FMC Prirucnik MNE Jul 2011.

MINISTARSTVO FINANSIJA CRNE GORE
PRIRUNIK ZA FINANSIJSKO
UPRAVLJANJE I KONTROLE
Podgorica, jul 2011.
Dokument je nastao uz pomo Evropske unije
Ovaj dokument Prirunik za finansijsko upravljanje i kontrole je pripremilo Ministarstvo

finansija Sektor za centralnu harmonizaciju finansijskog upravljanja i kontrola i unutranje
revizije u javnom sektoru, uz pomo Evropske unije. Dokument ne sadri formalno saoptenje
i ne predstavlja nuno slubeni stav Evropske unije.
U cilju unapreenja sistema finansijskog upravljanja i kontrola, Prirunik za finansijsko
upravljanje i kontrole e biti predmet kontinuiranog auriranja od strane Sektora za centralnu
harmonizaciju finansijskog upravljanja i kontrola i unutranje revizije u javnom sektoru.
IPA 2009 projekat Jaanje sistema upravljanja i kontrole finansijske podrke EU Crnoj
Gori, EUROPEAID 129081/C/SER/ME, 09ME01.9.1 implementira konzorcijum East West
Consulting, Eurecna i Sofreco.
SADRAJ
UVODNA RIJE....................................................................................................................................................5
1. UVOD U UNUTRANJU FINANSIJSKU KONTROLU JAVNOG SEKTORA.........................................6
2. NORMATIVNI OKVIR.....................................................................................................................................8
Uvod......................................................................................................................................................................8
INTOSAI...............................................................................................................................................................9
COSO okvir pet elemenata kontrole................................................................................................................11
3. FINANSIJSKO UPRAVLJANJE I KONTROLE - FMC.............................................................................13
Uvod....................................................................................................................................................................13
3.1. Finansijska regulativa...................................................................................................................................15
3.2. Finansijsko planiranje..................................................................................................................................16
3.3. Finansijsko praenje i pregled......................................................................................................................17
3.4. Finansijska kontrola.....................................................................................................................................17
3.5. Finansijske informacije................................................................................................................................18
3.6. Znanje iz oblasti finansija............................................................................................................................19
Okvir upravljanja................................................................................................................................................19
Kljune take.......................................................................................................................................................22
4. DUNOSTI I ODGOVORNOSTI...................................................................................................................23
Uvod....................................................................................................................................................................23
Vlada...................................................................................................................................................................23
Centralna jedinica za harmonizaciju Ministarstva finansija...............................................................................24
Rukovodilac subjekta..........................................................................................................................................24
Glavni finansijski slubenik................................................................................................................................25
Lice zadueno za finansijsko upravljanje i kontrolu FMC menader..............................................................26
Rukovodilac organizacione jedinice...................................................................................................................26
Zaposleni u finansijskoj slubi............................................................................................................................26
Zaposleni.............................................................................................................................................................26
Jedinica za unutranju reviziju............................................................................................................................26
Kljune take.......................................................................................................................................................27
5. UPRAVLJANJE RIZIKOM............................................................................................................................28
Uvod....................................................................................................................................................................28
5.1. Svrha............................................................................................................................................................28
5.2. Ciljevi...........................................................................................................................................................29
5.3. Koristi upravljanja rizikom..........................................................................................................................29
5.4. Registar rizika..............................................................................................................................................29
5.5. Faze upravljanja rizikom..............................................................................................................................30
Faza 1 Identifikacija rizika...............................................................................................................................31
Faza 2 Procjena rizika......................................................................................................................................33
Faza 3 Reagovanje na rizik..............................................................................................................................36
Faza 4 Pregled i izvjetavanje o rizicima.........................................................................................................38
6. COSO OKVIR...................................................................................................................................................40
6.1. Kontrolno okruenje.....................................................................................................................................40
6.2. Upravljanje rizikom.....................................................................................................................................43
6.3. Kontrolne aktivnosti.....................................................................................................................................45
6.4. Informacije i komunikacije..........................................................................................................................58
6.5. Praenje........................................................................................................................................................61
7. PREGLED UNUTRANJE KONTROLE.....................................................................................................63
Uvod....................................................................................................................................................................63
7.1. Trenutno stanje finansijskog upravljanja i kontrola - FMC.........................................................................63
Cilj Procjena stanja sistema finansijskog upravljanja i kontrole....................................................................65
Korak 1 Organizovanje pregleda unutranje kontrole.....................................................................................65
Korak 2 Odluiti o obuhvatu pregleda.............................................................................................................65
Korak 3 Pripremiti kontrolne liste za pregled..................................................................................................66
Korak 4 Vrenje pregleda.................................................................................................................................69
Korak 5 Priprema izvjetaja sa rezultatima i preporukama sa korektivnim aktivnostima...............................69
Unutranja revizija..............................................................................................................................................70
P R I L O Z I..........................................................................................................................................................71
RJENIK POJMOVA/DEFINICIJA..................................................................................................................71
3/129
FMC Prirunik, jul 2011.
NORMATIVNI OKVIR.......................................................................................................................................81
ZAKON O SISTEMU UNUTRANJIH FINANSIJSKIH KONTROLA U JAVNOM SEKTORU.................81
PRAVILNIK O NAINU I POSTUPKU USPOSTAVLJANJA I SPROVOENJA FINANSIJSKOG
UPRAVLJANJA I KONTROLA........................................................................................................................96
Aneksi.....................................................................................................................................................................99
Aneks 1a Upitnik za samoprocjenu unutranje kontrole..................................................................................99
Aneks 1b Uputstva za upitnik za samoporocjenu unutranje kontrole..........................................................114
Aneks 2a Obrazac registra rizika...................................................................................................................121
Aneks 2b Uputstva za uspostavljanje registra rizika i procedure za auriranje.............................................122
Aneks 3a Identifikacija rizika za ljudske resurse...........................................................................................128
Aneks 3b Identifikacija rizika kod javnih nabavki........................................................................................129
4/129
UVODNA RIJE
Prirunik za finansijsko upravljanje i kontrole, koji je pred Vama, ima za cilj da pomogne
svim rukovodiocima u boljem razumijevanju finansijskog upravljanja i kontrola i njihovoj
ulozi za uspostavljanje ovog sistema u subjektima javnog sektora, u cilju izvravanja
aktivnosti, programa i projekata.
Osim toga, Prirunik ima za cilj pruanje smjernica za postojanje osnovnih i dosljednih
unutranjih kontrola u cijelom javnom sektoru i definisanja uloga i odgovornosti za dobro
upravljanje nacionalnim i stranim sredstvima.
Prirunik za finansijsko upravljanje i kontrole obrauje pet meusobno povezanih elemenata
sistema kontrola i to:
kontrolno i radno okruenje,
organizacione ciljeve i zadatke i sa njima povezanu procjenu rizika i upravljanje rizikom,
kontrole i povezane politike i procedure koje e doprinijeti upravljanju i smanjenju rizika i

ostvarenju ciljeva,
sisteme informacija i komunikacija,
aktivnosti praenja rada/uinka subjekta javnog sektora.

Pri tom, akcenti su stavljeni na:
odgovornost rukovodstva za uspostavljanje unutranje kontrole, postojanje propisane

dokumentacije, kao i primjenu i potovanje unutranjih kontrola u svakoj organizacionoj
jedinici u subjektu;
odgovornost svih zaposlenih u javnom sektoru za potovanje unutranjih kontrola;
odgovornost unutranje revizije za pruanje razumnog uvjeravanja da je sistem unutranje
kontrole adekvatan i efikasan i funkcionie na nain na koji je osmiljen od strane
rukovodstva, radi postizanja ciljeva subjekta.
Prirunik za finansijsko upravljanje i kontrole definie okvir za unutranju kontrolu kod

subjekata javnog sektora. On takoe prua osnovu za procjenu unutranje kontrole. Ovaj
pristup primjenjuje se na sve aspekte poslovanja subjekata javnog sektora, a ne samo na
finansijske aspekte. Ipak, potreba za zdravim finansijskim upravljanjem je kljuni cilj ovog
Prirunika.
Na kraju, potrebno je naglasiti da Prirunik za finansijsko upravljanje i kontrole sadri samo
smjernice za sprovoenje unutranje kontrole. Ove smjernice ne daju detaljne politike,
procedure i prakse za sprovoenje unutranje kontrole, ve pruaju iri okvir unutar kojeg
subjekti javnog sektora mogu da razviju unutranje kontrole u skladu sa njihovim
specifinostima.
M I N I S TAR
dr Milorad Katni
5/129
1. UVOD U UNUTRANJU FINANSIJSKU KONTROLU

JAVNOG SEKTORA
Unutranja finansijska kontrola javnog sektora (eng. Public Internal Financial Control - u
daljem tekstu: PIFC) je pojam i koncept razvijen od strane Evropske komisije kako bi
pomogao razumijevanju i implementaciji dobro razvijenog i efikasnog sistema unutranjih
kontrola u procesu pristupanja EU.
P javni sektor
I unutranje u odnosu na organizaciju
F uglavnom ali ne iskljuivo finansijski sistemi
C kontrola zasnovana na meunarodno prihvaenim i priznatim standardima
Cilj ovog koncepta je da osigura da se javnim sredstvima dobro upravlja (i nacionalnim i EU
fondovima), kao i da se trokovi kontroliu na efikasan nain i da obezbijedi vrijednost za
novac poreskim obveznicima.
Obuhvata sve sisteme unutranje kontrole i procedure u javnim subjektima i pomae u
obezbjeenju razumnog uvjeravanja da se javna sredstva troe na odgovarajui nain i da
ostvaruju vrijednost za novac.
EU zahtijeva da drave kandidati pokau da su njihovi sistemi finansijske kontrole u skladu sa
najboljom meunarodnom praksom i standardima. Ovi sistemi finansijske kontrole treba da
budu efikasni u dostizanju ciljeva subjekta, tako da se resursi koriste na najbolji nain i
obezbijedi vrijednost za novac. Ovo ide dalje od usklaivanja sa pravnim okvirom i sutinski
to je mjesto gdje se novi aranmani kontrole razlikuju od tradicinalnih sistema unutranje
kontrole javnog sektora. Status quo nije opcija za potencijalne drave lanice.
PIFC predstavlja cjelokupan sistem finansijske kontrole koji interno sprovodi vlada putem
organizacija na koje delegira tu funkciju, sa ciljem osiguranja da finansijsko upravljanje i
kontrola njenih nacionalnih budetskih korisnika (ukljuujui i strana sredstva) bude u skladu
sa relevantnim zakonima, opisima budeta i principima dobrog finansijskog upravljanja,
transparentnosti, efikasnosti, efektivnosti i ekonominosti.
PIFC obuhvata sve mjere za kontrolu svih dravnih prihoda, rashoda, imovine i obaveza. To
je unutranja kontrola u irem smislu te rijei. Ona obuhvata, ali nije ograniena na
finansijsku kontrolu i unutranju reviziju.
Unutar PIFC okvira postoje tri stuba koja zajedno funkcioniu, kako bi se obezbijedilo
razumno uvjeravanje da unutranje kontrole funkcioniu adekvatno i efikasno:
PIFC model = FMC1 + UR + CHU
FMC finansijsko upravljanje i kontrola
UR unutranja revizija
1
eng. Financial Management and Control, u daljem tekstu - FMC
FMC Prirunik, jul 2011
6/132
CHU centralna jedinica za harmonizaciju

Finansijsko upravljanje i kontrola i potreba za odgovornou rukovodilaca za proces
unutranje kontrole;
Unutranja revizija (UR) funkcionalno nezavisna i decentralizovana unutranja
revizija koja vri pregled efektivnosti unutranjih kontrola;
Centralna jedinica za harmonizaciju (CHU) posebna organizaciona jedinica koja
razvija i usmjerava PIFC proces.
Ministarstvo finansija nadleno je za koordinaciju uspostavljanja i razvoja PIFC sistema u
javnom sektoru. Sektor za centralnu harmonizaciju finansijskog upravljanja i kontrole i
unutranje revizije u javnom sektoru, kao Centralna jedinica za harmonizaciju (CHU) je
zaduen za sprovoenje ove koordinacije.
Konana odgovornost za uspostavljanje i razvoj PIFC sistema je na rukovodiocima subjekata
javnog sektora. Oni su odgovorni za uspostavljanje i obezbjeenje adekvatnog i efikasnog
funkcionisanja PIFC sistema u svojim organizacijama. Svaki subjekat mora preuzeti punu
odgovornost za troenje i kontrolisanje sopstvenog budeta i osigurati da su uspostavljene
adekvatne mjere provjere i zatite.
Svaki subjekat mora preuzeti punu odgovornost za troenje i kontrolisanje sopstvenog budeta
i za obezbjeenje da su uspostavljene adekvatne provjere i zatite.
Potrebno je naglasiti da se finansijsko upravljanje i kontrola (FMC) odnosi na sve operativne
sisteme subjekta, finansijske i nefinansijske. FMC se sprovodi u svim organizacionim
jedinicama i na svim nivoima subjekta i obuhvata sve resurse subjekta, ukljuujui i strane
fondove.
Postoje mnoge finansijske kontrole koje adekvatno funkcioniu u javnom sektoru Crne Gore i
uvoenje formalnog FMC sistema je vie vezano za usvajanje zajednikog pristupa
zasnovanog na dunostima i odgovornostima rukovodioca, kao i korienje usluga unutranje
revizije, radi pregleda i izvjetavanja o efektivnosti unutranjih kontrola.
Pravni okvir Crne Gore ve pokriva mnoge aspekte FMC-a. Ono to je novo u javnom sektoru
Crne Gore je u konceptu upravljanja, potrebe za promjenom, decentralizacija kontrole i
korienje unutranje revizije.
Da bi se to postiglo, potreban je razvoj dobrih praksi rukovoenja i pouzdana
finansijska kontrola, to e zajedno sa programom obuke zaposlenih zaduenih i
ukljuenih u sprovoenju PIFC i za centralnu i lokalnu vlast obezbijediti bolje usluge i
bolje korienje ogranienih resursa.
S druge strane, ovo e rezultirati stalnim poboljanjem jer e subjekti javnog sektora
identifikovati i uvesti najbolje prakse, koje e obezbijediti odrivost javnih usluga u
Crnoj Gori.
7/132
2. NORMATIVNI OKVIR
Uvod
Znaajno je da Crna Gora kontinuirano razvija pravni i okvir politika za PIFC. Ove reforme
utiu na itav javni sektor, koji mora biti posveen sprovoenju ne samo ovih pravila, ve i
promjeni kulture koja je potrebna za odrivost duha PIFC sistema.
Finansijsko upravljanje i
propisima:
kontrola u javnom sektoru Crne Gore ureeno je sledeim
Zakonom o sistemu unutranjih finansijskih kontrola u javnom sektoru

(Sl.listCG,br.73/08 i 20/11)
Pravilnikom o nainu i postupku uspostavljanja i sprovoenja finansijskog upravljanja
i kontrola u javnom sektoru (Sl.list CG,br.37 /10) i
Upustvom o sadraju godinjeg izvjetaja o sprovoenju planiranih aktivnosti na
uspostavljanju i razvoju sistema finansijskog upravljanja i kontrola i godinjeg
izvjetaja o radu unutranje revizije (Sl.list CG,br.64 /10)
Saglasno Zakonu, finansijsko upravljanje i kontrola je sistem unutranjih kontrola koji,

utvruje i za koji je odgovoran rukovodilac subjekta, a kojim se, upravljajui rizicima
obezbeuje razumna uvjerenost da e se u ostvarivanju ciljeva subjekta, budetska i druga
sredstva koristiti pravilno, ekonomino, efikasno i efektivno.
Pravilnikom se propisuje nain i postupak uspostavljanja i sprovoenja finansijskog
upravljanja i kontrola u javnom sektoru i potrebne aktivnosti za uspostavljanje i sprovoenje
finansijskog upravljanja i kontrola u subjektu.
Upustvom se propisuje sadraj godinjeg izvjetaja o sprovoenju planiranih aktivnosti na
uspostavljanju i razvoju sistema finansijskog upravljanja i kontrola i godinjeg izvjetaja o
radu unutranje revizije.
Zakon o sistemu unutranjih finansijskih kontrola u javnom sektoru je kao kiobran i treba da
bude povezan sa regulativom vezanom za finansije i raunovodstvene kontrole, kao to je
organski Zakon o budetu.
FMC je dio PIFC-a i primarna je odgovornost rukovodioca svakog subjekta javnog sektora, a
uvodi se sa ciljem poboljanja finansijskog upravljanja i odluivanja u ostvarivanju ciljeva
subjekta, kao to je navedeno u lanu 5 Zakona, a naroito:
obavljanja poslovanja u skladu sa zakonima, podzakonskim i internim aktima,

ugovorima i propisanim postupcima,
obezbjeenja pouzdanog, potpunog i blagovremenog finansijskog i poslovnog
izvjetavanja,
pravilnog, ekonominog, efikasnog i efektivnog korienje sredstava,
zatite imovine, obaveza i drugih resursa od gubitaka koji mogu nastati
neodgovarajuim upravljanjem, neopravdanim troenjem i korienjem, kao i od
nepravilnosti i prevara.
8/132
PIFC koncept veliku vanost pridaje odgovornosti rukovodilaca za korienje budetskih

sredstava i obezbjeivanja najbolje vrijednosti usluga da bi se zadovoljile potrebe javnosti.
Vie rukovodstvo u svakom subjektu je odgovorno za nain upravljanja subjektom i kako to
vide njihovi zaposleni i druge zainteresovane strane. Na osnovu ovog modela svi rukovodioci
moraju da preuzmu odgovornost za svoje zaposlene i obim kontrola, kao podrku optim
politikama subjekta. Rukovodioci treba da budu svjesni da je snana struktura unutranje
kontrole temelj kontrole subjekta i njegove svrhe, poslovanja i resursa.
Odgovornost za pruanje adekvatne i efikasne strukture unutranje kontrole poiva na
rukovodstvu organizacije. Rukovodilac svakog subjekta mora da obezbijedi da se uspostave
adekvatne strukture unutranje kontrole, vri njihov pregled, auriranje i da budu efektivne.
Pozitivan stav i podrka od strane svih rukovodilaca je od velikog znaaja. Rukovodioci
moraju biti osobe sa linim i profesionalnim integritetom. Oni treba da odravaju nivo
strunosti koji im omoguava da razumiju znaaj razvoja, sprovoenja i odravanja efikasne
unutranje kontrole.
Potrebna promjena je izgraena na sistemu koji je prvi put usvojio javni sektor 1990.godine,
tanije na COSO modelu, koji je kasnije detaljnije objanjen. Njega dopunjavaju INTOSAI
Smjernice za standarde unutranje kontrole u javnom sektoru koje proiriju teorije iz COSO
modela. Ove smjernice su prvi put objavljene 1992.godine, koje su aurirane 2004.godine na
osnovu COSO modela. Vidjeti citat dolje.
Na 17-toj INCOSAI (Meunarodna konferencija vrhovnih revizorskih institucija) odranoj u
Seulu, 2001.godine, prepoznata je snana potreba za auriranjem smjernica iz 1992. i sloili
su se da se treba oslanjati na integrisani okvir za unutranju kontrolu Komiteta sponzorskih
organizacija (COSO)2Tredvej komisije. Naknadni postignuti napori su rezultirali dodatnim
preporukama, da smjernice upuuju na etike vrijednosti i prue vie informacija o optim
principima kontrolnih aktivnosti vezano za obradu informacija. Revidirane smjernice uzimaju
ove preporuke u obzir i treba da olakaju razumijevanje novih koncepata vezanih za
unutranju kontrolu.
EU je prepoznala da e ovi dokumenti i njihova metodologija posluiti kao okvir za FMC stub
PIFC-a i zbog toga je sadraj ovog Prirunika zasnovan na ova dva dokumenta.
Detaljnije informacije i kopija dokumenta INTOSAI standardi unutranje kontrole, mogu
se nai na internet stranici:
http://intosai.connexcc-hosting.net/blueline/upload/1guicspubsece.pdf
INTOSAI
(Meunarodna organizacija vrhovnih revizorskih institucija) je pripremila okvir za
uspostavljanje i odravanje efektivne unutranje kontrole, koji naglaava uloge i rukovodilaca
i unutranje revizije u procesima unutranje kontrole.
Komitet sponzoriskih organizacija Tredvej komisije (eng. Committee on Sponsoring Organisations COSO of
the Treadway Commisssion)
9/132
Dijagram koji slijedi navodi spisak uloga i odgovornosti rukovodilaca i revizora, kao i njihov fokus
panje kako bi se obezbijedila efektivna unutranja kontrola i ta se od njih oekuje u odnosu na
sistem unutranjih kontrola.

Uloge i odgovornosti rukovodilaca
u unutranjoj kontroli
Uloge i odgovornosti revizora
Zadrati nezavisnost i nastup.

Kreiranje pozitivnog kontrolnog okruenja putem:
Obezbijediti profesionalnu strunost revizorskog
uspostavljanja pozitivnog etikog tona.
osoblja.
davanja smjernica za pravilno ponaanje.
Savjetovati rukovodstvo o rizinim oblastima.
uklanjanja iskuenja za neetiko ponaanje.
Utvrditi strateke planove revizije i ciljeve.
obezbjeenja discipline kada je potrebno.
Sprovoditi revizije poslovanja.
pripreme pisanog kodeksa ponaanja za zaposlene.
Procjeniti sisteme informacionih tehnologija.
Osigurati da zaposleni imaju i odravaju nivo
Preporuiti naine da se pobolja poslovanje i
strunosti da izvravaju svoje dunosti.
ojaaju kontrole.
Jasno definisati kljuna podruja ovlaenja i
Pratiti preporuke da se obezbijedi da su u
odgovornosti.
potupnosti i efektivno implementirane.
Uspostaviti jasne linije izvjetavanja.
Koordinirati aktivnosti revizije sa eksternim
Uspostaviti upravljake kontrolne politike i procedure
revizorima.
zasnovane na analizi rizika rukovodstva.
Implementirati sistem osiguranja kvaliteta
Koristiti obuke, upravljanje komunikacijama, i
revizije.
dnevnim aktivnostima rukovodioca na svim
nivoima kako bi se pojaao znaaj upravljanja
kontrolom.
Pratiti kontrolu operacija subjekta putem
godinjih procjena i izvjetaja za najvie
rukovodstvo.
Interna
kontrola
Stalno praenje
funkcionisanja
unutranje kontrole irom
organizacije i ukoliko je
potrebno njihova
promjena na odgovarajui
nain.
Uobiajene prakse
unutranje kontrole
Periodino
ocjenjivanja
efektivnosti
funkcionisanja
unutranje kontrole.
Prakse unutranje kontrole su esto

dizajnirane u skladu sa razvijenim
standardima unutranje kontrole.
Zaposleni u subjektu su efektivno obueni i
rukovoeni da bi se postigli rezultati.
Indikatori uinka su razvijeni i prate se.
Kljune dunosti i odgovornosti su podijeljene izmeu
osoblja kako bi se smanjio rizik od greaka ili prevare. To jest,
dunosti su odvojene.
Rukovodioci vre poreenje stvarnog uinka naspram planiranih ili
oekivanih rezultata i analiziraju razlike.
Obrada informacija se kontrolie, na primjer putem provjera obrada i
unesenih podataka.
Uspostavljena .je fizika kontrola kako bi se obezbijedila i uvala sva osjetljiva imovina.
Pristup imovini i evidencijama je ogranien na ovlaene pojedince. Odgovornosti za
njihovu nadlenost i korienje se odreuje i odrava.
Transakcije i drugi znaajni dogaaji su autorizovani i izvreni samo od strane osoblja u okviru
njihovih ovlaenja.
Transakcije se odmah evidentiraju da bi se odrala njihova relevantnost i vrijednost da bi se upravljalo
tokom kontrolisanja operacija i donoenja odluka.
Unutranja kontrola i sve transakcije i drugi znaajni dogaaji se jasno dokumentuju i dokumentacija je
spremna i dostupna za pregled.
.
10/132
U nastavku je kratko objanjenje COSO modela koji je detaljnije razraen u Poglavlju 6.
COSO okvir pet elemenata kontrole

Osnovni principi unutranje kontrole zasnivaju se u dobro uspostavljenim organizacionim
tehnikama i praksama, koje se izvode iz naina na koji rukovodstvo vodi odreenu aktivnost,
program i projekat i integrisane su u proces upravljanja. Primjena unutranje kontrole je
dinamina, te se stoga prakse zasnovane na ranijim okolnostima moraju mijenjati, kako bi se
prilagodile izmijenjenoj situaciji. Postoje razliite metodologije i pristupi vezani za unutranju
kontrolu, ali je najire zastupljen COSO okvir.
Komitet sponzorskih organizacija (COSO)3 Nacionalne komisije za falsifikovane
finansijske izvjetaje (poznata kao Tredvej komisija), objavila je 1992. dokument pod
nazivom: Unutranja kontrola integrisani okvir,4 koji definie unutranju kontrolu kao
proces koji sprovode upravni odbor, rukovodstvo subjekta i ostali zaposleni, osmiljen tako
da u razumnoj mjeri prua uvjeravanje vezano za ostvarivanje ciljeva i to u odnosu na etiri
kategorije, posebno:
usklaenost sa vaeim zakonima i propisima;

pouzdanost finansijkog i upravljakog izvjetavanja;
efektivnost i efikasnost poslovanja,
zatita sredstava.
Unutranja kontrola moe se ocijeniti kao efektivne u svakoj od ovih kategorija ukoliko su
rukovodilac subjekta i rukovodstvo u razumnoj mjeri uvjereni da:
razumiju do koje mjere se ostvaruju ciljevi subjekta;

objavljeni finansijski izvjetaji su pouzdani;
se potuju vaei zakoni i propisi;.
subjekat prua usluge javnosti koje zadovoljavaju naelo vrijednost za novac.
COSO okvir dalje navodi da se unutranja kontrola sastoji od pet meusobno povezanih
elemenata.
Pet osnovnih elemenata i njihovo grupisanje obezbjeuju kombinaciju mekih kontrola, kao
to je uspostavljanje okruenja u kojem koncept kontrole moe da preivi i bude uspjean
pored stroijih, tradicionalnijih tipova tekih kontrola vezanih za raunovodstvo i
finansijske transakcije.
Pet elemenata za uspostavljanje sistema unutranje kontrole na osnovu COSO modela su:
Komitet sponzorskih organizacija (COSO) ine Ameriki Institut ovlaenih javnih raunovoa (CPAs), Institut
upravljakih raunovoa (IMA), Institut unutranjih revizora (IIA), Meunarodni finansijski direktori i
Amerika asocijacija raunovoa (AAA).
4
COSO publikacija Unutranja kontrola integrisani okvir (serijski br. proizvoda 990012), moe se nabaviti u
svim radnjama AICPA na internet stranici www.cpa2biz.com. Prihod od prodaje Okvira koristi se za
kontinuiranu podrku COSO-a.
11/132
1. Kontrolno okruenje mora biti pozitivno i vii rukovodioci moraju postaviti ton i
vlastitim primjerom voditi zaposlene da potuju i obavljaju svoje dunosti najbolje to
mogu;
2. Procjena rizika mora se usvojiti strategija koja podrava misiju i kljune ciljive
subjekta, koja e smanjiti rizik ukoliko neto krene loe;
3. Kontrolne aktivnosti adekvatne kontrole moraju biti uspostavljene i redovno
pregledane kako bi se obezbijedilo da sistem unutranjih kontrola pravilno
funkcionie;
4. Informacije i komunikacije relevantne informacije moraju biti dostupne i
zaposlenima i javnosti i uvesti dobar dvosmjeran sistem komunikacije i
5. Praenje kontrola subjekti moraju redovno vriti procjenu i praenje rizika i kontrola
u subjektu i ukoliko je potrebno vriti poboljanja.
Ovo su pet kljunih oblasti koje treba pregledati i razviti za sve sisteme unutranje kontrole,
kako bi bile u skladu sa najboljom praksom EU.
12/132
3. FINANSIJSKO UPRAVLJANJE I KONTROLE - FMC

Uvod
Zdravo finansijsko upravljanje je od sutinskog znaaja za poboljanje kvaliteta rezultata
usluga javnog sektora. Ono utie na nain finansiranja koje se koristi za rjeavanje
nacionalnih i lokalnih prioriteta, raspoloivost sredstava za ulaganja i isplativost javnih
usluga.
Zdravo fnansijsko upravljanje zavisi od ostvarenja odreenog broja ciljeva:
pruanje pouzdanog obrauna potroenog novca i ostvarenih prihoda;
obezbjeenje da postoji pravilno i zdravo finansijsko upravljanje, ukljuujui i pravilno
upravljanje javnim resursima i usklaenost sa regulatornim standardima;
postizanje vrijednosti za novac, odnosno ekonomino, efikasno i efektivno korienje
sredstava;
identifikovanje, procjena i upravljanje rizikom;
podravanje u donoenju dobrih odluka i pomo rukovodiocima da na pravilan nain
procijene posljedice finansijskih politika i drugih opcija;
pomaganje subjektu da planira za budunost i da uskladi raspodjelu sredstava sa
ciljevima politika;
maksimiziranje izvora prihoda;
ostvarivanje organizacionih promjena u skladu sa novim okolnostima;
Takoe, vea je vjerovatnoa da e javnost imati vie povjeranja u subjekte javnog sektora,
ukoliko postoji snano finansijsko upravljanje, odgovornost i transparentnost u korienju
javnih sredstava.
Za vlade je znaajno da to urade na pravi nain, jer to utie na irok spektar podruja
ukljuujui:
finansijsko upravljanje fiskalna odrivost, mobilizacija i raspodjela sredstava

operativno upravljanje radni uinak, vrijednost za novac i upravljanje budetom
upravljanje transparentnost i odgovornost
upravljanje rizicima kontrole i usklaenost
Pored toga, efikasno upravljanje javnim finansijama je vano i za donoenje odluka. Tana
finansijska informacija se esto koristi kao mehanizam da podri odluke i osigura efikasnu
alokaciju sredstava.
13/132
Postoji opte oekivanje da oni koji su odgovorni za obavljanje javnih poslova i rukovanje
javnim novcem, budu u potpunosti odgovorni za obavljanje poslova u skladu sa zakonom i
odgovarajuim standardima, kao i da se javni novac zatiti i koristi ekonomino, efikasno i
efektivno.
Odgovornost rukovodilaca i pripadajue dunosti, treba da pomognu svakoj organizaciji da
postigne svoje specifine i opte ciljeve. Tokom procesa donoenja odluka, rukovodioci
moraju da razmotre slijedee:
da koriste vrijeme i resurse tedljivo i dragocjeno vrijeme posvete najznaajnijim
stvarima,
da na najbolji nain raspodijele oskudne resurse i da djeluju na ekonomian, efikasan i
efektivan nain,
da reaguju na promjene na pozitivan nain i
da budu spremni da iskoriste mogunosti i komparativne prednosti.
Finansijsko upravljanje i kontrola (FMC) je jedan od tri stuba unutranje finansijske kontrole
javnog sektora i zasniva se na principima moderne javne uprave i odgovornosti rukovodilaca.
To znai da svaki subjekat mora da preuzme potpunu odgovornost za troenje i upravljanje
sopstvenim budetom i da obezbijedi postojanje odgovarajuih kontrola i zatitne mjere.
Tradicionalni centralizovani sistemi kontrole zasnovani su na fizikoj kontroli putem provjera
i odobravanja svake transakcije. Tipino, Ministarstvo finansija kontrolie budetski proces,
raspodjelu sredstava budetskim korisnicima i kontrolie sva plaanja obino putem
jedinstvenog sistema trezora.
Decentralizovano upravljanje je nov koncept za mnoge administracije. Ova promjena procesa
zahtijeva vrijeme i podrku da se razvije. Meutim, promjene u kulturi; promjene u stilovima
upravljanja; promjene da se ohrabri kontinuirano unapreenje; promjene u aranmanima
javnih konsultacija i promjene u transparentnosti i odgovornosti prema javnosti, su potrebne
radi obezbjeenja boljeg kvaliteta pruanja javnih usluga. Svaki subjekat treba da ima
finansijskog slubenika koji je odgovoran za pripremu budeta i izvrenje i sva finansijska
pitanja.
PIFC sistem mora da osnai ruovodioce javnih subjekata da brzo reaguju na ove nove
zahtjeve i promjene. Dobar PIFC sistem mora biti u stanju da odgovori i reaguje na ove
prilike i rizike.
U principu, finansijska kontrola je najvanija oblast unutranje kontrole, jer pokriva skoro sve
aktivnosti subjekta. U javnom sektoru naglasak je usmjeren na principe i aktivnosti podrke
finansijskoj kontroli. Svi rukovodioci imaju obavezu i odgovornost za finansijsku kontrolu.
Oni moraju da osiguraju najbolje korienje resursa, smanjenje gubitaka, rasipanje,
zloupotrebu imovine i sprijee i otkriju prevaru i korupciju.
Upravljanje javnim finansijama je efektivno upravljanje dravnim prihodima i rashodima
sredstava javnog sektora.
Efikasno upravljanje javnim finansijama je vano za stvaranje povjerenja, transparentnosti i
zajednikog koncenzusa izmeu vlade i graana.
14/132
Radi postizanja efektivnog finansijskog upravljanja i kontrole u javnom sektoru, neophodno

je da subjekti usmjere panju na razvoj slijedeih kljunih podruja finansijskog upravljanja:
1. finansijske regulative
2. finansijsko planiranje
3. finansijsko praenje i pregled
4. finansijsku kontrolu
5. finansijske informacije
6. znanje iz oblasti finansija
Da bi to postigli, organizacije moraju imati dobre upravljake informacione sisteme, a
posebno kljune finansijske sisteme koji su:
moderni
pouzdani
integrisani (i meusobno i sa slinim informacionim sistemima upravljanja koje koristi

javni sektor)
efektivno podravaju finansijsku administraciju i zahtjeve upravljanja
Zbog toga je neophodno opredijeliti finansijske i ljudske resurse kako bi se obezbijedilo da ti

sistemi:
stalno se razvijaju u skladu sa novim potrebama;
u potpunosti koriste novu tehnologiju za unapreenje finansijskih procesa;
budu dostupni korisnicima i rukovodicima sa minimalnim zastojem;
su decentralizovani za korisnike budeta, tako da su oni odgovorni i za kontrolu;
gdje god je mogue budu integrisani, kako bi se obrada podataka svela na najmanju
mjeru, a integritet sistema poveao na najveu mjeru.
3.1. Finansijska regulativa

Da bi radili efikasno, subjekti javnog sektora moraju obezbijediti uspostavljanje i pridravanje
prihvaenih principa finansijskog upravljanja.
15/132
Dio ovog procesa je razvoj i implementacija finansijske regulative ili pravila koji ukljuuju
politike i procedure za sve finansijske transakcije, ukljuujui plaanje faktura i plaanja
zaposlenih; prikupljanje prihoda; pripremu i izvrenje budeta; finansijski monitoring i
izvjetavanje. Oni pruaju okvir i vodee principe svakodnevnim rutinama za upravljanje
finansijskim poslovanjem subjekta i za finansijsko izvjetavanje i monitoring.
U Crnoj Gori, pored organskog Zakona o budetu , Uputstvo o radu dravnog trezora, koje je
donijelo Minstarstvo finansija, prua smjernice i uputstva kako korisnici budeta trebaju da
primijene najbolju praksu finansijskog upravljanja za glavne finansijske procese.
Uputstvo o radu dravnog trezora daje smjernice o slijedeim finansijskim pitanjima:
1. Izvrenje budeta;
2. Finansijska kontrola;
3. Obraun i kontrola izdataka;
4. Prikupljanje prihoda;
5. uvanje novca;
6. Neregularnosti u vezi dravnog novca;
7. Bankarstvo;
8. Zarade;
9. Izvjetavanje;
10. Pozajmice, zajmovi i investiranje dravnog novca;
11. Finansijka evidencija;
12. Avansi;
13. Programi finansirani od strane donatora.
Navedeni spisak obuhvata sve glavne finansijske procese kojih se korisnici budeta moraju
pridravati radi obavljanja unutranjih kontrola kako bi smanjili rizik od gubitka, rasipanja i
pogrenog upravljanja. Ovi sistemi/procesi trebaju da budu osnova za sprovoenje pregleda
unutranje kontrole u svim subjektima.
Oekuje se da e uspostavljanjem internih procedura u subjektima za navedene oblasti,
zaposleni biti svjesni i da e razumjeti kako da upravljaju svakim od ovih finansijskih
procesa.
Kao reakcija na promjene, moderna organizacija javnog sektora treba da bude posveena
kontinuiranom preispitivanju i promjenama regulatornog okvira.
Mnogi subjekti koji imaju kvalitetan sistem kontrole, ve posjeduju interne procedure i sa
svojim iskustvom po ovom pitanju, mogu pruiti dragocjenu podrku i smjernice drugima u
pripremi ovih procedura.
3.2. Finansijsko planiranje

Ministarstvo finansija ima odgovornost za pripremu i izvrenje budeta ali je znaajno to svi
budetski korisnici upravljaju svojim finansijskim poslovanjem. Budetski korisnici treba da
pripreme nacrt budeta koji je vezan za plan aktivnosti (plan usluga) koji detaljno opisuje
operativne aktivnosti za narednu godinu. Ovi ciljevi treba da podre i budu u skladu sa
16/132
ciljevima Vlade. Vii rukovodioci trebaju da rade zajedno na pripremi budeta i plana usluga
za svoju organizaciju.
Svake godine priprema se budetski cirkular za korisnike budeta koji prua smjernice i
uputstva za pripremu i podnoenje godinjeg budeta. Korisnici budeta nakon toga
pripremaju budet koji podnose Ministarstvu fnnasija u zahtijevanom formatu i do odreenog
vremenskog roka.
Kako korisnik budeta priprema svoj budet? Ovo se razlikuje od subjekta do subjekta, ali je
bitno da su kljuna lica koja su odgovorna za programe, ukljueni u pripremu budeta, a ne
samo zaposleni u finansijskoj slubi. Takoe, prije podnoenja budeta, svaki subjekat treba
da uzme u obzir svoje kljune ciljeve i prioritete za narednu godinu. Ovo moe rezultirati
razliitim prijedlozima budeta, koje treba razmotriti prije donoenja konane odluke.
Treba napomenuti da je Vlada usvojila Srednjoroni okvir rashoda, dokument koji predstavlja
osnov za budetsko planiranje za naredne tri godine.
Zdravo finansijsko planiranje i budetske kontrole moraju se preduzimati unutar integrisanog
okvira korporativnog i poslovnog planiranja i od velike je vanosti za:
obezbijeenje ostvarivanja ciljeva javnog sektora,
efikasno korienje i raspodjelu resursa,
efektivnu finansijsku kontrolu tokom aktivnosti subjekta.
3.3. Finansijsko praenje i pregled

Kljune komponente finansijskog praenja i pregleda su:
redovno finansijsko izvjetavanje

procedurama budetske kontrole,
kontinuiran, nezavisan pregled finansijskih i unutranjih kontrola i operativnog uinka.

Obino ga sprovodi unutranja revizija.
povremene analize trokova, poveanih rashoda i smanjenih prihoda.
poreenje uinka i trokova organizacionih jedinica; ovo se moe izvriti poreenjem

trokova tekue godine u odnosu na trokove prethodne godine iili poreenjem sa
budetom iili drugim subjektima.
rukovodstva
podpomognuto
efektivnim
3.4. Finansijska kontrola
17/132
U nekim zemljama fokus finansijske kontrole je na ex ante (prethodnim) i ex post

(naknadnim) kontrolama. Finansijsko upravljanje i kontrola je sastavni dio svih aktivnosti i
funkcija subjekta i treba da postoji za sve finansijske i nefinansijske procese.
Cilj PIFC-a je decentralizovana kontrola od strane subjekata javnog sektora. Jedinica za
unutranju reviziju treba da sarauje sa rukovodiocima glavnih finansijskih procesa, kako bi
se osiguralo da postoji razumno uvjeravanje da kontrole glavnih finansijskih procesa pravilno
funkcioniu.
S obzirom da finansijska kontrola pokriva itav subjekat ona zahtijeva da svaki rukovodilac
organizacione jedince mora da osigura da kontrole postoje i da efektivno funkcioniu u okviru
njegovog podruja kontrole. Rukovodioci u subjektima su odgovorni za unutranju kontrolu,
a ne Ministarstvo finansija.
Zbog toga su rukovodioci odgovorni i duni da osiguraju izvrenje odgovarajuih pregleda,
kao i da provjere i prate unutranje kontrole kako bi obezbijedili dokaz da li su one efektivne
ili ne. Ukoliko postoji problem ili slabosti u sistemu unutranje kontrole, rukovodilac procesa
mora rijeiti ovo pitanje i odluiti kako da pobolja kontrolu i smanji rizik ponovnog
pojavljivanja ovog problema.
Unutranja revizija treba redovno da pregleda, ocjenjuje i izvjetava o glavnim finansijskim
sistemima kao to su raunovodstvo, budetiranje, zarade i prikupljanje prihoda. Ti pregledi
treba da ukljue provjeru efektivnosti IT sistema kao kontrolnog sredstva.
3.5. Finansijske informacije

Dobra i kvalitetna finansijska informacija je od sutinske vanosti da bi se osiguralo da
rukovodioci mogu biti efikasni u:
formulisanju politika
donoenju odluka
planiranju usluga
finansijskom planiranju
finansijskom praenju i kontroli.
Standard kvaliteta moe biti zadovoljen, ako jasno pokazuje da su finansijske informacije:
potpune, tane i blagovremene
dostupne rukovodiocima, kada im je potrebna
dostupne i razumljive onima koji je koriste.
Osnovu finansijskih informacija pruaju sistemi kao to su:
18/132
upravljanje dohotkom i prihodima u kojem se evidentiraju sve transakcije prihoda.
raunovodstvo obaveza koje obezbjeuje mogunost nabavke roba i usluga u skladu

sa raspoloivim budetom.
finansijski informacioni sistem (FIS) obezbjeuje glavnu knjigu, evidenciju dunika

i povjerioca i informacije o izvrenju budeta.
sistem zarada obezbjeuje podatke za zarade i naknade zarada za sve zaposlene.
3.6. Znanje iz oblasti finansija

Efikasno upravljanje finansijskim poslovima organizacije moe se postii samo ako su
predhodno navedeni sistemi i procedure sprovedeni i pregledani od strane zaposlenih koji
imaju odgovarajue vjetine.
Neophodno je utvrditi potrebu za obukom zaposlenih i vriti stalan pregled kako bi se utvrdile
nove potrebe. Nakon identifikacije, potrebno je suoiti se sa nedostacima u obukama, koje
treba rjeavati na koordinirani nain putem kombinacije programa obuke unutar i izvan
subjekta.
Okvir upravljanja
Vano je da rukovodioci u potpunosti razumiju svoje odgovornosti i da su proaktivno
ukljueni u proces donoenja odluka.
Svaki rukovodilac ima stalnu odgovornost da obezbijedi da zaposleni ulau napore da ostvare
konkretne rezultate, kao njihov doprinos u ispunjavanju optih ciljeva subjekta. Na primjer:
obezbijediti uputstva za opte, finansijske i administrativne politike u skladu sa

zahtjevima Vlade;
obezbijediti da su osnovni procesi sastavne komponente upravljanja i, finansijskih

administrativnih sistema;
definisati okvir odgovornosti, organizacione prinicipe i funkcionalne odnose za

upravljake i finansijske funkcije i
obezbijediti da su procesi finansijskog upravljanja i sistemi kontrola adekvatno

dokumentovani, prenijeti i shvaeni od strane svih zaposlenih.
Sledei opti principi procesa upravljanja u javnom sektoru odnose se na sve administracije:
odluke o raspodjeli sredstava donijete tokom procesa donoenja budeta moraju jasno
saoptavati pruanje vladinih usluga i politike prioritete;
19/132
ciljevi i zadaci Vlade i ministarstava moraju biti jasno saopteni javnosti i

zaposlenima, da bi se osiguralo da svi partneri rade na ostvarenju istog cilja;
jasna podjela odgovornosti radi smanjenja dupliranja zadataka i da se osigura da je

neko odgovoran za izvrenje svake funkcije;
svim rukovodiocima kojima su dodijeljene odgovornosti su delegirana ovlaenja da

ih izvre i
svi rukovodioci su odgovorni za njihove postupke i odluke, ukljuujui i finansijske i

nefinansijske.
Sve administracije moraju da imaju slijedee komponente za skladan okvir finasijskog

upravljanja:
zakone, regulativu, politike i procedure;
procedure za finansijsko planiranje i kontrolu budeta;
procese, sisteme i unutranje kontrole;
eme delegiranja ovlaenja i odgovornosti;
procese i procedure za praenje i izvjetavanje o potovanju standarda kontrole i
transparentan i pravian proces pozivanja na odgovornost pojedinaca i subjekata zbog

neizvrenja poslova.
Unutranja kontrola moe da pomogne u praenju uinka rada i obezbjeenju pouzdanih

informacija o efektivnosti poslovanja. Zauzvrat, to moe da dovede do daljih odluka ili akcija
rukovodstva kreiranih za poboljanje kontrolnog okruenja.
Meutim, ukoliko je proces donoenja odluka pogrean, onda to ne moe sprijeiti nijedna
koliina kontrole. Zbog toga, da bi se to minimiziralo, bie neophodno da se izvri procjena
rizika kako bi se obezbijedilo da su one oblasti koje su najpodlonije riziku jasno
identifikovane i zatiene.
Kontrolna lista za uspostavljanje upravljake kontrole

Procjena etiri glavna cilja unutranje kontrole treba biti centralna taka za utvrvanje da li su
u subjektu uspostavljene odgovarajue kontrole.
1.
2.
3.
4.
Ekonomino, efikasno i efektivno korienje resursa;

Pouzdanost i integritet informacija;
Usaglaenost sa politikama, planovima, procedurama, zakonima i regulativom;
Zatita imovine od gubitka, zloupotrebe i tete zbog rasipanja, loeg upravljanja,
greaka, prevara i nepravilnosti.
20/132
Poetna taka je da se zapitamo koje dokumentovane dokaze posjedujemo da

potkrijepimo svaki od ovih ciljeva unutranje kontrole?
Nakon toga treba pripremiti kontrolnu listu i dosije svih relevantnih dokumenata koji se
koriste u subjektu, a koji podravaju svaki cilj.
Na primjer, pod ciljem ekonomino, efikasno i efektivno korienje resursa
ta vaa organizacija radi da nadzire poslovanje?
Da li postoji sveobuhvatan sistem upravljanja poslovanjem u svakoj kljunoj operativnoj i

funkcionalnoj slubi?
Da li imate mjesene izvjetaje praenja finansijskog poslovanja?
Da li dostiete kljune indikatore poslovanja koji su postavljeni kao referentna taka?
Da li donosite godinje statistike podatke o vaim rezultatima?
Da li imate postavljene ciljeve za svaku operativnu i funkcionalnu slubu?
Na primjer, pod ciljem pouzdanost i integritet informacija;
Da li se sve transakcije evidentiraju aurno nakon obavljanja?
Da li imate sistem upravljanja informacija za donoenje odluka?
Koje informacije redovno pruate javnosti o svojoj organizaciji?
Imate li dokumentovane procedure i rokove za izradu izvjetaja za rukovodstvo?
Da li vii rukovodei kadar ima pristup informacijama koje su od znaaja za njihovu

poziciju i odgovornosti?
Da li pratite korienje i zahtjeve za informacijama od strane zaposlenih i javnosti?
Da li javnosti pruate odgovore na njihova pitanja i pritube?
Da li postoji efikasna komunikacija izmeu zaposlenih i rukovodilaca o kljunim

kadrovskim pitanjima?
Da li odravate sastanke za javnost, kako bi diskutovali o vaim rezultatima rada i

strategiji?
Na primjer, pod ciljem - Usaglaenost sa politikama, planovima, procedurama, zakonima

i regulativom;
ta va subjekat radi kako bi obezbijedio usaglaenost?
Koje interne procedure i zakoni reguliu rad vaeg subjekta?
21/132
Prdravate li se kodeksa ponaanja?
Sprovodite li politiku zvidaa kako bi sprijeili nepravilnosti?
Imate li korporativne procedure za pritube od strane javnosti i zaposlenih?
Da li imate strategiju upravljanja rizikom?
Ko vri praenje usaglaenosti?
Imate li Komitete za reviziju, Komitete za nadzor?
Na primjer, pod ciljem - zatita imovine od gubitka, zloupotrebe i oteenja zbog

rasipanja, loeg upravljanja, greaka, prevara i nepravilnosti.
Da li imate obezbjeenje i kontrole za razliite raunarske sisteme?
Da li imate procedure za svaki raunarski sistem?
Da li vrite svakodnevno dodatno pohranjivanje raunarskih informacija?
Da li imate plan za oporavak od katastrofa?
Da li imate procedure za evidentiranje osnovnih sredstava?
Da li imate fiziki inventar osnovnih sredstava?
Da li imate izvjetaje o vrijednosti osnovnih sredstava?
Da li procjenjujete produktivnost sredstava?
Da li imate redovne informacije o nivou rasipanja, prevara, itd?
Gore navedeni primjeri su smjernica za neka od pitanja koja treba uzeti u obzir
prilikom odluivanja, da li unutranja kontrola efektivno funkcionie u vaoj
organizaciji.
Kljune take
Da bi finansijsko upravljanje efektivno funkcionisalo u javnom sektoru, to zahtijeva da doe
do promjena u kulturi i radnom okruenju javne administracije, koje e dovesti do jaanja
profesionalizma rukovodilaca za finansije.
Da bi se postiglo dobro i zdravo finansijsko upravljanje i kontrola, subjekti moraju da usmjere
aktivnosti kontrole na one oblasti rashoda od kojih se oekuje da obezbijede najbolje
korienja javnih sredstava i usluga.
22/132
Dio toga je razvoj finansijske regulative koja postavlja okvir i principe za upravljanje
finansijskim poslovima subjekta.
FMC reforme e zahtijevati odreeno vrijeme da bi se razumjeli novi koncepti, kao i da bi
dolo do njegovog efektivnog sprovoenja. Ove FMC reforme moraju biti komplementarne sa
drugim reformama javne uprave, koji mogu biti promjena upravljakih i institucionalnih
aranamana u javnom sektoru. Za sprovoenje FMC reformi, esto e biti neophodna
znaajna sredstva za obuke i zapoljavanje unutranjih revizora.
23/132
4. DUNOSTI I ODGOVORNOSTI
Uvod
Potreba za upravljakom odgovornou je kljuni faktor za zdravo finansijsko upravljanje i
kontrolu. Ipak, Vlada, ministri i ostala rukovodea lica treba da osiguraju postojanje prave
posveenosti za unutranju finansijsku kontrolu javnog sektora. Utvrivanje budetskih
prioriteta kako bi se osiguralo najbolje korienje javnih sredstava je od kljune vanosti da bi
se osiguralo da su pruene najbolje javne usluge.
Postavljanjem dobrog primjera pravilnog korienja javnih sredstava i sprovoenje PIFC
okvira, Vlada Crne Gore e zadovoljiti zahtjeve EU za zatvaranje poglavlja 32 Finansijska
kontrola.
Ovo e zahtijevati bezrezervnu podrku sa vrha i postavie ton za itav javni sektor, kako bi
nastavili sprovoenje zdravog finansijskog upravljanja i kontrole, podrano od strane
nezavisne i decentralizovane jedinice za unutranju reviziju.
Svi zaposleni imaju odreenu ulogu u uspostavljanju finansijskog upravljanja i kontrole, neko
veu u odnosu na ostale. Vano je informisati sve zaposlene o potrebi za boljom unutranjom
kontrolom i oekivanjima u poboljanju efikasnosti javnih usluga. Postoje odreeni kljuni
uesnici koji su od velikog znaaja za uspjeh PIFC. To su:
Ministarstva finansija
kontrolnu - FMC menader
Vlada
Centralna
jedinica
za
harmonizaciju
Rukovodilac subjekta
Glavni slubenik za finansije
Lice za finansijsko upravljanje
Rukovodioci organizacionih jedinica

Zaposleni u finansijskoj slubi
Ostali zaposleni i
Jedinica unutranje revizije
Vlada
Odgovrjua finnsijska kontrola je prije svega odgovornost centrlnih i loklnih vlasti, koje
su odgovorne skuptinama i svim domim i stranim zainteresovanim stranama, graanima i
organizacijama u pogledu pripreme i izvrenj dravnog i budeta lokalne samouprave.
Kao dio ove odgovornosti, Vlda prua smjernice sa strategijama i programskim
dokumentima i operativno sa propisima i odlukama koje podravaju sprovoenje i stalno
poboljanje unutranje kontrole.
24/132
Vladino prihvatanje potrebe za zdravim sistemom unutranje kontrole je prepoznavanje da

javni sektor mora da obezbezbjedi vrijednost za novac i najbolje korienje javnih sredstava.
Ovo e djelovati kao sredstvo za obezbjeenje urednog, etikog, efiksnog i efektivnog rda i
sprjevnje prevr i korupcije u jvnom sektoru.
Potovnje neophodnih korektivnih i preventivnih mjer, ukljuujui dministrtivne i sudske
snkcije i njihovo prenje je postavljanje krajnjeg tona sa vrha i preduslov za sprovoenje
i izvrvnje efiksnog sistema unutranje kontrole u jvnom sektoru.
Centralna jedinica za harmonizaciju Ministarstva finansija

Centralna jedinica za harmonizaciju (eng. Central Harmonization Unit, u daljem tekstu: CHU)
je zaduena za rzvoj, smjernice i koordinciju sistema unutranjih finnsijskih kontrola u
javnom sektoru i organizaciona jedinica je u sklopu Ministarstva finansija.
CHU izrauje smjernice i predle subjektima javnog sektora d sistem unutranjih
finnsijskih kontrola uine efiksnijim, putem rzvijnja i urirnja metodologija. Tkoe,
procjenjuje, n osnovu godinjih izvjetj subjekata, unutranje finnsijske kontrole u jvnim
subjektima i daje prijedloge z njihovo unpreenje.
CHU obavlja slijedee poslove:
priprema metodologije za sprovoenje finansijskog upravljanja i kontrola kod

subjekata javnog sektora;
priprema programe obuka i organizuje i sprovodi obuku lica odgovornih i ukljuenih
u finansijsko upravljanje i kontrolu i unutranju reviziju;
koordinira uspostavljanje i razvoj finansijskog upravljanja i kontrole ukljuujui i
unutranju reviziju;
prati sprovoenje zakona, propisa i standarda za finansijsko upravljanje i kontrolu i
unutranju reviziju, etikog kodeksa unutranjih revizora, uputstava i metodologija za
finansijsko upravljanje i kontrolu i unutranju reviziju;
vri pregled kvliteta finnsijskog uprvljnj i kontrole i unutrnje revizije kod
subjekata, s ciljem prenj sprovoenja preporuka radi prikupljnj informcij z
poboljnje metodologija i stndrda rd;
sarauje sa domaim i stranim strunim tijelima i institucijama iz oblasti finansijskog
upravljanja i kontrole i unutranje revizije.
priprema godinji konsolidovani izvjetaj o sistemu unutranjih finansijskih kontrola
za Vladu sa preporukama za poboljanje idr.
Rukovodilac subjekta
Rukovodioci subjekata su duni i odgovorni z uspostvljnje i stlno poboljnje sistem
unutranjih kontrol u njihovim orgnizcijm. Oni treba da procijene rizike organizacije, da
su unutranje kontrole odgovarajue da obezbijede razumno uvjeravanje d e specifini i
opti ciljevi orgnizcije biti ostvareni. S tim u vezi naroito moraju:
25/132
imati jasno razumijevanje misije subjekta i obezbijediti da su dugoroni i kratkoroni

ciljevi organizacije saopteni svim zposlenim i zinteresovnim strnm,
imenovati lice zadueno za uspostavljanje, sprovoenje i razvoj FMC u subjektu,
pregledati, razumjeti i odobriti strategiju upravljanja rizicima,
redovno raspravljati i urirti registr rizika koji odraava stvrne ciljeve i rizike,
definisti prihvtljive rizike,
preduzeti odgovrjue mjere z kontrolu rizik, imenovati vlasnika rizika i pratiti
sprovoenje,
preduzeti odgovrjue korektivne mjere u sluju prevre, korupcije i drugih
neprvilnosti,
promovisati korienje i potrebu za unutranjom revuzijom, kako bi se izvrio pregled
sistema unutranje kontrole i dale preporuke za poboljanje,
podnositi godinji izvjetj o napretku sistema unutrnje kontrole Centrlnoj jedinici z
hrmonizciju.
Rukovodilac subjekta javnog sektora usvaja plan koji ukljuuje:
aktivnosti neophodne za uspostavljanje FMC-a,
lica zaduena za sprovoenje neophodnih aktivnosti i
rokove za sprovoenje aktivnosti.
Glavni finansijski slubenik

Iako je rukovodilac svakog subjekta odgovoran za uspostavljanje adekvatnog sistema
finansijske kontrole, razumljivo je da postoji i odgovorna osoba na viem nivou koja e biti
zaduena za finansijske poslove i koja e pruati smjernice po svim pitanjima vezanim za
finansije u subjektu. Vano je da su odgovornosti za ovu poziciju jasno definisane i
objanjene.
U svakom subjektu mora da postoji lice odgovorno za upravljanje i administriranje
finansijskim poslovima. Njegova uloga je znaajna i kritina ne samo radi procjene rizika i
obezbjeenja pravilnosti u korienju javnih sredstava, ve i u obezbjeenju zdravog
finansijskog upravljanja i efektivnih kontrola. U tim oblastima glavni finansijski slubenik
moe dati znaajan doprinos efektivnosti rada subjekta i da pomogne u pokazivanju
otvorenosti i transparentnosti u nainu rada i poslovanja.
Da bi bili u mogunosti da efikasno ispune svoje odgovornosti i da olakaju korporativno
upravljanje, glavni finansijski slubenici moraju biti u sreditu procesa donoenja odluka u
subjektu i imati kljunu ulogu u organizaciji ne samo da bi obezbijedili da finansije imaju
odgovarajuu teinu u politikama donoenja odluka, ve i da su u mogunosti da sa
autoritetom reaguju ukoliko u bilo koje vrijeme odgovarajui standardi nisu zadovoljeni.
Postoji pet kljunih uloga koje su kritine za postizanje zakonskih obaveza glavnog
finansijskog slubenika:
odravanje snanog finansijskog upravljanja podranog efektivnim finansijskim
kontrolama;
26/132
doprinoenje korporativnom upravljanju i rukovoenju;

podravanje i savjetovanje politiara;
podravanje i savjetovanje rukovodilaca i zaposlenih u njihovim operativnim ulogama;
voenje i upravljanje efektivnom i odgovornom finansijskom slubom.
Lice zadueno za finansijsko upravljanje i kontrolu FMC menader

Rukovodilac javnog subjekta mora odrediti odgovarajuu kvalifikovanu osobu za
koordinaciju FMC, odnosno lice zadueno za finansijsko upravljanje i kontrolu.. Kljuni
zadaci ovog lica su:
priprema plana za uspostavljanje FMC i praenje sprovoenja,

koordiniranje aktivnosti za uspostavljanje i razvoj FMC,
pomo rukovodiocu subjekta u razvoju i utvrivanju strategije upravljanja rizicima,
pripremu i praenje sprovoenja plana za otklanjanje nedostataka unutranjih kontrola,
priprema godinjeg izvjetaja o FMC,
izvjetavanje rukovodioca subjekta o trenutnom stanju i razvoju FMC,
saradnja sa Centralnom jedinicom za harmonizaciju Ministarstva finansija.
Rukovodilac organizacione jedinice

Jedna od potrebnih promjena za sprovoenje FMC je uvoenje koncepta delegiranja
ovlaenja i odgovornosti. Vii rukovodioci dodjeljuju odgovornost za uspostavljanje
konkretnijih politika i procedura unutranje kontrole zaposlenima koji su odgovorni za
odreene funkcije u odjeljenjima. U svakom sluaju, u lancu odgovornosti, rukovodioci
organizacionih jedinica su zapravo glavni izvrioci/odgovrna lica u svojoj sferi nadlenosti.
Rukovodioci organizacionih jedinica pripremaju budet, upravljaju, izvravaju, prate i
izvjetavaju o zaposlenima i resursima pod njihovom nadlenou.
Zaposleni u finansijskoj slubi

Svi zaposleni ukljueni u razliite finansijske procese, kao to je raunovodstvo i
budetiranje, plaanje dobavljaima, obraun i isplata zarada, upravljanje dugom, trezor, itd,
treba da budu svjesni implementacije PIFC sistema i uloge finansijskog upravljanja i kontrole
i unutranje revizije.
Zaposleni
S obzirom da FMC obuhvata cijeli subjekat, vano je da su svi zaposleni upoznati i da
razumiju potrebu za finansijskim upravljanjem i kontrolom. Oni e biti ukljueni i trebae da
sprovode razliite procedure i kontrole, kako bi osigurali da razliiti finansijski procesi
pravilno funkcioniu.
Jedinica za unutranju reviziju

27/132
Unutranja revizija (UR) je nezavisna, objektivna i konsultantska aktivnost osmiljena da

pobolja poslovanje subjekta. Ona pomae subjektu u ostvarivanju ciljeva donoenjem
sistematinog, disciplinovanog pristupa radi procjene i poboljanja efektivnosti upravljanja
rizikom, unutranje kontrole i procesa upravljanja.
Jedinica za unutranju reviziju direktno podnosi izvjetaj rukovodiocu subjekta ali se mora
konsultovati i saraivati sa licem zaduenim za FMC (FMC menader) kako bi se
obebzbijedilo da PIFC proces ide u istom pravcu.
Jedinica za unutranju reviziju nije odgovorna za sprovoenje sistema finansijskog
upravljanja i kontrola i upravljanje rizikom ali moe pruiti savjete.
Rukovodilac svakog subjekta ima odgovornost da preduzme mjere radi sprovoenja
preporuka iz izvjetaja jedinice za unutranju reviziju.
Kljune take
FMC je sastavni i interaktivan proces koji preduzima Vlada, Centralna jedinica za
harmonizaciju, rukovodilac subjekta, lice zadueno za FMC, jedinica za unutranju reviziju i
zahtijeva od svih zaposlenih da prate specifine ciljeve subjekta i opte ciljeve koji su:
usklaenost poslovanja sa zakonima, regulativom, internim politikama, ugovorima i

procedurama,
obezbjeenje pouzdanog, potpunog i blagovremenog finansijskog izvjetavanja,
ekonomino, efikasno i efektivno korienje sredstava,
zatita imovine od gubitka ili rasipanja koje moe prouzrokovati pogreno upravljanje,
neopravdano troenje, krae i prevare.
Odgovornost zaposlenih u javnom sektoru u vezi sa ovim optim ciljevima mora biti jasno
izraena u zakonima i regulativama, kodeksima, internim uputstvima i podrana od
rukovodstva na svim nivoima subjekta. Da bi bili u mogunosti da odgovore na svoje
odgovornosti, dravni slubenici moraju imati neophodnu obuku i moraju imati na
raspolaganju adekvatna sredstva, npr. informacije, metodologije, materijalne i ljudske resurse.
U sluaju sumnje na prevaru, korupciju ili drugu nepravilnost i nezakonite radnje, dravni
slubenici moraju imati mogunost da izvjetavaju o takvim sluajevima i da budu zatieni
od bilo kakvih posljedica.
28/132
5. UPRAVLJANJE RIZIKOM
Uvod
Savremene strukture korporativnog upravljanja stavljaju znaajan akcenat na upravljanje
rizicima, a djelimian rezultat toga su nove metodologije. Meutim, u realnosti upravljanje
rizikom nije posebna aktivnost ve je dio uobiajene odgovornosti rukovodstva, odnosno
rukovodioci su za ovu aktivnost odgovorni isto kao to su odgovorni za mnoge aspekte
upravljanja finansijama i upravljanja ljudskim resursima.
Rizik se moe javiti u razliitim oblicima, na primjer finansijski rizik, rizik vezan za projekte,
rizik vezan za usluge koje pruamo, rizik vezan za odreene zainteresovane strane, rizik od
proputenih prilika odnosno neispunjavanja politika, rizik vezan za reputaciju. Oni mogu da
utiu na uspjenost (performanse), zainteresovane strane, klijente i ostalu javnost. Potrebno
nam je jasno razumijevanje na koji nain se moe upravljati tim rizicima. To je centralni dio
uspjenog planiranja i izbjegavanje neuspjeha, odnosno ostvarivanja kljunih ciljeva i
zadataka, izgradnje povjerenja javnosti koja posmatra na rad i ispunjavanja zahtjeva dobrog
korporativnog upravljanja.
Rizik se moe definisati kao Bilo koji dogaaj ili pitanje koje se moe pojaviti i negativno
uticati na ostavarivanje politikih, stratekih i operativnih ciljeva Vlade. Proputene prilike se
takoe smatraju rizikom.
5.1. Svrha
Tokom posljednjih godina svi sektori u privredi usmjerili su panju na strategiju upravljanja
rizikom kao kljunom stavkom koja omoguava uspjeh organizacije u ostvarivanju ciljeva i
istovremeno zatitu interesa zainteresovanih strana. Rizik predstavlja neizvjesnost ishoda a
dobra strategija za upravljanje rizikom (SUR) omoguava subjektu da:
povea uvjerenost u ostvarivanje eljenih rezultata;

efektivno ograniava prijetnje na prihvatljiv nivo i
donosi odluke o korienju prilika, na osnovu odgovarajuih informacija.
Dobra strategija upravljanja rizicima, takoe obezbjeuje vee povjerenje u korporativno

upravljanje subjekta i njegovu sposobnost da obavlja posao.
Upravljanje rizikom nije linearan proces, ve prije predstavlja niz meusobno povezanih
elemenata izmeu kojih mora da postoji ravnotea, da bi upravljanje rizicima bilo efektivno.
Pored toga, odreenim rizicima se ne moe upravljati odvojeno od drugih. Upravljanje jednim
rizikom moe imati uticaj na drugi rizik, bilo pozitivno bilo negativno.
Krajnja svrha upravljanja rizicima nije uklanjanje svih rizika, ve smanjenje rizika na
prihvatljiv nivo. Taj nivo e varirati od subjekta do subjekta u zavisnosti od apetita subjekta za
rizicima, to opet zavisi od sposobnosti subjekta da upravlja rizinim situacijama kada se one
pojave i rijeava posljedice njihovog pojavljivanja. Rizici se tako preuzimaju, ali na
kontrolisan nain.
29/132
5.2. Ciljevi
Cilj Strategije upravljanja rizicima je identifikovanje i procjena rizika kako bi subjekat
odluio koji je najbolji nain postupanja sa rizikom. Uobiajeno rjeenje je uvoenje
odgovarajuih unutranjih kontrola radi minimiziranja pojavljivanja rizika. Ti koraci
ukljuuju:
razvijanje registra rizika u odnosu na ciljeve, koji e identifikovati i procijeniti sve

znaajne rizike sa kojima se subjekat suoava i tako pomoi ostvarenju misije i ciljeva
subjekta;
rangiranje svih rizika u pogledu mogueg pojavljivanja i oekivanog uticaja na
subjekat;
raspodjela jasnih uloga, odgovornosti i dunosti za postupanje sa rizikom;
pregled usklaenosti sa zakonima i regulativom, ukljuujui redovno izvjetavanje o
efektivnosti sistema unutranjih kontrola radi smanjenja rizika;
poveanje nivoa svijesti o principima i koristima ukljuenosti u proces upravljanja
rizicima i posveenosti zaposlenih principima kontrole rizika.
5.3. Koristi upravljanja rizikom

Ukoliko se pristup upravljanja rizikom planira i izvrava efikasno, koristi koje iz njega
proistiu su:
svijest o znaajnim rizicima sa rangiranjem prioriteta koji pomau efikasnom

planiranju resursa,
jaanje fokusa za potrebom procjene i planiranja unutranje revizije,
prepoznavanje dunosti i odgovornosti,
pomo stratekom i poslovnom planiranju,
identifikacija novih prilika,
akcioni plan za efikasno upravljanje znaajnim rizicima.
5.4. Registar rizika

Registar rizika e ukljuiti sagledavanje svih potencijalnh rizika sa kojima se suoava
subjekat pratei svoju misiju i ispunjenje ciljeva, gdje e se rizici razloiti na odgovarajue
oblasti (npr. zaposleni, budet, informaciona bezbjednost, itd.) i identifikovati radi upravljanja
na svim nivoima.
Svi rizici trebaju biti jasno definisani zajedno sa mjerama za njihovu kontrolu. Uzimajui u
obzir adekvatnost sistema kontrala, izbjei e se dupliranje resursa jer se moe desiti da se
nekoliko identifikovanih rizika ve efikasno kontrolie.
Znaajno je da su sistemi unutranje kontrole adekvatno uspostavljeni radi smanjenja
identifikovanih rizika. Ukoliko se unutranjom revizijom ili na neki drugi nain identifikuje
slabost kontrola, to je potrebno evidentirati i time se pozabaviti.
30/132
Unutranja revizija e izvriti procjenu unutranjih kontrola radi utvrivanja da li finansijski

sistemi efikasno funkcioniu, kako bi obezbijedili razumno uvjeravanje da su rizici smanjeni
na najmanju mjeru.
Rizici mogu biti kategorizovani kao spoljni (politiki, finansijski, zakonodavni, vezani za
okruenje) i unutranji (potovanje rokova, kvalitativni, tehnoloki i operativni). S obzirom da
ne predstavljaju svi rizici prijetnju subjektu, svako podruje treba rangirati kao npr.
beznaajno, znaajno, veoma znaajno i katastrofalno po pitanju i mogunosti pojavljivanja i
uticaja.
Nakon idenfikacije i analize rizika i nakon prihvatanja rizika, slijedei korak je preduzimanje
mjera radi njihove kontrole. Ovo e ukljuiti razmatranje najisplativije aktivnosti, koja e se
procijeniti u odnosu na rangiranje rizika. Predloena aktivnost e se evidentirati u odnosu na
specifian rizik, zajedno sa datumom implementacije u odnosu na procijenjenu hitnost i ime
lica koje je odgovorno za upravljanje rizikom.
5.5. Faze upravljanja rizikom

Kljune faze upravljanja rizikom su:
1.
2.
3.
4.
Identifikacija rizika
Procjena rizika analiza i procjena rizika
Reagovanje na rizik
Praenje i izvjetavanje
Government
Laws &
regulations
regulataon
Identifikacija
rizika
risks
Parliament
The
Economy
Other
Government
Departments
Praenje
i
Reviewing
Raenjeing
Informacije
Information
izvjetavanje
and
i
&
o rizicima
reporting
komunikacije
Communication
risks
Corporate Governance
Requirements
Procjena
Assessing
rizika
risks
Sponsored /
Sponsoring
Organisations
Partner
Organisations
Reagovanje
na
Addressing
rizik
risks
Stakeholder
expectations
31/132
32/132
Faza 1 Identifikacija rizika

Da bi upravljao rizikom, subjekat treba da zna sa kojim rizicima se suoava i da ih procijeni.
Identifikovanje rizika je prvi korak u izgradnji profila rizika subjekta. Ne postoji jedan pravi
nain da se dokumentuje profil rizika subjekta, ve je dokumentovanje kritino za efikasno
upravljanje rizikom. Ne postoji iscrpan spisak rizika koji mogu uticati na postizanje ciljeva
subjekta. Meutim, na osnovu definicije rizika koja je predhodno navedena, mogu se pojaviti
sljedee kategorije:
sve to predstavlja prijetnju ostvarivanju ciljeva organizacije, programa ili pruanju

usluga graanima;
sve to moe da ugrozi ugled organizacije i povjerenje javnosti u njen rad;
nedovoljna zatita od nedolinog ponaanja, zloupotrebe, pogrene prakse, tete ili
mala vrijednost za novac;
nepotovanje propisa;
nesposobnost da se odreaguje, odnosno da se upravlja izmijenjenim okolnostima na
nain koji e sprijeiti ili svesti na minimum negativne efekte promjena na pruanje
javnih usluga.
Identifikacija rizika se moe podijeliti na dvije odvojene faze. To su:
poetna identifikacija rizika (za subjekat koji nije ranije identifikovao rizike na
strukturiran nain, ili za nove subjekte, ili moda za nove projekte ili aktivnosti unutar
subjekta);
kontinuirana identifikacija rizika, koja je neophodna za idenfikaciju novih rizika koji
se ranije nisu pojavljivali, promjene u spoljanjim rizicima, ili rizici koji su ranije
postojali prestaju da budu znaajni za subjekat (ovo treba da bude rutinski element u
poslovanju).
Metode za identifikovanje rizika

Postoji nekoliko metoda koje se mogu koristiti za identifikovanje rizika, ali ne postoji
konkretan dobar ili lo metod.
Kroz neke metode dobie se veliki broj stavki, podruja koja su izloena riziku, koje vas samo
mogu zbuniti tako da neete znati ta da uradite. S druge strane, neke metode e vam ukazati
samo na nekoliko podruja ili aktivnosti koje su moda izloena riziku, ali bez preciznih
informacija o tim rizicima.
Prvi savjet bi mogao da bude: Razmotrite vrijeme koje imate na raspolaganju da identifikujete
rizike koji prijete vaim aktivnostima;.
Drugi savjet je: Gledajte unazad, razmiljajte unaprijed. Informacije o prolim zbivanjima su
korisne, ali glavna briga treba da bude ono to e se dogoditi.
Vano je pronai probleme, a ne ekati da problemi pronau organizaciju. Bolje je djelovati
proaktivno nego retroaktivno.
33/132
Na primjer, ukoliko subjekat ima veliki uspjeh ili rast u poreenju sa ostalim slinim
subjektima, to moda nije dobro to moe biti upozorenje. Samo zbog toga to se ini da
stvari fukciniu dobro, ne mora da znai da je stvarno tako.
Postoji mnogo metoda za identifikovanje rizika, od jednostavnih do profesionalnih pristupa. U
nastavku se opisuje nekoliko najee korienih metoda.
Brainstorming
Identifikovanje rizika moe se uspjeno obaviti primjenom metode brainstorminga, kroz
organizovanje radionica irom organizacije. Brainstorming je metoda za pronalaenje
kreativnih rjeenja za odreene probleme. Sprovodi se na nain to se uesnici koncentriu na
problem i nastoje da smisle to vie ideja ili rjeenja za odreeni problem.
Generalno, to je prvi korak u procjeni rizika, koji moe biti veoma dobar za prikupljanje
informacija sa svih nivoa subjekta. Pristup se temelji na injenici da razliite osobe s
razliitim iskustvom i znanjem odreenom problemu razliito pristupaju.
Da bi uesnici radionice bili kreativni, treba koristiti naslove kao to su:
Strateki nivo: ugled, finansije, pruanje usluga, politika;
Operativni nivo: komercijalni, ljudski resursi, operativni, finansijski, informacione
tehnologije, upravljanje sredstvima;
Alternativni: sredstva, zaoposleni, reputacija, informacije, kontinuitet poslovanja, ciljevi.
Standardni brainstorming odvija se usmeno i ne treba ograniavati kreativnost uesnika
svako miljenje treba da doda neto novo. U nekim situacijama ljudi mogu biti stidljivi u
pogledu davanja miljenja, pa se biljeenjem ideja na papiru, ljudi mogu podstai da daju
svoje miljenje.
Korienje kontrolnih lista
Ovo je tipina metoda za samoprocjenu i voenje razgovora sa rukovodiocima.
Svaki rizik se razmatra u odnosu na prethodno pripremljenu kontrolnu listu. Uopteno je teko
sastaviti listu koja e obezbjediti parametre koji imaju iroku upotrebu. Liste treba redovno
provjeravati da bismo bili sigurni da su i dalje relevantne za operativna podruja koja se
razmatraju.
Upotreba kontrolnih lista je naroito relevantna za procjenu rizika.
Prethodno iskustvo
Podatke iz predhodnog perioda koje organizacija uva ili su joj dostupni iz drugih izvora,
dragocjeni su za utvrivanje uestalosti javljanja i uticaja nepoeljnih dogaaja. Ove
informacije moraju biti pouzdane i to je mogue obuhvatnije. To ukljuuje podatke i analize
o realizaciji planova (stratekih, operativnih i finansijskih dokumenata), kao i izvjetaje
unutranje revizije
34/132
Organizovanje procesa identifikacije rizika

Potrebno je usvojiti odgovarajui pristup za identifikaciju rizika. Dva pristupa koja se najvie
koriste su:
Odreivanje tima za pregled rizika: Uspostavlja se tim (interni ili se angauje sa strane) da
razmotri sve funkcije i aktivnosti subjekta u odnosu na postavljene ciljeve i da identifikuje
odgovarajue rizike. Tim treba da sprovede niz razgovora sa kljunim osobljem na svim
organizacionim nivoima, kako bi se izgradio profil rizika za cijeli spektar aktivnosti (ali vano
je da ovaj pristup ne treba da ugrozi shvatanje rukovodioca da su oni odgovorni za upravljanje
rizicima koji su relevantni za ostvarivanje ciljeve).
Samoprocjena rizika: Svaki nivo i dio subjekta treba da pregleda svoje aktivnosti i da svoje
miljenje o rizicima sa kojima se suoava. Ovo moe da se vri putem dokumentovanog
pristupa, (uz okvir za miljenje dat u upitnicima), ali je esto efektivnije da se organizuje
radionica (sa licem koje posjeduje adekvatne vjetine koje e grupi zaposlenih omoguiti da
utvrdi rizike koji utiu na njihove ciljeve). Prednost ovog pristupa jeste ukoliko samo nosioci
procesa identifikuju rizike, onda ih bolje i prihvataju.
Faza 2 Procjena rizika

Da bi odluili kako da se nosimo sa rizikom, osnovno je ne samo identifikovati da odreena
vrsta rizika postoji, ve je takoe bitno procijeniti njegov uticaj i vjerovatnou pojave rizinog
dogaaja.
Metodologija analize rizika moe da varira, u najveoj mjeri stoga to je mnoge rizike teko
kvantifikovati (npr. rizike reputacije), dok je druge mogue numeriki dijagnostifikovati
(naroito finansijske rizike). Za prvu grupu je bolji subjektivan ugao posmatranja. U ovom
smislu procjena rizika je vie umjetnost nego nauka. Meutim, korienje sistematskog
kriterijuma za procjenu nivoa rizika e ublaiti subjektivnost ovog procesa, obezbjeujui da
se okvir za procjenu napravi na dosljedan nain.
Procjena rizika je objektivna ocjena rizika u kojoj su pretpostavke i nesigurnosti jasno
razmatrane i predstavljene. Dio tekoa u upravljanju rizikom je, to mjerenje obije veliine
koje se tiu procjene rizika Uticaj (mogueg gubitka) i Vjerovatnoa (da e se dogaaj
desiti) se mogu teko izmjeriti. Velika je mogunost greke u mjerenju ova dva koncepta.
Rizik sa velikim potencijalnim gubitkom i malom mogunou deavanja, esto se tretira
drugaije od onog sa malim potencijalnim gubitkom i velikom vjerovatnoom deavanja. U
teoriji, oba su gotovo istog prioriteta za reagovanja ali u praksi teko se moe sprovesti, kada
ste suoeni sa nedostatkom resursa, naroito vremena, u kojem treba sprovesti proces
upravljanja rizikom. Finansijske odluke, kao to je osiguranje, izraavaju gubitak u novanim
iznosima.
Procjena rizika bavi se ocjenom vjerovatnoe i uticaja pojedinanih rizika, uzimajui u obzir
meuzavisnost ili druge faktore izvan uskog okvira koji se istrauje:
Vjerovatnoa je ocjena mogunosti odreenog ishoda koji se stvarno deava

(ukljuujui i razmatranje uestalosti sa kojom do tog ishoda moe da doe). Na
primjer, relativno je mala vjerovatnoa da e se desiti veliko oteenje na nekoj zgradi,
35/132
ali bi to imalo ogroman uticaj na kontinuitet poslovanja. Nasuprot tome, vrlo je

vjerovatan povremeni pad kompjuterskog sistema, ali to obino nema veliki uticaj na
poslovanje.
Uticaj je procjena posljedica ili rezultat odreenog ishoda koji se ustvari deava.
Uticaj bi u idealnom sluaju trebalo posmatrati preko sljedeih parametara:

o vrijeme
o kvalitet
o korist
o ljudi/resursi
Mjerenje rizika
Mjerenje rizika proizilazi iz identifikacije rizika. Razmatra se u pogledu Uticaja i
Vjerovatnoe.
Primjer mjerenja Uticaja rizika:
Rangiranje Uticaj rangiranja
3
Ozbiljan
Umjeren
Manji
Opis
- Prekid svih osnovnih programa/usluga
- Gubitak imovine velike vrijednosti
- Ozbiljne tete za ivotnu sredinu
- Smrt
- Znaajan gubitak povjerenja javnosti
- Pritisak javnosti za smjenu rukovodilaca
- Prekid nekih osnovnih programa/usluga
- Gubitak imovine
- Izvjesne tetne posljedice na ivotnu sredinu
- Ozbiljne povrede
- Djelimian gubitak povjerenja javnosti
- Negativan stav javnosti u medijima
- Kanjenja u manjim projektima/uslugama
- Gubitak imovine (manje vrijednosti)
- Privremene tetne posljedice na ivotnu sredinu
- Smanjenje nivoa povjerenja javnosti
- Odreeni negativni stav javnosti u medijima
Primjer mjerenja Vjerovatnoe rizika:

Rangiranje Vjerovatnoa
Opis
3
Visoka
Oekuje se nastanak dogaaja u veini sluajeva
Srednja
Dogaaj bi se mogao desiti u nekom trenutku
Niska
Nastanak dogaaja nije vjerovatan
36/132
Rangiranje rizika
Opte rangiranje rizika vri se na osnovu zakljuaka izvedenih tokom analize opteg
kontrolnog okruenja, inherentnog rizika i mjerenja u pogledu uticaja i vjerovatnoe.
Rangiranje rizika identifikovae se praenjem presjeka uticaja i vjerovatnoe.
Rangiranje rizika predstavlja kombinaciju uticaja i vjerovatnoe, prema izabranoj metodi.
Procjena i predloene aktivnosti donose sa na osnovu individualnog suda o datim
okolnostima. isto matematiko izraunavanje bilo bi opasno pojednostavljivanje.
Kategorizacija rizika visok/srednji/nizak stepen rizika u matrici rizika 3*3 prikazana je na
slici ispod.
Postoji nekoliko varijanti, ali je najea matrica 3*3, koja daje dovoljno informacija na
jednostavan nain.
Bitno je napomenuti da rukovodstvo moe smatrati neke rizike kao neprihvatljive (smrt,
korupcija i dr.), ak iako su uticaj i/ili vjerovatnoa srednja ili niska. Takvi rizici mogu se
rangirati na osnovu odluke, a ne izraunavanja tokom cjelokupnog procesa procjene rizika.
Iz matrica rizika 3*3 se izvodi rangiranje rizika. U ovoj fazi, treba odgovoriti na sledea
pitanja:
- Kako razvrstati i rangirati rizike vezane za vie razliitih procesa?
- Drugim rijeima, kako utvrditi prioritete meu rizicima, koji mogu da uzrokuju najvie
tete?
Prikazivanje rezultata moe biti spisak procesa vezanih sa najvanije rizike.
37/132
Faza 3 Reagovanje na rizik

Svrha reagovanja na rizik je da se nesigurnost okrene u korist subjekta, ograniavanjem
prijetnji i korienjem pruenih prilika. Bilo koja aktivnost koju subjekat preduzima u
pogledu reagovanja na rizik, predstavlja dio onoga to je poznato kao unutranja kontrola.
Postoji pet kljunih aspekata reagovanja na rizik: tolerisanje rizika, tretman rizika,
prenoenje/transfer rizika, iskoritavanje prilike koju daje rizik i uklanjanje rizika.
Tolerisanje rizika
Izloenost riziku moe se tolerisati bez preduzimanja bilo kakvih mjera. ak i ako ih nije
mogue tolerisati, mogunost da se bilo ta uini u vezi sa nekim rizicima moe biti
ograniena ili bi trokovi preduzimanja odreenih mjera mogli biti nesrazmjerni potencijalnoj
koristi. U ovim sluajevima odgovor moe biti da se tolerie postojei nivo rizika. Ova opcija,
naravno, moe se dopuniti planiranjem za sluaj nepredvienih okolnosti odnosno rjeavanje
posljedica ukoliko se odreeni rizik materijalizuje.
Tretman rizika
Daleko najvei broj rizika rjeava se na ovaj nain. Svrha tretmana jeste da, iako e se
odreena aktivnost u organizaciji nastaviti sa rizikom, preduzee se radnje (kontrole) da se
rizik ogranii na prihvatljiv nivo. Ovakve kontrole mogu se podijeliti prema svojoj
pojedinanoj svrsi.
Prenoenje rizika
Za neke rizike najbolji odgovor bi bio njihovo prenoenje. Ovo se moe urraditi putem
konvencionalnog osiguranja, ili plaanjem treem licu koje e preuzeti rizik na drugi nain.
Ova opcija je naroito dobra za ublaavanje finansijskih rizika ili rizika po imovinu. Moe se
rei da prenoenje rizika umanjuje izloenost organizacije tom riziku ili da druga organizacija
(koja moe biti iz vladinog sektora) posjeduje sposobnost da efektivno upravlja tim rizikom.
Vano je napomenuti da se neki rizici ne mogu u potpunosti prenijeti naroito nije mogue
prenoenje rizika reputacije, ak i ukoliko se ugovori i pruanje usluge van organizacije.
Odnos sa treom stranom na koju je rizik prenijet mora da bude paljivo uspostavljen da bi se
osigurao uspjean prenos rizika.
Iskoriavanje prilike koju daje rizik
Ova opcija nije alternativa prethodnim, ve prije predstavlja opciju koju treba razmotriti
uvijek kada se tolerie, prenosi ili tretira odreeni rizik. Ovdje postoje dva aspekta. Prvi je, da
li istovremeno sa ublaavanjem odreenih prijetnji postoji prilika da se iskoristi neki
pozitivan uticaj. Na primjer, ukoliko je ulaganje veeg iznosa kapitalnih sredstava u veliki
projekat rizino, postoje li relevantne kontrole koje su dovoljno dobre da opravdaju
poveavanje tog iznosa kako bi se ostvarila jo vea korist? Drugi aspekt je, da li postoje
okolnosti koje ne nose prijetnje ve stvaraju pozitivne prilike? Na primjer, pad cijene dobara
ili usluga oslobaa odreene resurse koji se mogu upotrijebiti za neto drugo.
38/132
Uklanjanje rizika
Neke rizike je mogue tretirati ili svesti na prihvatljiv nivo samo ukoliko se odreena
aktivnost prekine. Treba napomenuti da opcija prekida aktivnosti moe biti ozbiljno
ograniena u javnom sektoru u poreenju sa privatnim sektorom. Niz aktivnosti se sprovodi u
javnom sektoru, iako su rizici toliko veliki, jer ne postoji drugi nain da se ishod, odnosno
rezultati neophodni za graane i ostvare. Ova opcija moe da bude naroito vana u
upravljanju projektima, ako je jasno da je odnos trokova i koristi odreenog projekta
neuravnoteen.
Rezidualni/preostali rizik i inherentni rizik
Razmiljanje o riziku esto se usredsreuje na rezidualni rizik (nivo rizika kad se uzmu u
obzir postojee kontrole koje ublauju rizike). Rezidualni rizik e, naravno, esto morati da se
ponovo procjenjuje npr. ako se kontrola prilagoava. Procjena oekivanog rezidualnog
rizika je neophodna za ocjenu predloenih kontrolnih aktivnosti.
Takoe, treba voditi rauna da se zabiljee informacije o inhrentnom riziku (nivo rizika u
sluaju nepostojanja kontrola i faktora koji ublaavaju rizike) Ako se ovo ne uradi, subjekat
nee znati kakva e biti njegova izloenost ako kontrola ne uspije. Poznavanje inherentnog
rizika takoe omoguava bolju upuenost u to da li postoji pretjerana kontrola. Ako je
inherentni rizik u okviru apetita rizika, resurse moda ne treba iriti da bi se taj rizik
kontrolisao. Potreba za posjedovanjem znanja o inherentnom i rezidualnom riziku, znai da je
procjena rizika faza u procesu upravljanja rizikom, koja se ne moe odvojiti od reagovanja na
rizik. Nivo do kojeg treba da se reaguje na rizik u zavisnosti je od informisanosti o
inherentnom riziku, dok adekvatna sredstva izabrana da se reaguje na rizik mogu da se
razmatraju, tek nakon to je rezidualni rizik procijenjen.
Apetit za rizikom
Koncept apetita rizika je vaan za razumijevanje i postizanje efektivnog upravljanja rizikom
i neophodno ga je razmotriti prije nego se pree na razmatranje, kako bi se na rizike moglo
reagovati. Ovaj koncept moe se posmatrati na vie naina, zavisno od toga da li je rizik
(nesigurnost) koji se razmatra prijetnja ili prilika.
Kada se razmatraju prijetnje, koncept apetita rizika obuhvata nivo izloenosti koji se smatra
prihvatljivim i opravdanim ukoliko se realizuje. U ovom smislu radi se o poreenju trokova
(finansijskih i drugih), ograniavanja rizika sa trokovima izloenosti, ukoliko izloenost
postane realnost i pronalaenju odgovarajue ravnotee.
Kada se razmatraju prilike ovaj koncept ukljuuje razmatranje spremnosti da se aktivno
izloimo riziku u cilju sticanja koristi od pruene prilike. U ovom smislu radi se o
uporeivanju vrijednosti (finansijske i druge), potencijalne koristi sa gubicima koji mogu
nastati (neki gubici mogu nastati sa i bez ostvarivanja koristi).
Treba napomenuti da je odreeni rizik neizbjean i subjekat nije u mogunosti da ga u
potpunosti dovede do prihvatljivog nivoa na primjer, mnogi subjekti moraju da prihvate da
postoji rizik od teroristike aktivnosti koji ne mogu da kontroliu. U ovom sluaju subjekat
mora da napravi planove o postupanju u vanrednim situacijama.
39/132
Neprihvatljiv rizik
Neprihvatljiv rizik u osnovi izaziva samo nepovoljne posljedice i njegovo ublaavanje u
najveem broju sluajeva oslanja se na planove o postupanju u vanrednim situacijama.
Navoenje da neki dogaaji predstavljaju neprihvatljiv rizik je jak signal koje rukovodstvo
alje da bi se poveala budnost u odnosu na njih i ojaale kontrole. U tom sluaju apetit rizika
je nula!
U bilo kom od ovih sluajeva apetit rizika najbolje e se izraziti kao serija granica, adekvatno
odobrenih od strane rukovodstva, to daje svakom organizacionom nivou jasne smjernice o
granicama rizika koji mogu da preuzmu, bilo da razmatraju prijetnju ili trokove kontrole ili
priliku i trokove pokuaja da se ona iskoristi. Ovo znai da e se apetit rizika izraavati u
istim terminima koji se koriste prilikom procjene rizika. Apetit rizika subjekta nije statian.
Rukovodstvo ima slobodu da odluuje o koliini rizika koji je spreman da preuzme u
zavisnosti od okolnosti u datom trenutku.
Kada je jednom odreen nivo apetita rizika, mogue je vriti procjenu ako su resursi na
odgovarajui nain usmjereni. Ako rizik ne odgovara dogovorenom apetitu rizika, sredstva se
mogu fokusirati na dovoenje na prihvatljiv nivo. Rizici koji su ve u okviru dogovorenog
prihvatljivog nivoa, mogu se procjenjivati da bi se vidjelo da li se resursi mogu prebaciti u
rizinije zone bez negativnih efekata.
Faza 4 Pregled i izvjetavanje o rizicima

Proces upravljanja rizikom treba biti podloan periodinim pregledima. Ovo e obezbijediti
da se aurira registar rizika, uzimajui u obzir stalne promjene u okruenju, promjene ciljeva,
prepoznavanje pojave novih rizika, dok drugi nestaju ili postaju manje znaajni u pogledu
prioriteta.
Praenje efektivnosti procesa je od velikog znaaja i subjekat treba da obezbijedi:
postojanje jasne odgovornosti za upravljanje posebnim rizikom ili podrujem

rizika.
nain izvjetavanja, koji e naglasiti promjene u prioritetima rizika i sve

sluajeve u kojima se rizicima ne upravlja efektivno.
da su u toku procedure koje e obezbijediti pregled efektivnosti cjelokupnog

procesa rizika.
da su uspostavljene metode za procjenu uinka procesa upravljanja rizikom i

uvedeni odgovarajui standardi uinka, na osnovu kojih se ovaj proces moe pregledati.
Upravljanje rizikom procjenjuje se i o njemu se izvjetava iz tri razloga:
da se prati da li se mijenja profil rizika;
da se stekne sigurnost da je upravljanje rizikom efektivno,
i da se identifikuje kada je neophodna dalja akcija.

Proces treba uspostaviti da bi se razmotrilo da li rizici jo postoje, da li su se pojavili novi
rizici, da li su se vjerovatnoa i uticaj rizika promijenili i da bi se izvijetavalo o znaajnim
promjenama kojima se prilagoavaju prioriteti rizika, i da bi se osigurala efektivnost kontrole.
Pored toga, cjelokupni proces upravljanja rizikom treba da bude podloan redovnom pregledu
40/132
da bi se osiguralo da je i dalje odgovrajui i efektivan. Pregled rizika i pregled procesa

upravljanja rizikom su procesi koji se meusobno razlikuju i jedan ne moe da slui kao
zamjena za drugi.
Pregled procesa treba da:
obezbijedi da se svi aspekti procesa upravljanja rizikom pregledaju najmanje jednom
godinje;
obezbijedi da su sami rizici podloni pregledu sa odgovarajuom uestalou (tako to
e obezbijediti i pregled rukovodstva i nezavisni pregled/revizorski);
obezbijedi upozorenje rukovodstvu o novim rizicima ili na promjene kod ve
identifikovanih rizika, tako da se na te promjene moe adekvatno reagovati.
Veliki broj alata i tehnika je na raspolaganju da pomogne ostvarivanju pregleda procesa:
Samoprocjena rizika (SPR) je tehnika koja je ve spominjana u identifikaciji rizika.

Ona takoe doprinosi pregledu procesa. Rezultati SPR se saoptavaju u procesu za
odravanje profila rizika na nivou cjelokupnog subjekta. (Ovaj proces se takoe
ponekad naziva i KSPR kontrola i samoprocjena rizika);
Upravljako izvjetavanje zahtijeva da se rukovodioci na razliitim nivoima
subjekta izvjetavaju prema gore (obino bar jednom godinje za finansijsku godinu,
i po potrebi kvartalno ili polugodinje) o onome to su uradili kako bi procedure rizika
i kontrole aurirali i prilagodili okolnostima u okviru oblasti za koje su odgovorni.
Ovaj proces je u skladu sa SPR. Rukovodioci mogu da koriste SPR kao sredstvo na
kojem e se zasnivati pripreme njihovih upravljakih izvjetaja.
Pored ovih formalnih sredstava, pojedinci, radne grupe i timovi treba stalno da uzimaju u
obzir rizina pitanja sa kojima se suoavaju u poslu koji obavljaju.
Rad unutranje revizije obezbjeuje vana, nezavisna i objektivna uvjeravanja o adekvatnosti
upravljanja rizicima i adekvatnosti kontrola i upravljanja. Unutranja revizija takoe moe da
se koristi od strane rukovodstva, kao struni interni konsultant za pomo u razvoju stratekog
procesa upravljanja rizikom subjekta. Ona ima irok pregled itavog niza aktivnosti koje
subjekat preduzima i preuzee neku formu procjene da potkrijepi svoje planiranje sistema i
procesa koji e biti revidirani. Meutim, vano je imati na umu da unutranja revizija nije
zamjena za vlasnitvo nad upravljanjem rizikom, niti zamjena za unutranji ugraeni sistem
pregleda, koji vre zaposleni koji imaju izvrnu odgovornost za ostvarivanje organizacionih
ciljeva.
Subjekat moe da ima specijalizovane timove za pregled i osiguranje koji su formirani u
odreene svrhe (npr. timovi za provjeru rauna, ili timovi za provjeru usaglaenosti pregleda).
Njihov rad doprinosi osiguranju dostupnosti sistemima rizika i kontrola koji se koriste u
subjektu.
41/132
6. COSO OKVIR
Uvod
COSO model koji je pomenut u Poglavlju 2 je okvir koji je postao popularna metoda za
sprovoenje i procjenu efikasnog sistema unutranje kontrole.
Unutranja kontrola se sastoji od pet meusobno povezanih komponenti, koje proizilaze iz
naina na koji rukovodstvo upravlja subjektom i integrisane su sa procesom upravljanja. Iako
se ove komponente primjenjuju na sve subjekte, manji subjekti mogu ih sprovoditi drugaije
nego vei. Njihove kontrole mogu biti manje formalne i manje struktuirane, ali mogu imati
efikasnu unutranju kontrolu.
Pet kljunih komponenti su:
kontrolno okruenje;
procjena rizika;
kontrolne aktivnosti;
informacije i komunikacije i
praenje kontrola.
Ovo je pet kljunih komponenti koje su kasnije poveane na osam jer su odreene
komponente razdvojene. Usmjeriemo panju na pet kljunih komponenti ali i na tri nove
ukljuene unutar originalnog modela.
Novi COSO okvir naglaava vanost identifikovanja i upravljanje rizicima irom subjekta i
sastoji se od osam komponenti:
1. Kontrolno okruenje;
2.Utvrivanje ciljeva;
3. Identifikovanje dogaaja;
4. Procjena rizika;
5. Odgovor na rizike
6. Kontrolne aktivnosti;
7. Informacije i komunikacije
8. Praenje.
6.1. Kontrolno okruenje

U skladu sa lanom 7 Zakona o sistemu unutanjih finansijskih kontrola u javnom sektoru,
kontrolno okruenje naglaava potrebu za:
1)
2)
3)
4)
linim i profesionalnim integritetom i etikim vrijednostima rukovodioca i zaposlenih;

nainom rukovoenja i upravljanja;
odreivanjem misija i ciljeva;
organizacionom strukturom, hijerarhijom u pogledu prenosa ovlaenja i
odgovornosti, pravima i obavezama i nivoima izvjetavanja;
42/132
5) pisanim pravilima i praksom upravljanja ljudskim resursima;

6) kompetentnou zaposlenih.
Kontrolno okruenje je veoma vana komponenta kulture organizacije, koja utie na svijest
zaposlenih o kontroli. Ono je osnova za sve druge komponente unutranje kontrole,
obezbjeujui disciplinu i strukturu.
Kontrolno okruenje predstavlja stav prema unutranjoj kontroli i svijesti o kontroli, koju
utvruju i odravaju rukovodioci i zaposleni u subjektu. Predstavlja proizvod upravljanja
rukovodstva, odnosno, filozofiju, stil i stav podrke, kao i strunost, etike vrijednosti,
integritet i moral zaposlenih u subjektu.
Na kontrolno okruenje utie i organizaciona struktura i odnosi vezani za odgovornost.
U nastavku se govori o tome kao je rukovodstvo odgovorno za stvaranje pozitivnog
kontrolnog okruenja i kako su zaposleni duni da prue podrku ovakvom okruenju.
Etike vrijednosti i integritet su kljuni elementi koji doprinose dobrom kontrolnom
okruenju.
Postoje standardi ponaanja koji ine okvir za ponaanje zaposlenih. Zaposleni se vode
etikim vrijednostima pri donoenju svih odluka.
Rukovodstvo podstie etike vrijednosti kroz:
Posveenost ozbiljnosti i pravednosti;

Priznavanje i potovanje zakona i politika;
Potovanje prema subjektu;
Davanje primjera kroz svoje ponaanje;
Posveenost to boljim rezultatima;
Potovanje prava zaposlenih i
Potovanje profesionalnih standarda.
Zaposleni u subjektu postupaju sa linim i profesionalnim integritetom, kad se pridravaju

etikih vrijednosti. Dok rukovodstvo ima odgovornost za uspostavljanje i predoavanje
etikih vrijednosti subjekta, odgovornost svih zaposlenih je da pokau integritet.
Rukovodstvo podstie integritet putem:
Donoenja i objavljivanja kodeksa ponaanja;

Potovanja etikih vrijednosti i kodeksa ponaanja subjekta;
Nagraivanja posveenosti zaposlenih etikim vrijednostima subjekta;
Uspostavljanja metoda za izvjetavanje o povredama etikog kodeksa i
Stalnog sprovoenja disciplinskih mjera za sve povrede etikog kodeksa.
Zaposleni treba da poznaju opte propise kojim se regulie etiko ponnje drvnih
slubenik, posebno kada je u pitanju izbjegvnje sukob interes, sprevnje prevre i
izvjetvnje o sumnjama o kurupciji, prevari i drugim nazakonitim radnjama. Rukovodilac
subjekta usvj interne procedure koje svki novozaposleni s potpisivnjem ugovor o rdu
dobij kao pravni akt (npr. kodeks ponnj, Zakon o dravnim slubenicima i
43/132
namjetenicima, odredbe ugovor o rdu) i dobija odgovrjuu obuku. Subjekti javnog

sektora u odreenim oblastima npr. policija, poreska uprava, crinska uprava i slino, treb d
imju posebne kodekse ponnj i posebnu obuku z svoje zposlene. Vno je d se za
svki sluj povrede, pokrene postupak kao pokazatelj odlunog stva rukovodstva.
Stav podrke predstavlja stav koji podstie eljeni ishod. S obizirom, da unutranja kontrola
prua rukovodstvu razumno uvjeravanje da se ostvaruje misija subjekta, stav rukovodstva
treba da bude takav da podrava unutranju kontrolu unutar subjekta.
Rukovodstvo treba da utvrdi ton kroz koji se naglaava znaaj unutranje kontrole.
Ovakav ton karakterie:
minimalno i ogranieno izbjegavanje korienja kontrola;

podrka za sprovoenje samoprocjene kontrola i unutranjih i spoljnih revizija;
reagovanje na pitanja koja se pojavljuju kao rezultat ocjena i revizija i
kontinuirana edukacija koja obezbjeuje da svi razumiju sistem unutranje kontrole, kao i
svoju ulogu u tom sistemu.
Misija predstavlja razlog postojanja organizacije. Ona prua osjeaj usmjerenosti i svrhe svim
zaposlenima u organizaciji, bez obzira na njihov poloaj i prua smjernicu za donoenje
vanih odluka. Tokom promjena, misija obezbeuje koheziju u organizaciji i pomae joj u
odravanju svog pravog kursa.
Misija subjekta treba da bude izjava, odobrena od strane rukovodstva iili organa upravljanja
organizacije. Rukovodstvo treba da zaposlenima predoi misiju organizacije i objasni kako
njihovi poslovi doprinose njenom ostvarivanju. Izjava o misiji bie najefektivnija ukoliko svi
zaposleni uvide da imaju lini udio u njoj.
Organizaciona struktura je okvir u kojem se sprovode planovi organizacije. Ona treba da
definie funkcionalne pod-jedinice organizacije, kao i njihov meusobni odnos.
Organizaciona ema treba da bude dostavljena svim zaposlenima kako bi im pomogla u
razumijevanju organizacije kao cjeline, odnose izmeu njenih razliitih komponenti, kao i
gdje se oni uklapaju u organizaciju. Rukovodstvo treba periodino da vri pregled
organizacione eme kako bi se uvjerilo da ona tano odslikava strukturu organizacije.
Rukovodstvo treba da delegira ovlaenja i odgovornost na nivou cijele organizacije.
Rukovodstvo je odgovorno za organizovanje ovlaenja i odgovornosti meu razliitim
funkcijama, kako bi obezbijedilo u razumnoj mjeri uvjeravanje da su poslovne aktivnosti u
skladu sa organizacionim ciljevima. Sa poveanim delegiranjem ovlaenja i odgovornosti,
postoji potreba i da se obezbjedi kvalifikovan i stalni nadzor, kao i praenje rezultata.
Nadzor na nivou organizacije pomae u obezbjeivanju da svi zaposleni budu svjesni svojih
dunosti i odgovornosti, kao i da znaju do koje mjere su odgovorni za aktivnosti.
Subjekat treba da ima unutranju organizacionu emu sa jasno definisanim radnim mjestima.
Svako radno mjesto treba da ima opis posla sa detaljima vezano za kljune zadatke,
odgovornosti i neophodne kvalifikacije i iskustvo. Organizaciona ema se redovno aurira
kako bi odraavala promjene regulative i ciljeva. Rukovodilac subjekta treba da obezbijedi da:
44/132
svaki zaposleni poznaje i razumije misiju i ciljeve subjekta i organizacione jedinice,

dunosti i oekivane rezultate,
svaki zaposleni ima mogunost za neophodnu obuku u vezi sa svojim zadacima,
svaki zaposleni ima mogunost sastanka sa nadreenim barem jednom godinje kako
bi razgovarali o ciljevima, rezultatima, razvoju karijere i iznijeli prijedloge za
poboljanje,
su svi zaposleni ukljueni u program razvoja ljudskih resursa vezano za njihova
iskustva, rezultate, ineresovanja, mogunosti za razvoj karijere i ciljeve subjekta,
Radna mjesta koja su posebno izloena riziku (npr. izloenost konfliktu interesa, pristup
gotovini i informacijama, posebna ovlaenja) trebaju biti identifikovana i potrebno je
sprovesti adekvatne kontrolne mjere, kao to je razdvajanje dunosti, dupli potpis, rotacija
zaposlenih, ogranienja mandata, nadgledanje i dr.
6.2. Upravljanje rizikom

Utvrivanje ciljeva na svim nivoima
Rizik treba procjeniti i njime upravljati kroz cijelu organizaciju da bi se identifikovali,
procjenili i pratili oni dogaaji koji bi mogli ugroziti ostvarivanje ciljeva subjekta. Za svaki
rizik koji se identifikuje, rukovodstvo treba da odlui da li da prihvati rizik, smanji rizik do
prihvatljivog nivoa ili izbjegne rizik.
Preduslov za upravljanje rizikom je aurirana procjena misije subjekta, specifinih i optih
ciljeva na svim nivoima i svim radnim mjestima, zajedno sa identifikovanjem neophodnih
resursa. Dobra praksa bi mogla da obuhvati:
transparentan proces za definisanje i prioritizaciju ciljeva i zadataka, to podrazumjeva

uee, posveenost i dogovor rukovodioca subjekta zajedno sa svim ostalim tijelima
koja imaju participativnu ulogu u moguem postizanju ciljeva;
uspostavljanje oekivanih standarda uinka zajedno sa sredstvima pomou kojih se
moe izmjeriti postizanje pomenutih standarda;
identifikaciju moguih opcija za postizanje ciljeva i dogovor o najboljoj opciji,
uzimajui u obzir unutranje i spoljne faktore;
jasna predvianja oekivanih aktivnosti i operativnih potreba;
identifikacija svih faktora ili spoljnih uticaja koji bi mogli uticati na postizanje ciljeva,
tj. identifikacija rizika koji bi mogli imati uticaj na postizanje ciljeva;
razmatranje kako bi se ovim rizicima moglo upravljati i dati kratak pregled plana
nepredvienih situacija ako je potrebno, ukoliko se odabrane opcije za postizanje
ciljeva pokau kao neuspjene iz bilo kog razloga;
dokumentovanje ciljeva, zadataka i planova subjekta i njihovo saoptavanje svim
relevantnim zaposlenenim unutar subjekta, kao i onima koji imaju interes ili ulogu
izvan subjekta.
Identifikacija i analiza rizika
45/132
Rukovodilac subjekta je odgovoran za identifikaciju i analizu kljunih rizika koji mogu uticati
na sposobnost subjekta da postigne ciljeve. Identifikacija rizika se sprovodi u odnosu na
ciljeve postavljene za sve znaajne poslovne procese i realizuje se tokom procesa planiranja
godinjeg budeta subjekta. Svi rizici treba da budu definisani zajedno sa mjerama za njihovu
kontrolu.
Rukovodilac subjekta treba da izradi i sprovede strategiju upravljanja rizicima, uz pomo lica
zaduenog za finansijsko upravljanje i kontrolu, a pomou koje upravlja kljunim rizicima i
odrava ih na prihvatljivom nivou. U ovom smislu, rukovodilac subjekta treba da uzme u
obzir sljedee:
prirodu i obuhvat rizika sa kojim se subjekat suoava;

vjerovatnou nastanka rizika;
uticaj rizika ukoliko nastane;
obuhvat i kategorije rizika za koje smatra da subjekat moe podnijeti;
sposobnost subjekta da umanji uestalost nastajanja rizika tako to e primjeniti
kljunu finansijsku i druge kontrole i
nedostatke sprovoenja odreenih kontrola u odnosu na prednosti dobijene
upravljanjem rizicima.
Rizici mogu biti opti za javni sektor i specifini za odreeni javni subjekat ili aktivnost ili
rezultat ostvarenja posebnog cilja ili strategije. Primjeri kljunih rizika koji mogu uticati na
subjekat mogu obuhvatiti:
netane ili zastarjele ciljeve

nepouzdano popisivanje imovine
znaajno restrukturiranje subjekta
prevaru i korupciju
usklaenost sa zakonima i regulativom
lano i pogreno izvjetavanje
promjenu politikog, ekonomskog, pravnog i socijalnog okruenja
adekvatnost kljunih finansijskih i upravljakih informacija
neadekvatnu zatitu imovine i informacija
neefikasno ulaganje ili korienje zastarjele tehnologije
neevidentirane obaveze
neovlaen pristup IT sistemima
kvar u raunovodstvenom sistemu
neadekvatno upravljanje dugom
nepouzdanu ili izgubljenu raunovodstvenu evidenciju
fiziko unitenje
neadekvatne usluge dobavljaa ili ovlaenih zastupnika
neefikasnu obradu
lo korisniki servis
gubitak ugleda
Ovaj spisak se stalno moe dopunjavati i subjekat treba da se fokusira na postavljanje

prioriteta i upravljanje kljunim rizicima kako bi postigao ciljeve. Vano je prepoznati da
46/132
rizike ne treba gledati sa negativne strane, jer bi se time mogla uguiti inicijativa i propustiti
potencijalna poboljanja ili prilike.
Pratei identifikaciju rizika, procjena uticaja takvih rizika se sprovodi u odnosu na
vjerovatnou nastanka rizika i mogueg negativnog uticaja na postizanje ciljeva subjekta.
Nakon identifikacije i analize rizika i utvrivanja prihvatanja rizika, sljedei korak je
preduzimanje mjera za njihovu kontrolu. Ovo obuhvata razmatranje trokovno isplative
akcije, koja se procjenjuje u odnosu na rangiranje rizika, vjerovatnou njihovog nastajanja i
uticaja. Predloena akcija koju treba preduzeti se zatim evidentira/mapira u odnosu na
specifini rizik, zajedno sa rokom za sprovoenje u odnosu na hitnost i lice koje je odreeno
kao odgovorno za upravljanje rizikom. Uzimajui u obzir adekvatnost sistema kontrole,
izbjegava se dupliranje resursa, jer se moe pokazati da je ve nekoliko identifikovanih rizika
efikasno kontrolisano.
Procjenjeni rizici se unose u registar rizika (Aneks 2a) subjekta, koji sadri poslovne ciljeve,
opis identifikovanih rizika, klasifikaciju, vjerovatnou nastanka rizika i mogui uticaj,
predviene mjere za kontrolu rizika i imena osoba odgovornih za njihovo sprovoenje.
Registar rizika se redovno pregleda, jer rizici koji utiu na subjekat rijetko ostaju statini i
stalno se mjenjaju.
Strategija upravljanja rizikom je sastavljena od podataka koji se nalaze u registru rizika.
Praenje ostvarenja ciljeva
Rukovodilac subjekta osigurava da :
je lice odgovorno za voenje registra rizika, lice za finansijsko upravljanje i kontrole,

imenovano i da mu je obezbijeena neophodna obuka, resursi i informacije,
je interna procedura koja se odnosi na identifikaciju i analizu rizika usvojena i
aurirana,
su zaposleni informisani o optim i specifinim ciljevima i oekivanim rezultatima
svake aktivnosti i radnog mjesta,
su ciljevi jasni i razumljivi, detaljni i precizni, usklaeni sa misijom subjekta, mjerljivi
i dokazivi, ambiciozni i znaajni i vremenski odreeni.
su ciljevi usklaeni sa regulativom, budetom i ljudskim resursima,
je praenje ciljeva obezbijeeno i da postoje mjere u sluaju da se ciljevi ne postignu,
se jednom godinje ili u sluaju promjena ciljeva, aktivnosti ili slino, sistematino
analizira vjerovatnoa materijalizacije i uticaja rizika, definie prihvatljiv rizik,
procjenjuju mjere kontrole, njihove slabosti ili cjelokupna kontrola i analiziraju nalazi
i imenuju vlasnici rizika.
6.3. Kontrolne aktivnosti

Kontrolne aktivnosti u irem smislu obuhvataju sve mjere, tj. politike, procedure i aktivnosti
usvojene od strane rukovodioca subjekta, kako bi se kontrolisali rizici koji mogu uticati na
47/132
postizanje ciljeva subjekta. Kako je kontrola osjetljiva na cost/benefit procjene, ljudske

greke, udruivanje zaposlenih koji pokuavaju da zaobiu kontrole, unutranja kontrola
moe pruiti samo razumnu, ali ne i apsolutnu garanciju.
Rukovodilac subjekta se smatra odgovornim i dunim za razvoj adekvatne kontrole, kojom se
obezbjeuje razumno uvjeravanje da se svrha, misija i ciljevi subjekta mogu postii, a rizici
pravilno kontrolisati.
Kontrolno okruenje oslikava posveenost i stav u odnosu na sprovoenje i odravanje
efektivne kontrole, utie na izradu i sprovoenje kontrolnih politika i procedura i odreuje
koliko je efektivna kontrola u smanjenju rizika i postizanju ciljeva.
Postojanje funkcije unutranje revizije ne umanjuje odgovornost rukovodioca subjekta kada je
rije o razvoju, sprovoenju i praenju efektivne kontrole. Unutranja revizija je sama po sebi
jedinstven dio cjelokupnog sistema unutranje kontrole, jer ocjenjuje efikasnost unutranje
kontrole kako bi rukovodilac subjekta znao do koje mjere se moe osloniti na kontrolu.
Kontrola je znaajna, ali ne i jedina odgovornost rukovodstva. Kontrola predstavlja samo
jedan od aspekata upravljanja subjektom. Rukovodstvo mora odluiti koju strategiju ili ciljeve
treba postaviti.
Kontrole su dinamine i podlone promjenama i moraju se razvijati tokom vremena, a mogu
se mijenjati na inicijativu rukovodstva ili kao odgovor na nalaze ili preporuke kako
unutranjih, tako i spoljnih revizora.
One se moraju prilagoditi tokom vremena kako bi odgovarale na spoljne faktore, rizike,
promjene u prioritetima i tehnolokim dostignuima. Rukovodilac subjekta treba da se
pobrine za redovan pregled adekvatnosti stukture kontrola, kako bi osigurao da odgovara
postojeim i promjenljivim zahtjevima kontrole i da je adekvatna za postizanje ciljeva i
strategija subjekta. Kontrola treba da bude ekonomina, zasnovana na riziku i da dodaje
vrijednost.
Kontrolu treba posmatrati vie kao komponentu unutar cijelog sistema, a ne izolovano.
Rijetko je treba gledati posebno, a vie u meusobnom odnosu sa ostalim planiranim ili
postojeim kontrolama. Nepostojanje kontrole u odreenom momentu, ne mora obavezno
znaiti i slabost ukoliko negdje drugo postoje kontrole koje efikasno nadoknauju njeno
nepostojanje.
Znaajno je to da trokovi sprovoenja kontrole ne prelaze dobijene koristi. Kontrola najee
uzima malo resursa i neadekvatan balans kontrole moe dovesti do neefikasnosti. Prevelika
kontrola nije samo neekonomina, ve moe dovesti i do neispunjenja ciljeva i zadataka.
Rukovodilac subjekta treba da procijeni trokove i benefite kontrole i sprovede one koje su
neophodne za postizanje ciljeva subjekta uz prihvatljiv rizik koji je postavio. Stoga, nivo i
primjena kontrole treba da budu zasnovani na pouzdanoj analizi rizika i proporcionalni
ukljuenom riziku.
Bitno je da se nakon izvrene kontrole moe jasno dokazati ta je kontrolisano, kada i ko je
kontrolisao. Jedan od moguih naina dokazivanja kontrole je i korienje liste za provjeru,
koja se zasniva na elektronskim dokumentima.
48/132
Da bi bila efektivna, kontrolu treba dosljedno primjenjivati. Kontrolu treba uspostaviti i

sprovesti tako da funkcionie dosljedno po planu tokom cijelog perioda, da je paljivo
sprovode svi zaposleni koji su ukljueni, a ne da se zaobie kada je kljuno osoblje odsutno ili
je obim posla prevelik. Vii rukovodioci ne bi smjeli da zaobiu kontrolu i svako odstupanje
od standardne procedure se mora opravdati, dokazati i blagovremeno saoptiti licu zaduenom
za finansijsko upravljanje i kontrolu.
Planiranje obuhvata odreivanje ciljeva i zadataka subjekta, zajedno sa identifikacijom
sredstava neophodnih za njihovo dostizanje. Dobra praksa za planiranje moe da obuhvati
slijedee:
transparentan proces za definisanje ciljeva i utvrivanje prioritetnih ciljeva i zadataka
to podrazumijeva razumijevanje, uee i posveenost zaposlenih;
jasna predvianja oekivanih aktivnosti i operativnih potreba;
identifikaciju rizika koji mogu uticati na postizanje ciljeva zajedno sa razmatranjem
naina na koji se moe upravljati rizicima;
uspostavljanje kriterijuma i indikatora na osnovu kojih se moe izmjeriti ostvarenje
ciljeva;
identifikaciju moguih opcija za postizanje ciljeva i dogovor o najboljoj opciji
uzimajui u obzir rizike;
kratak pregled plana nepredvienih situacija u sluaju da se rizik materijalizuje;
dokumentovanje ciljeva i planova subjekta i njihovo saoptavanje svim relevantnim
zaposlenima unutar subjekta, kao i onima koji imaju interese ili ulogu izvan subjekta.
treba da postoje srednjoroni ili detaljniji kratkoroni planovi kojima su odreeni
prioriteti i ciljevi za odreeni budetski period.
Vano je prepoznati da je planiranje stalan proces i da planovi nisu statini. Posebno treba da
postoji dovoljan broj koraka koje treba preduzeti da naglase i istrae neoekivane radnje i
zaponu korektivne akcije kako bi se obezbjedilo postizanje ciljeva.
Opte karakteristike kontrola

Blagovremene
Identifikuju uzrok
Otkrivaju probleme dovoljno rano da se ogranii

izloenost trokovima.
Pruaju razumno uvjeravanje postizanja namjeravanih
rezultata sa minimalnim trokovima sa najmanjim brojem
neeljenih efekata.
Pomau osobama da pokau odgovornost za dodjeljen
zadatak.
Smjetene gdje su najefektivnije.
Prihvatie promjene u procedurama, a nee morati da se
promijene.
Identifikuju ne samo problem, ve i uzrok.
Odgovarajue
Zadovoljavaju potrebe rukovodilaca.
Ekonomine
Odgovorne
Na pravom mjestu
Fleksibilne
Da bi kontrolne aktivnosti pravilno funkcionisale potrebno je uzeti u obzir slijedee:
49/132
dunosti su logiki razdvojene izmeu razliitih lica kako bi se smanjio rizik prevare
ili neadekvatnih aktivnosti;
rukovodstvo obezbjeuje zaposlenima adekvatnu obuku za kljune dunosti;
finansijsko usklaivanje se redovno odvija;
pristup operativnim sistemima je ogranien prema funkcionalnosti - na primjer pristup
samo za itanje dokumenata;
lozinke za operativne sisteme se redovno mijenjaju;
podaci se kopiraju i uvaju dnevno i van subjekta;
sainjavaju se dodatni izvjetaji radi informisanja rukovodstva o velikim finansijskim
transakcijama;
rukovodstvo svakog mjeseca prati ostvarene rezultate u odnosu na budet;
vre se redovne raunske provjere na uzorku transakcije.
Sljedee, kontrolne aktivnosti doprinose poboljanju kontrolnog okruenja:
dobar nadzor zaposlenih;

dokumentovane procedure;
aurnost u poslu i redovna usklaivanja;
mjeseni finansijski i operativni izvjetaji;
sastanci na kojima se raspravlja o mjesenim izvjetajima;
otvorena komunikacija sa zaposlenima na svim nivoima;
odravanje odgovarajueg nivoa zaposlenih;
50/132
6.3.1. Kategorije kontrola

Preventivne kontrole osmiljene da sprijeavaju pojavu neefikasnosti, propusta.greaka ili
slabosti. One ne mogu garantovati da se kontrolisani dogaaj nee pojaviti, ve one smanjuju
mogunost njegovog pojavljivanja.
Primjeri preventivnih kontrola ukljuuju: razdvajanje dunosti, postojanje procedura za
ovlaivanje i odobravanje, kontrolu pristupa imovini i sl.
Detektivne kontrole osmiljene da utvrde i isprave greke, nedostatke ili nepravilnosti. One
ne mogu da daju potpuno uvjeravanje, poto djeluju nakon pojavljivanja dogaaja ili nakon
to je ishod ve nastao, ali bi trebale da smanje rizik od neeljenih posljedica jer omoguavaju
preduzmanje dodatnih aktivnost. Detektivne kontrole su najefektivnije kada ine dio kruga
povratnih informacija u kojima se vri nadgledanje njihovih rezultata i koriste se radi
poboljanja procedure ili preventivnih kontrola.
Primjeri ovih kontrola ukljuuju: provjere nakon plaanja, verifikaciju zaliha i usaglaavanja
sa izvodima iz banke.
Direktivne kontrole osmiljene da prouzrokuju ili podstaknu aktivnosti i dogaaje
neophodne za postizanje ciljeva.
Primjeri ukljuuju: jasno definisanje politika, utvrivanje ciljeva i odgovarajue obuke
zaposlenih i adekvatan kadar..
Korektivne kontrole - osmiljene da isprave greke koje su utvrene.
Primjeri su planiranje postupanja u nepredvienim situacijama ili planiranje u svrhu oporavka
od katastrofe.
U praksi, navedene vrste kontrola se ne mogu jasno razdvojiti jedna od druge, pa jedna
kontrola moe funkcionisati tako da pokriva dvije ili vie funkcija. Na primjer, nadzor pokriva
sve etiri vrste kontrola.
6.3.2 Principi koje treba razmotriti u organizovanju odgovarajue kontrole

Da bi se poboljao sistem unutranje kontrole svaki subjekat treba da razmotri mogunost
uvoenja slijedeih primjera operativnih kontrola:
Pisane smjernice
Kljune politike i procedure treb d budu dokumentovne kko bi se osigurlo d su svi
zposleni koji uestvuju u procesu svjesni svojih odgovornosti i obveza i upueni kako da
izvrvju svoje zdtke. Instrukcije, procedure i uputstv treb d budu jsna, dostupne
svim koji ih tre i da se jasno vidi na koga se odnose. Uputstva morju biti redovno
pregledna, ko i procedure koje mogu biti unaprijeene ili zastarjele. Zposleni treb d
budu svjesni promjen i da nova uputstva pravilno implementiraju. Svaki dokument mora biti
kontrolisan, tako da postoji adekvatan trag o proceduralnim promjenama. Uputstva treb d
51/132
ukljue opise ko treba da izvri odreen zadatak, zjedno s opisom svih dokument i
kompjuterskih progrma koji se koriste.
Definisanje odgovornosti i delegiranje
Odgovornosti rukovodstv i svih zposlenih u vezi sa njihovom ulogom u postizanju ciljeva
subjekta morju biti jsno definisne. Delegiranjem ovlaenja i odgovornosti za pojedine
poslove i zadatke na druge zaposlene u subjektu, ne iskljuuje se odgovornost rukovodioca
subjekta i rukovodilaca na svim nivoima za poslove koje su delegirali. Delegiranje treb d
bude u pisanoj formi sa jsnim opisom poslov i zdtk, s precizno definisanim i
ogrnienim odgovornostima i ovlenjima, dok u nekim slujevim moe biti adekvatnije i
ekonominije korienje usluge drugih orgnizcij izvn subjekta za postizanje ciljev. U
ovom sluaju, vano je da su traene usluge i oekivani uinak jasno definisani u formalnom
sporazumu i da postoje odgovrjue procedure prenj, kako bi se osiguralo d orgnizcije
kojima su povjereni poslovi obvljju potrebne zdtke na odgovarajui nain.
Razdvajanje dunosti
Trebalo bi da postoji jasno razdvajanje dunosti ( kad god je mogue), za lica koja obavljaju
poslove pokretanja, odobravanja, plaanja i dr. U principu, nijedn pojedinc ne bi treblo d
im odgovornost z vie od jednog od ovih zdtk. Svki subjekat treb d pravilnikom o
unutranjoj orgnizciji, jsno utvrdi strukturu subjekta, uloge i odgovornosti svke jedinice i
svke posebne funkcije u toj jedinici ili rdnog mjesta.
52/132
Osjetljiva rdna mjest i rotacija

U okviru organizacije postoje rdna mjest koja zbog svoje prirode, sttusa, odgovornosti ili
specifinosti mogu biti osjetljiva rdna mjest, koj zhtijevju posebnu pnju zbog rizika
koji su povezni s propustom ili moguom zloupotrebom od strane zaposlenih na ovim
radnim mjestima. Subjekt treb d ogrnii broj ovih rdnih mjest uvoenjem podjele
dunosti. Gdje to nije mogue, zposleni na ovim rdnim mjestima treb d budu predmet
pojnog ndzora. Treb da postoje odgovarajue procedure kko bi se osigurla rotacija
zaposlenih na ovim radnim mjestima. Sttus i ndzor osjetljivih rdnih mjest treb d bude
predmet redovnog pregled da bi se osigurlo d su mjere odgovrjue.
6.3.3 Kljune oblasti kontrole

Kontrola zapoljavanja
Ukoliko eli da ostvari misiju i postigne ciljeve, rukovodilac subjekta mora da obezbijedi
adekvatno osoblje. Kontrola kod zapoljavanja treba da se fokusira na slijedee aspekte:
Treba da bude jasno utvren potreban broj izvrilaca, minimum obrazovnih zahtjeva i
profesionalno iskustvo ili kvalifikacije. Ovi zahjevi nisu statini i podloni su
promjenama kako se subjekat mijenja, tako da treba da podlijeu redovnom pregledu.
Osigurati transparentne postupke zapoljavanja i imenovanja zaposlenih, tko d budu

izabrani kandidati sa najboljim i odgovrjuim kvalifikacijama.
Slbosti u ljudskim resursima mogu da dovedu do loeg uprvljnj, greaka i

zloupotrebe, to moe d ugrozi efiksnost sistem finnsijskog uprvljnj i kontrole.
Uinak zposlenih u obavljanju njihovih dunosti treb redovno pregledti, da bi se
prepoznale slabosti i prednosti u cilju razmatranja sluajeva gdje su potrebna
poboljnja. Subjekat treb da razvije i saopti disciplinske procedure i procedure za
neefikasnost z one koji ne postupaju u skladu sa kodeksom ponnj ili iji rd ne
ispunjv oekivnj tokom odreenog period.
Subjekat bi trebo d osigur sistem obuke i posebnih kvalifikacija za pripremu

zaposlenih da prue oekivani nivo uinka u/ili izvrenja zadataka.
Raunovodstvene kontrole
Raunovodstvene procedure bi trebale da slijede zahtjeve utvrene u relevantnim propisima.
Rukovodilac subjekta treba da osigura da su svi zaposleni koji su ukljueni u raunovodstvene
poslove upoznati sa ovim zahtjevima. Procedure treba da budu adekvatne da osiguraju da je
svaki uraeni izvjetaj potpun, taan i pravovremen, i da su sve greke i propusti
identifikovani i korigovani na vrijeme. Treba da postoje redovni procesi usaglaavanja izmeu
rauna, glavne knjige, bankarskih podataka i da odobreni iznosi pomognu u osiguravanju da
su rauni tani, aurni i pravilno kontrolisani.
53/132
Finansijske i raunovodstvene procedure

Subjekat treba da izradi i odrava set internih finansijskih i raunovodstvenih procedura, koje
su u skladu sa delegiranim finansijskim i raunovodstvenim odgovornostima. Procedure i
principi mogu, ako je to potrebno, da ukljue detaljne smjernice u sljedeim oblastima:
sastavljanje finansijskih planova prihoda i rashoda,

priprema plana nabavki,
izvrenje javnih nabavki,
priprema planova dotacija,
priprema plana pozajmica /upravljanja javnim dugom i izdavanja garancija,
odobrenje plaanja,
priprema subvencija, dotacija i drugih transfera iz budetskog plana,
priprema prodaje, raspolaganja ili zamjene imovine,
priprema plana o koritenju tekue i stalne budetske rezerve,
preuzimanje obaveza na teret budeta,
izvrenje plaanja iz budeta,
evidentiranje i postupanje sa nepravilnostima,
planiranje likvidnosti,
zatita fizike imovine i dr.
Plaanja i naplate
Plaanja i naplate mogu da se odvijaju na razne naine. Na primjer:
elektronske metode bilo direktno ili sa bankovnog rauna;

plaanje naloga i
gotovina.
Bitno je da su plaanja izvrena onima koji imaju pravo da prime uplatu ili pomo. Subjekat
bi trebao da vodi ili ima pristup registru pojedinaca ili organizacija koje imaju pravo da prime
isplatu.
Prije vrenja plaanja, od osnovnog je znaaja da se izvre svi pravilni koraci, koji su u skladu
sa uspostavljenim procedurama.
Registracija
Subjekat mora da osigura da su podnosioci zahtjeva ili dobavljai na isti nain identifikovani,
da bi isplate mogle biti ispravne i blagovremene i da bi potraivanja i prihodi mogli da se
efektivno naplate.
Procedure i kontrole moraju biti uvedene za:
Registraciju/evidentiranje podataka kao to su imena, adrese, podaci iz banke i druge

znaajne informacije, na osnovu adekvatno priloenih dokaza o identitetu i prava da se
evidentira;
54/132
Identifikacioni broj treba da se navede i koristi tokom svih korespondencija, plaanja i

raunovodstva. Za svakog podnosioca zahtjeva treba da postoji jedinstven broj.
Odgovornost za odravanje registra, treba biti povjerena jedinici, koja je odvojena od
drugih jedinica za obraivanje i odobravanje plaanja ili jedinice odgovorne za
plaanje. Isti zaposleni ne moe da evidentira zahtjev, a onda da odobrava ili vri
plaanje za pojedinca ili organizaciju.
Promjene podataka iz registracije kao to su: imena, adrese ili bankovni rauni moraju
da se kontroliu, na osnovu priloenih odgovarajuih dokaza o promjeni. Treba da
postoje sline procedure koje bi obuhvatile proceduru prije registracije.
Korienje metoda elektronskih plaanja:
mora da postoji adekvatna kontrola pristupa bankovnim raunima i pratee opreme.

Korienje lozinke koja se redovno mijenja;
uzorci plaanja grupisani za elektronsko plaanje, treba da se provjere, kao i njihova
ispravnost, prije nego to se izvri elektronska uplata;
plaanja izvrena elektronskim putem, moraju blagovremeno da se usklade, u odnosu
na iznose koji su odobreni;
dodatne spoljne provjere trebale bi da se uzmu u obzir npr. provjera ogranienja
vrijednosti transakcija tokom perioda, ogranienja pojedinih podataka i ogranienje
vrste rauna na koju moemo izvriti uplatu;
kad god je mogue, neprenosivo plaanje treba da bude tako izvreno da je plaanje
ogranieno na bankovni raun primaoca. Potrebno je potvrditi identitet i potpis
primaoca;
Gotovina
U principu, kad god je mogue potrebno je izbjegavati metode plaanja i naplate u gotovom
novcu. Ukoliko se vri plaanje u gotovini, plaanje treba izvriti samo primaocu kome je
namijenjena. Potrebno je pribaviti dokaz o identitetu i potpis kojim se potvruje prijem. Pri
plaanju gotovinom od znaaja je:
da je svako mjesto gdje se dri gotovina ili rukuje gotovinom, obezbijeeno i
zatieno;
da se prijem odmah evidentira u dnevni registar;
evidencije se provjeravaju u odnosu na izvjetaje banke o plaanju i izjavama i
knjigama koje se vode vezano za gotovinu, a koje vode zaposleni koji su odvojeni od
mjesta prijema i isplate gotovine;
postoje redovne i nenajavljene provjere od strane rukovodstva o prijemu i rukovanju
gotovinom;
potvrdu o prijemu gotovine treba da izda lice koje je za te poslove zadueno;
gotovina koja nije prenijeta u banku ili koja se iz bilo kojeg razloga zadrava, treba da
bude zatiena na takav nain, da se onemogui otuenje ili pogreno korienje.
Avansi, plaanja i garancije
55/132
Kao opti prinicip, kad god je mogue treba izbjegavati avansno plaanje i ono bi trebalo da
bude izuzetak. Kada se izvre, potrebno je pribaviti neku vrstu garancije ili obezbjeenja u
sluaju da primalac ne uspije da ispuni obaveze ugovora ili ukoliko prestane sa radom.
Treba omoguiti da se iznos avansnog plaanja moe identifikovati u raunovodstvenim
knjigama u bilo koje vrijeme. Avansi trebaju biti zatvoreni nakon izvrenja konanog
plaanja.
Subjekat treba da utvrdi jasne procedure, koje se odnose na vrstu garancija, koje su
prihvatljive i iz kojih institucija te garancije potiu. Garancije bi trebalo da budu obezbijeene
dok su pod nadzorom subjekta.
Preplaeni iznosi
Opti princip koji treba usvojiti kada je preplata uinjena je taj, da preplaen iznos treba da se
povrati od primaoca to je prije mogue. Subjekat treba da evidentira preplaene iznose im
se otkriju. Aktivnosti preduzete na preplaenim iznosima treba dokumentovati i pratiti. Bilo
koji predlog za otpis preplaenog iznosa, trebalo bi da bude opravdan i slijedi odreene
procedure.
Dobavljai
Dugovanja bi trebala da budu evidentirana u glavnoj knjizi prije izvrenog plaanja. Sve
potencijalne obaveze koje mogu biti dug, trebalo bi prepoznati pravovremeno i blagovremeno
evidentirati u glavnu knjigu. Iznos obaveze bi trebao biti obraunat i odobren od strane
operativne jedinice prije zahtjeva za isplatu duga, koji se podnosi posebnoj organizacionoj
jedinici, koja nema nikakvu odgovornost za plaanje. Fakturu obino izdaje dobavlja
informiui o iznosu i razlozima zato je dolo do duga i precizirajui rok u kojem bi trebalo
dug platiti. Redovna poravnanja treba vriti izmeu iznosa evidentiranog u glavnoj knjizi i
podravajue dokumentacije. Iznos za plaanje treba redovno pregledati i bilo koji dodatni
iznos, kao to su kazne ili kamate, ispravno identifikovati i preraunati. Plaene iznose za
izmirenje duga treba blagovremeno evidentirati u glavnoj knjizi. Bilo koja dugovanja ili
preplaeni iznosi koji su izvreni prema naknadnom plaanju dobavljau, takoe bi trebalo
prepoznati i evidentirati. Dugovi koji nijesu plaeni u propisanom roku moraju biti
identifikovani, praeni i izmirivani. Glavna knjiga treba da obezbijedi izvjetaje o
neizmirenim dugovanjima po pojedinim dobavljaima i po starosti duga. Vei dugoroni
neizmireni iznosi trebali bi biti istaknuti. Ovu informaciju bi trebalo redovno pregledati i kada
je neophodno preduzeti aktivnosti. Trebalo bi uspostaviti procedure koje se bave dugoronim
neizmirenim obavezama, ukljuujui i potencijalnu mogunost pravnih aktivnosti.
Otpis nenaplativih potraivanja
Treba da postoje procedure za otpis potraivanja, koja nisu naplaena iz bilo kojeg razloga.
Kao osnovni princip, potraivanja bi trebalo naplaivati gdje je to praktino i ekonomski
mogue. Bilo koji prijedlog za akciju otpisa trebalo bi pravilno odobriti na odgovarajuem
nivou vlasti. Svi otpisi trebaju biti na vrijeme evidentirani i identifikovani u odnosu na dugove
u glavnoj knjizi kada je odobrenje dobijeno.
Fizike kontrole i zatita imovine
56/132
Adekvatne fizike i kontrole okruenja treba uspostaviti kako bi titile imovinu i informacije
subjekta. Nivo i jaina fizike kontrole trebalo bi da budu srazmjerni ukljuenim rizicima,
uticaju privremenog ili trajnog gubitka ili gubitka upotrebe sredstava ili informacija koje bi
trebalo da postoje na nivou subjekta i vjerovatnoi nastanka gubitka.
Kontrole pristupa mogu ukljuiti:
video nadzor
alarmne sisteme
legitimisanje
lozinke na raunarima
zatieni prostor u zgradama gdje se uvaju stvari od velike vrijednosti ili visokog
rizika
sefove i ormare otporne na vatru,
sisteme za sprjeavanje ili suzbijanje poara i poplava i dr.
Fizike provjere Popis
Trebalo bi da postoji redovna fizika provjera da se dobije uvjeravanje da sredstva postoje, da
su na pravom mjestu i da se koriste u svrhe za koje su namijenjena. Sva sredstva trebala bi da
budu evidentirana u popisnoj listi ili registru i da imaju jedinstveni inventarski broj. Podaci o
sredstvima treba da se evidentiraju po njihovom prijemu.
Trebalo bi da se vre redovne provjere u odnosu na popisne liste ili registar imovine, da bi se
potvrdilo da imovina i dalje postoji. Takoe, trebalo bi da se redovno provjerava, kako bi se
osiguralo da fizike kontrole funkcioniu kao to je predvieno.
Procedure za informacione sisteme
Subjekt treb d izradi i odrv set procedura za informcione sisteme. Prirod ovih
procedura treb d bude u skldu s stepenom utomtizcije u subjektu i nivoima rizik
povezanih s gubitkom korienja opreme i potencijlnim uticjima slujne ili nmjerne
zloupotrebe sistem, koji moe uticati n ostvrivanje ciljev subjekta. Zavisno od prirode
sistem u subjektu, procedure mogu obuhvatati:
strteke, orgnizciono uprvljke procedure i procedure praenja;

fiziku zatitu,
rzvoj sistem i aplikacione kontrole,
progrmirnje i odrvnje,
operacije,
telekomunikacije,
personlne runre, terminle i mree i
planiranje postupanja u hitnim sluajevima i oporavka u sluaju prirodnih katastrofa.
57/132
Javne nabavke (Aneks 3b)

Subjekat bi trebao da izradi i odrava procedure za javne nabavke, uspostavljajui procedure
za nabavku roba, radova i usluga u skladu sa propisima o javnim nabavkama. Osnovni
principi koje bi trebalo da razmotri subjekat pri vrenju javne nabavke su:
da se primjenjuju zakonom propisani postupci za javnu nabavku zavisno od vrijednosti

javne nabavke;
da postoji jasna podjela uloga i odgovornosti zaposlenih, koji su ukljueni u proces
javnih nabavki, kao to je specificiranje zahtjeva, davanje finansijskih ovlaenja i
stvaranje obaveza;
da postoji razdvajanje dunosti izmeu onih koji iniciraju kupovinu i onih koji
odobravaju realizaciju. Pored toga trebalo bi da postoji razdvajanje u toku procesa
nabavki izmeu lica koji naruuju, koji primaju robu i onih koji odobravaju plaanja;
Nabavka treba da se zasniva na dobijanju najbolje kombinacije cijene i kvaliteta koji
zadovoljava potrebe (vrijednost za novac);
Zahtjevi treba da budu navedeni od strane korisnika, ali bi predhodno trebalo da
postoje utvrene potrebe za robom, radovima i uslugama, prije nego to izvrenje
pone;
Poslovanje sa potencijalnim i stvarnim dobavljaima trebalo bi sprovoditi poteno,
nepristrasno i objektivno.
Pravne i strune savjete treba traiti kad je to neophodno.
Obrada transakcija
Sve transakcije treba da budu provjerene, kako bi se osiguralo da su potpune, pravilno
evidentirane i tano obraene. Posebno:
Transakcije bi trebalo evidentirati to je prije mogue.
Transakcije treba provjeravati tokom ciklusa obrade. Posebno kada je faktura ili
zahtjev primljen, trebalo bi izvriti detaljne provjere da se osigura da:
- Su robe ili usluge naruene i pruene shodno ugovoru ili sporazmu. U idealnom
sluaju bi trebalo da se narudbenica (otpremnica) podudara sa fakturom.
- Da zahtjev za pravo na pomo odgovara kriterijumima za sticanje prava i
regulatornim kriterijumima i da je podran odgovarajuim dokazom.
- Da je podnosilac fakture/zahtjeva identifikovan za plaanje i raunovodstvene
svrhe i da bi se osiguralo vrenje isplate samo stvarnim podnosiocima zahtjeva,
koji su registrovani za primanje odreenih prava.
- Da je zahtjev raunski taan, ukljuujui taan iznos pomoi ili stopu konverzije
valute ukoliko je primjenljiva.
Redovne provjere bi trebalo izvravati od strane osoblja nezavisno od onih koji su
odgovorni za obradu. Ove provjere mogu ukljuiti poreenja transakcija sa
dokumentacijom, kontrolu ukupne vrijednosti i ponovne provjere.
.
Ovlaivanje
Subjekat ne bi trebalo da napravi bilo kakav izdatak ili izvri bilo kakvo plaanje prije nego
to to bude propisno odobreno. Odobravanje plaanja ukljuuje potvrdu da:
58/132
postoje ovlaenja za usluge koje se naruuju ili zahtjev za pravo na pomo,

povjerilac ili podnosilac zahtjeva ima pravo na isplatu,
su obaveze koje povjerilac ili podnosilac zahtjeva moraju izvriti, preduzete ili je usluga
izvrena,
je naknada usklaena sa ugovorenom ili zahtjevom za pomo i da je iznos raunski taan,
se trokovi ostvaruju na teret odgovarajue budetske stavke,
su budetska sredstva raspoloiva i
plaanje nije predhodno izvreno (npr. dvostruko fakturisanje)
Sistemi ovlaivanja treba da budu uspostavljeni, tako da odgovaraju rizicima vezanim za
razliite vrste plaanja, koji bi mogli da budu ukljueni u nivo automatizacije u procesu. Ne
postoji jedinstven sistem koji bi odgovarao svim okolnostima, ali subjekat treba da razvije
sisteme koji uzimaju u obzir sljedea razmatranja i zahtjeve:
Potrebu za apsolutnim razumijevanjem uloga i odgovornosti u svakoj fazi procesa,
zajedno sa potrebom za detaljnim pisanim proceduruma za prijem, evidentiranje i obradu
zahtjeva za plaanje;
Odgovarajue razdvajanje dunosti tako da nijedan pojedinac ne moe kontrolisati sve
aspekte procesa plaanja;
Potrebu za redovnim nadzorom slubenika odgovornih za ovlaivanje;
Potrebu da slubenici za ovlaivanje imaju uspostavljene kontrolne procedure (kontrolne
liste), koje bi trebalo da se sprovedu da bi se potvrdilo da je plaanje validno i ispravno.
Nivo i vrste provjera koje bi trebalo izvriti zavisie od iznosa automatizovanih provjera
koje postoje u tom procesu,
Svaki in ovlaivanja treba da bude evidentiran. Slubenik za ovlaivanje bi trebao da
potpie svaku listu za provjeru/zahtjev kao ovlaenje i/ili da ovo potvrdi ako se
ovlaenje daje putem automatizovanog sistema;
Tamo gdje postoje automatizovani sistemi, trebalo bi naglasiti potrebu za ovlaivanjem i
razdvajanjem dunosti tokom unosa stalnih podataka u sisteme, kao to su stopa
pomoi/plaanja, stopa konverzije valute ili kamatne stope, naroito tamo gdje one mogu
biti promjenljive ili predmet redovnih promjena.
Mogu postojati dodatne kontrolne procedure, koje bi trebalo da budu usvojene za bilo koje
plaanje koje se vri unaprijed, prije ostvarivanja prava na to ili prije pruanja usluga. Na
primjer, za ovakve isplate moe se traiti odgovarajue obezbjeenje ili garancija prije
nego to se izvri plaanje.
Dokumentacija i revizorski tragovi
Detalje o informacijama i izvrenim transakcijama treba pravilno dokumentovati i uvati.
Dokumentacija se moe uvati u papirnoj, elektronskoj ili drugoj formi, koja je u skladu sa
vaeom regulativom. Ovo bi trebalo da pomogne da se obezbijedi da:
Postoji adekvatna podrka za aktivnosti,
59/132
Postoji kontinuitet poslovanja u sluaju prekida ili odlaska kljunog osoblja,

Dokumentacija mora da se uva u dobrom stanju, tako da je lako pronai kada je potrebno
i da je dostupna samo onim zaposlenima koji imaju ovlaenja. Subjekat mora da razvije
odgovarajui sistem arhiviranja. Sve relevantne informacije treba da budu odloene i
sauvane u registrovanom dosijeu, koji je jedinstveno identifikovan, i moe biti oznaen
i preuzet kad je to potrebno. Dosijea i dokumenta treba da se klasifikuju u skladu sa
zahtjevima drave. Subjekat bi morao da razvije odgovarajuu proceduru za formiranje,
odravanje i uvanje dokumenatcije ili dosijea, zavisno od njihove klasifikacije.
Finansijska kontrola i kontrola dokumentacije mogla bi da se pobolja upotrebom
standardne dokumentacije i obrazaca. Ovo se takoe moe sprovesti u skladu sa
procedurama i zakonskim zahtjevima. Subjekat treba da osigura da obrasci koji se
koriste za finansijske transakcije obuhvataju odgovarajue zakonske norme koje bi
podnosilac zahtjeva trebao da svojim potpisom potvrdi da je proitao, da je svjestan ta
je potpisao i da se sa tim slae.
Obrasci i dokumenta treba da budu izraeni tako da budu to je mogue potpuniji i
jednostavniji za upotrebu. Trebalo bi da postoji odgovarajua ravnotea izmeu potreba
pojedinca i tijela koje popunjava obrasce i potreba organizacije koja e obraditi obrazac.
Posebno treba obratiti panju na formu obrazaca koja e biti upotrijebljena za unos
podataka u raunarski sistem, tako da je obrazac u skladu sa izgledom i formatom
kompjuterskog ulaznog ekrana i obratno.
Dokumentacija treba da omogui zaposlenima, unutranjim i eksternim revizorima i
drugim tijelima da prate tok operacija i transakcija u svim fazama. Trebalo bi da bude
mogue pratiti transakcije od zbirnih iznosa do pojedinanih detalja i obrnuto, i
identifikovati u zapisnicima bilo kakve greke, zloupotrebe i nezadovoljavajui rad. Trag
bi trebao da postoji i da se odrava bez obzira da li su podravajui sistemi elektronski ili
runi,.
Dokumenta, dosijea, finansijski izvjetaji moraju da se uvaju na nain koji je u skladu sa
nacionalnim i meunarodnim dokumentima i pravilima uvanja podataka i zahtjeva.
Prilikom utvrivanja uvanja evidencija mora se uzeti u obzir sljedee:
Zakonski zahtjevi,
Zahtjevi revizorskih tijela i eksternih institucija,
Osjetljivost i klasifikacija dokumenata ili podataka,
Potencijalni uticaj na smjetaj, prostor i kapacitet skladitenja kompjuterskih podataka,
Mogunost korienja objekata za arhiviranje,
Administrativna jednostavnost za preuzimanje i korienje arhiviranih dosijea (datoteka)
ili podataka, ako je potrebno,
Bezbjednost evidencije i podataka koji su arhivirani,
60/132
Mogunost uvanja evidencija i podataka u isplativijim oblicima npr. mikrofilmovanje,

tehnologije skeniranja,
Potencijalni trokovi i rizici, ako originalnu dokumentaciju nije mogue preuzeti ili
obezbijediti npr. u sluaju pravnih aktivnosti.
6.4. Informacije i komunikacije

Rukovodstvo treba da uspostavi odgovarajue sisteme informisanja i da saoptava
zaposlenima relevantne informacije.
Relevantne informacije se moraju identifikovati, zabiljeiti i saoptiti u formi i rokovima
koji omoguavaju zaposlenima da izvravaju svoje dunosti.
Informacioni sistemi prave izvjetaje koji sadre informacije vezane za poslovanje, finansije i
usklaenost, koji omoguavaju voenje i kontrolisanje poslovanja. Oni se bave ne samo
podacima prikupljenim unutar subjekta, ve i informacijama o spoljnim dogaanjima,
aktivnostima i uslovima koji su neophodni za informisano donoenje odluka u poslovanju i
spoljanje izvjetavanje.
Efektivna komunikacija mora obuhvatiti iri smisao, i tei prema gore i dolje, kroz cijeli
subjekat. Svi zaposleni moraju dobiti jasnu poruku od strane rukovodstva na najviem nivou
da se odgovoronosti za kontrole moraju ozbiljno shvatiti.
Oni moraju razumjeti svoju ulogu u sistemu unutranje kontrole i kako njihove pojedinane
aktivnosti imaju uticaj na rad drugih. Oni moraju imati nain da znaajne informacije prenesu
nadreenima. Takoe, mora da postoji i efektivna komunikacija sa spoljnim partnerima, kao
to su klijenti, dobavljai i regulatori.
Informacije i komunikacije vezane za poslovanje subjekta stvorie mogunost procjene
urednosti, etike, ekonominosti, efikasnosti i efektivnosti poslovanja. Informacije i
komunikacije su osnova za ispunjenje svih ciljeva unutranje kontrole.
Informacije
Preduslov za pouzdane i znaajne informacije je brzo biljeenje i pravilna klasifikacija
transakcija i dogaaja.
Vane informacije treba da se identifikuju, zabiljee i prenesu u obliku i rokovima koji
omoguavaju zaposlenima da sprovode unutranje kontrole i druga zaduenja (blagovremeno
saoptavanje pravim licima). Zbog toga, sistem unutranje kontrole, kao takav i sve
transakcije i znaajni dogaaji moraju biti u potpunosti dokumentovani.
Na primjer, jedan od ciljeva unutranje kontrole je ispunjenje odgovornosti prema javnosti. To
se moe postii razvijanjem i odravanjem pouzdanih i znaajnih finansijskih i nefinansijskih
informacija i njihovo saoptavanje u godinjim izvjetajima.
61/132
U mnogim sluajevima, odreene informacije treba obezbijediti ili saoptiti radi usklaivanja
sa zakonima i regulativom. Informacije su potrebne na svim nivoima subjekta kako bi se
uspostavile efikasne unutranje kontrole i postigli ciljevi subjekta. Zbog toga je potrebno
napraviti spisak znaajnih, pouzdanih i odgovarajuih informacija koje je potrebno
identifikovati, zabiljeiti i saoptiti u obliku i vremenskom okviru koji omoguava
zaposlenima da sprovode unutranje kontrole i druge dunosti.
Transakcije i dogaaji se moraju blagovremeno zabiljeiti nakon njihovog nastanka, ukoliko
su informacije relevantne i vrijedne rukovodstvu u kontrolisanju poslovanja i donoenju
odluka. Ovo se odnosi na itav proces ili ciklus transakcije ili dogaaja, ukljuujui iniciranje
i odobrenja, sve faze u procesu i njihova zavrna klasifikacija u zbirnim izvjetajima. Takoe,
to se odnosi i na blagovremeno auriranje svih dokumenata kako bi se sauvao njihov znaaj.
Pravilna klasifikacija transakcija i dogaaja je potrebna kako bi se osiguralo da rukovodstvo
posjeduje pouzdane informacije. To znai organizovanje, kategorizacija i oblikovanje
informacija koje slue za pripremu izvjetaja, planova i finansijskih izvjetaja.
Na sposobnost rukovodstva da donese adekvatne odluke utie kvalitet informacija koji
podrazumijeva da su informacije:
adekvatne (sadre li traenu informaciju?);
blagovremene (da li su dostupne kada su potrebne?);
vaee (najnovije dostupne informacije?);
precizne (da li su tane?);
dostupne (mogu li ih relevantne strane lako pronai?).
Da bi se pomoglo pri obezbjeenju kvaliteta informisanja i izvjetavanja, sprovoenju
kontrolnih aktivnosti i odgovornosti, i da praenje bude efikasnije i efektivnije, sistemi
unutranjih kontrola kao takvi i sve transakcije i znaajni dogaaji moraju biti u potpunosti i
jasno dokumentovani (npr. dijagrami i opisi). Ova dokumentacija treba da bude lako dostupna
za pregled.
Komunikacije
Informacija je osnova komunikacije, koja mora zadovoljiti potrebe grupe pojedinaca,
omoguavajui im da efektivno sprovode svoje obaveze.
Jedan od najkritinijih komunikacionih kanala je onaj izmeu rukovodstva i zaposlenih.
Rukovodstvo mora biti upoznato sa radnim uinkom, razvojem, rizicima i funkcionisanju
unutranje kontrole i drugim znaajnim dogaajima i pitanjima. Po istom principu,
rukovodstvo bi trebalo da saopti zaposlenima koje informacije su mu potrebne i da
obezbijedi povratne informacije. Ovo ukljuuje jasnu izjavu o filozofiji i pristupu subjekta
unutranjim kontrolama i delegiranju ovlaenja.
Komunikacija treba da podigne svijesti o vanosti i znaaju efektivne unutranje kontrole,
saopti apetit za rizikom subjekta i tolerisanje rizika i da zaposleni budu svjesni svojih uloga i
odgovornosti u izvravanju i podravanju elemenata unutranje kontrole.
Pored unutranje komunikacije, rukovodstvo treba da obezbijedi postojanje adekvatnih
naina komunikacije sa spoljnim stranama, kao i dobijanja informacija od istih, jer spoljne
62/132
komunikacije mogu da obezbijede input koji moe imati veoma znaajan uticaj do kog obima
subjekat postie svoje ciljeve.
Na osnovu inputa od unutranjih i spoljnih komunikacija, rukovodstvo mora da preduzme
neohodne aktivnosti i da ih blagovremeno prati.
Praenje poslovanja i upravljanje informacijama
Rukovodilac subjekta i rukovodstvo na svim nivoima moraju postaviti ili osigurati
informacioni sistem koji daje jasne, tane i blagovremene informacije o moguim
ostvarenjima kljunih ciljeva. Ove informacije treba da ukljue bilo koje korektivne aktivnosti
koje se smatraju neophodnim.
Praenje poslovanja i informisanje rukovodstva moe biti u obliku:
statistike,
izvjetaja budetskih izdataka,
izvjetaja o zaposlenima i njihovom broju,
analize trokova odjeljenja, produktivnosti ili analize vrijednosti za novac,
raunovodstvenih informacija,ukljuujui informaciju o upravljanju dugom,
analize podataka,
izvrenja kljunih indikatora,
izvjetaja, npr. izvjetaj o zatiti od incidenata, izvjetaji o provjeri popisa imovine.
Upravljanje informacijom bi trebalo redovno pregledati, kako bi se osiguralo da ona ostaje
relevantna i da se koristi onako kako je predvieno.
Prevare i nepravilnosti
Procedure koje se bave prevarama i nepravilnostima treba da budu u skladu sa relevantnim
zakonima. Rukovodilac subjekta treba da razvije izjavu o politici prevare koja se saoptava
svim zaposlenima, a gdje je neophodno i izvan organizacije. Ova izjava (iskaz) treba jasno da
promovie kulturu anti-prevare i zalaganje za etiko ponaanje. Zaposlene treba podsticati ili
obavezati da su duni da prijave bilo koju sumnju na aktivnost prevare.
Politika prevare treba biti podrana planom odgovora na prevaru, koji bi trebao da navede
aktivnosti koje e biti preduzete u sluaju da je prevara ili potencijalna prevara otkrivena.
Zahtijevane aktivnosti treba da budu blagovremene i efikasno da pokuaju i osiguraju da su
potencijalni gubici umanjeni i da su anse za uspjenu istragu poveane. Planom je
neophodno napraviti razliku izmeu prevare poinjene unutar organizacije od spoljnih strana
ili tamo gdje postoji tajni dogovor izmeu unutranjih i spoljnih strana.
Planom bi trebalo odrediti obim i ogranienja ovlaenja slubenika da djeluju ukoliko je
potencijalna prevara otkrivena. Plan bi takoe trebao da identifikuje dravne organe koje bi
trebalo kontaktirati ili ukljuiti.
Ukoliko se prevara poini, subjekti treba da urade analizu razloga zato je dolo do prevare,
ispitaju da li postoje bilo koji drugi slini sluajevi i treba li da naprave neophodne izmjene u
63/132
sistemima i procedurama kako bi sprijeili prevare sline prirode koje bi se desile u

budunosti.
Korektivne aktivnosti
Rukovodilac subjekta mora da usvoji formalne procedure za sve rukovodioce i zaposlene,
kojima se utvruje odgovornost da izvjetavaju o bilo kojim slabostima sistema finansijskog
upravljanja i kontrola viim rukovodiocima ili licu zaduenom za FMC i da se bavi
prigovorima i pitanjima klijenata ili drugih organa, kako bi se osiguralo da su sva pitanja koja
se mogu odnositi na slabosti sistema finansijskog upravljanja i kontrola rijeena i otklonjena.
6.5. Praenje
Svrha praenja je utvrivanje da li su unutranje kontrole adekvatno uspostavljene, izvrene i
efektivne. Unutranja kontrola je adekvatno uspostavljena i pravilno izvrena ukoliko svih pet
elemenata unutranje kontrole (kontrolno okruenje, procjena rizika, kontrolne aktivnosti,
informacije i komunikacije, i praenje) postoje i funkcioniu kako je i osmiljeno.
Potrebno je vriti praenje sistema unutranje kontrole proces koji procjenjuje kvalitet
uinka sistema tokom perioda. Ovo se postie putem stalnog praenja aktivnosti, odvojenih
evaluacija ili kombinacije navedenog.
Stalno praenje se odvije tokom operacija. Ono ukljuuje redovne aktivnosti upravljanja i
nadgledanja i druge aktivnosti koje zaposleni preduzimaju u obavljanju dunosti.
Obuhvat i uestalost odvojenih procjena prvenstveno zavise od procjene rizika i efektivnosti
stalnih procedura praenja. Potrebno je obavijestiti vii nivo o nedostacima unutranje
kontrole i ozbiljna pitanja treba prenijeti viem rukovodstvu i odboru.
Ovdje unutranja revizija ima znaajnu ulogu. Ona treba da vri revzije nad sistemima koji su
na osnovu procjene rizika identifikovani kao prioriteti.
Vrste praenja
Redovan pregled registra rizika u odnosu na promjene ciljeva, unutranje i spoljanje
okruenje unutranji akt o uspostavljanju i odravanju registra rizika treba da
obezbijedi redovan pregled od strane rukovodioca subjekta. S obzirom da registar rizika
oslikava sistematski pristup upravljanja rizikom, bilo koje promjene u unutranjem ili
spoljanjem okruenju i ciljevima mogu pruiti razlog za preduzimanje srazmjernih
mjera koje e se pozabaviti promjenama u riziku. Rukovodilac subjekta je odgovoran za
dostizanje ciljeva; rukovodilac postavlja prihvatljive rizike i usvaja adekvatne mjere za
kontrolu.
Unutranji sistem informacija i komunikacija treba da obezbijedi rukovodiocu subjekta,
redovne i tekue informacije u pisanoj ili usmenoj formi vezano za dostizanje ciljeva, a
koje e omoguiti blagovremeno reagovanje i preduzimanje korektivnih mjera.
64/132
Upitnici za samoprocjenu mogu se koristiti i obino ih priprema rukovodei i vii kadar

subjekta. Problem je to se oni sprovode jednom godinje i tokom vremena, kontrole
mogu oslabiti. Takoe rezultat moda ne odraava tane okolnosti jer rukovodioci
moda nisu objektivni u odgovorima.
Razgovori sa zaposlenima mogu otkriti slabosti unutranje kontrole i pruiti prijedloge o
moguim poboljanjima. Ne moe se dovoljno naglasiti koliko je znaajna stavka
ukljuenja zaposlenih u unutranju kontrolu.
Druge vrste praenja su tekue provjere i provjere na licu mjesta i drugi dokazi obavljanja
unutranje kontrole, poreenja razliitih baza podataka, postavljanje referentnih taaka u
obliku poreenja radnog uinka sa drugim subjektima, itd.
Rukovodilac subjekta treba da dobija izvjetaje o neusklaenosti sa uspostavljenim
pravilima i izvjetajima o nepravilnostima.
Specifian oblik praenja rukovodiocu subjekta obezbeuje unutranji revizor, koji u odnosu
na njegov integritet i korienje strunih smjernica, ocjenjuje prema sopstvenoj analizi rizika,
efektivnost sistema unutranjih kontrola, identifikuje slabosti i daje preporuke za poboljanje.
Rukovodilac subjekta treba da:
Odrava sastanke sa unutranjim revizorima, kako bi raspravljao i prihvatio njihov
godinji plan revizije,
Proita i sloi se sa izvjetajima revizora i
Razmotri sve znaajnije preporuke.
65/132
7. PREGLED UNUTRANJE KONTROLE

Uvod
Finansijsko upravljanje i kntrola (FMC) je najznaajniji dio unutranje kontrole, jer ono utie
na sve aktivnosti subjekta. U upravljanju finansijama javnog sektora velika panja posveuje
se konceptu i aktivnostima finansijske kontrole. Svi rukovodioci imaju obavezu i dunost da
finansijskom kontrolom obezbijede najbolje korienje resursa, kako bi umanjili gubitak,
rasipanje i zloupotrebu imovine, krau i korupciju.
Nema sumnje da Crna Gora ve posjeduje odreen nivo finansijske kontrole koja se sprovodi
unutar subjekata javnog sektora, saglasno Zakonu o budetu i Uputstvu o radu dravnog
trezora.
Usvajanje Zakona o sistemu unutranjih finansijskih kontrola u javnom sektoru, predstavlja
prepoznavanje potrebe za promjenama, kako bi subjekti javnog sektora preuzeli veu ulogu u
upravljanju finansijama, na nain to e poveati decentralizaciju, poboljati upravljaku
odgovornost i uspostaviti unutranju reviziju da pregleda njihov sistem finansijske kontrole.
Efikasno upravljanje javnim finansijama je znaajno radi stvaranja povjerenja, transparentosti
i postizanja konsenzusa izmeu Vlade i graana.
Da bi se poboljao sistem unutranje kontrole, a saglasno Zakonu o sistemu unutranjih
finasijskih kontrola u javnom sektoru i Pravilniku o nainu i postupku uspostavljanja i
sprovoenja finansijskog upravljanja i kontrola, neophodno je da svi subjekti usvoje formalan
FMC okvir koji ukljuuje detaljne procedure za sva glavna finansijska pitanja. Ova interna
pravila i procedure bie radni dokument, koji treba redovno da se aurira, kako bi zadovoljio
potrebe subjekata.
Da bi se postiglo efektivno finansijsko upravljanje i kontrola u javnom sektoru, osnovno je da
subjekti usmjere panju na razvoj slijedeih kljunih oblasti finansijskog upravljanja:
1
Finansijske regulative,
Finansijsko planiranje,
Finansijski pregled i praenje,
Finansijska kontrola,
Finansijske informacije,
Finansijska svijest.
7.1. Trenutno stanje finansijskog upravljanja i kontrola - FMC

Da bi se poboljao sistem FMC-a, a u skladu sa lanom 4 Pravilnika o nainu i postupku
uspostavljanja i sprovoenja finansijskog upravljanja i kontrola, potrebno je donijeti plan za
uspostavljanje finansijskog upravljanja i kontrola, koji e pruiti osnovu za promjenu i
66/129
identifikovati kljune aktivnosti koje treba preduzeti., kako bi poboljali FMC okvir da bi bio
odgovarajui i usklaen sa najboljim praksama zemalja EU.
Da bi se identifikovalo trenutno stanje finansijskog upravljanja i kontrole (FMC) potrebno je
da svaki subjekat izvri samoprocjenu FMC procesa unutar subjekta. Samoprocjenom FMC
procesa, subjekat treba da identifikuje da li ima adekvatan FMC okvir sa finansijskim
procedurama i politikama kako bi obezbijedio da funkcioniu kao to je predvieno i da
pomau subjektu u dostizanju njegovih ciljeva i zadataka. Primjeri finansijskih procedure i
politika koje treba da postoje, ukljuuju finansijsko planiranje aktivnosti, upravljanje
imovinom, pripremu i izvrenje budeta, transakcije obrauna i isplate zarada, informacione
raunovodstvene sisteme, gotovinske aktivnosti, finansijsko izvjetavanja i praenje, i
kapitalne programe. Sve ove procedure i okvir za FMC trebaju biti razvijeni u obliku internih
pravila i procedura za FMC.
Nakon zavretka samoprocjene FMC, potrebno je napisati izvjetaj koji sadri rezultate
samoprocjene/pregleda unutranje kontrole. Izvjetaj treba da sadri spisak preporuka i
akcioni plan za rjeavanje utvrenih nedostataka unutranjih kontrola. Preporuke e
zahtijevati pripremu internih pravila i procedura za FMC koje ukljuuju razliite finansijske
procedure koje obuhvataju sva finansijska pitanja unutar subjekta. Ukoliko se preporuke
prihvate, potrebno je dogovoriti rokove i lica zaduena za sprovoenje aktivnosti.
Rezultat pregleda e takoe initi osnovu za godinji izvjetaj (upitnik o samoprocjeni) koji se
priprema u skladu sa lanom 15 Zakona o PIFC-u. Do kraja januara svi subjekti moraju
podnositi izvjetaj CHU o aktivnostima vezanim za uspostavljanje i razvoj finansijskog
upravljanja i kontrole.
Ovaj pristup je samo vodi i moe se mijenjati po potrebi kako bi zadovoljio karakteristike,
okolnosti i zahtjeve subjekta.
Svaki subjekat treba da razvije sopstvena interna pravila i procedure za FMC kako bi se u iste
ukljuile politike, procedure i smjernice. Ne postoji standardni model unutranje kontrole
tako da je zadatak svakog subjekta da odlui ta je za njega odgovarajue.
Interna pravila i procedure za FMC treba da ukljue specifine informacije koje odraavaju
stepen posveenosti subjekta, kao to je osnivanje radne grupe, imenovanje rukovodioca za
FMC, spisak glavnih finansijskih sistema i procesa, procedure za sve finansijske procese,
izvjetavanje, finansijski pregled i praenje.
Nakon to unutranja revizija postane operativna, interna pravila i procedure za FMC mogu
da se koriste u procesu revizije radi procjene efektivnosti unutranjih kontrola.
Unutanje kontrole su dio svakodnevnog poslovanja. Kontrole koje su razvili rukovodioci i
koji ih sprovode zajedno sa zaposlenima predstavljaju sutinu unutranje kontrole. Procedure
pomau da se obezbijedi pravilno dokumentovanje kontrola i da kontrole funkcioniu kako
treba.
Cilj nije da svaka osoba postane strunjak za unutranju kontrolu, ve da se povea svijest i
razumijevanje unutranjih kontrola. U stvari, jedini najznaajniji faktor uspjeha u unutranjoj
kontroli je vii nivo individualnog razumijevanja i shvatanja. Zbog toga, od kljunog je
znaaja da je svaki rukovodilac u mogunosti da identifikuje unutranje kontrole koje postoje
67/132
u njihovim organizacionim jedinicama. Svi rukovodioci su odgovorni za poznavanje koje

unutranje kontrole postoje i kako da ocijene njihovu efektivnost.
Uspjean sistem unutranje kontrole e pomoi protoku finansijskih procesa i poboljati nivo i
kvalitet naih usluga.
Cilj Procjena stanja sistema finansijskog upravljanja i kontrole

Preporuen opti pristup samoprocjene/pregleda unutranje kontrole ukljuuje pet glavnih
koraka koji slijede:
1.
2.
3.
4.
5.
Organizovanje samoprocjene/pregleda unutranje kontrole,

Odluku o obuhvatu samoprocjene/pregleda.
Pripremu kontrolnih lista za samoprocjenu/pregled.
Vrenje samoprocjene/pregleda.
Pripremu izvjetaja sa rezultatima i preporukama sa korektivnim aktivnostima.
Izvjetaj e svakom subjektu pruiti procjenu trenutnog stanja njihovih FMC sistema i treba
da im omogui da pripreme plan za poboljanje radi otklanjanja nedostataka u sistemu FMCa.
Takoe samoprocjena e omoguiti svakom subjektu da informie CHU o napretku uinjenom
za sprovoenje zdravog okvira FMC koji shodno lanu 15 Zakona o PIFC-u predstavlja
obavezu.
Imenovanje unutranjeg revizora e omoguiti redovno praenje i ocjenu sistema unutranje
kontrole.
Korak 1 Organizovanje pregleda unutranje kontrole

Neophodno je imenovati osobu za upravljanje pregledom unutranje kontrole - lice zadueno
za FMC u subjektu i odrediti dva ili tri zaposlena da izvre pregled.
Cilj pregleda je da se utvrdi trenutno stanje FMC-a i unutranje revizije u odnosu na ono to
PIFC zahtijeva. Pregled bi trebao da se izvri u decembru, a nakon toga da se pripremi
izvjetaj.
Za oekivati je, da e na kraju svaki subjekt imati u potpunosti dokumentovan FMC okvir u
obliku internih pravila i procedura za FMC, koji je radni dokument koji se mijenja i informie
sve zaposlene o FMC procesima u subjektu.
Korak 2 Odluiti o obuhvatu pregleda

Postoji potreba da se utvrdi obuhvat pregleda koji je potrebno izvriti. Ovo e zahtijevati
pripremu liste kontrolnih aktivnosti, radi procjene trenutnog stanja FMC-a. Preporuka za
obuhvat prvog pregleda je, da svi subjekti za prvi pregled obuhvate samo dvije oblasti:
Podruje i obuhvat finansijskih pitanja.
68/132
Kontrolno okruenje COSO model,
U budunosti se preporuuje da pregledi budu detaljniji u vezi sa specifinim

finansijskim procesima, finansijskim izvjetavanjem, upravljanjem rizikom, finansijskim
pregledom i praenjem.
Korak 3 Pripremiti kontrolne liste za pregled

Kontrolna lista treba da ukljui niz aktivnosti za dvije navedene oblasti iz drugog koraka.
Kontrolna lista treba da ima izbor od pet nivoa odgovora.
Na primjer za oblast 1 podruje i obuhvati finansijskih pitanja u sklopu Ministarstva
Spisak finansijskih pitanja koja se odnose na va subjekat na primjer priprema i izvrenje
budeta, naplata prihoda, platni sistem, plaanja, i odluite da li postoje odgovarajue
kontrole za svaki od navedenih sistema. Pokuajte da budete objektivni i obezbijedite dokaz
koji bi potkrijepio vau procjenu.
Kao vodi, glavni sistemi/procesi prema Uputstvu o radu dravnog trezora, su podruja koja
je potrebno pregledati:
Izvrenje budeta;
Finansijska kontrola;
Kontrola izdataka;
Prikupljanje prihoda;
uvanje novca;
Neregularnosti u vezi dravnog novca;
Bankarstvo;
Zarade;
Izvjetavanje;
Pozajmice, zajmovi i investiranje dravnog novca;
Finansijska evidencija;
Avansi;
Programi finansirani od strane donatora.
Navedeni spisak obuhvata sve glavne finansijske procese kojima se moraju baviti svi subjekti
radi primjene unutranjih kontrola, kako bi umanjili rizik od gubitka, rasipanja i pogrenog
upravljanja. Ovi sistemi/procesi trebaju biti osnova za sprovoenje unutranjih pregleda u
svakom subjektu.
Potrebno je pripremiti kontrolnu listu radi procjene obima FMC-a i kao vodi treba ukljuiti
pet pitanja koja moraju biti potkrijepljena dokazima:
1.
2.
3.
4.
Da li postoji set pisanih procedura za sva finansijska pitanja kojima upravlja subjekat?
Da li zaposleni imaju adekvatnu obuku za svaku finansijsku aktivnost?
Da li subjekat ima tim rukovodilaca koji upravljaju budetom i procesom planiranja?
Da li je finansijsko izvjetavanje adekvatno za praenje i kontrolu procesa izvrenja
budeta?
69/132
5. Da li se finansijsko praenje i pregled vre redovno kako bi se osiguralo da je vii

rukovodei kadar svjesan trenutne finansijske situacije?
Ovaj spisak je samo vodi i treba da predstavlja minimum kao poetnu taku koju po potrebi
treba poveati.
Ukoliko je odgovor NE ili je nezadovoljavajui za rukovodioca, onda je ovo podruje slabosti
koje se mora popraviti. Uvijek moraju postojati dokazi koji potkrepljuju odgovore DA.
Kontrolna lista 1- Podruje i obuhvat finansijskih pitanja unutar subjekta
Uzmite u obzir finansijska pitanja koja se odnose na va subjekat na primjer priprema i
izvrenje budeta, naplata prihoda, platni sistem, plaanja, i odluite da li postoje
odgovarajue kontrole za svaki od navedenih sistema. Pokuajte da budete objektivni i
obezbijedite dokaz koji bi potkrijepio vau procjenu.
a) Da li postoji set pisanih procedura za sva finansijska pitanja kojima upravlja subjekat?
-
DA, za sva finansijska pitanja,

DA, za veinu finansijskih pitanja,
DA, za neka finansijska pitanja,
NE, ali su aktivnosti zapoele,
NE.
Komentar:............................................................................................................................
..............................
b) Da li zaposleni imaju adekvatnu obuku za svaku finansijsku aktivnost?
-
DA, za sva finansijska pitanja,

DA, za veinu finansijskih pitanja,
DA, za neka finansijska pitanja,
NE, ali su aktivnosti zapoele,
NE.
Komentar:............................................................................................................................
..............................
c) Da li subjekat ima tim rukovodilaca koji upravljaju budetom i procesom planiranja?
Navedite procjenu
-
DA, sa svim osobljem iz svih operativnih oblasti,

DA, sa osobljem iz veine operativnih oblasti
DA, sa osobljem iz pojedinih operativnih oblasi
NE, samo osoblje za finansije
NE. samo ministar
Komentar:............................................................................................................................
..............................
d) Da li je finansijsko izvjetavanje adekvatno za praenje i kontrolu procesa izvrenja
budeta?
70/132

NE. samo ministar
Komentar:............................................................................................................................
..............................
e) Da li se finansijsko praenje i pregled vre redovno kako bi se osiguralo da je vii
rukovodei kadar svjesan trenutne finansijske situacije?
-

NE. Samo ministar
Komentar:............................................................................................................................
..............................
71/132
Kontrolna lista 2 Kontrolno okruenje

Step 7:
Assessm
ent of the
5
Compone
nts of
IC/CSA
CHU je pripremio upitnik koji treba koristiti za procjenu. Vidjeti Anekse 1a i 1b za upitnik i
uputstva. Imajte na umu da CHU u Ministarstvu finansija moe da ovo promijeni.
Korak 4 Vrenje pregleda

Koristei kontrolnu listu, objektivno izvriti pregled i odgovoriti na sva pitanja. Zapamtite da
u sluaju da je odgovor pozitivan, mora da postoji dokaz kao to je set procedura.
Korak 5 Priprema izvjetaja sa rezultatima i preporukama sa

korektivnim aktivnostima.
St
e
p
9:
A
ct
io
n
Pl
a
n
s
fo
r
c
or
re
ct
iv
e
a
ct
ioS
n t Ste
se p
p 10:
Su
1 m
1 ma
: ry
A Re
n por
n ts
u on
a IC
l
R
e
p
o Ste
r p
t 12:
Per
o iod
n ic
Te
F st
Potrebno je pripremiti izvjetaj koji ne sadri samo slabosti, ve koji i prua preporuke kako
da se slabosti poprave.
Rukovodstvo treba da razmotri preporuke i donese odluku kako bi se napravili prioriteti ta
treba uraditi i ko e za to biti nadlean. U svakom sluaju, odobrene korektivne aktivnosti
treba zapoeti to prije.
Potrebno je pripremiti plan za otklanjanje nedostataka unutranjih kontrola radi unosa i
praenja identifikovanih slabosti, prioriteta i preduzetih aktivnosti. Ovaj plan treba da sadri
odgovorne osobe i rokove za sprovoenje aktivnosti. Na kraju, ali ne manje vano, plan za
otklanjanje nedostataka unutranjih kontrola treba redovno pratiti kako bi se obezbijedilo
njegovo blagovremeno sprovoenje.
Izvjetaje rukovodstvu treba redovno pripremati kako bi izvijestili vie rukovodstvo subjekta
o stanju unutranje kontrole. Ovi izvjetaji treba da ukljue teme kao to su: podruja sa
nepostojeim ili neadekvatnim kontrolama, podruja sa kontrolama koje ne funkcioniu
pravilno, i podruja gdje postoje prekomjerne kontrole, kao i planove i raspored za rjeavanje
identifikovanih nedostataka.
Subjekti treba da pripreme godinji izvjetaj o sprovoenju planiranih aktivnosti u
uspostavljanju i razvoju sistema FMC-a i da ga dostave CHU Ministarstva finansija.
Uopteno, izvjetaj treba da odrazi oblik i funkcionisanje sistema unutranje kontrole , kao i
preduzete aktivnosti sa ciljem upuivanja na korektivne mjere koje su potrebne u svrhu
jaanja sistema FMC.
CHU treba da koristi ove izvjetaje radi:
procjene opteg stanja FMC,
usmjeravanja panje na probleme i pomoi subjektima da poboljaju svoju poziciju,
razmatranja potrebe za izdavanjem novih optih smjernica,
izvjetavanja Vlade.
72/132
of
hig
t
o h
ris
t k
h are
e as
C
H
U
St
e
p
9:
A
ct
io
n
Pl
a
n
s
fo
r
c
or
re
ct
iv
e
a
Unutranja revizija
Dobre unutranje kontrole nemaju uticaj ukoliko se ne sprovode u praksi. Programi testiranja
pruaju uvjeravanje da kontrole funkcioniu kao to je predvieno. Efektivan program
testiranja ne mora da bude naporan, jer na kraju unutranja revizija e sprovoditi revizije
glavnih finansijskih sistema. Programi revizije trebaju da budu adekvatni da informiu
rukovodioce da li se procedure potuju i da li kontrole funkcioniu kao to je i predvieno.
Periodino testiranje unutranjih kontrola treba sprovesti u svim oblastima koje su u procjeni
rizika identifikovane kao visokorizine.
Efektivan program revizije sastoji se od sljedeeg:
identifikacije glavnih finansijskih procesa koje treba testirati,

identifikacije kljunih kontrolnih ciljeva i kljunih kontrola za taj proces
odreivanje standarda koji se primjenjuju na funkciju i oekivani rezultat,
razvoj plana testiranja.
Nakon dogovorenog programa revizor treba da:
procijeni sistem,
sprovede testiranje,
pripremi izvjetaj sa preporukama,
razgovara o nalazima i
izvri pregled napretka.
73/132
n
s
PRILOZI
PRILOG 1
RJENIK POJMOVA/DEFINICIJA
Koji koristi Evropska komisija u okviru
Unutranje finansijske kontrole javnog sektora (PIFC)
Verzija od 11. novembra 2005.
(Direkotrat za budet EK (DG BUDG.D.6) je izradio ovaj rjenik u saradnji sa Direktoratom
za proirenje EK (DG ELARG )
POJAM
Cilj unutranje
kontrole
Cilj revizije
Dravna
revizorska
institucija (DRI)
Duna panja
Efektivnost
Efikasnost
Ekonominost
Ex ante
(predhodna)
finansijska
kontrola
DEFINICIJA
Primarni ciljevi unutranje kontrole su da obezbijedi:
1) pouzdanost i cjelovitost informacija.
2) usaglaavanje sa politikama, planovima, postupcima i propisima.
3) zatitu imovine.
4) ekonomino, efikasno i efektivno korienje sredstava.
Svaka organizacija treba da osmisli sopstveni sistem unutranje
kontrole kako bi zadovoljila potrebe i okruenje organizacije.
Jasna izjava o tome ta revizija namjerava da postigne i/ili pitanje na
koja e revizija dati odgovore. Ovo moe ukljuiti finansijska,
regulatorna pitanja ili pitanja uspjenosti ( poslovanja ).
Dravni organ u zemlji koji bez obzira na nain kako je osnovan ili
organizovan, sprovodi po zakonu funkciju javne dravne revizije na
najviem nivou..
Odgovarajui element panje i vjetine koju obueni revizor treba da
primijeni uzimajui u obzir sloenost revizijskog posla,to ukljuuje
i panju prilikom planiranja, prikupljanja i ocjene dokaza, formiranja
miljenja i zakljuaka i davanja preporuka.
Mjera u kojoj su ciljevi odreene aktivnosti postignuti tj. odnos
izmeu planiranog i stvarnog uticaja odreene aktivnosti.
Ostvarivanje maksimalnih rezultata (outputa) vezanih za odreenu
aktivnost u odnosu na inpute.
Svoenje na minimum trokova za resurse koji se koriste za
ostvarivanje planiranih rezultata vezanih za odreenu aktivnost
(uzimanje u obzir I odgovarajui kvalitet rezultata).
Ex ante finansijska kontrola podrazumijeva niz kontrolnih
aktivnosti prije donoenja finansijskih odluka vezanih za raspodjelu,
obaveze, tendersku proceduru, ugovore (sekundarne obaveze),
isplatu i povraaj neopravdano plaenih iznosa. Takve odluke se
74/132
samo mogu donijeti nakon eksplicitnog odobrenja ex ante

finansijskog kontrolora.
Ex ante finansijska kontrola se ponekad takoe naziva preventivna
kontrola. Ovo je ue znaenje finansijske kontrole. Ukoliko se ona
opisuje kao prethodna finansijska kontrola, nee biti dvosmislenosti.
Ex post
Niz revizorskih aktivnosti koje se obavljaju naknadno. Odnosno, u
(naknadana)
ovom kontekstu, nakon to je rukovodstvo ve donijelo finansijske
unutranja
odluke. Naknadnu unutranju reviziju mogu sprovoditi
revizija
centralizovana vladina tijela za reviziju, koja su odgovorna i
podnose izvjetaje najviim nivoima vlasti (Ministarstvu finansija ili
Kabinetu ministara) ili decentralizovana revizorska tijela (jedinice
za unutranju reviziju kod korisnika budeta).
Ex-post-naknadno Kad se odnosi na reviziju, naknadno obino znai reviziju
izvrenu nakon to je transakcija postala pravno obavezujua. Kada
se odnosi na ocjenu, naknadno esto oznaava ocjenu nakon to je
transakcija potpuno zavrena.
Finansijske
Ovaj izraz u nekim organizacijama ima ire a u nekim ue znaenje.
kontrole
ire znaenje prati znaenje interne kontrole osim to se odnosi na
kontrole koje imaju konkretnu finansijsku komponentu. U praksi, u
ovom kontekstu, postoji mali broj kontrola, koje nemaju finansijsku
komponentu, tako da se izraz finansijska kontrola esto koristi kao
sinonim za unutranju kontrolu..
Ue znaenje odnosi se na ue shvatanje finansijskog kontrolora i
odnosi se na konkretno ispitivanje usaglaenosti transakcija sa
propisima i procedurama opisanim u prethodnoj finansijskoj
kontroli.
Finansijski
Funkcija finasijskog kontrolora moe da podrazumijeva razliite
kontrolor
stvari u razliitim organizacijama, npr:
a) uloga kroz koju se daje prethodno odobrenje za pojedinane
transakcije da su u skladu sa propisima i procedurama; ili
b) ista uloga kao i uloga revizora; ili
c) rukovodea uloga kroz koju se kombinuju odgovornosti za
evidentiranje i obradu transakcija (finansijsko raunovodstvo) uz
pripremu i podnoenje izvjetaja o budetskim ciljevima
(upravljako raunovodstvo).
U Komisiji, finansijska kontrola je prvobitno definisana (1973) kao
prethodno odobravanje bilo koje vrste finansijskih odluka, a kasnije
je funkcija interne revizije dodata funkciji finansijskog kontrolora. U
novije vrijeme, postoji trend da se razdvoje ove dvije funkcije i
termin finansijska kontrola se odnosi samo na prethodno
odobravanje. U okviru politike Proirenja termin se koristi za
funkciju prethodnog odobravanja.
Finansijske
Pokrivaju ispitivanje i izvjetavanje o finansijskim izvjetajima i
revizije
ispitivanje raunovodstvenih izvjetaja na osnovu kojih su
pripremljeni finansijski izvjetaji.
Finansijski
Postupci za pripremanje, evidentiranje i izvjetavanje o pouzdanim
sistemi
informacijama koje se odnose na finansijske transakcije.
Finansijsko
U okviru politike proirenja EU ovaj termin tumai se kao niz
upravljanje
odgovornosti rukovodstva (koje je odgovorno za sprovoenje
zadataka budetskih korisnika ) za uspostavljanje i sprovoenje niza
75/132
Funkcionalna
nezavisnost
Fundamentalno
/kljuno
Ishodi
Izjava o misiji
Izvjetaj
Javna
odgovornost
Kontrole
Mandat revizije
Materijalnost i
znaaj
pravila koja imaju za cilj efikasnu, efektivnu i ekonominu upotrebu

raspoloivih sredstava (koja obuhvataju prihode, rashode i imovinu).
Odnosi se na planiranje, izradu budeta, raunovodstvo,
izvjetavanje i neki oblik prethodne finansijske kontrole. Finansijsko
upravljanje podlijee unutranjoj i eksternoj reviziji.
Poseban status finansijskog kontrolora (u uem smislu) ili
unutranjeg revizora (bilo centralizovanog ili decentralizovanog),
koji mu omoguava da zadri slobodno profesionalno rasuivanje u
odnosu na svog nadreenog u subjektu, po pitanjima kontrole i
revizije. Ovaj koncept zahtijeva odravanje ravnotee izmeu onih
koji su odgovorni za upravljanje organizacijom i onih koji vre
kontrolureviziju organizacije. Funkcionalna nezavisnost treba da
bude obuhvaena relevantnim zakonima. Drugi nain da se osigura
funkcionalna nezavisnost jeste, da centralni kontrolnirevizorski
subjekat imenuje i delegira unutranjeg revizora u subjektu koji e
da bude revidiran ili da dozvoli unutranjem revizoru (u sluaju
konflikta interesa) da slobodno izvjetava o njegovim nalazima
centralno revizorsko tijelo.
Stvar postaje kljuna (dovoljno znaajna), za razliku od neega to
se smatra samo znaajnim, onda kada je njen uticaj na finansijske
izvjetaje toliko velik da ih u potpunosti ini obmanjujuim. Takoe
vidjeti Znaajne slabosti kontrole.
Uinci programa ili projekta koji se mjere na najviem nivou u
odnosu na program ili projekat (npr. broj otvorenih radnih mjesta). U
praksi uvijek postoje najmanje nekoliko spoljnih elemenata koji se
ne mogu kontrolisati, a koji utiu na to da li se postiu rezultati ili
ne. Isto to i uticaji ili rezultati.
Vidjeti Povelju (Povelja unutranje revizije).
Pisano miljenje revizora i druge napomene o nizu finansijskih
izvjetaja kao rezultat finansijske revizije ili revizije
usaglaenosti/pravilnosti ili revizorskih nalaza po zavretku revizije
uspjenosti/uinka.
Obaveze lica ili subjekata, ukljuujui javna preduzea i korporacije,
kojima su povjerena javna sredstva, da odgovaraju za fiskalne,
upravljake i programske odgovornosti, koje su na njih prenijete, i
da podnose izvjetaje onima koji su im te odgovornosti prenijeli.
Bilo koja vrsta kontrole subjekta ili korisnika javnih sredstava,
ukljuujui unutranje kontrole i kontrole van subjekta.
Revizijske odgovornosti, ovlaenja, diskreciona prava i dunosti
povjerene odreenom revizijskom organu (npr.vrhovnoj revizorskoj
instituciji u skladu sa Ustavom ili drugim zakonskim ovlaenjem
odreene drave (kako je propisano nacionalnim zakonom i
podzakonskim aktima).
Generalno govorei, neko pitanje moe se ocijeniti kao materijalno
ukoliko bi znanje o njemu vjerovatno moglo uticati na korisnika
finansijskih izvjetaja ili izvjetaja revizije uspjenosti poslovanja
(revizije uinka). Materijalnost se esto posmatra u pogledu
vrijednosti, ali sama priroda ili karakteristike neke jedinice ili grupe
jedinica, mogu se takoe tretirati kao materijalno pitanje; na primjer,
76/132
Meunarodna
organizacija
vrhovnih
revizorskih
institucija
(INTOSAI)
Miljenje
Nadzor
Nalazi, zakljuci i
preporuke
Nezavisnost
Obuhvat revizije
Ocjena
Odgovornost
kada zakon ili neki drugi propis zahtijeva da bude saopten odvojeno
bez obzira na iznose o kojima se radi. Osim materijalnosti prema
vrijednosti i prirodi, pitanje moe biti materijalno u odnosu na
kontekst u kome se pojavljuje.
Na primjer, razmatranje odreene stavke u odnosu na optu sliku
koju daju rauni, u odnosu na zbir u kojem predstavlja dio; u odnosu
na povezane uslove ili odgovarajui iznos u prethodnim godinama.
Revizorski dokaz ima vanu ulogu u odluci revizora koja se tie
odabira pitanja i oblasti za reviziju i prirodu, vrijeme i obim
revizijskih testova i postupaka.
Meunarodno i nezavisno tijelo koje ima za cilj promovisanje
razmjene ideja i iskustava izmeu vrhovnih revizorskih institucija u
oblasti javne finansijske kontrole.
Pisani zakljuci revizora o finansijskim izvjetajima kao rezultat

finansijske revizije ili revizije pravilnosti.
Osnovni zahtjev u reviziji koji podrazumijeva pravilno voenje,
usmjeravanje i kontrolu u svim fazama, kako bi se osigurala dobra i
efektna veza izmeu aktivnosti, procesa i testova koji se sprovode i
ciljeva koje treba ostvariti.
Nalazi su konkretni dokazi prikupljeni od strane revizora da bi se
ispunili ciljevi revizije; zakljuci su izjave izvedene od strane
revizora iz tih nalaza; preporuke su aktivnosti koje predlae revizor
u vezi sa ciljevima revizije.
Za eksternu reviziju oznaava slobodu vrhovnih revizorskih
institucija ili slinih institucija da u predmetima revidiranja
postupaju u skladu sa svojim revizorskim mandatom bez spoljnjeg
upuivanja ili uplitanja bilo kakve vrste.
Sa stanovita unutranje revizije to znai da bi sluba unutranje
revizije trebala biti organizovana tako da odgovara direktno
najviem rukovodstvu.
Ipak, sluba unutranje revizije trebalo bi da bude slobodna da
sprovede reviziju bilo koje oblasti za koju smatra da nosi rizik od
materijalnih greaka, ak iako rukovodstvo ne dijeli to miljenje
(Pogledati funkcionalnu nezavisnost).
Okvir ili ogranienja i subjekti revizije.
Moe da znai:
a) Ocjenu ponuda kao dijela procesa ugovaranja; ili
b) Konkretne preglede osmiljene da se ispita opta uspjenost
programa ili projekta. Djelokrug moe da varira. Sutina ocjene
treba da bude pribavljanje, odnosno izraunavanje rezultata
programa ili projekta i razmatranje njihove ekonominosti,
efektivnosti i efikasnosti, iako esto obuhvata i irok niz pitanja,
ukljuujui i adekvatnost i ostvarivanje ciljeva. Moe se vriti prije,
tokom ili nakon sprovoenja programa ili projekta (obino poznata
kao prethodna, tekua ili naknadna). Ima karakteristike revizije
uspjenosti.
Predstavlja obavezu odgovornosti za povjereni zadatak.
77/132
rukovodstva
Odgovornost obuhvata pitanja kao to su podjela dunosti (slubenik

za ovjeravanje, raunovoa, finansijski kontrolor za prethodne
kontrole); izrada prirunika za finansijsko upravljanje i kontrole
(ovlaenja, odgovornosti, izvjetavanje i upravljanje rizikom), sve
finansijske transakcije (obaveze, ugovori, isplate, povraaj
nepravilno
isplaenih
iznosa),
veze
sa
Centralnom
harmonizacijskom jedinicom i ocjenu i izvjetavanje o sistemima
finansijskog upravljanja i kontrole.
Opti standardi
Kvalifikacije i strunost, neophodna nezavisnost i objektivnost, kao i
duna panja, koji se zahtijevaju od revizora kako bi bio u stanju da
na struan, efikasan i efektivan nain.izvri zadatke koji se odnose
na razliita podruja i standarde u izvjetavanju.
Outputi
Direktno opipljivi rezultati programa ili projekta u onoj mjeri u kojoj
su, u praktinom smislu, potpuno pod kontrolom onih koji sprovode
projekat.(npr. Izvren seminar obuke)
Planiranje
Definisanje ciljeva, uspostavljenje politika i odreivanje prirode,
opsega, raspona i odreivanje vremena za postupke i testova koji su
potrebni da bi se ostvarili ciljevi.
Povelja
Takoe se naziva Izjava o misiji unutranje revizije. Povelja je
(Povelja
formalni, pisani dokument koji odreuje svrhu, obim i odgovornosti
unutranje
aktivnosti unutranje revizije, sa ciljem da osigura da se na
revizije)
unutranju reviziju gleda sa povjerenjem, osjeajem pouzdanosti i
vjerodostojnosti.
Povelja bi trebala da:
-Osigura funkcionalnu nezavisnost, ukljuujui specifikaciju
pozicije aktivnosti unutranje revizije unutar organizacije;
-Omogui neogranien pristup evidencijama, zaposlenima i fizikoj
imovini relevantnoj za obavljanje poslovarevizije;
-Definie obim aktivnosti unutranje revizije;
-Definie zahtjeve vezane za podnoenje izvjetaja revidiranim
subjektima i po potrebi pravosudnim organima. i
-Odredi i odnos sa vrhovnom revizorskom institucijom
Postulati
Osnovne pretpostavke, stalne premise, logiki principi i zahtjevi koji
predstavljaju opti okvir za razvoj revizorskih standarda.
Procjena rizika
Sredstvo koje revizoru pomae u identifikovanju revizija koje e
organizaciji obezbjediti najveu dodatu vrijednost. Procjena rizika je
identifikovanje svih sistema finansijskog upravljanja i kontrole
(FMC) i rizika koji su vezani uz njih prema broju faktora rizika (IIA)
Pristup procjeni rizika koristi se na najmanje dva nivoa:
A. za utvrivanje godinjeg plana revizije, uz izbor projekata koji e
dati najvee rezultate.
B. u fazama planiranja same pojedinane revizije.
Faktori rizika su sledei: procjena obima, osjetljivosti i
materijalnosti podataka i kontrolno okruenje, povjerenje u
rukovodstvo, sloenost aktivnosti i IT sistemi i saznanja iz ranijih
revizija..
Radni standardi Okvir za revizore pomou kojeg treba da sistematino ispunjavaju
(Standardi
ciljeve revizije, ukljuujui: a) planiranje i nadzor revizije, b)
izvoenja)
prikupljanje revizijskih dokaza koji su kompetentni, relevantni i
opravdani i c) odgovarajue ispitivanje i ocjena unutranjih kontrola.
78/132
Razumno
uvjeravanje
Revizija
Revizija
uspjenosti
poslovanja
(Uinka)
Revizija
pravilnosti
/regularnosti
Revizija IT
sistema
Unutranja kontrola moe, bez obzira na to koliko je dobro

osmiljena i koliko se dobro sprovodi, moe da obezbijedi samo
razumno uvjeravanje upravi u pogledu ostvarivanja ciljeva subjekta.
Na vjerovatnou ostvarivanja ciljeva utiu ogranienja prisutna u
svim sistemima unutranje kontrole. Ova ogranienja mogu da
ukljuuju pogreno donoenje odluka u pogledu uspostavljanja ili
oblika kontrola, potrebu da se razmotre trokovi kao i koristi,
nepotovanje kontola od strane rukovodstva, izbjegavanje kontrola
kroz tajne dogovore i jednostavne greke. Osim toga, kontrole se
mogu zaobii tajnim dogovorom izmeu dvoje ili vie ljudi.
Konano, rukovodstvo moe biti u stanju da poniti neke elemente
sistema unutranje kontrole.
Razumno uvjeravanje moe se pruiti kada se preduzimaju
ekonomine radnje sa ciljem da se odstupanja svedu na prihvatljiv
nivo. Shodno tome, materijalne greke i neadekvatno ponaanje,
odnosno nezakonske radnje bie sprijeene ili uoene i ispravljene
blagovremeno od strane zaposlenih pri uobiajenom toku
izvravanja svojih obaveza. Rukovodstvo u toku kreiranja sistema
razmatra odnos trokova i koristi. Potencijalni gubitak koji je vezan
za bilo koji rizik se mjeri u odnosu na troak njegovog kontrolisanja.
U najoptijem smislu podrazumijeva naknadno ispitivanje
transakcije, procedure ili izvjetaja sa ciljem da se verifikuje njihov
odreeni aspekt - tanost, efikasnost, itd.. Da bi bio koristan ovaj
pojam obino treba kvalifikovati u uem smislu..
Revizija ekonominosti, efikasnosti i efektivnosti u kojoj revidirani
subjekat koristi svoje resurse u izvrenju svojih odgovornosti. U
praksi moe biti potekoa u razlikovanju revizije uspjenosti od
ocjene. Nekad su revizije uspjenosti ograniene na razmatranje
outputa (proizvoda) ali ovo umnogome ograniava vrijednost
revizije. Takoe, kroz ocjenu se mogu kreirati podaci, naroito o
ishodima, dok je revizija uspjenosti obino ograniena na pregled
raspoloivih podataka (i po potrebi, identifikaciju podataka koji
nedostaju). Revizija uspjenosti se obino bavi testiranjem uinka u
odnosu na date standarde.
Potvrda finansijske odgovornosti odgovornih subjekata, koja
ukljuuje ispitivanje i ocjenjivanje finansijskih evidencija i pruanje
miljenja o finansijskim izvjetajima; potvrda finansijske
odgovornosti dravne uprave u cjelini; revizija finansijskih sistema i
transakcija, ukljuujui i ocjenu usaglaenostii sa primjenljivim
zakonima i propisima; revizija funkcija unutranje kontrole i
unutranje revizije; revizija integriteta i ispravnosti administrativnih
odluka donijetih u revidiranom subjektu i izvjetavanje o bilo kojim
drugim pitanjima koja proizilaze iz ili su u vezi sa revizijom, a za
koje vrhovna revizorska institucija smatra da bi trebala biti
otkrivena. Naravno, ovo se ne moe primijeniti na slube unutranje
revizije.
Bavi se ispitivanjem dovoljnosti i adekvatnosti zatite bezbjednosti
sistema informacionih aplikacija s ciljem da se obezbijedi
povjerljivost, integritet i dostupnost informacija i informacionih
sistema.
79/132
Revizija sistem/
Sistemski
bazirana revizija
Revizije
usaglaenosti
Revizijske
procedure
Revizorski dokazi
Revizijski
standardi
Revizorski trag
Revizija sistema odnosi se na detaljnu ocjenu sistema unutranje

kontrole sa ciljem da se ocijeni do kojeg nivoa kontrole uspjeno
funkcioniu. Ona je osmiljena da bi se procijenila preciznost i
potpunost finansijskih izvjetaja, zakonitost i ispravnost osnovnih
transakcija kao i ekonominost, efikasnost i efektivnost poslovanja.
Revizija zasnovana na sistemu treba da bude propraena stvarnim
testiranjem veeg broja transakcija, bilansa itd .kako bi se odredilo
da li su finansijski izvjetaji revidiranog subjekta tani i potpuni, a
transakcije na kojima se zasnivaju zakonite i ispravne i/ili da li su se
ispunili kriterijumi ekonominosti, efikasnosti i efektivnosti.
Vidjeti reviziju pravilnosti.
Testovi, instrukcije i detalji ukljueni u program revizije koji se
sprovodi na sistematian i razuman nain..
Podaci koji potkrjepljuju miljenje, zakljuke, odnosno izvjetaje
revizora, slube za unutranju reviziju ili vrhovne revizorske
institucije.
Treba da budu
Kompetentni: informacije koje su u kvantitativnom smislu dovoljno
adekvatne za ostvarivanje ciljeva revizije i u kvalitativnom smisl
nepristrasne tako da su pouzdane, odnosno da se u njih moe imati
povjerenj i
Relevantni: informacije koje se odnose na ciljeve revizije.
Razumni: informacije koje su ekonomine u smislu da su trokovi
njihovog prikupljanja primjereni rezultatima koji revizor, sluba
unutranje revizije ili Dravna revizorska institucija nastoji da
ostvari.
Revizijski standardi obezbjeuju minimum smjernica za revizore
koje im pomau prilikom donoenja odluke o obimu revizijskih
koraka i postupaka koje je potrebno primijeniti kako bi se ispunili
ciljevi revizije. To su kriterijumi ili mjerila po kojima se procjenjuje
kvalitet rezultata revizije.
U optoj upotrebi ovaj pojam ima prilino neprecizno opte znaenje
kada se koristi u optem revizorskom argonu.
Meutim, u aneksu 1 Uredbe Savjeta E2064/97 naveden je
konkretan detaljan opis uslova koje je potrebno ispuniti da bi se
neto smatralo dovoljnom revizijskim tragom u svrhu
strukturalnih fondova kojima upravljaju drave lanice u ime
Komisije.
Ukratko, ovdje se govori o zahtjevu da se vodi evidencija koja
obuhvata cjelokupnu dokumentaciju i pokazuje opravdanost
transakcije u svim njenim fazama zajedno sa mogunou da se
transakcija prati od sumiranih zbirova pa sve do pojedinanih detalja
i obratno.
Najvaniji cilj revizorskog traga je da obezbijedi zadovoljavajuu
reviziju od zbirnih iznosa koji su predati Komisiji za sve
pojedinane stavke trokova i prateu dokumentaciju kod krajnjeg
korisnika.
Pojam revizorski trag u redovnim izvjetajima i partnerstvu za
pridruivanje EU treba tumaiti u svijetlu prethodne definicije koja
80/132
Rezultati
Rizik
Sistem
administrativne
kontrole
Sistem
raunovodstvene
kontrole
Spoljna revizija
Standardi
izvjetavanja
Subjekat kod
kojeg se vri
revizija
Unutranja
kontrola
Unutranja
revizija
se primijenjuje u kontekstu svih pretpristupnih fondova za zemlje

kandidate.
Isto kao ishodi i uticaji.
Dogaaj koji moe da rezultira neeljenim ili negativnim ishodom.
Karakterie ga vjerovatnoa ili mogunost nastanka dogaaja i
uticaja ili posljedica ukoliko do njega dodje. Ova dva faktora u
kombinaciji predstavljaju stepen izloenosti riziku.
Niz aktivnosti koje su dio sistema unutranje kontrole, a odnose se
na administrativne procedura koje su rukovodstvu neophodne za
donoenje odluka, realizovanje najvee mogue ekonomske i
administrativne efikasnosti i obezbjeivanje sprovoenja
administrativnih politika, kako onih koje su vezane za finansijske
poslove tako i drugih..
Niz aktivnosti koje su dio cjelokupne unutranje kontrole, sistem
koji se bavi ostvarivanjem raunovodstvenih ciljeva organizacije. To
podrazumijeva potovanje raunovodstvenih i finansijskih politika i
procedura, kojima se obezbjeuje uvanje sredstava organizacije i
priprema pouzdanih finansijskih izvjetaja.
Svaka revizija izvrena od strane revizora koji je nezavisan od
uprave koja se revidira. U javnim finansijama, to znai da eksterne
revizije finansijskog upravljanja vlade vre dravne vrhovne
revizorske institucije (ili sl. institucije) koje treba objektivno da
ocijene da su sistemi upravljanja i kontrola saglasni sa definicijom
PIFC-a koja je navedena u ovom pojmovniku.
Okvir u kojem revizor izvjetava o rezultatima revizije, ukljuujui i
smjernice vezane za formu i sadraj revizorskog izvjetaja.
Organizacija, program, aktivnost ili funkcije koje podlijeu reviziji
koju obavlja vrhovna revizorska institucija, odnosno sluba za
unutranju reviziju.
itav sistem finansijskih i drugih kontrola, ukljuujui
organizacionu strukturu, metode, procedure i unutranju reviziju,
uspostavljen od strane rukovodstava u okviru korporativnih ciljeva,
da bi pomogao u voenju poslovanja subjekta koji je predmet
revizije, na pravilan, ekonomian, efikasan i efektivan nain.
Unutranja kontrola obuhvata sveukupnost politika i procedura koje
su uspostavljene od strane rukovodstva subjekta, kako bi se
osiguralo ekonomino, efikasno i efektivno ostvarivanje ciljeva
subjekta; potovanje spoljnih pravila i politika i propisa vezanih za
upravljanje; ouvanje imovine i informacija; sprjeavanje i
otkrivanje prevare ili greke, kao i kvalitet raunovodstvenih
evidencija i blagovremeno sainjavanje pouzdanih finansijskih i
upravljakih informacija.
Unutranje kontrole se odnose na sljedee kategorije: kontrolno
okruenje; procjena rizika; informacije i komunikacije; kontrolne
aktivnosti i praenje kontrola.
Definicija Instituta Internih Revizora je:
Unutranja revizija je nezavisno, objektivno uvjeravanje i
savjetodavna aktivnost, koja ima za cilj da doda vrijednost i
unaprijedi poslovanje subjekta i pomae subjektu da ostvari svoje
ciljeve obezbjeujui sistematian, discipliniran pristup ocijeni i
81/132
Centralizovana
unutranja
revizija/CUR
Decentralizovana
unutranja revizija
Unutranja
finansijska
kontrola javnog
sektora (PIFC)
Unutranji
revizor
Upravljaka
kontrola
Upravljanje
rizikom
poboljanju efektivnosti postupaka upravljanja rizikom, kontrola i

procesa upravljanja.
Jo konkretnije, to je funkcionalno sredstvo putem kojeg
rukovodioci subjekta dobijaju struno miljenje iz internih izvora o
tome da se unutranjim kontrolama ostvaruju njihovi unutranji
kontrolni ciljevi. To, izmeu ostalog, pokriva finansijske revizije,
revizije zasnovane na sistemu, revizije uspjenosti poslovanja
(uinka) i IT reviziju. Ona ima najvie karakteristika spoljne revizije,
izuzev to konane izvjetaje podnosi rukovodstvu i stoga ne moe
nikada imati isti nivo nezavisnosti kao eksterna revizija.
U javnim finansijama napravljena je razlika izmeu centralizovane
unutranje revizije i decentralizovane unutranje revizije kako
slijedi:
CUR je javna ex post unutranja revizija koju sprovodi
centralizovano tijelo (npr. Ministarstvo finansija ili drugo unutranje
revizorsko tijelo (npr. Vladina kancelarija za kontrolu u Maarskoj
ili Unutranje revizorsko tijelo na Malti)).
DUR je unutranja revizija koju sprovodi specijalizovana jedinica
unutranje revizije smjetena unutar vlade ili kod budetskih
korisnika (Ministarstva ili Agencije).
PIFC je sveobuhvatni sistem finansijske kontrole koji se obavlja
interno od strane Vlade ili njenih institucija i koji ima za cilj da
osigura da su finansijsko upravljanje i kontrola subjekata u javnom
sektoru (ukljuujui i troenje stranih sredstava) usklaeni sa
relevantnim zakonodavstvom, opisom budeta, principima dobrog
finansijskog upravljanja, transparentnosti, efikasnosti, efektivnosti i
ekonominosti. PIFC obuhvata sve mjere za kontrolu svih dravnih
prihoda, izdataka, imovine i obaveza. To je unutranja kontrola u
irem smislu te rijei. Ukljuuje ali nije ograniena na prethodnu exante finansijsku kontrolu i naknadnu ex-post unutranju reviziju
Unutranji revizor odgovoran je za sprovoenje svih relevantnih
vrsta naknadne unutranje revizije. U kontekstu javnih finansija,
unutranji revizor trebao bi da bude predmet posebnog propisa (po
mogunosti definisanom u okviru Zakona o unutranjoj reviziji
kojim se regulie sistem PIFC u datoj zemlji), koji unutranjem
revizoru omoguava adekvatan nivo funkcionalne nezavisnosti.
Unutranji revizor podnosi izvjetaj rukovodiocu subjekta.
Kontrola od strane rukovodstva: isto to i unutranja kontrola,
ukljuujui finansijsku kontrolu.
Cjelokupan proces identifikovanja, procjene i praenja rizika i
implementacije neophodnih kontrola, sa ciljem da se izloenost
rizicima svede na prihvatljiv nivo. Najbolja praksa predlae da bi to
trebalo da bude sastavni dio procesa upravljanja a ne neto to se
dodaje u nekoj kasnijoj fazi.
Upravljanje rizikom ima funkciju podizanja svijesti i slui za
razmjenu stavova na svim nivoima u subjektu; obavjetava i obuava
rukovodstvo i zaposlene i poveava vjerovatnou uspjeha u
dostizanju ciljeva.
Rukovodstvo stvara uslove i uspostavlja sredstva neophodna za
82/132
procjenu, odreivanje prioriteta i odluivanje prije nego to se neka

aktivnost izvede, kako bi se omoguilo da dobiju razumno
uvjeravanje da e se ostvariti ciljevi na nain koji omoguava
dobijanje vrijednosti za novac (value for manue). Ovakav sistem
unutranje kontrole omoguava da se rukovodstvo zatiti od
neprihvatljivog rizika.
Potrebno je razviti procese kako bi se prepoznali ti rizici i osmislio i
implementirao sistem za kontrolu najznaajnijih rizika. Faktor
uspjeha za implementaciju sistema upravljanja rizikom u subjektu je
opti interes rukovodstva. Upravljanje rizikom treba da bude
planirano radi razvoja sistema procjene rizika kojem je subjekat
izloen.
Ustavno
Neto to je doputeno ili odobreno Ustavom kao osnovnim
zakonom drave.
Uticaj
Isto kao rezultat ili ishod.
Znaajni
Znaajno je nivo vanosti ili veliine koju unutranji revizor
nedostaci kontrole dodjeljuje odreenoj stavci, dogaaju, podacima ili problemu.
Znaajni nalazi revizije su oni koji prema ocjeni rukovodioca
unutranje revizije, mogu nepovoljno da utie na organizaciju.
Znaajni nalazi u reviziji (kao i slabosti koje se navode iz drugih
izvora) mogu da ukljue situacije vezane za nepravilnosti,
nezakonite radnje, pronevjere, greke, neefikasnost, tetu, sukob
interesa i slabosti kontrole.
83/132
PRILOG 2
NORMATIVNI OKVIR
1. Zakon o o sistemu unutranjih finansijskih kontrola u javnom sektoru
(Sl.listCG,br.73/08 i 20/11)
2.
Pravilnik o nainu i postupku uspostavljanja i sprovoenja finansijskog
upravljanja i kontrola u javnom sektoru (Sl.list CG,br.37 /10)
ZAKON O SISTEMU UNUTRANJIH FINANSIJSKIH KONTROLA U

JAVNOM SEKTORU
I. OPTE ODREDBE
lan 1
Ovim zakonom ureuje se sistem unutranjih finansijskih kontrola u javnom sektoru Crne
Gore (u daljem tekstu: javni sektor), koji obuhvata finansijsko upravljanje i kontrolu i
unutranju reviziju, utvruje metodologija i standardi i druga pitanja od znaaja za
uspostavljanje, razvoj i sprovoenje sistema unutranjih finansijskih kontrola u javnom
sektoru.
lan 2
Javnim sektorom u smislu ovog zakona smatraju se: korisnici sredstava budeta Crne Gore,
budeta optina, dravni fondovi, nezavisna regulatorna tijela, akcionarska drutva i druga
pravna lica u kojima drava ili optine imaju veinski vlasniki udio (u daljem tekstu:
subjekat).
lan 3
Sistem unutranjih finansijskih kontrola u javnom sektoru ine:
- finansijsko upravljanje i kontrola,
- unutranja revizija i
- centralna jedinica za harmonizaciju finansijskog upravljanja i kontrola i unutranje
revizije.
Sistem unutranjih kontrola u javnom sektoru iz stava 1 al. 1 i 2 ovog lana, duan je da
uspostavi starjeina korisnika budeta, odnosno rukovodilac pravnog lica iz lana 2 ovog
zakona ( u daljem tekstu: rukovodilac subjekta).
Uspostavljanje i razvoj sistema unutranjih finansijskih kontrola u javnom sektoru koordinira
Ministarstvo finansija.
84/132
lan 4
Pojedini izrazi upotrijebljeni u ovom zakonu imaju sljedee znaenje:
1. sistem unutranjih kontrola u javnom sektoru je sistem finansijskih i drugih kontrola,
koji obuhvata i organizacionu strukturu, metode i postupke rada i unutranju reviziju, utvren
i implementiran od rukovodioca subjekta, sa ciljem uspjenog upravljanja i ostvarivanja
zadataka subjekta na transparentan, pravilan, ekonomian, efikasan i efektivan nain;
2. finansijsko upravljanje i kontrola je sistem unutranjih kontrola koji utvruje i za koji je
odgovoran rukovodilac subjekta, a kojim se, upravljajui rizicima, obezbjeuje razumna
uvjerenost da e se u ostvarivanju ciljeva subjekta, budetska i druga sredstva koristiti
pravilno, ekonomino, efikasno i efektivno;
3. razumna uvjerenost je zadovoljavajui stepen sigurnosti u odnosu na trokove, koristi i
rizike u pogledu postavljenog cilja odnosno odreenog pitanja;
4. rizik je mogunost nastanka dogaaja koji moe nepovoljno uticati na ostvarenje
postavljenih ciljeva subjekta;
5. prethodne (ex ante) kontrole su preventivne kontrole koje uspostavlja rukovodilac
subjekta koje su neophodne za odluivanje, a odnose se na prikupljanje i korienje sredstava,
preuzimanje obaveza, sprovoenje postupaka javnih nabavki, zakljuivanje ugovora i sa
njima povezanih isplata i povraaj nepravilno uplaenih sredstava;
6. revizorski trag je dokumentovani tok finansijskih i drugih transakcija od njihovog poetka
do zavretka i obrnuto, radi omoguavanja rekonstrukcije svih pojedinanih aktivnosti i
njihovog odobravanja;
7. unutranja revizija je nezavisno, objektivno uvjeravanje i savjetodavna aktivnost, koja
ima za cilj da doda vrijednost i unaprijedi poslovanje subjekta i pomae subjektu da ostvari
svoje ciljeve obezbjeujui sistematian, disciplinaran pristup ocjeni i poboljanju efikasnosti
upravljanja rizikom, kontrolama i procesima upravljanja;
8. povelja unutranje revizije je interni akt koji potpisuju rukovodilac jedinice za unutranju
reviziju i rukovodilac subjekta, u kojem su navedeni cilj, ovlaenja i odgovornosti unutranje
revizije i rukovodioca subjekta u pogledu unutranje revizije;
9. etiki kodeks je Etiki kodeks Instituta unutranjih revizora (IIA);
10. meunarodni standardi unutranje kontrole su standardi opredijeljeni Smjernicama za
standarde unutranje kontrole u javnom sektoru Meunarodne organizacije vrhovnih
revizorskih institucija (INTOSAI);
11. meunarodni standardi unutranje revizije su meunarodni standardi Instituta za
unutranju reviziju (IIA);
12. indikacije prevare su izvrene materijalno znaajne radnje, koje ukazuju na postojanje
elemenata prekraja, odnosno krivinog djela, odnosno propusti na osnovu kojih se moe
izvesti zakljuak da postoji namjerno odnosno pogreno predstavljanje materijalnih ili
finansijskih injenica.
85/132
II. FINANSIJSKO UPRAVLJANJE I KONTROLA

1. Svrha finansijskog upravljanja i kontrole
lan 5
Finansijsko upravljanje i kontrola uvodi se radi unapreenja finansijskog upravljanja i
odluivanja u realizaciji postavljenih ciljeva subjekta, a naroito:
1) obavljanja poslovanja u skladu sa zakonima, podzakonskim i internim aktima,
ugovorima i propisanim postupcima,
2) obezbjeenja pouzdanog, potpunog i blagovremenog finansijskog i poslovnog
izvjetavanja,
3) pravilnog, ekonominog, efikasnog i efektivnog korienje sredstava,
4) zatite imovine, obaveza i drugih resursa od gubitaka koji mogu nastati
neodgovarajuim upravljanjem, neopravdanim troenjem i korienjem, kao i od
nepravilnosti i prevara.
Finansijsko upravljanje i kontrola obuhvata sve finansijske i nefinansijske procese i aktivnosti
u poslovanju subjekta.
Finansijsko upravljanje i kontrola sprovodi se u svim organizacionim jedinicama i na svim
nivoima subjekta, a obuhvata sva sredstva subjekta, ukljuujui i sredstva dobijena od
Evropske unije.
ELEMENTI FINANSIJSKOG UPRAVLJANJA I KONTROLE
lan 6
Finansijsko upravljanje i kontrola sprovodi se u skladu sa meunarodno prihvaenim
standardima za unutranju kontrolu, primjenom sljedeih meusobno povezanih elemenata, i
to:
1)
2)
3)
4)
5)
kontrolnog okruenja;
upravljanja rizicima;
kontrolnih aktivnosti;
informacija i komunikacija;
praenja i procjene sistema.
Kontrolno okruenje
lan 7
Kontrolno okruenje iz lana 6 taka 1 ovog zakona ini:

7) lini i profesionalni integritet i etike vrijednosti rukovodioca i zaposlenih;
8) nain rukovoenja i upravljanja;
9) odreivanje misija i ciljeva;
86/132
10) organizaciona struktura, hijerarhija u pogledu ovlaenja i odgovornosti, prava i

obaveze i nivoi izvjetavanja;
11) pisana pravila i praksa upravljanja ljudskim resursima;
12) kompetentnost zaposlenih.
Upravljanje rizicima
lan 8
Upravljanje rizicima je postupak identifikovanja, procjene, praenja i kontrole moguih
okolnosti, koje mogu nepovoljno uticati na ostvarivanje utvrenih ciljeva subjekta i
preduzimanje potrebnih mjera radi smanjenja rizika do nivoa razumne uvjerenosti da e
ciljevi biti ostvareni.
Upravljanje rizicima iz stava 1 ovog lana, vri se na osnovu strategije upravljanja rizicima
koju godinje utvruje rukovodilac subjekta.
Kontrolne aktivnosti
lan 9
Kontrolne aktivnosti uspostavljaju se radi ostvarivanja ciljeva subjekta svoenjem rizika na
prihvatljiv nivo, primjenom pisanih pravila, principa i postupaka.
Kontrolne aktivnosti moraju biti primjerene poslovima odnosno djelatnostima subjekta,
pravovremene, a trokovi njihovog uvoenja ne smiju prei oekivanu korist.
Kontrolne aktivnosti odnose se naroito na:
1) postupke ovlaivanja i odobravanja;
2) razdvajanje dunosti kojom se sprjeava da je jedno lice istovremeno odgovorno za
ovlaivanje, izvrenje, evidentiranje i kontrolu;
3) sistem dvojnog potpisa u kome nijedna obaveza ne moe biti preuzeta ili izvreno
plaanje bez potpisa rukovodioca subjekta i rukovodioca finansijske slube ili drugog
ovlaenog lica;
4) pristup sredstvima i informacijama;
5) prethodnu kontrolu pravilnosti koju sprovodi finansijski kontrolor ili drugo lice koje
odredi rukovodilac subjekta;
6) postupke potpunog, tanog, pravilnog i aurnog evidentiranja svih poslovnh
transakcija;
7) procjenu efektivnosti i efikasnosti transakcija;
8) nadgledanje postupaka;
9) postupke upravljanja ljudskim resursima i izvjetavanje;
10) dokumentovanje svih transakcija i poslova vezanih za aktivnost subjekta u skladu sa
utvrenim pravilima.
87/132
Informacije i komunikacije
lan 10
Informacije u poslovanju subjekta moraju biti odgovarajue, aurne, tane i dostupne radi:
1) efektivne komuninikacije na svim hijerarhijskim nivoima subjekta;
2) omoguavanja zaposlenima jasnih i preciznih smjernica i instrukcija o njihovoj ulozi i
odgovornostima u vrenju finansijskog upravljanja i kontrole subjekta;
3) dokumentovanja svih poslovnih procesa i transakcija, koje obuhvata opise sistema
putem dijagrama toka, raunovodstvo i sistem arhiviranja sa ciljem izrade
odgovarajueg revizorskog traga;
4) razvoja efektivnog, blagovremenog i pouzdanog sistema izvjetavanja, koji ukljuuje:
nivoe i rokove za izvjetavanje, vrste izvjetaja i nain izvjetavanja u sluaju
otkrivanja greaka, nepravilnosti, pogrene upotrebe sredstava i informacija, prevara
ili nedozvoljenih radnji.
Praenje i procjena sistema
lan 11
Rukovodilac subjekta odgovoran je za praenje i procjenu sistema finansijskog upravljanja i
kontrola radi procjenjivanja adekvatnosti njegovog funkcionisanja i obezbjeenja
pravovremenog auriranja.
Praenje i procjena iz stava 1 ovog lana obavlja se stalnim praenjem, samoprocjenom i
unutranjom revizijom.
ODGOVORNOST RUKOVODIOCA SUBJEKTA
lan 12
Rukovodilac subjekta iz lana 2 ovog zakona odgovoran je da ciljeve subjekta ostvaruje,
upravljanjem sredstvima subjekta na pravilan, ekonomian, efikasan i efektivan nain.
lan 13
Rukovodilac subjekta odgovoran je za:
1) uspostavljanje adekvatnog sistema finansijskog upravljanja i kontrola;
2) odreivanje ciljeva subjekta kojim rukovodi, izradu i sprovoenje stratekih i drugih
planova, kao i programa za ostvarenje ciljeva;
3) identifikaciju, procjenu i upravljanje rizicima koji mogu ugroziti ostvarivanje ciljeva
subjekta i uvoenje odgovarajuih kontrola za upravljanje rizicima, u skladu sa ovim
zakonom i meunarodnim standardima unutranje kontrole;
4) zakonito, ekonomino, efikasno i efektivno korienje raspoloivih sredstava;
5) efektivno upravljanje ljudskim resursima i odravanje potrebnog nivoa strunosti;
6) uvanje i zatitu sredstava i informacija od gubitaka, otuenja, neovlaenog
korienja i pogrene upotrebe;
7) razdvajanje odgovornosti u odluivanju, izvravanju i kontroli odluka;
8) potpuno, tano i blagovremeno evidentiranje svih transakcija;
88/132
9) dokumentovanje svih transakcija i poslova unutar subjekta;

10) praenje i auriranje sistema za finansijsko upravljanje i kontrolu i preduzimanje
mjera za poboljanje sistema u skladu sa preporukama unutranje revizije i ostalim
procjenama;
11) izvjetavanje o razvoju i adekvatnosti sistema za finansijsko upravljanje i kontrolu;
12) uvoenje internih pravila, postupaka i smjernica za sisteme finansijskog upravljanja i
kontrola;
Rukovodilac subjekta moe pojedine poslove i zadatke odnosno ovlaenja utvrena aktom o
unutranjoj organizaciji i sistematizaciji, prenijeti na druge zaposlene u subjektu kojim
rukovodi.
Prenoenjem ovlaenja i odgovornosti iz stava 2 ovog lana, ne iskljuuje se odgovornost
rukovodioca subjekta.
Rukovodioci unutranjih organizacionih jedinica odgovorni su rukovodiocu subjekta za
aktivnosti finansijskog upravljanja i kontrola koje uspostavljaju u organizacionim jedinicama
kojima rukovode.
lan 14
Rukovodilac subjekta odreuje lice zaposleno kod subjekta koje je zadueno za
uspostavljanje, sprovoenje i razvoj finansijskog upravljanja i kontrola.
Uspostavljanje finansijskog upravljanja i kontrola vri se na osnovu plana uspostavljanje
finansijskog upravljanja i kontrola i metodologije za sprovoenje plana koje utvruje
rukovodilac subjekta.
Nain i postupak uspostavljanja i sprovoenja sistema finansijskog upravljanja i kontrola
utvruje se propisom Ministarstva finansija.
IZVJETAVANJE O FINANSIJSKOM UPRAVLJANJU I KONTROLAMA
lan 15
Rukovodilac subjekta duan je da dostavi godinji izvjetaj o sprovoenju planiranih
aktivnosti u uspostavljanju i razvoju sistema finansijskog upravljanja i kontrola Centralnoj
jedinici za harmonizaciju Minstarstva finansija do kraja januara tekue za prethodnu godinu.
Sadraj izvjetaja i nain izvjetavanja iz stava 1 ovog lana utvruje se propisom
Ministarstva finansija.
Odredba stava 1 ovog lana ne odnosi se na Skuptinu Crne Gore, Ustavni sud Crne Gore,
sudske organe i dravna tuilatva, Dravnu revizorsku instituciju, Zatitnika ljudskih prava i
sloboda, nezavisna regulatorna tijela, akcionarska drutva i druga pravna lica u kojima drava
ili optine imaju veinski vlasniki udio.
89/132
III. UNUTRANJA REVIZIJA

ULOGA I ZADACI UNUTRANJE REVIZIJE
lan 16
Unutranja revizija se vri radi davanja objektivnog strunog miljenja i savjeta o
adekvatnosti sistema fimansijskog upravljanja i kontrola u cilju unaprjeenja poslovanja
subjekta.
Unutranja revizija pomae subjektu u ostvarivanju ciljeva subjekta uz primjenu
sistematinog i disciplinarnog pristupa u ocjenjivanju poslovanja subjekta:
1) planiranjem poslova revizije identifikovanjem i procjenom prirode i nivoa rizika u
vezi sa svakom aktivnou kod subjekta;
2) procjenom adekvatnosti i efikasnosti sistema finansijskog upravljanja i kontrole u
odnosu na:
a) identifikovanje, procjenu i upravljanje rizikom od strane rukovodica subjekta;
b) usaglaenost poslovanja sa zakonima i drugim propisima, uputstvima za rad,
internim aktima i ugovorima;
c) tanost, pouzdanost i potpunost finansijskih i drugih poslovnih informacija;
d) efikasnost, efektivnost i ekonominost poslovanja;
e) zatitu sredstava i informacija;
f) izvravanje zadataka i postizanje ciljeva.
3)
davanjem preporuka subjektu za poboljavanje sistema finansijskog upravljanja i

kontrole.
Unutranja revizija moe pruati konsultantske usluge za posebne neplanirane zadatke

inicirane od strane rukovodica subjekta, iji je cilj stvaranje dodate vrijednosti i poboljanje
procesa upravljanja, upravljanja rizikom i kontrola, pri emu unutranji revizori nijesu
odgovorni za sprovoenje datih preporuka.
Cilj i obim konsultantskih usluga iz stava 3 ovog lana usaglaava se izmeu rukovodioca
subjekta i rukovodioca jedinice za unutranju reviziju.
lan 17
Poslovi unutranje revizije obuhvataju sljedee faze:
- procjenu rizika,
- planiranje,
- obavljanje revizije,
- izvjetavanje i
- praenje sprovoenja datih preporuka.
Vrste unutranje revizije su revizija sistema, revizija usklaenosti, revizija uspjenosti
poslovanja (revizija uinka), finansijska revizija i revizija informacionih sistema.
90/132
Unutranja revizija vri se objektivnom procjenom dokaza od strane unutranjeg revizora, s

ciljem davanja objektivnog, nezavisnog miljenja ili zakljuka koji se odnosi na proces,
sistem ili drugu oblast obuhvaenu revizijom.
USPOSTAVLJANJE I NEZAVISNOST UNUTRANJE REVIZIJE
Uspostavljanje unutranje revizije
lan 18
Unutranja revizija u subjektu uspostavlja se na jedan od sljedeih naina:
1) organizovanjem posebne organizacione jedinice za unutranju reviziju u okviru
subjekta, koja je neposredno odgovorna rukovodiocu subjekta;
2) organizovanjem zajednike jedinice za unutranju reviziju na predlog dva ili vie
subjekta, uz prethodnu saglasnost Ministarstva finansija;
3) obavljanjem unutranje revizije od strane jedinice unutranje revizije drugog subjekta,
na osnovu sporazuma, uz prethodnu saglasnost Ministarstva finansija.
Jedinice za unutranju reviziju subjekata vre unutranju reviziju kod jedinica koje su
korisnici sredstva budeta u okviru budetskih sredstva subjekta, ukoliko nemaju obrazovane
svoje jedinice za unutranju reviziju.
Jedinice za unutranju reviziju subjekata koordiniraju rad jedinica za unutranju reviziju
korisnika iz stava 2 ovog lana koji imaju obrazovanu jedinicu za unutranju reviziju.
Nain i kriterijumi za uspostavljanje unutranje revizije iz stava 1 ovog lana utvruju se
propisom Vlade Crne Gore (u daljem tekstu: Vlada).
Jedinica za unutranju reviziju ne moe imati manje od tri unutranja revizora sa
rukovodiocem jedinice za unutranju reviziju.
lan 19
Rukovodilac subjekta odgovoran je za obezbjeivanje uslova za funkcionisanje unutranje
revizije a naroito za:
1) rasporeivanje rukovodioca jedinice za unutranju reviziju nakon izvrenih
konsultacija sa Ministarstvom finansija;
2) potpisivanje povelje unutranje revizije;
3) obezbjeenje sredstava za efektivno funkcionisanje unutranje revizije;
4) odobravanje stratekih i godinjih planove unutranje revizije;
5) realizaciju prihvaenih preporuka unutranje revizije;
6) evidentiranje preporuka za koje nije postignuta saglasnost po izvjetaju unutranje
revizije;
7) dostavljanje godinjeg izvjetaja o aktivnostima unutranje revizije Ministarstvu
finansija.
91/132
Rukovodilac subjekta, koji ima obrazovanu nezavisnu jedinicu za unutranju reviziju, moe
da obrazuje revizorski odbor u skladu sa Meunarodnim standardima unutranje revizije, kao
savjetodavno tijelo o pitanjima unutranje kontrole i unutranje revizije.
Nezavisnost unutranje revizije
lan 20
Jedinica za unutranju reviziju mora biti funkcionalno i organizaciono odvojena od drugih
organizacionih jedinica subjekta.
Funkcionalna nezavisnost ostvaruje se nezavisnim
izvjetavanjem o obavljenim unutranjim revizijama.
planiranjem,
sprovoenjem
Rukovodilac jedinice za unutranju reviziju i unutranji revizor mogu obavljati samo poslove
unutranje revizije.
lan 21
Rukovodilac jedinice za unutranju reviziju nezavisan je u svom radu i ne moe biti
rasporeen na drugo radno mjesto ili otputen zbog navoenja odreenih injenica ili davanja
preporuka u izvjetaju o obavljenoj reviziji.
STANDARDI I METODOLOGIJA RADA UNUTRANJE REVIZIJE
lan 22
Unutranja revizija vri se u skladu sa propisima kojima je ureena unutranja revizija i
Meunarodnim standardima unutranje revizije.
Unutranji revizori duni su da se u svom radu pridravaju povelje unutranje revizije,
Etikog kodeksa unutranjih revizora, metodologije rada unutranje revizije, uputstava i
instrukcija.
Metodologija, uputstva i instrukcije iz stava 2 ovog lana utvruje se propisom Ministarstva
finansija.
Jedinica za unutranju reviziju subjekta moe, zbog sloenosti poslova i zadataka subjekta, da
izradi dodatno metodoloko uputstvo za obavljanje unutranje revizije, kojim se detaljnije i
blie razrauju metodi koji se koriste u postupku revizije.
Planiranje, obavljanje i izvjetavanje unutranje revizije
lan 23
Unutranja revizija vri se na osnovu:
1) stratekog plana,
2) godinjeg plana i
3) plana pojedinane revizije.
92/132
Strateki i godinji plan vrenja unutranje revizije, izrauje rukovodilac jedinice za

unutranju reviziju na osnovu objektivne procjene rizika, a odobrava ih rukovodilac subjekta.
Strateki plan donosi se za period od tri godine.
Starateki plan se najmanje jednom godinje preispituje u odnosu na rizike i obuhvat revizije.
Godinji plan unutranje revizije izrauje se na osnovu stratekog plana i utvruje se do kraja
tekue za narednu godinu.
Pojedinana revizija vri se na osnovu plana pojedinane revizije kojim se detaljno opisuju
predmet, ciljevi, trajanje, raspodjela resursa, revizorski pristup, tehnike, vrste i obuhvat
revizorskih provjera.
Rukovodilac jedinice za unutranju reviziju odobrava plan pojedinane revizije i sa njim
povezane programe, koji detaljno opisuju revizorske postupke.
lan 24
Revizija se vri neposrednim uvidom u dokumentaciju, utvrivanjem, analiziranjem,
procjenjivanjem i dokumentovanjem podataka potrebnih za davanje strunog miljenja o
postavljenim ciljevima subjekta.
Za svaku izvrenu reviziju sainjava se nacrt revizorskog izvjetaja koji sadri rezime, ciljeve
i obim revizije, nalaze, zakljuke i preporuke.
Nacrt revizorskog izvjetaja dostavlja se odgovornom licu subjekta kod kojeg je izvrena
revizija radi izjanjavanja na navode iz nacrta izvjetaja.
Odgovorno lice iz stava 3 ovog lana ima pravo da iznese prigovore na navode iz nacrta
izvjetaja koji se ukljuuju u konani izvjetaj. Prigovor na na nacrt izvjetaja i predlog plana
aktivnosti za sprovoenje prihvaenih preporuka dostavlja se rukovodicu jedinice za
unutranju reviziju u roku od osam dana od dana prijema nacrta izvjetaja.
Nakon obavljenih konsultacija sa odgovornim licem subjekta kod kojeg je izvrena revizija i
izjanjavanja na nacrt izvjetaja, unutranji revizor izrauje konani revizorski izvjetaj, koji
sa predlogom plana aktivnosti za sprovoenje preporuka dostavlja rukovodiocu jedinice za
unutranju reviziju i rukovodiocu subjekta.
Rukovodilac subjekta u pisanoj formi izvjetava jedinicu za unutranju reviziju o usvajanju
plana aktivnosti iz stava 5 ovog lana, u roku od trideset dana od dana prijema konanog
revizorskog izvjetaja i o preduzetim radnjama za implementaciju preporuka.
Blii nain i postupak rada unutranje revizije utvruje se propisom Ministarstva finansija.
93/132
PRAVA I ODGOVORNOSTI RUKOVODIOCA JEDINICE ZA UNUTRANJU

REVIZIJU
I UNUTRANJIH REVIZORA
Prava rukovodioca jedinice za unutranju reviziju i unutranjih revizora
lan 25
Rukovodilac jedinice za unutranju reviziju i unutranji revizori imaju pravo:
1) na slobodan pristup rukovodiocima, zaposlenima i sredstvima subjekta koji su od
znaaja za sprovoenje revizije;
2) na slobodan pristup svim informacijama, kao i svim raspoloivim dokumentima i
evidencijama, ukljuujui i elektronske, koje su potrebne za sprovoenje revizije;
3) da zahtijevaju od odgovornih lica stavljanje na uvid, odnosno davanje neophodnih
podataka, izjava, miljenja i dokumenata potrebnih za vrenje revizije.
lan 26
Rukovodilac jedinice za unutranju reviziju, pored prava iz lana 25 ovog zakona, ima pravo
da:
1) izvjetava rukovodioca subjekta o svim vanijim zapaanjima u vezi sprovoenja
pojedinane revizije;
2) predloi rukovodiocu subjekta angaovanje eksperata ija su posebna znanja i vjetine
potrebne u postupku sprovoenja revizije.
Odgovornosti rukovodioca jedinice za unutranju reviziju i unutranjih revizora
lan 27
Rukovodilac jedinice za unutranju reviziju odgovoran je za izvravanje planiranih
unutranjih revizija i drugih aktivnosti jedinice za unutranju reviziju, a naroito za:
1) pripremu i podnoenje na odobravanje rukovodiocu subjekta nacrta povelje unutranje
revizije,
2) pripremu i podnoenje na odobravanje stratekog i godinjeg plana unutranje revizije;
3) organizovanje, koordinaciju i raspodjelu radnih zadataka unutranjim revizorima u
skladu sa njihovim znanjima i vjetinama;
4) odobravanje planova obavljanja pojedinane revizije;
5) praenje sprovoenja godinjeg plana unutranje revizije i primjenu metodologije
unutranje revizije na osnovu meunarodnih standarda unutranje revizije;
6) praenje sprovoenja datih preporuka unutranje revizije;
7) profesionalno i kompetentno vrenje unutranje revizije;
8) procjenu novih sistema za finansijsko upravljanje i kontrolnih sistema,
9) pripremu i podnoenje na odobravanje rukovodiocu subjekta plana za kontinuiranu
profesionalnu obuku i struno usavravanje unutranjih revizora.
lan 28
Rukovodilac jedinice za unutranju reviziju duan je da rukovodiocu subjekta dostavi:
94/132
1) godinji izvjetaj o radu unutranje revizije i procjenu adekvatnosti i efektivnosti

sistema finansijskog upravljanja i kontrole;
2) izvjetaj o rezultatima svake pojedinane revizije sa svim vanim nalazima i
preporukama za unapreenje poslovanja subjekta;
3) periodine izvjetaje o sprovoenju godinjeg plana unutranje revizije;
4) izvjetaje o ogranienjima postavljenim rukovodiocu jedinice za unutranju reviziju i
unutranjim revizorima u vrenju revizije;
5) izvjetaj o adekvatnosti resursa za obavljanje unutranje revizije.
lan 29
Rukovodilac jedinice za unutranju reviziju i unutranji revizori moraju da posjeduju
odgovarajue znanje za prepoznavanje indikacije prevare.
Unutranji revizori duni su da kada identifikuju indikatore prevare prekinu postupak revizije
i bez odlaganja obavijeste rukovodioca jedinice za unutranju reviziju, koji je duan da bez
odlaganja u pisanoj formi obavijestiti rukovodioca subjekta.
Nakon prijema obavjetenja iz stava 2 ovog lana, rukovodilac subjekta duan je da preduzme
potrebne radnje i obavijesti nadlene dravne organe.
lan 30
Rukovodilac jedinice za unutranju reviziju i unutranji revizor duni su da uvaju
dokumentaciju i tajnost podataka i informacija do kojih su doli u vrenju revizije.
lan 31
Rukovodilac jedinice za unutranju reviziju i unutranji revizori duni su da u vrenju
aktivnosti ostvaruju saradnju sa Centralnom jedinicom za harmonizaciju Ministarstva
finansija, radi dobijanja preporuka i smjernica potrebnih za njihov rad.
lan 32
Rukovodilac subjekta duan je da dostavi godinji izvjetaj o radu unutranje revizije
Centralnoj jedinici za harmonizaciju Ministarstva finansija do kraja januara tekue za
prethodnu godinu.
Sadraj izvjetaja i nain izvjetavanja iz stava 1 ovog lana utvruje se propisom
Ministarstva finansija.
Odredba stava 1 ovog lana ne odnosi se na Skuptinu Crne Gore, Ustavni sud Crne Gore,
sudske organe i dravna tuilatva, Dravnu revizorsku instituciju, Zatitnika ljudskih prava i
sloboda, nezavisna regulatorna tijela, akcionarska drutva i druga pravna lica u kojima drava
ili optine imaju veinski vlasniki udio.
lan 33
Unutranji revizor duan je da obustavi sve aktivnosti u odnosu na odreenu reviziju i bez
odlaganja obavijesti rukovodica jedinice za unutranju reviziju o postojanju sukoba njegovih
95/132
linih i poslovnih interesa, kao i u pogledu poslova na kojima je bio angaovan tokom godine
koja prethodi godini u kojoj se vri revizija i u odnosu na predmet revizije.
USLOVI ZA OBAVLJANJE POSLOVA RUKOVODIOCA JEDINICE ZA
UNUTRANJU REVIZIJU I UNUTRANJEG REVIZORA
lan 34
Unutranji revizor, pored optih uslova utvrenih zakonom, mora ispunjavati i sljedee
uslove:
1) da ima visoku kolsku spremu;
2) da ima najmanje dvije godine radnog iskustva na poslovima revizije, finansijske
kontrole ili raunovodstveno-finansijskim poslovima;
3) da ima poloen ispit za ovlaenog unutranjeg revizora.
Ispit za ovlaenog unutranjeg revizora iz stava 1 taka 3 ovog lana polae se na osnovu
programa koji utvruje Ministarstvo finansija.
Ispit iz stava 2 ovog lana polae se pred Komisijom koju obrazuje Ministarstvo finansija.
Nain polaganja ispita za ovlaenog unutranjeg revizora utvruje se propisom Ministarstva
finansija.
lan 35
Rukovodilac jedinice za unutranju reviziju moe biti samo lice, koje pored uslova iz lana 34
stav 1 taka 1 i 3, ima i najmanje pet godina radnog iskustva, od ega dvije godine na
poslovima revizije.
lan 36
Unutranji revizor obavlja poslove unutranje revizije u odreenom zvanju.
Zvanja unutranjih revizora utvruje Vlada.
UNUTRANJA REVIZIJA PROGRAMA I PROJEKATA KOJE FINANSIRA
EVROPSKA UNIJA
lan 37
Subjekti iz lana 2 ovog zakona koji koriste sredstva Evropske unije, prilikom utvrivanja
aktivnosti finansijskog upravljanja i kontrole i unutranje revizije u odnosu na ta sredstva,
duni su da primijene i zahtijeve utvrene od strane Evropske komisije.
Jedinice za unutranju reviziju subjekata iz lana 2 ovog zakona dune su da sprovode
unutranju reviziju kod subjekata i drugih korisnika koji sprovode programe i projekte koji se
u cjelosti ili djelimino finansiraju iz sredstva fondova Evropske unije, ukljuujui i sve druge
uesnike koji su primili sredstva za programe i projekte Evropske unije.
96/132
Revizija programa i fondova Evropske unije sprovodi se u skladu sa meunarodno

prihvaenim revizorskim standardima, odredbama meunarodnih ugovora za korienje
sredstava i odgovarajuim propisima iz oblasti upravljanja i kontrole sredstava fondova
Evropske unije.
IV. CENTRALNA JEDINICA ZA HARMONIZACIJU
lan 38
Centralna jedinica za harmonizaciju obrazuje se u Ministarstvu finansija radi obavljanja
sljedeih poslova:
1) pipreme strune osnove za izradu zakona i podzakonskih propisa iz oblasti
finansijskog upravljanja i kontrola i unutranje revizije;
2) izrade metodologije i standarda rada finansijskog upravljanja i kontrola i unutranje
revizije;
3) pripreme, organizovanja i sprovoenja programa obuke za polaganje ispita za
ovlaenog unutranjeg revizora;
4) kontinuiranog profesionalnog usavravanja ovlaenih unutranjih revizora;
5) pripreme, organizovanja i sprovoenja programa obuke lica odgovornih i ukljuenih u
finansijsko upravljanje i kontrolu i unutranju reviziju;
6) koordinacije uspostavljanja i razvoja sistema finansijskog upravljanja i kontrola i
unutranje revizije;
7) voenja registra: jedinica za unutranju reviziju, povelja unutranjih revizora,
ovlaenih unutranjih revizora i lica ukljuenih u finansijsko upravljanje i kontrole;
8) praenja primjene zakona, podzakonskih propisa i internih akata, standarda za
finansijsko upravljanje i kontrolu i unutranju reviziju, etikog kodeksa unutranjih
revizora, uputstava i metodologija za finansijsko upravljanje i kontrolu i unutranju
reviziju;
9) sagledavanja kvaliteta sistema finansijskog upravljanja i kontrola i unutranje revizije
kod subjekta, sa ciljem praenja sprovoenja preporuka radi prikupljanja informacija
za poboljanje metodologija i standarda rada;
10) saradnje sa profesionalnim organizacijama i institucijama iz oblasti finansijskog
upravljanja i kontrole i unutranje revizije.
Centralna jedinica za harmonizaciju priprema godinji konsolidovani izvjetaj o sistemu
unutranjih finansijskih kontrola na osnovu izvjetaja iz l. 15 i 32 ovog zakona, koji se
dostavlja Vladi do kraja marta tekue za predhodnu godinu.
Izvjetaj iz stava 2 ovog lana sadri podatke o finansijskom upravljanju i kontrolama,
materijalno znaajnije nalaze i preporuke unutranje revizije i znaajnije aktivnosti koje je
preduzeo rukovodilac subjekta u cilju poboljanja sistema unutranjih kontrola.
97/132
V. PRELAZNE I ZAVRNE ODREDBE

lan 39
Propisi za sprovoenje ovog zakona donijee se u roku od devet mjeseci od dana stupanja na
snagu ovog zakona.
lan 40
Korisnici sredstava budeta Crne Gore i Glavni grad duni su da u skladu sa lanom 18 ovog
zakona, uspostave unutranju reviziju u roku od 12 mjeseci, a ostali subjekti iz lana 2 ovog
zakona u roku od 24 mjeseca, od dana stupanja na snagu propisa iz lana 39 ovog zakona.
lan 41
Lica koja nemaju poloen ispit za ovlaenog unutranjeg revizora, a ispunjavaju uslove iz
lana 34 ovog zakona, mogu obavljati poslove unutranje revizije bez poloenog ispita za
ovlaenog unutranjeg revizora, najdue dvije godine od dana stupanja na snagu programa za
polaganje ispita za ovlaenog unutranjeg revizora.
lan 42
Odredbe lana 35 ovog zakona, primjenjivae se od 1. januara 2012. godine.
lan 43
Danom stupanja na snagu ovog zakona prestaju da vae odredbe poglavlja: IX.
UNUTRANJA REVIZIJA l. 56, 57 i 57a) Zakona o budetu (Slubeni list RCG, br.
40/01, 71/05 i Slubeni list CG, broj 12/07).
lan 44
Ovaj zakon stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u Slubenom listu Crne Gore.
98/132
PRAVILNIK O NAINU I POSTUPKU USPOSTAVLJANJA I

SPROVOENJA FINANSIJSKOG UPRAVLJANJA I KONTROLA
lan 1
Ovim pravilnikom propisuje se nain i postupak uspostavljanja i sprovoenja finansijskog
upravljanja i kontrola.
lan 2
Finansijsko upravljanje i kontrola obuhvata aktivnosti, koje se naroito odnose na planiranje i
izvrenje budeta, sprovoenje postupka javnih nabavki, isplatu obaveza po zakljuenim
ugovorima i drugih obaveza, zatitu imovine od gubitaka, nepravilnog korienja,
nepravilnosti i prevara, i druge nefinansijske aktivnosti u poslovanju subjekta.
lan 3
Finansijsko upravljanje i kontrola uspostavlja se radi ostvarivanja ciljeva subjekta koji su
konkretni, mjerljivi, ostvarljivi, realni i vremenski odreeni, a koji se realizuju preko
programa, aktivnosti i projekata.
lan 4
Uspostavljanje i sprovoenje finansijskog upravljanja i kontrola vri se na osnovu plana za
uspostavljanje finansijskog upravljanja i kontrola, koji naroito sadri:
- aktivnosti za uspostavljanje finansijskog upravljanja i kontrola,
- lica zaduena za sprovoenje aktivnosti i
- rokove za sprovoenje aktivnosti.
lan 5
Lice zadueno za uspostavljanje, sprovoenje i razvoj finansijskog upravljanja i kontrola u
subjektu, obavlja poslove koji se naroito odnose na:
- pripremu i praenje sprovoenja plana za uspostavljanje finansijskog upravljanja i
kontrola;
- koordiniranje aktivnosti za uspostavljanje i razvoj finansijskog upravljanja i kontrola;
- pomo rukovodiocu subjekta u razvoju i utvrivanju strategije upravljanja rizicima;
- pripremu i praenje sprovoenja plana za otklanjanje nedostataka unutranjih kontrola;
- pripremu godinjeg izvjetaja o finansijskom upravljanju i kontrolama;
- izvjetavanje rukovodioca subjekta o stanju i razvoju finansijskog upravljanja i kontrola
i
- saradnju sa Centralnom jedinicom za harmonizaciju Ministarstva finansija.
lan 6
Uspostavljanje i sprovoenje finansijskog upravljanja i kontrola vri se:
- odreivanjem misije (razloga postojanja subjekta i djelatnosti subjekta) i ciljeva
subjekta;
- donoenjem internih pisanih pravila i procedura na osnovu zakona i drugih propisa;
99/132
- procjenom elemenata finansijskog upravljanja i kontrola iz lana 6 Zakona o sistemu

unutranjih finansijskih kontrola u javnom sektoru kojom se utvruje adekvatnost
postojeih kontrola, nedostaci i aktivnosti koje treba preduzeti za otklanjanje utvrenih
nedostataka;
- popisom znaajnijih poslovnih procesa i aktivnosti koji se sprovode u subjektu;
- opisom znaajnijih poslovnih procesa i aktivnosti koji obuhvata dokumentaciju o toku
finansijskih i drugih transakcija - revizorski trag od poetka do zavretka, lica
odgovorna za sprovoenje, nain i rokove sprovoenja pojedinih procesa i aktivnosti;
- identifikovanjem i procjenom rizika u odnosu na znaajnije poslovne procese i
aktivnosti;
- analizom postojeih i odreivanjem potrebnih dodatnih ili nepotrebnih kontrola i
- donoenjem i praenjem sprovoenja plana za otklanjanje nedostataka unutranjih
kontrola.
lan 7
Rukovodilac subjekta u skladu sa zakonom i drugim proisima naroito daje uputstva i
smjernice:
- licima koje je ovlastio za finansijsko upravljanje i kontrole;
- za uspostavljanje kontrole prava pristupa sredstvima, evidencijama i njihovom
korienju;
- za prijem, evidentiranje, dostavljanje u rad, obradu, arhiviranje i uvanje
knjigovodstvene i ostale poslovne dokumentacije;
- za obavljanje finansijskih poslova koji se odnose na prethodnu (ex-ante) finansijsku
kontrolu;
- za provjeru i verifikaciju podataka u pomonim knjigama i usaglaavanje sa podacima u
glavnoj knjizi;
- za korienje, sigurnost i zatitu podataka informacionih sistema;
- za troenje sredstava po pojedinim vrstama izdataka;
- za informisanje zaposlenih na svim nivoima o podacima od znaaja za realizaciju
poslovnih aktivnosti subjekta radi postizanja efektivnosti, aurnosti i zakonitosti rada
svih zaposlenih.
lan 8
Za obavljanje finansijskih poslova prethodne ex-ante finansijske kontrole koja obuhvata:
odobravanje, ovjeravanje dokumentacije, ovlaivanje odnosno davanje saglasnosti na isplatu
sredstava, kontrolu prihoda i blagajne, odreuje se jedan ili vie slubenika.
Poslove odobravanja finansijskih transakcija, ovjeravanja dokumentacije na osnovu koje se
vri finansijska transakcija i poslove ovlaivanja, odnosno davanja saglasnosti za isplatu
sredstava obavljaju razliita lica.
lan 9
Identifikacija rizika vri se u odnosu na ostvarivanje poslovnih ciljeva za znaajnije poslovne
procese.
Rizik se identifikuje u procesu planiranja godinjeg budeta subjekta.
Nakon identifikovanja rizika vri se procjena uticaja rizika u odnosu na mogunost nastanka i
posljedice koje mogu nepovoljno uticati na ostvarivanje ciljeva subjekta.
100/132
Procijenjeni rizik se upisuje u registar rizika koji sadri: poslovne ciljeve, identifikovane
rizike, vjerovatnou nastanka rizika i moguih posljedica, mjere koje e se preduzeti za
upravljanje rizicima i odgovorna lica za realizaciju predvienih mjera.
Na osnovu podataka iz registra rizika sainjava se strategija upravljanja rizicima.
lan 10
Po izvrenoj procjeni rizika vri se analiza postojeih kontrolnih aktivnosti u okviru
poslovnog procesa, radi ocjene upravljanja rizicima ili svoenja rizika na prihvatljiv nivo i
uvoenja efikasnijih kontrola ili otklanjanja nepotrebnih.
Nakon izvrene analize iz stava 1 ovog lana sainjava se plan za otklanjanje nedostataka koji
sadri mjere i aktivnosti neophodne za otklanjanje nedostataka unutranjih kontrola, rok i
odgovorna lica.
lan 11
Ovaj pravilnik stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u "Slubenom listu Crne
Gore".
101/132
Aneksi
Sledei aneksi su primjeri i potrebno ih je prilagoditi potrebama subjekata.
Aneks 1a Upitnik za samoprocjenu unutranje kontrole

Finansijska kontrola javnog sektora obuhvata sistem finansijskog upravljanja i kontrole
ukljuujui unutranje revizije u subjektu, na osnovu univerzalnih standarda i stalnom
procjenom sistema. Finansijska kontrola javnog sektora nije ograniena samo na finansijske
ili raunovodstvene aktivnosti ve na sva poslovanja subjekta.
Finansijska kontrola javnog sektora zasniva se na pretpostavci da je dostizanje misije i ciljeva
subjekta izloeno rizicima. Zbog toga rukovodilac subjekta ima odgovornost da jasno definie
misiju, opte, posebne i operativne ciljeve na nivou subjekta kao i na nivou organizacionih
jedinica, funkcija i procesa, identifikuje i analizira rizike, preduzme odgovarajue mjere za
njihovu kontrolu i stalno vri procjenu njihove ekonominosti, efektivnosti i efikasnosti uz
pomo unutranje revizije.
Mjere koje subjekat preduzima radi sprjeavanja rizika predstavlja unutranja kontrola, tj.
sistem metoda i procedura koje rukovodiocu subjekta osiguravaju:
usklaenost poslovanja sa aktima i propisima,
odgovorno i blagovremeno izvjetavanje,
ekonomino, efikasno i efektivno korienje resursa,
zatitu imovinesprjeavanje prevare i korupcije.
Okvir unutranje kontrole obuhvata pet meusobno povezanih komponenti
kontrolno okruenje,
analizu rizika,
kontrolne aktivnosti,
informacije i komunikacije,
monitoring i superviziju.
1) Kontrolno okruenje
Kontrolno okruenje je cjelokupan integritet, odnos, svijest, orjentisan pristup ciljevima
rukovodioca subjekta i rukovodstva na svim nivoima u vezi uspostavljanja i odravanja
unutranjih kontrola, koje se odraava na sve zaposlene u subjektu. Svaki zaposleni, a
posebno rukovodstvo, mora posjedovati znanje o unutranjoj kontroli i razumjeti svrhu i
znaenje toga. Kontrolno okruenje je efikasno, samo ako svi zaposleni razumiju
odgovarajua ovlaenja i odgovornosti, potuju etiki kodeks, ispunjavaju zahtjeve radnih
mjesta i subjekta u cjelini i imaju transparentne i efektivne procedure zapoljavanja.
2) Analiza rizika
Analiza rizika je sistematian i disciplinaran proces definisanja misije i ciljeva subjekta,
identifikovanja rizika koji moe uticati na postizanje ciljeva, procjenu rizika vezano za
102/132
vjerovatnou njihovog javljanja i uticaja i preduzimanje mjera za kontrolu rizika na

prihvatljivom nivou, imajui u vidu trokove i prednosti.
Rezultat procesa je registar rizika, spisak ciljeva, rizika i sa njihovom vjerovatnoom i
uticajem, mjerama za njihovu kontrolu i nadlenim osobama. Registar rizika je proces koji se
ne zavrava konanim proizvodom ve mora da se vri kontiuiran pregled i auriranje.
3) Kontrolne aktivnosti
Da bi se rizici kontrolisali na prihvatljivom nivou rukovodilac subjekta preduzima mjere u
obliku uputstava, procedura, procesa, aktivnosti. Unutranja kontrola se zasniva na pisanim
procedurama, korienjuem kontrolnih spiskova, detaljnim opisom procedura i zadataka,
prikladno rasporeenim radnim mjestima, kontinuitetom aktivnosti, dvostrukih potpisa,
odvajanjem obaveza, identifikacijom i supervizijom kritinih radnih mjesta, rotacijom
osoblja, fizikom zatitom, delegacijom zaduenja u pisanom obliku, evidentiranjem i
izvjetavanjem o nestandardnim procedurama, itd.
4) Informacije i komunikacije
Javni subjekat mora imati uspostavljene procedure koje obezbjeuju protok i razmjenu
informacija i komunikacija u svim pravcima i na svim nivoima u obliku redovnih ili ad hoc
sastanaka, izvjetaja radnih grupa, pravac prijema informacija, zvidae, i ostale. Vano je
da zaposleni imaju pristup nadreenima i da zasposleni raspolau dovoljnim informacijama za
rad.
5) Praenje i nadgledanje
Rukovodilac subjekta mora obezbijediti stalnu procjenu unutranjih kontrola. Osnovni
zadatak unutranjih revizora jeste procjena unutranje kontrole, izvjetavanje o slabijim
stranama i davanje preporuka za poboljanje. Pored unutranje revizije, unutranja kontrola se
procjenjuje putem samoprocjene, izvjetavanja o nepravilnostima, procjena od strane drugih
subjekata i institucija i drugih razmjena informacija.
103/132
1.
UNUTRANJE (KONTROLNO) OKRUENJE
Kontrolno okruenje je osnova za unutranju kontrolu. Njega predstavlja kultura kontrole,

tipina za svaki subjekat, definiui itav stav rukovodstva i svih zaposlenih u odnosu na
utvrivanje i ostvarivanje ciljeva, upravljanje rizikom, unutranju kontrolu i unutranju
reviziju. Na kontrolno okruenje najvie utiu etike vrijednosti, integritet, sposobnosti svih
zaposlenih, ponaanje i metode rukovoenja (delegiranje ovlaenja i odgovornosti,
praksama ljudskih resursa), unutranja organizacija i dr.).
1.1
Integritet i etike vrijednosi
a) Procedure su sprovedene kako bi se osiguralo da su svi zaposleni upoznati sa kodeksom

ponaanja dravnih slubenika?
-
DA, za sve operacije,

DA, za glavne operacije,
DA, za izvjesne operacije,
NE, zapoete aktivnosti,
NE.
Komentar:
..........................................................................................................................................
.
b) Poslovanje subjekta je prilagoeno usvojenom kodeksu ponaanja?
-

DA, za glavne operacije
NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
c) Zaposleni su potpisali da e se pridravati opteg kodeksa ponaanja dravnih
slubenika i posebnog kodeksa ponaanja, ukoliko postoji.?
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
d) Sankcije se predvidjaju u sluaju da se zaposleni nepridravaju kodeksa ponaanja ili
nepotovanja zakona, propisa, smjernica i uputstava pretpostavljenih.
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
104/132
e) Sankcije u sluaju nepridravanja kodeksa ponaanja od strane zaposlenih ili

nepotovanja zakona, propisa, smjernica i uputstava pretpostavljenih strogo se
primjenjuju.
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
1.2
Politike i procedure upravljanja ljudskim resursima
a) Subjekat ima, za ostvarivanje misije i ciljeva, odgovarajuu i sa propisima usklaenu

sistematizaciju, koja se stalno aurira.
-

NE.
Komentar:.....................................................................................................................................
....................
b) Politika upravljanja ljudskim resursima postoji i osigurava zapoljavanje odgovarajuih
kandidata.
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
c) Kriterijumi za procjenu efektivnosti ljudskih resursa/zapoljavanje postoje i redovno se
koriste.
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
105/132
d) Komisija za odabir kandidata je imenovana u skladu sa usvojenom unutranjom

procedurom. Unaprijed priprema kriterijume selekcije zapoljavanja.
-

NE.
Komentar:................................................................................................................................
.........................
e) Za svakog zaposlenog identifikovani su individualni rezultati i predstavljeni kriterijumi
za ocjenjivanje njihovog rada i bonuse.
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
f) Obavljanje radnih zadataka zaposlenih se redovno ocjenjuje.
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
g) Zaposlenima je osigurana kontinuirana profesionalna obuka.
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
106/132
h) Subjekat je usvojio plan za kontinuirani profesionalni razvoj zaposlenih i lice koje je

zadueno za koordinaciju pripreme, koordinacije potreba, efektivno i efikasno
sprovoenje.
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
1.3
Filozofija i nain rukovoenja
a) Rukovodilac subjekta i rukovodstvo na svim nivoima su svjesni prednosti rukovoenja

rizikom, unutranje kontrole i unutranje revizije radi ostvarivanja ciljeva i misije.
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
b) Rukovodilac subjekta i rukovodstvo na svim nivoima planiraju njihove aktivnosti za
ostvarivanje ciljeva.
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
c) Rukovodilac subjekta i rukovodstvo sastaju se i razgovaraju o ostvarivanju ciljeva.
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
107/132
1.4
Organizaciona struktura
a) Organizaciona struktura, ovlaenja i odgovornosti zaposlenih su jasno definisani i

ukljueni u interna akta.
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
b) Za ostvarivanje ciljeva zahtijevane aktivnosti, akcije i zadaci su utvreni i dodijeljeni
odgovorajuim radnim mjestima.
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
c) Za svaki zadatak/aktivnost je identifikovan odgovorni zaposleni.
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
d) Broj, obrazovanje i vjetine zaposlenih zadovoljavaju potrebe za ostvarivanje ciljeva.
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
108/132
1.5
Odgovornosti
a) Sistem izvjetavanja, u odnosu na upravljanje rizikom, unutranju kontrolu i unutranju

reviziju, do rukovodioca subjekta i rukovodstva na svim nivoima je uspostavljen.
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
2.
UPRAVLJANJE RIZIKOM
Subjekat mora da utvrdi jasne, meusobno povezane i mjerljive ciljeve, identifikuje rizike
koji mogu imati uticaja na ostvarivanje ciljeva i sprovede mjere za kontrolu rizika na
prihvatljiv nivo.
2.1
Ciljevi: Subjekat mora da utvrdi jasne, meusobno povezane ciljeve, podrane
strategijom subjekta i budetom. Ciljevi moraju biti odgovarajui, i rukovodstvo mora
informisati zaposlene o njima.
a) Dugoroni ciljevi su utvreni i dokumentovani.
-

NE.
Komentar:................................................................................................................................
.........................
b) Kratkoroni ciljevi su utvreni i dokumentovani.
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
c) Kratkoroni ciljevi podravaju postizanje dugoronih ciljeva.
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
109/132
d) Zaposleni su svjesni i dugoronih i kratkoronih ciljeva.

-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
e) Kriterijumi za mjerenje ispunjavanja ciljeva su uspostavljeni.
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
f) Subjekat nadgleda ostvarivanje ciljeva i analizira uzroke u sluaju neispunjenja.
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
2.2
Rizici koji se odnose na ciljeve: Subjekat uspostavlja sistem za identifikaciju,
analizu i kontrolu rizika.
a) Rizici su identifikovani?
-

NE.
Komentar:................................................................................................................................
.........................
b) Rizici su analizirani.
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
110/132
c) Odgovor na rizik se utvruje i unutranja kontrola je identifikovana.

-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
d) Subjekat identifikuje i nadgleda identifikovane rizike na sistematian nain.
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
e) Registar rizika se redovno procjenjuje i aurira.
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
f) Efektivnost i efikasnost unutranje kontrole se procjenjuje.
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
g) Sistem se uspostavlja tako da osigurava zaposlenima informacije o rizicima koji se na
njih odnose.
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
111/132
3. KONTROLNE AKTIVNOSTI
Kontrolne aktivnosti su smjernice i procedure koje uspostavlja rukovodilac subjekta u vezi
kontrole rizika.
a) Procesi se detaljno dokumentuju sa opisom toka dokumentacije, nivoima odluivanja i
unutranjim kontrolama.
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
b) Detaljni opisi procesa i operacija su dostupni zaposlenima.
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
c) Postoje pisana operativna uputstva za svako radno mjesto.
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
d) Operativna uputstva obuhvataju unutranju kontrolu.
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
112/132
e) Razdvajanje dunosti: isti zaposleni ne moe obavljati slijedee zadatke: pokretanje,

ovlaivanje/odobravanje i evidentiranje izvrenja?
-

NE.
Komentar:................................................................................................................................
.........................
f) Unutranja akta, opisi procesa, uputstva za rad, organizacione eme se redovno auriraju.
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
g) Sistem raunovodstva obuhvata raunovodstvene kontrole.
-

NE.
Komentar:................................................................................................................................
.........................
h) Pristup podacima i evidenciji se kontrolie
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
i) Nadzor: procedure nadzora rukovodstva se sprovode.
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
113/132
4.
INFORMACIJE I KOMUNIKACIJE
Informacije i komunikacije omoguavaju prikupljanje i razmjenu informacija, neophodnih
za rukovoenje, izvrenje i nadzor poslovanja.
a) Rukovodilac subjekta i rukovodstvo na svim nivoima primaju pouzdane, relevantne,
blagovremene i dovoljne informacije (kratke preglede, analize, izvjetaje o izvrenju,
specijalne informacije), kako bi donijeli neophodne odluke.
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
b) Informacije omoguavaju rukovodiocu subjekta i rukovodstvu na svim nivoima da
nadgledaju ostvarivanje zadataka i nadzor poslovanja.
-

NE , zapoete aktivnosti ,
NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
c) Sistem informacija i komunikacija prilagoava se promjenama u subjektu, ciljevima i
strategiji.
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
d) Efektivan i efikasan sistem komunikacija obezbjeuje zaposlenima da primaju
neophodne informacije u vezi posla koji obavljaju.
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
114/132
e) Zaposleni osiguravaju konstruktivno praenje pritubi drugih organizacionih jedinica ili

spoljnih klijenata.
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
f) Rukovodillac subjekta i rukovodstvo se informiu o obimu i sadraju pritubi.
-

NE , zapoete aktivnosti ,
NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
g) Zaposleni moraju izvjetavati o nepravilnostima i problemima i dostavljati prijedloge za
poboljanje.
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
5. PRAENJE I NADZOR
Proces upravljanja rizikom i unutranja kontrola se redovno procjenjuju, ocjenjuje se
njihova efektivnost i efikasnost i unapreuje u odnosu na identifikovane slabosti, promjene
u poslovanju, ciljevima ili okruenju.
a) Subjekat ima uspostavljen sistem za redovnu procjenu upravljanja rizikom i unutranje
kontrole.
-

NE.
Komentar:................................................................................................................................
.........................
115/132
b) Unutranja kontrola se prilagoava promjenama u subjektu i okruenju.

-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
c) Subjekat je obezbijedio unutranju reviziju.
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
d) Adekvatno se reaguje na preporuke unutranje revizije.
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
e) Nalazi Dravne revizorske institucije se adekvatno prihvataju.
-

NE.
Komentar:............................................................................................................................
.............................
116/132
Aneks 1b Uputstva za upitnik za samoporocjenu unutranje kontrole

1.
KONTROLNO OKRUENJE
1.1
Integritet i etike vrijednosti
a) Procedure su sprovedene kako bi se osiguralo da su svi zaposleni upoznati sa kodeksom

ponaanja dravnih slubenika?
Odgovor je DA ukoliko zaposleni potpie ugovor o radu koji ukljuuje odredbe etikog
kodeksa ili se odnosi na postojei obavezujui etiki kodeks.
Dobra je praksa da zaposleni budu zvanino obavijeteni o etikom kodeksu i etikom
ponaanju dravnih slubenika. Dobra praksa je preporuena ali ne vri uticaj na
odgovor.
b) Poslovanje subjekta je prilagoeno usvojenom kodeksu ponaanja?
To je dobra praksa i preporuuje se da subjekti sa specifinim poslovanjem za koje opti
etiki kodeks nije zadovoljavajui (policija, vojska, poreska ili carinska sluba, ) ili
ukoliko posebne grupe zaposlenih (sportisti...) imaju dodatan specifian etiki kodeks.
Ipak, ovo nije neophodno za vei broj subjekata. Subjekti koji imaju ovaj specifian
kodeks odgovaraju sa DA, ostali ne odgovaraju na pitanje. Posebni profesionalni etiki
kodeksi (revizori,) se ne uzimaju u obzir jer se oni moraju potovati u skladu sa
posebnim zakonima.
ak i najvii funkcioneri moraju biti podvrgnuti posebnim etikim kodeksima (ministri,
sekretari) koji potpisuju prilikom nominacije.
c) Zaposleni su potpisali da e da se pridravaju opteg kodeksa ponaanja dravnih
slubenika i posebnog kodeksa ponaanja ukoliko postoji?
Nije dovoljno da zaposleni budu samo informisani o kodeksu ponaanja. Odgovor DA je
mogu ukoliko zaposleni potpiu i potvrde pridravanje kodeksa.
Dobra praksa se preporuuje ali ne utie na odgovor.
d) Sankcije se predviaju u sluaju da se zaposleni ne pridravaju kodeksa ponaanja ili
nepotovanja zakona, propisa, smjernica i uputstava pretpostavljenih.
Takvi sluajevi su formalno regulisani zakonom. Praktino sprovoenje zakona i
postupanje po takvim sluajevima veinom zavisi od rukovodioca subjekta. Vano je da
rukovodilac subjekta usvoji unutranja akta vezana za sluaj nepotovanja kodeksa
ponaanja i da shodno tome djeluje ne pokazujui nimalo razumijevanja za neetiko
ponaanje, prevaru ili korupciju.
117/132
Odgovor DA se moe dati ukoliko subjekat ima takva unutranja akta ili instrukcije ili
izvjetaje sa sastanaka rukovodstva, sa odlukama.
e) Sankcije u sluaju nepridravanja kodeksa ponaanja od strane zaposlenih ili
nepotovanja zakona, propisa, smjernica i uputstava pretpostavljenih strogo se
primjenjuju.
Mogua su samo dva odgorova DA (za sve operacije) ili NE. Odgovor DA je mogu u
sluaju praktiog primjera takvog sluaja sa uticajem (disciplinska mjera, prestanak
radnog odnosa, dodatna obuka, i promjena organizacione strukture ili procesa) ukoliko
nije bilo takvih sluajeva u proloj godini, subjekat ne odgovara na pitanja.
1.2 Politike i procedure upravljanja ljudskim resursima
a) Subjekat ima, za ostvarivanje misije i ciljeva, odgovarajuu i sa propisima usklaenu
sistematizaciju, koja se stalno aurira.
Sistematizacija je adekvatna kad je u skladu sa zakonima, regulativama i potrebama
subjekta koje mu omoguavaju da ispuni svoje ciljeve i misiju. (Navesti datum
posljednjeg auriranja promjene u regulativama, promjena ciljeva ili procesa).
b) Politika upravljanja ljudskim resursima postoji i osigurava zapoljavanje odgovarajuih
kandidata.
Odgovor DA je mogu kada postoje dokumenti (uputstva, plan i stragegija ljudskih
resursa) kao dokaz politici.
c) Kriterijumi za procjenu efektivnosti ljudskih resursa/zapoljavanje postoje i redovno se
koriste?
Za mjerenje ostvarenja ciljeva ljudskih resursa, moraju se razviti kriterijumi (ciljevi
postignua, dostignue strategije za ljudske resurse, ili plan zapoljavanja)
d) Komisija za odabir kandidata je imenovana u skladu sa usvojenom unutranjom
procedurom. Unaprijed priprema kriterijume selekcije zapoljavanja.
Odgovor DA je mogu kada se unutranje procedure strogo potuju.
e) Za svakog zaposlenog identifikovani su individualni rezultati i predstavljeni kriterijumi
za ocjenjivanje njihovog rada i bonusi.
Odgovor DA je mogu kada su individualni rezultati jasno identifikovani, a koji
podravaju ciljeve organizacione jedinice i subjekta. Individualno postignue se mjeri u
skladu sa individualnim ciljevima.
f) Obavljanje radnih zadataka zaposlenih se redovno ocjenjuje.
Odogovor DA je mogu kada se procjena radnih zadataka izvri u skladu sa
regulativama za sve zaposlene.
g) Zaposlenima je osigurana kontinuirana profesionalna obuka.
Odgovor DA je mogu kada je na osnovu potreba izvrena kontinuirana profesionalna
obuka u skladu sa planom koji je usvojen od strane rukovodioca subjekta, a koja je
finansijski procijenjena i ukljuena u budet.
h) Subjekat je usvojio plan za kontinuirani profesionalni razvoj zaposlenih i lice koje je
zadueno za koordinaciju pripreme, koordinaciju potreba, efektivno i efikasno
sprovoenje.
118/132
Odgovor DA je mogu kada je imenovana odgovorna osoba, zaduena za sprovoenje i

praenje kontinuiranog profesionalnog razvoja zaposlenih.
Dobra praksa je identifikacija i analiza protreba za stalan profesionalan razvoj na svim
operativnim nivoima, identifikacija manje uspjenih oblasti, izraavanje potreba za
poboljanje, procjena moguih profesionalnih razvoja i identifikacija najboljih mjera.
Nedostatak identifikacije pravih potreba i njihova analiza ne pomau u poboljanju
poslovanja ve prestavljaju uzaludno troenje resursa.
esto subjekat nema strategiju kontinuiranog profesionalnog razvoja, koja identifikuje
standarde, elje, ciljeve. Rukovodstvo na svim nivoima nije u obavezi niti je ukljueno u
ovaj proces, ne postoji praenje posebnih metoda obuka i njihov uticaj na bolje poslovanje
subjekta.
1.3 Filozofija i nain rukovoenja
a) Rukovodilac subjekta i rukovodstvo na svim nivoima su svjesni prednosti rukovoenja
rizikom, unutranje kontrole i unutranje revizije radi ostvarivanja ciljeva i misije.
Odgovor je u potpunosti subjektivan.
b) Rukovodilac subjekta i rukovodstvo na svim nivoima planira njihove aktivnosti za
ostvarivanje ciljeva
Odgovor DA je mogu kada su aktivnost za dostizanje ciljeva pretoeni u zadatke
rukovodioca subjekta i rukovodilaca u obliku dokumenta (zapisnici, akcioni planovi,
programi, ...)
c) Rukovodilac subjekta i rukovodstvo sastaju se i razgovaraju o ostvarivanju ciljeva.
Odgovor DA je mogu ukoliko je ostvarenje ciljeva praeno stalnim procesom planiranja
(sastanci, izvjetaji, izvjetavanje rukovodstvu,),
1.4 Organizaciona struktura
a) Organizaciona struktura, ovlaenja i odgovornosti zaposlenih su jasno definisani i
ukljueni u interna akta.
Odgovor je u veoj mjeri subjektivan i zasnovan na procjeni rukovodioca subjekta vezano
za svakodnevno upravljanje, tj. nejasne odgovornosti i ovlaenja zaposlenih.
(Akta o unutranjoj organizaciji i sistematizaciji radnih mjesta, pisana zaduenja,
uputstva, prirunici,)
b) Za ostvarivanje ciljeva zahtijevane aktivnosti, akcije i zadaci su utvreni i dodijeljeni
odgovorajuim radnim mjestima.
Ovo pitanje je detaljnije nego prethodno. Moe se desiti da pojedini operativni zadaci nisu
dovoljno jasno definisani ili nisu ukljueni u opis radnog mjesta.
c) Za svaki zadatak/aktivnost je identifikovan odgovorni zaposleni.
Radno mjesto treba da popuni zaposleni sa prikladnim kvalifikacijama sa jasno
definisanim ovlaenjima i odgovornostima, ogranienjima.
d) Broj, obrazovanje i vjetine zaposlenih zadovoljavaju potrebe za ostvarivanje ciljeva.
119/132
1.5 Odgovornosti
a) Sistem izvjetavanja, u odnosu na upravljanje rizikom, unutranju kontrolu i unutranju
reviziju, do rukovodioca subjekta i rukovodstva na svim nivoima je uspostavljen.
Redovno izbjetavanje u pisanom obliku. Potrebno je napismeno definisati obaveze
izvjetavanja.
Obaveze izvjetavanja nijesu validne samo za unutranju reviziji ve i za sve imenovane
rukovodioce subjekta unutar njihovih odgovornosti rukovoenja rizikom. (izvjetaji
unutranje revizije, izvjetaji FMC rukovodioca, izvjetaji o sprovoenju mjera, izvjetaji
o postignutim, ciljevima,)
2. Upravljanje rizikom
2.1
Ciljevi: Subjekat mora da utvrdi jasne, meusobno povezane ciljeve, podrane
strategijom subjekta i budetom. Ciljevi moraju biti odgovarajui, i rukovodstvo mora
informisati zaposlene o njima.
a) Dugoroni ciljevi su utvreni i dokumentovani.
Odgovor treba da se odnosi na dokumente, tj. Misiju, strategiju.
b) Kratkoroni ciljevi su utvreni i dokumentovani.
Odgovor treba da se odnosi na naznaene dokumenta. Ciljevi moraju biti jasni, mjerljivi,
ostvarljivi, prikladni i vremenski definisani.
c) Kratkoroni ciljevi podravaju postizanje dugoronih ciljeva.
Potrebno je obezbijediti usklaenost sa dugoronim ciljevima. Procedure utvrivanja
ciljeva treba da obezbijede takvo usklaivanje.
d) Zaposleni su svjesni i dugoronih i kratkoronih ciljeva.
Odgovor DA se odnosi na dokumenta koja ovo podravaju, npr. zapisnici sa sastanka,
godinji sastanci, ...
e) Kriterijumi za mjerenje ispunjavanja ciljeva su uspostavljeni.
Sa identifikacijom ciljeva, potrebno je takoe obezbijediti kriterijume za postizanje
dostignua. Pri odgovaranju, odnose se na dokumente koji podravaju odgovor.
f) Subjekat nadgleda ostvarivanje ciljeva i analizira uzroke u sluaju neispunjenja.
Redovno nadgledanje znai izvjetavanje bar jednom mjeseno o napretku i sprovoenju
korektivnih mjera.
2.2
Rizici koji se odnose na ciljeve: Subjekat uspostavlja sistem za identifikaciju,
analizu i kontrolu rizika.
a) Rizici su identifikovani?
Odnose se na dokumente koji podravaju odgovor. Propratna dokumenta mogu biti
registar rizika, zapisnik sa sastanka i drugi dokumenti.
b) Rizici su analizirani.
Za svaki identifikovan rizik potrebno je dodijeliti mogunost pojavljivanja i njegov uticaj.
Odnose se na prikladna dokumenta.
c) Odgovor na rizik se utvruje i unutranja kontrola je identifikovana.
120/132
Za svaki identifikovani rizik potrebno je dodijeliti odreenu kontrolnu mjeru koja uzima u
obzir trokove i prednosti. Odnose se na prikladnu dokumentaciju. (Registar rizika,
unutranja uputstva, opisi radnih mjesta, obuke)
d) Subjekat identifikuje i nadgleda identifikovane rizike na sistematian nain.
Kao to se ciljevi i rizici mijenjaju moraju da postoje odgovarajue procedure za
auriranje registra rizika i da se imenuju odgovorna lica.
e) Registar rizika se redovno procjenjuje i aurira.
Postojee procedure treba da obezbijede redovno auriranje registra rizika.
f) Efektivnost i efikasnost unutranjih kontrola se procjenjuju.
Unutranja kontrola ne prua osiguranje redovne procjene. Sistematinu procjenu mogu
izvriti unutranji revizori.
g) Sistem se uspostavlja tako da osigurava zaposlenima informacije o rizicima koji se na
njih odnose.
Odgovor treba da se odnosi na dokumenta koji ovo podravaju (zapisnici sastanaka,
uputstva, i komunikacije)
3. Kontrolne aktivnosti
Kontrolne aktivnosti su smjernice i procedure koje uspostavlja rukovodilac subjekta u vezi
kontrole rizika.
a) Procesi se detaljno dokumentuju sa opisom toka dokumentacije, nivoima odluivanja i
unutranjim kontrolama.
Osnovni procesi su:
- izvrenje osnovnih zadataka,
- javne nabavke, obaveze, grantovi, transferi, plaanja,
- planiranje, raunovodstvo, izvjetavanje,
- informaciona tehnologija,
- ljudski resursi, zarade..
Osnovni procesi subjekta trebaju biti zasnovani na unutranjim aktima, regulativama,
uputstvima, standardima, ... i dostupni zaposlenima na koje se dokumenti odnose.
Pisane procedure moraju biti aurirane i zaposlenima se mora omoguiti pristup
najnovijim verzijama.
b) Detaljni opisi procesa i operacija su dostupni zaposlenima.
Unutranja organizaciona ema sa opisom radnih mjesta nije dovoljna. Za svako radno
mjesto potrebno je imati specifine opise zadataka koji su dio procesa, jasno
identifikovani u organizacionoj emi kao i prethodni i naredni zadaci i protok
dokumenata.
c) Postoje pisana operativna uputstva za svako radno mjesto.
Dostupni opisi zaduenja za svako radno mjesto moraju zadovoljiti potrebe svih
zaposlenih radi obavljanja posla.
d) Operativna uputstva obuhvataju unutranju kontrolu.
Operativna uputstva treba da ukljue unutranje kontrole i opise procedura. Kontrolne
procedure trebaju da uzmu u obzir kriterijume unutranje kontrole, npr. razdvajanje
121/132
dunosti, dvostruki potpis ex post kontrole, dokazi o nestandardnim procedurama,

nastavak izvrenja, rotacija zaposlenih, nadgledanje,
e) Razdvajanje dunosti: isti zaposleni ne moe obavljati slijedee zadatke: pokretanje,
ovlaivanje/odobravanje i evidentiranje izvrenja?
U sluaju da razdvajanje dunosti nije mogue, ekonomino ili iz nekog drugog razloga,
potrebno je sprovesti druge kontrole, npr. dvostruki potpis, ex post kontrole.
f) Unutranja akta, opisi procesa, uputstva za rad, organizacione eme se redovno auriraju.
Procedure unutranje kontrole treba da postoje kako bi obezbijedili da se procedure
stalno auriraju i da se zaposlenima dostavljaju aurirane verzije. Potrebno je
imenovati osobe koji e biti odgovorni za auriranje pisanih procedurea, procesa i
organizacionih ema.
g) Sistem raunovodstva obuhvata raunovodstvene kontrole.
Raunovodstvene kontrole su npr. usklaivanje sa razliitim oblicima biljeenja iste
informacije ili dogaaja, kontrole po rasporedu prvenstva, kontrole blagovremenog
biljeenja, kontrole seta dokumenata,
h) Pristup podacima i evidenciji se kontrolie.
Da bi se imao pristup informacionoj tehnologiji, potrebno je da postoje pisane
procedure koje zahtijevaju lozinke, koje se moraju redovno mijenjati. Potrebno je
postaviti ovlaenja zaposlenih za pristup razliitim dokumentima kao i praenje
pristupa dokumentima, uvanju informacija i potovanja povjerljivosti u skladu sa
regulativama.
i) Nadzor: procedure nadzora rukovodstva se sprovode.
Kontrole rukovoenja i nadzora se sprovode od strane rukovodilaca i imenovanog zaposlenog lica kako bi
se obezbijedilo da se uspostavljene kontrole sprovode kako je predvieno. .
4. Informacije i komunikacije
Informacije i komunikacije omoguavaju prikupljanje i razmjenu informacija, neophodnih
za rukovoenje, izvrenje i nadzor poslovanja.
a) Rukovodilac subjekta i rukovodstvo na svim nivoima primaju pouzdane, relevantne,
blagovremene i dovoljne informacije (kratke preglede, analize, izvjetaje o izvrenju,
specijalne informacije), kako bi donijeli neophodne odluke.
Odgovor je zanovan na miljenju rukovodioca subjekta. .
b) Informacije omoguavaju rukovodiocu subjekta i rukovodstvu na svim nivoima da
nadgledaju ostvarivanje zadataka i nadzor poslovanja.
Rukovodilac subjekta zasniva odgovor na metodama i nainima koji omoguavaju i
njemu i rukovodstvu da prati sprovoenje ciljeva i kontrola nad poslovanjem subjekta.
c) Sistem informacija i komunikacija prilagoava se promjenama u subjektu, ciljevima i
strategiji.
Odgovor je zasnovan na dokumentovanju u vezi sa promjenama i uputstvima za
korektivne mjere.
122/132
d) Efektivan i efikasan sistem komunikacija obezbjeuje zaposlenima da primaju

neophodne informacije u vezi posla koji obavljaju.
Potekoe vezane za poslovanje zbog nedostatka informacija treba uzeti u obzir.
Rukovodstvo treba da konsultuje zaposlene.
e) Zaposleni osiguravaju konstruktivno praenje pritubi drugih organizacionih jedinica ili
spoljnih klijenata.
Potrebno je uspostaviti procedure za praenje pritubi i naine za poboljanje.
f) Rukovodilac subjekta i rukovodstvo se informiu o obimu i sadraju pritubi.
Procedure treba da obezbijede da su rukovodilac subjekta i rukovodioci informisani o
pritubama i daljim aktivnostima.
g) Zaposleni moraju izvjetavati o nepravilnostima i problemima i dostavljati prijedloge za
poboljanje.
Procedure treba da omogue zaposlenima da izvjetavaju o nepravilnostima i
problemima i dostavljaju prijedloge za poboljanje.
5. Praenje i nadzor
Proces upravljanja rizikom i unutranja kontrola se redovno procjenjuju, ocijenjuje se
njihova efektivnost i efikasnost i unapreuje u odnosu na identifikovane slabosti, promjene
u poslovanju, ciljevima ili okruenju.
a) Subjekat ima uspostavljen sistem za redovnu procjenu upravljanja rizikom i unutranje
kontrole.
Potrebno je postaviti proceduru kojom se rukovodilac subjekta i rukovodei kadar
informiu o radu i slabostima unutranje kontrole. Procedura je sastavni dio
upravljanja rizikom.
b) Unutranja kontrola se prilagoava promjenama u subjektu i okruenju.
Redovni sastanci se bave promjenama ciljeva, spoljanjim i unutranjim okruenjem i
shodno tome se registri rizika redovno auriraju.
c) Subjekat je obezbijedio unutranju reviziju.
Subjekat treba da obezbijedi redovnu unutranju reviziju. Spoljanja revizija, inspekcije
i pregledi od strane DRI ne mogu se smatrati unutranjom revizijom.
d) Adekvatno se reaguje na preporuke unutranje revizije.
Rukovodilac subjekta treba na prikladan nain da se pozabavi preporukama unutranje
revizije. Ukoliko to ne uine, unutranja revizija treba da ima mogunost da o tome
obavijesti nezavisno tijelo, na primjer CHU.
e) Nalazi Dravne revizorske institucije se adekvatno prihvataju.
Odgovor DA je zasnovan na izvjetaju Dravne revizorske institucije da se subjekat na
prikladan nain odnosio prema svim preporukama.
123/132
Aneks 2a Obrazac registra rizika

Subjekat
Registar rizika
Zadnji pregled:
Potpis:
Red.
br.
Opis rizika
Kategorija
rizika
Analiza rizika
Vjerovatnoa
Uticaj
Ukupno
Tretman
124/132
Vlasnik
rizika
Odlaganjezadravanje
Napomena
Aneks 2b Uputstva za uspostavljanje registra rizika i procedure za

auriranje
1. Na osnovu Zakona o sistemu unutranjih finansijskih kontrola u javnom sektoru, Pravilnika
o nainu i postupku za uspostavljanje i sprovoenje finansijskog upravljanja i kontrola i
Prirunika za finansijsko upravljanje i kontrole, rukovodilac subjekta usvaja ova pravila koja
se odnose na uspostavljanje i odravanja registra riziika
2. Svaki subjekat ima svrhu da ispuni utvrene ciljeve. Ciljevi se mogu podijeliti na posebne,
vezano za isporuku robe i usluga, i opte, vezano za poslovanje javnog subjekta, na primjer:
izvravanje poslova na etiki, ekonomian, efikasan i efektivan nain,

izvravanje obaveza koje prostiu iz odgovornosti,
usklaenost sa vaeim zakonima i propisima,
zatita resursa od gubitaka, pogrenog korienja i tete.
Drugi opti ciljevi su predstavljeni u opisu misije subjekta, ija realizacija zavisi od
ostvarivanja posebnih i operativnih ciljeva predstavljenih u dugoronim i kratkoronim
planovima na nivou subjekta, organizacionih jedinica, funkcija i radnih mjesta. Ciljevi moraju
biti realni, mjerljivi i vremenski odreeni. Za svaki cilj mora biti razvijen kriterijum za
mjerenje njegovog ostvarenja.
Najvaniji ciljevi zajedno sa indikatorima za mjerenje njihovog ostvarenja moraju biti
predstavljeni u budetskim dokumentima.
3. Rizik je neizvjesnost nastanka i uticaja nekog dogaaja koji moe imati uticaja na
ostvarivanje nekog cilja. Rizici mogu biti kategorizovani po razliitim kriterijumima tj:
opti i posebni u odnosu na opte i posebne ciljeve,

spoljani i unutranji u odnosu na njihov izvor izvan ili u subjektu,
rizici koji se odnose na politiku, bezbjednost, ljudske resurse, ekonomiju,
finansije, i drugo.
Subjekat odluuje o najadekvatnijoj kategorizaciji rizika koja omoguava transparentno i

efektivno upravljanje rizicima, npr:
Spoljanji:
politiki
budetski
zakonski
posebni.
Unutranji:
potovanje vremenskih rokova
osiguranje kvaliteta
IT
opti
125/132
4. Rizik se analizira i procjenjuje uzimajui u obzir vjerovatnou nastanka i mogue posledice

ili uticaj na subjekat. Rizik mora biti procijenjen bez razmatranja mjera koje su ve usvojene
za njegovu kontrolu na prihvatljivom nivou.
Za ocjenu rizika mogue su razliite skale tj:
Vjerovatnoa nastanka rizika:
neizvjestan
mogu,
veoma mogu,
mogu u najveoj mjeri.
Mogunost rizika:
neznatan,
mogu
veoma mogu
mogu u velikoj mjeri.
Posljedice nastanka rizika:
nisu vane,
vane su,
veoma vane,
katastrofalne.
Uticaj rizika:
neznatan,
znaajan,
veoma znaajan,
katastrofalan.
Svi identifikovani rizici moraju biti ocijenjeni u odnosu na istu skalu i kriterijume.
5. Analiza rizika slui za odreivanje prioriteta rizika od najvieg do najmanje znaajnog
rizika i lista rizika predstavlja izloenost subjekta rizicima.
6. Odgovornost za kontrolu rizika je na rukovodioca subjekta. On odluuje o prihvatljivom
nivou za svaki rizik i usvaja mjere koje treba preduzeti za kontrolu rizika i imenuje vlasnike
rizika.
7. Registar rizika predstavlja rizike, njihov opis, njihovu vanost u odnosu na vjerovatnou
nastanka i uticaja, vlasnike rizika i mjere za njihovu kontrolu. Kako se okruenje i ciljevi
mijenjaju, sami rizici se mijenjaju, pa se tako i o registru rizika mora redovno diskutovati i
shodno tome isti aurirati.
8. Identifikacija i analiza rizika u subjektu vri se na nivou subjekta i na nivou organizacionih
jedinica pod odgovornou rukovodioca organizacionih jedinica, uzimajui u obzir:
utvrivanje ciljeva
126/132
ostvarivanje ciljeva ukljuujui dugorone i kratkorone budete

zakonitost poslovanja
ekonominost, efektivnosti i efikasnost
pouzdano i blagovremeno izvjetavanje,
zatitu resursa u sluaju zloupotrebe,
unutranje i spoljne informacije (unutranja revizija, revizorski sud, Evropska
komisija, Evropski revizorski sud)
nastanak rizika i njihov uticaj i
bilo koje druge informacije koje ukazuju na unutranji ili spoljanji rizik.
9. Za svaki specifian rizik rukovodilac organizacione jedinice popunjava opis rizika i isti
alje licu zaduenom za FMC, koji provjerava kompletnost opisa i priprema ga za
dostavljanje rukovodiocu subjekta. Po odobrenju, rizik se unosi u registar rizika.
10. Registar rizika se provjerava najmanje dva puta godinje od strane rukovodioca subjekta i
najvieg rukovodstva, ili na prijedlog rukovodioca organizacione jedinice, lica zaduenog za
FMC ili internog revizora.
127/132
Opis rizika
Organizaciona jedinca:
Cilj:
Redni br:
Odgovorana:
Posljednji pregled:
Kategorija rizika :
Opis rizika:
Analiza:
Vjerovatnoa:
Uticaj:
Ukupno:
Rezultat:(1-4)
(Vjerovatnoa X uticaj)
Donijeta odluka:
Mjere:
Odlaganje:
Komentari:
Procjena kontrole
rizika:
Potpis:
128/132
Kategorija rizika
Kategorija rizika
Spoljanji rizik:
o
politiki
Opis rizika
Subjekat ne moe uticati na ove rizike, mogu se
sprovesti kontrolne mjere
Promjena prioriteta, ciljeva, podrke
budetsko finansijski
Raspoloivost resursa, zapoljavanje ...
zakonodavni
posebni zadaci
Usvajanje pravnih akata koji utiu na postojanost i rad

subjekta, misije, zadataka
Preuzimanje dodatnog neplaniranog zadatka, koji
prevazilazi kapacitete ili ovlaenja subjekta
Unutranji rizik:
o
potovanje rokova
osiguranje kvaliteta
informacione tehnologije
opti
Subjekat moe uticati na rizike ili ih izbjei

utvrivanjem ciljeva ili sprovoenjem kontrolnih mjera
Odreeni zadaci i rokovi su pravno odredjeni ili
ukljueni u ugovore
Subjekat mora osigurati kvalitet javnih usluga svojim
korisnicima i zahtijevati isto od svojih dobavljaa
Pouzdanost funkcionisanja i zatite informacija ima
kljuni znaaj za rad subjekta
Usklaenost
sa
propisima,
zatita
ekonominost, efektivnost, efikasnost, ugled
resursa,
129/132
Skala procjene rizika

Vjerovatnoa pojavljivanja
Rezultat
Nisu vjerovatni, veoma rijetki sluajevi
Mogue, rizik moe nastati u srednjoronom periodu
Veoma mogue, rizik moe esto nastati u srednjoronom periodu
Visoka mogunost nastanka, rizik moe esto nastati kratkorono
Uticaj
Nebitan, nema uticaja na ugled, nema pravnih posljedica, rad i misija nisu ugroeni,
zanemariv finansijski gubitak
Bitan, kratkorono ugroen ugled, potrebna organizaciona promjena, znaajni finansijski
gubitak
Veoma bitan, dugorono izgubljen ugled, potrebne promjene u planiranju, neophodna
reorganizacija, znaajan finansijski gubitak,
Katastrofalan, gubitak povjerenja u misiju i poslovanje, visok finansijski gubitak, ugroenost
postojanja subjekta
Rezultat
1
2
3
4
130/132
Aneks 3a Identifikacija rizika za ljudske resurse

Ciljevi
Zasnivanje
radnog odnosa
u skladu sa
zakonom da bi
se zadovoljile
potrebe
subjekta
Rizici
Nedostatak adekvatnih
ljudskih resursa da bi se
postigli ciljevi subjekta;
Zapoljavanje nije usklaeno
sa potrebama subjekta;
Netransparentno
zapoljavanje;
Prevara;
Neusklaenost sa budetom;
Ugovor o radu nije usklaen
sa propisima;
Ocjenjivanje,
izvjetavanje i
vrednovanje
radnog uinka
Nedostatak motivacije;
Konflikti;
Prevara ;
Lo radni uinak;
Neispunjenje ciljeva;
Zarade i
doprinosi su
pravilno
obraunati i
isplaeni
Neusaglaenost sa ugovorom
o radu;
Nije ukljuena ocjena radnog
uinka;
Uplata na pogrean raun;
Porezi i doprinosi nisu
uplaeni;
Prevara nepostojei
zaposleni na platnom spisku
Produetak ugovora o radu
nije potpisan i ciljevi
subjekta nee biti postignuti;
Obaveza nije izvren;
Prestanak vaenja ugovora o
radu nije unijet u personalni
dosije i platni spisak;
Isplata zarade nije stopirana;
Prestanak
vaenja
ugovora o radu
i isplate po
osnovu ugovora
su stopirane
Procesi
Identifikacija potrebnih
ljudskih resursa
Priprema plana zapoljavanja
Odobrenje plana zapoljavanja
Odreivanje procesa
zapoljavanja
Javni oglas
Prijem prijava
Odabir kandidata
Nacrt ugovora o radu
Potpisivanje ugovora o radu
Utvrivanje visine zarade
Odlaganje ugovora o radu u
personalni dosije
Unoenje podataka u platni
spisak
Redovno ocjenjivanje radnog
uinka
Ex ante provjera radnog
uinka u odnosu na sredstva
Potpisivanje ocjene radnog
uinka
Unoenje podataka u
personalni dosije
Unoenje podataka u platni
spisak
Procjena usaglaenosti
Obraun plate
Obraun radnog uinka u
odnosu na zaradu
Obraun naknada
Obraun poreza i doprinosa
Provjera odobrenih isplata
Vlasnik rizika
Prihvatanje kraja vaenja

ugovora o radu
Potvrivanje izvrenja
obaveze
Unoenje prestanka vaenja
ugovora o radu u personalni
dosije
Unoenje prestanka vaenja
ugovora o radu u platni spisak
131/132
Aneks 3b Identifikacija rizika kod javnih nabavki

Ciljevi
Priprema plana
javnih nabavki
u skladu sa
ciljevima
subjekta i
propisima
Rizici
Neusklaenost sa
propisima;
Neusklaenost sa
budetom;
Neusklaenost sa
potrebama subjekta.
Transparentan
izbor
dobavljaa u
skladu sa
propisima
Neusklaenost sa
propisima;
Prevara i korupcija;
Neostvarivanje ciljeva;
Dodatni trokovi;
Kanjenja (odlaganja)
Robe isporune
/usluge
pruene u
skladu sa
ugovorom
Neusklaenost sa
ugovorom;
Neusklaenost sa
budetom;
Konflikt sa dobavljaem;
Prevara;
Neostvarivanje ciljeva.
Dobavljai
(ponuai) su
plaeni,
garancija
osigurana.
Plaanje nije u skladu sa

ugovorom;
Ista faktura je plaena
vie puta;
Skrivene greke.
Proces
Identifikacija potreba u
odnosu na ciljeve
Sistematizovanje potreba i
prioriteta
Priprema plana javnih
nabavki
Utvrivanje plana nabavki
Izvjetaj o realizaciji plana
nabavki
Pokretanje postupka javnih
nabavki
Potvrivanje postupka javnih
nabavki
Priprema tenderske
dokumentacije
Poziv ponuaima
Prijem ponuda
Izbor dobavljaa
Potpisivanje ugovora
Priprema narudbe
Potvrivanje narudbe
Kontrola isporuenih
roba/usluge
Kontrola isporuka sa
narudbom
Potvrda prijema
Komunikacija sa
finansijskom slubom
Potvrda fakture u skladu sa
ugovorom, narudbenicom i
prijemom.
Priprema naloga za plaanje
Podnoenje plaanja
Auriranje plana javnih
nabaki
Vlasnik rizika
132/132

FMC Prirucnik MNE Jul 2011.

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

FMC Prirucnik MNE Jul 2011.

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MINISTARSTVO FINANSIJA CRNE GORE

Podgorica, jul 2011.

Dokument je nastao uz pomo Evropske unije

Ovaj dokument Prirunik za finansijsko upravljanje i kontrole je pripremilo Ministarstvo

kontrolno i radno okruenje,

organizacione ciljeve i zadatke i sa njima povezanu procjenu rizika i upravljanje rizikom,

kontrole i povezane politike i procedure koje e doprinijeti upravljanju i smanjenju rizika i

sisteme informacija i komunikacija,

aktivnosti praenja rada/uinka subjekta javnog sektora.

odgovornost rukovodstva za uspostavljanje unutranje kontrole, postojanje propisane

Prirunik za finansijsko upravljanje i kontrole definie okvir za unutranju kontrolu kod

1. UVOD U UNUTRANJU FINANSIJSKU KONTROLU

eng. Financial Management and Control, u daljem tekstu - FMC

FMC Prirunik, jul 2011

CHU centralna jedinica za harmonizaciju

FMC Prirunik, jul 2011

kontrola u javnom sektoru Crne Gore ureeno je sledeim

Zakonom o sistemu unutranjih finansijskih kontrola u javnom sektoru

Saglasno Zakonu, finansijsko upravljanje i kontrola je sistem unutranjih kontrola koji,

obavljanja poslovanja u skladu sa zakonima, podzakonskim i internim aktima,

FMC Prirunik, jul 2011

PIFC koncept veliku vanost pridaje odgovornosti rukovodilaca za korienje budetskih

sistem unutranjih kontrola.

Uloge i odgovornosti revizora

Zadrati nezavisnost i nastup.

Prakse unutranje kontrole su esto

U nastavku je kratko objanjenje COSO modela koji je detaljnije razraen u Poglavlju 6.

COSO okvir pet elemenata kontrole

usklaenost sa vaeim zakonima i propisima;

razumiju do koje mjere se ostvaruju ciljevi subjekta;

FMC Prirunik, jul 2011

3. FINANSIJSKO UPRAVLJANJE I KONTROLE - FMC

finansijsko upravljanje fiskalna odrivost, mobilizacija i raspodjela sredstava

FMC Prirunik, jul 2011

Radi postizanja efektivnog finansijskog upravljanja i kontrole u javnom sektoru, neophodno

integrisani (i meusobno i sa slinim informacionim sistemima upravljanja koje koristi

efektivno podravaju finansijsku administraciju i zahtjeve upravljanja

Zbog toga je neophodno opredijeliti finansijske i ljudske resurse kako bi se obezbijedilo da ti

stalno se razvijaju u skladu sa novim potrebama;

u potpunosti koriste novu tehnologiju za unapreenje finansijskih procesa;

budu dostupni korisnicima i rukovodicima sa minimalnim zastojem;

su decentralizovani za korisnike budeta, tako da su oni odgovorni i za kontrolu;

3.1. Finansijska regulativa

FMC Prirunik, jul 2011

3.2. Finansijsko planiranje

FMC Prirunik, jul 2011

obezbijeenje ostvarivanja ciljeva javnog sektora,

efikasno korienje i raspodjelu resursa,

efektivnu finansijsku kontrolu tokom aktivnosti subjekta.

3.3. Finansijsko praenje i pregled

redovno finansijsko izvjetavanje

kontinuiran, nezavisan pregled finansijskih i unutranjih kontrola i operativnog uinka.

povremene analize trokova, poveanih rashoda i smanjenih prihoda.

poreenje uinka i trokova organizacionih jedinica; ovo se moe izvriti poreenjem

3.4. Finansijska kontrola

FMC Prirunik, jul 2011

U nekim zemljama fokus finansijske kontrole je na ex ante (prethodnim) i ex post

3.5. Finansijske informacije

finansijskom praenju i kontroli.

potpune, tane i blagovremene

dostupne rukovodiocima, kada im je potrebna

dostupne i razumljive onima koji je koriste.

Osnovu finansijskih informacija pruaju sistemi kao to su:

FMC Prirunik, jul 2011