruzun remel, hezec ve recez bahirlerinin en ok kullanlanvezinleridlr.w
alan aratrmaclar genellikle u grte birleirler:
Nevayi'nin ilk divann yazd 1465 ylna kadar sren bu dnemin balca
temsilcileri unlardr: Sekkaki, Lutfl, Atayi, Haydar Tilbe, Yusuf Emtri, Ahrnedi,
Yakni, Seydi Ahmed Mirza, Gedayi,
Bu dnem airlerindennce Sekktikihakkndabilgi vereceiz. XIV: yzyln
tkinci yarsyla xv. yzyln ilk yarsnda yaad tahmin edilmektedir. Bu, Timurlu hkmdarlarndanHalil Sultan (1405-1409) ile Ulu Bey'e (1447-1449)
ithaf ettii kasidelerden anlalmaktadr. Sekk1iki'ye ait ilk bilgilerimiz Ali ir
Nevayi'nir Mecdlisii'n-nefais adl airler tezkiresinde Sekk1ikiiin yazdklarna
dayanmaktadr. Nevay'nin Meuldrui Sekktiki maddesiyle yer verdii bilgilere
gre, Maverannehirli olan Sekk1iki'nin iirleri Semerkant'ta hret bulmutur.
Nevayi ayrca Sekkaki'nir Mevlana Lutfi'nin iyi iirlerini alarak kendisi yazm
gibi gsterdiini belirtlr.w Trke Divan'nn nsznde Lutfi ile birlikte vdg ve Trkistan'da byk hreti oldugunu belirttii Sekkaki'yi Nevayi, Muhakemet'l-lugateyn adl eserinde de Sekk1iki'nin Lutfi kadar iyi bir air olmad
n ileri srer." Grld gibi Sekk1iki'nin airlii, kendi dnemi ierisinde tutarsz grlerle deerlendirilmitir,
29 Kemal Braslan,
"aatay Edebiyat",
s, 169,
30 Kemal Braslan, Alt-ir Neoay MeciUi5'n-nefdyis I, Ankara: TDKYaynlan, 2001, s. 70.

31 Ayrntl bilgi iin bkz. H. R Hcfman, Turkish Literature A Bto-Btbliographicat Survey, Blm III, Ksm I:Yazarlar, c. V; Utrecht, 1969 s. 153.
zerine Aratrmalar
181
Sekkaki tasavvuf airi deildir. Tasavvuf onda sadece felsefi boyutta kalm
iirlerine yansmamtr. Tasavvufi anlamda yapt tek ey, Sufi Hace Muhammed Parsa'ya kasidelerinden birini ithal etmesidir. Eraslan, Sekkaki'yi yle
deerlendirmitir: "Kasidelerinde aatayedebi dilini ustalkla kullanmas, gazellerindeki incelik ve cokunluk, Onun aatay iirinin kurucularndan sayl
mas iin yeterlidir. Dilinde yer yer arkaik unsurlara rastlanmas ise aatay
edebi dilinin oluum halinde bulunduunu gstermekedr,">
Sekkilkl'nin tek eseri olan Divan'nn iki nshas vardr. ki nshada da eksiklikler bulunmaktadr. Nshalardan biri, Londra British Museum r. 2079'da
kaytldr.P Dier bir nsha ise, zbekistan Fenler Akademisinde kaytldr. Her
iki nshada da eksiklikler bulunmaktadr. Bunlarn dnda Ayasofya Ktphanesi numara 4757'de kaytl bir mecmuann 165-167. sayfalar arasnda hem
Uygur hem de Arap harfleriyle yazlm gazeli bulunmaktadr." ki nshas
bilinen divan zbekistan'da kiril harfleriyle baslmtr." Sekkilkl'nin iirleri ve
edebi yn Divannn tm zerine alan Kemal Eraslan tarafndan deer
lendirllmitir.w
aatay iirinin gelimesinde nemli katklar olan klasik
dnem ncesinin
bir dier airi ise Mevlana Lutfi'dir. Doum yeri ve yl belli olmayan bu air
hakknda ilk bilgileri Ali ir Nevay'nin Meclis'n-nefis ve Nesdyim'l-mahabbe adl eserlerinden ve Devletah'n Tezkiret'-uara'sndan edinmekteyiz.
Mecisu'n-nefis verilen bilgilere gre; Lutfi zamannn sz ustasyd, Farsa ve Trkede benzeri yoktu, ama daha ok Trke iirleriyle tannmaktayd.
Trke divan nldr. eyh ehabeddin-i Beyabani'ye intisap etmi ve lnceye kadar ona bal kalmtr. 99 yl yaad. Zafer- name tercmesinde iki bin
beyitten daha fazla mesnevisi vardr.F Yine Nevayi'nin verdii bilgiye gre,
Trkeye manzum olarak evirdii Zafername msvedde halinde kald iin
pek tannmamtr. Bu eser hi'llfr ele gemedii iin bilinmemektedir. Doum
yl belli olmayan airin lm yl da 1482 ya da 1492 olarak tahmin edilmektedir. Tezkirelerde verilen bilgilere gre, Herat'a bal Kenar kynde medfundur.
Bu dnemin en iyi airlerinden olan Lutjfnin aatay dilini ustaca kullangazel, kaside ve tuyuglarnda edebi adan baarl olduu, iirlerinde kul-
d,
32 Kemal Braslan,
"aatay Edebiyat",
s.170.
33 Bu nsha hakknda daha geni bilgi iin bkz. Charles Rieu, Catalogueof the Turkish Manuscripts in the BritishMuseum, Londra 1888, s.284
34 Ianos Eekmann, "Die tschagharaische Literatur" Philologiae Turcicae FundamentaII, Wiesbaden 1964, s. 308.
35 Sakkakly, Tanlangan Asarlan Takent, 1958.
36 Kemal Braslan, Meuldna Sekkdkt Dtuans; Ankara: TDK Yaynlar, 1999. Ayrca drt blmlk bir dizi makaleyle aatay airlerinin iirlerini yaynlayan Eekrnann'n nc yazs
Sekkkt hakkndadr: "aatay Dili rnekleriIII, Sekkaki Divanndan Paralar", istanbul
Oniversitesi EdebiyatFakltesi TrkDili ve Edebiyat Dergisi, 1963,c. XlI, s. 157-174.
37 K. Braslan,
Alt-tr Nevayt Mecdltsu'n-nefyis 1,s. 66.
TALD,
182
5(9), 2007, Z. lmez
land
slubun ince hayallerle dolu olduu aratrmaclartarafndan belirlennemli eseri vardr: Divan ve Celaleddin Tabib'in
Farsa Gl u Nevruz adl mesnevisini yine nazm biiminde evirdii Gl u
Nevruz Mesneuisi. Divannn Londra British Museun, Paris Bibliotheque Nationale ve Istanbul Sleymaniye ktphanesinde nshalar bulunmaktadr. Divan zerine Gnay Karaaa doktora tezi olarak alm ve bu alma yaym
lanmtr." Gl u Nevruz adl mesnevisi zerine ise iki tez almas yaplm
tr. Henz yaymlanmam olan bu almalardan biri mezuniyet, dieri ise
yksek lisans tezidir.s?
mi zellklenndendtr.wlkt
XIV. yzyln ikinci yarsnda Belh'te domu olan Atayl ise, Nevayt tarafn
dan xv. yzyln en eski airi olarak kabul edilir. smail Ata'nn torunlarndan
dr. Bu nedenle de Atayl naJlasn almtr. Nevay'ye gre dneminde bu a
irin iirleri Trkler arasnda ok yaylmt. Kafiye hatas yapsa da iirlerinde
Trkiine syleyii tercih etmitir. Klasik iirin nazm kurallarna pek nem vermernitir." Mezar Belli civarnda bir kyde bulunmaktadr.F
Divannn nshas, Leningrad'da Institut vostokovedenija AN SSSR No. B
2456,76 Foll.'da kaytldr. iirlerinin bir ksm, Samoylovi ve Ftret tarafndan
yaymlanmtr.t"
Haydar Tilbe'nin hayat hakknda fazla bilgimiz yoktur. Asl ad Mir Haydar
olan bu aatay airi, eserlerinde Haydar Tilbe adn kullanmtr. Ayrca Trklgily (Trke syleyen) lakabyla da tannmaktadr. Kaynaklarda Haydar Harezmladyla da yer alr. 44 Mecalis'n-nefayls'te ad geen Mir Haydar Meczbve
Mlr Haydar Sabhi ile kartrlmtr. Ali ir Nevayi tarafndan Harezmli olduu kaydedilmitir." Mevlana Lutfi'den sonra dneminin en gl airi olarak
kabul edilmektedir. Nizami'nin ayn adl mesnevisine nazire olarak yazd
Mahzenii'l-esrr adl mesnevisini Timur'un torunlarndanskender bin mer
38 H. E Hofman, a.g.e.. c. iv, s. 63.
39 Gnay Karaaa. Lutfi Dtuan; Ankara: TDKYayn1ar, 1997.

40 L. Diner, "Kitab- GL Nevruz", Mezuniyet Tezi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi,
Trkiyat Enstits. No. 942, 1970; Bayram Orak, "Lutfl'nin Gl IINevrz'u Gramer lndeksi", Yksek LisansTezi. EgeniversitesiSosyalBilimler Enstits1995.
41 Hayat ve eserlerindenyola klarak deerlendirilen edebi kiilii hakknda bkz.H.E Hofman, a.g.e; c. I-III, s. 124.
42 KemalEraslan, Alf~tr Nevayt MecdUs'n-nefayis I, s.68.
43A N. Samoylovi, Material po Sredneaziatsko- Turetskoy Literature.agatayskiy PoetXV e

kaAtayi, ZKV II, 1927 s. 257~274; Ftret, zbek Edebiyat Numuneteri. 'Iakent, 1928, c. VI,
5.151-158.
44 Kemal Braslan, aatay iiri hakknda yazd makalede"Haydar Harezmi" adnn kullanl
masnn yanl olduunu belirtir: Kemal Eraslan, "aatay iiri", Trk Dili, Trk iiri zel
Says II (Divaniiri), Temmuz,Austos, Eyll 1986, c. Lll,sy. 415,416, 417, s. 581~602.
45 E Sema Barutu znder, cAli Ir NevtiyI, Muhakemetul-lugateyn, tki Dilin Muhakemesi,
Ankara: TDKYayn1ar, 1996, s. 188.
zerine Aratrmalar
183
eyh
Mirza adna kaleme almtr. Bu durun onun XIV. yzyln ikinci yarsyla
xv. yzyln ilk yarsnda yaadn gstermektedir. Mfteiln/mfteiln/failn vezniyle yazlm olan eser on blmden olumaktadr. Her blrnn sonunda konuyla ilgilibir hikaye yer alr. Mesnevisinin Trkiye ve dnya kitap lk
larnda birok yazma nshas vardr,"
Yusuf Emirl, Farsa ve Trke iirler yazmtr. iirlerinde Emir ve EmM
mahlaslarnkullanmtr. Farsay Trkeden daha baarl bir biimde kullanan Yusuf Emlrl, dnemindeki Trk edebi dilindeki gelimeye ve aatayca ile
klasik bir edebiyat yaratma geleneine kaytsz kalmamtr. Yusuf Emlri, XN.
yzyln ikinci yars ile xv. yzyln ikinci yarsnda yaayan ve ahruh'un olu
olan Baysungur'un nedimlerindendir. Nevay'nin verdii bilgiye gre, gzel
Trke iirleri bulunmasna ramen hakettii hreti kazanamamtr. Yusuf
Emiri'nin Diudn, Dehndme adl mesnevisi ve Beng agr adl bir mnazaras bulunmaktadr. Divan'nda Trke iirlerinin yan sra yer alan Farsa iirle
rindeki baars onun bu dili iyi bildiini ve iyi kullandn gstermektedir.
Farsa iirlerinde devrin nde gelen mutasavvflarndan eyh Kemal Hocendl'yi taldit ettii dnlmektedir. Fuad Kprl bu etkinin Trke iirlerinde
de grldn ve bunun doal olduunu belirtir. Hocendl'nin etkisini ise
yle aklar: "O srada Maverannehir'de byk hret kazanm olan Hoca
smet Allah Bubari ve rencilerinin iirlerine karlk, Horasan ve Irak'ta Kemill Hocendi taraftarlarnn daha kuvvetli olduklar bilinmektedir. te Emlrl de
bunlardandr."4? Divan'nn bir yazma nshas, stanbul niversitesi ktphanesindedir (TY, ur. 2850, varak 163b-284b).
Yusuf Emiri, Baysungur Mirza'ya ithaf ettii Dehnme'v 1429 ylnda tamamlamtr. Fars Edebiyatnda adeta bir moda haline gelen ve kimi airler tarafndan ele alnan bu konu Emirl'nin de ilgisini ekmitir. On mektuptan oluan eserinin banda, mnacat, na't, devrin padiahna vg ve telif sebebi blmleri yer alr. 906 beyitten oluan Dehnme, mefan/mefan/feuln vezniyle yazlmtr. Farsay daha iyi bildii halde, eserini Trke yazmas yukar
da da belirttiimiz gibi Trk diliyle (aatayca) klasik bir edebiyat meydana getirme geleneine uynasndandr. Eserin tek yazma nshas Londra British Museum (Add., ur. 7914, varak 228b-272a)'da bulunmaktadr." Dehnme zerine
bir mezuniyet tezi ile Reit Rahmeti Arat'n bir makale almas bulunmaktadr. 49 Arat'n bu almasnda Dehndme uu 23 beytinin Uygurca tpkbasrn,
yazevrimi ve Trkiye Trkesine evirisi yer alr.
46 Kemal Braslan, "aatay Edebiyat", s. 170; Ianos Eckmann, "Die 'Ischaghatalsche Literatur", s. 318-319.
47 Fuad Kprl, a.g.m., s. 293.
48 Charles Rleu, Catalogue of the Turkish Manuscripts in the British Museum; Londra, 1888,s.
288-289.
49 mranSomer, "YusufBmirl:Dehname",MezuniyetTezi,stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, Trkiyat Enstits, No: 873,1969; R. R. Arat, "BirYaz Numunesi Mnasebetl le",
Puai Kprul Armaan. 1953,s. 17-29.
TALtD, 5(9), 2007, Z. lmez
184
Beng agr adl mnazara ise, nazm nesir kark bir eserdir. Bu eser de
yine Fars edebiyatndaki genel modaya uyu\arak yazlmtr, Emiri, Fars slubu
ile Trk dilinde byle bir eser yazmada kendisinden evvel kimsenin baarl 01madn belirtmitir. Trk edebiyatndadaha sonralar bu tr eserler verilmi
tir, ancak bu trde eser veren ilk air, xv: yzyln ilk yarsnda yaam olanYusuf Emirl'dir. Beng agrn metnini notlarla yaymlayan Gnl Alpay,SO ran
airi Mevlana Yahya Sibek-i Niaburi'nin Esrari v Humariadl bir eser yazm
olduunun Devletah tezkiresinden anlaldn belirtmektedir. Buna gre,
Yusuf Emiri eserini yazarken bu eserden etkilenmitir. Eserde beng (afyon) yeiiler giymi uyuuk bir dervitir; agr (arap) ise, krmzlar giymi korkusuz,
fkeli ve hareketli bir gentir. Bu sembollerle arap ve afyon karlatrlmakta
dr. Beng agrn da tek yazma nshas Londra British Museum'da bulunmaktadr."
Nevay'nin Mecillis'n-nefilyis'inden rendiimize
gre Yakni, Trke ve

Farsa iirler yazmtr. Neviyi ayrca, onun mrnn sonunda bt-edebane
szlerden tvbe edip doru yola girdiini ve kabrinin Dere-i d-biraderanda
olduunu belirtir. 52 Riyfi?;'-u'ara've Subh-i Glen tezkirelerindeki bilgilere
gre de Heratl olduu anlalmaktadr. ss Yakini'nin Ok Yaynng Mnazaras
adl nazm, nesir kark olarak yazd eserinin dnda divan ya da mecmualarda iirleri bulunmamaktadr. Eserinin tek yazma nshas Londra British
Museum'dadr.s- ada Yusuf Emiri gibi mnazara tarznda bir eser yazmak
amacyla kaleme ald Ok Yaynng Mnazaras sayesinde, Trk aristokratlar
arasnda yaygn olan okuluk ve onlarn okulara olan merakiarn da reni
yoruz. Sultan Hseyin Baykara'nn onun bir gazeline nazire yazmas hretinin
devam ettiini gstermektedir." Bu eserin Arap harfli metni ve ngilizce evirisi Fahir z tarafndan yaymlanmtr.w
Hakknda
ok fazla bilgi sahibi olmadmz Ahmedihin eitli telli sazlar

arasndaki atmay konu edinen hacim bakmndan kk, edebi deeri byk olan bir mesnevisi vardr. Adnn ya da mahlasnn Ahmedi olduunu ese50 Gnl Alpay, "Yusuf Emiri'nin Beng aglr adl Mnazaras", Trk Dilleri Aratrmalar
Yll-Belleten 1972, 1973, 5.103-125. Bu makalede Beng agrhakkmda bilgi, tam me
tin ve notlar yer almaktadr.

51 Charles Rieu, Catalogue ofthe Turkish Menuseripts in the British Museum, Londra, 1888, s.
291. Yusuf Bmlrt, eserleri ve eserlerinin nshalan hakkndaayrca bkz. Hofman, a.g.e., C.1III, s. 92-97.
52 KemalBraslan, cAlifr Neutyt-Meclisu't-nefts I, s. 68.

54 Charles Rieu, Catalogue o/the Turkish Manuscripts in the British Museum, s. 291; Hofman,
a.g.e., c. VI, s. 100.
56 Fahir Iz, "Yakini's Contest of the Arrow and the Bow", Nemeth Armagan,Ankara, 1962, s.
267-287.
aatay Edebiyat ve aatay Edebiyat zerine Aratrmalar
185
rinde kendisi belirtmitir. Eserindeki slp zelliklerinden onun xv. yzyln

ikinci yans ile xv. yzyln ilk yarsnda yaam olduu anlalmaktadr.'7 Ahmedt'nin bir beytinden hareketle Onun ahruh Mirza devrinde yaadm ileri
sren Eckmann, ahruh Mirza'nn, dneminde iki yasa uygulanm olduu
nu da delil olarak gsterir." Tanbure, ud, eng, kopuz, yatuan, rebap, gek ve
kingire gibi telli sazlann arasndaki atmaya dayanan eserine kendisi bir ad
vermemitir. Eser, ieriine gre, "Telli Sazlar Mnazaras" biiminde adland
nlrmtr, Nesir halinde bir mukaddime ile balayan eser, 130 beyitten oluan
bir mesnevidir. Mufteilntmfteiluntfdiln. vezniyle yazlmnr.s? Eserin tek
yazma nshas, yine Londra British Museum'da bir
328b varaklar arasnda yer almaktadr.s"
necmua
ierisinde 321b-
Klasik ncesi dneme ait xv. yzyl airlerinden olan Seydi Ahmed Mirza'
Timur'un torunlarndanMiran Muhammed ah'n oludur. ahruh Mirza zamannda Horasan valilii yapmtr. Nevayi'nin verdii bilgiye gre, Seydl Ahmed
Mirza Trke ve Farsa mesnevi ve gazellerden oluan bir divan tertip etmitir.
Nevay aynca Letafetnmeadl bir mesnevisinin de olduundan bahseder." Ta-auknme adl mesnevisini 839'da ahruh'a takdim etmitir. Yedi gnde yazd
n belirttii bu mesnevinin vezni, mefailn/mefailn/feCtWn'dr. Hocendi'nin
Letafetnmew: tarznda yazlm olan eser, mnacat, na't, hkmdann methi ve
telif sebebi blmlerinden sonra yer alan on ak mektubundan meydana gelmektedir. Her mektubun bitiminde bir gazel ile "Szn Hlasas" balkl bir blm yer alr. 320 beyitten oluan bu eserde Seydi mallasn kullanmtr. Ta'a
uknme'nin bilinen tek yazma nshas Londra British Museumdadr.s" Eser
zerine biri lisans, dieri yksek lisans olmak zere iki tez hazrlanmur/"
Bu dnemin son airi GedayihakkndaNevayi, tezkiresinde u bilgileri verir: "Trke iirler yazar, Ebu'l-Kasm Babr zamannda byk hrete kavu57 Kemal, Braelan, "aatay
Edebiyat",
s. 71; Hofman, a.g.e.,c. -u, s. 61-63.
58 Iancs Eckmann, "DieTschaghataische Literatr", s. 323-324.
59 Kemal Braslan, 'Ahmedl Mnazara (TelliSazlar Anmas)", Istanbul ntuersitesi Edebiyat

Fakltesi TrkDili ve Edebiyat Dergisi, 1986,c. XXN-XXV; s. 129-204. Metin,metnin evirisi, notlarve dizinden oluan almann giri ksmnda eserin ierii hakknda da bilgi
verilir. Aynntl bilgi iin bu almaya baklabilir. Eser hakknda yaplan diger almalar
iin bkz. Kaynaka IL
60 Charles Rieu, Catalogueof the Turkish Manuscriptsin the BritishMuseum, s, 291
61 Kimi aratrclarn StdfAhmed Mirza biiminde okuduklar gibi Hofmanda da SIdI A. olarakyer alr: Hofman, a.g.e.,c. V; s. 100.
62 Kemal Eraslan, AIf tr Neudytrn Mecausu'n-nefayis, c. i, s. 196.
63 Charles Rieu, Catalogueof the Turkish. Manuscriptsin the BritishMuseum, s. 289.
64 Sezer zkoer, "Seyyid Ahmed Mirza, 'Ia'aukname", Lisans Tezi, stanbul niversitesi
Edebiyat Fakltesi, Trkiyat Enstits, TezNo:871, 1968; SelimKuru, "Bir Dehnme rnei Olarak Ta'aukname ve Eserdeki Ki'li Yan Tmceler", Yksek Lisans Tezi, Boazii niversitesi,1993.Digeralmalar iin bkz.Kaynaka II.
TALD,
186
5(9), 2007, Z. lmez
mutur. Ya
ise doksan gemitir."65 Grld gibi Nevayi'nin tezkiresinde

de asl adnn ne olduu, nerede ve ne zaman doup bydhakknda bilgi
bulunmamaktadr. Eckmann, Meclisii'n-nefyis'u1491 (896) ylnda tamamlandn gznne alarak 1404-1405 yllarnda domu olabileceini belirtir.s"
Elimizde bir tek Divan' bulunan bu ah'in iirleri bence dnemindeki der
eserler arasnda edebi adan en kayda deer olandr. slubu ve syleyi tarz
Nevayi kadar olmasa da onunkine yakn bir slp ve syleyi tarz sergiler. Dili olduka sadedir. Aruzu ok iyi kullanmtr. Eraslan'n da belirttii gibi, iirle
ri genellikle ak, sevgilinin gzellii ve cefas konularn ilemesinin yan sra
yer yer sufiyane duygu ve dnceleri de iler. Gedtiyiya da Ged mahlaslarn
kullanmas da bu sufiyane syleyi tarzyla ilgili olmaldr.s? Divan'nn tek yazma nshas Paris Bibliotheque Nationale (Suppl, Turc., nr. 981)'dedir. 68 J. Eckmann Gedayi Divan'n metin, szlk ve tpkbasm olarak yaymlamtr.w
Klasik ncesi dnemin kltr ve sanat merkezi Herat ve Semerkand olduu
gibi Horasan ve Maverannehir'de de gl bir edebi geliimin olduu bilinmektedir. Trke ve Farsay iyi kullanan airlerin yaratt bu edebiyat, ran
edebiyatnn etkisi altnda kalmtr. Bu etkiyle edebi rilnlerde eskiden beri
grillen Arap ve Fars unsurlarnn artt grJmektedir. Bunun yan sra airle
rin yetitikleri blge ve ait olduklar etnik gurup nedeniyle dillerinde de kimi
farkllklar mevcuttur. ou eserde Ouzca zelliklere rastlamak mmkndr.
Yeni biimlenmeye balayan aatayedebiyatiin bu dnemin sonunda Maverannehir, Harezm ve Horasan gibi merkezlerde klasik bir aatay dili ve
edebiyatnn meydana geldiini sylemek mmkndr. Yukarda airlerini ve
eserlerini tantrken ortaya kan tabloya baklacak olursa bu dnemin airleri,
gazel ve kasidenin yan sra mesnevi konularna, mnazaralara da yer vermi
olduklar gibi tasavvufun etkisinden de uzak kalmamlardr.aatay airleri
nin halk edebiyatna baklar Kprl'nn de belirttii gibi Osmanl airleri
ninkinden farkszdr,"?Onlarn halk edebiyatnakar bu ilgisizlikleri Fars iiri
ne kar duyulan hayrarlktan kayoaklanmaktadr.Hece vezni ve drtlklerle
yazlan Yesevi tarz suflyane iirleri edebi rrler olarak grmemilerdir.
2. Klasik
aatayca Dnemi:
xv. yzyln ikinci yars ile XVI. yzyln ilk ya-
rsn kapsayan bu dnem, Timurlu mparatorluu'nunyava yava zayflama

ya balad dnemdir. 1447 ylnda ahruh Mirza'nn lmnden sonra iktidar
mcadeleleriyle zayflayan imparatorluk, Horasan'da Bb'I-Ksm Babr'n
65 Kemal Braslan, Alt ir Neuaytnin
Meclisu'n-nefts,
c. i. s. 120-121.
66 Ianos Eckmann, "DieTschaghataische Literatur", s. 324.

67 Kemal Braslan, "aatay Edebiyat", s. 172.
68 E. Blochet, Cataloguedes manuserus turcs, Paris, 1933, c. II, s.
7;
69 JOO05 Eclcmann,The Divan of Gaas. Bloomington, 1971,477 s.

70 E Kprl,
a.g.m., s. 296.
Hofman, a.g.e., c. III, s. 7l.
aatay Edebiyat
187
ve Maverannehir'de ise Ebu Said'in kurduu kuvvetli idareyle biraz toparlanr

gibi olduysa da Babr'n lmnden sonra karklklar ve ehzadeler arasn
da taht mcadeleleri tekrar balad. Hseyin Baykara bu mcadeleden baary
la karak Herat' siyasi merkez olmasnn yan sra devrin sanat ve kltr merkezi haline getirdi. 1469-1506 yllar arasnda hkm sren Baykara. edebiyatn
her dalnda rn vermi olan Ali ir Nevayi'yi de himayesi altna alarak yalan
arkadalk kurmutur. Bu nedenle bu dnem "Nevayi-Baykara dnemi" olarak
da bilinir. Bu dnemde saraylarda resmi dil olarak Farsa kullanlyordu. Bu doal olarak kltrel faaliyetlere de yansyordu. Ancak buna ramen Hseyin
Baykara dneminde Trke iir yazma eilimi artmtr. Bylece Trke ile de
nemli ve hacimli sanat eserleri ortaya konabilecei gsteriliyordu. Bu dnemin airleri ise unlardr: Hseyin Baykara, Ali ir Nevayi, Hamidi, Muhammed
Salih, eybani, Ubeydi ve Babr.
842 (1438)'de Herarta doan Hseyin Baykara 'Hseyni' mallasylaTrke
lirik gazeller yazmtr. 1469'da Horasan tahtna oturduktan sonra 1506 ylna
kadar sren saltanat srasnda Herat' nemli bir kltr merkezi durumuna getiren Baykara, Cami ve Nevayi gibi dnemin byk airlerini saraynda bulundurmu, zellilde de yalan arkada Nevayi'yi himaye etmitir. Ali ir Nevayi
Meclis'n-nefyis adl airler tezkiresinin sekizinci meclisini Hseyin Baykara
(Ebu'I-GaZ! Sultan Hseyn Bahadur Harl'ya ayrm ve ondan vgyle bahsetmitir.I' air olarak ok baarl olduu sylenemezse de klasik aatay iirinin
Nevayiden sonra gelen ilk isimlerindendir. Gazellerini hep [dildtn![alliitn i
fai/atn Ifai/n vezniyle yazmtr. Bu vezin o devirde Cami ve Nevayi tarafn
dan da ok kullanlmtr. Bu veznin kullanlmasnda bu vezirle yazlan iirle
rin bestelenerek Urgutek uslne gre kouku ya da trkigtl.jAar tarafndan
sarayda terennm edilmesinin etkisinin olduu, Nevayi ve Babr tarafndan
dile getirilmitir. Baykara'nn lirik gazellerini biraraya getirdii bir Divan' ve
otobiyografk tarzda yazlm bir Risa/e'si bulunmaktadr.
Divannn
8'i Trkiye'de, 13' iseynrtdnda olmak zere toplam 21 nshas bulunmaktadr. stanbul Ayasofya Ktphanesi'ndeki nsha, smail Hikmet
Ertaylan tarafndan tpkbasm olarak yaymlanmtr.F Baykara Divan zerine en kapsaml ilk alma Talip Yldrm tarafndan doktora tezi olarak yapl
mtr," Divannn tamamnn incelendii bu almada Hseyin Baykara'nn
gerek hkmdarl gerekse kiilii 'Giri' ksmnda ayrntl olarak deerlendi
rilmitir. Bu almada metnin yazevrimi, dil incelemesi ve dizin yer alr.
71Kemal Braslan, ALL ir Nevdyi'nin Meciilis'n*ne!dyis, c. II, s.202~244j Hofman, a.g:e., c. III, s.210.
72 smail Hikmet Ertaylan. Trk Edebiyat rnekleriV. Divan- Sultan Hseyn Mirza Baykara
"Hseyinl"stanbul,1946.
73 Talip Yldrm, "Hseyin Baykara Divan (Metin-nceleme-Dizin)", DoktoraTezi, Ankara

niversitesi SosyalBilimler Enstits, 2003.
TALD,
188
5(9), 2007, Z. lmez
Yedi blmden oluan Risale'de kendini, nesebini, dervilere ve Molla Cami'ye gsterdii saygy, adalete dknln,kurduu vakflar, airleri koruduunu ve Nevayi'nir faziletlerini anlatr, Eserin iki nshas bulunmaktadr.
Biri Amasya Bayezid Ktphanesi'ndeki 550 numaral mecmuann iinde yer
alan ilk metindir. Ikincisi ise iikur-name adyla Istanbul Arkeoloji Mzesi Ktphanesi 257 numarada kaytldr. Risiile'yi ilk nce smail Hikmet Ertaylan
tpkbasm olarak yaymlam." Iki nshann karlatrmal yaym ise, Bilal
Ycel tarafndan 1996 ylnda yaplmtr,"
en nemli temsilcisi aatay Edebiyatma
damgasn vuran Ali ir Nevayi'dir. xv. yzyln ilk yarsnda Semerkand ve Herat'ta gelien klasik aatay iiri Nevayi ile zellikle Herat'ta doruk noktasna
ulamtr.Asl ad Nizam'd-dln Ali ir Nevayi olan air 9 ubat 1441 (m. 17 Ramazan 844)'de Herarta dnyaya gelmitir. UygurTrklerindendir. Babas Gya
s'd-din Kikine Bahadr, Horasan hakimi Ebu'l-KasmBabr'n hizmetindsydi. Kklnden beri Hseyin Baykara ile birlikte bym aralarndaki
dostluun temelleri bu dnemde atlmtr. 1469 ylnda Hseyin Baykara'nn
Horasan' ele geirip Timurlu tahtna oturmasndan sonraAli ir Nevayi de Heart'a dnp dostunun verdii "Mhrdarlk" grevini yerine getirmlr."
Klasik
aatay Edebiyatnn
Henz ocuk yatayken edebiyata ilgi duyan ve iirler yazan Ali ir Nevayi'nin divan, mesnevi, tezkire, tarih trlerinde yazd eserlerin dnda musiki,
aruz, dil ve dnya gr gibi konulardan oluan yirmi dokuz eseri vardr. Tezkiresinde Hseyin Baykara'y anlatrken onun Trk dili ve edebiyatina ait birok sorunu zmlediini belirtir; ancak bunda en byk etkenin kendisi olduunu sylemek gerekir. Trke iirler yazan daylar Mir Said Kabili ve Muhammed Ali Garibi ve hamisi Ebu'I-Kasm Babr'n de etkisiyle kendi diline
kar byk bir ilgi duyan Nevyi, aatayca'nn Farsa'dan geri olmadn
eserleriyle gstermeye almtr. Bylece kendisinden sonraki yeni nesiin de
Trke yazmasn tevik etmitir, Iran'n byk mutasavvflarndanolan Abdurrahman- Cami'nin de takdirini kazanm ve Iran edebiyatnn nde gelen
simalarnn eserleriyle boy lecek eserler ortaya koymutur. iir yazmaya
Farsa ile balam, sonralar Trke birok eser yazmtr. Bu nedenle de z'llisaneyn diye de tannmtr.
74 smail Hikmet Ertaylan, Trk Edebiyat rnekleriII. Risiile-iSultan Hseyin Baykara.stan
bul,1945.
75 Bilal Ycel. "Hseyn-I Baykara Risalesl'nin Uzakki Nshas", Trklk Bilimi Aratrmala
r, 1996, c. II. s. 69-70.
76 Burada amacmz Ali ir Nevayl'nfn hayatn ayrntl olarak vermek olmad iin hayat
hakknda ayrntya girilmemitir. Bu konuda daha geni bilgi Iin bkz.Agah Srr Levend,
Ali ir Neuat, i. etlt, Hayat, Sanat, Kiilii, Ankara: TDKYaynlar, 1965, 306 S.; Gnay Kur,
'i\Ji lr Neval", Trkiye Diyanet Vakf Islam Ansiklopedisi, 1989, c. II, s. 449-453; Zeki Velidi
'Iogan, "Ali ir" Islm Ansiklopedlsi, c. I, s. 349-357; Hofman, a.g.e.,c. I-III, s, 69.
189
Neviiyi Blochet ve Barthold gibi kimi bilim adamlar tarafndan yalnzca bir
mtercim, orta derecede baarl, takliti bir air olarak deerlendirilmisede
Rus doubilimeisi Berthels Feridddin Attar'n Mantkur-tayr ile Neviiyi'nin
Lisanu't-tayt'u karlatrarak bu iddialarn yanlln ortaya koymutur."
Neviiyi'nin mesnevilerinde Hsrev Dlhlevi ve Cami'nin etkisi grlr, ancak bu
tanamyla taklit boyutunda deildir. Orta Asya Trk dili ve edebiyatn geli
nesinde byk pay olan Neviiyi klasik aatay iirini yalnz en yksek dereceye karmakla kalman aatay dilinin de bir kltr ve edebiyat dili olabileceini gstermitir. Bundan dolay aatayca'ya"Nevayi dili" de denmilir. Eserleri Trkistan dnda Azeri ve Anadolu sahalarnda da okunrnu, Osmal a
irleri de onu stat olarak grmlerdir. Fars edebiyatn rnek alarak eitli trlerdeki Farsa eserleri Trke ile yazmaya alm ve bylece Orta Asya Trk
edebiyatn klasik bir seviyeye ulatrmay baarmtr. ok sayda olan eserleri aadakl gibi snflandrlmaktadr:
i.
Divanlar
(Haza'ln'Lme'ani): (1) Gardibti's-sga; (2) Neuddiru'-ebb,

(3) Bedayiii'l-uasat, (4) Feuidu'l-kiaer, (5) Farsa Diudn.
IL. Hamsesi: (l) Hayretu'l-ebrr, (2) Perhad u irin, (3) Leyli v Mecnn, (4)
Seb'a-i s'10'are, (5) Sedd-i iskenderi.
III. Tezkireleri: (l) Meclisu'n-nefais, (2) Nesayimii'l-mahabbe min emyi
mi'l-ftvve.
V.
Dil ve edebiyat eserleri: (1) Risle-i mu/amma; (2) Mizanu'l-euzan, (3)

Muhakernet'l-lugateyn.
V. Dini-ablil.k1 eserleri: (1) Miiruicdt, (2) ihil Hadis, (3) Nazmul-ceudhir,

(4) Lisanu't-tayr, (5)
Siracii'l-muslimit, (6)
Mahbbu'l-kulub.
VI.Tarihi eserleri: (l) Tarih-i enbiya v hkema; (2) Tarih-i

(3) Ziibdetti't-teurih.
milk-i Acem,
VII. Biyografik eserleri: (1) Hdlat- Seyyid Hasan- Erdeir, (2) Hamsetu'l-mtehayyirin, (3) Haldt- Pehleudn Muhammed.
VIII. Belgeler: (1) Vakfiyye, (2) Mune'at.
Gtld gibi
hemen hemen her konuda eser vermi olan Neviiyi'nin nerdeyse btn eserleri incelenmi zerinde almalar yaplmtr. Trkiye'de
zellikle tez almas olarak yaplan incelemeler daha ok dil asndan yap
lan derelendirmelerlesnrldr. Eserleri, zellikle divanlar edebiyat gzyle
deerlendirilmeyi beklemektedir. imdi, srasyla ksaca bu eserler hakknda
bilgi verelim:
lk srada yer alan divanlar daha ocuk yataykenbalayp hayatnn sonuna kadaryazm olduu iirleri iermektedir. Bular farkl adlar altnda toplayan Neviiyi'nin bunlarn dnda bir de Farsa Divan' vardr. ocukluk ve ilk
77 Puar Kprl, a.g.m., s. 302.
TALtD, 5(9), 2007, Z. lmez
190
genlik yllarnda yazd iirleri kendi divanlarm dzenlemesinden daha nce bakalar tarafindan derlenmitir. Bu derleme 870'te (1465-66) Sultan Ali b.
Muhammed Mehedi tarafindan istinsah edilmitir. Bunun tek nshas Leningrad'da Saltkov-erdin Devlet Halk Kitapl 564 numarada kaytldr."
zbek bilgini Hamid Sleynan tarafindan lk Divan ad altnda tpkbasmolarak yaymlanmtr. 79 lk yazdklaryla nce iki divan oluturan Neviiyi sonra yeni yazdklarm da katarak bu iki divam drt divan haline getirmitir. Neviiyi tertipledii ilk divana Bedayi'l-bidaye adm vermitir. Bu divan Hseyin Baykara'nn istei zerine hazrlanmtr. Baykara'mn tahta k 1469 olduuna gre, eser 1469- 1480 yllar arasnda meydana getirilmitir. Divamn bilinen drt
nshas vardr.s? Neuadirii'n-nihaye adndaki ikinci divam ise, 1476- 1486 ylla
r arasnda yazd iirlerinden olumaktadr.s! Eski ve yeni iirlerindensemeler yaparak oluturduu ve Nevadir'n-nihaye adn tayan bu divann mstensih hatt olan iki nshas zbekistan Fenler Akademisi, Dou Bilimleri Enstitsnde bulunmaktadr.Bu iki nshadan zbekistan Fenler Akademisi Dou
Bilimleri Enstits 1995 numarada kaytl olan nsha Ecknann tarafindan tek
nsha olarak gsterilmitir. Bu nshann Sultan Ali Mehedi tarafndan xv.
yzylda Herat'ta istinsah edildii tahmin edilmektedir. Mstensih hatt olan
ikinci nsha ise, yine zbekistan Fenler Akademisinde 11675 numarada kayt
ldr. Dnemin mehur hattatlarndanAbdlmecid tarafindan 893 (1487) tarihinde istinsah edilmitir. Neviiyi'nin kendi elyazmas olduu dnlen Tahran'daki nsha ise eser deiimi yoluyla zbekistan'a getirilmi ve mikrofilmi
de yaplmtr.F Bu iki divandan sonra yazm olduu iirleri, ilk iki divandaki
iirleriyle harmanlayarak bunlar drt divana ayrm hepsine birden Hazain'[-me'anfadn vermitir. Hazain'l-me'anive bir de dibace eklemitir. lmnden bir yl nce yazlm olan bu dibacenin Trkiye'deki tek nshas Nuruosmaniye Kitapl'nda 3999 numarada kaytl erhu'l-Hamaseadl eserin sayfa kenarlarnda (varak 21b-29a) bulunmaktadr. Trkiye kitaplldarnda baka
nshas bulunmamaktadr. Klliyat- Devdvfn adyla da bilinen eser zerine
Hamid Sleyman'nbir almas mevcuttur." iirlerini drt divana ayran Neviiyi onlara u adlar vermitir:
78 Agah Srr Levend, Ali ir Neuat, il. ctu. Dtuanlar; Ankara, 1966,s. 7; Ianos Bckmann, "Nevar'nn nk Divanlar zerine", TDAY-Belleten 1970, 1971, s. 253.
79 Hamid Sleyman, Alier Navoiy.llk Deuon; 1966 yili kirilgan qidyazmantngfaksimit na

ri. Narga tayyorlovi filologiyafanlari daktari prof. Hanid Sulaymon, 'Iakent, 1968, xii
5.+143 yaprak tpkbasm.
80 Nshalar hakknda ayrntl bilgi iin bkz. ASm Levend, Ali ir Neuat; II. ctu, Diuanlar, c.
II, s. 7; Ianos Eckmann, "DieTschaghataischeLiteratur", s. 253-254.
81 Neviiyi'ninbu eseri zerine bir doktora tezi hazrlanmtr: Bilge (zkan) Nalbant, "Neva-
dr'n-nlhye {Metin, nceleme, Dizin)", DoktoraTezi, Ankara niversitesi SosyalBilimler

Enstits, 2005, 855 s.
82 Bilge (zkan) Nalbant, a.g.t., s.L
83 Hamid Sleyman, Hazs'iniil-Me'sr: Garaib'-gar, zbekistan: SSR FenlerAkademisi
Nertyat,
1959.
zerine Aratrmalar
191
. Garibti's-sgar:
Kk yata (8-20 ya aras) yazd iirleri biraraya getirdii iin bu ad vermitir. Eserin birok nshas bulunmaktadr.s-
2. Neuadiru'-ebb: Genlik dneminde (20-35 ya aras) yazd iirleri bir

araya getirdii ikinci divandr.f"
3. Bedayiu'l-uasat: Orta yalarda (35-45 ya aras) yazd iirlerin yer ald
dlvandr.s"
4. Peiidu'l-kiber: mrnn sonuna doru (45-60 ya aras) yazd iirleri
ierir. 87
5. Farsa Divan: Farsa Divan'nda Fni mahlasnkullanmtr. Farsa Divann
bilinmektedir: Nuruosmaniye Kitapl, numara: 3850;

Trk slan Eserleri Mzesi, numara: 1952; Sleymaniye Kitapl, HekimoluAli Paa numara: 632). Neviiyi Muhakemetu'i-lugateyn adl eserin
nshas
de bu divann 600 beyit olduundan bahseder."

Bu drt divandaki iirler, k iki divan ile son yazd iirlerin biraraya getirilerek yeniden dzenlenmesine dayand iin tam anlamyla Neviiyi'nin belirttii dnemlere ait olduu sylenemez.
Nizami'rin hamsesine
nazire olarak yazd hamsesinde sadece motifieri

yerine yenilerini koymakia yetinmemi, konuda ve kahramanlarnn karakterlerinde de deiiklik yapmtr. Bylece onun, hamsesini yazarken sadece bir nazire olmasn istemediini. kendi dilinin ve kltrnn de kuvvetli 01duunu gstermeye altnanlyoruz. Mesnevilerinde Nizami ve Emir Husrev Dlhlevi'nin mesnevilerinden yola karak ayn konulan semi olsa da bak as, hikaye etme biimi ve kompozisyonu onlardan farkldr.w Hamseyi
oluturan be mesnevisi unlardr:
atp
Hayret'l-ebrtu: Didaktik tarzdaki bu mesnevi Nizami'ninMahzen'l-Esrarna nazire
konular
ele
olarak 888 (1483)'de yazlmtr. Bu eserde dinin beili bal

dini ahlak zerinde durulmutur.P'Aruzunmufte-
alnarak
iln/mfteiln/failn kallyla yazlmtr.

84 Eserhakknda aynnt1 bilgiiin, metni yaynlam olan GnayKut'un almasna bkz. 'ali
ir Nevtiyi Gartiib'-gar, Inceleme-Karlatrmal Metin, Ankara: TDK Yaynlar, 2003,
573 s. Diger almalar iin bkz.Kaynaka II.
85 MetinKarars, "Nevdir'-ebab", DoktoraTezi, stanbul niversitesi SosyalBilimler Bnsts, stanbul, 1984.
86 Kaya Trkay, 'ali Ir Nevliyi, Bedsyt'u-vasas, uni Divan, Ankara: TDK Yaynlar, 2002,
576 s.
87 nalKaya, 'ali Ir NevliyI, Peuayidul-Ktbe; Ankara: TDKYaynlar, 1996,743 s.
88 Gnay Kut, a.g.m., s. 451.
89 Gnl Alpay- Tekin, 'Aif ir Neviiyf, Ferhiid irin, Inceleme-Metin, Ankara, 1994,s. xi.
90 EserzerindeM. Sabir almtr: M. Sabir, "Hayret't-ebrar (nceleme-Metin-ndeksl",
DoktoraTezi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi SosyalBilimler Enstits, 1961.
TALID,5(9), 2007, Z. Olm"
192
2. Perhad u irtn: 889 (1484) ylnda yazd bu mesneviyi Nevayi, Nizami'nin
Husrev Irin adl mesnevisinden esinlenerek yazmtr, ancak asla ona

benzemez. Hikaye, konunun merkezinde yer alan ana kabramanlardau
Hsrev yerine Ferhad zerine kurulmutur. Muzun mefliiln/mefliilnl[eulun. kalbyla yazlmtr. Ferhd u irin'i yaymlayan Gnl A1pay-Tekin, Neviiyi'nin dier eserleri zerine yaplan incelernelerin aksine,
eseri edebi adan incelemi ve deerlendirrnitir.v' A1pay-Tekin incelemesinde eseri, Nizami ve Emir Hsrev'in ayo adl eserleriyle de karla
trarak
Neviiyi'nin orijinal bir eser ortaya koyduunugstermitir.
mmkn olduu kadar sadk kalarak

kimi motiflerini deitirdii bu mesnevisi 3500 beyittir. Muzun mefl/mefliiln!feo'Zn kalbyla yazlmtr. 1484 ylnda yazld tabmin
3. LeyU v Mecnn: Neviiyi'nin
aslna
edilen mesnevi, 38 blmden olumaktadr.Pgzel cariyesi ile olan macerasna dayanau bu eserde Nevayi, Emir Husrev ve Nizami'nin eserlerindeki yapy
deitirmitir. 889 (1484)'da kaleme alnan eser, aruzun [eilatunimef-
4. Seb'a-i seyylire: Behram
ah'n,
iln!feiln kalbylayazlmtr. 5000 beyit civarnda olan bu mesnevi el-
li babdan olumaktadr.
5. Sedd-i skenderi: Adndau aulald gibi bu mesnevinin kabraman S-,

kender'dir. 89 blm, 7214 beyitten oluan bu eser, Neviiyi'nin en hacin
li mesnevisidir. Bu konu daha nce Pirdevsi, Nizami ve Cami tarafndan
ilenmitir. Eser, 890 (l485)'da aruzun feo'ln/feo'ln!feo'Z kalbyla yazl
mtr. Eserde Makedonya kral skender adaletli bir hkmdar olarak ele
alnmtr. Tabii Neviiyi dier mesnevilerinde olduu gibi, bunda da eili farkllklar yaratm ve skender hikayesini/motifini farkl ilemi,
ona Tiirk hkmdarlarnn niteliklerini katmaya ahmtr."
Trk edebiyatnn ilk Trke airler tezkiresini yazau Neviiyi bu trde yazd eserleriyle Orta Asya kltr ve edebiyat tarihi hakknda bize deerli bilgiler
vermektedir.
ylnda yazm olduu
Meclisii'n-neftiyis Trk
edebiyatnda ilk tezkire olmas bakmndan nemli bir yere sahiptir. Sekiz blme ayrlm olau eserin her blmne "meclis" ad verilmitir. Sekizinci meclis btnyle Hseyin Baykara'ya aittir. Neviiyi bu eserini hazrlarkenCami'nin
Bahdristdn'uu, Devletab'n da Tezkiretii'-uarasu rnek almtr. Eserde
Nevayi'nin 897 (1491-92)
Gnl Alpay-Tekin, Alt tr Nevtly, Perhad irin, Ankara, 1994,571 s.

92 Eser zerineyaplan doktora tezi dahasonra baslmtr: lk elik, ALL Ir Neuyi, Leyl v
Mecnun, Ankara: TDKYayn1ar, 1996, 383 s.
93 Eser hakknda dahafazlabilgiiin bkz. Hatice Tren, AUtr Nevtiyi Sedd-i skender? (nce
leme-Metin), Ankara:
TDKYaynlan,
2001,533 s.
aatay Edebiyat
193
baka kaynaklarda yer
almayan 43 Trk airi hakknda bilgi verilmitir. Meclisu'n-neftiyis Kemal Eraslan tarafndan iki cilt halinde yaymlanmtr."
Bu konudaki ikinci eseri, Nesayim'l-mahabbe min emyimi'l-futuue'dir:

Cami'nin Ali ir Neviiyi'nin ricas zerine kaleme Nefehat'l-uns min hazarati'l-kuds adl sufilere dair Farsa tezkiresinin Trkeye tercmesidir. 901
(1495)'de tercme edilen bu eserde otuz drd kadn olmak zere 770 velinin
hayat hikayesi yer alr. Attar'n Tezkiret'l-ev/iya'sndaki kimi biyografi1eri de
eserine katan Nevayi bununla yetinmeyip Yesevi'den kendi dnemine kadar
gelen birok Trk eyhini de eserine katmtr. Eserin ikisiTrkiye ktphanelerinde olnak zere drt nshas bulunmaktadr.w
airler tezkiresi hazrlayarak
dnemine damgasn vuran Nevayi, dnemin

dil ve edebiyat hakknda da nemli eserler ortaya koymutur. Edebi konulardan vezinler hakknda bir eser meydana getirmesi, aruz vezninin yeni kullarl
maya balanmasndan kaynaklanmaktadr. Vezin kurallarn retmek amacy
la kaleme ald Mizanu'l-euzdn, Cami'nin Aru.z Risalesi'ne nazire olarak yazl
mtr. Risalenin tam olarak ne zaman yazld bilinmemektedir. mrnn
son zamanlarnda yazld dnlen eserin 898 (1492)'den sonra yazld
tahmin edllmektedlr.w
Trke'nin de Farsa kadar yetkin bir edebiyat dili olduunu, hatta yer yer
Farsadan stnln ortaya koymak amacyla kaleme ald Muhdkemet'liugateyn'in yazl tarihi 905 (l499)'tir. ki dil arasndaki mukayeseye dayanan
eserde zellikie Trke'nin szck daarc ynnden Farsa'ya gre ne kadar
stn olduu vurgulanmtr. Bu iddia ayn zamanda Nevay'nin dil uurunu
da ortaya koymutur. Eserinde ayrca Trke dururken Farsa iirler yazan
gen airleri de eletirmitir. XIX. yzyldan beri dikkati eken bu eser zerine
birok alma yaplmtr. Farld ierilderde yaplan bu almalardan metnin
tamamnn ortaya konularak yapld ilk alma daha sonra baslm bir Yksek Lisans tezdir."
Din ve ahlak konularnda da kitaplar yazan Neviiyi'nin bu tarzda yazd
eserlerinden Miudcdt, Sinan Paa'mn Tazarruname'si gibi Tanr'ya yakar ki94 Kemal Eraslan,Aif r Netayi; Mecllsu'n-nefayis i (Giri ve Metin),II(evirive Notlar), Ankara: TDKYaynlar, 2001,668 s.
95 Eserinnshalan karlatnlmaksuretiyle tenkitli neri Kemal Eraslan tarafndan yaplm
tr: Kemal Braslan, "Nesayim'l-mahabbe min emyimi'l-ftvve", Doktora Tezi, stanbul
niversitesiEdebiyat FakltesiYaynlan, tstanbul 1979, 507 s. EserdahasonraTrk DilKurumu tarafndan tekrar baslmtr: Nestlyim'l-mahabbemin emimtl-fiuiane i Metin,
Ankara:TDKYaynlan, 1996,493 s.
96 Kemal Braslan, Ali ir Nevtlyi, Mfzdn'l-evzan (Vezinlerin 'Ierazisi, Ankara, 1993, 198 s.
97 Sema Baruruznder, cAli ir Neuayt, Muhakemet'i-lugateyn Iki Dilin Mukayeses. Dier
almalar iin bkz.Kaynaka II.
194
TALtD, 5(9), 2007,Z. lmez
tabdr.
Seeili mensur tarzndaki eserin ne zaman yazld bilinmemektedir.

Eser, A. Deniz Abik tarafndan doktora tezi olarak allmstr/"
Hseyin Baykara'ya itbaf edilen ihil Hadis, Cami'nin ayn adl eserinden
886 (l481)'da yaplm bir eviridir. Neviiyi'nin bu evirisi drder msralkkta
lardan olumaktadr.t"
Nazmu'l-ceudhir ise, 890 CI485)'da Hz. Ali'ye itbaf edilen Nesr'l-le'dlt adl
eserin eklernelerle evirisine dayanmaktadr. Neviiyi bu eviriyi yaparken kitapta yer alan her Arapa veeize iin bir rubai yazmtr.
Mesnevi trnde yazlm olan Lisnu't-tayt; 3598 beyitten olumaktadr. Nevayl bu eserinde Farsa iirlerindeki Pdni mahlasn kullanmtr. Eserin yazl
tarihi, kendisinin de eserinde aka belirttii 904 (l499)'tr; konusu ise, kula
rn konumasna dayanarak tasavvuf diincesinin temelini oluturan Tanr'nn
kiide belirmesidir. Byiik ran airi eyh Feridddin-i Attar'n Mantku't-tayr
adl eserine naziredir. Kendisi bu eseri iin tercme szcn kullanmsa da
eseri olduu gibi aktarrnad, gereksiz grd baz blmleri att ve yeni hikayeler ekledii gze arpmaktadr. rnein Nevayi, Attar'n hikayesinde yer
alan on kutan sekizini alm, orada yer almayan alt ku daha ekleyerek sayy
ondrde karmtr. Kk yatan beri elinden drrnedii Manuku't-tayt'
Trkeye evirmek istediinden ve nihayet altm yanda bu eserin tercnesi
ne baladndan Topkap Saray Mzesi Ktphanesi, Revan 803'teki nshada
sz eder. da Lisnut-tayr Mustafa Canpolat tarafndan yaymlanmtr.!"
905 (1500) ylnda yazlm olan Sirdcii'l-muslimin ise 213 beyirlik kk bir
akaid kitabdr, ilk 38 beyit giri ve kitab yaznamn sebebinin anlatld blmdr. Eserde Hoca Ubeydullah Ahrar ile olan ilikisini vurgulam ve salat
konusunda Ahrar'a olan borcunu demek amacyla bu eseri kaleme aldn
belirtmitir. Bu eser, Mahbubul-kulb ile birlikte lmnden hemen nce kaleme alnmtr. Nevayi klliyat ierisinde yer alan eser aruzun mefailiinimefilnlfeuWnlfa'Wn kalbyla yazlmtr. Eserin bilinen nshas vardr.l'"
Nevayi'nin lmnden bemen nce yazm olduu Mahbubu'i-kulb, onun
son eseridir. Ahlak kitab nitelii tayan eser ana blmden olumaktadr.ilk
98 A. Deniz Abik, "Ali ir Nevavi'nin Risaleleri Tarih- Enbiya ve Hkema, Tarih- Mluk-i
Acem, Mneat, Metin Gramatkal ndeks-Szlk", Doktora Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1993, c. i: 414 S., c. II: 770 s.
99 ihiI Hadis Necip Asm tarafndan Hadis-i Erbain Tercmeleri adyla yaynlanmtr: N.
Asm, "Hadis- Erba'in Tercmeleri", MillfTetebbular Mecmuas,1915,sy. 77, s. 149-155.
100 GnayKut, a.g.m. s. 451

101 Mustafa Canpolat, Ali ir Neuayt, Lisi.in'Nayr,Ankara:
lmalar iin bkz. Kaynaka II.
TDKYaynlan,
1995,279 s. Diger a-
102 Bu eser zerine alen Tanju Oral Seyhan, almasnn birinci blmn yaynlamtr:
''Ali ir Nevay - Sirac'l-Mslinr i (Giri ~ Karlatrmal Metin)", Modem TrklkAra
trmalar Dergisi, Aralk 2005, c. II, sy 4, s. 88- 120.
aatay Edebiyat
195
blmde toplumdaki eitli tabakalar, eitli zmrelerden insanlar hakknda bilgiler verir. Bu blm krk fasldan oluur. On babdan oluan ikinci blmde ise,
eitli dini, tasavvufi konular hakknda bilgi verilerek iyi ve kt davranlarn
neler olduu zerinde durulur. Akn konu edildii nc blm ise blme
(avam ak, havass ak ve sddklar ak) ayrlmtr. 906 (1500-1501) ylnda yazlm olan bu eserin Trkiye kitaplkJarnda ve yurt ddaki eitli ktphanelerde olmak zere yirmi alt nshas bulunmaktadr. Eserle ilgili ilk yaym Kononov'a aittir. Kononov bu almasndaSovyetler Birlii'ndeki sekiz nshay karlatrm ve yazevrimi yapmadan Arap alfabeli orijinal metni vermitir. 1985
ylnda Gzin kt tarafndan Yksek Lisans tezi olarak hazrlanan almada
ise, eserinsadece bir nshasnn yazevrimi verilmitir. Eserin oniki nshasnm

karlatrlmasyla kurulmu
d
metin, notlar, gramer incelemesi ve dizinin yer aldoktora tezi, eser zerine yaplm ilk ayrntl ahrnadr.l'P
Tarih-i enbiya v hkema: 890 (1485)'da yazlan bu eserde Hz. Adernden

Hz. Muhamrned'e kadarki peygamberlerle belli bal bilgeler hakknda menk
beler yer almaktadr. Mensur bir eserdir.
Tarth-i mulk-i Acem adl eserinde Nevayi, ran hkmdarlarn drt hanedana gre smflandrarak ran'n efsanevi tarihini anlatr. Eserde Pidadiyan,
Keyaniyan, Ekaniyan ve Sasanllere yer verilir; dini ve tarihi mitoloji hakknda
geni bilgi yer alr. 890 (1485)'dan sonra yazlan bu eser rnensurdur, ancak iinde yer yer iJd beyitlik iirler de yer almaktadr.t'"
Kaynakiara gre Zubdetu'-euarih, Tarih-i enbiya V hiikema ile Trih-i
mluk-i Acem'u birlemi biimidir.
Hlt- Seyyid Hasan- Erdeit adl risalede Nevayi, yakn dostu Seyyid Hasan- Erdetr'in hayat ve fikirlerini arlatr. Nevayi, Mecdlisu'n-neftiyist: iJdnci
meclisinin sonunda da yer verdii Seyyid Hasan- Erdeit'den vgyle bahseder; Trk ve Sart arasnda ondan daha tamam birini grmediini, genliinde
btn zahir ilimleri rendiini, tasavvufi konularda iyi olduunu belirtir. !OS
Risalenin yazevrimi Kemal Eraslan tarafndan yaymlanmtr.106
Aii ir Nevayi'nin yakn dostu ve stad Cami iin yazd Hamsetu'l-mtehayyirtnln i492/93 ile 1495/96 yllar arasnda yazld tahmin edilmektedir.l''?
Cami'nin 1492 ylnda lmnden sonra yazlm olan eser bir mukaddirne,
103 Zhal lmez, "Mahbbu'l-kulb (nceleme-Metin-Szlk)",Doktora Tezi, HacettepeniversitesiSosyalBilimler Enstits, 1993,600 s.
104Her iki eserle birlikte Mneatda A. DenizAbik tarafndan allmtr: "Ali ir Nevayi'nln
RisaleleriIarih-i Enbiya ve Hkema, Tarih-i Mluk-i Acem, Mneat, MetinGramatika1 n
deks-Szlk",
105Kemal Braslan, Ali tr Nevay'i - Mecalisu'n-nefis I, s. 74.
106Kemal Braslan, ''Ali ir Nevayl'nin 'Halat- SeyyidHasanBig' Risalesi", TrkiyatMecmuas,
1971,c. XVI s. 89-110.
107 S. V. Volin, "Leningrad Kitaplklarndaki Nevai Yazmalar Hakknda", ev. Rasime Uygun,
TrkDili Aratrmalar Yll-Belleten 1955, 1955.
TALID, 5(9), 2007, Z. lmez
196
makale ve bir halimeden olumaktadr.Eserini "risale" olarak tanmlayan Nevayi, be blmde de okuyucular hayrete dren szler olduu iin risalesine
Hamset'l-miitehayyirtn adn verdiini belirtir. Mukaddime blmnde Cami
(yaam, tahsili, vb.) hakknda bilgi yer alr. Birinci makalede kendisi ile Cami
arasndakiyaknla deinit kinci makalede Cami ile yapt mektuplamalar
dan sz eder. nc makalede Cami'nin kitaplarn ve risalelerini tantr. Son
blmde ise, Cami ile okuduu kitaplar hakknda bilgi verir. Nevayi'nin eserlerine ait klliyat nshalarnn hepsinde bulunan eserin, bunlarn dnda iki ayr nshasnn daha olduuVolin ve Agah Srr Levend tarafndan belirtilmitir.P"
Hamsetu'l-mtehayyirin A. Deniz Abik tarafndan yayma hazrlanmtr. 109
Halat- Pehlesin Muhammed Rislesi Nevayi'nin yakn dostu Pehlevan
Muhammed'in lm zerine kaleme ald biyografik tarzda bir eserdir. Ayn
zamanda devrinin kltr, edebiyat, tp ve sosyal hayat gibi ynlerine de k tutan bu eserin stanbul kitaplklarnda, Paris'te de bir olmak zere drt nshas bulunmaktadr.o
Vakfiyye (886/1481), Nevayi'nin kendisinin ve yakn dostu Hseyin Baykabir eserdir. Mensur olarak yazlm olan
eserin arasna iirler serpitirilmilir. Nevayi, Hseyin Baykara'nn kendisine
Herat'n kuzeyinde bir arazi verdiini orada saray, bahe, medrese ve mescid
yaptrdnbelirtir. Daha ok Hseyin Baykara'nn yaptklarndan bahsetse de
kendisinin yaptrd vakflar hakknda da bilgi edinmekteyiz.
Mne'at, Ali ir Nevayi'nin mektuplarntoplad eseridir. Bu mektuplarn
iinde Hseyin Baykaraya ve Bedizzaman'a yazd mektuplar da yer almaktadr. Dier eserlerinde olduu gibi bu eserinden de yaad devrin kltr ve
sosyal hayat hakknda bilgi edinmekteyiz,
Klasik dnemin bir dier airi olan Hmidi'uu: Yusufu Zleyha adl mesnevisi bulunmaktadr. Dnemin airler tezkirelerinde (Nevayi'rin yukarda adn
andrnz tezkireleri) yer almayan airin ad tam olarak bilinmemektedir. Hseyin Baykara adna yazlm olan bu aatayca manzum Yusuf u Zleyha hikayesi, Blochet tarafndan Bibliotbeque Nationale karalogunda'!! mesnevinin
iinde geen bir beyitteki ''Ali ir-i Hakk" sznden dolay Ali ir Nevay'ye ait
olduu belirtilir. Bu grn doru olmad Halide Dolu tarafndanbelirtilmi
ve bu yanllk dzeltilrnitir.U''Dolu, Yusuf u Zleyha mesnevisinin 874/1469
ra'nn yaptrd vakflarn anlatld
108 Volin, a.g.m.. s. 141; Agah Srr Levend, "Trkiye Kitaplklanndaki Neval Yazmalan", Trk
Dili AratumalarYll-Bellete1958, 1958, s. 207.
109A. Deniz Abik, "Hamset'l-Mtehayylrtr: Metln-eviri-Aklarralar-Dizin", Doentlik 'Iakdim Tezi,Adana,2000.
no Kemal Eraslan, "Ali it Nevay'nin 'Halar- Pehlevan Muhammed' Rislesi", Trkiyat Mecmuas,
1980, c. XIX, s. 99-164.
E. Blochet, Catalogue des manuscrits turcs il, s. 246, Suppl., no. 1365.
112 Halide Dolu, "Sultan Hseyin Baykara Adna Yazlm aatayca Manzum BirYusufHiM."
yesi", Istanbul niersttesi Edebiyat Fakltesi TrkDili ve Edebiyat Dergisi,1954,c. V.
197
ylnda
Belli ehrinde ehir kuatma altndayken o srada Belh'te bulunan HaFitret ise, bu mesnevinin Dur Be adl bir
aire ait olduunu belirtir. i 13 Eserin bilinen nshasnn (Revan, Paris ve Ta
kent nshalar) dnda V. Pertsch'in Berlin Yazmalar katalouna dayanarak
Tubingen Staatsbibliothek'te kaytl bir nshasrun daha olduunu belirten
Korkmaz, airin mallasnn ise Ahmedi olduunu belirtir.l!" Grld gibi
airin mahlas konusunda da farkl grler vardr. Eckmann da airin malla
sn Hamidi olarak kabul eder ve onu aatayairleri arasnda gsterir.!" Mahlas konusunda ayr grler olsa da nemli olan elde 2726 beyitten oluan bir
aatayca Yusuf u Zleyha rnesnevisinin olmasdr.l!"
midi
tarafndan yazldn belirtir.
Orta Asya'da 15. yzylda edebiyat ve kltr hayat Baykara ve Nevay ile aldevrini yaamaktayd. XVI. yzyln banda Harezm ve Maverannehir'i
ele geiren eybant prensIerinin idaresindeki zbekler. Baykara'nn lmnden sonra da Horasan' ele geirerek Timurlularn egemenliine son verdiler.
Herat da artk eski nemini kaybetmeye balad. Babr, Maverannehir ve Harezm'i zbeklerden almak istediyse de bunda baarl olamad. Timurlular Babr'n Hindistan'a g ederek Trk-Hind imparatorluunukurmasyla yeniden varlk gsterdiler. Bylece aatay Edebiyat eybanilerle Orta Asya'da,
Babr ile de Hindistan'da olmak zere ild ayr blgede varln devam ettirdi.
Eski nemini kaybeden Herat'n yerine Semerkant ve Buhara yeniden nem
kazand. aatay dili ve edebiyat eyhaniler dneminde de devam etti. Siyasi tarihte grlen bu deiim edebiyata da yansd ve eybarller dnemindeki airler eserlerini daha ok Farsa yazmaya baladlar. Farsadan yaplan evirilerin yan sra Farsa yazlm kimi eserlerin aatayca benzerleri de yazl
maya baland. Bir dier farkllk ise hikmet tarznda grlen yaygnlktr. Halk
arasnda Yesevi dervilerinin etkisiyle grlen bu deiim, eybant Han ve
Ubeydullah Han tarafndan bu tarz iirlerin yazlmasyla zbek hanlar arasnda da yaygnlamayabalad. Nevayi ile doruk noktasnaulam olan Klasik aatayedebiyat aatay diliyle divanlar tertip eden; dini, ahlaki ve tarihi
konularda eserler veren Muhammed Salih, eybani, Ubeydi ve Babr gibi a
irlerle altn devrini devam ettirmitir.
tn
nceleri Baykara'nn hizmetinde iken daha sonra eybantHan'n hizmetine

giren Muhammed Salih, Timur devri emirlerinden ah Melik'in torunu ve Sultan Ebu Said zamannda Harezm valilii grevinde bulunan Nur Said Bey'in o
ludur. eybant Han'n maiyetinde iken "Emir'l-ulema ve melik'-uara olan
113 Pirret, zbek edebiyat nemuneleri, I, Semerkant, 1928,s. 124-139.
114ZeynepKorkmaz, "Hseyin Baykara Adna Yazlm aatayca Yi1sufve Zleyha Mesnevisinin Tannmayan BirYazmas ve EserinYazar", Trkoloji Dergisi, 1968,c. III, sy l, s. 7-48.
115 Ianos Bckmann, "DieTschaghataische Llteratur", s. 357.
116Yusufu ZleyhaYksek Lisanstezi olarak allmtr: DilekBlin, "aatayca Yusufu Zleyha Mesnevtet", Yksek LisansTezi, Ankara niversitesi SosyalBilimler Enstits, 1984.
TALD,
198
5(9), 2007, Z.lmez
Muhammed Salih manzum bir tarih eseri olarak nitelendirilecek eybantname

adl eseriyle tannmtr. eybani Han'n zaferlerini anlatan eser fdildtnlfeildtnlfeiln kalbyla yazlrmtr."? Eser, edebi adan byk bir deer tamasa
da eybant Han'n devrine ve onun yaptklarnak tutmas bakmndan tarih!
bir nem tamaktadr. Eserin Viyana ehir Ktphanesi'nde blunan nshas
zerinde ilk alma Vambery'ye aittir.I'" Bir dier yaym ise Melioranskiy'ye
aittir.U? 941 (1534-35) ylnda len Muhammed Salih'in baka iirlerinin de olduu Babr tarafndan kaydedilirse de bu iirler imdiye kadar ele gememitir.
Cengiz soyundan ve Coi ulusundan olan eybant Han 1451 ylnda dodu.
iirlerinde kendi adn ah Baht olarak belirtirse de eybani mahlasn kullanmtr. Kimi kaynaklarda ah Big Han zbek diye de anlr. Babas ah Budak'n
idam edilerek ldrlmesi zerine zbek emirlerinden biri tarafndan bytler eybani daha sonra babasnn yerine gemitir. 1501'de Maverannehir'i
alarak iktidarn glendirdi. Daha sonra da Horasai ele geirdi. 1505 ylnda
Harezm'i, 1507 ylnda ise Herat' zaptetmesiyle aatay Devleti ykld.l-?
1510 ylnda vefat eden eybani Han'n iirlerini toplad bir Diuan', Bahru'l-hiid. adl bir mesnevisi ve fkha ait bir risalesi vardr. Babr'n hatratn
dan edindiimiz bilgiye gre, Arapa ve Farsa'y iyi bilen eybant bulunduu
ehirlerde pek ok medrese yaptrm, bilim faaliyetlerini desteklemi ve bilim
ve sanat adanlarn korumutur. Klasik tarzda yazd iirlerininyan sra hikmet tarznda hece vezniyle yazd iirleri de vardr. Bu tr iirler yazmasnda
dnemin birok airinde olduu gibi grlen Ahmet YeseV'nin etkisi vardr.
Kprl, eybant'nin edebi ynnn o devirdeki klasik aatay airlerinkin
den tamamen farkl olduunu, iirlerinde en kolay vezinleri kullandm, daha
ok yarm uyaklar kullanarak kolaya katn, bu bakmdan da klasik aatay
airleri arasnda saylamayacan belirtir.P! Ancak eybant'nin klasik tarzdaki
iirlerinde sade bir dil ve basit mecazlarnolmas byle bir deerlendirme yapmak iin yetersizdir. Hseyin Baykara ve Nevayi ile klasik zellik kazanan aatay edebiyatnn farkl bir tarz kazanmasnda,Baykara'nnlm ve devletin
yava yava knesinin de etkisi olmutur.
Divannn tek yazma nshas stanbul Topkap Mzesi 3. Ahmet Ktphanesi No. 2436'da kaytldr.t-? 914 (150B)'teyazlan, dint-ahlaki bir mesnevi olan
117 Fuad Kprl, a.g.m., s. 312~313.
l8 Hermann Vambery; Die Schei'baniade: Bin zbegisches Heldengedicht in 76 gesiingen von
PrinzMohammed Salih ausCharezm, Viyana, 1885.
119P. M. Melioranskiy, eybantname. St.Petersburg, 1908. Digeralmalar iin bkz. Kaynaka II.
120Kemal Braslan, "aatay Bdeblyat", s. 174.
121 Fuat Kprl, a.g.m., s. Sl.l.
122Divan'11968 ylnda zay Akbyk tarafndan mezuniyet tezi olarak hazrlanmtr: "eyba
nt Han Dlvan", Mezuniyet Tezi, stanbul niversitesiEdebiyat Fakltesi, Trkiyat EnstitS, tez no. 797, 1968.Yakup Karasoy tarafndan yaplan alma ise,Trk DilKurumu Yayn
lar arasnda yaynlanmtr: iban Han Dfviin (nceleme- Metit- Dizis- Tpkbasm), An-
kara: TOKYaynlar, 1998,888 s.
zerine Aratrmalar
199
Bahr'l-hda'nn
ise tek yazma nshas Londra British Mnsenm 7914'te kayt

Kprl'nn kendi zel ktphanesinde eybant Han'n fkha ait bir risalesinin daha olduunu beiirtmesine ramen bu risale hakknda bilgi bulun-
Idr. 23
mamaktadr.2'
eyhani Han'n kk kardei Mahmud Han'n olu
olan Ubeydullah Han

eybanilerin drdnc hkmdardr.1532 ylnda Ebu Said'in vefat etmesi sonucunda Buhara'da hkmdar olarak tahta geti. i! dmanl ile tannm
tr. Horasan zerine alt sefer yapmasna ramen Salemerin buradald hakimiyetine son verememitir. Ancak il1iin Herat ve Belli'e girmesini nlemitir.
1535 ylnda yapt bir seferde ar bir yenilgiye uram, buna dayanamayarak zntsnden 1539 ylnda vefat etmitir.25
zellikie iilere kar olan dmanlndandolay kan dkc ve gaddar bir
hkmdar olmasna ramen imara, sanata ve kltre ok nem vermitir. Maverannehir'de su tesisleri yaptrm Savran'da ise Medrese-i Hani adnda bir
medrese kurnutur.Arapa ve Farsa'y bu dillerde iirler yazacak kadar iyi bilmekteydi. Mzie ve gzel sanatlara da ilgi gstermekteydi. Bilginleri ve sanatkarlar korumasnnyan sra zellikle din bilginlerine daha ok nem verirdi.
Kendisi de tefsir, hadis, kraat, fkh gibi dini konularda bilgi sahibiydi ve Nakibendi tarikatine mensuptu.P"
eserlerine bakarak deerlendirildiindearuzu ustaltlda kulland, eitli vezinlerle gazel, mesnevi, mseddes trlerinde iirler yazd grlmektedir. Dini konularda bilgisinin iyi olmasna ramen din d iirlerde
byk bir baar gsterememi, dnemin gelenei olan Yesevl tarzndald iirle
riyle hiknet geleneini canlandrmtr. Hece vezniyle drtlkler halinde yazd hiknetleri genellikle 5- LO drtlk arasndadeimektedir.Sfiyane tarzn
dald bu iirlerinde Kul Ubeydi mahlasn kullanntr. Klasik tarzda yazd i
irlerinde konu olarak ak, arap ve dnyann faniliini ilemitir. Bu iirlerinde
aruz hatalar yok denecek kadar azdr.
Divannda Arapa, Farsa iirler, "Gayretname", "Sabrname" ve "evknarne"
adl mesnevileriyle "Salavatname" adl bir mseddesi yer almaktadr. Yaymlan
m kimi kaynaldarda ksaca deinilen ve net bir biimde snflandrlmayan
eserleri hakknda ayrntl ve tanmlayc bilgi vermek anacyla Recep Toparl ve
Ianos Eckmann'n almalarndan yararlanarak aadaki bilgileri vermek
mmkndr.F? Takent zbekistan limler Akademisi Ktphanesi'nde 8931
Kendi
sanat,
123 Ianoe Bckmann, "DieTschaghataische Literatur", s. 363.

124Fuat Kprl, a.g.m., s. 310; eybani Haniin aynca bkz. Hofman, a.g.e., c. V, s. 222.
125Kemal Braslan, "aatay Edebiyat", s. 174.
126 Fuat Kprl,a.g.m., s. 312; J. Bckmann, "DieTschaghataische Literatr", s. 364-365, Hofman, a.g. e, c. VI, s. 40.
127 Recep'Ioparl, "Ubeydullah Han'n iirleri zerinde Bir Gramer Denemesi ve iirlerinden
rnekler", Teksir, Erzurum: Atatrk niversitesi Trk Dilive Edebiyat Blm, 1986, 113
s.: janos Eckmann, "DieTschaghataische Llteranr", s. 365.
TALD,
200
5(9), 2007, Z. lmez
numarada kaytl 346 varaklk bir klliyat (bu yazma 991/1583 ylnda istinsab
edilmitir) iinde unlar yer almaktadr: (1) Farsa Divan, (2) Mettili'l-Enfds
Hatirihi adl Farsa bir manzume, (3) MaktiMt (Arapa iirler): 8 gazel, 14 rubai
ve 4 beyit, (4) aatayca Kitb Mukaddimets-salat, (5) hikmetler, (6) Salavatnme, (7) aatayca Divan: gazeller, rubailer, muhammesler, mseddesler, sakiname, (8) Dine alt balksz bir manzume, (9) eukname, (lO) Sabrname. (ll)
Gayretname. (12) mesnevi, (l3) muammalar, (l4) terci-i Bend, (15) 3 manzume.
Divanlarnnnshalar ise yledir:
. stanbul
niversitesi Ktphanesi Trke Yazmalar ksmnda 1988 numarada kaytl olan nsha, Muzaffer irvani tarafndan Muharrem
95911553 tarihinde istinsab edilmitir. 74 varak olan bu nshada 136 gazel, muhammes, terci-i bend ve 37 rubai bulumaktadr.
2.
Topkap Saray
Mzesi III. Ahmet Ktphanesi 2381 numarada kaytl

olan biryazmann21a-41a varaklar arasnda yer alan nsha. Kopyalama
tarihin ve kopyalayann kim olduu bilinmeyen bu nshada 51 gazel, 2
rubai, 6 ferd yer alr.
3. Londra British Museum Add. 7909. 78 varaktan oluan bu nshann Sultan Ali Mehedi tarafndan kopya edildii bilinmekteyse de kopyalama
tarihi bilinmemektedir. Bu nshada da gazeller, terkib-i bend ve birka
rubai yer alr.
Ayrca stanbul Nuruosmaniye
Ktphanesi'nde 4904 numarada kaytl bir

196a-212a varaklar arasnda eitli iirleri bulunmaktadr. Ctimi'l-Me'tiniJ 28 adl bu yazmann kopyalanma tarihi 94911534'tr. Bu nshann iinde gazeller; rubailer, terci-i bend; taharet, namaz, oru hakkndayazl
m 157 beyitlik mesnevi tRisle-yifi-Hakk-Mesail-i Vuzu) ile Gayretname (27
beyit), Sabrname (24 beyit) ve evkruime (22 beyit) adl mesnevi yer almaktadr. l29Ayrca Nam- Hak adl bir tercmesi de bulunmaktadr.
mecmuann
Recep Toparl'nn yukarda deindiimiz almasndan baka Divan' zerine bir de mezuniyet tezi hazrlanmtr.P?
XVyzyln ikinci yansyla XVI. yzyln ilk yarsn kapsayan Klasik aatay
dneminin Nevayi'den sonraki en nemli absiyeti Babr'dr. Onun bu nemi
hem hkmdar hem de nazm ve nesir yazar olarak gsterdii baardan ileri
gelmektedir. Yazar ve air ynn deerlendirmedennce yaam hakknda k
sa bilgi vererek onu tantmak gerekir.
128 Cami'l-Medni'deki iirleri Muharrem Ergin tarafndan yaymlanmtr: Muharrem Ergin,

"Cami'l-Meanrdeld Trke iirler", Istanbul Anversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve
Edebiyat Dergisi, 1949, c.Hl, sy. 3-4, s. 539-569.
129 RecepToparl, a.g.., s. 2-4; Ianos Bckmann, "DieTschaghataische Literatr", S. 365.

130 Nee Alparslan. "Ubeydullah Han (Ubeydf ve Divannn Edisyon Kritli", MezuniyetTezi,
Istanbulniversitesi Edebiyat Fakltesi, tez m. 812, 1968. Diger almalar iin bkz. KaynakaII.
aatay Edebiyat ve aatay Edebiyat zerineAratrmalar
201
1483'te Fergana'da doan Zahirii'd-din Muhammed Babr, babasnn bir

kaza sonucu lmesiyle daha 12 yandayken Fergana'da tahta kmtr. Padiah olunca amcas Sultan Ahmet Mirza ve days Sultan Mahmud Mirza'ya kar tahtn korumak zorunda kalmtr. Asl gayesi Semerkand' ele geirmektL
1497 ve 1501 yllarnda ksa srelerle iki defa Semerkand'a biikim olmutur.
Tahtta bulunduu sre iinde Hseyin Baykara'ya bal beylerle de savaan Babr, zbek hkmdarlarndan eybant Han'la mcadelelerinde ok zorlanr.
1501 ylnda Ser-i Pul denilen yerde onunla yaptiii savata yenilerek Sernerkand'a kaar. Bu tr baanszlklarBabr' yldrrnad,ksa zamanda toparland. Afganistan ve Hindistan'n nemli bir blmn iine alan byk bir imparatorluk kurdu. Siyas arenadaki mcadeleleri ana blmde derelendirile
bilir: Fergana hakimiyeti (1494-1504), Kabil hakimiyeti (1504-1526) ve Hindistan hakimiyeti (1526-1530). Trk tarihi asndan nemli bir yeri olan Babr,
1530 ylnda hastalanarak Agra'da vefat etmltir.P!
xv. yzylda Kuzey Hindistan'la komu blgelerde edebI dil olarak aatay
ca'nn
nem kazanmas ve XVI.
yzylda
Babr'n Hindistan Timurlular m

paratorluu'nukurmas, aatay edebiyatnn Babrller saraynda da rabet
kazanmasn salamtr, Hindistan'daki aatay airleri arasnda hi phe
yok ki ilk akia gelen isim Babr'dr. Sanat ve kltr yn ok kuvvetli olan bu
devlet adamnn iirleri Nevayi'den sonra aatay edebiyatnnen nemli edeb! simas olarak deerlendirilecekniteliktedir. Daha on dokuz yanda iken hkmdar airler arasnda yerini almtr. iir yazmaya balad ilk yllarda Farsa iirler de yazmaya balamtr, ama bunlar Trke iirleri kadar ok degildir.
Klasik edebiyatn temalarn iirlerinde baaryla kulland gibi, aruzda bu konuda eser yazacak kadar baarldr. En ok gazel, ruba! ve tuyug trnde iir
ler yazntr. iirlerinde zellikle ruballerinde Nevayi et1dsi sezilir. airlii a
dalan tarafndan da takdirle karlanm, onun iirlerini ancak Nevay'nin geebilecei belirtilnitir. Gerek Trk gerekse Acem iiri ve airleri hakknda da
salam bilgilere sahipti.
aatay edebiyat nesrinin
en gzel rnei olan Babrname ayn zamanda

Trk edebiyat nesrinin de en gzel hatratlarndan biridir. Eser xv. yzyl sonu
ile XVI. yzyl balarndaki Orta Asya, Afganistan ve Hindistan hakknda nemli bilgiler vermesi asndan tarih! ve otobiyografik bir eser olma zellii de gstermektedir. Kendisi hakkndaki bilgileri verirken ok nesnel, baarlarn anlatrken alakgnll, yenilgilerini ve hatalarn anlatrken de gerekidir. Gezip
grd yerler bakknda verdii bilgelerle bulunduu yerlerin corafyas ve in131 Babr'n siyas yaarruyla ilgili ayrntl bilgi iin bkz. EnverKonuku, "Babr", Trkiye DiyanetVakft IslamAnsiklopedisi, 1991,c. IV; s. 395~396; Puat Kprl, "Babr", slm Ansiklopedisi, c. II,s. 180-187. Edebi klillt ve eserleri hakknda bilgi iin bkz. Hofman, a.g:e, c.
II, s. 162.
TALtD, 5(9), 2007, Z. lmez
202
sanarn gelenek-grenekieri konusunda da okuyucuyu aydnlatr. lk olarak
1589'da Farsaya evrilen eser, daha sonra Latince, Franszca, Almanca, ngiliz
ce ve Rusaya evrilmitir. Gnmz Trkesine Reit Rahmeti Arat l32 taraln
dan evrilen eserin Kazan nshas N. Ilminskiyl 33 tarafndan, Haydatabad nshas da A S. Bevertdge'P! tarafndan tpkbasm olarak yaymlanmtr.Tahran
ktphanelerinde birok yazma ve basma nshalar bulunan eserin kayda deer ilk yaym Beveridge tarafndan yaplmur.P" Metnin Farsa eviri, aa
tayca metin ve ngilizce evirisinin yer ald nemli bir alma W. M. Thackston taralndanyaplmtr.136
Klasik edebiyatn belirleyici zellii olan divan yazma gelenei grld
gibi aatayedebiyat airleri tarafndan da gelenekselletirilmitir.Bu gelenee uyan Babr'n de kliisik tarzda dzenlenmemi olsa da bir Divan' vardr.
Babr Divan'nda, Risale-i Vdlidiyye Tercmesi, 119 gazel, 18 mesnevi, 210 rbal, 57 muarnma, 19 kta, 15 tuyug, 79 matla, 7 masnu iir, 16 niitarnam gazel,
3 nazm, 16 musarra beyit, 5 mfred, 4 yerde de mensur para bulunmaktadr.
Ayrca Farsa iki gazel, 12 rubai, 8 kta, 17 matla ve bir mensur para vardr.P?
Divanndaak, tabiat, gzellik, toplumsal hayat, ahlak ve tasavvufla ilgili iirler
yer alr. iirde Neviiyi'nin takipisi olsa da Babr'n iirleri, tad zgn nitelikie gl bir air olduunu ortaya koymaktadr. Bdbur Divan zerinde alm olan BiliilYcel, onun iirleri hakkndau bilgileri verir. "Btn sz ve e
kil sanatlarna hakim olmasna ramen sanat endiesinden uzak, adeta konuur gibi iir yazmtr. Bu iirlerin pek ounda Babr'n hayatn aksettiren izler bulunmaktadr. Vekiiyinlime 'deki sade ve samimi slubu Divan'nda da devam ettirmitir."3.Divannn stanbul niversitesi Ktphanesi, Paris Biblotheque Natiorale, Topkap Saray Revan Ktphanesi, stanbul 100. Yl Atatrk
Kitapl Muallim Cevdet Yazmalar ve Rampur (Hindistan) Nevvab Ktphanesi'nde olmak zere be nshas bulunmaktadr.
Aruz konusunda bilgisini ortaya koyduu eseri, Aruz Rislesi, Neviiyi'nin
bu konudaki eserini yeterli grmedii iin yazlm bir eserdir. Miznu'l-euzdn' yeterli grmediini Vekdylndme'de yle ifade eder: "Miznu'l-evzan ad132 Reit RahmetiArat, Gazi Zahirddin Muhammed BabrVekayL Babr'nHatrau, c. I, Arkara: TTKYay., 1943, (2. bs., 1987), 128 s., c. II, 1946 (2 bs., 1987), 678 s.
133N. Ilminskiy, Babernameh, Dlagatatce, Ad fdem codicis Petropolotanl, Kazan, 1857.
134 A. S. Beveridge,
The Babar-Ndma, GMS I, Leiden-Londra, 1905.
135 A. S. Beveridge, The Babur-nama in English, 2 cilt, Londra, 1922.
136 W. M. Thackston, Zahiruddin Muhammed Babur Mirza Babumama; Part One:Fergana

.and Transoxiana; Part Two: Kabul,Part Three: Hindustan; Chagatay Turkish Textwith Abdul-Rahim Khankhanans Persian Translation, Turkish 'Iranscriptlon, Persian Editionand
English Translation, Harvard University, 1993.
137BilalYcel, Babr Dtuan, Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yayn, 1995,s. 19.Divanzerine
daha nce yaplan almalar iin bkz.Kaynaka Il.
138 sns Ycel, a.g.e., s. 19.
zerine Aratrmalar
203
l bir aruz risalesi yazmsa da, tenkit edilecek taraf oktur. Yirmi drt rubai
vezninden drt tanesinde yanlrmtr. Baz babirlerin vezinlerinde de yanl
mtr ve bunlar aruz ile uraanlarca malumdur.v-? Babr'n Aruz Rislesi
snflandrma ve dzen bakmndan Nevayi'den pek farkl deildir. Babr konular daba ayrntl olarak ve ok sayda rnekle vernitir. Bir dier nemli
farkllk da klasik aruz kitabnda yer almayan Trk iirine zg tuyug, kouk,
urgutek, trki gibi vezinler zerinde durnasdr. Risalede be yzden fazla
vezin yer almaktadr.U''
Hac Muhammed Semerkarditarafndan 1533'te kopyalanan ve Paris Bibliotheque Nationale SupplenentTurc l308'de kaytl bulunan nsha, Fuat Kprl tarafindan ortaya karlmtr. Risalenin ikinci nshas ise, Tabran'da Ktbhane-i Saltanatide 931 (1525) ylnda kopyalanm olan nshadr, Bu nsha
Babr klliyat iinde yer alr.
Babr'n Mbeyyen adl eseri ise, Hanefi fikhyla ilgili olarak olu Kamrar
Mirza'y bilgilendirmek anacyla kaleme alnm bir mesnevidir, Didaktik tarzda yazlm olan eserin fazla sanat deeri yoktur. 2000 msradan oluan eser, failatn/mefailn/failn kalbyla yazlmtr. Be fasldan oluan eserde dr
len tarihe ve Aruz Risiestvieverilen bilgiye gre 928 (1522)'de yazlmtr. Sefer esnasnda tamamland iin nce sefer ve misafirlik hkmlerine yer verilmi daba sonra oru, zekat ve vergi konulan zerinde durulmutur.
Fuat Kprl, Merginanl Musa bin sa'nn 937 (1530)'de kopyalad nshann kendi zel kitaplnda olduunu belirtrnitir.l''! Eserin dier bir nshas ise, Ktphane-i Saltanati'deki defterde numara 2249'da kaytl klliyat iinde yer almaktadr.
Babr'n beinci ve son eseri Risale-i ViUidiyye Tercmesi'dir. Nakiberdi
Hoca Ubeyduilab Ahrar'n vadtyye adl Fara tasavvufi ahlak risalesinin
manzum evirisidir. Feilatn/feilatn/feiln vezniyie yazlan eser 243 beyittir.
Babr, hastalandnda, bu hastalktankurtulmasnavesile olur midiyle Hoca
Ubeydullah'n eserini evirneye balar. Dier eserlerinde olduu gibi sade bir
dille ele alnan eser, Babr'n mutasavvfynn ortaya koynaktadr. Bu eseriyle Babr iklyi brakp tasavvufa ynelmitir.
Risle, Babr'n divan nshalarnda yer alr. stanbul niversitesi Ktphanesi'ndeTrkeyazmalar numara 3743'te bulunan Halis Efendi nshas, Fuat Kprl tarafindan yaymlanmtr.!"
Babr'n biri msiki, dieri harp sanatna dair iki eserinden daba sz edilnekteyse de bunlar imdiye kadar ele gemenitir.
139 Reit Rahmeti Arat, a.g:e., c. II, s. 186.
140 mer Paruk Akn, "Babr", Tti.rkiye DiyanetVakfi Js!iimAnsiklopedisi, 1991, c. IV; s. 399.
141 Fuat Kprl, TrkDili ve Edebiyat HakkndaAratrmalar, stanbul, 1934, s. 245.
142 Fuat Kprl, "Risale-i Valldjyye Tercmesi", Milli Tetebbular Mecmuas, 1331/1915, sy. 1,
s. 113~ 124.
TALlD, 5(9), 2007, Z. lmez
204
Babr'den sonra da klasik dnemde iir yazan kimi airler olmutur, ancak
bir ounluu az saydadr ve kayda deer iirler deildir. Bu
bunlarn byk
airlerin byk bir ounluu Farsa iirler yazmtr. Bunlar arasnda ncelikle Kanran Mirza, Bayram Han, Haydar Mirza, Bmani, Sadkl-i Kitabdar gibi a
irleri sayabiliriz.
Babr'n byk olu Kamran Mirza 1509'da Kabil'de
domutur.
Daha ok
akane tarzda iirler yazan air, iirlerinde Kanrn. kimi
zamanda Gazi mahlasn kullanmtr. iire ve sanata byk ilgi gsteren Kanrn Mirza'nn, Farsa ve aatayca gazel, kta ve rubailerden oluan bir Divan' vardr. Bir dier
Divan'
ise sadece Farsa iirlerini iermektedir. iirlerinde genellikle ak koancak bunun yan sra diri-tasavvufi iirleri de vardr. 43
Trke ve Farsa iirlerinden oluan iki blm halindeki Divan'nn birinci blm yaymlarmur.-s
nularn ilemitir,
1504 ylnda Bedehan'da doan Bayram Han, Bedehan ve Belh'te re

nim grmtr. Nazm tekniini iyi bilen air, iirlerinde byk lde ak ve
arap konularn ilemitir. Farsa ve aatayca iirlerinden oluan Divan'
2000 beyitter fazladr. Kprl, iirlerinde Nevayi ve Babr'n etkisinin gze
arptn ancak aatay iirinin sekin
bir simas olduunu belirtlr.r" Birok

yazma nshas bulunan Diuan, Denison Ross tarafndan yayrnlanrrntr.v"
Divan'
rar
mevcut btn nshalar ve Denison Ross
yaym
dikkate
alnarak tek-
yaymlanmnr.w
Haydar Mirza, Emanl, Sadki-i Kitabdar'n ise, daha ok Farsadan aatay

caya eviri tarznda yaplm almalar vardr. I 48
Klasik sonras dnem (1600-1921), XVI. yzyln ilk yarsndan XIX. yzy
ln sonuna kadar) klasik aatayedebiyatnnyerini yava yava zbek Edebiyatna brakt dnemdir. eybant hkmdan Abdullah Ha'n lmyle Orta Asya'daki siyas birlik XVI. yzyln bitimine doru sona ermitir. eybant
Hanl Hive, Hokand, Buhara Hanlklar olmak zere paraya blnm
tr. Bu hanlklar arasndaki
kltr ve edebiyat alanndakigelimeleri

engellemi, aatayedebiyatgerileyerek yerini zbek diline brakmtr. Bu
dnemin balca temsilcileri unlardr: Ebu'I-Gazi Bahadr Han, Munis Harez 43 Kemal
savalar,
Braslan, "aatay Edebiyat", s. 75. Daha geni bilgi iin bkz.FuadKprl, a.g.m.,
$,315 ve Hofman, a.g.e., c. IV; s. l.
144AliAlparslan ve Kemal Braslan,"Kamran Mirza'nn Divan it; Istanbulnitenitesi Edebiyat

FakiiltesiTrkDili ve Edebiyat Dergisi, 1981, c. XXIII, s. 37~37.
145 Kprl, a.g.m.,s. 315. Ayrca bkz. Kemal Braslar,
"aatay Edebiyat",
s. 175.
146 Denison Roes, The Persian and Turki Divan ofBayram Khan, Kalkta, 1910.
147S. Hsameddin Redt-Muhammed Sabl, Divanof Bayram Khan; Karai, 197L.

148Ayrntl bilgi iin bkz.FuadKprl, a.g.m., s, 315-316; Kemal Braslan, "aatay Edebiyat", s. 175; Ianos Bckmann, "DieTschaghataische Literatur", s. 370 vd.
zerine Aratrmalar
205
mi, Agehi, Kamil, vaz Otar, mer Han ve olu Muhammed Ali Han, Cihan Hatun, Muhammed erif'tir.
aatay Edebiyatnnbu
son dnemindeki airler ve eserleri hakknda tam
bir bilgi de bulunmamaktadr. Btn airlerin ve eserlerinin tam bir listesi yaEserlerin hemen hepsi de Sovyetler Birlii'nde bulunmaktadr.
zbek Edebiyatnn temellerinin atld bu dnemin incelenmesi zbek edeplamamtr.
biyat tarihileri tarafndan gerekletirilmitir. Bilinmeyen birok eser ortaya

incelenerek yaymlanrnnr.e?
karlm ve
Bu dnemin airleri de divan tarznda eserler vermilerdir; ancak, bu dnemde air olmayan tarihi-hkmdar Ebulgazi Bahadr Han'n iki eseri (ece
re-i Terakimeve ecere-i Trk) divan edebiyat geleneinin dndadr. Mensur
olarak yazlm iki eseri de ierik olarak tarihsel bilgiler iermektedir.
Ebulgazi
Bahadr
Han, 1603
ylnda,
o zamanlar Harezm'in
bakenti olan
rgen'te dnyaya gelmitir. Arap Muhammed Han'n ikinci oludur. 16 ya

na kadar rgen'te yaayan Ebulgazi babasnn 1619'da Hive'yi merkez yapmasyla rgen'i terk eder. Amu Derya'nn dousundaki Kat valiliine atanr. Babasnn lm zerine Harezm han olan aabeyi sfendiyar, rgen'i Ebulgazi'ye verir (1623). sfendiyar'n 1642'de lmesinden sonra 1643'te Harezm han
olur. Hive'yi bakent yapan Ebulgazi 21 yl kesintisiz hkmdarlk yapmtr.

Edebiyat ve tarihle uramasina ramen kendisini her eyden nce asker ve
kumandan sayan Ebulgazi 1663 ylnda
lmtr.
Eserlerinden Seere-i Trk, 1663 ylnda lm zerine
olu Ene tarafn
dan tamamlanmtr.xv. yzyln ikinci yarsndan balayarak Harezm'de hkm sren Yadigilroluban zbek haniarnn tarihini ve soylarn belirlemek
amacyla yazlm olan eser, ayn zamanda Trk ve Mool tarihine ait bilgiler
vermesi
asdan da
nemlidir.
ecere-i
Trk 17ll'de Strahlenberg tarafndan
Tobol taraflarnda bulunmu, Schenstrm tarafndan Rusa bilen bir imama

szl olarak evriltilmitir.Eser zerine bu tarihten itibaren eitli yaymlaryaplmtr. Bu yaymlardan burada Trkiye'de yaplan ilk alma olan Dr. Rza
Nur'un 1925 ylnda yapt eviriyi zikretmek istiyorum. Rza Nur bu eserinde
ecere-i Trk! Arap harfleriyle Trkiye Trkesine evirmitir. ecere-i Trk
zerine bu satrlarn yazar tarafndan alma yaplmaktadr. Eserin bir blm "ecere-iTrk'e Gre Mool Boylar" ad altnda yaymland. Bu almann
"Giri"
blmnde ecere-i Trk zerine eserin

yaplan almalaryer almaktadr.so
bulunuundanimdiye kadar
149 aatay edebiyatmm bu son devri iin bkz. Ianos Bckmann, "aatay Edebiyatnn Son
Devri (1800-1920)", TDAY-Belleten 1963, 1964, s. 121-156; Ienos Bckmann,"DieTschaghataische Literatur'', s. 377-402.
150 Zhal lmez, ecere-t Trk'e Gre MogoiBoylar, stanbul: Kebike, 2003, 268 s.
206
TALIO, 5(9), 2007, Z. lmez
Ebulgazi'nin ikinci eseri olan ecere-i Terakime ise, 1659-1660 yllar arasnda
Ebulgazi eserini meydana getirirken Trkmen boylar arasnda sylenen rivayetierden ve hocalarn, beylerin elinde bulunan ecerelerdenyararlanmtr. Ayrca Reideddin'in Cami't-tevarihi'ndeki Oguzname'den de yararlanmtr. Eser zerine yaplan ilk alma, Tumanskiy'e aittir. Eserin Rusaya evirisinden oluan bu alma Rodoslovnaya Trkmen adyla 1897 ylnda Aka
bat'ta yaymlanmtr.Eserin Trkeye evirisi Muharrem Ergin tarafndan yapl
m ve Tercman 1001 Temel Eser yaymlar arasnda yaymlanmtr. s Eserin
iki nshasn karlatrarak yazevrimi, Trkiye Trkesine eviri, dilbilgisi incelemesi, szlk ve aklamalarn yer ald bir alma tarafmdan yaplmtr.P''
yazlmtr.
Sonu
slami
Orta Asya edebi dilinin nc evresini oluturan aatay dili ile

balarnda meydana getirilen eserler, bilim
adamlar tarafndan eitli alardan incelenmitir. Bu dnem gerek siyasi tarih
gerekse edebi tarih asndan deerlendirilmitir.Bu almada dnemin tarihi ksaca verilerek airler ve eserleri hakknda bilginin yan sra airler ve eserleri zerine yaplan almalartantlmtr.
XIv. yzyln sonu ile XVII. yzyln
Bu konuda yaplan almalara baktmzda kitap halinde olan incelemelerin genellikle metin-dilbilgisi-dizin almalarna dayandn grmekteyiz.
almalarn ou dil zerine alan bilim adamlar tarafndan yapld iin
bu dnem eserlerinin edebi ynden deerlendirilmesibirka almay hari
tutarsak henz tam olarak gerekletirilememitir.Osmanl sahasnda meydana getirilen divanlar, uzmanlar tarafndanincelenmi ve edebi zellikleri ortaya konmutur, ancak ayn eyi aatay Edebiyat iin syleyemiyoruz. Burada
tantlan almalardan da bu kolaylkla anlalmaktadr. Kaynaldar verilirken
eserler zerine yaplan hemen her alma gsterilmeye allm; ancak do
rudan doruya aatay Dili zerine yaplan almalarayer verilnemitir.
Kaynaka 1,53
Akn, mer Faruk, "Babr (Sanat ve Fikir Adam Yn)", Trkiye Diyanet Vakf Nam
Ansiklopedisi, stanbul 1991, c. IV; s. 396-400.
Bertels, E. E., "Ali ir Nevai'nir Ferhad li irin'!", ev. Rasime Uygun, TDAY-Belleten
1957, 1957, s. 115-130.
Bertels, E. E., "Ali ir Nevayi, Leyli ve Mecnun", Trkiyat Mecmuas, 1951, c.Ix, s. 47-64.
Caferolu. Abmet, "aatay Trkesi ve Nevai" Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, 1948, c.
ll, sy. 3-4, s. 141-154.
151 almann
zerindeyayn tarihi bulunmamaktadr.

lmez, Ebulgazi Bahadr Han ecere-i Terakime (Trkmenlerin Soyktg), Ankara: SimurgYay., 1996,559 S.; ayrca bkz. Hofman, a.g.e, c. I-III, s. l.
153 Bu Kaynaka, alma srasnda kullanlan kaynaklar iermektedir.
152. Zuhal Karg
zerine Aratrmalar
207
Canpolat, Mustafa, "aatay Dili ve EdebIyat", Trkler Ansiklopedisi, c. VIII, Ankara:

Yeni Trkiye Yaynlar, 2002, s. 769-776.
Canpolat, Mustafa, Ali ir Nevayi, Lisan't-!ayr,Ankara: TDKYaynlan, 1995,279 s.
Dolu, Halide, "Hseyin Baykara adma yazlm aatayca manzum bir Yusuf Hikayesi", Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, 1954, c. V; s. 51-58.
Ecknann,
Ianos, "Bilinmeyen Bir

1971, s. 13-36.
aatay airi ahi
ve
Divan",
TDAY-Belieten 1970,
Eckmann, Ianos, "aatay Dili Hakknda Notlar", TDAY-Belleten 1958, 1958, s. 115-126.
Ecknann, Iaros, "aatay Edebiyannn
Son Devri (1800-1920)", TDAY-Belleten 1963,
s.121-156.
Bckmann, Ianos, "DieTschaghataische Literatur", Philologiae Turcicae Fundamenta,
Wiesbaden, 1964, pp. 304-406.
Eckmann, Ianos, ChagatayManual, IndianaUniversityPublcanons Uralle and Altaic
Series, Bloomington 1966,340 s.
Eckmann, Ianos, "Nevai'nin lk Divanlan zerine", TDAY-Belleten 1970, 1971, s. 253-269.
Eraslan, Kemal, 'aatay Edebiyat', Trk Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi cilt: 8,
stanbul 1993
Eraslan, Kemal, "aatay iiri", Trk Dili, Trk iiri zel Says LL (Divan iiri), Temmuz-Austos-EylI1986, sy. 415, 416, 417. s. 687-692.
Braslan, Kemal,
"xv. Yzyl aatay Edebiyat - aatay Edebt Dilinin ve Edebiyatmm
Teekkl", Byk
Trk Klasikleri, c. III, stanbul 1986, s. 59-62.

Giri ve Metin, II: eviri ve Net-
Braslan, Kemal, Ali~Er Neudyt, Meclisii'n-neftiyis, I:

lar, Ankara: TDKYaymlan, 2001, 668 s.
Eraslan, Kemal, Ali-ir Nevay, Mzan'l-evzan (Vezinlerin Terazisi), Ankara, 1993, 198s.
Hofman, H. R, Turkish Literaure: A Bio-BibliographicalSurvey, Blm III, Ksm 1:Yazarlar, c.l-III, Utrecht, 1969, 348s; c. IV-VI, Utrecht, 1969,312 s.
nan, Abdlkadir, "aatay Edebiyat", Trk Dnyas
El Kitab, c. III: Edebiyat, Anka-
ra: TKAEYaynlan, 1992, s. 80-102.

Kaya, nal, 'Ali ir Nevayi: Feuayidu'l-Kiber, Ankara: TDKYaynlar, 1989,743 s.
Konuku, Enver, "Babr', Trkiye Diyanet Vakf IslamAnsiklopedisi, 1991, c. lv; s. 395-396.
Kprl, Fuad, "aatayEdebiyat", sldm Ansiklopedisi, 1945, c. III, s. 270-323.
Kut, Gnay, 'Ali Ir Neviiyi Garaib'-gar, inceleme-Karlatrmal Metin, Ankara:
TDKYaynlar,
2003, 573 s.
Kut, Gnay, '1Ui ir Nevai", Trkiye DiyanetVakf IslmAnsiklopedisi; 1988, c. LL, s. 449-453.
Levend, Agah Srr, Ali ir Neuai, i. cilt, Hayat, Sanat ve Kiilii, Ankara: TDKYaynla
n, 1965,306 s.
Oral Seyhan, Tanju, '1Uiir Nevayi-Sirac'I-Mslimin 1 (Giri - Karlatrmal Metin)",
Modern TrklkAratrmalar Dergisi, Aralk 2005, c. LL, sy. 4, s. 80-120.
lmez, Zhal, ecere-i Trk'e Gre Mogol Boylar, stanbul: Kebike, 2003, 268 s.
zrder, Sema
Barutu, Ali tr Neviiyi, Mulakemetu'l-lugatey Iki Dilin Muhakemesi, Ankara: TDKYaynlan, 1996,243 s.
Tarlan. Ali Nihad, '1Uiir Nevai", TrklerAnsiklopedisi; c. VIII, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar,
2002, s. 796-803.
Ycel, Blll, BdbrDEvam, Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yayn, 1995, 575 s.
TALlO, 5(9), 2007, Z. lmez
208
Kaynaka l 54
Abik, Deniz, '1\1i ir Nevayi'nin Risaleleri Tarih-i Enbiyave Hkerna, Tanh-i Mluk-i
Acern, Mneat, Metir-Gramatikal ndeks-Szlk", Ankara niversitesi, Dil
ve Tarih-Corafya Fakltesi Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara 1993, 1. cilt
414 ss., 2. cilt 770 s.
Abik, Deniz, ''Ali ir Nevayi'nin Zbdet't- Tevarih'i zerine", TrkDili Aratrmalar
Yll
Belleten 1996,1999, s.I-6.
Akbyk, zay, "eybari Han Divan", stanbul niversitesi,
Edebiyat Fakltesi, Mezu-
niyetTezi, Trkiyat Enstlts, tez no. 797, stanbul 1968.

Akku,
Dr. Metin, "Tarih! ve Edeb! Bir Kiilik Olarak Nevai (Herat, 1441-1501) ve Nevai'nin Eserlerinde nsan Problemi", Atatrk Aniversitesi Tilrkiyat Araurma
lar Enstits Dergisi, 2002, sy. 19, s. 123-132.
Aksu, Cemal, "Ltfi Divam'nn Tahlili", Doktora Tezi, stanbul niversitesi, 2002.
Akn, mer Faruk, "Babr (Sanat ve Fikir Adam Yn)", Trkiye Diyanet Vakf lslm
Ansiklopedisi, 1991, c.lV, s. 396-400.
Alk, Glen
Seyban, "eybaniler Dneni in Kaynak Aratrmalar' Mihrnan-Name-i Buhara Il", Modern Trklk Aratrmalar Dergisi, 2006, c. lll, sy, 1, s.
103-131.
Ali Sir Nevayi'nin 560. DOum, 500. lm Yl Dnmlerini Anma Toplants Bildirileri.
24-25 Eyll 2001, Ankara: TDKYaynlar, 2004.
Alparslan, Ali, "Babur'un icad ettii Baburl yazs ve onunla yazlm olan Kur'an I",
Trkiyar Mecmuas, 1973-1975, c. XVIII, s. 161-168.
Alparslan, Ali, "Babur'un icad ettil Baburl Yaz ll, Trkiyat Mecmuas, 1977-1979, c.
XIX, s. 207-211.
AJparslan, Ali ve Kemal Eraslan, "Kamran Mirza'nn Divan I", Istanbul Aniversitesi
Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, 1981, c. XXIII, s. 37-137.
Alparslan, Nee, "Ubeydullah Han (Ubeydi) ve Divannn Edisyon Krilii", Mezuniyet
Tezi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, tez ur. 812, 1968.
Alpay, Gnl, ''Ali ir Nevai"nin Ferhad
Belleten 1970, 1971, s. 155-167.
Alpay, Gnl, "Yusuf Emirl'nin Beng
1973, s. 103-125.
irin
Mesnevisi zerindeki Etkiler", TDA!"
agr Adl Mnazaras",
TDA!"Belleten 1972,
Altnk, Yusuf,
Arat,
Reit
Arat,
Reit
"Ali ir Nevayi'de 'Iasavvuf", DoktoraTezi, Harran niversitesi, 2002.

Rahmeti, Gazi Zahirddin Muhammed BabrVekayi. Babur'ut Hatran. c.
I, Ankara: TTKYay., i943 (2. bs., 1987), 128 s.; c. ll, 1946 (2. bs., 1987),678 s.
Asm,
Rahmeti, "Babur ve Yazs", TrkKltr, 1964,c. II, sy. 17, s. 18-21.

Necip, "Hadis- Erba'in Tercmeleri", Milli Tetebbular Mecmuas, 1915, sy. 2, s.
149-155.
154 Bu kaynakada aatay Edebiyat ile ilgilialmalara yer verilmi, dorudan dil ile ilgili
(de-
yimler, yardmc eylemler, eklervb.) konular ieren almalara deinllmemitlr. Metin ya-
ve tez almalarnda genellikle dil incelemeleri yaplm ve metinlerln szl haBu almalarda metinlerin yazevrimleri de bulunduu iin incelemelerdile
dayansa da kaynakada verilmitir.
ynlar
zrlanmtr.
209
Ate,
Ahmed, "Ubeydullah Han'n Bilinmeyen Mensur Bir Eseri", TDAY-Belleten 1964,

1965, s. 127-147.
Ate,
Ahmet-'Ali ir Nevai'nin Arapa Szl Hakknda", TDAY-Belleten 1957, 1957, s.

179-188.
Azimcanava, S. ve S. Kayyumav, Zahiriddin Muhammed Babir, Tanlangan karliir,

Takent. 1958.
Azimcanova, S. ve S. Kayyumav, Zahiriddin Muhammed Babur, lzbrannye Soinenya;
Takent, 1959.
Azirncanova, S., "Newdata concerning Khatt- Baburi", Central Asian Review, 1964, c.
xn, sy. 2.
Bacque-Grammont, J. L., Le livre de Babur (Babur-nama) Memoires de Zahiruddin
Muhammad Babur de 1494 a 1529, Paris, 1980.
Barthold, W., "Mir Ali ir ve Siyasi Hayat", ev. Ahmet Caferolu. Olk Mecmuas,
1937, c. X, s. 56-60.
Barutu-znder, Sema, Ali ir Neusy), Mui)akemet'l-lugateyn k Dilin Muhakemesi, Ankara: TDKYaynlar, 1996, 243 s.
Barutu-znder, Sema, "Dou Trk Yaz Dili evresi ve Timr", Iournal of Turkish
Studies-TrklkBilgisiAratrmalar, InMemariamAgahSrr LevendHatra

Says,
2000, sy. 241IIl, s. 289-294.
Bellingei, Giampiero, "Ali ir: CentoVerbi Sprecati?", Annali di Ca'Poscari, Riuistadella Pacolta di Linguee Lettarature Straniere Dell'Unlersita di Venezia, 1988, c.
XXVII, sy. 3, (Serie Orientale 19), s. 49-67.
Bertels, E. E., "Ali ir Nevai'nin Ferhad U irin'i", ev. Rasime Uygun, TDAY-Belleten
1957,1957, s. 115-130.
Bertels, E., E., "Ali
s.47-64.
ir
Nevayi, Leyli ve Mecnun", Trkiyat Mecmuas, 1946-1951, c. IX,
Beveridge, A. S., The Bahar-Nama, Londra-Leider, 1905.

Beveridge, A. S., The Bdbur-ndme in English (Memories ofBdbur), translated from original Turki text ofZahirddin Muhammed Bbur Pdshh. GMz!, Londra, 1922.
Beveridge, H., "Hseyin Mirza (Baykara)", Islam Ansiklopedisi, c. V, s. 645-646.
Bilkan, Ali Puat, "Hindistan Ktphanelerindaki Trke Divanlar", Journal of Turkish
Studies- Trklk Bilgisi Aratrmalar Hasibe Mazolu Armaan il, 1998, c.
XXlI, s. 33-48.
Bilkar.
Ali Puat, "Ubeydullah Han'n Hlkmetleri", Bilig, GUz 2000, sy. 15, s. II 1-118.
Birnbaum, Eleazar, "aatay airi Lutfl (Hayat ve Eserleri)", Istanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili se Edebiyat Dergisi, 1986-1993, c. XXVi, s. 189-193.
Birnbaum, Eleazar, "The Ottornans and Chagatay Literature", CentralAsiaticJournal,

1976, c. XX, s.157-191.
Bodrogligeti, Andras J. E., Halis's Story ofIbrahm,A Central Asiat Islamic Work in Late Chagatay Turkic, Edited with an introduction, a translation, and a glassary,
Leiden: E. J. Brili, 1975.
Bodrogligeti, Andtas. J. E., ''A Masterpiece of Central AsianTurlde Satire: Ahmadi's A
Contest ofString lnstruments", Ural Altalsche Iahrbcherttlral-Altatc Yearbook, 1987, c. LIX,s. 55-88.
TAL1D, 5(9), 2007, Z. lmez
210
Bodrogligeti, Andras J. E" "Muhammad Shaybani's Bahru'l-huda. An Early Sixteenth

Century Didactic Qasida in Chagatay", Ural-Altalsche fahrbcher/Ural-Altaic
Yearbook, 1982, c. LN, s. 1-56.
Bodrogligeti, Andras J. E., ''A Participle for curses and Good Wishes: The Roots of an
UzbekPhenomenon in Yusuf Amiri's "The Bangand theWine'''', Ural-Altaisehe fahrbcher/Ural-Altaic Yearbook, 1992, c. LXIV; s. 73-83.
Bodrogligeti, Andtas J. E" ''Ahmed Yesevi'nin "Daftar-i Sani" Anlay", Milletleraras
Ahmed Yesev!Sempozyumu Bildirileri, Genel Konular, 1992, s. I-I i.
Bodrogligeti, Andtas
J.
E., "Babur Shah's ChagatayVersion of the Risala-i Validiya: A
Central Asiar Turkle Treatise on How to Emulate the Prophet Muhammad",

Ural Altaische fahrbcher/Ural-Altaic Yearbook, 1984, c. LVI, s. 1-61.
Bodrogligeti, Andras J. E., "The Relevance of Classical Central Asian Turkle Literature
to the Understanding of the Cultural History of the Turks of Central Asia", Beinci Milletler Aras Trkoloji Kongresi stanbul, 23-28 Eyll, 1985. Tebliler ll.
Trk Edebiyat, 1985, c. i, s. 37-44.
Bodrogligeti, Andras J. E., "Chagatay or Classkal Uzbek? The Uzbeks to Take Charge of
the Classical Central Asiar Heritage", Trk Dilleri Aratrmalar, Talat Tekin
Armaan, 1993, c.lIl, s. 43-56.
Boldirev, A. N., "adalannm Hikayelerinde Neval", ev. Raslme Uygun, TDAY-Belleten 1956, 1956, s. 197-237.
Borovkov, A. K., "zbekYaz Dilinin Kurucusu Ali ir Nevat", ev. Rasime Uygun, TDAYBelleten 1954, 1954, Ankara, s. 59-69.
Caferolu. Ahmet, "aatay Trkesi ve Nevai",
istanbul aniversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, 1948, c. Il, sy. 3-4, s. 141-154.
Canpola, Mustafa, Ali ir Neuayi, Lisanti't-tayt; Ankara: TDKYaynlan, 1995, 279 s.
Canpolat, Mustafa, "aatay Dili ve Edebiyat", Trkler Ansiklapedisi, Ankara: Yeni
Trkiye Yaynlan, 2002, c. VIII, s.769-776.
Canm, Rdvan, "Trk Kltr ve Edebiyatmda Ali lr Nevay ve Trkiye'de Ali lr NevaYI almalar", Atatrk niversitesi TurkiyaAratrmalar Enstits Dergisi,
2002, sy. 19, s. 137-146.
avuolu, Mehmet,"Kanuni DevrininSonuna Kadar Anadolu'da NevayiTesiri zeri-
ne Notlar", Atsz Armaan, 1976, s. 75-90.
elik, lk, All t Neuyi, Ll'J'lf v Mecnn, Ankara: TDKYaynlar, 1996, 383 s.
etindaYusuf, '~i ir
Nevai'nin Bat TrkesiDivan edebiyatna tesiri (XVI. yzyln

sonuna kadar)", DoktoraTezi, Gaziniversitesi, Ankara, 2002.
Devereux, R., Nava'i-Mir 'Ali Shir Muhakamat al-lughatai (Judgement of the Two
Languages), Lelden, 1966.
DeWeese, Devln, "The Predecessors of Nava'i in The FunOn Al-Balaghah of Shaykh
Ahmad", Journal ofThrkish Studies, Festschrift in Honor ofEleazar Btrnbaum,
2005, c. XXIX, s. 73-163.
Dimitriva, 1. v., Ali iT. Divan, Moskova: Sovyet BilimlerAkademisi Nertyat, 1964.
Diner, Leman, "Ltfi, Kitab- Gl li Nevrz", Mezuniyet Tezi, stanbul niversitesi,
1970.
Dolu, Halide. "Yusuf Hikayesi Hakknda Birka Sz ve Baz Trke Nshalar", istanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, 1952, c. iv, sy. 4,
s.415-420.
aatay Edebiyat
211
Dolu, Halide, "Hseyin Baykara Adma Yazlm aatayca Manzum Bir Yusuf Hikayesi", Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, 1954, c. V, s. 51-58.
Eckrnann, Ianos, ''A Contest in Verse between Stringed Instruments from the Chagatay Literature of the Xy:h Century", Aspectsof Altaic Ciuilizaon, 1963, Uralle
and Altale Series, Denis Sinar (ed.), c. XXlIl, s. 119-121.
Eckmann, Ianos, "Bilinmeyen Bir aatay
1971, s. 13-36.
airi ahi
ve
Divan",
TDAY-Beileten 1970,
Bckmann, Iancs, "aatay Dili rnekleri i Nevai Divanlarmdan Paralar", stanbul niversitesi EdebiyatFakltesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, 1959, c. IX, s. 33-64.
Eckmann, Ianos, "aatay Dili rnekleri IL Gedal Divanmdan Paralar", Istanbul niversitesiEdebiyat Fakitesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, 1960, c. X, s. 65- 110.
Eckmann, Ianos, "aatay Dili rnekleri III, Sekkaki Divanndan Paralar", Istanbul in.
versitesi EdebiyatFakltesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, 1963, c. XlI, s. 157-174.
Eckmann, Ianos, "aatay Dili rnekleri iv. Ubeydullah Han'n Eserlerinden Paralar", Istanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi,
1965, c.XlIl, s. 43-74.
Eckmann, Ianos, "aatay Edehiyatmm Son Devri (1800-1920)", TDAY-Beileten 1963,
1964, s. 121-156.
Eckrnann, Ianos, "Chagataica", Acta Orlentalia Acadamiae Scientiarum Hungaricae,

1992, c. xxv, s. 349-353.
Eckmann, Ianos, "Das Tschagataische", Philologiae Turcicae Fundamenta, Wiesbaden,
1959, c.l, s. 138- 160.
Eckmann, Ianos, "DieTschaghataische Literatr", Philologiae Turcicae Fundamenta,
Wieshaden, 1964, c. ll, s. 304-306.
Eckmann, Ianos, "Kur'en'm Dou Trkesine'Iercrnelerl", istanbul niversitesi Edebiyat Pakidiesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, 1975, c. XXI, s.15-24.
Eckmann, Ianos, "Nevai'nn Ilk Divan!ar zerine", TDAY-Beileten 1970, 1971, s. 253-269.
Eckmann, Ianos, "Sadi Glistan'nn Bilinmeyen aatayca Bir evirisi", TDAY-Beile
ten 1968, 1969, s. 17-29.
Eckmann, Ianos, "Shahi, A Hilherta Unknawn Chagatay Paet of the Fifteenth Century", Central Asiatic lournal, 1970, c. XllI, sy. 4, s. 263-286.
Bckmann, Ianos, Chagatay Manual, Bloomington: Indiana Unuversity Publications

Uralic and Altalc Series, 1966.
Eckmann, Ianos, The DIvan of Gade'i, Blaamingtan: The Hague, 1971.
Bckmann, janos. Harezm, Kpak ve aatay Trkesi zerine Aratrmalar, Osman
Fikri Serikaya (yay. haz.), Ankara, 1996,438 s.
Eanhucayev, erafeddin, Aller Nauoiy: Lisanut-tayr(llmiy tenkidiy tekst), Takent, 1965.
Elin, Dilek, "aatayca Yusuf u Zleyha Mesnevisi", Yksek Lisans Tezi, Ankara ri
versitesi, 1984.
Engelke, lrmgard, "'Ali ir Nava'i als Kritiker derVerse des SultansHusain Baiqara", UralAltaische Iahrbticherttlral-Altaic Yearbook, 1970, c. XLII, sy. 1-4, s. 91-113.
Braslan, Kemal, AU-lr Neuayt. Mecalisu'n-nefayts, I (Giri ve Metin), II (eviri ve Notlar) Ankara: TDKYaynlar, 2001, 668 s.
TALtD, 5(9), 2007, Z. lmez
212
Eraslan, Kemal, 'Ahmedf Mnazara(Telli SazlarArmas)", Istanbul niversitesi Edebiyat Fakitesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, 1986, c. xxv-XXV; s. 129-204.
Braslan, Kemal, 'jIj1 1r Nevay'nin "Halat- Pehlevan Muhammed" Risalesi", Trkiyat
Mecmuas, 1980, c. XIX,s. 99-164.
Braslan, Kemal, "aatay airiAtayi'nin Gazelleri", TDAY-Belleten 1987, 1992, s. 113-164.
Braslan, Kemal, "aatay iiri", Trk Dili, Trk iiri zel Saysl! (Divan iiri), Temmuz-Anstos-EyllI986,sy. 415,416,417, s. 687-692.
Braslan, Kemal, "Nevayi'nin "Halat- SeyyidHasan Big" Risalesi", Trkiyat Mecmuas,
1971, c. XVI,s. 89-110.
Eraslan, Kemal, "Seydi Ali Reis'in aatayca Gazelleri", Istanbul nversitesi Edebiyat
Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, 1968, c. XVI,s. 41-54.
Eraslan, Kemal,
"xv. Yzyl aatay Edebiyat:
Teekkl", Byk
aatay
Edebi Dillnin ve Edebiyatmm
Trk Klstkleri, stanbul, 1986, c. III, s. 59-62.
Braslan, Kemal, All-ir Neuayt, Mlzan'lMevzan (Vezinlerin Terazisi), Ankara, 1993,198s.

Braslan, Kemal, Hiiseyn-i Baykara Diudn'nda Semeler Ankara, 1987.
Ercilasun, Abmet Bican, "Ali lr Nevai'nin Mahbbu'l-Kulb'unda Devlet Anlay",
XVI. Milletleraras Altalsttk Kongresi (21-26.X.1973 Ankara) Bildirileri. Per-
manent Intemattonal Altatstlc Conference XVI.

51, 1974.
Toplant,
Ankara: TKAEYayn
lar:
Ergin, Muharrem, "Cami'l-Mearl'dekiTrke iirler", Istanbul niversitesi Edebiyat

Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, 1949, c. lll, sy. 3-4, s. 539-569.
Ergin, Selma, ')ili ir Nevayi Etrafmda Teekkl Etmi zbek ve Trkmen Rivayetleri",
DoktoraTezi, Trakya niversitesi, 2003.

Hseyin Baykara. Istanbul, 1945.
Ertaylan. smal Hikmet, Trk Edebiyat rnekleri V.Divan- Sultan Htisey Mirza Baykara "Hiiseyiru", Istanbul, 1946.
Ertaylar. smal Hikmet, Risale-i Sultan
Faz!, Erga, "gatay Adabryat Matnunaslgmn Baz Masalalar",
111.
Uluslararas
Trk Dil Kurultay 1996, Ankara, 1999, s. 439-441.

Gandjei, Tourkhan., "Unoscritto Apologetico di Husain Mirza Sultano del Khorasan",
Annalidell'Istituto Uniuersitario Oriantaledi Napoli, Nuova, 1954,s. 157-183.
Ganieva, Syme, Neuaduru'n-nihaye, Takent: zbekistanFenlerAkademiNeriyat,
1991.
Geneel. Turhan. Muhakemet'l-lUgateyn, Tahran, 1323.
Gentrk Tlay, 'j1ji ir Nevai Divanlarmdan Yaplan Bir Derleme: Tuhfet's-selatin ve
EserdeGeen sim-Filler", Yksek LisansTezi, Boazii niversitesi. 1995.

Goca, Ayet-Abdlaziz, "Haydar Tilbe'nin Mahzen'I-esrar Mesnevisi: nsz-Giri- Me-
tin ve Tercme-Dizin", DoktoraTezi, stanbul niversitesi. 2000.

Guzalova. Khanzyada,
"Balangtan XVII. Yzyla
kadar
aatay Trkesi'nde
Nesir
Dilinin Geliimi", Yksek LisansTezi, Gaziniversitesi. 2001.

Gzel, Abdurrahman, "Kaygusuz Abdal'm Bilinmeyen
Kidtilr Araurmalar,c. XXIX, sy. i -2, s. 164.
aatayca
Bir Gazeli", Trk
Hofman, H. E, Turkish LiteratureA Bio-BibliographicalSurvey, Seetion lll, Part I: Authors, c. I-LLL, Utrecht, 1969,348 s; c.IV-Vl, Utrecht, 1969, 312 s.
Itmar,
L. Refet, Ali ir Neuai. Muhakemet-id-lgateyn; Ankara:
TDKYaynlar, 1941.
aatay Edebiyat
213
Inan, Abdlkadir, "aatay Edebiyat", Trk Dnyas El Kitab, c. III: Edebiyat, Ankara:
TKAEYaynlan, 1992, s. 80- 102.
Inan, Abdlkadir, "aatayYaz Dilinin KuruluununTarihine Dair Dnceler", Trk
Dili Belleten, 1946, Seri III, sy. 6-7, s. 531-543.
Inan, Abdlkadir, "eybanh zbekler ana Ait Bir aatayca Kuran 'Iefsiri", TDAY'
Belleten 1962, 1963, s. 61-66.
z, Pahtr,
"Yak1n's Contest of the Arrow and the Bow", Nemeth Armaan, Ankara, 1962,
s.267-287.
Karars, Metin, ''Ali ir Nevai: Neodlrii'-ebdb, kinci Divan, Metin-Dil ncelernesi

Giri", DoktoraTezi, stanbul niversitesi, 1985.
Karasoy, Yakup, iban Han Divan (lnceleme-Metin-Dizin-Tpkbasm), Ankara: TDK
Yaynlan,
1998, 888 s.
Kartal, Dr. Ahmet, ''Alf lr Neval'nin Meclisii'n-nef'is Isimli Tezkiresi ve XVI. Asrda
Yaplan Farsa Iki Tercmesi", Bilig, Bahar 2000, sy. 13, s. 21-65.
Kaya, nal, "Mevlevi Cami Mahlasl Mu' cizat- Nebi adl aatay Trkesiyle Yazlm Bir
iir ve Onun airi zerine", Trk DilleriAratrmalar, 1999, c. x. s. 187-207.
Kaya, nal, 'All Ir Neueyi: Ieeytdu't-Ktbe; Ankara: TDKYay., 1989, 743 s.
Kaya, nal, "Dou Trk Yaz Dili Aratrmalar lll: 'Ubeydu'llah Han: Arapa ve Trke Hikmetler", Trkoloji Dergisi, 2001, c. XN, sy. 1, s. 27-60.
Kaya, nal, "Dou Trk Yaz Dili Aratrmalarl, Kul 'Ubeydi (XVl. yzyl) ve Kul erif
(XVlI. Yzyl)", Doentlik almas, Ankara niversitesi, 2000.
Kayimov, Azizkon, "Nevai'nin Umumi Tatihga Aid Bir
Belleten 1985, s. 85-87.
Kitab
Togrisida", 1989, TDAY'
Kincses Nagy, Eva, "Iki Tala Bir Ku ... aataycada Hendiadyoin", V. Uluslararas Trk
Dili Kurultay BildirileriI, 20-26 Eyll 2004, Ankara 2004, s. 1125-1136.
Kocaolu, TImur, "ada zbek Edebiyat", Trk Dnyas El Kitab, c. LLL: Edebiyat, 2.
bs., Ankara: TKAEYayn1arl, 1992, s. 756-768.

Korkmaz, Zeynep, "Hseyin Baykara AdnaYazlm aatayca YUsufve Zleyha Mesnevisinin Tan~nmayan Biryazmas ve EserinYazan", Trkoloji Dergisi, 1968,
c. lll, sy. 1, s. 7-48.
"Ali ir Nevayi'nin Trkecilii", Atatrk niuersitesi, Trkiyat

Aratrmalar Dergisi,2002, sy.19, s.117-122.
Kktekin, Kazm, Seyyid Ahmed Mirza, Taaukndme Inceleme-Metin-Dizin- Tpkba
sm, Erzurum, 2000, 169 s.
Konuku, Enver, "Babr", Trkiye Diyanet Vakft slam Ansiklopedisi, 1991, c. IV; s. 395-
Kktekin, Dr.
Kazm,
396.
Kprl, Fuad, "Babur ah'n iirleri", Mill! 'IetebbularMecmuas, 1331, c. I, sy. 2; c. II,
sy. 5, s. 308-336.
Kprl, Fuad, "aatayEdebiyat", slm Ansiklopedisi, 1945, c. lll, s. 270-323.
Kprl, Fuad, Ali ir Neva! (airln Doumunun 500. Yldnm Dolayisiyle), Ankara: TTK Yayn, 1941.
Kprl, Puat, ':Ali ir Nevai ve Tesirat", Trk Dili ve Edebiyat Hakknda Aratrma
lar, Istanbul, 1934, s. 257-266.
TALtD, 5(9), 2007, Z. lmez
214
Kprl, Puat, "Risale-I validtyye Tercmesi", Milli Tetebbular Mecmuas, 133111915,

sy.l, s. 113-124.
Kktekin, Kazm, etin Abdlbaki, Yusuf Bmtrt Dehndme: Giri-lnceleme-Metin-Sz
luk- Tpkhasm. Erzurum: Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Yayn

lar,
2001.
Krolu. Uur,
''Ali ir Nevai'nin Mecalisil'n-Nefayis Adl Tezkiresindeki Trk Edip ve
airler", Yksek LisansTezi,
Atatrk niversitesi, 2002.

Kuru, Selim Srr, "Bir Dehname rnei Olarak Ta'auknameve Eserdeki ki'li Yantmceler", Yksek LisansTezi, Boazii niversitesi, 1993.
Kuru, Selim Srr, "Sevgiliye Mektuplar,
Dier Dehnameler nda Seydi Ahned Mir-
Iournal of Turkish Studies-Trklk Bilgisi Aratr

tesine Varmak Festschrift in Honor of Gnay Kut III,
za'nn Ta'auk-namesi",
malar,
Kaf Dann
2004, c. xxvn/, s.
o9-125.
Kut, Gnay, ''AJ1 lr Nevai", Trkiye Diyanetvakflslam Ansiklopedisi, 1989, c.lI, s. 449- 453.
Kut, Gnay, Ali Ir Neuy; areihu'-gar; inceleme-Karlatrmal Metin, Ankara:
TDKYaynlan, 2003, 573 s.
Levend, Agah
"Nevai'nin Arapa Szl", TDAY-Belleten 1956, 1956, s. 239-246.
Srr,
Levend, Agah Srr, "Nevai'nln Eserleri", TDAY-Belleten 1957,1957, s. 189193.

Leverd,
Agah Srr, "Nevai'ye Atfedilen Bir Eser: Muamma-y Esrna- Hsna", YDAy..
Belleten 1957, 1957, s. 189-193.
Levend, Agah Srr, "Nevai'ye Atfedilen Esma-iHsna Muammalarnn Sahibi", TDAy..
Belleten 1958, 1958 s. 211-214.
Levend, Agah Sm, "Trkiye Kitaplklanndaki Nevai Yaznalan", TDAY-Belleten 1958,
1958, s. 127-209.
Levend, Agah
"Neva'i Adna Baslm BirEser Nazm- akayid", Jean DenyArma1958, s. 163-169.
Srr,
an,Ankara
Srr, Ali ir Nevai 1. cilt, Hayat, Sanat ve Kiilii, Ankara: TDKYaynla

1965,306 s.
Levend, Agah Srr, Ali Sir Neuai 11. cilt.Divanlar 4 Trke, 1 Farsa Divan,Ankara: TDK
Levend, Agah
r,
Yaynlar,
1966, 272 s.
Ali ir NeuaillL cilt Hamse, Hayretu'l-Ebra; Ferhad irin, Ley v

Mecnun, Seb'a-iSeyyar, Sedd-i Iskendert; Ankara: TDKYaynlan, 1967,562 s.
Levend, Agah Srr, Ali ir Neuai V. cilt, Divan/ar ile Hamse Dndaki Eserle; Ankara:
Levend, Agah
Srr,
TDKYaynlarl,
Melioranskiy, P. M.,
1968, 311 s.
eybaniname,
St. Petersburg, 1908.
Menges, Karl, "Report on the Second Excursion to Takent forResearch in Cagataj Manuscrtpts'; Cerural Astaticlournal, 1966, c. XI, s. 87133.
Nalbant, Bilge (zkan), "Nevadfr'n-nthaye (Metin, Inceleme, Dizin)", Doktora Tezi,
Ankara niversitesi, 2003.

Narzullayeva, Salda, Alier Nauoi (z Tuoreskoy Biografii), Takent, 1966.
Oral Seyhan, Tanju, "Ali ir Nevayi-Sirilc'I-Mslim1n 1 (Giri-Karlatrmal Metin)",
Modern Trklk Aratrmalar Dergisi, Aralk 2005, c. I, sy. 4, s. 80- 120.
Oral Seyhan,Tanju, "Ali iI' Nevayi'ninTuzRedifli Gazeli", Tuz Sempozyumu, 20. Nisan
2001, stanbul: Marmara niversitesi Trkiyat Aratrma ve Uygulama Mer-
aatay Edebiyat
215
kezi, 2001, s. 189-198.

Osmanav, E. A., "Muhakamatul-lugateyn", Aliera Neuai, Takent, 1948.
lmez (Kargr), Zuhal, "Mahbb'l-kulb (nceleme-Metin-Szlk)",Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi, 1993,600 s.
lmez Karg Zuhal, Ebulgazi Bahadr Han ecere-i Terakime (Trkmenlerin Soykutug), Ankara: Simurg, 1996, 559 s.
lmez, Zhal, ecere-i Trk'e Gre Mogol Boylar, stanbul: Kebike, 2003, 268 s.
lmez, Zhal, '~i ir Nevayi'nin Mahbb'l-kulub'u", Trk Dilleri Aratrmalar,
1993, S.147-158.
lmez, Zhal, "Ali ir Nevayi'nin Son Eseri Mahbbu'l-kulub", Byk Trk Dili Kurultay, Ankara: Bilkent niversitesi, 2006, s. 734-743.
zelik, Sadettin, "Ali ir Nevayi: Mecalis'n-nefayis", Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi 198!.
Ozdarendeli Nursel, "Ali ir Nevayi: lk Divan nceleme-Metin-Dizin", Doktora Tezi,
Trakya niversitesi, 2001.
zkoer, Sezer, "Seyyid Ahmed Mirza, Ta'aukname", Lisans Tezi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, Trkiyat Enstits, Tez No: 871, 1968.
Redi,
S. Hsameddn ve
Sabr
Mubammed, Divan ofBayram Khan, Karai, 1971.
Ross, Denlson, ''A Collection Poems by Emperor Babur", Journal and Proeeedings of
theAsiatic Society ofBengal, 1910, c. VI.
Ross, Denison, ThePersian and TrkiDivan of BayramKhan, Kalkta, 1910.
Rustarnev E. R., "Munazare "Strela i Luk", UzbekskogoPaeta XV v.Yakini", Sovetskoe

uostokouedenie. 1957, c. iv, s. 90-106.
Sabir Muhammed (ed.), Rashdl-Muhammed, Diwan ofBayram Khan, Mahmudul Hasan Sidiqi'nin "Giri"iyle, Karai, 1971.
Sabir Muhammed, '1\li r Nevai'nir Hayret'l-Ebrar Mesnevisi Hakknda Aratrma
lar", DoktoraTezi, stanbul niversitesi, 1966.
Samoylovi, A. N., "Materiali po Sredneaziatsko-turetskoy Literatura iv, agatayskiy
poet XVveka Atai", Zapiski Kollegii Vostokovedov, 1927, c. II, s. 254-274.
Samoylovi, A. N., "Otrvok iz "Ia'auk-name' s igroyu rifmuyuih", Doklad Akadem Nauk, Mart 1927, s. 36-38.
Samoylovi, A. N., Mecma'a-i e'r-i Bber Pildiilh, Petrograd, i9i7.
Samoylovi, A. N., "Cagatayskiy poet XV veka Atai", Zapiski Kollegii Vostokovedov,
1927, c. II, s. 257-274
Ayegl, "aatayca 'Iemlm-i Dari Hikayesi", Journal of Turkish Studies,
Trklk Bilgisi Aratrmalar, Festschrift in Honor of Gnay Kut III, 2002, c.
XXVII, Harvard University, s. 407-449.
Sertkaya.
Sertkaya, Ayegl, "Seydi Ahmed Mirza'nn Taauknameslzerine", Journal of Turkish Studies, Trklk Bilgisi Aratrmalar, Festschrift in Honor ofGnay Kut
rv, 2002, c. XXVII, s. 383-390.
Sertkaya, Osman Fikri, "Osmanl airlerinin aatayca iirleri", istanbul niversitesi

Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, 1970, c. XVIII, s. 133-138.
Sertkaya, Osman Fikri, "Osmanl alrlerinin aatayca iirleri ll", Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, 1972, c. xX, s. 171-184.
TALlO, 5(9), 2007,Z. lmez
216
Sertkaya, Osman Fikri, "Osmanl airierinin aatayca iirieri ili ve Uygur Harfleri iie
Yazlm Baz Manzum Paralar I", Istanbul niversitesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, 1973, e.XX,s. 157-184.
Sertkaya. Osman Fikri, "Osmanl airierlnin aatayca iirieri IV", Istanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, 1977, e. XXI, s. 169-189.
Somer, Umran, "Yusf Emtrt, Deh-name", Mezuniyet Tezi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, 1969.
Stebleva, i. v., "Same Notes on the Literary Skillof ZaIiriiddin Muhammad Babur", Ioumal ofThrkish Studies-Turkluk Bilgisl Araurmalar, 1989, e. XlII, s. 245-247.
Subtelny, Maria Eva, "Ali Shir Nava'i: Bakhshi and Beg", Harvard Ukrainian StudiesEucharisterion: Essays presented Omeljan Pritsak on his Sixtieth Birthday by
his Colleagues and Students", 1979-1980, e. Ili/IV; ksm: 2 Cambridge, Massachusetts.
Mutsumi, "Non-Karluk Forms in the Development of ChagatayTurkie", IoumalafAsian andAfrican Studies, 1991, sy.41, s. 91-100.
Sleyman (Tayyarlav), Hamid, Aiier Neviy, Asarlar (Hazayint-Maniy), 15 cilt,
Takent: zbekistan Fenler Akademiyas Neriyat, 1965.
Sleyman, Hamid, Hezs'in-t-Me'eni: Gariiib's-szjnr, zbekistan: SSRFenler Akademisi Neriyat, 1959.
Sleyman, Hamid, "Neviliy Asarlarining Menba'lar ve Neri Hakda", Aller Neviliy,
Asarlar, zbek Fanlar Akademiyas Neriyat, 1975, e. i, s. 27-45.
en, Mesut, "Babrname: Gazi Zalirddin Muhammed Bahur, Giri-Metin-Aldamal
Dizin (Kabil ve Hindistan blmleri)", DokroraTezi, Marmara niversitesi,1993.
erbak, A. M., "Ta'auk-name (Teks, perevod, faesimile)", Pismennye Pamyatniki
Vostoka, 1973, s. 236-272.
erbak, A. M., "Zameaniya o tekste i yazlke Ta'auk-mame", Studia Turcica, 1971,
Akademiai Kiado, s. 431-440.
Ta, brahim, "aatayca Kur'an Tefsiri 21a-41b (Giri-Metin-Dizin)", Yksek Lisans
Tezi, Marmara niversitesi Trk.iyatAratrmalar Enstlts, 2001.
Tarlan. Ali Nihad, "Ali ir Nevili", Trkler Ansiklopedisi, Aukara: YeniTrkiye Yaymlar,
2002, e. VIII, s. 796-803.
Tekin,Gnl Alpay, Ali ir Neuyi, Perhad u irin, Inceleme-Metin, Ankara: TDKYayn
lar, 1975,515 s.
Tekin, Gnl Alpay, "XVI. Yzyl aatay airi Meclisl'nin Seyfelmlk Adl Mesnevisi
Hakknda", Journal of Turkish Studies-Trkluk: Bilgisi Aratrmalar, 1987, c.
Xl, s. 123-132.
Tekin,Gnl Alpay, "EskiTrk Edebiyat Metinlerinin Bugiink Trkeye Aklamalar
la evrihnesinin Gereklilii zerine [Ali ir Neverden Beyitlerie]", Dil ve Edebiyat Aratrmalar Sempozyumu 2003 Mustafa Canpolat Armagan, Ankara,
2003, s. 233-254.
Thackston, W. M., Zahiruddin Muhammed BaburMirza, Baburnama, Part One: Pergana and Transoxiana, PartTwo: Kabul, PartThree: Hindustan, ChagatayTurkish
Text with Abdul-RahimKhankhanan's Persian Translation, Turkish Transcriptlon, Persian Edition and English Translation, Harvard University, 1993.
Togan, ZekiVelidi, "Tahran Ktphanelerinde Hindistan'dan Gelen Eserlerde aatay
Dil ve Temrl Sanat Abideleri", TTK Belleten, 1960,e. XXIV; sy. 95.
SugaIara,
217
Tolkun, Selahattin, "aatayEdebiyatnnAz Bilinen Hiciv airi Turd", Trk KlUtr,

Mays 2002, Yl: XL, sy. 469, s. 263-267.
Toparl,
Recep, "aatay airi Hafz Harezmi", Trk Dili Aratrmalar, ubat 1984, sy.
28, s. 85-116.
Toparl, Recep, "Ubeydullah Han'n iirler! zerinde Bir Gramer Denemesi ve iirle
rinden rnekler", Teksir, Erzurum: Atatrk niversitesi TrkDilive Edebiyat Blm, 1986, 113 s.
Tren, Hatice, Ali ir Neoayt Sedd-i Iskenderi (nceleme-Metin), Ankara: TDKYaynla
n, 2001, 533 s.
Thral, Gzin, "Mahbub'l-Kulub'da Kii Ad ve nvanlar", V. Uluslararas Trk Dili Kurultay Bildirileri ll, 20-26 Eyll, 2004, s. 2947-2952.
Tural, Gzin, "Seb'a-i Seyyare", DoktoraTezi, Gaziniversitesi, 1993.
Trk Lehelerive Edebiyat Dergisi, Ali tr Nevayi zel Says, TMER, Haziran 1997,
sy.13, 94 s.
Trk, Vahit, '1\li ir Nevai'nin Mnacat", Ege niuersitesi TrkDili ve Edebiyat Dergisi, sy. 10.
Trkay. Kaya, "Ali ir Nevay'nin lgazlan", TDAY-Belleten 1994,1996, s. 157-168.
Trkay, Kaya, :Ali ir Nevayi, Bedsyi'u'l-uasat; ni Divan, Ankara: TDK Yaynlar,
2002,576 s.
Uzgr, Tahir, "Ali ir Nevayl ve Puzulr Arasmda Baz Benzerlikler", Trklk Aratrma
lar Dergisi, 1993, sy. 7, s. 565-577.
Vambery, Hermann, Die Schetbaniade. Eit zhegisches Heldengedicht in 76 gesanget
von Prinz Mohammed Salihaus Charezm, Viyana, 1885.
Vambery, A., "Muhakemet-l-lugetejn, Mir Ali-Sir (Nevaji) csagataj-trkjebl",
Nyelutudomdny Kozlemenyek, 1862, c. I, s. 112-130.
Volin, S. L., "Leningrad KitaplklanndakiNevai Yazmalar Hakknda", ev. Rasime Uygun, TDAY-Belleten 1955,1955, s. 99-141.
Yengin,
Ik
Emel, "Muhammed Salih,
eybaniname (182b-2I7bl
cme-ndeks", Yksek Lisans Tezi,
Yeniay, Turgut, "Muhammed Sallh,
Tenkidli Metin-Ter-
Marmara niversitesi, 2000.
eybati-Name (l38b- I82b)
Tenkldli Metin-Terc-
me, ndeks", Yksek LisansTezi, Marmara niversitesi, 2000.

Ycel, Bill, "Hseyn-i Baykara Risalest'nln Uzak n Nshas", Trklk Bilimi Aratr
maiar
11, 1996, s. 69-70.
Ycel, Bllal, Babr Dlvdn!, Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yayn, 1995, 575 s.
Yldrm, Talip,
"Hseyin Baykara Divan: Metin-nceleme-Dizin", DoktoraTezi, Ankaraniversitesi, 2002.

Yldmm, Talip, "Ubeydu'llah Han'n Iki Eseri: Salauat-ruime Mesnevfsi ve Gayret-name'; Modern Trklk Aratrmalar Dergisi, 2006, c. III, sy. I, s. 89-102.
Yidrm, Talip, "Ubeydullah Han: Risale-yi fi-Hakk- Mesail-i Vuzu", Trklk Bilimi
Aratrmalar Dergisi (TaBAR), 2003, c. xl\!, s. 127-164.
Ylmaz, Sevgi, "Muhammed Salih: eyMniname (lb-696) Metin-Indeks", Yksek Lisans Tezi, stanbul niversitesi, 1988.
Zlfikar, Hamza, "aatayca Bir Kuran Tefsiri", Trkoloji Dergisi, 1974, c. VI, sy. I,
s.153-196.
TALD, 5(9), 2007, Z. lmez
218
Chagatai Literature and Studies on Chagatai Literature

ZuhaILMEZ
Abstract
In this paper which is introdueed Chagatai Literature, authors written in Chagatai

Turkic and their literary works, Chagatai Literatre is analyzed irto three pertods.
There are same disagreements about Chagatai Literature which corsists of literary
works written in Chagatai Turkic, particularly, on defining boundaries of this literature. This disagreements focus on two points. The flrst is the view which accepts language materials belong to Central Asia Turkle after Chagatai Turkic and Old Uighur; the
second is the view which defend Chagatai Turlde is not the continuation of Old Uighur, Thenee, there are same disagreements about the beginning of Chagatai Turlde
and its periods, too. 'Iogether with scientists who think that Chagatai Literature should be evaluated into a wide range, from xnr century to xx century, there are some scientists who discuss that this literature involves the period from the beginning
of xv century to the end of xx century.
According to this view, Chagatai Literature should be taking on three periods as 1. PreClassical Period, 2. Classical Period, 3. Post-Classical Period. The Divans written in PreClassical period are not advanced as the Divans written in Classical Period in terms of
formation. Some well-known authors and poets in this period: Sekkakl, Lutfi, Atayt,Yusuf Brntrt, Gedayi, In this period which Chagatai Literature has attained classicalliterature level, authors and poets as Nevayi, Hseyin Baykara, Ubeydullah Han, Babr have written a lot of literary works. In the Post-Classlcal period, Uzbek Literatre began
to come into. In this period, there has not been any literary works such as Classical Divan. Well-known author in this period is Ebu'l-gazi Bahadr Han.
The studies on the literaryworks written in Chagatai Turkle are generally about language analysis, but in these studies, we can see transcriptian of texts besides language
analyse. Thence, we added published texts to the bibliography, but did not add the articles directly on language analysis.
Keywords: Chagatai Literature, Ali ir Nevayi, Ebu'l-gazi Bahadr Han,
Huseyin Baykara. Babur.
aatay Edebiyat

ZuhaILMEZ
zet
aatay Edebiyatn oluturan yazarlarn ve
eserlerinin
tantld bu yazda aatay
Edebiyat
dnem
oluan bu
edebiyatla ilgili dnemin snrlarn izme konusunda
lunmaktadr.
altnda incelenmitir. aatay Trkesiyle yazlm
Bu grler iki noktada
eserlerden
gr ayrlklar bu-
odaklanmtr. Birincisi aatayca
ile Uygurca-
219
dan sonraki Orta Asya Trkesi dil malzemelerini kabuleden gr; ikincisiise, aa
tayca'nn Eski Uygtr dilinin devam olamayacan belirten grtr. Bunedenle aatay Trkesi'nin balangc ve dnemleri konusundada gr ayrlklar vardr. Bu
edebiyatn XIII. yzyldan XIX. yzyla kadar geni bir yelpazede deerlendirilmesigerektiini dnen bilim adamlarnn yan sra; xv. yzyln bandan XIX. yzyln sonuna kadarki dnem ierisindeinceleyenlerde vardr,
Bn gre gre bn edebiyat, 1. Klasik ncesi Dnem, 2. Klasik aatayca Dnemi, 3.
Klasik Sonras Dnem balklar altnda ele alnmaktadr. Klasik ncesi dnemde yazlan divanlar, dzen bakmmdanklasik devirdeki kadar gelimi delldlrler, Bu dnemin belli bal temsilcileri Sekkiiki, I.utfi, Atilyi, Yusuf Emiri ve Gedayidir, aatay Edebiyatnn klasik edebiyat zellii kazand bu dnemde bata Nevayi olmak zere
Hseyin Baykara, Ubeydul1ah Han ve Babr tarafndan olduka ok sayda eser meydana getirilmitir. Klasik sonras dnem, zbek edebiyatnn temellerinin atld dnemdir. Budnemde klasik divan tarznda eserlermeydana getirilmemitir. Budnemin aatayTrkesiyle yazm olan balca temsilcisi, Ebu'l-gazi Bahadr Hardr.
aatayca eserler zerine yaplan almalar, daha ok dil incelemesi boyutundadr;
ancak bu dil incelemeleri yaplrken metinlerir yazevrimleri de ortaya konmutur.
Bu nedenle kaynakada metin yaynlarnayer verilmi; sadece dorudan doruya dil
almas olan makalelere yer verilmemitir.
Anahtar SzcilkIer: aatay Edebiyat, Ali ir Nevilyi, Ebu'l-gazi
Hseyin Baykara. Babumame.
Bahadr
Han,

Zuhal Olmez Cagatay Edebiyati

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Zuhal Olmez Cagatay Edebiyati

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TrkiyeAratrmalar LiteratrDergisi,Cilt 5, Say 9, 2007, 173219

ve aatay Edebiyat zerine Aratrmalar'

u ANA kadar yaplan alma, aratrma ve incelemelerin nda bugnk

Cengiz Han, toprakiarn drt olu arasndapaylatrrkenikinci olu aa

TALID, 5(9), 2007,Z. lmez

lmnden sonra Kara Hleg'nn 1242-1246

yllar arasndaki saltanat srasnda kurulmutur.

Kara Hleg'nn yerine 1246'da aatay'n kk olu Yis-Mngke tahta

2 Rene Grousset, Bozkr mparatorluu: Attila-Cengiz Han-Timur; ev. M. Reat zmen, s

ve aatay Edebiyat zerine Aratrmalar

bilgilerden de anlalaca zere, "aatay ili" ve "aatay

TALD, 5(9), 2007, Z. lmez

aatay Edebiyat ve aatay Edebiyat

Trkesi terimi tercih edilmi

Nevayi ve adalarnn dilini kastetmek iin kullanlan aatay

Kullanian terimlerde grlen farkllklarnyan sra asl nemli olan aa

TALlD, 5(9), 2007,Z. lmez

Radloff'a gre, Uygurca'y kullanan kavimlerin ortadan ekilmesiyle

Ikinci Dnya Savandan beri, Sovyet Trkologlar 'aatayca'nn yerine

aatay Edebiyat ve aatay Edebiyat

aatay szcnn anlamn genileten

Kprl ise, XLLL.-XIX. yzyllar

slami Orta Asya Edebi Dili ve aatayca iin Eckmann tarafndanyaplan

23 Fuad Kprl, "aatay Edebiyat", a.g.m.

TALD. 5(9), 2007, Z. lmez

Timur'un lmnden sonra (1405) balayan taht kavgalar nedeniyle zayf

ncesi dnemi iin aatay Edebiyat zerine

30 Kemal Braslan, Alt-ir Neoay MeciUi5'n-nefdyis I, Ankara: TDKYaynlan, 2001, s. 70.

aatay Edebiyat ve aatay Edebiyat

Alt-tr Nevayt Mecdltsu'n-nefyis 1,s. 66.

5(9), 2007, Z. lmez

39 Gnay Karaaa. Lutfi Dtuan; Ankara: TDKYayn1ar, 1997.

43A N. Samoylovi, Material po Sredneaziatsko- Turetskoy Literature.agatayskiy PoetXV e

aatay Edebiyat ve aatay Edebiyat

TALtD, 5(9), 2007, Z. lmez

Nevay'nin Mecillis'n-nefilyis'inden rendiimize

gre Yakni, Trke ve

ok fazla bilgi sahibi olmadmz Ahmedihin eitli telli sazlar

tin ve notlar yer almaktadr.

52 KemalBraslan, cAlifr Neutyt-Meclisu't-nefts I, s. 68.

aatay Edebiyat ve aatay Edebiyat zerine Aratrmalar

rinde kendisi belirtmitir. Eserindeki slp zelliklerinden onun xv. yzyln

s. 71; Hofman, a.g.e.,c. -u, s. 61-63.

58 Iancs Eckmann, "DieTschaghataische Literatr", s. 323-324.

59 Kemal Braslan, 'Ahmedl Mnazara (TelliSazlar Anmas)", Istanbul ntuersitesi Edebiyat

5(9), 2007, Z. lmez

ise doksan gemitir."65 Grld gibi Nevayi'nin tezkiresinde

xv. yzyln ikinci yars ile XVI. yzyln ilk ya-

rsn kapsayan bu dnem, Timurlu mparatorluu'nunyava yava zayflama

66 Ianos Eckmann, "DieTschaghataische Literatur", s. 324.

69 JOO05 Eclcmann,The Divan of Gaas. Bloomington, 1971,477 s.

Hofman, a.g.e., c. III, s. 7l.

ve aatay Edebiyat zerine Aratrmalar

ve Maverannehir'de ise Ebu Said'in kurduu kuvvetli idareyle biraz toparlanr

73 Talip Yldrm, "Hseyin Baykara Divan (Metin-nceleme-Dizin)", DoktoraTezi, Ankara

5(9), 2007, Z. lmez

aatay Edebiyat ve aatay Edebiyat zerine Aratrmalar

(Haza'ln'Lme'ani): (1) Gardibti's-sga; (2) Neuddiru'-ebb,

Dil ve edebiyat eserleri: (1) Risle-i mu/amma; (2) Mizanu'l-euzan, (3)

V. Dini-ablil.k1 eserleri: (1) Miiruicdt, (2) ihil Hadis, (3) Nazmul-ceudhir,

VI.Tarihi eserleri: (l) Tarih-i enbiya v hkema; (2) Tarih-i

TALtD, 5(9), 2007, Z. lmez

79 Hamid Sleyman, Alier Navoiy.llk Deuon; 1966 yili kirilgan qidyazmantngfaksimit na

dr'n-nlhye {Metin, nceleme, Dizin)", DoktoraTezi, Ankara niversitesi SosyalBilimler