Professional Documents
Culture Documents
Suat Aysu
HENRY CORBIN
slam Felsefesi
Tarihi
ClLT 1
Balangtan
lbn Rd'n lmne
'-'
'
NDEKLER
Sunu................................................................................................................. 9
nsz ............................................................................................................. 11
B1R1NC1 BLM
YEDNC BLM
SUNU
10
NSZ
13
17
19
BRNC BLM
23
dini uur (bilin) giderek artan bir dikkat ile tarihi anlam
konu edinecek ve tarihi anlam lafz (sylemsel) anlam, Kutsal
Kitap'm gerek anlam ile zdeletirilecektir.
nl drt anlam kuramnn da gelitii grlr. Bu kuramn
klasik forml yledir: Littera (sensus historicus), gesta docet,
quid credas, allegoria; moralis, quid agas; quid speras, anagogia. 12
Bununla birlikte, bugn tarihi ve arkeolojik temel bilgi ve
gereklerden elde edilmi, onlara dayanarak karlm so
nulan manevi yorum kavram iinde kabul etmek iin olduka
c'ret gerekir. Burada sadece deinilen bu sorun olduka
karmaktr. Kilise olgusunun, hi deilse resmi grnm ve
biimleri iinde ne lde lafzi ve tarihi yorumun stnl
ve egemenlii fikri ile dayanmal bir balant iinde bu
lunduu aratrlrsa yeridir. Yine bu stnlk ve egemenlik
ile balantl olarak sembol (timsal, simge) ve allegorinin
(mecaz) kartnlmasna yol aan bir fikri inhitat vardr. Manevi
anlamn aratrlmas "allegorisme" gibi telakki edilmektedir,
oysa burada allegorisme'den tamamen ayr bir ey szko
nusudur. Allegori etkisiz tehlikesiz olmasna karn manevi
anlam 'devrimci olabilir, devrime yol aabilir. Manevi tefsir
v'e te'vilin (hermeneutique spirutuelle) srdrld ve
yenilendii ve ancak kiliselerin cevaz snrlarn amayan
oluumlarda da byledir. Bir Boehme veya bir Swedenborg'un13
12 Lafz, s6ylem (tarihi anlam) olan, allegorie neye inanlacam, ahlak ne yaplacan,
anagogia (ycelti, ykselti) ise ne yolunda olnak, ne iin gayret sarfetmek ge
rektiini retir (Lurker, Wrterbuch der Symbolik, Stuttgan, 1979, "Hermeneutik"
naddesi).
13 Jacob Bhme (1575-1624) resmi Protestan ve Katolik dncesinin holannad
mistik bir Alnan feylesofu. Enanuel Swedenborg (1688-1772) Bhme gibi gi
zemcilik (mistisizm) ve gizli ilimlere eilimli lsvili feylesof, hekim ve tabiat bilgini.
"Yeni ]erusalem Kilisesi" veya ksaca "Yeni Kilise" hareketinin nderi (Schmidt/
Schischkoff, Philosophisches Wrterbuch, 21. bas, Stuttgan, 1978). Bugn Kuzey
Amerika'da, lsvire'de ve Almanya'da Swedenbozg Cenaati'ne dahil olanlar vardr
(Frterbuch der Religionen. Benholet/Goldammer, Stuttgart, 1976).
27
14 Tekvin (Genesis): Ahd-i Atyk'in ilk kitab bugn elde bulunan ve naalesef muvsuk
olmayan "Kitab- Mukaddes"de Musa'ya (A.S.) vahyolunduu farzolunan ilk
kitaptr. k (Exodus) Ahd- Atyk'in Musa'ya (A.S.) isnad olunan ikinci kitab
olup Beni lsrail'in Msr'dan kp le gidilerini anlatr. Vahy (Apokalypse) ise,
Ahd-i Cedid'in son kitab olup Yohanna lncili'ni kaleme alan Yohanna'nn
"mahede"lerini anlatan bir kitaptr. lslami anlamda bir kutsal metin olmayp
baz mutasavvflarn cezbeli szlerini andrr. Kime ait olduu da kesinlikle belli
deildir.
15 Bu ayetin tefsirinde ok grler vardr ve ruhlarn nceden yaratldna delil
oluu kesin deildir. imdilik bu konuya girnek istemiyorum.
28
30
33
34
35
36
37
39
32 Seyyid Muhammed Huseyn-i Tehatebat, son iki yzylda Oniki mam iilii iinde
meydana gelen Kerimhaniyye ve eyhiyye hareketlerinin baz nazari noktalarda
ve yorumla ilgili konularda lsna-Aeriyye mezhebinden ayrldm, bu sebeple
bunlan ayn mezhep saymadn ileri srmektedir (i'a der lslam, s. 40). Trke'de,
"eyhilik" hakknda bkz. Glpnarl, 100 Soruda Trkiye'de Mezhepler ve Tarikatler,
stanbul, 1969, s. 160 vd. (Soru: 55 vd.). Burada verilen bilgiye gre eyhilik
1752 yllarnda doup 1827'de Hicaz'da len eyh Ahmed-i Ahsa'i'ye atfolunur.
Tarikan gelitiren, 179l'de Ret'de doup 1843\e Kerbela'da len Kazm- Reti'dir.
Kazn- Reti'nin lmnden sonra tarikat ikiye aynln, Hac Muhammed Kerim
Han'a tabi olanlar (vefat: 1871), Ayetullah Tebatebat'nin de belirttii gibi, baz
garip inanlarna ramen "Ehl-i Kble" dna kmamlar, Ali Muhammed-i
irazi'ye (Bab) tabi olanlar (Babtler) byle olmam, bu koldan treyen Ezeli ve
zellikle Bahailer ise tamamen slam dna karak ayr bir dini cemaat olu
turmulardr.
33 Tefsirin ad "el-Miz.an"dr (Tefsir-ul-Mizan). Arapa asl yirni cilt olup Farsa'ya
evirisi 40 cilt olarak yaymlanmtr. Dr. Mbeiri, Corbin'in burada allame
merhum Mirza Mehdi-i Atiyant'yi anmasnn da yerinde olacak itliini, bu zatn
nemli bir feylefos olduunu belirtir. Hicri 1307'de doup otuz yl kadar nce
(hicri: 1372) vefat eden Atiyani'nin yetmi kadar eseri vardr. Molla Sadra'nn
"Es/iir"na Arapa haiye ve Farsa erh yazm, adruddin-i Konevt'nin
"Miftiih-ul-gayb" adl eserini de ertetmitir (Ferheng-i Mu'in).
40
39 Belki de "Sadrn erhi" demek daha doru olur. nirah suresine baknz.
40 Cabir tbni Hayya.n tmam- Sadk'm rencilerinden olup, imamdan rendikleri
ile kimya ilminin ilerlemesinde byk hizmeti olmutur.
46
42 Maddi nesnelerden duyu organlar yolu ile edinilen ilk tam alg paralanmaz
ve zmlenmez bir algdr. Burada da manevi anlamn birden kavran bu tabii
alglamaya (idrak) benzetiliyor.
43 Sal'di-i irazi'nin:
"Berk-i derahtdn-i sebz der nazar-i huyar
Her varaki defterist ma'rifet -i Gird gar"
beytini haurlatyor (Akll olann gznde aalarn yeil yapraklan Allah' bilme
kitabnn sayfalandr). Ruzbehan Bakli-i irazi'nin "Ebhar-ul-Akyn" adl eseri,
H. Corbin ve M.Mo'in tarafndan yaymlanmtr: Abhar al'-Ashigin (Le Jasmin
des Fidtles d'Amour) ed. H. Corbin and M. Mo'in, 1958 (bkz. Islamic Philiso phy
in Cantemporary Persia: A Survey of Activity During the Pas Two Deca des, by Seyyed
Hossein Nasr, Research Monograph No: 3, Middle East Center University of
Utah. Salt Lake City, Utah, 1972).
48
53
54
55
etki gstermitir).55
Gerek Eflatun (Platon) acaba tannabilmi mi idi? Burada
bu sorun tartlamayacaktr. Ancak feylesof el-FarabI'nin
diyaloglarn artlarda herbirinin zn belirleyerek Platon
felsefesinin dikkate deer bir aklamasn yapt belirtil
melidir (Aada V, 2) (Bkz. Bibliyografya). Aristoteles'in
felsefesinin aklanmasnda da benzer bir yntem uygular.
Baz mevsuk olmayan eserlerin (Pseudepigraphes) nemli
etkileri de burada zellikle vurgulanmaldr. n srada
Aristoteles'e ait olduu sylenen nl "Theologie" (llahiyyat)
gelir. Bilinmektedir ki bu eser Plotin'in son "Enneades"in56
bir "paraphrase"dr, belki de VI. yzyla kan bir Sryani
versionuna dayanmaktadr57 ki bu yzylda Yeni Eflatunculuk
(neoplatonisme) Nasturiler arasnda -Sasani Saray'nda olduu
gibi- geliip rn veriyordu. (Bu ada Denis l'Areopagite'e
(Dionysios Areopagita) isnad edilen yazlar klliyat meydana
getirilmitir. )58
Aristoteles'e isnad edilen bu eser lslam'da Yeni-Platonculuk
grnn temeli olmutur. Birok baka feylesofun da de
nedii gibi, burada da Aristoteles ile Platon uzlatrlmak
56
57
59
60
67
Bitnilikte ifrata van, lslim irfann temsil edi demek deildir. slam irfann
temsil edi, "madub-i aleyhim" ve "ddllin" ztimresi dnda, "Srat- mtistakiym"i
bulanlarca temsil edilebilir. Bunun iin de daha nce de belirtildii gibi iki ar
emanetin hakkn gzetmek gerekir.
61
62
KNC BLM
tk Gzlemler
Kur'an- Kerim te'vilinin felsefi dncenin kayna ol-
duuna ilikin bundan nce sylediklerimiz; lsl.am'da dnce
hayatnn ve manevi hayatnn yalnzca Yunan felsefesinin
etkisinde olan feylesoflar, Snni kelam ilahiyyatlanna ve
mutasavvflara indirgenerek aklanamayacan gstermi
bulunuyordu; lslam felsefesine ilikin genel eserlerde ii
dncesinin lslam felsefe dncesi asndan kesin nem
ve grevinin gznnde tutulmay ilgi ekicidir.. arkiyat
larn bilerek susup grmezlikten geldikleri veya nyargl
davrandklar bile olmutur. Bu davran, bazen dmanca
da grnr ve Snni lslam kesiminde iilik'in gerek sorunlar
karsndaki aa vurulan bilgisizlikle de ta uyum halindedir.
Artk bu duruma zr olarak iilik'in temel metinlerinin elde
edilmesi gln ileri srmek mmkn deildir. Artk aa
yukar bir otuz yldr baz byk lsmaili eserlerinin yaym
balamtr. lran'da da Oniki lmam iilii'nin birok metinleri
yaymlanmtr. Durumu daha iyi belirleyebilmek iin nce
63
66
68
69
re
71
80 rnek olarak bkz. A. Glpnarl, 100 Soruda Tasavvuf. lsanbul, 1969, 10. soru,
5. 22-24.
72
73
86 Metinde nce lsmail'in imam tayin edilmesi ve onun vefat zerine lmam Musa
Kaznin imam tayin edilmesi aklamas da lsmaili kaynaklanna dayanyor olacaktr.
Usl-i I<Aft'de lmam- SAdk'tan gelen birok rivayet, daha kk bir ocuk iken,
lmam Musa Klzm'n yedinci imam olduunun belirtildii tarzndadr.
76
alm bulunuyordu.87
Ayn ylda Tehran yaknlarndaki Rey (Raghes) ehrinden
Badad'a gitmi olup orada yirmi yl boyunca binlerce rivayeti
(hadis ve haberleri) kaynaklarndan derleyip toplamaya uraan
byk ilahiyyat Muhammed lbni Yakub Kuleyni vefat etti.
Kuleyni'nin hadis klliyat ii rivayetlerinin dzenli m
devvenatnn (corpus) ilk rneini tekil eder (1955 Tehran
basmnda 8 byk cilt tutmaktadr).88 Burada birok baka
ad da saylabilir ki bunlardan birisi de onbirinci lmam Ha
sen-i Askeri'nin yaknlarndan Ebu Ca'fer-i Kummi'dir (Vefat:
290/903).89
2) Bir ikinci dnem "gaybet-i kbra"dan onikinci imamn
artk sefir tayin etmeyerek gaaip oluundan balar ve ii ila
hiyyats ve feylesofu, astronomi ve matematk bilgini ilk
Mool istilas dneminde yaayan (vefat: 672/1273). Nasi
ruddin-i Tusi'ye kadar gelir. Bu dnem zellikle byk
lsna-Aeriyye ii klliyaatnn meydana getirildii dnemdir.
87 lmamn ilk naibi Osman lbni Said, sonra onun olu Muhammed lbni Osman,
sonra Ebulkasm Huseyn lbni Ruh-i Nevbahtt, sonra Aliyy-lbni Muhammed-i
Samarri'dir. Bu zata gelen son tevki'de (yazl buyrukta) alt gne kadar naib
Aliyy-lbni Muhammed'in yani tevki' muhatabnn vefat edecei, bundan sonra
naip tayin edilmeyecei, gaybet-i kbra balayaca, Allah Teala'nn zuhur izni
veriine kadar srecei buyurulmutur (Tebatebai, i'a der lsldm, s. 149 ve dn.
. Burada Bihar-ul-Envar, C. 15, s. 360/36l'e ve eyh Tusi'nin "el-Gaybet" adl
eserine yollama yaplr).
88 Kuleynt, i'a hadislerini ve rivayetlerini"Asi" ad verilen ilk yazl kaynaklardan
toplayarak tertip eden ilk zattr. Kdfi adl klliyatta 16.199 hadis ve rivayet vardr.
i'a hadis kaynaklan arasnda en geerli ve tannm kaynaktr (Tebatebat, i'a
der tslam, s. 61). Bunun dnda Oniki mam iilii'nin dier nemli hadis
klliyat eyh-i Saduk Muhammed lbni Babeveyh-i Kummi'nin "Fakih"
(Men-la-yahzuruh-ul Fakih) adl klliyat (eyh Saduk hicri 381'de vefat etmitir)
ile hicri 406'da vefat eden eyh Tusi'nin "Tehzib" ve "lstibsdr" adl eserleridir
(Tebatebat, age.).
89 Ebu Ca'fer-i Kummt, bundan sonraki ikinci dnemde ad geen eyh Saduk'un
da knyesi ve lakabdr. Burada anlan Ebu Ca'fer-i Kunmt hakknda Clemen
Huart: "iilik'le ilgili bir eserin yazandr" demektir. ( Clement Huart, Arab ve lsldm
Edebiyat, eviren: Cemal Sezgin, Ankara, 1971 (?) s. 240).
78
79
81
82
83
84
85
86
89
93
94
96
97
131 Oniki imam mezhebine gre Ul-ul-azm olan peygamberler betir: Nuh, lbrahim,
Musa, sa (Aleyhimusselim) ve Res1il-i Ekrem'clir (S.A.). Son Peygamber (S.A.)
but1in peygamberlerin seyyid ve efdalidir (Tercrne-i l'tikadat- Saduk, Seyyid
Muhammed Ali-i Kal'ekohnei, 1371 basm, otuzbeinci bab ve E.R. Flal'nn
Trke evirisi, Risalet-ul-ikadat-il lmamiyye, Ankara, 1978, otuzbeinci blm,
s. 108).
99
112 Kanaatimce burada paradoks olarak nitelendirilecek bir husus olmayp tamamen
mantkidir.
100
101
4. mamet retisi
1. "lmam" kavram yukarda (A, 3) belirtildii gibi "ebedi
hakykat-i Muhammediyye"nin ikili grnmne dayan
maktadr ve baka hususlar yannda nbvvet devrinin ardndan
velayet devrinin geldii grn de ierir. mamlarn uzun
uzadya zerinde durduklar ilk konu, Kur'an- Kerim'i tebli
eden Peygamber'den (S.A.) sonra bir Kayym-ul-Kur'an'n
(Mainteneur de Livre) bulunmas zorunluluudur. Bu konu
imamn evresinde ok canl mhaverelere sebep olmu, baz
Mu'tezililer ile tartmalara yol amtr ki, (aada III) bu
tartmalarda lmamiyye grn savunanlar arasnda altinc
imamn ( Ca'fer-i Sadk) gzde rencisi gen Hiam lbn-ul
Hakem temayz etmektedir. Muhaliflere kar savunulan sav
(tez) udur: Balbana Kur'an- Kerim metni yetmez, gizli, batn
anlamlar vardr, hatmi: derinlikleri vardr, grnte insana
kart gibi grnen ynleri vardr. 134 Bu kitabn ilmine genel
felsefe bilgisi yterli deildir. Metni gerek anlama ulaacak
ynde te'vil edebilmek gerekir. Bu i cedel (dialectique) ii
deildir, kelam ii de deildir, kyaslar dzerek gerek anlama
ulalamaz. Ayn zamanda hem manevi varis ve hem mlhem
olan, zahir ve batn bilgisini haiz bir zata gerek vardr. 135 Bu zat,
Allah'n huccetidir, Kur'an kayymdr, imamdr, mrid ve
rehberdir. Bundan sonraki tefekkr gayreti oniki imamn ki
iliklerindeki imamlk niteliini belirlemeye ynelecektir.
134 Hazreti Emir bu anlamda, Hakemler Olay'ndan nce "Ben Kur'an- Niltl'm,
lonuan Kur'an'm!" buyurmutur, fakat "huub-i msennede" (giydirilmi
ktkler) dinlememilerdir.
135 Mesela Kur'an- Kerim'e ancak arnm, anuln olanlarn dokunaca mealindeki
Ayet-i Kerime'nin kyamete kadar geerli zahir anlam aktr. Ancak, ha.un anlam
aklama anlamndaki "dokunma"ya yine "mutahharnn"un yetkili olduu da
kalb gzne akur. "MuahharOn"un kimler olduu da Ahzab suresinin 33.
ayetini anlayabilenlere aktr.
102
107
151 Farsa eviriye ekledii dipnotunda Dr. Mbeiri "lmam- Zaman'n tan
malszn len cahiliyye lm ile lma demektir" haddisinin mttefak-un-aleyh
olduunu sylemektedir. "Kendisini de tanmadan" kayd, yine tasavvuf ehlinin
ekledikleri bir kayt olacakur. Aslnda bu hadisin ok nemli toplumsal anlam
vardr.
152 Nech-ul-Bdilge'de yer almayan hutbelerin shhati kabul edilemez. Bunlar sahip
olsa idi, Merhum Seyyid Razi bunlar da Nehc-ul-Belage'ye alrd. Aynca Hazreti
Emir-ul-M'minin hibir zaman Edeb-i Muhammedi'ye aykr sz sylememitir.
Corbin maalesef lmamiyye mezhebini incelerken aka kayak beliruneksizin
eyhi, 1smaili ve tasavvufi (irfani) akmlann iddia ve szlerini de araya kartrd
iin, yer yer ok doru ve isabetli yarglarna ramen, Oniki mam mezhebi
hakknda Snni evrelerde beslenen yanl anlama ve n yarglan ortadan
kaldrmayp bilakis glendirecek eyler de sylemektedir. Nitekim metinde
Hazreti Emir'e isnad edilen "Hutbe-t-ul-Beyiln", benzeri baz hutbeler gibi
uydurma olup hutbe hakknda merhum Glpnarl yle demektedir: "VI. asr
ortalarndan itibaren Ahbilriler'den bazlar irfan, yani tasavvuf mesleinin de
tesirine kaplmlar, Hazreti Ali ve imamlar hakknda ar bir inan gtmeye
balamlardr ki, btn 1sna-Ae1 bilginlerince reddedilmi olan ve iinde aka
tanrlk ve hull davas bulunan Hutbe-t-ul-Beyiln ve Tutunciyye Hutbesi'ni
meydana atan ve IX. asr (XV) ricalinden bulunan eyh Receb-i Bursi bun111
160 Farsa eviride Dr. Mbeiri yle der: Bu terim Emir-ul-M'minin'e aittir.
Gazali de lhya-ul-ulm'da bunu nakleder: lim ikidir: Metbu' ve mesmu' " ...
Burada metbu' kelimesi tab'dan yaradl ve doadan gelmektedir".
119
120
127
175 Selman- Farsi, gelelecei nceki kitaplardan mjdelenen son Peygamber'i (S.A.)
arayan ve bulma mutluluuna erien sekin salabedendir. lsmaililik blmnde
de kiilii zerinde durulacaktr.
176 Resill-i Ekrem (S.A.) Selman'n gnlden ve sarslmaz iman ve derin irfan
dolays ile ona byle iltifat buyurmu, "Farsi" lakab yerine "Muhammedi"
lakabm vermitir.
177 Nereden ald zikredilmemitir. Manas gznnde tutulursa mevsuk riva
yetlerden olmas muhtemeldir.
129
130
179 "Burada kitabet" (yaz) zeval bulmaz ekilde tespit etmekte ibarettir (Tefsir
ul-Mizan). Bu ayet-i kerimenin tefsirinde de "Mizan"da deerli ve geni
aklamalar vardr.
132
136
137
138
gelen Bahailik, nce Sahib-uz-Zaman'dan haber getirdiini iddia eden bir akl
hastasnn "Babilik" hareketinden domutur.
191 Maalesef eyhilik'te de byle garip yorumlar vardr. eyhilik akm da lmarniyye'yi
temsil edemez (Bu konuda bkz. Glpmarl, itlik, stanbul, 1979, s. 542 vd.).
192 ite gerekler rtcl hayali kuramlar, sonunda Bektai fkrasndaki "yok di
yeceksin amma dilin varmyor!" durumu ile sonulanr. Oysa onikinci imamn
gaybeti Hazreti lsa'nmki gibi dahi olmayp o bu dlnyada gzlerden gizlidir.
193 "Cara" Latince'de "et" demektir. Kilisedeki ayinlerde ekmek Hazreti lsa'nn
bedenini temsil eder. Ne var ki buradaki tebih de yerinde deildir. lmamiyye'de
144
yle diyordu:
''Gaaip imam, tevhid srlarn sandallarnn bana kadar
idrake liyakat ve ehliyet kazanlmadka zuhur etmez." Bu,
tevhidin, ilahi tekliin hatmi anlamnn bilinmesi demektir.
Bu sr aka odur, muntazar imamdr, insan- kamildir.
"nk her eyi dillendiren odur ve canlanan her ey manevi
aleme bir kap olur." mamn gelecekteki zuhuru u halde
insanlarn gnllerinde bir deiim olmasna baldr, bu
zuhura iman edenler de bu zuhurun artlarm hazrlamak
tadrlar, zuhur onlarn imamlarna ve derecesine baldr. Bu
noktadan cevan-merd, manevi valye (fttvvet -H.H.) ahlak
kaynaklanr ve bu dnce btn ii "ethosu"na yaygndr,
ktmser ynndeki paradoksa da yansr. Bu paradoks bizzat
mitsizliinin midi desteklemesinde ve dorulamasndadr,
nk gr ufku tarih ncesini kapsamaktadr. Ruhlarn
nceden varoluu ve bu "kyamet", eyann deiimi ve d
nm; btn bunlarn haberi eski Zerdti lran'n ahlak
felsefesini belirlemekte idi.
Buraya kadar grm oluyoruz ki, "Gaybet-i Kbra" dnemi,
kendini bildirmeyen ve tantmayan (incognito) bir ilahi huzur
(presence divine) dnemidir. Byle olduu iin bir de "nesne"
(objet), bir "ey" olmaz ve maneviyyatn toplumsallatnlmasna
engel olur. Yine bu sebeple hatmi ve mistik mertebe sahipleri
de aka bilinmeden kalrlar (nuceba ve nukeba!necib ve na
kybler, maneviyyat ehli asil ve grevli kiiler/evtad ve abdal).
Bu zatlarn varl tasavvufta da bilinir ve kabul edilir. Fakat
asla unutulmamaldr ki, bu dnce ve tarihi, iilik'in velayet
dncesine baldr. nk bu manevi mertebeler sralanmas
sonuda "Kutbul-aktab" olan imama balanrlar, imamn nee,
kken olarak grnd nbvvetin hatmi cephesine ili
kindirler. Bu mertebelerdeki zatlara verilen adlar bile drdnc
ve altnc imamlarn konumalarnda ve birinci imamn Kumeyl
ile konumasnda kulland terimlere dayand gibi, yine bu
146
149
B. lsmailtlik
1. Birka on yl nce bu blmn yazlmas ok g olabilirdi.
lsmaililik'in gerek yz, "Alamt" armlar dolays ile
dehetli bir "kara roman" rts altnda kaybolmakta idi.
iilik'in iki ana dallan olan lsna-Aeriyye ve yedi imam kabul
eden lsmailiyye arasndaki ayrlk her ikisinin de byk simas
olan altnc imam Ca'fer-i Sadk'n g ile ortaya kt (H.
148/M. 765). Byk olu imam lsmail201 vakitsiz olarak
babasndan nce vefat etmi bulunuyordu. imdi imamet
lsmail'in oluna m geecekti? Yoksa lmam- Sadk, oulla
rndan baka birisine imameti tevcih edebilir mi idi? Aslnda
kiiler zerinde durur grnen bu sorunlar; daha derinden
gelen bir eyin hkm altnda idiler: imametin; imamlarn
dnyevi simalarnn belirledii aslnda akn (mteal, trans
cendante) bir yap oluu. Bu noktada Oniki mam iileri ile
yedi imam kabul eden iiler birbirinden ayrlmaktadrlar.
Ismaililik'e ad veren gen imam lsmail'in evresinde he
yecanl ve eilimleri asndan "mfrit, an" olarak nite
lendirebilecek olan bir blk ii toplanm idi. Bunlarn an
olular yukarda ilkeleri ve ncleri belirtilen ii irfanndan
kktenci (cezri) sonular karmalar idi: imamet telakkile
rinde "ilahi mazhar" kuramna yer vermeleri, her zahire bir
i hakykatin, batnn tekabl ettiini kesinlikle kabul etmeleri,
manevi kyamete, eriatn zahirinin terk edilip iyzne d
nlmesine nem vermeleri gibi. 202
201 lmann her olu imam olmayacandan, imam diyerek nitelendirme Oniki lmam
mezhebi asndan doru deildir. Nitekim Farsa eviride Dr. Mbeiri de
bu noktaya deinmektedir.
202 Bu cmleler dolays ile bir daha vurgulanmaldr ki, Oniki lmam itlii "zahir"i
reddetmeyen bir yoldur. Daha nceki blmde Oniki lmam iilii iin verilen
baz bilgiler ise, zahirden uzaklaan batnilik etkisi altnda kalan mutasavvf
szleridir, lmamiyye felsefesinin btnn temsil edemezler, ancak sylenene
izafe edilebilirler.
150
153
154
163
226 Bunca kank "felsefi" szlerden ve laflardan sonra kim "irk"e dmekte, kim
tevhide ynelmektedir? zebilene akolsun. En dorusu Allah' bilmek, tenzih
etmek, Zat'n adeta maddi fonnllerle aklamak gibi heveslere kaplmamaktr.
Nehc-ul-Belage'de anlayanlar ve anlamak isteyenler iin gerek "Hikmct"e yol
vardr. Bu da "Aliyyun babuha!" bereketiyledir. Gerisi boa yorulmaktr.
227 Logos, Yunanca'da "nutk" (kelam) ve "mantk" demektir. Mavera ile dnya
arasnda araclk grevi stlenen bir mazhar olarak grldnden, Cebrail
(A.S.) karl olarak da kullanlabilmitir (Vahy Melei).
228 Bu noktada da lsmaili irfannn iflas ettii grlebilir. "Ruh-ul-Kuds" ile "Zat"
ayn grmek, Hristiyanlk "teslis" inancna varr. nk bunun ardndan da
"nebi"yi, hatta "imam" -haa- ulhiyyete ortak saymak gelebilir. Herhalde btn
lsmaililer byle dnmyorlardr. Corbin'in bu gibi aklamalar "Umn-ul
Kitab" ad verilen hezeyanlar derlemesine dayanyorsa, bilmek gerekir ki, bu
gibi gulat kitaplar Bat lsnaililcri'nin deil, Aa Han fkrasnn grlerini belki
temsil edebilir (Bu konuda bkz. Haln, Die lslamische Gnosis, s. 124). Drzi,
Nusayri ve Nizari (Aa Han lsmailileri) grlerine dayanarak lsmaili felsefesi
aklanyorsa, belki de yine yanla dlyor demektir. Burada da bir ihtiyat
pay brakalm.
168
172
173
233 Anamartetos terimi metinde Yunan harfleri ile yazldr. Bu okunu Farsa e
viriden alnmtr.
175
178
23 7 XIX. yzyll han'nda "Babt" akm da tsmailtfik'in "eyhi" tarikauna etkisi dolays
ile "hah" kavramnn ortaya kmasna ve sonuta da "Bahailik" gibi tamamen
slam d bir baul dinin domuna yol aacakur. Res11-i Ektem (S.A.) ...Aliyyan
babuha" buyurmutur, fakat ondan sonra gelen gerek ehl-i beyt imamlan, bu
arada tmam- Kaaim hi kimseyi "hah" tayin etmemitir. Bu iler iddia ile olmaz,
nass ve delil ile olur.
238 "lsos" Yunanca eit; "morpe", "yap", "b1nye", "oluum" demektir. "K1fv veya
"denk" diye gnl1k dile evrilebilir. Matematik, kimya, dilbiliminde kullanlan
bir terimdir. TDK. Felsefe Szl'nde "ebiin" olarak karlanr. Metinde demek
istenen, lsmailt evren telakkisinin, "Tafih-i Mukaddes" (ksas) anlaylan ile
uyumlu olduudur.
179
180
243 Heykel burada gnlk dilde kulandnz anlamda deildir. Bir anlam gnlk
dilde kullandmz gibi "ta yontu"dur. Put, cesed, cisim anlamnda da kul
lamlmur. Tapmak, byk yap, yap iskeleti, iskelet, d ereve, devasa nesne
gibi anlamlar vardr (H. Wehr, Arabisches Wrterbuch; Seccedi, Ferheng-i
ulum-i akli). Kamus evirisinde Merhum Asm Efendi yle der: Mutlaka iri
ve dzman nesneye denir ve kirimli (gerimli) uzun ata denir ve kemalini bulup
miktarnca younulmu ve uzam nebata denir ve nasara taifesine mahsus ol
beyte ve hcreye denir ki onda Meryem Aleyhissellim suretini vaz'ederler ve
nasarann manastrlarna da heykel denir. Ve yksek binaya denir. Burhan'da
meruh olduu zere heykel, a'cemi olarak bthaneye ve surete denir. Esllif
hukema itikadlarnda kevakib (yldzlar) envar- mcerredenin zlal ve heylikili
olmala her kevkeb iin mnasip ulsm ve ol tlsm iin byt (evler, tapnaklar)
bina edip ol byta "heydkil-un-nur" derler idi.
244 "Corpus" Latince'de cisim, beden, gvde, yap, yapsal btn, kl!, hey'et, he
yet-i mecmua, klliyat anlamlarna gelir. "Mysterium" "sr", "esrar" anlamnadr
(Gizem). "Corpus mysticum"u sm btnlk, srr heyet, srr kl! gibi de
yimlerle karlayabiliriz.
183
184
1. Dnemler ve Kaynaklar
1. Burada, mevsuk, gvenilir kaynaklarn yokluu dolays
ile bunca uzun bir sre lsmailiyye adn ve zellikle Alamiit
hatrasn glgeleyen "kara roman" zerinde duracak deiliz.
Bunun sorumlular phesiz. en nde Hallarn ve Marco
Polo'nun hayalleridir.25 1 Fakat XIX. yzylda bile bir Avus
turyal edebiyat ve arkiyat olan von Hammer-Purgstall,
"gizli dernekler" saplantsn biare lsmaililere yneltti ve
Avrupa'da kimilerin de Cizvitlere (Jesuites) atfettikleri btn
sularla onlar itham etti. Bu "Geschichte der Assassinen" (1818)
uzun sre ciddiye alnd. S. de Sacy de kendi hesabna "Expose
de la religion des Druzes" (1838) adl eserinde heyecanla
"Assassins" (Kaatiller) kelimesinin "hahain"den geldiini
ileri srd (Hai, afyon kullananlar).252 Btn bunlar dini
ve felsefi aznlklar en ktsnden ahlaki redaetlerle sulama
ynndeki allagelen gayretkeliin rndr. En garibi
udur ki gnmze dein arkiyatlar bu tutumlar ile ve
heyecan smrcs yaymclarn da ortakl ile Badad
Abbasi hilefetinin lsmailiyye'ye kar mtecaviz propagan
dasnn yardaklar olmulardr. Bu hayal mahsul hikayeler
artk W Ivanow ve Karachi lsmaili Cemiyeti (Ismaili Society)
tarafndan hzlandmlan lsmaililik inceleme ve aratrmala
rndan sonra mazur grlemezler (lsmaili Society Karachi'den
nce Bombay'da idi). Durumu belirten bir rnek verelim:
251 Sefahat alemlerine ilikin ithamlar belki yalan olabilir, ancak Hasan Sabbah
fedailerinin Seluklu lslam dnyasnda da naml ve azl bir terr rgt hretini
kazandklar unutulmamaldr. Bu hret "hakkyla" kazanlmur, yoksa sadece
Batllarn hayallerine dayanmaz.
252 Yukarda 215. dipnotuna baknz. Yine bkz. Goldziher, Le Dogme et La Loi de
l'Islam, F. Arin evirisi, Paris, 1890, s.205.
186
187
255 Bu zatlann lsnailiyye ile iliii yoktur. Celaleddin-i Rumt "lmarniyye" mez
hebinden bile saylamaz. Nerede kald ki lsmailiyye'den olsun.
256 Bizde.de son yzylda zaman zaman bu iddiaya rastlanr. Yanltr ve ems-i
Tebrizi'nin de "lsrnaili" olmas -hayat ve szleri birlikte yorumlanrsa- mmkn
deildir. Belki -irnarnidir, fakat lsrnailr deildir. Bir insann dierinin "irad"na
vesile olmas, mutlaka lsmailt hucceti, da'isi vs. olmasn gerektirmez.
256a Kaasm- Envar: Ferheng-i Mu'in'de vefat tarihi 1433 olarak verilir. Hayatndan
anlaldna gre, "lsmaili" deil, Oniki lmam mezhebinden olmaldr. Aziz
Nesefi de "Kbreviyye" tarikatndan tannr (M. Kara, Tasawuft Hayat-Necmilnn
Kbra, stanbul, 1980, s. 26). lsrnaili olmamas gerekir.
257 Goldizher de bu noktaya deinir. Celaleddin-i Rumt'nin Kur'an- Kerim 'in batn
anlarnlanna ilikin msralann ele alarak, bu msralan bir lsmai!I'nin de ya
zabileceini syler. Derhal belinelim ki: Kur'an- Kerim'i blltn anlarnlannn
varln kabul etmek dernek, blltnilik dernek deildir. Blltntlik "zalir"i reddedip
sadece -ve o da pleli olan- batna nem vermektir (Bkz. Goldziher, Le Dogme
et La Loi dt l'lslam, F. Arin evirisi, Paris, 1920; s.205).
258 eyh Mahmud-i ebsteri'nin de lsmaililik ile hibir ilikisi yoktur. Glen-i
Raz, Merhum Glpruirl tl!lrafndan evrilmi ve erhedilmi eviri ve erh ayn
olarak Milli Eitim Bakanl'nca yaymlanmtr (1968,1972). Glpnarl Gl
en-i Raz evirisi nsznde ebstert'nin Oniki lmam mezhebinden olduunu
bizzat eserine dayanarak bildirir.
189
190
269 Bu gr gerekten 1smaili gr ise, burada da bariz bir irk vardr. mam
270 Bu hezeyan, ehl-i beyt-i 1smet'ten hibir ferd -hiiii- sylememitir ve sylemesine
de imkan yoktur. Bu sz, Resill-i Ekrem'in (S.A.) Hazreti Emir'e (A.S.) hitaben
"Sende iki topluluk helak olacaktr. Birisi sana dmanlk eden dieri an giden"
mealindeki buyruuna konu olan sapk frkalardan birinin szdr.
194
271 Kendisini "Bdb" ilan eden irazl Muhammed Ali (XIX. yzyl), iraz gnei
altnda evinin dam stnde ok oturduu iin bana gne geerek hezayanlar
sylemi idi. Herhalde bu Hasan Bey de 8 Austos'da yksek ve dalk blgede
gne arpmasna uram ve bu "byk hutbe"yi okumu olmaldr.
272 Btn bu szler de aklly deli, muvahhidi mrik klabilecek szlerdir.
273
274 Bu szn anlam sanld gibi deildir. "Gulvv" ile ilikisi yoktur.
195
275
196
Hi deilse syleni biimi ile yine irk'e yol aabilecek bir sz! Rabb, Rab
bl-alemin olan yaratcdr, hibir mahluk "Rabb" olamaz.
198
281
200
286 Hallac'n sz de, buradaki "ifce" olduu ileri srlen anlam da Oniki imam
iilii asndan doru ve makbul deildir. Ancak "lahut" ile "nasut" arasnda
Muhammedi srir kesinlikle izildikten sonra, Veysel-Karani'nin Resill-i Ekrem'e
(S.A.) yaknl gibi, imam ile manevi yaknlk salanabilir. Hallac, lmamiyye
mezhebince beninsenrneyen ve uzaktan baklan bir zattr. Hkilm Allah'ndr.
287 Gerek ii irfannn temsilcisi ancak Oniki imam mezhebi olabilir. eriati ilgaya
ve iptale yeltenen grler lslam ve dolays ile i'a erevesinden haritir.
202
288 "Eschatologie"den ama, Yaradl'a bir hedef, bir anlam veren, "mead" anlay
olan, tekaml ve vanlacak bir sondan, kyametten sz eden retidir.
289 Aslnda yazar "zahir-batn" dengesine dayandn belirttii Oniki mam
mezhebini lsmailiyye ile birlikte incelemekle, Oniki mam mezhebi ile Snni
mezhepler arasndaki ve lsmailiyye ile olandan ok daha fazla olan ortaklklarn
gzden kamasna sebep olmutur. Snni mezhepler ile Oniki mam mezhebini
ayran ilke, "imamet"tir. Grnrde lsmailiyye mezhebinde de "imamet" ilkesinin
bulunmas bu iki "ii" mezhebi birbirine benzer klyor ise de, "imamet"in anlam
ve grevleri bakmndan eer btn smaililerin gr Corbin'in aktard
gibi ise -arada muhteva bakmndan benzerlik yok- kesin ayrlk vardr.
203
NC BLM
SNN KELAMI
A. Mu'tezililer
1. Balang ve Kaynaklar
1. Arapa'da "kelam"; sz, nutuk (hitabe, sylei) demektir.
Mtekellim, konuan, hitap edeni ifade eder (dil bilgisi y
nnden birinci tekil kii). Burada kelam kelimesinin ilahiyyat
ifade edii ile ve "mtekillim.n"un da (ilm-i kelam ile ura
anlar) "ilahiyyatlar" yerine kullanlmas ile sonulanan
geliimi belirtmek mmkn deildir. Ayn zamanda daha ok
ayrntlarla, aada ksaca incelenecek olan ve Kur'an- Ke
rim'in Allah sz (Kelamullah) olarak yol at sorunun ele
alnmas gerekirdi.
Aynca kelam ilmi lslam'n skolastik ilahiyyat olarak
Democrite ve Epicure' hatrlatan,290 fakat btn dokusu ele
290 Democrite (Demokritos) M.. 460'da Trakya'da domu ve M.. 371'de lm
bir Yunan dnrdr. Atomcu grn kurucusu saylr. Demokritos'a gre
btn maddi olaylar atomlarn ilikisi ve hareketine dayanr. Bu atomlar farkl
yap ve boyutlardadrlar. Uzayda ezelden beri hareket halindedirler. Birleip
205
206
207
209
300
Mani dininde en tutarl ve mantkl bir "dalizm" retisi bulunduu ileri srlr.
Evrenin temelinde iki ezeli ilkenin bulunduu ve bunlarn birbirine indirgene
meyeceini savunur. Bunlardan birisi hayr (iyi), dieri erdir (kt). Tann hayrn
hakimidir, iblis de errin. Hayr "nur" demektir, "err" de zulmet. Her ikisinin
de sonsuza uzanan gleri vardr. Tann'mn gc her ynde iken, lblis'inki yalnz
derinlemesine ve gney ynndedir. iblis nur blgesini de ele geirmek isteyince,
Tann "akl", "hikmet", "dnce", "irade" gibi selamet amac ile yaratt ve imdi
zulmetin saldrs ile dehete kaplan yce varlklar ile kendisini savunamad.
Bunun zerine Hayat Denizi'ni yaratt. Bu Hayat Denizi ilk insann doumuna
yol at. Bu srada hayr ve errin kanmas, lblis'in hmm kesti. nsann yapsnda
da bu "dalizm" grlr. Mani dininin de kyamet, cennet ve cehennem retisi
vardr. Sonuta hayr ve err ilk haline dnecek, bir set ile birbirinden aynlacaklardir.
211
215
B. Ebul-Hasen el-E'ari
1. El-E'ari'nin Hayat ve Eseri
1. Ebul-Hasan Ali lbni lsmail el-A'ari Basra'da 260/873
ylnda dodu. Gen yandan itibaren Mu'tezili Okulu'na katld
ve bu okulun o adaki en nemli stadlarndan birisi olan
el-Cubba'i (lm: 303/917) yannda ders grd. 40 yana
kadar bu okulun retimini izledi. Btn bu sre boyunca da
Mu'tezili retisinin savunmasna da katld. Bu uurda bizzat
birok eser yazd. Sonra, hayatn yazanlarn tanklna gre
40 yana geldii bir srada iki haftadan az srmeyen bir sre
iin evine ekildi. Daha sonra namaz vakti Basra'nn Byk
Camii'ne gelerek yksek sesle yle seslendi:
"Beni tanyan tanr. Tanmayana da kendimi tantyorum:
Ben Ali lbni lsmail el-E'ari'yim. Ksa zaman ncesine dein
M'tezili retisini retip yaydm. Kur'an- Kerim'in "mahluk"
olduuna inandm. Ahirette Allah'n grlebileceini inkar
ettim. Allah'a kabi sfatlar verilemeyeceini savundum. imdi
hepiniz ahit olun ki ben bu yolu brakyor, bu retiyi ke
sinlikle terk ediyorum".
Bu fikir deiikliini aklayabilmek, sebebini gstermek
217
218
221
222
C. E'arilik Akm
1. E'ari Okulu'nda Deiimler
1. IV/X. yzyl ortalarnda bizzat el-E'ari'nin rencileri
tarafndan kurulan E'ari Okulu'nun ad stadn adndan
kaynaklanr (Arapa E'ar1yye veya E'are denir). Birok yzyl
224
313 Metinde dizgi hatas ile (1011) olarak gsterilen tarih dzeltilmitir.
314 Metindeki dizgi hatas 1130 olarak dzeltilmitir. Mehdi lbni Tmert, el
Muvahhidin Hanedan dneminde yaam, 1130-da lmtr (Gronebaum,
Der Isldm im Mittelelalter. Zricih, 1963, s. 511).
315 "Mteahhirin" denen kelamclar ve eserleri hakknda bkz. S. Uluda, Taftazdn1
erh-ul-Akaid, stanbul, 1982, s. 16-19 Seyyid erif-i Curcani hakknda da
Trke'de bir monografi yaymlanmtr. Dr. S. Gm, Seyyid erif Curcani,
lstanbul, 1984. lzmirli smail Hakk, Yeni llm-i Kelam, hazrlayan Dr. Sabri
Hizmetli, Ankara, 1982, s. 48-55'e de baknz.
228
2. Atomcu Gr
1. Daha nce (II, B) lsmaili irfannn nasl zuhur dncesini
(l'idee d'Emanation) yaratc biimleme ve dzenleme
(I'instauration creatrice, klg, ibda') ilkesi ile ifade ettiini
grmtk. Gerek anlam ile zuhur ve sudur gr
(I:emanatisme proprement dit) lslam'da en mkemmel ekli
ile Yunan felsefesinin etkisindeki feylesoflarca (les phiosophes
hellenisants) temsil edilmektedir (Aada V). Bu feylesoflar
yaratma eylemini ve bu eylemin Kur'an- Kerim vahyindeki
anlatln bu temel dncenin nda ele alrlar. Alemlerin
ve grnglerin okluunu onlar mutlak Tek'ten ileri gelmi
sayarlar. Tanr bu zuhur ve tescilinin eiindedir, her varlk
bu zuhurdan varolmutur ve ilk akldan cansz maddeye kadar
aralarnda uzvi (organik)balant vardr.
Dier dnce okullar ve zellikle Mu'tezililer yaratl
aklayabilmek Allah ile evren arasdaki ilikilere bir aklama
getirebilmek iin evrensel bir nedensellik (illiyet) dn
cesine bavururlar. Onlarca, yaratmann eitli olgu ve g
rngleri bir iletler (sebepler, nedenler, causes) btn iinde
dereceli olarak sralanrlar. Bu sralanma madde alemini
dzenleyen tali sebeplerden balayarak asli sebeplere ve
nedenler nedenine , illetler illetine kadar varr (La cause des
causes).
E'arilere gelince, onlar ne feylesoflarn zuhur ve sudur
dncesi, ne de Mu'tezililerin kabul ettikleri evrensel ne
densellik dncesi ile yetinebilmilerdir. E'arilerin telakki
ettii ekli ile zuhur ve sudur dncesi Zat'- llahi'nin be
lirleyici nitelii olan irade ve hrriyeti ifade edemez. Onlarca
zuhur ve sudur gr "mebde" ilke (principe) ile zuhur ve
tecelliyi zdeletirmekle sonulanmaktadr. Gerek mahiyet,
gerek varolu dzeyinde bu byledir. Sudur ve zuhur eden
varlklarda E'ariler Kur'an- Kerim'den anladklar anlamda
229
231
3. Akl ve nan
1. E'arilik akm atomcu evrenbilim gr dnda baka
bir sorun ile de karlamakta ve bu sorun "akl ve iman
ilikileri" biiminde, belirgin zellikte (caracteristique)
haddlerde ortaya kmaktadr. Bu sorunda da; iki ar gr
kar dururlar: Mu'tezililer ancak akl ve akli olan kabul etmek
ister, bunun karsnda lafza bal kalanlar {litteralistes,
Ehl-i Hadis) ise akldan sz edilmesini iitmek istemezler. insan
akln mutlak hakem klmak isteyen Mu'tezili tezi kabul edilirse
ve bu savn (tezin) etkisi alan zaman ile kaytl olan eylere
olduu kadar manevi dzeye de kaydrlrsa, saf ve basit bir
m'min unu soraUir u halde niin zorunlu olarak bir ilahi
kaate--tabi olmalym? phesiz ki bu soruya
Mu'tezililer u cevab vereceklerdir: Din, avam iin, halk ktlesi
iin zorunlu olan ahlaki ve toplumsal dzenin gereidir ve
herkes kendi kendini hakkn ve hayrn nda ynetmeye
ve yneltmeye ehil ve yetenekli deildir. Kabul edelim. Ancak,
uurlu (bilinli) birey, olgunluuna eriince, ahsi tecrbesi
ile geree ulama ve ona gre davranma yeteneinde olduu
kanaatini tad halde, niin artk herhangi bir dini klfet
altna da girmeli?
imdi "insan akl her eydir" diyenler de, "hibir eydir"
diyenler de akl ve iman arasnda ayn ayrm yapna sonucuna
varmaktadrlar. Mu'tezililer dini kurallar uzaklatrrlar, nk
bilinli bireyin artk buna ihtiyac yoktur. 317 Bunun kar
sndaki ar dnce gereince ise, hadis ehli {litteralistes)
akl inkar ve nefyederler, nk dini alanda akln hibir yarar
onlarca yoktur. Bu alanda istenen, gerek duyulan sadece
inantr, imandr. Ancak, byle ise niin Kur'an- Kerim
muhakeme ve tefekkre armakta? Niin aklmz saf anlam
317 Mu'tezililerin bu gr ileri srdklerine sanmyorum.
232
DRDNC BLM
238
247
eriatin zeride zayf ve hasta gnller iin esiz bir deva olan
bir eyin var olduu bilincinde olann uyandrlmas, irfani
ve manevi saf dine arlann ona irad edilmesi szkonusudur.
Yine burada alageldiimiz anlamlar iinde din ile felsefenin
bir uzlamasndan sz etmek de doru olmayacaktr. Batnlik
grnce ruhlarn yeteneklerini karlayan eitli anlam
dzeyleri vardr. "lhvan"n (Kardeler) rgtleri en yce anlama
dayanarak kurulmutur. Manevi adan phesiz bu giriim
bir tr kaytlardan kurtulu (liberation) hareketidir, fakat Bat
terimleri ile aklclk (rationalisme) veya bilinemezcilik (ag
nosticisme) olarak adlandrlamaz. nk bizim dnrle
rimizin anlad anlamda burada bir "dini kaytlardan kurtulu"
hareketi szkonusu deildir. Mridi ulu-hiyyete benzer bir hayat
srmeye sevketme, hidayet etme szkonusudur (Tahallakfi
bi-ahlakillah-H.H.). Bu "irad edici felsefe" (philosophie ini
tiatique) peygamberlik ve vahy temeline dayanan felsefe
(philosophie prophetique) izgisi zerindedir.
2. Basra hvan'nm (Kardeleri'nin) ansiklopedisi u halde
btn bilgileri kapsamay ve onlara anlam vermeyi hedef
almaktadr. 51 incelemeden meydana gelmi grnmektedir.
(Yeni baslarda bir de sonradan eklenmi grnen 52. inceleme
vardr. Gerek 52. inceleme aada belirtilecektir.) ncelemeler
drt byk blmde toplanmlardr. Ondrd edebi hazrlk
bilimlerini (propedeutique), matematik bilimlerini ve mant
ele alr. Onyedisi tabii felsefeyi, bu arada psikolojiyi (ruhbilim)
inceler. On tanesi "metafizik"i konu alr. Dier onu da (veya
ek inceleme ile birlikte onbiri) "astroloji" (yldz bilgisi)
sorunlarn ve mistik konular inceler.
slami evrelerde meydana gelen baz metinler, eski Yunan'n
her saynn zelliine ilikin aratrmalar yapan ve bilgi veren
baz kaynaklarna dayanmaktadr. Bu ansiklopedinin de Fisagor
say bilgisine nemli bir yer vermi olduu da gznnde
tutulursa, 51. incelemeyi kapsamna alm olmas tesadf
250
251
5. Dil Felsefesi
1. lsla.m dnce btn iinde imdi ilgi ekki olduu kadar
zgn bir alana gelmekteyiz. Bu alanda ortaya konan eserde
imdiye kadar incelenen belirgin izgileri tekrar grmekteyiz.
Hicret dnemi ncesinden beri Sryani ve ranllar Aristoteles'in
te'vile (hermeneutique) ilikin olup revakyler (stoiciens) ve
Yeni Eflatuncular tarafndan elden geirilen "Per hermeneias"
adl eseri incelemi idiler. Mazdeki dininden (Mazdeisme,
lslam'a dnen nl lbn-ul-Mukaffa ile dil bilgini Halil'in (vefat:
791) dostluu dolays ile, Halil orta dnem lran dili olan
Pehlevce'de dil bilgisi ve mantk ile ilgili olan her eye eriebHir
durumda idi. Bununla birlikte Sami dillerin kendilerine zg
yaps felsefi dnceye zengin ve tkenmez konular getirmekte
idi. Arap geleneine gre; dilbilimi iilik'in birinci imam Ebu
Talib olu Ali'ye isnad edilmekte idi. Gerekten de Araplarn
Sibeveyh dedikleri Sibhuyeh'in, Halil'in rencisi olan bu dil
bilginin eseri, Ibni Sina'nn tbba ilikin kanun (Canon) adl
eseri ile karlatrlabilir olgu nlua erimi grnmektedir.
Arap dil bilgisine ilikin bu eserin bir lranh tarafndan meydana
getirilmi olmas ilgi ekicidir (Sibyeh'in vefat: 169/786 y
lndadr. lran'n Fars eyaletinde, iraz'da ant vardr).
hicri 251 ylnn 1 aban' (miladi 865) verilmektedir (Biruni'dcn naklen). Gay
bet-i Sugra dnemini idrak eden birisinin, kfr iinde kalmak iin mazereti
yoktur sanrm (Dorusunu Allah bilir). lm tarihi de burada verilen bilgiye
gre 27 Ekim 925'dir. Badawi, Razi'nin stad ve muarzlar hakknda da bilgi
vermektedir. Yine Badawi'nin de bildirdiine gre Razi bir ateist deildir, ancak
nbvvete ve vahye kardr. Herhalde Bat'da benzer dnce sahipleri zerinde
etkisi byk olmu, bu etki zellikle Tanzimat sonras Trkiye dncesine
de Bat kalplar iinde aktarlmtr. lsmailt masallar ile Razi'ye cevap veri
lemezdi. Acaba 1nam- Zaman'n evresinden ona bir itiraz ileri srlm m
idi? O dnemin kltr hayatnn daha yakndan incelenmesi gerekir. Belki de
Badad'da deil, Rey evresinde ileri srlen ve mevzi'i kalan hezeyanlarn
cevaplandrlmasna da gerek grlmemi, Razi'nin etkileri daha sonralar
zellikle Bat'da kendisini gsternitir.
261
Wrtcrbuch).
266
aleminde esiz bir eserdir. llk elden yazlm bir eser olarak,
daha sonra Hind din ve felsefeleri zerine yazlanlara kaynaklk
etmitir (Yazar bu eserde Eflatuncu-Fisagorcu felsefe, Hind
bilgelii (hikmeti) ve slam tasavvufundaki baz telakkiler
arasnda tespit ettii uyumu belirlemektedir).
Biruni'nin eserleri arasnda balca nemi haiz olanlarndan
burada "Eski Kavimlerin Kholojisi"ni de anmak gerekir. Bu
eser de esizliini korumaktadr. Matematik, astronomi ve
astrolojiye ilikin mrnn sonunda Arapa ve Farsa olarak
yazd muazzam incelemesi olan "Kitab-ut-Tejhim" (Homayi
basm, Tehran, 1940) birok yzyl boyunca kendi alannda
"text-book" olmutur (temel kitap). "Kitab-ul-Cemahir" adl
eseri madenler bilimi konusunda Arapa'da yazlan en eski
eserdir. Bu eserde de Biruni belgelere dayanma ve kantlamann
olaanst bir rneini gstermekedir. lran ve lslam kay
naklarnda bu konuda sylenenlere olduu kadar Yunan ve
Hind kaynaklarna da dayanmaktadr. Corafyaya ilikin
Kitab-ut-Tahdid antsal bir eser olan Kanun-ul-Mes'udi ile
birlikte anlmaldr. Kanun-ul-Mes'udi; kozmografi ve kronoji
alannda; lbni Sina'nn "Kanun" adl eserinin tp alanndaki
nemini haizdir. Bu eser de lbni Sina'nn Kanun'u gibi La
tince'ye evrilmekten ve n kazanmaktan geri kalmamtr.
Yine ilalar bilimine (pharmacologie) ilikin Kitab-us-Saydala
da burada anlmaldr. Daha az yaygnlk kazanan baz ince
lemeleri, meai feylesoflarn (peripatetikler, peripateticiens)
felsefesinin ilkelerine ilikin lbni Sina ile karlkl soru ve
cevaplan ieren bir eseri de vardr. Dier eserlerinden birou,
bu arada felsefi incelemeleri maalesef kaybolmutur.
3. lbni Sina ile yazmas gsteriyor ki Biruni sadece yer
lm biliminin kurucusu (geodesie), mkemmel bir ma
tematik:i, astronom, corafya ve dil bilgini olarak kalmam,
ayn zamanda bir feylesof olmutur. Tabiat felsefesine, gzleme
ve tmevarma zellikle gl bir eilimi vard. Aristoteles
269
270
273
275
BENCi BLM
Giri
Burada "Felasife" olarak adlandrlan dnrler ele aln
maktadr (Felasife Yunanca "philosophos"un Arapalatrlm
biimi olan feylesofun ouludur). ok defa Islam'da felsefi
grten sz edilirken, bu grn erevesi yalnzca bu
"feylesoflar"la snrlanmak istenmektedir. Bu tr bir snrlama
geree uygun dmeyecei gibi nyargl bir dnceye
dayanmaktadr. Yunan felsefesi izgisinde olan feylesoflar
incelemeye balamadan nce buraya kadar grdklerimiz,
bu dncenin yanlln gsterir. "Felsefe" teriminin kul
lanl alan ile hikmet-i iliihiyye (theo-sophia) teriminin
kullanl alan arasndaki kesin snn izmek gtr. Suh
reverdi'den itibaren kamil bir bilgenin, feylesof olduu kadar
da arif ve mana ehli (mystique) olan bir hakimin retisini
ifade etmek iin "hikmet-i ilahiyye" teriminin ye tutulduu
grlmektedir.
Feylesofl.ara gelince, Arapa'da Aristoteles'in eserlerinin ve
arihlerinin klliyatna ve Platon (Eflatun) ile Galien'in
277
280
283
371
372 Hamdant henadan onuncu yzyl balarndan 979 ylna kadar Musul ve Halep
yresinde nfuz kazanan ii eilimli bir hanedandr.
286
288
376
298
307
308
310
313
389 Diogene Laerce (Diogenos l.aertios): M.S. 220 yllannda 10 kitaptan oluan
bir felsefe tarihi yazmtr. Yunanldr (Schmidt/Schischkoff, Philosophisches
Wrterbuch).
390 ehristani (Ebul-Feth Muhammed lbni Ebul-Kaasm Abdl-Kerim): E'ari
Okulu'na mensup din bilginlerindendir. Horasan'da ehristan adl kentte 1086'da
domu, l 153'de vefat etnitir. "El-Milel-u ven-Nihal" adn tayan ve metinde
anlan eseri ile nldr.
391 ehriuri (emsddin Muhammed tbni Mahmud): "Nzhet-l-ervah ve Rav
za+ul-efrah" ve "Kitab-ur-Rumuzu vel-emsalu-1-lahutiyye" adl eserleri vardr.
lraki Felsefe Okulu'na mensuptur (Ferheng-i Mu'in).
392 "Doxographe"; herhalde haiye yazma yntemi ile bir eserden geni lde
iktibasta bulunan arihler olacaktr.
393 Kutbuddin-i Ekeveri (Muhammed tbni Ali tbni Abdulvehhab erif-i Eke
veri-i Lahict-i Deylemi): Onyedinci yzylda tran'da yaam ve 1664 sralarnda
vefat etmi lmamiyye bilginlerindendir. Semere-t-l-Fuad ve Mahbub-ul-Kulub
gibi eserleri vardr.
314
318
319
397 Trke'ye evirilen (H. Gngr, EI-Munkzu MinAd-Dalill, MEB Yayn, 2. bas,
Ankara, 1960) bu eserin evirisinde, bu satrlar yledir: " ... Yakyn raddesine
varan bilgilerde bilinen eyin asla ek gtrmeyecek derecede anlalm oimas
gerekir. Bunda yanlm olmak, vehme kaplmak ihtimali varit olmaz. Kalb byle
bir ihtimale imkan veremez ... Su suretle yakyn hasl etmediim her (hibir
H.H.) bilgi itimada ayan deildir, hatadan emin olamaz (s. 16-17).
322
326
327
329
330
ALTINCI BLM
1. llk Mlahazalar
1. Kelimenin kkeni zerine en ok tutulan gr, bu
kelimenin "yn" anlamn gelen Arapa "sif"tan geldii yo
lundadr Sufiler "hrka" ad verilen beyaz ynden bir cppe
ile yn giysiler giymekte idiler ve kelime de bunu iaret et
mektedir. u halde bu gr gereince kelimenin treyi biimi
tasavvuf ehlini lslam erevesi iinde ayran ve belirleyen
manevi retiye hibir yollama yapmakta deildir. Kkeni
ve kullan biimi asndan maneviyyatla ilgisi yoktur. Sufiler
terimi tasavvuf yolunu oluturan arifler ve maneviyyat ehlinin
btnn ifade eder. Tasavvuf kelimesi; "sad-vav-fe" (swj)
kknden treyen ve altnc biimde fiil cinsinden bir keli
medir. Sufilik yoluna girmek, sufi olmay ifade eder ve ksaca,
sufilikten sz ederken kullanlr. (Bu kelime iilik yoluna
girmek anlamna teeyy1; Snni olmak, Snnilik'i benimseyip
slk etmek anlamna tesennn gibi kelimelerle karlatr
labilir.) Dier bir aklama da udur: Bu kelime Yunanca bilge,
hakim, anlamnda "sophos"dan gelir ve bu aklama ilk bakta
331
338
339
340
341
342
343
s. El-Hallac
1. Hallac phesiz tasavvufun en sekin temsilcilerinden
biridir. Ad ve n Mslman maneviyyat ehli sekin top
luluunun snrlarn am, tutuklan ve Badad'daki yar
glan byk yanklar uyandrm, mistik lslam anlaynn
ehidi olarak katledilmesi de bu n srdrmtr. Ona ilikin
olarak lslam milletlerinin herbirinin dilinde yazlanlar nemli
llere varmtr. Hallac' yaymlayan ve yorumlayan Mas
signon'un almalar dolays ile n Bat'da da yaylmtr.
Biz Massignon'un almalarna yollama yapmakla ve bal
bana ders verici nitelik tayan hayat hikayesinin ana hatlarn
izmekle yetineceiz.
2. Ebu Abdillah el-Huseyn lbni Mansur el-Hallac da bir
Zerdti'nin torunu olarak, lran'n gneybatsndaki Fars
eyaletinde, Tr'da domutur. T r, Beyza kenti yaknlarndadr
(Doumu: 244/857). Henz ok gen iken, nl mutasavvf
Sehl-t-Tusteri'den ders grm ve onunla birlikte onun
srld Basra'ya gitmitir. 262/87_6'da (metinde yanllkla
976 rakam verilmitir-H.H.) Badad'a giden Hallac, orada
Amr lbni Osman el-Mekki'nin rencisi olmutur ki bu zat
da o dnenin en byk manevi stadlarndan, eyhlerindendir.
345
348
349
352
353
354
YEDNC BLM
356
359
361
363
367
369
370
437 lsmaili ve eyhiler gibi "ii" akmlar ile mesela Molla Sadra iilii'nin kar
trlmamasna yine zen gsterilmelidir.
438 nceki nota baknz.
374
375
376
379
SEKZNC BLM
ENDLS'DE
389
391
399
403
4. Badajozlu lbn-us-Seyyid
492 Diyagram: izenek. 1) Belirli bir lee gre bir okluu gstermek iin izilmi
izgi, 2) tki deiim arasndaki banty gsteren izgi.
493 tabii alem (trois regnes naturels)den maksat mevalid-i selase olacaktr
(Ma'den, nebat, hayvan).
494 Bedevi'nin bn-us-Seyyid hakkndaki hkm udur: lbni Sina'ya ok yakn bir
felsefi sistemi vardr, ona nispetle, az nemi olan baz ayrnt noktalan dnda,
zgn hibir zellii yoktur" (Il, 701). Bu hkm, Corbin'in deerlendirme
sinden farkl grnmektedir.
409
5. Cadixli
495
lbni Tufeyl
410
419
421
427
430
431
432
433
SON SZ
telif ve tedris ile megul oldu (Tam bir "ermi" hayat iinde,
Molla Sadra gibi, devlet adamlannn ltuf ve ihsanndan uzak,
el emei ile geindi-H.H.). Sebzvari, XIII. hicri yzyln en
byk Islam feylesofudur. Yalnz hikmette deil, zhd ve ahlak
ycelikleri ile de yzylnn nde gelen kiiliidir.
Sonra, Seyyid Huseyn-i Bad-Kubei, Seyyid Muhammed Hu
seyn-i Tebatebai'nin stad oldu. Tebatebai'nin Tefsir-ul-Mizan
ve "Usftl-i Felsefe ve Realizm" gibi eserleri vardr. Yine burada
anlmas gereken son feylesoflardan birisi de byk feylesof
ve arif Muhammed Ali ahabadi'dir.
ll
ili
v
Yukarda da sylediimiz gibi, bir felsefe tarihi eserinde
elbette lbni Rd'n de yeri vardr. Ne var ki hikmet semtine
gitmek isteyenin Ibni Rd aracna binmesi bounadr. Bu
yolculuk olsa olsa Venedik'in kmaz bir sokanda sona erer.
Bundan sonra da yine kmaz bir sokakta geceyans yor
gun-argn inmek iin bir Bat felsefe okulu aracna aktarma
edilir.
-u halde ey ders arkadalar, nerede kalmtk?- Molla Sadra
felsefesinde!
456
BlBLlYOGRAFYA
VIIIJahri., leipzig, 1900 - S. HOROWlTZ, ber den Einfluss des Stoi.vnus auf die
Entwicklung der Philosophie im lslam (Zeitsch. d. Deutschen Morgenl. Ges. LVJI),
1903 - C:SAUTER, Die peripatetische Philosophie bei den Syrem und den Arabern
(Archiv.f. d. Geschichte der Philosophie XVU), 1904 - F:GABRlEU, La Risalah di
Qusta ben Luqa sulla differenza ra lo sirito e l'anima (Rendic.d. R. Accad.dei lin
cei, XIX), Roma, 1910 -J.RUSKA, Das Steinbuch desAristoteles, Heidelberg, 1912
- C.BERGSTRAESSER, Hunain ibn Ishq und seine Schule, leiden, 1913 - I.POL
LAK, Die Hermeneutik des Aristoteles i der arabischen bersetzung des ishak ibn
Honain, leipzig, 1913 - C.A.NALL1NO, Tracce di opere greche giunte agli Arabi per
trafca pehlevica, (Orient. Studies presented to E.G. Browne), Cambridge, 1922 1.
TKATCH, Die arabische bersetzung der Poetik des Aristoteles und die Grundlage
der Kritik des grieschischen Textes, Viyana, 1928-1932. - M. MEYERHOF, Yon Ale
xandrien nach Baghdad (Stzber. d. Preuss. Akad. d. Wiss phil. hist. Klasse, XXIII,
1930). - 1. MADKOUR, rorganon d'Aristote dans le monde arabe. Paris, 1934. -A.
MINGANA, Encyclopredia of philosophical and natura! sciences, as taught in Bagh
did aboutA. D. 817 or Book of Treasuries by Job ofEdessa, Sryanca metin yayn ve
ngilizce'ye eviri, 1935. - P. KRAUS, Plotin chez les Arabes (Bull. de l'lnstitut
d'Egypte, XXIII), Kahire, 1941. - A. BADAWI, Aristil 'inda'l-'Arab, Kahire (dierle
ri yannda Afrodisyas'l Aleksandros'un on risalesinin Arapa evirilerini iinde
bulundurmaktadr); - Neoplatonici apudArabes: Procli Liber (Pseudo-Aristotelis) de
Expositione bonitatis purae (Liber de Causis); Procli de Aemitate mundi: Procli Qu
restiones naturales. Hermetis de Castigatione animre. Pseudo-Platonis Liber Quartus
(sic pour Quartorum, ou Livre des Tttralogies). Kahire, 1955 (Arapa-Latince bir
szln maddeleri ile birlikte) - Kh. GEORR, Les Cattgories d'Aristote dans leurs
versions syro-arabes. Beyruh, 1948. - Plotini Opera ediderunt P. Henry ve H. R.
Schwyser. Paris, Desclee de Brouwer, 1950-1959 (II. ciltAristoteles'in Teolojisi diye
tannan eserin G. Lewis tarafndan ngilizce'ye yaplan bir evirisini iinde bulun
durmaktadr). - Galeri Compendium Tmrei Platonis aliorumque Dialogorum synop
sis qure extant fragmenta ediderunt P Kraus et R. Walzer (Prrefatio. Pars latina.
Pars arabica). Londini, in redibus Instituti Warburgiani iinde, 1951 (Plato Ara
bus, cilt 1), - F. ROSENTHAL,AI-Shaykh al-Yilndnf and theArabic Plotinus Sources
(Orlentalia 1952-1953'n iinde, 1955); - T he Classical Heritage in Islam. Londra,
Kegan Paul, 1975. - R. WALZER, New Light on the Arabic Translations ofAristotle
(Oriens dergisi, 1953). - S. PiNES, Une version arabe de trois propositions de la
"Stoicheiosis Theologike" de Proclus (Oriens dergisi, 1955) La longe recension de la
"T htologie d'Aristort" dans ses rapports avec la doctrine ismaellienne (Revue des
etudes islamique, :t955); - Un texte inconnu d'Aristote en version arabe (Archives
d'hist. docr. et litt. du Moyen Age, yl 1956), Paris, 1957. G.C. ANAWATI, Prolt
gomtnes a une nouvelle tdition du "De Causis" arabe (Melanges Louis Massigncin,
1). Damas, 1956. - F.E. PETERS, Aristole and the Arabs. New York University
Press, 1968. - G. ENDRESS, ProclusArabus. Beyrut, 1973.
KNC BLM, Madde A
Bu blmde kendisine atfta bulunduumuz Kuleynt tarafndan derlenen
(mamlardan gelen rivayetler klliyat (Tahran Basks 1955). Mtr Dllmad, Mollll
Sadra lnlzi'nin (Tahran tarihsiz a basks) erlleri Haydar Amuli'nin eserleri
458
vb.'nin (yayna hazrlanmak zere) herhangi bir Bat diline yaplm bir evirisi
mevcut deildir. - R; STROIBMAN, Die Zwlfer-Schi'a. Zwei religiongeschichtliche
Charakterbilder aus der Mongolenzeit (Nasiroddin Tsi et Radioddin T a'si) Leip
zig, 1926. -L. MASSIGNON, Salnan Pllk et les prtnices spiriuelles de I'Islan irani
en (Public. de la Soc. des Etudes lraniennes, 7). Paris, 1934 IBN BABUYEH de
Qomm (Shaykh Sadq), A Shi'ite Creed, a translation of "Risalatu'l-I'tiqdat" by
A.A. Fyzee, Londra, 1952. - J.N. HOLLISTER, The Sh'a of India, Londra, 1953
(Oniki imamc ve ismailci iilik zerine tarihsel ve retisel toplu bak). - H.
CORBIN, Ueber die philosophische Situation der Shf'itischen Religion, Almanca'ya
ev. H. Landolt (Antaios, V, 2), Stuttgart, 1963; - En Islan iranien, (yukarda
Birinci Blm, Madde 2), cilt I ve iV - Corps spirituel et Terre ctleste: de I'lran maz
dten a I'Iran shi'ite, Paris, Buchet-Chastel, 1979. - Le Shi'isne inilnite (1968 de
dzenlenen Strasbourg kolokyumunun teblileri), Paris P.U.F., 1970. - M.].
MCDERMOTI, The Theology of al-Shaikh al-Mufid, Beyrut, 1978 W.C. CHIT
TICK, A Shi'ite Anthology. Albany, SUNY, 1981.
iKNCi BLM, Madde B-1
W. IVANOW, Isnaili Literature, a BibliographicalSurvey (A second amplified
edition of"A Guide oflsmaili Literature". Londra, (1933). Tahran, 1963;-Ismaili
Tradition concerning the Rise of the Filtinids (lslamic Research Association, 10).
Londra, 1942; - Studies in Early Persian lsnailisn. Bombay, 1955; - R. STROTH
MANN, Gnosis-Texte der Isnailiten. Gttingen, 1943-ABU YA'QUB SEJESTANI,
Kashf al-Mahjab (Le Dtvoilement des choses cachtes). Hicri iV. yzyldan kalma
Farsa lsmailci eser, yay. ve giri yazan: H. Corbin (Bibi. Iranienne, Cilt 1). Paris,
Adrien-Maisonneuve, 1949. - NASIR-E KHOSRAW, Le "Livre rtunissant les deux
sagesses" ou harnonie de la philosophie grecque et de la thtosophie isnatlienne, Fars
a metni yaynlayan ve Franszca'ya ev: H. Corbin ve Moh. Mo'ir (Bibi. lranien
ne, Cilt 3), ayn yer 1953; - Il Libro dello scioglinento e della liberazione (Kitilb'e
Goshilyesh wa Rahayesh'in Farsa orijinal metnine bir giri yazan ve talyanca'ya
ev. P Filippani-Ronconi). Napoli, 1959. - Connentaire de la Qasida isnatlienne
d'Aba'I-Haythan Jorjilni, Farsa metin, yay. ve girii yazan: H. Corbin ve Moh.
Mo'in (Bibi. Iranienne, Cilt 6). Paris, Adrien-Maisonneuve, 1955. - W. MADEL
LUNG, "Fatimiden und Bahrainqarmaten" Der Islam, 34, iinde, 1959. - H. COR
BIN, Trilogie ismatlienne: 1) Ab Ya'qb Sejestant, Le Livre des Sources (IV/X. yz
yl); 2) Sayyid-na al-Hosayn ibn Ali, Cosmogonie et Eschatologie (VIIIXIII. yzyl);
3) Symbolcs choisis de la "Roseraie du Mysttre" de Mahmd Shabestari (VIII/XIV.
yzyl) Yaynlayan, yorumlayan ve Franszca'ya ev. H. Corbin (Bibi. Iranienne,
Cilt 9). Paris, Adrien-Maisonneuve, 1961 Clsmaililiin dnemine ait metinler:
Oniki imamc iilik, lsmaililik ve Sufilik arasnda bir karlatrma tasla); Tenps cyclique et gnose isnatlienne. Paris, Berg Intemational, 1982; - Cyclical Ti
me and Ismaili Gnosis, ngilizce'ye ev: R. Manheim ve J. Morris. London, Kegan
Paul, 1983; - r.Homme et son Ange, Paris, Fayard, 1983. - Unnu'l-Kitilb, girii ya
zan, notlar ekleyen ve talyanca'ya eviren Pio F.ilippani-Ronconi. Napoli, 1966. E.F.Tijdens, "Der Mythologisch-Gnostiche Hintergrund des Umm al-Kitab", Acta
lranica, cilt VII, 1977 - lsna'ili Contributions to lslanic Culture, yay. S. H.Nasr,
Tehran, 1977 - K.POONAWALA, Biobibliography of lsna'ili Literature, Los Ange459
les, U.C.L.A, 1977 -H.HALM, Kosmologie und Heilslehre der frhen lsma'iliya, Wi
esbaden, 1978 -S.M.STERN, Studies in Early lsma'ilism, Leiden, Brill, 1983.
KNC BLM, Madde B-11
Kalami Pir, a Treatise on lsmaili Doctrine (Farsa metni yaynlayan ve ngiliz
ce'ye eviren . W. vanow, Bombay, 1935 -L.MASSlGNON, Die Ursprnge tnd die
Bedeutung des Gnos. im lslam (Eranos-Jahrbuch V,1937), Zrich, 1938 - KHAYR
KHWAH-e HERATl, On the Recognition of the lmam, (ngilizce'ye ev: W.wanov),
Bombay, 1947 -NASROODN TUS, genellikle Tasavvurat diye tannan.The Raw
dat't-Taslim (Farsa metni yaynlayan ve ngilizceye'ye eviren W.wanov ), Le' iden, 1950- ABU lSHAQ QUHlSTAN, Haft Bilb or Seven Chapters (Farsa metni
yaynlayan ve ngilizce'ye eviren W.lwanov), Bombay, 1959 - Works of Khayr
Khwilh-e Herati (Farsa metni yaynlayan ve girii yazan W.lwanov, Teheran, 1961
- SAYYED SOHRAB WALl BADAKHSHANl, Thirty six Epistles, Farsa metni ya
ynlayan H. Ujaqi, girii yazan W.lwanov), Teheran, 1961 - H. CORBN, Trilogie
lsmaelienne, 3. ksm, bkz. ykarda ikinci Blm, Madde B-1.
NC BLM, Madde A
STENER, Die Mu'ta.tiliten oder die Freidenker in Jslam, Leipzig, 1965-M.GUTT
MANN, Religionsphilosophische System der Mutakallimun nach dem Bericlte des
Maimonides, Leipzig, 1885 - W.PATTON, Ahmad ibn Hanbal and the Mihna, Le
iden, 1897 - D.B .MACDONALD, Development of Muslim Theology,Jurisprudence
and Constitutional Theory, New York, 1903 -GALLAND, Essai sur les Mftazilites,
Paris, 1906- S.HOROW1TZ, ber den Einjluss der griechischen Philosophie auf die
Entwicklung des Kalam, Breslau, 1909 -1. GOLDZHER, le Dogme et la Loi de l'ls
lam, Franszca'ya ev. A.Arin, Paris, 1920; yeni basm, Paris, 1958 - lntroduction
to lslamic Theology and Law, ngilizce'ye ev. A ve R.Hamori, Princeton, 1981 ABU'L HASAN al-ASH'AR, Mak4ldt al-lslamiyin, Die dogmatischen Lehren der An
haenger dts lslam, yay. H.Ritter (Bibl.lslamica 1), lstanbul-Leipzig, 1929-1930 A.J.Wensinck, The Muslim Creed, its Genesis and historical Development, Cambrid
ge, 1932 -L. GARDET ve M.M .ANAWATl, lntroduction a lc Theologie Musulmane,
Paris, 1948-A.N.NADER, Le systtne philosophique des Mo'ta:zilites, Beyrouth, 1956
- ABU'L-HOSAYN al-KHAYYAT, Kitilb al-lntis4r, le Livre du triomphe et de la rtfu
tation d'ibn al-Riwandi l'herttique (yay. ve Fransizca'ya ev. A.N.Nader), Beyrouth,
1957 (ana basky H.S.Nyberg (le Caire, 1925) yapmtr. Bu nemli eser, nu'tezili
bir kitabn reddinin reddidir) ...: AJ.ARBERRY, Revelation and Reason in lslan, Lon
don, 1957 - AbO Sa'id 'Othnan al-DARM, Kitilb al-radd 'al4'1-Jahmiya (metni ya
ynlayan, giri ve yorumlan yapan G.Vitestam), Leiden, 1960 ( Mu'tezile kart
ehli snneti bir polemik) -EROSENTHAL, The Muslim Concept of Freedom, Le
iden, 1960- lBN QUDAMAl; Censure of speculative theology, metni yay. G.Makdisi
(Gibb Memorial Series N.S. XXII), London, 1962 (lbni Teyniye'den nce gelen
birinin Kelam zerine hanbeli eletirisi) - R.M. FRANCK, The Metaphysics of Cre
ated Being according to Abll'l-Hudhayl al-'Allaf. a philosophical Study of the Earliest
Kalam, stanbul, 1966 - G.EHOURAN, lslamic Rationalism, the Ethics of 'Abd al
Jabbar, Oxford, 1971 - G.MONNOT, Penseurs musulmans et religions iraniennes,
460
Paris, Vrin, 1974-].VAN ESS, Zwischen Hadit und Theologie, Studien zum Entste
hen praedestiiatianischer berlieferung, Berlin-New York, 1975 -J.R.T.M. PE
TERS, Gods Crcated Speech, Leiden, Brill, 1976 - D.GlMARET, Thtorie de l'acte
humain en thtologie musulmane, Paris, Vrin, 1980.
NC BLM, Madde B
W SPTIA, Zur Geschichte... al-Ash'arts, Leipzig, 1876-A. F. MEHREN, F.xpost
de la rtfonne de l'lslamisme (lbn 'Asakir'in Tebyin'i veya E'ari'nin Savunmas'nn
ksmi metni ve zet evirisi) Travaux du lll. Congres intem. des Orientaliste;, cilt
il, Saint-Petersbourg, 1879 un iinde-D. B. MACDONALD, Continous recreation
and atomic time in Muslim Scholastic I1eology (tsis, IX, 1927) - 1MAM AL HARA
MAYN (al-Cuvayni), Al-1rshild, metni yay.ve ev. J.Luciani, Paris, 1938 WC.KLEN, The Elucidation of lslams Founlation (American Oriental Series 19),
New Haven, 1940 (E'ari'nin Kitab al-lbana'sinin ngilizceye evirisi).-A.5.TRT
TON, Muslim Theology, London, 1947-WM.WATT, Free Will and Predestinaiton
in Early lslam, London, 1948 - R.J.MAC-CARfHY, The I1eology of al-Ash'art. ..
Beyrouth, 1953 (tki eserin Arapa metinleri ve bunlarn evirileri: 1) Highlights of
tle polemic against deviators and innovators =Kitab al-Luma'nn evirisi, 2) A vindi
cation of the science of Kalam = Risala'nin evirisi. Ekte bn 'Asakir'in Savunma's
de vardr) -G. MAKDS, "Ash'ari and the Ash'arites in lslamic Religious His
tory", Studia lslamica, 17-18,1962-1963 n iinde -M.ALLARD, Le Probleme des
attributs divins dans la doctrine d'al-Ash'art et de ses premiers grands disciples, Bey
routh, 1965.
DRDNC BLM
S.H.NASR, lntroduction to lslamic Cosmological Doctrines, Cambridge, Harward
Univ. Press, 1963 -Science and Civilisation in Jslam (Mentor History of Science,
il), New York, 1963 -Sciences et savoir en lslam, ngilizce'den ev. J.P.Guinhut,
Sindbad, 1979 - F. SEZGN, Geschichte des arabische Schrifttums, iV ,Leiden,
Brill, 1971 -M.ULLMANN, Die Natur- und Geheimwissenschaften im lslam, Le
iden, Brill, 1972.
DRDNC BLM, Madde 1
D.CHWOLSOHN, Die Ssabier und der Ssabismus, St-Petersburg, 1856 - O.
BARDENHEWER, Hermetis Trismegisti qui apud Arabes fertur de Castigatione ani
mae libellus (metin ve Latince eviri), Bonnae, 1873 - H.RTTER, Picatrix, ein ara
biscles Hardbcl hellenistischer Magie (Vortraege der Bibi. Warburg,1921-1922)
J.RUSKA, Tabula Smaragdine, ein Beitrag zur esclichte der hernetischcn Uteratur,
Heidelberg, 1926 - Pseudo-MAJRITl, Das Ziel des Weisen, I, Arapa metni yay.
H.Ritter (Studien der Bibliothek Warburg), Leipzig, 1933 - L.MASSGNON, l
vetaire de la litttrature lermttiqe arabe (Festugiere, I.a Revclatio d'Hcmes Tris
megiste, cilt I e Ek lll - H.CORBN, I.:Homme et son Age, bkz. yukarda kinci
Blm, Madde B-1.
461
462
463
464
465
466
YEDNC BLM
SOHRAWARD, shaykh al-lshriiq, Opera metaphysica ti mystica l, yay. H.Corbin
(Bibliotheca lslamica 16), stanbul, 1945; yeni basm: Oeuvres philosophiques et
mystiqe cilt I (La Metaphysique: 1) Kitab al-Talwilat 2) Kitlb al-Moqiiwamat 3)
Kitiib al-Mashilri' wa1-Motiirahiit) Yeni nsz ve dizine sahip olan ve Corbin tara
fndan yazlm Franszca girilerle birlikte yaynlanan Arapa metinler (Bibliothe
que lranienne, yeni dizi, 1) Teheran -Paris, Adrien-Maisonneuve, 1978 - Oevres
philosophiques et mystiques, cilt il (Opera metaphysica et mystica U: 1) Le Livre de
la thtosophie orientale 2 ) Le Symbole de foi des philosophes 3) Le Rtcit de l'Exil occi
dental), H.Corbin tarafndan yazlm Franszca giriler ieren kritik edisyon (Bib
liotheque lranienn 2), Teheran-Paris, Adrien-Maisonneuve, 1952 (yeni bir nsz
eklenen yeni basm 1976) - Oevres philosophiqes et mystiques, cilt Ill (Opera
metaphysica et mystica Ill) (S.H. Nasr'n girii ve H.Corbin'in takdim, analiz ve yo
rumlan ile yaynlanan Farsa eserler (Bibliotheque lranienne, 17) Teheran-Paris,
Adrien-Maisonneuve, 1970 (yeni basm 1977) - I.'.Archange empourprt, quinze
raites, Franszca'ya ev. ve notlar ekleyen H.Corbin, Paris, Fayard, 1976 H:CORBlN, En lslam iranien, II, bkz. yukarda Birinci Blm, Madde l; Corps spi
ritel et Terre ctleste, bkz. yukarda ikinci Blm, Madde A ( Shreverdi'nin Fran
szca'ya evrilmi metinleri) - M.HA'RI Y AZDl, Knowledge by Presence, Tehran,
1982.
SEKlZtNCl BlM, Madde 1
Miguel Asin PALACtOS, lbn Masarra y su escuela, origenes de la filosofia hispa
no-musulmana, Madrid, 1914; ikinci basm, Madrid, 1946 (Ebros escogidas'n iin
de) - El mistico Aba1-'Abbds ibn al-'Arif y su Mahiisin al-Majiilis (Obras escogidas,
I) - lbn al-'Arif (lm 536/1141), Mahiisin al-Majiilis, Arapa metin, eviri ve
yorum, Paris, 1933 - 1.GOLDZIEHER, Le Livre de Mohammad ibn Tomert, Maldi
des Almohades, biyografik notlar ve bir giri ieren Arapa metin, ev. M.Gaudef
roy-Denombynes, Alger, 1903 - P:NWYlA, lbn 'Abbad de Ronda, Beyrouth, 1961S.M.STERN, "lbn Masarra, Follower of Pseudo-Empedocles-an lllusion", Medi
evall Arabic and Hebrew Thought iinde, London, 1983.
SEKZNC BLM, Madde 2
1.GOLDZHER, Dit Ziihirittn, ihr Lehrsysttm und ihre Geschichte ,Leipzig, 1884M. ASIN PALACIOS, los caracteres y la conduca ,tratado de moral practica por
Abenhazart de Cordoba, Madrid, 1916 -Abenhazam de Cordoba y s historia critica
de las ideas religiosas, Madoir, 1927-1932 ( lbni Hazm'n byk eseri d-Fisdlfi'l
Milel'in spanyolca'ya evirisi) - A.R.NYKL, A Book containing the Risiila Known as
"the Dove Neck-Ring about Love and Lovers", Paris,1932 (Tavk al-Hamiima'nin ngi
lizce'ye evirisi. Ayn eserin Franszca evirisini L.Bercher yapmtr: Bibliotheque
Arabe-Francaise, Vlll, Alger, 1949. Yukarda Altnc Blm'de Rilzbelan ile kar
latrn) - Hispano-Arabic Poetry and its relations with the old provenal Tnmbadors,
Baltimore, 1946 - SA1D al-Andalusi, Tabakiit al-Umam, Arapa metni yay. L.Cheik
ho, Beyrouth, 1912; Franszca'ya ev. R. Blachere (Public. de l'.lnst. des Hautes-Etu468
469
470
DlZIN
A
Abbasi Hilafeti 226
Abbasi lmparatorluu 207, 226
Abbasi Saray 59
Abbasiler 264
Abdek 334
Abdudddin-i kt 228
Abd-ul Melik tbn Rabin (Emir) 407
Abd-ul-Kaahir lbn Tahir El-Badadt
228
Abdullah lbn Abbas 34
Abdullah bn mer 208
Abdullah Zonuzi 451
Abdul-Mesih b. Abdillah b. Na'ima El
Himsi 53
Abdurrahman Ill (Sultan) 385
Abdurrahman iV (Prens / Endls)
391,392
Abdurrahman V (Prens) 392
Abdurrezak- Kaani 38
Abdurre::ak- Lahici 81,450
Acun Bilim 228
Adem-i Ruhani 170
Advar,A. Adnan 398,437,452
Afaki Zaman 44
Afdal-i Kaan 298
471
306,309,312,317,319,326,327,
399,403,404,405,406,426,427,
428
Aklclk 250,260
Akl- Evvel39
Akl- Faal120,122
Alamat lsmailileri226
Alamtt lsmaililii (Deitirilmi I
Refome) 186
Alamtit lsmaililii70,93,100,101,
155,159,161,179,192,198,200,
247
Alamtit Kalesi158
Alamtit Ktphanesi190
Alamtit lii151
Alamtt187,188,200
Alamtt'un D73,80
Alamilti Edebiyat189
Aladdevle (Hkmdar) ;312
Aladdevle Semnani80
Aladdin-i Kuu (ayr. bkz. Ali
Kuu) 437,438
Albarracin407
Albigeoislar394
Alem-i Ekber47
Alem-i HodA 194
Alem-i Sayr199
Alem-ul Ekber176
Alem-ul-Misru 122
Alexander, Samuel396
Alfraganus (Ebus-Abbas Fegan) 271
Ali lbn Haiin-i Zencant 249
Ali lbn Muhammed lbn Velid324
Ali lbn Muhammed159
Ali Kuu438,"452
Ali RzA (tmam Rza) 113
Ali Sammart 143
Ali Zeynul-Abidin76
Alim-i Rabbani89
Aliyy-lbn Muhammed-i Saman1 78
Aliyy-un-Nakyy113
Aliyy-us-Samari 77
Allime DevvAnt 438
Allime Hillt 79
Al!Ame-i irazi437
Allegorie27,47,309
Allegorisme27
472
Almanca181
Almeria Okulu383,390,391,408
Amr lbn Osman El-Mekkt345
Amr lbn Ubeyd.21 l
Anadolu80
Anagogia27
Antik an irfan151
Aphrodiseli Alexandre (ayr. bkz.
1skender) 53,55,57, 425
Apokalyp se (ayr. bkz. Vahy) 28
Arabisme430
Arafat Da34
Arap Hemesi Gelenei241
Arap Peripatetik Okulu371
Arap Yanmadas52
Arapa23,39,50; 53,59,65, 74,82,
130,141,205,222,235,269,277,
279,280,286,312,313,323,326,
331,339,388,394,397,420,421,
431,436
Arapalatnlm 277
Arif Efendi 453
Arif Markos153,155,264
Aristoteles Felsefe Okulu444
Aristoteles Felsefesi41
Aristoteles51,53,55,56,57,237,
261,271,273,277,278,280,282,
286,287,290,295,296,298,300,
306,362,363,374,399,400,410,
419,420,423,424,440,450
Aryen Irk68
Ashab- Kehf209
Asm Efendi 183
Asin Palacios384,385,389,396,397,
402,407,408
Astroloji59,60,280
Astronomi269,271,280,281,399,
418,435,455
Astronomi55,60,78
Ak Da201
Atina Okulu51
Atina Yeni Eflatunculan Okulu282
Atomcu Gr 205, 229, 231
Atomculuk (ayr. bkz. Atomcu Gr)
233
Avesta22
Avfi 249
Ba'albek53, 54
Bas Felsefesi197
Babil 22
Babiler40
Babilik143,144
Babilli Teukros59
Badad Ktphanesi 59
Badad Okulu 59,337, 341
Badad niversitesi (Medrese-i
Nizamiyye) 320
Badad78,225,253,279,286,297,
299,321,334,335,346
Bahatler40
Bahailik143
Bakara Sresi22
Basilides 153
Basra ihvan 250
Basra Okulu 262,263,264
Basra 217,225,249,279,384
Bat lsmailileri158,159
Batn46,67,70,89,95, 101,102,114,
132,138,191,197,245,394
Batni Nbvvet (Nbvvet-i
Batniyye) 69,130,136
Batnil85,187
Batniler227
Batnilik61,4 22
Batn-ul Batn100
Batlamyus (Ptolemius) 58,272, 280,
400,410
Bedayi'ul Hikem 451
Behmenyar lbn Merzban310, 445
Bekr lbn-ul-Kasm-ul-Mavsili299,300
Belh60
Ben Batanlar Sevmem! 23
Beni lbad Kabilesi 53
Beni srail28,128
Ben Oclhra348
Berberiler 391
Bergama Okulu 263
Bergama263
Bermek60
Bermeki Ailesi59
Bermeki Hareketi59
Beerilik Cephesi181
Bible 25
Bihar-ul Env4r 34, 67, 82
Bilgelik Evi (Beyt-ul Hikme) 52
Bilgi Melei (Akl- Fa'al) 31
Vahy Melei (Ruh-ul-Kuds) 31
Biruni91,256,268,269,270,332
Bir-i Haf 239
Boehme (ayr. bkz. Bhme) 27
Bombay186
Bhne,Jacob 27,153
British Museum413
Bd Ahdemmeh51
Buda50,60
Buhara300
Buveyhi Hanedan 226
Byk Alben 310,398
Byk Camii (Basra) 217
Byk Kilise60
473
evirmenler Okulu49
ift Gerek Dncesi32
in50,211
ince 50
ocukluk lncilleri 151,152
Daena241
Dante353,419
Dar-ul lsla.m383
De Anima282,302
De Grneratione Et Corruptione 54
De Placitis Philosophorum 54
Demokritos205
Deterrninisme230
Devvani455
Deylerniler 313
Dini uur28
Dionysios Areopagita56
Dogmalar26, 29
Dogmatizm291
Doru Anlam25
474
190
Duns Scot426
Duyumsama47
Drziler157,240
Drzilik 157
Ebhar-ul-Akyn 48
Ebu Abdillah Muhammed El-Battani
271
Ebu Abdillah Muhammed lbn Ali El
Hasan (ayr. bkz. Hilkim-i Tirrnizi)
343
Ebu Abdullah El-Huseyn lbn Mansur
El-Hallic (ayr. bkz. Halla.c) 345
Ebu Ali Huseyn tbn Abdillah lbn Sina
(ayr. bkz. lbn Sina) 300
Ebu Ali Muhammed lbn-ul-Hasen
lbn-ul-Heysem (ayr. bkz. lbn-ul
Heysem) 271
Ebu Bekr El-Bakllilnt 227
Ebu Bekr El-Mallarkin390
Ebu Bekr Muhammed lbn Abdul-Meli
lbn Tufeyl (ayr. bkz. lbn Tufeyl)
410
Ebu Bekr Muhammed lbn Yahya lbn
El-Silyig lbn Bilcce (ayr. bkz. tbn
Bacce) 398
Ebu Bekr Muhammed lbnul-Hasen
227
Ebu Ca'fer Ahmed lbn Muhammed El
Semnani228
Ebu Ca'fer-i Kummi78
Ebu Hamid Muhammed Gazali (ayr.
bkz. Gazali) 319,351
Ebu Hamza Ispahant267, 284
Ebu Hayr lbn-ul Hammar 54
Ebu Hayya n Tevhidi 297,298,299
Ebu shak El-Isfera'ini 227
Ebu lshak lbn Herevi 339
Ebu lshak- KOhistant 190
Ebu Mansur El-Maturidt225
Ebu Mir Mattael-Kannay 54
Ejderha 184
Ekber ah 50, 380
El-Bitrogi 400
El-Cevher-un-Nazid 436
El-Envdr-ul-Celiyye 451
El-E'ari 279
El-Farabi (ayr. bkz. Farabi)285, 286
El-Hakim (Fatmi Halifesi)157,271
El-Hallac 345
El-Kindi 53,79,237,238,279,280,
281,282,283,285,286
475
EI-Miz.an40
El-Mu'tasm (Halife) 279
El-Mustahzir (Halife) 323
El-Mustansr (Fatmi Halifesi) 158
El-Mncid54
El-Mtevekkil (Halife) 279
El-Usal 284
Emevi Hanedan 391
Empedocles 386,387, 388
Empirique28
Endls239, 272,278,297,299,383,
409,418
Endls80
Enneadcs 56,57
Esas-ul-iktibas 436
Esfar- Erbaa450
Eski Kavimlerin Knolojisi 269
Esoterique 67
Esterllblld39
E'ari Okulu 224, 225, 227,327
E'ariler 92,93, 126, 229, 230, 439
E'arilik224, 225, 226, 227, 228,232,
233,234
Ekevert 239
Euclide436
Eusebios von Caesarea (ayr. bkz.
Kayserili Eusebios) 24
Evliyaullah69,71
Evren'in Yatmaz Yaps 30
476.
Fatmi lsmaililii70,162,198,247
Fatmiler198,323
Fatih Sultan Mehmet326,452
Fazl Ahmed Paa453
Fazl- Kui 436
Faz! lbn Sehl (Serahsl) 59
Felasife277
Felek-l-Eflllk240
Feridddin-i Attar308,351,353
Ferruhname 298
Feylesojlann Hayat 314
Fihrist 283, 284
Filistin24
Firdevst 320
Fisagor Okulu251
Fisagorcu254
Franszca46, 141, 159,314
Frederic Hohenstauffen ll 420
Frede;ic II 258
Fudayl bn Yesar34
Fuss-ul-Hikem 440
Ftvvet Ba 182
Gaaip mam75,104,140,143,159
Galien51,277
Galinus (Galien) 271,278
Gayb 94,220
Gaybet Devri144,145
Gaybet-i Kbra 143
Gaybet-i Sugra (Kk Kayplk) 142,
238,261
Gayb-ul-Guyb162
Gayet-ul-Hakim 241
Gazali 125, 159,227, 228, 278, 310,
319,320,321,322,323,324,326,
327,328,329,401,419
Gazali-lbn Rd atmas432
Gazali-bn Sina atmas432
Gazne268
Gazneli Mahmud (Hkmdar) 268,
302
Gelenbevt 453
Gelenek227
Geometri281, 436
Georges (Araplarn Piskoposu) 52
Georges Baht-Ye 51
Gerard de Cremone57
Gerek Anlam26
Gesta Docet27
Grnata390,398,410
GyasuddinMansur-i irazi378
Ginza23
Gizli Anlamlar32,33
Gizli Dernekler186
Gizli llimler50,54,156
Gizlilik Dnemi180
Gnoseologie (ayr. bkz. trfan
Felsefeleri) 31
Gonde-ahpur51,52
Gorgan275
Gkteki Dram184,185
Guillaume IX (Aqutaineli) 394
Glen-i Raz 189,200
Gnaltay, M. emseddin 23
Gne Kenti (Heliopolis) 54
Haba-iMervezi59
Habib-i Neccar23
Hac Molla Hadi- Sebzevari451,452
Hace Abdullah-i Ensari338
Hae Nasiruddin-i Tusi (ayr. bkz.
Nasruddin-i TusI) 435,438
Hace-i Salis303
Hace-i Sani287
Hac Muhammed Kerim Han40
Had Sebzevari 451
Hal Seferi394
Hallar186
Hadd164, 165, 166,167,170,171,
178,182,197
Hadi-i Sebzvari 381
Hakay k131
Hakemler Olay102
Hakykat24,29, 36,41,45,67,69,
70,83,89,100,126,132,164,197,
198,332,342
Hakykat-i Muhammediyye (Ebedi)
94,97, 102,112,127,133,137,
149, 178
Hakykat-ul-Hakaik389
Hakim (Fatmi Halifesi) 52
Hakim-i Tirmizi343
Halep286,376
Halid-i Merverrudl 59
Halil (Dil Bilgini) 261
Hallac (El-Hallac) 239,345,346,347,
348,349,352
Hamid-i Kermani161,162, 178,254,
303
Hamza Bali453
Hanbeli Mezhebi114
Hanefi Mezhebi114
Hanif22, 23
Hanifler 24
Harezm268
Harezmi270
Harflerin Mizan265
Haris-El-Muhasibi 341
Harran Sabiileri235,282,22, 54
Harran 23,251, 271
Harun-ur Reid (Halife) 59
Hasan Basri 208
Hasan lbn Ali-ut-Tavdi (Prens) 346
Hasan lbn Nokteb141
Hasan lbn Sehl-i Nevbahtt313
Hasan Sabbah186, 187,188,190
Hatemi, Hseyin435
Hatibzade453
Hatim lb.n lbrahim159
Hatim137
Hltim-ul-Enbiya (Hatem ...)
(Peygamberlik Mhr) i9, 69, 141,
197,375
Hattabiye Frkas152
Haydar Amoli62,68,71,72,73,80,
86,105,114,125,126,129,130,
136,138,139,147,191,278,321,
333,334,375
Hayr-hah-i Herati190
Hayy lbn Yakzll, 301, 308, 310,353,
357,402,410,412,414,416,425,
428
Hazar Denizi188
Hazineler Kitab 241
Heliopolis53,54
Hemedan301,302
Hemerobaptisten24
Henoch (ldris) 55
Hera53
477
Hermeneutique Spirutuelle27
Hermeneutique25
Hermes 235,236,237,238,239,240,
241,248,357,361
Hcrncs'in Ta'liniat 235
Hermesi Geleek412
Hermesi-Astrolojik239
Hermesilik (ayr. bkz. I.'.hermetisme)
235,237,240
Hermetisme 107
Heykel 183,184
Heykel-i Nurani 182,183
Heyula404,437,443,446
Hristiyanlar 21,l15, 212, 323,324,
408
Hristiyanlk24,25, 26,30, 36,56,60,
106,133,134,144,148,152,153,
180,181,193,212,213,310,381,
421,429
Hrka331
Hibetullah Ali lbn Meli<A Ebul
Berei<At-ul-Badadi (ayr. bkz. Ebul
Bere!<At-ul-Badadi) 315
Hicab41
Hicaz40
Hierohistorie (ayr. bkz. Kutsal Tarih)
130,131,133,136,180
Hikmet-i llahiyy e Dncesi32,62,
174,233,277,375,430
Hikmet-i llahiyy e Hakimi42
Hikmet-i Lednniyy e236
Hikmet-i Mankiyy e42,57,307,3ll
Hikmet-ul-irak42,299,357,359,
360,373,377,378,379,437
Hindistan2ll
Historicisme (ayr. bkz. Tarihselcilik) 43
Hiam (Emevi Hkmdan) 159
Hiam lbn ul-Hakem77
Hodavend188
Hohenstauffen Hanedan258
Homo Maximus (ayr. bkz.
Macrocosmos) 47
Horasan Okulu337
Horasan 59,211,283,298,320,346,
451
Horowitz24
Hoyi84
478
Irak 24,25,210
Isfahan Okulu 80,81,278,311,328,
3H,379
Isfahan 301,302,312,451
Islahat(Ekberah)50
lvanow; W. 186,190,253
129,145,180,191,199,206,289,
414
lrfani Feylesof 42,43
lrfani Tefsir 43
lrad,141,239,336
lsbat-ul-Vcib 438
Isfahan 39
lshak lbn Huneyn 53
lskender (Aphrodiseli) 282, 292,307,
426
lskenderiye Okulu 263
lskenderiye 285
tslamAnsikloptdisi 390,391,392,398,
432
lslan Felsefesi 21, 32,61,62,63
ls!Am irfan 61,70,162
lslAm Platoniklii 392
lslam 21,24,26,28,30,33,35,41,
49,52,55,60,61,62,66,68,74,
77,80,90,91,98,114,119,125,
134,138,139,148,185,188,202,
215,219,228,234,240,246,267,
277,278,281,293,296,319,332,
337,338,339,345,383,386,387,
403,411,416,421,422,426,429,
430,435,450,454
lsnaiil-i Maukt453
lsmail Batnilii 157
lsrnail lbn Abdillah EI-Ro'aynt 389,
390
lsrnaili Adem retisi 192
lsmaili Ahiret retisi 296
lsrnaili Batnisi 36
lsmail-i HAcut 451
lsrnaili llahiyyat Felsefesi 47
lsmailt lrfa; 46, 149,151,229,270
lsrnail-i lspahani 451
lsrnaili iilii 30,61,240
lsrnaili 28
lsmaililer 45,189,246,252,254,255,
257,260,323,374,387
lsrnaililtk 62,73,76,132,149,150,
156,264,324,325,333,342,388,
390
lsmailiye Gelenei 156
lsrnailiyye lrfan 182
lsrnailiyye iilii 185
Jakob Baradai51
Japonya50
Jean Philopon53
Jerome Cardan283
Jovien (imparator) 51
Julius R\\Ska58
K
Kaalm-ul-Kyamet142, 177, 180, 195
Kaasm- Envari189
Kaazi Sa'id Kummi57
Kabasdt439
Kabbala155, 156
Kaar Hanedan82
Kadr Gecesi185
Kadr Sresi109
Kahire52, 54,58, 187, 227,271, 286,
288,321,397
Kalb Gz75, 92
Kaide Yldz Dini55
Kaideliler287
Kalem120, 122
Kamus-i Kur'an23,24
Kamus-ul-A'ldm 239, 284
Kant-Aristoteles ihtilaf432
Kitab-ut-Ccmahir 269
Kitilb-ut-Tejhim 269
Kitlb-ut-Tevlid 227
Kitlb-uz-Zuhre 348,392
M
M. lbrahim Madktlr289
M. Yahya Mehdevi302
Ma'kul-i Ola (lntention Premiere) 39
Ma'rifet69
Ma'rifet-iKalbiyye92,120
Macrocosmos (Homo Maximus) 47
Mahawastu 50
Mahaya nist Buda Dini50
Mahdud165,169,178
Mahmud lbn Mes'ud Kutbuddin-i
irazt 437
Mahmtld-i ebtlsteri81
Mahz- Hayr39
Maide Sresi 22
Maimonide273
Makllt-ul-islilmiyyin 213,219
Maliki114
Manevi Adem179
Matevi Anlam25,27
Manevi Olaylar131
Mani Dini182,235,241,257,369
Mani60
Mansur (Halife) 51,391
Marco Polo186
Marifet retisi49
Marifet-i Kalbiyye233
Masiva86
Ma'allah (Musevi) 58
Mank-ul-Envar372
Matematik55,60,78, 268,269, 272,
283,399,400,418,435
Maverannehir271,285, 300
Mazdek210,211, 212
Mazdeki Dini261
Mazhar106
Mazhariyyet 133
Me'mun (Halife) 22,23,25,42, 52,
241,313
Me'zn-iMahsOr179
Me'zin-i Mutlak179
Mead (retisi) 140,148,180,185,
294
Mebde ve Medd 450
Mebde-i Ewel39
Mecaz46
MecdOd lbn Adem-i Senal 353
Mecusi Mani299
Mecusiler359
Medine321,385
Mefatih-ul-Gayb 450
Mefatih-ul-ulum 270
Mehdi98,134,139,142,148, 155,
185,251
Mekke24,34,59,239,251,321,384,
385
Melek retisi152
Melikah (Seluklu Sultan) 187
Melkit Mezhebi53
Meraa Rasathanesi436
Meryem Sresi 54
Mes'ud (Sultan) 302
Mesih retisi 50,106,181,193,325
Mesih30,138,140,181,247
Mesleme-i Mecriti241
Mesnevi 35
Messianisme T heologique30
Meafr450
Mehed39,284
Meai Okulu430
Metahistorire (ayr. bkz. Tarih tesi)
130,131,133
Mevdkf437
Mevlana Celaleddin-i Rumi 35,435,
455
Meysem-i Bahrani84
Mezopotamya287
Msr28,76,239,287,313
Msr'dan k45
Michel Scot420
Microcosmos47,197
Miftdh-ul-Gayb 40
Mikail171
Milel ve Nihal172
Mir Damad39,57,62,73,81,85,278,
303,311,312,314,321,324,327,
335,374,379,417,435,438,439,
442,455
Mir Muhammed Bakr lbn
Muhammed-i Esterabad (ayr. bkz.
Mir Damad) 39
Mir Seyyid erif-i Curcani 437
Mir'at-ul-Envdr (Nurlar Aynas) 40
Mirac Gecesi71
Mirza Mehdi-i Atiyani 40
Misak Gn 131,134, 135
Mistik Uahiyyat Felsefesi 42
Mistik36,90,146
Mizan timi46, 244, 2445,246,251,
254,266
Mool istilas78, 80
Moollar188,190
Moise lbn Tbbon408
Moise Maimonide400
Molla Ali Nuri 451
Molla Fethullah86
Molla Ltfi 452, 453
Molla Muhsin Feyz-i Kaani 450
Molla Sadra (irazi) 30,39,40,42,48,
55,62,68, 73,82,83,91,103,104,
119,121,123,124,136,140,240,
241,278,290,295,297,303,328,
329,335,359,369,371,372,374,
379,381,426,435,438,439,440,
442,443,444,445,446,447,448,
450,452,455,456
Molla Sadra Felsefe Okulu 451,452
Molla Sadra Felsefesi30
Monade163, 165
Monoteizm (Tevhid inanc) 291
Montanist Hareket26
Montet, Edouard24
Moralis 27
Morgan, Conwy L. Loyd396
Mu'tezile42,93
Mu'tezili Okulu208, 209, 213,217
483
Mu'tezilik227
Mu'ezililer102,205,206, 207, 209,
210,212,213,214,215,217,218,
220,221,222,223,224,225,229,
230,232,233,281,328
Mugyre155,251
Mugyre264
MuhaddasO.n109, ll8
Muhammad b. Hasen-i Tusi79
Muhammed Ali (irazl) 195
Muhammed Ali ahibadi452
Muhammed Bakr- Meclisi 67
Muhammed Cevad Ut-Takyy113
Muhammed Huseyni Gisuderaz353
Muhammed lbn Ahmed-i Nehrcri
249
Muhammed lbn Aliyy-ul-Kassab341
Muhammed lbn Davul Ispahani392
Muhammed lbn Hasen-i Tus141
Muhamned lbn lsmail252
Muhammed lbn Mesleme208
Muhammed lbn Musa Harezmi (ayr.
bkz. Harezmi) 59
Muhammed lbn Osman78
Muhammed Ibn Yakub Kuleyni78
Muhammed lbn Yusuf Katib-i Harezmi
(ayr. bkz. Harezmi)270
Muhammed lbn Zekeriya Raht253
Muhammed Sadk- Erdesan451
Muhammed Sehleci339
Muhammed Sorh-i Niaburi256
Muhammed-i Bakr (Beinci mam) 34
Muhammed-i Elmas451
Muhsin Feyz329
Muhsin-i Feyz81
Multar-ul-Hilem 314
Muhyiddin Ahmed-i Buni248
Mukaddesi249
Munlz 322
Murabitin stilas 407
Musa El Kazm (mam Kazm) 113
Musa Kazm76
Musevi irfan61
Musevi Skolastiki295
Museviler21,109
Mustailiyan187
Mustali (Prens/ lmam) 187
484
N
Nadir ah68
Namaz303
Narbonn'lu Moise 402, 427
Nasb183
Nasr- Husrev29, 46, 161, 254,256
Nasr-i Tusi79, 80,125, 190,290,313,
417
Nasiruddin-i Tusi57,78,281,298,
329,413,455
Nasrani23
Nasreddin Hoca422
Nasturi Mezhebi51
Nasturi60
Nasturiler50,56,60
Nasut180
Natk180
Nazm Hikmet259
Nebi136
Nebiyy-i Mrsel87, 116
Necm-i Kbra80, 242
Necmddin-i Kbra73
Nefs-i Ryhyye181
Nchc-ul-Bdcige79,83, llO, lll, 454
Neoplatonicien (Yeni Eflatuncu) 51
Nesnel Dnya Zaman44
Netaic-ul-Fikcr248
Nevbahar Tapna60
Nevbahti58, 59,208
Nevm-i Kbra 80
Nihavend341
Nisibe (Kent) 51
Niapur211,321,325
Nizam-l-Mlk 187,226, 320
Nizar (Prens f [marn) 187,188
Nova Whara (Nevbahar Tapna) 60
Nuh lbn Mansur (Prens) 300
Nuh'un Gemisi109,199
Numani 141
Nur Ali ah249
Nur Ayeti108
Nur107,108,120,132,172, 182,
194,195,211,340,363,368
Nur-ul-Envar364,365,366,367
Nurullah-i uteri 312
Nusaybin51
Nrevan (Husrev En-Revan) 51
Nbvvet Dairesi135, 138
Nbvvet Felsefesi 29
NbvvetMhr 147
Nbvvet retisi 31,43, 49,65,90,
92,123,236
Nbvvet Telakkisi (ii) 93,118
Nbvvet Temeline Dayanan Felsefe
(Philosophie Prophetique) 63
Nbvvet29,63, 64, 69,85,94,95,
98,99,100,105,108,112,125,
130,132,134,135,136,137, 138,
146, 161,171,180,191,199,237,
258,260,281,286,288,293,306,
312,333,344,345,384
Nbvvet-i Batnyye 118, 376
Nbvvet-t-Tarif 137
Nbvvet-t-Teri 136
Nyberg, H. S. 211
Okhnokh240
On Akl Kuram291
Oniki Havari138
Oniki [marnMezhebi75, 156, 180,
192
Oniki lmam iilii 35,37, 40,62, 63,
70,76,77,78,80,100,106,129,
136, 149,150,157,178,185,191,
197,198,236,240,252,303,342
Oniki lmam32
Onikinci mamn Zuhuru66
Origenes50,153
Orta Asya50,59
Ortadou 68
Ortodoks Snnilik 136
Osman tbn Said78
Osmanl Trlderinde llim 437, 452
p
Palermo420
Pananthropos192
Paraclet148,185
Paraphrase56
Paul Kraus 58,242,243,244, 254,
265,266,288
Pavlus106,137,153
Pehlevce 59
Peripatetik Dnce Okulu 368
Peripatetik Felsefe Okulu437
Peripatetik Okul440
Peripatikler41
Persler Okulu51
Peygamberlik Halkas68
PeygamberlikMhr69
Peygamberlik43
Phedon57
Phedrc 393
Phenomene Religieux (ii lslan) 29
Philosophie Prophetique (ayr. bkz.
Nbvvet Felsefesi) 63
Physique 53
Platon (Eflatun) 56,58,75,173,277,
287,288,294,348,361,426,432
Plerome136,166, 172,173,174,175,
176,179,184,194,257, 258, 291,
309
Plethon357
Plotinus242,288,387,408, 440
Pneuma Vital124
Poimandres 238
Portekiz 390
Principe Primordial39
485
Probus51
Proclus58,255,282
Protestan 27
Provence420
Quid Agas 27
Quid Credas27
Quid Speras 27
R
Rafiziler325
Ra Aynal Sergius51
Ravzat-ul Mneccimin275
Razi (Rhazes) 253,261,300,346
Ra:t Billah (Abbasi Halifesi) 239
Receb-i Burst81
Renaissance (ayr. bkz. Safevi Uyan)
278
Renan421
R:sail-U-ihvan-Us-Saf 253
Resullerin ileri 56
Reiduddin Meybudi 38
Reiduddin Sinan190
Ret40
Revak41
Rey78, 253, 261, 298, 301
Rhazes (ayr. bkz. Razi) 253,254,255,
256,257,258,259,260,270,300,
346
Rhlct 181
Ricalullah62,117,195
Risalet-ul-Lednniye 322
Ritter, Hellmut352
Rivakiyyun 284. 285
Robert Grosseteste274
Robinson Crusoe416
Roger Bacon274
Rnesans429
Ruh ile N:fs Fark 54
Ruh retisi 91
Ruh-ul-Kuds 26,119, 120,122,124,
148,295,296,311,406,411,428
Ruhun nirah 46
Ruska61
Rutbet-ul-Haktm255
RQyet Hadisi 127
486
Serahsi 237
Seriyy-us-Sakati 239,334, 341
Setr Devri 252
Ser 176,177,183, 185,197
Severe Sebokht 52
Sevilla 390, 398,418
Seyfuddevle-i Hamdani 286
Seyyid Ahmed-i Alevi 40
Seyyid Huseyn-i Bad-Kiibei 452
Seyyid Muhammed Huseyn-i
Tebatebai 35, 452,454
Seyyid Murtaza Alemul-Hudl 79
Seyyid Raziyy-i Llricani 451
Seyyid Suhrlb Veli-i Bedelani 190
Seyyid Sleyman- Belhi 95,107
Seyyid erif-i Razi 79
Seyyid-i Ahmed Alevi 44
Srat- Mustakym 61,154, 439
Srr-u1-Halika 241
Sibiiyeh 261
Sidret-l Mnteha 194
Silsilet-ul-irfln 147
Simgesel Alama 4 7
Simgesel Alglama 47
Simya60
Sina Tepesi 201
Situation Herrneneutique 23
Siyasi Kltrel lslllm 1arihi 54
Skolastik 206
Socrates 57, lll,241,242,373
Son Yedi Yeni Eflatuncu 51
Sophistiqc 53
Soteriologie 194
Spengler,Oswald 60
Stoac Feylesoflar 41
Stoac 240,264
Stoaclar 284
Stoaclk 41
Sbtilitatc 283
Sufi 334
Sufiler 36,333,395
Sufiler suhreverdi Davas 136
Suhreverdi Okulu 406
Suhreverdi 42,48,54,55,57,79,123,
239,274,278,285,290,297,299,
311,314,316,318,321,322,325,
330,335,353,354,355,356,358,
359,361,362,363,364,365,366,
368,373,374,375,376,377,378,
380,381,388,403,411,431,432,
435,437,439
Suriye 53,210,356
Slemi 37
Sleyman Mantkiy-i Sicistani 243
Snni lsllm 93
Snni Kelam 63
Snniler 67,84,237
Snnilik 225,227,429
Sryaniler 50,51,58
Swedenborg,Enanuel 27
487
Tabula Secrea112,121
Tabula Smaragdina107
Tabut109
Takyye86,347
Ulin-i Batni124
488
Talnud156
Tam Tabiat241,242
Tarih tesi130, 131, 133
Tarihselcilik43,135,144
Tarikat332,335,390
Tarikat-un-Necat89
Tasawurat 190
Tavk-ul-Hamdme392
Te'vil40,41,43,45,46,48,191,193,
194,197,254,422,429
Tebatebai209
Tebli90,135,170
Tecessd212
Teflim40,41
Tefsir40,41
Tcfsir-ul-Mizan 452
Tehran78
Tekvin 28
Tenple valyeleri (Tenplier) 190
Tenzil 45,46
Teslis23,25, 106
Tebih221
Tevahhud165, 1662
Tevhid23,65,128,162,163,164,
165,166,167,178,209,213,291
Tevhidi249
Tevildt 38
Tevrat 130
T hemistius55,57
Tlcologie (llahiyyat) 53,56, 278,279,
282,287,308
T heosophe Mystique42
T heosophia31
T homas (Aquinolu) 295, 307, 319,
428,431
Tibet50
Tinnizi (Hakim-i Tinnizi) 343,344
Toledo49,320
Tor Andreae72
Trakya205
Trans-Historiquc 28
Troubadour394
Tutunciyye Hutbesi 111
Trke286,450
T rkistan346
Tyaneli Apollonios241,243
Urfa 23,51,54
Urfal Yakub 241
Usame lbn Zeyd208
Usill-i Felsefe Ve Realizm 452
Usftl-i Kafi 454
UVe)S 336,337
Uveys-ul Karan (ayr. bkz. Veysel
Karanl) 337
mmet96,104,128, 210
Wnter, Ullmann25
Yddndme-i Hdce437
Yahudiler 22, 210
Yahya lbn Adiyy54
Yahya lbn Batriyk53
Yahya lbn Masftyeh52
Yakut-i Ahmet175
Yasaklk135
Yedi Bdtnf Anlan Risalesi 44
Yedi Kerrubi 171
Yemen159,160
Yeni Eflatuncu278,282
Yeni Eflatuncular 239,261,282, 353
Yeni Eflatunculuk 56,274, 338, 419,
440
Yeni Empedocles299,365
Yeni Hanbeli Okulu 395
YeniJerusalem Kilisesi Hareketi (ayr.
bkz. Yeni Kilise) 27
Yeni Kilise Hareketi (YeniJerusalem
Kilisesi) 27
Yeni Zervanclk173
Yohanna lbn Haylan286
Yokluk163
Yuhanna!Yohannalncili 28,185,193
Yunan Felsefesi51,79,229,277
Yunanca50,53,168,178,266, 277,
279,388,412
Yunan-Dou Gelenei50,58
Yunus Emre 201
Zahir46,66,68,70,89, 101,102,
160,178,191, 197,228,245,394,
397
Zahirilik398
Zaman448
Zarathoustra (ayr. bkz. Zerdt) 432
Zehebiler336
Zehebiyye Tarikat73
Zenon (Bizans mparatoru) 51
Zenon41
Zerdt60,357,432
Zerdtiler21,22,380
Zerdtilik I Zerdt Dini59,148,
181,241,365,367
Zervan172
489
490
iLETiiM .-50
TARiH DiZiSi 22
1 1 11 1 1 1 1
9 789754 704488