Yahudi Halk

Nasl cat Edildi?

Kitab Mukaddes'ten Siyonizme

YAHUD HAi.Ki NASll.. CAT

IEDil..Dif

Kitab Mukaddes'ten Siyonizme

Orijinal ad: Matai ve-ekh humtsa ha'am na yehudi?

Shlomo Sand

Ya::an: lomo Sand

Franszca'dan eviren: Ik Ergden

Trke yayn haklar:

2011
no: 11940

. bask / ubat

Sertifika

/ ISBN

Doan Egmont Yayncl k ve Yapmclk Tic.A.

978-605-11 1 -976-2

Kapak tasarm: Yavuz Korkut

Bask: Grsel Dizayn Ofset Matbaaclk Tic. Ltd. ti.
Atatrk Bulvar Deposite Alveri Merkezi AS Blok

4. Kat

405 kitelli
671 91 00

No:

Tel: (212)

OSB - Baakehir / STANBUL

Doan Egmont Yaynclk ve Yapmclk Tic. A..

19

Mays Cad. Golden Plaza No. 1 Kat

1 O, 34360 ili - STANBUL

(212) 373 77 00 /Faks (212) 355 83 16
www.dogankitap.com.tr / editor@dogankltap.com.tr /
Tel.

satis@dogankltap.com.tr

Yahudi Halk
Nasl cat Edildi?
Kitab Mukaddes'ten Siyonizme

lomo Sand

eviren: Ik Ergden

DpGAN
111111 KITAP

Basel Nateh'e;
zgrlk, eitlik ve kardelik iinde yaamay arzulayan
onun kuandan btn srailli ve Filistinlilere.

Tel-Aviv, 2008.

indekiler

Trke baskya nsz

11

.................................................................

nsz/Bellek ynlarnn karsnda

Hareketli kimlik ve Vaat Edilmi Toprak

Alanm bellek ve kar-tarih

17

........................................

............................

..............................................

18
32

I/Ulus yapm. Egemenlik ve eitlik ............,. .................. 43

"Sz daarc"-halk ve kavim
deolojiden kimlie

45

...............................................

Ulus-duvarlar arasna kapatmak ve snrlandrmak

...........

'

.................................................................

Etnik mitten yurtta imgelemine

Ulusun "prensi" entelektel

...........................................

...................................................

II/"Mit-tarih". Balangta Tanr halk yaratt

................

Yahudi dneminin tasla .

......................................................

"Mit-tarih" olarak Eski Ahit

...................................................

Irk ve ulus

...............................................................................

Tarihiler tartmas

..............................................................

Ulus-yanls bak/"Dou"dan grnm

Etnisist bir evre-"Bat"dan grnm
Siyon'da tarihyazmnn balangc
Politika ve arkeoloji
Toprak isyan ediyor

.............................

...................................

.....................................

..............................................................

..............................................................

Metafor olarak Kitab Mukaddes

.........................................

IH/Srgnn icad. Din yayna ve din deitirme

.........

MS 70

.......................................................................................

Slmeden srgn-bulank blge tarihi...

Farknda olmadan g etmi "halk"

.........................

...................................

"lkede yaayan halklardan ok kii Yahudi oldu"

Hasmonlar Yahudilii komularna dayatyor
Helenistik blgeden Mezopotamya'ya

................................

Roma mparatorluu'nda Yahudiliin yaylmas

Haham Yahudilii dnyasnda din deitirme
Yahudiye sakinlerinin "zc" kaderine dair
Bellek ve "lke halk"nn unutulmas

..........

...................

...............

...................

....................

.................................

53
62
68
78
89
91
98

105
109
116
126
131
139
148
156
163
164
172
180
187
193
201
208
215
222
227

10

iV/Suskunluk yerleri. Kayp (Yahudi)

zamann peinde

.....................................................................

"Mutlu Arabistan"-Himyar Yahudilii benimsiyor

.............

Fenikeliler ve Berberiler-esrarengiz kralie Kahina

.........

237
240
248

Yahudi kaanlar m? Douda tuhaf bir

imparatorluk ykseliyor

...................................................

Hazarlar ve Yahudilik-bir ak hikayesi

...............................

Hazar gemii karsnda modern aratrma

.....................

Muamma-Dou Avrupa Yahudilerinin kkeni. .

V/Ayrm. srail'de kimlik politikas

Siyonizm ve kaltmsallk

...................................

.....................................................

"Bilimsel" oyuncak bebek ve rk kambur

"Etnik" bir devlet ina etmek.

"Yahudi ve demokratik"-zt kavramlar m?

Dizin

.......................

..............................................

Kreselleme anda etnokrasi

Teekkr

..................

........................

.........................................

.....................................................................................

............................................................................................

262
271
283
293
307
315
332
342
356
374
381
383

Trke baskya nsz

Bu kitap Trkede, lkemin silahl kuvvetleri tarafndan silah

sz dokuz sivil Trk'n ldrld trajik olaydan ksa sre son
ra kyor. Ben eer devletin resmi bir temsilcisi olsaydm, tm
kalbimle zr dilerdim; ama basit bir yurtta olarak, ne yazk ki
elimden gelen yalnzca utan duymak
Bu olay, Trkiye ile srail arasndaki zel ilikileri dndk
e beni daha da zd. ncelikle Osmanl mparatorluu'nun, ar
dndan da modern Trkiye'nin, barnda yaayan Yahudi aznla
gsterdii hogr geleneini bilince, bu durum hayli hayli zn
t verici. Her devletin ve her iktidarn tarihinde karanlk evrele
rin yannda aydnlk evreler de vardr. Ancak Yahudi kkenli her
srailli,

XV.

yzyl sonundan itibaren Osmanl mparatorluu'nun

spanya ve Portekiz'den kovulan Yahudileri kabul ettiini hatrla

maldr. Keza, 450 yl sonra, Nazilerin giritii soykrmdan kaan
Yahudilere Trklerin yardm da unutulamaz. Btn bu nedenler
le -ve elbette baka nedenlerle de- kitabmn Trk okurlara su
nulabilmesinden mutluluk duyuyorum.
Kitabm 2008 banda srail'de yaymlandnda "tuhaf' diye ni
telenebilecek bir ekilde karland: Kitap grsel ve iitsel medya
nn byk ilgisini ekti ve bylelikle ben de defalarca televizyon
ve radyo yaynlarna davet edildim. Yazl basn da olduka geni
bir ekilde ve daha ziyade olumlu bir ilgi gsterdi. Buna karlk,
benim etrafmdaki tarihiler loncas kitaba kar akademik zafer
lklar att ve bir sre sonra "Siyonist" bloglarda ateli bir e
kilde halk dman ilan edildim. Bu farkl deerlendirmeler kar
snda okurlar benden yana olmay setiler: Kitap on dokuz hafta
boyunca srail'in en ok satanlar listesinde yer ald.
Bu durumu iyi anlamak iin Siyonizm-yanls gzlkleri kar-

12

mak ve srail'in gzlerinin iine bakmak gerekir. Ben tuhaf bir

toplumda yayorum; srail'i demokratik bir devlet olarak tanm
lamann gln bu kitabn sonunda ayrntl olarak belirttim
(birok eletirmenin fkesini de bu ekti). srail devleti, kendini,
kabul gren hudutlar iinde (igal topraklan hari) mevcut top
lumsal gvdenin temsilcisi olarak deil, Yahudi halknn devleti
olarak sunduundan demokratik tanmn yapmak gtr.
inde bulunduumuz XXI . yzyl banda srail'in yasalarnn
ruhu, srail devletinin, sraillilerin ihtiyalarna deil, hala dn
ya Yahudilerinin ihtiyalarna cevap vermesini gerektirmektedir;
topraklar zerinde yaayan ve bu yerin diliyle kendini ifade eden
yurttalar iin deil, bir "etnik yap"nn hayali soydalar iin
emek harcamasn gerektirmektedir. Gerekten de, Yahudi bir an
neden doan herkes, "halka aidiyet hisssetmeden", New York'ta
ya da Paris'te huzur iinde yaarken, srail'in egemenlii altna
gelip yerleme niyeti hi olmasa da, srail'in kendisine ait oldu
undan gayet emin olabilir. Buna paralel olarak, Yahudi dnyasn
dan olmayan ama Yafa ya da Nasra'da domu ve daimi olarak
burada yaayan biriyse, iinde yaad devletin srekli kendisine
kar koyduunu hissedecektir.
Bununla birlikte, srail'de liberal oulculuun ender rastlanan
bir tr gelimitir. Bu oulculuk, sava dneminde kukusuz
bozulmakta ama daha sakin dnemlerde dzgn ilemektedir.
srail'deki sanat evrelerinde Siyonist olmayan bak alan ifa
de edilebilmektedir; Araplarn siyasi partileri (devletin Yahudi
karakterini tartmamak kouluyla) yasama seimlerine katla
bilmektedir ve devletin seilmi yneticilerini serte eletirmek
daima mmkndr. Basn yayn hakk, ifade zgrl ve der
neklere, rgtlere katlm hakk korunmaktadr; sonu olarak,
oulcu ve korunakl bir kamusal uzam mevcuttur. Btn bunlar
bu kitabn 2008 ylnda ilgiyle, sorgulamalar ve duyarl tepkilerle
okurlarca kabul edilmesini mmkn klmtr.
Dahas, belli bir "sekin medya", olduka uzun sreden beri
ok sayda ulusal miti kaldrp bir keye atmtr. Gazeteci, ke
yazar ve eletirmenlerin bir kua anne babalarnn ideolojik
referanslarn artk srekli tekrarlamaya istekli deiller ve esin
kaynaklarn New York ya da Londra'da aramay tercih ediyorlar.
srail'in kltrel alan da kresellemenin saldrgan kuatclna
maruz kald ve "kurucular kua"nn beslendii Siyonist efsane
leri bir yana att.
"Post-Siyonizm" adyla bilinen entelektel akm, marjinal bir

13

konumda olsa bile, eitli bilgi alanlarnda varln ortaya koydu

ve gemiin yeni temsillerine yolu at. Sosyolog, arkeolog, coraf
yac, siyasetbilimci, dilbilimci ve hatta sinemac srailliler egemen
ulusal ideolojinin temellerini sarstlar. Ama bu fikir akmlar "srail
halknn tarihi" adndaki bilim dalna kadar henz ulaamad. b
rani niversitelerinde "tarih blmleri" deil, (benim de mensubu
olduum bilim dal) "genel tarih blmleri"nin bulunmas hi de
tesadf deildir; bu nans nemsiz deildir, nk bunun yannda
ve tamamen ayr bir ekilde, "srail halknn tarihi blmleri" de
bulunmaktadr. Bana en iddetli saldrlar yneltenler bu brann
mensuplardr ve onlarn temel eletirisi, olgusal birka hatann
tesinde, uzmanlk alanm Bat Avrupa'yken Yahudi tarihyazmn
ele almamn gayrimeruluudur. Bununla birlikte, bugne kadar
bu itirazn Yahudilerin tarihini ele alnu dier "genel" tarihilere
yneltilmemi olmas, Siyonizmin kutsal kavramlarn ihlal et
meme ynnde zmni bir hkmn varlndandr. "Yahudi halk",
"atalarn topraklar", "srgn", "diaspora", "lkeye k"
"srail topra"

(alyia),

(Eretz Israel) , "topran kefareti" ve birok baka

kavram srail'in gemiini ina etmenin temel terimleridir ve bun

lara bavurmay reddetmek zn inkan olarak kabul edilir.
Btn bunlar bu kitab kaleme almadan nce biliyordum.
"Yahudi bilgilerindeki eksikliimin", "Yahudi halknn tarihsel
zgll"n grmekteki yetersizliimin, kkenlerinin Kitab
Mukaddes'te olduunu grmeyi reddediimin ve "ezeli birlii"ni
inkarmn yzme vurulacan biliyordum. Bununla birlikte,
Tel-Aviv niversitesi'nde bulunmak, ciltler ynnn ve belgeler
kmesinin hemen yaknnda olup da bunlar okumamak, bana
tarihilik mesleime ihanet gibi geliyordu. Bir profesr olarak
Amerika Birleik Devletleri'ne ya da Fransa'ya gitmek, oralarda
Bat kltr zerine aratrma malzemesi derlemek, akademik
huzurun ve iktidarn zevklerini tatmak ise elbette ki daha dinlen
dirici ve daha ho olurdu.
inde yaadm toplumun kolektif belleinin oluumuna
katkda bulunan biri olarak, bu bellein en belirgin yanlarna
dorudan mdahale etmek zorunda hissettim kendimi. Aslnda,
kefettiim ey ile srail'de -ama ayn zamanda dnyada,da- ge
mi hakknda yrrlkte olan dnce normlar arasndaki me
safe okurlarmdan nce beni sarst. Genellikle dnme sreci
tamamlanmadan nce yazmaya balamamak gerektii retilir;
baka deyile, yazmaya balarken sonucun ne olacam ak se
ik bilmek gerekir (doktoram tamamlamay byle baardm!).

14
Oysa bu kitap rneinde, yazdm her cmlede kendimi "sarsl
m" hissetim. Ulusal sorun hakknda Ernest Gellner'in, Benedict
Anderson'n ve bakalarnn yol at kavramsal devrimden ya
rarlanrken, kullandm malzemeler gzme i bir k altnda
grnd ve beni hayal etmediim istikametlere ynlendirdi.
unu da belirtmenin zaman: Bu aratrmada gerekten yeni
unsurlara rastlamadm; malzemenin neredeyse yans Siyonist ya
da srailli tarihiler tarafndan zaten ortaya karlmt. Fakat
ilerinden bir blm hak ettikleri ilgiyi grmemiti, kimi unsur
lar tarihyazmnn altnda sakl tutulmutu ve baka veriler ise
"unutulmutu", nk oluum halindeki ulusal bellein ideolojik
gereklerine uymuyorlard. Bu kitapta aktarlan bilgilerin byk
blmnn tarihsel aratrmann dar evresi iinde bilinmesi ve
yaylmas, ama resmi ve pedagojik bilginin yoluna asla sokulma
m olmas artcdr. Benim kiisel katkm bu tarihsel bilgiyi
yeni temeller zerinde dzenlemekten ve srekli geri dnp bak
tm eski belgeler zerinde birikmi tozu temizlemekten ibaretti.
Vardm sonular, genliimde -hatta olgunluumda bile- bana
retilenden tamamen farkl bir anlat ortaya kard.
Hakl olarak bu kitabn "Siyonizm yanls olmad" sylenebi
lir; gerekten de ne ulusal bir bak asndan yazdm ne de ulusal
lk-kart bir ideolojiden beslendim. Ben kendimi "Antisiyonist"
olarak tanmlamyorum, nk bu niteleme yllar ierisinde srail
devletini klliyen reddetme anlamna gelir oldu. Bununla birlik
te, kendimi Siyonist olarak grmeyi de reddediyorum, bunun da
nedeni gayet basit: Gnmzde "Siyonizm" terimine verilebile
cek asgari anlam, srail devletini, burada yaayan tm yurtalann
devleti deil, tm dnyadaki Yahudilerin devleti olarak tanmay
gerektiriyor. Dolaysyla -ve daha iyi bir tanm bulamadmdan
"post-Siyonist" terimini kendime uygun buluyorum; gerekten
de, Siyonist giriimin sonularnn bir blmn, yani bir sra

il toplumunun olutuunu tarihsel olgu olarak kabul ediyorum.

Bununla birlikte, toprak yaylmacl ve kolonizasyon giriiminin
nnn kesilmesini derinden arzuluyorum, ama ayn zamanda ve
zellikle, bu devletin etnik-merkezci ve antidemokratik karakte
rinin deimesine katkda bulunmay da umuyorum.
Kitabn tantm toplantlar vesilesiyle, Kuds yaknlarnda, i
gal altndaki topraklarda bulunan El-Kuds niversitesi'ne davet
edildim. Konferanstaki fikir alverileri srasnda gl bir e
kilde sorguya ekildim: Siyonizmin mitlerini dinamitleyen ve ko
lonizasyon teebbsn meru olmaktan karan bu kitab yaz-

15
dktan sonra, srail'de yaamaya ve srail'in Filistinler tarafndan
tannmasn talep etmeye hala nasl devam edebiliyordum? Sa
vunma siperlerimden karak annda cevap verdim: Tecavzden
doan ocuun da yaama hakk vardr. Bir trajedi, yeni trajediler
yaratarak dzeltilemez. Bize den grev, ocua hangi koullar
da doduunu retmek ve babas gibi davranmasn nlemektir.
Ortadou'daki atmada sorun, evladn, doumuna nclk et
mi eylemleri srdrmesi ve yenilemesidir; bu nedenle, tarihsel
bir uzlama ihtimali srekli azalmaktadr.
Gemie dair herkesin benimsedii yalanlar aa karmak:
"Yksek riskli" bu pedagojik misyonu stlenen tarih profesrleri
srail'de ne yazk ki ok az sayda. Bu nedenle, bu kitab yazma
dan srail'de yaamaya devam etmek benim iin giderek daha g
oluyordu. Kitaplarn dnyay deitirebileceini dnmyorum,
ama dnya deimeye balarken yeni kitaplar aranacan san
yorum. Saflkla ya da kibirle yanlmaktan kendimi korumaya a
larak, bu kitabn da onlar arasnda olacan umut etmekteyim.

nsz
Bellek ynlarnn karsnda
Ulus[... ] atalarna dair ortak bir yanlg ile komularna dair ortak
bir tiksintinin birletirdii kiiler grubudur.

Kari W Deutsch,
Nationalism and its Altematives,

1969

Halk trklerini dinlerken, biraz da akrkeyifsem eer, alayan

biri olmasaydm, milliyetilik zerine bu kitab yazamazdm[... ].

Ernest Gellner, "Responses to critiques", 1996

Bu kitap sadece kurguya dayal bir eser deildir; bir tarih dene
mesi olmay fazlasyla arzulamaktadr. Bununla birlikte, hayal
gcnn bir lye dek serbest kald, anlardan beslenen ok
sayda anlatyla balamaktadr. Yaanm deneyim, az ok gizle
nerek, aratrma yazlarnn kulislerine daima ustalkla sokulur;
bastrlm ve sktrlm halde de olsa teorinin kaln kvrmlan
iinde fark edilebilir.
Bu eserin balangcnda, yaanm birka an bilerek gn
na karlmtr: Bunlar, yazarn hakikat araynda -bu hedefin
yanltc niteliinin gayet bilincindedir- kulland bir tr tramp
len olmutur.
Burada sunu.lan durum ve karlamalarn tasvirindeki kesin
lik phelidir; hangi mrekkeple yazld bilinmediinden birey
sel bellee btnyle gvenilemeyeceinin farknda olduumuz
dan, bunlar ksmen hayali anlatlar olarak kabul edebiliriz. Bu
anlatlarn kah ironik kah melankolik yanklar, bu kitapta sunu
lan temel tezlere ereve olarak hizmet edecektir ve okur bu
tezlerin anlatlarla olan muhtemelen rahatsz edici ilikisini
yava yava kefedecektir. Birbirinden ayrlmazcasna i ie gir
mi olan ironi ile hznn yanklan, srail'deki kimlik politikas
uygulamasna ve tarihsel kaynaklarna ynelik eletirel bir anla
tnn fondaki hafif mziini oluturmaktadr.

18

Hareketli kimlik ve Vaat Edilmi Toprak

Birinci anlat: Gmen iki bykbaba
Ad olek'ti, daha sonra srail'de aul oldu. 1910 ylnda Polon
ya'da Lodz'da domutu. Babas Birinci Dnya Sava'nn sonun
da spanyol gribine kurban gitti. Bunun zerine annesi ehirdeki
bir dokuma fabrikasnda ii olarak g koullarda almak
zorunda kalnca ocuundan ikisi Yahudi cemaatinin yardm
ocaklarndan birine yerletirildi. Yalnzca en kk olu olek
annesinin yannda kald. Birka yl boyunca Talmud okuluna
devam ettiyse de annesinin yoksulluu nedeniyle sokaa itildi ve
daha kk yata eitli dokuma atlyelerinde almaya bala
d. Polonya'daki tekstil sanayiinin nemli merkezi olan Lodz'un
gereiydi bu.
Fazlasyla basit nedenler onu anne babasndan miras kalan ata
yadigar dini inanlardan kurtulmaya yneltti. Babasnn lm
nn hemen ardndan annesinin ekonomik konumu iyice ktle
mi, mahalle sinagogunun da en alt mertebelerine itilmiti: Top
lumsal saygnlk yitimi, Kitab Mukaddes'in uzaklamas anlam
na da geliyordu. Geleneksel toplumlarda yrrlkte olan hiyerar
ik bir tun yasasna gre mali sermaye bakmndan yoksulla
maya neredeyse her zaman sembolik sermayenin mertebe yitimi
elik ediyordu. Gen adam bu yerinden ediliten payna deni
ald ve bir sre sonra kendini ibadet mekannn tamamen dnda
buldu! Bu ekilde dini terk etmek byk ehirlerdeki Yahudi
mahallelerinde yaayan genler arasnda olduka yaygnd. Gen
olek aniden kendini evsiz ve inansz buluverdi.
Ama bu uzun srmedi! O dnemde olduka yaygn bir durum
olan komnist harekete katlmas, Polonya nfusunun ounlu
una kltrel ve dilsel dzlemde yaknlamasn salad. olek
bir sre sonra devrimci bir militan oldu. Hayal gc, zihnini ekil
lendiren sosyalist bak asndan beslendi; gndelik almas
nn ar yoruculuuna ramen, bu bak as sayesinde okumay
ve dnmeyi rendi. Komnist rgtlenme onun iin koruyucu
bir snak oldu, ama ayn zamanda ykc komplolar rgtlemek
ten sulanarak hapse atld. Alt yl hapis yatt. Bu yllar boyunca,
diploma alamadysa da, zellikle eitim ve renim alann geni
letti. Karl Marx'n Kapital'ini hazmetmeyi baaramam olsa bile,
Friedrich Engels ile Lenin takma adl Vladimir lyi Ulyanov'un
popler yazlarna gerektii gibi hakim olmay baard. ocukken
dini ilkokulu (heder) bitirememi olan ve annesinin arzusu olan

19
haham okuluna (yeiva) giremeyen olek Marksist olmutu.
Aralk 1939 knda olek, gen ei ve baldzyla birlikte,
Polonya'nn yansn igal eden Kzl Ordu'yu karlamak iin
douya doru kaan gmen dalgas arasndayd. Birka gn
nce, Lodz'un anayol aznda, aslm Yahudi'yi kendi gzle
riyle grmt: ki aleminden gelen Alman askerlerinin keyfi bir
eylemiydi bu. Annesini yanna almamt. Onun yal ve ok zayf
olduunu syleyecekti ok sonralan: Tekstil iisi olan annesi o
yl elli yana basmt. Yllarn ve sefaletin ypratt kadn getto
dan kamplara gtrlen ilk gruptayd ve gaz odalarnn icadndan
nceki ilkel ve yava ileyen bir imha teknolojisi olan "gaz kam
yonlar"na bindirilmiti.
"Parti"ye militanca ball sayesinde salam bir politik duru
u olan olek, Sovyetler'in igal ettii blgeye ulatnda, zel
likle komnist partiye balln gizlemesi gerektiini anlad:
Stalin, ksa bir sre nce, Polonya'daki partinin yneticilerini
ortadan kaldrmam myd? Bylece, eski ve yeni Yahudi kimli
ini bildirerek yeni Alman-Sovyet hududunu at. O dnemde
SSCB, gerekten de, Yahudi gmenleri kabul eden tek devletti.
Bu Yahudilerin bk ounluunu Asya'daki cumhuriyetlere
naklediyordu. olek ve ei, bylelikle, ans eseri, uzaktaki zbe
kistan'a gnderildiler. Baldz onlar kadar ansl deildi: Eitimli
ve ok dilli biri olduundan ltufkar bir muameleden yararland
ve "uygarlam" ama ne yazk ki henz "Yahudi-Hristiyan" adn
almam Avrupa'da kalmasna izin verildi. 1941 ylnda Nazilerin
eline dt ve imha kamplarna gnderildi.
olek ve kans 1945 ylnda Polonya'ya geri dnd. Fakat Polon
ya, Alman ordusunun geri ekilmesinden sonra bile kendi Yahudi
lerini "kusmaya" devam ediyordu. Polonyal komnist olek (ma
ruz kald bahtszlklara ramen komnizm hala onun umut s
na olmaya devam ediyorsa eer) bir kez daha vatansz kalmt.
Kans ve iki kk ocuuyla birlikte, tamamen yoksul bir halde,
kendini Bavyera dalarndaki bir mlteci kampnda buldu. Orada
kardelerinden birine rastlad. O, olek'in tersine, komnizmden
nefret eden ve Siyonizme sempati duyan biriydi. Tarihin cilvesine
bakn ki, Siyonist karde Kanada'ya giri vizesi elde ederek mr
nn geri kalann Montreal'de tamamlarken, olek ve ailesi Yahudi
Ajans tarafndan Marsilya'ya kadar gtrld, oradan da 1948 yl
sonunda Hayfa'ya gitmek zere gemiye bindiler.
olek imdi srail'de gml. Asla gerekten srailli olmasa da
srail'de uzun sre aul adyla yaad. Kimlik kartnda bile srail-

20
li olduu yazl deildi: Bu belgede devlet onu, ulusal ve dini kim
lik olarak Yahudi kabul etmekteydi, nk 1960'1 yllarda yurt
talar, en iflah olmaz inanszlar da dahil, bu dinle kaydediliyor
du. olek bir Yahudi'den ziyade daima komnist olarak kald,
Polonyaldansa bir "Yidi"ti o. Kendini branice ifade etmeye
altysa da bu dil ona uymuyordu: Ailesiyle ve yakn dostlaryla
Yidi dilinde iletiim kurmaya devam etti.
Orta Avrupa'mn "Yidi Diyar"m ve sava ncesi dnemde ora
da kaynaan devrimci dnyay zlemiti. srail'de sanki bir ba
kasnn topran elinden alm duygusu iindeydi: Belki tercih
ans yoktu, ama yine de bir tr hrszlk gibiydi bu. Kendini
yabanc hissediyordu, kendisi gibi "Yidi"leri kmseyen sab
ra'lar l karsnda olmasa da, doayla ilikisinde yabancyd: l
rzgarlan onu rahatsz ediyordu, Lodz sokaklarn kaplayan kaln
kan ok zlyordu. Polonya'nn kar anlarnda giderek eriyordu,
baklar snp gittiindeyse bu kar tamamen yok olmutu.
Mezarnn banda eski yoldalar Enternasyonal'i sylediler.
Bemardo 1924 ylnda Barcelona' da dodu. ok sonralan onu
Dov diye aracaklard. Bemardo'nun annesi, tpk olek'inki
gibi, mr boyunca dindar kald (sinagoga deil ama kiliseye
gidiyordu). Buna karlk babas ruhsal metafizikle her trl ili
kiyi ok uzun sre nce kesmi biriydi; isyanc Barcelona'nn
saysz maden iisi gibi o da anarist olmutu. Sava patlak
verdiinde anarko-sendikalist kooperatifler gen cumhuriyete
destek verdiler ve hatta bir sre Barcelona'da iktidar ellerinde
tutmay bile baardlar. Fakat Francocu gler akn etmekte
gecikmemiti. Gen Bemardo ehrin kenar mahallelerindeki son
atmalarda babasnn yannda yer ald.
Sava:n bitmesinden yllar sonra Franco'nun ordusuna girme
si rejimle ilikilerini dzeltmedi: 1944 ylnda silahyla birlikte ordu
dan frar etti ve Pireneler'e snd. Rejimden kamaya alan
muhaliflerin yardmna kotu ve Amerikan birliklerinin gelmesini
sabrla bekledi. Mussolini ile Hitler'in acmasz mttefikini devirme
ye geleceklerinden emindi. "Demokrat kurtarclar", Bemardo'yu
byk aknla drerek, spanya'ya mdahale etmediler. Byle
likle onun da hududu amaktan ve vatansz olmaktan baka see
nei kalmamt. Fransa'da maden ocaklarnda alt, ardndan
kaak yolculuk yaparak Meksika'ya ulamaya alt. New York'ta
tutuldand ve hapis yattktan sonra gerisingeri Avrupa'ya srld.
1. srail doumlu Yahudi. (.n.)

21
O da 1948 ylnda Marsilya'dayd ve tersanelerinde bir i bula
bildi. Mays aynda bir akam rhtmdaki bir kafede cokulu bir
grup genle birlikte bir masada oturuyordu. Bu cokulu dostluk
ortamnda gen "maden iisi" iei bumundaki srail devletin
deki "kibbutz"un, hala zlemini ektii Barcelona'nn devrimci
kooperatiflerinin aikar devam olduuna ikna oldu. Yahudilikle
ya da Siyonizmle bir alakas yokken, yasad gmenlerle dolu
bir gemiye binerek Hayfa istikametine doru yola kt. Oradan
da, dorudan, muharebelerin srd Latrun Blgesi'ne gtrl
d. Birok kiinin tersine, sa salim dnd ve hemen ardndan,
bir ilkbahar akam Marsilya Liman'nda hayalini kurduu "kib
butz"a kavutu. Orada mr boyu ei olacak kadna rastlad:
Nikahlarn, birok baka iftinkiyle birlikte, bir haham alelacele
kyd. O dnemde hahamlar grevlerini sessizce yerine getiriyor
lar ve mstakbel elere hi soru sormuyorlard.
ileri Bakanl bir aksilik sonucu hata ilendiini fark
etmekte gecikmedi: Artk Dov adn kullanan Bemardo Yahudi
deildi. Evlilik iptal edilmedi, ancak Dov, kimliini kesin olarak
aydnlatmak amacyla resmi bir mlakata davet edildi. Banda
kocaman bir siyah kippa bulunan grevli onu kabul etti. O
dnemde ileri Bakanl'nda egemen olan Mizrahi mezhepli
Siyonist akm, "ulusal-dini parti"den kaynaklanyor olsa da, lml
davranyor ve "ulusal topraklar" konusunda olduu kadar kimlik
tanmnda da taleplerini henz snrl tutuyordu.
Bu davet srasnda aa yukar yle bir konuma cereyan etti:
"Yahudi deil misiniz?" diye sordu grevli.
"Yahudi olduumu hibir zaman sylemedim" karln verdi
Dov.
"Kimlik kartnzdaki ibareyi deitirmek gerek"
"Sorun yok, deitirin!" cevabm verdi Dov.
"Hangi milliyettensiniz?" diye sordu katip.
Dov tereddt etti: "srailli."
"mkansz bu! Byle bir ey yok" diye kestirip att grevli.
"Neden?"
"nk srail ulusal kimlii yok" diye i ekti ileri Bakanl
grevlisi, sonra da ekledi:
"Nerede dodunuz?"
"Barcelona'da."
"O halde, spanyol milliyetindensiniz" diye ileri srd memur
glmseyerek.
"Ama ben spanyol deilim! Ben Katalan'm ve spanyol olarak

22

kayda gemeyi reddediyorum; ben 1930'lu yllarda babamla bir

likte bunun iin mcadele ettim!"
Grevli alnn kad; tarih bilgisi pek fazla deildi ama kiilere
saygs vard: "O halde 'Katalan milliyeti' diye yazalm."
Cevap cokuluydu: "Mkemmel!"
Bylece srail Katalan ulusal kimliini dnyada ilk kabul eden
devlet oldu.
" Pekfila baym, imdi de dininiz nedir?" diye devam etti memur.
"Ateistim."
"Ben bunu yazamam. srail devleti bu cevab ngrmedi. Anne
nizin dini nedir?"
"Ben yanndan ayrldmda hfila Katolik'ti."
"O halde 'Hristiyan dini' yazacam" diye belirtti memur;
stnden yk atmt.
Dov, soukkanl biri olmasna ramen, sabrszlanmaya bal
yordu:
"Hristiyan olduumu belirten bir kimlik kart istemiyorum
ben! Bu yalnzca benim inanlarma aykr olmakla kalmaz, baba
mn ansna da saygszlk olur, o bir anaristti ve Sava srasn
da kiliseleri yakt."
Memur, yeniden tereddt geirdikten sonra, nihayet bir zm
buldu. Dov brodan elinde mavi renkli bir kimlik kartyla kt.
Kartta, siyah harllerle milliyeti ve dini yazyordu: Katalan.
Y llarca Dov kendisinin srad "ulusal ve dinsel kimlii"nin
kzlarna zarar vermesinden ekindi. nk srail okullarnda
retmenler rencilerine srekli "Biz Yahudiler" diye hitap edi
yorlard; renciler arasnda kendilerini "seilmi halk"a mensup
kabul etmeyen birilerinin olabileceini ya da anne babalarnn
byle olabileceini dikkate almyorlard. Dov'un dinsizliini
kesin olarak ifade etmi olmas ve snnet olmasna einin muha
lefeti Yahudi kabul edilmesini engelledi; hatta bir dnem "Kato
liklie dnm spanyol Yahudileri"yle arasnda hayali bir soy
ilikisi bulmaya bile alt. Kendisi Yahudi olmad iin, yetikin
kzlarnn resmi kabul grmediklerini fark edince, inan deitir
mi bu Yahudilerden geldii fikrini de kesin olarak terk etti.
Neyse ki kibbutzim mezarlklarnda "yabanc"lar, srail'deki
dier yerleimlerdeki dini kurallarn gerektirdii gibi, mezarlk
duvarnn te tarafna ya da Hristiyanlara ayrlm yerlere
gmlmyordu. Dov kibbutzun dier yeleriyle birlikte yatmak
tadr. ldkten sonra kimlik kart bulunamad; yine de son yolcu
luuna karken onu yanna almad kesindir.

23
Bir sre sonra, olek ve Bernardo'nun, bu iki gmenin srail
li kz torunlar dodu. Bunlarn babas aadaki hikayedeki "yer
li halktan" iki kiiyle dostluk ba kurdu.

kinci anlat: "Yerli halktan" iki dost

Bu anlatda sz geen iki kii de Mahmud adyla anlmaktadr.
lk Mahmud 1945 ylnda Yafa'da dodu. 1950'li yllarda Araplarn
yaad birka mahalle hala varln srdryordu; bunlar, 1948
arpmalar srasnda Gazze'ye gitmek zere mahallelerini terk
etmemi ve burada kalmalarna izin verilmi Araplard. Mahmud,
buraya yerlemi Yahudi gmenlerin neredeyse yeniden iskan
ettii ehrin yoksul ara sokaklarnda byd. "gen"2 blgesin
deki ve Celile'deki yaknlarnn tersine, Yafa'daki Filistinliler az
saydayd ve tecrit edilmilerdi. Asl nfus zerk bir kltrn
gelimesine imkan tanmayacak kadar az saydayd ve buraya
yeni g etmi olan nfus da onlar iine almay reddetmiti.
Bu durumda, Yafa'daki dar Arap gettosundan kmay salayan
yollardan biri srail Komnist Partisi olmutu. Mahmud komnist
genlik hareketine katld. Burada kendi yanda "sradan" srail
lilerle tant. Bu bulumalar sayesinde bir yerden baka bir yere
gidebildi, o dnemde hala snrl olan "srail topra"n tanyabildi
ve dzgn bir ekilde branice konumay rendi. Ayn zamanda
kltrel ufkunu da, Arap okulunda edindii clz eitimin tesin
de geniletti. Polonya'daki olek gibi o da Engels'i ve Lenin'i
inceledi ve btn dnyann komnist yazarlarn okumaya canla
bala giriti. Yoldalarnn yardmna komaya her zaman hazr
biri olan Mahmud'a srailli eitmenleri ok deer veriyordu.
Mahmud kendisinden bir ya kk srailli bir delikanlyla
dost oldu. Onunla ortak bir dil tutturmu, Yafa sokaklarndaki
hareketli yaama gs germesine yardm etmiti. Mahmud'un
salam yaps gen arkadana gven telkin ederken, srailli gen
cin keskin dili de zaman zaman Mahmud'un iine yaryordu. ki
olan arasndaki ibirlii giderek byd: En gizli srlarn birbir
lerine atlar. Mahmud dostuna, topluma gerekten entegre ola
bilmek iin adnn "Moe" olmasn isteyeceini itiraf etti. Akam
lar sokaklarda dolarlarken, Mahmud kimi zaman kendini Moe
diye tantyor, dkkan sahiplerini ve iportaclar kandrmay
baaryordu. Fakat bu dn kimlii kalc klmann imkanszl
yla sonunda daima yeniden Mahmud oluyordu. Gururu kendi
kimliini tamamen terk etmesine izin vermiyordu.
2. srail'deki Arap yerleimlerine verilen ad. (.n.)

24
Mahmud askerlik hizmetinden muaf tutulma ayrcalna
sahipti. Buna karlk arkada askeri birlie katlma celbi alnca,
bu durum iki dosta bir ayrlk tehdidi gibi geldi. 1964 ylnn bir
cumartesi akam, ikisi birlikte Yafa'nn gzel plajnda otururken
geleceklerini hayal ettiler. Yan aka yar ciddi tartmalar sra
snda, gen delikanl askerden dner dnmez uzun bir dnya
turuna kmaya karar verdiler. Kim bilir, ans yzlerine glerse
bir daha srail'e de dnmezlerdi! Orada, dnyann sonsuz byk
l iinde blnmez dler yaratan kk bir fabrika kuracak
lard! Bu ortak yazg projesine g ve gsteri katmak iin, ergen
lerin yapt gibi kanla ant itiler.
Mahmud arkadann askerliinin bitmesini iki buuk yl bek
ledi. Arkada askerden geldiinde deimiti:

Ak olmutu, g

l duygularla balandn hissediyordu. Altst olmu bir haldey

di: Dnya turu vaadini unutmamt fakat tereddt geiriyordu.
ok hareketli Tel-Aviv onu cezbediyordu; btn bu srarlara
direnmesi gt. Mahmud sabrla bekledi, ama sonunda arkada
nn hareketli srail yaamna fazlasyla bal olduunu, buradan
kopmaya hazr olmadn anlad. Bunun zerine daha fazla bek
lememeye karar verdi, biriktirdii be kuruu bir araya getirdi
ve yola koyuldu. Avrupa boyunca uzun bir yolculua kt ve sra
il'den giderek daha fazla uzaklat. Sonunda Stockholm'e vard.
Orada, o zamana kadar hi tanmad souu ve kar kefetti.
Ortama uyum salamak iin elinden geleni yapt, birok glkle
karlat. Asansr tamircisi olarak bir i buldu ve bu alanda
uzmanlat.
Uzun kuzey gecelerinde iine Yafa'nn zlemi kyordu.
Evlenmek istediinde, vaktiyle vatanm dedii topraklara geri
dnd (tarih, o yandayken baka bir karar vermiti). Orada
kendine bir e buldu ve birlikte bir yuva kurmak zere sve'e
geri geldiler. Bylece Yafa'nn Filistinlisi skandinav oldu ve
svee de ocuklarnn dili oldu; onlar da tm gmen ocukla
rnn yapt gibi yeni anadillerini annelerine rettiler.
Mahmud gnn birinde kendisine Moe denecei hayalini terk
edeli uzun sre oldu.
Dier Mahmud 194 1 ylnda Akka yaknlarndaki -artk var
olmayan- kk bir kyde dodu. 1948 ylnda mlteci oldu: Aile
si arpmalar srasnda Lbnan'a doru kat ve doum yeri hari-.
tadan silinirken, bu kyn harabeleri zerine bir Yahudi tann
kooperatifi (moav) kuruldu. Bir yl sonra, aysz bir gecenin yar-

25
dmyla aile Celile'deki Cedeyde kynde bulunan akrabalarnn
yanna gelip yerleti. Bylece Mahmud yllar boyunca srailli yet
kililerin "varlar-yoklar" olarak nitelediklerinden biri, yani vatanla
rna geri dnm fakat topraklarn ve mallarn yitirmi olanlar
arasnda sayld. Bu Mahmud hayal peinde koan, hayal gc
gelikin bir ocuktu, retmenlerini ve arkadalarn srekli etki
liyordu. lk Mahmud gibi o da hzla komnist harekete katld,
gazeteci ve air oldu. O dnemde, srail'de Yahudi-Arap karma
nfusun en kalabalk olduu ehir Hayfa'ya yerleti. O da orada
"samimi" gen sraillilerle karlat. Eserleriyse giderek byyen
bir kitleyi coturuyordu. 1964 ylnda, cretkar iirlerinden biri
olan "Kimlik Kart" gen Arap kuan sarst. iirin yanklan sra
il snrlarnn ok tesinden duyuldu. iir srail ileri Bakanl
'ndaki memura hitap eden gururlu bir seslenile balyor:

Kaydet beni kte!

BenArap'm
Kimlik kartmn numaras: elli bin
ocuk says: sekiz
Dokuzuncusu yolda[ ] yaz bitiminde doacak!
...

fkelendin, deil mi?

srail Yahudi olmayan yurttalarna, uyruklarnn "srailli" ya
da "Filistinli" olarak deil, yalnzca "Arap" olarak belirtildii bir
kimlik kart tamay dayatmt. Tuhaf ama srail dnyada yalnz
ca Katalan uyruunun deil Arap uyruunun da tannd tek yer
dir! srail'de kalan "yerli halktan" sakinlerin artan says sonraki
yllarda lkenin politik yetkililerini kayglandrmaya devam ede
cektir; air bunu 1964'te gayet iyi hissetmiti.
Mahmud bir sre sonra ykc bir unsur haline geldi: 1960'l yl
larda srail

ehitlerden ok airlerden ekiniyordu.

Sk sk hapse

atld, evinde gzaltnda tutuldu; daha sakin dnemlerdeyse polis

izni olmadan Hayfa'dan ayrlmas yasakland. Mahmud btn bu
tedirginliklere ve basklara her trl iirden yoksun Stoac bir
soukkanllkla katland. Hayfa'daki Vadi Nisnas'ta bulunan evin
de ziyaretine yaya gelen dostlar sayesinde bu hapis cezasndan
teselli buluyordu.
Arkadalar arasnda Yafal gen bir komnist de vard: Arapa
bilmiyordu ama Mahmud'un evrilmi birka iiri hayal gcn
kkrtm ve onda yazma eilimi dourmutu. Askerliini bitirir
bitirmez airi defalarca ziyaret etmiti; onunla tartmalar mca-

26
deleyi srdrme ynndeki kararllm glendirmi ve salam
latrmt. Aynca, olgunlamam ve bulank iirler yazmaktan
da hzla vazgemesinde etkisi olmutu.
Gen adam 1967 yl sonunda Hayfa'ya geri geldi. Kuds'n aln
masyla sonulamm savalara katlmt. Dmana ate amak ve
itaatkar sivilleri rktmek zorunda kalmt. srail zafer sarholu
u iindeydi, Araplar aalammt. Kendini rahatsz hissediyordu
ve savan mide bulandrc kokusunu soluyordu. Uzaklara gitme,
her eyi terk etme arzusuyla yanp tutuuyordu, fakat daha nce,
hayran olduu airi son bir kez daha grmek istemiti.
Asker kutsal ehirde dvrken, Mahmud bir kez daha tutuk
lanm ve Hayfa'nn sokaklarndan hapishaneye kadar gtrl
mt. Serbest braklp evine geri dnebildiinde asker gelip
onu buldu. Birlikte "uykusuz bir gece" geirdiler: Alkoln buhan
ve sigara dumanlan pencereleri buulandryordu. air gen hay
rann orada kalmaya, direnmeye, yurtdna gitmemeye, ortak
vatanlarn terk etmemeye ikna etmeye alt. Asker zafer lk
larndan duyduu tiksintiyi, umutsuzluunu, zerine kan salm
bu toprak karsndaki yabanclama duygusunu ifade etti ve
sonuta btn varlyla kustu. Ertesi gn, leye doru, ev sahi
bi tarafndan uyandrld. Ev sahibi afak vaktinde, "Ryasnda
Beyaz Zambak Gren Asker"e yazd iiri ona tercme etti.
[ ...] Anlyor ki vatan -bana yle dedi
Annesinin yapt kahveyi imek
Ve akam olduunda eve dnmektir.
Peki ya toprak diye sordum ona,
Tanmyorum topra dedi bana[ ... ].

1968 ,ylnda, uygulad iddetin kefaretini demeye alan

srailli bir asker zerine, muharebelerin ortasnda nirengi nokta
snn yitimi zerine, bir baka halkn topraklarnn fethine katl
d iin yaanan sululuk duygusu zerine bir Filistinlinin
yaymlad iir Arap dnyasnda ihanet olarak karland: Byle
bir srailli asker olamaz! Hayfal air iddetli eletirilere urad ve
hatta Siyonist dmanla "kltrel ibirlii" yapmakla bile sulan
d. Fakat bu durum uzun srmedi. Prestiji giderek byyordu ve
bir sre sonra srail'deki Filistinlilerin direniinin sembol oldu.
Sonunda asker lkeyi terk etti. Polis basksna, gndelik hayat
taki aalanmalara ve alaylara katlanamayan air de ardndan.
srailli yetkililer onu kukulu yurttalndan yoksun brakmakta

27
acele ettiler: Bu saygsz gevezenin, kimliksiz olmas gerekirken,
kendi kimlik kartm kendisinin basm olduunu unutmamlard.
air bir metropolden bir dierine yolculuk ederken, n de gide
rek artyordu. Oslo Anlamalar'nn balang dneminde, sonun
da geri dnp Ramallah'a yerlemesine izin verildi. srail'e girmesi
yasakland. srail gvenlik yetkilileri, yakn bir dostunun cenaze
treni vesilesiyle rza gsterdiler: ocukluunun getii topraklar
grmesine birka saatliine izin verildi. Patlayc tamadna
kanaat getirildiinden, ksa sreli birka ziyaret daha yapabildi.
Asker ise yllarca Paris'te yaad, eitim grd; dolamay sev
dii sokaklarn gzelliine ramen sonunda buradan vazgeti.
Byd ehre duyduu zlem yabanclamasn ayordu: Kim
liinin olutuu bu straphaneye geri dnd. "Yahudi devleti"
olduunu ileri sren vatan onu ho karlad.
Fakat bu vatan, tpk o askerin adnn Moe olmasn isteyen
genlik arkadana davrand gibi, orada domu olan ykc
aire de yer aamayacak kadar dar olduunu ileri srd.

nc anlat: Yahudi (olmayan) iki renci

Doduunda bykannesinin adm ald: Gisele. Byd ve
renim grd ehir, 1957 ylnn Parisi'ydi. Afacan bir ocuk
tu, basklara kolay katlanamyordu, isyana ok yatknd. Bu eili
mine ramen, belki de bu eilim sayesinde, retmenleri iin
katlanlmaz biri olsa da parlak bir renciydi. Anne babas aa
yukar btn arzularn yerine getiriyordu, aniden ortaya kan
branice renme arzusu da dahil. Onlar Gisele iin bir bilim
meslei ngrmlerdi, fakat o kesinlikle gidip srail'de yaama
ya kararlyd. Bu arada Sorbonne'da felsefe renimi gryor,
buna paralel olarak Yidi ve brani dili reniyordu: Tanyamad
bykannesinin dili olduu iin Yidi; gnn birinde doacak
ocuklarnn dili olacan hayal ettii iin de branice.
Kamplarda tutsak edilen babas Alman mahkumlar sayesinde
hayatta kalabilmi ve bylece savan sonunda Paris'e geri dne
bilmiti. Oluyla ayn zamanda tutuklanan bykanne Gisela ise
geri dnmedi: Dorudan doruya Drancy'den Auschwitz'e srl
mt. zgrlk sonras Gisele'in babas Sosyalist Parti'ye
(SFIO) katld ve orada ei olacak kadnla karlat, onlarn bir
lemesinden iki kz dodu.
Gisele daha lisedeyken ateli bir anarist oldu ve Mays 1968'in
son kalntlar olan kk gruplara katld. On yedi yanda yeni
bir keskin dneme yaand: Siyonist oldu. Alman igali srasnda-

28
ki Yahudilerin yazgs zerine 1970'li yllarda Franszcada pek az
anlat yaymlanmt. Gisele bu dneme dair genel eserlerle yetin
mek zorunda kald. Hepsini agzllkle yutuyordu. Kamplardan
kurtulan ok sayda kiinin srail'e gittiini biliyordu. Bykanne
sinin ise ldn bildiinden, bu aclar ekmi Yahudi kadnla
ryla karlamak istedi. srail'e g etmeye

(aliya) hazrland.

1976 k boyunca Paris'teki Yahudi Ajans'nda youn bir ekil

de branice renmeye giriti. retmen sinirli ve alngan bir
srailliydi. Gisele srekli sorularyla ve karmak fiillerde kimi
zaman yapt ekim hatalarn vurgulama tarzyla onu sinirlen
dirme meziyetine sahipti. Yine de, btn snfn en yetenekli
rencisi olduunu gstererek retmenin merakn cezbetmiti.
Yl sonuna doru Gisele derslere gelmemeye balad. branice
retmeni bu duruma ard ve snftaki tartmalar srasnda iste
meden onu incitmi olmaktan kaygland. Haftalar geti, dersler
sona eriyordu. O srada Gisele aniden yeniden ortaya kt, hi
olmad kadar gururluydu, ama baklarnda hznl bir hava var
d. branice derslerine ara vermeye karar verdiini belirtti. Bu
kararn gerekesi, Gisele'in srail'e yola kma formalitelerini
hazrlamak iin Yahudi Ajans'na bavurduunda, ona, elbette
Kuds brani niversitesi'nde renim grebileceinin, fakat
Yahudi olarak kabul edilmek iin, din deitirmesi gerektiinin
sylenmesiydi.
Gisele evresi tarafndan her zaman Yahudi olarak kabul gr
mek istemiti, gayet Yahudi tnl soyadyla gurur duymutu;
annesinin, babasnn kimliine tamamen gemi olmann tesin
de, bir

goy 3

olduunu da hep biliyordu. Yahudi dinine mensup

olmann annenin kimliinden getiini biliyordu, fakat bu brok

ratik "kk ayrnt"y dikkate almam ve babasnn aile hikaye
sinin onun iin yeterli bir kimlik sertifikas oluturacan dn
mt; genlik sabrszl olaylarn kendiliinden yola gireceini
hayal ettirmiti.
Gisele Yahudi Ajans'ndaki grevliye inanl biri olup olmad
n, Franszca olarak, kstah bir ifadeyle sordu; memur olumsuz
cevap verdi. Gisele srar etti: "Nasl oluyor da kendini Yahudi
olarak gren ve dindar olmayan biri, yine dindar olmayan bir ba
kasndan, kendi lkesindeki Yahudi halknn paras olarak kabul
grmek iin inan deitirmesini talep edebiliyor?" Memur sert
e karlk vererek, yasann byle olduunu syledi ve srail'de

3. Ulus anlamna gelen branice bu kelime Yahudi olmayanlar belirtmekte kullanlmak

tadr. (.n.)

29
babasnn annesiyle evlenemeyeceini, nk orada yalnzca dini
evlilie izin olduunu ekledi. Gisele aniden "ulusal bir pi" olarak
kabul edildiini fark etti: O, kendi gznde Yahudi'ydi, bakalar
nn gznde de Yahudi'ydi, nk kendini Siyonist ilan etmiti,
fakat srail devleti iin yeterince Yahudi deildi.
Her trl din kurumunun yanda olmaktan gerek bir tiksinti
duyduundan din deitirmeyi kesin olarak reddetti. Din deitir
me prosedrn biliyor olmas, bundaki biimcilik ve ikiyzllk
paynn farknda olmas, midesinin bulanmasna yetmiti. Anar
ist radikalliin kalnts depreince srail de artk acil arzularnn
alanndan uzaklamt. "Yahudi halknn devleti"ne g etmeme
karar ald; branice renmeye de son verecekti.
srailli retmenle Franszca konumutu, fakat sonunda, vur
gulu bir aksanla, branice balad szlerini: "Her ey iin teek
krler, alom, 4 hatta hoa kaln!" retmen Gisele'in ses tonun
da, renmi olduu Yidi diline ait tnlar bulmutu sanki. Bir
daha Gisele'den bahsedildiini iitmedi; ta ki onun adn, birka
yl sonra, ok nl bir akam gazetesinde grene dek. srail'in top
rak igali politikasn eletiren bir makalenin altnda imzas vard.
Adna "psikanalist" ibaresi eklenmiti. Bu onun baz Fransz Yahu
diler tarafndan "kendinden nefret eden" bir Yahudi olarak etiket
lenmesine yol aarken, antisemitistler de "Yahudilik meslei"ni
icra ettii iin onu ekitirmeyi elbette ihmal etmediler.
Dier rencinin ad Larissa'yd. 1984 ylnda Sibirya'nn
kk bir kynde dodu. 1990'l yllarn banda, SSCB'nin
knden ksa sre sonra anne babas srail'e g etti. Orada,
Celile'nin yukarsnda, "gelimekte olan bir ehre" ynlendirildi
ler. Larissa, gmen ocuklar ile srailli ocuklarn i ie yaad
bir evrede byd; entegrasyon kusursuzca baarlm gz
kyordu. Larissa braniceyi sahici bir sabra gibi kullanyordu ve
srail'in gndelik yaamna tamamen dahil olmutu. Fakat altn
sars salar nedeniyle zaman zaman maruz kald "Rus" alayla
rndan etkilendii de oluyordu; nk "yerli" genlerin yeni g
men ocuklarn alaya almas adettendi.
2000 ylnda on alt yana giren Larissa, ilk nfus kadn alabil
mek iin kuzey blgesinde, ileri Bakanl'nn nfus mdrl
ne bavurdu. Bir grevli onu nazike karlad ve bir form doldur
masn istedi. "Uyruk" blmne geldiinde, safa "Yahudi" yazabi4. Bar anlamna gelen branice kelime, ayn zamanda selam szc olarak da kullan
lrd. (.n.)

30
lir miyim, diye sordu. Durum incelendikten sonra, rahatsz bir
tavrla bunun imkanszl ona akland. O da annesi gibi ve yaa
d ehirde kimi zaman karlat incitici ifadeyle "Rus" kalmaly
d. O srada ilk regl arsna benzer bir ar hissetmi olduunu
daha sonra anmsyor: Doa vergisi, ka olmayan bir ar.
Yaad yerde bu "damga"y tayan tek gen kz Larissa deildi. Lisede, "Yahudi Olmayan Kzlar Dernei" kurulmutu. Yardm
lamak iin toplanyorlard. Sonunda kendi nfus katlarndaki
uyruk blmn okunmaz klmaya hep birlikte karar verdiler. Bu
pek baarl olmaynca, sulayc bu belgeyle uyum salamaya
devam etmek zorunda kaldlar. On yedi yana bastklarnda ehli
yet almak istediler: Nfus kadnn yerini tutabilen bu belge,
srcnn uyruunu belirtmemekteydi.
lm kamplarn ziyaret ederek "ulusal kaynaklara dn"
amalayan bir Polonya gezisi srasnda yeni bir problem ortaya
kt: Pasaport alabilmek iin nfus kadn liseye teslim etmesi
gerekiyordu. Btn snfn srrn kefedecei taknts, ailesinin
kstl mali kaynaklaryla da birleince, geziye katlmamaya karar
verdi. Bylece, ada Yahudi kimliini oluturan nemli an yeri
olarak Massada'nn yerine gemekte olan Auschwitz'i grme
imkan bulamad. Buna karlk, askerliini yapmas iin orduya
hi glk ekmeden alnd. Muaf tutulmak iin kendi zel "ulu
sal stat"sn kullanmaya altysa da, askeri yetkililer bu tale
be olumsuz cevap vermilerdi.
Bu adan ordu ona iyi geldi: Kitab Mukaddes'e el basarak
yemin etmek tylerini rpertmi ve gzlerini yaartmt. Daha
kk bir ocukken Rusya'y terk edileri srasnda anneannesinin
vermi olduu ha eklindeki muskay annda unuttu. niforma
giyince kendi "aidiyet"ini hissediyordu. Artk anne babasnn Rus

kltrn en her noktada koparak, ayrcalkl bir srailli olarak

kabul edileceine emindi. Bundan byle Ruslardan uzak durmaya
ve yalnzca sabra olanlarla taklmaya karar vermiti. Kuku verici
san salarna ramen bir Rus'a benzemediini iitmek houna gidi
yordu. Hatta din deitirmeyi bile dnd: Ordudaki hahamn
huzuruna kt fakat son anda vazgeti. Annesini, dinsiz olsa da,
kimliksel bir yalnzln iine terk etmeye cesaret edemedi.
Askerlik grevini tamamlaynca Tel-Aviv'e yerleti ve ehrin
hareketli yaamna tmyle dahil oldu. Artk nfus kadndaki iba
renin nemi kalmadn, kalc aalk duygusunun kendi znel
kuruntusu olduunu dnyordu. Yine de kimi geceler birine ger
ekten iik olduunda iini bir kayg bulutu kaplyordu: Hangi

31
anne bir

iksa'mn5

Yahudi olmayan torunlarn kabul ederdi?

niversitede tarih renimi grmeye balad; kendini ok rahat

hissediyordu ve zellikle kafeterya ortamndan holanyordu.
nc yl, "modem ada uluslar ve milliyetilikler" zerine bir
derse kaydoldu. Profesrn pek fazla mklpesent olmad ve
ok fazla abalamak zorunda kalmayaca sylenmiti. Merakn
hemen cezbeden eyin bambaka olduunu daha sonra anlad.
lk derste profesr renciler arasnda ileri Bakanl'nn
Yahudi olarak kaydetmedii kimse var m diye sorunca tek bir el
bile kalkmad. Larissa, biraz hayal krklna uram profesrn
aniden kendisine doru baktn hissetti, fakat profesr srar
etmedi. Skc birka konferansn tesinde bu ders dizisi onu
kendine balad; srail'in kimlik politikasnn zglln kavra
maya balad. Yaam boyunca karlam olduu durumlar ze
rindeki perdeyi yava yava kaldrd. Artk bunlar yepyeni bir
aydnlkla gryordu ve "biyolojik" olarak deilse de "zihniyet"
olarak aslnda srail devletinin en sonuncu sradaki Yahudileri
arasnda yer aldn anlad.
Smestr sonunda, seminer almas iin bir konu semesi
gerektiinde, dier rencilerden ayryken, profesre sordu:
"lk ders srasnda sormu olduunuz soruyu

hatrlyor

musunuz?"

"N yi kastediyorsunuz?"
"Aramzda Yahudi olarak kayda geirilmemi renci var m
diye sormutunuz. Ben elimi kaldrmalydm ama cesaret edeme
dim." Ve glmseyerek ekledi: "Gmme dolaptan kmaya cesa
retim olmad da sylenebilir! "

"O halde, sizi byle grnmeye ynelten ey zerine yazn.

Belki sizin yazdklarnz da beni, gezgin bir 'rk-halk' olarak
grnmek isteyen mulak bir ulus zerine bir kitap yazmaya te
vik edebilir."
Seminer almasn belirtilen srede teslim etti ve ok iyi bir
not ald. Bylelikle, korkularnn ve tereddtlerinin kabn tar
tan damla bu oldu!
Anlalaca gibi, Larissa'nn tarih profesr, Gisele'e Paris'te
branice reten kiiydi. O, genliinde, asansr teknisyeni Mah
mud'un dostuydu, ayn zamanda Filistin ulusal airi olmaya aday
teki Mahmud'un da. Ayn zamanda Barcelonal anarist Bemar
do'nun damad ve Lodzlu komnist olek'in oluydu. Bu rahatsz
edici anlatnn yazar da odur. Baka nedenlerin yan sra, birey-

S. Yahudi olmayan kadnlar iin Yidi dilindeki hakaret ieren szck. (.n.)

32
sel kimlik anlatsnn yaslanabilecei genel tarih mantn aydn
latmaya almak iin de bu anlaty yazmaya girimitir.

Alanm b ellek ve kar-tarih

Tarihinin yaad kiisel deneyim elbette onun aratrma
alanlarnn seiminde belirleyici olur: Bu deneyimin, tarihinin
ilgi alanlarnn belirlenmesinde, bir matematikinin ya da fiziki
nin mesleki ilgi alanlarnn tercihinden daha fazla etkili olaca
aikardr. Yine de tarihinin alma sre ve tarzlarnn btny
le kendi "yaants" tarafndan koullanm olduunu dnmek
yanl olur. Cmert sbvansiyonlar kimi zaman aratrmacy
belirli alanlara ynlendirebilir; daha ender olan baka vesilelerde
ise yapt keifler isyan bayra eker ve aratrmalarna yeni
ynelimler dayatr. Onun hayal gcnn hanelerinde, boutuu
temel sorulara ilgisini kkrtm btn yazlar kaynar.
Tarihinin entelektel ynelimlerinin ekillenmesine baka
birok unsur da mdahale eder, fakat bunun tesinde, her yurt
tata olduu gibi tarihide de, diplomal bir aratrmac olmasn
dan ok nce onu beslemi olan kolektif an katmanlar vardr.
Herkes, nceki ideolojik g ilikilerinin erevesi iinde zaten
ekillenmi sylemlerin i ie gemesi dolaysyla bilince eriir.
Ulusal eitim sistemi ierisinde tarih eitimi, yurttalk bilgisi
eitimi, ulusal bayramlar, anma gnleri, resmi trenler, sokak
adlar, ller iin dikilen antlar, televizyondaki belgesel diziler
ve daha birok "bellek/an yeri", herkes iin hayali bir yaant
yaratrken, aratrmac, bunlar eletirel biimde analiz etmesini
salayacak alet edevata ok sonra sahip olur. Profesyonel tarihi
olarak incelemeye ve yazmaya giritiinde, zihninin zaten tad
"hakikat bloku" onu belli bir ynde dnmeye tevik eder. Her
yurtta gibi tarihi de yaanm deneyimlerin psiik ve kltrel
rn olsa da, bilinci, alanm bellein de etkisinde kalr.
Kkken, o da Hanuka Bayram srasnda ocuk parknda
tepine tepine ve avaz kt kadar, "Biz karanl yok etmeye
geldik, ve atei tutuyoruz elimizde [ ... ]" diye mar sylemiti.
"Biz" ve "onlar"a dair ilk imgeler onda da ekillenmeye balam
t: "Biz, Yahudi Makabeler", yani k; "onlar, Yunanllar ve onlarla
zdeleenler", yani karanlk. Daha sonra, ilkokulda Eski Ahit
zerine dersler srasnda, Kitab Mukaddes'teki kahramanlarn
fethettikleri lkenin kendisine vaat edildiini rendi. Ateist bir
evreden geldiinden bu vaade dair kukular olsa da, biraz da

33
atalar olarak grd Nun'un olu Yahve'nin askerlerini doal
olarak onaylyordu. (Daha ilerde, Srgn' oah'a balayacak
kanlmaz eilimin tersine, mensubu olduu kuaa gre tarih
dorudan doruya Kitab Mukaddes'ten ulusal rnesansa uzan
yordu. Gururlu bir biimde kahramanlkla zdeleirken, kym
larla pek zdeleemiyordu.) Hikayenin devam bilinmektedir:
Antik Yahudi halknn soyundan geldii bilinci yalnzca bir kesin
lik deil, zellikle kimliinin temel bir bileeni olmutur. niver
sitede grd tarih dersleri ve kendisinin tarihi olmas bu
"bellek kristalleri"ni ufalayp datmay baaramayacaktr.
Ulus-devlet, devletin zorunlu eitim uygulamasndan nce
kendini gstermi olsa bile, temellerini bu eitim sayesinde ata
bilmi ve salamlatrabilmiti. Devletin uygulad eitim prog
ramnn en tepesinde "alanm bellek" aktarm yer alyordu ve
ulusal tarihyazm da bu programn daima merkezindeydi.
Modem dnemde homojen bir ortaklk oluturmak iin, atalar
ile atalarn babalar arasnda zamansal ve uzamsal bir sreklilik
kavramn, topluluun btn yelerine alamaya ynelik yzler
ce yllk badak bir tarih oluturmak artt. nk ulusun kal
binde arpt varsaylan bylesine sk bir kltrel ba hibir
toplumda mevcut olmadndan, "bellek failleri" bu ba icat
etmek iin ciddi aba harcamak zorunda kalmlardr. Her trl
keif, arkeologlar, tarihiler ve antropologlar araclyla ortaya
karlmtr. Gemi, geni bir estetik cerrahi operasyonuna
maruz kalm, derin krklklar tarih roman yazarlar, deneme
ciler ve reklamclar tarafndan gizlenmitir. Bylece gururlu,
arnm ve gayet heybetli ulusal bir portre damtlmtr. 6
Her tarih yazsnda mitler bulunsa da, zellikle ulusal tarihyaz
mndakiler arpcdr. Halldarn ve uluslarn destan, byk metro
pollerin meydanlarna yerletirilmi, ktlesel olmasna dikkat edi
len ve gc ortaya ).<oyan, kahramanca bir grkemin taycs olan
heykellere benzer bir ekilde yazlmtr.

XX. yzyln son eyrei

ne kadar tarihyazm, gndelik bir gazetenin spor kesine benzer:

"Biz" ve "onlar; geri kalan herkes"; ksmen doal olarak kabul
edilen ayrm byledir. Bu "biz"in yaratlmas, bellein "ant imi
bekiler"i olan ulusal tarihi ve arkeologlar iin bir yzyl akn
sre boyunca btn yaam kapsayan bir giriim oldu.
Avrupa'daki ulusal topluluklarn blnp oalmasndan nce,
birou kendilerinin antik Troya soyundan geldiine inanyorlar-

6. Kurgusal bir gemiin icad konusunda bkz. E. Hobsbawm ve T. Ranger (edit.), The
lnvention o(Tradition, Cambridge University Press, 1 983.

34
d. Fakat XVIII . yzyln sonundan itibaren mitoloji "bilimsel" bir
deiim yaad. Yunanl ve dier Avrupa uluslarndan hayal gc
geni aratrmaclarn almalar sayesinde, modem Yunanistan
yurttalar kendilerinin Sokrates'in ve Byk skender'in biyolojik
soyundan geldiine inanmaya baladlar; hatta bunun yerine
geen paralel bir anlatya gre, Ortodoks Bizans mparatorlu
u'nun mirass olarak bile gryorlard kendilerini. Uyarlanm
ders kitaplar sayesinde, antik Roma sakinleri XIX. yzyl sonun
dan itibaren tipik talyan oldular. nc Cumhuriyet'in okullarn
da, Jl Sezar'n lejyonlarna direnmi olan Galyal kabilelerin sahi
ci Franszlar olduu retildi. Baka tarihiler V. yzylda Clovis'in
vaftizini ve ta giymesini, neredeyse ezeli-ebedi olduu sylene
cek Fransa'nn gerek doum tarihi olarak belirttiler.
Rumen ulusunun babalar kendi modem kimliklerini antik
Roma kolonisi olan Daya'ya baladlar ve bu muzaffer badan
g alarak yeni ulusal dillerini "Rumence" diye adlandrldlar.
Byk Britanya'da, Boadicea'nn (Boudica) nderliinde Romal
igalciye kar iddetli bir mcadele yrten Kelt ken kabilesi
ngiltere'nin ilk ekirdei olarak algland. Boadicea'nn kutsanan
imgesi Londra'da heykel biiminde lmszletirildi. Alman
yazarlar Tacitus'un yazlarn referans alarak, Arminius'un nc
lndeki eruskerleri kendi antik uluslarnn babas olarak gs
terdiler. Amerika Birleik Devletleri'nin nc bakan olan yz
kadar klenin sahibi olan Thomas Jefferson bile, Clovis'in vaftiz
edildii yzylda ngiltere'yi fethetmi olan Hengist ile Horsa'nn
portrelerinin devletin resmi mhrleri zerinde bulunmasn iste
miti. Bylece u tuhaf nermeyi doru gstermi oldu: Onlar,
"soylarndan gelmekten gurur duyduumuz, politik ilkelerini ve
ynetim eklini benimsediimiz''7 ahsiyetlerdir.

XX. yzylda da durum ayndr. Osmanl mparatorluu'nun

knden sonra yeni Trkiye'nin yurttalar kendilerinin Beyaz
ve Hint-Avrupal olduklarn ve atalarnn Smerler ve Hititler
olduunu rendiler. Tembel bir Britanya subay Irak'n hudutlar
n belirtmek iin bir haritann zerine dz bir izgi ekti ve byle

ce aniden Irald olanlar kendi "resmi tarihileri"nden hem antik

Mezopotamyallarn soyundan geldiklerini hem de Arap oldukla
rndan Salaheddin savalarnn kahraman miraslar olduldarn
7. Alnt, Patrick J. Geary, The Myth of Nations. The Medieval Origins of Europe, Princeton,

Princeton University Press, 2002, s. 7. Bu parlak deneme, modern Avrupa'nn u lusal

tarihyazmnn egemen akm iinde yanl biimde ele alnan O rtaa'a ilikin "etnik"
kabullerin dayankszln kantlamaktadr.

35
rendiler. ok sayda Msrl, pagan firavunlarn antik krallnn
kendi ilk vatanlar olduuna ikna oldu ve bu durum onlara slam'a
sadakatleriyle badamaz gelmedi.

Hindistan'da,

Cezayir'de,

Endonezya' da, Vietnam' da ve ran' da, kendi uluslarnn hep var

olduuna inananlarn says oktur; okullarda renciler bitmek
bilmez dersler boyunca tarihsel anlatlan ok erken yata ezberler.
Yahudi kkenli her sraillinin alanm bellei bu lgnca
mitolojilerle elbette karlatrlamaz! Burada yalnzca salam ve
belirgin hakikatlere yer vardr. Her srailli, hi kukuya mahal kal
madan bilir ki, Yahudi halk Sina Yarmadas'nda kendisine Torah
verildiinden beri vardr ve kendisi de (henz bir yere yerletiril
memi olan on kabile hari) dorudan doruya ve ayrcalkl ola
rak bu soydan gelir. Bu halkn Msr' dan geldiine ve srail topra
na yerletiine; bu srail toprann, fethedilen ve zerinde
Davud ile Sleyman'n muzaffer krallnn ina edildii "vaat
edilmi toprak" olduuna herkes ikna olmutur. Ayn ekilde, bu
halkn, anl dnemin ardndan iki defa srgn yaadna da her
kes inanr: M VL yzylda Birinci Tapnak'n imhasnn ardndan
ve ikinci kez, MS 70 ylnda, kinci Tapnak'm ykmndan sonra.
Yahudi halk, vaktiyle, Yunanllarn kt etkisini pskrttkten
sonra, brani Hasmon Krall'n kurmay baarmt.
srailli Yahudi'nin zdeletii ve halklarn en eskisi olarak gr
d bu halk, yaklak iki bin yl boyunca srgnde gezgin yaa
may kabullendi; bu sre zarfnda ne bir yere kk sald ne de
yannda yaad "yabanc"lar arasnda eridi. Bu halk ok byk
bir dalma yaad: Katlanlmas g servenleri onu Yemen'e,
Fas'a, spanya'ya, Almanya'ya, Polonya'ya ve Rusya'nn en cra
kelerine dek srkledi, fakat birbirinden uzaklaan toplulukla
r arasndaki sk kan balarn korumay baardndan yeganeli
i bozulmad.
XIX. yzyl sonunda koullar kendine zg bir konjonktr
douracak olgunluktayd. Bylelikle bu yal halk uzun srm
uyuukluundan kurtulmu ve coku iinde geri dnp kadim
vatana yerlemeye balamt. Hitler'in korkun soykrm olma
sayd,

"Eretz Israel" iki bin yldr bu hayali kurduklarndan gnl

l olarak g edecek milyonlarca Yahudi'yle hzla yeniden iskan

edilmi olurdu. Bu, gnmzde hala ok sayda sraillinin inand
eydir.
Bu gezgin halka bir toprak gerekiyordu ve tam da iskan edilme
mi ve bakir bir toprak kendi asl halknn gelip onu yeniden
dourmasn ve canlandrmasn bekliyordu. Kukusuz, kimlikleri

36
belirsiz baz halklar bu sre ierisinde gelip buralara yerlemiti,
fakat bu topran asl halk "ne kadar dalsa da srail lkesine
hep sadk kald". Dolaysyla toprak elbette ona aitti, yoksa tesa
dfen oraya gelmi olan o tarihsiz aznla deil. Keza, gezgin
halkn kendi toprana sahip olmak iin srdrd savalar hak
lyken, yerel nfusun iddetli direnii hakszd. Kitab Mukad
des'in diline ve sevgili toprana geri dnm olan srail halknn
yannda yabanclarn yaamaya devam etmesini salam olan tek
ey, Kitab Mukaddes'le ilikisi olmayan Yahudi iyiliidir.
srail' de bu bellek ynlar kendiliinden olumamtr. Bunlar,
XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren gemii yeniden ina eden
maharetli eller tarafndan katman katman biriktirilmitir: Yahudi
ve Hristiyan dininin bellek paralarm bir araya getirmiler, bu
temelin zerinde de, verimli hayal gleri sayesinde Yahudi halk
iin sreen bir soyzinciri icat etmilerdir. Daha nce bu ekilde
amtrlm bir bellek hazrlama sreci yoktu ve ilk yazya dk
lnden bu yana evrilmediini grmek artc gelebilir (nce
likle Britanya mandasnn Kuds'te kurduu fakltelerle, ardn
dan srail'de, sonra da Bat dnyasndaki Yahudilik krsleriyle
birlikte). Yahudi gemii zerine incelemelerin akademi tarafn
dan kabulne ramen, "Yahudi dnemi" anlay pek evrim geir
medi; gnmze dek etnik-ulusal bir versiyonda tektip olarak
formle edilmi haliyle kald.
Yahudilie ve Yahudilere ayrlm tarihyazmmn bolluu ku
kusuz ki ok sayda yaklam tarz iermektedir. Ulusal gemi
tarihinin en yksek yarat alan tartmalardan, hatta polemikler
den muaf kalmamtr, fakat XIX. yzyl sonunda ve

XX. yzyl

banda oluturulan zc anlaylar gnmze dek pek tartlma

mtr. XX. yzyl sonunda Bat dnyasnda tarih disiplinini byk
lde dntrm olan nemli gelimeler ile ulus ve ulusal
fikir alanndaki aratrma paradigmalarnda ortaya kan nemli
dnm, srail niversitelerinde Yahudi halknn tarihinin ince
lendii blmlere erimedi. Daha da artcs, bu gelimeler
Amerika ve Avrupa niversitelerindeki Yahudilik renimi krs
lerinde de iz brakma benzememektedir.
Yahudi tarihinin "sreen ve dorusal gemii" eklindeki
grnty yalanlamaya elverili keifler ortaya ktnda nere
deyse hi yank bulmad. Ulusal buyruk, sk sk kapatlm bir
ene gibi, egemen anlat karsndaki her trden eliki ve sapma
y bloke ediyordu. Yahudi, Siyonist ve srailli gemi zerine bilgi
retiminde bulunabilecek merciler -yani zellikle "Yahudi halk-

37
nn tarihi"ne ayrlm olan ve " Ortadou tarihi" ya da "tarih"
blmlerinden (srail'de "genel tarih" denir) tamamen ayr tutu
lan blmler- hem bu tuhaf yarm fel durumuna, hem de Yahu
,
dilerin kkeni ve kimlii zerine tarihyazmndaki yeniliklerin
gereklerine ak olma karsndaki bu inat redde byk lde
katkda bulundular. srail'de ak bir ekilde sren bu tartma,
elbette, "Yahudi kimdir?" gibi esasen haklarn tannmasyla ilgili
hukuki bir sorunsal etrafnda grlt koparmtr, fakat tarihiler
bununla ilgilenmemitir; onlar cevab zaten biliyorlard: Kim iki
bin yl nce srgne mecbur edilen halkn soyundan geliyorsa, o
Yahudi'dir.
"Resmi" gemi tarihileri, 1980'1i yllarn sonunda balayan ve
srail'in bellek syleminin baz aksiyomlarn -bir sre de olsa
zor durumda brakaca dnlen "yeni tarihiler"in tartmas
na genel olarak katlmadlar. Bu ak tartmann faillerinin ou
-snrl sayda olduklar dorudur- baka disiplinlerden geliyordu
ya da kesin olarak niversite d alanlarda faaliyet gsteriyorlar
d. Sosyologlar, oryantalistler, dilbilimciler, corafyaclar, siya
setbilimi uzmanlar, edebiyat aratrmaclar, arkeologlar ve hatta
bamsz denemeciler Yahudi, Siyonist ve srailli gemi zerine
yeni dnceler ileri srdler; yurtdndan gelmi olan ve henz
srail'de bir krs sahibi olmayan tarih diplomal kiiler de tart
maya katkda bulundular. Yeni aratrma alanlar amakta nc
olma iddiasndaki "Yahudi tarihi blmleri" ise yalnzca kaygl ve
tutucu karlklar verdiler ve bu karlklar da geleneksel basma
kalp fikirler temelinde savunmac bir retorikle doluydu. 8
1990'l yllarn "kar-tarih"i, esasen 1948 Sava'nn geliim ve
sonularna dayanmaktadr; bu savan moral sonularna zellikle
dikkat edilmitir. srail toplumunun belleinin oluumunda bu tar
tmann pay kmsenemez. srail vicdann kemiren "48 Sendro
mu" srail devletinin gelecekteki politikas iin gl bir koz olu
turur; hatta devletin varlnn devam asndan temel olarak bile
grlebilir. Gerekten de, Filistinlilerle yaplacak her nemli uzla
ma -eer bir gn mmkn olacaksa- yalnzca Yahudilerin tarihini
deil, "teki"nin yakn dnem tarihini de dikkate alacaktr.
Sonuta, bu nemli tartmann aratrna alannda yalnzca

8. Bu tartma konusunda bkz. Laurence J. Silberstein, The postzionism Debotes. Knowled

ge and Power in lsrae/i Culture, New York, Routledge, 1 999. Ayrca bkz. Les Mots et la
Terre. Les intelectuelles en lsrael, Paris, Fayard, 2006, kitabmn "Le postsionisme: un debat
historiographique ou intellectuel?" blm (s. 247-287) ve Sebastien Boussois'nn ese
ri: lsrai!I confrote a son passe. Essai sur l'influece de la "nouvel/e histoire", Paris, L:Harma
tan, 2007.

38
snrl uzantlar olabildi ve kamu vicdannn ancak marjinal kesim
lerini megul etti. Eski kuak, kendi tarihsel gzergahna rehberlik
etmi olan kat deerlerle eliki iindeki yeni veri ve analizleri
tamamen reddetti. Gen entelektel kuak devletin kuruluuna
elik eden "ilk gnahlar" belki de kabul edebilirdi, fakat onlarn
daha esnek ve daha nispi olan ahlak bu "kusurlar" zmsemeleri
ni salad. oah'n karsnda Nakba'nn9 ne hkm olabilir? Filis
tinlilerin ksa ve snrl srgn gezgin halkn yaad binlerce yl
lk kym ve srgnle karlatrlabilir mi?
Politik olaylara (sz konusu durumda "gnahlar"a) deil, Siyo
nist giriimin uzun sreli srelerine dayanan toplumsal-tarihsel
aratrmalar hi dikkat ekmedi. srailliler tarafndan kaleme
alnm olsa bile, bunlarn hibiri branicede yaymlanmamtr. 1 0
Ulusal tarihi yaplandran temel paradigmalar tartma konusu
etmeye alan az sayda eser hi yank uyandrmamtr. Boaz
Evron'un cretkar eseri

Ulusa,l Bilano ile Uri Ram'n uyarc

denemesi "Siyonist Tarihyazm ve Modem Yahudi Ulusunun ca

d" bu sfatla zikredilebilir. 1 1 Bu iki yaz Yahudi gemii zerine
profesyonel tarihyazmn radikal biimde altst etmi, fakat by
le bir meydan okuma bu gemiin resmi reticilerini neredeyse
hi rahatsz etmemitir.
Elinizdeki anlat 1980'li yllar boyunca ve 1990'1 yllarn banda
alan yollarn izinde kaleme alnd. Boaz Evron'ln, Uri Ram'n ve
dier sraillilerin at yollar olmasayd, zellikle de Emest Gell
ner ve Benedict Anderson gibi "yabanc" aratrmaclarn ulus
sorunsallar zerine katklar olmasayd, 1 2 anlatcnn kendi kimli
inin kklerini yeniden "ilemeyi" aklna koymu olmas ve ocuk
luktan bu yana kendi gemi bilincinin talep ettii anmsamalar

9. Filistinlilerin topraklarndan srldkleri ve srail devletinin kurulduu "Felaket

Gn". (.n.)
1 O. zellikle iki deneme sz konusudur: Baruch Kimmerling, Zionism and Territory. The
Socio-Territorial Dimensions of the Zionist Politics, Berkeley, University of California Press,
1 983 ve Gershon Shafir, Land, Labor andThe Origins ofThe lsraeli-Pa/estinian Conflict, 1 8821 9 1 4, Cambridge, Cambridge University Press, 1 989.
1 . Bkz. Boaz Evron,Jewish State or /srae/i Nation, Bloomingt.on, lndiana University Press,
1 995 ve Uri Ram, "Zionist historiography and the invention of modern Jewish nation
hood:The Case of Ben Zion Dinur", History and Memory,Vll, 1 , 1 995, s. 9 1 - 1 24. Ayrca,
"Kenanllar"n srail'de Siyonist tarihyazmnn klasik paradigmalarn ilk kez tartma
konusu eden metin olduunu da belirtmek gerekir, fakat bu amala ok dayanksz mito
lojik temellere yaslanmt.
1 2. Bkz. Benedict Anderson, Hayali Cemaatler. Milliyetiliin Kkenleri ve Yaylmas, stan
bul, Metis Yaynlar, 1 993 ve Ernest Gellner, Uluslar ve Ulusuluk, stanbul, Hil Yaynlar,
2008.

39
ynnn tesine bakmas pek az ihtimal dahilindedir.
Ulusal tarih, gr alann daraltan ince uzun ve sk aalarla
dolu bir ormana benzer; burada insann gz egemen meta-anla
tdan bakasn gremez. Uzmanlama aratrmaclar gemiin
zel alanlarna yneltir ve orman btnl iinde kavramaya
ynelik her teebbs engeller. Paral anlatlarn giderek birik
mesi kukusuz ki sonuta global anlaty budayabilir; stelik
tarihsel aratrma alanlarnn ulusal nitelikteki silahl atmann
gerilimlerinden kurtulmas, kendi kimlii ve kkenleri karsnda
kendini rahat hisseden oulcu bir kltr iine dahil olmas da
hala gerekmektedir.
Bu sav, 2008 ylnn srail gerei asndan hakl olarak karam
sar gelebilir. srail devletinin 60 yllk varl iinde ulusal tarih
pek az olgunlamtr, ksa vadede evrilmesi de pek muhtemel
gzkmemektedir. Keza yazar, bu kitabn alglanmas konusunda
hayale de kaplmamaktadr. Gemii daha radikal sorgulama ris
kini baz kiilerin artk kabullenecei umut edilebilir mi? Gn
mzde neredeyse Yahudi kkenli btn sraillilerin bal oldukla
r zc nitelikteki kimlii geriletmeye katkda bulunacak bir sor
gulama umulabilir mi?
Burada sunulan metin, kendi mesleki alannda genelde men
edilmi riskleri stlenmi "meslekten" bir tarihi tarafndan hazr
lanmtr; gerekten de, yrrlkteki akademik oyunun kurallar
na gre, aratrmac daima kendi uzmanlama ve inceleme alan
laryla yetinmelidir. Blm balklarna yle bir bakldnda, bu
kitapta ele alman sorunsallarn birden ok bilim alanm kapsad
grlecektir. Kitab Mukaddes retisi uzmanlar, Antika tarih
ileri, arkeologlar, Ortaa uzmanlar ve esasen de Yahudi halk
zerine incelemelerin "uzmanlar" kendi aratrma alanlarna gay
rimeru bir ekilde szm bu davetsiz misafire isyan edeceklerdir.
Bu itiraz temelsiz olmayacaktr. Yazar bu durumun tamamen
farkndadr: Bu eserin hazrlanmas abasna tek bir tarihiden
ziyade okdisiplinli bir ekibin girimesi elbette tercih edilirdi!
Byle bir giriim iin su orta bulunamadndan ne yazk ki bu
mmkn olamamtr. Bu nedenle, muhtemelen hatalar ya da
belirsizlikler grlecektir; bunlar iin yazar nceden hogr
talep etmektedir ve eletirmenleri, bunlar dzeltmeye mmkn
olduunca katkda bulunmaya davet etmektedir. Kendini tarihi
hakikat ateini srailliler adna alan Prometheus gibi grmeyen
yazar, her eye kadir Zeus'un, yani u durumda Yahudi tarihyaz
m loncasnn, kendisi zincirlenmiken cierini -yani teorisini-

40
yemesi iin bir kartal gndermesinden d e ekinmemektedir. Ayn
ca, aikar bir gerei de vurgulamak istemektedir: zgl alanlarn
dnda bulunmak ve onlarn snrnda yrmek, belli durumlar
da, allmadk bak alarn keskinletirebilir ve beklenmedik
balantlar sunmaya yneltebilir. u da aikardr ki, "merkez" de
deil "marj"da bulunmak, uzman olmamann zaaflarna ve fazla
miktarda hipotezde bulunmak zorunda kalmaya ramen, tarihsel
dnceyi verimli klar.
Yahudi tarihi "uzmanlar", ilk bata belki artc gelen fakat
yine de temel nemdeki baz sorularla u ana dek karlam
deillerdir. Bunu onlarn yerine yapmak elbette gereksiz grle
mez: Btn dier "halklar" i ie gemi ve yok olmuken, binler
ce yl boyunca bir Yahudi halk gerekten var olmu mudur?
Blmlerinin ne zaman kaleme ahndn ve dzenlendiini kimse
nin gerekten bilmedii, etkileyici teolojik bir ktphane olan
Kitab Mukaddes, nasl ve niin bir ulusun doumunu tarif eden
gvenilir bir tarih kitab olmutur? Farkl tebaalar ayn dili konu
mayan ve ounlukla ne okumay ne de yazmay bilen Yahudi
ye' deki Hasmon Krall bir ulus-devleti ne lde oluturabilir?
Yahudallar tapnan ykmndan sonra gerekten srgne gnde
rildi mi, yoksa bu, yanks Yahudi geleneinde -elbette tesadfi
olmayan bir ekilde- grlen bir Hristiyan miti midir? Eer halk
srgn edilmediyse, yre sakinlerine ne olmutur, hi beklenme
dik yerlerde tarih sahnesine kan bu milyonlarca Yahudi kimdir?
Dnyann drt bir tarafna dalan Yahudiler eer ayn halk
oluturuyorsa, bir Kiev Yahudisi ile Marake Yahudisi arasnda,
dini inan ve baz ritel uygulamalar dnda, kltrel ve etnogra
fik (laik) planlarda hangi ortak bileenler bulunabilir? Bize anla
tlan her eye ramen, Yahudilik "yalnzca" kendine balayan bir
din oldu, rakipleri olan Hristiyanln ve slam'n zaferinden nce
yayld. Yahudi dini, maruz kald aalanmalara ve kymlara
ramen, modern zamanlara kadar kendine bir yol amay baard.
Yahudilii tek bir halkn ulusal kltr olarak deil, nemli bir
kltr-inan olarak tanmlayan tez onun saygnln azaltr m?
Y z elli yldan bu yana ulusal Yahudi fikrinin pohpohularnn
dnd ey, en azndan budur!
Dini topluluklar arasnda dind ortak kltrel payda yokken,
Yahudiler "kan ba"yla birlemi ve dierlerinden ayrlm olabi
lir mi? Yahudiler, antisemitistlerin gsterdii ve XIX. yzyldan
beri inandrmak istedikleri gibi "yabanc bir halk-rk" mdrlar?
rnein 1945 ylnda askeri olarak ezilen Hitler, "Yahudi" devle-

41
tinde kavramsal v e zihinsel dzlemde, sonuta zafer kazanm
deil midir? Daha dn "Yahudi kan"ndan sz ederken ve bugn
de srail' de yaayan birok kii bir "Yahudi geni"nin varlna ina
nrken, Hitler'in Yahudilerin spesifik biyolojik karakteristikler
tadklar eklindeki teorisini yenmenin ihtimali nedir?
Tarihte buna yakn bir ironi yoktur: Bir zamanlar Avrupa'da
Yahudilerin kkenleri itibariyle yabanc bir halk oluturduunu ile
ri srenlerin antisemitist olarak grld bir dnem oldu. Gn
mzde ise,

tersine, dnyada Yahudi olarak kabul edilenlerin bal

bana ayr bir halk ya da bir ulus oluturmadn ilan etmeye

cesaret eden kii, derhal "srail dman" olarak damgalanyor.
Siyonizmin tad zgl ulus anlay nedeniyle srail devleti,
kuruluundan altm yl sonra, kendini yurttalar iin var olan bir
cumhuriyet olarak grmeyi reddediyor. Bilindii gibi, srail devle
tindekilerin drtte biri kendini Yahudi kabul etmiyor ve bu neden
le, devletin yasalarnn ruhu gerei, devlet onlarn devleti deildir.
Daha balangta, olumakta olan yeni kltrel ereveye yerel
sakinleri dahil etmekten imtina etmi bu devlet, onlar kastl ola
rak darda tutmutur. Ayn ekilde, srail (ngiltere ya da Hollan
da gibi) okkltrl ya da (svire ya da Belika gibi) oktoplum
lu bir demokrasi olmay, yani bu snrlarda yaayan kiilerin hiz
metindeki bir yap olarak kalrken eitlilii kabul eden bir devlet
olmay daima reddetmitir. Bunun yerine srail kendini btn
dnyadaki Yahudilerin devleti olarak ilan etmekte srarcdr; oysa
bunlar artk bask gren mlteciler deil, ikamet etmeyi setikleri
lkelerin yurttalaryla tamamen eitlik ierisinde yaayan, btn
haklara sahip yurttalardr. Modern demokrasinin zerine kurul
duu ilkenin bu derin ihlali ve yurttalarnn bir blm karsn
da ciddi bir ayrmclk uygulayan hudutsuz bir etnokrasinin sr
drlmesi, "ata yadigar topraklar" zerinde gnn birinde top
lanmak amacyla oluturulmu ezeli-ebedi ulus miti iinde kendi
ni dorulamaya devam etmektedir.
Siyonist gzln dar prizmasnn tesinde yeni bir Yahudi tari
hi yazmak kolay bir i deildir. Bu prizmada krlan k, hi dur
madan belirgin etnik-merkezci renklere bulanyor. Okur una
dikkat etmelidir: Bu denemenin ifade ettii teze gre, Yahudiler
daima, dnyann deiik blgelerinde ortaya km ve yerlemi
nemli dini topluluklar oluturmutur, fakat ayn kkeni tayan,
biricik ve ortak bir

ethnos'u, stelik srekli bir gezginlik ve sr

gn boyunca oluturamazlar. Burada tarihsel olaylarn gnl

deil, esasen alldk tarihyazm syleminin bir eletirisi sz

42
konusudur; bylelikle zaman zaman alternatif anlatlar sunulmu
tur. Yazarn aklnda tarihi Marcel Detienne'in sorduu soru var
d: "Ulusal tarihler ulusallktan nasl karlr?"13 Ve esasen ge
mite ulusal dleri ifade etmi malzemeyle deli yollar arnla
maktan nasl vazgeebiliriz?
Ulusu hayal etmek, modemite srecinin de, tarihyazmmn da
geliiminde nemli bir evreye iaret eder. Bu dler

XX. yzyl

sonuna doru zlmeye ve paralanmaya balad. ok sayda

aratrmac byk ulusal anlatlar ve zellikle de o zamana dek
gemi vakayinamelerinin stn rten ortak kken mitlerini
analiz etti, cn ccn kard ve "yapsn skt". Tarihin bu
laiklemesinin, Bat dnyasnn btnnde beklenmedik biimle
re brnen kltrel kresellemenin etkileri altnda olutuunu
eklemek gereksiz mi olur?
D nn kimlik kabuslar yarn baka kimlik dlerine yerini
brakacaktr. Kaygan ve deiken kimliklerden olumu her kii
lik misali, tarih de hareket halindeki bir kimliktir. Burada okura
sunulan anlat, zamann derinliklerinde gml kalm bu insani
ve toplumsal boyutu aydnlatmaya yneliktir.
Yahudilerin tarihine uzun uzun dalmz bugne dek kabul gr
m anlatlardan nemli lde ayrlmaktadr. Ama bu elbette
znellikten yoksun olduu ya da yazarn kendini her trl ideolo
jik eilimden azade deerlendirdii anlamna gelmez. Tersine,
yeni trde bir bellek asnn yaratlmasna katkda bulunabilecek
bir kar-tarihin ana hatlarn sunmak istemektedir: Yeni bir anla
t iinde, oluum halindeki yerel kimlikleri gemiin evrensel ve
eletirel bilinciyle kaynatrmaya alan ve taycs olduu
tamamen grece hakikatin bilincinde olan bir bellek

1 3. Marcel Detienne, Comment etre autochtone, Paris, Seuil, 2003, s. 1 S. Bu vesileyle unu
da hatrlatmalym ki bu kitap, ksmen, tarihi Marc Ferro'yla tartmalarmdan esinlen
mitir. Bu balamda bkz. Marc Ferro'nun Les Tabous de l'histoire, Paris, Nil Editions, 2002,
s. 1 1 5- l 35'deki makalesi: "Les Juifs: tous des semites?"

Ulus yapm.
Egemenlik ve eitlik
Hibir ulus doallnda etnik bir temele sahip deildir, fakat toplum
sal oluumlar ulusallatka, kapsadklar, bldkleri ya da tahakkm
altna aldklar nfuslar "etnikletirilir", yani gemite ya da gelecekte
sanki doal bir topluluk oluturuyorlafm gibi temsil edilirler[ ... ]

Etienne Balibar, "La forme nation: histoire et ideologie", 1988

Demokrasi dnyada milliyetilik biiminde ortaya kt; tpk bir

kelebein kozasna yerlemesi gibi ulus fikrine yerlemiti.

Liah Greenfeld, Nationalism. Five Roads to M odernity, 1992

Bir yzyl akn sreden beri, aratrmaclar ve filozoflar ulus

sorununu tartmakta, ancak herkes tarafndan kabul gren
belirgin bir tanm bulamamaktadrlar. Konsensse yaknlaabil
mek iin, ulus ann sonunu, Minerva'mn bilge gecekuunun
havalanp, ada dnemin kolektif tasarmlar btnn gl
bir ekilde gemleyen bu yksek ve kadiri mutlak kimlii gagasy
la parampara etmesini beklemek gerekecei muhtemeldir.
Tarihsel bir denemenin, zellikle polemik balatmaya yatknsa,
ksaca da olsa, zerinde temellendii temel kavramlar aydnlata
rak kendi yoluna bir el atmas yine de arzulanabilir. Bu katlanl
mas g, hatta tketici bir yntem olur. Bununla birlikte, bu
kitapta kullanlan sz daarcnn tarifi ve kavramsal dzenein
aydnlatlmas belki de gereksiz yanl anlamalar ortadan kaldr
may salayacaktr. 1
"Ulus" kavram ge Latincedeki natio'dan tremitir. Antik
kayna

nascere fiilidir. Bunun da etimoloj ik anlam "do

mak"tr. XX. yzyla kadar bu terim, esasen, deiik i ilikiler

1 . Hazrlk niteliinde bir saptama: Bu kitaptaki "milliyetilik" kavram arlk bir ideoloji
ye gnderme yapmamaktadr, fakat esasen "ulus fikri" anlamna gelmektedir ki, bu ifade
ngilizcede yaygn olarak nationalism ya da kimi zaman nationhood olarak dile getirilmitir.

44
gsteren eitli boyutlardaki insan gruplarm nitelemekte kul
lanlmtr. rnein Antik Roma'da yabanclarn alldk ve
yaygn lakabyd; ayn zamanda eitli hayvan trleri de bu nite
lemeyle belirtiliyordu. Ortaa'da uzak blgelerden gelen
renci gruplarn temsil edebiliyordu. Modern zamanlarn ari
fesindeki ngiltere' de aristokratik tabakalar nitelemekte kulla
nlyordu. Ortak bir kkene sahip olan ve genellikle ayn dili
konuan topluluklar nitelemekte de zaman zaman kullanlm
tr. Kavramn kullanm btn bir XIX. yzyl boyunca eitlili
ini korudu ve anlam zerindeki uyumazlk ve polemikler
gnmzde de srmektedir.
Marc Bloch'un belirttii gibi, "tarihileri byk hayal krkl
na uratsa da, insanlar rf ve adetlerini her deitirdiklerinde sz
daarcm deitirme alkanlnda deildirler. "2 Tarihyazm
aratrmasnda an$lkronizmin kaynaklarndan birinin, kavram
yaratmak sz konusu olduunda ok doal gelen bu insan tem
bellii olduu da eklenebilir. Bize dorudan doruya gemiten
gelerek, farkl sfatlarla imdiki zamanda yeniden kullanlan ve
yeni bir anlam yklenerek tarihe geri gnderilen terim oktur.
Bylece uzak gemi bizim ada dnyamza benzer olur, hatta
ondan daha yakn bile olur.
Art arda gelen tarih ve politika yazlarm, hatta modern
zamanlann Avrupa szlklerini takip edersek, kavramlarn ve
kavraylarn, .zellikle hareketli bir toplumsal deneyimi yorum
lama hedefi olanlarn hudutlarnn ve anlamnn daima yer
deitirdiini grrz. 3 rnein "akl ta" adnn, balama
bal olsa da, tanml ve kabul edilmi bir nesneyi az ok kap
sadnda hemfikir olsak bile, "halk", "rk", "ulus", "milliyeti
lik", "lke", "vatan" gibi kavramlar, tarih boyunca, saysz mik
tardaki dier soyut terimler gibi, saylamayacak kadar ok,
kimi zaman eliik, zaman zaman tamamlayc, ama daima
sorunsall anlamlar edinmilerdir. rnein "ulus" kavram
modern srail dilinde

leom ve uma diye tercme edilmitir.

Bunlarn ikisi de Kitab Mukaddes'in zengin sz daarcndan

2. Marc Bloch, Tarih Savunusu ya da Tarihilik Meslei, Ankara, Birey Toplum Yaynlar,

1 985. Nietzsche yle demiti: " lk alarn insanlar nereye bir kelime yerletirseler
orada bir keifte bulunduklarna inanyorlard.Aslnda nasl da farklyd! [...] imdi, bilgi
ye erimek iin, ta gibi ezeli-ebedi ve sertlemi kelimelere arpmak gerekiyor; bacak
kelimeden daha kolay krlr;' "Aurore", Kitap 1, 47, CEuvre, 1, Paris, Robert Laffont, 1 993,
s. 998.
3. "Ulus" kavramnn anlamlarnn evrimi konusunda bkz. Sylvianne Remi-Giraud ve
Pierre Retat (edit.), Les Mots de la nation, Lyon, PUL, 1 996.

45
gelmedir. 4 "Milliyetilik" zerine tartmann zne girmeden
ve mulaklktan uzak bir tanma daima ayak direyen "ulus"u
nitelemeye almadan nce, aratrmaclarn ok byk bir
hafiflik gstererek farksz biimde kullanmaya devam ettikleri
sorunlu iki baka kavram zerinde durmak gerekir.

"Sz daarc" -halk ve kavim

srail'de yaymlanan aa yukar btn tarih kitaplarnda
leom'un eanlamls olarak am kelimesi bulunur. Am da Kitab
Mukaddes'in bir terimidir, "halk" anlamna gelir, people, naro 'd
ya da Volk'tur. Fakat modem srail dilinde am kelimesinin ok
sayda Avrupa dilinde sahip olduu "insanlar" kavramyla doru
dan ilikisi yoktur. Blnmez birlii belirtir. Fakat am eski bra
nicede bile, zellikle deiken bir terimdir ve ne yazk ki son
derece flu kalan ideolojik kullanm, tutarl bir syleme dahil
olmasn gnmze dek g klmaktadr. s
Bu terimi tanmlamann en iyi yolu evrimini belirtmek olur.
Bununla birlikte, am ya da "halk" kelimesinin tarihinin ayrntl
anlatsna ksack bir blmde girimek imkansz olduundan,
tartma, gemite ona atfedilmi anlam zerine bir dizi sapta
mayla snrl kalacaktr.
XVIII. yzyl Avrupas'nda modern toplumun ykseliinden

nce gelen tarm toplumlarnn ounda, evrelei zerinde etki

li olmu ve egemen toplumsal tabakalarn barnda eitli trde
kolektif kimlikler yaratm devlet kltrleri gelimitir. Bununla
birlikte, ok sayda tarih kitabnn hala ileri srdnn tersine,
ne monariler, ne prenslikler, ne herhangi bir imparatorluk ken
di idari kltrlerine btn halkn eriimini asla tevik etmi
deildir. Bu ibirlii onlara gereksiz geliyordu ve uygulanmas

4. rnein: "Ve Ezeli Tanr ona dedi: ki ulus [/eomim] senin karnndadr ve iki halk [go
yim] senin ilerinden karken birbirinden ayrlacaktr", Tekvin 25, 23; "Yaklan, uluslar
[/eomim], iitmek iin! Halklar, dikkatli olun!" Yeaya, 34, 1 . [Kitab Mukaddes alntlar,
Kitab Mukaddes irketi'nin 1 993 tarihli Trke basksndan yaplm olup imla zellik
leri aynen korunmutur. (.n.)]
S. Kutsal Kitap'ta sk karlalan am kavram ok geni bir anlam yelpazesine gnderme
yapmaktadr: ehir meydannda toplanm ayak takmna varana dek atasall ya da bir
kabileye mensup olmay, hatta sava bir gc belirten am eitli nitelikteki toplulukla
ra gnderme yapar. rnein bkz.: "Fakat ben ve benimle birlikte olan btn halk [am]
ehre yaklayoruz", Yeu 8, 5; "[.. ] ve lke halk [am haaretz] onun yerine olu Kral
Yoiya'y geirdi", 2 Kronikler 33, 25. Kavram ayn zamanda Tanr'nn setii " srail hal
k"n, mminler cemaatini belirtmek iin de kullanlmtr:"nk sen, Ezeli Tanr, senin
Tanrn iin kutsal bir halksn [am]; Ezeli, senin Tanrn, yeryzndeki btn halklar ara
snda ona ait olan bir halk [am] olasn diye seni seti", Tesniye 7, 6.
.

46
n zorunlu teknolojik, kurumsal y a d a iletiimsel aralara
sahip deillerdi. Modem-ncesi bu dnyann mutlak ounluu
nu oluturan okuryazar olmayan kyller itikatlara ve karanlk
la bulanm yerel bir kltr srdrmeye devam ettiler. Kral
ln denetimindeki ehirlerin iinde ya da yaknnda yayorlar
sa eer, leheleri merkezi idare diline daha yaknd ve "halk"
olarak nitelenebilecek olann daha fazla paras oluyorlard.
Buna karlk, politik merkezlerden uzak blgelerde topraklar
iliyorlarsa, yerel lehe ile devletin idari dili arasndaki ba
pamuk ipliinden inceydi. 6
unu unutmayalm ki, insan toplumlar "halk egemenlii"nden
ziyade "Tanrsal hukuk"un egemenlik ilkesine tabi klndklar
srece, ynetenler tebaalarnn sevgisini kazanmaya almyor
lard. Onlarn esas nemsedikleri, korku uyandrmaya devam
etmekti. Kukusuz ki, devlet aygtnn kendilerine sadk kalmas
na zen gsteriyorlard, bylelikle ynetimin srekliliini ve
istikrarm salamay amalyorlard . Ayn zamanda da kyller
den rn fazlalarn teslim etmelerini ve kraliyet ailelerine (ve
aristokrasiye) asker salamalarn istiyorlard . Elbette ki, vergi
toplamak iin gce ya da en azndan daimi bir tehdide de bavu
ruyorlard . Bununla birlikte, bu otoritenin varl bu "besin teda
rikileri"nin fiziksel gvenliini salyordu.
Vergi toplamakla ve askerleri seferberlie karmakla megul
idari aygtlar, esasen, soyluluun st katmanlarnn karlar ile
kraliyet idari personelinin karlarnn uyumas sayesinde varlk
larn srdrmeyi baarmtr. Yalnzca kraln ta giymesiyle deil,
monarik hanedanlarn oluumuyla da ifade bulan bu sistemlerin
nispi sreklilii ve istikrar, baz ideolojik aralarn uygulamaya
konmasnn sonucuydu. Y netenlerin etrafnda kutlanan dini rit
eller yks.ek hiyerari asndan uyrukluk balan ve "bu dnyaya
ait olmayan" bir meruluk yaratmtr. Yine de bu, oktanrl dinle
rin, ok daha sonralar da tektarml dinlerin dorudan doruya bir
ynetim rgtlenmesini merulatrmak amacyla kurulduklar
anlamna gelmez, fakat her durumda deilse de ou durumda

6. Antik Yunan'daki baz siteler (polis), tpk Roma Cumhuriyeti'nde olduu gibi, belirli
alardan, balanglarnda, belki de bu modele istisna olutururlar. Bu iki durumda da,
kk yurtta gruplarnn zellii modern "halklar"la ve uluslarn yurttalaryla belli bir
benzerlik gsteriyordu. Fakat Akdeniz'deki bu kleci topluluklarn balang aamasnda
oluan Yunan demos, ethnos ve /aos'u ya da Roma populus'u, modern benzerlerini nitele
yen toplumsal hareketlilik ve kapsayc boyuttan yoksundu. ehirlerdeki nfusun btn
n -kadnlar, kleler, yabanclar- kapsamyordu ve yalnzca kle sahibi yerli erkekler, yani
nispeten kstl bir toplumsal tabaka eit yurttalk haklarndan yararlanyordu.

47
ynetenlerin gcn yerletirmesine katkda bulunmulardr.
nancn idari yapnn etrafnda kurumsallamas dar ama gl
bir toplumsal tabakann domasna imkan tand. Bu tabaka, ida
ri dzenek iinde giderek artan bir nem kazand, kimi zaman
onunla tamamen zdeleti, hatta onunla rekabete girdi. badetin
barahiplerinden, saray yazarlarndan, peygamberlerden, daha
sonra da ruhban, piskopos ve ulemadan oluan bu snf kukusuz
ki politik merkezlerden bamszd, fakat Tanrsal zle srdrd
ayrcalkl ilikiler ve onunla dorudan diyalou sayesinde
gl bir "sembolik sermaye" edinmiti.
Eski krsal uygarlklarda din adam eitli biimlerde denetim
uyguluyordu. Bununla birlikte gcnn temelini inantan alm
ve inananlarn demografik temelini srekli yaygnlatrmaya
almtr. Geni ve homojen bir kitle kltr oluturmasn sa
layacak ekilde, devletin idari aygtlaryla karlatrlabilir trde
aygtlara genelde sahip olmasa da, yine de hegemonya zlemleri
ni gerekletirmeyi nispeten iyi baarmtr.
Bununla birlikte, tarm toplumlarnda iktidar arklarnn etra
fna egemen gruplar yerletirme stratejisi ya da inancn temelle
rini dzenlemek iin dini kurumun gelitirdii teknikler, XVIII.
yzyln sonunda ulus-devletlerin atlmyla birlikte ekillenmeye
balayan kimlik politikalaryla kyaslanamaz. Yukarda belirtmi
olduumuz gibi, yeni kavramlar uydurmak gerektiinde grlen
tembellik, bu terminolojinin esnekliinin gayet iyi uyum salad
ideolojik ve politik karlarla birleince, imdiki zamanla gemi
zaman arasndaki, keza eski tarm toplumu ile gnmzde hilla
yaadmz yeni sanayi evreni arasndaki derin farkllklar bt
nyle siliklese bile, aradaki fark srer.
Modern-ncesi tarih metinlerinde ve dierlerinde "halk" keli
mesi eitli zelliklere sahip gruplara atfedilmiti: Bunlar gl
kabileler, kk krallklar ya da kk prenslikler altnda yaa
yan toplumlar, deiken boyutlarda dini topluluklar ya da tersine,
politik ve kltrel sekinlerin kysnda kalan yoksul tabakalar
olabiliyordu (rnein branicede "toprak halk"). Antik dnyann
sonunda yaayan "Galya halk"ndan modern zamanlarn banda
Alman topra zerindeki "Sakson halk"na, Eski Ahit'in kaleme
alnd dnemdeki "srail halk"ndan Ortaa Avrupas'ndaki
"Tanr halk"na ya da God's People'a, benzer leheler konuan
kyl gruplarndan isyan etmi ehirli kalabalklara dek "halk"
adlandrmas, kimlik hudutlar belirsiz ve deiken kalan insan
gruplarna yaygn biimde uygulanmtr. XV. yzyl Bat Avru-

48
pa'd a ehirlerin geliimi v e daha gelikin ulam v e iletiim ara
larnn ortaya kmaya balamasyla birlikte, nemli dil gruplar
arasndaki daha net ayrm izgileri belirmitir. "Halk" kavram
yava yava bu sonunculara ayrlmtr.

XVIII . yzyl sonu ile XIX. yzyl banda ulus fikrinin ortaya
kyla birlikte, esasen oluumuna katkda bulunduklar ulusun
eskilik ve sreklilik derecesini belirgin klmak iin "halk" terimi
ni srekli kullanmak zorunda kalan modem dnemin btn kl
trlerini iine alan ideolojinin ve meta-kimliin ayns olduunu
belirtmek ilgintir. Bir ulusun oluumu, nceki tarihsel evrelerin
kalnts olan kltrel, dilsel ya da dini eleri neredeyse her
zaman temel aldndan, ihtiyalara uyarlanm bu malzemelere
"halklarn tarihi"ni eklemek de karakteristik bir bilimsel zellik
salyordu.

"Halk", modernlemenin zihniyetlerde yol at

derin kopuun zerine atlm olan ve btn yeni ulus-devletlerin

tarihilerinin serinkanllkla yrdkleri, gemi ile imdiki
zaman arasndaki bu kpr olur.
"Halk" kavramnn incelenmesini tamamlamak iin bir uyar
eklemek isteyebiliriz. XIX. yzyln ulusal kltrleri genellikle
esnek "halk" kavramn, kat ve sorunsall "rk" kavramyla birle
tirme alkanl iindedirler; bunlar genellikle yakn anlaml ve
tamamlayc, hatta birbirini glendiren terimler olarak kullanr
lar. Elbette her zaman coku verici ve tekil olan, hatta kimi
zaman saf olan "halk"n homojen kolektif kkeni, bu inat,
rahatsz edici ve hatta m odernitenin birletirici rts altnda
bile ayrt edilebilen altkimliklerin neden olduu zararlara kar
bir siper olmutur ve bu hayali k noktas, ayn zamanda, d
man komu uluslarla arzu edilmeyen karma kar etkili bir
koruma filtresi olarak da hizmet grr.
zellikle kanl bir dnem olan XX. yzyln ilk yarsndaki
olaylarn ardndan "rk" kavramn kesin olarak reddettikten
sonra, eitli tarihi ve aratrmaclar, insan iine eken gemi
le yakn ve sk temas yitirmemek iin daha saygn olan "kavim"

[ ethnie] terimini ie kotular. Eski Yunancada "halk" demek olan

ethnos, etkili bir edeer olarak ya da "rk" ve "halk" arasndaki
dilsel uzlama olarak daha kinci Dnya Sava'ndan nce bile
kullanlyordu. Bununla birlikte, dzenli ve "bilimsel" kullanm
ancak 1950'li yllarda balar, o zamandan beri de giderek yaygn
lamaktadr. Bu kavramn cezbedici gc,

esasen, kltrel

zemin ile "kan ba"n, dilsel gemi ile biyolojik kkeni, yani
tarihsel bir rn ile doal bir grng olarak saygyla ele alnma-

49
y gerektiren bir olguyu daima ve srarla kartrm olmasndan
kaynaklanr. 7
ok sayda yazar bu kavramdan ar bir kolaylkla ve genellik
le artc bir entelektel sorumsuzlukla yararlanmlardr ve
hala yararlanmaktadrlar. Bazlarnn burada bir tr modem-n
cesi tarihsel yap

[entite], gemiten gelen ve zlmesine ra

men imdiki zamanda farkl biimlerde var olmaya devam eden,

denetlenemeyen ortak kltrel szceler yn grd dorudur.
Etnik topluluk, onlarn gznde, ortak, kimi zaman ayrmsz,
fakat ulusal inann temel elerinin bir ksmn salayan klt
rel ve dilsel zemine sahip insan grubudur. Bununla birlikte, yine
ok saydaki baka yazar ise kavim fikrini, XIX. ve

XX. yzyllar

da, o dnemde dayanksz olan ulusal bir kimliin yandalarn

glendirmi olan zc anlay ve halka rksal bak el altndan
yeniden dahil etme olasl olarak grrler.

Ethnos, yalnzca tarihsel-kltrel bir birlik olmakla kalmam,

ekirdei, varlna (geni lde, XIX. yzyldaki "rk"la ayn
sfatla) inananlara salad znel yaknlk duygusundan oluan,
antik kkenli mulak bir z halini de almtr. Heyecanl aratr
maclar, "bu inantan, kimlikten kuku duyulamaz" derler, nk

ethnos kkenlere dair gl bir bilin olmutur; -her zaman me

ru ve hatta kanlmaz tutum olan- eletirel ve ayrntl bir analiz
de dikkate alnmas, fakat ayn zamanda rtlemez pozitif bir
tarihsel olgu olarak, global olarak benimsenmesi gerekir. Bu
aratrmaclar, modern ulusu yaratan "kavmin" temelsiz bir mit
olabileceini kabul ederler, yine de bu kavram tartma konusu
edecek her teebbs gereksiz grdklerinden ve tartma konu
su etmek ille de arzulanr olmadndan, bununla birlikte yaa
maktan baka tercihimiz yoktur derler.
Bu alimlerin geni bir lde benimsedikleri, Antika'n top
lumsal gruplarnn snflandrlmasna dair bu mulak anlay,
yle gzkyor ki, onlar iin, imdiki zamanda istikrarsz baz
kimlikleri korumaya devam etmeyi salayan

sine qua non

(olmazsa olmaz) bir koul oluturmaktadr. Bu ynde en teye

gidenlerden biri Antony D. Smith oldu. Alman gmenlerin bu
olu milliyetilikler ve uluslar alannda en titiz aratrmaclardan
biri olmutur. Aratrmasnn nispeten ge bir evresinde, "etnik"
ilkeye baat bir yer vermeye karar vererek, kendi yaklamn
"etno-sembolizm" olarak nitelendirdi. "Sembolik" teriminin kul7. Bkz. Kavramn belirsiz kullanm zerine Dominique Schnapper'in nemli kitabndaki

eletirel saptamalar: Yurttalar Cemaati. Modern Ulus Fikrine Dair, Kesit Yaynclk, 1 995.

50

lamn, kastl bir mulaklk iinde kalrken, kavramn zc tn

sn az da olsa yumuatmaya ynelikti. Smith'e gre, "etnik bir
grup drt karakteristik zellikle ayrt edilir: Grubun ortak kkeni
olduu duygusu; tek bir tarih bilinci ve ortak bir yazgya duyulan
inan; zgl kolektif kltrel zellik ya da zelliklerin varl; ve
son olarak da tekil bir kolektif dayanma duygusu."8
Britanyal aratrmacnn gznde "kavim" ortak yaam tarz
na sahip bir dil topluluu olmaktan kmtr; ille de kendine
zg bir toprak zerinde ikamet etmek zorunda deildir, bu top
rakla bir ba olmas yeterlidir; ille de kltrel biimler eitlili
inden olumu deildir, tek bir kltrel biimle yetinebilir ve
somut bir tarihe sahip olma ihtiyac duymaz, nk antik mitler
ayn ekilde etkin bir biimde bu rol yerine getirmeye devam
edebilir. Ortak bellek, imdiki zamandan gemie doru evrilen
(ve daima birinin sistematik rgtlenmesinin hedefi olacak)
bilinli bir sre deildir; gemiten imdiki zamana doru ken
diliinden hareket eden -dini ya da ulusal olmayan- doal bir
mekanizmadr. Smith'te kavmin tanm Siyonistlerin tarihte Yahu
di varlm ele al tarzyla, keza Panislavclann, "Aryen"lerin ya
da Hint-Avrupallarn ve hatta Amerika Birleik Devletleri'ndeki
Siyah branilerin kendi gemilerine dair baklaryla uyuur;
fakat geleneksel antropologlar tarafndan kavramn ortak kulla
nmndan olduka uzaktr. 9

XX. yzyl sonuna ve XXI . yzyl bana doru, Balibar'n hakl

olarak tamamen kurgusal diye tanmlad "etnisite" poplerlik
kazanr. Bu filozof uluslarn "etnik" olmadklar ve " etnik
kken"leri kavramnn bile kukulu olduu zerinde defalarca
srarla durmutur. zellikle toplumlarn uluslamas onlar gide
rek "etnikletirmektedir", "yani gemite ya da gelecekte doal
bir toplulk oluturuyormu gibi temsil edilebilir" hale getirmek
tedir. o Etno-biyolojik ya da etno-dinsel tanmlarn tuzana kar
uyaran bu eletirel yaklam ne yazk ki yeterli iz brakmad; ulus
8. Anthony D. Smith, The Ethnic Revival, Cambridge, Cambridge University Press, 1 98 1 ,
s. 6 6 ve The Nation in History. Historiographica/ Debates about E.thnicity and Ndtionalism,
Hanover, University Press of New England, 2000. Ayrca bkz. John Hutchinson'un
Modern Nationalism'de (Londra, Fontana Press, 1 994, s. 7) vermi olduu olduka yakn
tanm.
9. Smith'in, bu durumda, Yahudi ulusunu bu ekilde tanmlayarak Siyonist tarihilere
bir cankurtaran simidi uzatmas artc deildir. Bkz. rnein Gideon Shimoni, The
Zionist ldeology, Hanover, Brandeis University Press, 1 995, s. 5- 1 1 .
I O. Etienne Bali bar, "Ulus Biimi: Tarih ve deoloji", E . Bali bar ve 1 .Wallerstein, Irk, Ulus,
Snf. Belirsiz Kimlikler, stanbul, Metis Yaynlar, 1 993, 2007.

51
ideolojisinin ok sayda teorisyeni, tpk iinde olutuklar ulusa
sadk tarihiler gibi, tezlerine ve sylemlerine belli bir miktarda
etnisist ve zc laf kalabal serpitirmeye devam ettiler. XX.
yzyl sonu ve XXI . yzyl ba Bat dnyasnda klasik cumhuri
yeti ulus fikrinin nispi geri ekilmesi bu eilimi zayflatmad
gibi, hatta belli alardan glendirdi bile.
Velhasl, elinizdeki deneme "halk" terimini yer yer kullanmak
tan kammyorsa ("kavim" terimi biyolojik yanks nedeniyle
kullanlmamtr), bu, daha ziyade akkan, genellikle modern
ncesi bir insan topluluunu, zellikle de modernlemenin ilk
evrelerindeki bir topluluu -fazlasyla ihtiyatla- belirtmek iin
dir. Bu tr gruplarn ortak dilsel-kltrel paydalar asla ok belir
gin olmamtr; bu paydalar herhangi bir idari styapnn etkisi
nin sonucudur ve krallklar ya da prenslikler dneminde, daha
"aa" kltrel biimlere karmlardr. Demek ki bir "halk"
belirli bir mekanda yaayan ve ortak laik kltrel norm ve pratik
leri tanmlayan karakteristik zelliklere (yakn leheler, yemek
ler, giyim alkanlklar, halk arklar ve dierleri) sahip toplum
sal bir gruptur. Ulus-devletlerin ortaya kndan nce var olan
bu ayr dilsel ve etnografik iaretler de o dnemde tamamen
oturmu deildi; keza baka gruplarn karakteristii olan iaret
lerden de kesin ya da z itibariyle ayr deildi. "Halklar" arasnda
ayrmn ald birok durumda bunun belirleyici nedeni zellik
le devletlerin tesadfi g ilikilerinin tarihidir.
Bu trden "halklar", belirtildii gibi, yeni ulusun oluumunda
dayanak noktas olarak kimi zaman hizmet etmiler ve ou
zaman da, modern kltrn "uluslama" faaliyetinin iinde tama
men eriyip gitmilerdir. ngiliz "halk" kltr Byk Britanya' da
hegemonik olmutur; tpk Ile-de-France Blgesi'nin kltrnn
ve Bourbon krallarnn idari dilinin btn Frank Krall'nda
hegemonik olmas gibi. Buna karlk, Galya "halk", tpk Breton
lar, Bavyerallar, Endlsller, hatta Yidi "halk" gibi, bu sre
tarafndan neredeyse tamamen yok edilmitir.
Ulusun inaas ayn zamanda ters sonulara da gtrebilir.
Ulus andan nce zellikle fark edilmeyen aznlk dil ve kl
tr gruplarnda ayr bir kimlik bilincinin oluumu, ok hzl ve
merkezilemi bir kltrel hazrlk sreciyle ya da zel bir
ayrmcln sonucu olarak kkrtlabilir (bu durumda, zayf bir
farkllk gl bir uyatya dnmeye yatkndr). Dolaysyla,
zellikle hegemonya d braklm grubun entelektel sekin
leri iinde, o zamana dek ekillenmemi farkllklar sertletiren

52
ve vurgulayan bir kar tepki ortaya kar ve bu farkllklar ege
menlik ve bamszlk yanls bir mcadelenin, yani ulusal bir
ayrlkln (bu daha ilerde aklanacaktr) temel temalarna
dnr.
Bu eserdeki anlam belirleyici olan bir gzlemi de ekleyelim.
Modem-ncesi insan grubunun ortak paydas dinsel norm ve pra
tiklere (riteller, seremoniler, ilahi buyruklara itaat, dualar, inan
sembolleri vb) indirgendiinde, kullanlan kavram tercihi "dini
cemaatler" ya da "kiliseler" deyimlerine ynelir. imdiden belir
telim ki (bu tartmaya daha sonra tekrar dneceiz), modem
dneme dek "halklar" da tpk krallklar gibi srekli ortaya kp
yok olmutur. Buna karlk, dinsel cemaatler genellikle, Femand
Braudel'in nl terminolojisini dn alrsak, "uzun sreli" bir
varlktan yararlanmlardr, nk bu topluluklar ierisinde
korunmu ve yeniden retilmi gelenee sadk entelektel taba
kalar bulunuyordu.

Zayflam fakat hala nispeten istikrarl dini kltrler, hatta bir

b lnme srecine maruz kalm olanlar bile, ou zaman, halk

folkloru gibi ya da kraliyetin idari dilleri gibi, uluslarn oluumun
da deer tayan hammaddeler olarak hizmet etmitir. Belika,

Pakistan, rlanda ya da srail -saysz farkllklarna ramen- bu

durumun iyi birer rneidir. Fakat her bir durumun zgllne
ramen, sonuta her "ulus" inaasmn ortak bir paydas vardr:
Yola k noktas dini bir gruba ya da bir "halk" a aidiyet olsa bile,
modern din alannn snrlarm saptamaya ve karakterini olutur
maya byk lde katkda bulunan ulusal ideolojidir. Demek ki,
eski dini kaderciliin gcnn anlaml lde zayflamas, kala
b alk insan gruplarnn ve zellikle onlarn politik ve entelektel
sekinlerinin kendi yazglarn ellerine almalar ve ulusal tarihi
"yapmaya'.' balamalar iin gereklidir.
Nfuslar, kavimler, halklar, kabileler ve dini cemaatler -genel
likle byle belirtilmek alkanlk olmu olsa da- ulusu olutur
maz. Yeni ulusal kimliklerin oluumuna kltrel temel olarak
hizmet etseler bile, ancak modernitenin ortaya kyla gn yz
grecek belirleyici zelliklerden hala yoksundular.
1 1 . Bu durum paradoksal gelse de, u bir rnek olan ran'da slam Cumhuriyeti'nin
ykselii bu gzlemi rtmemektedir. Devrimin temel hedefi elbette ki slam'n dn
yada yaylmasyd, fakat temel baars ran'da kitlelerin u lusallama srecini tevik oldu
(tpk daha nce nc Dnya'nn dier blgelerinde komnist rejimlerin yapt gibi).
ran'd a milliyetilik konusunda bkz. rnein Haggai Ram, "The lmmemorial lranian nati
on? School textbooks and historical memory in post-revolutionary lran", Nations and
Nationalism,VI, 6, 2000, s. 67-90.

53

Ulus-duvarlar arasna kapatmak ve snrlandrmak

XIX. yzylda ulus sorununun, bu sorunu temellendiren mant
aydnlatabilecek kendi "Tocqueville"ini, kendi "Marx"n, kendi
"Weber" ya da "Durkheim"n dourmad olgusu zerinde ok
ey yazld. Nispeten gelimi analizlerin konusu olmu "snf',
"demokrasi", "kapitalizm" ve hatta "devlet" kavramlarnn tersi
ne, "ulus" ve "ulusal ideoloji" kavramlar ihmal edildi ve pek az
teoriletirildi. Bu farklln tek olmasa da temel nedeni, "halklar"
anlamnda ele alnan "uluslar"n daima var olmu, ilk ve neredey
se doal yaplarm gibi ele alnmasdr. ok sayda yazar -ki
bunlar arasnda tarihiler de yer alr- bu insan gruplarnn gelii
mini kukusuz analiz etmilerdir, fakat geirdikleri dnm
kadim olduuna inandklar bir z deitirmeyen hafif bir evrim
olarak ele almlardr.
Byk dnrlerin ou oluum halindeki ulusal kltrlerin
barnda yaadlar, onlarn dncelerinin erevesini bu kltr
ler oluturdu, ama bunlar dardan, belli bir mesafeyle analiz
etmeyi baaramadlar. Byle bir analizin yokluunun nemli bir
nedeni de yeni ulusal dillerde yazmalar ve sonu olarak belli
bal alma aralarnn btnyle mahkumu olmalardr: Tarif
ettikleri gemi, XIX. yzylda tasarlanm dilsel yaplara ve kav
ramlara sk skya uyarlanmtr. Tpk Marx'n, dneminin top
lumsal gerekliinin bakyla, tarihi esasen snflar mcadelesi
ne dair engin ve biricik bir meta-anlatdan ibaret grmesi gibi,
hemen hemen herkes, zellikle de tarihiler, gemii ezeli-ebedi
uluslarn atlmnn ve knn sreen anlats olarak hayal
ettiler ve tarih kitaplarnn sayfalarn geni lde igal eden bu
uluslarn atmalar oldu. Yeni ulus-devletler bu tr temsil ve
yazlar tevik ederek elbette cmerte finanse ettiler, bylelikle
domakta olan ulusal kimliin daha iyi ve daha dar snrlanmas
na katkda bulundular.
John Stuart Mill'in ya da Ernest Renan'n yazlarn okuduu
muzda, kendi dnemleri iin "tuhaf" ve allmadk farkl dn
celerle karlayoruz. Mill daha 1861 ylnda yle yazyordu:
"nsanln bir kesimi, eer kendi aralarnda, bakalarna kar
hissetmedikleri ve bakalaryla olduundan ok kendi aralarn
da ibirlii iinde olmaya daha fazla istek duymalarna yol aan
ortak sempatilerle ya da ayn ynetim altnda olma arzusuyla
ki bu ynetim kendi ynetimleri de olabilir, ilerinden bir ksm

nn ynetimi de- birlemi bireylerden oluuyorsa, onlarn bir

54
milliyet meydana getirdii kabul edilebilir. " 1 2
Renan 1882 ylnda unu sylemitir: "Bir ulusun varl (bu
metaforu kullandm iin balayn) her gn yaplan bir plebi
sittir, tpk bireyin varlnn yaam srekli onaylamas gibi. [ . . . ]
Uluslar ezeli-ebedi deildir. Balamlardr, biteceklerdir. Muhte
melen Avrupa konfederasyonu onlarn yerini alacaktr." 1 3
B u iki parlak dnrde elikiler ve tereddtler bulunsa
bile, ulusun oluumunun merkezinde demokratik bir ekirdek
tarif etmi olmalar, bu kavramn ortaya kna bal modern
boyutu kavraylarnn ifadesidir. Her ikisinin de, halkn yneti
mi ilkesini kabul ederken kitle kltrnden ekinen liberaller
olmalar bir tesadf deildir. Ne yazk ki, bu iki yazar da ulus
zerine sistematik ve geni bir eser yazmamtr. XIX. yzyl
henz bunu iin olgun deildi. nl ulus teorisyenleri, rnein
Johann Gottfried Herder, Guiseppe Mazzini ve Jules Michelet,
yanl bir ekilde ok eskiye uzanan, hatta kimi zaman ezeli
ebedi olarak kabul ettikleri bu karmak kavramn derinliini
tanmlamamlardr.
Bu teorik boluu gerekten ilk dolduranlar zellikle XX. yzyl
bann Marksist dnr ve yneticiler oldu. Ulus, Karl Kautsky,
Karl Renner, Otta Bauer, Lenin ve Stalin gibi ideologlarn anlay
larna iddetle terstir. Onlarn bak alarnn hakllnn sabit
kant olan "Tarih" ulus dzleminde onlara "ihanet etmitir."
Byk Marx'n gerekten ngrmedii tuhaf bir fenomenle kar
lamak zorunda kaldlar. Orta ve Dou Avrupa' da ulusal duygu
nun geri dn, karmak analizlere, ama ayn zamanda dolaysz
p artizan kstlamalara daima bal kalan aceleci zmlere yer
veren bir tartma amaya onlar mecbur kld. 1 4
Ulus ljzerine incelemelere Marksistlerin en nemli katks,
pazar ekonomisinin geliimi ile ulusal devletin billurlamas ara
sndaki mevcut sk baa dikkat ekmeleridir. Onlarn gznde,
kapitalizmin atlm otarik ekonomileri ykm, bunlar nitelendi
ren zgl toplumsal ilikileri paralam ve grlmemi ilikile
rin ve yeni trde bir bilincin geliimine katkda bulunmutu.
1 2. John Stuart M ili, Considerations on Representative Government, Chicago, A Gateway
Edition, 1 962, s. 303. Mili ve ulusal sorun konusunda bkz. Hans Kohn, Prophets and Peop
/es. Studies in Nineteenth Century Nationa/ism, New York, Macmillan, 1 946, s. 1 1 -42.
1 3. Ernest Renan, Qu'est-ce qu'une nation?, Marsilya, Le Mot et le reste, 2007, s. 34-35.
1 4. Marksistler ve ulus konusunda bkz. Horace Davis, Nationalism and Socia/ism. Marxist
and Labor Theories of Nationa/ism to 1 9 1 7, New York, Monthly Review Press, 1 967 ve
Ephra'im Nimmi, Marxism and Nationalism. Theoretical Origins of a Politica/ Crisis, Londra,
Pluto Press, 1 99 1 .

55
Kapitalist ticaretin ilk sava l olan "braknz yapsnlar, bra
knz gesinler" ilk bata kresellemeye yneltmedi, fakat krali
yet rejiminin eski erevesi iinde bir p azar ekonomisinin olu
um koullarn yaratt. Pazar ekonomisi birleik dil ve kltre

sahip ulus-devletlerin geliiminin temelini oluturdu. Ortak

yaam alan zerindeki en soyut tahakkm biimi olan kapitaliz
min, her eyden nce, yasann zel mlkiyeti kutsamasna ihtiya

c vardr, fakat ayn zamanda devletin gcnn kendi eylemini

desteklemesine de ihtiya duyar.

Marksistlerin ulusal dnmlerin psikolojik yanlarn gz
ard etmediklerini belirtmek ilgin olur. Otto Bauer' den Stalin'e
dek psikoloji, basitlemi biimlerde olsa da, polemiklerinin ana
eksenine dahil olmutur. Avusturyal nl sosyaliste gre, "ulus
bir yazg topluluu araclyla karakter topluluuna balanm
insanlar toplamdr. " 1 5 Buna karlk Stalin, uzayp giden tart
may kestirip atan birka cmleyle zetledi: "Ulus, istikrarl,
tarihsel olarak olumu ve dil, toprak, ekonomik yaam ve klt
rel ortaklkta ifade bulan ruhsal oluum birlii temelinde doan

insan topluluudur. " 1 6

Bu tanm, genel kam itibariyle fazla ematiktir, fazla sofistike

bir yazm da deildir. Bununla birlikte, ulusu nesnel bir tarihsel
sre temelinde niteleyen bu teebbs, tatminkar olmasa da, en
azndan ilgin ve kafa kartrcdr. Bu elerden biri yoksa ulus

olamaz m? Bizim iin daha da nemlisi, srecin farkl evrelerine

elik eden ve bunlara ekil vermeye katkda bulunan dinamik bir

politik yan yok mudur? Tarihi kavramann anahtarn snf mca

delesinde gren teoriye Marksistlerin katlm ve onlar fiilen
amaya balayan Orta ve Dou Avrupa'daki ulusal hareketlerin
etin rekabeti, ulusal sorunu, esas hedefi rakiplere kar koymak
ve yanda toplamak olan basitletirici bir retoriin tesinde
derinletirmeye devam etmelerini nler. 1 7
Tartmay derinletirmemi olsalar da, baka sosyalistler de
ulus yaratmann demokratik ve halk, seferber edici ve umut ta
yc yannn nemini gayet iyi anladlar. Sosyalizm ile milliyetilik
arasndaki kkrtc sk fkln smn da onlar kefetti. Siyonist
1 S. Otto Bauer'in alnts, Die Nationalitaetenfrage und die Sozialdemokratie. Bu eserin
nemli bir blm G. Haupt, M. Lowy ve C.Weill'in bir araya getirdii mkemmel der
lemede yaymland: Marxist and The National Question 1 848- 1 9 1 4, Londra, Bookmarks.
1 6. Bkz.Yosif Stalin, "Marksizm ve Ulusal Sorun ve Smrgeler Sorunu", a.g.e., s. 3 1 3.
1 7. John Breuilly'nin Marksist yaklam zerine eletirel saptamalar son derece nem
lidir. Bkz. Nationalism and The State, New York, St. Martin's Press, 1 982, s. 2 1 -28.

56

Ber Borohov'dan Polonyal ulus yanda Jzef Pilsudski'ye, kom

nist vatanseverler Mao Zedong ve Ho i Minh'e kadar, "ulusalla
m" sosyalizm XX. yzylda baarl bir forml olarak grld.
Saf aratrma alannda, XX. yzyln ilk yars boyunca ulusal
ideoloji zerine kimi tartmalar grlr -bunlar daha ileride ele
alnacaktr-, fakat ulus oluumunun toplumsal boyutu zerine
yeni bir tartmann ortaya k iin 1950'li yllar beklemek
gerekir. Tartmay balatann bir gmen olmas tesadf deil
dir. Marksist dnce ulusu "dardan" gzlemlemeyi salayan
bir tr gzlk olutursa da, g olgusu, ierdii btn sonularla
birlikte -kkszleme, egemen bir kltrn barnda kendini
egemenlik altndaki aznlk konumunda ve "yabanc" bulma olgu
su-, bu aratrma iin daha ileri yntemsel alet edevatlarn edini
mi iin neredeyse gerekli bir koulu temsil etti. Ulusal ideoloji
alanndaki belli bal aratrmaclar, ocukluklarndan ya da
genliklerinden beri iftdilliydiler ve ilerinden nemli bir kesimi
gmen ailelerinde bymt.
Karl Deutsch N azizm'in ykseldii dnemde Sedler' deki ek
blgesini terk etmek zorunda kalm ve ardndan Amerika' daki
niversite dnyasnda yerini bulmu bir gmendi. 1953 ylnda
Nationalism and Social Communication adl kitabn yaymla
d. Bu yeniliki eser pek yank uyandrmadysa da "ulus" kavram
zerine incelemelerde nemli bir evre oluturur. 1 8 Deutsch
yeterli veriye sahip deildi ve onun yntemsel aygt ar iliyor
du, fakat sosyoekonomik modernleme srecini analiz ederek,
istisnai bir sezgiyle bunu ulusun oluumunun temeli olarak kabul
etti. Onun gznde, toplumsal dalmann ve ulusal gruplar iin
de entegrasyonun kkeninde, tarmsal topluluklardan koparla
rak byk ehirlere gelmi yabanclam kitleler iin yeni bir tr
iletiim ihtiyac yatyordu. in gerisini demokratik kitle politika
s tamamlad. On alt yl sonra yaymlanan, ulus fikri zerine ikin
ci denemesinde Deutsch, "uluslama" srecinin temeli olmu
toplumsal, kltrel ve politik birlik mekanizmalarnn tarihini
tarif ederek bu tezi gelitirmeye devam etti. 1 9
Deutsch'un ilk kitabnn yaymlanmasndan otuz yl sonra ulu
sal ideoloji zerine incelemelerde yeni gelimeler yaand. XX.
yzyln SOI)- eyreinde iletiim alanndaki hzl devrim ve Bat'da
insan emeinin giderek iaretleri ve sembolleri kullanan bir faali
yete adm adm dnm, oktan eskimi olan bu sorunun yeni
1 8. Kari W. Deutsch, Nationa/ism and Socia/ Communication, New York, MiT, 1 953.
1 9. Kari W. Deutsch, Nationalism and its Alternatives, New York, Knopf, 1 969.

57

bir analizine elverili bir zemin salad. Klasik ulusal ideoloji sta
tsnn un ufak olmasnn ilk iaretlerinin, zellikle ulusal bilin
cin bymesinin balangcn yaayan alanda yeni paradigmala
rn ortaya kna katkda bulunmu olmas mmkndr. 1983
ylnda Byk Britanya'da bu alanda iki "nc kitap" yaymland:
Benedict Anderson'un Imagined Communities'i ve Ernest Gell
ner'in Uluslar ve Ulusuluk kitab. Bundan byle milliyetilik
esasen sosyokltrel bir prizmadan geerek analiz edilecektir;
bylece ulus zellikli bir kltrel proje oluyordu.
Anderson'un yaam farkl dilsel-kltrel mekanlar arasndaki
hareketliliin izini tar. rlandal bir baba ile ngiliz bir anneden
in' de doan Anderson, kinci Dnya Sava srasnda ailesiyle
birlikte Kaliforniya'ya gidip yerleti. Eitimini esasen Byk Bri
tanya'da grd. Uluslararas ilikiler zerine orada grd re
nim onu Amerika Birleik Devletleri ile Endonezya arasnda
gidip gelmeye yneltti. Ulusal topluluklar zerine denemesi bu
biyografinin yanks olup, Avrupa-merkezciliin kck bir izini
bile tayan her anlaya kar derin bir eletirel eilim sergile
mitir. Bu itki onu, modern tarihte ulusal bilincin nclerinin
zellikle Kreollar, yani Amerika ktasnn her iki ksmnda do
mu kolonlarn soyundan gelenler olduunu srekli olarak -ve
itiraf etmek gerekir ki pek de ikna edici olamadan- ileri srmeye
yneltecektir.
Biz burada, onun kitabnda ortaya konduu haliyle zgn ulus
tanmn aklda tutacaz: "znde snrl ve egemen diye hayal
edilmi, hayali politik topluluk. "20 Boyutlar bir kabileninkinden
ya da bir kynkinden byk her grup, doal olarak, hayal edil
mi bir topluluk oluturur, nk yeleri birbirini tanmaz.
Modern dnem ncesinin byk dini cemaatlerinin durumu buy
du. Bununla birlikte, ulus, gemite toplumlarn sahip olmad
aidiyet temsilinin yeni aralarna sahiptir.
Anderson XV. yzylda kapitalizmin ve matbaann geliiminin,
kutsal "yksek" diller ile kitlelerin kulland eitli yerel leheler
arasndaki geleneksel tarihsel ayrm tartma konusu etmeye
balad zerinde defalarca durur. Bu gelime, ayn zamanda
eitli Avrupa monarilerinde yrrlkte olan idari dili de glen
direrek, (gnmzde var olduklar haliyle) gelecein lkelerinin
ulusal dillerinin oluum temellerini de atm oldu. Roman ve
gazete, giderek netleen ulusun snrlarn tanmlayan yeni bir
iletiim uzamnn somutlamasnn ilk zgn failleri oldu. Ardn10. Anderson, magined Communities, a.g.e., s. 1 9.

58

dan, corafi harita ve mze de, tpk dier kltrel aralar gibi bu
ulus yapm eserine katkda bulundular.
Ulusun hudut izgilerinin daha belirgin ve daha kat olmas
iin, ulustan nce gelen atavik iki tarihsel ereve -yani dini
cemaat ve hanedanla bal krallk- belirgin bir d yayor
du. Bu gerileme hem kurumsal hem de zihinsel dzlemde oldu.
Yalnzca belli bal monarik arklarn stats ve ruhban hiye
rarileri nispi bir zayflk yaamakla kalmad, dahas dini zaman
anlayndan da belirgin bir kopu yaand; Tanrsal hukukun
hkmdarna duyulan geleneksel iman da bu kten nasibini
ald. Ulusun yurttalar, krallk tebaasnn tersine, kendilerini
eit kabul etmeye baladlar. Ayn lde nem tayan bir olgu
ise, kendilerini yazglarnn hakimi olarak, yani hkmran ola
rak grmeye baladlar.
Emest Gellner'in Ulus ve Ulusuluk'u geni lde, Ander
son'un eserinin tamamlaycs olarak grlebilir. Ona gre, tpk
Anderson iin olduu gibi, yeni kltr ulusun oluumunun temel
unsurunu oluturmaktadr. Keza, modernleme sreci de yeni
uygarln atlmnn kkeninde yatmaktadr. Fakat fikirlerini
tartmaya gemeden nce, "outsider" [yabanc, dlanm] yasa
snn ona da uygulanabileceini saptamak gerekir. Tpk Deutsch
gibi Gellner de kinci Dnya Sava'nn arifesinde ailesiyle birlik
te ekoslovakya'y terk etmek zorunda kalm gen bir gmen
di. Ailesi Byk Britanya'ya yerleince, orada byd, eitim
grd ve zaman iinde tannm bir antropolog ve filozof oldu.
Btn almalar, yetimesine katkda bulunmu eitli kltr
ler arasnda bir karlatrma boyutu iermektedir. Youn ve
baarl denemesi ikili bir tanmla balar: "l. Kltr bir fikirler,
iaretler, armlar, davran ve iletiim tarzlar sistemiyse, iki
insan yalnzca ve yalnzca ayn kltr paylayorsa ayn ulus
tandr. 2. ki insan eer birbirlerini ayn ulustan kabul ediyorlar
sa ayn ulustandrlar. Baka deyile, ulusla,r yapan insanlar
dr [ ... ] ."2 1
Demek ki znel yan, nesnel yzeyi tamamlamaldr. Bu iki
yann birliktelii, brokratik ve sanayilemi dnyann balang
cndan nce bilinmeyen yepyeni bir tarihsel olguyu gsterir.
nsan faaliyetinin daha az fiziksel ve daha fazla sembolik olduu
daha gelimi iblm ile mesleki hareketliliin nem kazanmas,
yzlerce ve binlerce yl boyunca yan yana yaayan blnm ve
l I . Gellner, Uluslar ve Ulusuluk, a.g.e.,s. 1 9. lmnden sonra olunun yaymlad son
eserinin de okunmas nerilir: Nationalism, NewYork, New York University Press, 1 997.

59

kompartmanlara aynlnu kltrlerin varlklarn srdrdkleri

tarm toplumlarnn geleneksel itlerini sarst ve kertti. Bundan
byle, retici dnyann ileyebilmesi iin homojen kltrel kodlara
ihtiya vard. Yatay ve dikey yeni mesleki hareketlilik yksek klt
n kapal dairesini paralad ve bunu, genileyerek ilerleyen bir
kitle kltrne dnmeye zorlad. Eitimin ve okuryazarln
genellemesi, gelimi ve dinamik bir sanayi toplumuna geiin
zorunlu koullarn salad. Gellner'e gre, ulus denen politik feno
menin anahtar burada bulunmaktadr. Demek ki ulusal grubun
oluumu, karakterize bir sosyokltrel sretir. Bununla birlikte,
yerel ya da yabanc, herhangi bir devlet mekanizmasnn varl
gerekir ki, bu devletin varl ulusal bilincin geliimine, bir kltrn
oluumuna, ardndan rgtlenmesine izin verir ya da bunu kkrtr.
Gellner'in tezinin kimi k noktalar karsnda mesafe alm
olanlarn says oktur. 2 2 Milliyetilik, kendi bayran sallamak
ve sembollerini harekete geirmek iin daima sanayileme sre
cinin sonunu mu "bekledi"? Karmak ve gelimi bir iblm
nn ortaya kndan nce, kapitalizmin ilk evrelerinde hibir
ulusal duygu, yani ulus egemenliine zlem hi mi bulunmaz? Bu
eletirilerin bir blm ikna edicidir, fakat yine de nemli teorik
kazanmn Gellner sayesinde olduunu kabul etmek gerekir: leri
evredeki ulusun somutlamas, ancak geleneksel tarmsal zel
liklerini yitirmi bir toplum erevesinde var olabilen birleik bir
kltre baldr ve bu kltrn oluumundan ayrlamaz.
Anderson ile Gellner'in teorik zmlemelerinin nda ve
onlarn peinden gitmi aratrmaclarn kimi alma hipotezleri
temelinde, genel olarak "ulus" gemite var olmu dier toplum
sal birimlerden birok zgl niteliiyle ayrt edilebilir. eriinin
kayganlna ve tarihsel dzlemde eitli ehrelere sahip olmas
na ramen bu byledir:
1. Ulusu oluturan insan grubu ierisinde hegemonik bir kitle
kltr olumutur; ulusun btn mensuplar iin ortak olma iddi
asndaki bu kltre global bir eitim sayesinde tm ulus eriebilir.
2. Ulus iinde, kendilerini ulusun mensubu olarak kabul eden
ve byle grenler arasnda eit yurttalk anlay oluur. Bu sivil
organizma kendini egemen olarak kabul eder ya da eer henz
elde etmediyse kendi politik bamszln talep eder.
3. Fiili egemenliin ya da bamszlk arzulayanlarn temsilcile22. rnein bkz. bu tezden yana derlemede John A. Hall'n eletirileri: John A. Hali

(edit.), The State of the Nation. Ernest Ge//ner and The Theory of Nationalism, Cambridge,
Cambridge University Press, 1 998.

60

ri ile en sradan yurtta arasnda birletirici bir kltrel ve dilsel

sreklilik olmaldr ya da en azndan bu srekliliin oluaca
herhangi bir global temsil olmaldr.
4. Gemiteki hkmdar tebaasnn tersine, ulusla zdeleen
yurttalar, ulusun egemenlii altnda yaamak iin ulusa mensup
olmalar gerektiinin bilincindeymi gibi davranmaldrlar ya da
ulusun bir b lmn oluturmaya zlem duymaldrlar.
5. Ulusun, mensuplarnn hep birlikte sahip olduunu hisset
tikleri ve sahip olmaya karar verdikleri ortak bir topra, lkesi
vardr. Bu topraa ynelik her saldr, mensuplar tarafndan ken
di zel kiisel mlklerinin inenmesiyle ayn iddette hissedilir.
6. Bu ulusal toprak zerindeki ekonomik faaliyetler btn,
b amsz egemenliin elde edilmesinden sonra, en azndan XX.
yzyl sonuna dek, dier pazar ekonomileriyle ilikilerde baskn
kar.
Elbette bu terimin Weberci anlamnda ideal bir temsildir.
Aa yukar btn uluslarda ya da bu uluslarn yaknlarnda
aznlk dilsel-kltrel topluluklarn varln yukarda belirtmi
tik Bunlarn egemen meta-kltre entegrasyonlar dier grup
larnkinden daha yava olur. Yurtta eitlii ilkesi onlara yete
rince hzl bir ekilde alanmadnda, srtmelere ve kopma
lara srekli neden olur. Ender ve istisnai birka vakada, rne
in svire, Belika ya da Kanada'da ulusal devlet, aralarnda
b a kurmak iin artk ok ge kalnm olan ve ayr ayr ekil
lenmi bulunan iki ya da egemen dili resmi olarak korumu
tur. 23 Bununla birlikte, btn bu sisteme paralel olarak ve
ekillenmekte olan modelin aksine, retici ve mali baz zgl
sektrler, daha batan itibaren ulusal pazar ekonomisinin ege
men mantndan kaarak, dorudan doruya kresel arz ve
talebe balanmlardr.
Kimliin ve benlik bilinci kavramlarnn vaktiyle olduu gibi
yalnzca kstl bir sekin kesimi deil, retici kitleler btnn
ilgilendirdii, homojen dilsel-kltrel eilimli toplumlarn oluu
muna uygun koullar yaratann yalnzca emein farkl bll
d, zgl toplumsal hareketlilie ve yeni iletiim teknolojileri
ne sahip tarm-sonras dnya olmas zerinde yeniden durmak
::u. Ademimerkeziyetilik ilkesiyle ve politikaya st dzeyde yurtta katlmyla birlikte,
baka kltrel elerle de kaynatrlr. svire modeli konusunda bkz. Hans Kohn'un
eski eseri Nationalism and Liberty. The Swiss E.xample, Londra, Ailen and Unwin, 1 956.
Ayrca Oliver Zimmer'in daha yakn tarihli eseri A Contested Nation. History, Memory and
Nationalism in Switzerland, 1 76 1 - 1 8 9 1 , Cambridge, Cambridge U niversity Press, 2003.

61

gerekebilir. Kendine zg dilsel-kltrel katman ve blmleriyle

insan gruplar, -feodal toplumsal doku dahil- dinsel tabiiyet
gruplarna sahip byk imparatorluklar daima var olmu olsa da,
bundan byle herkes, stler ve astlar, zenginler ve yoksullar,
alimler ve daha az eitimliler, herkes bir ulusa mensup olduu
hissiyle davranr; daha da nemlisi herkes bu yapya eit derece
de mensup olduuna emindir.
Esasen ticaret ve ardndan da snai kapitalizmi ann karak
teristik toplumsal hareketliliinin meyvesi olan yasa karsnda
sivil ve politik eitlik bilinci, kiileri kabul eden bir kimlik sna
nn yaratlmasna katkda bulundu. Bu kimliin emsiyesi altna
snmayanlar ya da buraya davet edilmeyenler ulusal gvdenin
yesi olarak grlmezler, yani bu eitliki paradigmann ayrlmaz
paras olarak kabul edilmezler. Keza, "halk" kendi kendine ege
men bir ulus olarak gren politik zlemin temelinde de bu eitlik
i paradigma yatmaktadr. Bu demokratik grnm, yani "halkn
ynetimi", btnyle moderndir ve uluslar eski toplumsal konfi
grasyonlardan (kabileler, hanedanla dayal krallklarn yneti
mindeki kyl toplumlar, i hiyerariye sahip dini cemaatler ve
hatta modern-ncesi "halklar" dan) kkten ayrr.
Bu topyekun yurtta eitlii, kitlelerin btnnn kendi kendi
nin hakimi olma duygusu, modernleme sreci ncesindeki hi
bir insan grubunda grlmez. nsanlar artk kendilerini egemen
varlklar olarak kabul etmeye balamlardr ve politik temsil
araclyla kendi kendilerini ynetebileceklerini dnmelerini
salayan bilin ya da yanlsama da buradan kaynaklanr. Modern
dnemin btn ulusal ifadelerinin gbeinde yer alan psikolojik
ekirdek budur. Birinci Dnya Sava'nn sonundan itibaren ulus
lararas ilikilerin ynlendirici k noktas olarak kabul edilen
kendi kaderini tayin hakk prensibi, geni lde bu demokratik
leme srecinin evrensel tercmesidir ve modern politikada yeni
kitlelerin arlna iaret eder.
Ulusun douu, elbette, gerek bir tarihsel sretir, fakat
tamamen kendiliinden bir grng deildir. Soyut gruba sada
kat duygusunu glendirmek iin, ulus, tpk kendisinden nceki
dini cemaat gibi, ritellere, bayramlara, seremoni ve mitlere ihti
ya duyar. Tek bir kat yapyla snrlanmak ve bu ekilde kayna
mak iin, kamusal ve srekli kltrel faaliyetler ile birletirici bir
kolektif bellek icad gerekiyordu. norm ve pratiklerin yeni
btn de bir meta-bilincin, birletirici bir ideolojinin oluumu
iin artt ki ulusal doktrinin salad ey ite budur.

62

deolojiden kimlie
Yllar boyunca aratrmaclar, zellikle de tarihiler uluslar ata
yadigar bir grng olarak grdler. Onlar okuduumuzda, kimi
zaman gerek tarihin ulusal gruplarn beliriiyle balad duygu
suna kaplrz. Bu dnrler srekli olarak imdiki zamanla ge
mi zaman kartrrlar, kendi ada, homojen ve demokratik
kltrel dnyalarn artk kesinlikle esamesi bile okunmayan
evrenlere yaptrrlar. Geleneksel toplumlarn politik ve entelek
tel g odaklarndan kaynan alan ve gnmzn standartla
m dillerine yeniden tercme ettikleri, kendi ulusal anlaylarna
uyarladklar tarihsel belgelere dayanrlar. Onlarn gznde ulus
lar daima mevcut olduundan, ulus doktrininin formle edilmi
ideoloji olarak ykselii yeni bir fenomendi yalnzca.
Emest Gellner'in patlatt teorik bomba bu aratrmaclarn
ounu sarst ve rktt. Gellner, kendi zellii olan keskin radi
kalizmle, "Uluslar yaratan ulusuluktur, yoksa tersi dei1" 2 4 diye
belirtti. Bylece herkesi, hatta arzu etmeyenleri bile, sorunla
yeniden kar karya gelmek zorunda brakt. Ekonomik, idari ve
teknolojik modernleme, ulusu ve ihtiya duyduu altyapy
zorunlu kld. Fakat bu sre, dili, eitimi, bellei ve ulusun snr
izgilerini tanmlayp sabitleyen dier kltrel eleri belirleyen
ve programlayan (ya da gelecekte bunu yapabilecek, fakat verili
bir devlet erevesinde henz yeterli bir hegemonya karakterine
sahip olmayan) ideolojik pratiklerle birlikte yrd. Btn bu
ideolojik pratikleri birletiren manta gre, "politik birlik ile ulu
sal birlik birbirine uygun olmaldr. " 2 s
Gellner'in ardndan Eric Hobsbawm politik arklarn ya da dev
let kunua zlemi iindeki politik hareketlerin, mevcut kltrel,
dilsel ve dini malzemelerin kannrnndan yola karak ulusal birim
lerin yaratlp olutuu koullan ve aralar yakndan inceledi.
Yine de Hobsbavvm Gellner'in cretkar teorilerini bir uyaryla
yumuatt. Ona gre ulus, "ikili bir fenomendir, esasen yukardan
ina edilmitir, fakat ayn zamanda aadan da analiz edilmezse,
yani sradan insanlarn [ . . . ] hipotezleri, umutlar, ihtiyalar, zlem
leri ve karlar dikkate alnarak analiz edilmezse anlalamaz." 2 6
"Sradan insanlar"n tarih iinde neler dndklerini bilmek
24. Gellner, Uluslar ve Ulusuluk, a.g.e.
25. a.g.e.
26. Eric J. Hobsbawm, Milletler ve Milliyetilik. l 780'den Gnmze Program, Mit, Gereklik,
stanbul, Ayrnt Yaynlar, 2003.

63

bizim iin genellikle gtr elbette, nk onlar artlarnda -tarih

ilerin gemii aa karmasna "sadk bir ekilde" hizmet
eden- yazl iz, tanklk neredeyse hi brakmamlardr. Fakat
yeni ulus-devletlerin yurttalarnn orduya katlma ve topyekfin
savaa dnen atmalarda dvme yetenei, uluslararas
spor msabakalarnda kalabalklar sarho eden coku, resmi
seremoni ve bayramlar srasndaki tutkulu davranlar, hatta
btn XX. yzyl boyunca en belirleyici olmu seimlerde ifade
bulduu haliyle politik tercihleri; btn bunlar byleyici pop
ler ogu olarak ulus fikrinin baarsnn geni ldeki kantn
oluturmaktadr.
Hakl olarak bu byledir, nk yurttalar biimsel dzlemde
olduu kadar psikolojik dzlemde de modern devletin yasal sahi
bi yapan, yalnzca ulusal-demokratik yeni devletlerin erevesi
dir. Gemiin krallklar krallara, prenslere ve soylulara aittir,
yoksa retici dzlemde onlar destekleyen toplum yelerine
deil. Modern dnemin politik-demokratik yaplar kitleler tara
fndan kolektif mlkiyet olarak kabul edilmitir ve bu hayali
sahiplik ayn zamanda yeni devletin ulusal topra zerinde ml
kiyet hakkn da ierir.
Modern-ncesi dnyada elbette yaygn olmayan basl harita
lar sayesinde bu kitleler artk devletin gerek boyutlarnn farkn
dadrlar, yani kendi ortak ve "ezeli-ebedi" sahipliklerinin hudutla
rn bilirler. zellikle onlarn cokulu vatanseverlikleri ve yalnz
ca btn olarak soyut vatan iin deil, ayn zamanda en ufak
toprak paras iin bile ldrmeye ve lmeye artc hazrlklar
da buradan kaynaklanr.
Ulus fikri elbette ki btn toplumsal snflarda ayn ekilde
gelimemitir ve eski kolektif kimlikleri btnyle ortadan kal
drmay asla tamamen baaramamtr, fakat hi kukusuz ki
modern denen ada hegemoniklemitir.
Ulus kimliinin ve temsilinin biimlerinin ulusal ideoloji tara
fndan yaratld, icat edildii ya da oluturulduu hipotezi,
bunun tesadfi bir yarat olduu ya da kt niyetli politikac ve
dnrlerin zihninin rn olduu anlamna elbette gelmemek
tedir. Bizler, bu alanda, bir tr karanlk kumpas evreni iinde ya
da politik maniplasyonlarla hareket ediyor deiliz. Ynetici
sekinler kitlelerin ulusal kimliinin oluumunu elbette tevik
etmilerdir; esasen de onlarn sadakatinin ve itaatinin kalcl
n salamak amacyla bunu yapmlardr, fakat ulusal bilin yine
de modernitenin bu temel g ilikisinin dnda kalan, entelek-

64

tel ve duyumsal dzende bir grng olarak kalr. Bu bilin,

yaklak yzyl boyunca gelimekte olan kapitalist Bat dn
yasnda gn na km eitli tarihsel srelerin kesimesi
nin rndr. Hem bilin, hem de ideoloji ve kimliktir; btn
insan gruplarn kucaklayarak bir ihtiyalar ve beklentiler kme
sine karlk verir. Kimlik eer bireyin dnyay dzene koyduu
ve kendini zne olarak oluturmasna imkan tanyan prizma ise,
ulusal kimlik de devletin eitli bir nfusu yaplandrmasna hiz
met eden ve kendini zgl tarihsel zne olarak alglamaya yar
dm eden prizmadr.
Modernlemenin ilk evrelerinden itibaren tarmsal ballk ili
kilerinin ykm, bunlar niteleyen geleneksel topluluk balarnn
k ve bu topluluklarn kimlik erevelerini snrlandran
inanlarn gerilemesinin yaratt eksiklik ve psikolojik bolukla
r ulusal duygu hzl ve byyen bir dalga halinde doldurmaya
girimitir. Mesleki hareketliliin ve ehirlemenin geliimi nede
niyle kylerdeki kk insani birimlerin ya da kk yerleimle
rin tand dayanma ve kimlik biimlerinin paralanmas, baba
ocandan ayrl ve bilinen nesne ve yerlerin terk edilmesi bili
sel paralanmalara yol amtr. Yeni ve dinamik iletiim aralar
sayesinde mmkn olmu kesin bir mdahaleyle bunu tek iyile
tirebilecek olan ey, ulusal politika gibi tmletirici bir kimlik
politikasdr.
Din aacnn doruunda, ulusal bir ideolojinin hala tam alma
m tomurcuklarnn ilk kez ngiltere'de XVII. yzyln priten
devriminin politik "ilkbahar"nda ieklendii grlecektir (belki
de dllenme bile gelecekteki Anglikan Kilisesi'nin Roma Papal
'ndan ayrl srasnda vuku bulmutur).27 O zamandan bu
yana, bu tomurcuklarn aldna ve modernlemenin ritmine
uygun olarak douya ve batya doru yava yava dallandklarna
tank olduk. Parlak ieklenmeleri XVIII. yzyl sonundaki dev
rimler anda hala ok belirgindir. Kuzey Arnerika'nn bamsz
l iin savaanlar ya da Fransz devrimcileri, olgunlama yolun
daki yeni zamanlara damgasn vurmu sava l olan "halk
egemenlii" fikrine sk skya bal bir ulusal bilinle harekete
gemilerdi.
Kudretli ngiltere'ye kar isyan etmi cesur kolonlarn nl
"No taxation without representation" (Temsil Hakk Yoksa Vergi
de Yok!) slogannda ulusal bilin ve demokrasi, ileri atlan iki
27. Krishan Kumar, The Making o( English National ldentity, Cambridge, Cambridge Uni
versity Press, 2003; Byk Britanya'daki ulusuluun daha ge gelimesine ayrlm eser.

65

yzl Janus gibi ftrist bir yaratn birbirinden ayrlmaz iki

yan olarak mevcuttur.
Rahip Sieyes l 789'da nl "nc Snf' Nedir? (mge Kita
bevi, 2005) adl denemesini yazdnda ulusal-demokratik ideolo
ji satr aralarndan kendini gsteriyordu. yl sonra bu ideoloji
cokulu Fransa ehirlerinde aka taman sancak oluyordu.
Seremonileri, bayramlar ve marlaryla ulusal devletin ritelleri,
Jakoben devrimcilerin ve miraslarnn gznde doal ve aikar
tezahrler olarak belirmeye balyordu.
Napolyon'un fetih savalar dneminde geleneksel krallk
yaplarnn tartma konusu edilmesi, politik modernitenin temel
ideolojik "virs" olarak kabul edilebilecek olan eyin geliimini
hzlandrd. Bu "ulusal-demokratik" tohum, her bir Fransz askeri
mareal olabileceine ikna olduktan sonra kalplerinde yer etmi
ti. N apolyon'un fetihlerine kar koymaya balayan evreler ve
geleneksel krallklara kar isyana aran demokratik hareketler
bile hzla ulusun yanda oldular. Giderek byyen bu olgunun
tarihsel mant akt. nk "halk iktidar" ancak ulusal devlet
erevesi iinde uygulanabilirdi.
Hanedanla dayal eski imparatorluklar zayfladka, Prusya
ve Avusturya-Macaristan monarileri ile ardndan Rus arl da,
ll dozda olmakla birlikte, kendi sonlu varlklarm mmkn
olduunca uzatmaya abalamak iin ulusal canlanmaya uyum
salamak zorunda kaldlar. XIX. yzyl boyunca ulus fikri Avru
pa'rnn aa yukar btn kelerine kendini dayatt. Bununla
birlikte tam olgunlua ancak yzyln sonunda genel oy ve zorun
lu eitim zerine yasann benimsenmesiyle eriildi. Kitle demok
rasisinin gerekletii bu ilk iki rnek ayn zamanda ulus inas
nn da tamamland rneklerdir.
XX. yzylda ulus fikri yeni bir dirimsel zsuyla doldu. Deniza
r smrgeci yaylmann baskc giriimleri ok sayda yeni ulu
sun oluumuna yol at. Endonezya' dan Cezayir' e ve Vietnam' dan
Gney Afrika'ya dek ulusal kimlik kresel bir ortak varlk halini
ald.28
Kendilerini tanml bir ulusun paras olarak kabul etmeyenler
ve kendileri zerinde eksiksiz egemenlie sahip olma arzusunda
olmayanlar gnmzde az saydadr. Ulusal kimliin gcn
byk geleneksel dinlerin gcyle daha 1920'li yllarda karla28. Ulusal sorunun Avrupa alan dnda geliimi konusunda Hint kkenli aratrmac
Part.ha Chatterjee'nin iki denemesini okumak nerilir: Milliyeti Dnce ve Smrge
Dnyas, stanbul, letiim Yaynlar, 1 996; Ulus ve Paralar, stanbul, letiim Yaynlar, 2002.

66
tran kii, belki de ulusal kimliin ilk akademik uzman olan Ame
rikal Carlton Hayes'tir.29 nanl biri olan Hayes, uluslarn varl
nn eski zamanlara uzandn dnyordu, fakat modern ulus
fikrinin yaratc ve yapc yanna vurgu yapt ve aynca akn bir
tek Tanr'ya inan ile ulusun yceliine gl inan arasnda
eksiksiz bir karlatrma yrtt. Hayes, esasen dnce tarihi
uzman olsa da, ulusal ideolojinin, sosyoekonomik tarihsel bir
srecin ifadesi olan basit bir ilave politik felsefeden fazlasn
.
oluturduunu, nk kendi iinde byk bir ykc potansiyel
tadn ileri sryordu. Son Byk Sava'n "ulus iin" lm
milyonlar, ilk kitabn yazarken hala hatrndayd.
Hayes' e gre XVIII . yzyl Avrupas'nda Hristiyanln gerileme
si, insanlarn kendi dlarndaki ve zerlerindeki glere atalardan
kalma ve inat inancnn btnyle yok olmas demek deildi.
Modernleme dinin eski nesnelerini dntrnekten baka bir ey
yapmamt. Doa, bilim, hmanizma, ilerleme rasyonel kategori
lerdir, fakat bunlar ayn zamanda insann tabi kald insanst
gcn elerini de ierir. XVlII. yzyl sonunun entelektel ve dini
evriminin doruk noktas ulusal ideolojinin ortaya k oldu. Hris
tiyan uygarln kalbinde doan bu ideoloji daha batan itibaren

Hristiyanl kabul eden kimi iaretleri iinde tayordu. Tpk

Ortaa Avrupas'ndaki kilise gibi, ulusal devlet de modern
dnemde inanc keyfince ynetmektedir. Kendini ezeli-ebedi bir
misyonu yerine getiriyor olarak kabul etmektedir, kendisine tapl
masn istemektedir, dinsel evlilik ve vaftizin yerini ustalkl bir
sivil kayt sistemi almtr, hatta ulusal kimlikleri bakmndan ku
ku verici olanlar hain ve sapkn grmeye kadar varr.
Hayes gibi, ulus fikrini dinin modern bir biimi olarak grenle
rin says oktur. rnein Benedict Anderson burada lmn
kesin niteliiyle zgn ve yeni bir tarzda kar karya gelmeye
alan bir tr inan grr. 3 0 Kimileri ulus fikrini, bozguncu ve
ykc modernleme anda insan yaamna bir anlam telkin
etmeyi baaran bir tr teozofi olarak kabul etmilerdir. Onlara
gre, yeni laik inancn temel rol srekli deiim halindeki bir
gereklie anlam vermekti. Baka aratrmaclar ise, ulus ideolo
j isini, zellikle riteller ynn, toplumsal bir dzen ve bir stat
hiyerarisi halinde sabitlemeye ve istikrarl klmaya ynelik
modern bir din olarak analiz etmilerdir. Bununla birlikte, ulus

19. Carlton J.H. Hayes, "Nationalism as a religion", Essays on Nationa/ism ( 1 926), New
York, Russell , 1 966, s. 93- 1 25; Milliyetilik: Bir Din, stanbul, z Yaynclk, 1 995.
30. Anderson, Hayali Cemaatler, a.g.e.

67
doktrininin tinsel karakteri zerine bu hipotezlerden herhangi
birini kabul etsek bile, henz cevap bulamam ikili soru elbette
ortada durmaktadr: Ulus doktrini, ruhun gerek metafizii diye
bileceimiz eyi getirir mi gerekten? Tarihsel dzlemde, tektan
rc dinler kadar uzun sre varln koruyabilir mi?
Geleneksel dinler ile ulus fikri arasnda temel farkllklar var
dr. rnein Tanr'ya inancn nemli blmn oluturan evren
sel ve misyoner boyutun, srekli snrlanma eilimi iinde olan
ulus doktrininin ana hatlarna uyum salamad aka ileri
srlebilir. Ulusun kendini her zaman iin bir tapnma nesnesi
olarak grmesi -yoksa ulusu geride brakan akn bir yap olarak
deil-, kitlelerin devlete katlm tarzn ok anlaml bir ekilde
etkiler ki, bu geleneksel dnyada ancak arzi olarak rastlanan bir
durumdur. Bununla birlikte, ulus ideolojisinin, toplumsal snflar
amay baarma gcyle ve ortak bir aidiyet duygusu iinde bir
araya getirme yeteneiyle, geleneksel dinlere en fazla benzeyen
ideoloji olduuna itiraz etmek gtr. Hem kiisel kimlii hem de
grup kimliini tm dier dnya grlerinden ya da normatif sis
temlerden ok, bu ulus ideolojisi oluturur ve ekillendirir; keza,
yksek soyutlama dzeyine ramen, kiisel kimlik ile grup kimli
inin kusursuzca akmasn salayan da odur. Ne snf kimlii,
ne topluluk akrabal, ne geleneksel dinsel kimlik uzun vadede
buna kar koyacak gce sahiptir. Bu kimlikler elbette ortadan
kalkm deildir, ancak yeni egemen kimliin yaratt balarn
sk sistemine entegre olarak var olmaya devam edebilmilerdir.
Kendi varlklarn ancak yeni ulus fikrinin varlyla pazarlk
konusu ederek yeermeyi ve gelimeyi baarm olan baka ide
olojiler ve eitli politik hareketler iin de durum ayndr. Yukar
da belirttiimiz gibi, btn biimleriyle sosyalizmin, keza n
c Dnya'da grld haliyle ya da kinci Dnya Sava'nn
fethedilen Avrupa'smda ve hatta Sovyetler Birlii'nde bile kom
nizmin durumu buydu. unu da unutmayalm ki, sermaye ile
emek arasndaki atmaya sert ve baskc zmler getirmeden
nce, faizm ve nasyonal sosyalizm de ncelikle radikal ve saldr
gan ulus doktrinlerinin zel varyantlarydlar. Liberal ulus-devlet
lerin modern smrgecilii ve emperyalizmi, metropolde hemen
hemen her zaman popler milliyeti hareketlerden destek bul
mutur ve devletin ulus ideolojisi bu hareketlerin yaygnlamas
nn her evresini finanse edebilmek iin duygusal ve politik do
rulayc olarak onlara hizmet etmitir.
Demek ki, ulus film global bir anlaytr, modernlemenin sos-

68
yokltrel srecinin eseridir ve yeni dnyann labirentlerine d
m bireylerden oluan byk kmelerin psikolojik ve politik ihti
yalarna temel cevap olarak modernleme tarafndan kullanlm
tr. Gellner'in kesin olarak ileri srd gibi, uluslar gerek anlam
da icat eden belki de ulus ideolojisi deildir, fakat bu ideoloji de
uluslar tarafndan ya da uluslardan nce gelen halklar tarafndan
yaratlm deildir. Modem ada uluslarn oluumu ulus dnce
sinin somutlamasna paraleldir. Ulus dncesi olmadan ve bu
dncenin politik ve entelektel aygtlar olmadan uluslar olua
mazd, ulus-devletler de elbette somutlaamazd. Ulusun tanmnn
ve kltrnn ana hatlarnn her evresi, bilinli ve ynelimsel bir
gereklemenin meyvesi olarak ancak bu yordam mmkn klm
mekanizmalarn yaratlmasyla somutlaabilmitir. Bu demektir ki,
ulusal faaliyet bilinli olarak gereklemi olsa bile, ulusal kabul
eylem iinde olumutur. Gerekten de, temsilin, icadn ve kendi
kendini yaratmann ezamanl gerek sreci ilemitir. 3 1
Temsil ve yarat tarzlar ve dolaysyla insana zg bu yeni birim
lerin hudutlar yere gre deimitir. Tm dier ideolojik ve politik
olgular gibi bunlar da kendi zgl tarihleriyle sk ilikidedir.

Etnik mitten yurtta imgelemine

ek-Alman kkenli Siyonist Hans Kohn, Yahudi ulusal ideoloji
sinden bkarak 1920'li yllarn sonunda manda Filistin'i terk edip
Amerika Birleik Devletleri'ne gitmi ve orada Carlton Hayes'in
yannda ulusal sorun zerine ilk akademik almann nclerin
den olmutur. Dou Avrupa yaamm biliyor olmas ve Birinci Dn
ya Sava'na katlmas, Siyonist kolonizasyon3 2 giriimi deneyimi,
hayal krkl ve New York'a g, onun almalarm, meslekta
Hayes't-e pek rastlanmayan, kymetli bir karlatrma boyutuyla
zenginletirmitir. 3 3 Halklarn ve uluslarn hep var olduklar ek-

3 1 . ngiliz tarihi E. P. Thompson'un parlak bir ekilde kantlad gibi uluslarn oluum
tarzlar modern ii snfnn ortaya kndan (bu iki yapyla -ulus ve snf- ilgili zc
yaklamn yapskmndeki ynlendirici ilkeler ok sayda ortak noktaya sahip olsa
bile) farkldr. Bkz. E.P. Thompson, ngiliz i Snfnn Oluumu, stanbul, Birikim Yaynlar,
2006.
32. Smrgecilik anlamna da gelen bu kelime ve trevleri (rnein kolon) ayn zaman
da bir blgeye yerlemeyi, ilk yerleenleri, "nc iftileri" de ifade ettiinden ve bu
yerleme ou zaman bakalarn yerinden etme anlam da tadndan, bu ikili anlama
vurgu yapmas iin "kolonizasyon" kelimesini kullanmay tercih ettim (.n.).
3 3 . Etkileyici yaam ve dncesinin geliimi hakknda bkz. Ken Wolf'un makalesi,
"Hans Kohn's Liberal Nationalism:The Historian as Prop het",Journa/ of History of /deas,
37, 4, 1 976, s. 65 1 -672.

69
lindeki zc anlay onu d a esir almt v e yalnzca ulusal bilincin
yeni bir olgu olduunu, modernleme erevesi iinde bunu
yorumlamak gerektiini dnyordu. Dolaysyla onda sosyopoli
tik bir boyut dahil etmekte tereddtl bir teebbs grlse de,
onun eseri, byk blmyle, "dnce tarihi"ne balanmaldr.
Ulus fikrinin analizine baat katks, bu fikrin eitli ifadelerinin
haritasn karmak iin gsterdii yeniliki abada yatmaktadr.
Kohn 1920'li yllarda ulus ideolojisi sorunuyla ilgilenmeye ba
lam olsa da, ancak 1944 ylnda,

The Idea of Nationalism

adl

geni kapsaml eserinin yaymlanmasyla birlikte nl "dikotomi"

teorisini oluturunca, kendisine yanda kadar kart da buldu. 3 4
Birinci Dnya Sava onu ulus ideolojisini aratrma yoluna sok
mu, ikincisi de onun ideolojik-politik duyarllnn niteliini
belirlemi ve aslnda teorik katksnn erevesini izmitir.
Kohn'a gre ulus fikri iki ana akma ayrlabilir. lki Batl bir ei
lim olup, temelde iradi bir yaklamdr ve Atlantik Okyanusu
etrafnda gelimitir, en doudaki temsilcisi svire'dir. Bunun
karsnda, Ren blgesinden yola karak domu olan ve Alman
ya, Polonya, Ukrayna ve Rusya'y birletirerek douya doru
yaylm organik bir ulus kimlii grlr.
Batl ulus ideolojisi, elbette rlanda rnei hari, d mdahale
olmakszn, yerli sosyopolitik gler temelinde somutlam
zgn bir olgudur. Genellikle zaten gl olan ve modernleme
srecine giren mevcut devletlerde ya da bu devletlerin yaratl
nda ortaya kmtr. deolojik dzlemde, Rnesans geleneine
ve Aydnlanma a'na sk skya baldr; prensipleri hukuksal
olduu kadar politik anlamda da bireycilik ve liberalizme dayal
dr. Bu ulus bilincini tayan hegemonik tabaka, politik gc libe
ral demokrasinin oluumunun temelinde yatan sivil kurumlar
yaratan gl ve laik bir bm:juvaziye dayanyordu. Bu burjuvazi
kendi istikrarndan emindi ve onun izdii erevede somutlaan
ulusal politika genellikle alma ve entegrasyona eilim gsterdi.
Amerika, Britanya, Fransa, Hollanda ya da svire yurtta olma
sreci yalnzca kkene ve douma deil, ayn zamanda gnll
katlma da dayanmaktadr. Farkl ulusal anlaylar arasndaki
btn ayrmlara ramen, bu lkelerden birinin yurttaln kabul
eden herkes hukuksal ve ideolojik dzlemlerde ulusun tm hak
lara sahip bir yesi olarak kabul edilir ve burada devlet btn

34. Hans Kohn, The idea of Nationalism ( 1 944), NewYork, Collier Books, 1 967. lk dene
meleri arasnda, nc eserini belirtmek uygun olur: A History of Nationa/ism in The East,
l\Jew York, Harcourt, 1 929.

70
yurttalarn ortak mlk olarak dnlr.
Kohn'a gre, Dou Avrupa'da gelien ulus bilinci ise (bu a
dan ekoslovakya belli llerde bir istisna oluturur), esasen
dsal bir enin tarihsel dzlemdeki katalizrl sayesinde
ortaya kmtr. Napolyon fetihleriyle birlikte atlm gstermi
ve ncelikle Aydnlanma fikirlerine kar bir muhalefet ve hn
hareketi biimini almtr. Burada ulus fikri, aslnda dorudan
ba olmad modern bir devlet mekanizmasnn somutlamasn
dan nce geldi. Bu toplumlarn orta snflar yeterince gelime
miti ve yerletirdikleri sivil kurumlar kralla ve aristokratik
yetkililere balyd. Benimsemi olduklar ulusal kimlik kuku
luydu ve gvenilir deildi. Dolaysyla, kan ve kken gibi eski
balara dayanmaya alan ulus fikri, tekelci ve organik bir yap
olarak kat bir ulus tanmn temel ald.
Mstakbel Almanya topraklarnda, ilerde Polonya olacak blge
de ya da hala arlarn sultas altnda bulunan bir Rusya'da

XIX.

yzyldan itibaren gelien ulusal felsefeler gerici ve rasyonel bir iz

tadlar. Bu blgelerde geliecek mstakbel politik eilimleri etki
lediler; Alman ulus duygusu kan ve toprak gizemciliinin damgas
n tayordu; tpk Dou Avrupa'nn Slav lkelerindeki ulusal kay
namann tutucu romantizmin izini tamas gibi. Oluum halinde
ki bu uluslara artk kimse katlamyordu, nk bunlar kendileri
nin ayr bir etnobiyolojik ya da etnodinsel zden geldiklerine ina
nyorlard. Ulusun hudutlar deimezdi ve "kavmin" hudutlarn
kapsyordu; gnll bir postulatla bu hudutlarn iine szlamazd.
Bu kimlik politikasnn karakteristik tarihsel rn buydu.
Burada ana hatlaryla sunulan, ierdii nanslara girilmeyen
Kohn'un dikotomik teorisi hi kukusuz ki temelde normatifti ve
esasen Nazizm'in ykseliine tepki olarak gelimiti. Daha nce
zater saysz ulusal kltr ve hareketten gemi olan bu gmen,
snabildii son yer olan Amerika Birleik Devletleri'nin st
kimliinde, Bat kltrn istila eden en yksek evrensel eilim
lerin ifadesini gryordu. Buna karlk Almanya ve Dou Avru
pa, onun gznde, etnik yapya dayal ve organik btn antik
kolektif temsillerin mit ve efsanelerini seferber etmiti. 3 5
Amerikan yurttalk anlaynn ve Anglosakson ulusal ideoloji
nin btnnn Kohn tarafndan idealletirilmesi gnmzde elbet-

3.5. Ayrca bkz. Hans Kohn, Nationalism, its Meaning and History, Princeton, Yan Nost
rand, 1 955, s. 9-90; The Min of Germany. The Education of a Nation, Londra, Macmillan,
1 965; Readings in American Nationalism (D. Walden'le birlikte), New York, Yan N ostrand,
1 970, s. 1 1 o.
-

71

te eletirel snava direnemez. Onun teorisinin gz ard edilemeye

cek miktarda muhalifle karlam olmas artc deildir. Bunun
la birlikte, onun eserine ynelik eletiride iki akm ana hatlaryla
ayrt edebiliriz: Birincisi, Kohn'un yapt ayrmn an ematik
olmasna ve tarihsel tanmlarndaki ampirik zayflklara gnderme
yapmakta, yine de analizinin ynlendirici izgilerini inkar etme
mektedir. kincisi, politik-yurttalk eklindeki ulus ideolojisi ile
etnik-organik ulus ideolojisi arasndaki temel ayrm btnyle red
dederken, bu sonuncunun gizli bir savunusu grlmektedir. 3 6
Kohn'un uygar, iradeci ve btnletirici uluslar olarak kategori
letirdii Amerika Birleik Devletleri, Byk Britanya, Fransa ya
da Hollanda gibi Bat toplumlarnn geliiminde, bir hareket ile
eitli eilimler arasnda gerilimler saptanabilir. Protestan Anglo
sakson kimlii btn XIX. yzyl boyunca Amerikan ulusal kimlii
nin egemen ve ayrt edici esini oluturdu. Bu kimlik yalnzca
Yerlileri, Asyal gmenleri ve Afrikal siyah kleleri dlamakla
kalmyor, Dou Avrupa kkenli kiiler karsnda da ou zaman
belirgin bir kimlik kaygs ve nefret sergiliyordu. Kohn, 1940'l yl
larn banda nc kitabn yazdnda, Siyah yurttalar Amerika
Birleik Devletleri'nin gney eyaletlerinin hibirinde byk demok
ratik ulusun btnleyici bir paras olarak kabul edilmiyordu. 3 7
Britanyallar karma (Norman, skandinav vb) kkenlerinden
daima gurur duysalar da, liberal Britanya mparatorluu'nun
gcnn doruunda yer alan entelekteller ve politik yneticiler
ngiliz doumlu olmalarn stnlklerinin kayna grdler ve
smrgelerde yaayanlara kar tutumlar daima kibirli ve aa
layc oldu. ok sayda Britanyal Anglosakson kklerine sarld;
Galyallar ve "saf Kelt kkenli" rlandallar aa kabul edildiler
ve "seilmi Hristiyan halk"a gerekten mensup olmadklarna
inanld. Ulusal kimliin Bat'nn btnnde somutlat XIX.
yzyl boyunca, kendini Galya kabilelerinin dorudan devam
olarak tanmlayan, bylelikle Frank kabileler ile doudan gelen
istilaclar arasndaki ezeli kavgada Almanlara kin besleyen Fran
szlar hi eksik olmad.
36. Bu konuda Taras Kuzio'nun eletirisini incelemek nerilir:"The Myth of Civic State:
A Critical Survey of Hans Kohn's Framework for Understanding Nationalism", Ethnic
and Racia/ Studies, 25, 1 , 2002, s. 20-39.
37. Amerika Birleik Devletleri'nde ulus kavram hakknda bkz. Susan-Mary Grant,
"Making History: Myth and The Construction of Amerikan Nationalhood", G. Hosking
ve G. Schpflin (edit.), Myths and Nationhood, New York, Routledge, 1 997, s. 88- 1 06 ve
Gore Vidal, lnventing a Nation: Washington, Adams, Jefferson, New Haven, Yale University
Press, 2004.

72
Ayrca, Orta ve Dou Avrupa'da da ak ve btnletirici bir
kimlik politikasn etnik-biyolojik ya da etnik-dinsel ltler ze
rinde deil, kltrel ve politik ltler zerinde oluturmaya al
an dnr, akm ve hareket says az deildir. Heinrich von
Treitschke ile Wemer Sombart'n etnik-merkezci ulusal gelenei,
Kohn'un dikotomik modelinin ana ekseni olan Almanya'da mev
cut tek gelenek deildi. Yam sra, Friedrich Schiller'in ve Johann
Wolfgang von Goethe'nin kozmopolitizmi, Theodor Mommsen'in
ve Max Weber'in liberal ulus fikri ve sosyal-demokrasi gibi gl
kitle hareketleri bir aradayd. Btn bu dnr ve hareketler
Germenlii, hudutlar iinde yaayanlar ayrlmaz bir paras ola
rak gren konuksever bir kltr olarak kabul ediyorlard. arlk
Rusya'mn durumu da aynyd. Btnletirici politik tutum sergi
leyenler yalnzca sosyalizmin her tr deildi -ki bunlara gre
kendini Rus olarak tanmlayan herkes Rus kabul ediliyordu-,
hatta liberal akmlar ve geni entelektel tabakalar bile Yahudile
ri, Ukraynallar ve Beyaz Ruslar tek ve byk bir ulusun ayrl
maz paras olarak gryorlard.
Her eye ramen, Kohn'un ilk sezgisinde doru ve kesin bir
e vardr. Her "Batl" ulusun kkeninde ve aslnda her ulus ide
olojisinin geliimi iinde, kkensel halk-rk olarak putlatrlan,
egemen bir kltr ve dil grubu etrafnda younlaan etnik-mer
kezci mitler bulunduu dorudur. Bununla birlikte, Batl toplum
larda bu trden mitlerin, asla tamamen yok olmasalar bile, gle
rini yitirdii ve yerlerini yava yava bir fikirler ve duyarllklar
btnne brakt bir srecin -nemsiz farkllklarna ramen
tan oluruz. Bu btnn iindeki her yurtta ya da uyrua ge
mekte olan kii ulusun gvdesinin ayrlmaz bir paras olur. Belli
bir dnmde, hegemonik kltr kendini ulusun btn yelerinin
kltr olarak grr ve egemen kimlik herkesi kapsama eilimin
dedir. Bu btnletirici demokratikleme sreci srekli deildir
ve zellikle politik altst olu dnemlerinde, kriz ve istikrarszlk
srasnda gerileme dnemlerinin yan sra elikiler de grlebi
lir. Bununla birlikte, her liberal demokraside bir yurttalk d
olumutur; burada gelecee ynelme gemiin arlndan
daha anlam tar. Bu d hukuksal kurallarda ifade bulur, hatta
devletin eitim sisteminin iine de nfuz etmitir.
Byle bir olgu Anglosakson lkelerinde, Hollanda, Fransa ve
svire'de btn XIX. ve XX. yzyl boyunca grlr. Irklk
elbette yok olmamtr, keza nfusun baz kesimlerinin dierleri
zerindeki stnlk duygusu da srmtr. Fakat kimi zaman

73
tekini emen, kimi zaman tabi klan asimilasyon sreci burada
zorunlu ve hatta olumlu ve arzulanr kabul edilmitir. kiyzllk,
yolu zerinde iyilie rastlayan ktln demesi gereken bir tr
bedelse; ulusal yurttalk topluluu da, rknn ya da "dlayc"
etnik-merkezcinin hi durmadan zr dilemek zorunda kald
nispeten ak bir kltrdr.
Buna karlk, Almanya, Polonya, Litvanya ve Rusya' da sonuta
zafer kaz;ananlar, ulusal kimliin hudutlarn politik ve sivil imge
leme balama eilimi iindeki nemli akmlarn varlna ramen,
tek antik kkene dayal mitleri savunmaya devam etmi gruplar
dr. Tarih boyunca kat ve deimez bir etnik zn varsaymsal
varl ile tek bir kadim "halk"m soy hanedanl zerinde temelle
nen bu gemi anlaylar, aslnda ulusa katlmann ve hatta ulus
tan aynlmann her trl imkann dlyordu (bunun anlam, ulus
yandalarnn gznde, Amerika Birleik Devletleri'nde yaayan
Almanlarn ya da Polonyallarn, hatta onlarn soyundan gelenlerin
daima Alman ya da Polonya halknn paras olduklardr.)
rnein Fransz eitim isteminde bir tr tarihsel metafor olmu
Galya kabilelerinin tersine (gmen ocuklar bile okulda atalar
nn Galyallar olduunu reniyor ve retmenleri de bu yeni
"soy"dan gurur duyuyordu), 3 8 Tton valyeleri ya da antik Aryen
kabileleri, XIX. yzyln sonuna doru, adm adm modem Alman
larn byk blmnn "gerek" yaratcs oldular. Onlarn torun
lar olarak kabul edilmeyenler normal Alman olarak grlmediler.
Ayn fenomen Birinci Dnya Sava'nn ertesinde Polonya'nn
kuruluu srasnda da meydana geldi: Saf Katolik olarak domam
olanlar ve dolaysyla, talihsizlik sonucu, anne babas Yahudi, Orto
doks, Ukraynal ya da Rus olanlar, uyruklarna ramen, glk
iindeki soylu Polonya ulusuna mensup grlmediler. 3 9 Ayn ekil
de, Ortodoks Kilisesi'nde domam ve sahici Slav olmayan tebaa
da ok sayda Slavcnn gznde kutsal Rus halkna mensup deil
di ve byk Rusya'nn paras olarak da grlmyordu.
Bu yrelerdeki dilsel ya da dini aznlk gruplarnn kaderi, Rus
ya' da Yahudilere kar giriilen pogromlarn ya da Nazizm'in cani
ce giriiminin sonulan ksa bir an unutulmaya allsa bile,
sertlik bakmndan Bat' da yaananlarla asla kyas kabul etmezdi.

38. Fransa'nn "Galyallarn mirass" olmadna dair bilinlenme hakknda bkz. Fran
sa'da pedagojik-ulusal tarihin ncs Ernest Lavisse'in tankl, akt. Claude N icolet, La
Fabrique d'une nation. La France entre Rome et /es Germains, Paris, Perrin, 2003, s. 278-280.
39. Polonya ulusuluunun zellikleri hakknda bkz. Brian Porter, When Nationalism
Began to Hate. lmagining Modern Po/itics in Nineteenth-Century Poland, Oxford, Oxford
University Press, 2003.

74
Yugoslavya'nn paralanmasndan sonra ortaya kan ulusal yap
nn niteliini ve (dayanksz) aidiyet ltlerini gzlemlemek,
etnik-dinsel tanmlar ile topluluk ii yabanc dmanl patlama
s arasndaki ban nemine dair bir fikir edinmek iin yeterlidir.
Bu yaplar, pratikte asla var olmam bir ulusal "kavim" tanmla
mak iin neredeyse oktan yok olmu bir "din"e ihtiya duymu
lard. "Ortodoks" Srplara kar "Katolik" Hrvatlar karmak, bu
Srplar da Bosnallara ve "Mslman" Kosovallara kar kar
mak, hem de zellikle amansz bir tarzda bunu yapabilmek ancak
(tamamen temelsiz) antik mitlere inanla mmkn olabilmiti.
En ufak dilsel-kltrel farkllklar, eski komnist rejimin asimi
lasyon politikasnn yenilgisinin ardndan, tecrit edici ve almaz
"yabanclk" duvarlarna dnmt. 4 0
:XX. yzyln son on ylna dek, inat bir etnik ideoloji Alman
ya' da ve Dou Avrupa'nn ulusal kltrleri zerinde hkm sr
meye devam etti. Kltrel ve dilsel aznlklar, vatandala kabul
edilmi olsalar bile, kamuoyunun egemen bilincinde ulus snrla
r iine henz dahil edilmemiti. kinci, hatta nc kuaktan
gmen ocuklar yurttalk hakkna sahip deillerdi. Buna kar
lk, kuaklar boyunca, hatta kimi zaman Ortaa' dan beri
Dou' da yaayan ve "Germenlik"le kltrel ve dilsel btn bala
rn yitirmi bulunan "etnik Almanlar'', her arzuladklarnda
Alman yurtta olma ayrcalna daima sahiptiler. Orta ve Dou
Avrupa blgelerinde etnik-merkezci kimliin zayflamasnn ilk
iaretlerini seebilmek iin Avrupa Birlii'nin gelimesini ve gele
neksel ulusal ideolojinin nispi gerilemesini beklemek gerekecek
tir. Bu da, yeni birleik Avrupa'nn ayrcalkl demokratik yurtta
lk kurallarnn dayatt buyruklara sessizce itaat etme ereve
sinde mmkndr. Ayrca unu da hatrlayalm ki, btn yurtta
larn ulusal gvdenin meru paras olmadklar etnik-merkezci
ulusal ideolojiye gre, eitliki bir temelde btn olarak halk
temsil eden demokrasi rejimi daima kusurlu bir sistemdir.
Politik-sivil bir ulusal bilincin oluum sreci ile etnik-organik
kklere katlmakta inat eden ulusal bir bilin sreci arasndaki
farklln tarihsel kkeninin analizi esasen hfila yaplmay bekle
mektedir. Hans Kohn'un aklamalar ne yazk ki yeterli deildi.
rnein talya'nn ulusal birlii ge bir dnemde ve Almanya'mn-

40. XX. yzyl sonunda Balkanlar'da ve dier blgelerde ulusuluk zerine bkz. Michael
Jgnatieff, B/ood and Belonging. jouneys into the New Nationalism, New York, Farrar, 1 993.
Farkl ve tamamlayc bir yaklam iin bkz. Bernard Michel, Nations et nationalismes en
Europe centrale, X/Xe-XXe siec/e, Paris, Aubier, 1 995.

75
kine paralel gerekleti, fakat Alpler'in tesindeki orta snflar,
zayflklar nedeniyle, uluslama srecini hzlandrmaya katkda
bulunamadlar. Bu iki blgede de ulusal hareketler ulusal birliin
gereklemesinden uzun sre nce ortaya kt ve dahas, her iki
durumda da bu hareketler kitlelerin desteini alm burjuva taba
kalarn deil, krallklarn iiydiler. Bununla birlikte, Almanya'da
etnobiyolojik ulusal ideoloji geliip glenirken, talya'da sivil ve
politik bir ulusal ideoloji XIX. yzyln sonundan itibaren egemen
oldu.
Olgunun kavranmasndaki glklerin doasn daha iyi aydn
latabilmek amacyla, ikisi de daha sonra ortaya km olan
Alman nasyonal sosyalizmi ile talyan faizmi arasndaki farkllk
zerine bir iki laf eklemek de yerinde olur. Bunlarn her ikisi de
kusursuz ulusal hareketlerdi ve baka ilevlerin yan sra, krallk
koullarnda eksik kalm olan ulusal-halk birlik srecini
tamamlama ilevini de yerine getirdiler. Her ikisi de otoriterdi,
ulusu paralarnn, yani oluturan bireylerin toplamndan daha
yksek bir topluluk olarak gryorlard ve her ikisi de Bat birey
ciliini kmsyordu. Fakat nasyonal sosyalizm doumundan
beri beslenmi olduu etnobiyolojik ortak varl benimserken,
talyan faizmi en azndan 1938 ylna dek efsanevi kurucular
Giuseppe Mazzini ile Giuseppe Garibaldi'nin politik-btnletiri
ci ulusal ideolojisinden beslenmeye devam etti. Kuzey talya'daki
Almanca konuan nfus, ehir merkezlerindeki Yahudiler ve
savata ele geirilen Hrvatlar, talyan ulusunun paras olarak ya
da zaman iinde ulusa dahil edilecek olarak kabul edilmiti.
Ulusal olgunun iinde iki akm ayrt eden (biri XV1Il. yzyl
sonu ve XIX. yzyl ba devrimler andan doan demokratik
liberal izgideki; dieri XIX. yzyl sonundaki ikinci dalga srasn
da ortaya km olan ve dnerek esasen gerici etnik-dilsel
iaretler zerinde temellenmi akm) Hobsbawm gibi bir tarihi
nin ilgin kronolojik snflandrmas da btnyle ikna edici
deildir. 41 XIX. yzyln sonuna doru Dou Avrupa gruplarnn
ehirleme ve g srelerinin gelitii ve aralarndaki srtme
nin bir ketlemeye ve rk aclara yol at doru olsa da, Hobs
bawm'n analizi Almanya rneini aklayamamaktadr. rnein,
ulusal bamszln bu yzyln ilk ksmnda elde etmi ve o

4 1 . Hobsbawm, Milletler ve Milliyetilik, a.g.e. Politik-sivil bir ulusal bilin ile etnik-organik
ulusal bilin arasndaki farklla dair ayrca bkz.Alain Renaut'nun makalesi, "Logiques de
la nation", G. Delannoi ve P.-A.Taguieff (edit.), Theories du nationalisme, Paris, Kime, 1 99 1 ,
s . 29-46.

76

dnemde Avrupa'nn btn liberal demokrasilerinin desteinden

yararlanm olan Yunanistan'n kat etnik-dinsel ulusal ideolojisi
ni neredeyse XX. yzyl sonuna kadar korumu olmasn da ak
layamamaktadr. Ge olgunlaan talyan ulusal doktrini ise,
Hobsbawm'n da syledii gibi, aka sivil ve politikti. Ayn
ekilde, kendi ulus-devletlerini Slovaklarla birlikte Birinci Dnya
Sava'ndan sonra elde eden eklerin ulus ideolojisi, (Almanca
konuanlara kar olmasa da) btnletirici belli bir almn
kant olmakla birlikte, bu duruma Habsburg monarisinin d
nden sonra ortaya kan dier uluslar arasnda ender rastlanr.
Ulusal sorunun bilge uzman Liah Greenfeld, ailesiyle birlikte
SSCB'den srail'e g etmi, sonra da mesleki gerekelerle Ameri
ka Birleik Devletleri'ne gitmiti. Orada, kariyerini gerekletirmi,
Max Weber'den dn alnma karlatrmal sosyoloji yntemleri
nin yardmyla ulus sorununu incelemitir. 42 Sivil ulusal bilin ile
etnik ulusal bilin arasndaki ayrm da ana hatlaryla benimsemi,
fakat kolektivist lt kendi analizine katmtr: Byk Britanya
ve Amerika Birleik Devletleri bireyci ve sivil devletler olmuken,
Byk Devrim' den domu olan Fransz devleti sivil kimlik ile poli
tik bir gvdeye tabi olmay kaynatrmtr. Sonu olarak onun
kltr aznlklar karsnda Batl komularndan daha az hog
rl, daha az liberal, daha homojendir. Bununla birlikte, Ren-te
sinde, ta Moskova'ya kadar, hem kolektivist hem de etnik yapya
dayal, daha sorunsall bir ulusal doktrin gelimitir. Ulusa burada,
kltrel bakmdan deimez bir ilk e olarak kabul edilmitir ve
ulusa mensup olmak yalnzca genetik zincire balanmtr.
Greenfeld' e gre, ulusal kimliklerin oluum stratejileri arasn
daki farklln temel gerekesi, bu kimlikleri yerli yerine koymu
tarihsel znenin karakterinde yatmaktadr. Bat' da ulus bilincini
benimseyen ve onu gelitiren geni toplumsal tabakalar mevcut
tur: ngiltere'de kk soyluluk ve onunla birleen nispeten ei
timli ehir sakinleri, Kuzey Arnerika'rnn kolonlar ve gl Fransz
burjuvazisi. Dou Avrupa'da ulusal kimlik dar toplumsal tabaka
lar tarafndan gelitirilmitir: Alman kltrel ortamnda tutucu
toplumsal hiyerari iinde bir stat elde etmeye alan kk
entelektel gruplar ve Rusya' da kendisine kalan son ayrcalklar
koruyabileceini dnd yeni bir kimlik benimsemi olan clz
42. Bkz. Liah G reenfeld, Nationalism. Five Roads to Modernity, Cambridge, Harvard U n i
versity Press, 1 992 ve makalesi "Nationalism in Western and Eastern Europe Compa
red", S. E. Hanson ve W. Spohn (edit.), Can Europe Work? Germany and The Reconstruction
of Postcommunist Societies, Seattle, University of Washington Press, 1 995, s. 1 5-23.

77
aristokrasi. "Doulu" ulus ideolojisi savunucularnn uzun srm
tecridi, mitolojik bir gemiin srlarndan zevk almaya yatknlkla
rn ve kapallklarn byk lde aklamaktadr.
Baz aratrmaclar, Avrupa'da ve dnyada son derece eitli
tarihsel srelerin hazrlanmasna n ayak olmu ulusal mizacn
eitli tezahrlerine baka aklamalar getirmeye almlardr.
Gellner'e gre, Bat'da ulusal "omlet"i hazrlamak iin fazla
yumurta krmak gerekli deildi. Baka deyile, nispeten yaygn
"yksek" bir kltrn uzun sredir varl, ulusal kimlik hudutla
rnn oluumunda ufak tefek ve lml dzeltmelerin yeterliliini
aklar. Byle bir kltr "Dou"nun karkl iinde yoktu. Dil
sel ve kltrel bir grubun srdrd ve dier kltrel gruplarn
dlanmasn, kovulmasn, hatta fiziksel imhasn ieren ok
daha kaba bir ekilde ulusal gvdenin oluma srecinin zorunlu
luu buradan kaynaklanr.4 3 Burada da, Gellner'in tehisi, tpk
Hobsbawm'n analizi gibi, Reform' dan bu yana yksek bir klt
rn varlna ramen, karakteristik bir etnik-merkezci ideolojinin
sonuta hakim olduu Alman topra rneine uymamaktadr.
Fransz ve Alman

nationhood 'lan

arasnda yntemsel bir kar

latrma yapan Amerikal sosyolog Rogers Brubaker bile, ikisi

arasndaki farklln temel nedenlerinden birinin, srekli gerilim
halindeki kltrel ve dilsel gruplarn karmak bir mozaiinin
Germen-Slav hudutlarndaki varl olduu

sonucuna varr.

Polonyallar ve Germen lehesi konuan nfslar arasnda yaa

yan dier gruplar "Germenletirmeyi" baaran gl ulus-devlet
uzun sre olmamt; keza, Fransa' da olduu gibi, eitli dilsel
kltrler iinde yaayan btn "Alman etnik yaplar"n birleti
rebilecek devrimci rejim de yoktu.44
Ulus ideolojisinin ifade tarz yelpazesini ve son iki yzyl
boyunca geliimini aklayabilecek, zerinde uzlalm bir sentez
nermek gnmze dek imkansz kalmtr. ster sosyoekonomik,
psikolojik, hatta demografik elere dayanyor olsun, ister cora
fi duruma ya da politik-tarihsel tesadflere dayansn, getirilen
cevaplar u an iin ksmi ve eksiktir. Baz uluslar uzun sre

43. Gellner, Uluslar ve Ulusuluk, a.g.e.

44. Rogers Brubaker, Fransa ve Almanya'da Vatandalk ve Ulus Ruhu, Ankara, Dost Kita
bevi Yaynlar, 20 1 O. Brubaker yurtta milliyetilii ile etnik milliyetilik arasnda kavram
sal ayrm yapmay sonradan reddetmi ve state-framed (devletle snrl) bir milliyetilik
ile counter-state (devlete kart) olarak ke.ndini gsteren bir milliyetilik arasnda ayrm
yapmay tercih etmitir. Bkz."The Manichean Myth: RethinkingThe Distinction Between
'Civic' and 'Ethnic' Nationalism", H. Kriesi ve dierleri (edit.), Nation and National ldentity.
The European Experience in Perspective, Zrih, Regger, 1 999, s. 55-7 1 .

78
boyunca kendilerini etnik-merkezci mitlerden yola karak tanm
larken, bakalarnn daha hzl "olgunlap", sonu olarak olgun
demokrasiler kurmay baarmasna henz tatminkar aklama
bulamadk. Bu alanda aratrma abalar srdrmek ve ampirik
veriler koleksiyonunu zenginletirmek aka zorunludur.
Atalardan kalma ilk kimlik fikri, biyolojik temelli soy ktksel
bir srekliliin temsili ve seilmi bir halk-rk anlay, insan grup
larnn ierisinde tesadfen ortaya km, kkensiz eler deil
dir. ster etnik-merkezci olsun ister yurtta eksenli, ulusal bir bilin
cin somutlamas yalnzca okuryazarlarn srekli varlyla mm
kn olabilmitir. Tarihsel temsilleri "hatrlatmak" ve belirlemek
iin bu bilincin hizmetinde daima yksek kltr reticileri, bellek
hakimleri ya da yasa ve anayasa yapclar olmutur. Farkl toplum
sal tabakalar ulus-devletlerin yaratlmasna ihtiya duymu ya da
bundan eitli avantajlar elde etmi olsa da, ulusal yaplarn oluu
munun belli bal failleri ve belki de sembolik ortak varlklarndan
en byk yarar salayanlar ncelikle entelekteller oldu.

Ulusun "prensi" entelektel

Modem dncenin klasik metinlerinde ulus fikirlerinin orta
ya kn ayrntl incelemi olan Carlton Hayes, 1920'li yllarda
u sonuca vard: "Btn bu srecin sonucu, entelektellerin mil
liyeti teolojisinin kitleler iin milliyeti bir mitoloji halini alma
sdr."45 Daha ada ama ayn lde orijinal bir aratrmac
olan ve skoyal soyu bir tesadf olmayan Tom Naim u parlak
gzlemi ekledi: "Orta snflardan kaynaklanan yeni

intelligentsia

kitleleri tarihe davet etmeliydi ve davet kart kitlelerin anlad

dilde yazlmalyd."46
Bu iki alma hipotezinin kabul edilebilir olmas iin, tarihsel
eylemin unsurlarn ya da k noktalarn belli bal filozoflarn
fikirlerinde gren uzun aratrma geleneinden kurtulmak gere
kir. Ulus fikri, alimlerin laboratuvarlarnda tohum vermi, ardn
dan da ideolojiye susam kitlelerin benimseyerek bir yaam
tarzna dnm teorik bir rn deildir. 4 7 Ulus dncesinin
geliim srecini anlayabilmek iin ncelikle entelektellerin bu

45. Hayes, "Nationalism As A Religion", Essays, a.g.e., s. 1 1 O.

46. Tom Nairn, The Breai<-Up of Britain. Crisis and Neo-nationafism, Londra, N LB, 1 977, s.
340.
47. Elie Kedourie'nin klasik kitab Miffiyetilil< (Ankara, Milli Eitim Yaynlar, 1 97 1 ) bu
yaklamn bir rneini sunar.

79
olguya mdahale tarzlarn analiz etmek ve bu entelektellerin
sosyopolitik stats (bu stat de geleneksel toplumlar ile modern
toplumlarda farkldr) zerinde bir an durmak gerekir.
rgtl toplumlarn tarihinde -belki de kabile geliiminin ilk
evrelerindeki toplumlar hari- entelektellerin domad toplum
yoktur. "Entelektel" ad nispeten yeni olsa da ve ancak XIX. yz
yl sonuna tarihlense de, i blmnn daha ilk admlarndan itiba
ren esas meguliyeti kltrel sembol ve iaretlerin retimi ve kul
lanm olan ve bu faaliyetle yaamay fiilen baaran bir birey kate
gorisi ortaya kmtr. Byc ya da amanlardan kilise adamlar
na, kraln delilerinden katedrallerin tasarmclarna, kraliyet katip
lerine dek, btn tarm toplumlarnda kltrel sekinler bulunu
yordu ve bunlar kltr retiminin temel alan -birikmi bilgile
rin derlendii yllklar, toplumsal dzeni ekillendiren ideolojiler
ve kozmik dzene bekilik eden metafizik- erevesinde kelime
ler ya da temsiller salyor, bunlar dzenleyip yayyorlard.
Bu kltr sekinlerinin en byk blm, herhangi bir ekilde,
bu blmn banda hatrlattmz gibi, egemen politik ve eko
nomik tabakalara balyd ve onlarla i ie girmiti. Kimi zaman
bu bamllk nemliydi, kimi zaman belli bir zerklik derecesi
vard ve daha ender olarak da, bu sekinler salam bir ekonomik
temel salamay baardklarnda, nispi bir bamszlk bile elde
ediyorlard. Bamllk tek yanl deildi: Geleneksel toplumlarda
ve modern toplumlarda ekonomik retim mozaiiyle farkl
biimlerde i ie geen politik g, kendi tahakkmn salam
latrmak iin kltrel sekinlere ihtiya duymutu.
Antonio Gramsci'nin retici dnyada entelektellerin mevcudi
yet tarzlar zerine aklamasn Ernest Gellner'in modernleme
teorisine balarsak, ulusal kimliin ve ulusun oluumunda entelek
tellerin rolne baka bir adan bakabiliriz. talyan Marksist a
sndan, "ekonomik retim dnyasndaki temel bir ilevin kkensel
alan zerinde doan her toplumsal grup, ayn zamanda, organik
biimde, kendisine homojenlik salayan ve kendi ilevinin bilinci
ni veren bir ya da birok entelektel tabaka yaratr. "48
Gerekten de, uzun vadeli bir tahakkm salamak iin ak
g yetmez; etik ve hukuksal normlar yaratmak her zaman gerek
lidir. Entelektel tabaka, iddetin kendi varln srekli olarak
gstermek zorunda olmad toplumsal bir dzeni ekillendiren
hegemonik bilinci salayan tabakadr. Modern-ncesi dnyann
geleneksel entelektelleri hkmdarn ya da kraln merhametine

48. Antonio Gramsci, Hapishane Defterleri, stanbul, Aina Kitaplar, 2009.

80
bal olan saray yazarlar v e sanatlard; bir de, yukarda belirt
tiimiz gibi, eitli dini grevlilerdi. Gemiin toplumlarnda
uzlamal bir ideolojinin olumasna ncelikle din adamlar kat
kda bulunmutur. Gramsci, kendi dneminde, feodal ve klasik
dnyada entelektellerin ortaya k srecinin hala incelenmesi
gerektiinin farkndayd ve zellikle bu konudaki kendi gzlem
leri tereddtl ve hayal krcyd.
Grm olduumuz gibi, matbaa andan nce katipler ve
saray rahipleri kitlelere erimeye ihtiya duymuyorlard; stelik
b unu yapmak iin gereken iletiim aralarna da zaten sahip
deillerdi. Krallk otoritesinin ve lke topraklarna hakimiyetin
ideolojik meruluu idari evrelerle ve toprak aristokrasisiyle
snrlyd. nsanlarn btnne, yani kyllere hitap etme iradesi
nin dini sekinler iinde yava yava somutlamaya balad
dorudur, fakat bu sekinler de fazla yreklilik gsterip onlarla
temasa girmekten kanmt. Gellner tarm toplumlarnn ente
lektel mekanizmasn gayet iyi tarif etti: "Dinsel trenlerin dili
yerli dillerden ayrlma ynnde gl bir eilim gstermektedir;
sanki yaz din adamlar ile laikler arasnda yeterli bir engel yarat
myormu gibi, bu dili yalnzca anlalmaz bir ekilde yazarak
deil, dahas telaffuz edildiinde bile anlalmaz klarak, aralarn
daki uurumu geniletmek ihtiyac iindedir. "49
Rahip evresinin nispeten snrl olduu Antika Akdenizi'nin
oktanrl kraliyet saraylarndan farkl olarak, tektanrclk geli
irken, daha geni bir entelektel tabakalar yaratt. Eski Essene
lerden ulemalara, misyonerler, keiler, hahamlar ve rahiplere
dek, tarmsal retici kitlelerle daha geni ve daha karmak
temaslara giren okuryazar says artt. Yukarda grm olduu
muz gibi, srekli olarak ykseli ve d gstermi imparator
luklar, krallklar, prenslikler ve "halklar" karsnda tarih boyun
ca dinlerin varln srdrmesini aklayan nedenlerden biri
budur. Laik yetkililere btnyle entegre olmam olan dinsel
organlar politik ve toplumsal kurumlar karsnda eitli derece
lerde zerklik elde ettiler. Kendi iletiim alarn srdrmeye
zen gsterdiler ve daima herkesin hizmetindeymi gibi kabul
edildiler. nanlarn, bunlarn yaygnlatrd ritel ve ikonlarn
olaanst sreklilii buradan kaynaklanr. Bu durum ayn
zamanda ibadetlerin kitlelere salad manevi gdann deer
kazanmasnn muhtemelen smrc politik gcn salad
dnyevi gvenlik duygusundan daha anlaml olmasyla aklanr:

49. Gellner, Uluslar ve Ulusuluk, a.g.e.

81
"Tanrsal otorite", himayesi altndakilere saflk, merhamet ve ahi
ret huzuru garanti ediyordu.

unu da eklemek gerekir ki,

modem-ncesi dnyada dini topluluun zerklii yalnzca geni

lde datlan evrensel mesajlarnn poplerliinden kaynak
lanmyordu, fakat mmin iftilerin salad dolaysz maddi
destek sayesinde de bu mmkn klnmt. Bu destek arttka
ok sayda rahip manevi faaliyetlerine bir de el emei almas
ekliyordu. Bylelikle en yksek ve en iyi rgtl kesimi gn ge
tike sosyoekonomik bir snfa ve hatta hukuksal bir dzene
dnyordu (Katolik Kilisesi'nin durumu byledir) .
Tarm dnyas iinde dini sekinlerin byk poplerliine ve
mminlerden oluan "sr"lerine sadakatlerine ramen, bunlar,
tahakkmlerini yeniden-retmelerini salayan alma aralarn
sonuna dek savunmaya devam ettiler. Okuyabilmek ve yazabilmek,
tpk kutsal dil gibi, "Kitap insanlar"na mahsustu ve bu kesimin
okuma yazmay yayma ve herkesin mlk klma ynnde ne ger
ek arzusu vard, ne de -belirtmi olduumuz gibi- imkan. Ander
son'un gayet iyi belirttii gibi, "Yerli dilinden Latinceye geebilen
ikidilli intelligentsia yeryz ile gkyz arasnda araclk grevini
yerine getiriyordu."5 0 Bu entelekteller kutsal dillerin yan sra,
kimi zaman idari dilleri, hatta kyller arasnda konuulan lehele
ri de biliyorlard. kidilli ya da dilli entelektellerin bu araclk
grevi onlara kolay kolay vazgeilemeyecek bir g veriyordu.
Bununla birlikte, modernleme sreci srasnda kilise gcn
yitirdi, dinsel cemaatler darald, Ortaa'n kltrel faillerinin
bal olduu hamilik ilikileri paraland ve aa yukar her
eyin satlp alnd bir pazar ekonomisi, btn olarak kltrn
morfolojik dnmne kanlmaz olarak katkda bulunarak ve
bylece entelektellerin yeri ve stats bakmndan nemli bir
deiime yol aarak geliti.
Gramsci, eitimli yeni tabakalar ile ykselen burjuva snf ara
sndaki balar zerinde defalarca srarla durdu.

Gramsci'nin

"organik" olarak niteledii bu entelekteller byk sermaye sahip

leri deildi, esasen ehirli ve kyl orta tabakalardan geliyorlard.
lerinden bir blm retimin banda uzmanlat, dierleri ser
best mesleklerde gelime gsterdi ve ou da memur oldu.
Gramsci piramidin tepesine "farkl bilim, felsefe ve sanatlarn
yaratclar"n koyar. s Fakat onun "entelektel" kavram genitir
ve aslnda politikaclar ve brokratlar, yani modern devletin

50. Anderson, Hayali Cemaatler, a.g.e.

S 1 . Gramsci, Hapishane Defterleri, a.g.e.

82

dzenleyici v e yneticilerinden ounu d a kapsar. Gerekte, ak

a bunu ifade etmemi olsa da, yeni devlet mekanizmas, organik
entelektel topluluk olarak, Gramsci'ye gre, rasyonel "prens"in,
Niccol Machiavelli'nin nl hkmdarnn yerini tutar. Fakat Flo
ransal byk dnrn mitsel kiiliinin tersine, modern hkm
dar biricik ve mutlak bir ynetici deildir; ulus-devletin arklarn
dolduran entelekteller gvdesi onun yerini almtr. Bu grup ken
di karn ifade etmez, fakat ulusun btnn temsil etme iddi
asnda olduundan, btn yelerine hizmet etme iddiasndaki
evrensel bir sylem retir. Burjuva toplumunda, der Gramsci, poli
tik-entelektel "hkmdar" retime tahakkm eden mlk sahibi
snflarn parasdr ve ona baldr. Ancak ii partisinin (yeni
entelektel "hkmdar") iktidara ykseliiyle birlikte, evrensel
boyut toplumun yksek politik alanlarnda deer kazanacaktr. 5 2
Gramsci'nin modern devletin entelektel ileyiini aa kar
madaki teorik katksn deerlendirmek iin, onun doal olarak
bir ii partisinde kendi ideoloji faaliyetini dorulamaya ala
cak politik topyasnn yandalarndan biri olmak art deildir.
Tarmsal dnyalar zerinde hkm sren krallklarn tersine,
modernleme anda politik sistem i blmnn geliiminin
gerekli kld ok sayda ve eitli entelektel ilevleri yerine
getirmek zorundadr. Bu devlet styaps genilemi ve eitimli
nfusun temel blmn kendi iine almtr; nfusun byk
blm ise hfa okuryazar deildir.
Byyen devlet brokrasisinin ilk "entelektelleri" hangi top
lumsal tabakalardan geliyordu? Bu soruya verilecek cevap, muhte
melen, her tr ulus ideolojisinin -sivil ve etnik- somutlama sre
cinin balanglar arasndaki tarihsel farkn analizinin derinleti
rilmesine ksmen katkda bulunabilir. Byk Britanya'da kraliyet
grevlile,ri, priten devrimden bu yana, yeni kk soylulua ve
ticaret burjuvazisine mensuptular. Amerika Birleik Devletleri'nde
hkmet grevlileri zengin iftiler ve hali vakti yerinde ehirli
nfustan geliyordu. Fransa' da burjuva, esasen eitimli ticaret ve
mali burjuvaziden ve iktidarda grevli kstl miktardaki soylu yar
g vb'den oluurken, Devrim'in alkantlar Fransz devlet yaps
na yeni toplumsal bileenler gndermeye devam ediyordu.
Buna karlk, Almanya'da Prusya imparatorluk sistemi oun52. Aslnda G ramsci "hkmdar" terimini proletarya adna devlet aygtlarn elde etme
ye ynelik politik organizmay belirtmek iin kullanyordu. Ben burada btn devlet
mekanizmalarn belirtmek iin bu kavram genilettim. Gramsci'nin modern "hkm
dar" zerine d nceleri u ngilizce nternet sitesinde bulunabilir: www.marxists.org/
archive/gramsci/prison notebooks/modern-prince/index.htm.
_

83

lukla tutucujunkerlerden, onlarn soyundan gelenlerden ve yakn

larndan oluuyordu. Prusya'nm 187l'den sonra Alman Reich'ma
dnmesi bu durumu hemen deitirmedi. Ayn ekilde, Rus
ya'daki arlk rejimi "kamu hizmetkarlar"n geleneksel aristokra
siden alyordu. Polonya' da bir ulus-devletin kurulmasna ilk
zlem duyanlarn ve bunu gerekletirmek iin alanlarn aris
tokratlar olduunu biliyoruz. Devlet yaplarna yeni hareketli
snflardan gelme dinamik ve eitimli unsurlar katm devrimlerin
zayfl, devletlemenin ilk evreleri boyunca, aristokratik kkenli
olmayan entelektellerin politika oyunundan ve dolaysyla ulus
yanls egemen ideolojilerin oluumundan dlanmasna yol at.
Rayrnond Aron rkln, baka eylerin yan sra, "yoksullarn
snopluu" olup olmad sorusu zerinde durmutu. 5 3 Bu tanm
modern kitlelerin zellii olduu ortaya km psikolojik bir
durumu gayet iyi ifade etmenin tesinde, baz ulusal gruplarn
snrlarn izen "kan ba" anlaynn tarihsel kkenlerine bak
mamza da imkan tanr. Modern-ncesi dnemde, bilindii gibi,
kam, soyluluun lt yapan aristokrasi olmutur. 5 4 "Mavi kan"
yalnzca aristokratlarn damarlarnda dolayordu ve aristokrat
lar altndan daha deerli olan "atalarnn tohumu" sayesinde
ancak bundan yararlanabiliyorlard. Eski tarmsal dnyada,
insan kategorilendirmenin lt olarak biyolojik belirlenimcilik
belki de ynetici snflarn en deerli sembolik malyd. Toprak ve
krallk zerindeki istikrarl ve kalc tahakkmn temelini olutu
ran hukuksal gelenek temellerini burada buluyordu. Bu nedenle,
Alexis de Tocqueville'in kendi dneminde saptam olduu
gibi, 5 5 Ortaa'n uzun dnemi boyunca yukar doru toplumsal
hareketlilie imkan tanyan tek gzergah Kilise'nin iinden gei
yordu. Kilise, tek kategorilendirme ltnn soyzinciri olmad
biricik ereveydi ve modern eitlik kavram da bu ereveden
yola karak gelimiti.
Orta ve Dou Avrupa'da devlet mekanizmalar iindeki yeni
"entelekteller" arasnda kmekte olan soyluluun ve yaknla
rnn nemli varl, muhtemelen, gelecekteki ulusal kimlik geli
iminin yolunun belirlenmesine katkda bulundu. Napolyon
5 3 . Raymond Aron, Les Desil/usions du progres. Essai sur fa diafetique de fa modernite, Paris,
Calmann-Levy, 1 969, s. 90.
54. Antika Yahudiliinde, kimlik soylarn kan ltyle belirleyenler zellikle Tapnak
rahipleri, yani kohanim'lerdi.Ve O rtaa sonunda, olduka artc bir biimde, Yahudi
leri ayn biyolojik ltle saptayan spanya'daki engizisyon oldu.
55. Bkz. Alexis de Tocqueville, Amerika'da Demokrasi, Ankara, Yetkin Yaynlar, 1 994.

84

savalar Fransa'nn dousundaki komu krallklar ulusal giysi

ler giymeye ve ulus klna brnmeye mecbur kldnda,
monarilerin sadk ve tutucu, eitimli tabakalar kendi ideolojik
tohumlarn serptiler ve kendi yatay mavi kan anlaylarn dikey
bir anlayla deitirdiler. Aristokratik kimlik bu tarihsel altst
olu erevesinde ulus yanls kimliin mtereddit biimini
benimsedi. ok gemeden bu durum, bu nfus kesimlerinin
yerine geen entelektellerin yardmyla, "etnik" ulusa mensubi
yeti kana dayal bir hakla (jus sanguinis) zdeletiren ideolo
jik ve hukuksal bir ilkenin saptanmasna vard. Bat lkelerinde
tannan, lke topraklar zerinde domu olmann getirdii hak
la (jus soli) ulusa mensubiyet, Dou Avrupa'nn ulus-devletlerin
de tamamen reddedildi.
Burada da, talyan topraklar fazla kat bir emay yalanlamak
tadr. Yurttala dayal politik ulusal ideoloji neden orada bu
kadar erken gelimitir? talya'da da, daha dorusu gelecekteki
talya'y oluturacak topraklar zerinde, ilk entelekteller esasen
geleneksel aristokrasi tabakalarndan geliyordu. talyan kimlii
nin ekillenmesinde etnik yapnn nispi lmllna dair yetersiz
de olsa kalan tek aklama, Papaln ve talyan brokrasisini
oluturan btn toplumsal tabakalara yaydklar Katolik evren
selciliin olaanst gcnde yatmaktadr. Antik Roma mpara
torluu ve Curnhuriyeti'nin zellii olan politik mitin de bu istis
nai yurtta "bakl"na katkda bulunmu olmas muhtemeldir
veyahut Kuzeyli talyanlar ile Gneyli talyanlar arasndaki belir
gin farkllk da kurgusal bir etnik kimliin benimsenmesini engel
lemi olabilir.
Ayrca, Gramsci'nin btn analizleri bir yana braklp, ulusal
modernlemede entelektellerin yerini saptamarnzda bize daha
yararl ol.abilecek, daha emin ve daha salam bir temel de tercih
edilebilir. Bu "entelektel" kavramn yalnzca modern devlet
iinde kltr retenlere, rgtleyenlere ve yayanlara ve bunla
rn sivil toplum iindeki uzantlarna indirgemek mmkndr.
Fakat bu durumda bile, ulusal ideolojinin somutlamasnda ve
uluslarn yaratlmasnda onlarn rolnn ne kadar kanlmaz
olduunu gstermek pek g olmayacaktr.
Anderson'un saptad gibi, XV. yzyl sonuna doru Bat Avru
pa'da gn na kan matbaa devrimi uluslar ann douun
daki nemli evrelerden biri oldu. Bu teknik-kltrel devrim kut
sal dillerin statsne zarar verdi ve geni topraklar zerinde
yaylan ve yzyllar ierisinde ulusal dilleri oluturan idari devlet

85
dillerinin yaylmasna katkda bulundu. Temel sembolik sermaye
leri ibadet dilini kullanmak olan din adamlar stat yitirdi. nem
leri ve hatta varlklarn srdrmeleri bile iftdilliliklerinden
kaynaklanan din adamlar tarihsel rollerini tamamlamlard ve
baka gelir kaynaklar aramak zorunda kaldlar. 5 6
Ulusal dildeki sembolik mallar pazarnn geliimi eitli see
nekler at. Kitap sanayinin geliimi yeni uzmanlamalar ve yeni
entelektel faaliyetleri gerekli klyordu. Bundan byle, filozoflar,
bilim insanlar ve hatta bir sre sonra yazar ve airler de Latinceyi
brakarak Franszca, ngilizce, Almanca ve dier yeni dillerde yaz
maya baladlar. Ardndan basnn da okur kitlesi, dolaysyla
yazarlar byk bir hzla artt. Fakat ulusal dil ve kltrn asl

faili, giderek karakter deitiren devlet oldu. retimi gelitirmek

ve birbirine rakip ulusal ekonomilerin yarn desteklemek iin
politik sistem Kilise'nin elinden eitim misyonunu geri almak ve
eitimi ulusal bir giriim haline getirmek zorundayd.
Genel eitim ve ortak kltrel kodlarn yaratlmas, modem i
blmnn ihtiya duyduu karmak uzmanlamann ilerleme
sinin koulu oldu. Bu nedenle, her "ulusallam" devlet, ister
otoriter olsun ister tamamen liberal, ilkretimi herkes iin bir
hak haline getirdi. Dahas, ocuklarn okul duvarlar arasnda bir
araya getirmeyi mensuplarna dayatan zorunlu bir eitimin olma
d "olgun" ulus da yoktur. Yalnzca ordunun ve savan rakip
olabilecei merkezi bir ideolojik fail olan bu kurum, en son teba
aya varana dek herkesi yurtta kld, yani herkesi kendi ulusal
aidiyetinin bilincinde olan bireylere dntrd. 5 7 Tutucu filozof
Joseph de Maistre, kendi dneminde, kralln toplumsal dzeni
nin en nemli dayanann cellat olduunu ileri srerken, Gell
ner, provokatr bir laf dokundurmayla, bu baat roln bir ulus
devlette retmenden baka kimseye dmedii fikrini ileri
srer. 5 8 Yeni ulusal yurttan, yneticilerine sadk olmadan nce,
kendi kltrne sadk olduu fikri buradan kaynaklanr.
Dolaysyla, modern toplumun btnyle ruhbandan oluan

56. Milliyetilik ile yeni dillerin oluumu arasndaki iliki hakknda Michael Billig'in Banal
Milliyetilik, stanbul, Gelenek Yaynclk, 2002 kitabndaki "Uluslar ve Diller" blmnn
okunmas tavsiye edilir. Ayrca Astrid von Busekist'in "Dilsel Milliyetiliin Baars ve
Mutsuzluu" makalesi, A. Dieckhoff ve C. jaffrelot (edit.), Milliyetilii Yeniden Dnmek.
Kuramlar ve Uygulamalar, stanbul, letiim Yaynlar, 20 1 O.
57. Byk uluslarda kitlelerin ulusallatrlma sreci zerine ampirik aratrmalara
ender rastlanmaktadr. stisnai bir kitap olarak bkz. Eugen Weber, Peasants lnto French
men: Modernization of Rural France, Stanford, Stanford University Press, 1 976.
58. Gellner, Uluslar ve Ulusuluk, a.g.e.

86
bir cemaat olduu eklindeki Gellner'in sav doru deildir. 5 9
Okuryazarln btn nfusta genelletii dorudur, fakat ulus,
kltr retenler, yayanlar ve bu kltrle yaayanlar ile onu
tketenler ve uygulamaya geirenler arasnda yeni bir i blm
ne tank olmutur. Kltr bakanlarndan ocuk yuvalarnn bayan
retmenlerine ve okul retmenlerine, oradan da niversite
profesrlerine ve aratrmaclarna dek, ulus denen engin klt
rel gsteride drama yazarl, senaristlik ve hatta ba aktrlk
grevini yerine getiren memur entelektellerden hiyerarik bir
gvde olumutur. Basn, edebiyat, tiyatro alanlarnn, ardndan
da sinema ve televizyonun kltrel failleri ikincil oyuncular ola
rak onlara katlmlardr.
Uluslarn ekillenmesinden nceki krallklarda, zellikle Bat
Avrupa'da, belirtmi olduumuz gibi, idari ruhbanlarla, adli sis
tem ve askeri aygtla balantl ilev gren ve ulus inaas al
masn bunlarla kaynaarak yrten kltrel faillerden oluan
nemli ve etkin bir gvde mevcuttu. Ulusal olmayan krallklarn
ve imparatorluk glerinin ayrmclna uram, genel olarak
"kavim" diye adlandrlan dilsel-kltrel ya da dini aznlk gruplar
iindeki eitimli tabaka, yeni ulusun hzla ve artc biimde
dnyaya geliinden neredeyse tek bana sorumluydu.
Avusturya-Macaristan mparatorluu'nda, arlk Rusyas'nda,
Osmanl mparatorluu'nun topraklar zerinde, daha sonra da
Britanya, Fransa, Belika ya da Hollanda smrgelerinde aktif
aznlk gruplaryla birlikte, kltrel ayrmcla, dilsel tahakkme
ya da dini nedenlerle dlanmaya giderek artan bir duyarllk gs
termeyi zellik edinmi bir

intelligentsia ortaya kt.

Bu grupla

rn, metrop olde zaten bir ulusal ideoloji rzgar eserken, para
lanma halindeki imparatorluklarda bu rzgar henz zayf ve
silikken, yeni imparatorluklarda ise sahici ve hegemonikken
ortaya ktn hatrlamak gerekir. Bu eitimli tabakalar iktidar
odaklarnda olumaya ve yaygnlamaya balayan yksek klt
r gayet iyi biliyorlard, fakat onunla temasta kendilerini hala
aa hissediyorlard, nk onun iinde yetimemilerdi ve mer
kezi kltrel iktidarn failleri bu durumu sk sk onlara hatrlat
yordu. alma aralar dilsel ve kltrel olduundan, kltrel
ayrmclktan ilk etkilenen onlar oluyordu ve dolaysyla ulusal
isyann balatcs da onlar oldular.
Bu dinamik gruplar, yarattklar halklarn egemenliini talep
eden, ayn zamanda da onlar temsil eden ulusal hareketlerin olu-

59. a.g.e.

87
umu n gerekli temellerin atlmas ynndeki uzun vadeli
teebbse katldlar. Bu entelektellerin bir ksm mesleki bir
dnm yaayarak bu yeni kitle hareketlerinin politik iktidar
nn zirvelerine ykseldi. Dierleri ise tamamen entelektel alan
da kalarak, ynlendirici izgileri ve yeni ulusal kltrn ieriini
belirlemeye devam ettiler. Uluslarn oalmasn aklayan ey,
bu eitimli ilk tabakalarn mevcudiyetidir. Onlar olmasa dnya
nn politik haritas daha az renkli olurdu. 6 0
Bu entelekteller halk lehelerini ve hatta kabile lehelerini,
kimi zaman da unutulmu kutsal dilleri kullanarak, bunlar hzla
yeni modem dillere dntrmeye altlar. lk szlkleri, ilk
romanlar ve iirleri kaleme aldlar. Bunlar ulusun imgeleminin
demir att yerler oldu ve vatann hudutlar da bunlarla izildi.
Ulusun topraklarn simgeleyen melankolik tablolar izdiler; 6 1
heyecan verici halk hikayelerini, gemiin ok byk kahraman
larn, birletirici ve kadim bir folkloru uydurdular. 62 Aralarnda
hibir ba olmayan eitli politik yaplar iinde cereyan etmi
olaylardan yola karak zaman ve mekan birletiren sreen ve
tutarl bir gemi ina ettiler ve bylece zamann balangcna
uzanan uzun bir ulusal tarih yaratld. Gemiin eitli malzeme
lerinin kendine zg nitelikleri elbette ki modem kltrn ekil
lenmesinde (pasif) bir rol yerine getirmitir, fakat nitelii esasen
imdiki zamann taleplerinin karmaklndan kaynaklanan ken
di bak alar nda ulus temsilini ina edenler entelekteller
oldu.
Bu entelektellerin ou yeni bir ulusun kurucular olarak deil,
derin uykusundan uyandrdklar uyuklayan bir halkn soyundan
gelenler olarak grlmtr. fmse kendisini, ana babasnn kim
olduunu belirten hibir belge olmadan bir kilise giriine terk edil
mi ocuk gibi hayal etmek istememektedir. Keza, ulusun bir Fran
kenstein grnmnde, yani uzuvlar farkl yerlerden gelen bir
canavar olarak temsili de zellikle ulus yandalarn heyecanland-

60. Dou ve Kuzey Avrupa'da ulusal aznlk hareketlerinin geliimindeki farkl evreler
zerine bkz. ek aratrmac Miroslav Hroch'un ampirik nemdeki incelemesi Die Vor
kiimpfer der nationalen Bewegungen bei den kleinen V/kern Europas, Prag, 1 968. Yazarn
grne gre, kitabn adnn uygunsuzluu ve denemenin alm kavramsal aygt esa
sen ilk versiyonunun l 970'1i yllarn banda yaymlanm olmasndandr.
6 1 . Uluslarn grsel resmedilmesi konusunda bkz. Anne-Marie Thiesse'in muhteem
kitab La Creation des identites nationa/es. Europe XV/l/e-XXe siecle, Paris, Seuil, 2999, s.
l 85-224'deki "La nation illustree" blm.
62. Ulusal kahramanlarn niin ve nasl yaratldklar sorunu zerine bkz. Pierre Cent
livres, Daniel Fabre ve Franoise Zonabend'in (edit.) derlemesi, La Fabrique des heros,
Maison des sciences de l'homme, 1 998.

88

racak bir ey deildi; her ulus kendi "atalar"nn kim olduunu bil
melidir, hatta kimileri bu "atalar"n satklar biyolojik tohumun
zelliklerini zaman zaman umutsuzca aramaya bile kmtr.
Soybilim yeni kimliklere bir katma deer salad ve ulusun
gemii ne kadar eskiye uzanyorsa gelecei de o kadar sonsuz
grnd. D olaysyla, farkl entelektel disiplinler iinde en fazla
"ulusal" olann tarih olmas artc deildir.
Modernlemenin neden olduu paralanma insanlar dolaysz
gemilerinden kopard. Sanayilemenin ve ehirlemenin neden
olduu hareketlilik yalnzca eski rejimin toplumsal tabakalama
sn paralamakla kalmad, ayn zamanda gemi, imdiki zaman
ve gelecek zaman arasndaki geleneksel ve deirmi sreklilii de
paralad. Tarmsal reticiler krallklarn, imparatorluklarn ve
prensliklerin tarihine zel bir ihtiya duymuyorlard. Genilemi
topluluklarn tarihine de ihtiya duymuyorlard, nk kendi
somut yaamlaryla balantl olmayan soyut zamana hi ilgi gs
termiyorlard. Evrim anlayndan yoksun olarak, anlar mozaiin
den oluan dini bir imgelemle yetiniyorlard, zaman iinde gerek
yer deitirme diye bir kavram yoktu. Balang ve son aynyd ve
sonsuzluk yaam ile lm arasnda kpr grevi gryordu.
Altst olmu ve laik modem dnyada zaman, toplumsal bir
bilincin sembolik-duyumsal imgeleminin dolamnn temel ekse
ni olmutur. Tarihsel boyutu iinde zaman kiisel kimliin mah
rem bir unsuruna dnmtr, kolektif anlat emas, kuruluu
ok sayda kurban gerektirmi olan ulusal varla anlamn sala
maktadr. Gemiin strab imdiki zaman iinde yurttalarn
talep ettii bedeli aklamaktadr. Uzaklaan zamanlarn kahra
manl, birey iin olmasa da en azndan kesin olarak ulus iin
ltl l?ir gelecek vaat etmektedir. Ulus fikri, tarihilerin yard
myla, doas gerei iyimser bir ideoloji olmutur. Baars da
zellikle buradan kaynaklanmaktadr.

II

"Mit-tarih".
Balangta Tanr halk yaratt
Btn bu blmlere baklrsa, Kitab Mukaddes'in ilk be blm
n yazann asla Musa olmad, Musa'dan yzlerce yl sonra gelen bir
yazar olduu gn gibi ortadadr.

Baruch Spinoza,
Tractatus Theologico-Politicus,

1670

srail Topra Yahudi halknn doduu yerdir. Manevi, dini ve ulu

sal karakteri burada olumutur. Bamszlna burada kavutu, hem
ulusal hem de evrensel kapsaml bir kltr kurdu ve ezeli-ebedi Kita
b Mukaddes'i tm dnyaya balad.

srail devletinin Bamszlk Bildirgesi, 1 948

Flavius Yosefus Antika Yahudileri MS I. yzyln sonunda

yazd. Bu kitap, hi kukusuz ki, bir yazarn, stelik de nl olan
bir yazarn Yahudilerin, daha dorusu Yahudiyelilerin "balang
tan" kendi yaad dneme kadarki btn tarihini canlandrma
ya alt ilk kitap olarak kabul edilebilir. nanl Helenistik
Yahudi ve -onun kendi tanklna gre- "imtiyazl din adamlar
soyundan gelen" gururlu Flavius, denemesine u szlerle balad:
"Balangta Tanr gkyzn ve yeryzn yaratt. Yeryz
grnr deildi; derin karanlklar altnda gizliydi ve yzeyinde
yukardan gelen bir esinti dolayordu. [ . . . ] Ve bu gn ilk gn
1 . Bu denemede Yosefus Yehuda Krall d na dalan ve oalan inanl Yahudiler hak
knda ok az bilgi vermektedir. Elinizdeki kitapta ben antik Yahudiye sakinlerini tanmla
yan terim olan "Yahudiyeliler" ile bence M usa inancn uygulayan mminleri belirtmekte
daha uygun terim olan "Yahudiler" arasnda ayrm yapyorum. Bu nedenle, (Franszca
yazmda Yahudi anlamna gelen "juif"in) kk harfle yazlmas kavramsal bir seimdir.
Yahudi tanmlarnn eitlilii hakknda bkz. Shaye J.D. Cohen'in artc blm "ludaios,
ludaeus, Judean, Jew", in The Beginnings of)ewishness. Boundaries, Varieties, Uncertainties,
Berke/ey, University of California Press, 1 999, s. 69- 1 06.

90

olmalyd, fakat Musa 'bir gn' terimini kulland. "2

Antika tarihisi doal olarak Eski Ahit'in btnyle Tanr
tarafndan Musa'ya yazdrldn dnyordu ve dolaysyla
branilerin ve Yahudiyelilerin tarihinin dnyann yaratl anlat
syla birlikte balamas ona aikar geliyordu, nk kutsal yaz
larda byle deniyordu. Bu yazlar Flavius Yosefus'un metninin ilk
blmlerinin biricik kaynam oluturdular; yazar, sahicilik etki
si yaratabilmek amacyla, kendi tarihsel yaptna destek olacak
baka referanslar oradan buradan toplamaya kalkt, fakat
abalan boa kt. Tekvin anlatsndan mtevaz Ester'in tutum
ve davranlarna dek, brani brahim'in geliinden Msr' dan
k'a dek, Flavius, rahatszlk duymadan, yorum da yapmadan,
yalnzca Kitab Mukaddes'teki olaylar tekrarlad. arpc baz
slup deiiklikleri ve kimi taktik ilave ve eksiltmelerde bulundu.
Ancak denemenin son blmnde tarihi, Yahudiyelilerin tarihi
ni anlatmay Kitab Mukaddes dneminden sonraya da uzatarak,
anlatnn srekliliini ve tutarlln salamak amacyla byk
abalarla ulaabildii daha laik kaynaklara dayand.
MS I. yzyl sonunun bu inanl Yahudi yazarna, kendi dne
minin Yahudiyelilerinin soy aratrmasna Adem ile Havva'y kat
mak ve onlarn soy hikayesini, keza Tufan tasvirini ve Nuh'un
tutum ve davranlarm kartrmak tamamen mantkl gelmiti.
Anlatsnn devamnda, Tanrsal mdahaleler ile insan eylemleri
uyumlu bir ekilde i ie geer, ne bir ayrm vardr ne de kendisi
gereksiz yere araya girmitir. Yosefus Yahudiyelilerin antik
kkenlerini anlatarak onlarn statsn aka ykseltmeyi arzu
luyor (nk Roma'da "kdem" deerler silsilesinin en tepesinde
bulunuyordu), zellikle de onlarn dini yasalarnn kymetinin
anlalmasn ve onlar yneten Kadiri Mutlak Tanr'y yceltmeyi
istiyordu. Roma' da yaam olmasna ramen, misyoner eilimli
yazs, byk pagan dnyasnn kltrel evreninde ortaya km
olan tektanrclk ruhundan esinlenmiti. Kitab Mukaddes'i olu
turan kitaplardan aktard antik tarih ona gre, ncelikle, Antik
a Romas zerine yazlar Yahudi tarihiye model olarak hizmet
etmi Yunanl tarihi Halikamassoslu Dionysios'un deyiiyle,
"emsal yoluyla felsefe"ydi.3
2.. Flavius Yosefus, Antika Yahudileri, Kitap 1, 1 . Kr. http://remacle.org/bloodwolf/histo
riens/Flajose/juda l .htm. Bu kitapta aktarlan klasik literatrn bir blm internette
bulunmaktad r. Bu nedenle ok sayda alnt basl literatrden deil, dorudan doruya
farkl sitelerden alnmtr.
3. Bkz. Halikarnassoslu Dionysios, Antiquites romaines, Paris, Les Belles Lettres, 1 998.

91

MS I . yzylda antik mitler hala soluk alyordu ve bu mitlerde

insanlarn bandan geen olaylar "te dnya"ya bal anlatlarla
enilendirilerek yeniden kullanlabiliyordu. Fakat amzn laik
ulusuluk dneminin banda ilgin bir eleme sreci ortaya ka
rak, Tanrsal doruluk heykeli utan verici bir ekilde kaidesin
den indirildi ve kutsanm hakikatin alan artk insanlarn mace
ralarn anlatan Kitab Mukaddes anlatlarnn kapal alanna
indirgendi. Tanrsal tinin mucizeleri aniden hakikat olmaktan
karken, nasl oldu da bunlarn insan yanlar tarihsel bir gerek
lik halini ald?
Kitab Mukaddes'in arndrlm "hakikat"inin insanlk tarihi
nin evrensel bir anlats olmadn, bu kutsal kitabn laikletiril
mi modem okunuu yoluyla insanlk tarihinin "ilk milleti" olmu
kutsal bir halkn vakanvisi olduunu hatrlamak gerekir.

Yahudi dneminin tasla

Belirttiimiz gibi, Yahudi yazarlar, Flavius Yosefus'tan Yeni
a'a dek, kendi gemilerini topyekun kapsayan bir tarih yazma
ya asla kalkmadlar. Yahudi tektanrcl tarihsel-teolojik bir
mitin iinde kundakl domu olsa da, Ortaa diye adlandrlan
geni dnem boyunca hibir Yahudi tarihyazm gzlemlenmi
deildir. Ruhban vakayinamelerinin ya da slami yllklarn zen
gin gelenekleri bile haham Yahudiliinin merakn zel olarak
krklememitir ve -tek tek birka rnek hari- kendi yakn ya
da uzak gemilerine gz atmay kesin olarak reddetmilerdir. 4
Olaylarn ardkln esas alan laik kronoloji "diaspora" dnemi
ne yabancyd; Mesih'in gelecei yola gtrecek dar kapnn a
laca varsaylan, onca beklenen ana dikmiti gzlerini. Antik
gemi, Mesih'in geliini glendirmeye ynelik silinmi an ola
rak hizmet ediyordu.
4. Bunun hakl gerekeleri vardr. ok sayda vakayiname, tpk Yosefus'unki gibi, Tekvin
hikayesiyle alyordu, Kral Davud'un ykseliini anlatyor ve Yeaya'nn kralln hikaye
ediyordu, fakat buradan da sa'nn ve havarilerin hikayesine geerek, Frank krallarnn ve
onlarn Hristiyanlk'la soy ilikilerine ba atyordu. Bu konuda bkz. Hristiyanlk ann
VI. yzylnda piskopos Gregorius'un kronii: Gregorius Turorensis, Histoire des Francs,
Paris, Les Belles Lettres, 1 980. unu da hatrlamak gerekir ki, MS X. yzylda Yosefus'un
eserini taklit eden bir kitap yazlm ve datlmtr: Yosi(on'un Kitab (branicesi Sefer
Yosifon), Kuds, Bialik, 1 974. XI. yzylda Haham Haimaaz kendi soy vakayinamesini
yazm ve Megillat Hachimaaz'da yaymlanmtr (branice, Kuds, Tari, 1 974) ve Xll.
yzylda Yahudilerin straplar zerine ilk ksa anlatlar kmaya balad.Yahudi tarihyaz
mnn boluklar hakknda bkz. Yosef Hayim Yerualmi'nin kitab, Zakhor. jewish History
and jewish Memory, University Washington Press.

92

Ancak bin alt yz yl sonra, Rotterdam'a yerlemi Normandi

ya kkenli Kalvenci teolog Jacques Basnage, Yehuda doumlu ve
Roma'ya g etmi tarihinin eserini devam ettirmeye karar verdi.
Histoire de la religion des Juifs, depuis Jesus-Christ Jusqu' a
present XVUI. yzyl banda bu eitimli Protestan tarafndan
"iren" Katolik Kilisesi'ne saldn temel amacyla yazld. s Flavius
Yosefus'ta olduu gibi, burada da, gemiin yazs dorudan do
ruya ahlaki ve dini hedeflere tabi klnmt ve terimin modem
anlamyla bir aratrma almas henz ortada yoktu (Yahudi bel
gelerine neredeyse hi referans bulunmuyordu).
Basnage, Yosefus'un eserini srdrdnden, almas Tek
vin'le balamaz, ancak bu inanl teoloun Kitab Mukaddes
"giri"inin gvenilirliinden kuku duymad aktr. Gerekten
de, XVI. yzylda Martin Luther'den itibaren Eski Ahit'e deer
verenler ve prestijli klanlar zellikle Protestanlar ve esasen de
Anglikan Kilisesi'yle yorumcular olmutur. Bununla birlikte,
Katolik Kilisesi'ni eletirenlerin ounda olduu gibi, Basnage'da
da eski braniler ile kendi dneminin Yahudi cemaatleri arasnda
bir srekliliin iareti bulunmaz. Ona gre Eski Ahit "srailoul
lar"nn soyundan gelenlere aittir ve bu kavram Yahudiler kadar
-hatta belki daha fazla- Hristiyanlar da kapsamaktadr, nk
"asl srail" onun gznde Hristiyanlk'tr. "Millet" kavramn
Yahudilere uygularken, bunu modern anlam iinde henz kullan
mamaktadr ve esasen onlarn mezhep olarak, sa'nn mesajn
kabul etmeye raz olmamalarnn ardndan uradklar zulm
zerinde durmaktadr. Bu adan, Yahudileri ak bir sempatiyle
ele alan Basnage'a gre onlar btn Ortaa boyunca rm
Papaln ayrcalkl kurban olmulard. Yalnzca aydnlanm
Protestan Reformu'nun ilerlemeleri onlar nihai kurtulua, yani
bunca b'eklenen Hristiyanla geilerinin gerekleecei nemli
gne gtrecektir. 6
Yaklak yz yl sonra, Alman Yahudisi tarihi Isaak Markus Jost
Yahudilerin tarihini kaleme almaya giritiinde, Basnage'n kitab
ona model olarak hizmet etti ve eletirilerini esirgememi olsa da,
Protestan yazarn eserinin yapsn korudu. 1820 ylnda, Geschich5. Jacques Basnage, Histoire de la religion des juifs, depuis Jesus-Christ jusqu'c' present. Pour
servir de supplement et de continuation c' /'histoire de josephe, Lahey, Scheurleer, 1 7061 707.
6. Kalvenci soydan gelen bu aratrmacnn eseri hakknda bkz. Jonathan M. Elukin'in
makalesi, "jacques Basnage and the history of the Jews: Anti-catholic polemic and his
torical allegory in the Republic of Letters",Journa/ of the History of ldeas, 53, 4, 1 992, s.
603-630.

93

te der Israeliten seit den Zeit der Maccabaer adl kurucu eserinin
dokuz cildinin ilki yaymland. 7 "Musa dini"ne mensup Alman ve
Franszlann kendileri iin kullanmaya baladklar "srailolu" teri
mi kulaa ho gelsin diye ve ok olumsuz yan anlamlann izini ta
yan "Yahudi" teriminden kanmak iin seilmiti.
Bununla birlikte -ada okuru hayal krklna uratabile
cek, ancak o dnemin okuru iin hi de artc olmayan olgu
Yahudilerin tarihini btnyle anlatmay deneyen ve kendini
Yahudi kabul eden ve byle tanmlayan bir tarihi tarafndan
yazlm ilk modem deneme, "ok doal olarak" Kitab Mukaddes
dnemini atlyordu. Jost'un birinci kitab Hasmon dnemi Yahu
da Krall'yla b alamakta ve monografiler araclyla eitli
cemaatlerin yaamm yeniden aktararak modern dneme kadar
devam etmektedir. Bu, birok anlatyla kesintiye urayan, srek
siz bir eserdir ve dikkat edilmesi gereken nokta, daha sonra dn
yada Yahudilerin tarihinin ayrlmaz paras kabul edilecek "ba
lang" burada yoktur. Uluslarn ekillendii ve ikinci yarsnda,
Avrupa' da eitim grm ok sayda Yahudi'ye Kitab Mukaddes'i
"geri veren"

XIX. yzylda byle bir tarihyazm ilk bakta ar

tc gelebilir.
Yahudilerin yzyllar ierisindeki yazgs zerine bu ilk siste
matik tarih aratrmasnn zelliini anlamak iin, bu donanml
yazarn henz ulusal bir bilinle, daha dorusu ulusal bir Yahudi
bilinciyle donanm bir tarihi olmadn dikkate almak gerekir.
Jost'un duyarllm eski Yahudi geleneinden gelmi fakat yeni
bir dnce eklinin harekete geirdii gen

intelligentsia'mn
XIX. yzyln

ykselii koullarnda deerlendirmemiz gerekir.

ilk yirmi yl boyunca Alman Yahudi entelektellerinin benlik

imgesi, hatta "ok Yahudi" olanlarnnki bile esasen kltrel ve
dini alanlara denk dyordu.

O dnemde, henz ak seik bir

politik yap oluturmayan, daha ziyade kltrel ve dilsel bir ken

dilik oluturan gen bir Almanya sz konusuydu. Yzde biri
Yahudilerden oluan eitli leheleriyle Almanca konuan bu
topluluk, Fransz igalcinin dardan dayatt nispi bir birleme
srecinin balangcm yayordu. Bu kltrel ereve iinde
hareket eden entelektellerin ou, ister Yahudi kkenli olsun
ister Hristiyan, ulus fikrine bal politik ayartma teebbslerine
kararllkla karlk vermekte henz tereddt geirmekteydi.
Ancak bazlar, ki Jost da bunlarn arasndayd, bu fikrin ilk cazi-

1. lsaak Markus Jest, Geschichte der /srae/iten seit der Zeit der Makkabder bis auf unsere
Tage. Nach den Quellen bearbeitet, 1-IX, Berlin, Schlesinger'sche Buch, 1 820- 1 828.

94

besine imdiden kaplmt. Bu arada, yzyln yirmili yllarndan

itibaren eitli Alman prenslik ve krallklarnda ksmen yaygn
lamaya balayan ve aslnda politikann ulusallama srecinin
merkezi yann oluturan yurtta haklar eitliini hedef alan
zgrlk proje Yahudi kkenli sekinlerin byk blmn
heyecanlandrmt. Alman devletinin ruhban temellerinden ayr
lacan ve btn dinleri tmyle zel alana uzaklatracan
herkes arzuyla umut ediyordu.
Eletirel tarihyazmnn kurucusu Leopold von Ranke'den iki
yl nce, 1793 ylnda Almanya'da, Bemburg'ta doan Jost, edebi
yat kariyerinin banda bir liberal ve tipik bir Aydnlanmacyd.
Yahudi eitimi ald, genliinde Talmud Torah' rendi. Musa
dininin eitli kltrel yanlarnn onun kalbinde hala deerli bir
yeri vard. Bununla birlikte, ykselen reform dalgasndan yana
tavr almak istiyordu. Kendi geleceine dair bakyla cemaatinin
gelecei, onun gznde, kabul edilebilir tarihsel-politik bir pers
pektif olarak ufukta ksa sredir kendini gsteren Alman yurtta
l armyla karyordu. Hepsi de Yahudi kltr kkenli
baz dost ve meslektalarla birlikte, ksa bir dnem, "Bilim ev
resi"nin yaratlmasnda yer ald. Bu evre daha sonra Almanya' da
"Wissenschaft des Judentums" ("Yahudilik Bilimi") ad altnda
bilinen nemli akm dourdu. Bu okul modem dnemin btn
Yahudi incelemelerine damgasn vurmutu. Bilim evresi'nin
yeleri ve ardllar kendi kimliklerinin z hakknda uzun uzun
tarttlar. Bu soru, gruplar iindeki ok sayda blnmenin kay
na oldu. 8 Bu eitimli genler, niversitelerde renim grmeye
balam ancak "zel" dini kkenleri nedeniyle akademik mevki
lere henz eriememi Alman Yahudilerinin birinci kuana
mensuptu. Eitmen, gazeteci ya da reformist haham olarak
yaamlarm kazanyorlar ve bo zamanlarnda da kendi felsefi ya
da tarihsel aratrmalarn srdryorlard. Temel sembolik ser
mayelerini Yahudi kltr varlklarnn oluturduu entelekteller
olarak, kendi kltrel zgllklerinden vazgemeye raz deiller
di ve bu zgllklerini ellerinden geldiince koruma eilimindey
diler. Bununla birlikte, olumakta olan bu yeni Almanya'ya enteg
re olmay da cokuyla arzuluyorlard. G ve karmak entelek
tel gzergahlarnn balangcnda, kendi Yahudi gemilerinin
aratrlmasn ve bunun olumlu yannn deerlendirilmesini,
8. Bu entelektel akn konusunda bkz. Maurice-Ruben Hayoun, La Science du judaisme,
Paris, PUF, 1 995; Paul Mendes-Flohr (edit.), omat Yisrael. Tarihsel ve Felsefi Yanlar (bra
nice), Kuds, Zanlan azar, 1 979.

95

gelecekteki Alman toplumuna Yahudi cemaatinin entegrasyonu

nu salayacak ilave bir kpr olarak grdler.
Bylece, modem dnemde Yahudi tarih yazsnn balangcnn
kesin bir ulusal sylem oluturmadn hatrlamak gerekir. Kitab
Mukaddes anlatlarnn Yahudilerin tarihinin ayrlmaz paras ola
rak kullanlmasndaki -ya da kullanlmamasndaki- kartanlaml
lk buradan kaynaklanr. Jost'a gre -tpk Wissenschaft des
Judentums'un kurulu dneminin ikinci nemli tarihisi olan
Leopold Zunz'a gre de olduu gibi-, Yahudi tarihi brahim'in din
deitirme anlatsyla ya da Sina Da'nn tepesinde Torah'n veril
mesiyle deil, Babil'den Siyon'a geri dnle balar. Bu tarihilerin
gznde, kltrel biimi kaynan srgn deneyiminde bulan
tarihsel-dini Yahudilik o zaman domaya balamtr. Bu Yahudilik
doarken Kitab Mukaddes'ten beslendi ve beii onun tarafndan
salland, fakat yava yava evrensel zellik tamaya balad ve
daha ge ortaya kan Hristiyanln da temel kayna oldu. 9
Jost, Zunz, daha sonra Abraham Geiger ve XIX. yzylda
reform geirmi Yahudiliin ou yanda, eksiksiz bir yurttalk
zgrl arzularndan baka, o dnemde nemli bir atlm gs
teren Yahudi olmayan Kitab Mukaddes eletirisinden etkilenmi
lerdi. Bu eletirel okulun parlak elebalarndan biri olan .Johann
Gottfried Eichhorn'un eski rencisi Jost yeni filolojik analizleri
kusursuzca biliyordu ve bunlarn byk blmn kendisi de
severek benimsemiti. l o Kutsal yazlarn nispeten ge dnemler
de eitli yazarlarca kaleme alnm olduunu ve dsal hibir
temelleri ya da referanslar olmadn biliyordu. Bu, branilerin
ortaya k ve ardndan ulusal birlik srelerinin anlatsnn
gvenilirliinden kuku duyduu anlamna gelmese de, bu uzun
dnemin anlaml bir tarihsel soruturmaya temel tekil edemeye
cek kadar dank olduu kansndayd. rnein Kenan branile
ri, yukardan kendilerine buyrulan Musa yasalarna ramen, ev
redeki pagan halklardan farkl deillerdi. Gerekten de, Babil
srgnne kadar, yalnzca rahip ve peygamberlerden oluan dar
snfn benimsemi olduu Tanrsal buyruklar inatla ve defalarca
reddetmilerdi. Sonu olarak, Kitab Mukaddes, kaleme alnma
sndan ve buna gerekten ihtiyac olan bir mminler topluluu
9. Zunz ve Kitab Mukaddes zerine daha geni bir inceleme iin bkz. Reuven indx
LIBEL="Michael, Reuven"/>Michael, Rnesans'tan ada Dneme Dek Tarihi Yahudi Yazs
(branice), Kuds, Bialik, 1 993, s. 207.
1 O. Jost'un kutsal yazlarla ilikisi hakknda bkz. Ran HaKohen, Eski Ahit Yenilikileri. XIX.
Yzylda Kitab Mukaddes Eletirisi ile omat Yisrael Karlamas (branice), Tel-Aviv, Haki
butz Hameohad, 2006, s. 54-77.

96

iinde yaylmasndan sonra, onlar iin kimlik ve inan oluturucu

metin olarak hizmet etti: "israiloullar Msr' terk etmilerdi,
vahi ve bilgelikten uzaktlar. Pers'e eitim gren Yahudiler Pers
lilerden yeni bir dini anlay, bir yaam tarz, bir dil ve bilim edin
diler." 1 1 Bu srgn dnemi, demek ki, geni anlam iinde, Yahu
di tarihinin balangcnn olutuu dnemdir. Eski "branilik" ile
Yahudiliin tarihi arasndaki kopukluk Almanya'da "Yahudilik
bilimi"nin nclerinin ounun dncesinin ke ta oldu. 1 2
Btn tarihsel dnemletirmeler kimi zaman belirgin kimi
zaman edeplice gizlenmi bir ideoloji tarafndan koullandrlr.
Jost rneinde, oyunun kurallar balangta ak seikti. nemli
kitabnn byk blmnn hedefi, Yahudi ya da Hristiyan olsun,
Alman okurlarn, "srailolu" zel inanlarna ramen, Yahudile
rin dnyadaki ikamet yerlerinde "yabanc" bir halk olmadklarna
ikna etmekti. Gerekten de, kinci Tapnak'n ykmndan uzun
sre nce, atalar Kutsal Toprak'n dnda yaamay tercih etmi
ti ve dini geleneklerindeki ayrmcla ramen, kartklar halkla
rn daima ayrlmaz bir paras olmulard. "Yahudi kalmlard,
ama yine de baka halklara da mensuptular" diye tekrarlyordu.
" Kudsl kardelerini seviyorlard, onlara bar ve baar vaat edi
yorlard ve ellerinden geldiince onlara yardm ediyorlard, fakat
yeni vatanlarna daha fazla deer veriyorlard; kan kardeleriyle
birlikte dua ediyorlard, fakat vatanlarndaki kardeleriyle birlikte
savaa gidiyorlard. Kan kardelerine kar iyi niyetliydiler, fakat
kanlarn vatanlar iin dkyorlard. " 1 3
Uzak gemite onlarn vatanlar Babil ya da Pers mparatorlu
u olmutu, oysaki bundan byle esasen Napolyon savalar son
rasnn Almanya'syd vatanlar. Jost Alman milliyetiliinin
haberci iaretlerine duyarlyd ve Yahudi kkenli eitimli kitlenin
byk blm gibi, o da eitli yollarla bu harekete katlmaya
alyordu. Boyutlar ve yenilikleri bakmndan aknlk verici
olan ama ardndan gelen btn Yahudi tarihi anlatlarndan tama
men farkl ve istisnai bir tarihyazm eserinin ortaya kmasn
aklayan da budur. Gerekten de, XIX. yzylda, paras olduk
hirn fark ettikleri topluluun tarihini yazmaya kendilerini vak
fetmi olanlar genellikle bunu ulusal mlahazalar adna yapyor1 1 . Akt. Michael, Yahudi Yazs (branice), a.g.e., s. 220.
1 2. Bu konuda bkz. Nathan Rotenstreich, Yeni ada Yahudi Dncesi (branice), Tel
Aviv, Am Oved, 1 966, s. 43.
1 3. Akt. Reuven M ichael'n biyografisinde yaymlanan branice tercmeden: /. M. Jost.
ada Yahudi Tarihyazmnn Babas (branice), Kuds, Magnes, 1 983, s. 24-25.

97

lard. srailoullarnn Tarihi'ni yeniden yazmaya karar verdi

inde, Jost'ta baka entelektel ve tinsel mekanizmalar iin iine
girmitir. Onun sisteminde Yahudiler belki ortak bir kkene
sahiptiler, fakat Yahudi cemaatleri zgl bir halkn mensuplar
deildi. Kltrleri ve yaam tarzlar bulunduklar yere gre tama
men deiiyordu ve yalnzca Tann'ya duyduklar zel bir inan
onlar birletiriyor ve kendi aralarnda balyordu. Yahudileri
Yahudi-olmayanlardan ayran politik bir Yahudi styaps yoktur,
dolaysyla Yahudiler de modern dnyada, tpk modern milliyet
ilie akn etmi dier kltrel ve etnik gruplar gibi eit yurttalk
hakk talep edebilirler.
Jost, bir dostuna gnderdii ve ilk kitabnn yaymland
dnemde kaleme ald bir mektupta, tarihyazm yazlarna esin
kayna olmu ve bunun temellerini oluturan politik anlay
ortaya koydu: "Yahudiler bulunduklar lkenin sakinleriyle evlen
medikleri srece devlet onlarn meruiyetini kabul etmeyecektir.
Devlet ancak kendi halk sayesinde vardr ve bu halk da bir birlik
oluturmaldr. Hakikate yalnzca kendisinin sahip olduunu
temel ilke edinmi, dolaysyla lke sakinleriyle her trl enteg
rasyondan kanmas gereken bir grubu neden desteklesin? [ . . . ]
ocuklarmz byle akl yrteceklerdir ve insann yeryzndeki
en byk zenginlii olan zgrlk, Halka mensup olma duygusu,
vatan sevgisi ve devlete hizmet anlay kazanmak amacyla bas
kc bir kiliseyi neeyle terk edeceklerdir [ . . . ] . " 1 4
Bu kesin cmleler Jost'un ulusal kimliin takn dalgasnn
karakteristik yapsal ilkelerini kusursuzca tanmladn gster
mektedir. Yine de, oluum halindeki Alman ulusunun barnda
Yahudiler ile Yahudi-olmayanlar arasndaki olas yaknlk konu
sunda kukulan vardr. Bu kukular, XIX. yzyln otuzlu yllarn
da ortaya kan tutucu dalgayla ve buna elik eden Yahudi-kart
lyla birlikte iyice artmtr.
Bu nc tarihinin sonraki denemelerinde kimi deiimler
grlebilir. Yzyln ikinci yansnda ekillenmeye balayan
Alman ulusal zihniyetinde kimlik politikasyla ilgili dramatik
dnmn iaretleri 1848 devrimlerinden ok nce gelmiti. Bu
durum ayn zamanda Yahudi gemi anlatsnn yeniden yazlma
snn balangcna da damgasn vurdu. lk kez 1832'de yaymla
nan Jost'un ikinci ve ksa eseri Allgemeine Geschichte des isra
elitischen Volkes 'inde Kitab Mukaddes dnemi zerine tartma
1 4. Bu mektup lsmar Schorsch'un kitabnda yaymlanmtr: From Text to Context. The Urn
to History in Modern judaism, Hanover, Brandeis University Press, 1 994, s. 238.

98
daha geni bir yer tutuyordu. Yahudiler de burada daha tkz bir
tarihsel sreklilie sahip, biricik bir varlk olarak beliriyordu. s
slup imdiden -ulusal deilse de- hafife politikti ve Kitab
Mukaddes "srail halk"nn anlatlatrlmasnda giderek daha
meru bir kaynak olmutu. leri yllardaki politik grlerinde
ihtiyatl ve kukulu grnen Jost, ayn zamanda ve paralel olarak,
ilk eserinde kendisine rehberlik etmi olan Kitab Mukaddes ele
tirisinden de ayrlmaya b alad. Bu deiimin etkisi, kitapta eski
branilere ve onlarn Yahudi ardllarna ayrlan yerde grld.
Daha batan itibaren Kitab Mukaddes'in gvenilir tarihsel belge
olduu anlay ile modem Yahudi kimliini ulus-ncesi ya da ulu
sal terimlerle tanmlama teebbs arasnda sk bir ba olduu
saptanr. Bunun doal sonucu, bir yazar ulusal duygudan ne kadar
etkilenmise, Kitab Mukaddes'in tarihsel belge olduu anlayna
o kadar katlr, nk Kitab Mukaddes bylelikle "halk"n ortak
kkeninin kayna olur. Bununla birlikte, "reform geirmi Yahudi
lik"in bir kesimi Kitab Mukaddes'le tamamen farkl nedenlerle, ya
Ortodoks hahamlarn Talmud'a ballklarna kart olarak ya da
Protestan yntemleri taklit olarak ilgilenir. Her ne olursa olsun,
ge dnem Jost'undan byk nc Heinrich (Hirsch) Graetz'in
ortaya kna dek (ikinci bir evrede "Yahudilik Bilimi"ne katlan
baz entelektelleri de unutmadan), Kitaplarn Kitab, "Yahudi ulu
su" kavramnn icadna gtren ilk el yordam tarihyazm alma
larnn balang noktas olmutur. Bu "Yahudi ulusu" icad fiilen
yzyln ikinci yarsnda atlm gsterecektir.

"Mit-tarih" olarak Eski Ahit

Modem dnemde kaleme alman ilk Yahudi tarihi kitab olan
Jost'un

sraillilerin Tarihi,

dneminde byk bir ilgi grmedi.

Baka dillere hi evrilmemi olmas -braniceye bile evrilmedi

bir tesadf deildir. Eser, laik olsun ya da olmasn, zgrleme
srecinde yer alm Alnan Yahudisi entelektellerin anlaylarn
gayet iyi temsil etmektedir. Fakat ilerinden ou kendi kklerini
antik bir gemiin sisleri arasna yerletirmeyi arzulamyordu.
Onlar kendilerini Alman kabul ediyorlard ve Tanr inancn hala
benimseyenler kendilerini yine de Musa dinine mensup olarak
tanmlyorlar ve "reform geirmi Yahudilik"in glenip gelimesi
ni destekliyorlard. Aydnlanmaclarn mirass Orta ve Bat Avru-

1 S. 1. M. Jost, Allgemeine Geschichte des israelitischen Volkes ( 1 832), Karlsruhe, D. R. MaJ<,

1 836.

99

pa'nn eitimli kitlesinin byk blm iin Yahudilik dinsel bir

cemaatti, yoksa gebe bir halk ya da yabanc bir uyruk asla deil.
Hahamlar ve geleneksel din adanlan, yani Yahudi cemaatlerinin
"organik" entelektelleri yzyllar boyunca kaynaktan beslendii
ne inandklar bir kimlii glendirmek iin tarihe dayanma ihtiya
cn o zamana dek hi hissetmemilerdi.
lk ciltleri XIX. yzyln ellili yllarnda kmaya balam olan
Heinrich Graetz'in Geschichte der Juden von den altesten Zeiten
bis auf die Gegenwart byk ilgi grd ve yaymlandktan nispe
ten ksa sre sonra braniceye ve baka birok dile ksmen terc
me edildi. 1 6 Byk bir edebi yetenekle kaleme alnm bu yeni
liki deneme btn XX. yzyl boyunca Yahudi ulusal tarihyaz
mnda otorite olmaya devam etti. Gelecekteki Siyonist bilincinin
oluumunda onun etkisini deerlendirmek gtr, fakat bu etki
nin anlaml ve merkezi olduuna hi kuku yoktur. Geni kap
saml bu eser Dou Avrupa Yahudilerinin tarihini anlatmaya zel
likle az yer verse de (Poznan' da domu olan ve anadili Yidi olan
Graetz utan duyduu anne babasnn "jargon"una kitabnn
evrilme nerisini reddetti), Rus arl'ndaki ilk ulusalc ente
lekteller eseri heyecanla ve ivedilikle yiyip yuttular. "Kadim
vatan" zerine dlerindeki btn anlatlara kitap kendi damga
sn gururla vurdu. 1 7 Geleneksel olmasa da gelenekten esinlen
meye devam eden yeni bellek yerlerinin umutsuzca peine d
m yazar ve airlerin hayal gcn kkrtt. Keza gerekten
ateist olmasa da laik bir Kitab Mukaddes okumasn tevik etti.
Kitap daha sonra Filistin'deki Siyonist kolon yneticilerine zama
nn derinliklerinden gelen ilk ynlendirici klavuz olarak bile hiz
met etti. Gnmzde srail'deki okullar Graetz'in adn tamak
tadr; onun adnn anlmad Yahudilerle ilgili tek bir genel tarih
denemesi yoktur.
Bu kitlesel etkinin nedeni aktr: Yazarn sebatla ve cokuyla
Yahudi halkn yaratmaya abalad ilk denemedir bu ("halk"
terimi modem ulusa verilen anlam ksmen karlamaktadr).
1 6. Heinrich (Hirsch) G raetz, Geschichte der juden von den ltesten Zeiten bis auf die
Gegenwart ( 1 853- 1 876), Leipzig, O. Leiner, 1 909. Kitabn baz blmleri XIX. yzyln
yetmili yllarnda braniceye tercme edildi. Eser ayrca Franszca ve ngilizce olarak da
yaymland. Ben burada M.Wogue ile M . Bloch'un Franszca tercmesini kullandm. Bkz.
Geschichte der juden, Berlin- Leipzig, 1 856- 1 870.
1 7. Shmuel Feiner'e gre, "Graetz'in eseri 'Siyon Ak' hareketinin tarih kitab oldu"
("Siyon Aklar" aslnda ilk Siyonistlerdi). Bkz. Haskalah and History. The Emergence ofa
Modern jewish Historical Consciousness, Oxford, Littman library of jewish Civilization,
2002, s. 347.

1 00

Asla gerekten Siyonist olmasa da, "Yahudiler"in tarih yazmnn

ulusal modelini oluturan Graetz'dir, baka kimse deil. "Sorun
lu" okluu ortadan kaldran niter anlaty yerletiren odur stelik kabul etmek gerekir ki bunu da byk bir maharetle
yapar-; dal budak salmasna ramen birliini daima koruyan
tarihsel bir sreklilik yaratr. Yahudi tarihinin nerdii temel
dnemlendirme, zaman uurumunun zerine kprler atan ve
uzam iindeki ayrlklar ve kopukluklar silen tarihlendirme,
onun ardndan gelecek ve milliyetilii daha aka ortada olan
aratrmaclara -onu srekli olarak modernletirmeye ve yeni
den formle etmeye alsalar da- gelecekte k noktas olarak
hizmet edecektir. Bundan byle Yahudilik, birok kii iin, btn
glklere ve kkrtmalara ramen devlerin glgesinde varlm
srdrmeyi baarm, deiken ve zengin bir uygarlk olmaya son
vererek, vatan olan Kenan lkesi'nden kkleri sklerek Berlin
kaplarna kadar varm antik bir halk-rkn zellii olmutur.
Hristiyan an ilk yzyllar boyunca haham Yahudiliinin "hard
disc"ine yeniden kaydedilen, gnahkar srgn halka dair popler
Hristiyan mit, o dnemde bunu Yahudi ulusu ncesi bir anlatya
tercme etmeye girien bir yazar kazanm oldu.
Yeni bir zaman paradigmas oluturmak iin "rm ve ykc"
eski zaman ortadan kaldrmak gerekir; bir ulus ina etmeye bala
mak iin yazlaryla bunun temellerini henz kabul etmemi olan
larn meruluunu ortadan kaldrmak arttr. rnein Graetz kendi
nceli Jost'u, Yahudi halknn iskeletini ykmakla sular: "Binlerce
yllk bu hayranlk verici kahramanlk dramn kk paralara
bler. Peygamberlerin ve Mezmur yazarlarnn atas ve ada
olan eski srailoullar ile hahamlarn rencisi Yahudiler arasn
da yapay bir uurum aar ve bunlar birbirinden ylesine ayr gs
terir ki aralarnda hi akrabalk ba yokmu gibi gelir. "1 8
Peki btn yeni Yahudiler nereden kmtr? Bir sonraki
blm bu soruya cevap vermeye alacaktr. u an iin, ulusal
tarihin (daha dorusu, politik bir egemenlii kesin olarak gerekli
grmediinden, ulus-ncesi tarihin) "delikler"e dayanamadm,
hatta arzu edilmeyen "dzensiz przleri" bile sildiini belirt1 8. Graetz, Geschichte der Juden, a.g.e., c.V, s. 375. G raetz'in jost'a kar fkesi, Gershom
Scholem'in Zunz ve XIX. yzyl bann dier Yahudi tarihileri karsndaki sonraki di
bilemesini biraz hatrlatmaktadr: "[Onlar] nerede olduklarn ve Yahudi ulusunun ve
Yahudi halknn oluumuna almalaryla katkda bulunmak istiyorlar m, yoksa onlarn
yok edilmesine mi yardm ediyorlar bilmiyorlar." Bkz. "omat Yisrael ('Yahudilik Bilimi')
zerine Dnceler", Aklamalar ve Sonular (branice),Tel-Aviv,Am Oved, 1 975, s. 388.

1 01

mekle yetinelim. Graetz, Jost'un, Zunz'un, Geiger'in ve dierleri

nin atna inand dayanlmaz uurumu kapatmaya alt. Bu
kiiler, "krlkleri" nedeniyle, kadim krallk dnemindeki Yahudi
gemiin meru bir tarihsel blmn grememilerdi ve bu
vukufsuzluk yznden Yahudileri ezeli-ebedi bir "kabile-halk"
(Volksstamm) olarak grememiler, "yalnzca" dini bir uygarlkla
zdelemeye mahkum etmilerdi.
Graetz'in bu ciddi eletirisi eserinin banda deil sonunda,
1860 ylnda Jost'un lmnden yllar sonra yazlm olan modern
dnemle ilgili ciltte grlr. Graetz son derece etkileyici deneme
sini 1853 ylnda yaymlamaya baladnda, Yahudi tarihinin
anlatsn, tpk Basnage ve Jost gibi, Kitab Mukaddes dnemin
den sonra balatr. Birinci blm, Tapmak'n yklmasn takip
eden Mina ve Talmud dnemini ele alyordu. Bununla birlikte,
Hasmon Krall'ndan hemen nceki evreye geri dnerse de,
bunu yalnzca yirmi yl sonra, II. Reich'n kurulmasn ve Bis
marck Prusyas tarafndan Almanya'nn birletirilmesini takiben
yapar. Btn Orta ve Gney Avrupa'da ulus fikrinin byk zafe
rinden sonra Graetz'in ulusalclk-ncesi anlay olgunluk kazan
m ve kesin biimini almtr. 1 9 Kendi dnemindeki Yahudilerin
tarihini zetledikten ve kitabn XIX. yzyln imdiki zaman
zerine acl bir sulamayla bitirdikten sonra Graetz "seilmi
ahlakl halk"n doumunu yeniden tahayyl edebilmek iin
zaman iinde geriye gitme zlemi duydu. Graetz asndan "son
ra" "nce"yi belirlemitir; Yahudiler zerine o gne kadar hi
yazlmam tarihsel-ulusal ilk destann doruk noktasnn Kitab
Mukaddes evresi olmas bir tesadf deildir.
Ulusal bir duygu uyandrmak iin, yani modern bir kolektif
kimlie yol aabilmek iin bir mitoloji ve bir teleoloji gerekir.
Kurucu miti elbette ki Kitab Mukaddes'in metinsel evreni sala
d. Bu metnin tarihi anlaty en fazla barndran ksm XIX. yzy
ln ikinci yarsnda zellikle Orta Avrupa'nm Yahudi entelektel
lerinin gznde canl bir mit halini ald; zellikle de filolojik
eletirinin oklaryla delik deik etmesine ramen byle oldu. 2 0
Graetz'in teleolojisi o dnemde henz gerekten milliyeti olma
yan mulak bir hipotezden beslenerek, ezeli-ebedi Yahudi halk1 9. Bu kitabn yazld balama dair bkz. Reuven Michael, Heinrich Graetz. Yahudi Halk
nn Tarihisi (branice), Kuds, Bialik, 2003, s. 69-93 ve s. 1 48- 1 60.
20. rnein Abraham Mapu'nun Kitab Mukaddes branicesinde yazd ilk roman olan
ve l 853'te yaymlanan Siyon Ak'nda yazar Yahuda Krall dnemini romantik bir ulusal
slupta yceltir. Bkz. Siyon Ak (branice), Tel-Aviv, Dvir, 1 950.

1 02

na dnyaya kurtulu getirme grevini atfetti.

Yzlerce yllk Yahudi cemaatinde Kitab Mukaddes asla szl
gelenein yorumlar olmadan okunabilen bamsz bir eser ola
rak kabul edilmemiti. zellikle Orta Avrupa Yahudiliinde, yal
nzca Halaha araclyla ve elbette "yetkili" yorumcular dolay
syla anlalabilen marjinal bir kitap olmutur. Mina ile Talmud
kullanlan Yahudi metinleriydi; Kitab Mukaddes ise ancak blm
blm, anlat sreklilii olmadan, sinagogdaki haftalk ayet oku
malar srasnda kullanlyordu. Btn olarak ele alman Eski Ahit
aslnda ok uzak gemiteki Karaitlerin ve modem zamanlarn
bandaki Protestanlarn karakteristik kitab olarak kalmt.
Yahudilerin ounluu iinse, yzyllar boyunca, Tanrsal kken
li kutsal yazlar btn olarak grld, manevi dzlemde gerek
ten eriilebilir bir ey deildi; tpk onlarn dinsel evreninde Kut
sal Toprak'n yeryzndeki gerek yaam alanlarnn pratikte
p aras olmamas gibi.
Byk blm dini eitim alm, ancak laik dnemin peneleri
nin hafife izdii ve metafizik inanc atlamaya balam eitimli
Yahudi nfusun iinde, sarslan kimliklerini daha kesin olarak sa
lamlatracak bir baka kaynaa duyulan tinsel alk douyordu.
Bu Yahudilere gre, tarih dini inan dininin yerine geebilirdi.
Bununla birlikte, kendi gzlerinin nnde ekillenmeye balayan
ulusal mitolojilerle yeterince zdelemeyi baaramadklarndan
-nk bu mitolojiler ne yazk ki onlara gre pagan ya da Hristi
yan hayal gcnden esinlenmiti-- p aralel bir ulusal mitoloji icat
etmeleri ve buna katlmalar gerekiyordu. Bu mitolojinin edebi
kayna olan Kitab Mukaddes'e hala sayg ve hayranlk duyuldu
unda, hatta adalar Yahudilerden nefret etmekte ayak direyen-
ler iin bile byle olduundan byle bir mitoloji artt. Dier hege
monik dinlerin glgesinde "basit" bir dini cemaat olarak deil, halk
olarak ya da ulus olarak Yahudilerin varlnn en grkemli kant
kendilerine ait toprak zerinde devlet olarak kadim "varlklar"
olduundan, Kitaplarn Kitab'na doru aanoz gibi yryerek,
onu, ulusal bir gereklik inaasnn en iyi arac kldlar.
E.x nihilo [hiten] domadklarn, uzun sreden beri var
olduklarn kantlamak amacyla kendilerine kahramanca bir
gemi oluturacaklar masals bir altn aa (Klasik Yunan,
Roma Cumhuriyeti, Tton kabileleri ya da Galyallar) yzn
dnen XIX. yzyl Avrupas'nm dier "vatansever" eilimleri gibi,
bir Yahudi ulusu fikrinin ilk yandalar da, dini inancn siperleri
nin ortasnda yzyllar boyunca gc korunmu olan Davud'un

1 03

mitolojik krallndan yaylan parlak klara yzlerini dndler.

XIX. yzyln yetmili yllarnda, Charles Darwin'den ve Trle
rin Kkeni'nden sonra, saygn bir tarih kitabna Tekvin anlatsy
la balamak ok gt. Bu nedenle, Flavius Yosefus'un antik
denemesinden farkl olarak, Graetz'in kitabnn ilk blmleri "l
kel Tarih" ve "Kenan lkesinin Fethi" diye adlandrlmtr. lk
mucizeler zerine diyalog elbette ki almaya daha bilimsel bir
nitelik vermeye ynelikti. lk peygamberlerin tarihine hzl bir
giri ve Msr'dan k ise, tersine, stelik artc biimde, ese
ri daha ulusal klma amalyd. Graetz brani brahim' den alelace
le sz eder ve Musa'ya referansn bir ya da iki sayfayla snrlan
drr. Onun gznde halklar, srgnden, gezginlikten ya da
Torah'n bandan ziyade, toprak anadan, antik ulusal toprak
tan doarlar. Kenan lkesi, "olaanst" fiziksel mofolojisi ve
kendine zg iklimiyle, ilk cesur admlarn orada atan Yahudi
ulusunun istisnai karakterini belirleyen elerdir. Bir halkn z
ezelden itibaren belirlenmitir ve asla deimez: " [ . . . ] srailoulla
r bu lkeye srlerine otlak aramak ve orada baka obanlarn
yannda huzur iinde konaklamak iin girmediler. Onlarn emeli
daha yksekti: Btn Kenan' mlk olarak talep ediyorlard. Bu
lke onlarn ata mezarlarn barndryordu. " 2 1
Bu aklamadan yola karak Graetz, Kitab Mukaddes anlat
sn adm adm takip etmektedir. Edebi slubuyla, kahramanlk
lar, askeri gc, kraliyet egemenliini ve zellikle "Yahudi ulusu
nun ocukluu" dneminin ahlaki bakln ne karmakta
dr. Kitab Mukaddes'in daha ge tarihli kitaplar hakknda nem
siz kukular ortaya konsa bile, Kenan'n fethinden itibaren anla
tnn kesin bir hakikatin ortaya konuluu olarak btnyle
benimsendii aktr ve nc tarihi lmne dek bu tutumuna
aykr davranmayacaktr. Nehrin te yakasndan gelen ve daha
nce atalarna ait olan Kenan lkesi'ni fetheden "srailoullar"
biricik bir antik aile/kabile kaynan soyundan gelmektedirler.
Graetz mucizelere "bilimsel" aklamalar salamaya abalar,
ancak bu aklamalar sylemin merkezinden sklp karlm
ve ikincil unsurlar dzeyine indirilmitir. Buna karlk kehanetler
btnyle anlatlrken, insanlarn eylemleri burada belirleyici bir
yer edinir. Yarglarn son derece kahramanca eylemlerinin anlat
s ve gen Davud'un Goliath zerindeki zaferi rnein, nispeten
ayrntl anlatlmay hak etmektedir; kvrck sal gen adamn
iktidara ykseliine ve krallnn birlemesine sayfalar ayrlmtr.
2 1 . G raetz, Geschichte der juden, a.g.e., 1, s. 1 4.

1 04
Davud kaarlanm bir gnahkar olsa bile Tanr ve Graetz onu
balar ve bu cesur kral, daima halkn iyilii iin yapt "yce
ilerin ansna" Yahudi\ inancnn emsali olarak grrler. Sley
man'n krallna da eserin tam bir blm ayrlnutr, nk "dn
yann en byk krallklaryla boy lebilecek kudretli ve gl"
bir krallkt. Birleik krallk Yahudi tarihinin en yksek dnemidir;
Graetz'e gre bu krallkta yaayanlarn says drt milyondu ve
paralanmas da kn habercisiydi. srail Krall gnahlar
yznden paralannca felaketi zerine ekti. Daha ilerde Yahudi
ye'nin son krallarnn durumu da ayn olacaktr.
Dini gnah anlay, "srailoullar"mn tra,jik yazgsnn tasarlan
masna arka planda elik eder. Fakat bunun kusuru daha ziyade
srail'in kzlarna der: "Daha ziyade erdemin ve namusun rahibe
leri olmak iin domu kadnlarn Antika' daki sefih Baal ve
Astarte tapnmasndan zel bir zevk almalar tuhaf bir durum
dur. "22 Fakat neyse ki eski "srailoullar"nn btn gleriyle halk
ycelten yksek bir ahlaka doru ynlendiren peygamberleri de
vard; bu istisnai ethnos'tan dier halklar asla yararlanamanutr.
Graetz Eski Ahit'in anlatsnn ana ekirdeine sadk kaldn
dan ve Eski Ahit' e kar sayg ve hrmet dolu olduundan, Kitab
Mukaddes'in ideolojik yelpazesi iindeki elikilerle kar kar
ya kaldnda, kendi aralarnda birbirine balamaya her zaman
kalkmadan, farkl yaklamlar gsterdi. rnein, Kral Davud'un
Yahudi olmayan bykannesi Moavl Rut'un hikayesini, Siyon'a
geri dnte Ezra'nn ayrlk tavrlarnn anlatsna paralel ola
rak anlatr. ki hikaye arasndaki ahlaki ve politik kartl byk
bir yetenekle tahayyl eder ve bir an iin bir zme balamadan
karar vermi gibi gzkr. Graetz karma evliliin ortadan kald
rlmasnn ve Yahudi olmayan kadnlarn ve ocuklarnn dlan
masnn kavramsal anlamn gayet iyi kavrayarak unu yazd:
"Bu, Ezra'nn gznde korkun bir gnaht; ona gre, srail soyu
kutsal bir soydu, yabanclarla her trl karma, putperestlii
reddetmi olsalar bile, bir leke olarak alnlarna yazlyordu.

[. . . ]

Bu, ulusun gelecei iin ciddi ve nemli bir an oldu."23

Tarihi b u yaklamn ilk kez Yahudilere kar bir kin duygusu
na yol atn eklemekte tereddt etmez. Rut'un hikayesine vur-

22. a.g.e., s. 1 73 . Reform geirmi Yahudilik karsnda her zaman kmseme sergilemi
olan Graetz, reformcu sinagoglarda kadnlarn erkeklerle bir arada bulunma hakk olma
sna isyan etmiti. Kadn cinsellii zaten onu fazlasyla rktyordu. rnein bkz. "Yahu
dilik ve Samilik Hakknda ngiliz Bir Hanmla Yazma", Yahudi Tarihinin Yollar (branice),
Kuds, Bialik, 1 969, s. 1 3 1 .
23. Graetz, Geschichte der juden, a.g.e., il, s. 1 3.

1 05

gu yapmas kukusuz bunun iindir. Bu hikayenin, Siyon'a geri

dnmek isteyen erkeklerin "kutsal tohum"undan gebe kalmaya
kar genel bir meydan okuma olduunun tamamen bilincindedir.
Fakat sonuta tekelci Yahudiliin icadna ve ncler Ezra ile
Nehemya'nn belirledii ekliyle kat hudutlarnn izilmesine
tam destek verir.
Graetz, daha ilk eserlerinden itibaren, balangta daha az g
l olsa da, zerine etnik-dini bir dayanak eklenmi romantik bir
anlayn rehberliindedir. O genel anlamda bir fikir tarihisiydi;
keza, kitabnn ilk ciltlerinde anlatlan dnyadaki Yahudilerin
tarihi esasen ahlaki ve dini nitelikteki edebi ifadelerinin tasarlan
m haliydi. Bununla birlikte, Alman ulusunu kken ve rk teme
linde tanmlamann nispeten glenmesi, zellikle 1848'de "hak
larn ilkbahar"nm ulusal-demokratik yenilgisinden sonraki olu
um yllarnda, Yahudi evreden gelen kk entelekteller gru
bu iindeki yeni duyarllklar keskinletirmiti. El yordamyla
yol almaya alkn olan ve tereddtl biri olan Graetz, btn bu
zellikleriyle bu evreye bal kald. Bu entelektellerin en
nemlisi, kayda deer zekasyla zellikle Moses Hess'ti. Cretkar
fikirli bir solcu olan, Karl Marx'n eski dostu Hess daha 1862
ylnda Rom und Jerusalem adl kitabn yaymlad.24 Bu eser
karakteristik bir ulusalc manifestoydu. eriinin laikliiyle,
kendi trnde bir ilk oluturduuna da kuku yoktur. Graetz'in
Yahudi tarihi anlaynn oluumunda Hess'in byk bir nemi
olduundan, iki dnr arasndaki ilikileri hzla incelemek
yerinde olur.

Irk ve ulus
Hess daha Rom und Jerusalem'in giri blmnde Graetz'den
heyecanla alnt yapar. Yahudi tarihinin kitabnn beinci cildin
den, Talmud'un tamamlanmasndan sonra bile Yahudi tarihinin
"ulusal bir karakteri koruduu"nu renmiti; bu karakter "bir
dinin tarihine ya da bir inancn tarihine kesinlikle indirgene
mez."25 Devrimci kapsamdaki bu nemli vahiy, Almanya'da gn
delik yaamda egemen olan politik ve felsefi Yahudi-kartl
24. Moses Hess, Rom und jerusa/em, Leipzig: Eduard Mengler, 1 862.
25. a.g.e., s. 6 1 . Hess Graetz'in kitabna byk sayg duymaktadr. Bu kitab, "grkemli
bir eser" olarak kabul etmektedir;"[...] halkmzn kahramanlar ve ehitleri iin heyecan
duymay salyor" a.g.e., s. 1 07. l 867'de Geschichte der juden in nc cildini Sinai' et
Go/gotha ou /es origines du judaisme et du christianisme ad altnda tercme etti (Paris, M . .
Levy, 1 867).
'

1 06

sayesinde "ulusal z"n anlamn kefeden yorgun militann et

refil tereddtlerine bir cevap salyordu. Btn deneme boyunca
Almanlara duyduu tiksintiyi gizlememiti ve onlar iddetle ele
tirmeye devam ediyordu. Almanlardansa Franszlar tercih eder
di; en ok da "sahici Yahudileri."
Hess Fransa'ya srgne gitti. Avrupa'da devrimin yenilgisi
onu, kendi tanklna gre, doal bilimlere kendini adamak iin
politika alann geici olarak terk etmeye yneltti. Szde-bilimsel
analizlerin ortal doldurduu bu alanda, XIX. yzyln ellili ylla
rnn banda oalmaya balayan btn rk teorileri kefetti.
1850 ylnda skoyal Robert Knox nl kitab The Races of
Men'i yaymlad. ki yl sonra Amerika Birleik Devletleri'nde
James W. Redfeld'in Comparative Physiognomy or Resemblances
between Men and Animals denemesi yaymland. 1853 ylnda
Alman Carl Gustav Carus'un Symbolik der Menschlichen Gestalt
eseri yaymland. Ayn yl Joseph Arthur de Gobineau'nun Essai
sur l'inegalite des races humaines'inin birinci cildi de kt. 2 6 Bu
eserlerin ardndan, "bilimsel" baka kitaplar ortala sald ve XIX.
yzyln ikinci yarsnn en nemli yazarlarndan bazlar, rk ve
oryantalist basmakalp fikirlerin devasa batakl iinde lgn bir
keyifle bata ka ilerlemeye baladlar. Moda yaygnlatka hem
sol politika iinde hem de akademik ahsiyetler arasnda sempati
kazand. Yahudiler, Afrikallar ya da Doulu insanlar zerine bas
makalp fikirlerin bu kadar ksa zamanda kural haline gelmeyi nasl
baardklarn, Karl Marx'tan Emest Renan'a dek dnrlerin yaz
larda nasl yaygnlatn bugn bile kendimize sorulabilir.
Irk teorisinin Bat kltrnn nemli odaklarnda karlat
poplerliin kaynan kavrayabilmek iin ncelikle Bat ve Orta
Avrupa'nn yaad luzl snai ve teknolojik geliimin sonucu olan
Avrupann kibrini analiz etmek ve bu duygunun biyolojik ve ahlaki
stnlk algsna nasl katkda bulunduunu kavramak gerekir. Bu
duruma, insan geliimi zerine yeni bilimsel hipotezlerin bir yan
dan doa bilimleri alan ile dier yandan beeri tarih ve toplumsal
lk alan arasnda analojik hayallerin oluumuna nasl katkda
bulunduunu da .eklemek gerekir. Bu "doktrin" ksmi gereklie
26. Robert Knox, The Races of Men, Londra, Beaufort Books, 1 950; james W Redfield,
Comparative Physiognomy or Resemblances between Men and Anima/s, Kila, Kessinger Publis
hing, 2003; Cari Gustav Carus, Symbo/ik der Mensch/ichen Gesta/t, Hildesheim, G. olms, 1 962;
joseph Arthur de Gobineau, Essai sur J'inegalite des races humaines, Paris, Belfond, 1 967. Rom
und Jerusa/em'in yaymlanmasndan bir yl nce Johannes Nordmann'n nc kitab Die
juden und der deutsche Staat' n (Beri in, Nicolai, 1 86 1 ) ktn unutmamak gerekir. Nord
mann'n eseri, hi kukusuz.Yahudi-kartln rk lye aka yerletiren ilk eserdi.

1 07

dnmt ve en azndan 1880'li yllara dek bundan kukuya d

meyi ya da bunu tartmay gerekli grenlerin says pek azd.
Hess bu yeni literatr tutkuyla hatmetti. Gemite onu belki
de ilk Alman komnisti yapm olan ideolojik iklime ar duyar
llyla, "gnmzde dnyay alkalayan ulus ve zgrlk sorun
larndan ok daha derin bir sorunu, dnya kadar eski olan ve
hibir insansever formln gz ard edemeyecei bir sorunu" 2 7
temel olarak grmeye yneldi. Btn tarih rk savalarnn ve
snf mcadelelerinin uzun bir anlatsndan baka bir ey deildir,
fakat rksal atmalar temel nemdeyken, toplumsal mcadele
ikincildir. Kan savalar sona ermeyeceine gre, Yahudiler, en
azndan Orta Avrupa'dakiler kklerine geri dnmek zorunda
kalacak, yani Kutsal Topraklar'a doru g edeceklerdir.
Hess'e gre Yahudiler ile Yahudi olmayanlar arasndaki at
mann kayna, Yahudilerin daima farkl bir kaltmsal grup olu
turmalarnda yatar. Yzyllar boyunca varln srdrm bu
kadim soyun kkleri Msr'dadr. Firavun mezarlarnn duvarla
rndaki resimler zerinde grlen saray yapmclar arasnda
modem Yahudilere benzer fiziksel tipte kiilere rastlanyordu.
"Yahudi rk, eitli iklim etkilerine ramen, btn karakter zel
liklerini yeniden retmi saf bir rktr. Yahudi tipi yzyllar boyun
ca ayn kalmtr." Hess, sert ve hatta ac verici bir karamsarlkla
devam eder: "Yahudi kadn ve erkeklerin kendilerini vaftiz ettire
rek ve Hint-Germen ve Mool halk kitlelerine kararak kkenle
rini inkar etmeleri bir ie yaramaz. Yahudi karakterleri inkar
edilemez." 28
Bu ulusun uzun varln mucizevi bir ekilde srdrmesini
salayan nedir? Hess btn denemesi boyunca bunu salayann
ncelikle dini ve inanc olduunu tekrarlyordu. Bu nedenle,
reform geirmi Yahudilii kmsyordu, keza yurtta zgrl
yandalarm da kmsyordu. Yahudi dini Yahudi halknn
asimilasyonunu baarsz brakan ulusal bir gelenekti. Fakat asi
milasyon z gerei imkanszd. Yanlmayalm: Din, btn ne
mine ramen, Yahudi kimliinin varln srdrmesinin tek
sorumlusu deildi. "Yaam rgtleyen ey dogma deil, rkt.
Keza, Yahudi dininin kayna olan Kitab Mukaddes'teki ilk pey
gamberlerin yaamna esin kayna da dogma deildir. Tersine,
ilk peygamberlerimizin yaam Kitab Mukaddes dininin temeli11. Hess, Rom und jerusalem, a.g.e., s. 63.
28. a.g.e., s. 82-84. Bu szlerin "antisemitizm" kavramnn douundan ok nce edildi
ini hatrlamak gerekir.

1 08

dir; bu din her zaman iin zellikle tarihe yaplan bir ibadet
olmutur; ailevi gelenekten kaynaklanan bu ibadet ulusal bir
boyut edinmitir."29
Ulusal tarihi kapsayan bir dine dair bu temel anlay, byk
blmyle, yukarda ad anlan Graetz'in Geschichte der Juden'in
birinci cildinin (yani tarih bakmndan sonuncusu) giriinde satr
aralarnda bulunuyordu. Graetz'in tarih anlay o dneme dek ruh
ile madde arasndaki ikilie eilim gstermi olsa da, Hess'in rk
nn "materyalizmi" belli llerde bunu ok daha kat bir ekilde
zc ve milliyeti bir yne doru tad. 1860 ylnda, Hess'in Rom
und Jerusalem'de vd beinci cildinde Graetz "Srgn" ncesi
ve hatta sonraki Yahudi tarihinin iki temel eden olutuunu
dnyordu: lmsz' gzken "Yahudi kabilesi" bu tarihin gv
desini oluturuyordu; ayn lde ezeli-ebedi gzken Yahudi
yasas da ruhuydu. Bununla birlikte, 1860'larn sonuyla birlikte,
Graetz'in teorisine gre, tarihin yollar boyunca Tanrsal kayra
Yahudilere attklar her admda elik etmeye devam ediyor olsa da,
gvde Yahudilerin tanmnda daha nemli bir yer edindi.
Graetz Rom und Jerusalem'in elyazmasn yazarn henz tan
myorken okudu. Bylelikle aralarnda sk bir dostluk dodu.
Hess'in 1875'teki lmne dek sren uzun bir mektuplama yaan
d. Hatta iki yazar birlikte atalarnn kadim topraklarn kefetmeyi
bile planladlar. Bu proje gereklemedi ve tarihi sonunda tek
bana yola kt. Hess'in denemesinin kmasndan bir yl sonra
Graetz "Yahudi Irknn Yeni Genlii"3 0 ad altnda heyecan verici
bir an kitab yaymlad. Eser, geni lde, Hess'le in absentia
(yokluunda yaplm) bir diyalogdu. Katalizrlerinden biri Hess
olan ideolojik yarma harekat karsndaki yazarn aknlnn ve
tereddtlerinin ifadesi olan eser, ayn zamanda bu harekatn ksmi
bir kabuldr. "Yahudi Irknn Yeni Genlii" bizi yalnzca Gra
etz' de Yclhudi halknn icad hakknda bilgilendirmekle kalmaz,
ayn zamanda Avrupa intelligentsia evrelerini gl biimde
altst eden ulus sorununun keskin bilincine dair de bilgilendirir.
Bir insan grubuna ulus oluturma hakkn ne verebilir, diye
kendine sormaktadr Graetz. Irksal kken deil, cevabn verir,
nk kimi zaman eitli trde rklarn kaynaarak tek bir halk
oluturduklar grlr. Dil de ille ortak payda oluturmaz, svi
re'ye bakabilirsiniz. Ortak bir toprak bile bir ulus kurmann
29. a.g.e., s. 1 1 1 . Hess'in bir savunusu iin bkz. lomo Avineri, Moses Hess. Prophet of
Comunism and Zionism, New York, New York University Press, 1 985.
30. Bu deneme iin bkz. Graetz, Yahudi Tarihinin Yollar, a.g.e., 3- 1 09.

1 09

yeterli nedeni deildir. Tarihsel anlar bir halk bir araya getirir
mi? Dnemi asndan artc keskinlikte tarihsel bir idrak gc
gsteren Graetz cevap verir: Modem dneme kadar halklarpoli
tik yaama katlmadlar ve daima yneticilerle soylularn yapt
yksek ilerin ilgisiz seyircisi olarak kaldlar. Ulusal varln
temelinde yksek kltr m bulunur? Yksek kltr eer yeniyse
ve btn olarak halka henz nfuz etmediyse, hayr. Uluslarn
varl gizemle evrilidir ve buna tek bir aklama bulmak gtr.
Graetz'e gre, tarihten yok olmu lml halklar ile lmsz
olan baka halklar olduu inkar edilemez. Helen rkndan ya da
Latin rkndan geriye hibir ey kalmamtr, bunlar baka beeri
yaplar iinde erimilerdir. Yahudi rk ise varln srdrmeyi ve
hayatta kalmay baarmtr ve Kitab Mukaddes'teki mucizevi
genliinin ateini yeniden alevlendirecek noktadadr. Babil sr
gnnden sonraki "dirili" ve Siyon'a geri dn, kendi iinde
yeni bir rnesansn gizil potansiyelini tadna iarettir. Dolay
syla halk, kendi rnesansna imkan tanyan olaanst zellikle
re sahip organik bir gvdedir; normal bir biyolojik gvdeden onu
ayran da budur. Yahudi rknn varl daha batan istisnaiydi ve
sonu olarak tarihi de mucizevidir. Aslnda bir "mesih-halk"tr ve
gn geldiinde btn insanl kurtaracaktr. Seilmi halk tele
olojisi Graetz' de politik olmaktan ok ahlaki kalr ve zlmekte
olan geleneksel inancn tozlu kalntlarn kendi iinde tar.
XIX. yzyln btn tarihileri gibi ulus fikrinin yanda olan
Graetz, kendi "ulus"unun tarihinin coku verici olduunu, baka
hibir ulusun tarihinin buna denk olmadn dnyordu. tiraf
etmek gerekir ki, pek az zgn olan bu tezin yanksyla altml
yllarn ikinci yarsnda ve yetmili yllarn banda kaleme alnan
Geschichte der Juden'in son blmlerinde karlalacaktr. Mil
liyeti bak, (1848 devrimine dek) modern dnemin Yahudi tari
hine ayrlm ciltte, zellikle de -daha nce belirtildii gibi- eseri
tamamlayan iki cildin zellii olan, Yahudilerin kkeninin soy ve
Kitab Mukaddes asndan tahayyl edildii blmde zellikle
grlr. Bunlardaki kibirli ve iddial slup baka bir tarihinin
fkesine yol at.

Tarihiler tartmas
Heinrich von Treitschke XIX. yzyln yetmili yllarnda zaten
nl ve saygn bir tarihiydi. Berlin niversitesi'nde krss var
d. nl kitab Deutsche Geschichte im neunzehnten Jahrhun-

110

dert 1879 ylnda kmaya balad. Ayn yl, yaz kurulunda yer
ald nl bir sreli yayn olan Preuj5ische Jahbcher'te, "Bizim
Yahudiliimiz zerine Bir Laf' adl nemli bir makale yaymlad.
Muhtemelen kendi trnde ilk olan bu ksa deneme, Yahudi kim
lii karsnda gelitirilen ekincelerin akademik dzeydeki me
rulatrlmasyd.
Bu saygn tarihinin ana kaygs ncelikle demografik sorunla
ilgiliydi. Dou Avrupa'dan gelen Yahudi g dalgalar Alman
ya' daki Yahudilerin saysn artrmt. Bu olguyu kendisi bizzat
Alman ulusunun varlna bir tehdit olarak gryordu. Bu g
menler onun gznde Sefarad kkenli Yahudilere hi benzemi
yordu. Onlar bir hogr ortam iinde yaamlard ve sonu
olarak Bat Avrupal ev sahiplerine kusursuza entegre olmular
d. Buna karlk, Polonyal Yahudiler, kendilerini deforme eden
ve onlar yksek Alman kltr karsnda gerek yabanclar
yapan Hristiyanlk sultas altnda eziyet ekmilerdi. Bu yksek
Alman kltr, onlarn mdahalesiyle, melez bir Yahudi-Alman
kltrne dnme riski ieriyordu. Bu Yahudiler kendileri iin
henz eriilmez olan Alman ulusuyla asimilasyon iin abalarn
artrmalydlar. Fakat durum byle deildi ve arzu edilen bu asi
milasyon gelecee kalmt, nk balarnda ayrlkl savu
nan entelekteller bulunuyordu ve bunlarn nde geleni de ks
tah Heinrich Graetz'di. Treitschke bu Yahudi tarihinin kitabn,
en azndan son ciltlerini okumutu ve fkeden kpryordu:
"Ltfen, Graetz'in Geschichte der Juden'ini okuyun; 'kaltmsal
dman' Hristiyanlk karsnda bu ne fanatik fke! Luther'den
Goethe'ye, Fichte'ye dek Alman kimliinin en saf ve en byk
temsilcilerine kar bu ne lmcl nefret! Ve nasl da yzeysel ve
yaralayc bir kendini beenmilik! [ . . . ] 'Yahudi olmayan' Alman
lara duyulan bu kat nefret asla tecrit olmu bir fanatiin ruh hali
deildir '[.. . ]. " 3 1
Graetz, Treitschke'nin byk prestiji karsnda cesaretini
yitirmez. Ayrntl bir cevapla Yahudi-kart eletiriyi kesin ola
rak reddeder ve Britanyal Benjamin Disraeli'nin provoke edici
bir alntsyla cevabn noktalamaktan kendini alkoyamaz: "Kaf
kasyal tipindeki (beyaz rk) saf bir rk yok edemezsiniz. Bu,
Msr ve Asur krallarn, Roma imparatorlarn ve Hristiyan engi3 1 . Akt. a.g.e., s. 2 1 3-2 1 4. Tartmann byk blm bu eserde yaymlanmtr. Ayrca
bkz. Michael, Heinrich Graetz. Yahudi Halknn Tarihisi, a.g.e., s. 1 6 1 - 1 79. Bu iki tutumu
karlatrmak iin bkz. Michael A. Meyer'in makalesi, "Heinrich G raetz and Heinrich
von Treitschke:A Comparaison ofTheir Historical mages ofThe Modern Jew", Modern
Judaism, VI, I , 1 986, s. 1 - 1 1 .

111

zisyoncular rahatsz etmi psikolojik bir olgudur, bir doa yasa

sdr. Hibir bask sistemi, hibir fiziksel ikence daha yksek bir
rkn kendisinden daha aa bir rk tarafndan emilmesine ya da
yok edilmesine imkan tanmaz."3 2
Bu milliyeti "inatlk" karsnda Treitschke slubunu sert
letirdi ve tarihyazm silahlarn iyice kuand: "Yahudiliin Bat
l halklarla btnyle asimilasyonu asla mmkn olmayacaktr,
ancak aralarndaki eliki yumuatlabilir, nk bu kartln
z bile ok uzun bir tarihten kkn almaktadr." Treitschke
Graetz' de Yahudilii bizzat Alman ulusun barndaki bir ulus ola
rak tanmlama eilimi sezmiti. Bu tutuma her "sahici" Alman
btnyle kar kard. Graetz'i Yahudi milliyeti kibriyle sula
yarak devam eder ve onun kendini Alman kabul etmesinden ku
kusunu uzun uzadya ifade eder. Sonu: "Hayr, Bay Graetz 'tesa
dfen doduu lkede' bir yabancdr, bizim halkmz anlamayan
ve anlamak istemeyen bir Douludur; onunla bizim aramzda,
bizim uyruumuza sahip olmas ve dilimizi kullanmas dnda
ortak hibir ilgi yoktur, dilimizi kullanmas da yalnzca bize haka
ret etmek ve lanet okumak iindir." Ve Prusyal-Alman tarihi
unu eklemekten kendini alkoyamaz:
"Fakat eer bu rk kibir kamusal alanda sergileniyorsa, eer
Yahudilik ulusal bir kabul talep ediyorsa, bu durumda, zgrle
menin dayand yasal temel ker. Bu tr arzulan gerekletir
mek iin tek bir yol vardr: G, bir Yahudi devletinin herhangi
bir yerde, bizim lkemizin dnda kurulmas; ancak o zaman
baka uluslar tarafndan tannp tannmayacan grecektir.
Alman topra zerinde ikili bir milliyetilie yer yoktur. Yahudi
ler Alman devletlerinin inaas iin srdrlen bin yllk abada
yakn dneme kadar hi yer almamlardr." 3 3
Treitschke'nin "Dou kkenli" Yahudiler karsnda duyduu
nefret daha sonra artarak devam edecektir. Bu srete onun
anlay, yurttala dayal bir ulus anlay ile tipik bir rk mil
liyetilik arasnda bir tr ara konum oluturmutur. Wilhelm
Marr ya da Adolf Stoecker gibi daha kaba Antisemitistlerin aksi
ne, Yahudilerin Alman ulusuna "katlm" olasln btnyle
reddetmiyordu. Fakat "Yahudi halk" ile "Alman halk" arasndaki
uzun sreli tarihsel tezada yaplan vurgu, onun, Yahudilik ile
Almanl zt ve uzlamaz kimlikler olarak gren zc eilimini
ortaya karyordu. Treitschke'nin milliyetilii etnik-zc bir
31. Graetz, Yahudi Tarihinin Yollar, a.g.e., s. 2 1 8.
:.n. Akt. a.g.e., s. 226-227.

1 12

bakn iinde yzyordu. Ona gre bir Yahudi, kltr ve dili

bakmndan btnyle Alman olsa bile Yahudi kalrd. Dolaysy
la, unu itiraf etmek gerekir ki, onun tavr Graetz'in kitabnn son
blmlerinde sergiledii tutumdan pek de farkl deildi.
Graetz henz "olgunlua" erimemi bir ulus dnr olsa da,
btn eserine damgasn vuran ey, devlet egemenliine duyulan
soyut ve henz biraz flu bir zlemdi. Yahudilerin "kadim vatan"la
ryla yeni laik ilikilerinin olumasna ilk katkda bulunanlardan
biri olan Graetz, dman Treitschke'nin ve dostu Hess'in tersine,
bu vatan toprana doru g sorunu karsnda daima tereddt
te ve kukucu kalmtr. Hess'le byk yaknlna ve "atalarnn
lkesi"ne yapt ksa ve heyecanlandrc ziyarete ramen, ger
ekten Siyonist deildi. Dolaysyla, Treitschke'nin saldrsna
verdii ikinci cevapta geri ekildi, gizlendi ve Yahudilii bir
uyruklulukla asla zdeletirmediini masumca inkar etti. Gra
etz, davann talepleri uruna ve kukusuz ki Yahudi Alman ente
lektellerin ounun gl tepkileri karsnda, kendini bir sre
liine yeniden her konuda ve her ey iin hak eitlii talep eden,
btn haklara sahip bir Alman kabul etti. Treitschke Graetz'in
Alman olmayan kkenini kara almak iin kullannca, Geschich
te der Juden'in yazar da Berlinli tarihiye misillemede bulundu:
Treitschke bir Slav ad deil miydi?
Etnik-merkezci iki tarihi arasndaki atma, Alman ulusal
bilincinin ekillenme srecinde nemli bir evre oluturdu. Graetz
iin olduu kadar Treitschke iin de ulus ncelikle "etnik" bir
kkendir, atalardan gelen dorusal uzun bir tarihin meyvesidir ve
varlnn kantlar Germen mitolojisinde ya da Kitab Mukad
des'te bulunur. Ulus aslnda uzaktan gelen ve arl kolektif kim
liklerin imdiki zaman iindeki hudutlarn belirleyen ve sabitle
yen bir "halk-rk"tr. Dolaysyla, iki tarihinin de karakteristik bir
"volk'u" (halk) ulus anlayna gmldkleri elbette ileri sr
lebilir. Yahudi kkenli Almanlar ile Hristiyan kkenli Almanlar
arasnda yaknlk olasl karsndaki kukular da buradan kay
naklanr. kisi de bu trden karlkl ilikileri tevik etmeye al
mann gerekten yararl olduunu dnmyordu. Onlarn hayali
ulusu iinde "Yahudiler" ile "Almanlar" arasnda evlilik treni asla
olmadndan, boanmalar da sz konusu deildir.
Yahudi kkenli olmayan ok sayda Alman entelektelinin bu
belirlenimci yaklam paylamadn hatrlayalm. Birinci blm
de belirtmi olduumuz gibi, Alman ulusunun btn yandalar
nn "halk" olduunu dnmek bir hata olur. Elbette ou Anti-

1 13

semitist deildi. Birok liberal, tpk sosyal demokratlarn ou

gibi, Yahudi Almanlarn da paras olduu global bir cumhuriyeti
kimlik anlayna katlyordu. Treitschke'nin nefretinden elbette
rkm olan Yahudi intelligentsia's, Graetz'in etnik-ulusal yakla
mndan da net biimde ayrlmt. Berlin niversitesi'nde felsefe
profesr olan Moritz Lazarus'tan Marburg niversitesi'ndeki
nemli bir yeni-Kant filozof olan, Graetz'in eski rencisi Her
mann Cohen'e dek geni bir kesim Graetz'in grlerini eletiri
yordu. Tek bir devlet erevesinde iki ulus olamayaca konusun
da herkes hemfikirdi, fakat buna paralel olarak, birletirici milli
yetilik iinde eitliliin zorunluluu zerinde de srarla duru
yorlard. Germenlik farkl kltrel elerin kaynamasnn tarih
sel sonucuydu ve byk esneklii sayesinde bu eleri emmeye
devam edebileceini ileri sryorlard. Yahudiler de, imparatorluk
tebaasnn geri kalan gibi, Protestanlar ve Katolikler gibi, Yahudi
olmadan nce Alman'dlar. Yahudi kkenli entelektellerin bir
blm elbette ki farkl "rksal kken" fikrini benimsiyordu, fakat
hepsi iin -ya da hemen hemen hepsi iin- ulusal ve kltrel gele
cek projesi belirleyiciydi ki bu da Alman projesiydi.
Tarihiler arasndaki bu "st dzey" polemik yine de "alt
dzey" Antisemitizm' e bulanm bir atmosferde cereyan ediyor
du. Bu atmosfer o dnemde nfusun eitli tabakalar iinde
yaylyordu. XIX. yzyln yetmili yllarnn ekonomik kriz dalga
s hzl sanayileme hareketini engellemi olmasa da, buna para
lel olarak doan ekonomik gvensizlik duygusu dorudan doru
ya kimlik gvensizlii olarak ifade buldu (bu tarihsel olgu XX.
yzylda iyi bilinmektedir). Krizin glgesi altnda, 1870'in nemli
zaferi ile Reich'n "yukardan" birletirilmesi birka yl iinde bir
lik yaratc zafer ltsn yitirdi ve saptanan sulular, her zaman
olduu gibi, "tekiler", yani dinsel ve "rksal" aznlklar oldu. Kit
le demokrasisinin geliimi, ayn zamanda, modern dnemde kit
lelerin saflara katlmasnn etkili arac olan politik Antisemi
tizm'in ykseliini de hzlandrd. Sokaklarda, gazetelerde ve
imparatorluk iktidarnn koridorlarnda, Dou'dan gelen ve "Al
man olduunu iddia eden" "Doulular"a kar ykc bir propagan
da yrtld. zgrlklerin kaldrlmasna ynelik ak arlar
kamusal alanda iitildi. Bu boucu atmosferde, 1880 ylnda
Yahudi olmayan liberal evrelerden yetmi be entelektel ile
nemli ahsiyetin imzalad ve bu yeni Antisemitizm dalgasn
frenlemeye ynelik bir dileke yaymland. Dilekenin en belirgin
ve en prestijli imzaclar arasnda Theodor Mommsen buluyordu.

114

Antik Roma uzman bu byk tarihi yalnzca imzasn cesa

retle basmakla kalmad, ayn zamanda "Yahudi sorunu" zerine
tartmaya da yakndan dahil olmaya karar verdi. Tartma konu
su edilenin yalnzca Yahudilerin stats olmadn, ayn zaman
da bizzat Alman ulusunun oluumu ve karakteri de olduunu
gayet iyi anlamt. Dilekenin kmasndan aylar sonra, Auch
ein Wort ber unser Judentum adl heyecan verici denemesini
yaymlad.34 Elbette meslekta Treitschke'nin ald tavra do
rudan bir tepkiydi bu. Tarih polemiinin bundan byle kutbu
vard.
Yanlmayalm. Mommsen bir tarihiydi ve belirgin bir ulus
bilincine sahip bir yurttat. Almanya'nn birletirilmesinden
yana tavr alm ve hatta Alsace-Lorraine'in g yoluyla ilhakn
bile desteklemiti. Fakat Alman ulusuluunun XIX. yzyln yet
mili yllarnda yaad etnikleme srecinden endie duyuyor
du. Bu nedenle ironik bir dilde unu yazmt: "Bir sre sonra
yle bir duruma geleceiz ki, yalnzca tr kii tm haklara
sahip yurtta olarak kabul edilecektir. Biri, kkenleri Mannus'un
(Alman mitolojisinin idol) olundan birinin soyundan gelen;
ikincisi, Yeni Ahit'in vahyine zellikle din adamnn yorumuna
gre inanan; ncs de kendini iftilikte ve ekip bimede
uzman kabul eden." 3 5 Eski Alman kabileleri zerine Tacitus'un
szleri nda modern bir ulus kurmaya alan kii, yalnzca
Alman Yahudilerini deil, ayn zamanda ok sayda Reich sakini
ni de ortadan kaldrmaldr. Genliinde devrimci bir cumhuri
yeti olan Rmische Geschichte'nin (Roma Tarihi) yazar btn
yaam boyunca sivil bir ulus anlayn korudu. XIX. yzyln
btn tarihileri gibi Mommsen de, naif bir ekilde, milliyetili
in ve uluslarn Antika' dan beri var olduunu varsayyordu.
Bununla: birlikte, Treitschke iin Alman ulusunun tarihsel kkeni
Tton krallklarnda aranrken, Graetz iin Yahudi ulusunun
tarihsel kkleri Davud'un ve Sleyrnan'n krallklarnda bulunur
ken, Mommsen'in tarihsel referans modeli Jl Sezar'n Romas ve
onun esnek ve ak sivil yaam anlayyd. Onun ulus imgesi
hem politik gemii hem de tarihyazmsal almas temelinde
ina edilmiti. Antik gemiten gelen kimliklerin tanmlanmasna
ikin ayrlklk iaretlerinden nefret ediyordu; keza iinde yaa
d dnyann politik yaamnn karakteristik modern rkln34. Theodor Mommsen, Auch ein Wort ber unser judentum, Berlin, Weidmannsche
Buchhandlung, 1 88 1 .

3 5 . a.g.e., s. 4.

1 15

dan da tiksiniyordu. Rmische Geschichte kitabnn heyecan

verici "Yahudiye lkesi ve Yahudiler" blmnn daha ilk sayfas
Jost'u kusursuzca okumu olduu izlenimi verse de, Yahudiye
sakinlerinin antik tarihini Roma emperyalizminin prizmasndan
tanmt. Mommsen Yahudiyelilerin eski branilerin mirass
olduuna inanmamaktadr; keza Roma mparatorluu'ndaki
Yahudilerin ounluunun Yahudiye sakinlerinin dolaysz biyolo
jik soylar olduunu da dnmemektedir. 3 6
Uluslara zclk-kart bu tarihsel yaklam, Graetz-Treitsch
ke polemii karsnda benimsemi olduu tutuma da yansyor
du. Mommsen'in gznde Yahudiler yabanc bir halk-rk deildi,
yeni Almanya'nn btnn oluturan kabile ya da topluluklar
dan biriydi. Ona gre, Yahudiler, doum yeri Schleswig-Holstein
ya da Hannover veya Essen olan sakinlerinden temelde farkl
deillerdi. Modem ulus farkl kkenlerden kaynaklanan eitli
kltrel elerin karmnn sonucuydu. Yine de Yahudiler kendi
evrelerine entegre olmaya ve ellerinden geldiince kendi ayrt
edici zelliklerinin byk bir blmn reddetmeye abalamal
drlar. Fakat bunu, modem-ncesi yerel kltr temellerini red
dettikleri varsaylan Almanya'nn tm dier topluluklaryla tpa
tp ayn lde yapabilirler. Yahudiler Alman ulusuna dier
Alman kabilelerinden farkl bir kapdan girmilerdi, fakat byle
likle zel bir avantaj elde etmilerdi:
"Eski Roma mparatorluu'nda ulusal bir zlme unsuru olan
Yahudilerin Alman kabilelerini de datc bir unsur olarak hiz
met edeceine kuku yoktur. Dolaysyla, kabilelerin hi olmad
kadar birbirine kart Alman birliinde Yahudilerin kskan
lacak bir tutum benimsemelerine sevinmek gerekir. Kuaklar
boyunca zellikle bu ynde etkin biimde hareket etmelerini asla
bir felaket olarak grmyorum ve Alman elii retebilmek iin
belli bir miktar Yahudi'nin gerekli olduunu Tanr'nn (Antisemi
tist) Bay Stoecker'den daha iyi anladn sanyorum." 3 7
Kendi szlerinden anlald zere Mommsen Yahudileri, ulus
ncesi blgecilii "paralayc" rolleri nedeniyle, basit Almanlar
olarak deil, yeni Germenliin kutlu habercileri olarak da gr
yordu. Yahudiler daha ziyade ehirli ve burjuvaydlar, zellikle
36. Theodor Mommsen, Rmische Geschichte, c. 11, Leipzig: Phaidon Yerlag, 1 932, s. 840-886.
Bu eserin bir sonraki blm bu tutuma dair daha gelimi bir tartma iermektedir.
37. Mommsen, Auch ein Wort, a.g.e., s. 9- 1 O. Mommsen'in yaklam ile Treitschke'nin
yaklamn karlatrmak iin bkz. Hans Liebeschtz, "Treitschke and Mommsen on
Jewry and Judaism", Leo Baeck lnstitute Year Book, 7, 1 962, s. 1 53- 1 82.

116

eitimli semtlerde yayorlard, ulusal dil halini alm olan yk

sek Almancann yaylmasna katklar nemliydi.
Bilindii gibi, daha sonralar, Mommsen'in ve dier Alman libe
rallerinin tutumu yenilgiye uramtr. XX. yzyln ilk yarsnda
yalnzca yurttalk ulusu modelleri kmekle kalmam, ironi de
dorua varmtr: 1933 ylnda, Nasyonal-Sosyalist Parti'nin kon
vansiyon toplants srasnda, eitimli siyaseti Joseph Goebbels,
byk Mommsen'in "paralayc unsur"unu verek, kendi bak
asyla, Richard Wagner'deki Yahudi anlayn hatrlatan belir
gin bir Yahudi-kart tutumun rnei olarak gstenuitir! 3 8
Treitschke ve Graetz, Mommsen'in mdahalesine aktan tep
ki gstermezler. Bununla birlikte, gayet "doal ve mantkl" etnik
ulusal sylemlerini "paralayan" bu nc tutumdan ikisi de
honutsuzdur. Graetz'in btn eseri, XIX. yzyl banda Jost'un
ve XIX. yzyln ikinci yarsnda Mommsen'in nde gelen temsil
cileri arasnda yer aldklar tarihyazmna karyd. Bu gemi
anlay ona Yahudi-kart geliyordu, nk byk lde Alman
Volk'u rnei gibi, Yahudi kabile-rknn srekliliini ve ezeli-ebe
di niteliini tanmay inatla reddediyordu.

Ulus-yanls bak!"Dou" dan grnm

Yaamnn son yllarnda Graetz vaktinin byk blmn,
tarihyazmsal almasna ilaveten, bu srete Yahudi ulusal can
lanmasnn kitab olmu Kitab Mukaddes zerine aratrmalara
ayrd. Filolojik eletiriyi prensip olarak benimsedi ve hatta kut
sal kitaplardan bazlarnn yaymlanma tarihi zerine eitli hipo
tezlerini yaymlamaya bile giriti. Bununla birlikte, Kitaplarn
Kitab'nn tarihsel geerliliini canla bala savunmaya lmne
dek devam etti. zellikle ilk be kitabn gvenilirlii onun iin
nemliydi. Bu kitaplarn yazln farkl evrelere ayrma ynn
deki saysz teebbse kesin olarak kar kt. rnein, Kitab
Mukaddes'in ya da bileenlerinden bir blmnn Ezra tarafn
dan yazlm olduu ynndeki Spinoza'nn hipotezi onun gzn
de tam bir aptallkt. 3 9 Graetz'e gre ilk be kitap, anlatt olay
lardan ksa sre sonra kaleme alnmt ve buradaki btn tarihi
38. joseph G o ebbels, "Rassenfrage und Weltpropaganda", j u lius Streicher (ed it.),
Reichstagung in Nrnberg 1 933, Berlin, Vaterlandischer Verlag C. A. Weller, 1 93 3 ,
s. 1 3 1 - 1 42.
39. rnein bkz. Graetz'in makalesi, "Yahudilik ve Kitab M u kaddes Eletirisi", Yahudi
Tarihinin Yollar, a.g.e., s. 238-240.

1 17

olaylar doruydu. Graetz, ge dnem peygamberlerinin yazlar

nn yzyllar nce "yazlm" Torah'taki anlatlarn tpatp kopyas
olmasn kendi tezinin geerliliinin parlak bir kant olarak gr
yordu. Bu kitaplarn tam da bu ge dnemde yazlm olabilecei
fikri aklndan bile gememiti.
1882 ylnda nl Kitab Mukaddes filimi Julius Wellhausen'in
yaymlad Prolegomena zur Geschichte Israels (srail Tarihine
Hazrlayc Bilgiler) o dnemde Kitab Mukaddes yorumu zerine
referans eser olur.40 Wellhausen antik eserin eitli ksmlarnn
yazl tarihini tartma konusu eden yaklak bir yzyllk eleti
riyi karmak ve zgn bir sentez halinde zetliyor ve inceliyor
du. Parlak bir filolojik analiz araclyla, Kitab Mukaddes anlat
larnn bazlarndan kuku duymaya balayarak, Eski Ahit'in ana
blmlerinin tasvir ettikleri olaylardan ok sonra kaleme alnm
olduu hipotezini yaymlamt. Ona gre, Yahudi dininin yaratl
tedrici bir srecin sonucuydu ve ilk be kitabn her "katman"
farkl yaz evrelerine denk dyordu. Graetz, penelerini kar
tp, eletirisini bu "Yahudi-kart" esere yneltti (daha ilerde
greceimiz gibi, neredeyse btn proto-Siyonist ve Siyonist
tarihiler de onun izinden gidecektir) . zellikle Wellhausen'in
ifade ettii ve Eski Ahit'in nemli ksmnn ("Rahip Yazmalar"
denen ksm) daha yakn bir tarih olan Siyon'a geri dn dne
minde yazlm olabilecei fikrine fkelendi. Bu durumda, Yahu
dilerin kadim tarihinin tahayyl etmek, gz kamatrc ve kud
retli bir halkn kltrn deil, Babil'e geri dnnde -kendi
deyimiyle- "kansz kalm" ve clz bir mezhebi ele almak anlam
na gelecekti. Yahudi ulusunun balangcndaki kahramanlk hika
yelerinin gvenilirliini tartma konusu etmeyi salayan ilk
yark byle alyordu. Dolaysyla Wellhausen, Yahudi tarihinin
gznde, okumas yazmas olmayan ve cahil, esasen Yahudiler
karsnda duyduu derin korkuyla ("Yahudi burnundan nefret
ediini brahim'e, Musa'ya ve Ezra'ya yneltiyor") hareket eden
bir aratrmac oldu. Histoire du peuple d'Israel'in (srail Halk
nn Tarihi) yazar Ernest Renan' da Yahudilerden Alman meslek
ta kadar nefret eden bir cahil olarak gren Graetz, eletiri okla
rn ondan esirgemedi. Graetz'in gznde, Yahudi olmayan bir
entelektelin Yahudilik tarihinin zel anlamn gerekten anlama
snn imkan yoktu.
40. Julius Wellhausen, Prolegomena zur Geschichte lsrae/s, Berlin, Walter De Gruyter,
200 ! . Ayrca bkz. Ernest Nicholson, The Pentateuch in the Twentieth Century. The legacy of
julius Wellhausen, Oxford, Oxford University Press, 2002.

118

Graetz'in 1891 ylnda lmyle, Beyaz Rusya'da domu ve

temel renimini bir heder' de4 I grm olan, kendi kendini
yetitirmi Semyon (imon) Dubnov, tarihinin ansna duygu
landrc bir makale yaymlad. Gen Dubnov Graetz'in son eseri
olan Volkstmliche Geschichte der Juden'in (Yahudilerin Pop
ler Tarihi)4 2 Kitab Mukaddes blmlerini Rusaya tercme
etmeyi de stlendi. Kitap yaymland, fakat Rus sansr tarafn
dan yasakland ve toplatlp imha edildi, nk Ortodoks Kilisesi
Graetz'in Kitab Mukaddes'e dair ulusal yorumunu "kutsal tarih"e
verilen ciddi bir zarar olarak grecektir. Bu tercme almas,
tpk Ernest Renan'n Histoire du peuple d'Israel'in ilk cildinin
heyecanla o kunmas gibi,43 Dubnov'un Yahudilerle ilgilenme ve
onlarn tarihini "le ka"larndan modern zamanlara dek yeni
den kaleme alma kararnda belirleyici bir yer igal etmektedir.
Graetz'in mirassnn, Berlin ya da Paris'in nemli eitim mer
kezlerinden diplomal bir tarihi deil, Dou Avrupa'nn Yidi
cemaatinin bir mensubu olmas tesadf deildir. Alman monari
sinden bu adan farkl olan Rus imparatorluunda nemli bir
Yahudi nfus yayordu. Bunlarn dili komularnnkinden fark
lyd ve vaktiyle onlar birletirmi olan dinin gerilemesiyle birlik
te kendi aralarnda zgl bir laik kltr geliiyordu. Bu zel
modernleme sreci Orta ve Bat Avrupa Yahudi nfusu arasnda
grlmyordu. arlk rejiminde geleneksel Yahudi-kart ayrm
cla ek olarak, Rus, Ukraynal ve Polonyal nfus arasnda mil
liyetiliin ykseliinin ardndan, byyen Yidi topluluun duru
mu nemini yitirdi ve yelerinin bir blm Bat'ya g etmek
zorunda kaldlar. Geride kalanlar arasnda ise, zellikle ayn
dnemde dier Yahudi topluluklarndan hibirinde rastlanmayan
ulusal bir duygu 1880'li yllarn bandaki pogrom dalgasndan
sonra yeermeye balad. ok sayda zerklik yanda ile Siyon'a
dnten yana az sayda Yahudi arasndan, komularnn ou
nun onlara ynelik ayrmclk, inkar ve ilgisizlik tavrna kar
bamsz kolektif bir ifade aray iindeki n-milliyeti ve milli
yeti birok entelektel ve hareket ortaya kt.
Bu erevede Graetz'in kitabnn popler olmas ve Dubnov'un
eserinin ortaya kmasna dolayl olarak katkda bulunmas da
artc deildir. Belki de tuhaf gelebilecek olan ey, Dubnov'un
politik dzlemde "zerklik yanls" olmas ve henz bir ulusal
4 1 . Yahudilerde geleneksel din eitimi verilen ilkokul. (.n.)
42. Graetz, Volkstmliche Geschichte der juden, 3 cilt, Leipzig, O. Leiner, 1 889- 1 908.
43. Bkz. Semyon Dubnov, Hayatmn Kitab, Riga, Jaunatnes Gramata 1 934- 1 935.

1 19

devlet kurma yanda olmamasdr. Graetz gibi Dubnov da btn

yaamn, tarih iinde Yahudi varlnn srekliliini salayan bir
tarihyazm eseri gerekletirmeye adad. Dubnov, tpk nceli
gibi, Siyonist deil, ulus-yanls bir tarihi olarak kabul edilebilir.
Bir nfus kitlesinin Filistin'e doru g ederek kendi devletini
kurabilmesini ne mmkn ne de arzulanabilir gryordu. Dolay
syla, bu "istisnai" Yahudi halk iin zerk bir alann bulunduu
yerde yaratlmasndan yana olduunu ifade ediyordu. Dubnov,
yine de zerklik yandalarnn oundan ayrlyordu; onlar ken
dilerini Avrupa' da yabanc bir rkn paras olarak grmyor ve o
dnemde yaam dolu olan bir Yidi ana kltrnn norm ve pra
tiklerine uygun olarak kendi kimliklerinin hudutlarn snrland
ryorlard. Ulus-ncesi duyarll ona gemie dnmek gereklili
ini dndryordu; bylece, sorunlu ve dayanksz bir hal
aldn dnd kolektif bir kimliin istikrar kazanmasn
salayacak any bu gemiten ekip almak mmkn olacakt.
Dubnov'un ulus teorisi, Fransz Renan'n teorisi ile Fichte ve
Herder'in teorileri arasnda bir tr yaknlk oluturuyordu.
Renan'dan ulus tarifinin znel yanlarn (topluluun hudutlarnn
belirlenmesinde iradenin ve bilincin nemi), Herder ile Fich
te'den de takn etnik-manevi romantizmlerini almt. Onun
gznde rk ulusun oluumunun ilk evresini oluturmuyordu;
ulus daha ilerde yava yava gelierek biricik bir tarihsel-kltrel
birlie dnecekti. Ne rk ne dil ne de toprak, tarih iinde ulu
sun temsilini belirleyen unsurlardr. Uluslar, kuaktan kuaa
aktarlan ve yeniden retilen uzun bir manevi kltrn taycs
olmalaryla nitelenir.
Bununla birlikte, (Yahudi topluluklarnn btnn belirtmek
iin Dubnov'un setii kavram olan) "dnya halk"nn btn toplu
luklarnda ortak bir laik st-kltr var mdr? Yahudi Rus tarihi bu
soruya cevap vermenin glklerini hissetmektedir. Son derece
laik biri olmasna ve inanca ynelik sert eletirilerine ramen, laik
"ulus kltr"nn varlnn yaamsal koulu olarak Yahudi dini
nin varln srdrmesinden yana gr belirtmek zorunda kal
mtr. 44 Daha ilerde Siyonist tarihyazmnda ortaya kacak olan,
dini inanc ulusal kimlik tanmnn aracna dntren pragmatik
eilim ilk karakteristik tarihisini Dubnov' da bulacaktr.
44. Dubnov unu vurgular:"Kltrel ve tarihsel ulus olarakYahudilii korumak istersek,
Yahudi dininin bizim ulusal kltrmzn en nemli temellerinden biri olduunu ve onu
yok saymann bizim varlmzn bu temelini dinamitlemek demek olduunu unutmama
lyz." Semyon Dubnov, Eski ve Yeni Yahudilik zerine Mektuplar, Sen Petersburg, 1 907.

120
Dubnov modern ulusu tarif etmek iin dinsel kltre dayan
makta belli bir rahatszlk hissettiinden, zamann ve uzanm te
sinde, antik ve uzak bir kkenden beri yanklanan, hudutsuz ve
tarifsiz bir "tinsellik" arayyla, Alman romantizminin izlerini
takip eder. Bir ulus-devlet olmakta glk eken byk Rus
imparatorluunun tebaas olarak, ulusal kltrn oluumunda
modern devletin ilevini asla tamamen anlamamtr. Dolaysyla
Herder'in nl poplist zclne aka gnderme yaparak
kendini "zerklik yanls" olarak tanmlad: "Devletin, hedefi
mensuplarnn karlarn korumak olan toplumsal ve yasal
biimsel bir birlik olduunu, ulusun ise psiik, varlksal,

isel bir

birlik olduunu kesin olarak anlamamz gerekir. Devlet z gere

i dnebilirken, ulus hareketsizdir. [ . . . ] Bu yine de bir halkn,
talihsiz koullarn akmas sonucu p olitik bamszln yitirdi
inde ulusal aidiyetini de yitirecei anlamna gelmez."4 5
Dubnov'da d a Graetz'de d e ulus-devlet, istikrarl bir laik Yahu
di kimliinin oluumunda acil ve zgl bir hedef deildir. Byle
bir kimliin kendine zg, somut politikann dnda bir varoluu
vardr ve bu arada, bu kimliin nasl srdrlp beslenebilecei
ni bilmek gerekir. Modem dnemin Yahudi kltr mozaiinin
okunmas aldatcdr ve muhtemelen, Yahudilerin "birleik mane
vi ulus" olarak tanmna uygun bir cevap bile salayamaz. Bunun
sonucunda, ulusun deimez zn korumann en iyi yolu, ulu
sun biricik z zerine tarihsel aratrmalar ve bilgilerin derinle
tirilmesi yoluyla elde edilecek olan ulus bilincini gelitirmek olur.
Dubnov'da, p olitik bir egemenliin yokluu durumunda, tarihi
nin, bellein ve kimliin korunmasyla grevli "onayl" fail olarak
hahamn yerine byk lde gemi olduu sylenebilir.
Tarihi olarak Dubnov Graetz kadar ateli deildi, nk
romantik eilimlerine ramen kendini gerek bir bilim insan ola-
rak kabul ediyordu.

XIX. yzyln sonunda, XX.

yzyln afanda

yz ve Avrupa'nn entelektel evrelerinde pozitivist bilim hala

"kabul grmektedir." Graetz'den Dubnov'a geerken, bitmek bil
meyen bir roman gibi yazlm tarih denemesini grnte byk
lde bir yana brakyoruz ve profesyonel tarihyazm ana giri
yoruz. Graetz, Leopold von Ranke'den beri Avrupa'da gelimi
olan belirgin bir tarih yazs geleneiyle gerek anlamda ba kur
mu deildi; bu ban iaretleri ise Dubnov'da bulunmaktadr.
Yahudilerin tarihini kendi evrelerinden tamamen tecrit eden Gra
etz'in tersine Dubnov zellikle bu tarihi aralarnda yaadklar

45. a.g.e., s. 1 2 1 .

121
halklarn tarihine balamaya alr. Onun kitaplarnda, tarihyaz
mnn eitli alanlarnda

XIX.

yzyl boyunca gelimi yntemsel

aralarn etkin kullanm grlr; bibliyografik referanslar ve kay

naklarn kesimesi, tarihsel anlat srecinin ayrlmaz paras olur.
rnein Dubnov Dnya Halknn

Tarihi'ne -XX. yzyl banda

yazmaya balad ve son haliyle ancak 1920'li yllarda yaymlanan

geni kapsaml eser-46 dneminin son arkeolojik keifleri temelin
de Ortadou'ya genel bir bakla balar, ardndan eski branilerin
tarihinin anlatsna geer. "Bilimsel", daha dorusu Dubnov'un
adlandrmasyla "sosyolojik" bir aratrma almasyla kar kar
ya olduumuza bizi ikna etmek iin tarihin bu tahayylnde Amar
na mektuplan, Elefantin papirsleri, Hammurabi Yasas ve Moav
Kral Mea yer alr. Dubnov'un "sosyolojik"ten anlad, Yahudiler
zerine at tartmada Yahudilerin, kendi fikirleri, yani dinleri
temelinde deil, zerk Yahudi topluluklar btnnden oluan
"yaayan ulusal organizma"4 7 olarak kendi varlklar temelinde ele
alnm olmasdr. Bu topluluklar, Dubnov'a gre, tek bir tarihsel
kkene sahip tek bir ulus oluturuyordu, nk Yahudiler bir "dn
ya halk"yd, yoksa Jost'un ve meslektalarnn sand gibi dank
dini cemaatler btn deildi. "Bu ulusal trn ekillenii en geli
mi haline ilk politik ykm dneminde eriti"48 diye belirtir Dub
nov. Onun btn denemesinin ynlendirici fikri bu olacaktr.
"Ulusal organizma" Dubnov'un eserinde ok erken ortaya kar.
Laik bir rasyonalist olan Dubnov Tekvin kitabm btn olarak ve
kelimenin gerek anlamyla tarihsel tank olarak elbette kabul ede
mezdi ve . bu kitabn anlatt olaylardan ok uzun zaman sonra
yazlm olduunu elbette biliyordu. Dolaysyla metinden gerekli
e en yakn gzken ierii ekip karmay ve antik anlatlan ge
mi hakikati sembolik biimde ortaya koyan metaforlar olarak
kabul etmeyi neriyordu. rnein brani brahim'in hikayesi brani
ler ile gebe em'in oullan arasndaki ayrl belirtirken, shak
ile Yakub'un hikayesi "srail halk"nn dier brani halklardan ayr
ln simgeliyordu. Kitab Mukaddes'teki kiiler kolektif prototipler
olarak sunulmutu; tpk anlatlan olgularn, doru olmasalar bile,

46. Dubnov eserinin ilk halinin ilk ksmlarn 1 90 1 - 1 906 yllarnda Rusa yazd. Btn
olarak birinci cilt 1 9 1 O ylnda yaymland. Bu eserin geri kalann 1 9 1 4- 1 92 1 arasnda
tamamlad. 1 925- 1 929 yllarnda eser Almanca olarak yaymland ve yazarn denetimi
altnda braniceye evrildi. Ben Franszcada km ksaltlm versiyonu (Precis d'histoire
juive. Des origines c' nas jours, Paris, Editions Kyoum, 1 946) deil, branicedeki eksiksiz
basky kullandm: Dnya Halknn Tarihi, Tel-Aviv, Dvir, 1 962.
41. a.g.e., 1, s. 1 O.
48. a.g.e., s. 3.

1 22

daha geni gerek sreleri yanstyor olmas gibi.

Dubnov bylece bir anlat stratejisi gelitirir. Kitab Mukad
des'in tarihsel ekirdeinin, hayali anlatlarla dolu olsa bile, gve
nilir olduunu kantlamaya alacak -ardndan gelen- Siyonist
tarihiler de bunu benimseyecektir. Neden byle anlatlarla dolu
dur? nk halk geleneinin ssledii efsane, ana metnin sonraki
edebi uyarlamalar srasnda bu metne eklenmiti. Canl "halk
bellei" bylece korunmu ve zerinde yeniden allm oldu
undan, doal bir uzun tarihsel zincirin tanyd. Bu "halk bellei"
sahicidir ve ulusun yaad somut srelerin tandr; bu tank
lktan kuku duyulamaz. Fakat somut olarak, Kitab Mukaddes ne
zaman yazlmtr? "En makul hipoteze gre, bu kitabn en eski
olaylan Davud ve Sleyman dnemlerinde kaleme alnmtr ve
edebi uyarlamalar, yaklak VIII. yzylda, iki krallk srasnda
gereklemitir [ ... ] ."49 Kitab Mukaddes metni iindeki elikiler,
baz ksmlarnn Yahudiyeliler tarafndan, dierlerinin ise "Efra
im" kabilesi tarafndan kaleme alnmasndan kaynaklanr. Julius
Wellhausen'in ve dier Kitab Mukaddes eletirmenlerinin filolo
jik-bilimsel yaklam dorulanmtr ve Kitab Mukaddes'in baz
kitaplarnn daha yakn dnemlerde yazlm olduu dorudur,
fakat bu tarihiler, an tutumlaryla, nemsiz ayrntlar zerinde
gereinden ok durmu ve genellikle de abartl sonulara varm
lardr. Onlarn temel hipotezi zellikle kabul edilemez, nk
"Krallar dnemi ncesinde eski bir srail kltrnden sz etmeyi
engeller [ . . . ] . Yahudiliin global Doulu kkenlerinin kayna,
krall Kenan'a kadar uzanan Hammurabi dneminin ve ardllar
nn Antik Babili'dir; yoksa Nabukodonozor'un ve onu takip etmi
olan, Yahudiye'de de hkm srm Pers krallarnn yeni Babili
deil. Ezra'y Kitab Mukaddes yazar olarak gren Wellhausen
Okulu'rrun ve yandalarnn yapt gibi, M ikinci bin ylda srail
kabilelerinin kltrel evrelerinin etkisi gz ard edilemez."50
Dubnov'a gre, keza nceli Graetz'e ve ulus yanda btn
tarihilere gre, "halk"n doum tarihini zaman iinde mmkn
olduunca geriye atmak nemlidir. Dubnov da "srail tarihi"nin
balangcn M XX. yzyla gtrmekte inat eder ! S l Eski mitler
49. a.g.e., s. 1 48.
SO. a.g.e., s. 27 1 -272.
5 1 . a.g.e., s. 2 1 . 1 893 ylnda Dubnov Yahudi halknn tarihinin btn halklarn tarihinden
ok daha eski o lduunu ve sresinin dnya tarihinin sresiyle aktn ileri sryordu.
Bkz. Semyon D ubnov [ngilizce yaz], Nationalism and History. Essays on 0/d and New
Judaism, New York, Atheneum, 1 970, s. 258-260.

123

ile bir yandan Babil'in yasalar, dier yandan Torah'n ilkeleri ara
sndaki benzerlik, "srailoullar"nn ortaya knn kronolojik
nceliini kantlar. Ayn ekilde, Msr'dan k, kesin bir ekilde
M XIV. ya da XV. yzylda cereyan etmitir, nk (1896'da ke
fedilen) Merenptah Dikilita zerinde hatrlatlan "srail'in yenil
gisi" srail'in daha M XIII . yzylda Kenan'da var olduunu
kantlamaktadr.
Bu sonuncu keif Dubnov'u rahatsz etmiti ve buna itiraz tar
z tarihyazcnn zel yarat srecine karakteristik rnek olarak
gsterilebilir. Dubnov, Msr' dan k'n, ardndan Kenan'n fet
hinin varsayld dnemde btn blgede firavunlarn hkm
srdn gayet iyi biliyordu. Bu durumda, kle "srailoullar"
Msr Krall'na kar nasl isyan edebilmi, zorla buray terk ede
bilmi ve bu kralln paras olan Kenan lkesi'ni, hibir mda
hale olmadan fethedebilmitir? stelik Merenptah Dikilita sra
il'in tam da bu dnemde Msr tarafndan ortadan kaldrldn ve
"soyunun kuruduu"nu anlatmaktadr. Bu zaferin hibir izine
Kitab Mukaddes metninde rastlanmamaktadr. Dubnov sorunu
yle zmlemitir: "Galip firavuna bu vgnn doru olmad
n ve Msr kralnn isyan halindeki Afrika kavimlerine kar ken
dini savunmak zorunda kaldn; ya da srail zerindeki bu
'zafer'in lde, Msr'dan k srasnda, orada 'srail soyundan'
kimse kalmamken cereyan ettiini varsaymamz gerekir. Dola
ysyla, Msr kralnn srailoullarn, Kenan lkesi'nin fethinden
hemen sonra yenmi olmas imkanszdr. "5 2
Kitab Mukaddes'in yayld geni dnem, yakn tarihli arke
olojik bulgular araclyla onay gerektiriyordu. Bu bulgular yal
nzca Yahudi halknn balang hikayelerini bilimsel olarak
geerli klacak ekilde okumay bilmek gerekiyordu. Dubnov
bylece uzun bir Yahudi ulusal gelenei balatyordu. Bu gele
nek, daha ilerde, kazma krek yardmyla, Kitab Mukaddes anla
tlarn ve bylelikle "srail halk"nn "srail topra" zerindeki
mlkiyet hakkn glendirmeye alacaktr. O dnemde ne
arkeoloji ne de tarihyazm henz Siyonist deildi, fakat daha o
zamandan Hristiyan kkenli aratrmaclar Eski Ahit'i yalanla
maktan kanyorlard; nk bilindii gibi, Eski Ahit olmadan
Yeni Ahit desteksiz kalrd. Bu durumda, yine de bir eliki ortaya
ktnda, Siyonizm-ncesi ya da Siyonist tarihinin tutumu
nedir? Ulusal anlaty uydurmak iin, teolojik metnin "hakikati"ni
arkeolojik nesnenin hakikatine daima tercih eder.
5 2. Dubnov, Dnya Halknn Tarihi, 1, age., s. 34.

1 24

Dubnov'un benimsedii tarihsel anlat, kendi denemesinin

etrafna sard bilimsel kisvenin altnda Kitab Mukaddes metni
ne kusursuzca uyum salar; Graetz'de grm olduumuz gibi,
doast tasvirleri ve dorudan Tanrsal mdahaleleri bir yana
brakr. Kenan'n fethi, topraklarn kabileler arasnda paylam,
yarglar dnemi ve birleik krallk dnemi, byk bir kronolojik
kesinlikle izilmitir ve bunlar modern "tarih" ve "sosyoloji"nin
bir blmnn paras olurlar. Davud'un "byk" krall ve hat
ta Sleyman'n "engin" yurtluu, Yahudi tarihinin eserinde
bamsz ve ayrntl blmlerin konusu olur, nk "yaz ve ede
biyat iki byk kral olan Davud'un ve Sleyman'n dnemlerinde
zellikle gelimitir. Her ikisinin de kendi 'yazarlar' ve 'katipleri'
vard. Bunlar ynetim faaliyetlerinde yazlmas gerekli olan her
eyi kaydediyorlard ve yazlarn elbette kendi dnemlerinin
olaylarna dayandryorlard."53 Davud'un olu ve krallnn
mirass hakknda Dubnov, "Msr ve Babil krallar emsali, yce
yaplar ina ettirmi ve gelecek kuaklar grsn diye adn taa
kaztm Sleyman'n kiiliini" btn antik dnya fark etmitir
diye yazmakta tereddt etmemiti. 5 4 Dubnov henz bu muhte
em mimariyi hayranlkla seyredecek vakit bulamamt ama
bunun yaknda kefedileceine de emindi. Fakat yazsnn bu
evresinde, Sleyman'n lmnn ardndan meydana gelen
blnmeyi takiben antik birleik kralln "ulusal" konumunun
zarar grmesi onun kafasn iyice kartrmt.
Dubnov srail Krall'n "Efraim" ad altnda belirtmeyi tercih
eder. Gerekten de, Msr'dan kan halkn btn Kitab Mukad
des yazlarnda "srail" olarak adlandrlmtr ve dolaysyla,
mmkn olduunca karklktan kanmak tercih edilebilir. Ayr
lk Kzey Krall'n eytan olarak gsteren ve Yahudiye' deki
tapnaklar dnda ina edilmi olan tapnaklara bile az ok fke
duyan antik yazarlarn grn sadakatle benimser. Fakat dine
ynelik bu srekli hakaretlere ramen, "ksmi Yahudi" olan Efra
im Krall'm blgedeki dier Kenan yaplarna, Edom, Ammon ve
Moav'a (Moav Kral Mea'nn yaztndan neredeyse btnyle
alnt yapsa bile) elbette tercih eder. 5 5 Bu kralln yklmas ze
rine, Asur krallar srgn yabanc halklar oraya yerletirdiinde,
Dubnov zc kaderi yle zetler: " [ ... ] ve kendi topraklarnda
kalm olan srailoullar oraya srgn edilmi yeni halklarla
53. a.g.e., s. 1 48.
54. a.g.e., s. 85.
55. a.g.e., s. 1 09.

125

kartlar ve ulusal kimliklerinin saflndan vazgetiler. Bununla

birlikte, ok sayda srailolu kendi dinini ve milliyetilii korudu,
Yahudiye Krall'na gidebilmek iin gneye doru yola kt ve
orada ulusun kurtulmu merkezine kavutular. [ . . . ] Byk tufan
dan sonra kuvvetler Yahudiye'de toplandlar, yaklak yz elli yl
boyunca antik lkeleri sarsm olan politik krizin ortasnda, kral
ln, ardndan Yahudi ulusunun varlm srdrdler." s 6
Yahudiye'nin sonraki ykm trajik biimde tasvir edilmiti. Rus
Yahudisi tarihinin kalbinde iyimserlii ve umudu uyandran tek
ey yalnzca Siyon'a geri dn oldu; oysaki ok sayda Babil sr
gnnn "anavatan"larna geri dnmeyi reddettikleri bilinmekte
dir. M 516 ylnda Yeni Tapnak'n yapm, acl bir "manevi teh
like"nin varln barnda tamasna ramen, ulusu glendirdi.
Tapnak'n ykmndan sonra Yahudiye'de kalanlar komularyla
kaynamaya baladlar ve karma evliliklerin says artt. XX. yz
yl ba yazar rk olmasa da, Kitab Mukaddes'te Yahudi olma
yan kadnlarn dlanmasn ve onlarla evlenmenin mutlak olarak
yasaklanmasn, "ulusal" varln sreklilii kaygsyla, geriye
dnk olarak hakl gstermekteydi. "Sradan halk arasnda oldu
u kadar en yksek snflar arasnda da Met olmu bu karma
evlilikler, rkn ve dinin saflm tehlikeye atyordu. Yahudiye hal
knn ulusal kltr henz yabanc unsurlar zarar grmeden
asimile edecek kadar gl deildi. Kendi ocan kurduu bu
evrede, baka uluslar tarafndan yutulmamak ve Yahudiliin
evrensel deerini yitirmi, sonuta tarihin tufan tarafndan sp
rlm Dou'nun saysz dini ibadetlerinden biri olmamas iin
ulusal bir ayrlkla sarlmalyd. " 5 7
Dubnov'un "reme tecridi"ni aklamasnn, Ezra'd a ve N ehem
ya' da gzlemlenenin tersine, dini deil laik ve modern olduunu
saptamak gerekir. Treitschke ile Graetz'in "halk" eski kaygs
Dou Avrupa'mn gen Yahudi tarihyazmnn balang dnemine
pek de glk ekmeden nfuz edebilmiti. Dubnov'un tarihsel
syleminin temeli olan ak seik etnik-merkezci kimlik, dne
min Avrupa'sndaki milliyetilik-ncesi ve milliyeti dier akm
lara (Polonya, Ukrayna, Letonya vb) benziyordu, fakat bunlar
karsnda belirgin bir avantaj vard: Kendi "canl ulusal organiz
ma" snn hudutlarn saptama ltlerini M VI. yzyldan alabi
liyordu. Graetz'in ilk tarihyazm eserinde olduu gibi, Yahudi'yi
iten, Antisemitizm'i tamamlayc, ters yndeki tepkisini "gveni5 6. a.g.e., s. 1 27.
57. a.g.e., s. 223.

126

lir" Kitab Mukaddes kaynaklar zerinde temellendiriyordu: Laik

ve modem bir Yahudi ulusal ayrlkl.

Etnisist bir evre-"Bat"dan grnm

Dubnov'un eserinin ardndan (ve tarihin son derece uzmanlk
gerektiren bir disiplin olmasndan hemen nce), "btnl iin
de" Yahudilerin tarihini yazma ynnde son iki teebbs daha
grld: Ze'ev Yavetz'in srail Tarih Kitab5 8 adl denemenin
tarihyazmsal deeri nispeten dktr. Salo Wittmayer Baron'un
History of the Jews adl eseri ise daha nemlidir. 59 Yavetz, Kitab
Mukaddes'i ilahi kitaptan ulusal esere dntren, ancak laik ya
da reformcu okumalarn reddeden, Yahudi yasasnn buyruklarna
saygl yeni Siyonist hahamlar soyuna mensup olduundan, Kitab
Mukaddes' e sk skya bal kalmas artc deildir. Buna kar
lk, Amerika Birleik Devletleri'nde bir Yahudi tarihi krssne ilk
kez geen, kitabnn ilk versiyonunu 1937 ylnda yaymlayan ve
1952'den itibaren para para yeniden basmadan nce zerinde
yeniden alan Baron'un k noktas heyecan vericidir.
ki nl nceli Dubnov ve Graetz gibi Baron da Siyonist deildi;
ancak Yahudilerin bir ksmnn kendileri zerindeki modem ege
menlii fikri ona da yabanc deildi. Graetz tarihe birleme yolun
daki imparatorluk Almanyas'ndan bakm, Dubnov ise dalmakta
olan arlk imparatorluundan yola kmken, Baron Yahudilerin
tarihini Dou Avrupa Yahudilerinin en nemli sna olan ve ken
disinin de 1926'da g ettii New York'tan gzlemliyordu. Bu zel
bak as, ayn dnemde "Kuds Okulu"nda ve srail devletindeki
daha ge dnem miraslar60 arasnda gelienden ok daha ser
best ve daha az dorusal bir sylemin oluturulmasna zellikle
katkda bulundu. Siyonist tarihyazmnn kalbine kazl bulunan
"Srgn" inkar sendromu Baron' da grlmez; onun aratrma
ynnn farkl karakteri buradan kaynaklanr.
Baron'un izdii tabloda, dnyadaki Yahudi topluluklarnn
yaam, fiilen renkli, zgn ve hatta kimi zaman da atipiktir
S8. Ze'ev Yavetz, lk Kaynaklarla, srail Tarih kitab (branice), Tel-Aviv, Ahiavar, 1 932. bu
kitabn ilk ksmlar Yavetz henz hayattayken yaymland.
S9. Salo Wittmayer Baron, A Social and Religious History ofthe jews, NewYork, Philadelp
hia, Columbia University Press, 1 952.
60. Kuds brani niversitesi'nde tarihyazmnn balangc zerine bkz. David N.
Myers'in kitab, Re-lnventing the jewish Past. European Jewish lntel/ectuals and the Zionist
Return to history, New York, Oxford University Press, 1 995.

127

(Yahudilerin yazgsnn tasvirine dair "sulu gzl" olarak niteledi

i yaklamdan ayrlr). Bununla birlikte, "Yahudi halk"nn dou
muyla ilgili her konuda, Graetz ile Dubnov'un Kitab Mukaddes'in
izinden giderek izdikleri ulus-ncesi emalar onun iin de vaz
geilmez temel olmutur. Geni kapsaml eserinin giriinde
Baron gvenle unu syler: "Eski Ahit eletirmenleri arasnda u
an baskn olan eilim, Kitab Mukaddes belgelerinin, hatta en
uzak dnemlerle ilgili olanlarnn bile tanklna giderek artan
bir gvenilirlik kazandrmaktan ibarettir. On yirmi yl kadar nce
var olan, son derece radikal ve neredeyse Kitab Mukaddes kar
t olan Yksek Eletiri'ye kar genel bir tepkinin ksmi etkisi
altnda, ksmen de eski Ortadou'yla ilgili artan bilgimiz sayesin
de, gnmz kua, btn olarak, Kitab Mukaddes'in ilk yazla
rnn znde bulunan temel olgularn tarihselliini tanmay
kabul ediyor." 6 1
Baron'a gre, bundan byle Wellhausen ile ardllarnn (onun
gznde baz Amerikal aratrmaclar da bunu yapmaya balam
tr) flolojik aratrmalar gz ard edilebilir ve bunlarn yerine ok
saydaki yeni arkeolojik keifler temel alnabilir, nk Dubnov'dan
bu yana tarihyazm bir bilim halini almtr. rnein: "Efsanevi
motiflerle dolu olsa bile, Kitab Mukaddes gelenei, Kalde'den ve
zel olarak Ur ve Haran sitelerinden yola kan srail'in ilk peygam
berlerinin gnn hatrasn ok net olarak korumutur. Ur, son
yirmi yln ngiliz kazlarndan rendiimiz gibi, Smer-Akad
uygarlnn antik bir merkeziydi [ ... ] . Kesin olan ey udur ki, Kita
b Mukaddes eletirmenlerinin uzun sre kabul ettikleri hipoteze
uygun olarak, ok daha sonralar Filistin'de yazan bir air ya da
tarihinin bu tr adbilimsel akmalar icat ettiini varsaymak,
Kitab Mukaddes anlatlarnn znde gerek tarihsel geleneklerin
salam bir ekirdeinin bulunduu eklinde bugn hakim olan tah
minden ok daha zahmetli aklamalar gerektirir." 62
Artk Yahudilerin tarihini, ("volkanik doal olaylar" hipoteziyle
aklanan) mucizeleri ve olaanst olaylar ortadan kaldrarak,
skc ve gereksiz dini vaazlar olmadan, aa yukar Kitab
Mukaddes'te olduu gibi anlatmak mmknd. Artk tarih -ge
mite olmad kadar- bir laiklik kabuuyla evrili ve her trl
ilahi metafizikten syrlm olarak, ama ayn zamanda, zgl ve
tanml bir ulus-yanls syleme btnyle tabi ekilde ortaya
kyordu: Yahudi tarihi, ok eski dnemlerde gebe olarak
6 1 . Baron, History of the jews, 1, a.g.e., s. 42-43.
62. a.g.e., s. 44-45.

128

doan ve tarih boyunca mucizevi ve esrarengiz biimde var olma

ya devam eden bir halkn tarihiydi. Graetz ile Dubnov'un byk
eseri, baz deiikliklere ramen, artk akademik evrelerde
byk bir kabul gryordu ve Kitab Mukaddes hakikati bir ger
eklik sylemi, tarihyazmnn ayrlmaz bir paras oluyordu.
Baron da daha ileri dnemlerdeki Yahudi tarihini, eitli halk
larla ve dini kltrlerle hem yaknlk hem de atma halinde
yaayan dini cemaatlerin hatrlanmas olarak deil, gebe, hare
ketli ve istisnai bir halkn bandan geenler olarak anlatabilmek
iin Kitab Mukaddes'ten bir k noktasna ihtiya duymutu.
Amerikal Yahudi aratrmac Yahudi gemiin bu sunumunun
yaratt epistemolojik uyumsuzluun tamamen bilincindeydi ve
unu itiraf etmiti: "Falanca kiilerin ya da falanca uluslarn 'zel'
kaderi ile doutan gelen zellikleri arasnda nceden olumu
bir tr uyum olduunu vurgulamak, metafiziin alanna az ok
riskli bir ekilde girmek olarak grlebilir. Ayn koullardaki bir
ok baka halk kesinlikle yok olur ve tarih sahnesinden ekilirdi.
Yahudilerin hayatta kalm olmas, byk lde, ilk tarihlerinin
onlar sonradan bekleyen yazgya hazrlam olmasndandr. " 6 3
Dou Avrupa'dan New York'a g etmi olan Baron'a gre top
rak, dalm bir ulusun geliiminin k noktas olarak ok daha
az nemliydi. Ona gre Yahudilik doann rn deildi, tersine,
tarihin doaya kar bir isyanyd. Dolaysyla, bulunduklar yere
gre ok farkl olan gndelik kltr bileenlerine sahip ezeli-ebe
di halkn kimliinin belirleyici elerini temsil eden ey, gemi
sevgisi ve "etnik" kkendi: "brahim'in, shak'n ve Yakub'un
soyundan geliyor olmak; yaad yer neresi olursa olsun, yaam
koullar nasl olursa olsun, srail'e uluslar ailesi iinde sekin bir
yer salayan zellikle buydu. '.' 64
Baron'un grne gre, "etnik yap" ulusa zg bir fikirdi ve
bu fi!>ir, "Yahudi halk"mn tarihinde aslnda ksa sredir var olan
politik ulus fikri kadar nemliydi. Hatta birok adan ondan
daha bile stnd; tarih boyunca Yahudilerin kalc gcnn srr
da buradayd. Bu birletirici ve biricik "etnik" ulusuluun ayn
zamanda bir doum tarihi de vard: Msr' dan k.
Yahudi tektanrclnn -tarihsel olarak konuursak- arkaik bir
uygarln iinde yaayan gebe bir toplumda doamayacan
ileri sren Wellhausen ile yandalarnn argmanlarna kar, New
Yorklu tarihi, eski klelerin daha ML..sr'da yaarlarken bile karma63. a.g.e., s. 22.
64. a.g.e., s. 1 30.

129

k bir kltrleri olduu fikrini ileri sryordu. brahim'in soyun

dan gelenlerin gnmz Bedevilerine benzemesi imgesi, onun
gznde, romantik ve yanlt. Akhenaton'un ksmen tektanrc
reformunu muhtemelen hatrlyorlard ve Musa da tek Tanr fikrini
ilk kez ortaya atm olan Msr firavununun teorisini elbette bili
yordu. Fakat Musa'nn katks elbette ki ncellerinin katksndan
ok daha zgn ve ok daha etkileyiciydi. On Emir, dnemin bra
nilerinin durumunu anlamamza yardm eden yeri doldurulmaz bir
belgeydi; daha da nemlisi, Tapnak'n adnn burada gememesi,
gebe halka ynelik bu temel yasann lde aktarldnn apak
bir kantyd. 6 5 Baron'a gre Musa'nn bilgelii, ne topran ne ege
menliin merkezi bir yer igal ettii bir inan kurmu olmakt.
Kenan'n fethi ve birleik bir krallk yaratlmas zerinde
Baron'un eserinde pek durulmaz. Kleler Msr'dan nasl kmlar
dr? Aslnda Msr'n egemenliinde olan bir lkeyi mi fethetmiler
dir? Bu olayn "Msr denetiminin gevedii" dnemde meydana
gelmi olabileceini aklar Baron. aul'un ve Davud'un kabileleri
birletiren krall neden kurulmutur? D dmanlarn basks
yznden. Byk krallk neden paralanmtr? Politik elikiler
nedeniyle; ama ayn zamanda Msr'n mdahalesi sonucu. Baron
esasen Yahudilerin toplumsal ve dini tarihine bal kaldndan,
devlet politikas onu pek az ilgilendiriyordu. Buna karlk, gveni
lir kaynaklarn yokluu nedeniyle -itiraf etmeli ki- kuku verici
olan, fakat bol rastlanan sosyolojik analizlere bavurabiliriz.
Baron'un eski Kitab Mukaddes tarihilerine hayran kalmas
nn nedeni zellikle onun kklemi politika kartldr. Wellha
usen Okulu karsndaki ekincelerine ramen, Dubnov gibi o da
iki antik Kitab Mukaddes tarihisinin varl hipotezini kabul
etti: Biri srekli olarak "Yehova" terimini kullanrken, teki "Elo
him" terimini kullanyordu. "Yehovacln" kkeni, onun fikrine
gre, Yahuda Krall'yd, "Elohimcilik" ise srail'den geliyordu.
Bununla birlikte, Baron'u artan ey, iki kralla blnmeyi iki
sinin de kabul etmemi olmasyd; her ikisi iin de srail ve Yahu
diye ayrlmaz bir varlk oluturuyordu, Yahudilerin btn tarihi
iinde temel bir birimdi. Devlet egemenliini kmsemeleri ve
birleik bir halk tercihleri, o dnemin dier krallklar karsnda
tamamen atipiktir ve gelecein kehaneti durumundadr. Bu teolo
jik-edebi birlik olaslnn daha ge dnemli bir ya da birka
yazar tarafndan tahayyl edilmi olmas, saygn akademik tarih
inin aklndan besbelli ki gememiti.
65. a.g.e., s. 6 1 -7 1 .

130
Tapnak'n yklmas ve Srgn Baron' da yansz bir slupla, hat
ta bir honutluk kaygsyla kark olarak anlatlmt: Bundan by
le Yahudi kabul edilmek iin srail topranda ve srail otoritesi
altnda bulunmak artk gerekli olmaktan yine kacaktr. "Sr
gn"deyken bile, kendi topraklarndan uzakta ve nazik bir kraln
idaresi altnda, Yahudiler etnik dzlemde "Yahudi" kalmaya devam
ettiler. 66 Btn nfus iinde srgndekilerin oran, Baron' un gr
ne gre, dier aratrmaclarn varsaydndan daha yksekti ve
Yahudilerin ou "diaspora"da yaamaktan honuttular. Baz asi
milasyon iaretlerine ramen, deerli "etnik yap" neyse ki onlarn
ulusal kimliini korumaya devam etti. Babil dneminde Yahudilie
nfuz eden evrenselcilik, an bir ayrlk akm tarafndan kusur
suzca dengelendi. Siyon'a geri dn srasnda Ezra ve Nehemya
halklarna byk hizmette bulundular, halklarn "etnik" bir ayrlk
tan fiilen kurtardlar ve bylelikle dolayl olarak btn insanla
byk bir katkda bulunmu oldular. 6 7
Baron, btn kitab boyunca, bir yandan Yahudiliin tanmnn
merkezinde bulunan etnik-merkezcilik, ortak kken bilinci ve
zel maneviyatlk ile dier yandan, -ona gre- "diaspora"ya sr
gn olan Yahudi halknn yannda gtrd hmanist evrenselci
lik arasnda bir denge bulmaya alr. Yahudi "etnik yap"nn,
Baron'da, basit bir dini kltr ya da gerekten laik bir kltr
olmadn, dini inanlar ve doktrinler sisteminin tesinde var
olan bir tr "yaam tarz" olduunu hatrlamak gerekir. 68 Bu teri
me onun verdii anlam, tarihi meslektalarnn ya da Yahudi
"halk"na mensup olmayan ngilizce okurlarn eletirilerine fazla
syla yol amayacak kadar mulaktr. Aslnda bylelikle Yahudile
rin, farkl rklardan gruplarn yannda, byk Amerikan ulusunun
iinde, fazla asimile olmadan var olabilen cmert ve st dzey bir
"kavin:" olarak tanmlanmasnn ideolojik temelini geniletmekte
dir. Baron' da, Dubnov'da da olduu gibi, tarihsel incelemeler
Yahudi kimliini koruma kutsal grevinin bir parasn oluturabi
lir ve hatta bu incelemeler o zaman dek bu yaamsal rol yerine
getirmi olan dini incelemelerin bile yerine geebilirler.
Politik egemenlie ve "kadim vatan"a geri dne Baron'un

66. a.g.e., s. 1 29- 1 3 1 .

67. "Srgn den dnenler"in zel politikas hakknda Baron unu yazd: "Ateli milliyeti
olan Ezra ile Nehemya ulusal eyi tm dier elerin zerine koydu. Bylelikle halklar
n kurtarrken genel olarak insanlk iin altklar sylenebilir." a.g.e., s. 2 1 3-2 1 4.
68. Salo Wittmayer Baron, "Jewish Ethnicism", Modern Nationa/ism and Religion, New
York, Meridian Books, 1 960, s. 248.

131

ilgisizlii, yani onun eserinde yeterince belirgin bir ulusal teoloji

nin yokluu, bir baka nemli tarihinin rahatszlk duymasna,
hatta eletirisine yol at.

Siyon' da tarihyazmnm balangc

Baron'un kitabnn yaymlanmas srasnda, 1930'lu yllarda,
Yitzhak Baer, 1935 ylnn sonuna doru Kuds'te kmaya bala
m olan Siyan dergisinde bu eserin eletirisini yapmakla grev
lendirildi. Baer 1929 ylnda Almanya'dan gelmiti ve Baron Ame
rika Birleik Devletleri'nde ilk Yahudi tarihi krssnn bay
ken, Baer de yeni kurulmu bulunan kk brani niversite
si'nde bunun dengi bir krsnn bandayd. 69 Yeni "Filistinli"nin
saygn ve nfuzlu New Yorklu meslekta karsndaki lml ve
saygl slubu belki buradan kaynaklanmaktadr. Fakat ses
tonundaki bu bklme, eletirisinin uzlamazln btnyle rt
memektedir: "Srgn dnemini inceleyen Yahudi tarihi Kitab
Mukaddes dneminde Yahudilerin nceki dnemlerden farkl ve
deiken koullarda varlklarn srdrmelerini salam olan i
glerinin farkna varmaldr. Baron, diasporann tarihini bugne
dek dzenleyecek olan deimez emay srail tarihinin ilk
blmlerinde bulmaktadr. Bylece organik bir kavrayn yolu
nu tkam olmaktadr."70
Baron Kitab Mukaddes tarihini "Srgn"n prizmasndan oku
mutur, oysaki tam tersini yapmak gerekirdi. Yahudi olgusunu
kavramann anahtar Baer'in, Alman hocalarna uygun olarak
"organik" diye adlandrd anlayta yatmaktadr, yani biyolojik
tnl homojen bir yaklam. Buna gre, tarihsel yol al sreleri
ni kavrayabilmek iin, ncelikle insan znelerin kkenini kavra
mak arttr. Yahudilerin tarihi, kkenlerinden bugne dek geli
imlerinin btn evrelerini bir araya getiren ve tek bir para
halinde birletiren organik bir sreklilie sahiptir. 7 1 Baron'un
bulgusal zenginliine ve renkli yazmna ramen, onun gnah,
69. brani niversitesi'nin bu ilk tarih aratrmacs konusunda bkz. lsrael Jacob Yuva!,
"Yitzhak Baer and the search for authentic Judaism", D.N. Myers ve D.B. Ruderman
(edit.), Thejuewish Past Revisited. Rerections on Modern jewish Historians, New Haven,Yale
University Press, 1 998, s. 77-87.
70. Yitzhak Baer, "Yahudilerin Toplumsal ve Dinsel Tarihi" (branice), Siyon, 1 1 1, 1 938,
s. 280.
7 1 . Yitzhak Baer, "srail Halknn Tarihinin Birlii ve Organik Geliiminin Sorunlar", sra
il Halknn Tarihi zerine Aratrmalar ve Deneme/er (branice), Kuds, srail Tarih Cemiye
ti, 1 985, s. 27-32.

1 32

"Yahudi ulusu"nu gnmze dek ilerletmeye devam eden ve daha

Antik a' dan itibaren tanmlanan bu i gleri kavramamak
olmutur. Baron Yahudi tektanrclm daha oluumunun ilk
evresinde kendi toprandan koparr ve bylelikle de ideal ve ok
rahat bir srgne dair yanl tasvirlere balar. Onun yazlarnda,
vatandaki doal yaama duyulan zleme rastlanmad gibi, tarih
boyunca ektikleri btn straplarda "Yahudiler"in zellii olmu
ve onlara elik etmi bamsz egemenlik zlemi de yoktur.
1936 ylnda, bu eletirinin yazlmasndan iki yl nce, Baer
Berlin'de Galut (Srgn) adl kitabn yaymlad. Sonraki yllarda
srdrecei tarihyazm almasnn btnne dair bir tr teorik
zetti bu eser. Daha giri blmnde kesin olarak belirtiyordu:
"Kitab Mukaddes Tanr halknn seilmesini ve olgunlamasn
adm adm anlatmt, Vaat Edilmi Toprak'ta, srail topranda
yaama hakkn dorulamt ve uluslar tarihindeki yerini ona
vermiti. " 7 2 Baer kitabn bir inan bildirimiyle sonlandryordu.
Sonraki kuaklar boyunca Yahudi-srail tarihsel bilincinin oluu
munda bunun belirleyici nemi dolaysyla uzun bir blmn
aktarmak yararl olacaktr:
"Gerekten de, srgn, Yahudi halkna srail Topra'ndaki
doal yerini bahederek her ulusa kendi yerini buyurmu Tan
r'nn kurduu dzene kar kar. Srgn, kendi doal yerini terk
etmek anlamna gelir; kendi doal yerini terk eden her ey, geri
dnmedii srece doal yapsn yitirir. srail'in uluslar arasnda
dalmas doal bir ey deildir. Yahudiler ulusal bir birlik olu
turduklarndan ve bunu da dier halklarn ulusal birliinden ok
daha yksek bir dzeyde gerekletirdiklerinden, fiili birliklerine
yeniden kavumalar arttr [ ... ] . Gnmzde Yahudilerin giritii
yenilenme, bizzat z itibariyle, Avrupa'daki milliyeti hareketle
rin dayatmas deildir: Tersine, btn Avrupa tarihinden nce var
olan ok eski Yahudi ulusal bilincine uzanr ve eer bu bilincin
tarihe bulanm kutsal modeli olmasayd hibir ulusal fikir Avru
pa' da gn yzne kamazd [ . . . ] . Eer bugn bizler sanki tarih
Kitab Mukaddes'in ngrd bir srecin kesintisiz akym
gibi eski tozlu vakayinameler iinde gelecek gnlerin btn yeni
krizlerini deifre edebiliyorsak, her Yahudi her Srgn yerinde
Yahudi halkn tarihin btn nedensel balarnn zerine yksel
ten bir gcn olduu sonucunu kartmaldr."73
Bu metnin politik bir ynetici tarafndan ya da Siyonist bir milin Yitzhak Baer, Galut, Berlin, Schocken, 1 93 6, s. 64.
..

73. a.g.e., s. 200-20 1 .

1 33

tan veya dizginsiz bir romantik air tarafndan yazlmadn,

Kuds'te ok sayda rencinin eitim ve retiminden sorumlu,
Yahudi tarihi konusunda uzman ilk aratrmac tarafndan yazld
n hatrlamak gerekir. Denemesinin Nazi Almanyas'nda yaymlan
m olmas da, burada ateli biimde ifade bulan zel ulusal kimli
in niteliini ve bileenlerini analiz etmek iin temel nemdedir.
Graetz Treitschke'yi eletirmi, Baer de kendisini yetitirmi
olan Alman tarihilere kar -bunlarn ou yeni rejimi heyecanla
deilse de anlayla kabullenmiti- aynsn yapmt. Yahudilerin
Alman ulusunun ateli gvdesinden kovulmas 1936 ylnda
doruk noktalarndan birine erimiti ve Germen vatanndan
kovulan Siyonist tarihi acl bir kar-bilincin somutlamasyla
bu duruma tepki gsterdi. in ironik yan ise, bu benlik bilincinin
kavramlarn, kuaklar boyunca ustalarn beslemi olan ayn ulu
sal imgelemden ekip alm olmasdr: Kaynak z belirler, z ise
kklerine, tohumun ilk kez yeerdii topraa -Ttonik ya da
brani- geri dn hedefler. Baer'de, kaynak hakknda bilgi
veren Kitab Mukaddes miti, ayn zamanda, o zamana dek sknt
iinde ve ekingen kalm farkl bir ulusal hedefi de beslemitir:
Yabanc topraklardaki "Srgn"den kopu ve (mensuplarnn
nihai kantnn Kitab Mukaddes'te bulunduu) seilmi halk
dourmu olan sevgi dolu topran dl yatana geri dn.
Galut'un yaymlanmasyla ayn yl meydana gelen akademik bir
olay srail'in gelecekteki btn tarihyazmnn ehresini belirledi.
Avrupa'nn akademik modelini yakndan izlemekle birlikte, brani
niversitesi tek bir deil tamamen ayr iki tarih blm kurmaya
karar verdi: "srail halk tarihi ve Yahudi sosyolojisi blm" ile
"tarih blm."74 Bu aynn, bundan byle, btn srail niversite
lerinde altn kural olmutur ve Yahudi gemiin tarihi "yabanc"la
rn tarihinden ayr incelenmektedir; ilkelerinin, aygtlarnn, kav
ramlarnn ve zamansal ritminin tamamen farkl olduu belirtilir.
Balangta bu tuhaf akademik anlaytan uzak duran Baer
ksa sre iinde ateli yandalarndan biri oldu, nk sonuta
onun tarih yaklamna uygun dyordu. Bu nemli karardan
bir yl nce, -1936 ylnda Kuds'te Yahudi tarihi blmnde bir
krs elde eden ikinci tarihi olan- Ben-Zion, Dinur'la birlikte
74. Bu konuda bkz. Ariel Rein'in makalesi, "Tarih ve Yahudi Tarihi: Birlikte mi Ayr m1
Varlnn lk On Ylnda ( 1 925- 1 935) brani niversitesi'nde Tarih ncelemelerinin Tan
m Sorunu zerine", S. Katz ve M. Heyd (edit.), Kuds brani niversitesi Tarihi. Kkenleri
ve Balangc (branice), Kuds, Magnes, 2000, s. 5 1 6-540. Siyonist-Filistinli ilk sosyolog
Arthur Ruppin akademik eitim alanna katlabilsin diye "Yahudi sosyolojisi" "Yahudi
tarihi"ne dahil edilmitir.

1 34

Siyan dergisini kurdu. Bu dergi, manda koullarndaki Filis

tin' de, ardndan da egemen devlet halini alm srail'de Yahudile
rin gemii zerine incelemelerin ana oda oldu. 7 s branice
yaymlanan ilk "genel" tarih dergisi olan Zmanim ise ancak
1970'1i yllarn sonunda kuruldu.
Yukardaki alntlarn gsterdii gibi, Baer btn Yahudi ge
miin "organik" geliiminin k noktasn Kitab Mukaddes'te
grm olsa da, kendisi aslnda antik dnem uzman deildi,
daha ziyade Ortaa uzmanyd; ancak daha sonralar, 1960'l yl
larda "biraz geriye'', Hasmon Krall'na dnecektir. Geni tarih
sel sentezlerin vakti kesin olarak geride kalmtr; hatta brani
akademik dnyasna mensup bu uzman bile, "yalnz valye"
olarak, Graetz, Dubnov ya da Baron'un nc eserine geri dnme
ye artk almamtr. Uluslararas akademik dnyann gerekli
likleri, zellikle de XX. yzyln ikinci yarsnda, gen brani
aratrmasna, erevesini izmenin her zaman kolay olmad
zgl normlar dayatt. Ampirik aratrma konusunda kesin ve
ihtiyatl olan Baer (zamannn byk blmn ariv okumasna
ayran Alman niversitesinin tipik bir rencisiydi), mesleinin
kendisini olgulara bal kalmaya mecbur kldn daima belirt
mitir. Dolaysyla, rnein, Julius Wellhausen'in ve rencileri
nin Kitab Mukaddes anlatsn tartma konusu etmekte hakl
olduklarn kabul etmeye hazrd. Kendini dorudan doruya
Kitab Mukaddes dnemine adamadaki tereddt ve ekinceleri
de belki buradan kaynaklanyordu. Bununla birlikte, Siyonist
tarihi olarak stlendii grev ona kurucu mite zarar vermemeyi
buyuruyor ve onu u satrlar yazmaya yneltiyordu: "Graetz
srail tarihini bamsz ve zgn bir anlaytan yola karak Birin
ci Tar,nnak'n ykmna kadar yazm olan tek Yahudi'ydi; Kitab
Mukaddes'in ve dnem tarihinin eletirisine mrnn son gnle
rindeki devrimci katks olmadan da kitabnn ilk iki cildi hakl
olarak bu dnem zerine yazlm en gzel kitaplardan kabul
edilirdi; meslein geliimi asndan da daima ilgin bir kitap ola
rak kalacaktr." 7 6
75. Derginin amac, "srail ulusunun evrimini anlatan Yahudi tarihi"ni ele almakt . " [ ... ]
Yahudi tarihi, btn dnemleri ve btn yerleri kapsayan bir homojenletirme arcly
la birletirilmiti ve her bir blmn incelenmesi bize btn hakknda bilgi verir. Bizim
Ortaa ve modern dnem tarihimiz kinci Tapnak evresini aydnlatabilir; Kitab Mukad
des kavranmadan ise sonraki kuaklarn mcadelesini ve bizim dnemimizin gncel
sorunlarn kavramak imkanszdr:' Siyon, 1, 1 935, s. 1 .
76. Baer, "Bize Tarih ncelemelerinin Durumu zerine", srail Halknn Tarihi zerine Ara
trmalar ve Denemeler, a.g.e., s. 3 3 .

1 35

Bu aklamann sorunlu elikisi, srail ulusal tarihyazmnn

kurucularndan birinin yaad ikilemleri ve gerilimi kusursuz
biimde ifade etmektedir. Baer mitolojik olan ile bilimsel olan
arasnda srekli gidip gelmektedir; onun anlaynda mitsel yan
baskn ksa da, kimi zaman "belal" kk olgulardan rahatsz
olmutur. Doal olarak, 1950'li yllarda, gemiin srail kltr
"ulusallam" Kitab Mukaddes'i kendi beylik dncesi yapt
nda, Kitab Mukaddes'in "dirilii" araclyla kendisinin de bu
kltr yeniden yaayacan hayal ettiinde, ilk "Filistinli-Siyo
nist" tarihi olan Baer bu genel cokuya katld ve buna ok dee
ri bilimsel bir dorulama getirdi:
"Kitab Mukaddes dnemi olmadan srail tarihinin zgnl
n anlayamayz. Kitab Mukaddes dnemi sonraki btn dnem
ler iin model ve rnek olarak hizmet eder [ . . . ] . Bilindii gibi, son
iki kuak boyunca Kitab Mukaddes dnemi zerine aratrmalar
da nemli bir deiim meydana geldi. Yaklak elli yl nce yrr
lkte olan anlaylara gre srailoullar kendi tarihlerinin bala
rnda tm dierleri gibi bir ulus oluturuyordu; bu ulusun doasn
da mevcut teokratik eilim, bu anlaya gre daha sonraki, Birinci
Tapnak'n ykmna yakn dnemdeki bir geliimin meyvesidir
[ . . . ] . Ulusun balangcn (ilk peygamberler ve l kua dnem
leri) gerekd bir antik dnem olarak tasvir eden Kitab Mukad
des gelenei, tarihsel gereklik zerinde temellenmeyen bir kur
gudur. Modem aratrmaclar bunu reddetmilerdir. Kitab Mukad
des eletirisinde gnmzde geerli anlaylara gre, babamz
brahim, dini bir grubun bandaki tarihsel bir kiiliktir, klasik
peygamberlerin reformcu hareketinin ilk lideri ve arketipidir;
Tanr'nn melei nnde yrrken, lde kutsal sandn saklan
d adrn etrafnda kamp kurmu srail halknn ideal tasviri
daha yakn tarihli bir hayal gcnn rn olamaz."77
Baer'in meslekta ve yakn dostu olan tarihi Dinur bu kesin
tarihyazmsal deerlendirmeyi paylayordu. Fakat Dinur, baskn
bir kiilie sahip olduundan, ulus icadnn aka dayatt at
gzlklerinin yaratt gerilim kafasn daha az kartrmt; ulus
icadnn ba ustas kendisiydi.
Yahudi ulusunun gemie dnk inaasnn temel direklerini ve
iskelesini ilk kuran Graetz ise, bu temelin zerine tulalar yerle
tiren, tavan oturtan ve hatta pencere ve kaplar bile kesin olarak
sabitleyen Dinur oldu diyebiliriz. Bunu ikili bir srele yapt: ni
versitede Yahudi tarihi profesr olarak, Bear'la birlikte, aratrma
17. Yitzhak Baer, Halklar Arasnda srail (branice), Kuds, Bialik, 1 955, s. 1 4.

1 36
alanndaki g ilikilerinin oluumunda merkezi bir rol oynad;
keza, Siyonist solcu militan ve Birinci srail Meclisi'nde [Knesset]
vekil, 195 1 ylnda da eitim bakan olan Dinur, srail eitim siste
minde tarih retiminin altyapsnn nde gelen mimar oldu. 7 8
Ukrayna'd a doan Dinur Vilnius'taki bir yeiva'da79 eitim gr
d ve tarih renimine Almanya' da devam etti. zgn tarihyazm
sal eserine 1930'lu yllarda Kuds niversitesi'ne profesr olarak
atanmasndan nce balad. 1918 ylnda, manda koullarndaki
Filistin'e gnden yl nce, Kiev'de branice olarak

srail

Tarihi'ni yaymlad. Bu kitap, Yahudilerin tarihinin sreen ve

"organik" bir anlatsnn ana hatlarn belirtmeyi salayan kaynak
ve belgelerin toplanmas ve bir araya getirilmesi eklindeki yaa
mnn temel eserinin ilk cildini oluturur. 80 Bu alma daha ilerde,
Yahudi tarihinin "btn"nn erevesini belirlemeyi hedef edin
mi

Srgnde srail adl zengin tarihyazmsal dizisiyle tamamla

nacaktr. 8 ok saydaki bu belge ve kaynak, kronolojik ve tematik

bir dzene gre sunulmu ve snflandrlmtr. Bunlara genellikle
zl ama kavray gc yksek bir yorum elik ediyor ve branice
okurlar tarihin "organik" bir okumasna yneltiyordu.
Bu belge derlemesi, belli alardan, Graetz'in nc eserinin
sonulandrlmas olarak kabul edilebilir. Graetz'in eseri, kendi
dneminde Almanya' da ve hatta btn Avrupa'da Yahudi kkenli

intelligentsia'da egemen grlere kar non-konformist bir

isyan ars olmuken, Dinur'un derlemesi de, aa yukar ayn
dnemde kan Salo Baron'un denemesiyle ayn sfatla, Yahudi
gemiin din yasasna uygun ve standartlam tarihyazm ola
rak kabul edilmiti. Filistin'deki branice okur topluluu iin
hegemonik bir tarih anlats bile olmutur ve bu anlatdan her
uzaklama -eer kendini ifadesi edebilmise- bundan byle
yaban, hatta dman olarak grlebilmekteydi. Artk ulusal-ta
rihsel "hakikat" yalnzca tek tek "znel" tarihilerin anlatlaryla
deil, "bilimsel bakmdan nesnel" ve yntemli bir belgelemeyle
derlenmi oluyordu.

78. Bu konuda bkz. Uri Ram'n yukarda anlan makalesi, "Zionist historiography and
the invention of modern Jewish nationhood", a.g.e. Dinur "srail dl"nn de kurucu
sudur. Bu prestijli dl hkmet tarafndan verilmektedir ve kendisi de iki kez bu d
l kazanmtr.
79. Ortodoks Yahudilikte, istisnai kiilere Talmud ve Torah eitimi verilen merkez. (.n.)
80. Ben-Zion Dinur (Dinaburg), srail Tarihi (branice), Kiev, srail'de Eitim Yayma Cemi
yeti, 1 9 1 8.
8 1 . Ben-Zion Dinur, Srgnde srail (branice), Tel-Aviv, Dvir, 1 926.

137

Belirttiimiz gibi, Dinur srail Tarihi'nin birinci cildini Kitab

Mukaddes dnemine ayrmtr. Kuds niversitesi'nde krs
elde ettikten sonra kitabm tmyle yeniden gzden geirdi,
geniletti ve srail Tarihi. Kendi lkesinde srail ad altnda
yaymlamaya giriti. 82 1918 basks ile 1938 tarihli geniletilmi
basknn birinci cildi arasndaki farkllklara ramen, tarihsel
"doruluk" yaratma ynndeki pozitivist stratejisi aynyd. Dinur
Kitab Mukaddes'i "paralara" blyordu. Kitab, btn olarak,
Kitab Mukaddes kitaplarndan alnma ve baka elerle kart
rlm alntlarn -Ortadou' da arkeolojik kazlar srasnda
bulunmu birok yaztsal belge, Yunan ve Romal tarihilerin
birka cmlesi ve Talmud'dan alnma ksa gzlemler- incelikli
bir kurgulamyd.
Dinur "srail lkesi" ifadesini ve Vaat Edilmi Toprak'n geni
letilmi hudutlarnn tarifini elbette aka kitabn bana koy
du. 83 Ardndan da branilerin giriini, Msr'a doru inilerini,
geri dnlerini, Vaat Edilmi Topraklar'n fethini, birleik krall
n kuruluunu tahayyl etti. Kitab Mukaddes'teki btn ayetler
gnderme yaptklar dneme dair gvenilir tanklklar olarak
sunulmutu. Teoloji metinden neredeyse btnyle kaldrlmt
ve Kitab Mukaddes'in neredeyse her sayfasnda mevcut Tanr
kelamnn yerini, aktarm olduumuz gibi, Kitab Mukaddes'te
bulunmayan baz kaynaklarn hatrlatlmas almt. Dinur, kutsal
kitab inan metafiziinden yol}sun brakt ve onu karakteristik
bir tarihsel-ulusal inan bildirimi haline getirdi. Bundan byle
sabrszlar Kitab Mukaddes'i "aprazlama" okuyabilirler, Tanr
sal buyruklar es geebilir ve yalnzca ulusal hakikatin buyrukla
rna sadk kalabilirlerdi.
Ksacas, bu derlemenin bize rettii ey, Dinur'un, kariyeri
nin balangcnda Kitab Mukaddes retmi olsa bile bunu yete
rine pedagojik bir kitap olarak kabul etmemi olduuydu. Kitab
Mukaddes'i dneminin "bilimsel" anlayna yeniden uyarlayarak
"yeniden yazma" karar buradan kaynaklanr. Fakat bu, Kitab
Mukaddes'in tarihselliinden tek bir an bile kukuya kapld
82. Ben-Zion Dinur, Kendi lkesinde srail (branice), Tel-Aviv, Dvir, 1 938.
33. "srail Topra" ifadesinin eitli kullanmlar hakknda bkz. benim kitabm Les Mots
et la Terre, a.g.e., s. 1 93-208. "Eretz /srael" kavram Yahudi literatrnde amzn ikinci
yzylnda ortaya kt.Yer adlarndan biri olarak kullanlmt. Eski Ahit'te en yaygn kul
lanlan ad "Kenan"dr ve kinci Tapnak dnemi boyunca da "Yahudiye" ad kullanlmtr.
Byk Yunan corafyacs Strabon unu yazmtr:"Arabistan hududuna kadar uzanan ve
Gazze ile Anti-Lbnan Dalar arasnda bulunan i blgeleri belirtmek iin Yahudiye
adndan [...] yararlanlyordu: Geographie de Strabon, XVI, 2, 2 1 .

1 38

anlamna gelmez. brani brahim'in yaamnn anlatsndan

Siyon'a geri dne dek, aktarlan her ayrnt ve her olayla hem
fikirdi. Wellhausen Okulu'nun Kitab Mukaddes eletirisini bt
nyle reddetti; una emindi ki, "ilk peygamberlerle ilgili anlatlar
peygamberler dnemine tarihlenen bir yanstma deil, nceki
kuak ve dnemlerin kalntlardr."8 4 En yaygn hipotezlerin ter
sine, ilk tarihilerin Yunan olmadna, Kitab Mukaddes'in antik
yazclar olduuna inanyordu. Dolaysyla, profesyonel aratr
mac olarak, unu kesin olarak ileri srmekte tereddt etmedi:
"Kitab Mukaddes'in tarihyazm genel tarihyazmna nemli bir
teorik yenilik getirir ve eyi birletirir: 1) Olgularn dorulu
u. Olaylar, belirgin bir ekilde analiz etmek gereken 'Tanr sr
r' dr; 2) Resmi ariv ve kaynak kullanm; 3) Olaylarn kavranp
aklanmasndaki pragmatik yntem. Dolaysyla, modem tarih
yazmnm balangcn, hakl olarak, her eyden ok krallk dne
minin Kitab Mukaddes tarihyazmnda grrz."8 5
Antik ve "ksmen bilimsel" bu tarihyazm, sylemi olduu
muz gibi, Kudsl Siyonist tarihi tarafndan hafife dzeltilmi
haliyle, onun gznde esasen Yahudi "ulusu"nun etnik, dini, top
lumsal, ulusal, dilsel ve politik kkeninin zglln bilmeye
hizmet edebilir. 86 Dinur'a gre, tarihsel yaz ncelikle ulusal bir
otobiyografidir, yani gdml bir tarihtir. Demek ki Siyonist
tarihiler tarihin, Yahudi olmayan entelekteller arasnda alld
zere "branilerin tarihi" ve "Yahudilerin tarihi" olarak bln
mesini derhal reddetmeliydiler ve tersine, balangcndan gn
mze dek "srail halk"nm oluumunun ve geliiminin homojen
srekliliini deerlendirmeliydiler. 8 7 "Kitab Mukaddes tarihyaz
m"rnn ulusal bilincin oluumuna en nemli katks, elbette ki,
"srail topra"yla iliki kurulmasyd. eria (rdn) Nehri'nin
dousundaki Basan ve Gilad' elbette kapsayan geni lke "srail
halk"nn zel topradr. Yahudilerin, yalnzca kendilerine ait
olan toprak zerindeki tarihsel haklarn Kitab Mukaddes'ten
daha iyi ne retebilir? Baer gibi, hatta daha fazla heyecanla,
Dinur da, etin "Srgn" dnemi boyunca anavatanna geri dn84. Ben-Zion D inur, Kuaklar Boyunca Kitab M ukaddes (branice), Kuds, Bialik, 1 977,
s. 5 1 .
85. a.g.e., s . 1 67.
86. Ben-Zion Dinur, "Yahudi Tarihinin zgll", Kuaklarn Kronii. Tarihsel Yazlar
(branice), Kuds, Bialik, 1 978, s. 3.
87. Dinur, "Genel Tarihyazmnda srail Tarihini n Dnemlendirilmesi" (branice), a.g.e.,
s. 30.

1 39

meye srekli zlem duymu olan ulusun uzun sreli varl iinde
"srail topra"nn merkezi konumunu kantlamak iin Kitaplarn
Kitab'na defalarca bavurdu.
Kitab Mukaddes'in ulusallatrlmas ve gvenilir bir tarih
kitabna dntrlmesi Heinrich Graetz'in romantik atlmyla
balad, Dubnov ve Baron tarafndan "diaspora"ya zg bir titiz
likle gelitirildi, ardndan antik lkeye ideolojik sahip kmada
edilemez bir rol oynam olan Siyonist tarihyazmnn kurucular
tarafndan tamamland ve dorua tand. Kitab Mukaddes dili
nin dorudan gelimi hali olarak grdkleri modern branicede
(ki bu yanl bir kandr)8 8 yazan ilk tarihiler bundan byle
Yahudi ulusunun "uzun" belleinin ant-yapsnn oluumuna kat
kda bulunan en meru barahipler olarak kabul edildiler.

Politika ve arkeoloji
Dinur'un eitli faaliyetleri arasnda, 1950'li yllarda srail hk
metinin babakan David Ben Gurion'un konutunda toplanan
daimi Kitab Mukaddes evresine katlmas da saylr. Karizmatik
devlet bakan yalnzca Antik Kitap'n branicesinin sadk bir oku
ru olmakla kalmamt, ayn zamanda onu zekice, ustalkl bir poli
tik strateji uzman olarak kullanmay da biliyordu. Kutsal metnin
laik-ulusal bir kitap olabileceini, gemiin kolektif temsillerinin
merkezi daarcn oluturabileceini, yz binlerce yeni gmeni
birleik bir halk haline getirmeye ve gen kuaklar topraklarna
balamaya katkda bulunabilecei nispeten erken anlamt.
Kitab Mukaddes anlatlar Ben Gurion'un gndelik politik reto
riine yap olarak hizmet ettiler; Musa ya da Yeu'yla iinin derin
liklerinden zdeleiyor ve genel anlamda drst gzkyordu.
Tpk Fransz Devrimi liderlerinin Antika'n Roma senatrlerinin
rollerini kendilerinin yerine getirdiine emin olmalar gibi, Ben
Gurion ve Siyonist devrimin dier yneticileri, st dzey askerler
ve "devlet entelektelleri" de Kitab Mukaddes lkesinin fethini
yeniden-gerekletirdiklerine ve Davud'un kralln model alarak
bir devlet kurduklarna inanyorlard. ada tarihin olaylan onlar
iin ancak gemiin paradigmatik olaylan zemininde anlam bulu
yordu. Her iki durumda da devrimciler btnyle yeni bir insann
yaratldn hayal ettiler, fakat bu yapmn eleri mitsel bir ge88. Eski branice ile gnmzde srail'de konuulan dil arasndaki farkllklar hakknda
bkz. Ghil'ad Zuckermann'n nemli kitab Language Contact and Lexica/ Enrichment in
/srae/i Hebrew, Hampshire, Palgrave, Macmillan, 2004.

1 40
miten geliyordu. Ben Gurion'un tarihsel imgeleminde yeni srail
nc Tapnak'n krallyd. rnein srail ordusu

1956

Sava

'nda Sina'y fethettiinde, arm el-eyh'e vardnda, Ben Gurion

galip askerlere mesihi-tarihsel bir cokuyla hitap etti: "srail'in
btn ordularnn usuz bucaksz ortak atlm iinde [ . . . ] Musa'nn
ve srailoullarnn kadim ezgisini yeniden terennm edebiliriz.
bin yl nce Eilat' ilk srail liman yapm olan Kral Sleyman'la
yeniden ba kurdunuz siz. [ . . . ] Bin drt yz yl nce bamsz bir
brani devletini oluturan, Tiran lakapl Yotvata yeniden srail'in
nc krallnn paras olacaktr." 8 9
Ben Gurion'un konutunda iki haftada bir toplanan ve tartma
lar genellikle gnlk basnda aktarlan st dzeydeki inceleme
grubunda, uzman tarihiler, diplomal Kitab Mukaddes yorumcu
lar ve aratrmayla ilgilenen politikaclar bir araya geliyordu. Bu
evrenin daimi yeleri arasnda, Dinur'dan baka, nl kktenci
ve Kitab Mukaddes yorumcusu Profesr Yehezkel Kaufman, Kita
b Mukaddes arkeologlarnn en nemlilerinden Binyamin Mazar,
Devlet Bakan Yitzhak Ben Zvi, mstakbel bakan Zalman azar
ve ok sayda baka alim ve nemli politikac da bulunuyordu.
Entelektel ve politik srtmelerin bu kava bilimsel almaya
yn veriyordu. Aynca kamuoyu oluturmaya da katkda bulun
mu, kendi deer ve fikirlerini btn eitim sistemine yanstmt.
zellikle Msr' dan k'larnda "srailoullar"rnn says, Kenan'n
fethi dnemindeld yaam tarzlar, malup krallarn listesi gibi
konular tartlyordu. Bu canl tartmalarda en bylik ilgiyi Yeu
Kitab'nn gryor olmas ve Nun'un olu Yeu'nun bizzat n plana
kmas bir tesadf deildir.9 0 Ben Gurion Kitab Mukaddes zeri
ne halka ak konferanslara katlyordu. Medyatik bir festival hali
ni alan "Kitab Mukaddes Muammas" onun eseridir. Keza, ng
rlmemi keifleri yok sayma eiliminde olsa da, arkeolojik kazla
ra duyulan hayranl da tevik etmiti.
Politik bir yneticinin tarihyazm tartmalarna bunca vakit
ayrmas, hem de bu kadar aktif biimde katlm, modern tarihte
istisnai bir durumdur. Belki de Siyonist ideolojinin oluumunda
Kitab Mukaddes "mit-tarihi"nin nemini kantlamaktadr. rne
in Ben Gurion'un makaleler derlemesi olan

Kitab Mukaddes

89. Ben G u rion'un telgraf 7 kasm 1 956 tarihli Davar gnlk gazetesinde yaymland.
Akt.A. lsraeli (A. Orr ve M. Maover), Bar, Bar ve Bar Yok (branice), Kuds, Bokhan,
1 96 1 , s. 2 1 6-2 1 7.
90. Bu evre hakknda bkz. Michael Keren, Ben Gourion andThe lntel/ectua/s. Power, Know
/edge and Charisma, Dekalb, Northern lllinois U niversity Press, s. 1 00- 1 1 7.

141

Okumalar'na bakarsak, maniple edici politik pragmatizm ile

antik "hakikat" e drste iman arasnda gidip gelen bu ruh hali
karsnda aknlk duyarz. 9 1 Ben Gurion Kitaplarn Kitab'nn
Yahudi halknn nfus czdan ve "srail topra" zerindeki vesa
yetinin kant olduunu her vesileyle duyuruyordu. Onun tarih
anlay basit ve ak seikti:
"Halkmz diasporaya doru yola karken Kitab Mukaddes'in
filizlendii topraktan skld, iinde gelitii politik ve manevi
gereklik erevesinin dna karld [ . . . ] . Srgndeki halkm
zn imgesi, tpk Kitab Mukaddes'inki gibi arptld, deforme
edildi. Hristiyan Kitab Mukaddes aratrmaclar, Hristiyan ve
Antisemitik tarafllklar iinde, Kitab Mukaddes'i Hristiyanln
basama yaptlar. Kitab Mukaddes evresinden ve onun maddi
manevi ikliminden karlp alnm Yahudi yorumcular da Kitap
larn Kitab'n hak ettii gibi anlayamyorlard. Yalnzca u an,
kendi lkemizde yeniden zgr olduumuz an Kutsal Kitap' ev
releyen havay yeniden soluyoruz. Bana kalrsa, tarihsel ve co
rafi dzlemde olduu kadar dini ve kltrel dzlemde de onun
zn ve gvenilirliini kavrama vakti geldi."9 2
Ben Gurion'un gzde Kitab Mukaddes tarihisi Yehezkel Kauf
mann'd. Kaufmann Kitab Mukaddes'teki aa yukar btn
"olgu"larn akla yatkn olduuna inanyor ve Yahudi tektanrcl
nn geliiminde kkenleri ok eskiye uzanan tek bir sre gr
yordu. Mitoloji alannda ise babakan zellikle ulusal tarihyaz
mnn ba mimar Dinur'a dayanyordu. Jost'un ya da Wellha
usen'in tersine, bu iki alim, bilindii gibi, brani brahim'in ya da
Nun'un olu Yeu'nun soluduu havann aynsn soluyorlard.9 3
mr boyunca ketlenmi bir entelektel olan politikac Ben
Gurion, ayn zamanda kiisel bir Kitab Mukaddes yorumuna da
kalkt. rnein tek bir Tanr'ya inanan branilerin brahim'in geli
inde zaten uzun sredir Kenan'da bulunduklarn ve bu nedenle
ulusun atasnn onlarn lkesine g etmi olduunu ileri srd. 94
Bu durum da ulusal tarih Siyonist tarihilerin ileri srdnden
9 1 . David Ben Gurion, Kitab Mukaddes Okumalar (branice),Tel-Aviv,Am Oved, 1 969.
91. a.g.e., s. 48.
93. Bkz. "Eski Ahit zerine aratrmada bir Kopernik devrimi balatan" Kaufmann ile
"Kitab Mukaddes'i paralara indirgeyen" Wellhausen arasndaki karlatrma, a.g.e., s.
95-96. Kaufmann'n Kitab Mukaddes'in kronolojisini reddederken, tarihsel sahiciliini
ateli biimde savunma tarz hakknda bkz. Yehezkel Kaufmann, lkenin Fethi Hakknda
Kitab Mukaddes Anlats (branice), Kuds, Bialik, 1 955.
94. Ben Gurion, Kitab Mukaddes Okumalar, a.g.e., s. 60-6 1 .

1 42
ok daha eski oluyordu. Hatta bu vatansever branilerin asla
Msr'a gitmediklerini ve lkelerini asla terk etmediklerini, gn
tek bir ailenin ii olduunu bile ileri srd. Bylece, Msr' dan
k tartmasz bir tarihsel olguyken, vatan toprana sahip k
madaki sreklilik korunmu oldu; dolaysyla bu hallan -maazal
lah!- yabanc bir toprakta doduunu ve ekillendiini varsaymak
doru olmaz! Ben Gurion "makul" sorular da sordu: braniler fira
vunlar lkesinde drt yz otuz yl srgn kalrken kendi dillerini
korumay nasl baardlar? Ya da: Musa'nn ve Yeu'nun idaresi
altnda tek bir halk oluturduktan sonra, aniden ayr kabilelere
niin blndler? Onun getirdii cevaplar daima kesin bir ulusal
slupta kalyordu. Aslnda onun tutumu resmi tarihyazmyla
uyum iindeydi ve bu tarihyazmmn wnda olumutu:
"Kitab Mukaddes szleri ile d kaynaklar [arkeolojik ya da
yaztsal keifler] arasnda bir eliki grdmde, yabanc kay
nan yorumunu ille de kabullenmek zorunda deilim. Bu yaban
c kaynak yanl olamaz m ya da olgular karartyor olamaz m?
Ben, saf bilimsel dzlemde, Kitab Mukaddes'in tankln kabul
etmekte yetkiliyim; dsal kaynak bu tankla kar dursa bile,
bu kaynakta i eliki bulunduu ya da hatal olduu btnyle
kesin olmasa bile bunu kabul ederim. "9 s
Bu "bilimsel" ve laik yaklama ramen Ben Gurion ihtiya
duyduunda Tanrsal buyruklara da bavurdu. "Yahudi tarihinde
belirleyici anlam olan olay, brahim ile Saray'n soyuna Kenan

lkesi'nin vaat edilmesidir."9 6 Tanrsal vaat hakknda Kitab

Mukaddes yazarlarnn bu ezici ve kesin tankln hibir dsal

kaynan yalanlayamadn ileri srmekte herkes hemfikirdir.
Tarihilerin desteini alan, mesih mizal bu entelektel ynetici
bylece btn bir ulusal kltr ekillendirdi.
srail devletinin ilk yllarnda, "kitap-halk-toprak" eklindeki
kutsal leme tapnmas entelektel sekinler tarafndan geliti
rildi ve Kitab Mukaddes ulusal imgelemi hazrlayan merkezi bir
ikon oldu. Memurlar genellikle Kitab Mukaddes'teki adlardan
alnma bir soyadyla kendi adlarn deitirmek zorunda kaldlar;
daha eski sekinlerle zdelemeye ve yaknlamaya mmkn
olduunca abalayan halkn geri kalan da aynsn gnll ola
rak ve cokuyla yapt. Anne babann "diasporaya zg" aile adla
r onsuza dek silindi ve ocuklar muhteem ve muzaffer Kitab
95. a.g.e., s. 87.
96. a.g.e.,s. 98. Eski babakann, "smail'in soyundan gelenler"le genetik bir karkl
aka nlemek iin Saray' brahim'in dlne baladn belirtmek gerekir.

1 43

Mukaddes kahramanlarnn ender bulunan adlarn benimsediler.

braniletirme yalnzca insanlarla snrl kalmad; yeni kurulan
yerleimlerin hemen hemen hepsi eski bir brani ismi ald. Bunun
nedeni ncelikle yerel Arap adn sonsuza dek silmekti; ikinci
olarak da, devletin kurulmasyla mutlak anlamda son bulan uzun
"Srgn" dneminin zerinden zihinsel olarak atlayabilmeye kat
kda bulunmak. Bununla birlikte, eitim kurumlarna Kitab
Mukaddes hayranln dayatann yeni devlet aygt olmadn
saptamak gerek. Devletin kurulmasndan nceki eitim sistemi,
keza henz gen olan edebiyat, Kitab Mukaddes'i, milliyeti
tketicilerinin gemi bilincinin ekillendii merkezi soyktn
oda haline ok uzun zaman nce zaten getirmiti.
retmenleri, yazarlar, gazetecileri ve airleri ieren geni
intelligentsia tabakas, Yahudi tarihinin "sahici" niteliini ve u
anki ideolojinin oluumundaki deerini kavramakta "yksek"
niversiteyi geride brakt. XX. yzyl bandan itibaren koloni
zasyonun genilemesi ve branice ilkokullarn almasyla birlik
te, Kitab Mukaddes, dil ve edebiyat derslerinin ayrlmaz bir par
as olarak deil, bamsz bir konu olarak retilen bir eitim
kitab oldu (bu etkili eitim yntemi, bilindii gibi, gnmzde
hfa mevcuttur ve srail'in politik kltrnde asla tartma konu
su edilmemitir). Gmen retmenler ve Filistin'e geri dnle
rinden sonra retmen olanlar, Kitab Mukaddes'in kolektif ge
miin renilmesinde standartlatrlm bir metne dnm
nn yararn anlamak iin akademideki ve hkmetteki sekinle
ri beklememilerdi.9 7 Graetz'i, Dubnov ve Yavetz'i btnyle
okumulard ve ulusal kimliin oluumunda Kitab Mukaddes'in
yetenei dahilinde olan ikili ilevi kusursuzca analiz etmilerdi:
Btn dnyaya dalm, eitli dinsel topluluklarn varln bir
letirecek "etnik" bir k noktasnn yaratlmas ile toprak ze
rinde mlkiyet hakk konusunda kendini ikna etme. 9 8
Eitim sisteminde salam bir ekilde yerlemeye balayan
"braniletirme", popler kahramanlk ile bir krallk sisteminin
kibirli eski modeli etrafnda somutlayordu. Davud ile Sley
man'n gl krallklar, ayn lde nemli kabul edilen Hasmon
97. Okullarda Kitab Mukaddes bilincinin oluturulmas konusunda bkz. lomo Dov
Goittein, Kitab Mukaddes'in z. Sorunlar ve Yollar (branice), Tel-Aviv, Yavne, 1 957, s.
240-253.
98. Eski Ahit tarihi ve Siyonist kolonizasyonun balangcndaki retisi hakknda David
aar'n kusursuz doktora almasna gnderme yaplabilir: Eretz /srae/'de branice Ulusal
Tarih Eitiminde Eilimler ve leyiler, 1 882- 1 9 1 8 (branice), Kuds, brani niversitesi,
200 1 .

1 44

Krall'yla poplerlikte yaryordu. retmenler rencilerini

kendi zayf babalarna ve byk babalarna benzesinler diye
deil, verimli hayal dnyalarnda fatih Yeu'nun, kahraman yar
glarn ya da bilindii gibi ayn zamanda askeri lider de olan
"srail krallar" aul ile Davud'un ynlendirdii, topraa kk sal
m bu brani kyllerine ve savalarna benzesinler diye eiti
yorlard. Yerel aidiyet duygusu birok aygtn birlikte kullanmy
la alanmt: Yeni tarih kitaplar, yurttalk bilgisi dersleri, soyut
dersleri somut manzaralarla tamamlayan yorucu geziler ve daha
nce belirttiimiz gibi, ayr ve laik bir Kitab Mukaddes dersi.
Devletin kuruluuyla birlikte bu pedagojik uygulamalar devletin
eitim sisteminin btn branlarnda temel norm halini ald.
Birinci kuak sabra'nn ideolojisinin oluumunda antik tarihin
kullanmnn sonularna dair bir fikir edinebilmek iin, Moe
Dayan'n Kitab Mukaddes 'w Birlikte Yaamak kitabm okumak
gerekir. Yeni topluluun belli bal kahramanlarndan birinin kale
me ald bu deneme, koloniletirici bir topluluun politik hedef
leriyle kusursuz bir uyum iindeki uydurulmu ulusal bir hayalin
telkin edilme tarzna rnektir. u cmlelerle balar: "Ben kk
bir ocukken Kitab Mukaddes'teki anlatlar kefettim. retme
nim Meulam Halevi halkmzn ilk dnemlerini anlatan kitab
retip yorumlamakla yetinmiyor, aklyor ve bize alyordu.
drt bin yl nce var olmu eyler sanki bizim iimizde ve gzleri
mizin nnde cereyan ediyor gibiydi. Etrafmzdaki gereklik
hayal gcmzn zaman amasna ve o kadim gnlere, atalarm
za ve halkmzn kahramanlarna geri dnmesine yardm ediyor
du. inde yaadmz vadi, Yizreel Vadisi, etrafmzdaki dalar ve
rmaklar, Kannel ve Gilboa dalar, Kion ve eria rmaklar,
btn bunlar daha Kitab Mukaddes dneminde mevcuttu."99
Bu griten sonra eski genelkurmay bakan ve savunma baka
n, brahim, shak ve Yakub'un balarndan geenleri kendi dilin
de tarif etmeye geer; bunlarn arasna da kendi ocukluundan
ve yeniyetmeliinden anlar katar. ki dnemin maceralar sk
skya i iedir; bir an yle gelir ki tek bir ezeli-ebedi zamandan
bakas yoktur ve tarihsel boyut da bunun iinde erimitir.
Msr' dan k'n ve Sina l'nde yryn anlats, 1956 tari
hindeki modern savan iinde erir. Kenan'n fethi duygulandrc
biimde tasvir edilir ve doallnda, 1948 atmasna, dahas
1967 ylnda Bat eria'nn ele geirilmesine karr. srail'in Arap
99. Moe D ayan, Kitab Mukaddes'le Birlikte Yaamak (branice), Kuds, ldanim, 1 978,
s. s .

1 45

lkelerine kar btn seferleri kk Davud'un dev Goliath ze

rindeki zaferini simgeler. l oo Kitab Mukaddes modern dnemde
ki mevcudiyeti ve kolonizasyonu en st dzeyde aklar ve her
mcadele antik bir eylemin yanksdr. Eser, yazarnn gl
Davud krallyla zdeleme ve eria Nehri'nden denize ve l
den Hermon Da'na uzanan "tek bir srail topra" zerinde
yaama ynndeki gizlenmeyen arzusuyla sona erer.
Btn kitap boyunca, grsel Hristiyan kltrnden dn
alnma Kitab Mukaddes sahnelerinin yannda, kadim "Yahudi"
toprann gsterili grntleriyle de karlalr. Arkeolojik
nesnelerin fotoraflarn gzlemlemek de mmkndr. ou
zaman yazar bunlar gururla elleri arasnda tutmaktadr. Dayan,
mr boyunca kendisine elik etmi olan, gemiin kutsal kaln
tlarn edinme ynndeki engin arzusunu gizlemez ve okur bir
yn antik eyann istilas altndaki modern askeri efin zel bah
esinin fotoraflaryla karlar. Evi yllar ierisinde Kitab
Mukaddes'e zg bir tr minyatr "srail topra" olmutur ve
sahip olduu ok sayda deerli nesne -ki bunlarn bir blm
basite alntdr- bu cretkar kolon evladnn Vaat Edilmi Top
rak zerindeki mlkiyet duygusunu gayet iyi ifade etmektedir.
Moe Dayan, bilindii gibi, doymak bilmez bir koleksiyoncuydu
ve Ben Gurion kendi mtevaz konutunda bir Kitab Mukaddes
inceleme evresi dzenleme imkan bulabilmiken, Dayan kendi
geni konutunu kiisel bir Kitab Mukaddes mzesine dntr
mt. Devletin yalanan kurucusu etrafna entelektelleri top
larken, fakat gen manevi mridi oyma talar, mlekler ve hey
kelcikler koleksiyonu yapmay tercih ediyordu. Her ikisi de ken
di temel tarihsel eylemlerini soylulatran ve hakl gsteren
Kitab Mukaddes mitolojisinden birer haleyle evriliydi. 1 0 1
Dayan hep bir amatr arkeolog kalmtr. Buna karlk, Ben
Gurion'un yaknlar arasndaki bir baka genelkurmay bakan
Vaat Edilmi Toprak'ta kaz yapmay meslei ve misyonu haline
getirdi. Yigael Yadin srail'de arkeolojinin ynlendirilmesinde
nemli bir rol oynad ve Hazor, Megiddo, Massada gibi en prestij
li kaz alanlarndaki almalar ynetti. Arkeolog olarak, Eski
Ahit'in temellerini salamlatrmak ve bylelikle Yeni Ahit'e
dayanak salamak amacyla XIX. yzyl sonundan itibaren Kutsal
1 00. a.g.e., s . 1 63.
I O 1. Dayan'n arkeoloji ak Yahudiye kalntlaryla snrlyd. Buna karlk, antik camileri,
XI. yzyla ait olanlarn bile sistematik olarak ykma tabi tutuyordu. Bkz. Meron Rapo
port'un makalesi, "Camilerin Ykm Operasyonu" (branice), Haaretz, 6 temmuz 2007.

1 46

Topraklar'a gelmi olan btn Hristiyan aratrmaclarn doru

dan mirass oldu. Balang aamasndaki yerel arkeolojiyi
Kitab Mukaddes aratrmasnn ilave bir dalma dntren ey
onlarn dini motivasyonlaryd. l 0 2 lerinden en nls Amerika
l William F. Albright't. Bir din adamnn olu olan Albright kaz
larna 1920'1i yllarda balad ve o zamandan beri de Kitab
Mukaddes anlatsnn gvenilirlii tezini savunmaya devam etti.
Bylece, ardndan gelen srailli arkeologlarn hepsinin aratrma
larna zgl bir ynelimin ve perspektifin damgasn vurmu
oldu.
nl ve zl kitab The Archaeology of Palestine'nde Albright,
rnein brahim'in Kenan'a gyle ilgili varsaymsal bir tarih
neriyordu: M XX. ya da XIX. yzyl. Keza, Yakub'un Msr'a ini
i de hi kem km etmeden M XVIII. ya da XVII. yzyl olarak
belirlendi. 1 0 3 Megiddo'da bulunan eski revaklar ve ahrlar, Ame
rikal arkeoloa gre, Kral Sleyman dnemine tarihleniyordu ve
dolaysyla mantksal olarak u sonuca varmt: "Sleyman
dnemi elbette ki Filistin tarihindeki maddi uygarln en geli
mi dnemlerinden biri oldu. Uzun bir sessizlikten sonra arke
oloji sonuta Kitab Mukaddes geleneini kesin bir biimde onay
lad." 1 04 Kitab Mukaddes'in dnyasna dair temel kitabnn
ikinci basksnn yaymlanmas srasnda Albright, yredeki
rencisi olan Yigael Yadin'den kendi kalemiyle birka blm
e klemesini isteyince srailli byk arkeolog bunu seve seve
kabul etti. Bu zel ilavede, zellikle Hazor kazlarnn sonularn
yaymlad. Ona gre bu kazlar, "Hazor'un byk ehir statsne
ancak Sleyman dneminde kavutuunu" kantlyordu. o s ehir
uyuukluundan kurtulmutu, nk gayretli aratrmacya gre,
vaktiyle Nun'un olu Yeu tarafndan yerle bir edilmiti.
1950-1960 yllarnda gerekletirdii kazlar srasnda Yadin, tp
k Albright gibi, yalnzca metne denk den kalntlar gn yzne
kard. mlekler, silahlar, binalar, sanat eserleri ve mezarlar "ilk
peygamberler dnemi"nin, "Msr'dan k"m, "Kenan'm fethi"nin,
1 02. Werner Keller'in La Bible arrachee aux sables (Paris, Perrin, 2005) kitab arkeoloji,
Kitab Mukaddes ve Hristiyanlk arasndaki sk ban poplerlemesine bir rnek sunar.
Kitap 1 955 ylnda branice olarak yaymland (Tel-Aviv, Edebiyat Defterleri), fakat
Almanca baskda yer alan sa Mesih'le ilgili blm branicede atlanmtr.
1 03. William F. Albright, The Archaeology of Pa/estine, 1 949, s. 92.
1 04. a.g.e., s. 1 36.
1 05. William F. Albright, Eretz /srael'in Arkeolojisi (branice), Tel-Aviv, Am Oved, 1 965,
s. 239.

147
"srail kabilelerinin toprak hudutlar"nn muhteem kantlar ola
rak getirildi. Yadin'in meslekta, brani niversitesi'nin mstakbel
bakan ve srail dl sahibi Profesr Binyamin Mazar, Tel-Aviv
niversitesi'nden meslekta ve rakibi Profesr Yohanan Aharo
ni'yle birlikte, bu zengin mozaik ynn bolca ilave kantla tamam
lad. Kamuoyunun barnda, egemen tarihyazm sylemiyle uyum
ierisinde bir gemi imgesi yaratld. Gemiin "maddi" bilimi,
"yazl" bilimi kesin olarak glendiriyordu ve farkl kaz alanlar
"dirilmi" ulusun ibadet yerleri oldu. Bununla birlikte, orada bura
da elikiler grld, kefedilen malzemelerin bir blm kutsal
metne hi aldrmadan tezat oluturuyordu. Fakat arkeologlar, al

kn

olduklar gibi, sorunlar incelikli bir argmantasyonla zm

lediler, aykr grteki kalntlar kendi arzulanna gre konutur

dular ve bunlar Kitab Mukaddes'in sesine uydurarak uyumlu bir
gvenilirlik kazandrdlar. 1 0 6 Kutsal metinler genellikle belirleyi
ciydi, nk bunlar btn arkeolojik antiyenin k noktasn ve
"varlk" nedenini oluturuyordu. "Kenan" daki, "Yahudiye" ve "Filis
tin" deki yaamn "Yahudi olmayan" uzun dnemlerinin bu arke
ologlar neredeyse hi ilgilendirmediini belirtelim. 1 07
srail' deki en nemli arkeologlardan biri olan Profesr Aharoni

1964

ylnda popler eseri

Kitab Mukaddes Dnemi Atlas'n

yaymlad. Atlas btn bir renci kua iin antik corafi mekan
lar ve belli bal Kitab Mukaddes kiilerinin gezip dolat yerleri
kesin olarak belirlemi oldu. o s brahim'in servenleri, Yakub'un
maceralar, Msr'dan k, Kenan lkesine ispiyon akn, kutsal
yasa sandnn gittii yerler, aul'un dii eeklerinin aranmas,
Davud'un srlerinin gzergah ve Sleyman krallnn ticaret
yollan, Kitab Mukaddes'le alakas olmayan arkeolojik bulgularla
kusursuz bir uyum ierisine girerek etkileyici bir kronolojik ve
grsel sreklilik yaratyordu. Aharoni'nin atlas bir anlamda
Dinur'un eski kitabnn corafi paraleliydi, fakat dorusu, ok
daha etkiliydi: Gerekten de ayrntl bir corafi emadan daha
"pozitivist" ve gven verici bir ey olamaz. Haritann somut nitelii

1 06. Bkz. rnein Binyamin Mazar'n Kenan ve srail. Tarihsel Aratrmalar (branice) (Ku
ds, Bialik, 1 974, s. 93- 1 20) kitabndaki "Msr'dan k ve lkenin Fethi" makalesi;
Yohanan Aharoni'nin sonuncu kitab Eretz lsrael Arkeolojisi'nin (branice) (Kuds, ikmo
na, 1 978, zellikle s. 1 69- 1 70) "Birleik Krallk" blm. srail arkeolojisi hakknda bkz.
Nadia Abu El-Haj'n ilgin denemesi, Fact on the Ground. Archaeological Practice and Terri
torial Self-Fashioning in lsraeli Society, Chicago, The University of Chicago Press, 2002.
1 07. Bu konuda bkz. Keith W.Whitelam, The lnvention ofAncient lsrael, Londra, Routled
ge, 1 996, s. 1 - 1 O.
1 08. Yohanan Aharoni, Kitab Mukaddes Dnemi Atlas (branice), Kuds, Carta, 1 964.

1 48

ikna ediciydi ve yalnzca kelimelerin esiri olmaya mahkfun olan

tarihilerin ve aratrmaclarn szel soyutlamasna baarl bir ila
ve olmutu. Kitap karken srail devletinin snrl hudutlar elbette
ki atlasta belirtilenler deildi; atlasta gl Davud ile Sleyman'n
krallnn hudutlar grlyordu, bir de dier srail kahramanlar
nn seferlerinde vard hudutlar belirtilmiti. Aharoni'nin, mstak
bel srail hkmetlerine antik vatann bir kar topran bile asla
terk etmemeyi buyuran 1967 tarihli milliyeti dileke "Btn srail
Topra"n ilk imzalayanlardan olmas artc deildir.

Toprak isyan ediyor

1967 Sava srail'in arkeolojik aratrmalarna yeni perspektif
ler at. srailli aratrmaclar o zamana dek kazlarn Yeil
Hat'tn hudutlaryla snrlandrmlard. Bat eria'nn ele geiril
mesi onlara Kitab Mukaddes'teki Yahudiye toprann ve elbette
Kuds blgesinin kalbinde yeni alanlar ve iskan edilmi yeni da
lar salad. Uluslararas yasaya gre srailli arkeologlarn fethedi
len topraklarda kaz yrtme ve bulunan antik nesnelere sahip
kma hakk yoktu fakat sz konusu olan "kadim vatan" olunca
buna kar koymaya kim cesaret edebilirdi?
Balangta, sava galiplerinin sevinci arkeologlarn neesine
kart. srail intelligentsia'snn nemli bir blm byk "sra
il topra" tatl hayaline kapld. Kadim ulusu tarihsel vatana
kesin olarak balayabilecekleri, bylece metnin mutlak meru
luunun kantlanaca vaktin geldiini hissedenler arasnda ok
sayda arkeolog da bulunuyordu. Fakat Aharoni ile meslektala
rnn yaratc sevinci aratrmalar ilerledike yava yava azald.
Gerekten de, srail devletinin topraklar zerindeki birok
antik alandaki kazlarn ardndan zaten ortaya km olan baz
kayglar dorulayan giderek daha ok kalnt Kuds yaknlarn
daki Menae ve Efraim dalarnda, keza Yahudiye dalarnda
bulundu. 1948-1967 arasnda ulusal bir ideolojik balanmann
krce hizmetindeki bir aygt olan Kitab Mukaddes dnemi arke
olojisi tereddt ve rahatszlk iaretleri gstermeye balyordu.
lk keiflerin daha geni bir kitleye gerekten aklanmas ve
hegemonik aratrma konsenssnden sapma srecinin ilemesi
iin yirmi yl akn sre gerekti. Bunun olabilmesi iin hem ge
mi zerine aratrma yntemlerinde hem de srail ulusal atmos
ferinde baz gelimeler meydana gelmeliydi.
1960'l yllarda, daha ok da 1970'1i yllarda tarih incelemeleri

1 49

alanna mdahale eden nemli dnmler btn dnyadaki

arkeologlarn almasna da yansd ve sonunda sraillileri bile
etkiledi. Klasik politik tarihyazmmn gerilemesi ve toplumsal,
ardndan da antropolojik tarih aratrmasnn ykselii, ok say
da arkeoloun baklarn, gndelik ve maddi yaam, antik al
ma dnyas, beslenme ve l gmme tarzlar ve dier temel kl
trel uygulamalar gibi uzak gemiin baka kltrel katmanlar
na yneltmesine yol at. Annales Okulu'nun "uzun sre" anlay
kaz almalarna gayet uygun dyordu ve aratrmaclar uzun
vadeli tarihsel srelerle ilgilenen bu yaklam belirgin bir co
kuyla benimsediler.
Bu tarihsel dnemecin etkileri, sonunda srail niversitesi'ne
de ulat. Kitab Mukaddes arkeolojisi esasen "olaya dayal" ve
politik olduundan, hegemonik statsn giderek yitirmeye ba
lad. Gen arkeologlar bu anlaytan ayrlmaya ve baka antik
ufuklara doru uzaklaabilmek iin ihtiyatla etrafndan gemeye
koyuldular. Baka aratrmaclar ise zmlenmemi elikilerle
tekrar tekrar kar karya geliyorlard. Ancak 1987 ntifadas'nn
patlak vermesinden ve srail'in kamusal sahnesinde daha ak
eletirel grlerin ortaya kmasndan sonra aratrmaclar da
kendi seslerini, o ana dek ulusal Kutsal Toprak'la grtlaklarna
kadar dolmu olduklarndan olduka ksk da olsa duyurmaya
yneldiler.
ncelikle "ilk peygamberler dnemi"nin tarihsel temsili tart
ma konusu edildi. "Etnik Antika" gerekesiyle Dubnov'un,
Baron'un ve btn Siyonist tarihilerin pek sevdii bu dnem
artk giderek daha sk sorgulanr oluyordu. brahim, Kitab
Mukaddes kronolojisinin ima ettii gibi, M XIX. ya da XX. yz
yla doru mu Kenan'a g etmiti? Siyonist tarihiler o zamana
dek Kitab Mukaddes'in brahim'in, shak'n ve Yakub'un mucize
vi uzun yaamlar konusunda biraz abarttn varsaymlard.
Fakat "Yahudi halknn atas"mn gndeki nemli olay, bilindii
gibi, soyunun Kenan' da gelimesinin tevik edilecei ynnde
ona yaplm vaatti. srail'e ilk "k"n tarihsel ekirdeini koru
ma ynndeki ikin eilim buradan kaynaklanyordu.
1960'1 yllarn sonundan itibaren, ulusal arkeolojinin babalarn
dan biri olan Mazar kayg verici bir sorunla kar karya kald. lk
peygamberlerin anlatlar Filistinlilere, Aramilere ve ok sayda
deveye imada bulunur. Bununla birlikte, btn arkeolojik ve
yaztsal tanklklar Filistinlilerin blgede M XII. yzyldan nce
ortaya kmadklar konusunda hemfikirdi. Tekvin' de gz ard edi-

1 50
lemeyecek bir rol oynayan Aramiler ise Ortadou' da bulunan
btn yazl belgelerde ancak XI. yzyln bandan itibaren zikre
dilmektedirler ve onlarn varl ancak

IX.

yzyldan itibaren

anlam tar. Develere gelince bunlar da nemli bir sorun oluturu

yordu. Evcil hayvan olarak blgede ortaya klar M birinci bin
yln bana uzanyordu ve ticarette koum hayvan olmalar ise
M VIII . yzyldan itibarendir. Kitab Mukaddes'in tarihsel zn
korumaya alan Mazar onun kronolojisini feda etmek ve ilk pey
gamberlerin anlatlarn daha ge bir dneme "tamak" zorunda
kald; "genel olarak yarglar dnemi sonuna ve kralln balan
gcna denk dyor gibiler" sonucuna vard. 1 0 9
srailli olmayan baka aratrmaclar, balarnda cesur Ameri
kal Thomas Thompson olmak zere, artan bu tarihlemedeki
mantk eksikliini, tpk Albright'n ve rencilerinin nceki
tarihlemesinin yeterince gvenilir olmamas gibi, ok abuk fark
ettiler. 1 1 o Bunun yerine, ilk peygamberlerin anlatlarnn btn
n parlak teologlarn ge dnem edebi bulular derlemesi olarak
kabul etmeyi nerdiler. Gerekten de, ayrntlarn, referanslarn
ve -komu kabile ve kavimlere ait- ad bolluu, zaman iinde
" dzeltilmi" ve yeniden-retilmi mulak bir popler mitle deil,
yzyllar sonra ortaya km, ne yaptnn farknda bir ideolojik
yazyla kar karya olduumuzu gsterir. Tekvin'de geen bir
ok ad aslnda M

VII. ,

hatta VI. yzylda ortaya kmtr. Yazar

lar, bilindii gibi, M XX. yzylda srail'in varsaylan ilk "ykse

lii"nden ok sonra ortaya km olan Asur ve Babil krallklar
hakknda kusursuz bir bilgi sahibidirler.
Eski Ahit yazarlar hayali "atalar"nn yerel olmayan, farkl
kkenlerine vurgu yapmak istiyorlard. Onlar kendi ulusal toprak
larnda kk salan ve bu topran dorudan rn olduuna emin
olan modem vatandalara hi benzemiyorlard. Onlar iin, bir top
ran "ulusal" mlkiyetindense, kltrel soy ok daha yaamsald.
Bu nedenle, "ulus"un saygn atas Mezopotamya'daki vatan Ur
Kassdim'den ayrld (byle yazlmtr). Snnetli olu shak ergen
lik ana geldiinde, elbette yerel pagan bir Kenanl gen kadnla
evlenemezdi. Bunun zerine zel bir eli gnderilerek

N ahor' dan

"kaer" bir gelin getirmesi istendi. Bu ehir elbette Hebron' dan

daha tektanrc deildi fakat M

VI.

ya da V. yzyln Babil dnya

snda Kenan'n ilk peygamberlerinin kk ehrinden daha uygar

1 09. Mazar, Kenan ve srail, a.g.e., s. 1 36.

1 1 0. Bkz.Thomas L.Thompson, The Historicity ofthe Patriarchal Narratives.The Quest for
The historica/ Abraham, Beri in, Walter de Gruyter, 1 974, s. 4-9.

1 51

kabul ediliyordu. Ur bilinen ve prestijli bir kltrel kavakt; Antik

a'n New York'u deilse de en azndan Paris'iydi. Kaldeliler IX.
yzyldan itibaren buraya geldiler. M VI. yzyldan itibaren ancak
Kalde Kral Nabonidus buray saygn bir dini merkez yapt. Kim
olduklar bilinmeyen yazarlar da ve muhtemelen ok ge dnem
de, tesadfen bu ayn yerden mi gelmilerdi?
nl bir kltrel odaa balanma teebbs, ayn zamanda,
tartma konusu edilmeye balanan ikinci nemli mit olan
Msr' dan k anlatsnda da yank bulur. Bu mitin dayankszl
uzun zamandr dillerdeydi, fakat Yahudi kimliinin znn
tarifinde Msr'dan k'm nemi -kltrnde Paskalya Bayra
m'nn yerinden sz bile etmiyoruz!- bu hassas soruna temas
etmeyi iddetle reddetmenin kkeninde yatmaktadr. XIII. yzyl
sonundaki Merenptah Dikilita konusunda Dubnov'un karla
t glklerden yukarda sz ettik Firavun dneminin bu yazt
na gre, fethedilen dier ehirler ve kabileler arasndaki srail'in
kk kaznmt ve "soyu kurumutu." Belki de yalnzca firavu
nun kibirlenmesi olan bu aklama, Msr tahakkm altnda
Kenan'daki baka gruplarn yannda srail adnda kk bir kl
trel varln olduunu kantlamaktadr. I 1 1
Kenan, "Msr'dan k"n varsayld dnem olan M XIII.
yzylda hala mutlak erk sahibi olan firavunlarn denetimi altn
dayd. Demek ki Musa Msr'n zgrlemi klelerini Msr'a
gtrmt. Eer Kitab Mukadde.s'e bal kalrsak, krk yl
boyunca lde alt yz bin savaya, yani yaklak olarak mil
yon kiiye rehberlik etmiti. Bu kapsamda bir halkn kendi ika
met yerini terk edip bunca uzun sre lde gezinmesinin bt
nyle imkansz olmas bir yana, byle bir olayn yaztsal ya da
arkeolojik herhangi bir izi olmamas da imkanszd. Msr Krall
'nda her olay byk bir kesinlikle kaydetmek adettendi; bizler
imparatorluktaki politik ve askeri yaam zerine ok sayda bel
geye sahibiz. Sorun, herhangi bir dnemde orada yaam, isyan
etmi ya da oradan km "srailoullar"na hibir referansn ya
da imann bulunmamasdr. Kitab Mukaddes anlatsnn szn
ettii Pitom ehri erken dnemli bir d kaynakta grlmektedir,
fakat ancak M VII. yzyln sonunda ehir nemli bir yer olmu
tur. Varsaylan dnemde nemli bir nfusun Sina l'nden gei
ine tanklk eden kalnt bugne dek bulunmamtr ve nl "Si
na" Da'nn yeri henz "kefedilmemitir. " Gebeliin anlatsn1 1 1 . Niels Peter Lemche, "The So-called 'lsrael-Stele' of Merenptah" The /srae/ites in
History and Tradition, Londra, SPCK, 1 998, s. 35-38.

1 52

da ad geen Etsion Gever ve Arad yerleimleri o dnemde henz

gerek anlamda yoktular; ancak ok sonralar daimi ve gelien
yerleimler olarak ortaya kmlardr.
"srail halk" krk yl dolatktan sonra Kenan lkesi'nin nne
geldi ve oray yldrm hzyla fethetti. Tanrsal buyruk gerei yer
li halkn byk blmn yok etti, sa kalanlar ise oduncu ve
kuyucu yapt. Fetihten sonra, Musa'nn idaresi altnda birlemi
halk ayr ayr kabilelere b lnd (daha ileri bir tarihte, on iki
Yunan sitesinin federasyonu gibi). Bunlar da topraklarn btn
n paylatlar. Yeu Kitab'nda ilk soykrmlardan biri olarak
gayet renkli bir ekilde aktarlan bu vahi kolonizasyon neyse ki
asla olmad. nl Kenan fethi gerekten de yeni arkeolojinin
btnyle rtt mitlerden biri oldu.
Siyonist tarihiler, ardndan da srailli arkeologlar uzun sre
b oyunca baz nemli keifleri gz ard etme alkanl gsterdiler.
Varsaylan tarihte Msr topraklarn bu kesimini denetimi altnda
tutarken, hibir Msr belgesinin Kenan'n fethinden sz etmemesi
nasl mmkn olabilir? Ayn lde tuhaf olan, Kitab Mukaddes
blgedeki bu Msr tahakkmnden niin sz etmiyor? Gazze ve
Beyt ean' daki arkeolojik kazlar, tam da fethin varsayld dnem
de ve hatta sonrasnda Msr'n varlm uzun sredir ortaya ser
mektedir. Fakat "ulusal" antik metin bu konuya vazgeemeyecek
kadar kk saldndan, bu "arzulanmayan" kk olgularn engelini
mulak ve kaamak aklamalar yardmyla amay bilmitir.
Kitab Mukaddes'in "srailoullar"nn byk grlt patrtlarla
fethettiklerini anlatt tahkimatl ve gl ehirler olan Eriha, Ay
ve Hesebon'da yaplan yeni kazlar daha nce saptanm keifleri
yeniden dorulamtr: M XIll. yzyl sonunda . Eriha nemsiz
kk bir ehirdi ve elbette surlarla evrilmi deildi; Ay ve Hese
bon ise -iskan edilmemiti. Fetih anlatlrken sz edilen baka
birok ehrin durumu da aynyd. Hazar, Laki ve Megiddo'da
ykm ve yangn izleri bulunmu olsa bile, eski Kenan ehirlerinin
k yaklak bir yzyl boyunca adm adm cereyan etmitir ve
bunun, ayn dnemde btn Dou Akdeniz havzasn istila eden ve
haklarnda Msrllarn ve bakalarnn saysz tankl bulunan,
aralarnda Filistinlilerin de yer ald "deniz halklar" aknnn ba
latt bir srecin sonucu olmas ok rnmkndr. 1 2
1 l l. Kenan'n fetih tarihi l 920'1i ve l 930'1u yllardan itibaren, aralarnda Albrecht Alt
ve Martin Noth'un da bulunduu Alman Kitab Mukaddes aratrmaclar tarafndan
sorgulanmaya balanmtr. l 960'1 ve l 970'1i yllarda Amerikal George Mendenhall ve
Norman Gottwald onlarn izinden giderek, bu sorgulamalara, branilerin blgede belir
mesine dair yeni toplumsal-tarihsel hipotezler eklediler.

1 53

srailli yeni arkeolog ve aratrmaclar olaylara dayal politik

arkeolojiden ok toplumsal antropolojiyle, blgesel aratrmalar
la, yaam ve retim koullaryla, ritellerle ilgileniyorlard. Bu da
onlar, Kenan Dalar blgesinin iskan konusunda yeni alma
hipotezlerine ve bir dizi kefe yneltti.
Vadilerde kurulu Kenan ehirlerinin yok olmasndan sonra,
buralar muhtemelen yerli gebe obanlar tarafndan igal edil
di. Bunlar, ok sayda ara evrenin ardndan yerleik yaama ge
tiler ve topra ilemeye baladlar. Kukusuz ki, srail ve Yahuda
krallklarnn adm adm oluumuna k noktas olarak hizmet
eden bu yerli Kenan nfusudur ve M XII. ve X. yzyllar arasn
da blgede yok olan Msr tahakkmnden yava yava kurtulan
da odur. Bu yeni kyllerin anak mlekleri ve alma aralar
dier Kenanllarnkinden farkl deildi. Tek bir nokta zgl bir
kltrel uygulamay ortaya koyar: onlarn kylerinde domuz
kemiine rastlanmamtr. 1 1 3 Bu bal bana nemli bir zellik
tir; ancak ne Kenan'n yabanc bir "kavim" tarafndan fethine
kanttr, ne de bu iftilerin tektanrc olduklarna. Bu dank
ifti gruplarn yerleik yaama getikleri dnemden ekonomile
ri iftiliklerine dayanan ehirlerin kurulduu dneme dek, kaz
lar adm adm gelien uzun bir sre ortaya koymaktadr ki
bunun sonucu iki kk blgesel kralla varmtr.
Yeni arkeolojik keiflerden sonra "bilimsel gvenilirlii" leke
lenmi olan bir sonraki Kitab Mukaddes anlats, uzun ulusal
bellein denektayd. Graetz iin de Dinur iin de -ve onlarn
peinden gelen btn srailli tarihiler iin- Davud'un ve Sley
man'n birleik "ulusal" krall Yahudi halknn tarihinin en belir
gin ve grkemli dnemiydi. Gelecekteki btn politik modeller
Kitab Mukaddes gemiinin bu paradigmasndan esinlenecektir
ve kendi temsillerini, kavramlatrmalarn ve manevi glerini
ondan alacaklardr. Bu olgu, yeni romanlarn metninde sk sk
karmza kyordu; saygn aul, cesur Davud ve bilge Kral
Sleyman ok sayda iirin ve tiyatro oyununun konusu oldular;
aratrmaclar onlarn saraylarnn kalntlarn kefettiler ve son
derece titiz kesinlikteki haritalar, Frat Nehri'nden Msr snrna
kadar uzanan birleik "imparatorluun" hudutlarn izerek,
tarihsel "hakikat"i tamamladlar.
Arkeologlar ve aratrmaclar 1967 Sava'ndan sonra, Kitab
Mukacides'e gre, yarglar dneminin sonuna kadar hzla geli1 l l. oban-kyller zerine tez lsrael Finkelstein ile Neil Asher Silberman'n kitabn
da sunulmutur: The Bible Unearthed:Archaeology's New Vision, s. 1 28- 1 43.

1 54

en bu geni kralln varlndan bile kuku duymaya baladlar.

1970'li yllarda, yani srail hkmeti tarafndan "sonsuza dek bir"
hale getirildikten sonra Kuds'te gerekletirilen kazlar gemi
in anl temsili asndan rahatszlk vericiydi. El-Aksa Camii'nin
avlusunun altn kazmak elbette imkanszd, fakat ne olursa
olsun, Davud ile Sleyman'n dnemi olarak varsaylan M X.
yzyla ait nemli bir kralln varlna dair herhangi bir kalnt
ya evrede yaplan kazlarn hibirinde rastlanmad: Antsal bir
yapnn, surun, muhteem bir sarayn en ufak bir kantna rastlan
mad; daha da artcs, pek az anak mlek bulundu, gn
na kanlar da son derece sade bir stildeydi. Arkeologlarn
ncelikle yaydklar hipoteze gre, bu dnemin izleri sonraki
dnemler tarafndan, keza Hirodes dneminin ktlesel yaplar
tarafndan silinmi olmalyd; ne yazk ki, Kuds'te nceki dne
me ait nemli kalntlar bulunmutu.
Birleik kralln varsaymsal dier kalntlarnn tarihlenmesi
de tartma konusu edilmiti. Kitab Mukaddes'teki efsaneye
gre, Davud'un olu Sleyman Kuzey, Hazor, Megiddo ve Gezer
ehirlerini yaptrd. Yigael Yadin, Hazor'un byk yaplarn
insanlarn en bilgesi olan kraln kurdurduu bir ehrin kalntlar
sand. Ayn ekilde, Megiddo'da, byk krallk dnemine tarih
lendiini sand sarayn kalntlarn kefetti. antik ehirde,
Sleyman'n nl kaplarna ait olduunu kabul ettii kalntlar
gn na kard. Ne yazk ki, bu kaplarn yapm tarz M X.
yzyldan sonraya ait olduklarn ortaya koymutur ve tuhaf bir
ekilde, Samiriye'de bulunan IX. yzyla ait bir baka sarayn
kalntlarna benzemektedir. Karbon 14'le tarihleme teknolojisi
nin geliimi ac verici sonucu dorulad: Kuzey blgesindeki dev
yap Sleyman tarafndan deil, srail Krall dneminde yapl
mt. Kitab Mukaddes'in, neredeyse Babil'in ya da Pers'in gl
krallarnn dengi yapacak ekilde zenginliini tarif ettii bu efsa
nevi kraln varlna dair hibir kalnt yoktur.
Bu durumda, fkelendirici bir sonu kendini dayatmaktadr:
M X. yzylda Yahudiye'de eer politik bir varlk mevcutsa, bu
kk bir kabile krallndan bakas olamazd ve Kuds de tah
kim edilmi kck bir ehirdi. Bu kk yerleimde Davud
soyu (1993 ylnda Tel Dan'da kefedilen bir yazt bu hipoteze
yardmc olmutur) denen bir hanedanln gelimi olmas muh
temeldir, fakat bu Yahuda Krall kuzeyde bulunan ve muhteme
len daha nce ortaya km olan srail Krall'ndan ok daha az
nemliydi.

1 55

M XIV. yzyldaki Amarna Mektuplar'ndan rendiimize

gre, iki kk ehir-devlet olan Nablus ve Kuds Kenan Blge
si'nde ok uzun zamandan beri mevcuttu ve Merenptah Dikilita
araclyla, M XIII. yzyl sonunda Kenan Da zerinde "srail"
adm tayan bir grubun varlm biliyoruz. 1980'1i yllarda Bat
eria'daki nemli arkeolojik keifler dan iki taraf arasndaki
maddi ve toplumsal koullarn farkllklarm dorulamaktadr.
Verimli Kuzey' de, gelimi bir tarm onlarca yerleimin domasna
imkan tanmtr. Buna karlk Gney blgesinde M X. ve IX.
yzyllarda yirmiden fazla kk ky yoktu. srail IX. yzylda
zaten istikrarl ve gl bir krallkt, oysaki Yahudiye M VIII . yz
yln sonuna doru ekillendi ve yava yava geliti. Dolaysyla
Kenan' da kltrel ve dilsel dzlemde yakn olsalar da ayr ve
rakip iki politik varlk daima var olmutu. Buralarda yaayanlar
antik yerli branicenin farkl varyasyonlarn konuuyorlard.
srail krall, banda Omri Hanedanl olmak zere, Davud'un
soyundan gelen Yahudiye'deki krall geride brakyordu. Bu
konuda Kitab Mukaddes'te bulunmayan, daha eski tanklklara
sahibiz: Asur kral III. Salmanazar'n "Siyah Dikilita" denen yaz
t, nl Mea Dikilita ve Tel Dan Dikilita. Gemite Sley
man'a atfedilen btn etkileyici yaplar aslnda daha sonra srail
Krall tarafndan gerekletirildi. srail Krall blgenin en
kalabalk ve en zengin krallklarndan biriydi; geliiminin doru
unda, kuzeyde am'dan gneyde Yahuda Krall'nn hududuna
kadar, douda Moav'dan batda Akdeniz'e kadar uzanyordu.
eitli arkeolojik kazlardan bu kralln sakinlerinin, tpk
Yahudiye kylleri gibi, ateli paganlar olduklarm reniyoruz.
Tanrlarnn en popleri Yehova'yd ve tpk Yunanlardaki Zeus ya
da Romallardaki Jupiter gibi, yava yava esas tanr olmutur;
fakat Baal ya da ama gibi tanrlara da tapmaya devam etmiler
dir, gzel ve kkrtc Astarte'ye panteonlarnda daima bir yer
ayrmlardr. I 1 4 Yahudiyeli tektanrclar olan Torah yazarlar sra
il'in hkmranlarndan nefret ediyorlard, fakat onlarn efsanevi
glerini ve grkemlerini kskanmyor da deillerdi. Keza, muhte
melen eskiliiyle nlenmi prestijli srail adn hi tereddtsz
benimsemilerse de, onlarn dini ve ahlaki gnahlarm gndeme
getirmekte ve tehir etmekte bir an bile tereddt etmemilerdi.
srail sakinlerinin ve krallarnn en byk hatas elbette ki VlII.
1 1 4. srail'de ve Yahudiye'de inanlarn geliimi ve blgede tektanrcln ortaya k
nn gecikmesi hakknda bkz. Diana V. Edelman (edit.), The Triumph of Elohim. From Yah
wisms to judaisms, Michigan, Eerdmans, 1 996.

156
yzyln ikinci yarsndan itibaren, yani M

VI. yzylda Yahuda

Krall'nn knden ok nce Asur mparatorluu tarafndan

fethedilmeleri oldu. stelik Tanrsal bellei tayan pek az kii
hayatta kalabildi ve onlar da cokulu imanlarn szde tarihsel
kkrtc kisveler altnda gizlediler.
Sonu olarak, yeni arkeolog ve aratrmaclarn ounun hipotez
lerine gre, grkemli birleik krallk asla var olmamt, Kral Sley
man'n yedi yz karsn ve yz cariyesini yerletirecek kadar
byk saray olmamt. Bu byk imparatorluun adnn Kitab
Mukaddes'te bulunmamas olsa olsa bu noktay glendirmektedir.
Elbette ki tek Tanr'nn ltfu sayesinde olumu bu engin ortak kral
lk kimliini daha ge dnem yazarlar icat edip yceltmilerdir.
Zengin ve orijinal bir hayal gcyle birlikte, dnyann yaratlnn
ve korkun tufann, ilk peygamberlerin balarndan geenlerin ve
Yakub'un melekle kavgasnn, Msr' dan k'n ve Kzl Deniz'in
alnn, Kenan'n fethinin ve Gibeon'da gnein mucizevi bir
ekilde durmasnn nl anlatlarn da yeniden oluturdular.
lden gelerek geni bir lkeyi zorla fetheden ve orada gr
kemli bir krallk kuran inanlmaz bir halkn antik kkeni zerine
ana mitler, Yahudi ulusal kimliinin atlmna ve nc Siyonist
teebbse sadakatle hizmet etti. Bir yzyl boyunca, dinsel p ar
fml bir tr metinsel benzin oluturup, ok karmak bir kimlik
politikasna ve daimi kendini hakl gstermeyi gerektiren bir top
rak kolonizasyonuna tinsel enerjisini saladlar.
Bu mitler srail' deki ve dnyadaki rahatsz edici ve "sorumsuz"
arkeolog ve aratrmaclarn "hatasyla" atlamaya balad ve XX.
yzyl sonuna doru, doldurmas imkansz bir bolukla tarihsel
hakikatten ayrlan edebi efsanelere dntkleri grld. srail
toplumu artk daha az gdml olsa da, stelik srail'in yaratl
masna hizmet eden tarihsel meruiyet ihtiyac ve hatta varl
bile giderek nemini yitirmiken, yine de bu yeni sonular kabul
etmek gt ve aratrmann bu kavanda kamuoyunun reddi
ktlesel ve cokulu oldu.

Metafor olarak Kitab Mukaddes

Kitab Mukaddes yazarlarnn kimlii zerine uzun tartma

XVII.

yzylda Baruch Spinoza ile Thomas Hobbes'a kadar, yani

modern felsefenin atlm evresine dek uzanr. Kimlik oluturma

kaygs bu yazclar zamann belirli bir noktasna yerletirmeye
doal olarak katkda bulunmutur ve sonu olarak onlarn gz

157

kamatrc yazlarna elik eden gd zerine zgl bir aklama

getirilmitir. Bu konuda, Musa'nn Eski Ahit'i Tanrsal esinle yaz
d eklindeki geleneksel hipotezden balayarak, bu yazmn
nemli ksmn Pers dnemine, hatta Helenistik dneme tayan,
metnin yazmn eitli dnem ve yerlere balayan XIX. yzyl
eletirel Kitab Mukaddes okulu da dahil olmak zere daha a
da yorumlara dek uzanan ok sayda eliik varsaym yaylm
tr. Fakat zellikle de filolojinin ve arkeolojinin katklar sayesin
de bu alanda nemli gelimeler kaydedilmi olsa da, metnin ger
ekten ne zaman ve kimin tarafndan yazlm olduunun asla
kesin olarak bilinemeyecei muhtemeldir.
Kitab Mukaddes'in tarihsel ekirdeinin Yahuda Krall'nn
sonunda Yoiya'mn hkmranl dneminde yazldn ileri sren
"Tel-Aviv Okulu"ndan srailli avangard aratrmaclarn -Nadav
Na'aman, Israel Finkelstein, Ze'ev Herzog ve dierleri- tutumu,
katk bakmndan kkrtc olsa da, aklamalarnn ve sonular
nn ou dayankszdr. Kitab Mukaddes'in M VIII. yzyldan
nce yazlamayacan ve anlatlarnn ounun olgusal dayana
olmadn bize reten bu tarihilerin analizleri olduka ikna edi
cidir.1 1 5 Fakat gemiin bu icadn maniple edici bir kraln (Yoi
ya) politik giriimi olarak gren bu tarihilerin ounun yola k
hipotezi, sorunsall bir anakronizmi istemeden yaratmaktadr.
rnein Israel Finkelstein ile Neil Asher Silberman'n zengin ve
uyarc kitab The Bible Unearthed' okursak, burada daha ziyade
modem olan "ulusal" bir gvde grrz ve ynetici olan Yahuda
kral Torah kitabnn icad yoluyla kendi halkm ve srail krallnn
dier gmenlerini kendine balamaya alr. Kuzey topraklarm
ilhak etme iradesi onu, yeni "ulus"un iki ksmm birletirmeyi hedef
edinen, ynlendirilmi bir tarih kitab yazmaya yneltir. Fakat bu
iki maharetli arkeolog ve onlarn yandalar, kendi hipotezlerine
destek olarak, VII. yzylda Yoiya'nn kk krallnda tektanrc
nitelikte bir ibadet reformuna iaret eden, Kitab Mukaddes dnda
hibir kanta sahip deillerdir. Metni yalanlayan arkeolojik malze
me olmadndan onu aratrmann temeli olarak benimsemekten
rahatsz olmazlar, politik modemitenin tipik yeni elerini srekli
olarak ona atfederler. Bu kitab okuduumuzda, Yahudiye sakinle1 1 5. rnein bkz. Nadav Na'aman'n ok salam ve ok ihtiyatl kitab: Ancient lsrael's
History and Historiography. The First Temple Period, Winona Lake, Eisenbrauns, 2006, Ze'ev
Herzog'un makalesi, "Eretz lsrael Arkeolojisinde Bilimsel Devrim", L. 1. Levine ve A.
Mazar (edit.), Kitab Mukaddes'te Tarihsel Hakikat zerine Polemik (branice), Kuds, Ben
Zvi, 200 1 , s. 52-65; ayrca Jean-Franois Mondot, Une Bible pour deux memoires.Archeolo
gues israeliens et palestiniens, Paris, Stock, 2006, s. 1 09- 1 59.

158

rinin ve srail gmenlerinin, her kulbede televizyon ekranna ya

da radyoya sahip olmasalar da, en azndan okumay ve yazmay
bildikleri ve Torah'n basl rneklerini cokuyla elden ele dolatmp
gr alveriinde bulunduklar kansna kaplrz.
Okuma yazmann olmad, eitim sisteminin ya da standartla
m tek bir dilin olmad, bilgi dolamna neredeyse hi rastlanma
yan (okumay ve yazmay bilen insan says ok dkt) bir kyl
toplumunda, Kitab Mukaddes'in bir ya da iki kopyasnn feti ola
rak kullanlm olmas mmkndr, fakat bunlar ortak ideolojik
ba ilevi gremez. Kraln halkna ball bile tamamen yeni bir
olgudur ve ne yazk ki, tarihsel bilinten az ok yoksun arkeologlar
ve aratrmaclar bu durumu srekli olarak antik gemie yaptr
maktadrlar. Krallar, hangisi olursa olsun bir "ulusal" politikaya
kitleleri katmak iin onlar yanlarna ekmeye almyorlard,
genellikle yksek idari grevliler ile snrl saydaki toprak aristok
rasisi arasnda ideolojik-hanedanlk konsenssn korumakla yeti
niyorlard. "Halk" seferber etmeye hi ihtiyalar yoktu ve halkn
bilincini krallklarna balayacak hibir araca sahip deillerdi.
Sonu olarak, ilk tektanncln kklerini Kuzey topraklarnn
ilhakna ynelik ve nemsiz kk bir kralln srdrd geni
propaganda faaliyetiyle aklama teebbs, XXI . yzyl banda
ki srail devleti iinde "ilhaklk-kart" bir ruh halinin varlna
belli lde tanklk etse de pek ikna edici olmayan tarihsel bir
yaklamdr. Ykm ncesinin kk Kuds rejiminin merkeziyet
i brokratik ihtiyalarnn "tek Tanr"ya ibadete ve tarihsel Kita
b Mukaddes kitaplar biiminde geriye dnk bir teolojinin olu
umuna ynelttiini ne sren byle bir yaklam aknlk veri
cidir. 1 6 Gerekten de Kral Sleyman'n devasa saraylarnn
grkemini anlatan bu anlatlarn yneldii Yoiya'mn adalar
kendi e;hirlerinin sokaklarnda bu "gemiin grkemi"ne her gn
tank olmaldrlar. Fakat arkeolojik keiflerden ortaya kt ze
re, eer bunlar hi ina edilmemise, hayali ykmlarndan nce
bunlara nasl referansta bulunulabilmitir?
srail ve Yahuda antik krallklarnn, blgedeki dier krallk
larda olduu gibi, Kitab Mukaddes yazcs afan misali saraya
tabi yazarlarn kaleme ald bilinen ayrntl resmi vakayiname
ler ve kendi zaferlerini ycelten yaztlar brakm olmas daha
muhtemeldir. 7 Bu vakayinamelerin ieriinin ne olduunu
1 1 6. Bkz. Finkelstein ve Silberman, The Bible Unearthed, a.g.e., s. 282-284.
1 1 7. Krallar Kitab' na gre, Kitab Mukaddes'i KralYoiya'ya getiren yazc afan'dr. Bkz.
2 Krallar 22, 1 - 1 3.

1 59

bilmiyoruz ve asla da bilemeyeceiz, fakat ilerinden bir bl

mnn resmi arivlerin kalntlarnda el demeden bulunmu
olmas ve Kitab Mukaddes'in kitaplarnn eitli yazarlarnn
Yahuda Krall'nn ykmndan sonra bunlar olaanst yaratc
zgrlkle hammadde olarak kullanmas ve bunlardan yola
karak Ortadou'da tektanrcln douunun en nemli anlat
larn ilemi olmalar muhtemeldir. Hatta bunlara blgenin
entelektel sekinleri arasnda dolaan efsane ve mitleri de
eklediler; bunlar sayesinde yce Tanrsal hkmran olarak
sunulan yeryz hkmrannn stats zerine tutkulu bir ele
tirel sylem bile gelitirebildiler. 1 1 8
M VI. yzylda srgn ve "geri dn" oku sayesinde, eski
saray yazarlarndan, din adamlarndan ve onlarn soyundan
gelenlerden oluan Yahudiye intelligentsia's, muhtemelen, m
klpesent bir hanedanlk rejiminde asla yararlanamayaca
nemli bir zerklikten yararland. Politik paralanmann ve kra
liyet otoritesi yitiminin yaand bu tarihsel ortam, karlnda
onlara yeni ve istisnai bir eylem serbestlii salad. Bylece, ken
dine zg bir edebi yarat alan olutu; bu alan iinde prestij ser
mayesi krallk dzeninde deil, dini dzendeydi. rnein Davud
hanedanlnn kurucusunun bykln verken, ayn zaman
da onu bir gnahkar ve hatta kendisinden stn Tanrsal bir g
tarafndan cezalandrlm bir sulu olarak gstermenin nasl
mmkn olabildiini ancak bu tr bir durum aklayabilir. Byle
ce, modern-ncesi toplumlarda ender bir besin olan yazma
zgrl teolojik bir bayaptta ifade bulmu oluyordu.
Dolaysyla u hipotez ileri srlebilir: Kitab Mukaddes'in aa
yukar her sayfasnda grdmz haliyle tekelci tektanrclk,
kendi krallnn hudutlarn geniletmek arzusundaki kk bir
blgesel kralln "politika"sndan deil bir "kltr"den, yani sr
gndeki ya da srgnden geri dnm Yahudiyeli entelektel
sekinler ile soyut Pers dinleri arasndaki olaanst buluma
dan domutur. Tektanrcln kayna muhtemelen bu gelimi
entelektel styapda bulunur, fakat tarihteki baka devrimci
ideolojiler iin olduu gibi, tutucu merkezin uygulad politik
basklar nedeniyle kylara doru itilmitir. branicedeki dat (din)
szcnn Perseden geliyor olmas bir tesadf deildir. Bu ilk
1 1 8. rnein Asurlu Ahikar'n meselleri ile Kitab Mukaddes'teki ataszleri arasndaki
benzerlikler iin bkz.Avinoam Yalin (edit.) Bilge Ahikar'n Kitab (lbranice), Kuds, Hama
rav, 1 937; ayrca james M. Lindenberger, The Aramaic Proverbs ofAhiqar, Baltimore, johns
Hopkins, 1 983.

1 60

tektanrclk ancak Helenistik sekinler karsndaki gecikmi

somutlamasyla birlikte olgunlua erimitir.
" Kopenhag-Sheffield Okulu" aratrmaclarnn -Thomas
Thompson, Niels Lemche, Philip Davies ve dierlerinin- 1 1 9 yak
lam, btn hipotez ve sonularn benimsemek durumunda
kalmasak bile daha da ikna edicidir. Aslnda tek bir kitap yoktur,
olaanst bir ktphane toplam vardr ve bunlar M VI. yzyl
sonundan II. yzyl bana dek yazlm, zerinde allm ve
gzden geirilmitir. Kitab Mukaddes felsefi-dini tartmalarn
ok katmanl bir sistemi olarak ya da esasen gelecek kuaklara
dnk (Tanrsal cezalandrma sistemi de gelecekle ilgilidir), kimi
zaman pedagojik amal az ok tarihsel tasvirler salam teolo
jik bir tamamlayc olarak okunmaldr. 1 2 0
Bu hipoteze gre, antik dnyann eitli yazarlar ve yazclar
somutlam bir dini cemaat kurmaya almlar ve Kuds'te
nemli bir ibadet merkezine istikrarl ve kalc bir gelecek sala
yabilmek iin "yceltilmi" gemi politikasndan yararlanmlar
dr. Onlarn ana kaygs pagan halktan kendilerini farkllatrmak
olduundan, kuyucularn ve oduncularn yerel kar-halk olarak
grlen Kenan karsnda, yabanc kkenli kutsal ve seilmi
halk olarak "srail" kategorisini icat ettiler. "srail" adn benimse
menin, bu "metne" sadk grup ile kendilerinin srail Krall'nn
soyundan geldiini kabul eden Samiriyeli rakipleri arasndaki
ciddi rekabetten kaynaklanyor olmas muhtemeldir. Kk Pers
vilayeti olan Yehud'dan Babil'in "yksek" kltrnn merkezleri
ne uzanan bir eksen zerinde gelimeye balayan bu ayrlk
edebi politika, valilerinin geni imparatorluk zerinde daha iyi
hakimiyet kurabilmek iin cemaatleri, toplumsal snflar ve dil
gruplar ayrmaya nem verdii Pers Krall'nn global kimlik
stratejisine denk dmektedir.
Kitab Mukaddes sahnesinde duran efler, yarglar, kahra
manlar, din adamlar ve peygamberler belki de ksmen tarihsel
kiiliklerdi (zellikle ilerinden en yakn tarihli olanlar) , fakat
1 1 9. Bkz. Niels Peter Lemche, Ancient /srae/. A New history of /srae/ite Society, Sheffield
U niversity Press, 1 988; Philip R. Dvies, in Search of "Ancient /srae/'', Sheffield, Sheffield
University Press, 1 992;Thomas L. Thompson, The Mythic Pas. Bib/ical Archaeology and the
Myth of lsrae/, Londra, Basic Books, 1 999. Bu sonuncu kitapta giri blmnn okunma
s tavsiye edilir. Burada yazar yeni yorumlar ileri srerken karlat glklerden sz
etmektedir, s. XVl-XI.
1 2.0. rnein: " ... nk ben, senin Allah'n Rab, benden nefret edenlerden babalar
gnahn ocuklar zerinde, nc nesil zerinde, ve drdnc nesil zerinde arayan ...
kskan bir Allah'm." k, 20, 5 ve Tesniye, 5, 9.

1 61

onlarn var olduklar tarihler, ilikileri, eylem saikleri, gerek

gleri, kudretlerinin hudutlar, nfuzlar ve inanlarm ifade
tarzlar; ksacas tarih iin gerekten nemli olan her ey bir ba
ka dnemin hayal gcnn meyvesidir. Entelektel-dini kamu
oyunun kendisi, yani bu Kitab Mukaddes anlatlarnn "tketici
si" olan mmin Yahudilerin ilk cemaatleri ok daha yakn bir
evrede somutlamaya balad.
Shakespeare'in Jl Sezar piyesinin Antik Roma zerine bize
neredeyse hibir ey retmeyip XVI. yzyl sonu ngilteresi ze
rine ok ey retiyor olduunun farkna varlmas eserin gcn
den hibir ey eksiltmez; yalnzca onun tarihsel tanklk deerini
tamamen farkl bir n altna yerletirir. Ayn ekilde Sergey
Ayzentayn'n Potemkin Zrhls da 1905 Devrimi'nin olaylarm
anlatmasna ramen yzyl bandaki isyan hakknda bize pek az
ey retmekte, filmin ekildii yl olan 1925'te Bolevik rejimin
ideolojisi hakknda ise ok ey sylemektedir. Kitab Mukad
des'in durumu da byle olmaldr. Anlatt dnemin bilgilerini
bize alayabilecek bir anlat sz konusu deildir. Muhtemelen
kaleme alnd dnem zerine bir belge oluturabilen didaktik
ve etkileyici bir teolojik sylem sz konusudur. Elbette ki, her bir
blmnn yazld kesin tarihi bilebilsek, daha gvenilir bir
tarihsel deer edinirdi.
Yzyllar boyunca tektanrc dinin kltr olan Yahudilik,
Hristiyanlk ve Mslmanlk tarafndan Tanr'nn yazdrd,
onun vahyinin ve stnlnn kant olan kutsal bir kitap olarak
kabul edilen Kitab Mukaddes, modern ulus fikrinin ilk tomur
cuklarnn grlmesiyle birlikte, kendi gemilerini yeniden olu
turmak iin Antika insanlarnn kaleme ald eser olarak gide
rek daha fazla hizmet eder olmutur. Ulus-yanls ngiliz Protes
tanl dneminde, hatta Amerika'nn ve Gney Afrika'nn pri
ten kolonlar arasnda Kitaplar Kitab, cokulu hayal gcnn
besledii anakronizmle, modern bir politik-dini topluluun oluu
mu iin bir tr ideal model oldu. 1 2 1 Yahudi mminler dorudan
gemie dalm olmasalar da, Aydnlanma a'nn entelektelle1 2 1 . Kuzey Amerika'nn kolonizasyonunun balangcnda ok sayda priten kendile
rinin, st ve bal akan yeni topran vaat edilmi olduu srailoullarn temsil ettiine
inanmt. Eski Ahit ellerinde, batya doru hcuma getiler ve fatih Yeu'nun asl
miraslar olduklarn hayal ettiler. Bu hayal gc Gney Afrika'daki kolonlara da reh
berlik etti. Bu konuda bkz. Bruce Cauthen'in makalesi "The Myth of Divine Election
and Afrikaner Ethnogenesis", Hosking ve Schpflin (edit.), Myths and Nationhood,
a.g.e., s. 1 07- 1 3.

1 62

ri giderek genileyen bir laik okumaya giritiler.

Bununla birlikte, bu blmn gstermeye alt gibi, XIX.
yzyln ikinci yarsnda Siyonizm-yanls tarihyazmnn atlmy
la birlikte, Kitab Mukaddes modern Yahudi ulusunun oluumu
nun sahnelenmesinde aka anahtar bir rol oynad. Teolojik
kitaplar reyonundan tarih reyonuna geti ve Yahudi ulusunun
yandalar onu tarihsel sreler ve olaylar zerine gvenilir bir
belge olarak okumaya giritiler. Dahas, aikar bir hakikat olu
turduundan kuku duyulamayacak bir "mit-tarih" dzeyine yk
seltildi. Dolaysyla dokunulmaz laik kutsalln yeri, halk ve ulus
kavramlar zerine her dnmenin mecburi k noktas oldu.
Kitab Mukaddes, esasen, artk genellikle katlmadklar dini
bir inan nedeniyle nefret edilen, laik kltrel verileri ve bileen
leri tamamen farkl olan kadn ve erkeklerin ortak kkenini belir
ten "etnik" damga olarak hizmet etti. Yerinden olmu, hzl ve
artc bir modernitenin labirentlerinde kaybolmu insanlarn
gemi bilincinde neredeyse dnyann yaratlna uzanan varl
yla kadim bir "ulus"un temsilinin iselletirilmesinin temeli
oldu. Kitab Mukaddes'in yumuack kimlik kuca, mucizevi
efsane niteliiyle ve belki de bu sayede, baskc ve boucu imdi
ki zamann salamay baaramad aidiyetin uzun srm ve
neredeyse ezeli-ebedi duygusunu onlara salamay baard.
Bylece, Eski Ahit, ocuklara "kadim atalar"nn kimler oldu
unu reten laik bir kitaba dnrken, yetikinler onu hemen
ellerine alp anl erefli biimde kolonizasyon ve egemenlik fethi
savalarna ktlar.

III

Srgnn icad.
Din yayma ve din deitirme
Srgne mahkJ.m edilen Yahudi halk her tarafa dalrken, geri
dnebilmek iin srekli dua ederek, ulusal zgrln orada yeni
den ina etme umuduyla hep srail lkesine sadk kald. Bu tarihsel
balln harekete geirdii Yahudiler, yzyllar boyunca atalarnn
lkesine geri dnmeye abaladlar.

srail devletinin Bamszlk Bildirgesi, 1948

Ben, Roma Valisi Titus'un Kuds ehrini yok ettii ve srailoul

larn lkesinden srd tarihsel felaketten kaynaklanan o srgn
ehirlerinden birinde dodum. Fakat kendimi daima sanki Kuds'te
domuum gibi hayal ettim.

emuel Yosef Agnon

Nobel dl treni konumasndan, 1966

Bamszlk Szlemelerinin tarihsel giri blmn bilmeyen

sraillilerin cebinde en azndan bir kez elli ekellik bir banknot
kesin olarak bulunmutur. Bunun zerinde ay Agnon'un Nobel
dl trenindeki dokunakl szleri yazldr. nl yazar, tpk
devletin kurulu bildirgesinin yazarlar ve srail yurttalarnn
ounluu gibi, "Yahudi ulusu"nun MS 70 ylnda kinci Tapnak'n
ykm srasnda srldn ve o zamandan beri yreinde tek
bir zlemle dnyada dolap durduunu biliyordu: Eski vatannda
"yeniden zgr bir halk olma ynndeki iki bin yllk umut. "
Kknden sklme ve srgn, geirdii btn dnmler
boyunca Yahudi geleneine derinden kk salmt. Fakat bunlarn
anlam da din tarihi boyunca evrim geirdiinden, modem ada
bunlara yaktrlan laik ieriklerin nceki dnemlerin ierikleriy
le karlatrlabilir hibir yan yoktur. Yahudi tektanrcl, ks
men, M VI. yzylda Yahudiye'nin ykm dneminde zorla srl
m bulunan kltrel sekinler arasnda somutlamaya balad-

1 64

ndan, srgn ve gezginlik alglarnn yanklar Kitab Mukad

des'in ilk be kitabnn nemli blmlerinde ve Peygamberler
Kitab'nda ve Ermi Yaamlar Kitab'nda metaforik bir biimde ya
da dorudan zaten grlmektedir. Cennet bahesinden kovulma
dan Kenan'a doru yryen brahim'in bandan geenlere ve
Yakub'un Msr'a gitmek iin yola kndan Zekarya ya da Dani
el'in kehanetlerine dek Yahudilik kendini gezginliin, kkszl
n ve geri dnn nda dnmektedir. Kitab Mukaddes'in
ilk be kitabnda u cmle bulunmaktadr: "Ve Rab sizi, yerin bir
ucundan br ucuna kadar btn milletler arasnda datacak ve
orada, ... senin atalarnn bilmedii baka ilahlara kulluk edecek
sin. " (Tesniye, 28, 64). Birinci Tapnak'n yklna srgn elik
etti; daha sonra, edebi-teolojik nitelikteki bu an Yahudi-Hristiyan
duyarllnn oluumuna btn olarak yansd. l
Bununla birlikte, MS 70 ylnda "ikinci srlme"ye yol aan
tarihsel olayn daha ayrntl incelenmesi ve "srgn" kavramnn
kaynaklarnn ve ge dnem Yahudiliindeki algsnn soruturul
mas unu gsterir ki, tarihsel ulusal bilin dank olay krntla
rnn ve eitli rivayet paralarnn tahayyl sonucudur. "Sr
gn'', ancak bu biim altnda modem Yahudilerin "etnik" kimlii
nin iskeletini destekleyebilecek kurucu mit olabilmitir. Srlme
nin meta-paradigmas, hayal edilmi ve srlm bir halk-rkn
kendisinden nce gelen "Kitab Mukaddes halk"yla dorudan
sreklilik iinde yer ald uzun sreli bir bellek oluturma ihtiya
cn karlyordu. Kknden koparlma ve srlme miti, grecei
miz gibi, Hristiyan manevi varlnda korunduundan ve daha
sonra buradan gelip Yahudi geleneine szdndan, ardndan da
ulusal tarihe kazndndan, mutlak hakikat halini almtr.

MS 70
ncelikle, Romallarn hibir "halk"a asla sistematik srgn
uygulamadklarn hatrlatmak gerekir. Hatta Asurlularn ve
Babillilerin bile boyun edirdikleri halklarn yerini deitirmeye
asla kalkmadklarn da ekleyebiliriz. Vergi alnan tarmsal erza
k reten "lke halk"mn srlmesi verimli deildi. Hatta Asur
mparatorluu dneminde, ardndan Babil mparatorluu'nda
1 . Yahudi geleneinde srgn kavram hakknda bkz.Arnold M. Eisen, "Exile'',A.A. Cohen
ve P. Mendes-Flohr (edit.), Contemporary jewish Religious Thought. Original Essays on Critica/
Concepts, Movements, and Beliefs, New York, Free Press, 1 988, s. 2 1 9-225; ayrca A. M . Eisen,
Ga/ut. Modern jewish Reffection on Home/essness and Homecoming, Bloomington, lndia Uni
versity Press, 1 986.

1 65

uygulanan etkin dlama politikas bile -ynetici ve kltrel se

kinlerin kimi kesimlerini btnyle kknden etmitir- Roma
mparatorluu dneminde yrrlkteki uygulamalarn bilinen
listesinin paras asla olmad. Bilinen baz vakalar vardr; rnein
Akdeniz Havzas'nn batsndaki ifti topluluklar, Roma ordusu
nun askerleri topraklarn kolonize edebilsinler diye yerlerinden
edilmitir, fakat bu istisnai politika Ortadou'da uygulanmam
tr. Roma valileri isyankar halklara uyguladklar basknn acma
szlyla biliniyordu: Savalar hi acmaszca infaz ediyorlard,
mahkm ettiklerini kle olarak satyorlard, kimi zaman krallar
ve prensleri bile sryorlard, fakat Dou' da sultalar altna gir
mi tebaann btnn kesinlikle yerinden etmemilerdi. Bunu
yapacak teknolojik imkana da sahip deillerdi: ne kamyonlar ne
trenleri vard; teknelerine gelince, bizim modern dnyamzdaki
ler kadar geni deillerdi. 2
MS 66 ylndaki Zelotlarm isyannn nemli tarihisi olan ve
-bu dnemli ilgili arkeolojik keifler hari- bu isyana tanklk
eden neredeyse tek kaynak olan Flavius Yosefus'un Yahudile
rin Romallara Kar Sava kitab bu isyann trajik sonular
n anlatr. Yahudiye Krall'nn btn blgeleri byk ykmdan
esasen Kuds ve tahkimatl birka ehir kadar ayn younlukta
etkilenmemitir. Onun deerlendirmelerine gre, Kuds kuat
mas, savalar ve ardndan gelen korkun katliam, halk arasn
da "bir milyon yz bin" kiinin lmne ve "doksan yedi
bin"inin de tutsak edilmesine yol at (on binlercesi de baka
ehirlerde ldrld). 3
Yosefus, Antika vakayiname yazarlarnn alkanlna uya
rak, rakamlar abartt. Rakamlarn ihmal edilemeyecek bir bl
m zellikle tipolojik nitelikte olduundan, gnmzdeki aratr
maclarn ou byle bir abartmann, Antika'dan bize ulaan
aa yukar btn demografik deerlendirmelerin zellii oldu
unu dnme konusunda hemfikirdirler. Yosefus, isyandan
nce Kuds ehrinde yerli olmayan ok sayda gezginin bulundu
unu belirtir; fakat Kuds'te bir milyon yz bin kurban olduu
hipotezi inandrc deildir. Roma ehri, imparatorluun doruk
noktas olan Hristiyanln II. yzylnda, bizim modern zamanlal. Genellikle Roma'dan darya srgn ediliyordu. Bu konuda bkz. Gordon P. Kelly'nin

kitab A history of Exile in The Roman Republic, Cambridge, Cambridge University Press,
2006.
3. Flavius Yosefus, Yahudilerin Romallara Kar Sava Kitap VI. http://remacle.org/blood
wolf/historiens/Flajose/intro.htm#GUERRE. Tacitus kuatma altndakilerin saysnn alt
yz bin olduunu belirtmektedir:Tacitus, Historiae,V, c. i l .

1 66

rmzn ortalama ldeki bir metropolnn boyutlarna yakla

yordu, 4 fakat kk Yahudiye Krall'nn merkezinde bu boyutta
bir ehir yerleiminin varln tahayyl etmek gtr. O dnem
de Kuds'n nfusu, akla yatkn bir deerlendirmeye gre, altm
bin ile yetmi bin arasndayd.
Roma !mparatorluu'nun doksan bin kiiyi esir ettii kabul edilse
bile -bu deerlendirme de gereki gzkmemektedir- bu, Tap
nak' ykan "Kt Titus"un "Yahudi halk"rn srgn ettii anlanuna
gelmez. srail'de okullarda retilenin aksine, Roma'da ansna diki
len Titus stunlu girii incelendiinde, Kuds'ten ganimet olaral<
alnan amdan omuzlarnda tayanlarn Romal askerler olduu,
srgn yollarnda amdan da yanlarnda srkleyen Yahudiyeliler
olmadklar fark edilir. Daha kesin bir ifadeyle, Yahudiye lkesinden
herhangi bir srgnn hibir izi, en ufak bir iareti bile yoktur;
Roma'dan bize miras kalan zengin belgelerde de yoktur. Ayrca, eer
halk kitle halinde kasayd Yahudiye hudutlarnda oluabilecek
byk mlteci merkezlerini dorulayan hibir keif de yoktur.
Zelot savalarnn ve Romallara kar isyann arifesinde Yahu
diye toplumunun erimi olduu boyutlar tam olarak bilinmemek
tedir. Yine bu durumda, Yosefus'un ileri srd rakamlar ok
makul deildir (rnein Celile' de milyondan fazla kiinin yaa
dn ileri sryordu). Son yirmi-otuz yllarda yaplan arkeolojik
kazlar M VIII. yzylda Kenan'da, yani gl srail ve kk
Yahudiye Krall'nda toplam olarak yaklak drt yz altm bin
kiinin yaadn ileri srmektedir. s srailli bir aratrmac olan
Magen Broi, eria ile deniz arasnda bulunan topraklar zerinde
buday retme kapasitesine ynelik hesaplardan yola karak,
MS Vl. yzyldaki Bizans dneminde azami nfusun olsa olsa bir
milyon kii olabileceini hesaplad. 6 Baka deyile, Zelotlarn
isyannn arifesinde byk Yahudiye Krall'nn nfusu muhteme4. Antika'n bakenti olan Roma'daki nfusun tahmini ve bununla ilgili tartma hak
knda bkz. Jerme Carcopino, Rome i l'apogee de l'Empire. La vie quotidienne, Paris, Hac
hette, 1 939, s. 30-36.
5. Bkz. Magen Broi ve lsrael Finkelstein, "M 734'te Eretz lsrael'de N fus Tahmini"
(branice), Cathedra, 58, 1 99 1 , s. 3-24.
6. Magen Broi, "Roma-Bizans Dnemi Boyunca Eretz lsrael Nfusu'', Zvi Baras ve
dierleri, kinci Tapnak'n Yklmasndan Mslman Fethine Dek Eretz lsrael (branice),
Kuds, Ben Zvi, 1 982, s. 442-455; ayrca bkz. "Bizans Dneminde Eretz lsrael'de Erzak
Kapasitesi ve Demografik Sonular", A. Oppenheimer, A. Kasher ve U. Rappaport
(edit.), AntikaCla Eretz lsraelCle nsan ve Toprak (branice), Kuds, Ben Zvi, 1 986, s. 49-55.
brani niversitesi'nin ilk demografi olan Arthur Ruppin'in l 930'1u yllarn sonunda
antik Yahudiye halknn saysn bir milyon kii olarak saptadn grmek ilgintir. Bkz.
onun kitab Yahudilerin Erzak Sava (branice), Tel-Aviv, Dvir, 1 940, s. 27.

1 67

len yarm milyon kiiden fazlayd, fakat bir milyondan kesinlikle

azd. Savalar, salgnlar, kuraklklar ya da vergilerin arl nfus
ta bir azalmaya yol aabilirdi, fakat modern zamanlarn botanik
ve tarm teknii devrimi tarmsal retim yntemlerini altst etme
diinden, demografik byme bu younluk eiini aamazd.
Yahudiye, Zelotlarn srdrd i savalarn ve onlarn
Romallara kar isyanlarnn ardndan, korkun sarsntlar geir
di, Tapnak'n yklmasnn ardndan kltrel sekinlerin byk
bir znt duyduklarna kuku yoktur. Kuds ve evresinin nfu
su bir sre boyunca elbette azald. Fakat daha nce belirtmi
olduumuz gibi, kimse srlmedi ve ekonomik canlanma ok
gecikmedi. Arkeolojik kaz sonular Yosefus'un tasvir ettii yk
mn kapsamnn abartldn ve hatta MS I. yzyln sonunda bile
ok sayda ehrin serpilip gelitiini gstermektedir. Dahas,
Yahudi din kltr ok ksa sre ierisinde en hareketli ve en
etkileyici gelime dnemlerinden birine girdi. 7 Ne yazk ki, bu
dnemin politik iliki sistemleri pek az bilinmektedir.
MSII. yzyln ak iinde Yahudiye tarihini sarsm ikinci mesih
i isyan hakknda bildiklerimiz olduka snrldr. 132 ylnda Hadri
anus'un hkmdarl dneminde patlak veren ve Bar Kohba ad
verilen isyan Romal tarihi Cassius Dio tarafndan, ayrca Ruhban
Tarihi'nin yazar Kayseral Eusebius tarafndan zerinde durulma
dan zikredilmitir. Yahudi erhleri derlemesi olan Midra ile arke
olojik kaz bulgilar, bu isyann kimi etkilerine dair baz bulgular
salamaktadr. Fakat Yahudiye tarihinin bu dnemi ne yazk ki
Flavius Yosefus apnda tarihi yaratamad; dolaysyla olaylarn
canlandmlmas ok kaba ve blk prk kalmtr. Her koulda,
geleneksel sylemin aktard gibi, eer srgn olsayd, bu isyan ve
korkun sonular zerindeki etkisinin ne olduunu hakl olarak
sorabilirdik. Cassius Dio, isyann trajik sonunu tasvir ederken un
lar yazar: "En nemli elli yer ve en tannm dokuz yz elli be
kasabas yerle bir edildi; yz seksen bin insan aknlarda ve sava
larda ldrld; alktan ve yangndan lenlerin saysn hesaplaya
mayz, neredeyse btn Yahudiye le dnmt [ ... ]."8
Antika tarihilerinin karakteristik abartsyla burada da kar
layoruz (yaptklar tahminler, rakamlarndan daima bir sfr
7. Bu konuda bkz. emuel Safrai'nin makalesi, "Yavne Kua Dneminde Yahudi Nfu
sun Atlm", Zvi Baras ve dierleri, kinci Tapnak'n Yklmasndan Mslman Fethine Dek
Eretz lsrael, a.g.e., s. 1 8-39.
8. Bkz. Cassius Dio'nun klasik kitab Roma Tarihi, LXIX, 14 http//www. mediterranees.
net/histoire_romainne/dion/Hadrien.html.

1 68

atmak gerektii izlenimi veriyor), fakat bu raporda bile herhangi

bir srgnden sz edilmemektedir. Kuds'n ad "Aelia capitoli
na" olarak deitirilmitir ve snnetlilerin buraya girmesi geici
olarak yasaklanmtr. yl boyunca halk, zellikle bakent
civarnda her eit ciddi kstlamaya tabi tutulmutur; esasen de
dini baskda nemli bir art grlmtr. Esir den savalarn
kle olarak satldklar ve dierlerinin de kukusuz blgeden ka
tklar hayal edilebilir. Fakat MS 135 ylnda Yahudiyelilerin
byk bir blm hibir srgne maruz kalmamtr.9
Yahudi blgesinin ad Filistin adyla deitirilmi olsa da, MS II.
yzyl boyunca blgede ounluu oluturan Yahudiye ve Samiriye
halklarnn lkesi olarak kald ve isyann sona ernesinden sonraki
bir ya da iki kuak boyunca da gelimeye ve refaha ulamaya
devam etti. II. yzyln sonunda ve III. yzyln banda, iftilerin
ou yeniden yerlemi ve tarmsal retim istikrar kazanmken,
blge kltrel doruklarndan birine eriti, Yehuda Hanassi dnemi
nin nl "altn a" yaand. l o MS 220 ylnda szl yasalar derle
mesi tamamland. Bunlarn kaleme alnmas ve "Mina'nn Alt
Emri"yle noktalanmas, tarihleri boyunca Yahudilerin kimliinin
ve inancnn geliiminde Bar Kohba syan'ndan ok daha nemli
bir olayd. O halde, Tapnak'm yklmasndan sonra "Yahudi hal
k"nn g ettii eklindeki byk mit nereden kaynakland?
Bar-Ilan lahiyat niversitesi'nde profesr olan aim Milikovs
ki, Mina'y kaleme alan Tannaim'lerin (mzakereciler) brakt
kapsaml belgeleri temel alarak, MS II. ve III. yzyllarda "sr
gn" kavramnn politik boyun eme anlamna geldiini, yoksa
lkeden sklp atlma olmadn, dahas bu iki anlam arasnda
zorunlu bir ban da olmadn kantlad. Haham metinlerinin
imada bulunduklar tek srgn Babil srgnyd ki bu, eitli
yazarlarn gznde kinci Tapmak'm yklmasndan sonra bile
hala srmekteydi. 1 1 Kuds brani niversitesi'nde tarihi Israel
Yakub Yuval bir adm daha atarak srgn zerine yenilenmi
9. Kayseral (Kayserili) Eusebius da herhangi bir srgnden sz etmemektedi r, bkz.
Kilise Tarihi, iV. 6, 1 955, s. 1 65- 1 66. Bu konuyla ilgili ilave iki makalenin de incelenmesi
tavsiye edilir: Ze'ev Safrai, "Bar Kohba syan'ndan Sonra Yahudi Halknn Durumu" ve
Joshua Schwartz, "Bar Kohba syannn Bastrlmasndan Sonra Yahudiye", A. Oppenhe
imer ve U. Rappaport (edit.), Bar Kohba syan.Yeni Aratrmalar (branice), Kuds, Ben Zvi,
1 984, s. 1 82-223.
1 O. Bkz. Lee lsrael Levine, "Haham Yehuda Hanassi Dnemi", Zvi Baras ve dierleri,
kinci Tapnak'n Yklmasndan Mslman Fethine Dek Eretz lsrael, a.g.e., s. 93- 1 1 8.
1 1 . aim Milikovski, "Notions of exile, subj ugation and return in rabbinic literature",
James M. Scott (edit.), Exile. Old Testament, jewish and Christian Conceptions, Leiden, Brill,
1 997, s. 265-296.

1 69

Yahudi mitinin nispeten ge bir dnemde resmiletiini kantla

maya kalkt; bu tarih de zellikle sa'nn armha gerilmesinin
ve ncil'i reddedilerinin cezas olarak Yahudilerin srlmesi ek
lindeki Hristiyan mitinden sonradr. 1 2 Srgn zerine Yahudi
kart sylemin Nablus ehidi Iustinus'ta grld dorudur.
Iustinus, MS III. yzyln ortasndaki Bar Kohba syam'ndan son
ra Kuds ehrinden snnetlilerin srlmesini Tanrsal iradenin
toplu cezasna balamaktadr. 1 3 ok sayda baka Hristiyan da
onun grndedir ve Yahudilerin kendileri iin kutsal olan top
raklar dnda kalmalarnn onlarn gnahndan kaynaklandna
ve bu durumun da gnahn rtlmez kant olduuna inanmak
tadrlar. MS IV. yzyldan itibaren srgn miti geri alnm ve
Yahudi geleneine dahil edilmitir.
Bununla birlikte, srgn ve Tapnak'n ykmm tek bir bulama
iinde byk bir yetenekle kaynatran ilk ifadeler Babil Talmu
du'nda grlr. M VI. yzyldan itibaren Babil'de bir Yahudi cema
atinin hi kesintisiz varlk srdrdn hatrlatmak yerinde olur.
Bu cemaat Siyon'a "geri dnmeye" asla zlem duymamtr; hatta
Kutsal Toprak Hasmonlarm gl krallnn egemenlii altna gir
diinde bile byle bir arzulan olmamtr. ncekini taklit yoluyla
yenilenmi srgnde, srgnn ykmla i ie girdii bir sylemin
belki de orada, kinci Tapnak'n ykmnn ardndan cokuyla
benimsenmesi bir tesadf deildir. Bu felaket, yine de Kuds'ten
pek uzakta akmayan Babil Nehri'nin sahillerinde alamaya ve
yaknmaya devam etmeyi salayan dini rasyonellii salyordu.
IV. yzyln banda mparatorluk dini statsn edinen Hris
tiyanln zaferiyle birlikte, baka blgelerdeki Yahudilik yanda
lar srgn Tanrsal vahyin buyruu olarak kabul etmeye bala
dlar. Dlama ile gnahn, ykm ile srgnn i ie gemesi
dnya apnda Yahudi varlna dair eitli tanmlarm ikin bile
eni oldu. ledii sular nedeniyle cezalandrlan gezgin halk
mitinin kkenleri bu Hristiyan-Yahudi diyalektii iinde gizlidir
1 2.. lsrail Yakub Yuva!, "lkeden Srgn Miti: Yahudi Dnemi ve Hristiyan Dnemi"
(branice), Alpayim, 29, 2005, s. 9-25. Kenan akmnn dnr Adia Horon' un bu arg
man ok uzun sre nce desteklemi olduu dorudur: "u sonu kar ki, zellikle
Tapnak'n yklmasndan sonra, Titus ve onun ardndan Hadrianus'un Yahudileri Filis
tin'den srdkleri eklindeki 'Srgn' tezinin nemli hibir kant yoktur. Tekrar ediyo
rum, bu bak tarihin cehaletine dayanmaktadr ve aslnda Katolik kilise babalarnn bir
icadndan esinlenmitir; onlar, Yahudilere kar duyduklar dmanlkla, Tanr'nn onlar
sa'nn armha gerilmesinden dolay cezalandrm olduunu kantlamak istemilerdir
[...]." in Kenan ve brani lkeleri Tarihi (branice), Tel-Aviv, Dvir, 2000, s. 344.
1 3. Bu konuda bk. David Rokeah, ehit ustinus ve Yahudiler (branice), Kuds, Dinur,
1 998, s. 5 1 ve 86-87; ayrca, l ustinus, Trifon'la Diyalog, il, 92, 2, 1 909, s. 93.

1 70

ve zde bir ekilde iki dinin tanmnn snrlar bu diyalektiin

etrafnda olumaktadr. Fakat en nemlisi udur ki, buradan yola
karak, "srgn" kavram, eitli Yahudi geleneklerinde, vatann
dnda olup olmamann her trl fiziksel olumsallndan bam
sz olarak, esasen metafizik bir anlam edinmitir. Kuds srgn
lerinin soyundan gelmek, "brahim'in, shak'n ve Yakub'un tohu
mu"na mensup olmak kadar yaamsald, nk tersi durumda,
"seilmi halk"n mensubu olarak inanl Yahudi stats yeterin
ce salam ve istikrarl biimde yerlemi olmazd. Ayn zamanda,
"srgn"de bulunma durumu, zgl bir topraa dair her trl
tanmdan giderek uzaklaan varolusal bir stat edinir; daha
genel anlamda srgn yeryznn her yerinde, hatta Kutsal Top
rak'ta bile hkm sryordu. Daha sonra, "srgn" Kabala' da
Tanr'nn zelliklerinden biri bile olur, nk Tanr'nn srekli
srgn hali onun vahyinin iaretlerinden biri olarak grlyordu.
"Srgn" kavram yaylmakta olan Hristiyanlk karsnda
haham Yahudiliinin eitli tanmlarn ekillendirdi. 1 4 sa ektii
straplarla dnyay gnahlarndan kurtarmt, ancak Eski Ahit'e
inanan Yahudilik yandalar byle bir kefaret zmn btnyle
reddediyorlard. Kendilerini Yahudi olarak tanmlamakta srar
edenler ve tanmlamaya devam edenler, sa'nn "dirilii"nin dnya
ya yerletirme iddiasnda olduu Hristiyan "efaat"ini reddediyor
lard. Gerek mesihin varyla dnya varlksal ykmdan kurtulma
d srece burada strabn hkm sreceine emindiler. Dolay
syla srgn bir tr sofu katarsisi'ni temsil ediyordu; belli ller
de, gnahlarndan arnmann bir yoluydu. Srgn durumunun
antitezi olan kurtulu/kefaret ancak Kyamet Gn meydana gele
cekti. Deyim yerindeyse, Srgn, vatann dnda bir yerin ifadesi
deil, kefaretin dndaki bir durum anlamna geliyordu. Gelecek
teki kurtulu, Davud'un tohumundan gelen ve Kuds'e kitlesel geri
dnn habercisi olan kral-mesihin geliine balyd. Bilindii
gibi, bu kefaret anlay llerin dirilmesini varsayar ki onlarn
hepsinin de kutsal ehirde toplanmas arttr.
"Srgn'', hegemonik bir dini uygarlkta yaayan zulme ura
m inanl Yahudi aznlk iin de kendi geici yenllgisinin iare
tidir. Bu yenilginin laik bir doum tarihi vardr, bu da Tapnak'n
yklmasdr. Fakat tamamen mesihe bal bir gelecekte bu yenil
giden aklanacaklard, ancak aalanm Yahudiler bu alan ze
rindeki kontrollerini tmyle yitirmilerdi. z dnyevi dzeyde
1 4. Srgn kavramnn bir analizi Ammon Raz-Krakotzkin'de de grlr: Exi/ et souve
rainete. judai'sme, sionisme et pensee binationa/e, Paris, La Fabrique, 2007.

1 71

olmayan ve hem yakn hem uzak olabilen bu gelecek, yalnzca bu

gelecek kefaretin ve belki de evrenselci bir iktidarn gelii vaadi
ni elinde tutuyordu. Kuaklar boyunca Yahudilerin "ata vatan"na
geri dnmeye asla kalkmam olmalarnn nedeni belki de
budur; bu geri dnn cazibesine kaplanlar da ou zaman sah
te mesih olarak damgalandlar. Tek tk haclarn, davranlar
bireysel bir yaklamn snrlar iinde kaldi srece, elbette
Kuds'e kma haklar vard; hatta kimileri de oraya gmlmeyi
seebilirdi. Fakat kutsal ehirde tam ve btnlkl bir Yahudi
hayat yaamak amacyla kolektif g, dinsel hayal gcnde yer
almyordu ve zaman zaman bunun imkanndan sz edenler ya
istisnai rneklerdi ya da meczup kabul ediliyorlard.1 5
Karaitlerin Kuds'le zel ilikisi ilerinden ounu g etmeye
ve bunca arzulanan bu istikamete "kma" ars yapmaya
yneltti. Eski Ahit'i benimseyen fakat szl gelenei reddeden bu
"Yahudi Protestanlar", haham Yahudiliinin daha da g kld
srgnn sert koullarna boyun emekten muaftlar. Bylece
kutsal ehirle ilgili yasaklar uzak tutabilmi ve buraya kalabalk
bir kitle halinde yerleebilmilerdi. Tapnak'n yklmasna kendi
lerince alama tarzlaryla -kendilerine "Siyon'un yasm tutanlar"
diyorlard-, MS IX. ve X. yzyllarda ehrin nfusunun neredeyse
ounluunu onlar oluturuyordu.
Bir dizi haham buyruu kefaretin geliini hzlandracak her
trl teebbs ve sonu olarak, kefaretin ortaya kt ve yayl
d varsaylan kaynaa doru g yasaklad. nl yemin en
nemli dini yasaklar oluturuyordu. Bunlar Babil Talmudu'nda
bulunur. u belirtilmektedir: "Bu yemin hangilerine [hangi
eylemlere] uygulanacaktr? Biri, Yahudilere [Siyon'a] doru izin
siz [zorla] ynelmemelerini buyurmaktadr; biri de udur ki,
(krler olsun!) ok Kutsal Tanr, Yahudilere dnya milletlerine
kar isyan etmemelerini emretmektedir; dieri de udur ki,
(krler olsun!) ok Kutsal Tanr, putperestlerin Yahudilere
gereinden fazla boyun edirmemesini emretmektedir" (Ketuba).
"zinsiz [Siyon'a] doru ynelmek" Kutsal Toprak'a doru kitle
sel kolektif ge gnderme yapmaktadr ki, bu kesin yasaa zaman
1 S. Elbette baz tek tek g dalgalar bilinmektedir. rnein Xlll. yzyldaki Moe Ben
Nahman Gerondi'nin (Ramban) ya da 1 700 ylnda Yehuda Hahasid grubunun g gibi.
Fakat bu rnekler, temsil edici olmayan bakalar gibi, bizi zellikle kural hakknda bilgi
lendirmektedir. rnein Yahudi ulusunun oluumunun balangcndan biraz nce Yahu
dilerin Kutsal Toprak'ta nasl yaadklarn renmek isteyenler, lsrael Bartal'n makale
derlemesini okuyabilirler, Srgn Kendi lkesinde. Siyonizm ncesinde Eretz /srae/'de Nfus
(branice), Kuds, Siyonist Ktphane, 1 994.

1 72

iinde Yahudiler uymutur ve srgnn kabul ihlal edilmemesi

gereken Tanrsal bir buyruk olmutur. Sonu luzlandrmak ve Tan
n'ya isyan etmek yasakt; yle ki mminler kitlesi srgn, bu dn
yann bir blgesine doru gn ardndan deiebilecek gerek bir
geici durum olarak deil, daha ziyade, bu geici dnyadaki varl
n btnn tanmlayan bir durum olarak yaamaya balarlar. 1 6
Daha sonra Babil'in Yahudi kltr merkezleri daldnda Yahudi
lerin Kuds'e deil Badat'a gnn nedeni de burada yatmakta
dr; oysaki bu iki ehir o dnemde ayn idari ynetim altnda, yani
halifeliin idaresinde bulunuyordu. spanya' dan srlenler Akdeniz
havzasndaki ehirlere daldnda, ok az Siyon'a kadar gitmeyi
arzuladlar. Modem zamanlarda, pogromlar gemi azya aldnda ve
Dou Avrupa' da milliyetiliklerin ykselii daha saldrgan bir nite
lik tamaya baladnda, Yidi halkndan Yahudiler Bat'ya doru,
zellikle Amerika Birleik Devletleri'ne g ettiler. Bir blm sra
il devleti halini alan, manda koullarndaki Filistin'e biraz daha
srarl bir g hareketine yol aabilmek iin, ABD'nin 1920'li yllar
da kaplarn kapamas ve Nazilerin de korkun katliamlarna giri
mesi gerekti. Yahudiler ne "vatanlarndan" zor yoluyla srlmler
di, ne de oraya kendi istekleriyle "geri dndler."

Srlmeden srgn-bulank blge tarihi

Heinrich Graetz, Geschichte der Juden adl eserinde kinci
Tapnak'n ykmn tasvir ederken, Birinci Tapnak'n ykmn
ana hatlaryla tekrarlayan bir karlatrmayla balar: "Siyon
yeniden harabelerinin zerine oturmu ve lm evlatlarna, esa
rete srklenen ya da kaba saba apulcu askerlerin hayasz itah
larna yem diye atlm bakirelerine alyordu. Birinci ykmn
ardndan d0ha da acnas olan, dulluunun ve ektiklerinin sonu
nu haber verecek hibir peygamber yoktu yannda." 1 7
Tarihin yeniden tahayyl Kitab Mukaddes'te ortaya kt
haliyle ykm modelini izlerken, ardndan gelen srgn tasvir
etmek iin de onu izliyordu. Yahudi "ulusu"nun ilk tarihisi
hzn ve ac dolu bir slupta trajediyi ortaya sermeye devam etti:
"Romallarn iktidar altna giren bahtsz Yahudiyelilerin strapla
rn kim tarif edebilir? Bu sava srasnda alnan esirler dokuz yz
bini ayordu. [ . . . ] En genler ve kadnlar ak artrmayla satld
1 6. Bu yeminin yeri ve nemi konusunda bkz. Aviezer Ravit:Zki, Mesihilik, Siyonizm
ve Yahudi Dini Radikalizmi (branice), Tel-Aviv, Am Oved, 1 993, s. 277-305.
1 7. G raetz, Geschichte der juden, a.g.e., il, s. 395.

1 73

ve ok kalabalk olduklarndan, gln fiyatlarla kle tacirlerinin

eline dtler." 1 8
Graetz Zelotlarn isyannn sonu zerine anlatnn ekirdeini
elbette Yosefus'tan alm, rakamlar biraz daha iirmeyi de ihmal
etmemitir. Fakat bir adm daha atmakta tereddt etmez, "Ykm"
ve "Srgn" kutsal iftini iyice ne karmak iin, orijinal metinde
bulunmayan bir baka bilgiyi cmerte sunar: " [ ... ] Btn bu fela
ketler hayatta kalan Yahudiyeliler zerinde yle bir rknt ve
aknlk yaratt ki onlarn btn inisiyatif ve iradelerini fel etti.
Yahudiye'de insan kalmamt, eline silah alan herkes, kuzeyde de
gneyde de, eria'nn tesinde ya da berisinde, sava alannda d
m ya da zincire vurulup srgne gnderilmiti. [ ... ] Artk ne iba
det alan ne de merkezi kalm Yahudiliin varl tehdit altndayd.
[ ... ] Yahudi halk ve Yahudilik ne olacakt? [ . . . ] Yahudilii kurtar
mak iin bu harabelerin zerinden kim ykselecekti?"l 9
Fakat bu kayglar bounayd. "Yahudiye halk" inancyla birlik
te varln srdrd; yoksa Graetz bu kadar etkileyici bir kitap
yazamazd. stelik ona gre Birinci Tapnak'n ykmndan sonra
olann tersine, "halkn geri kalan kendi lkesinde, vatannda
yaamaya devam edebilmiti. " Bu durum tarihinin Yahudi halk
nn kendi topra zerindeki tarihini tumturakl bir slupla anlat
masn salad. Fakat daha anlatnn bu evresinde srgn ve gez
ginliin meta-temsilini dolayl biimde yarattna hi kuku
yoktur. Altm be yl sonra meydana gelen Bar Kohba syan'nn
sonularn tanmlamaya kalktnda bu izlenim glenir. "ok
byk sayda Yahudiyeli lmt, binlerce Yahudi esir Hebron ve
Gazze pazarlarnda kle olarak ok dk fiyata satld, dierleri
Msr'a gnderildi ve orada alktan ve sefaletten ldler. [ ... ]
Yahudi ulusu acmasz bir fatihin ayaklan dibinde bir kez daha
kanlar iinde ve sakat yatyordu. Bu ayaklama bamszln elde
edebilmek iin gsterdii en yksek aba oldu."2 0
Graetz'in btn halkn srldnden hibir yerde aka sz
etmediine dikkat etmek gerekir. Esir alnna ve ok sayda kaan
Yahudiye lkesinden ayrl zerinde durmaktadr. Byk bir maha
retle, edebi tragedya tarznda, iki tarihsel isyan ortak ve sreen bir
ulusal kader eklinde birletirip kartrmaktadr. Trajik sonularn
okurun bildii varsaylan Birinci Tapnak'n ykmyla tekrar tekrar
yaplan karlatrmalar tabloyu tamamlar ve zenle ssler.
1 8. a.g.e.
1 9. Graetz, Geschichte der juden, a.g.e., s. 1 -2.
10. a.g.e., s. 96-97.

1 74

Ayn ekilde, Semyon Dubnov'da da herhangi bir srlmeye

dair hibir imaya rastlanmaz. Bununla birlikte, Graetz'in tersine,
bu Rus Yahudisi yazar Kuds'n ykm temsilleri ile zora dayal
kitlesel bir srlmesinin temsilleri arasnda gayet sk bir ba kur
maktan kanr. Yosefus ile Graetz'in kulland edebi modellerin
izinden giderek, ykma dair dramatik ve sert bir tasvir yapar. Bin
lerce esir imparatorluun drt bir kesine datlmtr, bu da
Yahudiye nfusunun azalmasna yol amtr. Dubnov Bar Kohba
syan'nn sonularn da benzer ekilde tasvir eder; kle olarak
satlan saysz esir ve kaaktan sz eder. Fakat onun yazlarnn
okunmas, Yahudi halknn, tapnan ykmndan sonra kovuldu
u ve srld bir meta-temsil izlenimine araclk etmez ve okur
kimsenin lkeden zor yoluyla atlmadn aka anlar.2 1
Salo Baron d a yakn bir temsil tarzn benimser. New Yorklu
tarihi ykm srgnle kartrmaz, fakat daha ilerde greceimiz
gibi, Yahudilerin Yahudiye dndaki varln aklamak iin ba
ka gerekeleri ne karr. Elbette iki isyann da trajik sonular
zerinde durur, fakat zellikle Yahudi egemenliinin sonunu
kesin olarak saptamaya alr. Bu sonu zaten fazla dramatik
biimde sunmamtr, daha ziyade mantkl ve uzun sreli tarih
sel bir sre olarak gstermitir.
Baron, politik varlk olarak Yahudiye'nin d ile Yahudi "et
nik ulusu"nun yok oluu arasnda bir balant kurulmasn engel
lemeye zel bir nem veriyordu -bu da nceki blmde belirtile
nin devamdr. Bu nedenle, Kuds'n yklmasndan itibaren
Yahudiler arasndaki ba bir halkn ba olarak deil, inan top
luluklar arasnda mevcut ba olarak tanmlayan Theodor Momm
sen, Julius Wellhausen ve dier goyim [Yahudi olmayan] tarihi
lerden farkl olarak, Baron Yahudilerin, Nabukodonozor zama
nndan moern dneme dek, zgl "kavim" olarak kendilerini
koruduklar -nk ona gre, "geleneksel ulusal blnme kate
gorilerine asla tamamen uymamtr"2 2 olgusu zerinde srarla
durmaktadr. Yahudiler baka halklara asla benzemeyen, olaa
nst gemie sahip bir halk oluturuyordu.
Saf anlamda Siyonist tarihyazmnda bu sylem nemli bir
deiime uramad. Yine de Siyonist tarihilerin srlme konusu
nu Tapnan ykmyla birlikte ele almam olmalar artcdr.
Fakat burada bizi bu kez kronolojik dzendeki baka bir srpriz
beklemektedir.
2. 1 . Dubnov, Dnya Halknn Tarihi, age., 111,

s.

28-29.

2.2.. Baron, History of the jews, a.g.e., il, s . 729.

1 75

Yitzhak Baer'in yukarda szn ettiimiz iyi bilinen denemesi

olan Galut'ta bu Siyonist tarihi, srgnde kalmann zn giri
blmnde belirttikten sonra unu yazmaktadr: "kinci Tapnak'n
ykm tarihin bu atlan glendirmekte, yitirildii iin yas tutu
lan ulusal ve dini deerler hazinesini artrmaktadr: Tapnak ve
Tapnak'n Tanrsal hizmeti, artk sakatlanm olan kutsal yap,
ulusal zerklik, giderek ulusun elinden alnan kutsal toprak."23
Baer'e gre toprak "giderek ulusun elinden alnmtr", ancak
topraklar zerindeki bamszln uzun sre iin yitirmi olsa
da, Yahudi "ulusu" benzersiz bir iddet eylemiyle bu topraklardan
sklp atlmamtr. "Ulusal toprak" zerindeki yaam byk
ykma ve kahramanca mcadelelere ramen srd. "Politik
zgrleme ve Tanr egemenliinin yerlemesi iin Zelotlarn g
yoluyla srdrd mcadeleler Bar Kohba syan'ndan sonra
sona ermedi ve Araplar tarafndan Filistin'in fethine kadar devam
etti. Vakitsiz sevgi uyandrmamak, Tanr egemenlii iddet yoluy
la uygulatmaya almamak ya da dier halklarn tahakkmne
kar isyan etmemek gerektii eklindeki bu uyar ancak uzun bir
direniin sonunda kabul edildi. "24
Titiz bir tarihi olan Baer kinci Tapnak'n sonuyla ilgili btn
kaynaklar bildii gibi, ayn zamanda, Ortaa dnemi Yahudi
inancnn zenginlikleri konusunda da her eye hakimdi. Bununla
birlikte, srlme olmamsa bile, zorla srgne ulusal ihtiya var
ln srdryordu, nk bu srgn olmadan gezgin Yahudi
halknn "organik" tarihini anlamak imkanszd ve bu halk, hangi
nedenle olursa olsun, kendi evine, anavatanna dnmekte asla
gerekten acele etmemiti. Srlmesiz Srgn'n balangc
Yahudi geleneinin yanllkla tarihledii M I. yzyl deildi;
uzun srgnn sresi ksalmt ve sonuta Arap fethiyle bala
yan bir dnemle snrlyd.
Vll. yzylda, yani Tapnak'n yklmasndan alt yzyl sonra
balayan "srlmesiz srgn" yalnzca Yitzhak Baer'in icad
deildi. Baka Siyonist aratrmaclar da bu yldrm hzyla keif
zerinde hak iddia edebilirlerdi. Bunlarn en banda da dostu ve
tarihyazm muharebelerindeki silah arkada Ben-Zion Dinur
geliyordu. Birinci basks 1920 tarihli nl kaynak derlemesi
srailoullar Srgnde'nin birinci cildine daha sonra u altba
lk eklenmiti: Araplar Tarafndan srail lkesi 'nin Fethi
Zamanndan Hallara. Dinur, denemesine girite, okurlarn
23. Baer, Ga/ut, a.g.e., s. 63.
24. a.g.e., s. 66.

1 76

ulusal tarihin yeni kronolojik dzenine hazrlamas gerektiinin

bilincindeydi. Bylece, kaynaklarn sunarken, kendi zel krono
lojisini aklad uzun girii dahil etti:
" 'srailoullar Srgnde' dnemi srail lkesinin Araplar tara
fndan fethinin ilk gnlerinde balar. nce deil. Bu dneme dek
srail tarihi kendi lkesinde egemen bir Yahudi ulusunun tarihiy
di. [ . . . ] Gelenek ve halk algs halkmzn kendi lkesi zerinde
iktidarnn ortadan kalkmas ile toprann kendi ayaklarnn
altndan ekip gitmesi arasnda ayrm yapmamasna ramen [ . . . ]
sanrm (kamusal-tarihsel gvde olarak ulus karsnda; yoksa bu
ulusun mensuplar karsnda deil) gerek 'Srgn'n srail
lkesinin Yahudilere ait olmaktan kt an baladn, nk
bakalarnn gelip oraya kalc biimde yerletiini ve kuaklar
boyunca orada kendi nfuzlarn koruduklarn kantlamak iin
daha uzun sre oyalanmak gerektiini s anmyorum. Onlar iin bu
iki olgu tek ve ayn eyi temsil etmektedir. Fakat tarihsel adan
bu iki durum arasnda ayrm yapmak doru olur. Bunlar ayn
dnemin rn deildir ve tarihsel zleri de farkldr. "25
Bu kronolojik dneme belirleyici nemdedir ve hatta Yahudi
gelenei karsnda ykc olduu da kabul edilebilir. Bu deii
min iki nedeni de birbirine baldr:
1 . Tarihyazm mesleinin temel gereklilikleri, kinci Tap
nak'n ykmnn ardndan Yahudi halknn fiiien srldn bu
ilk iki Siyonist tarihinin saptamasn engelliyordu;
2 . Ulusun lkeye sahip kma hakkn azamiletirecek ekilde
"Srgn dnemi"ni asgariye indirgeme ynnde gsterilen nihai
irade. Bu ayn neden Dinur'u srgn durumuna kar isyann ba
langcm ve "Yenia'n ykseliini" 1700 ylnda Yudah Hassid'in
ve yanndakilerin gne balamaya yneltti.26
Roma mparatorluu'nun Yahudiye Krall'nn iktidarn daral
tp snrlandrd politik sre nemli olsa da, aslnda Srgn'n
ortaya kmasna varan daha nemli tarihsel gelime karsnda
ikincildi. MS VII. yzylda l savalarnn iin iine karmas
ve Yahudiyelilere ait topraklar silahlaryla fethetmeleri lkenin
demografisini deitirdi. Topraklara el koymann Hristiyanln
II. yzylnda [Roma mparatoru] Hadrianus'un dayatt kstla
malarla balad iyi bilinmektedir. Mslmanlarn gelmesi bu
sreci hzlandrmaktan baka bir ey yapmamtr. Yahudiyeliler
'.25. Dinur, srai/oullar Srgnde, a.g.e. (2. bask, 1 96 1 ), Kitap 1, s. 5-6.
'.26. Dinur, Kuaklarn Dnemecinde (branice), Kuds, Bialik, 1 955, s. 26.

1 77

gitmeye zorlanmlar ve yerlerine "lkede olumakta olan yeni

ulusal ounluk"2 7 gelmitir. Bu evreye gelene kadar Yahudiyeli
ler hala nfusun ounluuydu ve branice egemen yerel dildi. 2 8
Yeni fatihlerin-kolonizatrlerin gelii yerel kltrel mofolojiyi
deitirdi ve bu lkede "Yahudi halk"nn varlna son verdi.
Fakat politik bir niyetle Yahudiyeliler srlm olmasa da, bu
-maazallah!- Srgn'n kastl bir iradenin rn olduu anlamna
gelmez. Dinur, Yahudilerin kendi lkelerini kendi iradeleriyle terk
ettiklerinin ortaya kmasndan ve modern zamanlarda toprak
haklarnn yenilenmesi ynndeki taleplerinin bu nedenle daha az
hakl grlp daha az kabul edilmesinden son derece kayg duyar.
Yazlar, onu uzun sre harekete geirmi bu ciddi soru etrafndaki
deimez kayglarn yanstmaktadr ve ancak yllar sonra gr
nte daha tatninkar bir tarihsel zet ifade edebilnitir:
"Yahudilerin daldklar lkelere her yerleimleri kaynan
Srgn'den alr, yani cebrin ve tecavzn sonucu olmutur. [ ... ]
Bu, Yahudilerin Kuds'n ykmndan sonra ou lkeye sava
esiri, gmen asker ya da kendi lkelerinden srlm srgnler
olarak vardklar anlamna gelmez. Harabeye dnm Kuds'ten
kp herhangi bir kuak sonra varp yerletikleri topraklara
kadar kat edilen yol uzundu, uzun srmt ve yol boyunca eit
li yerlerde az ya da ok uzun sreliine konakladlar. Fakat var
dklar yere gmen olarak ve snacak, barnacak yer arayan
srgnler olarak vardklarndan ve evlerinin ykldn herkes
bildiinden, bunun nedenleri de herkese gayet iyi bilindiinden,
dolaysyla, kaaklarn konukseverlik talep etmek iin yneldik
leri ve onlar kabul eden lke sakinlerinin, kaplarn almaya
onlar yneltmi olan ilk nedenlerle yetinmeleri doald. Kimi
zaman Yahudilerin kendisi kendi srgnlerinin Yahudi tarafna
deer vermekle ilgilendiler ve srgnlerinin sonunda vardklar
yerin adn fazla anmaktan kandlar, daha ziyade kkenlerinin
geldii yeri, en ilk yeri hatrlatmay tercih ettiler. "29
"kinci Tapnak'n yklmasndan sonra srgn" gr bulank
bir mit olarak ilev grse de, ardndan baka srgnler ve baka
gezginlikler geldiinden bu kullanm dorulanmt ve mantkly
d. Uzatlm srgn ykma elik eden bir tr glgeydi. Sonraki
btn srgnlere gcyle hakim olan, temel rol buradan kay27. Dinur, srailou/lar Srgnde, a.g.e., Kitap 1, s. 6.
28. Dinur, "Yahudi Tarihinin zgll", Kuaklar Vakayinamesi, a.g.e., s. 1 4. Dil konusun
daki deerlendirmesi elbette olduka kukuludur.
29. Dinur, "Srgn Cemaatleri ve mha Edilileri", a.g.e., s. 1 82.

1 78

naklanr. Dinur asla dinlenmeyen gezgin Yahudi'yle ilgili Hristi

yan -daha sonra da Antisemitist- miti belli bir sempatiyle kar
lyordu. Bylece Yahudi kimliinin snrlarn, kimi zaman baskc
kimi zaman koruyucu olan baka egemen din kltrlerinin ba
rnda yzlerce yl yaam bir aznlk dini eklindeki tanmla
deil, srekli hareket halinde ve sonsuzca dolamaya mahkum
yabanc bir etnik-ulusal gvdenin kimlik profiline gre izebili
yordu. Srgnn yalnzca bu ekilde alglanmas Yahudilerin
dalma tarihine organik bir sreklilik salayabilirdi; yalnzca bu
alg "ulusun ekillendirici potaya geri dn"n aydnlatabilir
ve hakl gsterebilirdi.
Srgn kavramnn laikletirilmesi Dinur'da en gl ve en
berrak tarihsel ifadesini buldu. Bu ifade esasen devrimciydi ve
yalnzca Srgn'e bal Yahudi dneminin yapsn dntrmek
le kalmamt, ayn zamanda bu dneme bal derin dini anlam
da dntrmt. Tarihi, geri ekilmekte olan gelenek kar
snda ulusal gcnn bilincindeydi. Aslnda gelenei tersine evi
rirken srekli kullanyordu. Dinur, kamusal alanda gdml bir
entelektel ve tarihi olarak, aslnda, Yahudi gemiin organik
entelektelleri olan ve Yahudilii srgn kavramna yaslanarak
tarif etmeyi alkanlk etmi on binlerce haham karsnda alter
natif otorite konumuna ykseldiini biliyordu. Bylece, kendi
kafasndan uydurduu, yasa gcne sahip yeni bir "buyruk" ifade
etmekte hi tereddt etmedi: "Haham Yossi ben Hanina'nn
yemini Srgn'n varln mmkn klan temelleri oluturuyor
du. Srgn ortadan kaldrldnda bunlar da hi vuku bulmam
oluyordu; rnein 'izinsiz [Siyon'a] doru ynelmeyi' yasaklayan
yemin [yani srail lkesine rgtl biimde g etmenin yasak
lanmas] bylelikle bozulmu oluyordu. Yeni kuan cevab,
'izinsiz [Siyon'a] doru ynelmek'ten bakas olamaz."30
1951 ylnda Eitim Bakanl mevkiine atanan bu cretkar
tarihi, srail'de Yahudilik ile Siyonizm arasndaki g ilikileri
nin "Srgn ykm" tarihini kesin olarak belirlemeyi saladn
kabul ediyordu. Gerekten de haksz deildi: srail devleti tara
fndan dinin ulusallatrlmasnn bu dnem boyunca hzl bir
tempoda ilerlemesi yalnzca ondan kaynakl ideolojik bir zaferin
meyvesiydi.
Kavuulan vatan topranda gelien Siyonist tarihyazmnda
srlme ve srgn kavramlarnn dnmnn anlatmn
tamamlamak amacyla, sorunu ele alan ve oluum halindeki sra30. a.g.e., s. 1 92.

1 79

il toplumunda ulusal bilincin ve kolektif bellein oluumuna ayn

kapsamda katkda bulunan iki baka aratrmacdan sz etmek
de yerinde olur: "kinci Tapnak Dnemi"nin ilk resmi tarihisi
olan Kuds'teki brani niversitesi'nden Yossef Klauzner ile
nemli bir eser olan Srgn ve Yabanc Toprak kitabnn yazar
olan, ayn niversiteden meslekta Yehezkel Kaufmann. Her ikisi
de srail dl sahibidir.
Klauzner be ciltlik bir eser olan kinci Tapnak Tarihi'ni
hazrlad. Eser defalarca bask yapt ve saysz okuru oldu. Son
cildin sonunda yazar byk isyann olaylarn anlatrken, sava
larn kahramanln ve ulusal cesaretlerini yceltmek amacyla
en ufak ayrnty bile ihmal etmez. Massada'nn hznl sonunu
tasvir ettikten sonra Klauzner eserini u szlerle pekitirir:
"Antika boyunca insanln tand en olaanst kurtulu
sava ve byk isyan bylece son buldu. kinci Tapnak tmyle
ykld. Yahudiye btn gcn yitirdi, i zerklik adna yakr
en ufak bir gc bile kalmad. Klelik, yas, talan; ikinci ykmn
yol at dehetler bunlard."3 1
Eser bu ak seik tarihsel sonula tamamlanyor. Bu "fazla
milliyeti" -nk revizyonist saa mensuptur- tarihi bile kinci
Tapnak zerine sonularna, yani kitabnn ok dramatik sonu
na, srlmeyi eklemeye cesaret edememiti. Bu trden bir tarih
sel tasvirin, "Betar'n birlikleri kadar kalabalk bir kahramanlar
ordusunun banda, karaman Bar Kohba tarafndan"3 2 ynetilen,
srgne gnderilmi olamayacak bu ayn byk Yahudiyeli nfus
iinde yeni bir kitlesel isyann altm yl sonra patlak vermesiyle
belirgin bir eliki iinde olacann gayet bilincindeydi. Bu
nedenle, o da dier Siyonist tarihiler gibi, Srgn'n yaratlma
koullarn tarihyazmnn dna atmay tercih etti.
Kaufmann'n Srgn ve Yabanc Toprak'nda fazlasyla "sr
gn" ve fazlasyla "ulus" bulunur, fakat "srlme"nin en ufak bir izi
bile yoktur. Bu kitap, Yahudilerin, uzun srgnleri boyunca, "basit
e" bir inan cemaati olarak deil, inat ve bakaldran ulus ola
rak varlklarn srdrdklerini kantlamann en ilgin teebbsle
rinden biri olmutur. Fakat Yahudi Srgn'nn znn titizlikle
tahayyl eden Kaufmann, her koulda ve her felaket ve talihsizlik
karsnda bir "halk" oluturmaya devam ettiine inand bu "tu
haf, dank ve yabanc" toplamann yaratlnn kkenindeki
tarihsel koullara temastan kesinlikle kanr. Kaufmann, zaman
3 1 . Yossef Klauzner, kinci Tapnak Tarihi (branice),V, Kuds,Aiassaf, 1 952, s. 290.
32. Yossef Klauzner, kinci Tapnak Dneminde (branice), Kuds, Mada, 1 954, s. 80.

1 80

zaman, "lkesinden srlm ve dalm "srailoullar"na3 3 gn

dermede bulunsa da, onun metnini okuyarak ne zaman, nasl ve
niin srldn tahmin etmek ok gtr. Kitabn umut veren
altbalna ramen -Antika'dan Gnmze Yahudi Halknn
Kaderi Sorununa Dair Tarihsel-Sosyolojik Aratrmar- Sr
gn'n kkeni bir gereklik olarak, aydnlatlmas gerekmeyen
doal bir olgu olarak kabul edilmitir. "Yahudi halknn tarihi"nin
kurucu ve merkezi olay olan, ok sayda aratrmann konusu
olmas gereken "srgn" sreci, ok artc bir ekilde, asla ele
alnmam ve hibir derinlemesine aratrmann rn olmamtr.
Doal bir gerek olan ve herkes tarafndan bilinen ey, kimse
nin tartma konusu etmeye ya da tartmaya cesaret edemedii
bir oybirliiyle karlayordu. Dini gelenekte yeermi ve pop
ler laikliin iine yerleerek sk skya kk salm olan, "ykm"
ile "srgn" birletiren bu mitin yaayan bir gereklik olarak
kamuoyunca alglandn her tarihi gayet iyi biliyordu. Popler
sylemlerde de politik bildirge ya da milli eitim ders kitaplarn
da da Tapnak'n yklmasndan sonra srail halknn kkszle
mesi, kaya gibi salam, vazgeilmez bir hakikat olarak kabul
edilmiti. Akl banda aratrmaclarn ounluu mesleki bir
zarafetle bu "hakikat"in etrafndan dolamakta ok baarlydlar.
ou zaman -istemeden de olsa- denemelerine "Srgn"n olu
umuna ve devamna dair baka aklamalar ekliyorlard.

Farknda olmadan g etmi "halk"

"Ykm-srgn" mitine elik eden ve kesinlik tutkunlarnn
kafasn kartran bir baka ana soru, Yahudiye lkesinin dnda
MS 70 ylndan ok nceleri ok sayda kalabalk Yahudi toplulu
unun iyi bilinen varlyla ilgiliydi.
Kiros'un bildirgesinin ardndan, nl Babil srgn srgnleri
nin ve onlarn soylarndan gelenlerin yalnzca bir blmnn
Kuds'e geri dndkleri de kamuoyu tarafndan iyi bilinmektedir.
Gerisi, yani ounluk, entelektel sekinlerin btn Antik dnyaya
yaylm zengin dini gelenekler gelitirdikleri Dou'da glenen son
derece hareketli Yahudi kltr merkezlerinde yerleip yaamay
seti. lk tektanncln bir lde bu Yahudilik kurucularnn daimi
ikametgah olmu Srgn yerlerinde olutuunu ileri srmek abart
olmaz. Kuds'n kutsal merkez statsn korumu olmas bu kuru
cularn gznde onlarn ibadet tarzyla elimiyordu. Tektanncl:n. Yehezkel Kaufmann, Srgn

ve

Yabanc Toprak (branice), 1, Tel-Aviv, Dvir, 1 929, s. 1 76.

1 81
n daha ge ifadeleri olan Hristiyanlk ve Mslmanlk da baz
yerleimleri kutsal merkez haline getirdi; ama buralar asla srgne
esin konusu olmad, yalnzca mminlerin ibaretlerini ynelttikleri
ve hac iin gittikleri yerler olarak kald (hatta uzun vadede mmin
lerin inanlarna gre kutsal saylan yerlerde kalc ikametinin bu
yerin etrafndaki kutsallk halesini kemirmesi de mmkndr). Bir
sre sonra Sura, Nehardea ve Pumbedita ehirleri byk haham
okullarn barndrr hale geldiler ve buralar Yahudi dininin ilke ve
ibadetlerinin damtld laboratuvarlar oldu. Sinagog kurumu da
kukusuz burada geliti. Kkeni buras olan Babil Talmudu Kuds
Talmudu'ndan bile daha deerli grld; nk zellikle o dnemin
ok yksek bir kltr alanndan kaynaklanyordu.
Yosefus, Partlann lkesindeki Yahudilerin "saptanamayacak
kadar ok sayda olduunu" 3 4 aktarr. Ayrca Anilaios ile Asina
ios'un hikayesini de anlatr. Macerac bu iki karde MS

I. yzylda

Nehardea yaknlarnda bir Yahudi korsan prenslii kurmulard.

yle kstahtlar ki, komularnn topraklarn hi utanmadan
sahipleniyorlard. Yaklak on be yl boyuna birlikte ynetip
sonunda birbirlerine dtler. Nasl dmesinler ki? Anilaios
Yahudi olmayan bir gzelle evlenmiti.
Babil Yahudi merkezi, en azndan balangta, Yahudiye se
kinlerinin srlmesinden daha eski bir olayn ardndan kurulmu
olsa da, Tapmal<'n yklmasndan ok nce Kk Asya ve Kuzey
Afrika topraklarnda, ardndan da btn Akdeniz'in etrafnda
ortaya km ve glenmi dier Yahudi cemaatlerinin kkeni
neydi? Bunlar da m zorunlu bir gn sonucuydu?
ncelikle, Yahudi merkezleri komu Msr'da zaten mevcuttu.
Yeremya Kitab'nm yazarna gre Yahudiyeliler oraya Birinci
Tapmak'm ykm dneminde g etmiler, ancak ksa srede
Tanr'mn cezalandrmasyla paganlara katlmlaFd (Yeremya,

44). Msr'da kurulan ilk Yahudi topluluu, arkeolojinin ortaya

kard bulgulara gre, bugnk Assuan Baraj'na yakn bir ada
olan Elefantin'de bulunmaktadr. Yahudi Pers askerlerinden olu
an bir garnizondu bu ve M VI. yzylda Yahve'ye (ama kesinlik
le tek tanr deildi) tapnmak i in burada bir tapmak dikmilerdi.
Ayrca V. yzyl tarihli Aranice bir yazma da bulunmutur.
Kuds' de kapsayan Pers vilayeti Yehud ile daha kuzeydeki
Samiriye vilayeti arasndaki bir yazmadr bu.
Msr'daki Yahudi topluluklarnn geliimindeki nemli dne
me, tpk Dou Akdeniz havzas etrafndaki geliim gibi, Byk

34. Flavius Yosefus, Antika'da Yahudiler, !(itap XI, 1 33 .

1 82

skender tarafndan Pers Krall'nn yklmasyla ve geni Hele

nistik alann ortaya kmasyla balad. Perslerin gcnn ifadesi
olan gayet tanml erevelerin paralanmas geni bir mal ve fikir
alverii hareketine yol at; ak ve global bir kltrn geliimi
ne uygun yeni koullar yaratt. Genilemekte olan Helenizm her
yere nfuz etti, yeni trde tinsel ve dini yaknlklarn domasna
ve yaratlmasna imkan salad, daha emin ulam yollar at.
Yosefus'tan rendiimize gre, Yahudiye ile Samiriye'nin
skender'in solundan gelen I. Ptolemaios tarafndan fethiyle bir
likte ok sayda sava esiri Msr'a nakledildi ve orada bakalary
la ayn haklardan yararlanan saygn bir tebaa oldular. Yosefus
hemen ardndan da u saptamada bulunur: "Birok baka Yahudi
de Msr'a gelip yerleti, bunlar hem lkenin sunduu avantajlarn
cazibesine kaplmlard hem de Ptolemaios'un iyi niyetinden
etkilenmilerdi. " 3 5 ki din arasndaki balar sklat; Yahudi tacir,
paral asker ve entelekteller zellikle yeni metropol olan sken
deriye'ye g ettiler. Sonraki iki yzyl boyunca Msr'daki Yahudi
says giderek artt. Yahudi filozof skenderiyeli Filo Antika
insanlarnn tipik abartclyla, MS I. yzyln banda, saylarnn
bir milyona ulatn sylemiti. 3 6 Filo elbette ok yksek bir
tahminde bulunuyordu, fakat onun dneminde Nil lkesinde
yaayan Yahudi dini yandalarnn says elbette ki Yahudiye Kral
l'nda yaayan Yahudiyelilerin saysna yaklayordu.
Yine Ptolemaios'un denetimi altndaki bir blge olan Msr'n
batsndaki Sirenayka'da, keza Selevkoslarn egemenlii altnda
ki Kk Asya' da Musa dininin ok sayda yanda bulunuyordu.
Yosefus Antika 'da Yahudiler' de bize III. Antiohos'un (Megas)
Babil kkenli Yahudi paral askerlerden oluan iki bin aileyi
Kk Asya' daki Lidya ve Frigya blgelerine yerletirdiini anla
tr. Dier yandan, Antakya, am ve daha sonra da Efes, Sala
mis'te, Avrupa'da ise Atina, Selanik ve Korint'te ok sayda
nemli Yahudi cemaatin nasl ortaya ktn da dnebiliriz.
Yeniden tam bir cehaletle kar karyayz; kaynaklar bu konuda
suskundur.
Yaztlardaki belgeler de Roma mparatorluu'nun genileme
dneminde Roma' da ok sayda Yahudi'nin varln belirtmekte
dir. M 59 ylnda Romal nl hatip Cicero Yahudilerin saysn
dan ikayet ediyordu: " [ . . . ] ne kalabalk insanlar bunlar; nasl bir
g temsil ettiklerini, ne kadar birlik olduklarn ve bizim meclis3 5 . a.g.e., Kitap Xll, 1 .
36. skenderiyeli Filo, F/accus Hakknda, 43, s. 75.

1 83

lerimizde oynadklar rol biliyorsun."3 7 Yer alt mezarlarnda

bulunan yaztlar bu Yahudilerin dini yaamnn younluu ve eko
nomik baarlar konusunda bizi bilgilendirmektedir. Roma top
luluu olduka nemliydi fakat talya'nn baka ehirlerinde de
benzerlerine rastlanyordu. Ksacas, kinci Tapnak'n ykmnn
arifesinde, Yahudilik yandalar btn Roma mparatorluu'na ve
doudaki Part lkesine yaylmt. Buradaki saylar Yahudiye
Krall'ndakinden daha yksekti. Kuzey Afrika' dan Ermenis
tan'a, Pers'ten Roma'ya dek Yahudi cemaatleri yaylp gelitiler,
zellikle de nfus younluu yksek olan ehirlerde, fakat ayn
zamanda daha kk ehirlerde, hatta kylerde bile grldler.
Yunan tarihi ve corafyac Strabon'a dayanan Yosefus, "yery
znde bu halkn [filon] kabul edilmedii ve efendi olmad bir
yer glkle bulunur"3 8 diye yazmaktadr.
Hristiyanln I. yzylnda yaam Yahudiler hakknda en yk
sek sayy nermi olan Salo Baron'a gre, sekiz milyona yakla
yorlard -abartl ve kabul edilmesi g rakam. 3 9 Amerikal Yahudi
tarihi Antika tarihilerinin daha yksek verilerinden ikna olmu
gibi gzkmektedir. Yine de, Arthur Ruppin ile Adolf Harnack'n
ileri srd gibi,40 bu tahminin yars, yani aa yukar drt mil
yon, btn Antik dnyada Yahudi dini yandalarnn varlna dair
tanklklarn byk eitlilii nda daha gereki gelmektedir.
Heinrich Graetz'den gnmz srail tarihilerine dek -tatmin
edicilikten fazlasyla uzak- "srlme" teorisi iin ok sayda ver
siyon nerilmitir (kronolojik adan da sorunlu teori): Hristi
yanlk andan nceki yz elli yl ile MS ilk 70 yl boyunca Yahu
diliin olaanst yaygnlamas, Yahudiyelilerin dnyann en
cra kelerine kadar yayld ktlesel gn ardndan atlm
gstermiti. Bunun anlam, Byk skender savalarnn yol at
ciddi sarsntlarla birlikte, kayg iindeki Yahudiye sakinlerinin
37. Cicero, "Flaccus Savunmas", XXXVl ll, 66, in Sylevler, c. Xll.
38. Flavius Yosefus, Kitap XlV, ?.Yunancada filon kavram modern anlamda "halk"demek
deildir. Neredeyse her zaman bir ibadet topluluuna denk den kk halk ya da
kabile anlamna yakndr. Yosefus'un (ya da bu cmleyi metne katann) gznde Hristi
yanlar da bir filon'du: a.g.e., Kitap XVlll, 64. Kitabn yazld dnemde kavram geliim
halinde olup, anlam deitirmeye balamtr. lgin olan udur ki, Latince "kabile" kavra
m balangta kkensel bir toplulua gnderme yapmaktayd ve daha ilerde, aralarnda
hibir genetik soy ilikisi olmadan belirli topraklar zerinde yaayan bir grubu belirte
cek ekilde evrim geirmitir.
39. Baron, History ofThe jews, a.g.e., 1,

s.

23 1 .

40. Bkz. Ruppin, Yahudilerin Erzak Sava, a.g.e. ve Adolf Harnack, Die Mission und Ausbre
itung des Christentums in den ersten drei jahrhunderten, Leipzig, 1 902, s. 8.

1 84
kendi topraklarndan byk dalgalar halinde g ettikleri, lke
lke dolatklar ve arkalarnda tez reyen oluk ocuk braktk
lardr. Dahas, bu gn genellikle kastl bir niyetin rn olma
dn, dnemin bahtszlklarnn basks altnda cereyan ettiini
de belirtmek gerekir; esir olarak getirilen sava tutsaklar kitle
sinden baka, ok sayda ehir sakini de Yahudiye'yi terk etmi
ve ok sevdikleri vatanlarn istemeye istemeye brakmlard. Bu
hipotez mantkl grnmektedir, nk "normal" insanlar genel
likle yaadklar yeri isteyerek terk etmezler.. Bu dinamik sre,
acl olsa da, "srailoullarnn dalmalar"nn atlm yapmasna
katkda bulunmutur.
G ve dalma modeli dorudan doruya Fenikelilerin ve
Yunanlarn tarihinden esinlenmiti. Bu kltrel ve dilsel birimler
de, tpk daha nce baka halklar ve kabileler arasnda olduu
gibi, tarihlerinin belli bir evresinde yerlerinden kmldamaya ve
yaylmaya baladlar. M 70 ylnda ykm ile srlme arasnda
herhangi bir ba ileri srmeden nce Graetz, rnein, kitabnda
unlar yazyordu: "Amansz bir yazgnn atlmyla srklenir gibi,

srail'in evlatlar kendi doal merkezlerinden giderek daha fazla

uzaklayorlard. Bununla birlikte, bu dalma bile bir iyilik, Tan
r'nm bir ltfuydu, nk Yahudi ailesinin varlm gvence altna
alan ve onu lmsz klan bu oldu. [ . . . ] Yunan kolonizasyonu ulus
lar arasnda sanatn ve bilimin tadnn yaylmasna katkda bulun
muken, Romallarn kolonizasyonu yasann disiplini altndaki
devlet kavramn gelitirmiken, uygar halklarn en eskilerinden
olan Yahudi halknn bambaka nemdeki dalmas, gz ard edi
lemeyecei gibi, paganln kaba saba lgnlklarna ve erdemsiz
liklerine fren olmaya katkda bulundu. Bununla birlikte, bu aile ne
kadar dalm olsa da asla birbirlerinden kopmamtr."41
Semyon Dubnov' da harekete geirici gdml belagat yok olup
yerini, daha.genel olarak, ulusal gurura ve "etnik" srekliliin ona
yna brakr. Yahudiyeliler sava esiri olarak kendi lkelerinden
sklp atlmlar ya da gmen olarak kamaya zorlanmlar

dr. 4 2 Rus Yahudisi yazar, Yahudi yerleimlerinin Yahudiye'den

yola ktklarm denemelerinden birinde belirten skenderiyeli

Filo'ya sadk kalr43 ve okurlarna, daima ge ve gezginlie mah

kfun edilmi bir halkn dramatik destann ana hatlaryla aktarr.

Baron, History of The Jews adl geni eserinde "dalma"y
4 1 . G raetz, Geschichte der juden, a.g.e., il, s. 305-306.
42. Dubnov, Dnya Halknn Tarihi, a.g.e., il.
43. a.g.e.

1 85

biraz farkl biimde sunarken, onda g Srgn'n oluumunda

ncelikli bir yer tutar: "Btn Dou Akdeniz Havzas boyunca
Yahudilerin kesintisiz yaylmas Yahudi halknn dirimsel enerjile
rini ortaya sermitir"; "Baka Yahudiler de douda Pers'e, gneyde
Arabistan ve Habeistan'a, batda Fas Moritanyas'na, spanya'ya
ve belki de Fransa'ya girmeye devam ettiler"; "eitli diaspora
lkeleri arasndaki g hareketleri giderek daha nemli boyutlar
kazanyordu. "44 Yazar -kltrel olduu iddiasndaki kendi yakla
m nedeniyle- bu tasvirin yanl ve yetersiz olduunun gayet far
knda olsa da, bu ve dier cmleler, Yahudilerin y,aylmasyla ilgili
uzun ve karmak tarihsel sylemin arasna karrlar.
Yitzhak Baer'den Ben-Zion Dinur'a ve dierlerine dek Siyonist
tarihilere gelince, onlar g zerine dank gelenei retmeye
devam ettiler ve bu gelenek, kimi zaman pek gven vermese de,
sorunlu srlme teorisini tamamlad. Gerekten de, Yahudiyeli
ler kinci Tapnak'n ykmndan ok nceden beri "vatan"larnm
dnda yayorlard, fakat buna mecbur edilmilerdi ve gmen
statsndeydiler. srail' de kinci Tapmak dnemi zerine aratr
maclar kuana mensup ok saygn bir tarihi olan Menahem
Stem bu uzun tarihyazm geleneini yle zetliyordu: "Corafi
adan Yahudi diasporasmn yaylmasna ve saysal adan da
oalmasna birok faktr katkda bulundu: lkeden srlmeler,
Yahudiye' deki politik ve dini basklar, MS. III. yzylda Msr'da
olduu gibi refahn hkm srd lkelerin ekonomik imkanla
r ve kkleri kinci Tapmak dneminin banda ortaya kan ve
MS I. yzylda dorua erien inan yayma abas."45
Faktrlerin azalan etkilerine gre sralanmasna dikkat etmek
gerekir: Srlme elbette en bata gelmektedir. Ardndan Stem
gmenlik halini dnemin durgunluuyla zikretmekte, sonra
gnll g gelmekte ve son olarak da din deitirme ortaya k
maktadr, ancak bu sylemin sonuna braklmtr. Ulusal tarih
retisinde bilgi yayma teknii en keskin ifadelerinden birini
burada bulmaktadr. Keza, srailli baka tarihilerin anlatlarnda
ve srail' deki eitim sisteminde datlan btn tarih kitaplarn
daki anlatlarda buna yenilenmi haliyle rastlanmaktadr.
Fakat, ayn zamanda, btn bu diaspora hikayelerinin kalbinde
utanga bir ekilde zmsz kalan bir muamma gizlidir: Esasen
kyl olan, denize srtn evirmi, geni bir imparatorluk kurama44. Baron, History ofThe jews, age., I, s. 226, 230, 234.
45. Menahem Stern, "kinci Tapnak Dnemi", Haim Ben Sasson (edit.), srail Halknn
Tarihi (branice), Tel-Aviv, Dvir, 1 969.

186

m bir halk nasl olmu da bunca gmen verebilmitir? Bilindii

gibi, Yunanllar ve Fenikeliler denizci halklard ve byk ounlu
u da tacirdi; onlarn yaylmas meguliyetlerinin ve yaam tarzla
rnn mantksal sonucuydu. G ettiler ve Akdeniz sahilleri
boyunca koloniler ve ehirler kurdular. Yayldklar evrede bir
araya geldiler. Filozof Platon, "Bir su birikintisinin etrafndaki
kurbaalar gibi" diyerek bu durumun renkli bir tasvirini sunar.
Ticaret yollan zerindeki mevcut yerleimlere yerletiler ve bura
larn kltrn nemli lde deitirdiler. Romallar da daha
sonra aynsn yapt. ki unsuru dikkate almak gerekir: 1) Yaylma
larna ramen, anavatanlar aniden boalmad ve terk edilmi bir
halde kalmad; 2) Yunanllar, Fenikeliler ve Romallar, dalmala
rna ramen genel olarak kendi dillerini konumaya devam ettiler.
Yahudiyeli Yahudiyeliler ise, Yosefus'un srekli tekrarlad
gibi, ounluk itibariyle tacir deillerdi, tarlalarnda ekip bimeye
ve kendi kutsal topraklarna balydlar: "Dolaysyla biz denizci
bir lkede yaamyoruz, ticaretten holanmyoruz, ticaretin gerek
tirdii gibi yabanclarn gidip gelmesinden de holanmyoruz.
Bizim ehirlerimiz denizden uzakta ina edildi [ . . . ] ."4 6 Yahudiye
toplumunda elbette tacirler, paral askerler ve politik sekinler
bulunuyordu, fakat saylan snrlyd; toplam nfusun onda birin
den fazla deildi. kinci Tapnak dneminin doruunda, byk
Yahudiye'de yaayanlarn says sekiz yz bin kiiye erimise
eer, o halde gmen says ka olmaldr? En iyi durumda birka
bin! Peki neden Yahudiyeli topluluklar g ettikleri yerde kendi
dillerini, branice ya da Aramiceyi konumuyorlard? Gmenler
hangi nedenlerle genellikle branice olmayan isimleri hem de
daha ilk kuakta aldlar? Ve eer iftiyseler, nasl oluyor da bir
tane bile Yahudiye-brani kolonisi kurmamlard?
Birka bn, hatta on binlerce Yahudiyeli gmen, takip eden iki
yzyl boyunca, Akdeniz kysnn kltrel evrenine yaylm, yak
lak birka milyon Yahudi'den oluan bir nfus douramazd. O
dnemde, daha nceden de belirttiimiz gibi, demografik byme
sabit kalyordu ve ehirlerde ya da kylerde topran rnleriyle
geinebilenlerin says tarmsal retimin snrl kapasitesine gre
belirleniyordu. Bu nedenle, Helenistik ve Romal toplumlarda asla
hzl demografik atlmlar grlmedi (onlarn bymeleri zellikle
bakir topraklarn kolonizasyonundan ve buralarn slahndan kay
naklanyordu) ve uzun sre boyunca, kimi zaman yukarya doru
biraz sapma grlse de, istikrarl bir dzeyi korudular. Baron'un,
46. Flavius Yosefus, Apion'a Kar, Kitap 1, 1 2.

1 87

Yahudi-kart tarihi Tacitus'un gzlemlerini tekrarlayarak ileri

srd gibi, Yahudiyeli gmenler bakalarndan daha byk
"dirimsel enerji"yle donanm "verimli bir rk" deildi. Herhangi
bir yeni topra fethedip onu verimli klm deillerdir. srailli bir
aratrmacnn ileri srd gibi, kendi evlatlarn ldrmeyenle
rin yalnzca onlar olmadklar da varsaylabilir.4 7
Kle olarak satlan sava esirleri kukusuz ki vatanlarndan
koparlmtr, fakat kleletirilmi Yahudiyelilerin zellikle
dourgan bir genetik miraslar olduu ya da efendileri olan zen
gin paganlardan daha cmert bir ekilde ocuklarn besleyen
ana babalar olduklar tartmaldr. Yahudiyeli tacir, paral asker
ve edebiyatlarn Yahudiye topraklarnn dna g bilinen bir
tarihsel olgudur. Bununla birlikte, bu yava g akm, gmenle
rin "dirimsel enerjisi"ne ve "eril g"lerine ramen, yz binlerin,
hatta milyonlarn doumuna yol aamazd.
Ne yazk ki, tektanrclk ne biyolojik retkenliin artmasna
katkda bulunmutur ne de soyun daha ok sayda remesine;
mminlerine salad manevi destek de a evlatlarn kamn
doyuramazd. Buna karlk, farkl trde "torunlar" yaratarak
oaldndan kuku duyulamaz.

"lkede yaayan halklardan ok kii Yahudi oldu"

kinci Tapnak'n ykmndan nceki Antik dnyada Yahudili
in yandalarnn saysal artnn nemli nedenlerinden biri olan
din deitirme, Siyonizm-ncesi ve hatta Siyonist tarihilerin ese
ri olan btn anlatlarda aa yukar kendini gsterir.48 Fakat
47. Baron, History ofthe jews, a.g.e., 1, s. 226-234. Baron unu da yazar:"Filistin'den akn
akn gelenler, eski Yahudi sakinlerin olaanst reme zelliiyle birleince, btn rksal
karmlar amay ve belli bir etnik birlik derecesini korumay salad." a.g.e., s. 248. Tel
Aviv niversitesi'nde tarihi ve slam lkelerinde Yahudi tarihi uzman olan Moe Gil'le
Zmanim'de (95, 2006, s. 97) yaymlanan branice bir syleide u cmleler okunabilir:
"Yahudilerin doum oran genellikle ok yksekti. Belki de daha nemlisi, baka halklar
da yaygn olan ocuklarnn bir blmn terk etme ya da ldrme gelenei Yahudiler
de yoktu. [ .. ] Yahudilerde bir ocuun terk edilmesi ya da ldrlmesi herhangi bir
cinayet kadar ciddi bir gnah kabul ediliyordu. Bu nedenle, tarihsel kaynaklarn tanklk
ettii gibi nfus olaanst artt." Sz konusu kaynaklar Tacitus'un saptamasd-. Yahudi
lerin yaylmasndan rken Tacitus, Szde-Hecataeus'un izinden giderek unlar yazd:
"Gerekten de fazla gelen her ocuu ldrmek dine hakarettir. [.. .]" Tacitus, Historiae,
v. 5, c. il, s. 296.
.

48. Graetz zellikle bu sorunu aydnlatmaya ynelik bir deneme yazd. Burada Yahudi
lerin din deitirtmek iin propaganda yaptklar ihtimalini ortaya koyar. Bkz. "Die jdisc
hen Proselyten im Rmerreiche unter den Kaisern Domitian, Nerva, Trajan ud Had
rian", jahres-bericht des jdisch-theo/ogischen seminars Fraenkel'scher Stiftung, Breslau,
1 884.

1 88

Yahudiliin yaylmasnn bu belirleyici faktr bir kenara itilmi

ve yeri doldurulabilir grlmken, srlme, ka, g ve doal
art gibi daha yce "starlar" Yahudilerin tarihinin kavranmasn
kendi klaryla "aydnlk" tutmulardr. Bu faktrler "Yahudi
halknn dalmas" sorununun daha iyi bir "etnik" k altnda
grlmesini salyorlard. rnein Dubnov ve Baron din deitir
meye biraz daha merkezi bir nem atfederlerken, daha Siyonist
nitelikte denemelere yaklaldka bu yan askya alnr, hele ki
popler tarih kitaplarna, zellikle -ounluun ulusal bilincini
ekillendiren- okul kitaplarna bakldnda din deitirmenin
tamamen ortadan kalkt grlr.
Yahudi dininin yaylmaya asla bel b alamad fikri genel
kamuoyunda derinden kk salmtr; zaman zaman Yahudi
olmayanlar "Yahudi halk"nn saflarna katldnda, istenme
dikleri onlara aka belirtiliyordu. 49 Talmud'un nl cmlesi
-"srail'de dnmeler derideki sedef hastal gibidir"- sorunun
tartlmas ve derinletirilmesi ynndeki her teebbsn
banda zikredilir. Bu cmle ne zaman sylenmitir? M II. yz
yldaki Makabelerin isyanndan MS II. yzyldaki Bar Kohba
syan'na giden uzun dnem boyunca dini kurallar ve Yahudi
ibadetinin ekilleniinin ifadesi midir? Bu tarihsel dnem Akde
niz etrafna yerlemi kltrlerdeki Yahudilik yandalarnn
saysnn, ancak modern dnemin balangcnda tekrar grle
cek dorua ulat dnemdi.
M V. yzylda Ezra'nn dnemi ile M II. yzyldaki Makabe
lerin isyan arasnda Yahudiyelilerin tarihi bir tr karanlk Orta
a gibi geer. nceki dnem iin Siyonist tarihiler Kitab
Mukaddes anlatlarna dayanrlarken, sonraki dnem iin Maka
belerin kitaplarna ve Yosefus'un Antika'da Yahudiler kitab
nn son blmnde brakt ayrntl raporlara dayanrlar. Bu
"Ortaa" dnemine dair bilgilerimiz zellikle snrldr; birka
istisnai arkeolojik keif, yazldklar dnem hakknda belli bir
dzeyde belki bilgi veren Kitab Mukaddes'in soyut kitaplar ve
Yosefus'un dneme dair blk prk anlats hari neredeyse
49. XX. yzyln sonunda Bat dnyasnda "etnik" Yahudi kimliinin salamlamasyla
birlikte, baz tarihiler Yahudilie gei olgularn mmkn olduunca nemsizletirmek
istediler ve Yahudiliin misyoner karakterini tm gleriyle inkar ettiler. rnein bkz.
Martin Goodman, M ission ond Conversion. Prose/ytizing in the Religious history of the Roman
Empire, Oxford, Clarendon Press, 1 994. Son hali "birleik" Kuds ehrinde yazlm olan
bu kitaba zellikle srail'deki aratrmaclar topluluu tarafndan ok deer verilmesi de
artc deildir.Ayn anlay iinde iki Fransz yazar bir baka eser kaleme aldlar: Edo
uard Will ve Claude Orrieux, "Prose/ytisme juif?" Histoire d'une erreur, Paris, Les Belles
Lettres, 1 992.

1 89

hi kaynak yoktur. Bu birka yzyl boyunca Yahudiye topluluu

anlald kadaryla en kk topluluklardan biridir; yle ki
"merakl" Herodotos M V. yzyln 40'l yllarnda blgeyi ziyaret
ederken oraya uramaz bile.
Pers dnemi boyunca kabileye zg ve tekelci "kutsal tohum"
ilkesini ba tac etmi olan Kitab Mukaddes yazlarnn okluu
karsnda, egemen syleme kart ve bozguncu baka yazarlarn
da bulunduunu, bunlarn denemelerinin bir ksmnn dini litera
tre szmay baardn biliyoruz. Yeaya 2'deki yazlarda, Rut'un
Kitab'nda, Yunus'un Kitab'nda ya da Yudit'in Kitab'nda yaban
clarn Yahudilie yaknlk duymasn tevik edici, hatta btn
dnyay "Musa dinini" kabule ikna etme ynnde dolayl ya da
dolaysz tekrarlanan arlarla karlarz. Yeaya'nn Kitab'nn
yazarlar Yahudi tektanrclna evrensel bir telos [ama, hedef,
son] bile atfetmilerdir: "Ve son gnlerde vaki olacak ki, dalarn
banda Rab evinin da pekitirilecek, ve tepelerden yukar yk
selecek; ve btn milletler ona akacaklar. Ve ok kavmlar gide
cekler, ve diyecekler: Gelin, ve Rabbin dana, Yakubun Allahnn
evine kalm; ve kendi yollarn bize retecek, ve onun yollarn
da yryeceiz." (Yeaya, 2, 2-3).
Bir Moav olan ve Kral Davud'un byk bykannesi olan Rut,
Boaz'la birleir ve hi sorunsuz evlenir. s o Yudit'in Kitab'ndaki
Ammonlu Akior'un durumu da ayndr. O da kahraman kadnn
etkisi altnda Yahudi olur. s Bu iki kiinin de evlenilmesi yasak
halklara mensup olduunu hatrlamalyz. Tesniye'de ak seik
buyrulmutur: "Bir Ammoni yahut bir Moab1 Allahn cemaatine
girmeyecektir; onlardan hibiri, hatta onuncu nesle kadar, Rab
bin cemaatine asla girmiyecektir" (Tesniye, 23, 3). Yine de, Yahu
dileen bu edebi kiileri tahayyl edenler, onlar dolamyla, Pers
Krall'nn "onayl" failleri olan din adam Ezra ve Nehemya'nn
tekelci ve kmseyici yaklamna kar bir protesto ykseltme
frsat yakalyorlard.
Btn tektanrclklar misyoner ruhlu ikin bir potansiyeli
ilerinde tarlar. Hogr, baka tanrlarla birlikte yaamay
SO. "Ve Boaz Rutu ald, ve onun kars oldu; ve onun yanna girdi, ve Rab ona gebelik
verdi, ve bir oul dourdu [... ]! ve [komular] onun adn Obed koydular. Bu Davudun
babas olan Yessenin babasdr." Rut 4, 1 3 ve 1 7.
S 1 . Bkz. Daniel Dore (edit.), Le Livre de judith, Paris, Cerf, 2005. Yeu'nun Kitab'nn
yazarlarnn bile Kenanl fahie Rahab'a, cmert hizmetlerinden dolay, lkeyi gle fet
hetmi olan seilmi halkn arasnda yaama hakk tandklarn saptamak da ilgintir:
"Fakat Yeu fahie Rahab, ve babasnn ev halkn, ve kendisine ait olanlarn hepsini sa
brakt; ve kadn bugne kadar srail in ortasnda oturdu." Yeu 6, 25.

1 90

kabul eden oktanrcln zelliiyken, tek bir Tanr'ya inan

maun bile mantksal sonucu oulculuun inkardr ve yanda
larn kendi zellikleri olan tektanrcl yaymaya tevik eder.
Tek Tanr'nn kabul ve bakalarnn saygs, onun kudretinin
kantn ve dnya zerindeki gcnn sonsuzluunu kantlar.
Yahudi dini -Ezra ile Nehemya'nn etkisiyle oluan, ardndan
da muzaffer Hristiyanln dayatt ciddi kstlamalarla g
lenmi karakter olan sekter ve kendi iine kapal zne ra
men- dini tektanrcln vaaz bakmndan kimilerinin sand
kadar istisnai deildi. Kitab Mukaddes'in satrlarnda, yabanc
larn Yahve'yi tanmasna ynelik arlar gnderen heterodoks
sesler ular okurlara; bunlara Yeaya'nn Kitab'ndan baka,
Yeremya, Hezekiel, Tsefanya, Zekarya kitaplarnda ve Mezmur
lar' da rastlanr.
Yeremya B abil'in srgnlerine hitap ettiinde, onlara Aramice
tler verir: "Onlara yle diyeceksiniz: Gkleri ve yeri yarat
myan ilahlar, yerden ve gklerin altndan onlar yok olacaklar. "
(Yeremya 10, 1 1). Muhtemeldir ki "onlar" "yabanc halklar"a,
mesajn kendi dillerinde hitap ettii kiilere gnderme yapmak
tadr. Tanr Peygamber Hezekiel'e seslenir: "Ve kendimi byk
edeceim, ve kendimi takdis edeceim, ve ok milletlerin gzn
de kendimi tantacam, ve bilecekler ki, ben Rabb'm" (Hezeki
el 38, 23). Tsefanya'da kyamet hakknda yle denir: "nk bir
yrekle Rabbe kulluk etmek iin hepsi Rabbin ismini arsnlar
diye, kavmlara o zaman temiz dudaklar vereceim" (Tsefanya 3,
9). Zekarya Kitab da unu aktarr: "Ve Yerualimde ordular Rab
bini aramak, ve Rabbin ltfunu dilemek iin bir ok kavmlar ve
kuvvetli milletler gelecekler. Ordularn Rabbi yle diyor: O gn
lerde milletlerin her eit dillerinden on kii bir Yahudi kiinin
eteine .yapacaklar, ve: Sizinle gidelim, nk Allahm sizinle
beraber olduunu iittik, diyerek yapacaklar" (Zekarya 8,
22-23). Ve Mezmurlar'n yazar da iirsel belagatiyle coar: "Ey
btn kavmlar, el rpn; Meserret sesile Allaha nida edin. n
k Rab Ycedir, korkuntur; Btn dnya zerinde byk Kral
dr." (Mezmurlar 47, 2-3); "Ey kavmlar, Allahmz takdis edin, ve
hamdinin sesini iittirin" (a.g.e. 66, 8); "Onun izzetini milletler
arasnda, alacak ilerini btn kavmlar arasnda ilan edin"
(a.g.e. 96, 3) .
Yahudi tektanrclnn balangtaki vaiz yann ve komu
halklar arasndaki cazibesini kantlayan saysz baka alnt var
dr. Kitab Mukaddes ok sayda yazar tarafndan yazldndan

191

ve uzun bir dnemde defalarca dzeltildiinden elikilerle dolu

dur ve yabanclar karsndaki her kmseme, karalama ya da
azmsama ifadesinin iinde genellikle zmni, hatta aikar ve
dolaysz bir para vaaz da gizlidir. Sert Tesniye aka buyurur:
"ve onlarla hsmlk etmiyeceksin; kzn onun oluna vermiye
ceksin, ve onun kzn oluna almyacaksn. [ . . . ] nk sen Alla
hn Rabbe mukaddes bir kavmsn" (Tesniye 7, 3 ve 6). Fakat
Kitab Mukaddes mitolojisinin kahramanlarnn Tanrsal yasakla
ra "aldrmadklarn" unutmamak gerekir. brahim, shak, Yusuf,
Musa, Davud ve Sleyman Yahudi olmayan sevgililerin byk
tutkunlar olarak ve onlar asla din deitirtmeden e edinmi
olarak tasvir edilmitir. brahim Hacer'le gayet uyumlu yaar, ta
ki Sara'nn kkrtmasyla Hacer'in srlmesine kadar; Yusuf
Msrl Asena'y e olarak alr; Musa Midyanili Safura'yla evlenir,
Davud Kral Geur'un kzyla evlenir ve Sleyman, bu tutkulu
byk 8,k, ister Edomlu, ister Sidonlu, Arnmonlu, Moav ya da
baka bir yerden olsun, kadndan yana asla yoksun kalmamtr.
Bu hikayelerin yazld dnemlerde, Pers ya da Helenistik
dnemde, yeni domu bir bebein dini ve topluluk kimlii, bilin
dii gibi, henz annesi tarafndan belirlenmiyordu ve muhtemel
dir ki mehul yazarlar zel olarak bununla uramamlardr.
Yahudi dinini ya da bu dinin elerinden birini benimseme
srecine tanklk eden, Kitab Mukaddes'le ilgili olmayan en eski
kant, Nippur ehrinde bulunan Pers dnemine tarihlenmi bel
gelerdir. Bu arivlerde, anne baba ad tipik olarak Babilliyken
ocuklarn bir blmnn adnn aka brani olduu ok say
da rnek bulunmaktadr. ok sayda Yahudi'nin yabanc adlar
tad doru olsa da -en bilinenlerini sayarsak, Salahiel'in olu
Zorobabel ya da Mordekay-, din deitirenlerin ikinci kuan
dan gelenlere brani ad verme eilimi yalnzca geici bir moda
olmakla kalmaz, ayn zamanda nceki dnemde balam din
deitirme srecine dair aydnlatc bir iarettir de. Elefantin
Adas'ndaki Aramice papirslerde de benzer bir olgu grlr.
Burada da anne baba isimleri Msr dilindedir, oysaki ocuk adla
r ounlukla branicedir. Bu rneklerde, din deitirme hipotezi
daha salam temellere dayanyor gzkmektedir, nk Yahudi
yeli gmenlerin adlar Msr dilinde deildi. Bu belgeler yetikin
kiilerin adlarnn braniletirildiini ve Yahudi olmayanlarla evli
likler yaparak Yahudi topluluklarnn genilediini gstermekte
dir. Ayrca Elefantin Adas sakinlerinin dininin henz saf bir tek
tanrclk olmadn ve ilk be kitab bilmediklerini unutmamak

1 92

gerekir. 52 Kuds yaknlarn da kapsayan Yehud'un Pers blge

sinde Yahudilik yandalar topluluunun, Ezra ve Nehemya'dan
miras kalan tekelci gelenein sertliine ramen, genilemekte
olduu varsaylabilir.
Kitab Mukaddes'te aktarlan Ester'in vakayinamesinin tarihi
bilinmemektedir. Kimileri bunun ilk yazlnn Pers dneminin
sonunda vuku bulduunu, nihai halini ise Helenistik dnemde ald
n dnmektedir. Byk skender'in fetihlerinden sonra bt
nyle yazlm olmas da mmkndr. Her koulda, Mordekay ile
Kralie Ester'in, uzaktaki Pers Krall'ndaki Amale Kral Agag'n
soyundan gelen Haman zerindeki zaferini anlatan efsane nl
ayetle sona ermektedir: "Ve memleket kavmlar arasnda birokla
r Yahudi [mityadim] oldular; nk zerlerine Yahudiler korkusu
dmt" (Ester 8, 17). Kitab Mukaddes'te mityadim ("Yahudi
oldular") teriminin grld tek yer burasdr ve Yahudilie kya
met gnnde deil imdiki zamanda yaanan kitlesel katlm zeri
ne bu aklama, gen Yahudi tektanrclnn kendine gveninin
glenmesini aklamaktadr. Keza, bu dnemde dnyada Yahudi
lie inananlarn saysnda balayan olaanst artn kkenlerini
anlamay salayan ilk iaret olarak da grlebilir.
1965 ylnda Uriel Rappaport'un doktora tezi - Rappaport daha
sonra kinci Tapmak dnemi tarihisi olarak nlenmi olsa da, ne
yazk ki tezi asla yaymlanamad- yaygn tarihyazm sylemin
den uzaklat ve srail'deki bilimsel topluluk arasnda, din dei
tirmenin etkileyici atlmna dikkat ekmeye alt, ancak baa
rl olamad. Rappaport, "etnik-ulusal" tm tarihilerin tersine,
parlak tezinin sonu blmnde, "Antika dnyasnda Yahudili
in kendine salam bir yer edinmesi -yaygnl bakmndan
doal demografik bymeyle, vatanlarndan gle ya da d
kkenli katlm dikkate almayan herhangi bir baka eyle ak
lanamaz" 5 3 demekte tereddt etmemitir.
Rappaport Yahudiliin yaylmasn geni din deitirme hareke
tiyle aklar. Bu kitlesel katlm Yahudilere ilgisiz kalmamtr;
52.. , Kitab Mukaddes"in hibir kitabnn Elefantin papirslerinde bulunmam olmas
-yerleim yerinde bulunan belgelerin bir ksm MV. yzyla tarihlendiinden- nemlidir.
Bu arivde bulunan tek elyazmas Aramice-Asurca olan Ahikar'n elyazmasdr. Nippur
ve Elefantin'de Yah udilie gei konusunda bkz. Uriel Rappaport'un doktora tezi, Yahu
dilerin Dini Propagandas ve l<inci Tapna/< Dneminde Din Deitirme Harel<eti (branice),
Kuds, brani niversitesi, 1 965, s. 1 4- 1 5 ve 37-42.
5 3 . a.g.e., s. 1 5 1 . l 960'1 yllara tarihlenen ve brani niversitesi'nde sunulan bu tezin
zamannda deerlendiril i olmas bir tesadf olmasa gerek. 1 967 Sava arifesi istisnai
bir dnemdi, srail'de ve bir sre sonra Bat dnyasndaki Yahudi cemaatlerin iinde
etnik-merkezciliin glenme srecinin ncesiydi.

1 93

kastl bir din deitirme politikas erevesinde, dinamik bir dini

propagandann yardmyla bu hareketi ynetmilerdir. Bu propa
ganda, paganln genel olarak gerilemesine eklenerek, nemli
zaferler kazanmaktayd. Bu yaklam Rappaport'u en nl Antik
a aratrmaclarnda -Emest Renan'dan Julius Wellhausen'e,
Eduard Meyer'den Emil Schrer'e dek- yaygn olarak grlen
(Yahudi olmayan) bir tarihyazm geleneine yaknlatryordu.
Theodor Mommsen'in keskin ifadesini tekrarlarsak: "lk dnemle
rin Yahudilii asla tekelci deildi; tersine, misyonerlerin gayretleri
sayesinde, daha ilerde Hristiyanln ve Mslmanln yapaca
kadar yayld."54 Yahudiliin yaylmas Pers dneminin sonunda
balamsa da, bu hedef Hasmon hanedannn ykseliiyle birlikte
resmi politika mertebesine kt. Gerekten de kitlesel Yahudileri
ve nicelik olarak "halk" ilk "retenler" Hasmonlar oldu.

Hasmonlar Yahudilii komularna dayatyor

skender savalarnn neden olduu alkantlardan nce Yahu
di dinine katlm hareketine tanklk eden iaretler varsa da,
Yahudiliin yaylmasnn kkenindeki byk dnemecin Hele
nizm'le byleyici tarihsel karlamann ardndan meydana gel
dii muhtemel gzkmektedir. Tpk Yunanl olmann da o
dnemde eski polis-sitelerin snrlarna indirgenmi dar kimlik
kalntlarndan kurtulmas gibi, Ezra'nn kendi iine kapanm
dini de nceki tekelci snrlarnn zincirinden kurtulmaya balad.
Akdeniz'in btn dou havzasnda yeni bir ortak kltrel orta
mn yaratlmas ve kabile inanlarnn almas Antika'n tari
hinde gerek bir devrim oluturuyordu. Bu yeni kltrn iaret
leri krsal topluluklar gerekten etkilememi olsa da, orta boyut
taki ehirlerin ve yeni polis-sitelerin yerel aristokrasisi o zamana
dek bilinmeyen iktidar ve idare teknolojisini, iletiim ve sanat
haber veren bu esini hissetti. Yunanllk yerel duyarllklarla
zgn yaknlklar kurup kaynat. Yeni kltrel ortamn karakte
ristii olan bu kaynamann ifadeleri mimariden l gmme tarz
larna, dilsel deiimlerine varana dek kendini gsterdi. skende
riye ve Antakya gibi ehir merkezleri, etkilerini evreye saan
kaynama potalar olarak kendilerini dayattlar ve sonunda Yahu
diye civarlarna kadar vardlar.
54. Mommsen, Rmische Geschichte, a.g.e., c. 11, s. 844.Yahudilie gei olgusunun yaygn
l hakknda bkz. Louis H. Feldman, jew and Genti/e in the Ancient World, New Jersey,
Princeton University Press, 1 993, s. 288-4 1 5.

194

O dnemde yaylmakta henz tereddt geirdii ilk evrede

bulunan Yahudilik, Helen konuundan ok sayda e dn
ald. Felsefe ve retorik alanndaki fikirler dorudan Atina' dan
g etti, ama ayn zamanda Rodos'ta yaplma eitli amforalar
ile bu manevi ve maddi kltrel zenginliin eitli bileenleri de
Kuds'e yerletiler ve Kuds bir tr polis-siteye dnt. Hele
nizm Yahudiye'nin ky yerleimlerini de zellikle etkiledi. Din
adamlar aristo krasisi ve toprak sahipleri Helenizm'i benimsedi
ler ve adlarn deitirip prestijli Yunan soyadlar aldlar. Hiro
des 'in daha sonra yeniden ina ettirdii Tapnak tamamen Yunan
mimari tarznda ykseldi. Yahudilikte son derece merkezi bir yer
tutan Paskalya yemei bile bu Tapnak'n yklmasndan sonra
"Sempozyum" modeline gre, yani Yunan yemei eklinde
dzenlendi. s s
Profesyonel Siyonist tarihilerin gelenei ve dahas, popler
pedagojik tarihyazm Yunanl Yahudiliin tam bir inkan olarak
tasvir etmitir; ehirli sekinlerin Helenlemesi "Yahudi halk"nn
ulusal karakterine byk bir ihanet olarak sunulmutur. Buna
paralel olarak, kkeni itibariyle pagan olan Hanuka dini bayram
kkten bir uygulamaya tabi klnd ve kesinlikle ulusal bir bay
ram olarak yeniden canlandrld. Yunan kltrn alm din
adamlarnn Kuds'ten srlmesi ve ortadan kaldrlmalar, eski
Davud krallnn grkemini yeniden ina eden "ulusal" kralln
kurulu tarihinin sembol oldu. Yine de, daha somut tarihsel
veriler gemii ulusallatran bu temsillere kar kavgac bir ruh
la isyan ederek , tamamen farkl bir tarihsel imge yanstrlar.
Makabeler ve yandalar "iffetsiz" dini ibadetlere isyan ettiler
ve pagan geleneklere kar mcadelelerinde byk bir yrtclk
rnei sergilediler. Ayn ekilde, oullarnn adlarnn kantlaya
bilecei gibi, Mattatya'nn mensup olduu sofu din adamlar aile
sinin hala brani olduu hipotezi ihtiyatla ileri srlebilir. Fakat
dini isyann baarsnn ardndan baskn km olan Hasmon
hanedanl, ondan drt yz yl nce gelmi Yeu Krall'ndan
daha ulusal deildi. Kyllerin ehir nfusundan farkl bir dil
konutuu ve bu iki gruptan kiilerin de kraliyet aygtnn temsil
cileriyle ortak bir dil araclyla konuuyor olmad politik bir
yap hibir durumda adna layk bir ulusal varlk oluturamazd.
M II. yzylda kyller hala branicenin ya da Aramicenin tre
vi olan eitli leheler kullanrken, tccarlarn ou kendi aralaSS. Bkz. Lee 1. Levine,Judaism and Hel/enism in Antiquity. Conflict or Confluence, Peabody,
Mass., Hendrickson, 1 998, s. 1 1 9- 1 24.

1 95

rnda Yunanca iletiimde bulunuyordu, Kuds'n idari ve ente

lektel sekinleri ise esasen Aramice konuup yazyordu. s 6
Farkl tebaa ile hkmranlar arasnda hibir gndelik ve laik
kltrel sreklilik yoktu; hkmranlarn hibiri bu trden bir
kltr oluturmak isteyecek kadar "ulusal" deildi. Yine de poli
tika, kltr ve ekonomi alanndaki sekinler arasnda belli bir
dini ortak payda bulunuyordu ve o dnemin tarihinde bu ortak
payda, profesyonel aratrmaclarn Antika'n gemii zerine
hayal ettikleri ve yansttklar herhangi bir "ulus fikri"nden ok
daha nemliydi.
M VI. yzylda yklndan nceki dnemde Yahuda Krall
'nm tektanrclnn niteliinden kuku duyulsa da, Hasmonlar
Krall tipik anlamda Helenistik nitelikte bir otorite olmasna
ramen ilk Yahudi hanedan nitelemesine uygun niteliktedir. Bu
iki ayrm -Helenistik ve Yahudilik- elimemektedir; tersine, bu
politik varln kendine zg Yahudi karakterini ancak ona beik
lik etmi Helenizm araclyla anlamak mmkndr. Bu krallk
daha ge dnemdeki haham Yahudiliinin kalbi olan Talmud'un
buyruklarn elbette henz bilmiyordu, fakat balangtaki tek
tanrcln bu rejimin iktidar mekanizmalar zerinde belirleyici
etkisinin olduu ve ona kltrel zgnln alad da aktr.
Din adam Mattatya Kuds'teki Helencileri karttktan ve "es
ki Yahudi grkemi yeniden tesis ettikten" sonra, ata soyu sayesin
de iktidara gelen torununun kendi brani isminin yanna Hirka
nus kadar tipik Yunan ad olan Yuhanna'y da eklediini renme
mizi " kt niyetlilik" olarak gren Siyonist tarihiler, bu olay
ellerinden geldiince gizlemeye altlar. Din adamnn torunu
nun torunu da Aristobolus adndayd ve onun olu da Aleksandr
Yannai adyla bilinir. Yahudiye'de Helenistik kltrn benimsen
me sreci frenlenmedii gibi, daha da hzlanm ve Hasmon
hanedanlnn salamlamasyla birlikte kendini iyice dayatm
tr. (Yallar Meclisi bakan) Hanassi HaKohen, Davud'un hane
danlna mensup olmamasna ramen, Aristobolus dneminde
Helen kral statsne ykseltilmitir ve yeni egemenler blgede
ki dier krallarn yaptklar gibi para bastrma alkanln ok
uzun sre nce edinmilerdi. Bu paralarda branice yazlarn
yannda Yunanca yazlar da bulunuyordu; stelik tekerlek, yldz
ve bitki motifleri gibi Helenistik sembollerle sslenmiti (bu ss
lemelerde hi portre bulunmadn ve hayvan temsiline de hi
rastlanmadn belirtmek gerekir). Ordunun kyller arasndan
56. Yahuda Krall'nda kullanlan eitli diller konusunda bl<z. a.g.e, s. 72-84.

196

zorla toplanm birliklerden deil, paral askerlerden olutuu bu

dnemde ulus-devletler mevcut deildi. 5 7 Yahuda Krall'nn
egemenlii asndan "trsel" bir yenilik olan -ve Eski Ahit'in
buyruklarndan elbette kaynaklanmayan- Kralie Salome Alek
sandra'nn ta giymesiyle birlikte krallk Helenlemenin doruu
na eriti.
Ne kadar tuhaf ve paradoksal gelse de, Makabelerin syan
Helenizm'i Yahudiye Krall'ndan kartmad, "yalnzca" tanrla
rn okluunu ortadan kaldrd. Dnemin isyanlar, kendi halklar
zerinde "otantik" brani kltrnn etkisinin snrlarnn gerek
ten bilincine varamazd ve Helenistik kltrle tezat iindeki tutar
l btn olarak bunu ortaya karacak gerekli aralara sahip deil
lerdi. Bu tr tarihsel tasvir modemitenin karakteristii olan, fakat
Antika'a kesinlikle uygun kamayan ulusal bir duyarlln ge
mie dnk hayalinden kaynaklanr. Hasmonlarn etraflarn ev
releyen iktidar mekanizmalarnn hem son derece tektanrc hem
de tipik olarak Helenistik olduunu iyi anlamak gerekir. Arkeolo
jik kazlarn dneme dair ortaya kard en artc olgulardan
biri, geni kaplcalarn muhteemlii karsnda ritel banyolarn
mtevazldr. Yahudiye hkmranlar saraynn i entrikalar ve
anlamazlklar blgenin dier Helenistik krallklarnnkine tama
men benziyordu; hanedanln soy alar da aynyd. Bununla bir
likte, bizim konumuzun kstl erevesi Hasmon Krall'na ve ilgi
ekici dalist geliimine bal sorularn btnn derinlemesine
ele almamza imkan tanmadndan, tartmay Yahudiliin dn
yada yaylmasn tarihine katks nemli olmu temel Helenistik
Yahudi yanlarndan biriyle snrlandracaz.
Tartmasz biimde tektanrc bir din belki de tarihte ilk kez
politik iktidar paylat; hkmran ayn zamanda barahipti. G
lenmekte olan tek Tanr inancnn ald biimlerin ou gibi,
Hasmonlarn dini rejimi de yalnzca blgesel kontroln yaymak
iin deil, ayn zamanda yanda topluluunu geniletmek iin
klc kulland. Kltrel Helenleme tarihsel opsiyon olarak ba
ladnda, Yahudilie gei de kendiliinden gelien dini bir pra
tie dnt. Bu durum, iki yne birden gtren bir eiin ald
anlamna gelir. Helenizm Yahudilie kabilecilik-kart temel
bir evrenselcilik esi esinledi ve bylelikle hkmranlar arasn57. Hasmon Krall'nn adlar, paralar ve ordular zerine bkz. Uriel Rappaport'un
makalesi1"Hasmon Helenlemesi zerine", U. Rappaport ve 1. Ronen (edit.), Hasmon/ar
Dev/eti. Helenistik Dnemde Tarihi (branice), Kuds ve Tel-Aviv, Ben Zvi ve Ak niver
site, 1 993.

197

da Yahudilie kitlesel geilerin olduunu grme arzusu artt,

Tesniye'nin zel buyruklarn unuttular. Hasmon hkmranlar
Davud hanedanlnn soyundan gelme iddiasnda bulunmadkla
rndan, Yeu'nun Kenan' fethine dair mitolojik tarihi taklit etmek
zorunda kendilerini hissetmediler. s 8
M 125 ylnda Yuhanna Hirkanus, Beit Zur'un ve Ein Guedi'nin
gneyinden Beereba'nn tesine dek uzanan dumea lkesini
fethetti ve yre sakinlerini zorla Yahudi yapt. Yosefus Antik
a'da Yahudiler'de bunu aktarr: "Hirkanus, dumea, Adora ve
Marissa ehirlerini de ald, btn dumeallara boyun edirdi,
snnet olmalar ve Yahudi yasalarna boyun emeleri kouluyla
lkede kalmalarna izin verdi. Onlar da doduklar topraklara
ballklarndan dolay snnet olmay ve kendi yaam tarzlarn
Yahudilerinkine uydurmay kabul ettiler. O dnemden itibaren
gerek Yahudi oldular. "59
Hasmon din adam ve hkmran btn bir "halk" yalnzca
krallna deil, Yahudi inancna da katmtr. Bu andan itibaren
Yosefus dumea "halk"n Yahudi "halk"nn ayrlmaz paras ola
rak kabul etmekte hi glk ekmedi. Antika insanlar iin
birinin dinini benimsemenin onun halkyla btnyle birlemek,
yani onun ibadet topluluuna katlmak anlamna geldii aikard.
Tektanrcln evrimiyle birlikte dini ibadet neredeyse kkenin
geleneksel soyzinciri kadar byk bir nem kazand. Kltrel-dil
sel varlk anlamndaki "Yahudileme"den, yeni yapda dini bir
uygarl giderek daha fazla niteleyen bir kavram olan "Yahudili
e" doru bu geiin balangc ilk kez burada ak seik bir
anlam edindi. Bu sre yava yava evrim geirerek MS II. yzyl
da olgunlua eriti. 6 0
Peki, dumealar kimdi? Bu soruyla ilgili ok sayda tanklk
gnmze ulamtr. Augustus dneminde yaam byk co
rafyac Strabon Corafya adl kitabnda yanllk sonucu unu
yazd: "dumealar i anlamazlklar sonucu vatanlarndan kovul58. Hasmonlar ve Kitab Mukaddes miti zerine bkz. Katell Berthelot, "The Biblical
Conquest of the Prosimed Land and The Hasmonaean Wars According to 1 and 2 Mac
cabees", G.G. Xeravits ve J. Zsengeller (edit.), The Books ofthe Maccabees. History, The
ology, /deo/ogy, Leiden, Brill, 20007, s. 45-60.
59. Flavius Yosefus, Antika'da Yahudiler, Kitap Xlll, 9. Daha ileride Yosefus bu olaydan
yeniden sz eder, fakat farkl biimde: "Hirkanus (1.) dumeallarn ynetim eklini dei
tirerek onlara Yahudi gelenek ve yasalarn verdi." a.g.e., Kitap XV. 9.Ayrca bkz. Steven
Weitzman'n makalesi, "Forced Circumcision and Shiftin role of Gentiles in Hasmonean
ldeology", The Harvard Theo/ogica/ Review, 92, 1 , 1 999, s. 37-59.
60. Bu konuda bkz. Cohen, The Beginnings ofjewishness, a.g.e., s. 1 04- 1 06.

198

mu ve Yahudilerin arasna kararak sonunda onlarn gelenek ve

greneklerini benimsemi N ebatilerdir. "6 I Daha az tannan Aska
lonlu tarihi Ptolemaios doruya daha yaknd: "dumealar, dier
yandan, kken itibariyle Yahudi deillerdi. Yahudilerin boyun
edirdii ve zorla snnet olmu Fenikeli ve Suriyelilerdi ve Yahu
di ulusu yeleri arasnda saylabilmek ve ayn gelenekleri srd
rebilmek iin Yahudi olarak adlandrldlar. " 6 2
O dnemde dumeallarn saysnn ne kadar artt bilinmemek
tedir, fakat bu gz ard edilebilecek bir say olmamaldr nk
topraklarnn boyutu neredeyse Yahudiye Krall'nn yarsn olu
turuyordu. dumea kyllerinin ve obanlarnn hepsinin aniden
kararl tektannclar olmadklar aikardr. Hatta Yahudiye kylle
rinin nemli bir kesiminin tektannc olmam olmas bile muhte
meldir. Bununla birlikte, yukar ve orta tabakalarn Musa'nn dinini
benimsemi olduuna ve bylece Yahudiye'nin "organik" bir bl
mn oluturduklarna pek kuku yoktur. dumea kkenli dnme
Yahudiler Yahudiyelilerle evlendiler ve ocuklarna brani isimleri
verdiler; bunlardan bazlar Yahudi kralln tarihinde nemli bir
rol oynad. Kral Hirodes onlardan biriydi. ammai'nin okulunun
ok sayda rencisi de onlardand. Keza, byk isyandaki en a
rlk Zelotlar da eski dumea ailelerine mensuptular.
Yahudi tarihyazm, Hasmonlarm yrtt baskc din dei
tirme ve asimilasyon politikas karsnda daima belli bir rahat
szlk gstermitir. Graetz, Hirkanus'un yaptklarm mahkum etti
ve bunlarn "Yahudi devleti"ni ykma srklediklerini belirtti.
Daha hassas olan Dubnov, alkanl olduu zere, tarihin sert
liklerini yumuatmaya alt ve dumeallar "Yahudilerle klt
rel olarak kaynama eiliminde" olarak grd. Baron ise, bu
nazik ve "sorunlu" soruyu ele alrken, ksa ve zl olmaya sn
d. 6 3 Siyonist ve srailli tarihyazm ise yaklamlar arasnda pay
etmitir: Kstah milliyeti Klauzner' e gre dumea'nm fethi ve
sakinlerinin din deitirmesi tarihsel bir hatay telafi edici olumlu
bir eylemdi ve nceki bir soygunun rvanyd, nk Necef l
Birinci Tapmak dneminde Yahudiye'nin denetimi altndayd. 64
Buna karlk, Hasmonlar Krall'nm daha ge dnem uzmanla6 1 . Geographie de Strabon, XVI, 34.
62.. Akt. Menahem Stern (edit.), Greek and Latin Authors on jews and judaism, 1, Kuds,
The lsrael Academy of Sciences and H umanities, 1 980, s. 356.
63. G raetz, Geschichte der juden', age, il, s. 1 59; Dubnov, Dnya Halknn Tarihi, il, s. 73;
Baron, History of the jews, 1, s. 227.
64. Klauzner, kinci Tapnak Tarihi, a.g.e., 111.

1 99

rndan biri olan Aryeh Kaer, dumeallara kitlesel olarak din

deitirmenin zorla dayatlmadn, fakat gnll olarak rza
gsterildiklerini kantlamak iin elinden geleni ardna koymad.
dumeallarn din deitirmeden ok nce snnet olduklarn ve
Yahudi geleneinin zorla din deitirmeye kar olduunu akl
sahibi herkesin kabul etmesi gerektiini ileri srd. 6 5
dumea ehirlerinin sakinleri ileri bir Helenleme evresine
oktan varmlard, fakat snnet olmam olmalar muhtemel
dir. Talmud Bilgeleri gelenei gerekten de zoraki Yahudiletir
meyi reddediyordu, fakat bu ret yllar sonra, yani MS I. yzylda
Zelotlarn isyanndan sonra, Yahudiliin dayatlmas artk olas
olmadnda benimsendi. Ksacas, M II. yzyln sonunda,
Hasmon hkmranlar dneminde uyguland haliyle zoraki
din deitirme Yahudi politikasnn ayrlmaz bir parasyd;
stelik bunu da tek dayatan Hirkanus deildi. Olu Aristobolus
Celile'yi M 104'te Yahudiye Krall'na ilhak etti ve o dnemde
Kuzey blgesinde bulunan turealar Yahudiliin buyruklarna
boyun emeye zorlad. Yosefus yle anlatr: "Ona Helensever
deniyordu ve vatanna byk hizmetlerde bulunmutu: tureal
larla savamt ve topraklarnn nemli bir ksmn Yahudiye'ye
katmt. Yre sakinlerini, eer lkelerinde kalmak istiyorlarsa,
snnet olmaya ve Yahudi yasalarna uymaya mecbur etmiti. "
Yosefus, tanklna daha fazla arlk vermek amacyla, Stra
bon'dan da alnt yapar. Strabon yle yazmtr: "Hakkaniyetli
biriydi, Yahudilere ok yarar dokunmutu; topraklarn bytt
ve turea halknn bir blmn ilhak ederek, snnet bayla
onlar birletirdi. " 66
Yahudiyeliler muhtemelen Celile'de daha nce de yaamlar
d, fakat burada byk ounlukla tureallar yayordu. Buras
onlarn denetimindeydi ve idari merkezleri Lbnan'daki Halkis'ti.
itureallarn kkeni bilinmemektedir. lerinden bir blmnn
Fenikeli olduu, bir aznln da muhtemelen Arap kabilelerinden
geldii tahmin edilebilir. Aristobolus'un ilhak ettii blge gney
de Bet ean'dan (skitopolis) kuzeyde Gu Halav'a (Giscala) dek
uzanyordu, yani sahil blgesi bir yana brakldnda gnmz
Celile'sinin byk bir blmn kapsyordu. Asl Celileliler olan
tureallarn ou da yaylmakta olan Yahudiye toplumunun par
as oldular ve ilerinden ou koulsuz Yahudi oldu. Hirodes'in
yaknlarndan birinin adnn tureal Soaimos olduu bilinmekte65. Aryeh Ka er, Jews, ldumaens, and Ancient Arabs, Tbingen, Mohr, 1 988, s. 44-78.
66. Yosefus, Antika'da Yahudiler, Kitap Xlll, s. 1 98- 1 99.

2 00

dir. 6 7 Fakat byk isyan zamanndaki Zelot yneticilerden biri

olan Giscalal Yuhanna'nn, dman kardei Simon Bar Giora
gibi, din deitirmi bir aileden olup olmad bilinmemektedir.
Aristobolus'un kardei ve mirass Aleksandr Yannai de fetih
leri srasnda kleletirdii halklarn dinini deitirmek istemiti.
Fakat esasen Yahudiye hududu boyunca yerlemi Helen klt
rn benimsemi tccar ehirlerle savamtr ve din deitirme
teebbsleri bu ehirlerde daha az baarl olmutu. Kendi kltr
lerinden gurur duyan bu Helenlemi ehirler kimi zaman Yahu
dilii kendi istekleriyle kabul etmeye hazrdlar; Akdeniz Havzas
boyunca yerlemi kimi topluluklar da aynsn yapmtr. Fakat
Hasmonlarn srdrd zorla din deitirmeyi benimsemi
gzkmemektedirler, nk bu durum, polis-sitelerin onlara
garanti ettii politik ve ekonomik ayrcalklarn yitimine yol a
yordu. Yosefus'a gre, Bat eria'da bulunan Pela ehri, "yok edil
di nk burann sakinleri Yahudilerin ulusal geleneklerini
benimsemeyi reddediyordu. " 68 Aleksandr Yannai'nin, Samiriye,
Gazze, Gdera gibi baka Helenistik ehirleri de tepeden trnaa
yok ettii bilinmektedir.
Babas Hirkanus askeri seferleri srasnda din deitirme soru
nuyla daha nce de karlamt. M 1 1 1 (ya da 108) ylnda
Samiriye'yi fethettiinde, Samiriyelileri Yahudiletirmeyi baara
mad. Oysa Samiriyelilerin bir blm zaten eski branilerden
geliyordu ve tektanrcl gururla uyguluyorlard: putlara tapm
yorlard, kutsal abat'a uyuyorlard ve snnet oluyorlard. Ne
yazk ki egzogami onlara yasaklanmt, ibadetleri biraz farklyd
ve kendi tapnaklarnda ibadet etmekte inat ediyorlard. Bu
nedenle, Hirkanus en nemli Samiriye ehri olan Nablus'u yerle
bir etmeye ve Garizim Da yaknndaki tapnaklarn yeryzn
den silmeye karar verdi. 69
Samiriye tapnann ykld gn olan brani takviminin Kis
lev aynn 21'i, uzun Yahudi geleneinde bayram gn kabul edil67. a.g.e., Kitap XV, 1 86.
68. a.g.e., Kitap Xlll, 247. Zelotlar'n isyan srasnda zorla din deitirmenin skl hak
knda Yosefus Celile'ye snma talebinde bulunan iki yabancy rnek verir ve "Yahudi
lerin, eer snnet olmazlarsa aralarnda kalmalarna asla izin vermek istemediklerini"
ekler.Yosefus, Hayat, 23.Ayrca bkz. Romal komutan Metilius, isyanclarn elinden, "Yahu
di olacana, hatta snnet olacana sz verdii iin" hayatn kurtarr. Yahudilerin Sava,
Kitap il, 449.
69. Yosefus unu yazar: "[Hirkanus] Samega'y ve komu yerleimleri igal etti, ardndan
Sikima [Sichem), Garizim ve [Samiriyelilerin] Kuthae lkesini igal etti; onlar Kuds'te
kine benzer ina edilmi bir tapnan etrafnda oturuyorlard. [ ... ] Bu Tapnak iki yz yl
var olduktan sonra yerle bir edildi." Antika'da Yahudiler, Kitap Xlll, 1 56- 1 57.

201

di. Megillat Taanit'te (Oru Yazlar) buyrulduu gibi, o gn oru

tutmak ve llere alamak yasakt. Samiriyelilerin tapnan
ykm olan Yahudi "Titus"un ans srail ulusal belleinde erefli
yerine hak kazanmt: srail devletinin birok ehrinde sokakla
ra Hasmonlarn soyundan gelen muzaffer din adam Yuhanna
Hirkanus'un ad gururla verilmitir.

Helenistik blgeden Mezopotamya'ya

Yahudi tektanrclnn yz yl akn sre boyunca dnme
leri de iine alan dinamik bir dine dnmesine katkda bulun
mu olan Yahudilik ile Helenizm arasndaki sk fklk olmasayd,
dnyadaki Yahudi saysnn gnmz Samiriyelilerinin saysna
az ok eit kalacan sylemek abart olmaz. Yunan uygarl
Yahuda Krall'nn yksek kltrn dntrp zenginletirdi
ve bu tarihsel yaklamn sonucu olarak Yahudi dini Helenlerin
koruyucu kanad altnda atlm gsterdi; onlarn eliinde, Akde
niz havzas etrafndaki uzun yryne kt.
Hasmonlarn srdrd din deitirtme seferleri M II. yz
yln banda somutlamaya balam daha nemli bir olgunun
bir yanyd. Yahudi tektanrclnn din yayma abas, deerleri
nin ve inanlarnn tartma konusu edilmesiyle sarslm pagan
bir dnyada yayld ve byk Hristiyan devrimin ortaya kna
alan hazrlayan bileenlerden biri olarak kendini dayatmay
baard. Yahudilik, kk kardeinin ve rakibinin ok abuk
yapaca gibi, profesyonel misyonerlerden oluan bir yap besle
memitir; fakat Stoac ya da Epikurosu okullarn gelitirdii
felsefelerle temas sayesinde, ruhlar ele geirme ynndeki derin
zlemine tanklk eden yeni bir literatr gelimitir.
Bilindii gibi, skenderiye Helenistik dnyann nemli kltr
merkezlerinden biri, hatta en nemlisiydi: Eski Ahit'i Yunan
koine'sine70 tercme etmeye varan abann daha M III. yzylda
skenderiye'de grlmesi bir tesadf deildir. Babil Talmudu gibi
Aristaios Mektubu denen deneme de bu tercme teebbsn II.
Ptolemaios Filadelfus'a atfetmektedir. (Eski Ahit'in Yunanca versi
yonu) Septuaginta'nn Msr kralnn emriyle gerekten yazlp
yazlmad konusu kukuludur, fakat bu giriimin asla bir rpda
ve alelacele olmad kesindir. Kitab Mukaddes'in eksiksiz terc
mesinin yllar almas ve ok sayda Yahudi aliminin bu almaya
katlm olmas daha muhtemeldir. Yine de bu proje Yahudilik ile
70. Helenistik dnem Yunancasna verilen ad (.n.).

2 02

Helenizm arasnda kurulmaya balayan nemli yaknln ve Yahu

diliin kesinlikle ok dilli bir dine dnmnn habercisidir.
Bu tercmeye, tektanrcl yabanc halklar arasnda yaymak
amacyla m kalkld? srailli aratrmaclar bu hipotezi reddede
rek, Yahudiler branice bilmediklerinden ve yalnzca Yunanca
konutuklarndan tercmenin onlara dtn ileri srerler.
Fakat mmin Yahudilerin "Srgne gidi"lerinden sonraki pek
erken bir evrede kendi "ulusal" dillerini bilmemeleri nasl mmkn
olabilir? Henz kendi "vatan"lanndayken bile konumuyor olabi
lirler mi? Yoksa ilerinden ou, Yahudiye sakinlerinin ounun
konutuu dil olan Aramiceyi bile bilmeyen Helenlemi dnmeler
miydi?
Cevab bilmediimizden, bu tercmenin ve saysz kopyalar
nn, matbaann olmamasna ramen, Akdeniz kylarna yerle
mi entelektel sekinler arasnda Yahudi inancnn yaylmasnn
trampleni olarak kullanldndan kuku duymak da imkanszdr.
Bu tercmenin nemi, Stoac-Platoncu logos'u Yahudilikle baa
rl bir ekilde ilk kez kaynatran filozof olan skenderiyeli
Filo'da grlmektedir. Hristiyanlk ann ilk on yllarnda
dncesini yle ifade etmitir: "Bu nedenle, gnmze dek,
[rivayete gre Septuaginta'nn kaleme alnd] Faros Adas'nda
her yl bir bayram kutlanr ve vg dolu sylevler verilir; bu sra
da yalnzca Yahudiler deil, ok sayda bakalar da trene katlr
ve bu tercmenin ilk aydnlatt bu yeri kutsamak ve srekli
yeniden domakta olan bu antik iyilikten dolay Tanr'ya kret
mek iin bu yaplr [ . . . ] yasalarmz hem sradan insanlar iin hem
de yneticiler iin bylesine imrenilesi ve deerlidir. [ . . . ] Bence
her halk kendi yasalarn terk edecek ve atalarndan kalma gele
neklerini bandan savarak, yalnzca bizim Yasamza sayg gste
recektir. nk bizim yasalarmzn aydnl bizim ulusumuzun
[ etnos] refahna elik ettiinde, tpk doan gnein yldzlar
karartmas gibi, baka uluslarn refahn karartacaktr. " 7 1
Filo tarafndan kullanlan etnos teriminin, tpk Yosefus'un kul
land filon ya da file gibi, bu evrede, (modem anlamdaki
"ulus"la elbette hi ilikisi olmayan) kendi iine kapal bir "kken
topluluu"nu deil, yaylma yolundaki bir ibadet topluluunu
belirttiini saptayabiliriz. skenderiyeli filozofun gznde din
deitirme, mensup olduu "ulus"u, yani "kavmi" demografik a
dan glendiren, mantkl ve ho karlanan bir gelimedir.
Bu gelime, yaylmakta olan tektanrcln zgl karakterinin,
7 1 . skenderiyeli Filo, De Vita Mosis, il, 4 1 -42, Paris, Cerf, 1 967, s. 2 1 1 .

2 03

Helenizm'in etkisi altnda, eski kimlik tanmlarn andrmaya

balad tarihsel evrede grlr. Daha nce, pagan ibadetlerin
ou, bunlar benimsemi olan kltrel-dilsel altgruplara -yani
"halklar", "kk halklar", ehirler ya da kabileler- blnmelerle
az ok uyum iindeydi. Fakat bu andan itibaren gndelik kltr
ve dil zellikleri ile inan konfigrasyonu arasndaki nceki ba
adm adm zlr. 72 rnein Filo, son derece alim olmasna ra
men ne branice ne Aramice konuuyordu ve bu durum, inanl
ou Yahudi iin olduu gibi, bunca deer verilen bu tercme
sayesinde Musa'nn retisine dini balln hi eksiltmez. Yaz
larnn bir blmnn de Yahudi olmayanlar yaam tarzlarn
deitirmeye ve "atalardan kalma geleneklerini" inkar etmeye
iknaya ynelik olduu dnlebilir.
Septuaginta, branicede "D Kitaplar" (ikincil din kitaplar)
olarak adlandrlan denemelerde tam ifadesini bulan Yahudi dini
vaazna tereddtl bir k noktas olarak hizmet etti. Dorudan
doruya buna gnderme yapan Aristaios Mektubu Yunanca ola
rak sa'dan iki yz yl nce skenderiyeli bir Yahudi mmin tara
fndan yazlmtr. 73 Aristaios'un yazarn ad olmas mmkndr,
fakat yazarn kastl olarak tipik bir Yunan ad alm olmas da
ihtimal dahilindedir; Firavun II. Ptolemaios Filadelfus'un muha
fzlarndan birinin adn alm olabilir. Bylelikle Helen okurlarn
gznde daha ikna edici olmay amalamtr. Tercmenin efsa
nevi tahayyl bir yana, mektup paganizme saldrr ve bir alego
riye bavurarak Yahudi inancn yceltir. Mektubu yazan, rnein
Yahudiliin temel ilkelerini aktardnda, snnetsizleri rktme
mek iin snnetten kesinlikle sz etmez, ve zellikle Kuds'n ve
Tapna'nn muhteemliini iirsel ve topik bir ekilde tasvir
eder. Btn metin Yahudi alimlerin bilgeliinin paganlk yanls
Yunan filozoflara stnln ortaya koymaktadr. Fakat para
doksal bir ekilde, bu stnlk Yunan dncesinin prensipleri
zerinde temellenir ve kimlii belirsiz yazar kimi zaman Yahudi
dncesinden ok Yunan dncesine hakimmi gibi gelir.
Benzer bir retorik nc Kehanet denen bir denemede de
grlr. Aratrmaclarn ounun grne gre M II. yzyl
da kaleme alnm bir eserdir bu ve yine skenderiye' de elden
geirilmitir, nk Aristaios'un Mektubu'nda olduu gibi bura
da da bulunan Msrllarn hayvan tapnmas kesinlikle mahkum
7'1.. Bizimkinden farkl bir kavramsal aygtla analiz edilen bu sre hakknda bkz. Cohen
"From Ethnos to Ethno-religion", The Beginnings ofjewishness, a.g.e., s. 1 09- 1 39.
73. Bkz. Andre Pelletier (edit.), Lettre d'Aristee a Philocrate, Paris, Cerf, 1 962.

2 04

edilir. Yahudi dininden yana vaaz burada Yunan geleneindeki

kahin ve falc bir kadnn okuduu iir biimini alr. Helenistik
ortama kusursuz entegrasyonu gsteren cretkar bir stratejidir
bu. Kehanet'in yazar, Tanr'nn kendi imgesinden yaratt
btn insanla hitap eden misyoner yazar, Yce Tanr'nn hal
knn gelecekte btn lmllerin yaam tarznn rehberi olaca
n ngrr. 7 4 Paganlk aalk ve deersizdir, bunun karsn
da Yahudi inanc adaletin, kardeliin ve merhametin retisini
temsil eder. Paganlar olanclkla zehirlenmitir, oysaki Yahudi
ler kkrtmalara direnirler ve iffetsizliklerden uzak dururlar.
Bu nedenle, aacn ve tan nnde secdeye kapananlar gerek
iman benimsemelidirler, yoksa ilahi fkenin imekleriyle
cezalandrlacaklardr.
Bu eserde tezahr bulan Yahudi inanc, Hasmonlar hanedanl
nn baar ve kudretlerine paralel olarak ortaya konur. M I.
yzyln bana tarihlenmesi muhtemel olan Sleyman'n Bilge
likleri denemesi ise Msr' daki topluluklar iinde yaygnlam
olan, yabanclara din deitirtme arzusu ile Yahudiye hkmran
larnn ortak tutkusu olan dnmelik arasndaki ba dorulamak
tadr. branice yazlm olan ve Yahudiye kkenli denemenin
birinci blm kehanet nitelii tamaktayken, daha felsefi nite
likte olan Yunanca kaleme alnm ikinci blm skenderiye
kkenlidir. Hayvanlara tapnmann kmsenmesi burada da
belirgindir; heykelciklere tapnmann karalanmas denemenin
ana eksenidir. nc Kehanet gibi Sleyman'n Bilgelii de Tan
rsal ibadetlerin okluunu zina yaamyla ve ahlaksz ve bilin
d sefahatle kartrr; gnahkarlarn sonuta btn bunlar iin
yksek bir bedel demesi gerekmektedir.
Bu denemede ifade bulan dini dalkavukluk elbette ki Yahudi
olmayanlara yneliktir, yani btnyle Yunan geleneinden esin
lenmi bir retorie gre, esasen hkmran ve krallara hitap
etmektedir. Stoac logos'un prensipleri, sylemi Platon'un felse
fesinden dn alnma alegorilerle desteklenen Bilge Sley
man'n azndan kar. 7 s
Yahudi dinini vaaz eden ya da evrenselci bir Tanr yaklamn
aka savunan baka metinler de bulunabilir: Yusuf ve Asena,
7 4. Bkz. Valentin N i kiprowetzky, La Troisieme Sibyl/e, Paris, Mouton, 1 970.
75. Bkz. Daniel Dore, Le Livre de la Sagesse de Salomon, Paris, Cerf, 2000. unu da ekle
mek gerekir ki, M 1 . yzyln sonunda yazlm Makabelerin kinci Kitab'nda, "kt"
Antiohos iV Epifanes zerine olaanst efsane, mrnn sonunda onun Yahudiliin
adilliine ikna olduunu, din deitirdiini ve yeni dinini yaymaya altn belirtir.

2 05

Daniel'e laveler, Szde-Fokilides'ler ve bakalar, merkezinde

kadiri mutlak Tann'nn bulunduu soyut tektanrcln stnl
ne okuru ikna etmeye ynelik saysz ibare ierir. 76 zellikle
saylar giderek artan sinagoglar -Yahudi olmayanlarn bile gel
mekten holandklar cazip ibadet merkezleri- etrafnda yaplan
bu "propaganda" meyvelerini vermiti. Filo'nun, Yahudi saysnn
art karsnda gururunu gizlemediini daha nce grdk. sken
deriyeli filozoftan bir kuak sonra yaam olan tarihi Yosefus,
MS I. yzylda durumu baka terimlerle fakat ayn anlamda zet
ler: " [ ... ] Yasalar onayladk ve giderek btn insanlarn ltfuna
mazhar olmaktadrlar. En bata gelen Yunan filozoflar grnte
kendi vatanlarnn yasalarn koruyor olsalar da, yazlarnda ve
felsefelerinde Musa'y takip etmektedirler, Tanr hakknda onunla
ayn fikri paylamaktadrlar, sade yaam ve insanlar arasnda
ortak yaam retmektedirler. Onlarn yan sra, geni kitleler de
bizim sofu ibadetlerimize ynelmekte byk bir gayret iindedir
ler; bizim haftalk dinlenme adetimizin yaylmad, orularn
tutulmad, kandil yakmann ve beslenmeyle ilgili yasalarmzn
ouna uyulmayan tek bir Yunan sitesi, tek bir barbar halk yoktur.
Keza, hem yaptklar ilerde bizim uyum ve serbestliimizi, hem
de cokumuzu, yasalar iin katlandmz eziyetlerdeki sebatmz
taklit etmeye alyorlar. nk en artc yan, cezbedici bir
ey ya da bir zevk unsuru olmadan, yasann gcn kendi iinde
bulmasdr ve tpk Tann'nn btn dnyada yaylmas gibi, yasa
da btn insanlar arasnda yol almtr." 7 7
Yosefus'un kitaplar yalnzca Yahudiliin vgsn yapmakla
kalmaz, ayn zamanda misyoner bir eilimin de aka ifadesidir.
Yukardaki alntnn kayna olan Apion'a Kar'da Yosefus, "ile
rinden ou [Yunanllar] . bizim yasalarmz benimsedi; bazlar
sebat gsterdi, kimileri ise gerekli tahamml gstermeyerek kop
tu" diye gururla anlatmaktadr. "Kim bizimle ayn yasalara gre
yaamak zere aramza gelirse, yasa koyucu onu iyi niyetle karlar,
nk insanlar yaklatrann yalnzca rk deil, ahlaklar olduuna
da inanmaktadr."78 Yunan bilgeliinin kayna olarak Kitab
Mukaddes'i vmekte ve rnein Pitagores ile Platon'un tanrsall
Musa sayesinde rendiklerini ileri srmekte tereddt etmez. Ona
gre, Yahudilere kar gsterilen hn, baka eylerin yan sra,
76. Szde-Fokilides hakknda bkz. Walter T. Wilson'un yorumlaryla birlikte ngilizce
tercme: The Sentences of Pseudo-Phocylides, New York, Walter de Gruyter, 2005.
77. Flavius Yosefus, Apion'a Kar, Kitap i l , 39.
78. a.g.e., Kitap il, 1 O ve 28.

206

ounun "[bizim dinimizin] n e kadar yanda bulduunu grerek

kskanmalanndan" kaynaklanmaktadr. 7 9 Ateli Yahudi tarihinin
arzulad gibi herkesin din deitirmedii aikardr, fakat "halk"
kitlelerinin Yahudi dinine yaknlamasnn ve ilerinden nemli bir
blmnn btnyle din deitirmesinin Akdeniz Havzas'nn
gneydou alannda yz binlerce, hatta milyonlarca Yahudi nfu
sun oluumuna yol am olmas ok mmkndr.
nemi skenderiye' den aa kalmayan ve gelien bir Helenis
tik merkez olan am'da Yahudilie katlm Msr'da olduundan
daha yksek bir orana erimiti. Yosefus Yahudilerin Sava
'nda, ehir sakinlerinin burada yaayan Yahudileri katletmek
istediklerinde tereddt geirdiklerini anlatr, nk "yalnzca
kendi karlarndan ekiniyorlard, onlarn hepsi, pek az istisnay
la, Yahudi dinine katlmt, dolaysyla niyetlerini gizli tutmaya
byk zen gsterdiler. "8 0 Antakya'daki Yahudiler hakknda,
hkmranlarn onlara gsterdii iyi niyet sayesinde saylarnn
arttm ve tapnaklarnn dekorasyonunu saysz deerli nesne
ve hediyeyle zenginletirdiklerini ekler. "Dahas, ok sayda
Yunanly da kendi ibadetlerine ektiler ve bunlar da bir anlamda
onlarn topluluklarnn paras oldular. " 8 1
Hristiyanlk ann balamasndan nce ve sonra Yahudiliin
poplerlii Akdeniz Havzas'mn bile tesine uzanr. Yosefus Antik

a 'da Yahudiler'de MS I. yzylda Adiabene (Hadyab) Krall

hkmranlarnn Musa'nm dinine katlmalarnn olaanst hika
yesini aktarr. 82 Bu din deiiklii baka kaynaklarca da dorulan
mtr ve bu macerann ana hatlarndan kuku duyulamaz.
Adiabene Krall, verimli Hilal'in kuzeyinde, az ok gnmz
Krdistan'na ve Ermenistan'na denk den bir blgeye yayl
yordu. Yahudilerin misyonerlik faaliyetinin ardndan, sevgili varis
prensi zates, kralln dier nemli ahsiyeti olan annesi Kralie
Helen gibi din deitirdi. zates ile Helen'in din deitirmesinin
ardnda Ananias adl bir tacir bulunmaktadr. Yahudi olmak iin
-snnet olma dnda- btn buyruklara uymann yeterli olaca
konusunda prensi ikna etmiti. Fakat zates kral olduunda, Celi
le' den gelen ve dinine gayet bal bir vaiz olan Eleazar, din dei
tirmenin buyruklarn tamamlamak iin snnet olmas gerektii79. a.g.e., Kitap 1, 25.
80. Yosefus, Yahudilerin Sava, Kitap il, 559.
8 1 . a.g.e., Kitap VI I, 43.
81. Yosefus, Antika'da Yahudiler, Kitap XX, 1 7-95. H ristiyanlk ann 1. yzylnda
Ermenistan'da da bir Yahudi krall vard.

2 07

ni bildirdi ve zates buna uydu. Yosefus, krallk hanedanlnn

Yahudilie geiinin Adiabene aristokrasisi ierisinde byk bir
honutsuzlua yol atn ve honutsuzlarn krala kar bir isyan
hazrladklarn ekler. Yahudi olan zates isyan bastrd ve pagan
dmanlarn ldrd; ardndan tahta kan kardei II. Monobaze
de kraliyet ailesinin tm dier yeleriyle birlikte din deiirdi.
Yahudi kralie Helen yanna olunu da alp Kuds'e hacca gitti, o
ylki byk kurakln neden olduu zararlar telafi etmek iin
Yahudiyelilere nemli bir bata bulundu ve hatta kendisi de,
son derece grkemli bir "krallar mezarl" ina ettirdii bu kut
sal ehre gmld. zates'in oullar da eitim grmek ve evlen
mek iin kutsal ehre gittiler.
Adiabane'nin din deitirmi krallar yalnzca Yosefus'u by
lemekle kalmamt, nk onlarn adlar, kutsanm olarak,
Yahudi geleneinin vakayinamelerinde yazl kald. Monobaze'nin
(Monbaz) ad Bereit Rabba'da, Yoma' da ve Baba Batra'da, keza
baka yorumlarda gemektedir. Buna karlk, Yahudiliin Adi
abene Krall'nda ve nfusun i tabakalar arasnda ne lde
yayldn belirlemek gtr. Yosefus Yahudilerin Sava 'nn
giriinde, Adiabanelilerin kendi kitabnn Aramice versiyonu
sayesinde Zelotlarn isyanndan haberdar olduklarn anlatr. 83
Bunun anlam, Yahudiye'deki byk isyann kaderiyle ilgilenen
ok sayda din deitirmi okurun krallkta bulunduuydu. Krali
yet hanedanlnn din deitirmesinin aristokrasi mensuplarnn
bir blm arasnda yol at kaygnn, bu durumun kralln
idari mekanizmalarnda olas bir norm deiikliine yol amasn
dan ekinmeleri olduu varsaylabilir. Adiabane krallarnn,
Mezopotamya'nn byk imparatorluunun ynetimini ele alabil
mek amacyla buradaki ok sayda Yahudi'nin ve Yahudilemiin
desteini kazanmak iin din deitirmi olmas da mmkn
dr. 84 Adiabaneli askerlerin Romallara kar Zelot syan'na
katlm olmas ve krallk hanedanlndan baz prenslerin esir
alnp Roma'ya gtrlmeleri bir tesadf deildir.
Adiabane Krall Yahudiye lkesi dnda Yahudilie geen ilk
politik yapdr, fakat sonuncusu deildir. Modern zamanlara dek
varln srdren nemli bir Yahudi cemaatini yaratan bu rnek
yalnz kalmad.
83. "[...] Adiabaneliler, benim aratrmalarm sayesinde, savan kkenini gayet iyi bil
mektedir." Yosefus, Yahudilerin Sava, Kitap 1, giri, 4.
84. Bkz. jacob Neusner'in makalesi "The Conversion of Adiabene to judaism",jouma/
of Biblica/ Literature, LXXXlll, 1 964, s. 60-66.

208

Roma mparatorluu'nda Yahudiliin yaylmas

skender'in fetihleri ak bir Helenistik blge yaratmt;
Roma'nn yaylmas ve byk imparatorluunun oluumu da bu
sreci tamamlad. Bundan byle, Akdeniz civarnda bulunan
eitli kltrel dnyalar srkleyen dinamikler, yeni olgularn
ortaya kmasna yol aacak kaynamalara neden oldu. O
dnemde, Akdeniz kylan birbirine yaknlat ve dou ile bat
arasndaki gei daha kolay ve daha hzl oldu. Bu dnyann olu
umu Yahudiliin yaylmasna yeni perspektifler at. Yahudilik
de gerekten glendi; doruk noktasna vardnda imparatorluk
nfusunun yzde 7 ila S'ini kapsyordu ve bunlarn ou ehirliy
di. Daha nce belirtildii gibi, "Yahudi" nitelemesi zel olarak
Yahudiye tebaasn nitelemiyordu artk, btn din deitirenler
ve onlarn soyundan gelenler iin de kullanlyordu.
MS III. yzyl banda Yahudilik yaylmasnn doruundayken
Cassius Dio bu nemli tarihsel deiimleri ak seik belirtti: "Bu
ikinci adn [Yahudi] kkenini bilmiyorum; fakat yabanc olsalar bile
o halkn kurumlarn benimsemi olan baka insanlar iin kullanl
yor [ ... ]." 8 5 Aa yukar ayn dnemde yaam olan Hristiyan
teolog Origenes unu ekledi: "Iudaios ad bir kavmin deil bir ter
cihin (yaam tarz) addr. nk eer Yahudi ulusundan olmayan
bir yabanc Yahudilerin adetlerini benimser ve bylece din deiti
rirse, bu kiiye, olmas gerektii gibi, Iudaios denir." 8 6 Bu iki filimin
bu ayn nemli zellikleri nasl deerlendirdiklerini anlamak iin,
imparatorluun bandan itibaren Roma'da kullanlan sylemin
geliimini takip etmek amacyla geriye gitmek uygun olur.
Roma kaynaklarnda bulunan ilk Yahudilik ibaresi din deitir
meye baldr ve Yahudiye sakini olmayan Yahudilerle ilgili bu lite
ratrn gzlemlerinden bir blm din deitirmeyle ilgili bu temel
soruna balyd. Yahudilere kar dmanlk eylemleri zaman
zaman Roma'da ba gsterse de, bunlar esasen Yahudilerin kendi
dinlerinden yana yrttkleri vaazlarn sonucuydu. Romallar asln
da kararl oktannc olduklarndan baka inanlara kar hogr
lydler; Yahudi dininin uygulanmasna yasayla izin verilmiti (reli
gio licita). Bu nedenle, tektannclk biriciklik prensibi Roma'da
anlalr bir ey deildi; baka inantan olanlar o dine katma ve
bylece onlar anne babalarnn inan ve adetlerinden vazgeirme
ynndeki inat srar hi anlalmazd. Uzun sre boyunca, inan
85. Cassius Dio, Roma Tarihi, XXXVll, 1 7.
86. Akt. Cohen, The Beginnings ofjewishness, age., s. 1 34.

209

deitirme dmanla yol amad, fakat bir sre sonra din deitir
menin imparatorluk tannlanru inkanna yol at ortaya kt ki bu
durum , mevcut politik dzen iin bir tehdit olarak algland.
Augustus'un adalarndan olan Valerius Maximus'a gre,
Yahudiler ve yldz falclar M 139'da Roma'dan srldler ve
lkelerine geri gnderildiler, nk "Jupiter Sabazius'a tapna
rak Roma geleneklerini zehirlemeye alyorlard. " 8 7 Tam da
ayn dnemde Hasmonlarn din propagandas yapan hanedanl
nn Kuds'te iktidarn glendirdiini ve 142 ylnda Mattat
ya'nn olu imon'un nclndeki diplomatik bir heyetin
yneticilerle ittifak yapmak iin Roma'ya geldiini hatrlamak
gerekir. O dnemin Yahudi tektanrclnn yaylma hareketini
balatmas, kendine gvenini ve paganlar karsndaki stnlk
duygusunu glendirdi.
Bu Yahudi vaizlerinin kkenine dair hibir bilgiye sahip dei
liz. "Jupiter Sabazius" ifadesinin anlam zerine grler de fark
ldr. Bunu, Yahudi ve pagan badatrmaclna dayal bir ibade
te referans olarak grmek mmkndr, fakat "Jupiter"in Tanr'y
ve "Sabazius"un da sabaot'u, yani branice "ordular" ya da
"abat" belirtiyor olmas muhtemeldir. Parlak alim Varron, Jupi
ter'i zaten Yahudi Tanrs'yla zdeletirmiti ve "ayn eyden sz
edildii anlald srece nasl adlandrldnn nemi yoktu. " 88
Din deitirme kampanyalar nedeniyle Roma Yahudilerinin
tek srlmesi bu olmad: MS 19'da, mparator Tiberius dnemin
de Yahudiler ve dier inantan kiiler baehirden srldler;
stelik bu kez srlenler daha kalabalk saydaydlar. Tacitus
Yllklar'nda "Msr ve Yahudi batl inanlar da ortadan kaldrl
maya alld. Bir senato karar, bu sua bulam ve silah tama
yandaki azatllar snfndan drt bin kiinin Sardinya'ya naklini
emretti." 8 9 Baka tarihiler de benzer aklamalarda bulundular.
Suetonius, "Yahudi genlik, askerlik hizmeti ad altnda, salksz
vilayetlere gnderildiler" diye belirtir.9 0 Cassius Dio, bir sre
sonra, "Yahudiler Roma'ya kalabalk olarak geldiklerinden ve
ok sayda kiiyi kendi fikirlerine geirdiklerinden, Tiberius ile87. Valerius Maximus'un szlerinin bir baka zetinde u yazmaktadr: "Bu ayn H ispa
lus Roma Yahudilerini lkeden srd nk onlar kendi kutsal ibadetlerini Romallara
aktarmaya alyorlard ; kamusal alanlar zerinde ykselen zel sunaklar yktrld:' Bkz.
Stern (edit.) , Greek and Latin Authhors, a.g.e., 1, s. 358.
88. a.g.e., s. 2 1 O.
89. Tacitus, Yllklar, il, 85.
90. Suetonius, "Tiberius", in On ki Sezarn Hayat, il, 36.

210

rinden ounu srd"9 1 der. Yosefus, Antika'da Yahudiler'de

tabloya egzotik bir renk katar. Onun yorumuyla, drt Yahudi Ful
via adndaki inan deitirmi bir aristokrat Kuds Tapna'na
altn banda bulunmas iin ikna etmilerdi, fakat paray yeri
ne gtrmek yerine, drt ahbap aralarnda paylamt. Tiberius,
olaydan haberdar olunca, Roma' da yaayan btn Yahudi inan
llar topluca cezalandrmaya karar verdi. 9 2
nc srlme Claudius dneminde, MS 49 ylnda oldu. Bu
imparator, Yahudilerden yana sanlmasna ramen, Suetonius'un
bize anlattna gre, "Yahudiler Krestos denen birinin ele bal
nda srekli ayaklandklarndan, onlar Roma' dan kovdu."93 Bu
dnemde, henz Hristiyanlk ile Yahudilik arasnda gerekte
ayrm yaplmyordu ve henz yeterince ayrmam bir Yahudi
Hristiyan tektanrc yaylmas ihtimal dahilindeydi. ki din ara
snda, Yahudi-Hristiyan ya da Yahudi-pagan mezhepler varln
srdryordu ve MS 64 ylna dek Roma yasas bunlar arasnda
ayrm yapmyordu. Bu zgl olayn asl nedeni bilinmemektedir,
nk Cassius Dio ise Claudius'un Yahudileri srmediini yaz
maktadr: "Yahudiler yeni yeni kalabalklamaya baladndan,
saylarna baklrsa, kargaaya yol amadan onlar Roma'dan sr
mek mmknd, onlar kovmad, fakat babalarnn geleneklerine
gre yaamak zere toplanmalarn yasaklad."94
Cicero M I. yzylda Roma'da Yahudilerin ok kalabalk olma
sna gnderme yapyordu; Yahve'ye tapan nemli bir grubun da
Jl Sezar'n cenaze trenine katld bilinmektedir. rnein Yahu
dilerin Roma' da kitlesel varlna MS 70' den ok nce tank olu
nur; bunun Tapnak'n yklmasnn ve Bar Kohba syan'nn ardn
dan "halkn srlmesi" hayaliyle hi alakas yoktur. Yahudilerin
bu nemli temsil gc, Romal tanklarn ouna gre, Yahudi
dininin yaylmasndaki baaryla aklanr. Bu olgu karsnda ikti
darn skntis, keza Latin entelektellerin nemli ksmnn artan
honutsuzluu, din deitirme sreci gelitike glenir.
Byk air Horatius, Yahudilerin din deitirtme tutkusunu
iirlerinden birinde alaya almtr: "Btn air grubunu yardm
ma aracam (en kalabalk biziz), ve Yahudilerin yapt gibi,
seni bizimle yrmeye zorlayacaz."95 Bu cmle bizi Yahudili9 i . Cassius Dio, Roma Tarihi, LVll, 1 8.
92. Yosefus, Antika'da Yahudiler, Kitap XVlll, 82-84.
93. Suetonius, "Claudius", On ki Sezarm Hayat, a.g.e., XXV.
94. Cassius Dio, Roma Torihi, LX, 6.
95. Horatius, "Satirler".

211

in o dnemdeki misyoner nitelii konusunda bilgilendirmekte

dir. Filozof Seneca, keskin diliyle, Yahudileri lanetli bir halk
olarak kabul ediyordu, nk yneticileri "yle bir nfuz kazan
mt ki, artk dnyann her yerinde kabul gryorlar. Maluplar
yasalarn kendilerini yenenlere dayattlar. "96 Yahudilere ger
ekten deer vermeyen Tacitus, din deitirenlerden daha da
nefret ediyor ve onlara kar isyan ediyordu: "nk babalarnn
dinini inkar eden her rezil Yahudilere vergi ve para getirir ve bu
onlarn gcn artran bir kaynak olur. [ . . . ] Kendilerini bu ayrt
edici iaretle tanmak iin snneti icat ettiler. Onlarn dinini
benimseyenler [dnmeler] de ayn gelenei srdryor; onlara
alanan ilk prensip, tanrlardan nefret, vatann inkar ve ana
babann, ocuklarn, erkek ve kz kardelerin deersiz eyler
olduklar ynndedir. "97
Juvenalis, MS II. yzyln bandaki Satirler'inde, zellikle
ineleyici bir slupta, Roma toplumunun en iyi kesimlerini etki
leyen Yahudi olma hareketi karsnda duyduu derin kmse
meyi gizlemiyordu. Ayrntl bir tanmm yaparak, dnemin
Romallar arasnda yaygn olan bu din deitirme modasn
alaya almt: "Kaderin kendisine abata ibadet eden bir baba
vermi olduu biri bulutlarn ve gn gcnden baka hibir
eye tapnmaz, insan eti onun iin, babasnn uzak durduu
domuz etinden daha kutsal deildir. Hatta bir sre sonra penis
balarn bile kestirirler; Roma yasalarn kmsemeyi alkan
lk edinerek, esrarengiz bir kitapta Musa'nn aktard bu Yahu
di yasasndan baka bir eyden ekinmezler, baka bir dine
ibadet edenlere yolu gstermekten saknrlar, bir kaynak aray
nda yalnzca snnetlilere rehberlik ederler. Fakat sorumlu
olan, ii tembellie vermi babadr ve yedi gnden birini tama
men hayatn dnda brakmtr. "9 8
Hristiyanlar kmsemesiyle bilinen II. yzyl sonu filozofu
Celsus Yahudiler karsnda en byk hogr gsterdi. Fakat
inan deitirmenin ve eski inanlar terk etmenin sreklilii kar
snda dnmelere dmanln aka ifade etti. Kendine bir not
olarak unu belirtmiti: "Bu ilke sayesinde Yahudiler kendi yasa
larn kskana koruyorlar diye onlar knayamayz, fakat Yahu96. Seneca, De Superstitione, 1 1 , akt. Stern (edit.), Greek and Latin Authors, a.g.e., s.
43 1 .
97. Tacitus, Historiae, a.g.e.,V, 5, c. 11.
98. Juvenalis, Satirler, XIV. Olunu snnet ettirecek kadar abata uyan babann anlatl,
Yahudilie gei srecinin geliimine dair dokunakl bir tanklk brakmtr bize.

212

dilerin geleneklerini benimsemek iin kendi geleneklerini terk

edenleri knamalyz."99
Din deitirme Roma iktidarn endielendiriyordu ve en nl
din adamlar arasnda tiksintiye yol ayordu. Bunun onlar
rahatsz etmesinin nedeni Yahudiliin geni evreler iin ok
cazip olmasyd. Hristiyanl bir sre sonra ekim merkezi hali
ne getirecek olan ve zaferinin srrn oluturan, zihniyetlere ve
entelektel dnceye kk salan btn nedenler, Yahudiliin
dnyevi baarsnda zaten mevcuttu. Gelenekselci ve tutucu,
uzun vadede uzgrl olan Romallar kendilerini tehdit altnda
hissettiler ve gelecein kendilerine ngrd ey karsnda
kayglarn ifade ettiler.
Hedonist bir kltrel iklimde yaanan kriz, federeletirici bir
inancn yerletirdii kolektif deerlerin yokluu ve yaylmakta
olan imparatorluun iktidar yaplar iinde artan yozlama,
Yahudi dininin baaryla salayabildii eyler olan daha sk
normatif sistemlerin ve daha istikrarl ritel erevelerin olu
turulmasna davetiye karyordu. abat tatili, cret ve dl
anlay, teki dnya inanc ve zellikle llerin dirileceine
ynelik akn umut, Yahudi inancnn ve Tanrsallnn benim
senmesini tevik eden byk bir ikna gcyle donanm ekici
elerdi.
Yahudiliin ayn zamanda ender bir topluluk aidiyeti duygusu
saladn da unutmamak gerekir; eski kimlik ve geleneklerin
zlmesinin bir faktr olan genilemekte olan imparatorluk
dnyas bu duyguya fazlasyla ihtiya duyuyordu. Yeni buyruk
sistemine uyum salamak kolay olmamt, fakat seilmi ve kut
sal halkn paras olmak, farkllk yoluyla deer kazanma duygu
sunun kkenindeydi ve bunun yksek bedeli raz olunan abay
dnlyordlJ.. Bu srecin trsel boyutu zellikle nemlidir:
Kadnlar bu yaygn din deitirme hareketinin nc gcyd.
Yosefus'un kitabndaki am zerine blmde Yahudiliin eh
rin kadnlar arasnda ne lde poplerlik kazandn, keza
Adiabane Krall'nn kraliesi Helen'in krallk hanedanlnn
din deitirmesindeki nemli roln grdk Yeni Ahit'te Tarsus
h Pavlus'un (Aziz Pavlus) "iman etmi bir Yahudi kadnn ve
Yunanl bir babann olu" (Resullerin leri 16, 1) olan birini
mrit almas tesadf deildir. Yine Roma' da Musa'nn retisine
daha kolay yaklaanlar kadnlar oldu. ber Yarmadas'ndan gele
rek metropole yerleen air Martialis inelemelerinde, abata
99. Akt. in Origenes, Ce/sus'a Kar, Kitap V, 4 1 , c. 111.

213

sayg gsteren kadnlar alaya alyordu. 1 oo Yahudi yer alt mezar

yaztlarnn belgelenmesi Yahudi dinini benimsemi kadn says
nn erkeklerden daha az olmadn gstermektedir. zellikle iki
sinagogun "hanm" olan ve din deitirdikten sonra Sara adn
alan Paulla Veturia'yla ilgili yaztlar belirtmek gerekir, 1 0 1
Fulvia da tamamen din deitirmiti; Yosefus'a gre MS 19
ylnda Roma'dan srlmenin nedeni buydu. Roma vilayeti Bri
tannia'nn fatihi nl strateji uzman Aulus Plautius'un kars
Pomponia Graecina, Yahudi (ya da Hristiyan) inancn benim
sedii iin kocas tarafndan mahkemeye kartlp boand.
Neron'un ikinci kars mparatorie Poppea Sabina Yahudi dini
ne yaknlk duydu ve aka destek verdi. Bu kadnlar ve daha
biroklar Roma yksek sosyetesi arasnda Yahudilii yaydlar.
ehrin aa snflar ile askerler ve azatl kleler arasndaki
poplerliini de dorulayan ok sayda iaret vardr. 1 02
Roma'dan yola kan Yahudi dini Romallarn fethettii Avrupa
blgelerine, Slav ya da Alman topraklarna, Galya'nn gneyine
ve spanya'ya szd.
Din deitirme srecinde kadnlarn merkezi rol, kukusuz,
eski evlilik ilikileri karsnda yeni deerler sistemi ina etme
de kadnn nemine tanklk edebilir. Gndelik yaamdaki
pagan uygulamalar karsnda, ailenin safl kurallar tercih
edilmiti. Bu olgu, din deitirenler arasnda byk bir ekin
ceye yol aan ciddi buyruk olan snnet olmann kadnlarla ilgi
li olmamasyla da aklanabilir.
MS II. yzylda Yahudilere dayatlan dier kstlamalar ara
snda, Hadrianus snnet olmay da yasaklad; ardndan gelen
Antoninus Pius oullar snnet etme hakkn geri verse de, din
deitirme akmlarn engellemek iin, kendileri Yahudi olu
olmayanlarn oullarnn snnet edilmesini yasaklad. Bu
durum, din deitirmeyi eksiksiz yerine getirenlerin yaylmas
na paralel olarak, byyen yeni bir kategorinin ortaya kna
katkda bulundu. Bu kategori "Tanr'dan korkanlar" adn ald;
bu ad, Kitab Mukaddes'teki "Yahve'den korkanlar" (Yunanca
1 00. Martialis, Epigramlar, Kitap iV, 4, c. 1 .
1 O 1 . Bkz. Nurit Meroz'un tez almas, amzn lk Yzyllarnda Roma mparatorlu
u'nda Din Deitirme (branice), Tel-Aviv, Tel-Aviv niversitesi, 1 992. Birka yz Yahu
di'nin mezar yaztlarda pek az brani ad vardr, adlarn ou Yunanca ya da Latincedir.
1 02.. Din deitirmi ok sayda kii kle ya da azatl kleydi.Yahudi ya da Yahudileme
yolundaki ailelerde kleleri snnet ettirmek ve ailelerinin din deitirmesini salamak
artt. Bkz. a.g.e.

214

sebomenoi ve Latince metuentes) kavramnn bir biimi gibi

gzkmektedir. 1 0 3
Bu "yarm-dnmeler", asl Yahudilerin etrafndaki geni em
berin saflarn kalabalklatrd; bunlar ibadet trenlerine katl
yor, sinagoglarda toplanyorlard, fakat btn dini grevleri yeri
ne getirmiyorlard. Yosefus bunlardan defalarca sz eder ve
mparator Neron'un karsn "Tanr'dan korkan" olarak tanmlar.
Bu kavram Roma' da bulunan sinagog ve yer alt mezar kalntla
r zerindeki yaztlarda vardr.
Yeni Ahit de bu dnmelerin kitlesel varln kabul eder: "Gk
altndaki her milletten Yahudiler, dindar adamlar, Yerualimde
oturmakta idiler" (Resullerin leri 2, 5). Aziz Pavlus Antakya'ya
vardnda abat gn sinagoga gitti ve orda vaazna u szlerle
balad: "Ey srail erleri, ve Allahtan korkanlar, dinleyin" (a.g. e. ,
13, 1 6) . Dinleyenler arasndan bazlar bu ifade karsnda akn
la kaplsalar da, sylevin devamnda bu ayrm iyice belirginle
tirdi: "Kardeler, brahim neslinin ocuklar, ve aranzda olup
Allahtan korkanlar, bu kurtulu sz bize gnderilmitir" (a.g. e. ,
13, 26). Metin ayrca unu da belirtir: "Ve havra dald zaman,
Yahudilerden ve dindar mhtedilerden bir ou Pavlusun ve Bar
nabasn ardnca gittiler; ve onlar da bunlara syliyerek Allahn
inayetinde sabit olmaa kendilerini tevik ediyorlard" (a.g. e. ,
13, 43). Bir hafta sonra Zelot Yahudiler ile iki havari arasnda bir
atma patlak verdi: "Yahudiler ise, dindar ve muteber kadnlar
ve ehrin ileri gelenlerini tevik edip Pavlus ve Bamabasn bana
eziyet kardlar" (a.g. e. , 13, 50). ki misyoner, yollarna devam
ederek, Makedonya'daki Filibe ehrine vardlar, toplanm olan
kadnlarn arasna oturdular. yle der Pavlus: "Tiyatira ehrin
den erguvani satcs ve Allaha tapan Lidya adl bir kadn bizi
dinledi" ve sonunda kadn ailesinin yeleriyle birlikte vaftiz oldu
(a.g. e. , 16, 14), 1 04
Mtereddit paganizm, ksmi din deitirme ve eksiksiz Yahudi
leme arasndaki bu gri blgede Hristiyanlk kendine bir yol at

I 03 . "Yahve'den korkanlar" [Rab'den korkanlar] branice Kitab Mukaddes'te Malaki 3,

l 6'da ve Mezmurlar 1 1 5, 1 1 ve l 3 'te grlr. "Elohim'den korkanlar" [Allah'tan korkan
lar] k 1 8, 2 1 'de kullanlr.Yarm Yahudiler ve "Yahudilik sempatizanlar" hakknda bkz.
jean Juster, Les Juifs dans l'Empire romoin, 1, Paris, Geuthner, 1 9 1 4, s. 274-290; ayrca Louis
H. Feldman'n makalesi "Jewish 'Symathizers' in Classical Litterature and lnscriptions",
Tronsoctions and Proceedings of the Americon Phi/ologico/ Association, 8 1 , 1 950, s. 200-208.
1 04. Bkz. Bu konuda Yeni Ahit' in, "dindar ve btn evile Allahtan korkar bir adam" olan
Kornelius zerine blm. Resullerin leri 1 0, 1 -2.

215

ve kendini oluturdu. Yaylmakta olan Yahudiliin ve iyice atlm

iindeki dini badatrmacln eitli nanslarnn izinden giden
daha ak ve daha esnek bu inan, benimsemeye hazr olanlara
daha kolay uyum salayarak salamlat. sa'nn yandalarnn,
Yeni Ahit yazarlarnn, tamamen zt yollara gtren bu iki rakip
yaylma tarznn farkl doasnn ne lde bilincinde olduklarn
grmek artcdr. Matta'ya gre ncil bize yalnzca Yahudi dini
nin aikar vaaz zerine ek bir tanklk salamakla kalmaz, etkin
liinin snrlar hakknda da tanklk eder: "Vay banza, yazclar
ve Ferisiler, ikiyzller! Zira bir mhtedi yapmak iin denizi ve
karay dolarsnz; ve olunca, siz onu kendinizden iki kat cehen
nem olu edersiniz" (Matta 23, 1 5). 1 0 5
Uzaklamaya baladklar ibadetin yasaklayc buyruklar kar
snda profesyonel ve deneyimli vaizlerin eletirileri elbette bun
lardr. Bu yeni vaizler, istikrarszlk iindeki oktanrc dnyann
duyarllk haritasn daha maharetle deifre etmeyi ve tektanrc
vahye eriim imkan aan daha "dostane" ve daha "sofistike" bir
"yazlm" nermeyi rendiler. Fakat Yahudiliin nemli lde
salamlamas ve dine gei teebbs karsnda onlarn rakip
lerinin, geleneksel Yahudi alimlerinin tutumu neydi?

Haham Yahudilii dnyasnda din deitirme

Daha nce grdmz gibi, M II. yzyln Helenlemi Yahu
di yazarlar dneminden MS I. yzyl bandaki skenderiyeli
Filo'ya kadar, din deitirme yalnzca bir ltuf olarak kabul edil
mekle kalmad, dahas onlarn edebi eserlerinin bir blm bu
dinin yaylmasnda temel bir ilev de yerine getirdi. Tpk Hristi
yan literatrn Helenlemi Yahudi edebi yaratnn dorudan
devam olarak grlmesi gibi, bu kitaplar Pers dnemi sonunda
kaleme alman Eski Ahit'in eitli katmanlar iinde zaten tohum
halinde bulunan ifadelerin dorudan rn olarak kabul edilebi
lir. Yahudilik ile Helenizm arasndaki bulumann rn olan
1 0.5. Bkz. Burada Yahudilie gemenin sz konusu olmadna bizi ikna etmek iin Mar
tin Goodman'n dolambal teebbs: Mission and Conversion, a.g.e., s. 69-72. Haham
kinci Gamliel, Haham Yehoua ben Hananya, Haham Eleazar ben Azarya ve Haham
Akiba gibi kiilerin Roma'ya yolculuklarda din yayma teebbs grmekte srar etmez
sek, hahamlarn vaaz yolculuklar zerine bize tanklk kalmamtr. Bu yorum Siyonist ve
etnik-merkezci tarihyazmnda elbette kesin olarak reddedilmitir. rnein bkz. emuel
Safrai, "Yavne Bilgelerinin Roma Ziyaretleri", Reuven Bonfil (edit.), /omo Umberto Nah
on'un An Kitab (branice), Kuds, Mosad Meir, 1 978.Yaklak alt ay sren bu ziyaretler
den birinin ardndan bir haham okulunun kurulmas, hedefinin metropolde Yahudiliin
konumunu salamlatrmak ve glendirmek olduuna tanklk edebilir.

216

entelektel kozmopolitizm, Pavlusu devrimin serpilip geliecei

topra verimli kld ve bu devrimin ardndan Antika dnyas
nn kltrel grnm tamamen deiti.
Siyon'dan skenderiye'ye uzanan alanda evrensel "reti"
grlecekken, Yahudiye ile Babil arasnda ise gelecek kuaklara
aktarlacak olan yeni dini ve ibadet prensiplerinin taycs olan
Farizi Yahudilik geliti. Bilgeler denen, daha sonra Tannaim ve
Amoraim olarak adlandrlan alimler Tapnak'n ykmndan nce
ve sonra, bu inat aznln iman eliinin akt potay yava
yava tasarlamaya baladlar. Bu aznlk kendisinden daha geni
ve daha gl uygarlklarn ve inanlarn barnda btn glk
lere ramen varln srdrd. Bununla birlikte, bu gruplara din
deitirmeyi ve din yaymay reddetme ynnde doutan eilim
ler atfetmek yanl olur. Farizi Yahudilik ile Pavlusu Hristiyan
lk arasndaki etkileimden kaynakl strap diyalektiinde, zel
likle Akdeniz havzasnn ve ardndan Avrupa'nn egemen kltrel
merkezlerinde kendine kapanma eilimi gerekten de baskn
kt, fakat dnmelik yolu daha uzun sre devam etti.
Hristiyan ann yaklak IV. yzylnda Haham elbo'nun,
"srail'de dnmeler derideki sedef hastal gibidir" (Yevamot) her gn tekrarlanan prensip- eklindeki dini buyruu, din dei
tirme ve dnmeler karsndaki Talmud'un tutumunu asla yanst
maz, nk Haham Eleazar' dan yaplacak ayn lde nemli
alntyla buna kar kmak da mmkndr. Haham Eleazar unu
buyurur: "Kutsal Tanr, hamdolsun ki, Yahudileri uluslarn aras
na dnmeler katlsn diye srd" (Pessa'him). Bu, Srgnde eki
len straplarn ve Kutsal Toprak'tan ayrlmann Yahudilik yan
dalarn oalmaya ve gururla glenmeye yneltmekten baka
amac olmad anlamna gelir. Bu iki aklama arasnda geni bir
yaklam farkll grlr ki bunun ifadesi hem MS ilk yzyllarn
tarihinin yn deiiklikleriyle, hem de bu dzene koyucularn her
birinin kiisel eilimleriyle belirlenir.
Bu konuda Halaha'dal 06 mevcut tutum ve yorumlarn her birini
belirgin bir ekilde tarihlemek gtr. Din deitirme zerine
olumsuz ifadelerin ortaya k tarihinin, karklk, isyan ve zulm
dnemi olduu eklinde bir hipotez nerilebilirken, tersine, ikti
darla daha sakin etkileim dnemleri alma ve yaylma al
ynndeki eilimleri glendirmitir. Velhasl, Yahudi sylemi iin
de din deitirme karsnda daha ihtiyatl olmaya yol aan ey,
pagan muhalefetten ziyade, tehlikeli bir sapma olarak kabul edilen
I 06. Yahudi eriat yasas. (.n.)

217

Hristiyanln atlm oldu. rv. yzyl banda Hristiyanln nihai

zaferi, belli bal kltrel merkezlerde Yahudiliin vaizci atlmna
nihai bir nokta koydu ve bunun hatrasn Yahudi yllklarndan sil
mek isteyen derinlemesine kk salm bir eilim yaratt.
Mina, Talmudlar ve eitli yorumlar, temel hedefi kamuoyunu
yabanc karsnda misafirperver grnmeye ikna etmek olan bil
dirge ve tartmalarla dolup tamaktadr. Bir dizi Halaha karar,
yeni partnerler aramak zorunda kalan her toplumsal yapnn
gelip arpt zel ayrm eilimini iyice snrlandrd.
ir Hairim Rabba'da Tannaim'ler [Bilgeler] dneminde yaa
nan kapsaml bir din deitirme vakas zerine tankla rastlanr.
"Bylece, yal adam oturmu ve yorumlarm yaparken, ok say
da yabanc ayn anda din deitirdi. " [brani Kitab Mukadde
si'nin bir blm olan] Vaizciler zerine bir haham yorumu din
deitirme olaym dorular: "Btn rmaklar denize dklr ve
deniz asla boalmaz. Btn dnmeler yalnza srail'e doru
dnerler ve onlarn saylar srail'de asla eksik olmaz." Burada,
kendisine doru dnm yabanc aknlarna ak bir Yahudilik
tercihini deerlendiren baka benzer saptamalar da bulunur.
eitli hahamlar yabanclar entegre etmenin gereklilii zerin
de srarla durdular ve onlarn mminler topluluu iinde tama
men asimile olmalarn talep etmekte tereddt etmediler. Mi
na'ya gre, Talmud Bilgeleri bir yabancya kkenlerini hatrlamay
yasaklar: "Eer o bir yabanc oluysa, ona 'atalarnn yaptklarn
hatrla' denmeyecek" (Baba Metsi'a). Keza, bu kitabn Tosefta'sn
da [erh] u yazldr: "Torah' renen bir dnmenin yannda, 'u
renene bakn, lelerle ve iren, mundar hayvanlarla beslenmi'
denmeyecektir." Tosefta'da u buyruklar da yer alr: "Tanr'mn
kanatlar altna giren herkes sanki bizzat onun yaratsnn meyve
siyrni gibi, onun iinden domu evladym gibi kabul edilmeli
dir. " Hatta: "Azatl bir kleyle kimse ilgilenmezken, neden herkes
bir dnmeyle evlenmek iin can atyor? nk azatl kle ehvet
perestken dnme gayet korunmutur" (Horayot).
Kuds Talmudu, tpk Babil Talmudu gibi, dnmeleri olumla
yan ok sayda fade ierir. Yine de burada yabanclarla yaknla
maya kukuyla bakan ayetlere de rastlanr: "Haham Eliezer ben
Jacob yabancnn doal olarak kt olduunu, ondan saknmak
gerektiinin saysz yerde yazl olduunu syler" (Gerim); "dn
meleri kabul edenlerin zerine bahtszlk stne bahtszlk yaa
caktr" (Yevamot); "Dnmeler ile st ocuklarm tehlikeye atan
lar Mesihin geliini geciktiriyor" (Nida); ve byle uzayp gider.

218

Baka yerlerde de "doutan" Yahudiler ile dnme Yahudiler

arasnda bir hiyerari belirleme teebbsleri grlr. Her eye
ramen, ou aratrmacnn gryle, din deitirmeyi tevik
edip destekleyenler buna kar kanlar zerinde ak seik galip
tirler; stelik Yahudiye lkesinin dnda daha ak ve misafirper
ver bir yaklamn egemen olmas da muhtemeldir. 1 0 7
Bilgelerin bir b lmnn de dnme ya da dnme olu olduu
nu, ou zaman yasalarn onlar kiisel olarak ilgilendirdiini
aklda tutmak gerekir. Salome Aleksandra'nn egemenlii altnda
Hasmonlarn srdrd zorla din deitirtme srecinin doruk
dneminden sonra iki dnme Yahudi Krall'nn dini hiyerarisi
nin b andaki emir mevkiini igal etti: 'maya ve Avtalyon. Onlar,
kinci Tapnak dnemi boyunca Yahudiliin ekillenmesinin ba
lang dnemindeki yksek saygn iftler arasnda yer aldlar.
Biri sanhedrin'el O S bakanlk etti, teki bakan yardmcs oldu.
Her ikisi de, pelerinden gelen nl ahsiyetler Hillel ile am
mai'nin manevi babas oldular. Dnme Haham Yohanan adyla
bilinen Ben Bagbag ile Ben Haa-Haa da nl ve popler iki dn
meydi. Haham Akiba'nn da dnme atalar olduu sylenir ve
Moiz Maimonid Ortaa' da onun babasnn bir guer tsedek (dn
me) olduunu sylemiti. rencisi Haham "Keskin" Meir bile,
ou kaynaa gre, Yahudi olmu anne babann olu olarak
kabul ediliyordu. Bu eksik liste erevesinde, Kitab Mukad
des'in (Aramiceye deil) Yunancaya yetkili evirmeni Akila'nn
adn da belirtmek gerekir. Kimilerine gre onun ikinci ad Onke
los'tu (aslnda bunlarn iki ayr nemli dnmenin adlar olduunu
dnenler de vardr). Ne var ki, MS il. yzyln bu hayran oluna
s ahsiyeti Roma kkenliydi ve hem Yahudi hem de Hristiyan
rivayetlerine gre, mparator Hadrianus'la aile ba vard.
Baka alimler de dnme ailelerden geliyordu, fakat onlarn
cemaatlerindeki dnme saysna dair bilgilerimiz eksiktir, nk
genellikle olduu gibi, tarihsel tanklklar daima sekinlerle ilgili
dir. Bu nedenle, edebiyatlar dnda, kral ya da isyann eleba
olmu, rnein Hirodes ya da imon Bar Giora gibi dnme oul
lar da tanyoruz, fakat bunlarn Yahudi ibadetini uygulayan top
lam nfus iindeki paylarn deerlendirme imkanmz ne yazk ki
1 07. rnein bkz. u iki deneme: Bernard J. Bamberger, Prose/ytism in the Tolmudic Peri
od ( 1 939), New York, Ktav Publishing House, 1 968 ve William G. Braude,Je wish Prosely
ting in the First Five Centuries of the Common Era. The Age of Thei Tannaim and Amoraim,
Wisconsin, Brown U niversity, 1 940.
I 08. Geleneksel Yahudi yasama meclisi. (.n.)

219

yoktur. Genel eilim, paganla ynelik derin kmseme nede

niyle, dnmenin onur krc gemiini silmek ve onu "yeni do
mu bebek" (Yevamot) gibi kabul etmek ynndeydi; nceki
kimlii neredeyse her zaman gizleniyordu. Dnme soyundan
gelenler nc kuakta tam anlamyla Yahudi oldular ve Yahudi
varlnn "dndaki" kkenleri unutuldu (daha sonra dnmeler
bu dnyada ok incelikli bir reenkarnasyon geiren Yahudi ruh
lar olarak kabul edilecektir). 1 0 9
Talmud, bir yabancnn din deitirmesi iin gerekli prosedre
dair bir tartmay aktarr. Kimileri snnet olmann yeterli oldu
unu belirtirken, kimileri ise ritel ykanma ile arnmann nceli
i zerinde duruyorlard. Sonu olarak, bir erkein Yahudilie
kabul olabilmesi iin bu iki fiilin zorunlu olduuna karar verildi.
nc bir buyruk ise -yani kurban sunumu- kinci Tapnak'n
ykmyla birlikte ortadan kalkt. Snnet olmann arnmadan
daha nemli olduunu da biliyoruz; rnein Yosefus ve Filo'ya
gre, arnma din deitirmenin zorunlu koulu deildir, dolaysy
la Yahudi ibadetine ok sonralar dahil edildii sonucunu kara
biliriz. Haham Yahudilii ile Pavlusu Hristiyanlk arasndaki
etkileimler asndan, her ikisinin de ayn dnemde vaftizi yava
yava benimsediklerini grmek zellikle ilgintir; vaftiz iki farkl
dinin ortak ibadet temellerinden biri olarak varln srdrd.
"Tanr'dan korkanlar", yar dnmeler, tam dnmeler, Yahudi-H
ristiyanlar ve doutan Yahudilerin kltrel kaynamas ereve
sinde tek Tanr'ya inan korunurken dini grevlerin saysndaki
azalma kurtarc ve yattrc bir devrimci sre oluturuyordu.
Byyen tektanrclk, zulmlere ve d dmanlklara kar koy
mak iin, Ezra ve Nehemya dnemlerinden beri iine ilemi olan
yasaklarn basksn hafifletecekti. Bu nedenle, oluum halindeki
Hristiyanlk'ta, yeni katlanlarla topluluun eski yeleri arasndaki
eitlik neredeyse tamd; hatta belli bir anlamda "akl yoksullar",
baka deyile yeni katlanlar bile tercih ediliyordu. Gen din byle
ce prestijli kken unsurunu tamamen ortadan kaldrd ve mesihi
evrensel telos'a irek en yksek referans yaluzca Tanr'nn olu sa
olarak kabul edildi: "Ne Yahudi ne de Yunan vardr, ne kul ne de
azatl vardr, ne de erkek ve dii vardr; nk Mesih sa siz hepiniz
birsiniz. Ve eer siz Mesihin iseniz, o halde brahimin zrriyeti, vade
gre miraslarsnz." (Pavlus'un Galatyallara Mektubu 3, 28-29).
1 09. Yahudilie gei karsnda Yahudi tutumuna dair bkz. Marcel Simon'un Versus
/srael kitabnn "Le proselytisme juif" balkl etkileyici blm (Paris, Boccard, 1 964,
s. 3 1 5-402).

220

"Ten sraili"nden "tin sraili"ne geii kusursuz klmak Aziz

Pavlus'a der. Bu yaklam, Roma mparatorluu'nun zellii
olan ak ve esnek kimlik politikasna daha iyi denk dyordu.
Dolaysyla bu dinamik tektanrc akmn, (en azndan bir lnn
dirilmesini gereke gstererek) herkes iin merhamet ve acma
inancnn habercisi olmas ve sonuta paganl boyunduruu
altna almas ve tarihin plne atmak zere Avrupa'dan kal
drmas artc deildir.
MS 66-70 yllarndaki Zelot syan'nn yenilgisinin, yaklak iki
yzyl nce Makabelerin isyannn yol at geni din yaylmas
hareketini engellemediini btn emareler kantlamaktadr. Fakat
Yunan ve Roma oktanrclna ynelik art arda iki meydan oku
mann yenilgisi -MS 1 15-117 yllarnda Akdeniz Havzas'nn gney
sahillerinde Yahudi mminleri topluluklarnn silahl isyanlar ile
MS 131-135 ylnda Bar Kohba syan- Yahudiliin canl glerinin
geri ekilmesinin balangc oldu, Yahudilie katlm yavalatt,
yandalarn byk lde zayflatt ve bylece Hristiyanln
"sevgi dini" yoluyla daha bar bir fetih stratejisinin yolunu at.
MS III. yzyldan itibaren Akdeniz' deki Yahudi says yava
yava azalmaya balad. Bu rakam Yahudiye'de ve Kuzey Afri
ka'nn batsnda slam'n ykseliine dek az ok istikrarn koru
du. Yahudilerin demografik d yalnzca isyanlar srasnda
yaanan katliamlarn ya da mminlerin paganla "geri dn
"nn sonucu deildi; zellikle Hristiyan olanlarn pay byk
tr. armha gerilen sa'nn dini IV. yzyl banda iktidar oldu
unda, ncelikle Yahudiliin yaylmasna lmcl bir darbe
indirdi.
Bununla birlikte, Yahudi dinine geiin MS IV. yzyla kadar
hala ne lde atlm gsterdiini (bu atlmn giderek zayflama
sna ramen) anlamak iin, keza Akdeniz Havzas etrafndaki
Yahudiliin' iine kapanmasnn derindeki nedenlerini kavramak
iin mparator I. Konstantin'in ve miraslarnn kararlarn izle
mek gerekir. Hristiyan olan hkmdar, doutan Yahudi olma
yanlarn oullarn snnet ettirmesini daha MS. II. yzylda yasak
lam olan yukarda belirtilen Antoninus Pius'un hkmn yeni
ledi. Yahudilerin klelerini Yahudiletirme alkanl vard; bu
uygulamann resmen yasaklanmasnn ardndan Hristiyan kle
beslemek imkansz hale geldi. 1 1 o Konstantin'in oullar Yahudili
e kar ayrmc nlemleri artrd: Dnmelerin snnet olmasnn
1 1 O. Bkz.Amnon Linder,"Konstantin Zamannda Roma ktidar ve Yahudiler" (branice),
Tarbitz, 44, 1 975, s. 95- 1 43.

221

yasaklanmasna e k olarak, Yahudi dinini b enimseyen kadnlarn

ritel ykanma adeti de yasakland ve Yahudilerin Yahudi-olma
yanlarla evlenme hakk ortadan kaldrld.
Yahudilerin hukuki stats dramatik deiimler geirmedi,
fakat klelerini snnet ettirenler lm cezasna arptrldlar,
Hristiyan bir kle besleyenin mallarna el konuluyordu ve Hris
tiyan olmu bir Yahudiye verilen en ufak zarar lme yol ayor
du. Yahudi olanlar -hala varln srdrd lde-, kendi
mallarnn ellerinden alnmas tehdidi altndaydlar. Pagan dnya
da Yahudi dini maruz kald kymlara ramen saygn ve meruy
du. Hristiyanln baskc iktidar koullarnda ise aalanan ve
reddedilen bir mezhebe dnt. Yahudiliin btnyle ortadan
kaldrlmas yeni kilisenin hedefleri arasnda yer almyordu. Onu,
btn taliplerini yllarca reddetmi olduundan ypranm ve
utan iindeki yal bir kadn gibi korumak gerekiyordu; iyice
gzden dm hali galiplerin hakknn sahiciliinin kantyd.
Bu koullarda, Akdeniz Havzas etrafndaki Yahudi nfusun
hzl bir tempoda dm olmasnda artc hibir yan yoktur.
Siyonist tarihiler, bir sonraki blmde greceimiz gibi, akla
ma olarak, yasaklarn ve tecridin basks altnda Yahudilii terk
edenlerin din deitirmi yeni kitlelerden geldiklerini ileri srd
ler. Siyonist tarihyazmnda ska karlalan bir kavram olan
Yahudi "derinliklerin ve doumun meyvesi" olan "etnik" sert
ekirdek cokusunu korudu ve Yahudilie sadk kald. Bu trden
"halk" bir tarih yorumunu destekleyecek en ufak kantn olma
d aktr. Muhtemeldir ki, inan gerei Yahudilie ynelmi
ok saydaki ailenin, hatta onlarn birinci kuaktan soylarnn,
din deitirmenin gerektirdii abay gstermeden bym
olanlardan daha salam direndikleri bile varsaylabilir. Dnmele
rin ve ocuklarnn yeni dinlerine eski yandalardan daha inatla
sahip ktklar apak ortadadr. Bilge Haham imon Bar Yoai,
ona ait olduu varsaylan Mekilta'da [erh] , Yce Tanr'nn dn
meleri doutan Yahudilere tercih ettiini belirtmemi miydi?
Gerei kabul etmek gerek: Kimlerin kklemi aznlk inanlar
na ne pahasna olursa olsun sadk kalmay tercih ettii, kimlerin
ise egemen inan olma yolundaki dine katlmay tercih ettii asla
bilinmeyecektir.
Ge dnem Amoraimleri 1 1 1 zamannda, yani iV. yzyl ve son
rasnda, Yahudi aznln haham sekinleri din deitirmeyi biz
zat topluluun varln tehdit eden bir kara bulut olarak kabul
1 1 1 . Talmud alimleri. (.n.)

222

ettiler. Merkezi Yahudi kimlik politikas artk ynelim deitir

miti: En aikar ideolojik aklamalarna i sansr uygulad,
Hristiyan kralln hkmlerini kabul etti ve kapsn alan her
yeni katlmcy ret ve kukuyla karlayan kendi iine kapal bir
gruplamaya geni lde dnt. Bu kimlik politikas Hristi
yan dnyasnda hayatta kalmasnn koulu oldu.
Fakat dnmelerin Yahudi tektanrcl kendini malup ilan
etmedi. Yava yava "uygarln" kylarna doru kayd, Hristi
yan kltrel dnyasnn d eteklerinde adam toplama faaliyetine
devam etti ve baz zel blgelerde de olduka dikkat ekici baa
rlar kazand.
Tarihteki Yahudi yandalarnn says asndan belirleyici ola
cak nemli soruyu ele almaya girimeden nce, uzun srm
"Srgn" dn yaratan din deitirme seferinin balad bu
ayn blgedeki Yahudilerin yazgs zerinde biraz daha durmak
uygun olur: MS II. yzyldan itibaren Roma valilerinin ve onlarn
eitli ardllarnn "Filistin" diye adlandrd; Yahudi gelenein
den bilgelerin ise tepki olarak ve savunma niyetine ilk kez -baka
adlarn yannda- "srail topra" diye adlandrmaya baladklar
Yahudiye lkesi.

Yahudiye sakinlerinin "zc" kaderine dair

Yahudiye sakinleri kendi lkelerinden srlmemilerse ve bu
kyl halkn iinde kitlesel g hi olmamsa, tarih boyunca bu
yrenin nfusunun ounluuna ne oldu? Bu soru, grlecei
gibi, Yahudi ulusal hareketinin oluumunun balangcnda ortaya
atlm, sonra ise, ulusal bellein kara deliinde yok olup gitmi
tir (ki bu kukusuz tesadf deildir).
Bu blmde grdmz gibi, Kuds brani niversitesi'ndeki
ilk profesyonel tarihiler olan Yitzhak Baer ile Ben-Zion Dinur,
kinci Tapnak'n yklmasyla birlikte hibir srgn yaanmad
n kesin olarak biliyorlard ve "Srgn"n balang tarihini MS
VII. yzyla, yani Mslmanlarn fetih dnemine tamlard.
Onlarn anlatmna gre, yalnzca Araplarn gelii Yahudiyeliler
kitlesini vatanlarndan sken demografik sarsntya neden oldu ve
vatanlarn "yabanclara" mlk olarak sundu. Bar Kohba sya
n'nn kitlesel sonunun ve Yehuda Hanassi dneminde ve hatta
sonrasnda Yahudiye toplumunun kltr ve tarmda gelimesinin
nda, Tapnak'n ykmndan sonra "srail halk" arasnda hibir
srgnn meydana gelmedii konusunda nc tarihilerle anla-

223

mak elbette mmkndr. Aratrmaclarn ou, MS 70 ylndaki

ykm ile Arap fethi arasnda Yahudiye'deki nfusun rdn ile
deniz arasndaki blgede nispi ounluu az ok koruduunu
kabul ederler. Fakat ayn zamanda, "zorunlu srgne gidi"i MS
VII. yzyla iten kronolojik deiiklii kabul etmek gtr. Dinur'a
gre lke "topraklarna l halklarnn bitmek bilmez aknlar,
igalci yabanc elerle (Suriyeli-Arami) birlik oluturacak ekil
de kaynamalar, tarmn yeni fatihlere tabi klnmas ve Yahudile
rin topraklarndan edilmesi"nin 1 2 ardndan sahip deitirmitir.
Araplar gerekten de topraklar zerinde bir kolonizasyon poli
tikas srdrm mdr? Topraklarndan edilen yz binlerce
kyl nereye kaybolmutur? Ayn dnemde baka lkelerde ba
ka topraklar elde etmi ya da fethetmi midirler? Yakn ya da
uzak baka yerlerde brani yerleimleri kurdular m? Yoksa "lke
halk" VII. yzylda mucizevi bir mesleki deiim geirip, tacirle
re ve mahir sarraflara m dnt, denizin te yakasndaki "sr
gn" topraklarna m tand? Siyonist tarihyazm bu sorulara
henz mantkl ve tatminkar cevaplar vermemitir.
MS 324 ylnda "Syria-Palaestina" l 1 3 vilayetinin Hristiyan
himayesi altna geiinden sonra Yahudiye nfusunun bir blm
Hristiyan oldu. Daha I. yzylda yerli Yahudiyelilerin ilk Hristi
yan topluluu kurmu olduklar 1 1 4 ve Bar Kohba syan'ndan
sonra snnetli olanlarn srld Kuds yava yava Hristiyan
ounluklu kk bir ehre dnt. Yahudiyelilerin Hristiyan
oluu baka ehirleri de etkiledi. Kaysera Maritima [ Kayseriye]
nemli bir Hristiyan merkez oldu. MS 325 ylndaki ilk znik Kon
sili'ne katlanlarn listesi sa Mesih'in yanda topluluklarn Gaz
ze, Yavne, Askalon, Asdud, Lidda, skitopolis [Tel Bet-ean] ve
civarlarnda yaygnlatklarn gsterir. Yahudiler Yahudiye'den
yok olmaya baladlar, nk ilerinden ou Hristiyanl
benimsemiti. Fakat arkeolojik bulgu ve tanklklarn byk
blmnn dorulad gibi, Hristiyan yaylmas lkedeki Yahu
di varln tamamen ortadan kaldrmad ve olduka istikrarl bir
grup Yahudilik yanda yerel nfus iinde varln srdrd. Bu
nfusta, Hristiyanlardan baka, olduka nemli bir Samiriyeli
aznlk ile tektanrc din kltrlerinin kysnda olduka uzun
1 1 2. Dinur, srailoullar Srgnde, a.g.e., Kitap !.Yahudilerin srlmesi ve srgne gidi
leri zerine tezini desteklemek iin Dinur'un ileri srd belgelerin zayfl olduka
dokunakldr. Bkz. a.g.e.
1 1 3. Filistin topraklarna Romallarn verdii ad. (.n.)
1 1 4. Bkz. Resullerin leri 4, 4 ve 2 1 , 20.

224

sre varlklarn srdren p agan inanl kyller de bulunuyor

du. Haham Yahudilii gelenei, zellikle Babil'le hfila sk balar
nedeniyle, Kutsal Toprak blgesinin btn zerindeki Hristiyan
dinamizminin yaylma kapasitesini byk lde frenledi. Bizans
l Hristiyan yetkililerin srdrd bask Yahudi iman ve ibade
tinin gcne kesin olarak boyun ediremedi. Sinagog ina etme
deki inat ile Teb ariyeli Binyamin'in ynetiminde MS 614 ylndaki
son Celile syan buna kanttr. 1 1 s
Baer, Dinur ve dier Siyonist tarihilerin ikna olduklar zere,
bu nemli yap VII. yzylda Arap igaliyle birlikte radikal biim
de nitelik deitirdi. Bununla birlikte, belirleyici dneme, ileri
srld gibi, (tarihsel tanklklarda hi izine rastlanmayan)
Yahudiyelilerin lkelerinden srlmesinin ardndan gelmedi.
Daha nce Yahudiye lkesi olan Filistin, Arap Yarmadas'nn l
lerinden gelen ve yerli nfusu yerinden eden gmen kitlelerin
aknyla temizlenmedi. Topraklarna bal olan Yahudiyeli kyl
lerin -ne Yahve'ye inananlarn ne de sa Mesih'in ve Kutsal
Ruh'un buyruklarna boyun emeye balayanlarn-- srlmesine
ve srgnne, fatihlerin tasarladklar herhangi bir politika yol
am deildir.
Arap llerinde esen bir tayfun gibi beliren ve MS 638-643 ara
snda blgeyi fetheden Mslman ordu nispeten kstl boyutlar
dayd: Azami tahminlere gre, olsa olsa krk alt bin askerden
ibaretti. Bu askeri gcn nemli bir blm baka cephelerde
savamak iin daha sonra Bizans mparatorluu'nun snrlarna
sevk edildi. Birka bin askerlik bir garnizonun blgede tutulmas
elbette ki ailelerinin de sonradan buraya nakline yol at; fatihler
el konulan topraklar kukusuz talan ettiler; fakat btn bunlar
(maluplarn kk bir blmn belki ortakya dntrmek
dnda) ye,rel demografik bileimin derinlemesine deimesine
asla yol aamazd. Dahas, Arap fethi, vaktiyle Akdeniz sahilleri
boyunca gelimi ticaretin byk lde kesintiye uramasna
neden oldu ve bunun ardndan btn blgeyi etkileyen ar bir
demografik d yaand, fakat bu nfuz azalmasnn sonucu
nun bir "halk" deiimi olduunu dorulayan hibir iaret yoktur.
Mslman ordunun gcnn srlarndan biri onun "libera1 1 S. srail'deki akademik aratrma genellikle Yahudiyelilerin Hristiyan olmasn nem
sizletirmeye alt. rnein bkz.Yosef Geiger, "Eretz lsrael'de Hristiyan Yaylmas", Zvi
Baras ve dierleri ( edit.), kinci Tapnak'n Ykmndan M slman Fethine Dek Eretz lsrael,
a.g.e. Haham edebiyat bu olgu karsnda otosansr uygulamsa da, zaman zaman meta
for biiminde ortaya kar. Bu konuda bkz. Binyamin Sofe r, Yahudilerin Uygarl ve Altst
Olular (branice), Kuds, Karmel, 2002.

225

lizm"inde ve boyun edirdii halklarn inanlar karsndaki

lmllnda yatyordu; elbette yalnzca tektanrc olmalar kou
luyla. Muhammed'in retileri Yahudileri ve Hristiyanlar "Kitap
insanlar" olarak kabul ediyor ve onlara yasann kabul ettii
korunakl bir stat veriyordu. slam'n peygamberinin Arabis
tan'n gneyinde sefere km askeri eflere gnderdii nl bir
mektup bunun ifadesiydi: "Mslmanl her benimseyen, ister
Yahudi olsun ister Hristiyan, mmin kabul edilmelidir; haklar da
devleri de mminlerle ayndr. Yahudiliini ya da Hristiyanln
korumak isteyen ise din deitirmemelidir, yalnzca erkek ya da
kadn, zgr ya da kle her yetikin iin zorunlu olan vergiyi de
mekle ykmldr. " 1 1 6 Bizans mparatorluu koullarnda
maruz kaldklar sert kym karsnda Yahudilerin Arap fatihleri
olumlu, hatta cokuyla karlamalarna armamak gerekir.
Yahudi tanklklar kadar Mslman kaynaklar da Yahudilerin
muzaffer Arap ordusuna yardmndan bahsetmektedir.
Hristiyanln Tanrsall Teslis iinde blmesinin ardndan
Yahudilik ile Hristiyanlk arasnda telafisi imkansz bir kopu
meydana geldi ve iki din arasndaki balangtaki rekabet glen
di. "Tanr-katl" mitinin olumas kopukluu daha da iddetlen
dirdi, karlkl hn derinleti ve muzaffer Hristiyanln baskla
r ilikileri dzeltmedi. Buna karlk, Muhammed ile Arap Yar
madas'ndaki Yahudi kabileler arasndaki derin atmalara ra
men -hatta bu kabilelerden biri Eriha'ya srlmt-, slam'n
ykselii ok sayda Yahudi tarafndan ar zulmlerin boyundu
ruundan kurtulu olarak ve hatta mesihi vaadin gelecekteki
somutlamasna doru bir al olarak algland. lden gelen
yeni peygamberin ortaya k zerine ayialar kulaktan kulaa
yayld ve Yahudilie inananlarn moralini ykseltti. Dahas,
Muhammed, Tanr'nn olu olduunu iddia etmeden, kendini eski
peygamberlerin mirass olarak gryordu.
VII. yzylda yaam Ermeni Piskopos Sebeos, Filistin'in
Araplar tarafndan fethini, Dou Roma mparatorluu'na kar
tepki olarak, shak'n soyundan gelenlerin yardm ars kar
snda smail soyundan gelenlerin bir ltfu diye gryor ve ortak
atalar brahim'e Tanr'nn vaadiyle uyutuunu dnyordu. 1 1 7
O dnem yaam bir Yahudi'nin yazd mektupta unlar okun
maktadr: "smail'in krall Tanrsal iradenin bir eylemi olarak
karland, nk bizi iyiliiyle kucaklamt. Yayldklarnda ve
1 1 6. Bkz. Dinur, srai/oullar Srgnde, a.g.e., I, Kitap 1.
1 1 7. Sebeos'un tankln akt. Dinur, a.g.e.

226

Gazel lkesi'ni [Yahudiye] Edom'un ellerinden alp Kuds' igal

ettiklerinde, yanlarnda srailoullarndan gelme kiiler vard.
Onlara Tapnak'n yeri gsterildi ve oraya yerleip, o zamandan
gnmze orada yaadlar. Belli koullara tbi klndlar nk
Tapnak'a sayg gstermek ve onu iffetsizliklerden korumak isti
yorlard, duvarlarnn arasnda kimsenin itiraz edemeyecei
ekilde dua etmek istiyorlard. " 1 1 8
Ortak fethin bu iirsel tasviri belki abartldr, fakat baka kay
naklar Bizans mparatorluu'nun srdrd zulm nedeniyle
blgeden daha nce kam olan bir miktar gmenin muzaffer
ordunun varyla birlikte geri dndne tanklk etmektedir.
Bylece Yahudilerin kutsal Kuds ehrine geri dn slam
sayesinde mmkn olabilmitir. Bu durum, Tapnak'n yeniden
inaas olaslna dair bastrlm umutlar uyandrmtr: "Byle
ce smail'in hkmranlar onlara kar iyi davrandlar ve srailo
ullarnn Tapnak'a gidip gelmesine ve orada bir sinagog ile bir
okul kurmasna izin verdiler. Ve Tapnak yaknna dalm btn
srailoullar b ayramlarda orada hacca gitti ve dua etti [ . . . ] . " 1 1 9
Yeni fatihlerin vergilendirme politikasnn kendine zg bir
yan da vard: Mslman biri hi vergi demezken yalnzca sap
knlar vergiye tabiydi. Mslman olmann kolaylklarna baklr
sa, ok sayda Yahudi'nin derhal gelip Mslmanln saflarn
iirmesine armamak gerekir. Birou iin vergi muafiyetinin
din deitirmeye deecei de muhtemel gzkmektedir; zellikle
yeni dini eskisine benzer ve yakn grnce ... Halifelerin vergilen
dirme politikasnn daha sonra deiim geirdii, nk boyun
edirilen nfusun slam' benimseme ynndeki yaygn hareketi
nin hkmranlarn kasasn boaltt bilinmektedir.
Dinler arasndaki yaknlk, slam'n tekinin tektanrcl kar
sndaki nispi hogrs ve dini vergi, Yahudilik, Hristiyanlk
yandalarnn ve Samiriyelilerin inan deitirmesine yol at m?
Mevcut yazl kaynaklar ok az sayda olduundan kesin bir
sonuca varmak g olsa da, tarihsel mantk bu soruya olumlu bir
yant vermek ister. zellikle geleneksel Yahudi sekinler (bir hi
leme olarak kabul edilen) inan deiikliinden holanmazlar,
fakat genel kural olarak sorunu yok sayarlar. Siyonist tarihyazm
da ayn yolu izlemi ve bu konuya dair btn tartma teebbs1 1 8. a.g.e. Kuds' fetheden Arap ordusunun askerleri arasnda muhtemelen Yahudi
olmu baz Yemen kkenliler de bulunuyordu. Bkz. lomo Dov Goitein, slam'n Banda ve
Hallar Dneminde Eretz /srae/ Nfusu (branice), Kuds, Ben Zvi, 1 980.
1 1 9. Dinur, srailoul/ar Srgnde, a.g.e., 1, Kitap 1.

227

lerini engellemitir. Genel olarak bakldnda, Yahudi dininin

terk edilmesi, modern duyarlla uygun bir ekilde, "ulus"a iha
net diye tercme edildi ve tabu kabul edildi.
Bizans dnemi boyunca, zulme ramen, bir miktar sinagogun
inaasna tank olunmusa da, Arap fethiyle birlikte bu olgu
yava yava azald ve Yahudi ibadethaneleri zaman iinde iyice
enderleti. Filistin/srail Topra'nn uzun vadede lml bir din
deitirme sreci yaadn, bu srecin Yahudi ounluun "yok
olmasna" paralel gelitiini sylemek yanl olmaz.

Bellek ve "lke halk"nm unutulmas

Babil peygamberinin "ve mukaddes ahdi brakanlara sayg gs
terecek" (Daniel, 1 1, 30) eklindeki kehaneti MS X. yzylda
Saadia Gaon tarafndan yle yorumland: "smail'in soyundan
gelen Kudsller sonradan Byk Tapnak'a saygszlk ettiler."
Kitab Mukaddes'i Arapaya eviren nl Yahudi alim (yine Dani
el'den alnt yaparak) -"ve ilahlarn Allahna kar alacak ey
ler syliyecek" (Daniel 1 1 , 36)- yle devam eder: "srailoullar
na kar gazab yatan Yaradan srail'in dmanlarn yok etmeye
giriene dek Ezeli Tanr'ya kar fke dolu szler edildi." Devam
eder: "Ve yerin topranda uyuyanlardan birou... uyanacaklar"
(Daniel 12, 2); "Kaderin ezeli yaama adad srail'in lleri diri
lecek -ve uyanmayanlar- Tanr'nn yolunu terk etmi olanlar
olacak, cehennemin alt katlarna inmi olanlar, yani btn bedeni
utanca [lme] mahkum edilenler olacak."
Saadia Gaon'un yazd ve Mslman olma sreci karsndaki
derin znty yanstan bu cmleler, Tel-Aviv niversitesi'nde
tarih blmnn kurucusu olan tarihi Abraham Polak'n yazd
1967 tarihli arpc bir denemede sunulmu ve deerlendirilmi
tir. 1 2 0 Bat eria'nn ve Gazze eridinin ele geirilmesinden
hemen sonra bu ilgin aratrmac, boyun edirilen nfus sorunu
nun gelecekte srail devleti iin zmsz sorunlarn kayna
olacan hissetmi ve bu nedenle "yerli Araplarn kkenleri"
muammal sorununu ihtiyatla ele almaya karar vermiti. slam
kltr zerine aratrmalarnda byk bir cesaret gstermi
olan kararl Siyonist Polak, bir sonraki blmde greceimiz
gibi, bellein hakl gsterilemeyen suskunluklarndan holanm
yordu. "Mukaddes ahdi brakanlar" konusunu, Kuds'teki sma1 20. Abraham Polal<, "srailli Araplarn Kkeni" (branice), Molad, 2 1 3, 1 967. Bkz.
Molad'n sonraki saysnda makalenin keskin eletirisi ve Polak'n cevab, no 2 1 4, 1 968.

228

il'in soyundan gelenleri ya da Tanr'nn yolunu terk etmi bu

"srail dmanlar" konusunu ele almaya kimse cesaret edemez
ken, Polak bu neredeyse imkansz misyonu stlenmeye karar
verdi.
Polak nemli denemesinde btn Filistinlilerin dorudan do
ruya ya da zellikle Yahudiyelilerin soyundan geldiini kantlama
iddiasnda deildi. Saduyulu bir tarihi olarak dnyadaki her
nfusun yzlerce ve binlerce yl ierisinde komularyla, boyun
edikleriyle ya da boyun edirdikleriyle daima kartn biliyor
du; zellikle de rdn ile Akdeniz arasnda bulunan bu yer gibi
bir gei blgesiyse . . . Yzyllar ierisinde blge Yunanllar, Pers
ler, Araplar, Msrllar ve Hallar tarafndan art arda igal edildi.
Bunlar da daima yerel nfusla kaynatlar ve asimile oldular. Yine
de, Yahudiyelilerin Yahudilikten dnm olma olaslndan ve
dolaysyla demografik srekliliin burada (Antika'dan gn
mze "lke halk"nn uzun sreli varl gz nne alndnda)
srd hipotezinden yola kan Polak, bunu bir aratrma konu
su yapmann nemini vurgulamaktadr. Oysa bilindii gibi, tari
hin anlatmak istemedii ey tarihten dlanr. Hibir niversite ya
da akademik yap Polak'n yardmna gelmedi; Polak bu kafa
kartran sorunu derinletirmek iin hibir bte ya da renci
den yardm alamad.
Byk cesaret gsteren Tel-Avivli oryantalist, yine de, slam'a
kitlesel gei sorunsaln ilk ortaya atan deildi ve bunu deneme
sinin giriinde ortaya koydu. Siyonist kolonizasyonun balang
cnda (ve Filistin nfusu iinde ulus fikrinin salamlamasndan
nce) Filistin'de yaayanlarn nemli bir blmnn Yahudiyeli
lerin soyundan gelenlerden olutuu tezi, sekin kiiler de dahil
olmak zere, byk lde p aylalyordu.
rnein 1882 ylnda Filistin' e gelen ilk kolonlardan biri olan
Israel Belkind aslnda ilk Siyonist grubu oluturan kk Bilu
grubunun liderlerinden biriydi. Eski zamanlarn yre halk ile
kendi dneminin yerli kylleri arasnda sk bir tarihsel ban
varlna daima ikna olmutu. 1 2 1 lmnden ksa sre nce,
uzun sredir savunduu tutumu, btnyle bu soruna ayrlm ve
daha ilerde Siyonist tarihyazmnn gndeminden uzaklatrla
cak, "toplumsal olarak reddedilen" btn hipotezleri kapsayan
kk bir kitapta zetledi. "amzn tarihileri, Titus tarafndan
1 2 1 . Bu zel ahsiyet hakknda bkz. lsrael Belkind, Bilu yelerinin zinde.Anlar (branice),
Tel-Aviv, Misrad Habitaon, 1 983. Belkind yalnzca ilk brani okulunu kurmakla kalmad;
srail ulusal mar Hatikva'ya son eklini veren de odur.

229

Kuds'n yklmasndan sonra Yahudilerin dnyann btn lke

lerine yayldklarn ve kendi lkelerinde yaamadklarn anlat
ma alkanl iindeler. Fakat burada tarihsel bir hatayla karla
yoruz ve olgular doru ortaya koyabilmek iin bu hatadan
uzaklamamz gerekir. " 22
Belkind'in grne gre, sonraki isyanlar, Bar Kohba syan
ve sonrasnda, VII. yzyldaki Celile syan, halkn ounluunun
daha uzun sre kendi topraklar zerinde varlk srdrmeye
devam ettiini gstem1ektedir: "Gidenler toplumun st tabakala
rndand, Bilgeler, dini btn lkeye yayan Torah dnrleriydi.
[ . . . ] Hareketin daha kolaylkla yer deitirebilen ehirlileri de
etkilemi olmas muhtemeldir. Fakat toprakta alanlar kendi
topraklarna bal kaldlar. " 1 2 3 ok sayda kant bu tarihsel sonu
cu dorulamaktadr.
eitli yerleim alanlarna verilip sonra da silinen Yunan ve
Roma isimlerinin tersine, ok sayda brani ad korunmutur. Yer
li halk iin kutsal baz mezarlar, Yahudiler tarafndan da Msl
manlar tarafndan da ortak olarak kullanlmtr. Yerli Arap dili
brani ve Arami lehelerin kalntlaryla karmtr ve bylelikle
baka Arap lkelerinde konuulan dilden ve edebi Arapadan
farkllamtr. Yerel kimlik asla Arap olarak tarif edilmemekte
dir; yre sakinleri kendilerini Mslman ya da fellah (ifti)
kabul ederken, Bedevileri Arap grrler. Kimi blgelerin yerel
zihniyeti eski branilerin tutumunu hatrlatmaktadr.
Baka deyile, Belkind kendisinin ve arkadalarnn, ilk kolon
larn Filistin'de "halkmzn evlatlarnn byk blmyle, [ . . . ]
kendi ayrlmaz paramzla ve tenimizin teniyle" I 2 4 karlaaca
na emindi. "Etnik" kken onun gznde dinden ve din kaynakl
gndelik yaam kltrnden ok daha nemliydi. Bu nedenle,
ona gre, Yahudi halknn kayp yesiyle yeniden manevi ba kur
mak ve ortak bir gelecek yaam ina etmek amacyla onunla
ibirlii yapmak gerekiyordu. brani okullarnn kaplar Msl
manlara almalyd, onlarn inanlarna ya da dillerine herhangi
bir zarar verilmemeliydi, Mslmanlara Arapann yannda bra
nice ve "evrensel kltr" de retilmeliydi.
Benzer bir tarih yaklamn ve bu kadar zgl bir kltr zm
leme stratejisini tek savunan Belkind deildi. Siyonist solun ba
ve teorisyeni Ber Borohov da baka trl dnmyordu. 1905
1 22. lsrael Belkind, Eretz /srael'de Araplar (branice), Tel-Aviv, Hameir, 1 928.
1 23. a.g.e.
1 24. a.g.e.

230

ylnda, Uganda sorunu hakknda Siyonist hareketi sarsan tart

ma erevesinde Borohov, Theodor Herzl'in tutumuna tamamen
ters bir tutumu kesin olarak savundu. Borohov, o dnemin yay
gn ifadesiyle, kararl bir "Filistinli-merkezci"ydi ve yalnzca Filis
tin' deki kolonizasyonun Siyonist giriimin baarsn salamaya
uygun bir ans sunduu grn ok kesin bir ekilde savunu
yordu. Bu Siyonist Marksist, sol okurlarn ikna edebilmek ama
cyla, baka argmanlarn yannda, etnik-merkezciliin bulat
tarihsel bir tavr da neriyordu: "srail lkesinin [zgn metinde
Filistin] yerli nfusu rksal bileimi itibariyle Yahudilere tm
dier halklardan, hatta dier 'Sami' halklarndan bile daha yakn
dr. srail lkesi [ Filistin] fellahlarnn, Yahudi ve Kenan yerleimi
kalntlarnn dorudan soyu olduklar, buna hafife bir Arap kan
ilave edildii eklindeki gayet makul hipotezi de ileri srebiliriz;
nk bilindii gibi, Araplar, bu gururlu fatihler, farkl lkelerde
boyun edirdikleri halk kitleleriyle nispeten yava karmakta
drlar. [ . . . ] Her koulda, Sefarad bir hamal ile sradan bir ii ya
da fellah arasnda ayrm yapmann imkanszln btn gezginler
ve turistler kabul eder. [ . . . ] yle gzkyor ki, Srgn' deki bir
Yahudi ile srail lkesi [Filistin] fellahlar arasndaki rksal farkl
lk, Akenaze Yahudiler ile Sefaradlar arasndaki farkllktan
daha belirgin deildir. " 1 2 5
Borohov, kkenlerdeki bu yaknln yerlilerin yeni kolonlar
kabuln kolaylatracana ve Yahudi yerleimlerinin etrafnda
yaayan fellahlarn -kltrleri daha az gelimi olduundan
brani kltrel geleneklerini hzla benimseyeceklerine, sonunda
da buraya tamamen katlacaklarna inanyordu. "Kan" dan kuku
ve birazck tarih krnts zerinde temellenen ulusal bak unu
ileri sryordu: "branice konuan, bir Yahudi gibi giyinen ve
sradan Yah1:1dilerin dnya grn ve alkanlklarn benimse
yen fellah hibir bakmdan Yahudi' den farkl olmayacaktr."1 26
Borohov'un ynettii ve ekillendirdii politik akm olan
Poalei Siyon'a mensup yetenekli iki gen byk bir n kazana
caktr. 1918 ylnda New York'ta bulunduklar srada David Ben
Gurion ve Yitzhak Ben Zvi toplumsal-tarihsel bir eserin yazmna
giritiler ve esere Gemite ve Gnmzde Eretz srael adn
1 25 . Ber Borohov, "Siyon ve Toprak Sorununa Dair" (branice), Btn Eser/er, l,Tel-Aviv,
Hakibutz, Hameohad, 1 955. branice tercmede "Filistin" teriminin yerine her zaman
"Eretz srael" terimi konmutur. Fakat Birinci Dnya Sava'na kadar Siyonist dnrle
rin ou "Filistin"i kullanyordu.
1 26. a.g.e.

23 1

verdiler. Balangta branice kaleme alnm olsa da, iki yazar

eseri Yidi diline tercme ederek Amerika'daki geni Yahudi kit
lesine ulamak istediler. Bu, "Eretz srael"le (yazarlara gre,
eria Nehri'nin iki yakasn da ieren ve gneyde El Ari'ten
kuzeyde Sur ehrine uzanan topraklar) ilgili o tarihe kadar
yaymlanm en nemli eserdi ve byk bir baar kazand. Yazar
lar titiz bir hazrlk almas gerekletirmilerdi ve kitaba
eklenmi olan istatistiksel veriler ile bibliyografya, herkesin
ortak grne gre olduka etkileyiciydi. Esere elik eden ulu
sal coku bir yana braklrsa, eser her bakmdan bir akademik
alma dzeyindeydi. srail devletinin mstakbel babakan kita
bn te ikisini hazrlamt; geri kalan te biri ise mstakbel
devletin ikinci bakannn eli mahsulyd.
Ben Gurion, fellahlarn tarihine ve o dnemki konumlarna
ayrlm ikinci blm, kitab birlikte kaleme aldklar sadk dos
tuyla birlikte yazd. kisi de bu blmde belirgin bir gvenli ifade
kullanmlard: "Fellahlarn kkeni, MS VII. yzylda Eretz srael'e
ve Suriye'ye boyun ediren Arap fatihler deildir. Fatihler burada
rastladklar ifti nfusu ortadan kaldrmad. Yalnzca yabanc
Bizansl hkmranlar kovdular; yerel halka hi zarar vermediler.
Araplar iin yerlemek nemli deildi. Araplarn evlatlar daha
nce yaadklar yerde de tarm yapmyorlard. [ . . . ] Yeni toprakla
r fethettiklerinde, amalar buralarda bir kyl-kolon snf geli
tirmek deildi; byle bir snf onlarda zaten neredeyse hi yoktu.
Yeni fetihlerinde onlar ilgilendiren ey politik, dini ve mali nitelik
teydi: Ynetmek, slam' yaymak ve vergi almak." 1 2 7
Tarihi bilgisi, soylarndan gelenlerin VII. yzyldan sonra da
varlklarn srdrdkleri lke insanlarnn kkeninin, Mslman
fatihler geldiklerinde boyun edirdikleri Yahudiyeli kyl snf
na uzandm belirtiyordu. "Kuds'n Titus tarafndan fethiyle ve
Bar Kohba syan'nn yenilgisiyle birlikte Yahudilerin Eretz srael
topram ekip bimeye btnyle son verdiklerini ileri srmek,
srail tarihi ve dnem literatr hakknda tam bir cehaletinden
kaynaklanr. [ . . . ] Yahudi ifti, tm dier iftiler gibi, atalarnn
ve kendisinin aln terine bulanm toprandan sklp atlmaya
ok kolay izin vermez. [ . . . ] Kyl nfusu, baskya ve straplara
ramen, bulunduu yere sadk kald." 1 2 8
Bu kelimeler, bize btn bir halkn zorla srldn hatrla1 27. David Ben Gurion ve Yitzhak Ben Zvi, Gemite ve Gnmzde Eretz srae/ (bra
nice), Ben Zvi, 1 980.
1 28. a.g.e.

232

tan Bamszlk Bildirgesi'nden otuz yl ncesine aittir. Ateli

Siyonist olan iki yazar "yerli halk"la aralarnda ba kurmak iste
diler ve ortak "etnik" kkenleri sayesinde bunun mmkn oldu
una btn kalpleriyle inandlar. Eski Yahudi kyller din dei
tirmise de, bu tamamen ekonomik nedenlerin basks altnda
olmutu (esasen vergi basksndan kurtulmak iin); dolaysyla
bu nedenler asla ulusa ihanet saylmaz. zellikle topraklarna
bal kalarak da vatanlarna sadakatlerini kantlamlard. Ben
Gurion ve Ben Zvi'ye gre her dnmeyi kardei kabul eden, poli
tik ve medeni kstlamalar tm samimiyetiyle ortadan kaldrarak
toplumsal farkllklar silmeyi amalayan Mslman dini, Hristi
yanln tersine, doas gerei demokratikti. 1 2 9
Fellahlarn Yahudi kkeni yerel Arap dilinin filolojik adan
aratrlmasyla, keza dilsel corafyann incelenmesiyle kantlana
bilirdi. Belkind gibi, -ama daha fazla ayrntya giren- bu iki yazar,
on binlerce ada dayal bir aratrmadan yola karak, "btn ky,
rmak, su kayna, harabe, vadi, da ve tepe adlar, 'Dan' dan Beer
eba'ya dek', Eretz srael'deki Kitab Mukaddes kavramlarnn
yapsnn fellahlarn aznda eski canllyla kendini koruduunu
kantlamaktadr" l 3 0 diye belirtirler. Aa yukar iki yz on yerle
im alan tartmasz biimde brani ad tamaktadr. Mslman
yasasna paralel olarak, "fellahlarn yasalar ya da aryat El-Halil
denen ve babamz brahim'in yasalarna dek uzanan szl yasama
gelenekleri" 3 de varln srdrmektedir. Mslmanlarn iba
det evlerinin (cami) yaknnda, tannm eyhlerin yan sra,
Peder gibi azizlerin, krallarn, peygamberlerin ansna ykseltil
mi yerel mabetlere (makam) ok sayda kyde rastlanr.
Ben Zvi fellahlarn kkeni zerine blm kendi aratrma
almalarnn meyvesi olarak kabul ediyordu ve sonularnn
Ben Gurion tarafndan sahiplenilmesine zlm gzkmektedir.
Bunun zerine, bu kez tek imzal ve branice olarak 1929 ylnda
yaymlad bir brorde bu soruna geri dner. 1 3 2 Bu denemede,
iki Siyonist yneticinin birlikte yaymladklar kitapta yer alan
blmle karlatrldnda temelden yeni hibir ey yoktur,
fakat farkl birka zmseme ve deerlendirme iermektedir.
slam'n ortaya kndan nce Yahudiye kyllnn zorla
1 19. a.g.e.
1 30. a.g.e.
1 3 1 . a.g.e.
1 32. Yitzhak Ben Zvi, lkedeki Nfusumuz (branice), Varova, Yahudi Ulusal Vakf ve
Genlik Birlii Yrtme Komitesi, 1 929.

233

Hristiyan yapl en baa konmutur; bylelikle daha sonra

neredeyse btn toplumun slam' benimsemesine ilave bir
artmaca olarak geni lde hizmet eder. Bu durumda, ok
sayda Yahudi'nin fatihlere boyun emesi yalnzca vergiden muaf
kalmakla deil, topraklarn kaybetme riskiyle de aklanr.
1929 ylnda Ben Zvi aka daha lml bir slup benimsemiti:
"Btn fellahlarn eski Yahudilerin soyundan geldiini ileri srmek
elbette yanl olur; yalnzca bir ounluk ya da onlarn soyundan
gelenler sz konusudur." 1 3 3 Farkl yerlerden gelen ok sayda g
menin onlara katld, bylece yerel nfusun olduka heterojen
olduu kansndayd. Fakat dilde bulunan kalntlar, yer adlar,
hukuksal teamller, "Nabi Mussa" kutlamalar gibi ok sayda
davetlinin katld kutlamalar, keza dier kltrel uygulamalar hi
kukusuz unu gstermektedir: "Fellahlarn ounun kkeni Arap
fatihlere deil, onlardan nce, slam'n fethinden nce lkenin
ounluunu oluturan Yahudi fellahlara uzanmaktadr." 1 34
Yitzhak Ben Zvi'nin brorn yaymlatt yl cereyan eden Heb
ron syan ve Katliam ile 1936 tarihindeki Byk Arap syan Siyo
nist dncenin yelkenlerini, "asimile edici" son esintiden de mah
rum brakt. Yerel ulusal algnn ykselii, okuryazar kolonlara
etnik-merkezci kardeliin gelecei olmadn keskin bir ekilde
retti. Ksa bir an yeermi olan ikin Siyonist inan "aa ve
ilkel" bir Dou kltrn asimile etmenin kolay olduunu varsay
yordu. Fakat bu kltr tayanlarn yrtt ilk iddetli muhale
fet eylemiyle oryantalist sarholuundan kt. Gerekten de, o
andan itibaren, Yahudiye kyllerinin soyundan gelenler Yahudi
ulusal bilincinden yok olup unutulmaya terk edildiler. imdiki
zamann Filistinli fellahlar, onaylanm bellek tayclarnn gzn
de, byk lde bo bir lkeye XIX. yzylda kitlesel olarak gelmi
Arap gmenleri giysisini hzla giydiler. Ve mitolojiye gre, Yahudi
olmayan binlerce "i gc"n kendine "eken" Siyonist ekonomi
gelitike, XX. yzyl boyunca buraya akn etmeye devam ettiler. I 3 s
Srgne gidii Baer ve Dinur'un VlI. yzyldaki Arap fethinin
1 33. a.g.e.
1 34. a.g.e. Filistinlilerin kkeni sorunu karsnda balangtaki Siyonist tutum hakknda
bkz. emuel Almog'un makalesi, "iftilere Toprak Verilmesi ve Kyllerin Din Deitir
mesi", emuel Ettinger (edit.), Ulus ve Tarihi (branice), il, Kuds, Zalman azar, 1 984.
1 35. Modern zamanlarda Filistin tarihine daha dengeli bir srail yaklam Baruch Kim
merling ile Joel S. Migdal'in kitabnda bulunur: The Pa/estinian People.A History, Cambrid
ge, Mass., Harvard University Press, 2003.

234

bana ekmesi, baka eylerin yan sra, Belkind, Ben Gurion ve

Ben Zvi gibi nl kiilerin birka yl nce yaydklar tarihsel sy
leme dolayl bir tepki olmas ok mmkndr. Bu nc sylem,
genel kanya gre sorunluydu: "Antik ulus"un hudutlarn ok
kt tanmlamt ve daha da ciddisi, "yerli nfus"a fazla tarihsel
hak verilmesine yol aabilirdi. Bunu mmkn olduunca abuk
ortadan kaldrmak ve ulusal ncelikler dzeninden tamamen
uzaklatrmak gereinin nedeni buydu.
Bundan byle, antik slam Yahudiyelileri din deitirmeye
artk zorlamaz, onlar topraklarndan srer. VII. yzyln hayali
srgn, kinci Tapnak'n ykmndan sonra cereyan eden temel
siz kkszletirmeyle ilgili dini anlat tarzna olduu kadar, fel
lahlarn Yahudiye sakinlerinin soyundan geldiini ileri sren teze
de bir alternatif olarak algland. Srlmenin kesin zaman ger
ekte nemli deildi, en nemlisi zorunlu gn paha biilmez
belleini korumakt.
"Vatanszlar", "srlenler" ya da "kaak gmenler" uzun ve
acl bir srgn yolunu tuttular ve ulusal mitolojiye uygun olarak,
dnyann en cra kelerine erimek iin ktalar arasnda son
suzca dolanp durdular ve sonunda Siyonizmin ortaya kyla
birlikte geri dnp, terk edilmi vatanlarna kitlesel olarak girdi
ler. Bu nedenle b u vatan "fatih" Araplara asla ait olmamt, hak
olarak Yahudilerindi: "Topraksz bir halk iin halksz bir toprak."
Siyonist hareketin eitli versiyonlar iinde poplerlik kaza
nan ve yararl grlen bu ulusal buyruk, merkezinde Srgn'n
bulunduu tarihsel bir hayalin meyvesiydi. Profesyonel tarihile
rin ou "Yahudi halk"nn zorla srlmesi diye bir eyin asla
olmadn biliyor olsalar da, Hristiyan mitinin Yahudi gelenei
ne szmasna izin vererek, kamusal alanda ve ulusal bellekle ilgi
li pedagojik ders kitaplarnda bunun serbeste yol almasna
imkan tandlar, yryn frenlemeye almadlar. Bakalar
nn igali altndaki bir topraktan "srlen ulus"un yrtt
kolonizasyonun ahlaki meruluunu yalnzca bu mitin salayabi
leceini bildiklerinden, bunu dolayl olarak tevik bile ettiler.
Buna karlk, Akdeniz havzasndaki byk Yahudi toplulukla
rnn kkeninde yatan kitlesel din deiimi, ulusal tarih dersinde
neredeyse hi iz brakmad. Kimi zaman gemite bundan sz
edilse de, resmi bellek hazrlandka bu da gizlendi. Yukarda
belirtildii gibi, Yahudi olanlar da kendi kkenlerini gizleme ei
limi iindeydiler. Her dnme, arnabilmek ve kutsal halkn safla
rna katlmak amacyla, -yasak yemeklerle beslendii, yldzlara

235

ve gezegenlere tapt- kendi dinsiz gemiini gizledi. Toplulua

katlrken bavurduu bu gizleme, benimsedii cemaat ve inan
cn iinde yeni bir yaama balamasn salad. Torunlar, pagan
hkla lekelenmi atalarnn, gzde Yahudi toplulua dardan
katlm olduklarn bilmiyorlard ya da bilmek istemiyorlard.
Onlar ayn zamanda seilmi halka kaltmsal aidiyetin kendi
lerine salad prestijden de yararlanmak istediler. Yahudiliin
inan deiimi karsndaki olumlu tutumuna ve dnmelerin hay
ranlkla ve pohpohlamalarla karlanmasna ramen, soyzinciri
nin "doum yoluyla" belirlenmesi yine de yasalarnn merkezin
deki belirleyici sembolik sermayeyi oluturuyordu. Kutsal Kuds
srgnleri soyunun yaratt saygnlk dindalara teselli verdi ve
tehditkar ya da alternatif olarak itah kabartan bir dnyada kim
liklerinin snrlarn salamlatrd. Onlar Siyan mensubu yapan
kken bilinci, gelenee gre dnyann zerinde ykseldii kutsal
ehirde onlara ayrcalkl bir konum vererek dllendirdi; dahas,
Hristiyanlar kadar Mslmanlar da onlarn dini stnln
kabul etmek zorundaydlar.
Siyonist dncenin, kendi uzun geleneinin etnik-kurgusal
kaynaklarndan beslenmeyi tercih etmi olmas bir tesadf deil
di. Bu gelenee ender bulunur bir define gibi sahip kt ve kendi
ideolojik laboratuvarlarnda keyfince ekillendirdi, kendi gemi
bakna uyarlamak iin iskeletini yeniden yonttuu laik tarihsel
"bilgiler" den dolgular ekledi. Bylece unutma ibadetinin kaidesi
ne ulusal bellek alanm oldu; ardndan da kayda deer bir
baar kazand.
Yahudilerin kitlesel olarak din deitirdii olgusunun korun
mas, Yahudi "halk"nn biyolojik badakl zerine meta-sy
lemin salamln andrabilirdi; nk bu "halk"m soyktk
aacnn kklerinin, Hasmonlar Krall'nda, Pers mparatorlu
u'nda ya da Roma mparatorluu'nun geni topraklarnda yaa
m insan gruplarnn egzotik karmna deil, brahim'e, shak'a
ve Yakub'a uzand varsaylmt.
Yahudilerin zorla din deitirmesi ile Yahudilii gnll benim
seme ynndeki byk hareketin unutulmas, biricik, gezgin,
kendi iine kapal ve elbette tamamen hayal mahsul bir "ulus"un
gemiten imdiki zamana ve imdiki zamandan gemie gidip
gelerek evrildii dorusal zaman ekseninin korunmas iin
olmazsa olmaz bir kouldu.

IV

Suskunluk yerleri.
Kayp (Yahudi) zamann peinde
Berberilerin bir ksnu Yahudilie ibadet ediyordu. Bu dini gl kom
ular Suriye srailoullanndan alnulard. Yahudi Berberiler arasnda
Ceravallar vard. Avras'ta yaayan bu kabile, birinci istila dneminde
Araplar tarafndan ldrlen kadn liderleri Kahena'nn kabilesiydi.

bn Haldun, Berberiler Tarihi, 1396

Atalarmn Antika'daki srailoullannn tuttuu yoldan uzakla

m olmas muhtemeldir. [...] 965 ylndan sonra Hazarlar gten d
tler fakat Yahudilik ayakta kalabildi ve Dou Avrupa'daki ok sayda
Yahudi Hazarlarn ve onlarn boyun edirdiklerinin soyundan geliyor
olabilir. Kim bilir belki ben de onlardan biriyim. Ama bunu nemse
yen kim?

lsaac Asimov, lt's Been a Good Life

Vakti zamannda Johann Wolfgang von Goethe, metaforik ola

rak, mimariyi uzam iinde fosilleen mzie benzetmiti. Yahudi
lik tarihini de, MS IV. yzylda sabitlendii haliyle, utan verici bir
suskunlua mahkm edilerek yzyllar boyunca melodisini yay
maya son vermi hareketsiz bir mimari yapya benzetemez miyiz?
Yahudiliin kendi iine kapanm ve ateli inancn kazuistik
Talmud tartmalarnn snrlar iinde tutan bir kast zellii
iinde gstermek, daha ziyade egemen Hristiyan bakna denk
der. Bu bakn Bat dnyasnda Yahudi imgesinin oluumuna
katks belirleyici olmutur. Kmseyici bu bakn kk
drc yanna n-Siyonist ve Siyonist tarihyazm deer ver
memi, ancak btnyle bu baka tabi ve bal kalmtr. Bu
bak as, uygarlatrc ve tarihi potas olduuna kesin gzy
le baklan toprakta yeniden kk salmad srece paralanm,
atl ve pasif bir beden olarak alglanan "etnik" halk hayaline
uygun dyordu.

238

Aslnda, kendi iine ksmen kapanmadan nce, evresindeki

Hristiyanln marjinallie ittii Yahudilik, yaylmac tektannc
lkla henz hi ilikiye girmemi yerlerde inancn yaymakla
urayordu. Arap Yarmadas'ndan Slav topraklarna, Kafkas
Dalar'na, Volga ve Don steplerine, yklm ve yeniden ina edil
mi Antika Kartacas evresine, Mslmanlk ncesi ber Yar
madas'na dek, Yahudi dini kendine yanda bulmaya devam etti.
artc tarihsel srekliliini salayan da bu durum oldu. Yahudi
liin szmay baard blgelerde bulunan uygarlklar genellikle
kabile topluluklarndan krallklara geerek salamlamann ba
lang evresindeydiler. Henz hepsi pagand.
Suriye ve Msr'la birlikte Arap Yarmadas Yahuda Krall'na
en yakn blgelerden biriydi; nispeten eski tarihli Yahudi dini
kalntlarna burada rastlanmasn bu durum aklamaktadr. MS
106 ylnda kecek olan Nebatiler Krall Yahuda Krall'nn
hudutlarna gelmiti. tede, gebe Arap kabilelerinin yaad
ve mallarm gneyden kuzeye tayan saysz kervann getii
yarmada uzanyordu. Belli bal yol azlarnda bulunan vahalar
Yahudiye kkenli tccarlar da kabul ediyordu. Bu tccarlardan
bazlar buralara yerlemeye karar vermiti. Dnya nimetlerinin
yan sra tek Tanr inancn da ihra ediyorlard. Mutlak erk sahi
bi olarak dnyay yaratmak ve lleri diriltmek gibi manevi
stnlkleri sayesinde bu Tanr bu farkl pagan nfuslarn kalbini
de yava yava kazanmaya balad. Hicaz'n kuzeyindeki eitli
blgelerde ok sayda Yahudi'nin ya da Yahudi olmu kiinin
mezar talar bulunmutur.
Arap tarihyazmnda "cahiliye devri" olarak adlandrlan,
slam'n ykseliinden nceki dnem b oyunca -yani MS IV. yz
ylda ya da V. yzyln ilk yarsnda- Yahudiler Hicaz'n merke
zindeki ehirler olan Tayna, Hayber ve Yesrib'e (daha sonra
Medine olmutur) yerletiler. slam'n ykseliinin arifesinde
Yahudilik bu ehir merkezlerinin etrafna yerlemi gl kabi
lelerde kolonlar oluturup yayld. Bu kabilelerin en bilinenleri
-Muhammed de seferlerinin balangcnda bunlarla kar kar
ya gelmiti- Yesrib yaknlarndaki Beni Baynuka, Beni Kurayza
ve Beni Nadir kabileleridir. Fakat Tayna ve Hayber civarnda
bulunan blgelerdeki baka kabileler de, Arapa olan dillerini
ve tamamen yerli olan asl adlarn koruyarak Yahudilie geti
ler. Yeni Yahudi olan bu gruplar arasnda egemen atmosfer, ok
ge bir dnemde, XI. yzylda Arap tarihi Abdullah el-Bek
ri'nin tarifiyle aklanabilir: "Yahudiler yeni gelenlerin baka bir

239

dine ibadet ettikleri srece kendi tahkimatl blgelerine girme

sini engelliyorlard, ancak Yahudilii benimsedikleri zaman ie
riye kabul edildiler. " I
Hahamlarn dini olmadan nce Yahudi tektanrclnn yayl
masnn, slam'n geliimine imkan tanyan manevi temelleri
yerletirerek nispeten nemli bir rol oynad varsaylabilir.
slam, abisiyle dorudan doruya kar karya gelmise de,
Kuran, Yahudiliin balatt ideolojik yol aclm nemine
tanktr. Mslmanlarn kutsal kitab Kitab Mukaddes'ten aln
m ve yerel hayal gcyle enilendirilmi deyi, hikaye ve
eitli efsanelerle doludur. "Cennet" ve "ilahi varlk" zerine sap
tamalardan, brahim'in, Yusuf'un ve Musa'nn maceralarna, pey
gamber olarak adlandrlan Davud ve Sleyman'n buyruklarna
dek Kitab Mukaddes (Kuran Yeremya ve Yeaya gibi nemli
peygamberlerden sz etmese de ve bu peygamberler arasndan
yalnzca Zekarya ve Yunus'un adn ansa bile) Kuran'n btn
sayfalar boyunca yanklanr durur. Yahudilik Arap Yarmada
s'na giren ve gelien tek din olmad. Burada Hristiyanlk ina
nanlarn kalbini kazanmak iin Yahudilikle rekabet etti; Kutsal
Teslis Mslmanlarn dini buyruklar arasnda yer almasa da
kimi yerlerde baarl oldu. unu da eklemek gerekir ki, gayet
tanml bu iki din arasnda kalm alanda badatrmaclk da en
eksiksiz haliyle grld ve Hanefiler misali her trl mezhep
yayld ve bunlar btn olarak yeni tektanrcln doduu kar
mn oluumuna katkda bulundular.
MS vr. yzyln banda slam'n baars, tpk Akdeniz Havza
s'nn etrafnda Hristiyanln baars gibi, Yahudileme hareke
tini frenledi ve Yahudilii benimsemi olan airetlerin paralan
masn hzlandrd. Bir Mslman'n Yahudilie geiinin, yeni
dinin kurallarna gre yasak olduunu, din deitirmeyi savunan
larn -tpk slam'dan ayrlanlar gibi- cezasnn da lm olduunu
hatrlamak gerekir. Bu zecri politikann tersine, nceki blmde
sz edilen, Muhammed dininin yeni yandalarna sunulan avan
tajlar ylesine cazipti ki buna direnmek imkanszd.
Bununla birlikte, Arap Yarmadas'nda Muhammed'in ykseli
iyle birlikte, Yahudi dininin yaylmas, bir kralln, bu blgenin
en gneyinde bulunan kralln tamamen artc bir ekilde din
deitirmesine yol at. Bu kitlesel din deitirme, Yesrib ya da
Hayber olaylarnn tersine, istikrarl bir dini topluluk yaratt. Bu
topluluk, Hristiyanln geici fetihlerine, ardndan da slam'n
1 . Akt. Baron, History ofThe jews, a.g.e., 111, s. 78.

240

baarsna ramen, modem zamanlara kadar varln rdrme

yi baard.
Hicaz'n gbeinde toplumsal evrim hala kabile evresinde
kalm olsa da, buna karlk, gnmzde Yemen ad altnda
bilinen bu blgede MS ilk yzyllardan itibaren birletirici tek
bir Tanr aray etrafnda merkezilemi istikrarl bir krallk
sistemi kurulmutu.

"Mutlu Arabistan" -Himyar Yahudilii benimsiyor

Romallar " Mutlu Arabistan" adn verdikleri yarmadann
gneydeki bu efsanevi blgeye daha nce ilgi gstermilerdi.
Augustus'un hkmdarl dneminde burada bir garnizon kur
maya bile altlar. Garnizona Yahuda'dan gelen ve "cmert"
Hirodes'in gnderdii bir birlik de katlmt. Fakat sefer baa
risz kald ve askerlerin ounluu ln ateli kumlarnda yok
olup gitti. Himyar, blgenin byk kabilelerinden birinin adyd
ve M il. yzyln bandan itibaren komularn yenerek bir
kabile krall kurmaya balamt. Zafar ehri bu kralln ba
kentiydi. Buras ayn zamanda "Saba ve Yu-Reyden, Hadramaut
ve Yemnet Krall, Taud ve Tihanat Araplar" adyla da bilini
yordu. Uzunluu bakmndan etkileyici olan bu isim ok uzak
diyarlara kadar yaylmt. Roma burann yneticileriyle baz
balar kurmay baard; daha sonra, Pers'teki Sasani krallar da
balar kurdular. eitli Arap geleneklerine gre, Himyar
hkmran, kral ya da imparator kelimesinin eanlamls olan
Tub b 'a sfatn tayordu; bu sfat Himyar yaztlarnda melik
terimiyle belirtilmiti. Melikin evresi idari grevlilerden, se
kin aristokratlardan ve kabile eflerinden oluuyordu. Himyar
Krall en byk rakibi olan, Kzl Deniz'in te tarafna yerle
mi bulunan ve birlikleri zaman zaman boaz ap zengin kom
ul'ltrnn yolunu kesen Aksum Etiyopya Krall'yla srekli
atma halindeydi.
Hayfa ehri yaknndaki Bet earim' de 1936 ylnda bulunan bir
dizi mezar Himyar kkenli insanlarn Kutsal Topraklan ziyarete
geldiklerini dndrtmektedir. Nilerden birinin alnlna Yunan
ca kaznm mezar yaztndan burada yatan insanlar "Himyarl"
diye belirtilmitir. lm kiilerin Yahudi olduu da biliniyordu,
nk ilerinden biri "topluluun eskilerinden Menah[em]" diye
adlandrlm, ayrca da yazt bir amdan ve bir av borusuyla ss
lenmiti. Himyarl bu insanlarn neden Bet earim'e geldiklerini,

241

arkeologlarn hipotezlerine gre MS III. yzylda dikilmi olan

mezarlara neden gmldklerini aklamak gtr. 2
Aryanist Hristiyan tarihi Filostorgios, Dou Roma mpara
torluu hkmran II. Konstantin'in IV. yzyln ortasnda Him
yar Krall'na, burada yaayanlar vaftiz etmesi amacyla bir
heyet gnderdiini anlatr. Bu din deitirme abas yerel Yahu
dilerin direniiyle karlamt, fakat buna ramen -yine Filos
torgios'a gre- Himyar Kral sonuta Hristiyanl kabul etmi
ve hatta krallnda iki kilise de kurdurmutu. Ayn dnemde
Etiyopya Krall Hristiyanla gemi, Himyar Krall da rakip
iki din arasnda muhtemel atma alan olmu olsa da, bu hika
yenin gerekliini saptamak gtr. Krallarndan birinin Hristi
yanl geici olarak benimsemi olmas da mmkndr, fakat
atma fiilen bir Hristiyan zaferiyle sonulanm olsa da bu
zafer geiciydi.
Kimileri olduka yakn tarihte elde edilmi bulunan ok sayda
arkeolojik kalnt ve yazt, MS v. yzyln sonuna doru Himyar
mparatorluu'nun paganl terk ettiini ve tektanrcl benim
sediini -ama Hristiyan dinini semediini- neredeyse kesin
olarak kantlamaktadr. 378 ylnda Melik Karib Yuhamin'in ina
ettirdii yaplarn zerinde, "Gklerin Efendisi, Efendilerinin
gcyle" gibi ithaflar kazldr. Ayrca burada "Gklerin ve Yerle
rin Efendisi" deyiminin yan sra Rahman ("Merhametli") terimi
de bulunmaktadr. Tanr'y belirtmek iin bu sfatn kullanlmas
na Yahudilerde sk rastlanyordu. Talmud'da Rahmana biimin
de grlr. Ancak ok sonralar, VII. yzyln banda Mslman
lar bu sfat Allah'n adlarndan biri olarak benimsediler. Arap
dnyasndaki Hristiyanlar da bunu kullandlar, ama daima
Oul'un ve Kutsal Ruh'un adn da yanna eklediler.
Aratrmaclar nc tektanrcln niteliini uzun sre tartnu
olsalar da, Beyt el-Esvel ehrinde, yazarnn ad Yehuda olan, brani
ce ve Himyar dilinde yazlm, Melik Karib Yuhamin'in oluna yne
lik ek bir yazt aa ktnda tartma az ok zmlendi. Yaztta
branice olarak u cmle bulunuyordu: "Barn yaratcs Yehuda
tarafndan yazld, ansna krler olsun, Amin." Ardndan, Himyar
dilinde yazlm bir baka cmle: "Tanr'nn kudreti ve sevgisiyle,
ruhun Yaratcs, yaanun ve lmn Sahibi, gklerin ve yerlerin
Sahibi, evrenin Yaratcs, srail halknn ve ona vekillik eden Efen2. Bet earim'deki mezarlarn bulunmasyla ilgili olarak bkz. byk perspektifler aan
Haim Ze'ev Hirberg'in kitab: srail Arabistan'da. Himyar ve Hicaz Yahudilerinin Tarihi
(branice), Tel-Aviv, Bialik, 1 946.

242

dilerinin mali yardmyla."3 Bu yaztn dorudan doruya krallk

hanedanl tarafndan buyrulmad kabul edilse bile, Yahudilikte
yaygn deyimlerden esinlenerek kral yceltmektedir; keza, yazar da
hkmdarn Yahudilikten yana olduunu bilmektedir.
Himyar MS . IV. yzyln son eyreinden VI. yzyln ilk eyre
ine kadar, yani yz yirmi ila yz elli yl boyunca, Hasmonlar
hanedanlnn sresi kadar uzun bir dnem Yahudi tektanrcl
nn gl ellerinde kald. Mslman gelenek Himyar Krall
'nn Yahudilie geiini, yaklak 390-420 arasnda hkm sr
m olan Melik Karib Yuhamin'in ikinci olu Ebu Karib Assad'a
balar. Efsaneye gre bu kral yarmadann kuzeyinde savaa git
mi, fakat oradan din deitirmi olarak ve yannda da iki bilgey
le birlikte dnerek krallnda yaayan herkesi Yahudilie dn
drmeye balamtr. 4 Tebaas balangta yeni dine boyun eme
yi reddetmi, fakat sonunda ikna olmu ve hepsi birlikte bra
him'in Ahdi'ne girmeyi kabul etmilerdi.
Assad'n olu Sarahbil Yakuf'la ilgili 440 tarihli bir tanklk da
vardr ki, onun Yahudi olduunu onaylamaktadr. Adnn ve sfat
larnn, tamir ettirdii ve bytt Byk Marib su bendi zerin
de, "gklerin ve yeryznn efendisi" Tanr'nn verdii destek
iin bir teekkrn eliinde yazl olduu grlr. Ayn dnemin
bir dier yaztnda "Merhametli" terimi yeniden grlr. Tanr'y
belirten bu ifade ardllar tarafndan daha sonra da kullanld.
Himyar Krall'nn kuzeyinde bulunan Najran ehrindeki Hristi
yan misyoner Azkir'in ldrlmesi olay, orada "Merhametli" Tan
r'nn Yahudiliinin edindii hegemonik din stats konusunda bizi
bilgilendirir. Hristiyan ermilerin hayatlarnn anlatld edebiyat
tarafndan bir ehit olarak gsterilen ve lm etrafnda Yahudile
rin sulu olduu aibesinin dolat bu vaizin infaz ok sayda
Arap efsanesine esin kayna olmutur. Olay Himyar Kral Sarahbil
Yakuf dneminde patlak vermitir. Azkir kraln zel grevlileri tara
fndan, bir ha asarak at ibadethane nedeniyle tutuklanm,
ibadethane de yaklp yklmtr. Kral, Azkir'i sa'ya inancn reddet
mesi iin ikna etmeye alm, fakat Azkir reddetmitir. Bunun
zerine de lme mahkCm edilmitir. Krala yakn hahamlardan
3. Bu balamda "halk" kavram, ulusal grup deil, dini topluluk anlamna gelir. Bu konuda
bkz. lomo Dov Goitein, "branice ve Himyar Dilinde iftdilli Yazt" (branice), Tarbitz,
4 1 , 1 972.
4. Bu konuda bkz. M ichael Lecker'in makalesi "The Conversion of Himyar to Judaism
and the Jewish Ban Hadi of Medina",Jews and Arabs in Preand Early ls/amic Arabia,Alders
hot, Ashgate, 1 998, s. 1 29- 1 39; ayrca bkz. ayn kitapta, "Judaism Among Kinda and the
Ridda of Kinda", s. 6 35-650.

243

birinin nerisiyle, infazn emsal olmas iin Najran'da yaplmasna

karar verilmitir. Hristiyanlk ehirde daha yeni kk salmt ve
yerel nfusu etkilemeye uygun caydrc nlemler gerekiyordu.
Fakat lmnden hemen nce, ehit Azkir, sylentilere baklrsa,
nemli etkiler yaratan ve kilisenin belleinden uzun sre silinme
yen mucizeler gerekletirecek vakit bulabilmiti. s
Sarahbil Yakuf un lmnden sonra krallk zayflad ve iki
olu, Etiyopyallarn gl basklarna kar koyamad. Etiyopya
llar Himyar'da kendi etkilerini yaydlar ve hala orada yaayan ve
kendilerine yakn olan Hristiyanlarn konumunu bir sre iin
salamlatrmay baardlar. Himyar ile Aksum Etiyopya Krall
arasndaki srekli atma yalnzca dini dzeyde deil, ayn
zamanda politik ve ticari dzeydeydi de. Bizans mparatorlu
u'nun etkisi altna giren Aksum Krall, Hint'le ticaret yollarn
salama almak iin Kzl Deniz boazlarn kontrol etmeyi umu
yordu. Tersine, imparatorluun dman olarak ortaya kan
Himyar ise, blgedeki Hristiyan hegemonyasna da gl biim
de kar koyuyordu. 6 Krallk nfusunun geni evrelerinde ifade
bulan Yahudi dinine derin balln kklerinin keskin kar at
malarnda yatyor olmas mmkndr. Aristokrasi ve tccarlar
snf Yahudi Krall'n savunuyordu nk onlarn ekonomik
bamszlklarna daha kesin garantiler sunuyordu. Bununla bir
likte, Yahudilik yalnzca aristokrasinin tekelinde deildi; ok
sayda tanklk eitli kabilelere derinden nfuz ettiini dorula
maktadr ve hatta Krfez'in tesine yaylarak Etiyopya'ya szd
n da biliyoruz. Bu sonu, birbirine dman iki blge arasndaki
srekli temaslarn sonucudur. 7
S. Bu olaya tanklk eden Hristiyan bir belge Ze'ev Rubin tarafndan tercme edilmitir:
"ehit Azkir ve MS V. Yzylda Gney Arabistan'da Yahudilik ile Hristiyanlk Arasndaki
Mcadele'', A. Oppenheimer ve A. Kasher (edit.), Kuaklar Boyunca. Kitab Mukaddes
Dneminin Sonundan Talmud Yazsnn Sonuna (branice), Kuds, Bialik, 1 995.
6. Arabistan'n gneyindeki bu blgenin Roma mparatorluu iin tad neme dair
bkz. Ze'ev Rubin'in makalesi:"Byzantium and Southern Arabia:The Policy ofAnastasius",
D. H. French ve C. S. Lightfoot (edit.), "The Eastern Frontier of the Roman Empire",
British Archaeological Reports, 553, 1 989, s. 383-420.
7. Himyar Krall'nn Yahudiliinin Aksum'a yaylmasnn, "Beta lsrael"in ya da Falaalarn
ortaya knn kkenindeki kitlesel bir din deitirme hareketine yol am olmas
mmkndr. Ayrca biliyoruz ki, Kitab Mukaddes MS iV. ve VI. yzyllar arasnda Ge'ez
diline tercme edilmitir.Yahudilie gemi bu airetin X. yzylda Yudit denen kralie
sinin idaresi altnda iktidar ele geirmeyi baarmas mmkn mdr? Bu "hikaye" faz
lasyla gizemle evrilidir ve bu konuda tartmay geniletebilmek iin yeterli yazl kay
namz yoktur. Bu konuda bkz. Steven Kaplan'n makalesi "Tarihsel Giri: 'Beta srail'
(Falaalar) Tarihi", Michael Corinaldi (edit.), Etiyopya Yahudileri. Kimlik ve Gelenek (brani
ce), Kuds, Reuven Mass, 1 988.

244

Ksa sreli Hristiyan hegemonyasndan sonra, Himyar'n

sonuncu Yahudi yneticisi Du-Nuvas Yahudilii iktidara yeniden
yerletirdi. Onun krallk statsne -melik- tanklk eden belge,
Hristiyanlk'la iddetli atmalarn ve Etiyopya'ya kar yrt
t amansz sava belirten tanklklar bakmndan da zellikle
zengindir. Bu Yahudi kraln gc ve sa yandalarna ynelik ac
masz kymlar, Prokopios Kaisareus'un tarihsel anlats olan
Savalar zerine Sylev'inde, gezgin tacir Kosmas ndikopleus
tes'in Hristiyan Topografi balkl tanklnda, bir manastrn
barahibi Jean Psaltes'in ezgisinde, Himyarlar Kitab'nn ele
geen fragmanlarnda, Suriye bapiskoposu Beyt-Aramlu Sime
on'un mektubunda8 ve baka Hristiyanlann mektuplarnda akta
rlmtr. ok sayda Arap kaynak, hafife Yahudi-kart bir bela
gatle birlikte olsa da bu anlatlar dorulamaktadr. 9
Du-Nuvas resmi ad olarak Yusuf Asar Yatar' kullanyordu,
fakat daha ge dnem Arap gelenekleri, muhtemelen "rgl sa
lar" nedeniyle ona Masruk adn da vermilerdi. Uzun bukleleriy
le tannmt; efsanelerde, kahramanca yenilgisi ve son mcade
lesinde yaad trajik sonu, byk beyaz atyla Kzl Deniz'in
sularna kapl anlatlr. Kraliyet soyuna mensup olduu phe
gtrse de, Yahudilie getii herkesin kabul ettii bir olgudur.
Kesin tahta k tarihi de bilinmemektedir, fakat MS 518 ylndan
nce olamaz. Bu tarihten nce Himyar'n baehri Etiyopyallarn
destekledii bir naibin elindeydi; Du-Nuvas onlara kar dalarda
hazrlanan bir isyann bana geti. Son muharebe srasnda Zafar
ehrini almay ve btn krallk zerinde iktidarn glendirmeyi
baard. Aristokrasi ona destek oldu ve o zamana kadar Yahudi
lie gememi olanlar onun zaferinden sonra Yahudilii benimse
diler. Bu konudaki bir tanklk, iktidarn alnmasndan sonra
btn krallkta Musa dininin temellerini glendirmek amacyla
Tiberya bilgelerini ardn anlatmaktadr. o
Yahudiliin bu yeni canlan, Hristiyanlarn ounlukta oldu
u Najran ehrinde isyana neden oldu. Himyar kral uzun bir
kuatmann ardndan ehri fethetti; ok sayda Hristiyan sava8. Bu mektubun nemli bir blm H. Z. Hirberg tarafndan "slam lkelerinde Yahu
diler" adl makalede tercme edilmitir, Hava Lazarus-Yafeh (edit.), Araplarn ve slam'n
Tarihi zenine Blmler (branice), Tel-Aviv, Reafim, 1 970.
9. Bu kaynaklar ve Arap literatrnde aktarlan tanklklar hakknda bkz. lsrael Ben
Ze'ev, Yahudiler Arabistan'da (branice), Kuds,Aiassaf, 1 957.
1 O. Bu konuda bkz. H i rberg'in makalesi, "Yahudi H i myar Kral l'', 1. lshayahu ve
Y.Tobi (edit.), Yemen.Aratrma ve Tartma/arn Sonular (branice), Kuds, Ben Zvi,
1 975, s. xxv.

245

lar srasnda ldrld. Bu durum, Aksum Kral Ella Asbeha'ya

Himyar Yahudi Krall'na topyekun bir sava ilan etmek iin
vesile oldu. Gemiler salayan Dou Roma mparatorluu'nun ive
di destei ve lojistik yardmyla Hristiyan ordular 525 ylnda
Kzl Deniz'i getiler ve uzun, etin bir savan ardndan Du-Nu
vas' yendiler. Bakent Zafar ykld, kraliyet ailesinin elli yesi
esir edildi. Bu durum Arap Yarmadas'nn gneyindeki Yahudi
lemi kralln varlna son verdi. Elli yl sonra, Du-Nuvas'n
soyundan gelenlerden olan Sayf Du-Yazan'n nclndeki
Yahudi isyan teebbs tam bir yenilgiyle sonuland.
Yahudi Krall'nn ardndan Etiyopya'nn kurduu rejim
elbette Hristiyand, fakat blge bir sre sonra, MS VI. yzyln
yetmili yllarnda Pers Krall tarafndan fethedildi. Bu fetih
elbette ki Himyar'n btnyle Hristiyanlamas srecine engel
oldu, ancak (Pers dnda pek az yanda bulan bir din olan) Zer
dtle de boyun eilmedi. Himyar'n Yahudilemi toplulu
unun Etiyopya ve Pers hakimiyeti altnda da varln srdr
dn biliyoruz, nk 629 ylnda Muhammed'in birliklerinin
gelmesiyle birlikte peygamber galip birliklerinin eflerine Yahu
dileri ve Hristiyanlar zorla Mslmanlatrmay yasaklad.
Yahudilerin tabi olduu verginin nitelii ounluunun tarmla
uratn dndrtmektedir, fakat inanlarna bal kalanla
rn saysyla muzaffer dini benimsemeyi tercih edenlerin says
n tahmin etmek ne yazk ki imkanszdr. Yalnzca ok sayda
Yahudi'nin Hristiyanla zaten gemi olduunu ve onlarn
ardndan dierlerinin de slam' benimsediklerini varsaymak
mmkndr. Fakat belli bir kesim yine de eski "merhametli"
Tanr'ya inanmaya devam etti ve Babil'deki teoloji merkezleriy
le balar sayesinde Himyar Yahudi topluluu XX. yzyla kadar
varln srdrd.
Yahudilemi kralln Arap Yarmadas'nn gneyindeki varl
XIX. yzylda da biliniyordu: Heinrich Graetz, Arap tarihilerin
aktard hikayelere ve Hristiyan tanklklara dayanarak, kitab
nn birka sayfasn onlara ayrmt. Ebu Karib Assad'n ve
Du-Nuvas'n hikayesini anlatm, onlarn egzotik anekdotlarn
dan hibirini de ihmal etmemiti. 1 1 Ayn ekilde, Semyon Dub
nov da bu anlaty Graetz'den daha zl biimde, fakat kronolojik
olarak daha kesin bir ekilde ele almt. 1 2 Salo Baron da ncel
lerinin izinden gitti ve "Yemen Yahudiliinin kurucular"na birka
1 1 . Graetz, Geschichte der juden, a.g.e., 111, s. 283-286.
1 2.. Dubnov, Dnya Halknn Tarihi, a.g.e., 111.

246

sayfa ayrarak, Hristiyanlar karsnda aldklar zecri nlemleri

dorulayacak eitli aralar bulmaya alt. 1 3
Buna karlk, daha ge dnemin Siyonist tarihyazm Himyar
Krall'na kstl bir yer ayrd. rnein Ben-Zion Dinur'un muh
teem derlemesi srail Srgnde, MS VII. yzylda "Yahudi hal
knn srgne gidii"yle balar; dolaysyla Arap Yarmadas'nn
gneyinde bulunan daha eski Yahudi Krall'nn nemini sessiz
ce geitirir. Baz srailli aratrmaclar, normlarnn hahamlarn
kine uygun olmad aka belli olan Himyarlann Yahudilie
geiinin kapsamndan kuku duyarak, tarihin bu kafa kartrc
blmn zarife gizlemeye yneldiler. 1 4 srail'de 1950'li yllar
dan sonraki okul kitaplar da ayn sansr uygulad; ln kum
lar altna gmlm ve unutulmu bu gney krallnn din dei
tirip Yahudi olduunu hatrlamaktan kandlar.
Yalnzca Mslman lkelerinde bulunan ve Yahudi incelenme
sinde uzmanlam tarihiler Yahudilie gemi ok sayda Him
yarlnn kkenleri zerinde durdular. Bunlar arasnda, 1920'li ylla
rn sonunda Msr'da Yahudiler Arabistan'da kitabnn yazan
Israel Ben Ze'ev'in adn anmak uygun olur. 1931 ylnda branice
tercmesinin yaymlanmas srasnda yazar bu kitab elden geirdi
ve 1957 tarihli yeniden basks srasnda da iyice yetkinletirdi.
Haim Ze'ev Hirberg ise 1946 ylnda yaymlanan Arabistan'daki
srail adl eserinde Yahudi Krall'na nemli bir alma adam
olan ikinci tarihi oldu. Bu iki aratrma Arap Yanmadas'nn gne
yinde Yahudilerin varl zerine geni bir perspektif sunmaktadr.
IBusal savunmac sluplarnn srekliliine ramen, bilimsel gve
nilirlik dzeylerinin yksek olmas bu eserlerin ayrt edici yandr.
Son on yllarda arkeolojik keifler de ok sayda yeni yazt kalnt
s ortaya kard. Tel-Aviv niversitesi'nde aratrmac olan Ze'ev
Rubin de, unutulmu Himyar Krall dnemi zerine aratrma
srdrmekte' inat eden srail'deki ender tarihilerdendir.
Yahudilerin Arap dnyasndaki kaderine eilmi aratrmacla
rn bu en bilineni olan Hirberg, Yahudilie geen kralla dair
arpc aklamalarnn sonunda u sorular ortaya att: "Yemen' de
ka Yahudi yaad? Irksal kkenleri neydi, brahim'in dlnden
mi geliyorlard yoksa Yahudilie gemi Yemenliler miydi?" Hir
berg bu sorularn cevabn elbette bilmiyordu, fakat u sonuca
varmaktan kendini alamad: "Sonuta, Yemen'deki Yahudi toplu
luunun yaayan ruhunu oluturanlar Eretz srael' den ve belki de
1 3. Baron, History ofThe jews, a.g.e., i l i , s. 79-83.
1 4. Bkz. rnein YosefTobi, The jews ofYemen, Leiden, Brill, 1 999, s. 3-4.

247

hatta Babil'den gelen Yahudilerdi. Nispeten kalabalktlar, nem

leri bykt, her konuda karar yetkisi onlarn ellerindeydi;
kymlar baladnda da kendi halklarna ve inanlarna sadk
kaldlar. Gerekten de, eziyetlere katlanamayp slam dinine
geen Himyar Yahudilerinin says oktu. Hristiyanlarn ou
Yemen g altnda kaybolurken, yalnzca Yahudiler, Arap toplu
luklarndan farkllaarak, kendine zg toplumsal varlklarn
srdrdler. nanlarn gnmze dek korudular. Aalama ve
kmsemelere ramen bunu baardlar. [ . ] Yahudilie geen
dierleri ise, rnein Hazarlar, asimile oldular ve civar halklarla
kaynatlar, nk onlarn Yahudi esi zayft, fakat Yemen
Yahudileri Yahudi ulusunun en gururlu ve mert kabilelerinden
biri olarak kaldlar." 1 5
Btn Himyar tarihinin sonularna varana dek tarifindeki son
derece kesin yaklam ve eserin her evresinde birincil kaynaklara
yaplan srekli referanslar gz nne alndnda, bu son cmleler
neredeyse yersiz, hatta sama kamaktadr. Ama bunu olduu gibi
aktarmakta fayda vardr, nk din deitirme sorununa dair pren
sipleri bakmndan Siyonist tarihyazmnn nitelii ve ynelimi
konusunda bizi aydnlatmaktadr. Hirberg'in Himyar nfusunun
farkl tabakalar arasnda "asl Yahudiler"in says hakknda en
ufak bir fikri yoktur. Dahas, inanlarna sadk kalanlarn kkenle
ri hakknda tankla da sahip deildir. Fakat etnik-merkezci buy
ruk kendisinden ve tarihsel bilgisinden daha glyd; bylece
son tahlilde zmlerinde "kann sesi"ni konuturur. Yoksa bu
saygn ve nemli oryantalistin okurlar, dnyadaki btn Yahudile
rin "babas" olarak hayal edilen merhametli brahim'in, shak'n ve
Yakub'un oullar olmaktan ziyade, Yemen Yahudilerinin, Du-Nu
vas'n ve kklemi aristokratlarn soyundan geldiklerini dne
bilirlerdi ve bu da korkun bir gnah olurdu!
Hirberg'in etno-biyolojik sevgisi bir istisna deildir. Yemen'de
ki Yahudi topluluunun izlerine aramaya kalkan hemen hemen
herkes, bu toplulua antik Yahudiye'nin oullarna kadar uzanan
"siyaseten doru" bir soyaac ina etmilerdir. Kimileri ok say
da Yahudiyelinin Birinci Tapnak'n yklmasndan sonra yalnzca
Babil'den deil, Gney Arabistan'dan da srldklerini ileri sr
mlerdir. Bakalar ise Yemen Yahudilerinin kkenlerini Saba
Melikesi'nin hanedanlna baladlar. Kral Sleyman'n ehvetli
konuu, "reyin ve oaln" buyruuna olaanst bir cokuyla
boyun emi olan birka "Yahudi dost"la birlikte evine dnm
. .

1 S. Bkz. H irberg, srail Arabistan'da, a.g.e.

248

olmaldr. Saba Melikesi'nin hzla reyen bir soyu olduu iyi bilin
mektedir, nk Etiyopyallar bile kendi krallarn bu nl krali
enin kamndan ktn kabul ediyorlard.
Bylece Yahudilie geen Himyarlar zerine blm ksz kalr
ve terk edilir. Lise son snf rencilerinin bu nfusun tarihe kat
ksn bilmeden mezun olduklar srail'de ulusal eitimin benim
sedii tarihyazmnn ahane yolunun dnda kalr. Dneminde
evresinde terr estirmi Byk Yahudi Krall ok zc bir
yazgya hak kazanmtr: srail' de onun soyundan gelenler onlar
dan neredeyse utan duymaktadr, dierleri ise varln bile
hatrlamaktan ekinmektedir. 1 6

Fenikeliler ve Berberiler-esrarengiz kralie Kahina

srail devletinin ulusal belleinin kvrmlar arasnda tek kay
bolan Himyarlarn ans deildi. Kuzey Afrika'daki din kardeleri
nin kkeni de ayn suskunluu ve ayn topyekun inkar hak etti.
Ulusal mitolojiye gre Yemen Yahudileri Kral Sleyrnan'n yakn
larnn ya da en azndan Babil'e srlenlerin tohumundan geliyor
du; Marip Yahudileri de Birinci Tapnak'n ykm sonras sr
lenlerin soyundan gelenler ya da (soylarnn nyle bilinen)
Avrupa'daki spanya Yahudilerinin oullarnn oullar kabul
edilmilerdi. Bu sonuncular da, efsanelere gre, Tapnak'n yk
mndan sonra "boaltlan" ve terk edilen Yahuda'dan dorudan
gelip Akdeniz'in bat blgelerine doru "srlmlerdi."
nceki blmde, Yahudiliin Kuzey Afrika'da yaylmas ve MS
1 15-1 17 yllar b oyunca cereyan eden Roma'yla byk atma
hatrlatlmt. (Baka tarihilerin Andreas olarak da adlandr
dklar) Lukas adndaki Helenlemi bir Yahudi kral, paganlara
kar bu byk mesihi isyan srasnda ortaya kt ve bugnk
Libya'nn dousunda bulunan Sirenayka vilayetini fethetmeyi
baard. Fetihi atlmyla Msr'daki skenderiye'nin kaplarna
kadar uzand. Tanklklara gre, ateli dindarlarn bu ayaklanma
sna, tpk sonraki tektanrc atmalarda olduu gibi, grlme
dik bir iddet elik ettiyse de Roma ordusu tarafndan kesin
1 6. Buna karlk, Yemenli tarihiler Yemen Yahudilerini "Yemen halknn ayrlmaz para
s olarak" kabul etmekte srar ederler. "Onlar din deitirdiler ve nispi bir dini hogr
dneminden yararlandklar kendi vatanlarnda Yahudi dinini benimsediler:' Bu alnt
El-Kodai Muhammed Hatam ile Ben-Salem Muhammed'in bir mektubundan alnmadr:
"Yemenlilerin Gznde Siyonizm". Bu mektup Haaretz gazetesinde 1 5 ekim 1 999 tari
hinde yaymland, orijinal versiyonu da Yemen Times'ta kt. artc bir ekilde,
Kuds'teki bir sokak Kral Du-Nuvas'n adn tamaktadr.

249

olarak bastrld. 7 Bu yenilgi, bu blgede balayan Yahudilie

gei hareketinin yavalamasna yol at, ancak bu hareket
tamamen sona ermedi. Yahudiler ve Yahudilie sempati duyan
lar Sirenayka'da varlklarn srdrdler. Ancak Yahudiliin,
ayaklanmann ve bastrlmasnn dourduu sarsntlarn etkisiy
le, bundan byle yava yava yzn batya dndn ve din
deitirtme seferlerini orada srdrdn aklda tutmak konu
muz asndan nemlidir.
MS III. yzylda Kutsal Topraklar'da ikamet eden pheci
haham Oshehaya Yahudiliin Kuzey Afrika'da yaylmasyla fazla
syla ilgileniyordu; " kuak boyunca dnmeleri beklemek
gerekli mi?" (Kilayim) sorusunu kendine sorduunu Kuds Tal
mudu aktarmaktadr. Tersine, ba Amora [alim] (Abba Arika)
Rav, "Sur ehrinden Kartaca'ya srail ve gklerdeki Babas kutsa
nr, fakat Sur' dan batya ve Kartaca'dan douya dek srail ve gk
lerdeki Babas tannmaz" (Mena'hot) demektedir.
Yahudiliin Kuzey Afrika'ya yaylmas baarsn ve yaamsall
n Fenike kkenli bir nfusun btn blgeye yerlemesine
borludur. Kartaca M II. yzylda yklmtr, fakat ok sayda
sakininin tamamen kknn kaznmad aikardr. ehir yeni
den ina edildi ve nemli ticaret liman olarak konumunu hzla
yeniden kazand. Punikler, baka deyile kylarda kalabalk say
da bulunan Afrika' daki Fenikeliler nereye kayboldular? Gemi
te, baz tarihiler, zellikle aratrmac Marcel Simon, bunlarn
byk blmnn Yahudi olduu hipotezini ileri srmt; bu
durum, btn Kuzey Afrika'da bu dinin balangtaki esiz gc
n aklar.1 s
Kitab Mukaddes dili ile Puniklerin eski dili arasnda yaknl
n, tpk bu Puniklerin bir blmnn snnetli olmas gibi, onla
rn kitlesel olarak din deitirmesine katkda bulunduunu ileri
srmek btnyle anlamsz olmaz. Tapnak'n ykmndan sonra
Yahuda kkenli kle mahkumlarn gelii, kitlesel Yahudileme
srecini kukusuz destekledi. Balangta Sur ve Sidon kkenli
olan, Roma'nn daimi dman bu eski halklar isyanc srgnleri
muhtemelen cokuyla karladlar ve onlarn inanlarn seve
seve kabullendiler. Marcel Simon, -Kuzey Afrika kkenli bir
hanedanlk olan- imparator Severus'larn ounun Sami sevgisi
nin, din deitirmenin poplerliine ksmen katkda bulunduu
nu da ekler.
1 7. Bkz. Cassius Dio, Roma Tarihi, a.g.e., LXVlll, 32; ayrca Eusebius, Ki/ise Tarihi, a.g.e., iV. 2.
1 8. Marcel Simon, Recherches d'histoire judeo-chretienne, Paris, Mouton, 1 962, s. 44-52.

250

Bylece Kuzey Afrika, Akdeniz Havzas etrafnda Yahudi dini

ni yayna hareketinin byk baar gsterdii bir yer oldu. nce
ki blmde belirtildii gibi, MS III. ve IV. yzyllarda Msr,
Kk Asya, Yunanistan ve talya'da, o dnemde Antika
uygarlnn kalbini oluturan bu blgede Yahudileme saysnda
bir azalma saptansa da, Marip'in ky eridi zerinde Yahve yan
dalarnn topluluklar varlklarn gl bir ekilde srdrdler;
arkeolojik ve yaztsal kalntlar Yahudi dini yaamnn sreklili
ine ve hareketliliine tanklk etti. Antik Kartaca yaknlarnda
gerekletirilen arkeolojik kazlar MS III. yzyla tarihli, Latince
ve hatta branice (ya da Fenike dilinde) yaztl, yanlarnda daima
bir amdan bulunan ok sayda mezar ortaya kard. Dahas,
Yunanca ya da Latince adlar tayan dnmelerin mezar talarna
da btn blgede ok sayda rastland. llerin dinleri iyi bilin
mektedir nk adlarnn yannda (adlar branice deildi) belir
tilmiti. Bugnk Tunus ehri yaknnda bulunan Hammam
Lif'te (Antika'n Narosu) yine bu dneme ait bir sinagog,
mum, amdan, av borusu desenleri ve yaztlarla birlikte bulun
mutur. Zemindeki bir mozaikte u ithaf bulunmaktadr: "N arolu
gen kz, Hizmetkarnz Julia, Naro sinagogunda ruhunun huzur
bulmasn salamak iin bu mozaii kendi parasyla yeniletti."
Baka yaztlarn da sinagogu ynetenin adm anyor olmas
anlamldr: Rosticus ve olu Astorius.
Kuzey Afrika' da da, Yahudilie yaknlk duyanlarn byk
ounluu yar dnme statsnde kald ve "Tanr'dan korkanlar"
olarak, daha sonra da "Tanr'nm sofular" (Coelicolae) diye
adlandrldlar. Yeni Ahit "Tanr'dan korkanlar"n, Yahudi ve dn
melerin, Kuds'e "Kirine evresinde . . . Libya semtlerinde"n
(Resullerin leri 2, 10) geldiklerine iaret eder. ok sayda ba
datrmac mezhep o dnemde eitli ehirlerde birbirleriyle
rekabet halinde geliiyordu. Bu eitlilik Hristiyanln salam
lamasna yol at ve Hristiyanln blgedeki stats, baka
yerlerde olduu gibi, Akdeniz sahil eridi boyunca da glendi:
Tertullianus'un ve daha sonra da Hippo Regiuslu Augustinus'un,
Hristiyanln bu iki byk teorisyeninin Afrika kkenli olduu
bilinmektedir.
Tertullianus doduu ehir olan Kartaca'da Yahudiliin arl
yla zellikle ilgiliydi. Kitab Mukaddes ve gelenek hakkndaki
byk bilgisiyle, Yahudi din kltrnn orada ne noktada yaygn
olduunu belirtmitir. Yahudileenlere dair ifade ettii ciddi iti
razlar, fetihi din deitirmenin sempatizan kitlesinin kalbinde

251

uygulad etkiye tanklk eder. Tertullianus Yahudiliin baars

n bu dinin Roma yasas tarafndan yasal olarak kabul grmesine
ve dolaysyla, zulm gren Hristiyanlarnkinin tersine, uygulan
masnn daha kolay olmasna atfetti. Kimi zaman Yahudiler kar
snda ve zellikle de erdemlerine deer verdii Yahudi kadnlar
karsnda duyduu saygnn ortaya kmasna izin verse de,
Yahudi dinini yalnzca rahatlktan benimsediklerine -nk onla
r kutsal abat gn almaktan muaf tutuyordu- inand dn
melere kar fkesini gemlemiyordu. 9
Yahudiliin gl varlyla Hristiyanln atmas daha
sonra Augustinus'un yazlarnda, zellikle de Hristiyan air
Commodien' de grlr. Augustinus, kilise tarafndan belli ki
sapkn olarak, hatta dnme kabul edilen arac bir Yahudi-Hris
tiyan mezhebi olan "Tanr Sofular"yla polemii tevik etmitir.
Yaad tarihler kesin olarak bilinmeyen Commodien de Yahu
di olanlarn saysndaki arta Instructiones derlemesinde sal
drma ihtiyac duymutu. Onlarn bir inantan dierine gidip
gelmelerini ve ibadetteki belirgin sebatszlklarn kmse
meyle tehir etti.
Roma kilisesinin nispi geliimi Vandallarn fetihleriyle geici
olarak engellendi. Orta Avrupa'dan gelen bu Germen kabileleri
430-533 arasnda Kuzey Afrika' da iktidar ellerinde tuttular ve
egemen dini Aryanizm olan bir krallk kurdular. Vandal tahakk
mnn srd yzyl boyunca Yahudiliin durumuna tanklk
eden kalnt genel olarak yoktur, fakat Ayranclar ile Yahudilik
yanllar arasndaki ilikilerin, Yahudilerin ykselen Hristiyan
Ortodokslukla ilikilerinden ok daha iyi olduu bilinmektedir.
Bizans mparatorluu'nun Vl. yzylda blgeye geri dnyle
kilisenin iktidar kuruldu ve sapknlar ve mhtediler karsnda
ciddi bir baskya yol at. Bu fethin ardndan ky blgelerindeki
Yahudilerin bir blmnn, bu eski Puniklerin topraklarn i
taraflarna kam olmas, bir dier blmnn ise Yahudilie
gei ynnde yeni bir hareketin olaanst tarihinin balad
daha batdaki blgelere snm olmas muhtemeldir.
XIV. yzyln byk Arap tarihisi bn Haldun'un u tasviri han
gi niyetle yaptn pek bilemeyiz: "Berberilerin bir ksm Yahudi
lie ibadet ediyordu. Bu dini gl komular Suriye srailoul1 9. Aduersus ludaeos metni Tertullianus'un Yahudilikle ilikisi konusunda bizi bilgilen
dirir. Geoffrey D. Dunn'un kitabnda ngilizceye tercme edilmitir: Tertullian, Londra,
Routledge, 2004, s. 63- 1 04. Bu yazlarn bize salad Kartaca Yahudileri konusundaki
bilgiler hakknda bkz. Claude Aziza, Tertullien et le judaisme, Paris, Les Belles Lettres,
1 977, s. 1 5-43 .

252

larndan almlard. Yahudi Berberiler arasnda Ceravallar vard.

Avras'ta yaayan bu kabile, birinci istila dneminde Araplar tara
fndan ldrlen kadn liderleri Kahena'nn kabilesiydi. Dier
Yahudi kabileleri Nefuallar, frikiya Berberileri, Fendelavallar,
Mediuvanallar, Behlulallar, Giathallar, Fazazllar, Marip-el-Ak
sallard. El-Hacen'in soyundan gelen I. dris Marip'e vardnda,
bu lkeden dinleri son izlerine varana dek yok etti ve bu kabile
lerin bamszlna son verdi." 20
bn Haldun muhtemelen Berberilerin en azndan bir blm
nn, Kuzey Afrika'nn eski sakinlerinin Antika'n Fenikeli
lerinin soyundan ya da Suriye civarndan gelen ve Yahudilie
gemi Kenan kkenli baka bir halkn soyundan geldiini ileri
sryordu (Berberilerin bir blmnn Himyar kkenine dair bir
hikaye de anlatr). 2 1 Her koulda, adn and din deitirmi
kabileler byk ve saygn kabilelerdi ve btn Kuzey Afrika'ya
yaylmlard. Avras yaylasnda bulunan Ceravallardan baka,
Nefuallar gnmzn Trablusu'nun civarnda yayorlard,
Mediuvana kabileleri gnmz Cezayiri'nin batsna yerlemi
lerdi, Fendelavallar, Behlulallar ve Fazazllar ise gnmzn
Fas ehri olan Fes civarndaki blgeyi paylayorlard. Arap fetih
lerini izleyen slam'a kitlesel geilere ramen, bu kabilelerin
corafi blm, modern zamanlara dek varln srdren
Yahudi topluluklarn dalmyla az ok rtmektedir.
Btn Berberi nfusun iinde geni lde yaygn olan kimi
kltrel uygulamalar, Kuzey Afrika'daki Yahudi dininden esinle
nen ibadet unsurlaryla (stelik yalnzca da muska kltyle deil)
uzun sredir karmt. Arapa konumaya paralel olarak, Kuzey
Afrika' daki Yahudilerin bir blm uzun sredir Berberi dilini
konuuyordu. Onlar Yahudilie gememi miydi? Din deitirmi
olan Puniklerin ve Kuzey Afrika Yahudilerinin atas olan srgn
birka Yahudiyelinin soyundan gelmiyorlar myd? Bunlara bir
soru daha eklenir: Berberilerin bu din deitirme atlmnn fetih
dneminde ve sonrasnda spanya Yahudilerinin says zerinde
ki etkisi neydi?
bn Haldun, Avras Dalar'nn kraliesi Dihya-el-Kahina'nn
nclnde Mslman fethe kar koyma destanna eitli yer
lerde geri dner. Yahudilie gemi Berberi kadn lider kahinlik
20. bn Haldun, Berberiler Tarihi. Ayrca bkz. Suriye'deki "srailoullar"na kar Berberi
lerin atalarnn srdrd savaa ve Marip'e sonraki glerine dair byk Arap tarih
inin saptamas. a.g.e.
2 1 . a.g.e.

253

meziyetleriyle biliniyordu. branice "Kohen" kknden gelen ve

Punikler ya da Araplar araclyla yerlemi "Rahibe" Kahina
sfatn bu durum aklar. Kralln demir yumrukla ynetiyordu
ve Mslmanlarn Kuzey Afrika'y yeniden fethetmeye kalktk
lar 689 ylnda birok byk kabileyi kendi iktidarna katmay ve
Hassan bin El-Numan'n gl ordusunu pskrtmeyi baard.
Be yl sonra, dmann iine yarayabilecek her eyi yok ettikten
ve sahil boyunca btn ehir ve kyleri yktktan sonra, cesur
Berberi kralie, Arap bir takviye kuvvetine yenildi ve savata
ldrld. Oullar slam' benimsediler ve galiplerin safna ge
tiler. Ans gnmze kadar mitlerle ve gizemle evrili kalm
uzun bir hkmranlk byle son buldu.
bn Haldun Dihya el-Kahina'nn artc maceralar anlatan
tek Arap tarihi deildir. Daha eski baka Arap yazarlar da, MS
IX. yzylda Mslman fatihlere kar mcadelelerini ayrntlary
la belirtir: Badatl el-Vakidi zellikle tebaasna kar acmaszl
na vurgu yapar. Halife ibn Hayyat el-Usfuri onun yenilgisini MS
693 olarak tarihlendirir. Msr' da yaam olan bn Abd el-Hakem
zellikle kralienin olunun maceralarna ynelir; o da istilacla
ra kar savamtr.22 bn Haldun'un ardndan gelen baka tarih
iler de Yahudi kralieyle ilgilendiler ve ad modem aratrmac
lara kadar eriti. Ayrca, Persli tarihi Ahmad el-Baladhuri de
Kahina'nn hikayesinden hzla sz eder.
Berberi Yahudi kadn liderin eylemleri ve kiilii ok sayda
efsaneye konu olmutur. Smrgeci dnemin kimi Fransz yazar
lar onunla ilgili eski mitleri, gemite Araplarn da fethedildiini
ve yerli halkn amansz muhalefetiyle kar karya geldiklerini
"hatrlatmak" iin kullandlar. Buna karlk smrgeciliin son
ermesiyle birlikte Kahina Arap ya da Berberi bir kahraman oldu
ve Fransa' da Jeanne d'Arc'nkini aan bir ulusal gururla evrildi.
Fakat kralie Arap edebiyatnda esrarengiz bir Yahudi zellikle
riyle zikredildiinden Siyonist tarihilerin de dikkatini ekti.
Bunlardan bazlar Dihya'nn (Kahina'nn gerek ad; .n.) hikaye
sini alm ve onu Kitab Mukaddes'teki kadn peygamber Dvo
ra'nn ge tarihli tezahr olarak grmlerdir.
Paris'te bir doktora tezi vermi olan, Kuzey Afrika Yahudilii
zerine alan yorulmak bilmez Siyonist tarihi Nahum Slo22. Bu yazarlar hakknda bkz. Abdelmajid Hannoum, Co/onia/ Histories, Post-Co/onia/
Memoires. The Legend of the Kahina, a North African Heroine, Portsmouth, Heinemann,
200 1 , s. 2- 1 5; ayrca H.Z. Hirberg'in makalesi "Berberi Kahina" (branice), Tarbitz, 27,
1 957.

254

uschz Kahina'y modem Yahudi belleine dahil etmeye alan ilk

aratrmac oldu. 2 3 1909 ylnda Yahudi Berberiler zerine iki
deneme ve "La race de la Kahina" (Kahina'nn Soyu)24 adl bir
makale yaymlad. Ona gre Kuzey Afrika, Mslmanlarn gelii
ne kadar hkm srm olan Kuds kkenli Yahudilerin byk
lde yaad bir yerdi. Sava kralie Kahina basite Yahudi
lie gemi bir Berberi olamazd; ona gre Kahina "soydan" bir
Yahudi olmalyd.
1933 ylnda Slouschz yaynlarn bir araya getirdi ve genilete
rek branice olarak yaymlad. Dihya-el-Kahina (Yahudi Rahi
be)2 5 ok ilgin tarihsel veriler bakmndan zengin bir eser olu
turur ve Slouschz'un Arap ve Fransz tarihyazmlarndan dn
ald, egzotik folklor ve efsanelerle enilendirilmi belli bir
romantizm tad tar. Avras dalarnn gl Ceravallar kabilesi,
Kahina'nn kkenini oluturan ve tarihinin "Gera" dedii soylu
kabile, ona gre, "israiloullar soyundan bir ulus"tu. 2 6 Geralar,
Msr'da kaldktan sonra Libya istikametinden blgeye geldiler.
Ayn zamanda kabilenin ba da olan rahipler Nil lkesine, fira
vun Nekao'nun yannda srgn olan Kral Yosias dneminde gel
milerdi. "Dihya" Yahudilerin Yudit adn tayanlara atfettikleri
bir sevgi ksaltmasdr. Dihya-el-Kahina hi kuku yok ki bir rahip
ailesinin kzyd. Yahudi geleneinde rahiplik kadnlar araclyla
aktarlmyor olsa da, Kenanllarn Gerallar arasndaki nfuzlar,
kralielerine " Kahina" diyecek kadar glyd.
Slouschz Yahudi yneticinin gzel ve gl olduunu da anla
tyordu; onu "bir at kadar gzel, gladyatr kadar gl"27 diye
rek vmenin yaygn olduunu sylyordu. Fransz aratrmac
lar onu daima Jeanne d'Arc'la karlatrmlardr, fakat Slo
uschz, Arap kaynaklarna dayanarak, Kahina'nn Orleans bakire
sinin tersi!le, "genliinin kaynayan kanyla tensel zevklere
23. David Cazes adl bir Fransz Yahudisi, ondan nce, gl kralie Kahina'nn Yahudi
olmadn, dahas Yahudilere bask uyguladn savundu. "srailoullar"nn daima, btn
tarih boyunca, zayf ve zulm gren olduklar iyi bilinmektedir, fakat mutlak erk sahibi
efendiler asla ve asla olmamlardr! Bu yorum zerine bkz. Hannoum'un kitab, Colonial
Histories, a.g.e., s. 5 1 -55.
24. Nahum Slouschz, Un voyage d'etude juives en afrique.judeo-He/lenes etjudeo-Berberes,
Paris, lmprimerie nationale, 1 909; "La race de la Kahina", Revue indigene. Organe des
interets des indigenes aux colonies, 44, 1 909, s. 573-583.
25. Nah um Slouschz, Dihya-el-Kahina. "Kara Kta" llerinde srailoullarnn Yolunu arm
Kabilelerinin Tarihinden Bir kahramanlk Sayfas, (branice), Tel-Aviv, Aman ut, 1 933.
26. a.g.e.
'1.1. a.g.e.

255

kendini verdiini" bize aklyordu; srekli e deitirmesini ve

bunlardan yle evlenmi olmasn bu durum aklar. Sorun,
elerinin kendi kabilesinden Yahudiler olmamasyd; onlardan
birinin Berberi, dierinin ise Yunan, yani Bizansl olduu bilin
mektedir. Gayet "kaer" aileden gelen .bir kzn Yahudi olmayan
larla, snnetli olmayan "yabanc"larla evlenmesi mmkn
mdr? Slouschz burada Berberi kabilelerin, bizim bugn bildi
imiz gibi, hahamln dayatt ciddi kurallara tpatp uygun bir
Yahudilik uygulamadklarn ve bu nedenle gelenek ve grenek
lerinin farkl ve eitli olduunu aklama frsatn yakalamakta
dr. Bununla birlikte, " [Kahina] atalarnn retisine sadk kald,
fakat Ezra'dan nceki zamanlarda uygulanan ve Afrika'nn
derinliklerinde yolunu arm srail kabilelerinde yaygn olan
eski biimine sadk kald. Halklar arasnda ayrm yapmadan
nce uygulanan ve komularla evlilie izin veren ve Roma ve
Arap ehirlerinde hkm sren 'Farizilerin tecrit derecesine asla
eriemeyen bir Yahudilikti bu. " 2 8
Bu aklama, eitli Berberi kabile halklarndan insanlarn
Yahudilemi olduklarn kabul eden Slouschz'un "etnik-merkez
ci bir Siyonist" olarak kalmasn salad --efsanevi "amazon" ile
rahiplerinin soyu salamd! Slouschz dini politikadaki esnekliin
ve badatrmacln Yahudiliin yaylmasna imkan tanm
olduuna inanyor ve slam'n yaylmasndan nce byk pop
lerlik kazandn dnyordu. Ancak bu Berberi Yahudilerde
ve dini zgnlklerinde Ortodoksluk olmamasna ramen, onlar
da tpk soylarndan gelenler gibi "Yahudi halk"na mensuptular.
Slouschz, kendi deyiiyle, Afrika'daki ulusal "kardeler"inin pei
ne dmt ve gerei teslim etmiti: "Gerekten de srailoul
lar yeryznde bir halk oluturmaktadr." 2 9
Slouschz'tan daha ihtiyatl ve daha gvenilir bir tarihi olan
Hirberg Yahudileen Berberiler ve kralieleri Kahina sorunuyla
kar karya gelen ikinci aratrmac oldu. Kuzey Afrika Yahu
dilerinin Tarihi kitabnn birinci cildine girite aknlkla ifade
eder: "MS II. yzyln ilk yars boyunca i kesimlerdeki topluluk
larn ounun tarihinin etrafn saran karanlk, Marip Yahudi
lerinin byk ounluunun Berberi kkenli olduklar eklindeki
28. a.g.e. Dihya-el-Kahina'nn entrikac kiilii ok sayda kiinin hayal gcn kkrt
mtr, hatta birka tarih romanna bile vesile olmutur. rnein bkz. Gisele Halimi'nin
kitab La Kahina, Paris, Plon, 2006.
29. Bkz. Nahum Slouschz'un bir baka kitabnn giri blmnn ikinci sayfas: Antika'dan
Gnmze Kuzey Afrika'da srail Topluluklar (branice), Kuds, Kav Lekay, 1 946.

256

tezi sslemeyi salayan kimi bilgiler salamaktadr. eitli yolcu

luk kitaplarnda ifade bulan bu tez modern tarihyazm tarafndan
titizce aratrlmadan benimsendi. [ ... ] Bu rnekte kaynaklarn
durumu Gney Arabistan' da Yahudileen Himyarlardan ya da
Volga kysndaki Hazarlardan farkldr. Himyarlarn byk
ounluunun Muhammed dneminde slam' benimsedii ve
yalnzca Yahudi soyundan gelen Yahudilerin Arabistan'n gne
yinde varlklarn srdrdkleri bilinmektedir. Keza Yahudileen
Hazarllarn da tamamen yok olduklar iyi bilinmektedir. imdi,
Yahudilie gei kantlar son derece dayanksz temellere daya
nrken, Kuzey Afrika Berberilerinin Yahudilie sadk kaldklarn
nasl varsayabiliriz?"30
"Kkenden" gelme Yemen Yahudileri ile Himyar Krall arasn
daki herhangi bir tarihsel ba ihtimalini dladktan ve bu "iliki
yokluu"nu "kesin" tarihsel olguya dntrdkten sonra, Hir
berg, Kuzey Afrika Yahudiliinin oluumu zerine kaynaklar
didik didik incelemeye de nem vermiti. Titiz bir aratrmac
olarak, meslektalarnn byk ounluunun genellikle ellerinin
tersiyle uzaklatrdklar tarihin sakncal olaylarn girilmez
sokak olarak grmek istemiyordu. Soruna dair olumlu ya da
olumsuz bir tutum benimsemeden, bu olgunun iinde bir hakikat
krnts olduunu varsaymamza yetecek kadar ok Arap tarihi,
Berberi kabilelerin Yahudileme srecini vaktiyle yeterince
belirtmiti. Fakat Hirberg'e gre Yahudiler asla din yaymadkla
rndan, Berberilerin bir blmnn din deitirmesine yol aann
Berberi yerleim blgelerinde bulunan Yahudi cemaatlerinin var
l olduu sonucunu karyordu.
Hirberg'in okurlarnn yine de kayg duyacaklar bir ey yok
tu. Gerekten de, onun argmanlarnda kimi teselliler bulunabi
lirdi: Yahudileen bu kabileler aslnda ok kk bir aznlkt; din
deitirme hakknda Yahudi tankl hi yoktu; Berberilerin dili
yazl Yahudi-Arap kltrnde gerekten de iz brakmamt;
Kitab Mukaddes de Berberi diline asla tercme edilmemiti.
Yahudilerin Mslman fethinden sonra Arapay hemen benim
semi olmalar, oysaki Berberilerin dil "benimseme" konusvnda
olduka gl bir ekince sergilemeleri, Yahudilerin kkeninin
Berberi olamayacan kantlamaktadr. Yahudi dinini benimse
mi olan kralie hikayesi zel bir nem tamyordu nk o
Yahudiliin ruhundan gerekte esinlenmemi ve hi yararlanma3 0. Haim Ze'ev H irberg, A History of the jews in North Africa, c. 1, Leiden, Brill, 1 974,
1 2- 1 3.

s.

257

mt. Aslnda ad Kaya'yd ve Arap yazarlar ona Kahina adn

yanllkla vererek bu konuda yanlmlard. 3 1
Hirberg Berberilerde yazl kltr olmadndan Kuzey Afrika
Arap edebiyat ve dili zerinde daha fazla iz brakamadklarn
gayet iyi biliyordu. Ayrca Yahudilik yandalar ile Mslman Ber
beriler arasnda ortak olan adlarn, aile lakaplarnn, itikatlarn ve
ok sayda gelenein de farkndayd (rnein Yahudi yortusu
srasnda yoldan geenleri suyla slatmak bir Berberi geleneidir;
Yahudi kadnnn nispeten zgr stats Arap geleneinden ok
Berberi geleneiyle ortaklklar tar vb ). Birok Yahudi toplulu
unda Kohen ad yokken, baka Yahudi topluluklarnda neredey
se herkesin ad Kohen' <lir ve tek bir Levi yoktur. Bu durum ayn
anda topluca din deitirmeyle aklanabilir. slam'a gemi Ber
beri kabilelerin Yahudi kkenli gelenekleri koruduklar da bilin
mektedir; rnein abat gecesi ate yakma yasa, bahar bayram
srasnda mayal yeme yasa. Fakat bu sonuncu veri tam da
Hirberg'in azmini glendirmitir ki u sonuca varmtr: "Eski
Hristiyanlk Kuzey Afrika'dan tamamen yok olurken Yahudilik
kuaklar boyunca orada varln srdrd. Gerekten de slam'
benimseyenler yalnzca Hristiyan Berberiler olmad, Yahudile
mi Berberiler de slam'a getiler, brahim'in dlnden gelen
Yahudiler de bunlara katldlar."3 2
Hirberg'in isel ikna gc, kendi etnik-dinsel inancna gre,
Araplarn da "kutsal babann dlnden" geldiini ona unuttur
mutur, fakat bu yaygn hata marjinal kalr. Yahudilerin kendi
antik vatanlarndan koparlm bir halk-rk olduklar ve yabanc
topraklarda dolanmaya ktklarn kantlama ynndeki inat
abas ok daha anlamldr ve u ana dek gsterdiimiz gibi, ege
men Siyonist tarihyazmnn ynlendirici izgileriyle gayet iyi
rtmektedir ki, bu bir tesadf deildir. Btn aratrmalarnda
onu ynlendirmi olan zc ve arndrc ideolojinin zerine k
may baaramamas bu sayfalarn ounu zedelemektedir, fakat
bu kusur onu zellikle hemfikir olunan ve srail milli eitim sis
teminde yaygn olarak kullanlan tarih dersi kitaplarnda tekrar
lanan fikirlerin kkenindeki "bilimsel kaynak" yapmtr.
Fransz-srail kltrnn tannm ahsiyeti ve aratrmac,
3 1 . a.g.e., s. 94-97.
32. H.Z. Hirberg, "Kuzey Afrika'da Berberilerin Yahudilie Geii" (branice), Siyon,
XXll, 1 957.Ayrca bkz. Hirberg'in "etnik" tezini dzeltmeye alan "ihtiyatl" bir baka
makale: Joseph Chetrit ve Daniel Schroeter, "Les rapports entre Juifs et Berberes en
Afrique du Nord", P. Balta, C. Dana, R. Dhoquois-Cohen (edit.), La Mediterranee des juifs,
Paris, L'Harmattan, 2003, s. 75-87.

258

Cezayir doumlu Andre Chouraqui kendi kkenlerinin saflyla

daha az ilgilenmiti. Les Juifs en Afrique du Nord (Kuzey Afrika
Yahudileri) zerine kitab ulusal tarihyazmnn resmi izgisinden
ayrlr. unlar okuyabiliriz: "Hristiyanlam Berberi toplulukla
rn sonuncular da XII. yzylda yok olurken, Kuzey Afrika'da yer
li halktan dnmelerin Yahudilie sadakati gnmze dek korun
du. Bunlarn soyundan gelenler gnmzde Kuzey Afrika' daki
Yahudi topluluunun yaklak yarsn oluturmaktadr. " 3 3
Chouraqui'nin, tpk Hirberg gibi, XX. yzyl Marip Yahudileri
arasnda Yahudilemi Berberilerin soyundan gelenlerin paym
deerlendirebilecek aralara sahip olmad ortadadr (bu pay
yzde 9 olarak tahmin edilebilecei gibi yzde 99 olarak da tah
min edilebilir). Chouraqui kitabn nce 1950'1i yllarda Franszca
yaymlad. Bunun kaleme alnmas yazarn Maripli Fransz ara
trmaclara dahil olma teebbsnn ifadesidir. O dnemde,
kadim Yahudilie dnme bir dinin zelliklerini atfeden yaygn tezi
rtmek gt. Chouraqui'nin kitab yirmi yl akn bir srenin
sonunda braniceye evrildiinde, srailli okurlar "sivrilikleri gide
rilmi", ok daha az etnik-merkezci ve Kuzey Afrika Yahudilerinin
kkenleri konusunda ok daha tutarl bir baskya sahip olabildi
ler. rnein eser Yahudiliin Punikleri dine kazanma abalarna
vurgu yapar ve Kara Kta'nn btn kuzeyi zerinde byyen etki
sini Berberilerin kitlesel din deitirmesine balamakta tereddt
etmez. Chouraqui de Yahudi Kralie Kahina'dan sz eder. Kahina
da kendi Yahudi tebaas zerinde bask uygulam olsa da, Cho
uraqui yine szlerini cokuyla sonuca balar: "Modem dnemden
nce Yahudi halknn son mcadelesi MS I. yzylda Filistin' de
Roma'ya kar yrtlen deil, V. yzylda Afrika topraklarnda
Araplara kar verilen mcadeleye uzamr."34
leri sayfalarda grlecei gibi, Andre Chouraqui'nin ulusal
cokusu kimi hayal krklklaryla karlaacaktr, nk "Yahudi
halk"nm bu mcadeleleri X:X. yzyldan nce "Araplara kar"
srdrlen son mcadeleler olmamtr. Hazarlar, Yahudilie kt
lesel geilerinden hemen nce, slam'm ilerlemesini nlemek
asndan Kahina ve onun Berberi Yahudi birliklerini geride
brakmlardr. Bu hedefe ise Kuzey Afrika'daki mcadeleler bit
tikten sonra erimilerdir. Fakat doadaki "yolunu arm srail
kabileleri"ni incelemeye girimeden nce (Volga ile Don'un
Kuzey Afrika'nm dousunda akan iki rmak olduu aktr), Ma3 3. Andre Chouraqui, Les Juifs en Afrique du Nord, Paris, PUF, 1 952, s. 50.
34. a.g.e.

259

rip Yahudilerinin, slam'n ordularna elik eden Yahudilemi

Araplarn ve dnme Berberilerin soyundan geldikleri tezini sa
lamlatran bir argman eklemek yerinde olur.
Tel-Aviv niversitesi'nde aratrmac olan Paul Wexler esasen
spanya Yahudilerinin tarihiyle ilgilenmitir, fakat bu byk top
luluun yazgs ok erken bir dnemden itibaren Kuzey Afrika
Yahudilerinin yazgsna balandndan, kkenleri sorununu yep
yeni bir gzle aydnlatmay baarr. zellikle ilgin bir kitap olan
The Non-Jewish Origins of the Sephadaric Jews'ta (Sefarad
Yahudilerinin Yahudi Olmayan Kkenleri) srailli bu dilbilimci
"Sefarad Yahudilerinin ncelikle, birinci diaspora topluluklarnn
Bat Asya, Kuzey Afrika ve Gney Avrupa'da olutuklar dnem
ile yaklak olarak MS XII. yzyl arasnda Yahudi olmu Arapla
rn, Berberilerin ve Avrupallarn soyundan geldikleri" olasln
inceler. 3 s Bu topluluklar iinde Yahudiye soyundan gelenlerin
bulunduu da aa yukar kesindir, fakat muhtemelen bunlar
ok kk bir aznlktr. Wexler, kendi geim kaps olan bilgi
tapnann egemen sylemine bunca zt bu sapkn zme nasl
varabilmitir?
ber Yarmadas'nda Yahudi topluluklarnn oluumunun ilk
evrelerine dair tarihsel tanklk yokluu, Wexler'e gre, bizi
konuulan dillerin evrimini ve bu dillerin barndrd etnografik
iaretleri incelemek zomnda brakyor. "Dilbilimci arkeolog"
olan Wexler, metinlerde olduu kadar gnmzde konuulan dil
lerde de mevcut dilsel kalntlarn izini maharetle srerek, span
ya Yahudilerinin kkenlerinin artc bir heterojenlikte olduu,
buna karlk pek az Yahudiye esi tad sonucuna vard.
Bunlar Avrupa'ya ounlukla MS VIII. yzyl banda Arap fethin
den sonra Kuzey Afrika yoluyla gelmilerdi. Marip'teki Yahudi
Arap kkenli szckler ve Berberi gelenein kalntlar Yahudi
ber dilinde ve kltrnde bulunmaktadr. Arap dilinin etkisi
orada anlambilim dzeyinde egemen olsa da, Berberi etkisi kl
trel-d daarck asndan ok daha bykt. 3 6
Buna karlk (Wexler'in getirdii en byk yenilik de budur),
branice ve Aramice gerekten de Yahudi metinlerinde MS X.
yzyldan itibaren grlmtr ve bu evrim dilsel bakmdan
nceki bir yerel geliimin meyvesi deildir. Dolaysyla, kendile
riyle birlikte ana dillerini de getirenler MS I. yzylda spanya'ya
35. Paul Wexler, The Nonjewish Origins of the Sephadaric jews, New York, SUNY, 1 966,
s. XV.
36. a.g.e., s. 1 05- 1 06.

2 60

varm Yahudiye srgnleri ya da gmenleri deillerdi. Hristi

yanln ilk on yzyl boyunca Avrupa'daki Yahudilik yandalar
ne branice biliyordu ne Aramice; slam'm klasik Arapay dini
olarak resmiletirmesinin ardndan Yahudilik de kendi kutsal
dilini yksek kltrnn zgl iletiim kodu olarak benimseme
ye ve yaymaya balad. 3 7
Wexler'in teorisi srail'deki ulusal tarih kitaplarnn byk
muammasn zmeye yardm edebilir: u ana dek resmi aratrma
clar, spanya'da bu kadar nemli, bu kadar canl ve yaratc, says
talya'da, Galya'nn gneyinde ya da Almanlarn lkesinde barnan
Yahudileri fazlasyla aan bir Yahudi topluluunun oluumuna gt
ren durumu tatminkar biimde aklamay baaramamlard.
leri srlen hipoteze gre, ber Yarmadas'nda Yahudiliin ilk
filizlenmesi MS ilk yzyllarda gerekleti. Akdeniz Havzas'nn
kuzeybatsnda bulunan mparatorluun dier kolonilerinde de
muhtemelen olduu gibi, din deitirmi Romal askerler, kleler
ve tacirler araclk ettiler. Gerekten de, Yeni Ahit'te Pavlus
mritlerine unu duyurur: "Ne zaman spanyaya gidersem, (n
k geerken sizi grmek. .. midindeyim)" (Romallara 15, 24).
Orada yerlemi bulunan ilk Yahudi-Hristiyan topluluklara vaaz
vermeye gitmekte olduu anlalmaktadr. Elvira Konsili'nin
kararlar temelinde, tektanrc badatrmacln MS IV. yzyln
banda Gney Avrupa'da hala ok gl olduu renilir. 3 8
Daha ilerde, zellikle de VII. yzylda, Vizigot Krall'nn Yahudi
ler ve yeni dnmeler karsndaki acmaszl ilerinden ou
nun Kuzey Afrika'ya kap gmesine yol at. Onlarn tarihsel
intikam da gecikmeyecektir.
MS 71 1 ylnda yola koyulan Mslman fetih esasen Berbeli
taburlarn katlmyla gerekleti ve saflarnda, daha eski Yahudi
topluluklarnn demografik saysn iirmi bulunan ok sayda
Yahudi dnmenin bulunduunu varsaymak yanl olmaz. O dne
min Hristiyan kaynaklar, istilaclarn ordusunu cokuyla kar
layan, hatta onlarn safnda yedek birlik oluturmay kabul eden
Yahudilerin sadakatsizliini mahkum ederler. ok sayda Hristi
yan kaarken, onlarn rakipleri olan Yahudiler birok ehrin ba
na idareci olarak yerletirildiler.
37. a.g.e., s. 1 1 8.
38. Bkz. Alfredo M. Rabello, Yasalar /nda,Arap Fethinden nce spanya Yahudileri (bra
nice), Kuds, Zalman azar, 1 983. Vizigotlar'n din deitirmeyle ilikileri hakknda bkz.
Solomon Katz'n eski kitab The jews in the Visigothic and Frankish Kingdoms of Spain and
Gau/'daki ( 1 937) "Jewish Proselytism" blm, New York, Kraus Reprint, 1 970, s. 42-56.

261

Dinur'un derledii srailoullar Srgnde'deki "ilk elden"

kaynaklar derlemesi, Hristiyan kaynaklar dorulayan Arap
vakayinamelerinden alnma ok eitli alnt aktarr: "Elvira'ya
kar gnderilen nc tabur bu devletin baehri olan Grana
da'y kuatt ve ona boyun edirdi, ehrin muhafazasn Yahudi
lerden ve Mslmanlardan oluan bir garnizona emanet etti.
Yahudilerin bulunduu her yerde aynsn yapt [ ... ] ; Carmona'y
etkisiz hale getirdikten sonra Musa [bin Nusayr] Sevilla'ya doru
yryne devam etti [ ... ] . Aylarca sren kuatmann ardndan
Musa ehri ele geirirken Hristiyanlar da Baya'ya katlar. Musa
Yahudileri Sevilla' daki garnizona yerletirdi ve Merida'ya doru
yneldi." Ayrca Tark konusunda da unlar yazldr: "Toledo'nun
bo olduunu grnce Yahudileri orada toplad ve birka yakny
la birlikte onlar orada brakt, kendisi ise Vadiye'l-Hacerah'a
[gelecekteki Guadalajara] doru tekrar yola kt."39
ber Yarmadas'nn ilk Mslman yneticisi ve en yksek
askeri komutan Tark bin Ziyad (Cebelitark'a ad verilmitir),
Dihya-el-Kahina'nn kabilesi olan Nefua kabilesi kkenli bir
Berberi'ydi. spanya'ya yedi bin askerin banda geldi. Bu say,
bir sre sonra, yerel halktan katlmlarla yirmi be bine kt.
"Onlar arasnda ok sayda Yahudi bulunuyordu" der Dinur. Siyo
nist tarihi, tezini dorulamak iin spanyol aratrmaclara ba
vurduunda, bunlardan bazlarnn "spanya' daki Arap fetihlerine
katlan Berberilerin hepsinin 'Yahudilemi' olduunu dndk
leri"ni4 0 belirgin bir rahatszlkla kabul eder.
spanya'nn fethinin daha batan itibaren Mslman Berberiler
ile Yahudi Berberilerin koordineli bir eylemi olarak tasarlandn
ileri srmek elbette fazlasyla abartl olur, fakat ber Yarmada
s'nda iki din arasndaki verimli ibirliinin istilann balangcn
da atlm gsterdii ve Yahudilerin ncelikli konumunun toplu
luklarnn nemli lde genilemesine elverili yeni yollar at
fark edilebilir. Yahudiliin eski yandalar ancak Arap istilasnn
ilk evrelerinde, Hristiyan hegemonyas gerilerken ve slam'a kit
lesel gei henz balamamken, paganlar ve Hristiyanlar
Yahudi yapma imkan bulabildiler. 4 1 IX. yzyldan itibaren bu
ihtimal azalsa da btnyle ortadan kalkmad.
39. Dinur, srailoullar Srgnde, a.g.e., 1, Kitap 1.
40. a.g.e., s. 24-25. Dinur okurlarn Eduardo Saavedra'nn kitabna ynlendirir: Estudio
sobre le invasi6n de fos arabes en Espana, Madrid, Progreso Editorial, 1 892, s. 89.
4 1 . Jane S. Gerber, The jews of Spain.A History of the Sepharic Experience, New York, The
Free Press, 1 992, s. 1 9.

262

slam' a gei yine de Avrupa'nn btn gneyinden, zellikle

de Kuzey Afrika sahillerinden gelen Yahudilik yandalarnn sre
en akna son vermedi. Yitzhak Baer, spanya Yahudileri zeri
ne nemli kitabnda, unu daha o dnemde hayranlk verici bir
ekilde saptamt: "Arap spanyas Yahudiler iin bir snaa
dnm gibiydi."42 Bylece Yahudi topluluu hem yerel din
deitirmeler sayesinde hem de fetih ve g dalgalar sayesinde
demografik adan geliebilmiti. Bu topluluk ile Endls Krall
'nda ve ardndan gelen hkmdarlklarda egemen olan Arap
hogrs arasnda yaratlan olaanst sk yaknlk ereve
sinde Yahudi topluluu kltrel olarak geliti. Yahudilerin Msl
manlar arasndaki yaam, "teki"ni aalama ve hatta kimi
zaman inan farkll nedeniyle zulmetme eiliminin kendini
giderek daha fazla hissettirdii Ortaa'n katlamakta olan tek
tanrc dnyasnda "ok-dinli" bir toplumun var olabileceini
kantlad. Ayn zamanda, Avrupa'nn teki ucunda her trl dini
fanatizmden uzak olan ve bu zellii kendi alameti farikas yapan
bir baka imparatorluk ykseliyordu.

Yahudi kaanlar m? Douda tuhaf bir

imparatorluk ykseliyor
Yahudi-spanyol altn a olan MS X. yzyln ortasnda, Kur
tuba Halifesi HI. Abdurrahman'n saraynda etkili bir danman
ve hekim olan Hasday bin aprut, Hazar kral, Aaron olu Yusuf'a
bir mektup gnderdi. Avrupa'nn dou ucundaki Yahudilerin
engin imparatorluunun n uzaklara yaylm, Bat'nn Yahudi
sekinlerinin kulana kadar gelmiti ve uyandrd merak gide
rek artyordu. Belki de yeryznde slam ya da Hristiyan iktida
rna tabi olmayan bir Yahudi Krall mevcuttu. . .
Mektup, gnderildii kiiye hitaben yazlm vg dolu bir iir
le balyordu. Mektupta Hasday'n katibi ve ber Yarmadas'nda
brani dilinin ilk airi olan Menahem bin Saruk'un kaleminden
kma bir akrosti bulunuyordu. 43 Hasday kendini tanttktan
(Kuds srgnlerinden birinin olu olduunu sylyordu elbet
te) ve kralln tarif ettikten sonra, mevzunun zne geiyordu:
42. Yitzhak Baer, Hristiyan spanya'da Yahudilerin Tarihi (branice), Tel-Aviv, Am Oved,
1 965. Bu savn ardndan Baer Bodo'nun hikayesini anlatr. Bu Katolik rahip 839 ylnda
Zaragoza'ya gelmi,Yahudi olmu ve adn Eliezer olarak deitirmitir.
43. Bu air konusunda bkz.Tova Rosen-Moked'in makalesi,"Hazarlar, Moollar ve Mesi
hin Doum Sanclar", Mial Oron (edit.), Tarih ile Edebiyat Arasnda (branice), Tel-Aviv,
Dyonon, 1 983.

2 63

"Tacirler bana el-Hazar adl bir Yahudi Krall olduunu bildirdi

ler, fakat ben onlara inanmak istemedim, beni memnun etmek ve
ltfuma mazhar olmak iin byle konutuklarn dndm.
Onlar sorguya ektim ve bunun doru olduunu, kralln adnn
da el-Hazar olduunu sylediler. Konstantinopolis ile o memleket
arasnda yolculuk denizden on be gn srer dediler, fakat kara
dan onlarla bizim aramzda ok sayda baka halk var, hkm
sren kraln ad Yusuf dediler. [ ... ] Bunu iitince gcm artt,
cesaretim stn kt, kendimi umut dolu hissettim ve Gn
Tanrs nnde eilip secdeye kapandm. Gvenilir birini bulup
hakikati renebilmek ve majesteleri krallarnn ve kardeimiz
olan tebaasnn durumunu anlayabilmek amacyla onu sizin lke
nize gnderebilmek iin her yola bavurdum. Bu dnce beni
hala bylyor nk btn bu olup bitenler ok uzakta."44
Hasday bu mektubu gnderebilmek iin amak zorunda kald
btn glkleri anlatarak devam eder ve sonunda kafasn
megul eden sorular ele almaya karar verir: Kral hangi kabile
dendir? Kralln zellii nedir? Kitab Mukaddes'te Met olduu
zere babadan ola m aktarlmaktadr? mparatorluun boyutla
r nedir? Dmanlar kimlerdir, tebaas kimlerdir? Sava olduun
da abat uygulanmaz m? klimi nasldr? Hasday snrsz bir
merak gsterdii iin byk bir nezaketle zr diler.
Hazar kralnn cevap gndermesinin ne kadar zaman ald
bilinmiyor, fakat bilinen mektubunda Yusuf, imkanlar ereve
sinde sorularn bir ksmna cevap vermektedir. Kkenlerini anla
tr ve krallnn snrlarn belirtir: "Mektubunuzda hangi ulus
tan, hangi aileden ve hangi kabileden olduumuzu soruyorsunuz.
Bilmelisiniz ki, Yafes'in oullarnn ve onun olu Togarma'nn
oullarnn soyundan geliyoruz. [ ... ] Onun yazlarndan anlald
na gre atalarm ok kalabalk deildi ve Yce Tanr onlara g
ve cesaret verdi ve kendilerinden ok daha gl saysz halkla
savatlar ve Tanr'nn yardmyla onlar pskrtp topraklarna
sahip oldular. [ . . ] Saysz kuak getikten sonra Bulan adnda bir
kral geldi. Bulan ok bilge ve Tanr'dan ekinen, ona tamamen
gvenen biriydi ve lkesinden bycleri ve paganlar uzaklatr
d ve Tanr'nn koruyucu kanatlar altna yerleti. [ ... ] Kral btn
yneticilerini ve tebaasn toplad ve btn bu eyleri halkna
aktard. Ve tebaas onun deerini anladlar, yargsn kabul ettiler .
ve Tanrsal vahyin korumas altna girdiler. [ ... ] Ardndan tahta
.

44. "Haham Hasday bin shak'n El-Hazar Kralna Mektubu", Abraham Kahana (edit.),
srail Tarihi Edebiyat (branice), Varova, Die Welt, 1 922.

264

oullarndan birinin olu olan Obadiah geldi. Adil ve hakka bal

biriydi. mparatorlukta reform yapt ve bu yargy yasa gcnde
bir kurala dntrd ve sinagoglar ve haham okullar ina ettir
di ve srailoullarnn bilgelerinin en bilgelerini toplad [ ... ] . "45
Kral, masal ve efsane tarznda, din deitirme srecini ayrnt
l olarak anlatr ve atalarnn tektanrl dier iki dini deil de
Yahudilii benimseme nedenlerini dile getirir. Krallnn yerini,
boyutlarn, nfusunun yapsn ve dmanlaryla rakiplerinin
arln (Ruslar ve smail'in oullar) belirterek devam eder.
Mektubun btn Torah'n ve buyruklarnn rehberliindeki
derin bir ballktan esin almaktadr.
Orijinal metinlere dahil edilmi baz edebi sslemeler ve ekler
nedeniyle bu mektuplarn, zellikle de kraln cevabnn MS X.
yzyla tarihlenmedii ve hatta Mslman yazarlarn kaleminden
sahtelerinin ve uyarlamalarnn yapld bile sylendi. Yusuf'un
mektubunun bir ksa ve bir uzun versiyonu vardr (son elden
geirilmesinin tarihi kukusuz Xlll. yzyldr). Ksa mektupta
kullanlan kavramlardan bazlarnn Arapa szlkte yer alma
mas, asl yazarnn Mslman kltrel dnyadan gelmediini
ortaya koymaktadr. Ayn ekilde, gelecek zaman gemie dn
drmeye yarayan "dntrc vav"n46 zgl dilsel kullanm,
Hasday'n mektubunun ve Yusuf'un cevabnn ayn kii tarafn
dan yazlmadn kesin olarak ortaya koymaktadr. Hazar kra
lnn metninin ok sayda kalemden getii, tekrar tekrar kopya
edilip "yorumland" aka grlse de, ierdii bilginin ana
yaps nispeten gvenilir gzkmektedir nk ada olan
Arap tanklklarla uyumaktadr; dolaysyla, verimli bir edebi
hayal gcnn basit rn olarak kabul edilemez. 47
Gerekten de, XVI . yzyl sonuna ait bir tanklk, dnemin eit
li krallklar arasndaki iletiim glklerine ramen, iki mektubun
eitli versiyonlarnn kopya edildiini ve Yahudi entelektel dn
yasnda datldn dorulamaktadr. rnein Haham Yehuda
Al-Barzeloni bu kopyalarda anlatlan olaylarn sahiciliini tart
yor ve unu yazyordu: "Baka elyazmalar arasnda, Hazar Rahibi
45. "Togrami Kral Yusuf'un Cevab", a.g.e. Bu iki mektup 1 577 ylnda Yitzhak Akrish
tarafndan Konstantinopolis'te basld.
46. "Vav" brani alfabesindeki altnc harfin ses addr. (.n.)
47. Bu mektuplarn sahicilii hakknda bkz. Menahem Lando'nun mkemmel makalesi,,
"Hazarlar Sorununun Gnmzdeki Durumu" (branice), Sion, Xlll, 1 953; ayrca Douglas
M. Dunlop'un kitab, The History of the jewish Khazars, New Jersey, Princeton University
Press, 1 954, s. 1 25- 1 70 ve Henri Gregoire, "Le 'Glozel' khazar", Byzantion, 1 2, 1 937, s.
225-266.

2 65

Aaron'un olu Kral Yusuf'un Haham Hasday bin shak'a yazd

mektubun kopyasn da grdk. Mektubun sahici olup olmadm
bilmiyoruz [ ... ] . " Fakat keskin zekal ve efsaneleri kmseyiiyle
tannm bu aydn adam sonunda unu kabul etmiti: "Hazarlarn
din deitirdiklerinin ve krallarnn dnme olduunun o dnemin
smailoullarna ait kitaplarda ve kendi kitaplarnda yazdn iit
tim." Bu nedenle kendisi de Yusufun mektubunu kopya ederek
okurlarna baz blmlerini sunmutur.48
XII. yzylda yaam olan Haham Yehuda Halevi'nin bu yaz
may biliyor olmas muhtemeldir. tektanrc arasndaki teolo
jik "tartma"da aktarlan Hazar hkmrannn din deitirmesi
anlats, [felsefi eseri] Kuzari'nin giriinde grld haliyle,
Kral Yusuf'un mektubundan alnmadr; slup ve ayrnt bakmn
dan birka deiiklik yaplmtr.49 Dahas, Yehuda Halevi'den
yirmi ya gen olmasna ramen ada olan ve Provence'da
Kabala'nn kurucularndan olan Rabad (Posquieres'li Abraham
ben David) Dou Avrupa konusunda unu yazmt: "Orada din
deitirmi olan Hazar halk vardr ve Krallar Yusuf, Bahaham
Hasday Bar shak bin aprut'a bir kitap gndererek kendisinin ve
halknn hahamlk kurallarna uyduunu belirtti. " Ardndan,
Kabala'nn byk bilgini Toletum (Toledo) ehrinde kendilerinin
Hazarlarn olu ve hahamlk Yahudiliine bal olduklarn bildir
mi rencilere rastladn aktarr. so
Yahudilie gemi Himyarlar ve Berberiler kamusal bellekten
neredeyse eksiksiz silinmesi olsa da, Hazarlarn tarihten silinme
si biraz daha sorunlu ve karmak oldu. ncelikle, Yehuda Hale
vi'nin 1 140 ylnda kaleme ald teolojik deneme olan ve Yahudi
geleneinin byk deer verdii ve hatta Kutsal Topraklar' a atfet
tii zel yer nedeniyle Siyonist kltrn dini kurallarna dahil
olmu Kuzari modern laik bilinte hala mevcuttu. Ardndan,
Hazar Krall hakknda ok sayda tarihsel tanklk Araplar,
Persler, Bizansllar, Ruslar, Ermeniler, braniler tarafndan -hatta
inliler dahil- braklmtr. Hepsi de bu kralln byk gcn
48. Bkz. btn bir blm ve Sima Assaf'n yorumu, "Haham Yehuda Al-Barzeloni,
Hazarlar'n Kral Yusuf' un Mektubu Hakknda", srail Tarihi zerine Belge ve Aratrmalar
(branice), Kuds, Harav Kool<, 1 946.
49. Yehuda Halevi denemesinin banda unu yazar: "[ ... ] Gnmzden yaklak drt
yz yl nce Yahudi dinine gemi Hazarlarn kralnn yannda bulunmu Haham'n geli
tirdii argmanlardan iittiklerimi hatrladm.'' Le Kuzari. Apologie de la religion meprise,
Paris, Verdier, 200 1 , s. 1 .
SO. "Haham Abraham ben David'in Kabala Kitab", Bilgeler Tarikat ve Tarih (branice),
Kuds, Oxford'daki Clarendon Laboratuvar kopyas, 1 967.

266

dorulamaktadr v e birou artc din deitirmelerine dair

eksiksiz bir rapor bile sunarlar.
Dahas, bu kralln tarihsel neminin ve yok oluunun ardndan
tebaasnn akbetinin kayda deer bir etkisi olmutur. stelik on yl
lar boyunca bu konuyu srekli dert edinmi olan Dou Avrupa Yahu
di tarihyazmnn doumundan beri bu etki giderek artmaktadr.
Siyonist tarihiler bu konu karsnda uzun sre tereddtl davran
dlar ve pek az bu konuyu, hak ettii gibi ciddi bir ekilde aratrd.
Hazar Krall'na kamuoyunun ilgisi azald ve sonunda, srail devle
tinin varlnn ilk on ylndan sonra resmi bellek mekanizmalarnn
yerlemesi ve salamlamasyla birlikte ksmen yok oldu.
Ortaa'n bu krall uzak bir blgeye atlm ve yar karanlk
bulutlarla rtlm olsa da, keza Eski Ahit'i kaleme alanlar misa
li, kendisini anacak alim teologlar yaratamamsa da, tarihine
dair mevcut d kaynaklar, Davud'un ya da Sleyman'n krally
la ilgili olanlardan ok daha eitli ve daha zengindir. Hazar'n
boyutlar Yahudiye'de ortaya km btn krallklarn boyutla
rndan ok daha geni ve nemliydi. Gc Himyar Krall'nn
gcn at gibi, Dihya-el-Kahina'nn Berberi Krall'nn gc
n haydi haydi ayordu.
Hazarlarn hikayesi aknlk vericidir. MS IV. yzylda batya
doru akn eden Hunlara elik etmi birka gebe kabilenin ara
snda balar, Volga ile Kuzey Kafkasya'nn komu steplerinde
geni bir imparatorluun kurulmasyla devam eder ve XIII. yz
ylda Mool istilalaryla son bulur. Mool istila dalgalar bu olaa
nst imparatorluu en son kalntsna varana dek yutmutur.
Trk ya da Hun-Bulgar soyundan gelen gl kabilelerin
koalisyonundan doan Hazarlar, kolonizasyona balarken skit
lerle karmlardr. skitler Hazarlarn Karadeniz' den -uzun sre
"Hazar Denizi" olarak adlandrlan- "Caspium Denizi"ne uzanan
bu yksekliklerde ve steplerde yaayan ncelleriydi. s Hazar
Krall gcnn doruundayken ok eitlilikte kabile ve dilsel
gruplar iine almtr: Alanlardan Bulgarlara ve Macarlardan
Slavlara dek birok kabileyi vergiye tabi klan Hazarlar iktidarla
rn ok geni bir tebaaya yaydlar. Bylelikle kuzeybatda
Kiev'den gneyde Krm'a, Volga'dan gnmzdeki Grcistan'a
uzanan geni bir blgede hakimiyet kurdular.
S 1 . Fiziksel yaplarna dair bir tanklk da bulunmaktadr: lbn Fadlan,Yakut El-Hamavi'nin
Kitab mu'cam al-bu/dan (lkeler Kitab) kitabndan unu aktarr: "Hazarlar Trklere ben
zemez. Siyah saldrlar ve iki mezhepleri vardr: Birinci m.ezhebin ad Kara Hazarlar'dr
ve kimi Hintliler gibi ok koyu tenlidirler, ikinci mezhep ise Ak Hazarlar'dr ve arpc
gzelliktedirler: Akt. Kahana, srail Tarihinin Edebiyat, a.g.e.

267

M S VI. yzyl banda Pers, ardndan da Mslman tanklklar

Hazarlar destannn kaynaklarn aydnlatr: Sasani Krall'n ele
geirmiler ve snr komusu topluluklar rahatsz etmilerdi.
Aknlaryla gnmzde Irak'n (Krdistan) ehri olan Musul civar
larna dek gittiler. VII. yzyl banda Hazar kralnn kznn Kral II.
Hsrev'le evlilii Perslerin Kafkas Dalar'ndaki geitler zerinde
tahkimatlar kurmasn salad. Ermeni ve Bizans kaynaklarndan
rendiimize gre, ileriki yllarda, Hazar Krall Perslere kar
mcadele halindeki Bizans mparatorluu'yla bir anlama yapnu
t. Bylelikle bu dnemde, blgede egemen gler dengesi asn
dan temel nemde bir e olarak ortaya kt. Ermeni piskopos
Sebeos VII. yzyl tarihli Heraklius Tarihi'nde, " [Ermeni hkm
darlar] Kuzey lkelerinin kral Byk Kaan'n hizmetine girdiler.
Krallar Kaan'n emriyle [ ... ] Jor geidinden gl bir orduyla
getiler ve Yunan kralnn yardmna geldiler."52
Hazarlarn en yksek hkmdarna atfedilen isim olan Kaan,
yukarda belirtildii gibi, Bizans mparatorluu'yla geni bir iliki
a srdrd. Krm'a srgn gitmi olan mstakbel imparator II.
ustinianos 7. yzyln sonunda Hazar Krallna kamt ve ora
da bir Hazar prensesiyle evlendi. Prenses, Theodora adn ald ve
daha sonra etkili bir imparatorie oldu. ki krallk baka evlilik
balaryla da balydlar. mparatorluk daresi'nin yazar olan X.
yzyln yazar hkmdar Konstantinos Porfirogennetos, Hazar
lar zerine ok sayda baka bilgi verici ayrnt arasnda unu da
belirtir: "mparator Leo [III] Hazar Kaan'yla evlilik ba kurdu
ve kzn e olarak [olu V. Konstantin'e] ald. Bylece Bizans
mparatorluu ve kendisi lekelenmi oldu, nk bu tavryla ata
larn buyruunu ihlal etmi ve onlar alaya alm oluyordu."5 3
MS 733 ylnda iki hanedanlk arasnda evlilik yoluyla akdedi
len bu allmadk birlemeden bir oul dodu ve daha sonra
imparatorluun iplerini eline aldnda ona "Hazarl Leo" dendi.
Bu evlilik akdi bu iki byk imparatorluk arasndaki diplomatik
ilikilerin doruu oldu. Hazarlar uzun mcadeleler sonucunda
Mslmanlarn kuzeyden tekrarlanan aknlarn nlediler. Byle
ce Dou Roma mparatorluu'nu yandan gelen ve zafer durumun
da muhtemelen imparatorluun erken kne yol aacak d
man bir tehditten kurtardlar.
Hi rahatsz olmadan birbirlerinin yazdklarn kopya eden
Arap vakayiname yazarlar Mslmanlar ile Hazarlar arasndaki
52. Alnt Dinur'un srailoul/or Srgnde, a.g.e., I, Kitap ll'den.
53. a.g.e.

268

saysz mcadeleye dair ok sayda anlat brakt. Ali Ibn el-Esir

unu anlatr: "Azgnca savayorlard, iki taraf da salam dayand.
Daha sonra Hazarlar ve Trkler, Mslmanlar yendiler [ . . . ] ve
El-Cerrah'n savata lmesinden sonra, Hazarlar [onlarn toprak
larna] gz diktiler ve topraklarna szp Musul'a kadar vard
lar." 5 4 Bu zafer MS 730 ylnda kazanld fakat kar saldn gecik
medi: Byk bir lojistik abadan ve ilave birka muharebeden
sonra, Arap ordusu dman bastrmay baard. Halife olacak II.
Mervan gl bir ordunun banda Hazar' istila etti ve kuvvetle
rinin ekilmesi karlnda Kaan'n Mslman olmasn art
kotu. Hazar hkmran buna raz oldu ve Arap ordusu Kafkas
Dalar'ndan geri ekildi. Bu dalar o zamandan beri Hazar ile
Mslman dnya arasndaki hududu oluturmaktadr. Pagan
Hazar Krall'nn slam'a ksa sreli geii, sonradan grecei
miz gibi, tebaasnn nemli blm Peygamber Muhammed' e
inancn korusa da, ciddi sonulara yol amaz.
Tanklklarn ouna gre, Hazar monarisinde ikili ve zellik
le zgn bir ynetim tarz grlyordu: st dzey ruhbanlar ve
tam yetkili bir laik hkmdar. Halife El-Muktedir tarafndan 921
ylnda Volga yaknndaki Bulgarlarn lkesine gnderilen yazar
diplomat Ahmad ibn Fadlan Hazar' dan geerek gelecek kuakla
ra son derece ilgin seyahat notlar brakt. Hazarlarn yaam ve
politik rgtlenmeleri zerine gzlemleri yledir: "Hazarlarn
Kaan sfatl kralna gelince, her drt ayda bir halkn arasna bel
li bir sayg mesafesiyle karr. Ona Byk Kaan denir, yardmc
snn ad da Kaan Bek'tir. Ordulara o komuta eder ve ynetir,
devlet ilerini dzenler, halkn arasna karr ve savalar srd
rr. Komu krallar onun emirlerine uyarlar. Her gn Byk
Kaan'n huzuruna saygyla ve mtevaz bir ekilde kar."55
932 ylnda yazan corafyac vakanvis stahri ilave baz ayrn
tlar verir ki bunlar bu kez daha egzotik ve hotur: "Rejimlerine
ve iktidarlarna gelince, hkmranlarna Hazar Kaan denir ve
onu tahta kral karr, ancak Kaan Hazar kralnn zerindedir.
Bu Kaan tahta karmak istediklerinde boynuna ipekten bir
kement geirirler ve boulana kadar skarlar. Bu srada sorarlar:
'Ne kadar sre hkm srmek istiyorsun?' Belirtilen yldan nce
lmezse, o yl ldrlr. Soylu ailelerden gelenler hari, hibir
54. a.g.e.
5 5 . a.g.e. MS X. yzyl vakanvisi Ahmad ibn Rustah "yardmc"y "Aya" adyla da belir
tir. Bkz. Abraham Polak, Hazarlar. Avrupa'da Bir Yahudi Krallnn Hik'iyesi (branice), Tel
Aviv, Bialik, 1 95 1 .

2 69

hizmetkar Kaan'n gzlerinin iine bakamaz. Konutuna girildi

inde sayg ve hrmet gsterilse de, gerek hibir yetkiye sahip
deildir. Yalnzca az sayda kii onun yanna kabilir, rnein
kral ve emrindekiler. [ ... ] Yalnzca Yahudiler Kaan olabilir."56
Baka Arap kaynaklar da Hazar' da ikili iktidarn varln des
teklemektedir. Bu etkin bir ynetim biimiydi; Byk Kaan'n
etrafnda bir gizem halesi yaratrken, bir tr askeri kral yardm
cs olan "bek"lik grevine en deerli sava hkmdar geir
meyi salyordu. Kaan'n etrafn evreleyen kutsal hale onun
yirmi be e ve altm cariyeden oluan bir harem beslemesini
engellemiyordu; bunu Kral Sleyman'la ilgili Kitab Mukaddes
geleneine zel bir sadakat belirtisi olarak yorumlamamak
gerekir.
Hkmdarlarn konutu, kralln baehri olan ve Hazar Denizi
kysnda, Volga Halici zerindeki dil'de (til veya Etil) bulunu
yordu. ansszlk sonucu, byk rman kollarnn gcndeki
deiimler ve su dzeylerinin ykselmesiyle ehri su bastndan
gnmzde tam yerini saptamamz mmkn deildir. Dalgalar
Hazar ynetimi zerine belgeleri -eer byle bir belge vardysa
yuttu. Bu durum aratrmaclarn esasen d kaynaklarla yetin
mesini zorunlu kld. dil, grnd kadaryla, adrlardan ve
aa evlerden oluan bir ehirdi ve yalnzca beylerin konutu ta
tan yaplmt. bn Fadlan ayrntl bir tasvirde bulunur: "El-Hazar
bir blgenin (iklimiyle birlikte) ve baehri dil'in addr. dil Rus
ve Bulgar [lkelerinden] yola karak El-Hazar'a doru akan
rman addr. dil bir ehirdir ve El-Hazar ehrin deil kralln
addr. dil'in iki ksm vardr. [ ... ] Kral, bir fersah [be kilometre]
uzunluundaki bat tarafnda oturur ve ayr bir dzende ina edil
mi olmasa da, duvarlarla evrilidir. Binalar keeden barakalar
dr, kerpiten yaplm birka istisna grlr. arlar ve hamam
lar vardr." s 7
dil sakinleri, atalarnn tersine, gebe ya da oban deillerdi
ve her yl bahar geldiinde topraklarn ileyebilmek iin krsal i
blgelere g etmeyi, kara k geldiinde ise denize yaknl
nedeniyle lml bir iklime sahip baehre dnmeyi alkanlk
edinmilerdi. El-stahri raporuna devam eder: "Yazn burada yaa
yanlar yirmi fersah mesafedeki tarlalara doru ekip bimeye
giderler. Bazlar rman yaknnda, dierleri de step tarafnda
bulunduundan, [rnleri] arabalarla ya da rmaktan tarlar.
56. Dinur, srai/oullar Srgnde, a.g.e., 1, Kitap il.
57. a.g.e.

270

Besinleri esasen pirin ve balktr. Kendi topraklarnda yetitirdik

leri bal ve arpa Ruslarn ve Bulgarlarn blgelerine gtrlr."58
stahri bir baka ehre dair de tanklk brakmtr: "Hazar' da
Semender adl baka bir ehir daha var. Buradaki saysz bahede
Serir' e kadar uzanan drt bin ba bulunduu anlatlr. zellikle
zm yetitirirler."59 Hkmdarlar dil'e yerlemeden nce bu
ehir Hazar'n bakenti olmutur. Krallk halknn balca geim
kaynaklarndan biri balklkt; Hazarlar gerek pirin reticisiy
diler, balk ve arap tutkunuydular. Ancak kralln esas geliri
vergilerdendi. Hazar ipek yolu zerinde bulunuyordu, ayrca Vol
ga ve D on'un nehir ulam yollarn kontrol ediyordu. Bir baka
gelir kayna da sultas altndaki ok sayda kabileden ald ar
vergilerdi. Hazarlar gelien ticaretleriyle de bilinmektedir; zel
likle krk ve kle ticareti yapyorlard. Servet birikimi, gl ve
eitimli bir ordu beslemelerine imkan tanmtr. Bu ordu Rus
ya'nn btn gneyine ve gnmzde Ukrayna'nn dousunu
oluturan blgelere korku salyordu.
Bu evrede, Arap vakanvislerinin tasvirleri, Kral Yusuf'un
mektubu araclyla aktarlan tanklkla kesiir ve uyuur. Hazar
larn diliyle ilgili olarak belli bir belirsizlik sz konusudur. Kabile
ve klan eitliliinin ok eitli lehe kullanm gerektirdii ak
tr. Fakat Hazar Krall etrafnda toplanm ana ekirdein dili
neydi? stahri, El-Bekri'nin izinden giderek unu yazar: "Hazarlar
Trklerin ve Perslerin dilinden farkl bir dil konumaktadr.
Dier halklarn konutuu hibir dile benzememektedir."60 Buna
ramen, aratrmaclarn ou Hazarlarn konutuu dilin ksmen
Macar-Bulgar lehesinden olutuunu, ksmen de Trk dil ailesi
ne b al olduunu ileri srmektedir.
Sonuta, ld bu tartmasz bir olgudur, Hazarlar braniceyi kut
sal dil olarak ve yazl iletiim iin kullanyorlard. Elimizde bulu
nan birka Hazar belgesi bunu dorulad gibi, X. yzylda Ba
dat'ta yaam bulunan Arap yazar bn El-Nadim de dorular:
"Trkler ve Hazarlara gelince [ ... ] [kendilerine zg] yazlan yok
tur ve Hazarlar braniceyi kullanmaktadr." 6 1 Knm'da -bir Sami
dili olmayan- brani harflerinde yaztlar bile bulunmutur. Bu
dilin ild harfi (Sin ve Sadik), Hazarlarn Ruslar zerindeki gemi
gcnden olsa gerek, sonuta Kiril alfabesine de girmitir.
58. a.g.e.
59. Akt. Polak, Hazar, a.g.e.
60. a.g.e. Tanklklar onlarn dilinin eski Bulgarcaya benzediini belirtmektedir.
6 1 . Dinur, srailoullar Srgnde, age., 1, Kitap il.

271

Hazar Krall kutsal dil olarak ya da yksek kltrn iletiim

yolu olarak niin Yunancay ya da Arapay benimsemedi? Niin
Hazarlar Yahudi olurken komular kitlesel olarak slam'a ve
Hristiyanla geti? Ve ilave soru: Bu olaanst kolektif din
deitirme ne zaman balad?

Hazarlar ve Yahudilik-bir ak hikayesi

Bizzat Hazarlar tarafndan braklm ender tanklklar arasnda
ok nemli bir belge bulunmutur. Aratrmada bu belge "Cambrid
ge Elyazmas" olarak bilinir Yusuf'un mektubu phe uyandrm
ken, bu tankln sahicilii zerine tartma daha snrl kalmtr.
Yusuf'un saraynda yaam bir Hazar Yahudisi'nin kaleminden
kma bu mektup Kahire Guenizas'ndaki62 belgeler arasnda
bulunmu ve 1912 ylnda yaymlanmtr. O zamandan beri ngilte
re'deki mehur niversitede korunmaktadr. 63 Yazarn kimlii me
hul kalmtr, keza kime yazld da bilinmemektedir. Muhtemelen
X. yzyla tarihlenen mektup belki de Hasday'n talebine verilen
cevaplardan biridir. Metin fragmanlar halindedir ve zaman iinde
ok sayda kelime silinmitir, fakat btn bunlara ramen, yeri dol
durulmaz bir bilgi hazinesi barndrmaktadr. Silinmi birka satr
dan sonra unlar okunmaktadr: "Ermenistan. Onlar geldiinde
atalarmz katlar nk paganlarn sultasna katlanamazlard ve
[Hazar vekiller] onlar kabul ettiler nk Hazar'da yaayanlar ba
langta Torah retisini bilmiyorlard ve [onlar da] Torah'sz ve
yazsz varlklarn srdrdler. lke insanlaryla evlendiler ve
onlarn halklarna kartlar ve onlarn geleneklerini benimsediler
ve onlarn [savalarna] katldlar ve tek bir halk oldular. Snnet
olma geleneini srdrdler ve [kimileri] abata uymaya devam
ettiler. Hazar'n kral yoktu, nk yalnzca savatan galip olarak
gelen kii ordularn ba konumuna ykseltiliyordu; ta ki, alldk
olunduu zere Yahudiler onlarn savalarna katldnda, ilerin
den birinin korkun kl darbeleriyle zaferi salad gne dek.
Hazarlarn karsna kan dman katnda Hazarllar ilk d
np tann.alan srasnda onu ordularn bana geirdiler."64
62. Sinagog arivi. (.n.)
63. Solomon Schechter, "An Unknown Khazar Document",Jewish Quarterly Review, 111,
1 9 1 2, 1 8 1 -2 1 9. Ayrca bkz. Vladimir A. Mosin, "Les Khazars et les Byzantins d'apres
l'Anonyme de Cambridge", Byzantion, 6, 1 93 1 , s. 309-325.
64. "Cambridge Elyazmas"nn btn olarak yaymland yer: Kahana, srail Tarihinin Ede
biyat, a.g.e.

2 72
Ardndan gelen tasvirin temel eleri Kral Yusuf'un mektubun
da belirtilenleri ve Mslmanlar, Hristiyanlar ve Yahudiler ara
snda cereyan eden ve elbette "akla yatkn" Yahudiliin tercih
edilmesiyle sonulanan l "teolojik tartma" da sz edilenleri
hatrlatmaktadr.
Bu tr tasvir muhtemelen o dnemde ok yaygn olan edebi ve
tarihsel bir modele denk dmektedir. Eski Rus vakayinameleri,
"Kiev Rusu" denen Kiev Prenslii'nden Kral Vladimir'in Hristi
yanla geiini neredeyse tpatp ayn ifadelerle aklamaktadr,
ancak tartmann sonunda farkl bir tercih vardr. ada bir
Arap yazar, Hazar kralnn hararetli bir teolojik tartmann ardn
dan din deitirdiini anlatr. Fakat bu yoruma gre, Yahudi bilge
bir kiralk katil tutmu ve son tartmaya girmeden nce Msl
man alimi ldrtmt ve bylelikle "Yahudi kral kendi inancna
dndrd ve kral Yahudi dinini benimsedi." 6 5
Yaznn devam, tpk mektubun ba gibi, Hazarlarn din dei
tirmesinin balangc zerine ilgin bir tarihsel hipotez ileri srer:
"srailoullar ve Hazarlar bar iinde birlikte yayordu. Ba
dat'tan, Horasan ve Yunan' dan Yahudiler gelmeye baladlar, yerli
halka kendilerini kabul ettirdiler ve brahim'in Ahdi iinde onlar
glendirdiler. lkede yaayanlar kendi bilgelerinden birini hakim
olarak balarna atadlar, ona da Hazar dilinde Kaan dendi. By
lece daha sonra atanan yarglar gnmze kadar Kaan sfatn
tadlar. Hazarlarn en yksek ba Sabriel adn benimsedi." 66
Bu anlatdaki Sabriel'in, Yusuf'un nl mektubunda belirtilen
din deitirmesinden sonraki Kral Bulan olmas muhtemeldir,
fakat aktarlan olgulardan kukuya kaplmak ve din deitirme
nin canlandrlarak anlatlmasn basit bir efsane ve dini vaaz
olarak kabul etmek de mmkndr. G din deitirmenin
katalizr olarak saptamak Hazar hikayesinin kavranmasnda
daha makul gelebilir. Ermenistan' dan, gnmzde Irak' olutu
ran blgelerden, Horasan ve Dou Roma mparatorluu'ndan
Yahudilik yandalarnn gelii, bu tuhaf imparatorluu din dei
tirmeye yneltmi byk dn.emeci balatm olabilir. Dnme
Yahudiler, rakip tektanrc dinler olan Hristiyan ya da Msl
manlarn baskn geldii yerlerden atldlar ve hala paganln ege
menliindeki memleketlere yneldiler. Yahudilie kitlesel geiin
yaand dier durumlarda olduu gibi, Hazar'da da srecin ba
lamas, kendi inanlarnn stnlne komularn ikna etmeye

65. Bkz. corafyac El-Bekri'nin braniceye tercme edilmi aklamalar, a.g.e.

66. "Cambridge Elyazmas", a.g.e.

2 73

alan gmenler sayesinde oldu. Bylece, M II. yzylda Has

mon Krall'nn ortaya kyla balam olan inan deitirme
seferi MS VIII. yzylda Hazar' da dorua eriti.
Yahudilerin g zerine branice Hazar tankl Arap edebiya
tnn salad kaynaklarla akyor. Vakanvis el-Mesudi aktar
yor: "Kral, hizmetkarlar ve Hazar halk Yahudi' dir. Hazarlarn
kral halife Harun el-Reid dneminde Yahudi olmutu ve slam'n
ve Bizans'n btn ehirlerinden Yahudiler de buraya geldiler.
Dnemin Bizans Kral Armanos [Romanos], Hicret'in 332. yinda
[944] krallndaki Yahudileri zorla Hristiyan yapmt. [ ... ] Byle
ce birok Yahudi Bizans'tan kaarak Hazar'a gittiler." 6 7
Abbasi Halifesi Harun el-Reid 766-809 arasnda yaarken,
mparator Romanos da Bizans mparatorluu'nu X. yzyln ilk
yarsnda kontrol altna ald. Alnt yaplan blme gre, Hazar
Yahudilie aama aama ilerlemi olabilir ve bunun da balang
evresi VIII. yzyldr.
Bu yzyl boyunca Hazar ordularnn Ermenistan'a kadar akn
lar dzenlediklerini, hatta bugnk Krdistan' da bulunan Musul' a
uzandklarn grdk Bu blgelerde, Ermeni topraklarnn i
taraflarna dalm, eski Adiabene Krall'nn son kalntlar
olan Yahudi topluluklar hala mevcuttu. Bu bulumann Hazarlar
Yahve diniyle tantrm olmas ve Hazar lkesine, birliklerine
katlm olan birka Yahudi yandan da getirmi olmalar muh
temeldir. Yunan ad tayan dnme Yahudilerin Karadeniz'in
kuzey sahili boyunca ve zellikle Krm'da ikamet ettikleri de
bilinmektedir. 6 8 Daha ileri bir tarihte, ilerinden bir blm,
Bizans imparatorlarnn tehdidiyle kamtr.
Yehuda Halevi Kuzari'de Hazarlarn din deitirme tarihi ola
rak -somut hibir kant olmamasna ramen- MS 740 yln belir
tir. 864 ylna doru yazlm ve Fransa'nn bat tarafndan gelen
bir baka Hristiyan tanklk, "btn Hazarlar [Gazari] Yahudili
in buyruklarn uygulamaktadr" 6 9 diye belirtir. VIII. yzyl orta
s ile IX. yzyl ortas arasnda bulunan belirsiz bir dnemde
67. Akt. Polak, Hazar, a.g.e.
68. a.g.e. Bir hipotez Yahudilerin Hazar Krall'na, Hazar Denizi'nin dousunda bulunan
Horasan'dan geldiklerini ileri srer. Bu konuda bkz.Yitzhak Ben Zvi,"Horasan ve Hazar
lar", srail'in Kayp Topluluklar (branice), Tel-Aviv, Misrad Habitaon, 1 963.
69. Bkz. Peter B. Golden'in makalesi "Khazaria and Judaism", Nomads and their Neigh
bors in the Russian Steppe, Aldershot, ashgate, 2003, s. 1 34. Din deitirmeyi MS 86 1 'e
yerletiren nerme hakknda bkz. Constantine Zuckerman'n denemesi "On The Date
of the Khazars' Conversion to Judaism and The Chronology ofThe Kings ofThe Rus
Oleg and lgor", Revue des etudes byzantines, 53, 1 995, s. 237-270.

274

Hazarlar Yahudilii kendi zel inan ve ibadetleri haline getirdi

ler. Bu din deiiklii elbette bir mucize deil, uzun sreli bir
srecin sonucu oldu. Kral Yusuf'un tartmal mektubu bile din
deitirmeyi birok evreden gemi bir evrim olarak tasvir
etmektedir: Kral Bulan Musa dininin mantna ikna olur ve Yahu
dilii b enimser, fakat ancak Obadiah'm hkmdarl srasnda
-ki Bulan'n olu deil, torunu, hatta torununun torunudur
Yahudi dini "yasa gcnde kural" olur ve sinagoglar ve hahamlk
okullar ina edilir ve Mina ile Talmud benimsenir. Obadiah'n
uzaktan Yahudi bilginler getirterek tebaasnn gerek inancn
salamlatrd da bilinmektedir.
XIX. yzyln aratrnaclarnn tereddtlerden sonra, gn
mzde, Hazar Krall'nn din deitirdii konusunda herkes
hemfikirdir. Yaylmakta olan tektanrclk o dnemde Kafkas
ya'ya, Volga ve D on steplerine, gnmz Rusyas'nn gneyine
eriti; ardndan tek ve mutlak erk sahibi bir tanrnn saysz avan
tajna ikna etmek iin kabile egemenlerine ve sekinlerine gz
dikti. Hazarlarn, uygulanmas daha kolay tektanrc dinler yerine
neden Yahudilii setikleri sorusu cevapsz kalmaktadr. Yusuf'un
mektubunda olduu gibi, "Cambridge Elyazmas"nda ve Yehuda
Halevi'nin kitabnda da grld zere, by dolu bir dinin vaaz
edilmesi fikri uzak tutulursa, Himyar Krall'nn din deitirme
nedenlerini anlamay salayan u aklamaya bal kalnabilir:
Ortodoks Bizans mparatorluu ve Abbasi Halifelii gibi gl ve
topraklarn bytmeyi arzulayan imparatorluklar karsnda
bamszl koruma arzusu, Hazar hkmdarlarn ideolojik
zsavunma silah olarak Yahudilii semeye yneltti. Hazarlar,
rnein slam' b enimsemi olsalard, paganln memluunu
reddeden Mslmanlar tarafndan ortadan kaldrlabilirlerdi.
Hristiyanlktercihi onlar ileriki yllarda neredeyse kesin olarak
Dou Roma mparatorluu'nun egemenliine tabi klard. Bu bl
gelerde gelenek olan eski amanlktan Yahudi tektanrclna
aama aama ve uzun srede gei hi kukusuz ki istikrarl bir
idari sistemin salamlamasna ve merkezilemesine katkda
bulunmutur.
Hazarlar zerine en fazla belge toplayanlardan biri Abraham
Firkovi adl Karaim bir Rus'tu. Bu gayretli aratrmac, Hazar
Krall'nn haham Yahudiliine deil, Karaimcilie getiini
kantlamak amacyla, Kitab Mukaddesler ve mezar ta yaztlar
gibi eitli belgelerde -deitirme isteiyle- tahrifat yapt. Keza,
belgeleri koruma ynndeki deerli almasna ramen, ok

2 75

sayda malzemenin aslna zarar verdi ve genel bir kukuya neden

oldu. Baka aratrmaclar (zellikle de tarihi Abraham Harka
vi) sonunda bu sahtekarl ortaya kardlar ve kaynaklarn titiz
likle yeniden incelenmesi Hazarlarn sonradan olma Yahudiliinin
hi de Karaim olmadn dorulad. Karaimciliin Hazar mpara
torluu'nun kapsad geni blgelerde, esasen de Krm' da Tal
mud Yahudiliinden daha fazla yaylm olmas ok mmkndr,
fakat Hazar' da uygulanan Yahudi ibadetinin temelleri grnd
kadaryla hahamla zgdr. Karaimciliin tarihsel geliimi,
Hazarlarn Yahudilie geiinde balatc katalizr rol greme
yecek kadar ge tarihlidir ve genel bir etkisi de var gzkmemek
tedir. Hazar Krall'nn Yahudi olduu dnemde Talmud'un kop
yalar henz olduka az saydayd; bu da yeni Yahudi olmu ok
sayda kiinin, rahipler araclyla kurban sunmas gibi eski iba
det biimlerine geri dnmesine imkan tand. Krm'daki [Yunan
kolonisi] Fanagoria'da deri giysili bir cesedin kalntlarn ieren
bir yer alt mezarl bulundu. Bu kalntlar, bilindii gibi, Kitab
Mukaddes'te ayrntl tarifi bulunan Kuds Tapna'nn hizmet
karlarnn giyim tarzn hatrlatmaktadr.
Bununla birlikte, Dou'daki Yahudi Krall'nn zgnl olan
ve gnmze dek hayranlk uyandran yan, blgede uzun sre
popler kalan gemi oktanrc amanln miras olan kltrel
oulculuk oldu. El-Mesudi okurlarna unu anlatr: "Hazarlarn
baehrinde gelenek yedi yarg olmasdr: lerinden ikisi Ms
lmanlar iin, ikisi Hazarlar iindir ve bunlar Torah'a gre yarg
larlar, iki tanesi de Hristiyanlar iindir ve onlar ncil' e gre yar
glarlar ve bir tanesi de Slavlar [Bulgarlar] , Ruslar ve dier pagan
lar iindir ve o da pagan yasasna gre yarglar." 7 0
Yahudi Hazarlarn gcnn korumas altnda, Mslmanlarn,
Hristiyanlarn ve paganlarn yan yana yaam olmas ve sinagog
larn, camilerin ve kiliselerin byk ehirlerde yan yana yaam
olmas muhtemeldir. MS 976 ylnda yazm olan bn Havkal,
Semender zerine notlarnda bunu dorular: "Mslmanlar burada
dierlerinin yannda yayordu ve onlarn camileri vard, Hristi
yanlarn kiliseleri, Yahudilerin de sinagoglar. "7 1 Bununla birlikte,
Yakut el-Hamavi, bn Fadlan'a dayanarak aktarr: "Bu ehirdeki
[dil] Mslmanlarn cuma namaz iin byk bir camii vard.
Caminin yksek bir minaresi ve birok mezzini vard. Hazarlarn
10. Akt. Polak, Hazar, a.g.e. stahrl de benzer bir bilgi salar. Bkz. Dinur, srailou/lar Sr
gnde, 1, Kitap il.
, 7 1 . Bkz. Kahana, srail Tarihinin Edebiyat, a.g.e.

2 76

kral 310 [922] ylnda Mslmanlarn Dar el-Babunac sinagogunu

yktn rendiinde, minareyi ykma ve mezzinleri ldrme
emri verdi. Ve yle dedi: 'slam topraklarndaki btn sinagogla
rn yok edileceinden ekiniyor olsaydm camiyi de yktnrdrn."'72
Yahudi dayanmas kimi zaman dini hogr ilkesini bir kena
ra attysa da btnyle ortadan kaldrmad. Yahudiler imparator
Romanos'un hkmranlndaki Bizans'tan kovulduklarnda,
Kral Yusuf sa yanls Hazarlar srerek buna tepki gsterdi. Buna
ramen (ve Endls Mslman Krall'nda olduu gibi), Kaan
lar, dnemin Hristiyan uygarlnn merkezinde dayatlandan
tamamen farkl, keza Hasmonlar Krall'nn "tekelci" znden
de mutlak anlamda farkl nitelikte esnek bir tektanrclk modeli
yerletirdiler: Mslmanlar ve Hristiyanlar Kaan'n ordusunda
hizmet ediyorlard, kendi dindalaryla atmak durumunda kal
dklarnda ise bundan muaf tutuluyorlard.
"Cambridge Elyazmas", rahiplerin brani adlar tadklarn
syleyen Kral Yusuf'un mektubunda verilen bilgiyi dorular. Bu
mektupta Hezekiel, Manae, shak, Zebulun, Menahem, Benya
min, Aaron adlar geer. ngiltere'deki ktphanede korunan bel
gede Benyamin ve Aaron adl krallar geer. Bu, Yusuf'un mektu
bunun gvenilirliini en azndan ksmen glendirmektedir.
Cambridge belgesinin yazar unu da belirtiyordu: "Bizde ata
larmzn kkeninin imon kabilesinden geldii sylenir, fakat bu
durumun doruluu onaylanamaz."73 Dnmelerin btn imkan
larla Kitab Mukaddes'teki kurucu mitin babalaryla dorudan bir
soy arama ynndeki yaygn eilimleri, kendilerini srail kabile
lerinin soyundan gelen Yahudiler olarak hayal etmeyi tercih eden
ok sayda Hazar evladnda da grlr. Dini aidiyet bilinci, dn
melerin oullarnda giderek daha belirleyici bir nem kazanmak
tadr ve zaman ierisinde, paganlkla balantl eski kabile kim
likleri zerinde baskn kmtr. Pagan ibadetler yeni ve kibirli
tektanrc ibadetler tarafndan kmsenerek reddedilirken,
onlarn oullarnn kimlik imgeleminden de elbette kesinlikle d
land. Bylelikle, kralln Yahudi kimlii Hazar kimliine baskn
kt ve gerekten de ada Rus destanlar Hazarlar bu kimlik
72. Akt. Polak, Hazar, a.g.e.
73. Kahana, srail Tarihinin Edebiyat, a.g.e. Eldad ha-Dani efsanesinde Hazarlar kayp on
kabilenin soyundan gelenler olarak kabul edilmitir: "imon'un kabilesi ve Manae'nin
kabilesinin yars Kasdim lkesinde, alt aylk mesafede yaamaktadrlar ve hepsinin en
kalabal onlardr ve yirmi be krallktan vergi almaktadrlar ve ayrca smail'in oulla
rndan da vergi almaktadrlar'', in Abraham Eptiyen, Eldad ha-Dani, Hikyeleri ve Szleri
(branice), Presbourg, A. D.Alkalay, 1 89 1 .

2 77

zellii altnda ne karmay tercih etmilerdir: bu destanlarda

Hazarlar lkesinden deil Yahudiler lkesinden -"Zemlya Jidovs
kaya"- sz edilir. Bu durum Slav komularn pek rktyordu.
lgnca kutsal soy aray yeni kltrel iaretler yaratt.
Yusuf'un mektubunda krallarn ad saylrken "Hanuka" (Yahudi
Ik bayram) ad geer. "Cambridge Elyazmas"nda ad "Pesah"
(Hamursuz bayram) olan bir askeri liderden sz edilir. Kiilere
bayram adlar vermekten ibaret bu zgn tarz Eski Ahit dne
minde alldk bir ey deildi, keza Hasmonlar Krall dnemin
de de deildi. Ayrca ne Himyar Krall'nda ne de Himyarlarn
soyundan gelenlerde bunun izine rastlanr; uzaktaki Kuzey Afrika
Yahudileri arasnda da grlmez. ok daha sonralar bu adlar
batya doru, Rusya'ya, Polonya'ya ve hatta Almanya'ya doru
g ettiler.
Bununla birlikte, kafa kartran bir soru varln srdrmekte
dir: Hazar topra zerinde tektanrclk yandalarnn ounluu
nu Yahudiler mi temsil ediyordu? Bu konuda tanklklar birbirini
rtmektedir: Arap yazarlarn bir blm Hazar Yahudilerinin
iktidar elinde bulunduran sekin bir aznlk olduunu ileri sr
mektedirler. rnein stahri "Yahudiler en kk topluluu olu
turuyor, Mslmanlar ve Hristiyanlar yrede yaayanlarn oun
luunu oluturuyor,''74 der. Bakalar ise btn Hazarlarn Yahudi
olduunu ileri srer. Yakut el-Hamavi, dnemin en gvenilir kay
na olan bn Fadlan'a dayanarak, "Hazarlar ve krallarnn hepsi
Yahudi'dir"75 diye yazar. El-Mesudi bunu onaylar: "Yahudilere
gelince, kral ve saraydr, Hazarlar da onlarn halkn oluturur."76
Byk Hazar kabilesinin neredeyse btnyle din deitirmi
olmas fazlasyla mmkndr; buna karlk, dier kabileler ancak
ksmen din deitirmitir ve byk ounluu slam' ve Hristi
yanl benimsemiken dierleri paganl srdrmektedir.
Din deitirmi Hazarlarn says nedir? Aratrma hibir tah
minde bulunmamaktadr. Tarihin ortaya att ciddi sorunlardan
biri, kitlelerin manevi inancnn yeterince bilinmemesidir. Gele
neksel Siyonist tarihyazmnn byk bir blm, keza "yurtse
ver" Sovyet aratrmasnn nemli bir kesimi, sonradan grlecei
gibi, yalnzca kraliyet hanedanlnn ve aristokrasinin din dei
tirdiine, sradan Hazarlarn pagai kaldna ya da slam' tercih
ettiklerine vurgu yapmay tercih etmilerdir. MS VIII., IX. ve X.
74. Bkz. Dinur, srai/oullar Srgnde, a.g.e., 1, Kitap il; ayrca Polak, Hazar, a.g.e.
75. Polak, Hazar, a.g.e.
76. Dinur, srailoullar Srgnde, a.g.e., 1, Kitap il.

278

yzyllarda, Avrupa kyllerinin bile henz btnyle Hristiyan

lamadklarm ve Mesih dininin Ortaa toplumsal hiyerarisinin
"aa" tabakalan iine nfuz etmekte dayanksz kaldklarn
hatrlamak gerekir. Bununla birlikte, tektannc dinlerin ilk dnem
lerinde klelerin neredeyse her zaman efendilerin dinlerini benim
semek zorunda olduklarn biliyoruz. Kle sahibi zengin Hazarlar
da ayn ekilde davrandlar (Kral Yusuf'un mektubu da bunu ak
a dorulamaktadr). Eski Hazar blgesindeki ok sayda mezar
ta yazt da badatrmac "sapmalar"a grnr biimde elik
eden Yahudi dininin geni dalmna tanklk etmektedir. 7 7
Hazar Krall epey uzun sre Yahudi kalmtr; e n azndan ks
men de olsa, inancnn ve ibadetinin nfusun daha geni tabaka
lar arasnda "yukandan" yayldnn sylenemeyecei kadar
uzun bir sredir bu (tahminler iki ila drt yzyl arasndadr). Bu
elbette saf ve dogmaya uygun bir Yahudilik deildi, fakat ibadet
buyruk ve uygulamalarnn en azndan bir blmne olduka
geni bir evrede uyuluyordu. Yoksa Yahudi dini blgede bu
kadar ilgiye yol amazd, keza bu kadar ok sayda taklidi de
olmazd. Yahudilie geiin, ran leheleri konuan ve Hazarlarn
egemenlii altndaki Kuzey Kafkas Dalan'nda yaayan Alan
kabilelerini etkilemeyle balad da bilinmektedir. "Cambridge
Elyazmas"ndan rendiimize gre, Hazarlarn komularna kar
yrtt saysz savalardan birinde "yalnzca Alanlarn kral
onlarn [Hazarlarn] yardmna geldi nk onlarn da bir blm
Yahudi dinindendi. "78
Byk I-Iabarlar kabilesinin durumu da ayndr: Hazarlardan
koparak batya doru ilerleyip Magyarlara katldlar. Magyarlar
gnmz Macarlarnn atalar arasnda saylmaktadr ve Orta
Avrupa'ya glerinden nce Hazar devletinin iindeydiler. Habar
lar bilinmeyen nedenlerle Kaan'a kar isyan ettiler. Muhtemelen
aralanndan Yahudi olanlann says oktu ve Macar Krall'nn
kurulu dneminde onlann varlklarnn buradaki Yahudi toplulu
unun oluumunda kukusuz nemli bir etkisi olmutur. 79
Kral Yusuf'un mektubundan ve uzun " Cambridge Elyazma77. a.g.e., s. 1 58- 1 76.
78. Kahana, srail Tarihi Edebiyat, a.g.e. yi bilinen "yorulmak bilmez gezgin" Toledolu
Benjamin MS Xll. yzylda Alanlar lkesinde Yahudi bir topluluun varln hatrlatyordu.
Kr. Mordehay Ben N athan Adler (edit.), Haham Binyamin'in Yolculuklar Kitab (branice),
Kuds, brani niversitesi renciler Birlii Yaynevi, 1 960.
79. Habarlar'n varl hakknda bkz. Arthur Koestler, On nc Kabile: Hazar mpara
torluu Miras, stanbul, Ada Yaynlar, 1 977; ayrca lstvan Erdelyi, "Les relations hungaro
khazares", Studia et Acta Orientalia, 4, 1 962, s. 39-44.

2 79

s"ndan baka, bir baka Hazar belgesi -Kahire Guenizas'nda

bulunmu ve 1962 ylnda yaymlanm olup ngiltere'deki niver
sitede korunmaktadr- Hazarlarda Slav etkisi altndaki blgeler
de Yahudiliin yaylmasna kanttr. 80 930 yl civarnda Kiev'den
gnderilen bir mektup, iflasn eiinde olan Jacob Ben Hanuka
adl Kievli bir Yahudi iin yardm talep ediyordu. Mektup imza
olarak tipik brani adlaryla Hazar-Trklerinin adlarn tayordu.
Bu imza sahipleri kendilerini "Kiev topluluu" yeleri olarak tan
tyorlard. Trke harflerle yazlm imzalardan biri "Okudum"
anlamna gelmektedir. Bu mektup, ok ksa srede birinci Rus
Krall'nn baehri olmu ehirde Hazar dnmelerinin varlnn
gemie uzandna kanttr. Bu Yahudilerin atalarnn ehrin
kurucular arasnda bulunuyor olmas da ok mmkndr, nk
Kiev ad kken itibariyle bir Trk lehesinden gelmektedir. Eski
ehirdeki sur kaplarndan birinin ad "Yahudi Kaps"yd ve "Ku
zar" olarak da adlandrlan "Yahudi" mahallesine gtryordu. 8 1
Hazarlarn topluca din deitirmesine dair baka bir tanklk bir
Karaim kaynandan gelir: Yaklak 937 ylnda Hazar civarndaki
blgeleri iyi bilen alim bir gezgin olan Yakov el-Krkssani Tek
vin'in "Allah Yafet'e genilik versin" (9, 27) suresini Aramice
yorumlad. "Bu kelimelerin anlam [ ... ] din deitiren Hazarllara
uygundur." 82
Bu Karaim tankl, baka eylerin yan sra, Yahudilie gei
in yalnzca Mslman alimlerin "arkl" bir hayal rn olmad
n dorulamaktadr. Hasday bin aprut'un zel ilgisinden ve
Posquieres'li (Rabad) Haham Abraham ben David'in belirttikle
rinden baka, Badat'ta yaayan Haham Saadi Gaon da Hazar
lardan sz eder. nceki blmde, bu kiinin Kutsal Toprak Yahu
dilerinin slam'a geiinden znt duyduunu grdk Tama
men kart bir kralln Yahudilie geii onu teselli eder mi?
Babil'in kuzeyindeki uzak blgelerde ortaya kan yeni Yahudiler
80. Bu belge ve branicede mevcut tm dier yazlar iin bkz. Norman Golb ve Omel
jan Pritsak, Khazarian Hebrew Documents of the Tenth Century, lthaca, Cornell University
Press, 1 982.
8 1 . Kiev mektubu ve ehirde Yahudi varlnn ilk dnemleri hakknda bkz. "atma m
Entegrasyon mu: Kiev Rusyas'nn Balangcnda Hazarlar, Slavlar ve Yahudiler" blm,
Yoel Raba, Katk ve Deiim. Eretz /srae/ ve Ortaa'da Rusya'nn Manevi Dnyasnda srail
Halk (branice), Tel-Aviv, Yahudi Diasporas Aratrma Enstits, 2003. Bu dneme dair
julius Brutzkus'un makalesi de incelenebilir,"The Khazar Origin of Ancient Kiev", Slavonic
and East European Review, 111, I , 1 994, s. 1 08- 1 24.
82. Akt. Landau "Etat actuel du probleme des Khazars", a.g.e., s. 96. X. yzyl sonunda
Basura ehrinde yaam olan Karaim Yafet ibn Ali Hazar krallarna gnderme yapar.
Ayrca bkz. Polak, Hazar, a.g.e.

2 80

karsnda kukuculuunu srdrebilecei hayal edilebilir. Musa

dininin bu yandalar ayn zamanda amansz savalard, zaman
zaman kendi krallarn bile infaz eden svarilerdi ve kle ticare
tinde mkemmeldiler. Karaimlerin en sert ideolojikJakibi olan
bu haham, kukusuz ki bu "vahi" Yahudilerin Torah kurallarna
ve Talmud buyruklarna tamamen uymamalar karsnda korku
ya kaplmt. Bununla birlikte, X. yzyldaki yazlarnda Hazar
larn din deitirmesine kesin bir olgu olarak gnderme yapmak
tadr; Kaan' dan sz eder ve Hazar lkesine yerlemeye giden
Yitzhak Bar Abraham adl bir Yahudi'nin hikayesini anlatr. 8 3
Daha sonra, XII. yzyl bana doru, Regensburglu Haham
Peetachia, yaad bu Alman ehrinden Badat'a doru bir yol
culua kmaya karar verdi. Yolda, Kiev, Krm ve k evresin
de olan, klm Hazar Krall'nn eitli blgelerinden geti.
Aslnda rencisinin kaleme ald seyahat anlarnda unlar oku
nur: "Kedar lkesinde ve Hazar lkesinde, kadnlarn mezar
banda konuma yapmas ve lm atalarna gece gndz ala
mas Mettir. [ . . . ] Kedar lkesinde Yahudi yoktur, sapkn insanlar
vardr. Haham Peetachia onlara sordu: 'Bilgelerin [Talmudcula
rn] szlerine neden inanmyorsunuz?' Cevap verdiler: 'nk
babalarmz bize bunlar retmedi.' abatta yiyecekleri btn
ekmei arife gn kestiler. Onu karanlkta yiyorlar ve btn gn
ayn yerde oturuyorlar. Dua olarak yalnzca mezmurlar var.
Haham Peetachia onlara bizim duamzdan ve yiyecee kran
duasndan sz ettiinde sevindiler ve Talmud'dan sz edildiini
hi duymadklarn sylediler." 8 4 Bu yolculuk izlenimleri blgede
Karaimciliin varl tezini glendirmektedir, fakat ayn zaman
da bu bozkr blgelerinde yaygn olan ok belirsiz bir Yahudi
badatrmaclnn varlna da iaret edebilir.
Badat'a varan Peetachia ise farkl bir hikaye anlatr: "Meek'in
[Asur mparatorluu'nun bir halk] yedi kral bir rya grdler,
bu ryada bir melek onlara belirerek dinlerini ve yasalarn terk
etmeye ve Amram olu Musa'nn Torah'n benimsemeye tevik
etti, yoksa lkeleri yklacakt; ve hemen boyun emediklerinden
melek lkeyi yok etmeye balad, bunun zerine tebaalaryla bir
likte din deitirdiler ve bir bilgeyi getirttiler, bilge onlara alim
renciler gnderdi, onlann yannda yoksullar ve oullar Torah'
83. Abraham Harkavi (edit.), Gaonlarn Cevaplar. lk Kurucularn Ansna (branice), Berlin,
ltzkevsky, 1 887.
84. Peetachia ben Yakov, Regensburglu Haham Peetachia'nn Seyahati (branice), Kuds,
Greenhot, 1 967.

281

ve Babil Talmudu'nu rendiler. [Bilge] bu elilerin ve yanlarn

dakilerin Hezekiel'in mezarna gittiklerini grd, orada mucizeler
iittiler; mminler kabul edilmilerdi. " 8 5
kmekte olan Yahudi krallnn son yanklar mdr bunlar?
Gemiin imparatorluk grkeminden ve anndan sonra ellerinde
kalan inancn iinde varlklarn srdrebilmek iin son umutsuz
teebbs mdr? XII. yzyl Hazar Krall'na dair bilgilerin
blk prk olmas nedeniyle sorunu zmlemek gtr.
Bu krallk ne zaman ykld? Uzun sre, MS X. yzyl ortasnda
ykld sanlmtr. Birinci Rus Krall'na yol aan Kiev Prensli
i uzun yllar boyunca Hazar hkmranlarna tabi oldu. Bu top
rak birlii glendi, Dou Roma mparatorluu'yla ittifak yapt ve
gl Hazar komularna saldrya geti. Kiev Prensi Sviatoslav
965 (ya da 969) ylnda Don'u kontrol altnda tutan Hazar ehri
Sarkel'e saldrd ve ksa srede buray ele geirdi. Zamannda
Bizans mparatorluu'ndan mhendislerin yardmyla ina edil
mi tahkimatl bir ehir olan Sarkel Hazar mparatorluu iin
nemli bir stratejik nokta oluturuyordu ve bu ehrin d
imparatorluun kn balattysa da, sanlann tersine, bu
bozgun Hazar'n sonunu hzlandrmad.
arpmalar srasnda dil ehrine ne olduu bilinmemektedir,
nk bu soruna dair bilgilerimiz eliiktir. eitli Arap kaynak
lar dil ehrinin ykldna tanklk etmektedir, fakat baka kay
naklar ise Ruslar karsndaki bozgundan ok sonra da var oldu
unu belirtmektedir: esasen barakalardan ve adrlardan oluan
ehrin yeniden ina edilmi olduu varsaylabilir. Blgedeki geli
meler sonucunda, X. yzyln ikinci yarsnda Hazar byk bir
g olarak rol oynamaya son verdi. Sviatoslav'n olu Vladimir
iktidarn Krm'a kadar yayd ve Hristiyan oldu. Bu tavrn Rus
ya'nn gelecei zerinde nemli bir etkisi oldu. Dou Roma mpa
ratorluu'yla ittifak Hazar'la salam balarna son verdi ve 1016
ylnda bir Bizans ve Rus ordusu Yahudi Krall'n istila ederek
ona lmcl bir darbe indirdi. 8 6
O dnemde Rus Kilisesi Konstantinopolis Patriklii'nin etkisi
altna girdi, fakat bu kutsal ittifak ksa srd. 1071 ylnda, yayl
makta olan Trk kkenli kabile Seluklular Bizans mparatorlu
u'nun byk ordusunu yok ettiler. Sonuta bu durum Kiev'deki
Rus Krall'nn paralanmasna neden oldu. Bu XI. yzyl sonun
da Hazarlarn kaderi hi bilinmemektedir. Sadan soldan reni85. a.g.e.
86. Kr. Dunlop, The History of the jewish Khazars, a.g.e., s. 25 1 .

282

len bilgilerle, Hazar askerlerinin yabanc ordularda hizmet ettii

renilmektedir, fakat kralln akbeti tam bir sessizlikle evrili
kalmtr. Buna paralel olarak, Seluklularn darbeleriyle Abbasi
Halifelii'nin hzlanan k bu halifeliin zellii olmu ente
lektel rnesansa da son verdi ve Arap vakayinamelerinin ou
kesin bir sessizlie gmld.
Tarih eitli imparatorluklarn ykseliine, ardndan da k
ne tanklk etmektedir; tektanrc dinlerin mr ok daha uzun
ve istikrarl oldu. Kabile toplumlarnn dalmasndan modem
zamanlara dek, dini kimlikler insanlar iin imparatorluklara,
monarilere ya da hkmdarlklara kaygan ballklardan daha
fazla nem tadlar. Hristiyanlk muzaffer tarihsel evrimi boyun
ca ok sayda politik rejimi mezara gmd\ Keza slam da. Yahu
dilik iin durum neden farkl olsun? Yahudilik, Hasmon, Adiabe
ne ve Himyar krallklarnn knden, Dihya-el-Kahina'nn
kahramanca bozgunundan sonra da varln srdrd. Hazar
Denizi'nden Karadeniz'e kadar uzanan sonuncu Yahudi mpara
torluu'ndan sonra da varln srdrd.
Hazar politik iktidarnn knn ardndan Slav topraklarnn
derinliklerinde kurulu byk ehirlerde ve i topraklarda Yahudi
lik kmedi. Bu konuda Yahudi varlnn srekliliinin kantlar
mevcuttur. Yahudilerin dalarda ve steplerde, nehir kylarnda ve
Krm'da inanlarna sarldklarn tek aktaran Peetachia deildi.
Hristiyan kaynaklar da Musa dininin yanda topluluklarn eitli
yerlerde varlk srdrmeyle devam ettiklerini belirtir. 8 7
Hazar Denizi, Karadeniz ve Kafkas Dalar arasndaki geni
steplerde srdrlen i savalar halklar ve inanlarn tamamen
silmedi, fakat XIII. yzylda Cengiz Han'n ve oullarnn srdr
d, buraya sel gibi akn eden Mool frtnas yolu zerindeki
her eyi sprmeyi ve Asya'nn batsndaki ve Dou Avrupa'daki
politik, kltrel ve hatta ekonomik morfolojiyi aa yukar tama
men karmakark etmeyi baard. Altnordu mparatorluu
dneminde yeni krallklar geliti. Keza, snrl bir alanda kk
bir Hazar Krall da grld. Fakat Moollar fethettikleri geni
dzlklerde tarm yapmay yeterince bilmiyorlard ve bu toprak
larda geim aralarnn geleceiyle pek ilgilenmediler. Altyaps
pirin ve zm retimine imkan tanyan, byk rmaklarn etra
fnda dzenlenmi sulama sisteminin onlarn fetihleri srasnda
tahrip olmas, geni bir g hareketine yol at. Bylece, ileriki
yzyllarda nfusun nemli bir blm stepleri terk etmek zorun87. Bkz. Baron, History ofThe jews, a.g.e., 1 11, s. 244-249; Polak, Hazar, a.g.e.

283

da kald. Kaanlar arasnda Hazar Yahudileri de bulunuyordu.

Komularyla birlikte Ukrayna'nn dousuna ekildiler ve Polon
ya ile Litvanya snrna kadar gittiler. Yalnzca Kafkas Dalar'nda
bulunan Hazarlar, zellikle yamur suyuna bal tarm yaptklar
kendi topraklarna bal kalmay baardlar. XIII. yzyln ilk yar
sndan sonra Hazarlardan sz edildii iitilmedi. Kralln ans
tarihin ukurlarnda yok olup gitti. 8 8

Hazar gemii karsnda modem aratrma

Isaak Jost kendi dneminde Hazarlar zerine birka satr yaz
d; Heinrich Graetz de bir sre sonra aynsn yapt. XIX. yzyl
aratrmaclarnn bavurabilecei Hazar "ans"nn tek izleri
Hasday ile Yusuf'un mektuplaryd. unu da vurgulamak gerekir
ki, ulusal duyarllkla ilgili derin farkllklarnn tesinde, bu iki
tannm tarihi Dou Avrupa kltr karsnda, zellikle de
oradaki Yahudiler karsnda Germen stnlk duygusunu payla
yorlard. Ayrca almalar Yahudi yaamnn, zellikle de
manevi yanlarnn canlandrlmasna ynelikti. Hazarlarn brak
t pek az yazl iz, bunca "Germenlemi" bu entelektelleri
etkileyemezdi. Jost Kral Yusuf'un mektubunun gerek olduuna
inanmyordu. Yazlar uzun tasvirlerle dolu olan Graetz iinse
Hazarlar, din deitirmeden nce, "ehvetperestliin ve iffetsizli
i kart kaba bir dine ibadet ediyorlard. " 8 9 Yahudi tarihinin
bu tipik retorii, "seilmi halk"n saflarn srekli iiren dnme
lerin bitmek bilmez geit trenini gemiten sistematik olarak
karp atmaya ynelten nedenleri gayet iyi aklamaktadr.
Graetz'in temelde pozitivist yaklam onu Hasday ile kraln
mektuplamasnn sahiciliine inandrd; fakat Kitab Mukad
des'teki btn hikayeleri de harfiyen kabul ediyordu. Yahudi
Hazarlarn byk imparatorluk gc fikrine onun yazlarnda
belli bir gurur duygusu bile elik etmiti ve Yahudi dininin geni
bir kitleye derinden szdna inanyordu. Velhasl, Hazarlarn din
deitirmesini yine de "srail tarihi"ni asla etkilemeyen, geici ve
nemsiz bir olgu olarak grd.90
"Akenaze" lkesinin tarihileri Hazarlara pek nem vermese
ler de, Dou Avrupa aratrmaclarnn durumu byle deildi.
88. Hazar krallnn sonu hakknda bkz. Polak'n makalesi "Hazarlarn Son Gnleri"
(branice), Molad.
89. Graetz, Geschichte der juden, a.g.e., il I, s. 325.
90. a.g.e., s. 324-326.

284

Rusya' da, Ukrayna' da ve Polonya' da, Yahudilerin kayp krall,

Yahudi olan ve olmayan Rus alimler topluluu iinde byk bir
ilgi grd. 1834 ylnda Sen Petersburg'daki Dou Bilimleri Oku
lu'nun kurucularndan V. V. Grigoriev Hazarlar zerine bir aratr
ma yaymlad. Burada yle diyordu: "Hazar halk Ortaa'da
allmn dnda bir olgudur; vahi gebe kabilelerle evrili
olmalarna ramen, eitimli bir halkn btn zelliklerini tayor
du: rgtl bir idare, gelien bir ticaret ve aktif bir ordu [ ... ] .
[Hazarlar] Avrupa'rnn karanlklarnda parldayan bir k mete
oruydular."9 1 Rus ulusal karakterinin Yahudi Krall'nda yeer
meye balad tezinde XIX. yzyl banda tuhaf hibir yan yoktu
ve Hazarlara olan ilgi bu nc almann ardndan geniledi. Bu
alma baka aratrmaclara da yolu at ve onlar da Hazar ge
mii yceltmeye ynelik olumlu bir yaklam benimseyerek bu
konuda yayn yapmaya baladlar. Rus ulusal ideolojisinin o
dnemde neredeyse izi bile olmadndan, Dou Slavlarn eski
egzotik komular karsnda cmertlik gstermeleri mmknd.
Bu almalar eitli tepkilere yol at. Bu tepkilerin yanklar
Yahudi evrelerine kadar ulat. 1838 ylnda Sefer Bohen Tzadic
adl hicivli bir eserde Hazarlardan sz edildi. Joseph Perl'in yaz
d bu kitap, Yahudi yaamnn eitli vehelerine gnderme
yapan hahamlarn krk bir "mektup"undan olumaktadr. 92 25
numaral mektup Dou krallnn din deitirmesiyle ilgili ku
kular tartmaktadr ve Hasday'n mektubunda aktarlan bilginin
bilimsel gvenilirliini onaylamaktadr (fakat Yusuf'unkini deil).
Bir baka hayali haham ise verdii cevapta Hazarlarn varlnn
tarihsel olarak dorulanm bir olgu olmas fikrinden duyduu
sevinci ifade etmektedir.9 3 Hazar'n yol at ilgi btn yzyl
boyunca zayflamad gibi, hatta ikinci yarsnda artt.
rnein 867 ylnda Hazarlar dorudan ya da dolayl ele alan
iki kitap bile yaymland: Yosef Yehuda Lerner'in ksa denemesi
nin ad I-Iazarlar'dr; Abraham Albert Harkavi'nkinin ad ise
Yahudiler ve Slav Dili'dir. 94 Lemer branice mektuplamaya
9 1 . Akt.Youa Lior'un mastr tezi, Sovyet Torihyozmnda Hazarlar (branice), Ramat Gan,
Bar-ilan niversitesi, 1 973.
92. Joseph Perl, Sefer Bohen Tzadic (branice), Prag, Landau, 1 838.
93. a.g.e.
94. Birinci kitap dorudan branice yaynlanmken, ikincisi Rusa yaynlanm ve iki yl
sonra braniceye tercme edilmitir. Bkz. Yosef Yehuda Lerner, Hazarlar (branice),
Odessa, Belinson, 1 867 ve Abraham Albert Harkavi Yahudiler ve Slav Dili (branice), Vil
nius, Menahem Rem, 1 867.

285

tamamen gvenmekteydi ve fazlaca eletirellik gstermeden

referansta bulunuyordu. Arap vakayinamelerini zaten biliyordu
ve metne ynelik tarihsel dzeltisini tamamlanmak iin de bun
lardan yararlanyordu, fakat denemesinin en ilgin yan Hazarlar
Krall'nn k tarihi olarak MS 965 yln ortaya atmasyd.
Ona gre, bir Yahudi Krall Krm'da varln srdrmeye
devam etti ve bunun banda David denen bir kral hkm srd.
Ancak 1016 ylndaki Bizans fethi srasnda bamsz Yahudi ikti
darnn varlna son verildi ve Yahudi nfusun byk ounluu
Karaimcilii benimsedi. 9 s Lemer, denemesinin sonunda, Abra
ham Firkovi'i ve keiflerini de savunuyordu; oysaki Firkovi,
grm olduumuz gibi, belgelerde tahrifat yapmakla ve Yahudi
mezar talar zerindeki yaztlar deitirmekle sulanmt. Bu
durum Lemer'in kendisinin Karaim kkenli olduu varsaymn
glendirmektedir.
Firkovi'in ve Karaim teorisinin en sert eletirmenlerinden biri
olan Abraham Harkavi de Rusya'daki ilk Yahudi tarihiler arasn
da yer alyordu. 1877 ylnda Sen Petersburg mparatorluk Halk
Ktphanesi'ndeki Yahudi edebiyat ve ark elyazmalar blm
nn bana atanan Harkavi, titizlii ve ihtiyatl tutumuyla bilini
yordu. Yahudiler ve Slav Dili adl eseri ile Hazarlar zerine dier
almalar -zellikle Hazarlar zerine Yahudi Yazarlarn
Hikayeleri ve Hazar Krall braniceye hi evrilmemitir
gvenilir kabul edilmektedir. ok sayda Yahudi'nin Hazar'da
yaam olduundan ve haham Yahudiliine ibadet etiklerinden
kukusu yoktur. 1874 ylnda Kral Yusuf'un mektubunun uzun
versiyonunun Firkovi koleksiyonunda kefini ona borluyuz.
ark geleneine ve edebiyatna dair kusursuz bilgisi sayesinde
Hazar sorununun nemli uzmanlarndan biri olmutur. Onun
yannda Hristiyan olmu bir arkiyat alyordu: Daniel Abra
movi volson. Aralarnda frtnal tartmalar yaanyordu. 96
Dubnov Yahudi tarihyazm alannda n kazandnda, Hazar
larla ilgili malzeme oktan ciddi biimde birikmiti. 1912 ylnda
"Cambridge Elyazmas" yaymland ve Hasday-Yusuf mektupla
masn, ok sayda dzeltmelere ramen sahici kabul etme eilimi
XX. yzyln ilk yarsnda glendi. Dubnov Dnya Halknn Tari
hi kitabnda izilen geni perspektif iinde, zellikle ncelleri Jost
95. Lerner, Hazarlar, a.g.e.
96. Birinci Dnya Sava'ndan nce yaplan aratrmalara Hugo von Kutschera'nn
nemli eserini de eklemek uygun der: Die Chasaren. Historische Studie Viyana,A Holz
hausen, 1 9 1 O.
,

286

ile Graetz'in gsterdikleri ksa ve zl ifadelerle karlatmldn

da, Hazar Krall'na nispeten nemli bir yer ayryordu. 9 7 Burada
kralln geliim portresini kesin olarak iziyor, Kral Yusuf'un hika
yeleri temelinde gnll din deitirme sahnelerinin renkli bir
tanmm yapyor ve aa yukar btn Arap vakayinamelerii
analiz ediyordu. Tpk Graetz gibi, Hazarlarn olaanst gc onu
da bylemiti; toplumun yalnzca yksek tabakalarnn din dei
tirdiini oysaki orta snflarn ve halk kesimlerinin pagan, Msl
man ve Hristiyan kaldklarn belirtmeyi ise ihmal etmemiti.
Dubnov eserini, son derece ayrntl uzun bir bibliyografik analiz
ieren bir ekle zenginletirdi ve "Hazar sorunu srail tarihinin en
g sorunlarndan birini oluturuyor"9 8 hkmne vard. Hazar
larn tarihi Yahudi tarihinin dier konu balklarndan niin daha
karmakt? Dubnov herhangi bir aklamada bulunmuyordu,
fakat tarihinin yazsndan belli bir rahatszlk hissedilmekteydi
ama onun nedenleri okur iin karanlk kalyordu. Bunun aklama
s, bu esrarengiz Hazarlarn "srail'in etno-biyolojik soyundan
gelenler" kategoisine tam olarak girmemesine ve onlarn tarihinin
Yahudi meta-syleminden uzaklamasna balanabilir.
Sovyet iktidar ilk dnemlerde Hazarlar zerine aratrmay
tevik etti: Gen tarihiler Rus tarihinin imparatorluk ncesi ge
miini aydnlatma grevine cokuyla sarldlar. 1920'li yllarn
bandan 1930'lu yllarn ikinci yarsna dek ortaya kan ve geli
mekte olan tarihyazm, keiflerini yceltici idealletirmelerle
evrelemekte tereddt etmiyordu. Sovyet aratrmaclarn Hazar
mparatorluu karsndaki sempatisi bu imparatorluun Orto
doks Kilisesi'nin egemenliinden kurtulmu olmasndan ve btn
dinlere kar hogrl ve ak kalmasndan kaynaklanyordu.
Hazarlarn bir Yahudi Krall olmas onlar hi rahatsz etmiyor
du, belki de bunun nedeni aka ifade ettikleri Marksizmlerine
ramen aratrmaclarn ounluunun Yahudi kkenli olmasy
d. znde ulus-tesi bir ideal olan proletarya enternasyonalizmi
ne bir para gurur kmnts katabi1iyorlarsa, neden olmasn ki?
Bununla birlikte, bu grubun en nde gelen aratrmaclarnn
Yahudilikle hi ba yoktu.
1932 ylnda Pavel Kokovstsov branice Hazar Belgeleri'i, kimi
belgelerin sahicilii hakkndaki kukulara ramen, eletirel ve sis
tematik bir baskyla yaynlad. Bu yayn Aa Don blgelerindeki
arkeolojik kazlar ve aratrmay tevik etti. Kazlar gen bir arke91. Dubnov, Dnya Halknn Tarihi, a.g.e. , iV.
98. a.g.e.

287

olog olan Mihail Artamonov tarafndan ynetildi ve arkeolog elde

ettii sonulan 1937 ylnda Eski Hazarlar Tarihi zerine ncele
meler99 ad altnda, Hazar syleminden yana Sovyet Rus gelenei
anlay iinde ve domakta olan Kiev I-?.usyas'rnn beii olmu
imparatorluun bu eski krallarnn vgsn yaparak yaymlad.
Sovyet aratrmaclarn Hazarlara ynelik canl ilgisi ve Gney
dou Avrupa tarihine atfettikleri nem Sovyetler Birlii dndaki
Yahudi aratrmaclarn almalarnda da etkili oldu. rnein, iki
sava aras dnemde Polonyal tannm Yahudi tarihi Yitzhak
Schipper eserlerinin birok blmn Hazarlarn tarihine ayrd;
ayn ekilde Baron da konuyu derinletirmeye karar verdi ve geni
almasnda uzun uzun ele ald. Dubnov iin Hazar gemi "Yahudi
halk"mn tarihinin meru bir blmn oluturuyor olsa da, 1930'lu
yllarn ikinci yansnda kaleme alnrn Baron'un eserinde, grece
imiz gibi, olduka artc biimde, byk bir nem edindi.
Temelde etnik-merkezci olan anlayna ramen Baron Hazar-
larn "ana ekirdei"ni didik didik etmekte ve bunu "srail hal
k"mn tarihinin sreklilii iine dahil etmekte tereddt etmedi.
Hazarlar bu tarihe katmak iin Hazar blgelerine doru kitlesel
bir Yahudi g hareketi hipotezine yasland. Burann nfusu,
onun ifadesiyle, Hazarlar ve Yahudilerden oluan karma bir
nfustu. 1 00 Dahas, Baron'un Hazarlar hakkndaki sylemi sa
lam temellere dayanyordu ve ounlukla kaleme alnd srada
bilinen kaynaklara yaslanmt. 1950'li yllarn sonunda, kitabnn
daha ge basklarna yeni analizler ekledi ve ok sayda gncelle
meyle izdii tabloyu tamamlad.
Dinur srailoullar Srgnde adl nemli kaynak derleme
sinde de aynsn yapt. 1961 ylndaki yeni basks derin bilgi
rn ok sayda referansla ve bol sayda yeni malzemeyle zen
ginletirildi; Hasday ile Yusuf'un mektuplamasndan alnma
alntlarn, "Cambridge Elyazmas"mn ve Arap ve Bizans vakayi
namelerinin tesinde, Dinur Hazarlarn tarihine elliden fazla say
fa ayrd ve mulaklktan uzak bir tutum benimsedi: " 'Hazar
krall', 'Yahudiler lkesi' ve 'Yahudiler ehri' bu topraklarda son
derece nemli tarihsel olgulard; bunlar, Yahudi tarihinin alkan
tlarna uyarak, Yahudi tarihinin 'ana yolu'ndan 'sapma'larna
ramen srail'in geliimi zerinde iz brakt." 1 0 1
Byle bir aklamaya varabilmek iin, Yahudi bir nfusun
99. Bkz. Lior, Sovyet Tarihyazmnda Hazarlar, a.g.e.
1 00. Ba ro n , History ofThe jews, a.g.e., 111, s. 229.
1 O 1 . Dinur, srai/ouflar Srgnde, a.g.e., 1, Kitap il.

288
zaten uzun sredir Hazar'd a yaadn, "bir Yahudi kabilesinden
kaynakl topluluk" olduunu, bu sayede ve yalnzca bu sayede
kralln din deitirdiini ncl olarak elbette kabul etmek gere
kiyordu. Yahudilerin Hazar'a g, yalnzca din deitirme yete
nekleri sayesinde bunu baaran gmen ve mltecilerin azar azar
g etme hareketinin sonucu deildi; daha ziyade "nfus iinde
nemli bir tabaka oluturan ve nfusun Yahudi esini glendi
ren srekli bir Yahudi g"l02 olmutu. Hazarlarn Yahudi
kkenli olduunu ileri srdkten sonra, onlarn topraksal ve
askeri glerinden gurur duymak ve onlar, tpk bir tr Ortaa
Hasmon Krall gibi, fakat ok daha nemli bir gte, eski Yahu
di egemenliine dahil etmek mmknd.
Baron ile Dinur'un gncellik kazandrd Hazar tarihi byk
lde alim Abraham Polak'n aratrmasna dayanyordu. 1944
ylnda kurumsal Mossad Bialik yaynevinden kan kitab derhal
iki bask yapt; sonuncu basknn tarihi 195l'dir.

Hazar. Avru

pa'da Bir Yahudi Krall 'nn Tarihi, Hazarlara ayrlm ilk ve

en geni sentezi sunuyordu. Tel-Aviv ehri ona onursal bir dl
verse de, kimi evreler kitabn ekinceyle ve mulak tavrlarla
karladlar. Btn eletirmenler, konusunun kapsam, aklama
larnn vard noktalar ve derin bilgisi bakmndan hayran kal
mlard. Kiev doumlu Polak, Rusay, Trkeyi, klasik Arapa
y, eski Farsay, Latinceyi ve de elbette Yunancay kusursuzca
biliyordu ve tarihsel verilere etkileyici biimde hakimdi. Bununla
birlikte, -ok sert bir ekilde saldran eletirmenlerinden birinin
makalesinin baln alrsak- bu "tarihin ba dnmesi" karsn
da baz ekinceler ifade edildi. 1 03 Ayrntlarn ar fazlalyla ve
kaynaklarn abartya vardrmakla eletirildi. Bu eletiriler muh
temelen bir hakikat pay ieriyordu: Polak, yerel tarihileri Birin
ci ve kinci Tapnak tarihini tahayyl ederken ynlendirmi olan
ayn pozitivist ilkeleri takip ederek Hazar evreninde kendine bir
yol amt. Fakat bunu ok daha maharetle yaptndan, sonuta
ona kar kmak daha gt.
Eletirilerin bir blm zellikle Polak'n sonularn hedef al
yordu. Bu sonular onun esas gnahn ortaya sermekteydi. srailli
aratrmac Dou Avrupa Yahudiliinin ounluk itibariyle Hazar
mparatorluu'nun iktidar altndaki uzamlardan kaynaklandn
kesin bir ekilde ileri sryordu. Kitab okuyunca "ba dnen" bu
vatansever tarihi, "Yahudi kkenlerimiz yerine Trk ve Mool bir

1 02. a.g.e.
1 03 . Aaron Ze'ev E koli, "Tarihin Ba Dnmesi" (branice), Moznaim, XVlll, 5, 1 944.

289

soy kefettiimizde niin bunca sevin ve gurur duymamz gerekti

ini dndn anlamyorum"l04 diye dert yanyordu.
Bu eletiri, baka eletiriler gibi, Baron ile Dinur'un kitaptan
uzun uzun blmler aktarmalarn ve bu eseri Hazarlarn tarihi
zerine kesin bir inceleme olarak grmelerini engellemedi.
Bunun koulu elbette, daha nce belirtildii gibi, etno-biyolojik
Yahudi ekirdeini tarihsel tahayyln bana yerletirebilmele
riydi. Yaynevi Mossad Bialik, kaygl okurlar yattrmak ama
cyla kitabn kapana iyi ifade edilmi bir aklama koydu: "Bu
kuvvet [Hazar] ancak dini bakmndan Yahudi'ydi, nk kendi
iinde byk bir srailolu nfusu barndryordu; Yahudilemi
Hazarlar ise bunlarn yalnzca bir aznlyd." Dnmeler Byk
Yahudi Krall'nn son derece kk bir aznln temsil ediyor
sa eer, Hazar tezi bu durumda Siyonist meta-anlatya yaptrla-
bilirdi ve daha belirgin bir meruluk kazanrd. Polak'n kendisi
de, temeldeki "sorumluluk yokluu"na ramen, sorunun ancak
ksmen bilincindeydi; o da hapn ac tadn etnik-merkezci aro
mal ekerlemelerle tatlandrmaya alt: "Yahudi yerleimleri
kralla Hazarlarn din deitirmesinden ok nce gelip yerle
milerdi, hatta Hazar fethinden de nce. [ . . . ] Yahudiler baka
lkelerden gelerek, zellikle Mslman Orta Asya'dan, ran'n
batsndan ve Bizans mparatorluu'ndan buraya g ettiler.
Bunun sonucunda byk bir Yahudi nfus burada topland. Yahu
dilemi Hazarlar bu nfusun bileenlerden yalnzca biriydi ve
kltrel kimlik zellikle Kuzey Kafkaslar'n ve Krm'n eski
kolonlarndan olumutu." 1 0 5
1940'l yllarn sonunda ve 1950'li yllarn banda, bu ifade ulu
sal tarihyazmnn gereklerini az ok karlyordu. Dinur bu "ce
sur" yaklama desteini verdi. Polak'n kararl bir Siyonist oldu
unu, entelektel ve dilsel yeteneklerinden srail askeri istihba
rat servislerini yararlandrdn hatrlamak gerekir. 1950'li ylla
rn sonunda, Tel-Aviv niversitesi'nin Ortadou ncelemeleri
Blm'nn bana atand; bu grevdeyken Arap dnyas zerine
denemelerinden bazlarn yaymlamay baard. Bununla birlik
te, bamsz ruhlu bu aratrmac el altndan uzlamaktan yana
deildi. Onun yaklam Yahudi gemiin belleini oluturan ev
relerde giderek daha fazla norm d kabul edilse de, mr
boyunca kendi nc almasn canla bala savundu.
1951 ylndan bu satrlarn kaleme alnmasna dek, branicede
1 04. a.g.e. Bkz. Polak'n Moznaim'in bir sonraki saysndaki tepkisi, XIX, 1 , 1 945.
1 05. Polak, Hazar, a.g.e.

290

Hazarlar zerine hibir eser ya da tarihsel kitap yaynlanmad.

Polak'n Hazar' hi yeni bask yapmad; onun kitab 1950'li yllarn
sonuna dek srailli aratrmaclar iin meru bir referans kayna
oluturduysa da, sonraki yllarda bu zel staty yava yava yitir
di. Mtevaz bir mastr tezi ile allagelmi tek bir seminer alma
s (yine de yaymlanmtr) hari, ortalk ld. 1 06 lsrail niversite
leri bu konuda tam bir suskunluk gsterdi ve soruna dair tek bir
aratrmaya girimediler. Yava yava, fakat kesin bir ekilde, srail
kamuoyunda Hazarlarn her anmsanmas, tuhaf, yersiz ve hatta
tehditkar bir tezahr olarak alglanmaya baland. Yalnzca Ehud
Yarri, Hazarlarn Yahudi Krall'nn gcnn uzun sredir kafasn
kartrd srail televizyonunun bu tannm habercisi, 1997 yln
da, ilgin bilgilerle dolu belgesel bir dizi yapmaya kalkt. 1 0 7
srail Yahudi belleine geirilmi bu suskunluk maskesi nasl
aklanabilir? Yahudi ulusal fikrinin btn tezahrlerinde u ya da
bu ekilde mevcut olan geleneksel etnik-merkezci yaklamn te
sinde, bu soruya cevap olarak iki hipotez ileri srlebilir. lki, 19501960 yllarnn smrgesizleme sreci srail'in bellek reticilerini
Hazar gemiin glgesinden iyice korunmaya yneltmi olabilir.
Yahudi kolonlarn "srailoullar"nn dorudan soyundan gelme
diklerinin ortaya kmas durumunda Siyonist giriimin merulu
una zarar gelmesinden duyulan son derece kklemi korku, bu
meruiyet tartmasnn srail devletinin varlk hakknn da genel
olarak tartlmasna yol aaca korkusuyla glendi. Ek bir ak
lama daha ileri srlebilir (ki bu ille de eliik olmak zorunda
deildir) ve bylelikle sraillilerin Hazarlar karsndaki soukluu
birka yl teye atlabilir: 1970'li yllarn kimlik politikasnda by
yen etnikleme sreci, geni bir Filistinli nfusun boyun emesin
den sonra, srail ulusal imgeleminde yavaa tehdide dnmeye
balad ve kimlik erevelerinde ve tanmlanmasnda bir katla
may gerektirdi; bu durum Hazarlar "anmsama" ynndeki her
teebbse ldiic darbe indirdi. Sonu itibariyle, XX. yzyln
ikinci yarsnda, ksz Hazarlar ile "Yahudi halk" arasndaki ba
lar yava yava koptu ve "Yahudi halla", bilindii gibi, dnyada iki
1 06. Yukarda belirtilen Youa Lior'un Sovyet tarihyazm zerine aratrmas H. Z. Hir
berg tarafndan yrtld. Kitap olarak yaymlanan seminer almas Menahem Zaha
ri'nindir: Hazarlar. branice Tarihyazm Literatr Dolaysyla Din Deitirmeleri ve Tarihleri
(branice), Kuds, en, 1 976 (ikinci bask 2002).
1 07. Ehud Yarri'yle Hazarlar Krall (branice), Kuds, srail Televizyonu, 1 . Kanal, 1 977.
Hazarlar birok romann da konusu oldular. Bunlardan ikisini belirteceim: Srp yazar
Milorad Pavi, Le Dictionnaire khazar, Paris, Belfond, 1 996 ve Marek Halter, Le Vent des
Khazars, Paris, Robert Laffont, 200 1 .

291

bin yl gezindikten sonra kkensel "vatan"ma kapand.

srail'in suskunluk a Sovyetler Birlii'ndeki inkar dnemiy
le -Rus sosyalizminin lkesinde bu olgu bir kuak nce balam
olsa da- ok sayda benzerlik gsteriyordu. Artamonov'un kitab
nn 1937 ylnda yaynlanmasndan 1960'l yllara dek Hazarlar
hakknda ender birka yayn yapld. Bunlarda da genellikle
ekinceler ve onlara ynelik iftiralar yer ald. Dou'nun bu tuhaf
Yahudilerinin Marksizm-Leninizm'in tarihsel mantnn bir sap
mas olarak grlmesi, Stalin dneminde yeniden ortaya kan
"anavatan Rusya"nn niteliiyle eliik kabul edilmi olmas bir
tesadf deildir. 1920'li ve 1930'lu yllarn ilk yarsnn "proletarya
enternasyonalizmi", kinci Dnya Sava'ndan ok nce, aka
ilan edilmi bir Rus milliyetiliine yerini brakt. Bu ulusal ide
oloji, zellikle 1945'ten sonra, Souk Sava ve Rus olmayan bl
gelerin hzla Ruslatrlmas dnemi boyunca, sert ve tekelci bir
etnik-merkezci milliyetilie dnt.
Hazar'n hikayesini sonradan anlatan btn Rus ve Sovyet
tarihiler, o dnemde, popler Slav karakterini derinletireme
mi ve bu nedenle antik Kiev Rusu'nun nemini azmsam "bur
juva"lar olarak snflandrldlar. 1951 ylnn sonunda, Sovyet
ler'in ana akm gnlk gazetesi Pravda "parazit" Hazarlar ve
hataya dm ve hatal sonular karm gemi yorumcularn
aka yarglamak iin seferber oldu. Yanklar uyandran bir
makalede, "kurumsal tarihi" P. vanov (muhtemelen Stalin'in
kendisi) Hazar sorunu zerine aratrmann zaaflarn analiz etti
ve kesin sonuca vard: "Atalarmz steplerden gelen istilaclara
kar vatanmzn topraklarn savunmak iin elde silah mcadele
ettiler. Antik Rusya Slav kabilelere kalkan oldu. Hazar devletini
pskrtt, eski Slav topraklarn klelikten kurtard [ ... ] ve btn
kabileleri ve dier halklar Hazar'n sultasndan kurtard." 1 08
Artamonov zellikle gemite Hazar kltr karsnda yersiz bir
sempati gsterdii ve Rusya'nn douunda olumlu bir tarihsel
rol atfettii iin saldrya urad. Bu makalenin Pravda'da yaym
lanmasndan sonra SSCB Bilimler Akademisi Tarih Enstits'nn
Bilim Konseyi'nde dzenlenen bir toplant, gazetenin savunduu
tutumu benimsedi ve ona tamamen hak verdi. Bundan byle, i
oluruna braklmt ve Hazarlar Rus gemiin arklarna burnu
nu sokma bahtszlna ermi lanetli ve kirli varlklara dnt
rlmt. 1960'l yllar boyunca, Stalinci buzlanma dneminin
ardndan gelen nispi zlmeden sonra Hazarlar zerine aratr1 08. Akt. Lior, Sovyet Tarihyazmnda Hazarlar, a.g.e.

292

malar byk bir ihtiyatla yeniden balad, fakat artk aka mil
liyeti, hatta kimi zaman Antisemitist renkler edinmilerdi. 1 0 9
srail ile Sovyetler Birlii, Hazar gemile en fazla ilgili bu iki
lke Hazarlar zerine aratrmay srekli tabu bir konu haline
getirirken, Bat yeni malzemeler aa karmaya devam etti.
1954 ylnda, bir ngiliz aratrmac olan Douglas Dunlop Yahudi
Hazarlar zerine derinletirilmi ve eksiksiz bir aratrma al
masn Princeton niversitesi yaynlar arasndan kard. Dun
lop ve eseri, Arap edebiyatn kusursuz bilmesiyle ve imparator
luklarnn knden sonra Hazarlarn kaderine gsterdii
uyank ihtiyatla kendini belli ediyordu. 1 1 o 1970 ylnda Peter
Golden Hazarlar. Eski slam, Bizans, brani ve Rus Kaynakla
r Inda Tarihleri ve Dilleri adl geni kapsaml bir doktora
tezi sundu ve bu tezden blmler 1980 ylnda yaymland. 1 1 1
1976 ylnda Arthur Koestler, On nc Kabile ad altnda
edebiyat bombasn patlatt. Kitap ok sayda dile evrildi ve
eitli tepkilere yol at. 1982 ylnda Narman Golb ile Omeljan
Pritsak'n eseri Khazarian Hebrew documents of the tenth cen
tury yaymland. Eser, bu aratrma alannda eletirel yaklamn
temellerini ortaya att. 1999 ylnda ise Kevin A. Brook popler
bir kitap olan Hazar Yahudileri'ni yaymlad. Akademisyen
olmayan bu yazar, tamamen Hazarlara ve haklarnda yazlm her
eye ayrlm bir intemet sitesi bile kurdu. 1 12 Bu soruna dair ba
ka eserler spanyolca, Franszca ve Almanca olarak yaymland;
son dnemlerde yaymlanan kitaplarn ou Rusaya, Trkeye
1 09. l 930'1u yllarda gerektii kadar "vatansever" olamadn l 950'1i yllarn akm iin
de itiraf etmi olan Mihail Artamonov 1 962 ylnda Hazarlar'n balang dnemi zeri
ne ikinci kitab olan Hazarlarn Tarihi'ni yazd, fakat bu kez hafife bir Yahudi-kartl da
ekledii zorunlu bir ulusal gurur katt kitabna. Bkz. bu konuda emuel Ettinger'in Kiriat
Sefer (branice) dergisinde (39, 1 964) yaymlanan sert eletirisi ve lrene Sorlin,"Le prob
leme des Khazars et les histoirens sovietiques dans les vingt dernieres annees", Travaux
et memoires du 'Centre de recherches d'histoire et civilisation de Byzance, 3, 5 1 , 1 968, s.
423-455.
1 1 O. Bu eserin yumuatlm bir zeti braniceye tercme edilmi ve ksa bir blm
yaymlanmtr: "srail Halknn Tarihi" dizisi iinde, Bezalel Rut (edit.), Karanlk Dnem.
Hristiyan Avrupa'da Yahudiler (branice), Tel-Aviv, Massada, 1 973. Dunlop ayn zamanda
brani Ansiklopedisi'nin (c. XX, s. 626-629) ve 1 97 1 tarihli Encyclopaedia )udaica'nn
"Hazarlar" maddesinin yazardr.
1 1 1 . Peter B. Golden, The Q'azars. Their History and Language as Reffected in the lslamic,
Byzantine, Caucasian, Hebrew and Old Russian Sources, New York, Columbia University,
1 970. Ayrca bkz. ayn yazarn, Khazar Studies.An Historico-Philological lnquiry into the Ori
gins of the Khazars, Budapete, Akademiai Kiad6, 1 980.
1 1 2.. Kevin A. Brook, Bir Trk mparatorluu Hazar Yahudileri, stanbul, Nokta Yaynlar,
2005; www.khazaria.com.

293

ve Farsaya tercme edildi. 1 1 3 Koestler'in On nc Kabile'si

hari, hibirinin branice yaymlanma ans olmad. 1999 ylnda
zel bir yaynevi tarafndan Kuds'te karlan bu kitap yaync
nn kayglar nedeniyle kitaplara asla datlamad. 1 1 4
Btn bu eserlere, Hazarlarn tarihine ve Yahudilikle balarna
ayrlm onlarca deneme, blm ve makaleyi de eklemek gerekir.
1999 ylnda Kuds'te bilimsel bir kongre topland. Bu kongreye
esasen yurtdndan gelen yabanclar katldlar. Olay yerel akade
mik dnyann pek dikkatini ekmedi. 1 1 5 1980-1990 yllarnn
sonunda ideolojik gerilimlerin yumuamasna ramen, srailli
tarihiler ne Hazarlar zerine aratrmay derinletirme zahmeti
ne girdiler ne de rencilerini bu gemiin tkal yollarnda mace
raya aramaya tevik ettiler.
Yine de, Koestler'in On nc Kabile'si onlar uyuukluktan
kard ve ar tepkilere yol at. Uzun yllar boyunca kitaba do
rudan eriememi olan srailli okurlar, kitaba ynelik zehirli sal
drlar vesilesiyle kitab rendiler.

Muamma-Dou Avrupa Yahudilerinin kkeni

Genliinde Siyonist hareketin ncs olmu olan, hatta bir
sre "revizyonist" Siyonist ynetici Vladimir Jabotinsky'yle yakn
lk kurmu Arthur Koestler Yahudilerin smrgeci [kolonizasyon]
ve milliyeti hareketinden hayal krklna urad (komnizme
katldktan sonra da Stalin karsnda hayal krklna uram ve
Sovyetler'in amansz bir dman olmutu). Her eye ramen,
srail devletin var olma hakkn lmne dek savunmaya devam
etti ve srail' e g etmi bulunan gmenlerin kaderini hep dert
edindi. Genel olarak rklk ve zel olarak Antisemitizm karsn
daki tiksintisini mr boyunca ifade etti ve edebi yeteneinin en
iyi blmn bununla mcadele etmek zere seferber etti.
Hemen hemen btn eserleri braniceye tercme edildi ve byk
1 1 3. Felix E. Kitroser,jazaria. El imperio o/vidada por la historia, Cordoba, Lerner Edici
ones, 2002; Jacques Sapir ve Jacques Piatigorsky (edit.), L'Empire khazar, Vlle-Xle siecle.
L'enigme d'un peuple cavalier, Paris,Autrement, 2005;Andreas Roth, Chasaren. Das verges
sene Gro13riech der juden, Stuttgart, Melzer, 2006.
1 1 4. zel bir sohbet srasnda kitabn kimlii mehul yaymcs zr diledi ve bunu
yaymlamakta tereddt ettiini nk srail toplumunun henz yeterince olgun olmad
n bana aklad.
1 1 S. Kolokyumun konferanslar ngilizce olarak yaymland. Kr. P. B. Golden, H. Ben
Shammai ve A. Rona-Tas (edit.), The World of the Khazars, Leiden, Brill. Bu kolokyuma dair
bkz. Nicolas Weill, "L'histoire retrouvee des Khazars", Le Monde, 9 Temmuz 1 999.

294

bir baar kazand. lmnn arifesinde onu On nc Kabi

le'yi yazmaya ynelten nedenlerden biri, yanklar uyandran son
bir mcadeleyle Hitler'i ve onun rk teorisini yenme arzusu oldu.
Koestler unu dnyordu: "Hayatta kalan Yahudilerin byk
ounluu Dou Avrupa' dan geliyor ve sonu olarak belki de esa
sen Hazar kkenlidirler. Bu demektir ki, bu Yahudilerin atalar
eria Nehri'nin kylarndan deil, Volga dzlklerinden geliyor,
Kenan' dan deil, Aryen rknn beii olarak grlen Kafkas
lar'dan geliyor; genetik olarak brahim'in, shak'n ve Yakub'un
dlnden ziyade, Hunlarla, Uygularla, Macarlarla akrabadrlar.
Eer byleyse, 'Antisemitizm' kelimesinin hibir anlam yoktur:
Hem cellatlarn hem de kurbanlarn paylat bir yanl anlamaya
tanklk etmektedir. Gemiten yava yava doup gelen Hazar
mparatorluu'nun maceras bir gldrye benzemeye balyor,
hem de tarihin yaratt en acmasz gldr." 1 1 6
Koestler Akenaze olmayan Yahudilerin gerekten de Yahudi
ye soyundan gelip gelmedikleri ve Hazarlarn din deitirmesinin
Yahudi tarihinde istisnai bir olay olup olmad sorusu karsnda
tereddt ediyordu; 1970'1i yllarda hala kendine bu soruyu soru
yordu. O dnemde rkla ve Antisemitizm' e kar mcadelenin
hangi noktada Siyonizmin egemen imgelemine zararl olabilece
ini gerekten dnmemiti. Aslnda bunu gerekten anlama
dan anlad; kitab bitirdiinde kesin bir politik tutum benimserse
balanacana safa inanyordu: " [Kitabn] kt niyetle, srail
devletinin var olma hakknn bir inkar olarak yorumlanabilece
ini bilmiyor deilim. Fakat bu hak Yahudilerin varsaymsal
kkenleri zerinde ya da brahim ile Tanr arasndaki mitolojik
ittifak zerinde deil, uluslararas yasalarla, zellikle Birlemi
Milletlerin 1947 ylnda ald kararla temellenmitir. [ . . . ] srail
yurttalarnn rksal kkeni ne olursa olsun ve onlarn kendileri
hakknda besledikleri yanlsamalar ne olursa olsun, devletleri de
jure ve de facto vardr ve soykrma bavurmak dnda bunu
ortadan kaldrmak olanakszdr." 1 1 7
Bu aldama yetmemi olmal! Toprak yaylmaclna cokuyla
girien 1970'1i yllarn srail devleti, Arap Kuds'n ilhak ve Bat
eria' da, Gazze' de, Galan'da ve hatta Sina' da yaylmasn hakl gs
termek iin gereken gerekeleri Kitab Mukaddes' e ve "Yahudi
halknn srgn" belleine dayanmadan bulamazd. Koestler, kla
sik kitab Sfr ve Sonsuzluk'ta komnist muammay zmeyi
1 1 6. Koestler, On nc Kabile, a.g.e., s. 1 7- 1 8.
1 1 7. a.g.e., s. 258.

295

baarmken, Siyonist muammann ezeli-ebedi bir "etnik" zamann

mitolojik gemiiyle balarna btn olarak ne lde dayandm
kavramamt. 1967'den sonra Siyonistlerin tepkilerinin acmaszl
nn Stalincilerin tepkilerine ne kadar benzeyebildiini dne
medi: ki hareket iin de iflah olmaz bir haindi Koestler.
Koestler'in kitabnn yaynlanmas zerine srail'in ngiltere
bykelisi, bunun "Filistinliler tarafndan finanse edilen Antise
mitist bir eylem" 1 1 8 olduunu syledi. Dnya Siyonist Federasyo
nu'nun yayn organ olan Srgndeki Diasporalar, Koestler'i
kastederek, "bu kozmopolit belki de kendi kkenlerini sorgulama
ya balad" diye akladlar, fakat unutulmaktan korkan Koestler
"paradoksal ve allmadk biimde sunulan ve maharetli bir slup
ta yazlan bir Yahudi konusunun kendisini genel ilgi oda yapaca
n hissetti" 1 1 9 demeyi de ihmal etmemilerdi. Siyonist organn
temel kaygs uydu: "Kitap -egzotik yanlan ve Koestler'in prestiji
nedeniyle-, tarihsel kavraytan ve eletirel anlaytan yoksun
olduklarndan Koestler'in tutum ve sonularn harfiyen benimse
yebilecek bir Yahudi okur kitlesini kendine ekebilir." 1 2 0
Tel-Aviv niversitesi'nde Yahudi halk tarihi blmnde profe
sr olan Zvi Ankori Koestler'i "kt" Alman aratrmac Jacob
Philip Fallmerayer'la karlatrd. Fallmerayer daha XIX. yzyl
banda modern Yunanlarn, sanld gibi, Antika'daki Helen
lerin soyundan gelmedikleri, Slavlarn, Arnavutlarn ve Pelopo
nessos'u igal eden dier halklarn bir karm olduklar ve bir
yzyl boyunca eski nfusla kartklar hipotezini yaymt.
Ankori, Koestler'i Abraham Polak'n oktan gemie "frlatlp
atlm" ve imdiki zamanda srail'e zararl olacak demode bir
tezini almaya ynelten psikolojik motivasyonlarn sorgulanabile
ceini ileri srd. 1 2 Tel-Aviv niversitesi'nden Ankori'nin say
gn bir meslekta olan lomo Simonson da, bir sre sonra,
Koestler'i Hazarlar zerine yazmaya itmi nedenlerin ngiliz kl
trne uyumlanmak zorunda kalm Dou Avrupa gmen kimli
inin problemlerine bal olup olmadm sordu. Tannm srail
li tarihi unu ekledi: "Ksa sre nce yaymlanan Yahudi benli1 1 8. Akt.Jacques Piatigorsky, "Arthur Koestler et les Khazars: l'histoire d'une obsession'',
Jacques Sapir ve Jacques Piatigorsky (edit.), L'Empire khazar, a.g.e., s. 99.
1 1 9. lsrael Margalit, "Arthur Koestler On nc Kabileyi Buldu" (branice), Srgnde
ki Diaspora/ar, IX, 83-84, 1 978.
1 20. a.g.e.
1 1 1 . Zvi Ankori, "Akenaze Yahudiliinin Kaynaklar ve Tarihi" (branice), Kivunim. Yahu
dilik ve Siyonizm Dergisi, Xlll, 1 98 1 .

296

inden nefret tarihine adanm eserin Koestler'e saygn bir yer

kazandrm olmasnda alacak bir ey yoktur." 1 22 Simonson,
tpk Ankori gibi, Orta Avrupa Yahudilerinin kkenleri zerine
temelsiz bu "ktln" kaynann Tel-Avivli kendi meslektala
r Profesr Polak'tan bakas olmadn belirtme zahmetine de
katland.
Dou Avrupa Yahudilerinin byk blmnn kkenlerini
Hazar mparatorluu topraklarna balayan tezin "yaratcs" ne
meslekten tarihi olan Polak't, ne de byle olduunu iddia etme
yen Koestler. 1970'li yllarn banda rezil, iren ve Antisemitist
kabul edilmeye balanan bu yaklamn, bunu bir tehdit olarak
gren etnik-merkezci dnce nedeniyle asla tam bir oybirlii
olmasa da, Siyonist olan ve olmayan ok sayda aratrmac ev
resi tarafndan belli ller ierisinde kabul edildii olgusu ze
rinde durmak gerekir.
rnein 1 867 ylnda, nemli Yahudi tarihi Abraham Harkavi
Yahudiler ve Slavlarn Dili adl eserinin banda, "Rusya'dan
gelip Necef'e [sic] yerleen ilk Yahudiler, ou yazarn inanma
eiliminde olduu gibi, Akenaze lkesi kkenli deillerdi, fakat
[ . . . ] Kafkaslar yoluyla Karadeniz kysndaki Yunan ehirlerinden
ve Asya'dan geliyorlard" 1 2 3 diye belirtmiti. Harkavi'nin gr
ne gre, Almanya Yahudileri art arda byk g dalgalaryla gel
diler ve ounluk olduklarndan Yidi dili sonunda Dou Avrupa
Yahudileri arasnda egemen oldu; oysa MS XVII. yzyl banda
bir Slav dili konumaya devam ediyorlard. Dubnov da, tannm
ve "sorumlu" tarihi stats elde etmeden nce, 1892 ylndaki
ilk yazlarndan birinde unu soruyordu: "Polonya ve Rusya
Yahudileri ncelikle nereden geliyordu; Bat lkelerinden mi,
yoksa Hazarlar lkesinden ve Krm' dan m?" 1 2 4 Ona gre bunun
cevab, tarihsel sylemi destekleyecek yeni kantlar salamak
iin arkeolojinin gelimesini beklemekte yatyordu.
Polonyal sosyo-ekonomist ve Siyonist nl tarihi Yitzhak
Schipper, "Hazar tezi"nin Dou Avrupa Yahudilerinin olaanst
demografik yaylmasna en iyi aklamay getirdiine uzun sre
inand. Onun yaklam, Polonya, Litvanya, Beyaz Rusya ve
Ukrayna'ya ilk Yahudilik yandalarnn yerlemesiyle ilgilenen
Yahudi olan ve olmayan bir dizi Polonyal aratrmacnn at
1 22. lomo Simonson, "On nc Kabile" (branice), Michael. DiasporadakiYahudi/erin
Tarihi zerine Yllklar, XIV, 1 997.
1 23. Harkavi, Yahudiler ve Slavlarn Dili, a.g.e.
1 24. Semyon Dubnov, Keier ve Aratrmalar (branice), Odessa,Abba Dochna, 1 892.

297

yola dahildi. Schipper de Yahudilemi Hazar blgelerinin "sahi

ci" Yahudileri barndrdn, Volga'dan Dinyeper'e uzanan bu
geni imparatorluun zanaatta ve ticarette geliimine katkda
bulunduklarn varsayyordu; fakat Hazarlar ve Dou Slavlar
zerindeki Yahudi etkisinin Dou Avrupa Yahudi topluluklarnn
oluumunda bir pay olduuna ikna olmutu. 1 2 5
Grdmz gibi, Salo Baron, Polak'n peinden giderek,
Hazar sorununa sayfalar ayrd. almasnn zndeki etnik nite
lie ramen, istisnai biimde, Hazar "evresi"ni ele alrken tarihsel
dorusallktan uzaklat. ki sava aras dnemin Polonya tarihi
lerinin ounun tutumunun etrafndan dolamakta glk ekti
ve srailli tarihi Polak'n ayrntl denemesini gz ard edemedi.
Sonuta unu nerdi:
"Fakat Mool ayaklanmasndan nce ve sonra, Hazarlar kendi
soylarndan ok miktarda insan boyun edirilememi Slav top
raklarna gnderdiler ve bylelikle Dou Avrupa'da nemli Yahu
di merkezlerinin oluumuna katkda bulunmu oldular. [ . . . ]
Bununla birlikte, varlnn ve yanklarnn Dou Avrupa toplu
luklarnda srd yarm bin yl (740-1250) boyunca, Yahudi dip
lomasisinin bu nemli deneyiminin, Yahudi tarihi zerinde bizim
hayal edebileceimizden tartmasz daha byk bir etkisi oldu.
Hazar'dan yola kan Yahudiler Dou Avrupa'mn geni steplerine
doru, hem refah dneminde hem de lkelerinin d dnemin
de ynelmeye baladlar. [ ... ] Sviatoslav'n zaferlerinden ve Hazar
mparatorluu'nun knden sonra, talan edilmi blgelerden
yola kan, aralarnda Yahudilerin de bulunduu gmenler ken
di fatihlerinin topraklarnda kendilerine snak aradlar. Orada
batdan ve gneyden g eden tek tek ya da gruplar halinde ba
ka Yahudilerle karlatlar. Almanya'dan ve Balkanlar'dan yeni
gelenlerle buluarak, zellikle XV. yzyl Polonyas'nda Yahudi
kolonilerinin ada olan tm dier blgeleri nfus younluu
bakmndan olduu kadar ekonomik ve kltrel g bakmndan
da aan Yahudi topluluunun temellerini ortaya attlar." 12 6
Baron "kendinden nefret"ten mustarip bir Yahudi deildi ve
Siyonizme dman olmad da aikard. Bu durum srailli mes
lekta Ben-Zion Dinur iin de geerliydi. Oysa srail devletinin
eitim bakam, 1950'li yllar boyunca, Dou Avrupa Yahudilerinin
1 25. Schipper analizlerinin byk blmn Lehe ve Yidi dilinde yazdndan, Hazar
lar karsndaki yaklam hakknda bir fikir edinmek iin bkz. Jacob Utman'n The Eco
nomic Role ofjews in Medieval Po/and. The Contribution ofYitzhak Schipper, Lanham, Uni
versity Press of America, 1 984, s. 1 1 7- 1 1 6.
1 26. Baron, History ofThe jews, a.g.e., 111, s. 24 1 -242.

298
kkeni zerine mulaklktan uzak bir tutum benimsemek iin
Baron ve Polak' a katlmakta tereddt etmedi: "Rus fetihleri
Hazar Krall'n tmyle ortadan kaldrmad, fakat onu 'blp
paralad' ve boyun edirdi. Dnyann drt bucana srgn edil
mi Yahudi gmen ve mltecileri kabul eden bu kralln, sr
gnlerin anas olduu dnlebilir; en byk srgnlerden biri
nin, srailoullarnn Rusya'ya, Polonya'ya ve Litvanya'ya srg
nnn anasdr. " 1 2 7
1950'li yllarn srail belleinin barahibinin Hazar Krall'n
Dou Avrupa Yahudilerinin "srgnlerinin anas" olarak kabul
ettiini gren gnmz okurlar elbette aracaklardr. Fakat
onun retoriinin de aikar bir etno-biyolojik kavramsal mekaniz
maya bulandna hi kuku yoktur. Tpk Baron gibi Dinur da
Hazar Yahudilikle tanmadan nce buraya gelmi "doutan"
Yahudilerin srgn eklindeki tarihsel gbek bana ihtiya
duymutu. Yine de Yidi halknn ounluunun Almanya kken
li olmad, zellikle Kafkaslar'dan, Volga steplerinden, Karade
niz'den ve Slav lkelerinden geldii hipotezinin 1960'l yllara
kadar geni lde kabul grdn, bu hipotezin antipati uyan
drmadn ve 1970'li yllarn bandan itibaren olduu gibi "Anti
semitist" diye damgalanmadn grmek nemlidir.
talyan filozof Benedetto Croce'nin, her tarih ncelilde yazld
dnemin rndr eklindeki szleri uzun sredir bir ldie olmu
tur, fakat Siyonist tarihyazmnn Yahudi gemile kurduu ilikiyi
gayet iyi aldamaktadr: 1967 ylnda "Davud'un ehri"nin fethi
ancak Davud hanedannn dorudan soyundan gelenlerce srdr
lebilirdi ve Volga ve Don steplerinin, Arap yarmadas llerinin ya
da Kuzey Afrika sahillerinin evlatlar olan kaba svarilerin soyu
byle bir ie -maazallah!- hibir koulda kalkamazd! Baka
deyile, "te ve blnmez byk srail", gemiteki "tek ve bln
mez srail halk"na hi olmad kadar ihtiya duyuyordu.
Geleneksel Siyonist tarihyazm akm, bilindii gibi, Dou
Avrupa Yahudilerinin Almanya kkenli olduklarn, "srail topra
"ndan srlmelerinin ardndan Roma' da "geici olarak" kaldk
tan sonra buraya geldiklerini ileri sryordu. Srgn ve gezgin
halkla ilgili zc yaklam ile -Avrupa'nn geri kalm blgelerine
uzanan deersizletirici bir soy yerine- Almanya gibi "kltrl"
bir lkeyle balarn prestijinin bulumas, muzaffer bir bileim
olarak grld (Arap lkeleri kkenli Yahudilerin kendilerini
spanya'dan gelen "Sefaradlar" olarak adlandrmalar gibi, Dou
1 27. Dinur, srai/oullar Srgnde, a.g.e., I, kitap i l .

299
Avrupa Yahudileri d e "Akenaze" olarak adlandrmay tercih etti
ler). Bat Almanya Yahudilerinin ktann dousuna doru gn
dorulayan hibir tarihsel kant olmasa da, Polonya, Litvanya ve
Rusya' da Yidi dilinin kullanm, oralardaki Yahudilerin Germen
kkenli Yahudi, yani Akenaze olduunu kantlamaya hizmet etti;
gerekten de, Dou Yahudilerinin dili yzde seksen Alman sz
cklerinden oluan bir sz daarc ieriyordu. Tarihin bu ironi
si karsnda, Trk ve Slav leheleriyle kendilerini ifade eden,
kkenleri eitli bu Hazarlar ve Slavlarn Yidi dilini konumaya
balamalar nasl aklanabilir?
Rusya'nn Yahudi topluluklarnda Aydnlanma hareketinin ba
latcs olan, ayn zamanda "Ribal" denen Isaac Baer Levinsohn,

1828 ylnda branice yaymlanan srail zerine Belge kitabnda

unu yazyordu: "Atalarmzn bize kuaklar nce memleketimiz
deki Yahudilerin yalnzca Rusa konutuklarn ve bizim bugn
konutuumuz Akenaze Yahudilerinin dilinin blge sakinleri
arasnda yaygn olmadn anlattklarn biliyorduk." 1 2 8 Harkavi
de, grm olduumuz gibi, XVII. yzyla kadar Dou Avrupa
Yahudilerinin ounluunun Slav dillerinden treyen leheler
konutuuna ikna olmutu.
Uzun sre boyunca bu sorunla uraan Polak, kimileri makul
kimileri daha az makul birok hipotez nerdi. lerinden biri
Hazarlar Krall'nn Yahudilemi nemli bir blmnn, zel
likle Krm'da yaayanlarn hala antik Gota konutuunu ileri
srer. Bu, XVI. yzyla kadar yarmadada yaygn olan ve Alman
ya blgelerinde o dnemde egemen Almancadan ziyade Yidi
diline benzeyen bir dildir. Bu hipotez pek ikna edici deildi.
Buna karlk, ikinci aklamas ok daha mantkl gzkyordu:
XIV. ve XV. yzyllarda douya doru uzanan Alman kolonizas
yonu ve Almanca konuulan byk ticaret ve zanaatkarlk ehir
lerinin . kuruluu, bu dili, bu ekonomik ekim kutuplar ile Slav
leheleri kullanmaya devam eden kyl ve aristokrat nfus ara
snda araclk etmeye balayanlar arasnda yayd. 1 2 9 Aa yuka
r drt milyon Alman Almanya'nn dousundan Polonya'ya g
ederek, Dou Avrupa'da ilk burjuvaziyi ve ona ayak uyduran
Katolik ruhban snfn oluturdular. Yahudilerin g esasen
doudan ve gneyden, yalnzca Hazarlar lkesinden deil, ayn
zamanda etkileri altndaki Slav blgelerinden de geliyordu.
1 28. lsaac Baer Levinsohn, srail zerine Belge (branice), Kuds, Zalman azar, 1 977,
dipnot 2.
1 29. Polak, Hazar, a.g.e.

3 00
Modernlemenin ilk evreleriyle birlikte, kendilerini kabul eden
yeni lkelerinde gelien iblm nedeniyle bu Yahudiler baz
zel ilerler snrl kaldlar: hkmdarlarn vergi toplaycs ve
para basc (branice yazlm Lehe kelimelerle gm paralar
bulunmutur), yk arabas sahibi, oduncu, yoksul ve mtevaz
krk. retimde arac ilerle uraarak, farkl snflarn dil ve
kltrleriyle aina oldular (bu mesleklerin bir blmn Hazar
mparatorluu'ndan ihra etmi olmalar mmkndr). Koestler
bu tarihsel durumun renkli ve somut bir tasvirini yapt: "Shtetl'in
de 1 3 0 yaayan bir zanaatkar -kundurac ya da oduncu- hayal
edebiliriz; mterileriyle ban gzn yararak Almanca konu
ur, yan mlkteki serflerle Lehe konuur; ve evinde bir tr kii
sel dil yaratmak iin de bu iki dilin en anlaml kelimeleriyle
braniceyi kartrr. Bu yamal bohann tektip bir iletiim dili
haline nasl gelebildiini, olabildii lde, anlamas gerekenler
dilbilimcilerdir [ . . . ] . " 1 3 1
Alman Yahudi sekinlerinin -Torah alimi hahamlar ve haham
lk okulundan kma Talmud uzman renciler- ok daha ge
tarihli ve snrl g sreci tamamlayarak kitlelerin yeni dilini
daha da glendirdi, keza Yahudi ibadet alkanlklarn da
muhtemelen salamlatrp tek tipletirdi. Muhtemelen douda
ki topluluklarn davet ettii bu dini sekinler imrenilesi bir sem
bolik prestij sermayesinin sahibiydiler. Bu kiilerin faaliyetleri
onlar taklit etme eilimini tevik ettiinden, Alman sz daar
cnn yaylmasna ve salamlamasna katkda bulundu. Buna
ramen, unu aklda tutmak gerekir ki, "dua etmek" -ibadet
imgeleminin anahtar kelimesi- Yidi dilinde, bir Trk lehesin
den dn alnma versiyonu iinde -davenen- varln koru
mutu ve baka birok kelime gibi, hibir Alman lehesinden
gelmiyordu. ,
Batl gmenlerin katksnn yannda, Yidi'in Almanya'nn
batsndaki gettolarda gelien Yahudi diline benzemediini de
eklemek gerekir. Bu lkenin Yahudi nfusu Ren Blgesi'nde ya
yordu ve onlarn konutuu Almanca Franszca kkenli ve yerel
Almancadan kaynaklanan, Dou Yidi dilinde hi izine rastlan
mayan kelime ve ifadeleri iine almt. 1924 ylnda dilbilimci
Mathias Mieses Yidi dilinin asla Bat Almanya kkenli olamaya
can savunuyordu, oysaki sz konusu dnemin Yahudi toplu1 30. kinci Dnya Sava ncesi Dou Avrupa'da Yahudilerin yaad kk ehir, ky
ya da mahallelere verilen ad. (.n.)
1 3 1 . Koestler, On nc Kabile, a.g.e., s. 202.

301
luklar yalnzca b u blgede varlk gstermilerdi, yoksa dier
Alman lehelerinin kullanld lkenin dousunda deil. 1 3 2
srailli dilbilimci Paul Wexler son olarak bu soruna dair daha
derin bir dizi alma yaymlad. Bunlar, Yidi dilinin yaylmas
nn Bat Yahudilerinin gne bal olmadn dorulamaktadr.
Yidi dilinin kkeni Slavcadr ve szckleri de ounlukla
Gneydou Almancadan gelmektedir. Bu durum, Yidi'in, Slav
leheleri konuan nfus ile Alman leheleri konuan nfus ara
sndaki tampon blgelerde gelien ve Yidi gibi, XX. yzyl
boyunca ksmen yok olmu Sorb diline benzer bir kkeni oldu
unu gstermektedir. 1 3 3
Dou Avrupa Yahudilerinin Almanya'nn bats kkenli olduk
lar eklindeki tez de demografik nitelikteki "inat" verilere ar
par. XI., XII. ve XIII. yzyllarda Mainz ve Worms'tan Kln ve
Strasburg'a uzanan topraklar zerinde Yahudilik yandalarnn
says zellikle ok azdr. Kesin veriler yoktur fakat tahminler
birka yz ile azami bir ya da iki bin arasnda deiir. Hibir
tanklk olmasa da ve buna karlk pogromlardan kaanlarn,
genellikle geri dnebilmek iin, ikamet yerlerinden asla ok
uzaklamadklar bilinse de, muhtemelen douya doru bir yayl
ma -rnein Hallar dneminde- oldu; fakat bu rnek durum da
ancak snrl bir nfusu kapsyordu ve hibir durumda geni
Polonya, Litvanya ve Rusya Yahudileri topluluklarnn yaratlma
snn kkenini oluturacak bir kitle hareketi yaratamaz.
Bu lkelerdeki Yahudiler -srail'in resmi tarihilerinin gn
mzde tekrarladklar gibi- gerekten Almanya'nn dousu
kkenliyse, bat blgelerinde remeleri durmuken douda
oalmalar, stelik doum kontroln henz bilmeyen bir dn
yada, nasl aklanabilir? Bu olgunun aklanmas ar besin art
na ve yoksulluun, aln ve pisliin harap ettii batdan ziyade
douda hkm sren olaand salk koullarna m baldr?
Velhasl, dounun kk yoksul kasabalarnn yaam koullar,
Byk Britanya'nn, J:<ransa ya da Almanya'nn ehirlerinden
daha yksek bir dourganla daha elverili deildi, oysaki "Yid
dishland" Yahudilerinin, daha dorusu Yidi dili konuan Yahudi
lerin XX. yzyl eiinde dnya Yahudi nfusunun yzde sekse1 32. Mathias Mieses, Die jiddische Sprache, Berlin, Benjamin Harz, 1 924.
1 33. Paul Wexler, The Ashkenazic jews. A Slavo-Turkic People in Search of a jewish ldentity,
Columbus, Slavica Publishers, 1 993.Ayrca bkz. ayn yazarn Two-Tiered Relexifcaiton in Yid
dish, Berlin, Mouton de Gruyter, 2002, s. 5 1 3-54 1 'de "The Khazar Component in The
Language and Ethnogenesis of the Askhenazic Jews" blm. Sorblar gnmzde de
Almanya'nn gneyinde yaayan kk bir Slav topluluk oluturmaktadr.

3 02
ninden fazlasn temsil etmesini salayan "esrarengiz byk pat
lama" tam da orada meydana gelmiti.
Hazarlar, Dou Avrupa' da Yahudi varlnn ilk iaretleri belir
meden ksa sre nce yok oldu ve bu iki olgu arasnda ba kur
mamak gtr. Rusya, Ukrayna, Polonya, Litvanya ve Macaristan
Yahudiliinin yandalar Hazar ya da Slav gemilerini silmiken
ve tpk Himyar'n ve Kuzey Afrika'nn Yahudilemi halklar gibi
"belleklerinde" yalnzca "kle olduklar dnemde Msr'dan
k" tutmularken, gerek tarihsel kkenlerine tanklk eden
ok sayda kalnt ayakta kalmtr. Batya doru akn yol boyun
ca terk edilmi fazlasyla iaret brakt.
XX . yzyln banda Yitzhak Schipper, Ukrayna, Transilvanya,

stria, Polonya ve Litvanya topraklarnda "Hazar" ya da "Kaan"

terimlerinin eitli versiyonlarndan birini ieren yer adlarnn
listesini kard ve bu yerleimlerin nispeten ok sayda olduu
ortaya kt. 1 3 4 Dahas, ok sayda ad ve soyad da Hazar ya da
Slav dou kltrne uzanan kkenleri belirtir, yoksa Alman
ya'nn batsnn kltrn deil. rnein, Balaban (ahin), Zvi
(gazel), Zeev (kurt) ve Dov (ay) gibi hayvan adlar Yahuda Kral
l'nda, Himyar Krall'nda ya da spanya ve Kuzey Afrika Yahu
dilerinde kullanlmamakta olup, ok daha sonra Bat Avrupa'da
ortaya kacaktr. Bu "ayrntlar"n tesinde, Bat'nn baka hi
bir yerinde bulunmayan, Dou Yahudilerinin kltrne zg sos
yolojik ve antropolojik karakteristikler de mevcuttur.
Yiddishland nfusunun tipik zellii olan ve bu dilin leheleri
nin korunmasna katkda bulunan kk kasabalardaki yaamn
toplumsal yaplarnn kklerine Ren etrafnda ve civarnda hi
rastlanmaz. Yahudilik, M II. yzylda yaylmasnn balangcn
dan itibaren, esasen byk ya da kk ehir nfuslarnn ve de
-ama daha ender olarak- kylerin kysna yerlemi inan toplu
luklarnn erevesinde yayld; oysaki Bat ve Gney Avrupa'da
Yahudiler asla ayr yerleimlerde yaamadlar. lle de kk
boyutlarda olmayan kasaba, zerk Yahudi nfusun komularn
dan yalnzca gelenek grenekleri ve dini kurallaryla deil, ayn
zamanda dil, mabetlerinin ina tarz gibi daha laik nitelikte eler
bakmndan da farkllamasn salad.
Yahudi kasabasnn merkezinde sinagog ykseliyordu. Onun
1 34. Tadeusz Lewicki, "Kabarowie (Kawarowie) na Rusi, na Wegrzech i w Polsce we
wczesnym sredniowieczu", G. Labuda ve S. Tabaczynski (edit.), Studia nad etnogeneza
S/owian i kultura europy wczesno-sredniowiecznej, 2, Wroclaw, Zakad im. Ossolinskich,
1 988, s. 77-87.

303
pagoda eklindeki ikili kubbesi tipik anlamda Doulu tarzdayd
(elbette buradaki Dou, Ortadou deildi). Dou Avrupa Yahudi
lerinin giysisi Fransa ya da Almanya Yahudilerininkine hibir
adan benzemiyordu. Onlara zg olan -Trke kkenli bir keli
meyle- yarmolka (takke) ve streimel (kenar tilki postlu apka),
Mainz'in alim rencilerinden ya da Worms tacirlerinden ziyade,
Katkasyallarda ve step svarilerinde bulunur. Esasen abat iin
bulundurulan ipek palto gibi giysi unsurlar, Beyaz Rusya ya da
Ukrayna kyllerinin gardrobundan farkldr. Gndelik yaamn
ve tarihin zgl kltrel morfolojisine bal -mutfaktan mizaha,
giyimden ezgilere- bu gibi yanlarn sznn edilmesi, "srail hal
k"nn ezeli-ebedi kkenlerinin kefiyle grevli aratrmaclar
arasnda pek az ilgi uyandrmtr. "Yahudi halknn kltr" diye
bir eyin asla var olmam olmas, yalnzca "popler Yidi klt
r"nn varl ve bunun da Bat Avrupa ya da Kuzey Afrika Yahu
di topluluklarnn kltrel ifadelerinden ziyade, komularnn
kltrlerine benziyor olmas gibi rahatsz edici bir olguyu kabul
etmek onlar iin g bir eydi. 1 3 s
Yiddishland Yahudilerinin soyundan gelenler gnmzde esa
sen Amerika Birleik Devletleri'nde ve srail'de yaamaktadr.
Dierleri ise Hitler'in geen yzylda onlar mahkum ettii toplu
mezarlarda kitlesel olarak yatmaktadrlar. srail'deki bellek reti
cilerinin onlarn lm annn ansna adadklar yatrmn kapsa
m dnldnde; ad anlamayacak kadar iren katliam
yaamlarna son vermeden nceki hayat zenginliklerinin (ya da
yoksulluklarnn - her ey bak asna baldr) ve Yiddish
land'n canllnn ansn korumaya adanm asgari abayla bu
yatrm karlatrldnda; modern tarihyazmnn politik ve ide
olojik rolne dair karamsar sonular kar.
Polonya ve Litvanya kasabalarndaki yaam tarzlar zerine
yeniliki, dilbilimsel ve etnografik sosyolojik aratrmalarn -yal
nzca folklorla snrlanmayan aratrmalarn- ktl, tpk Hazar
larn kalntlarn ortaya karmak amacyla Gney Rusya'da ve
Ukrayna' da yaplan pahal arkeolojik kazlarn ender olmas gibi,
1 35. Bu analiz bir rnekle aklanabilir:Amerika Birleik Devletleri'nde Yahudi mizahn
dan sz edildiinde bu balanabilir, nk bu lkedeki Yahudilerin byk ounluu
Dou Avrupa kkenlidir. Buna karlk, bugn srail'de Yahudi mizahndan ciddiyetle sz
etmekten daha yersiz ve anlamsz bir ey olamaz. Btn dnyay kapsayan bir Hristiyan
mizahnn varl nasl yoksa, Yahudi mizah da yoktur. Belki vaktiyle bir Yidi mizah ve
bir Marip Yahudi mizah vard. Woody Ailen ve Jerry Seinfeld sevgisi belli olan, Antik
a'da "Yahudilerin zihniyetine uygun" bir mizah arayan Amerikal tarihiyi izlemek ie
yarayabilir. Kr. Erich S. Gruen, Diaspora. jews Amidst Greeks and Romans, Cambridge,
Mass., Harvard University Press, 2002, s. 1 35-2 1 2.

3 04
bir tesadf sonucu deildir: Talar kaldrmakla kimse gerekten
ilgilenmemektedir; altlarndan "kavmin" mevcut temsilini ve top
rak ihtiyacn zor duruma drebilecek akrepler kabilir! Ulu
sal tarihlerin kaleme alnmas gemi uygarlklar kefetmeye
ynelik deildir; bunun temel hedefi, gnmzde, ulusal kimliin
oluumundan ve imdiki zaman iinde politik kurumlamasndan
ibarettir.
Btn yaamn gemite rafine ve snrl bir sekin kesimin
rettii dini, kurumsal ve ideolojik metinleri deifre etmeye ada
m olan zeki, "vatansever" tarihi, "Tarih kitabidir, gerek deil"
diyebilir; gemiin geleneksel tarihi asndan, elbette hakldr.
Basitletirici ulusal meta-tarihlerin yava ama kesin gerilemesine
yol aan ey yalnzca antropolojik tarihin ortaya kdr.
Bu tr tuhaf tarihyazm zerindeki yanklar, "Yahudi halknn
tarihi"nde uzmanlam aratrmaclarn ounun kulana sanki
henz erimemi gibi gelmektedir. Gemiteki Yahudi toplulukla
rnn yaam ve iletiim tarzlarnn derinlemesine aratrlmas
nemsiz ve "kt niyetli" bir olguyu ortaya koyabilir: Dini norm
lardan uzaklap gndelik uygulamalarla ilgili aratrma alanlar
na doru ynelindiinde, Asya, Afrika ve Avrupa'daki Yahudilik
yandalar arasnda ortak laik etnografik payda olmad fark
edilir. Dnya Yahudilii daima nemli bir dini kltr oluturmu
tur, bu da fark akmlardan ibarettir; ortak, yabanc ve gezgin bir
"ulus" ise oluturamamtr.
Tarihin cilvesi sonucu, Musa dininin yanda olmu erkek ve
kadnlar Don ile Volga arasnda henz Ruslar ve Ukraynallar orta
da yokken yaamlardr. Galya'daki durum da tpatp ayndr;
Franklarn istilasndan ok nce orada Yahudiler yayordu. Ayn
olgu Kuzey Afrika'da da grlr. Punikler Araplarn geliinden
ok nce din deitirip Yahudi olmulard; keza, ber Yarmada
s'nda da bir Yahudi inan kltr Hristiyanlarn yeniden fethin
den nce geliip yaylmtr. Yahudi fobisi iindeki Hristiyanlarn
izdii ve modem Antisemitistlerin sahiplendii gemi imgesinin
tersine, tarihin yer alt mezarlar, Tanr-katli ilediinden lanetli ve
Kutsal Toprak'tan kovulmu ve davet edilmeden gelip baka halk
larn arasna yerlemi bir halk-ulusu barndryor deildir.
Hristiyanlk ann balangcndan nce ve sonra Akdeniz
Havzas etrafnda ve Adiabene Krall'nda Yahudilii benimsemi
olanlarn miraslar iin, Himyarlarn, Berberilerin ve Hazarlarn
soyundan gelenler iin, Yahudi tektanrcl, birbirinden uzak

305
corafi alanlarda toplanm ve farkl tarihsel yazglara doru
evrimleen dil ve kltr gruplar arasnda kpr grevi grd.
ou Yahudilii terk etti, fakat ou da cokuyla sarld ve onlar
sarsan frtnaya ramen, laiklik ann eiini amay baardlar.
Himyar, Berberi ya da Hazar zaman sonsuza dek yok mu oldu?
Kendi soylarndan gelenlerin unuttuu bu Yahudi atalar yeni bir
tarihyazmn derleyip toparlamasnn ve kamusal bellein meru
yerlerini yeniden kuatmalar iin onlar davet etmesinin hi mi
imkan yok?
Yeni bir bilgi derlemesinin oluumu, bunu douran ulusal ide
olojiyle daima iliki halindedir. Bir ulusun oluumunun balang
cnda hazrlanm sylemden uzaklaan tarihsel alglar, ancak
sonularndan duyulan kayg azaldnda kabul edilebilir. imdiki
zamann kolektif kimlii bir gereklik olarak yerletiinde ve
mitolojik bir gemie sonsuzca gnderme yapmaya iten bir kayg
kayna olmaya son verdiinde, bu kimlik yaamn hedefi deil
yaama doru bir k noktas olduunda; ite, tarihyazmnn
dnm noktas o an balar.
X:XI. yzyl banda srail'in kimlik politikas, Yahudi inanl
topluluklarn kkeni ve tarihi zerine yeni aratrma p aradigma
larnn yaratlmasna imkan tanyacak mdr? Bu soruya cevap
verebilmek iin henz ok erken.

Ayrm.
srail' de kimlik politikas
srail devleti[ ...] lkeyi btn yaayanlarn yararna gelitirecektir;
srail devleti srail peygamberlerinin rettii zgrlk, adalet ve
bar prensipleri zerinde temellenecektir; inan, rk ya da cinsiyet
ayrm yapmakszn btn yurttalarna toplumsal ve politik hak eit
lii salayacaktr; vicdan, inan, eitim ve kltr zgrln eksik
siz biimde garanti altna alacaktr.

srail devletinin Bamszlk Bildirgesi, 1948

Seimlere katlan herhangi bir aday listesi, hedefleri ya da eylemle

riyle, zmnen ya da aka, u olgulardan birini ieriyorsa semenlere
sunulamaz: 1) Yahudi halknn devleti olarak srail devletinin varlnn
inkar. 2) Devletin demokratik karakterinin inkan 3}Irkln teviki.

Temel Yasa, "Knesset" [srail Parlamentosu], madde 7A, 1985

Avrupa'nm laikletii byk srecin bana dek, Yahudi

mminler felaket anlarnda kendilerine destek olan dini bir dog
may benimsediler: Onlar "seilmi halk"t, kutsal topluluktu,
Tann huzurundaki ilk topluluktu, baka halklara k tamalar
gerekiyordu. Aslnda baka inanlarn glgesinde yaayan aznlk
gruplar olarak en gllerin otoritesine tabi olduklarn gayet iyi
biliyorlard. Bu topluluklarn tarihinin balangcna damgasn
vuran din deitirtme teebbs, esasen egemen dinlerin misille
me korkusu nedeniyle, yzyllar ierisinde neredeyse tamamen
yok oldu. nanlarn yayma konusundaki ekince ve kayglardan
oluan kaln bir tabaka, bu azgn mminlerin bamsz kimliini
yzyllar boyunca skca sarp sarmalad ve onlarn topluluku
ayrlkln glendirdi ve bu ayrlklk da zaman ierisinde
onlarn alameti farikas oldu. "Tek bana kalacak seilmi halk"a
kskana inan da Ortaa boyunca dier tektanrc dinlere
nemli geileri engellemeye katkda bulundu.

308
Dier aznlk gruplar gibi Yahudi topluluklar da gerilim ve d
manlk anlarnda dayanma gsterdiler. Sakin dnemlerde se
kin hahamlar dini buyruklarn uygulanmas ve dini yaam tarzlar
zerine, keza trenlerin ve ibadet kurallarnn eitli yanlan ze
rine bilgi alveriinde bulunuyorlard. Marake ile Kiev arasnda
ya da San'a ile Londra arasnda yalnzca laik uygulamalar alann
da deil ayn zamanda dini kurallar alannda da mevcut derin
farkllklarn tesinde, topluluklarn btnde ortak birleik bir
ekirdek varln daima srdrd: Hahamlarn szl yasasna
katlm, srgn ve kefaret kavram ile kurtuluun gelecei kutsal
ehir olan Kuds'le derin dini ba.
Avrupa'da laiklemenin eitli evreleri, dini aygtn statsnn
tartma konusu edilmesine ve bu aygtn geleneksel entelektel
lerini oluturan hahamlarn egemenliinin istikrarszlamasna
yol at. Baka inan, dil ya da kltr gruplarnda olduu gibi,
Yahudi dininin mhtedileri de modernite gelitike erimeye ba
ladlar. Siyonistlerin tarih kitaplarnn okunmasndan edinilen
izlenime ramen, o dnemde somutlamakta olan ulusal kltr
lerle "asimile olma"nm glklerini hissedenler yalnzca Siyo
nistler deildi. Saksonya kylleri, Fransa'nn Protestan tacirleri
ve Byk Britanya'daki Galli iiler de yaam tarznn hzl dn
mlerinden ve corafi yer deitirmelerden muhtemelen farkl
bir ekilde -fakat Yahudi mminlerden daha az olmas gerekme
yecek ekilde- ac ektiler. Yaam alanlan btn olarak kt ve
yok oldu; ekonomik, politik, dilsel ve kltr-st erevelerin
iine topyekun emilme, atalardan kalma geleneklerden ve yaam
alkanlklarndan acl bir ekilde vazgemeye mecbur kld.
Yahudilerin karlat zgl glklere ramen, ilerinden
ou, Fransa, Hollanda, Byk Britanya ve Almanya gibi lkeler
de, "srailolu" halini ald, yani Musa dininden Fransz, Hollanda
l, Britanyal ya da Alman oldular. Yeni devletlerin uyruunu
benimsediler, hatta kimi zaman, zellikle gurur duyduklar kendi
ulusal kimliklerini ne kardlar ve bunu da hakl bir sfatla yap
tlar, nk ehirlerde nispeten nemli younlamalar nedeniy
le, ulusal dil ve kltrlerin ncleri arasnda yer aldlar, yani ilk
Britanyallarn, ilk Fransz ve Almanlarn paras oldular (air
Heinrich Heine'nin Adolf Hitler'in bykbabasndan nce Alman
olduunu sylemek -tabii eer o, yani bykbaba Alman olduy
sa- yanl olmaz). Avrupa'daki kitlelerin milliyetilemesini
byk lde dorua kartan Birinci Dnya Sava srasnda
yeni vatanlarn savunmaya gittiler ve karlarnda, cephenin te

309

tarafnda bulunan Yahudi askerleri hi tereddtsz ldrm

olmalar da muhtemeldir. I Yahudi Alman din reformcularndan
Yahudi Fransz sosyalistlerine ya da Britanyal Yahudi liberallere
dek aa yukar hepsi yeni kolektif ortak varlklarn -ulusal dev
let ve lkesini- savunmak iin seferber oldular.
Ne kadar tuhaf gelse de, Siyonistler bile, ayrlk bir ulusal
prensibe ballklarna ramen, Avrupa'daki ulusal blnme izgi
lerine bal olarak sava kltrne srklendiler. 1914-1918 arasn
da, Avrupa'nn eitli lkelerine dalm olan yandalar ve mili
tanlar, o dnemde baka ulusal duygularla hkm sren vatanse
ver cokuyu dengelemeye yatkn bir alternatif kimlik neremeye
cek kadar gszdler. Birinci Siyonist Kongre'nin topland yl
olan 1897'den Birinci Dnya Sava'nn sonuna dek Siyonizm,
aslnda dnyadaki Yahudi topluluklar iinde nemsiz bir aznlk
hareketi olarak kald ve "yabanc"larn ulusal buyruklarna genel
likle boyun emek zorunda kald (1914 ylnda Siyonistler Yahudi
kkenli Alman nfusun toplamnda yzde ikiden daha az bir kesi
mi temsil ediyordu; bu oran Fransa' da daha dkt).
Siyonist dncenin balangc Orta ve Dou Avrupa'da, Viya
na' dan Odessa'ya uzanan bir alan zerinde XIX. yzyln ikinci
yarsna tarihlenebilir. Siyonist dnce Alman ulusal fikrinin
glgesinde utangaa geliti ve Yidi nfusun hareketli kltrel
merkezlerine kadar nfuz etmeyi baard. Gerekten de Siyo
nizm, marjinal karakterine ramen, Avrupa'da milliyetiliklerin
uyannn son dalgasna dahildi ve blgedeki dier kimlik ideolo
jilerinin ykseliine paralel olarak ortaya kt. Burada, tpk o
dnemde balang evresinde bulunan ulusal ina ynndeki
dier giriimler!e ayn sfatla, modemiteye kolektif entegrasyon
teebbs grlebilir. 2 Dahas, Siyonist dnrlerin nemli bir
1 . Amos Elon, The Pity of it Afi. A History ofjewish in Germany, 1 743- 1 933, New York,
Metropolitan Books, s. 305-337. Fransz ya da Alman srailoullar asla zel bir Yahudi
dayanmas da gstermediler. Dou Avrupa Yahudileri -"Ostjuden"- karsndaki stn
lk duygusundan kaynaklanan sertlikleri ve kmsemeleri de bilinmektedir. Daha iler
de, Avrupa'nn "Doulular" da srail'in yeni "Doulular"yla karlatklarnda neredeyse
ayn ekilde davrandlar.
2.. Yahudi ulusunun savunucular elbette ki bunu dier ulusal hareketlerden tamamen fark
l ve yegane greceklerdir. rnein tarihi Jacob Katz, "Modern dnemin eiinde Yahudiler
ulus fikrini kabul etmekte Avrupa'daki tm dier etnik gruplardan daha olgundular" diye
yazdnda, dier ulusal hareket tarihilerinin kaleminde de sk sk grlen tipik bir fikri
ifade ediyordu. Bkz. onun kitab Yahudi Milliyetilii. Denemeler ve nceleme/er (branice),
Kuds, Siyonist Ktphane, 1 983. Ayn apta bir tarihi olan emuel Ettinger ise, tersine,
unu belirtti:"Yahudiler belki de iki bin yllk varl boyunca kendi ulusal bilincini hi kesin
tisiz korumu tarihte bilinen tek gruptu." Bkz. "Modern Yahudi Milliyetilii" makalesi, Tarih
ve Tarihiler (branice), Kuds, Zalman azar, 1 992.

310

aznl (Moses Hess, Theodor Herzl ya da Max Nordau) Alman

kltrne az ok mensup olsa da, Siyonist teorileri oluturanlar,
yaylmasn ve fiiliyata gemesini salayanlar geni Yidi halknn
intelligentsia'snn parasydlar; yzlerce yldr Polonya'nn,
Ukrayna'nn, Litvanya'nn, Rusya ve Romanya'nn ehirlerinde ve
yerleimlerinde kapal kalmlard.
kinci blmde hatrlatld gibi, bu blgelerde laik ve modern
bir "Yidi" uygarl gelimiti ve bu, dnyann dier blgelerinde
ki Yahudi topluluklar arasnda bilinmeyen kltrel bir olguydu.
Ulusal ve ulus-yanls hareketliliin temel kulukasn oluturan
ey dini inan deil, bu zgl kltrdr. Yksek kltr odaklarna
(akademik kariyer, serbest meslekler, kamu grevleri) erime
yollarnn tkal olduu gen entelekteller bu yar zerk dnyada
dodular. Bylelikle ilerinden byk ounluu sosyalist dev
rimcilerin ya da demokrat reformcularn saflarn iirirken, bir
aznlk Siyonizme yneldi.
Buna paralel olarak, Yidi dnyas, gl mevcudiyeti nedeniy
le, evre halklar arasnda Yahudi-kart nefretin canlanmasn
besledi; Dou Avrupa'da oluan ulusal mozaik, farkll gayet
belirgin olan Yidi topluluunu itme eilimindeydi. Baz ulusal
eleri daha o dnemde ieren 1880'1i yllarn popler pogrom
dalgas, arlk rejiminin ve Romen monarisinin geleneksel ola
rak dayatt baskya ve kstlamalara eklenince milyonlarca
Yahudi etkilendi ve onlarn batya doru nemli g hzland.
1880-1914 arasnda Yidi dilini konuan yaklak iki buuk mil
yon Yahudi Almanya'dan geerek Bat lkelerine doru akn etti
ler ve ilerinden bir blm Amerika ktasmn vaat edilmi top
rann sahillerine kadar vard (Yahudilerin yzde nden az
Osmanl topra olan Filistin'e gmeyi tercih ettiyse de bunlarn
ou ardndan buray terk etti).
Nfusun bu nemli yer deitirmesinin ikincil sonucu, g dal
gasna gei noktas olarak hizmet eden Almanya' da geleneksel
olarak alttan alta mevcut dmanln hortlamasn dolayl ola
rak tevik etmek oldu. Btn eleri henz analiz edilmemi olan
bu gl nefret, bilindii gibi, XX. yzyln yaad en korkun
soykrm fiillerinden birine katkda bulundu. Bu yok etme, ayrca
teknolojik ilerleme, kltrel rafineleme ve ahlaki nitelikler ara
snda dolaysz ilikinin hi olmadn da gn na kard.
Modern Antisemitizm gelimi Avrupa dnyasnn btnnde
geliip byd. Bu arada Bat Avrupa' da ve Akdeniz Avrupas'nda
olduu gibi Amerika ktasnda da Orta ve Dou Avrupa' da benim-

31 1
senenden tamamen farkl biimler ve bir nitelik edindi. Gen
ulusal kimliin tereddtleri ve duraksamalar neredeyse her yer
de korku ve kaygya yol at. Tarihsel dislike of the unlike'
demokratik yeni kitle politikasna derinden kk salm bir e
haline getiren ey zellikle uluslarn oluum srecinde karla
lan bu kltrel engellerdir. Her farkllk ifadesi, ne olursa olsun
(deri rengi, dilsel lehe ya da ayr bir inancn uygulanmas), snr
l ve ayr bir topluluk olarak kendilerini tanmlamakta ve belirle
mekte glk eken, domakta olan bir ulusal bilincin taycla
rn kamlad. Ulus temsillerinin yapmnn gerektirdii soyutla
ma dzeyi nedeniyle, dlanmalarna karar verilecek olanlar
kesin ve net biimde ayrt etmek artt. Dolaysyla ulus, mensup
lar "kan" bayla birbirine balanm olan ve kkeni ok eski
zamanlara uzanan geni bir aile olarak hayal edildi; artk en yakn
"komu"larn ayn zamanda en tehditkar dman olmalar mm
kndr, hatta ie yarar. Hristiyan kltr yzyllar boyunca
Yahudi inancn "teki"liin daniskas olarak tanmlad lde,
Yahudi'yi yeni ulusal "biz"in hudutlarn saptamay salayan
yararl bir mihenk noktas yapmak amacyla yeni kolektif kimlik
ler iin eski gelenekten dayanak almak kolayd.
Domakta olan ulus fikrinin, geni bir kitlenin barna kk sal
m politik bir yurttalk karakteri edindii blgelerde, srlm
Yahudi'yi yeni kimliin hudutlar iine dahil etmek iin Hristiyan
ortak varlndan kaynaklanan eski kini nlemek ve etkisizletir
mek mmkn oldu. Amerikan anayasas, Fransz Devrimi ya da
Byk Britanya'nn temel yasalar, yava ve uzun srm bir
mcadelenin sonunda, kamu sahnesinin iktidar merkezlerinde
hegemonik bir stat edinmeyi baaran btnleyici eilimlerin geli
imine nispeten elverili bir miras ve sabit bir dayanak oluturu
yordu. Bylece, bu lkelerdeki Yahudiler ve ayn ulusal ideoloji
biimini benimsemi olan dierleri, ulus gvdesinin ayrlmaz par
as oldular.
Bu sevinli sre yine de ani srama ve gerileme evreleriyle
karlat. 1894 Fransas'ndaki Dreyfus Davas, dramatik karakte
ri nedeniyle, modern ulusal kimliin geliimine damgasn vur
mu olan dorusal olmayan ve belirsiz srecin iyi bir rneini
oluturur. Dreyfus'u "Katolik Galya" halknn btnnden dla
yan bulac bir Antisemitizm'in patlak vermesi, toplumun ba
rndaki kart duyarllklar arasndaki gerilimi ifade ediyordu.
Yahudi subay Fransz ulusuna m mensuptu, yoksa doudan gelip
ulusal gvdenin iine gizlice szm yabanc bir halkn temsilcisi

312

miydi? Fransa bykln kurtarmak iin temelde Hristiyan

kalmak zorunda deil miydi? "Hain" Yahudi yzbaya Zola'nn
"vatanseverlik-kart" desteinin gerek nedeni onun talyan
kkeninde yatmyor muydu? Bu sorgulamalar ve daha bakalar
Fransz ulusal manzarasnn erevesi iinde ortaya karak,
"olay"n olduu dnemde kamu sahnesini harekete geiren doku
nakl polemiin elerinin nemli bir ksmn oluturmutur.
Antisemitizm dalgas sonunda yurttalk ulusu yanda politik
ve entelektel gler tarafndan engellendi ve kyma urayan
subay Fransz ulusuna "yeniden dahil edildi." Etnik-dini ulusal
kimlik yandalar elbette yok olmamlard; Nazi igali dnemin
de balarn kaldrdlar ve bugn de hala mevcutlar. Bununla bir
likte, mndemi ve kltrel ulus anlay "olay"dan sonra glen
di ve kinci Dnya Sava'nn korkun "gerileme"sine ramen,
btn XX. yzyl boyunca kendine bir yol amaya devam etti.
Benzer dalgalanmalar, kendine zg yanlaryla birlikte, daha az
dramatik ve daha tedrici bir ekilde Amerika Birleik Devletleri'nde
(rnein McCarthy'cilik dneminde), Byk Britanya'da ve Atlan
tik Okyanusu etrafnda bulunan ulus-devletlerin ounda grl
mtr. Antisemitizm de, rkln dier biimleri gibi, asla tama
men nlenememitir, fakat kolektif bir st-kimliin oluum srecin
de artk anlaml bir lt noktas olarak hizmet etmemektedir.
Buna karlk, Almanya ile Rusya arasnda ve Avusturya-Maca
ristan ile Polonya arasnda bulunan topraklarda ise, etno-biyolo
jik ve etno-dinsel ideolojiler, birinci blmde grld gibi,
kendilerini dayatmlar ve uzun yllar boyunca ulusal kimliin
karakterini belirlemilerdir. teki karsnda duyulan korkudan
ve redden beslenen bu ideolojilerin hegemonyas nedeniyle,
Yahudi-kart nefret yasas, "gerek" global kimliin belli bal
ltlerinden birini oluturacak ekilde varln srdrmtr.
Antisemitizm her zaman aka kendini gstermese de, yazl
basnda ya da okul kitaplarnda sergilenen anlaylar hep kt
niyetli olmasa da, Yahudi fobisi kstebek gibi almaya devam
ederek, tnellerini ulusal kimlii oluturan odaklarda amtr.
Bu durum, ksmen, kltrlerin i ie girdii ve dallanp budak
land bu blgelerde "ulusal varln" tanmnn, grubun soyunun
tekliini gsteren ve federatif kken mitini tehdit edebilecek her
bileenin redde ve kaygya yol at "gemi"in anlatlarna mutlak
anlamda bavurma gerekliliinden kaynaklanyordu. IBus fikrinin
tamamen ateist yandalar kendilerini daha iyi tanmlamak iin
geleneksel dini lt noktalarna ihtiya duydular ve karlnda

313

da, muhterem din adanlan baka durumlarda "kan"n hkmn,

kimliksel ve snrlandrc hudut izgisi olarak kabul ettiler. Baka
deyile, tpk Germenliin, geliiminin zgl bir evresinde kendini
belirlemek iin "Ayenlik" banyosuna ihtiya duymas gibi, "Polon
yallk" da kendi ulusal kimlik vizyonunu glendirmek iin Kato
liklie, "Rusluk" ise Ortodoks Panslavizm'e bavurdu.
Yahudi dini reform hareketinden ya da bulunduklar lkede
reym halindeki ulusal kltrlere entegre olmaya cari atan libe
ral ve sosyalist entelektel gruplardan farkl olarak, Siyonizm
egemen ulusal ideolojilerin baz elerini kendi programna kata
bilmek iin bu ideolojilerden kana kana beslendi. rnein
Siyonizmin tematikleri arasnda Alman "halkl"nn izlerini,
Polonya ulusal romantizminin ayrlk ve sylemsel mekanizma
larm hatrlatan retorik bir dzenei bulduk Bununla birlikte bu,
ac eken ezilenin, glmseyen ezenin kimi zelliklerini edindii
saf bir yeniden-retim olgusu deildir.
"Bund"un (dnya Yahudilerinin btn iin ulusal hkmran
lk kavramna referansta bulunmadan "Yidi halk"nn kltrel
zerkliini savunan byk Yahudi solcu hareketi) yar-ulusal ve
laik dnya gr yandalarnn tersine, Siyonist entelekteller,
blgedeki ulusal anlayn dier yandalar gibi, kendilerini
tanmlamak iin etnik-dini ya da biyolojik bir kimlii benimse
mek zorundaydlar. Esasen inanszlam, dilleri ve laik gele
nekleri oksesli olan ve bulunduklar yere gre deien bir nfus
tan oluan Yahudi topluluklarn kendi aralarnda bir araya getir
mek ve birbirine balamak iin, Bund'un yapm olduu gibi
homojen bir modern kltr ekip karmak amacyla, yaayan ve
popler bir imdiki zamandan edinilen davran modellerini
temel almak imkanszd. Tersine, mevcut etnografik mesafeleri
bir rpda silmek, zgl tarihleri unutmak ve geriye doru, mito
lojik ve dini bir Antika'a doru ynelmek kesinlikle artt.
nceki blmlerdeki analiz bunu kantlamakta kullanld:
"Seilmi tarih" dini imgelemle ancak grnte uyum salyordu,
nk Yahudi tektanrcl tarihsel ve evrimci zaman kavramn
bilmiyordu. Bu tarih gerekten laik de deildi, nk yeni kolektif
kimliin yapsn ina edebilmek iin eski eskatolojik inancn des
teine srekli ihtiya duyuyordu. Siyonizmin neredeyse imkansz
bir misyonla kendini grevlendirdiini unutmamak gerekir: Say
sz "etnik" birimi, deiik ve eitli kkenli kltrel ve dilsel grup
lar tek ve birleik bir ethnos'ta kaynatrmak. Kitab Mukaddes'i
gerek bir "bellek" kitab olarak benimsemesi byle aklanr.

314

"Halk"n birleik kkenine duyduklar al gidermek iin ulus

fikri yanda tarihiler Yahudilii ezeli-ebedi bir diaspora zellik
leriyle sunan, eletiri filtresini ona uygulamayan eski "Yahudi-H
ristiyan" fikrini dn aldlar. Hedeflerine karlk bulabilmek
iin, "Musa'nn dini"nin hem demografik hem de entelektel dz
lemlerde glenmesini salayan, Yahudiliin balangcm nitele
mi olan din deitirmeleri "unuttular", hatta unutturdular.
Yahudilik, Siyonizmin gznde, zengin ve eitli bir dini kltr
olmaya son vererek, grm olduumuz gibi, Alman Volk'u ya da
Polonya ve Rus naro 'd'u gibi, belirli snrlar iinde, hudutlar
belirlenmi bir halk oldu; fakat istisnai bir zellie sahipti: . inde
bulunduu topraklarla hibir aidiyet ba olmadan gebe bir
halk oluturma zellii. Bu anlamda, Siyonizm, belli bir anlamda,
Orta ve Dou Avrupa'nn ulusal varlklarnn somutlamasna
elik etmi Yahudilerden nefret olgusunun ii bo temsilidir. Bu
"negatiften" grntnn iinde, blgenin ulusal duyarllklarnn
kavranmas yer alr ve yaknlk sayesinde de bu duyarllklarn
ilerinde barndrd tehlikeleri kavrama kapasitesi yine bu
grntnn iinde bulunmaktadr.
Demek ki Siyonizm temeldeki tehisi bakmndan hakldr ve
-grdmz gibi- etrafnda rlmekte olan ulusal dokudan
alnma ideolojik elerin dokusunu da benimsemek zorunda kal
mtr. Ayn zamanda, Yahudi dini geleneinin en gururlu ve kendi
iine en kapal yanm almtr. "te, ayrca oturan bir kavimdir ve
milletler arasnda saylmayacakt1r" (Saylar 23, 9) eklindeki Tan
rsal beyan, antik dnyann barnda seilmi ve kutlu saylm
tektanrc bir topluluk yaratmaya ynelik olduundan, ayrlk
laik eylemin felsefesi olarak tercme edilmitir. Siyonizm ban
dan beri etnik-merkezci ulusal bir hareket oldu ve kendi hayalin
de tasarlad tarihi halk kusursuzca snrlandrd ve kendi prog
ram iinde' oluturmaya kalkt ulusa yurttalarn gnll
katlmna dair her olasl dlad. "Halk" terk etme olgusu da
telafisiz bir gnah olarak kabul edildi: "Asimilasyon" Siyonizmin
gznde bir felaket, ne pahasna olursa olsun nlenmesi gereken
varolusal bir tehlike oldu.
Dolaysyla, krlgan laik Yahudi kimliini glendirmek iin,
grdmz gibi, kltrel dzlemde fazlasyla heterojen olan ve
kronolojik dzlemde de daha ziyade sreksizlik tayan Yahudile
rin tarihini yazmann yeterli olmamas artc deildir. Siyonizm
ilave bir bilimden beslenmelidir: "Antik Yahudi ulusu" kavramn
glendirmek iin seferber olan biyoloji.

315

Siyonizm ve kaltrnsallk
kinci blmde Heinrich Graetz'i etno-ulusal tarihyazmmn
babas olarak sunduk. Graetz, zamann balangcnda domu,
deimez bir zle donanm olarak tarihin yollarnda ilerleyen bir
ulus fikri zerine Alman tarihilerin hipotezlerini benimsedi. Ar
"tinsellii" onu tarihin fazlasyla materyalist yorumlarndan uzak
latrrken, hipotezleriyle birok adan gelenekten uzaklaan ilk
Yahudi ulusal dnr olmu dostu Moses Hess ise, "ezeli" halk
hayal etmek iin, geni lde "rk" kavram zerinde temellen
mek ihtiyac duydu. Hess dneminin "bilimsel" ruh haline, zellik
le fiziksel antropolojiye gmlmt; bunun etkisi yeni kimlik
teorisinde yank buldu. Yahudi ulusal fikrinin oluumunda bu yak
lam ilk benimseyen o olsa da, bununla yetinen son kii o olmad.
1862 tarihli Roma ve Kuds denemesinin yaymlanmasndan
otuz be yl sonra Avrupa daha fazla Siyonist ve ok daha fazla
Antisemitist barndryordu. XIX. yzyl sonu emperyalizmi an
da Avrupa'nn btn laboratuvarlarnda gelien rk "bilim"
etnik-merkezci ulusal kimlik alanlarna nfuz ederek, kamu sah
nesine dek vard ve gen Siyonizmin paras olduu yeni politik
hareketlerin ideolojik dokusuna derinden nfuz etti.
Ulusun "etnik" varlk olduu anlay Siyonist hareketin btn
dallarnda farkl derecelerde ortak bir grt ve yeni biyolojik
"bilim" burada byk baar kazand. Kaltm geni lde Filis
tin -Siyonistlerin artk yalnzca kurtuluun gelecei kutsal bir
merkez olarak grmedikleri bu antik Yahudiye- zerindeki talebi
dorulayan eylerden biriydi. Bundan byle, cesur bir paradigma
dnmyle, dnyann btn Yahudilerinin ulusal vatan olmu
tu Filistin. Tarihsel mit ayn zamanda uygun bir "bilimsel" ideolo
jinin benimsenmesinin kkenindeydi: Modem dnemin Yahudile
ri dorudan doruya ilk srgnlerin soyundan gelmiyorlarsa,
"yalnzca srail'in lkesi" olduu iddia edilen bir Kutsal Toprak
zerine yerlemeleri nasl meru gsterilir? Tanrsal vaat, tek
Tanr'nn tarihi ynetmesine izin veren pasiflik geleneine isyan
etmi vlus fikrinin laik savunucular iin yeterli deildi. Adalet
dini bir metafiziin iinde barnmasa da, biyolojinin iinde ks
men de olsa, mecburen sakl bulunuyordu.
Genel anlamda ilk Siyonist entelektel olarak tanmlanabilecek
olan Nathan Bimbaum (1891 ylnda "Siyonizm" kavramn yarat
mtr) Moses Hess'in dncesini srdrd: " zel bir halkn ente
lektel ve duygusal zglln yalnzca doa bilimleri aklayabi-

316

lir. 'Irk her eydir' dedi byk dindalarmzdan Lord Beaconsfield

[Benjamin Disraeli], halkn zgll rkn zgllnde bulunur.
Irksal farkllklar ulusal eitlilikteki okluun kkenidir. Irklar
aras kartlk nedeniyle Alman ya da Slav, Yahudi'den farkl d
np hisseder. Almanlar Nibelungen arks'n yaratmken Yahu
di'nin Kitab Mukaddes'i yaratm olmas byle aklanr. "3
Ona gre, uluslarn oluumunu dil ya da kltr deil yalnzca
biyoloji aklayabilir; biyoloji olmadan, mensuplar deiik pop
ler kltrlere karm ve farkl diller konuan bir Yahudi ulusu
nun varlnn kkeni kavranamaz. "Farkl mevsimleri ve iklimle
ri yaratm olan doa, eitli insan rklarn gelitirdii ve gelitir
meye devam ettii iin"4 kabileler ve uluslar vardr. 1899 ylnda,
Houston Stewart Chamberlain'in nl rk eseri Die Grundla
gen des neunzehnten Jahrhunderts (XIX. Yzyln Douu)
yaymlandnda Birnbaum bunu hogryle karlad ve yalnz
ca ngiliz dnrn Antisemitist yaklamndan ayrld. Yahudi
ler, Chamberlain'in ileri srd gibi, "pi rk" deildi, tersine,
yalnzca topluluk ii evlilik uygulayarak kaltmsal sreklilikleri
ni korumulard ve dahas beyaz rkn ayrlmaz parasydlar.
Bimbaum'un teorileri Yahudi ulusal fikrinin geliiminin balan
gcn anlamak iin nemli olsa da, burada taklp kalmak art
deildir. "Siyonist" teriminin icadn ona borlu olduumuz doru
dur, fakat yeni ulusal doktrinin belli bal teorisyenlerinden deildi
ve sonunda bu doktrini terk ederek Ortodoks bir din adam oldu.
Siyonist hareketin asl kurucusu olan Theodor Herzl ise Yahu
dilerin kkeninin homojenlii sorununu zmekte tereddt etti,
bu konuyla kesin olarak ilgilenmedi. Onun yazlarnda kimi
zaman tipik anlamda etnik-merkezci bir anlayn ifadesi olan
gzlemler bulunurken, bu izlenimin baka yerlerde inkar edildii
de grlr. Yahudilerin Devleti'nde "rk" kavramyla defalarca
karlalr, fakat bu terim halkn eanlamlsdr; o dnemde yay
gn ve ayr biyolojik yan anlamlardan yoksun bir kullanmdr.
Siyonist harekete daha ge katlan ngiliz Yahudi yazar Israel
Zangwill'le Londra'da bir yemekten sonra, Theodor Herzl, gnl
nde, irkinliiyle tannan konuunun, her ikisinin de ayn
kkenden geldiini dnmesinden rahatsz oldu: "Benim kabul
edemeyeceim rksal grnm zerinde inatla durdu. kimize
3. Akt. "Milliyetilik ve Dil'', 1 886 tarihli bu makale Yoahim Doron'un kitabnda yaym
lanmtr: Nathan Birnbaum'un Siyonist Dncesi (branice), Kuds, Siyonist Ktphane,
1 988.
4. a.g.e.

317

bakmak yeter. unu sylemekle yetiniyorum: Biz tarihsel bir var

lk oluturuyoruz, farkl antropolojik bileenlere sahip bir ulus
oluturuyoruz. Bu nokta bir Yahudi devleti kurmak iin yeterlidir.
Hibir ulus rksal birlik gstermez."5 Herzl byk bir teorisyen
deildi, "bilimsel" sorular onu acil politik eyleminin ihtiyalarnn
tesinde kayglandrmyordu. Fazla derinletirilmi tarihsel bir
incelemeyle kafasn kartrmadan ya da biyolojik argmanlarla
ar yklenmeden hedefine ulamak istiyordu.
lk Siyonist kongrelerin btnne nayak olan kii, gvenilir
adam ve sa kolu Max Nordau oldu ve Nordau Yahudi ulusal
anlayna daha anlaml bir ideolojik boyut katt. Bu maharetli
denemeci "yzyl sonu"nun entelektel sahnesinde Herzl'den
daha tannmt. Popler bir eser olan Entartung'un (Yozlama)
yazar Nordau dneminin en nl tutucu zihniyetli kiilerindendi;
dnyay modem sanatn, ecinselliin ve akl hastalklarnn teh
likelerine kar, yani rkn fiziksel bozulma faktrlerine kar
uyarmaya alanlardan biriydi.
Herzl'le karlamas onu cokulu bir Siyonist yapt. Fakat
Yahudilerin maddi manevi durumu onu uzun sredir kayglanyor
du. Manidar bir ekilde, kendi "Yahudi ad" olan Meir Simcha Sd
feld'i (Gney Tarlas) deitirerek, yapmack bir Avrupal soyad
olan Nordau'yu (Kuzey Dzl) almt. Herzl gibi o da Budape
te'de domutu ve Yahudi devletinin byk kahini gibi o da btn
haklara sahip bir Alman olmay ateli bir ekilde arzuluyordu.
1880 ve 1890'l yllarn iddetli Antisemitizm'i "Dou" Yahudi
lerinin Alman ulusuna entegrasyon srecini kesintiye uratnca,
kiisel katlm yollar altst olmu dier dindalar gibi o da
modem kolektif zdeleme yolunu, yani Siyonizmi seti. Nordau
olaylar byle grmyordu: Ona gre Yahudilere duyulan nefret
hibir ey yaratmamt, mevcut rkn uyuklayan bilincini uyandr
maktan ve ona kendi zgllnn duygusunu vermekten baka
bir ey yapmamt. "Germenleme"nin yenilgisi onu ayrlk bir
Yahudi anlayn benimsemeye yneltti ve u sonuca vard: nsan
kkenindeki rk deitiremez, onu ancak iyiletirebilir.
Bu Siyonist yneticiye gre Yahudiler aka biyolojik kkeni
homojen bir halk oluturuyordu. "srailoullar ailesinin fertleri
arasnda mevcut kan balar"ndan6 sz etmekte tereddt etmedi,
S. Siyonist ynetici bu szleri 2 1 kasm l 895'te yazd. Bkz. Theodor Herzl, Yahudilerin
i. Gnlk Deerleri (branice), c. 1, Kuds, Siyonist Ktphane, 1 998.
6. Max Nordau, "srailoullarnn Tarihi" ( 1 90 1 ), Siyonist Yazlar (branice), il, Kuds, Siyo
nist Ktphane, 1 960.

318
yine de Yahudiler daha batan itibaren ufak tefek miydiler ya da
onlar bu kadar zayflatp gszletiren yaam koullar myd
diye kendi kendine sordu. Atalardan kalma vatanda ak havada
jimnastik yapmay ve beden eitimini ne kartrken, toprakta
almaya geri dnmeyi neren Siyonizm, rkn ilerlemesinin nn
de iin coku verici perspektifler ayordu. Nordau'nun, "kaslarn
yitirmi Yahudilik"ten

-Muskuljudentum- ilk kez sz ettii kinci

Siyonist Kongre srasndaki nl sylevi, gl bir halk-rk ynn

deki bu byk arzuyu ifade ediyordu. 7 "Hibir rkta ve hibir halk
ta jimnastik biz Yahudiler arasnda oynad kadar nemli ve eitici
bir rol yerine getiremez. Bedensel dzlemde olduu kadar zihin
sel dzlemde de bizi canlandrmas gereken jimnastiktir."8 Antik
kann yenilenmesi iin Yahudilerin topraa ihtiyac vard ve bu
bak asn tek gerekletirebilecek olan da Siyonizmdir.
Nordau "gerek" bir Alman olamasa da, buna karlk, zgn
bir Siyonist "halk" oldu. Alman kltrnn eitli dallarnda
gelien zc romantizm bylece yeni ulusal harekete rehberlik
etmeye girimi ideolojik projenin gbeine dahil oldu.
Nordau, belli llerde mtereddit bir halkyd. Siyonist hare
ketin ana gazetesi olan

Die Welt 'in (Dnya) bayazarl grevini

yllarca yerine getiren Martin Buber de cretkar ve tutarl bir

halk oldu. Dini varoluuluun filozofu olan ve daha sonraki
yllarda barl biri olarak tannan -Filistin'de bir Yahudi-Arap
devletini savundu- Buber kendi ideolojik parkuruna, Yahudi hal
knn "kan topluluu"

-Blutsgemeinschaft- olarak temsilinin

nde gelen destekilerinden biri olarak balad. Ona gre, ulus

tahayyl o ana dek ata soyunun biyolojik zincirini canlandrmak
tan ve sonsuz bir gemi dolaysyla kan topluluunu hissetmek
ten ibaretti. nemli bir Kabalac flulukla unu ileri sryordu:

" [ . . . ] Kan bizim kklerimizi oluturan gtr ve bizi canlandrr, [ . . . ] varlmzn en derin tabakalarn kan belirler, [ . . . ] dncemiz, irademiz en mahrem renklerini kana borludurlar. [ . . . ]
evremizdeki dnya izlerin ve etkilerin dnyasdr, olsa ki kan
etkilenebilir ve iz braklabilir tzn alandr, btn bunlar ken
dine zg bir biimde emer ve asimile eder. [ . . . ] Birinci evrede
halk onun iin d dnyay temsil ediyordu; imdi ruhu temsil
etmektedir. Halk kan iin llerden, yaayanlardan ve doacak
olanlardan, hep birlikte bir birlik oluturanlardan olumu, olu-

7. Nordau, "kinci Kongre'de Verilen Sylev" ( 1 90 1 ), Siyonist Yazlar, I, a.g.e. Richard Wag
ner'in Tannhauser operas al konumasndan hemen nce oynand.
8. "Yahudi Kaslar", a.g.e.

319

an ve oluacak bu insan topluluudur. [ . . . ] Ve eer tz Yahudi

iin hala bir gereklik olabiliyorsa, bu, kkenin yalnzca gemile
basit bir ba anlamna gelmemesinden, yaammzn hibir ann
da bizi terk etmeyen, bu yaamn her rengini ve her nansn
belirleyen ve yaptmz, bamza gelen her eye damgasn
vuran bir eyi bizim iimizde keltmesinden kaynaklanr:
Ruhun en derin ve en gl dayana kan. " 9
Dou Avrupa'daki birok gen Yahudi entelektelini peinden
srklemi olan bu karizmatik dnrde kaltma ve topraa
dair yeni-romantik bir mistiklik, manevi ulus fikrinin temelinde
bulunur. Birinci blmde daha nce belirtilmi bulunan Hans
Kohnonun Prag' daki rencilerinin oluturduu Kar Kohba ev
resine dahildir. Organik ulus sorununu eletirel bir ekilde kav
ramlatrmaya ilk alanlardan biri olan mstakbel tarihi Hans
Kohn kendi konusunu gayet iyi biliyordu; kaltmsal bir ulusal
kimlik aray onun entelektel biyografisinin ilk adm oldu.
Buber dini hmanizmann sonuta "kann etnik ans"n alt
ettii daima ihtiyatl ve lml bir Siyonist olsa da, revizyonist san
yneticisi Vladimir (Ze'ev) Jabotinsky bir g alnn daima
cazibesinde kald ve her trl uzlama ya da tavizden nefret etti.
Fakat bu belirleyici farklln tesinde, bu iki Siyonist ahsiyet,
politik dzlemde ne kadar kart olsalar da temel bir ortak ideolo
jik hipotezde buluuyorlard: Yahudilik, dier insan gruplarndan
ayran zel bir kann taycsdr. 1930'lu yllardan gnmze dek
Siyonist san manevi babas zm bulmakta tereddt etmedi:
"[ ... ] Ulusal duygunun kkenini insann eitiminde deil, bu ei
timden nce gelen bir eyde aramak gerektii aktr. Nerede
peki? Ben bu sorun zerinde uzun uzadya kafa yordum ve cevab
verdim: kanda. Bu grte srarlym. Ulusal kimlik duygusu insa
nn 'kan'nda, fiziksel ve rksal tipinde yatmaktadr, yalnzca bura
dadr. [ ... ] Halkn fiziksel tipi onun zihniyet yapsn bireysel ruh
halinden daha eksiksiz ve daha kusursuz yanstr. [ ... ] Bu nedenle
manevi asimilasyona inanmyoruz. Her trl karmdan uzak kal
m Yahudi kanna sahip kuaklardan domu bir Yahudi'nin bir
Alman ya da Fransz'n ruh haline uyum salamas fiziksel olarak
imkanszdr, tpk bir Siyah'n Siyah olmaktan kmas gibi." 1 0
9. Martin Buber, "Le j uda'isme et les Juifs" ( 1 909),judaisme, Paris,Verdier, 1 982, s. 1 2- 1 4.
Buber daha sonralar bir "halk" olma sulamasndan aklanmaya almsa da pek baa
rl olamamtr.
1 O. Ze'ev jabotinsky, "zerkilik zerine M ektup'', Seilmi Yazlar. Srgn ve Asimilasyon
(branice), Tel-Aviv, Zalman azar, 1 936.

320

Jabotinsky'ye gre uluslar rksal gruplar temelinde oluur

(gnmzde buna "etnik yap" denmektedir) ve biyolojik kken
halklarn ruh halini (gnmz dilinde "zihniyet") oluturur. Yahu
diler ne bir ortak tarihe ne de ortak dile sahip olduklarndan,
yzyllarca bir arada yaadklar ve zerinde birleik bir etnogra
fik kltrn somutlaabilecei bir topraklar da olmadndan,
Jabotinsky mantksal bir sonuca vard: "Doal bir toprak, ortak
bir dil, din ve tarih, btn bunlar bile ulusun zn oluturamaz,
bunlar ulusun kabaca tarifidir [ . . . ] . Ulusun z, onun ayrt edici
karakterinin ba ve sonu, zgl fiziksel kendine haslnda, rk
sal bileiminin ifadesinde yatmaktadr. [ . . ] Son tahlilde, tarihin,
iklimin, doal evrenin ve dsal etkilerin oluturduu kabuk
soyulduunda, 'ulus' rksal ekirdeine indirgenir. " 1 1
.

Jabotinsky "rk" daima bilimsel bir kavram olarak kabul etti.

Ona gre, saf rk olmasa bile, "rksal bir at" mevcuttu ve gelecek
te, kann ve bez salglarnn incelenmesi araclyla, bu yapnn
birimlerinin, "talyan rk'', "Polonya rk" ve elbette "Yahudi rk"
gibi snflandrlabileceine inanyordu. Yahudileri ve tarih iindeki
tutumlarn gerekten anlamak iin, onlarn kkenlerini incelemek
ve dahas zgllklerini korumak gerekiyordu. Dinin koruyucu
zrhndan yoksun olarak dier halklar arasnda kalmaya devam
etmek onlarn zlmesine ve yok olmasna gtrebilirdi; dolay
syla, onlar kendilerinin olan bir devletin iinde mmkn olduun
ca hzl bir ekilde yeniden snflandrmak gerekiyordu. Jabo
tinsky'de liberal bir bak asnn, hatta artc bir evrenselci
anlayn da bulunduu dorudur (Almanya'da deil de talya'da
eitim grd dnlrse bu daha az artcdr), fakat btn
bu grnmlere ramen, btn tarihsel dncesi, tek bir lkeden
ve "etnik" kaynaktan btnyle domu ve en erken zamanda ora
ya geri dnecei varsaylan bir Yahudi halknn fiziksel-biyolojik
varlnn srekliliine inanc eksen almaktadr.
srail tarihyazmnn okunmasndan edinilebilecek izlenime
ramen, zc bir ulus anlaynn tekelinin Siyonist sada olma
d grlmektedir: Marksist dnr Ber Borohov da biyolojiye
gnderme yapmtr. Sosyalist Siyonizm saclarla ayn kavram
sal mekanizmalar paylat ve kukusuz bunlar baka trde bir
evrenselci retorikle kaplayp yumuatt.
nc blmde grdmz gibi, Borohov Filistinli fellahlar
Yahudi rknn ayrlmaz paras kabul ediyor, sosyalist-Siyonist
yapya kolaylkla dahil edilebilir olarak gryordu. Onun rencile1 1 . Jabotinsky'nin elyazmasndan aktaran Shimoni, The Zionist /deology, a.g.e., s. 240.

32 1

ri ve srail devletinin mstakbel kurucular David Ben Gurion ile

Yitzhak Ben Zvi bu bak asn 1929 Arap syan'na kadar benim
sediler. Yerli nfus antik Yahudi halknn soyundan geldiinden,
laikleme srelerine paralel olarak ulusal gvdeye onlarn da geri
dnn, dnyadaki btn Yahudilerin geri dn gibi kabul
etmek gerekiyordu. Siyonist sol Mslman kylleri, eer -maazal
lah!- biyolojik kkenleri farklysa Yahudi halknn iine dahil etme
yi bir an bile dnmemiti. Bunlar, El Halil'deki " 1929 Pogromla
n"ndan hemen sonra artc bir hzla fiilen "tekiletiler."
Mukadderat yl olan 1929 yl bir baka "solcu" Siyonist'in de
kavramsal politik evrenini altst etti. O yl Arthur Ruppin "bar
ittifak"ndan uzaklamaya balad. Bu entelektel hareketin
hedefi Arap nfusla bir uzlamaya varmak ve Filistin'de egemen
bir Yahudi ounluun olumas gerekliliinden vazgemeyi
kabul etmekti. Ulusal-kolonyal atmann kanlmaz olduuna
-kabul etmek gerekir ki, hakl olarak- ikna olmutu ve bundan
byle engelsiz bir Siyonist oldu.
Ruppin Siyonizm tarihinde zellikle etkileyici bir ahsiyetti.
Hans Kohn gibi, Prag'daki Bar Kohba evresi'nin kk ve yeni
"kan topluluu" iindeki Yahudi ulusal hareketinde domutu.
Daha nce, 1900 ylnda, Almanya'da, "Evrimci teori, i politika
olaylar ve politik yasama zerine bize ne retebilir?" sorusuna
ynelik bir yaz yarmasna katlmt. Birincilik dl, soy art
ma teorisi yaratclarndan biri olan ve lmnden sonra Nazile
rin sahip kt Wilhelm Schallmayer' e verildi. Ruppin "Bilimsel
ve Toplumsal Darvincilik" zerine almas iin ikincilik teselli
dln ald. Bu tema 1902 ylnda onun doktora konusu oldu.
Ruppin btn mr boyunca kararl bir Darvinciydi. Siyonist
yolculuunun banda, Yahudi ulusu fikrinin ncelikle biyoloji
varlk zerinde temellendiini varsayd. Bu evrede, Yahudilerin
"saf rk" oluturmadklar onun iin akt, nk dnyada yer
deitirirken yabanc eleri emmek zorunda kalmlard, fakat
buna ramen kaltmsal bir varlk oluturuyorlard ki, ona gre
Yahudilerin ulusal talebine tek anlam veren de buydu:
"Fakat iki bin yl boyunca ayr kaldklar Asya halklaryla bu
nemli benzerlik, Yahudilerin deimediklerini ve bugnklerin
de Kral Davud dneminde anl bir sava yrtm olan, Ezra ve
Yeremya dneminde ktlklerden piman olan, Bar Kohba'nn
buyruu altnda zgrlk iin mcadele ederken len ve Orta
a'n banda Avrupa ile Dou arasnda ticaretin temel taycs
olan ayn halka mensup olduklarn kantlar [ . . . ] . Dolaysyla, yal-

322

nzca Yahudiler nemli doal rksal niteliklerini korumakla kal

madlar, uzun bir ayklanma sreci boyunca bu nitelikler daha da
glendi. Bu son be yz yl boyunca iinde yaadklar korkun
koullar yalnzca en zeki ve en gl olanlarn hayatta kalabildii
sert bir yaam mcadelesi srdrmelerini gerektirdi. [ . . . ] Sonu
olarak, gnmz Yahudileri bir anlamda zel deerde bir insan
trn temsil etmektedir. Kukusuz ki baka uluslar birok a
dan onlardan stndr fakat entelektel yetenekler dzleminde
hibiri Yahudileri geemez." 1 2
Dnyann btn Yahudileri istisnai entelektel karakterlere mi
sahiptir? Gen Ruppin bunun byle olmadn dnmektedir ve
dolaysyla bir notta u olgu zerinde srarla durmann gereini
belirtmektedir: "Belki de bu sert ayklama sreci nedeniyle Ake
nazeler gnmzde eylem, zeka ve bilimsel kapasiteleri bakmn
dan Sefaradlardan ve Arap lkelerindeki Yahudilerden, atalarnn
ortak olmasna ramen stndrler." 1 3 Siyonist ynetici, Yemen,
Fas ve Kafkas Yahudilerinin srail'e gelmesinin olumlu bir etkisi
olup olmayaca konusunda tereddttedirler: "Fakat bu Yahudi
lerin manevi ve entelektel stats yle dktr ki kitlesel bir
g Filistin' deki Yahudilerin genel kltr dzeyini azaltacaktr ve
birok adan kt olacaktr. " 1 4
Bu derin Avrupa-merkezcilik Yahudi rknn kavranmasndan
daha glyd ve bu basitletirici oryantalizm Siyonist evrele
rin btn iinde son derece poplerdi. Dolaysyla, Dou Yahu
dilerinin g phe gtrr olsa da, "Akenaze" Yahudiler,
kendilerini korumak ve kalan rksal zelliklerini savunabilmek
amacyla vatanlarna hzla dnmek zorundaydlar. Ruppin'e
gre, tpk dier ulus yandalar iin olduu gibi, Yahudi olma
yanlarla asimilasyon halkn varl asndan Antisemitizm' den
ok daha tehlikeliydi: "Ne olursa olsun, topluluklararas evlilik
lerle rkn karakterinin yitirildii ve karma bir birlemeden
doanlarn muhtemelen kayda deer yetenekleri olmayaca
kesindir. " 1 5 Bunlar, sonu olarak, Yahudi "kavmi"ni kesin ola
rak yok edebilirler. 1932 ylnda, genellikle aka ifade edilme
yeni Ruppin belirtti: "Yahudilerin rk bakmndan Yakndou
halklarna mensup olmas olgusunun, Siyonizmi imdi hi olma1 2. Arthur Ruppin, The jews o(To-Day, Londra, Beli and Sons, 1 9 1 3, s. 2 1 6-2 1 7.
1 3. a.g.e., s. 2 1 7.
1 4. a.g.e., s. 294.Ayn zamanda, Arap lkeleri Yahudilerinin l srail'e snrl sayda g de,
azla yetinmeyi bildikleri ve Arap iilerin yerini alabilecekleri iin arzulanmt.
1 S. a.g.e., s. 227.

323

<l kadar dorulayabilecei kansndaym. u an, rk sorunu

zerinde temellenecek, Yahudiler zerine bir kitabn malzeme
lerini toparlyorum. Eski Dou halklarn ada nfusla birlik
te gsteren illstrasyonlar kitaba dahil etmek, Suriye ve Kk
Asya'da yaayan halklar arasnda egemen olan ve hala baat
olmay srdren tipleri tarif etmek niyetindeyim: Bu ayn karak
teristiklerin gnmz Yahudileri arasnda hala var olduunu
kantlamay arzuluyorum." 1 6
1930 ylnda, Yahudilerin Sosyolojisi 'nin birinci basks bra
nice ve Almanca olarak ezamanl yaymland. Kitabn yaymlan
d dnem olan 1930'lu yllarn ba ile yaymland yer olan
Berlin ve Tel-Aviv denemenin temel retorii iinde bulumakta
dr. lk blmler "srail Topra zerinde Yahudilerin Irksal Bile
eni" ve "srail Topra Dnda Yahudi Irknn Tarihi" adn ta
yordu. Yazar nszde Yahudi kkeni teorisinin onlarca yldr
kafasn megul ettiini ve onun gznde teorinin yllar ierisinde
deimediini kabul ediyordu. Yahudi halkna ihmal edilemez
miktarda yabanc kan szmaya devam etse de, Kuds brani ni
versitesi Sosyoloji Blm kurucusu, "Yahudilerin ounun rk
sal bileenleri bakmndan srail toprandaki antik atalarna
benzedikleri"ne 1 7 inanyordu.
Birinci cildin sonunda tipik "Yahudi" portrelerinin ok sayda
fotoraf yer almaktadr. Bunlar, eitli topluluklardan Yahudiler
arasndaki benzerlik ve eitliliklerin zel karm zerine yaza
rn temel tezlerini grsel planda desteklemektedir. Yz hatlar ve
kafatas boyutlar Yahudilerin hepsinin antik Asya' dan geldiini
kantlyor olmaldr. Fakat Dou'yla rksal yaknlama kayg
uyandrmamaldr: Gerekten de, Filistin'deki yerliler kltrel
bakmdan aa olduundan, Yahudi gmenlerin onlarla birle
mesinde hi tehlike yoktur.
Ruppin "Dou"yu gayet iyi biliyordu; 1 908 ylnda Siyonist
hareketin kstl ynetim komitesinde, temel grevi topraklar
kazanmak olan Filistin Brosu'nun ynetimine atanmt.
rgtl ulusal hareket iin Herzl neyi temsil ediyorsa, Rup
pin'in de Siyonist kolonizasyon iin ayn eyi temsil ettiini
sylemek abart olmaz: Onu Yahudi yerleim kolonisinin baba1 6. Alex Bein (edit.) Arthur Ruppin. Memoirs, Diaries, Letters, Londra, Weidenfeld and
Nicolson, 1 97 1 , s. 205.
1 7. Arthur Ruppin, Yahudilerin Toplumsa/ Yaps, in Yahudilerin Sosyolojisi (branice), c. 1,
Berlin/Tel-Aviv, tibel, 1 930. ( l 934'te yaymlanan 2. bask). Ruppin ayn yl Franszca bir
kitap yaymlad (Les juifs dans le monde moderne, Paris, Payet, 1 934). Bu kitapta rklk o
kadar aikar deildir.

324

s kabul edebiliriz. Manda konumundaki Filistin'in topraklar

nn yalnzca yzde onu 1948'e kadar alnm olsa da, srail dev
leti tarmsal-ekonomik altyapsn byk lde Ruppin'e bor
ludur. Btn lkede ok sayda arazi satn alarak bunlarn
datmndan sorumlu belli bal kurumlar kurdu. Ayn zaman
da toprak edinmenin, Filistin tarm kesiminden tam bir kopu
halinde gereklemesine de byk lde katkda bulundu.
Biyolojik zgllk, sistematik bir "etnik" ayrm erevesinde
uygulanacakt.
Ruppin'in pratik faaliyeti onun teorik almasn btnyle
kesintiye uratmad. 1926 ylnda Kuds brani niversitesi'nde
"Yahudi sosyolojisi" dersinden sorumlu oldu ve o tarihten
1943'teki lmne dek zamann bir blmn "Yahudi rk"nn
Darvinci mcadelesi zerine demografik aratrmalar gelitirme
ye ayrd. kinci Dnya Sava'nn bana dek Ruppin'in Alman
ya' daki soy artma dncesini benimsemi evrelerle akademik
balarn korumu olmas da artcdr; bu dncenin Alman
ya' da byk bir baar kazand bilinmektedir. N azizm'in zaferi
artc bir ekilde bu balar btnyle koparmad. Hitler'in
iktidara gelmesinden sonra, Arthur Ruppin, rk teorisinin "papa"s
Hans Gnther'i ziyaret etti. Nazi Partisi'ne 1932 ylnda katlan
Gnther ingenelerin soykrmnn mimar oldu ve mrnn
sonuna dek soykrmn inkarcs olarak kald. s
Nasyonal sosyalizmle b u tuhaf yaknlk yanlgya drmeme
lidir. Etnik-merkezci ulusal bir doktrin ile biyoloji bilimi arasn
daki ittifakn bir tr canavarlk olduu XX. yzyln ilk yarsnda
hzla ortaya ksa da, Siyonistlerin ou kan safl terimleriyle
dnmyordu ve gerekten kan temizlemeye almyordu.
Onlarda "yabanclar" sistematik dlama projesi asla gndem
maddesi olmamtr, nk zel olarak byle bir gereklilik yok
tu. Geleneksel Yahudi dini, hegemonik bir dini inan olmaya son
verse bile Yahudiliin tanmnda hala ksmi bir referans olutu
ruyordu. Dini inanc olmayan Siyonistler, kendileri yararlanma
sa da din deitirmeyi dini l olarak kullanmaya devam ettiler.
unu da hatrlamak gerekir ki, Hess'ten Nordau'ya ve Buber'e
dek, ihmal edilemeyecek miktarda rk yanls, yabanc "kan"
1 8. 1 93 3 ylnda Ruppin gnlne unu yazd: "Doktor Landauer'in nerisi zerine
8- 1 l 'de Jena'ya gittim. Orada nasyonal sosyalist rk teorisinin kurucusu Profesr Gnt
her'le grtm. Sohbet iki saat srd. <:;nther ok dostayd. Aryenlik kavramnn
yaratlmasnda hibir pay olmadn belirtti ve Yahudilerin aa olmadklar, fakat fark
l olduklar ve sorunu yoluna yordamna uygun zmek konusunda benimle hemfikirdi."
Arthur Ruppin, Yaammdan Blmler (branice),Tel-Aviv,Am Oved.

325

tayan Yahudi olmayan kadnlarla evlendiler. 1 9

Yahudi biyolojisi esasen "bakalar"ndan ayrl tevik etme
ye ynelikti, yoksa gerek anlamda onlarn ulusun gvdesinden
temizlenmesini savunmuyorlard. Yani Yahudi biyolojisi, "etnik"
bir ulusal ortaklama projesine hizmet etme iddiasndayd, yok
sa saf rk ayrmclk uygulamaktan yana deildi ve bunu da
eski kimlii korumak ve eski hayali vatana sahip olmak amacy
la yapyordu. Bu olgu bir yana brakldnda, kan teorisi yanls
Siyonistlerin ou "rk gruplar" arasndaki aikar ve belirle
nimci hiyerariyi reddetmilerdir: yukar ve aa rklar teorisi
onlarn ideolojisinde nispeten marjinal bir yer igal ediyordu.
Bu, ne "Yahudi geni"ne saygnn olmad anlamna gelir ne de
dindalarn istisnai nitelikleri konusunda yeterli kibir gsteril
medii anlam tar (genellikle Antisemitistlerin kulland bas
makalp fikirlerle bazen ittifak iinde olunur). Bu szler, zayf
ve zulm altndaki bir aznlktan kaynakland srece tehdit
kar olmaktan ok gln, tehlikeli olmaktansa acnas kabul
ediliyordu.
Bununla birlikte, Yahudi kan teorisinin burada ad anlan tec
rit olmu birka sekin evrenin tekelinde olmadn bilmek
gerekir. Siyonist hareketin btn akmlar arasnda yaygnd ve
onun izini Siyonist hareketin neredeyse btn yaynlarnda,
kongre ve konferanslarnda bulabiliriz. kinci izgiden gen ente
lekteller bu teoriyi militanlar ve yandalar arasnda yeniden
retip yaydlar. Bu teori, antik Yahudi halknn dnld,
hayal edildii ve dlendii bir tr aksiyom oldu.2 0
Kaltmsal Yahudi anlay ile onu tamamlayan soy artma teorisi
yandalar arasnda esasen Siyonizmi benimsemi olan bilim
insanlar ve doktorlar bulunuyordu. Raphael Falk Siyonizm ve
Yahudilerin Biyolojisi adl cesur denemesinde onlarn hikayesini
1 9. Nordau 22 ocak 1 898 tarihli, Herzl'e hitaben yazd bir mektupta yle der: "Ka
rm Hristiyan ve Protestan'dr ve ben aldm eitim gerei duygular konusunda her
trl kstlamaya elbette karym, ve bu durumda ulustansa insan tercih ederim. Fakat
bugn, ulusa ncelik vermek gerektii kansndaym, karma evliliklerin asla arzulanr
olmadn dnyorum. Karm bugn tansaydm, u son on sekiz ayda tansaydm, ona
kar her trl duygusal eilimimle btn gcmle mcadele ederdim. Yahudi olarak,
duygularmn esiri olmama izin veremem. [ ...) Ben karm Siyonist olmamdan ok nce
sevdim ve yalnzca onun rk bizim rkmza zulmediyor diye ondan ayrlma hakkn ken
dimde grmyorum:' Shalom Schwartz, Mektuplarnda Max Nordau (branice), Kuds,
Schwartz, 1 944.
2.0. Siyonist evrelere Yahudi rk teorisinin girmesi hakknda bkz. Rina Rekem-Peled'in
mkemmel makalesi "Antisemitizmin Yanss Siyonizm: il. Reich Almanyas'nda Siyonizm
ile Antisemitizm Arasndaki liki zerine", J. Borut ve O. Heilbronner (edit.), Alman
Antisemitizmi (branice), Tel-Aviv,Am Oved, 2000.

32 6

ayrntl olarak anlatr.2 1 Almanya'daki Siyonist nderlerden biri

olan Aaron Sandler manda Filistin'e 1934 ylnda g etti ve
Kuds'teki brani niversitesi'nde doktor oldu. Sandler saf rk
olmadn gayet iyi biliyor fakat Yahudilerin fiilen rksal bir varla
dntklerini ileri sryordu. Buna karlk, Hayfa'ya 1905 yln
da gelmi Doktor Elias Auerbach ise Yahudi halknn daima saf bir
rk oluturduunu ve Yahudilerin Titus dneminden beri "yabanc
larla" evlenmediklerini iddia ediyordu. G ettikten sonra nl
Gymnasia Herzlia Lisesi'nin doktoru olan Doktor Aaron Benya
min, rencilerini doal ayklanmann ilkelerini desteklemek ama
cyla lp tartmaya devam ediyordu. Yine manda Filistin'de yaa
m olan Doktor Mordehay Broov"un 1922 ylnda yaynlad
hipoteze gre, "Halklarn savanda, halklar arasnda gizli 'kltrel'
savata kim ki rkn ilerlemesiyle, soydan gelenlerin biyolojik
deerinin dzelmesiyle megul olur, o galiptir." 22
Doktor Yakob Zess tam da 1929 iddetli Arap isyan dnemin
de, Beden ve Ruh Hijyeni balkl bir deneme yaymlad. Burada,
"Bizler, dier halklardan daha fazla rk hijyenine ihtiya duyarz"
diye vurguluyordu. alanlar rgt (Histadrut) Hastalk Sand
bakan, daha sonra da srail'de Salk Bakanl'nn ilk genel
mdr olan Doktor Yosef Meir 1934 ylnda sandk yeleri iin
yazd bilgi rehberinde, "genel olarak soy artma ve zel olarak
kaltmsal hastalklarn aktarmnn nlenmesi bizim amzdan
dier halklar iin tad nemden daha fazlasn tar!"2 3
nl biyolog Doktor Redcliff Nathan Salaman bu yolda daha
da teye gitti. Britanyal bu Siyonist, Kuds'teki brani niversi
tesi'ndeki Yaam Bilimleri Fakltesi'nin rgtlenmesine byk
lde katkda bulundu, idare meclisi yesi yapld, ayn zaman
da, sonradan p arlak bir gelecei olacak ok gen bir bilim olan
fiziksel antropoloji alanndan kaynaklanan hipotezleri genetie
uygulamaya ilk alanlardan biri oldu. "Yahudilerin Kaltm"
adl makalesinin 1 9 1 1 ylnda Journal of Genetic adl nc dergi
nin birinci saysnda yaymlanm olmas semboliktir. Bu tarihten
2 1 . Bkz. Raphael Faik, Siyonizm ve Yahudilerin Biyolojisi (branice), Tel-Aviv, Resling, 2006.
Bu kitap, zellikle sonular bakmnda kavramsal baz zaaflar tasa da, Siyonist ve sra
illi bilim insanlarna ve onlarn rk ve genetik sorunlaryla ilikisine dair gerek bir bilgi
hazinesidir. Byk B ritanya ve Almanya'da Siyonist olsun ya da olmasn bir Yahudi rk
arayna umutsuzca girimi olan bilim insanlarna dair bkz. John M. Efron, Defenders of
the Race.jewish Doctors and Race Science in Fin-de-Siecle Europe, New Haven,Yale Univer
sity Press, 1 994.
22. Akt. Faik, Siyonizm ve Yahudilerin Biyolojisi, a.g.e.
23. a.g.e.

32 7

itibaren Salaman, Yahudilerin saf bir rk oluturmasa bile yine de

btnsel bir biyolojik varlk oluturduklar tezini savundu. Yahu
di yalnzca kafatasnn ekli, yz hatlar ve bedensel boyutlaryla
tannmakla kalmaz, ayn zamanda bu kendine zg d grnm
den sorumlu bir Yahudi aleli de vardr. 2 4 Elbette ak tenli Ake
nazeler ile koyu tenli Sefaradlar arasnda farkllklar vardr, fakat
bu kartln nedeni basittir: Sefaradlar komularyla daha fazla
karmtr. Akenazelerin zellikle ak teninin kkeni, Antik
a' da Yahudi halkyla karm bulunan eski Filistinlilerdir.
kk kafatasl bu Avrupal fatihler branilerin ayrlmaz . paras
oldular; branilerin stms ten renginin nedeni budur. rnein
Yahudi Yemenlilerin itaatkar ve ksa boylu olmasnn nedeni,
"Yahudi olmamalardr. Siyah renklidirler, kafalar sivridir, Arap
larla melezlemilerdir [ . . . ] . Asl Yahudi Avrupal Akenaze'dir ve
tm dierleri karsnda ben ondan yanaym [ . . ] . "2 5
Salaman bir genetikiden ok "z-genetiki" oldu. Siyonizm
onun iin tipik anlamda soy artmc bir teebbst, Yahudi rkn
iyiletirebilirdi. Manda Filistin' deki gen Yahudiler ona daha g
l ve daha iri geliyordu: "Bir g, hangisi olursa olsun, Filistin
topra zerinde Filistin tipinin yeniden kmasna yol at."
Esrarengiz g doal ayklanmadr; bu, Yahudilerin genetik ortak
varl iinde Filistin geninin giderek artna yol at. Benzer bir
sre Byk Britanya'da meydana geldi ve Anglo-Yahudilerin
yz, zellikle Siyonist iletmeye para verenlerinki, tipik bir Hitit
ifadesine brnd. 2 6
Soy artma teorisinin XX. yzylda bu kadar trajik sonular
olmam olsayd, ve Salaman "Eretz Israel"de Yahudi bilimin
somutlamasnn balangcnda ancak marjinal bir kiilik olsayd,
bu szlere olsa olsa hznle glebilirdik. Fakat soy artma ciddi
ideolojik sapmalarn konusu oldu ve Salaman, grnd kada
ryla, "Yahudi halknn devleti"nin yaam bilimleri blmlerinde
ok sayda miras buldu.
srail'in devasa tarihyazm okunduunda, savunmac bir
tutum srekli ortaya kar; XIX. yzyln sonunda ve :XX. yzyln
ilk yarsnda Avrupa'daki Siyonist sylemde "biyoloji" sk sk yer
ald iin zr dilenir. Gerekten de, birok bilimsel dergide,
tpk popler gndelik ve haftalk gazetelerde olduu gibi, o
dnemde kaltm kltre ve kam ulusal kimlie balayan ok
.

24. a.g.e. Alel, belirli bir zelliin farkl ifadesine yol aan eitli genlerden biridir.
25. a.g.e.
26. a.g.e.

328

sayda makale bulunur. "Irk" kavramnn kullanlmas elbette

Antisemitistler arasnda alldk bir olguydu, fakat ayn zaman
da saygn gazetecilerin kaleminden ve azndan da eksik olmu
yordu, keza liberal ve sosyalist evrelerde de rastlanyordu. Kan
ve rk teorileriyle ilikide olmu Siyonist evrelerin bunlar ger
ekten ciddiye almadklar ve bu fikirlerin sonradan katkda
bulunacaklar korkun tarihi elbette ngremeyecekleri ileri
srlmektedir; fakat bu uysal "balamsal" tarihi aklama doru
olmaktan uzaktr.
Tarihsel geliimin biyolojik soy artma teorisi araclyla
yorumlanmas kinci Dnya Sava ncesi kamuoyu arasnda
byk lde yaygn olsa da, ciddi eletirilerin bu dnemde
yayldn, rklar kataloglayan fiziksel antropolojiyi ve bunu
tamamlayan bilimsel kan teorisini tartma konusu ettiini unut
mamak gerekir. Doa yasalarnn toplumsal ve kltrel dnyaya
basite uygulanmas, eitli ufuklardan gelme dnr ve bilim
insanlarnda alarm iaretlerinin erkenden belirmesine yol at.
Bu teorilerin aleyhinde olanlarn bir blm, Antisemitistlerin de
Siyonistler kadar cokuyla benimsemeye baladklar bir Yahudi
rk fikrine dorudan kar kt. XIX. yzyl sonu ve XX. yzyl
ba ideolojik duyarllklar yelpazesinin her bir ucunun zellii
olan iki nemli rnek zerinde durmak yerinde olabilir.
1883 ylnda Emest Renan Paris'teki Saint-Simon evresi'nde
konferans vermeye davet edildi. evrenin amac, "Franszcann
yaylmas yoluyla Fransa'nn etkisini geniletmek ve yaymak"t.
Renan'n genliindeki filoloji yazlarnn 1850- 1860'1 yllarda
btn Avrupa' da oryantalizmin ve "bilimsel" rkln somutla
masna katkda bulunduunu hatrlamak nemlidir. eitli rk
lk okullar, bu nemli dnrn formle ettii Aryen ve Sami
dillerinin snflandrlmasndaki ok sayda basmakalp dnce
yi sevinle benimsediler. 1880'li yllarn banda rk Antisemi
tizm'in ykselii onun konferansnn isim tercihini ynlendirmi
gzkmektedir: Irk ve Din Olarak Yahudilik. 27
Renan'n retorii, "rk", hatta "kan" kavramlarm ieren eski
sz daarnn hala etkisi altnda olsa da, derin tarih kavray onu
egemen terminolojiye kar inatla isyan ettirdi. Ksa ve belirgin
bir ampirik analizin sonunda, Alman tarihi Theodor Momm17. Ernest Renan, Le judaisme comme race et comme religion, Paris, Calman-Levy, 1 883.

Bu konferans, Renan'n ulusu iradeci terimlerle tanmlad bir nceki yln konferansnn
dorudan devam olarak kabul edilebilir. Bu konuda bkz. elinizdeki eserin birinci blm.
Yahudilik zerine konferans ngilizceye tercme edildi ve Contemporary jewish Record'da
(VI, 4, 1 943, s. 436-448) yaymland.

329

sen'in tutumunu benimsemiti ve Yahudilere tek bir kkene

sahip eski ve nfuz edilemez bir rkn zelliklerini atfeden ortak
kanaatlere saldryordu.
Renan'a gre, btn insanl tek bir Tanr'ya inanmaya ilk a
ran Hristiyanlk deil, uzun din deitirme yolculuuna km olan
Yahudilikti. Renan, Cassius Dio'nun, "Yahudi" teriminin Yahudiye
kkenli kiilere artk uygulanamayacan ileri sren MS III. yzyl
bandaki nl aklamas da (bkz. blm III) dahil olmak zere,
tezine destek olarak, Helenistik ve Roma dnemlerinde din dei
tirme olgusunun yaylmasn gsteren bir tablo oluturmaya kalk
t. Yahudiler klelerine din deitirtmek alkanlndaydlar ve
komularn da sinagoglara gelmeye ikna ediyorlard. talya'da,
Galiya'da ve baka yerlerdeki Yahudi mmin kitlesi ounluk ola
rak din deitirni yerlilerden oluuyordu. 2 8 Renan, Adiabene
Krall zerine, Falaalar zerine ve Hazarlar ynetimi altnda kit
lesel din deitirme zerine yazlarla konferansna devam etmiti.
Konferansnn sonunda Yahudi rk diye bir ey olmad, keza
zgl Yahudi fiziksel grnm de olmad olgusu zerinde
yeniden srarla durdu; olsa olsa kendi iine kapanmann, toplu
luk ii evliliklerin ve gettolarda uzun sreli kalmann sonucu
olumu eitli Yahudi tipleri vard. Yahudilerin tutumunu ekil
lendirmi ve hatta fizyonomisini belirlemi olan ey toplumsal
tecrittir. Kan ve kaltm sorunu bu erevede hi de akla yatkn
deildi. Toplumsal yaam tarz, hatta Yahudilerin icra ettii zel
meslekler aslnda onlara Ortaa'da dayatlmt, onlar tarafn
dan seilmemiti. Birok dzlemde Fransa Yahudileri Protestan
lardan farkl deillerdi. Yahudiler ounlukla Antika'da "Yahu
di olmu Galyallar" d; ezilen bir dini aznlk olmular, ardndan
gettolar tamamen ortadan kaldran Fransz Devrimi onlar
zgrletirmiti. Artk Yahudi inanllar Fransa'nn ulusal klt
rnn parasyd ve bu kltrn iinde rkn hi nemi yoktu.
Dnemin en nemli Fransz entelektellerinden birinin -bir l
de kendi dneminin Sartre'nn- bu katks demokratik liberal kam
pn ideolojisini hi kukusuz ki glendirdi ve daha ilerde, Dreyfus
Olay srasnda Fransa'y istila eden etnik-merkezci ve Antisemitist
ulusal dalgann hakkndan gelecek olan da bu ideolojidir.
Karl Kautsky de benzer bir rol oynayacaktr; fakat baka bir
politik, ulusal ve kltrel alanda. Sosyalist II. Entemasyonal'in
ek kkenli "Marksizm'in papas", XIX. yzyl sonu ve XX. yzyl
ba Avrupas'nda Marx ve Engels'in ideolojik emasnn mirass
28. Renan, Le )udai'sme comme race et comme religion, a.g.e., s. 22.

330

yntemli bir dnrd. rgtl ii partilerinde mevcut Antise

mitizm' e ramen, hareketin kendisi rkla kar mesafesini
almt ve Kautsky nde gelen dnce ustalarndan biri olarak
hareketi ideolojik modernlemenin karmak dmleri arasnda
ynlendiriyordu. 1914 ylnda, savan arifesinde Kautsky Alman
kltrnn can alc temalarndan biriyle yzlemeye karar verdi.
1926 ylnda ngilizceye Are the Jews a Hace? ad altnda tercme
edilen Yahudilik ve Irk kitab, etrafndaki tartmann giderek
daha fazla kzt bir sorunu aydnlatmaya alyordu. 2 9
Marx'n tersine, Kautsky'nin Yahudilik ya da Yahudiler zerine
nceden olumu fikirleri yoktu, fakat o da kendi nceli gibi
materyalist bir tarih yaklamna bavuruyordu. Dolaysyla insan
ilikilerine Darwin'in evrimci teorilerini uygulamay -baka yer
de kabul etmi olsa da- reddediyordu. nsan, dier canl varlk
lardan farkl olarak, hayatta kalabilmek iin evresine uyum
salamakla yetinmez, ihtiyalarna uygun olarak evreyi dzen
ler. nsan emei baka trde bir "evrim" dourur ve bu "evrim"
sayesinde insan ister istemez deiir, yani birey evresine etkide
bulunduu sre iinde dnr.
Kautsky'ye gre sorun kapitalizm ann bilimsel teorilerinin
ounun egemen snflarn hegemonyasnn yeniden retimini ve
ezilen snflar smrmelerini dorulamak iin kullanlmasnda
yatmaktadr. nsan rknn yeni kavranlar smrgeci yaylmaya
ayak uydurmaktadr ve bunlar zellikle kudretlilerin kaba gc
n merulatrmaya yneliktir; efendileri ve kleleri yaratan top
lumsal tarih deil doaysa, bu durumdan neden ikayet etmeli?
Almanya'da rk ideoloji ayn zamanda bizzat Avrupa'daki g
ilikilerinin aklanmasna uyguland: Ttonlarn soyundan gelen
sarnlar her trl meziyete sahipken, Fransz Devrimi srasnda
isyan etmi esmer kavimlerin mirass olan Latinler verimli yara
tc glerdeh yoksundur. Bu iki rk arasnda ezeli bir mcadele
cereyan etmektedir, fakat yeni rk bilim insanlarnn gznde,
yabanc ve tuhaf bir unsur olarak kabul edilen Yahudi'den daha
tehlikeli ve daha kt hibir ey yoktur.
Yahudi'nin grnmn tanmak kolaydr der antropologlar:
Bu gezgin ve tehlikeli rkn mensuplarnn kafatas, burnu, salar
ve gzleri kendine zgdr. Tersine -diye karlk verir Kautsky-,
29. Kari Kautsky, Are the jews a Race?, NewYork, Jonathan Cape, 1 926.Alntlar kitabn
btn olarak yer ald nternet sitesinden alnmtr: www.marxists.org/archive/
kautsky/ 1 9 1 4/jewsrace/index.htm. Kautsky'nin kimi yazlar braniceye evrilmi olsa da,
kimsenin bu kitab tercme etmeyi gerekli grmediini belirtmek gerekir.

331

nemli istatistiklere gre, bu fiziksel zdeleme iaretleri dei

kendir ve bir yerden dierine deiir, kiinin Musa dinine mensup
olduunu saptamak iin bundan yararlanmak kesinlikle imkan
szdr. rnein Kafkas Yahudilerinin kafatas ksadr (brakisefal
dirler); Kuzey Afrika'dakiler ile Arap lkelerindekilerin kafas
uzundur (dolikosefal); Avrupa'dakilerin ounun kafatas dei
ken biimlerde ve orta boyuttadr. Yahudiler fiziksel olarak dier
topluluklardaki dindalarndan ok, iinde yaadklar halklara
benzerler. Fiziksel tutumlar, jestleri ve btn olarak zihniyetleri
iin de durum ayndr.
zel Yahudi gruplarnn bir zgll varsa eer, bu biyoloji
den deil tarihten kaynaklanr. srailoullarna dayatlm olan
iktisadi ilevler, zgl bir alt kltrn ve buna denk den dilsel
zelliklerin geliimine vesile olmutur. Bununla birlikte, modern
leme geleneksel Yahudi ayrmcln yava yava yumuatt ve
yelerini yeni ulusal kltrlere dahil etti. Antisemitist argman
lar her trl bilimsel temelden yoksun olsalar da, benzer akl
yrtmelerle onlara katlan Siyonist ideolojinin durumu da ayn
dr. Kautsky Dou Avrupa Yahudilerinin strabnn ve zellikle
arlk rejiminin zulmlerinin bilincindeydi. Bir sosyalist olarak,
Antisemitizm problemine olas tek bir zm gryordu: Ulusal
sorunlarn zlecei ve rklar sorununun politik gndemden
tamamen kalkaca eitliki yeni bir dnyaya doru ilerleyi.
Irk Yahudilik anlayna kar aklamalarnda Kautsky'nin
zellikle Yahudi kkenli iki Amerikal antropologdan esinlenmi
olduunu belirtmek ilgin olur. Bu antropologlar hem insan tari
hinin "biyolojikletirilmesi"nin poplerliine hem de Yahudi sta
tsnn rksallatrlmasna kar durma eilimindeydiler. Ameri
kan antropolojisinin babas olarak grlebilecek olan Franz
Boas ile demograf Maurice Fishberg 191 1 ylnda, kendi alannda
nem tayan birer eser yaymladlar: Boas'n kitab The Mind of
Primitive Man (lkel nsann Tini) rksal kken ile kltr arasn
daki speklatif balar zmeye alyordu; Fishberg'in The
Jews. A Study of Race and Environment (Yahudiler. Irk ve ev
re zerine nceleme) adl eseri ise, ampirik bir yaklam aracl
yla, Yahudilerin fiziksel yapsnn hibir dzlemde tektip olma
dn kantlamaya ynelikti. 3 0 Boas'n eserinin, Amerikan antro30. Franz Boas, The Mind of Primitive Man, New York, The Free Press, 1 965. Bir klasik
kabul edilen bu kitabn birinci basks 1 9 1 1 tarihlidir. Maurice Fishberg'in eserinin de
yeni basks yaplmtr: The Jews.A Study of Race and Environment, Whitefish, Kessinger
Publishing, 2007.

332

polojisinin ne sapland XIX. yzyln Darvinci biyolojik

zmszlnden kmasna kesin biimde katkda bulunduu
sk sk yazlmtr. Kitabnn Almanca basksnn 1933 ylnda
Nazi renciler tarafndan yaklm olmas bir tesadf deildir. 3 1
Fishberg'in denemesi daha az yank uyandrd, fakat Yahudi
kart rk tutumlarn tartma konusu edilmesine nemli l
de katkda bulundu. Onun almas, New York'taki bin g
menin morfolojik incelenmesine dayanyordu. Eserini, Yahudile
rin tarihini niteleyen byk aykrlklara dikkat eken zgn
gzlemlerle tamamlad. Fishberg, geni almasn, modem
Yahudilerde etnik birlikten ya da bir Yahudi rkndan sz etmenin
tamamen yanl olduunu ileri sren zmleyici bir mantkla
sonulandrd; tpk Hristiyanlarda, Mslmanlarda etnik bir
badaklktan sz etmenin veyahut niteryan, presbiteryan ya
da metodist bir rka imada bulunmann imkansz olmas gibi.

"Bilimsel" oyuncak bebek ve rk kambur

Fishberg'in kitab braniceye hi tercme edilmedi. Keza, onun
bilimsel geleneini izlemi olan inceleme de srail'de asla dik
kat ekmedi. 1960'ta yaymlanan Harry Shapiro'nun The Jewish
People. A Biological History (Yahudi Halk. Biyolojik Tarih)
denemesinin, Raphael ve Jennifer Patai'nin 1975 tarihli kapsaml
eseri The Myth of the Jewish Race'in (Yahudi Irk Miti) ve Alain
Corcos'un 2005'te yaynlanan incelikli eseri The Myth of the
Jewish Race. A Biologist's Point of View'un (Yahudi Irk Miti.
Bir Biyoloun Bak As) da branice basklar yaplmad ve
bunlardaki tezler srail kltrel ve bilimsel dnyasnda hibir tar
tmann konusu olmadlar. 3 2 yle gzkyor ki, 1930-1940'1
yllarda Ruppin ve Salaman'n Kuds'te yerletirdii "bilimsel"
altyap srail'e bir Yahudi halk-rknn varlndan kuku duyura
cak ve bylelikle Siyonist giriimin ideolojik retim mekanizma
larna kar duracak antropolojik ve genetik bir literatrn sz
masn etkin biimde frenlemitir.
kinci Dnya Sava'ndan sonra "rk" ya da "kan" gibi terimleri
kullanmak daha da glemiti. 1950 ylnda UNESCO'nun hima3 1 . Boas konusunda bkz. Vernon Williams Jr.'n kitab, Rethinking Race. Franz Boas and
His Contemporaries, Lexington, University Press of Kentucky, 1 996.
32. Harry L. Shapiro, The jewish People. A Bio/ogica/ History, Paris, UNESCO, 1 960; Rap
hael Patai ve Jennifer Patai; The Myth of the jewish Race, Detroit,Wayne State University
Press, 1 989;Alain F. Corcos, The Myth ofthe jewish Race . A Bio/ogist's Point o(View, Beth
lehem, Lehigh University Press, 2005.

333

yesi altnda, ulusal kltr ile biyoloji arasndaki ba btnyle

reddeden ve rk fikrinin bilimsel bir olgudan ziyade toplumsal bir
mitten kaynaklandn ileri sren sekin bilim insanlarnn nl
bildirgesinin yaymlanmasndan sonra, aratrmaclar bu terimle
ri kullanmaktan imtina ettiler. 3 3 Bu genel ve konsensse dayal
ret yine de srailli bilim insanlarn durdurmad gibi, gezgin hal
kn biricik kkenine duyulan derin Siyonist inanc da tartma
konusu etmedi. "Yahudi rk" yaygn akademik retorikten kaybol
mu olsa da, yeni bir bilimsel alan "Yahudi Topluluklarnn Kke
ni zerine Aratrma" saygn adyla ortaya kt. Popler gazeteci
jargonunda buna basite "Yahudi geni aray" ad takld.
Btn Avrupa'daki Yahudi topluluklarndan gelen bir blm
nfusu, ardndan da Mslman dnyadan ok sayda Yahudi'yi
toplamaya balayan srail devleti ilk yllarnda yeni bir ulusu ve
halk ekillendirme gibi acil bir sorunla kar karya geldi. nce
ki blmlerde hatrlattmz gibi, manda ynetimindeki Filistin'e
g etmi olan Yahudi entelektelleri bu kltrel oluumda temel
bir rol oynadlar (onlarn eitim alanndaki giriimi devletin yara
tlmasna katkda bulunmutur). Kitab Mukaddes'ten Palmah'a
(manda Filistini'nde Yahudi nfusun ordusundaki sava birlii)
dek, "Yahudi halk"nn "organik" tarihi devletin eitim sisteminin
her dzeyinde yaygnlatrlmt ve retiliyordu. Siyonist peda
goji, kendi ulusal "kavim"lerinin zgllne btn naiflikleriyle
inanm renci kuaklan ekillendirdi. Bununla birlikte, bilimsel
pozitivizm anda ulusal ideolojinin yeni bir payandaya ihtiyac
vard ve bu, beeri bilimlerin uucu kaynaklarnn saladndan
daha meru olmalyd: Biyoloji laboratuvarlar yardma arld.
Ancak balangta bunlar nispeten ihtiyatl bir karlk verdiler.
Tel-Aviv niversitesi erevesinde yrtlen bir doktora al
masnda, Nurit Kir srail'de genetik aratrmann balangcn
analiz etti. 34 kard sonular kesindir: srail' de 1950'li yllarda
ki arkeoloji gibi genetik de, dnyadaki Yahudiler arasnda biyolo
jik bir homojenlik bulmaya abalayan ulusal bir tarih anlayna
tamamen baml, dolambal yollara bavuran bir bilimdi. Gene
tikiler Siyonist miti iselletirmiti ve yan bilinli bir srele,
kendi aratrmalarnn sonularn bu mite uyarlamaya alyor
lard. Kir'e gre, devletin kuruluundan nceki dnemin gdm
l antropologlar ile yeni kurulmu gen devletin srailli yeni
:n. Le Racisme devant fa science, Paris, UNESCO/Gallimard, 1 960.

34. Bkz. Nurit Kir,"Population Genetics in lsrael in the l 950's:The Unconscious nter
nalization of ldeology", /SiS. Joumaf of the History of Science, 94, 2003, s. 63 1 -655.

334

bilim insanlar arasndaki nemli farkllk genetiin ulusal kamu

sahnesinde daha az zgl arlk tamasyd. Tarafl ideolojik
yklerine ramen en iyi uluslararas bilimsel dergilerde yaymla
nan aratrma sonular basnda ya da dier herhangi bir brani
medyasnda neredeyse hi yank bulmad. Bunun anlam sra
il' deki genel eitim sistemi iindeki pedagojik ilevlerinin marji
nal kalmas oldu.
1950'li yllarda ve 1960'l yllarn banda, gen ve mtereddit
srail genetiinin ancak snrl bir profesyonel sekin ierisinde
ie yaram olmas muhtemeldir. Yahudiliin zglln rne
in parmak izi modeliyle temellendirme teebbs ya da Yahudi
lerin btnnde karakteristik hastalklarn aranmas zellikle
baarl olamad. Yahudilerin, antik "tanr-katilleri"nin karakteris
tii olan tektip parmak izleri olmad ve Orta Avrupa Yahudi
topluluklarnda yaygn hastalklarn (rnein Tay-Sachs hastal
) -Siyonistler iin zc olsa da- Irak ya da Yemen'deki Yahu
dilerin hastalklarna (rnein bakla yemekten kaynaklanan bir
hastalk olan favizm) benzemedii ortaya kt. Bununla birlikte,
srail laboratuvarlarnda toplanan deerli biyomedikal ve genetik
malzeme sonradan daha saygn kolektif bir yayn besledi.
1978 ylnda Arthur Mourant'n bakanlnda bir aratrma
ekibinin kaleme ald The Genetics of The Jews (Yahudilerin
Genetii) prestijli Oxford yaynlarndan kt. 3 5 Britanyal bu
alim, bu cokulu bilim insan, btn Britanyallarn kayp on
kabilenin soyundan geldiine inanan bir mezhebe ye olan
dnce ustasnn izinden giderek Yahudilikle ilgilenmiti. Yaa
mnn nemli bir blmnde kendisinin ve tm yaknlarnn sahi
ci Yahudi olduklarna ikna olmutu. Britanya ordusu Filistin'i ele
geirdiinde, Mourant kefaret dneminin baladna emindi.
Yllar sonra, "hakiki" Yahudilerin ortak biyolojik kkenini arama
ya kalkt ve bu amala genetik antropolojiyi Kitab Mukaddes
anlatlarna uyarlad. srailli genetiki Raphael Falk'n dedii gibi,
Britanyal aratrmacnn btn faaliyeti "nce oklar frlatmak
sonra da hedefleri bu oklara gre yerletirmek" oldu. 3 6 Mourant
ve meslektalarna gre, "Akenazeler" ile " Sefaradlar" arasnda
ki nemli farkllklarn tesinde, btn srailoullar ister istemez
tek ve ayn kkene sahipti. Ayr topluluklarda A ve B alellerinin
skln inceleyerek, farkl blgelerden Yahudi genlerinin komu35. Arthur E. Mourant ve dierleri, The Genetics of the jews, Oxford, Oxford University
Press, 1 978.
36. Faik, Siyonizm ve Yahudilerin Biyolojisi, a.g.e.

335

larnn genlerinden ok kendi aralarnda benzediklerini kantla

maya abalad. Genetik sonular amalanan ideolojik hedefe tam
denk dmediinde, Mourant baka sonular elde edene dek
aratrmasn srdrd.
Mourant'n teorisi temelden yoksun ve takribi olsa da (dini rit
el eitliliine bal olan "Akenaze" ve "Sefarad" genel kategori
lerinin genetik bilimi alanna uygulanmas bile anlaml deildir),
bir meruluk salad ve srail niversitelerinin yaam bilimleri
fakltelerinde Yahudilerin zgl geninin aranmasnda bir atlm
grld. kinci Dnya Sava uzaklatka yasaklar da yumuu
yordu. 1967'den bu yana srekli bymekte olan Yahudi olmayan
bir nfus zerinde srail tahakkm, etno-biyolojik bir kimlik
belirleme ynndeki derin ulusal ihtiyac daha da derinletirdi.
1980 ylnda Tel-Aviv niversitesi Tp Fakltesi'nden Bat-eva
Bonne-Tamir "Yahudilerin Genetii zerine Yeni Bir Bak" ba
lkl bir makale yaymlad. Bu makalede, Yahudi genleri zerine
aratrmann yeniden canlanmasnn heyecan verici zgnln
den gurur duymakta tereddt etmiyordu. Metnine u aklamayla
balyordu: " 1970'li yllarda 'Yahudi halknn kkeni nedir?' ve
'Yahudi rk var mdr?' gibi sorular ele alan ok sayda yeni al
ma Yahudilerin genetik antropolojisi alannda yaymland."37
1970 ncesine tarihlenen incelemeler, onun bak asndan,
fazlasyla rklk-kartyd ve Yahudi topluluklar arasnda gene
tik farkllklar zerinde kastl olarak srar ediyordu. Bu alandaki
nemli gelimelere dayal olan son dnem almalar ise farkl
topluluklar arasndaki temel genetik benzerlie vurgu yapyor ve
Yahudilerin karakteristii olan ortak gen varlna "yabanc"larn
katksnn asgari nem tadn belirtiyordu: "Bu aratrmalarn
en belirgin keiflerinden biri, Kuzey Afrika ve Irak Yahudileri ile
Akenazeler arasndaki genetik yaknlktr. ou durumda bunlar
tek bir blok olutururken, Yahudi olmayanlar (Araplar, Ermeni
ler, Samarallar ve Avrupallar) bunlardan kesin olarak uzak
tr. " 3 8 Bilim insan, elbette niyetinin bir Yahudi rk aramak olma
dn, tersine, kan gruplarna bal olarak Yahudilerin karakteris
tik iaretlerinin heterojenliini aradn ileri sryordu. Dolay
syla, Antik a' dan gnmze Yahudilerin dalma ve gebelik
37. Bat-eva Bonne-Tamir, "Yahudilerin Genetiine Yeni Bir Bak" (branice), Bilim,

XXIY, 4-5, 1 980. Ayrca bkz. makalesinde sunduu daha ihtiyatl tez: Bonne-Tamir ve

dierleri, "Analysis of Genetic Data on Jewish Populations. 1. Historical Background,

Demographic Features, Genetic Markers", American journal of Human Genetics, XXXI, 3,
1 979, s. 324-340.
38. Bonne-Tamir, "Yahudi Genetiine Yeni Bir Bak", a.g.y.

336

tezlerini glendiren bu yeni sonular onu aslnda "artmt."

Biyoloji nihayet tarihi onaylyordu.
Bir halk-rka dair Siyonist fikir salam ve gvenilir temellere
dayanan bir doa bilimi biimini ald ve yeni bir disiplin gn
na kt: "Yahudi genetii". Buna gre, gerekten de, tannm
Anglosakson dergilerdeki bir yayndan daha fazla arla hibir
ey sahip olamazd. Bir yandan tarihsel mitolojilerle sosyolojik
hipotezlerin, dier yandan nemsiz ve daha ziyade kuku verici
genetik keiflerin srekli birbirine karmasna ramen, Bat'nn,
zellikle Amerika'nn kurallara uygun bilimi mertebesine erime
imkan giriken srailli aratrmaclara alr. srail, akademik
aratrma alannda snrl kaynaklarna ramen, "nfus kkeni
aratrmas"nda dnyann nde gelen lkelerinden biri oldu. 198 1
ylnda, kaltm zerine uluslararas altnc kongrenin dzenleyi
cisi olarak srail seildi. Profesr Bat-eva Bonne-Tamir sekreter
olarak atand. Bu tarihten itibaren srail' deki aratrma hkme
te b al ve zel fonlardan gelen cmert bir finansmana hak
kazand ve bilimsel keifler oalmaya devam etti. Sonraki yirmi
yl boyunca Yahudi genetiine gsterilen ilgi Kuds brani ni
versitesi'ne, Rehovot'taki Weizman Enstits'ne ve Hayfa'daki
Technion'a uzand. Ayn lde nem tayan ey: Bu aratrma
larn sonular kamuoyuna kadar ulat ve burada, 1950'li yllarda
olup bitenin tersine, nemli bir yank buldu. XX. yzyln sonuna
doru ortalama srailli, gemiteki kkeni az ok homojen olan
birleik bir genetik gruba mensup olduunu biliyordu.
2000 ylnn ekim aynda srail'in byk gnlk gazetesi
Haaretz'de Profesr Ariela Oppenheim'n, Kuds'teki brani ni
versitesi'nden bir grup meslektayla birlikte gerekletirdii bir
inceleme zerine aydnlatc bir rapor yaymland. Bu almann
sonular da ayn ay Alman Springer yaynlarnn bilim dergisi
Human Genetics'in bir saysnda yaymland. 39 Bu incelemeye
ynelik medyatik ilginin nedeni aratrmaclar ekibinin, Yahudi
srailliler, "Akenazeler" ve "Sefaradlar" da, aynca da "srailli
Araplar" ile Filistinlilerde erkek Y kromozomunun mutasyon tip
leri arasnda artc bir yaknlk kefetmi olmasdr. Sonu,
Filistinlilerin te ikisinin ve yaklak ayn oranda Yahudi'nin
sekiz bin yl nce yaam ataya sahip olduklaryd. Bilimsel
39. Tamara Traubman, "Yahudilerin, srailli Filistinlilerin ve Topraklarn Ortak Atalar Var",
Haaretz, 1 2 kasm 2000 ve A. Oppenheim ve dierleri, " High-Resolution Y Chromosome
Haplotypes of lsraeli and Palestinian Arabs Reveal Geographic Substructure and Substan
tial Overlap with Haplotypes of jews", Human Genetics, 1 07, 2000, s. 630-64 1 .

337

makalenin btnnden kan tablo dorusu biraz fazla "karma

k" ve ok daha fazla artcyd: Y kromozomunun mutasyonla
r "Yahudiler"in ""ekoslovaklar"dan ziyade "Lbnanl Araplar"a
benzediini, fakat "Sefaradlar"n tersine, baz "Akenazeler"in ise
"Araplar"dan ziyade "Galyallar"a benzediini gsteriyordu.
Bu alma Oslo Anlamalar dneminde, kinci ntifada patlak
vermeden nce kaleme alnd ve ekillendi, fakat ne yazk ki
ancak isyann balamasndan sonra yaymlanabildi. srailli Yahu
dilerin ve Filistinlilerin ortak atalara sahip olduklar eklindeki
"genetik veri" kukusuz ki silahl atmay "karde kavgas"na
dntrmedi, fakat Yahudilerin kkenini Ortadou'ya kesin ola
rak yerletiren, kkleri eskiye uzanan "bilimsel" hipotezi dolayl
olarak glendirdi.
Bu bilim insanlar ekibinin "biyolojik ka"nn oluum tarz,
srail'de "Yahudi" DNA's zerine aratrmann srdrlmesindeki
ciddiyet ve arballk derecesini aklar. Bu ilk nemli keiften
bir yl akn sre sonra, yanklar uyandran yeni bir "scoop"4 0

Haaretz gazetesinin ilk sayfasnda kt: nce belirtilen inceleme

de ileri srlen savn tersine, Yahudi srailliler ile Filistinliler ara
snda hibir genetik benzerlik yoktu. Aratrmaclar nceki teeb

bslerinin yeterince salam temellere dayanmadn ve sonula

rnn fazlasyla aceleci olduunu kabul etmek zorunda kalmlar
d. Yahudiler, en azndan erkekler, aslnda Filistinli komularna
deil, daha ziyade fiziksel olarak uzaktaki Krt nfuslara yaknd
lar. lk kez The American Society of Human Genetics dergisinde
yaymlanan incelemeden, afacan Y kromozomunun daha nce
deneyimsiz analistleri yanltt sonucu kyordu. 41 Yine de okur
lar sakin olabilirlerdi, nk yeni genetik tablo Yahudi "Akenaze
ler" ile "Sefaradlar"n birbirlerine yakn olduunu gsteriyordu.
Bu kez, yerel Araplara deil, daha ziyade Ermenilere, Trklere ve
grdmz gibi, zellikle Krtlere benziyorlard. ntifada'nn
sertliinin srail'de genetik biliminin geliimine dolayl olarak kat
kda bulunmu olduu sonucunu karmak, herkesin de kabul
edebilecei gibi, elbette fazlasyla abartl olur, fakat bundan by40. Sansasyonel ve "atlama" haber. (.n.)
4 1 . Tamara Traubman, "Yahudiler ile Krtler Arasnda Byk Genetik Benzerlik",
Haaretz, 2 1 aralk 200 1 ; ve A. Oppenheim ve dierleri, "The Y Chromosome Pool of
Jews as Part of The Genetic Landscape of The Middle East", The American Society of
Human Genetics, 69, 200 1 , s. 1 095- 1 1 1 2. unu da unutmamak gerekir,Y kromozomunun
mutasyonlar belirli bir kiinin "atalar" hakknda bilgi veremez ama belki de, olsa olsa
babalarndan birinin "hanedanlk" soyu hakknda, yani btn olarak "kaltmsal" aac
hakknda deil, yalnzca soyaacnn dallarndan biri hakknda bilgi verebilir.

338

le, "kan kardeler" yeniden uzaklam v e "yabanc" olmutu.

Bilimsel sorunlar uzman olan ve gnmz Yahudilerinin elbet
te ki eski branilerin soyundan geldiini dnen Haaretz'in
gazetecisi, esrarengiz kkenle ilgili bu kayg verici muammay
aydnlatmalar iin derhal antik dnem uzman tarihilere ba
vurdu. arda bulunduu saygn profesrlerin hibiri ona yar
dm edemedi; Bereketli Hilal'in kuzeyinden Kenan'a doru (bra
him Irak'n gneyinden "srail toprana doru kt") eski
zamanlarda g dalgasndan sz edildiini hi iitmemilerdi. Bu
durumda keif, maazallah, Yahudilerin dorudan doruya sayg
deer atann tohumundan deil, Hazarlardan geldii hipotezini
mi glendiriyordu? Atlantik tesi bir telefon grmesi srasn
da, Stanford niversitesi'nden nl Profesr Marc Feldman
gazeteciyi teskin etti: Bu ar sonuca varmak kesinlikle art
deildi. Krtlerin, Trklerin, Ermenilerin ve Yahudilerin Y kro
mozomunun kendine zg mutasyonu .Bereketli Hilal'in kuzeyin
deki blgede yaayan dier halklarda da bulunuyordu, yoksa
Tanr'nn ve tarihin unuttuu Hazarlara zg deildi.
Aradan bir yl gememiti ki sorun Haaretz'in sayfalarnda
yeniden belirdi: Yahudi erkeklerin kkeninin Ortadou'da bulun
duu zaten kesinlikle "ak seik"ti, fakat kadnlar asndan
Yahudi geninin aran can skc bir amazdayd. 4 2 Dokuz Yahudi
topluluundan derlenen ve yalnzca kadn kaltmyla aktarlan
mitokondriyal DNA zerine bilgileri toplayan yeni bir bilimsel
incelemede dini yasaya gre Yahudi olduklar varsaylan kadnla
rn kkeninin hi de Ortadou olmad ortaya kmt.
"Alarm verici" bu sonuca gre, "her topluluk az sayda kurucu
anne ieriyordu" ve bunlar arasnda hibir ba kurulamamt.
Boluklar olan bir aklama elde edilmiti. Buna gre erkek cinsi
yetindeki Yahudiler yalnzca Ortadou'dan geliyordu ve baka are
kalmaynca, yerli kadnlarla evlenmek zorunda kalmlard; ama
bu kadnlar elbette yasalara uygun olarak din deitirmilerdi.
Bu sonuncu stnkr sonu Yahudi geni yandalarn tatmin
etmemiti ve bunun zerine Hayfa'daki Technion niversite
si'nde [srail Teknoloji Enstits] bir doktora tezinin yazlmasna
giriildi. Buradan kan sonu, eski zaman kadnlarnn Yahudi
halknn birliini salamay baaramayacak ekilde skandal yara
tan saygnlk yokluuna ramen, dnyada yaayan toplam "Ake
nazeler"in yaklak yzde krk (Kitab Mukaddes'te belirtildii
42. Tamara Traubman, "Antika'n Yahudi Erkeklerinin Kkeni Ortadou; Kadnlarn
Kkeniyse Hala Srla evrili", Haaretz, 1 6 mays 2002.

339

gibi) "Drt Anne"nin43 soyundan geliyordu. Haaretz, alkanl

olduu zere, bu haberi sadakatle ve ayrntl olarak aktarmaya
derhal dikkat etti. Daha az ciddi fakat ok daha yaygn okunan
Maariv gnlk gazetesi bu drt ata bykannenin "Eretz Isra
el'de yaklak bin be yz yl nce doduunu ve ailelerinin tal
ya'ya gidip, oradan da Ren ve Champagne blgelerine yerletik
leri"44 bilgisini aktard.
Doron Behar'n yazd "Akenaze Mitokondriyal DNA's" ze
rine doktora tezinin yattrc sonular da American Journal of
Human Genetics'te yaymland.45 Bu almann yneticisi
Yahudi genetii konusunda deneyimli uzman Karl Skorecki'ydi.
Toronto niversitesi'nden gelmi, Technion Tp Fakltesi'nin bu
dindar profesr, olaanst nitelikteki "rahiplerin mhr"n
"kefetmi" olmakla tannyordu. Skorecki elbette ki bir
"Kohen"di46 ve 1990'l yllarda, Kanada'da gidip geldii sinagog
da meydana gelen bir olayn ardndan kendi "saygn" kkeniyle
ilgilenmeye kalkmt. ans yaver gitti de, yine bir "Kohen"
olan, stelik Kuds "Kohanim" Merkezi'ni de yneten Haham
Kleiman gnmzde "Kohen" adn tayan btn Yahudilerin
kkeni zerine bir inceleme yapmasn buyurdu.47 "Kohanim"
Merkezi, el-Aksa Camii'nin bulunduu yerde nc Tapnak'n
inaas iin mcadele eden bir kurumdur ve burada kutsal hiz
mette bulunacak kiileri eitmektedir. Bu merkez, grnd
kadaryla arzulanan incelemeyi gerekletirmeyi salayan eitli
mali kaynaklara sahipti.
Bu hikaye hakl olarak bir sanr kabul edilebilir, fakat XX. yzyl
sonunun "etnik" gereklii iinde "salam temellere dayal" bilim

43. Tekvin'de ad geen ilk peygamberlerin eleri -Saray, Rebeka, Rahel ve Lea- brani
geleneinde srailoullarnn atalar kabul edilmektedirler. (.n.)
44. Tamara Traubman, "Akenaze Yahudilerin % 40' DrtAnne'nin Soyundan", Haaretz,
1 4 ocak 2006; Aleks Doron, "Akenaze Yahudilerin % 40'-VI. Yzyl Drt Annesi'nin
Soyu", Maariv, 3 ocak 2006.
45. Doron M. Behar ve dierleri, "The Matrilineal Ancestry of Ashkenazi Jewry: Port
rait of a Recent Founder Event", American journal of Human Genetics, 78, 2006, s. 487497.
46. "Kohen" ad brani ruhban snf yelerini belirtir. Kitab Mukaddes'e gre, "bara
hip" anlamna gelen "Kohen Gadol"un denetimi altnda Kuds Tapna' na kurban sunup
hizmette bulunurlar.Ayn zamanda yayg n bir soyaddr. (.n.)
47. Kitabnn banda haham Kanada'daki sinagogunda meydana gelen ve Profesr Sko
recki'yi Tapnak rahiplerinin -"Kohanim"- genetik nitelikleriyle ilgilenmeye ynelten
kurucu olay anlatr. Bkz.Yaakov Kleiman, DNA andTradition. The Genetic Link to theAncient
Hebrew, Kuds I New York, Devora Publishing, 2004, s. 1 7. Skorecki kitabn giri bl
mn yazd ve bunun bir masterful olduunu duyurdu.

340
sel grnm edinmi, istisnai bir medyatik yank uyandrm ve
srail'de ve Yahudi dnyasnda ilma edebildii geni bir kitlenin
dikkatini ekebilmitir. Musa'nn kardei Harun'un dlnden
gelen, doum yoluyla aktarlan eski aristokratik sekinler olan
"Kohanim", molekler genetik anda beklenmedik bir poplerlik
kazand Haplotip denen gen blmlerinin -ayn kromozoma bal
farkl aleller kmesi- Kohen adn tayan kiilerin yzde elliden
fazlasnda zgl olduu ortaya kt. ngiliz, talyan ve srailli bilim
insanlar Skorecki'nin incelemesine katldlar ve sonulan prestijli
ngiliz dergisi Nature'da yaymland.48 Bu aratrma, Yahudi ruh
ban snfnn bin yz yl nce yaanu ortak bir atadan gel
diklerini hi kukuya yer vermeyecek ekilde kantlad. srail bas
n, byk bir genetik sevince yol aan bu kefi can atarak onaylad!
"Kohanim geni" hikayesinin en elenceli yan, "Yahudi olmayan
gen"in de varlyd. Yahudilie mensup olmak, bilindii gibi anne
tarafndan belirlenir. nansz ok sayda "Kohanim"in, Yahudi
yasasnn yasaklamasna ramen, XIX. yzyldan gnmze dek
dnyann drt bucanda "Yahudi olmayan"larla evlenmi olduu
nu varsaymak yanl olmazd. Bu birlemelerden, Profesr Skorec
ki'nin incelemesine gre, "Kohanim genetik mhr" tayan "Yahu
di olmayan" ocuklar dom olmas da muhtemeldir. Fakat ne
zamandan beri Yahudi bilim insanlar, artk Tann'nn da iinde pek
yer almad kk ayrntlar zerinde durmaya mecbur kalmlar
d? Saf Yahudi "bilimi", aydnlanm rasyonalizm anda, nyarg
lara bulanm antik srail inancnn yerini ald iddiasndadr.
Hayranlktan az bir kar ak kalm medyann Yahudi-Ko
hen gen teorisinin barndrd "eliki" potansiyeline dikkat
etmemesi gibi, dini aristokratik bir soyktn kaltmsal kke
nini aratrmaya ynelik masrafl bir biyolojik incelemenin ani
den niin y<wldna da kimse ne ard ne de kendi kendine
bunu sordu. "Kohanim"lerin ayn haplotiplerinin Y kromozomu
nu farkl biimde snayan ve hibir zgllk bulamayan brani
niversitesi Genetik Blm'nden Profesr Uzi Ritte'nin keifle
rini yaymlamakla da hibir gazeteci uramad.49

48. K. Skorecki ve d ierleri,"Y Chromosomes ofJewish Priests", Nature, 385, 1 997. Bkz.
www.ftdna.com/nature97385.html.
49. Faik, Siyonizm ve Yahudilerin Biyolojisi, a.g.e., s. 1 89.Ayrca kr.Avshalom Zoossmann
Diskin, "Are Today's Jewish Priests Descended From The Old Ones?", Homo, 5 1 , 2-3,
2000, s. 1 56- 1 62. eitli bilim insanlarn alma yntemleri hakknda John P. A. loanni
dis'in makalesi okunabilir, "Whymost Published Research Findings are False", PloS Medi
cine, http://medicine.plosjournals.org/perlserv/?request=get-document&doi= 1 0. 1 37 1 /
journal.pmed.0020 1 24.

341

"Mspet" bilimlere kamunun saygs yeniden onaylanmt.

Gerekten de mspet olarak kabul edilen bir bilim alanndan
gelen bir bilginin gvenilirliinden konuyla alakas olmayan kii
lerin kukuya dmesi gtr. Irk konusunda kuku uyandran
bilimsel keifleri almlayc bir kamuoyunun nne dken XIX.
yzyl sonu ile XX. yzyl bann fiziksel antropoloji rneinde
olduu gibi, XX. yzyl sonu ve XXI. yzyl ba molekler gene
tii de kimlie susam medyatik bir forumu ksmi sonularla ve
yarm hakikatlerle besledi. "Etnik" kkeni nceden bilinmeyen
tesadfi genetik eler seerek, Yahudi kaltmnn tmne. zg
tektip zellikleri u ana dek hibir incelemenin ortaya koymad
n hatrlamak gerekir. Gzlemlenen elerin nasl aykland
hakknda genelde pek az ey bilinmektedir ve bu durum nemli
kukular uyandracak niteliktedir. Bilim laboratuvaryla her trl
badan ayr tarihsel bir retorik araclyla, aceleyle getirilen
zmler daima bulunmu ve desteklenmitir. Son tahlilde,
"bilimsel" ve masrafl btn abalara ramen, Yahudi bireyini
biyolojik bir lt araclyla niteleyemeyiz.
Btn bunlar, insanlk tarihi iin nemli bululara, zellikle
hastalklarn nlenmesi alannda genetik antropolojinin katk sa
lama ihtimaline kar sylenmi deildir. Nispeten gen bir bilim
sel alan olan DNA zerine aratrmalarn gelecek yllarda parlak
gelimeler gstermesi muhtemeldir. Fakat bir "Yahudi" kadn ya
da erkein yasaya gre "Yahudi olmayan" bir kadn ya da erkekle
evlenemedii bir lkede, "seilmi halk"n mensuplarnn karakte
ristik genetik iaretlerinin aranmasn u an iin yeterince olgun
ve zerinde dnlm bir bilim olarak kabul edemeyiz. Bu "bi
lim", srail Yahudisi balamnda, tpk Makedonya rklarnn,
Lbnan Falanjlarnn, skandinavya'nn kuzeyindeki Laponlarn
vbS O hizmetinde gerekletirilen aratrmalar gibi tehlikeli bir rk
anlayn eski hayaletlerinden btnyle kurtulamaz.
1940 ylnda Walter Benjamin satran oynayan ve hareketlerinin
kesinliiyle izleyenleri daima artan (Trk lakapl) nl bir robo
tun hikayesini anlatyordu. Masann altna kambur bir cce gizlen
miti ve oyunu ustalkla ynetiyordu. Benjamin'in verimli imgele50. "Makedon geni" konusunda bkz. rnein Antonio A rnaiz-Villena ve d ierlerinin
makalesi, "HLA Gen es in Macedonians and the Sub-Saharan Origins of The Greeks",
Tissue Antigens, 57, 2, 200 1 , s. 1 1 8- 1 27; "Yahudi vakas" zerine bkz. Katya Gibel Azo
ulay'in arpc makalesi, "Not a lnnocent Pursuit:The Politics of a 'Jewish' Genetic Sig
nature", Developing World Bioethics, 111, 2, 2003, s. 1 1 9- 1 26; ayrca Avshalom Zoossmann
Diskin ve dierleri, "Protein Electrophoretic Markers in lsrael: Compilation of Data and
Genetic Affinities", Anna/s of Human Bio/ogy, 29, 2, 2002, s. 1 42- 1 75.

342
minde robot bir anlamda materyalist dnceyi temsil ederken,
gizlenmi cc;e de teolojiyi temsil etmektedir: Modern rasyonalizm
anda utan verici inan da saklanmak zorundayd. s
Bu karlatrma srail'de biyoloji bilimi kltrne ve bunun
her gn sahnelendii kamusal alana uygulanabilir: Genetik bili
min robotu grnte satran tahtasnn zerinde oynamaktadr.
Hakikatte ise, fiiliyatta, kk kambur, yani "siyaseten doru"
evrensel sylemle uyum iinde olmak iin saklanmak zorunda
olan geleneksel rk fikri kromozomlarn elenceli gsterisini
ynetmeye devam etmektedir.
Kendini Yahudi olarak tanmlayan fakat dini bir folklorun laik
lemi ve dank kalntlarndan baka evrensel laik bir Yahudi
yaam tarz tanmlamay salayan hibir kltrel tannma iareti

nin olmad bir devlette kolektif kimlik ortak bir eski biyolojik
kken vaat eden :flu bir temsile hfila ihtiya duymaktadr. srail'de
kimlik politikas konusunda devletin att her admn ardnda,
ezeli-ebedi bir halk-rk fikrinin uzun kara glgesi hfila beliriyor.

"Etnik" bir devlet ina etmek

1947 ylnda BM Genel Kurulu vaktiyle Filistin/Eretz Israel ad
n tayan blgede bir "Yahudi devleti" ile bir "Arap devleti"
kurulmasn oy okluuyla kabul etti. 52

Evi bark olmayan, yerin

den edilmi binlerce kii o dnemde btn Avrupa' da dolayor

du ve Britanya mandas erevesinde kurulmu kk Siyonist
yerleim kolonisi bu kitleyi emebilme iddiasndayd.

1924 ylna

dek Yidi halkndan ok sayda Yahudi'yi kabul etmi bulunan

Amerika Birleik Devletleri bundan byle kaplarn byk Nazi
katliamnn mahvettii sa kurtulanlara amay reddediyordu;
dier gelimi lkeler de aynsn yaptlar. Dolaysyla rahatsz
edici Yahudi sorununu zmek iin kendilerine ait olmayan uzak
bir topra sa kalanlara nermek onlar iin ok daha kolayd.
Uluslararas karardan yana oy kullananlar "Yahudi" teriminin
yorumunda zellikle belirgin deildiler ve yeni devletin inaas
srasnda bunun getirecei problemleri tahmin edemediler. Yahudi
egemenliinin gereklemesine zlem duyan Siyonist sekinler

S 1 . Walter Benjamin, "Theses sur la philosophie de l'histoire", L'Homme, le langage et

la culture, Paris, Denoel, 1 97 1 , s. 1 83 .
52. Bildirge iin bkz. nternet sitesi: www.knesset.gov.il/process/asp/event_frame.
asp?id= 1 . srail'in douu hakknda bkz.Alain Gresh'in kitab lsrael, Palestine. Verite sur un
conflit, Paris, Fayard, 200 I , s. 85- 1 08.

343

pusun iinde el yordamyla hareket ediyorlard ve neyin Yahudi

olup neyin olmadn henz kesin olarak tarif edemiyorlard.
Fiziksel antropoloji ve ardndan gelen molekler genetik, grm
olduumuz gibi, bir Yahudi'nin kkeninin karakterini analiz etmeyi
salayan bilimsel lt salamay baaramad . .Nazizm de -hatr
latmaya gerek var m?- bunu baaramamt. Naziler, ideolojileri
nin denekta olan biyolojik rk teorisine ramen sonunda Yahu
di'yi brokratik belgelere gre tanmlamak zorunda kaldlar.
Mstakbel devletin ilk nemli misyonu, zellikle Yahudi gr
mediklerini mmkn olduunca uzaklatrmak oldu. BM'nin pay
lam nerisini Arap devletlerinin inatla reddetmesi ve gen
Yahudi devletine ortak saldrlar aslnda bu devletin yerlemesi
ne katkda bulundu: srail'de ve askeri zaferinin ardndan srail'e
katlan ek topraklarda kald iddia edilen dokuz yz bin Filistin
li arasndan yaklak yedi yz otuz bini, yani ayn dnemdeki tm
Yahudi nfustan (alt yz krk bin kii) fazlas kat ya da srl
d.5 3 Blgenin tarihi asndan ok daha nemli olan ise, "Eretz
Israel"in "Yahudi halk"nn tarihsel topra olduu ideolojik ilkesi
nedeniyle, savalardan sonra bu yz binlerce gmenin aile
ocaklarna ve topraklarna dnn gereksiz vicdan azab ek
meden nlemenin mmkn olmasyd.
Bu ksmi arnma yeni devletteki kimlik problemlerini btny
le zmedi. Yaklak yz yetmi bin Arap hala oradayd ve ok
sayda kksz de Avrupa'dan Yahudi olmayan eleriyle gelmiti.
BM'nin 194 7 tarihli karar, Yahudi ve Arap her iki devlette kalan
aznlklarn yurttalk haklarna sahip olacaklarn aka belirt
miti. Bu devletlerin uluslararas rgte katlm koulu buydu.
Dolaysyla srail kendi hudutlar iinde kalm Filistinlilere yurt
talk vermek zorunda kald. Onlarn topraklarnn yardan fazla
s zerinde hkmet kamulatrmalara girimi olmasna ve ile
rinden ouna 1966 ylna kadar askeri bir rejim ve ciddi kstla
malar dayatmasna ramen, bu Filistinliler yine de yasal planda
yurttat. s 4
Bu deer ikilii devletin kurucu szlemesi olan Bamszlk
Bildirgesi'nde de bulunur: Bir yandan srail, devletin demokratik
karakterine dair BM'nin gerekliliklerine sayg gsterecektir (sraSl. Gmenler sorununun kkenleri hakknda bkz. Benny Morris, The Birth ofthe Palesti
nian Refugee Problem Revisited, Cambridge, Cambridge University Press, 2003; ayrca
Dominique Vidal, Comment lsrae/ expulsa /es Pa/estiniens ( 1 94 7- 1 949), Paris, L.:Atelier, 2007
ve ilan Pappe, Le Nettoyage ethnique de la Palestine, Paris, Fayard, 2008.
54. srail'deki toprak politikas hakknda bkz. Oren Yiftachel, Ethnocracy. Land and lden
tity Politics in /srael/Pa/estine, Philadelphia, University of Pennsylvania Press, 2006.

344

il "inan, rk y a d a cinsiyet ayrm yapmakszn btn yurttalar

na toplumsal ve politik hak eitlii salayacaktr; vicdan, inan,
eitim ve kltr zgrln eksiksiz biimde garanti altna ala
caktr"); dier yandan, kuruluuna yol am Siyonist baka
uygun davranacaktr (bu devlet, "Yahudi halknn kendi lkesin
de ulusal canlanma hakk"n, yani "srail topranda bir Yahudi
devleti"ni uygulama amaldr). Bu ikiliin nedeni nedir? Artk
incelenmesi gereken bir sorudur bu.
Kendini bir "halk" oluturuyor kabul eden her insan grubu, hi
bir zaman "halk" olmam olsa bile ve btn gemii tamamen
hayali bir yapmn sonucu olsa da, ulusal anlamda kendi kaderini
tayin hakkna sahiptir. Ksacas, "halklar" oluturan ey, "halk
lar"n ulusal mcadelelere girmelerinden ok, politik bamszlk
mcadeleleri olmutur. Bir insan grubunun kendi kaderini belir
leme hakkn reddetme ynndeki her teebbsn onun egemen
lik isteini daha da iddetlendirdii ve kolektif kimlik duygusunu
glendirdii bilinmektedir. Bu, bir grubun, hangisi olursa olsun,
halk olarak olutuu andan itibaren kendi kaderini belirleme
hakkn gerekletirebilmek iin bir baka varl topraklarndan
etme hakkna sahip olduu anlamna elbette gelmez. Fakat X:X.
yzyln ilk yarsnda manda Filistin' de cereyan edenler tam da
budur (1880 ylnda yirmi be bin Yahudi ve yz bin Arap var
d; 1947 ylnda hala alt yz elli bin Yahudi ile bir milyon yz
bin Filistinli vard). Bununla birlikte, bamsz bir srail devleti
kurabilmek iin, ayrmclk kurban olmu ve zulm gren Yahu
dileri bir araya getiren Siyonist kolonizasyon srecinin karakte
ristik kurucu zelliklerinin zaman ierisinde antidemokratikle
mesi kanlmaz deildi. Sonunda yasalarn yalnzca "Yahudiler"e

eil

lkenin btn yurttalarna eitlik ilkesini uygulayaca

umulabilirdi.
Bu kitabn birinci blmnde, ulusal ilke ile demokrasi arasn
da ikin eliki olmadn saptadmz gibi, bunlarn birbirlerini
tamamladklarn da grdk Egemenliin yurttalarn elinde
tutulduu bir devlet, modern bir demokrasi olmadan, yani her
hangi bir ekilde ulusal ya da okuluslu bir ereve kurulmadan
u ana dek mmkn olamamtr. Ulusal kimliin gc, devletin
btn yurttalarnn eit olduklarnn bilincinden kaynaklanr.
"Demokrasi" ve "ulusal kimlik" kavramlarnn genel olarak kesi
tiini ve ayn tarihsel sreci kapsadklarn sylemek yanl
olmaz.
Yeni devletin resmi adnn seilmesi ve bunun ardndan hemen

345
balayan polemik, Yahudi rnesans srecinin oluturduu "kara
kutu"nun ilk zlme giriimidir. Omri hanedanlnn Antika
srail Krall, bilindii gibi, dini gelenekte byk bir sayg grm
yordu. Bu nedenle "srail devleti" ad tereddtlere yol at. Kimi
leri "Yahuda devleti" adn tercih ediyordu. Bylelikle Davud'un
soyunun ve Hasmonlar Krall'nn dorudan mirass olarak
konumlanmak mmkn olacakt. Kimileri ise, hazrlayc olmu
Siyonist harekete sadakatleri nedeniyle "Siyon devleti"ni savunu
yordu. Fakat lke "Yahuda" olarak adlandrlsa btn sakinleri
"Yahudi" adn tayacakt, " Siyon" ad seilmi olsa btn yurt
talar "Siyonist" olacakt. Birinci durum dnyadaki Yahudi
inanllarn dinsel temelde tanmlanmasna zarar verecekken,
buna karlk, Araplar da tm haklara sahip Yahudi yurtta ola
cakt (Ber Borohov ile gen Ben Gurion da vaktiyle bunu hayal
etmilerdi). kinci durumda, egemenliin gereklemesi karsn
da dnya Siyonist hareketi muhtemelen silinmek zorunda kala
cakt ve bu topraklarda yaayan Araplar da pasaportlarnda Siyo
nist yurttalar olarak belirtilecekti.

Dola syla tercih ans yoktu ve sonunda devlet "srail" adn

ald. O zamandan beri btn yurttalar, Yahudi kabul edilseler
de edilmeseler de srailli oldular. srail'in, bayranda, ulusal
marnda ya da devlet sembollerinde ifade bulan bir Yahudi hege
monyasnn varlyla yetinmedii ise daha sonra grlecektir.
srail, etnik-merkezci ulusal karakteri nedeniyle btn yurttala
rna resmen ve somut olarak ait olmay reddetti. Yahudi "kav
mi"nin nemli bir ksm bunu reddetse ve kaderinin bu ekilde
belirlemesi hakkn kabul etmese de, kken itibariyle "Yahudi
halk" iin kurulan devlet kendini daima tekelci mlkiyet olarak
duyurmakta srar etti.
"Yahudi ethnos"unun zellii nedir? Btn bu sayfalar boyun
ca Yahudiliin olas tarihsel kaynaklarn ve

XIX. yzyln ikinci

yarsndan itibaren, deiik elerden oluan bu Yahudiliin

kalnt ve anlarndan yola karak "halk"n zc yapm srecini
inceledik. Bu koullarda, binlerce yldan sonra "srail'in kendi
topra" zerinde "yeniden kurulmu" bu Yahudi devletinin me
ru sahipleri kimlerdir? Kendilerini Yahudi kabul eden herkes
midir, yoksa srail yurtta olmu herkes midir? Bu karmak
sorun lkenin kimlik politikasnn dzenlenecei belli bal
eksenlerden birini oluturacaktr.
Bu politikay iyi anlamak iin, devletin kuruluundan hemen
nceki dnemi incelemek nem tar. Daha

194 7 ylnda srail'de-

346
ki Yahudilerin Yahudi olmayanlarla evlenemeyeceine pratikte
karar verildi: ounluun kusursuz biimde laik olduu bir top
lulukta bu ayrmcln medeni gerekesi grnte laikler ile
dindarlar arasnda uurum oluturmamakt. Ulusal dini tarafn
temsilcilerinin ve Yahudi Ajans'nn bakan David Ben Gurion'un
imzalad nl "Statko Mektubu"nda Ben Gurion zellikle gele
cekteki devletin evlilik hukukunu hahamlarn eline brakt. 5 5
Ben Gurion'un, her trl yazl anayasaya inatla kar duran dini
evreleri de desteklemi olmas bir tesadf deildir.

1953 ylnda, srail' de sivil evlilii kurumlatrmama ynndeki

politik vaat, haham mahkemelerinin yarg yetkisi zerine yasayla
merulatrld. Buna gre, srail'deki Yahudilerin evlilik ileri
hahamlarn tekelinde olacakt ve "Kitab Mukaddes yasas"na
tabi klnacakt. Bylece o dnemde iktidarda olan sosyalist Siyo
nizm, "karma evlilikler" ve asimilasyon hayaleti karsnda titre
yen kayg dolu hayal gcnden yana dzenleme yapan bir aldat
macadan ibaret olduunu gstererek geleneksel hahamlk ilkele
rini harekete geirmeye balad. 5 6
Bu, Siyonizmin hedeflerinin uygulamaya konmasnda Yahudi
dininin utanmazca kullanlmasnn devlet dzeyindeki ilk ifadesi
oldu. srail' de din ile devlet arasndaki ilikilerde .uzman ok say
da aratrmacnn yaratt izlenimin tersine, Yahudi ulusal ide
olojisi, rahatsz edici bir teokratik gelenein yanda olan tahak
kmc hahamlarn basklar karsnda gsz kalp diz km
deildir. Siyonist hareketin iindeki, ardndan srail devletindeki
gerilimlere -anlayszlk ve atmalara ramen- iyi bakldn
da, Siyonizmin giriiminde baarl olabilmek iin dini baskya
srekli ihtiya duyduu, hatta ou zaman bunun peinde kotu
u aktr. Yeayahu Leibowitz, "kamuoyunun kabul ettii" laik
srail devletini dini olarak nitelerken gayet haklyd. mkansz bir
laik Yahudi kimliinin kesin hudutlarn saptamann ve tanmn
yapmann gl nedeniyle, byle bir kimlik, "kalc .strap"
iinde hahamlk geleneine terk edilmeye mahkumdur.

55. Bkz. Menahem Friedman'n makalesinin ekindeki mektup: "Statko Tarihinin Sunul
mas: srail'de Din ve Devlet", Varda Pilovski (edit.), Yiuv'dan Devlete Gei, 1 94 7- 1 949
(branice), Hayfa, Mossad Herzl, 1 990.
56. srail'deki eitim sisteminde de neredeyse eksiksiz bir ayrm grlr. srailli Yahudi
ocuklarn srailli Filistinli ocuklarla birlikte eitim grdkleri okullar uygulamada hi
yoktur. Ayrlkln kkenleri Filistin kltrnn zerklii ve korunmas kaygsndan kay
naldanmaz. Arap kesiminin eitimi ve renim programlar btnyle srail'deki Ulusal
Eitim Bakanl'na baldr.Ayrmclk, srail sosyalizminin tacndaki mcevher olan kibutz
hareketinin de daima zellii olmutur. Kibutzim'e Araplar asla kabul edilmemitir; keza
Yahudi cemaatlerine zg dier toplumsal yaplara da asla dahil edilmemilerdir.

347

1950'li yllarn laik srail kltrnn hzla gelimeye balad

n, hatta artc bir tempoda gelitiini belirtmek gerekir. Fakat
bayramlar ve semboller gibi kimi kaynaklar Yahudi geleneine
derinlemesine nfuz etmi olsa da, bu yeni kltr "dnyadaki
Yahudi halk"na yeterince salam ortak dayanak salayamaz.
zgl ierii (dili, mzii, beslenmesi, hatta edebiyatna, sanatna
ve sinemasna dek) nedeniyle bu kltr, Yahudilerin ya da Lond
ra'daki, Paris'teki, New York ya da Moskova'daki soydalarnn
gndelik deneyimi, tanma iaretleri bakmndan temelde farkl,
yeni bir toplumu derinden etkilemeye balamt. Dnyada "Yahu
di halk"nn mensuplar branice konumamakta, okuyup yazma
maktalar, srail'in ehir ya da kr manzaralaryla temas halinde
deiller, srail toplumunun kopularn, trajedilerini ve sevinleri
ni dorudan yaamyorlar; futbol sahalarnda alklamay bile bil
mezler, vergilere kar sylenmezler, "srail halk"n yalnzca hayal
krklna uratan politik yneticileri alaya almazlar. Dolaysyla,
Siyonist ideolojinin iinde gelimi gen srail kltryle ilikileri
mulakt: Bu kltr hem sevilip hayran olunan fakat btnyle
meru olmayan bir evlatt; yetitirmek gereken, fakat tarihsel ya
da geleneksel evveliyattan yoksun olsa da byleyici olan kendi
ne zg yanlar gerekten gzlemlenmemi bir pi. Gelenekleri
inkar ederken onlardan esinlenen, Bat'dan ve Dou'dan dn
kimlik eleri alrken ayn zamanda da bu eleri silen bu modem
tannma iaretleri yeni ve bilinmeyen bir yaknlk tarz oluturu
yordu. Sylediimiz gibi, bu laik kltr Yahudi olarak tarif etmek
gtr. Bu durumun esasen nedeni vardr:
1) Bu laik kltr Yahudi dininin gemiteki ya da imdiki
btn kltrel biimlerinden ayran uurum ok derin ve diktir;
2) Dnyadaki Yahudiler bu kltre karm deildir, bu klt
rn eitliliinin paras deillerdir ve geliimine katkda bulun
mazlar;
3) srail' de yaayan Yahudi olmayanlar, ister srailli Filistinliler
olsun, ister "Rus" gmenler, hatta yabanc iiler, hepsi de bu
kltrn nanslarn dnyann dier yerlerindeki Yahudilerden
daha iyi biliyorlar ve (kendi zgllklerini korusalar bile) olayla
rn iinde giderek daha ok bunu yayorlar.
Siyonist dnrler bu yeni srail toplumunu "halk" ve elbette
"ulus" olarak nitelemekten kanyorlar. Ayn ekilde, Bund Parti
si'nin tersine, byk Yidi topluluunu Dou Avrupa'nn zgl bir
"halk" olarak tanmlamay da daima reddetmilerdi. Bir dil, ortak
bir kitle kltr, bir lke, bir iktisat, bamsz bir egemenlik gibi,

348
halkn, hatta ulusun zelliklerini olas tm ltlere gre benim
semeye balayan srail Yahudi topluluu karsndaki tutumlar
reddetmek oldu. Bu yeni halkn zgl tarihsel karakteri kurucula
r ve yaratclar tarafndan gz ard edildi ve sistematik olarak

reddedildi. Bu toplum Siyonizm tarafndan, ama ayn zamanda bunu da belirtmek gerekir-, Arap milliyeti ideolojisi tarafndan
bir "halk-olmayan" ve "ulus-olmayan" olarak, "Eretz Israel"e (ya
da "Filistin"e) doru "ykselii" srdrmeye hazrlanan dnya
Yahudiliinin yalnzca bir blm olarak kabul edilmitir.
Bununla birlikte, dnyada Yahudiliin birletirici temel altyap
s olarak, Antisemitizm'e Yahudiliin znn tanmnda kalc bir
pay dolayl olarak veren ac verici Holokost belleinin tesinde,
ne yazk ki, yoksullam eski dini kltr kalr (grdmz gibi,
bu kltr deiken afacan genetiin peinden gizlice komutur).
Btn Yahudiler iin ortak olan herhangi bir laik Yahudi kltr
dnyada asla var olmamtr. "azon "in, yani Haham Abraham
Yeaya Karelitz'in nl argman -"yk arabas [laik Yahudi] bo
tur"- doruydu ve doru kalacaktr. Bununla birlikte, Kitab
Mukaddes yorumunda uzman olan haham, geleneksel naifliiyle,
laik yk arabasnn ortadan kaybolarak, dinin gayet ykl araba
sna yolu aacana inanyordu.

O, modem ulus fikrinin anlamn

kavrayamamt: Ulus fikri, dolu yk arabasnn iindekileri kur

nazca deitirip kendi tercih ettii yerlere doru yneltir.
Polonya, Yunanistan ya da kinci Dnya Sava ncesi rlanda
devletleri gibi, hatta gnmzn Estonya veya Sri Lanka's gibi,
Siyonist kimliin iinde de etnik-merkezci ulusal ideoloji ile gele
neksel dinin ok zel bir karm bulunur. Dinsel gelenek, hayali
"kavmin" efendilerinin ellerinde etkin bir ara olur. Liah Green
feld zel trdeki bu ulus anlaylarnn karakteristik yanlarn
kusursuzca tanmlamtr: " [ . . . ] Din artk hakikatin bir vahyi ve
'
derin bir i inancn ifadesi deildir, dsal bir iaret ve kolektif
zglln semboldr. [ . . . ] Daha nemli olan ey, dinin deeri
esasen bu dsal ve maddi ileyiten kaynaklandnda, bu sonun
cusu etnik bir zellik edinir, kolektivitenin deimez bir aidiyet
zellii halini alr. Bu haliyle, kiisel bir tercihi ya da sorumluluk
stlenmeyi deil, bir zorunluluu yanstr. Dolaysyla, son tahlil
de, rkn yanssdr." 5 7

XX. yzyl sonunda sosyalist ethnos ile sosyalist mit serbest

pazar sermayesi nnde teslim olurken, kurgusal "etnik yap"y

57. Liah G reenfeld, "Modern Din mi?", in Neri Horowitz (edit.), srai/'de ve Ortadou'da
Din ve Ulus (branice), Tel-Aviv, Merkaz Rabin ve Am Oved, 2002.

349
gzelletirmek iin daha fazla dinsel makyaj gerekecekti. Ancak
srail yine de teokratik bir devlet olmayacaktr. srail politikas
nn oluum dinamii iinde dini temellerin salamlamas,
modernlemelerine paralel geliecektir; bu temeller genel anlam
da daha milliyeti ve zellikle de ok daha fazla rk olacaktr.
srail' de devlet ile hahamlk arasnda ayrm olmamas asla dinin
gerek gcnden kaynaklanmamtr; tersine, dinin derin ve
sahici temelleri yllar ierisinde nemini yitirmitir. Bu ayrlk
yokluu, grld gibi, daha iyisi elinden gelmediinden, tem
sillerinin ve sembollerinin ounu geleneksel dinden ve dinin
metin derlemelerinden alm olduu iin, zellikle bu nedenle
dinin btnyle esiri olarak kalan ereti bir ulus fikrinin ikin
zayflndan dorudan kaynaklanr.
srail kendi toprak hudutlarn belirleyemedii gibi, ulusunun
hudutlarn da hibir zaman ak seik belirleyememitir. Yahudi
"kavmi"ne mensup olmann ltleri daha batan itibaren tereddt
konusu olmutur. Balangcnda srail devleti, en azndan gr
nmde de olsa ak bir tanm paradoksal biimde benimsemiti.
Bu tanma gre, kendilerini drst bir ekilde Yahudi grenler
Yahudi kabul ediliyordu. 8 kasm 1948'de yaplan birinci saym
srasnda srail' de yaayanlardan uyruklarn ve dinlerini teyit ede
cekleri bir soru fiini doldurmalar istendi. Bu aklamalar sivil
ktn olumasnda temel tekil etti ve bylece gen devlet Musa
dininin buyruklarn yerine getirmeyen ok sayda karkocay yasa
d biimde "Yahudiletirmeyi" baard. 1950 ylnda doumlar
hala tek tek katlara kaydediliyordu. Uyruk ya da din belirtilmese
de katlar yine de iki tr baslyordu: biri branice, teki Arapa.
branice soru formu dolduranlar potansiyel olarak Yahudi'ydi. 5 8
1950 ylnda srail Parlamentosu "geri dn yasas"n onayla
d. Bu, Bamszlk Bildirgesi'nde ileri srlen ilkeyi hukuksal
olarak belirleyen ilk temel yasa oldu: "Her Yahudi'nin srail'e g
etme hakk vardr. " Bunun tek istisnas, "Yahudi halkna kar
hareket etmek ya da kamu saln ve devlet gvenliini tehlike
ye atabilir olmak"tr. Geri dn yasasndan yararlananlara oto
matik olarak yurttalk veren bir yasa 1952 ylnda onayland. 59
1940'l yllarn sonundan itibaren dnya srail'i, hakl olarak,
zulm grenler ve yerinden edilmi olanlar iin snak bir devlet
olarak grd. Avrupa Yahudilerinin sistematik olarak katli ve
58. Bu konuda bkz. Yigal Elam, Statko Olarak Yahudilik (branice), Tel-Aviv, Am Oved,
2000.
59. www.knesset.gov.il/laws/special/heb/chok_hashvut.htm.

350
Yidi halknn eksiksiz imhas, hayatta kalanlara snak olarak
hizmet edecek bir devletin kurulmas karsnda geni kitlenin
sempatisine yol at. 1950'li yllarda, srail-Arap atmasnn
ardndan, fakat ayn zamanda yan-dini ve daha ziyade hogr
sz Arap otoriter milliyeti ideolojisinin ykselii nedeniyle, yz
binlerce Arap Yahudi vatanlarndan atldlar ve evlerini barklarn
kaybettiler. Bunlarn hepsi Avrupa'ya ya da Kanada'ya yerleeme
di ve ilerinden bir blm srail'e g etmek zorunda kald (bel
ki de kimileri bunu arzulad). brani devleti bu duruma sevindi ve
hatta (bu gmenlerin clz bagajlarnda getirdikleri Arap klt
rn kayg ve kibirle karlam olsa da) onlar kendine ekmeye
bile abalad. nanc ya da kkeni nedeniyle zulme uram ya da
bask grm her Yahudi mlteciye g hakk vermeye ynelik
yasa bu olgular nda aka meru gzkyordu. Eer yre
sakinlerinin byk blm baka lkelerde ayrmcla maruz
kalm olan ve kendilerine yakn yurttalarla ortak bir tarihsel
kader duygusunu ve yaknl paylayorlarsa, bugn bile bu tr
den bir yasa, nasl olursa olsun liberal bir demokrasinin temel
prensipleriyle asla eliki iinde olmayacaktr.
Fakat geri dn yasasnn hedefi srail'e, Yahudi kimliklerin
den dolay kendilerinden nefret edenlerin gemite zulmne
uram, hala urayan ya da gelecekte zulme urayacak olanlar
yararna snak bir devlet stats vermek deildir. Yasa koyucu
larn dilei bu olsayd, yasay Antisemitizm'in mevcut tehlikeleri
karsnda barnma hakk ieren hmanist bir temelde kurarlar
d. Geri dn yasas ile buna elik eden medeni yasa, tm dn
yaya dair "etnik" bir ulus anlaynn dorudan sonucudur ve bu
yasalar srail devletinin pratikte dnya Yahudilerine ait olmas
olgusunu hukuksal dzlemde tevik etmeye yneliktir. Ben Guri
on, geri dn yasasn nerdii parlamento tartmasnn al
.
nda unu duyurdu: "srail, yalnzca yurttalarnn ounluu
Yahudi olduu iin bir Yahudi devleti deildir; Kim olursa olsun
btn Yahudilerin ve arzulayan her Yahudi'nin devletidir. " 6 0
"Yahudi halk"na dahil olan herkes -Pierre Mendes France ya
da 1 970'li yllarda Avusturya anslyesi Bruno Kreisky, Amerika
Birleik Devletleri Dileri Bakan Henry Kissinger ya da 2000
ylnda bakan yardmclna demokratlarn aday Joe Lieber
man olabilir- Yahudi devletinin potansiyel yurttadr ve arzu
ettiinde gelip yerleme hakk geri dn yasasyla onun iin
daima salanm olur. Bu "Yahudi ulusunun mensubu" herhangi

60. Knesset Tartmalar (6), 1 950.

351
bir liberal demokrasinin btn haklara sahip yurtta olsa, ileyi
ine aktif olarak katlsa ya da devlet hizmetine seilmi olsa bile,
Siyonist ilke uyarnca, srail'e g etmek ve burann bir yurtta
olmak onun kaderidir, hatta buna mecburdur. Hatta geldikten
hemen sonra lkeyi terk etse bile yurttal lmne kadar baki
kalr.
Hi kuku yok ki, Yahudi olmayan srailli yurttalarn yaknlar
iin var olmayan bu ayrcala, "meru" yararlanclarn kimler
olduunu saptayan kesin bir tanmn da elik etmesi gerekir.
Oysa kimin Yahudi olarak kabul edilebileceini ak seik tanm
layan lt ne geri dn yasasnda ne yurttalkla ilgili yasada
vardr. Bu yasalar, Siyonist Federasyon'un stats zerine yasa
ile

(srail devleti iinde resmi faaliyetlerini srdrmelerine

imkan tanyan) 1952 tarihli Yahudi Ulusal Vakf Yasas'yla birlikte

srail'i dnyann btn Yahudilerinin lkesi olarak gsterirler.
Devletin varlnn ilk on yl boyunca bu soru genellikle hi
sorulmad. yle gzkyor ki oluum halindeki toplum, nfusu
nu katna karrken, gmen kitlelerine ortak bir kltrel
temelin oluumuyla daha fazla ilgiliydi ve "nasl srailli olunur?"
problemi o dnemde ok daha ncelikliydi.
1956 Sava'nn ardndan Sina Yarmadas'ndan geri ekilme,
askeri zaferle birlikte bym olan kr cokuyu azaltt.

Mart

1958'de, o dnemde iileri bakan olan ve Siyonist solun karak

teristik temsilcisi olan Israel Bar-Yehuda, ulusal gerilimin saalt
c bir ekilde solukland bu dnemde bir kararname yaymlad.
Buna gre, "Yahudi olduunu iyi niyetle belirten biri, Yahudilii
ne dair ilave kant getirmesine gerek kalmadan Yahudi kabul edi
lecektir. "6 1 Ulusal dini evrelerin temsilcilerinin fkeli tepkisi
gecikmedi. G zerinde temellenen bir devlette kimin Yahudi
olduunu saf anlamda iradi olarak belirlemenin imkansz olduu
nu gayet iyi bilen hkmet bakan David Ben Gurion, dnce
siz, laik ileri bakann hemen grevden uzaklatrd ve puslu
statko onarlm oldu. Dindarlarn eline geri dnen ileri
Bakanl, nceki alkanla uygun olarak, anneleri Yahudi "kim
lii"ne sahip olanlar Yahudi kaydetmeye devam etti.
Devletin yasalarn yava yava pekitiren Siyonizmin "sonuna
kadar gtrme" yanls nitelii drt yl sonra ortaya kt. "Daniel
Karde" olarak bilinen Oswald Rufeisen 1962 ylnda Yahudi
uyruklu olduunun devlet tarafndan kabul iin yksek adalet
mahkemesine bavurdu. Rufeisen 1922 ylnda Polonya' da Yahudi

6 1 . Elam, Statko Olarak Yahudilik, a.g.e.

352
bir aileden domutu ve Siyonist genlik hareketine katlmt.
Nazi fethi srasnda cesur bir partizan olarak ok sayda Yahudi'yi
kurtarmt. Bir an geldi, peindeki zalimlerden kaabilmek iin bir
manastra snd ve Hristiyan oldu. Savatan sonra papaz oldu ve
Karmelit tarikatna kei olarak girdi. srail'e g etme niyetindey
di -1958 ylnda srail'e geldi-, nk Yahudilerin yazgsn payla
mak arzusundayd ve kendini Siyonist kabul ediyordu. 62 Polonya
uyrukluundan ayrldktan sonra, geri dn yasasna yaslanarak
srail yurttaln talep etti ve inanc Katolik olsa da, "uyruu"nun
Yahudi kaldn gereke gsterdi. Talebi ileri Bakanl'nca red
dedildi, bunun zerine yksek adalet mahkemesine bavurdu.
Mahkeme, bire kar drt oyla, Rufeisen'in devlet yasalarna gre
Yahudi kabul edilemeyeceine karar verdi. Bir srail kimlik kart
elbette ald, fakat zerinde "Uyruk: belli deil" yazyordu.
sa'nn dinini benimsemek iin Yahudi inancna ihanet son tah
lilde determinist biyolojik imgelemin hakkndan gelmiti. Dini
klfa brnmeyen Yahudi uyruu olmadna kesin biimde
karar verilmiti. Etnik-merkezci Siyonizm, tanmnn belli bal
ltlerini saptamak iin Yahudi dini yasasnn desteine ihtiya
duymutu ve laik yarglar da bu tarihsel-ulusal zorunluluu
gayet iyi anlamt. Bu hkm srail'in kimlik anlayna baka bir
yan ekledi. Artk bireyin Yahudi halkna aidiyetini kendisinin
tayin hakk geride kalmt: Yalnzca egemen hukuksal otorite
yurttan "uyruuna" karar verebilirdi. 6 3
1960'larn sonunda Yahudi kimlii tanm yeniden snand. 1968
ylnda komutan Benyamin alit iki ocuunu Yahudi uyruuna
yazmay reddetmi olan ileri bakann dava etti. ocuklarn
annesi, Daniel Karde'in tersine, Yahudi deildi. Muzaffer srail
ordusunun saygn bir subay olan alit ocuklarnn "Yahudi" ola
rak bym olduklarn ileri srd; onlarn "Yahudi halk"nn
devletinde btn haklara sahip yurttalar olarak kabul edilmele
rini arzuluyordu. Neyse ki anslyd -belki de mucize sonucu
dokuz yargcn bei ocuklarnn, din bakmndan olmasa da
uyruk bakmndan Yahudi olduuna karar verdi. Bu istisnai yarg,
askeri "kanat"nn altna Yahudi olmayan nemli bir nfus alm
olan ve yabanclarla karma karsndaki duyarll daha da g-

62. Bu kahraman ve zel kiinin yaam hakknda bkz. Nechma Tec, Dans /'antre des /ions.
La vie d'Oswald Rufeisen, Brksel, Ed. Lessius, 2002.
63. Yarglarn eitli tutumlar hakknda bkz. Ron Margolin (edit.), Demokratik ve Yahu
di Devlet Olarak srail Devleti. Tartmalar ve lave Kaynaklar (branice), Kuds, Dnya Yahu
dilik Bilimleri Cemiyeti, 1 999.

353
lenen, 1967 Sava'nm bytt srail'in politika sahnesini der
hal btnyle altst etti. 1970 ylnda, dini evrelerin basks
altnda, geri dn yasasna yeni bir ek yaplarak, "sahici Yahu
di"nin dini yasaya uygun olarak eksiksiz ve kesin tanm yapld:
"Yahudi bir anneden domu olan ya da Yahudilie gemi ve
baka bir dine artk bal olmayan kii Yahudi'dir. " Yirmi iki yllk
ertelemenin sonunda, haham dini ile zc ulus anlay arasnda
ki arasal ba nihayet kesin olarak pekitirildi.
Ulusun ok sayda laik yanda elbette daha esnek ya da daha
"bilimsel" bir tanm ltn tercih ederdi: rnein, babann
Yahudi olmasn yeterli kabul etmek ya da bir kiinin Yahudilie
mensup olduunu belirlemeyi salayan herhangi bir genetik ia
retin varl. Bununla birlikte, daha genel ya da daha kesin "bilim
sel" kategorilerin yokluunda, srailli Yahudi ounluk, ehvenier
mantyla, dini yasann hkmn kabul etti. Kamuoyu iin, kat
bir gelenek, Yahudi zgllnn tanmndaki acnas bir mu
laklktan ve srail'in de "dierleri gibi" liberal bir demokrasiye,
btn yurttalarn mlkne dnmesinden daha iyidir. Yahudi
liklerinin bu kesin tanmn reddedecek baz srailliler elbette
vard. Hatta ilerinden biri, geri dn yasasndaki deiikliin
ardndan, kimlik kartndaki uyruk yazsn "Yahudi"den "srail
li"ye deitirmek amacyla talepte bile bulundu.
George Rafael Tamarin Tel-Aviv niversitesi Eitim Bilimleri
Blm'nde retmendi. 1949 ylnda Yugoslavya' dan srail'e g
etmiti ve Yahudi olduunu bildirmiti. 1970'li yllarn banda
uyruunu "srailli" olarak yeniden tanmlama talebi iki gerekeye
dayanyordu. lki, Yahudi kimlii tanmlamada yeni ltn,
onun bak asyla, "rksal" ve "dini" olmasyd. kincisi, devletin
kuruluundan itibaren, kendisini de paras hissettii bir srail
ulusunun olumu olmasyd. ileri bakam talebine olumlu
yant vermeyince Tamarin yksek mahkemeye bavurdu. 1972
ylnda talep yarglar tarafndan oybirliiyle reddedildi. srail
ulusu olmadndan Yahudi uyruunu korumas gerektiine karar
vermilerdi. 64
Bu olayn en ilgin noktas, yksek mahkeme bakan, srail
dl sahibi imon Agranat'n, Bamszlk Bildirgesi'ne dayana
rak ikayeti reddetmekle yetinmeyip, konunun zn incelemesi

64. Tamarin srail Devletine Kar Yksek Adalet Mahkemesinde, 20 ocak 1 972. Tamarin
sulamasn gerekelendirmek iin Fransz sosyolog Georges Friedmann'n Fin du peup
/e juif? [Yahudi Halknn Sonu mu?] (Paris, Gallimard, 1 965) adl denemesini kulland.
Fazlasyla lsrail'den yana olan kitabn sonu blm, ayrt edici zellikleri bakmndan
tarihsel lbranilik'ten farkl bir lsrail ulusunun olumakta olduunu ileri srer.

354
ve neden asla bir srail ulusunun deil d e bir Yahudi devletinin var
olduunu aydnlatmaya almasdr. Bir yandan yalnzca znel
yanlara dayanan ve dier yandan bireysel tercih ilkesini reddeden
Agranat'n ulus tanmnn teorik zaaflar, srail' de egemen ideoloji
nin ayrt edici zelliiydi. Alama Duvar'nn ele geirilmesinden
sonra paratlerin heyecann ve duygusunu ulusal bir Yahudi
kimliinin varlna dair kusursuz kant olarak kullanmas, Agra
nat'n tarih kitaplar ve politik felsefe kitaplarndan ok gazete
makalelerinden etkilendiini gstermektedir; ancak bu tutumu,
hkmn gerekelerini uzun uzadya aklarken, byk alimliinin
kant olarak bu kitaplar kullanmasn da engellememitir.
Geri dn yasasnda Yahudi kesin ve snrlar belli olarak
tanmlanm olmasna ramen, devletin pragmatik ihtiyalar bir
"Avrupa" gnden kendini yoksun brakacak kadar glyd.
1968 ylnda, Polonya'daki Antisemitizm dalgasnn ardndan sra
il'e elerden birinin Yahudi dininden olmad birok aile geldi.

XX. yzyln ikinci yarsnda SSCB'de ve komnist dnyada, tpk

liberal demokrasilerde olduu gibi, "karma evlilikler"in yaylyor
olmas eitli ulusal kltrlere entegrasyon srecini tevik etti
(bu durum karsnda Devlet Bakam Golda Meir, 1972 ylnda,
"Yahudi olmayan" biriyle evlenen bir Yahudi'nin onun gznde
Nazizm'in alt milyon kurbanna dahil olduunu aklad).
Bu durumun "bozulma" ve "tehlike"si karsnda, yasa koyucular,
snrl Yahudi tanmn dengelemek iin, buna paralel olarak, "sra
il' e k" hakkn nemli lde geniletmek zorunda kaldlar. Geri
dn yasasna eklenen ve "torun maddesi" denen 4A maddesi,
yalnzca "Yahudi"lerin deil, onlarn "Yahudi olmayan" ocuklar
nn, torunlarnn ve elerinin de srail'e gne izin verdi. Bykba

bann Yahudi kimliine sahip olmas onun soyundan gelenlerin

srail yurttal elde etmesi iin yeterliydi. Bu nemli paragraf
daha sonra, 1990'l yllarn banda Sovyet rejiminin knn
ardndan gelen geni bir g dalgasna kaplar at. Her trl ide
olojik boyuttan yoksun olan bu dalga srasnda (srail daha 1980'li
yllarda Sovyetler'den gelen Yahudi gmenlere kaplarn kapama
s iin Amerika Birleik Devletleri'ne bask yapmt), yeni gelenle
rin yzde 30'dan fazlasnn kimlik kartna Yahudi yazlamad.
Bir milyon gmenin yaklak yz bininin "Yahudi halk"na
mensup olarak tanmlanamamas (srail gazetelerinin dilinde bu
olgu "gecikmeli asimilasyon bombas" olarak nitelenmiti) ,
1970'li yllarn sonunda giriilen etnik-merkezci kimlii tevik
srecinin devamn engellemedi. Menahem Begin'in ynettii

355
Likud Partisi'nin iktidara gelii, iaretleri srail politik kltrnde
zaten kendini gstermi olan paradoksal iki gelimeyi yaygnla
trarak ortaya kard: liberalleme ve etnikleme.
Ne hogr anlayyla ne de oulculuuyla zel bir parlt
gsterebilmi olan (Dou Avrupa kkenli) sosyalist Siyonizmin
zayflamas ve srailli entelektellerin ounun pek az deer ver
dikleri popler san iktidara ykselii, lkedeki politik ve klt
rel atma kavramn daha da merulatrd. srail, ilk otuz yl
boyunca tanmad bir ey olan, iktidarn dzenli el deitirme
sine alyordu. ktidara ynelik eletiri ve muhalefetle birlikte
benzer bir deiim meydana geldi. 1982 ylndaki Lbnan Sava
'nn olaylar, savan ortasndayken bile hkmeti protesto
etmenin, stelik iflah olmaz hain muamelesi grmeden bunu
yapabilmenin mmkn olduunu gsterdi.
Siyonist-sosyalist himayeci devletin yava yava geri ekilmesi
ve ekonomik neoliberalizmin glenmesi, devletin st kimlik ks
kacnn da yava yava gevemesine katkda bulundu. Ulus-dev
letin mutlak gc deer olarak nispiletike, ikame edici alt kim
likler, zellikle "etnik topluluk" kimlikleri glendi. Daha ileride
incelenecek olan bu olgu srail' e zg deil, dnya apndaki bir
sretir.
srail kltr kendini fiiliyatta ortaya koymaya ve gelimeye
devam etse de, 1967 ylnda srail devletinin ele geirdii toprak
lar zerindeki denetiminin "sakin" geen ilk yirmi yl, global bir
sivil srail bilincinin ekillenme srecinin srmesine zarar verdi.
Bir apartheid sistemi erevesinde aka srdrlen (hkmet,
iskan tevik etmi olsa da, ele geirdii topraklarn ounu bura
da yaayanlara yurttalk vermek zorunda kalmamak iin hukuk
sal olarak ilhak etmemiti) Bat eria ve Gazze'de kitlesel koloni
zasyon politikas, devlet tarafndan sbvanse edilen ve destekle
nen "Yahudi efendilerin demokrasisi"nin bu blgelere yerleme
sine katkda bulundu. Bu durum, lkenin nispeten daha "demok
ratik" blgelerinde bile, etnik-merkezci stnlk duygusunu
yayd ve glendirdi.
Yahudi kamuoyunda, zellikle gelenekselci ve sosyoekonomik
bakmdan geri kalm evrelerde kendi iine kapal zc bir ei
limin ortaya k, srail kamuoyunda ve zellikle grsel-iitsel
medyada, ortak vatann kolektif yaamna tam eitlikle katlma
haklarnn uygulanmasn "cesaretle" ilk kez talep eden yeni tarz
da srailli Filistinlilerin ortaya kndan da etkilendi. Devletin
"Yahudi" karakteri sayesinde Siyonizmin edindii ayrcalklarn

356
yitirilmesi kaygs, yeterince derin bir kltrel srailleme sreci
yaamam olan (bilindii gibi, kltrel entegrasyon srecini g
lendiren ey daima gelir dzeyindeki iyilemelerdir) halk tabaka
larnda, zellikle "Doulu" ve "Rus" Yahudiler arasnda ben-mer
kezci "etnik" ayrmcl glendirdi. Dolaysyla bu tabakalar,
Arap nfus temsilcilerinin sklkla ifade ettii eitliki talepler
karsnda tehdit edildiklerini hissettiler.

"Yahudi ve demokratik" - zt kavramlar m?

1 980'li yllarn liberallemesi ve etniklemesi, baka sonula
rn yan sra, o zamana dek Arap taleplerinin taycs olmu
geleneksel Komnist Parti kadar radikal eletiriler ynelten ve
srail devletinin kimlik politikas iin ok daha nemli bir mey
dan okuma oluturan yeni bir partinin domasna da yol at.
Muhammad Miarri'nin ynettii Bar in lerici Liste'nin yeleri
arasnda srail devletinin niteliine dair yeni trde bir eletiri ifa
de bulmaya balad ve "Siyonistlememe"ye ar yapan sesler
iitildi. Bu haberci bir iaret oldu ve yeni parti, Haham Meir
Kahane'nin ar sa listesiyle birlikte Knesset Seim Komisyonu
tarafndan seim d brakld. srail liberalizminin kalesi olmu
yksek mahkemenin bir karar, bu ikili elemeyi de iptal ederek
iki listenin de seimlere katlmasna izin verdi.
1960'l yllardaki El-Arde ve 1970'li yllardaki Ky ocuklar
gibi, daha nceki Filistin-srail hareketlerinin tersine, (listesinde
ki ikinci aday muvazzaf subay General Mattityahu Peled olan) bu
parti parlamentoda iki koltuk elde etti. Yeni Knesset bu nispi
baarya parlamentoyu yneten yasada deiiklik nerisiyle tep
ki gsterdi. neri 1985 ylnda etkileyici bir ounlukla ve hi
muhalefetsiz onayland. 65 Temel Yasa'mn -"Knesset"- 7A madde
si, srail Parlamentosu seimlerine programnda u eden
biri bulunan hibir listenin katlmasna izin verilmeyeceini ilk
defa aka hkme balyordu:

"l) Yahudi halknn devleti olarak

srail devletinin varlnn inkar;

rinin reddi;

2) devletin demokratik karakte

3) rkla tevik "

Yeni yasaya ramen, Bar in lerici Liste, sonuta, yine yk

sek mahkemenin mdahalesi sayesinde darda kalmad. Ardn
dan, yasaya dorudan doruya kar kmamaya zen gsterir
ken, devletin niteliini tartma konusu ederek srail politikasna
meydan okumaya devam eden baka Arap partiler de ortaya

65. Bkz.Amos Ben Vered'in Haaretz gazetesindeki makalesi, 2 austos 1 985.

357
kt. Nakba'y (1948'deki Filistin srgn) ve 1948-1966 arasn
daki askeri rejimi yaamam olan ve Arap kltrnn tesinde
brani kltrn de benimseyerek bir sraillileme srecini yaa
m olan gen bir Filistinli entelektel kuak, grnte basit
politik bir durum karsndaki honutsuzluu artan bir gvenle
ifade etmeye balyordu: Domu olduklar ve nfusunun bete
birini oluturduklar, keza resmi dzeyde btn halklara sahip
yurtta olduklar devlet, kendilerinin devleti olmadn, stelik
byk ounluu denizar lkelerde yaamn srdrmeye
devam eden bir halka ait olduunu aka belirtiyordu.
Yahudi tekelciliine muhalefetin belirgin ncleri arasnda
yazar Anton ammas bulunuyordu. Blnm ulusal kimlik ze
rine ok ilgin bir branice eserin yazar olan iftdilli bu byk
entelektel yeni bir politik sylem kurmutu. z olarak: Hepimiz
okkltrl srailliler olalm, kltrel kkenimizi silmeyecek,
fakat gelecekte tek bir devletin Yahudi ve Arap yurttalar arasn
da bir srail yaknlna yneltecek ortak bir ulusal st-kimlik
oluturalm. 66 srail'in en nemli yazarlarndan biri olan ve Siyo
nist solun tescilli temsilcisi A.B. Yehoua bu daveti, karakteristik
bir gvenceyle derhal reddetti: srail btn yurttalarnn devleti
olmamal, dalm Yahudi halknn devleti olarak kalmaldr.
"Geri dn yasas Siyonizmin ahlaki temelidir" ve srail devleti
nin iinde her trl ifte kimlik oluturmaya ynelik tehlikeli
neriyi reddetmek gerekir. Hayfal dindar yazar (tpk deersiz
Amerikan Yahudileri gibi) bir srailli-Yahudi olma fikrinden deh
ete kaplmt.

O, "arada birletirme tiresi olmadan", tm hakla

ra sahip bir Yahudi olmaya alyordu; Anton ammas gibi "yeni

srailliler" eer rahatszsalar valizlerini toplayp mstakbel Filis
tin ulusal devletine gidebilirlerdi. 6 7
Belki d e son kez tannm bir srailli Filistinli entelektel tek
bir oulcu liberal demokrasi iinde ortak bir kltrel yaam
nermiti. srail Siyonist solunun olumsuz tepkileri ve 1987'de
patlak veren Halk ntifadas bu trden nerileri iyice azaltt. 1967
hudutlarnn tesinde igal edilmi topraklardaki haklardan yok
sun Araplarn yrtt ulusal kurtulu mcadelesiyle srailli
Filistinlilerin giderek artan zdelemesi, kukusuz ki, u an iin,
onlar asndan ulusal temelde bir toprak ayrlkl talebine yol

66. Bkz.Yazlar, "Yahudilerin Yeni Yl" (branice), Hahir, 1 3 eyll 1 985, "Babuka'nn Hatas",
Hahir, 24 ocak 1 986 ve "Biz (kimiz?)" (branice), Politika, 1 7 Ekim 1 987.
67. A. B.Yehoua,"Anton'a Cevap", Duvar ve Da. srail'de Yazarn Hi de Edebi Olmayan
Gereklii (branice), Tel-Aviv, Zmora Beitan, 1 989.

358

amamt. Fakat ezilen bir Filistin kltrnden gurur duymalar

ve bunu ne pahasna olursa olsun koruma iradeleri, ilerinden
ounu srail devletinin oktoplumlu ve okkltrl bir demok
rasiye dnmesini talep etmeye yneltti. Ortak talepleri, tpk
Yahudi yurttalaryla ayn sfatla, srail devletiyle muhtemel
btnlemelerinden nce, bu devlet zerindeki mlkiyet halkla
rnn sine qua non kabuldr.
"Yahudi halknn devleti" sorunu hzla yakclamtr. 1990'l
yllarda, ykselmekte olan post-Siyonist polemik eitli entelek
tel evreleri heyecanlandrdnda, devletin tanm tartmann
ana eksenlerinden biri haline geldi. Gemite, Antisiyonizm sra
il devletinin varlnn inkar olarak kabul edilmi olsa da ve
btn Siyonistleri hala bir araya getiren asgari program, srail'in
dnyann btn Yahudilerinin tekelci devleti olarak hizmet etme
ye devam zorunluluu fikrine dayansa da, buna karlk, post-Si
yonizm srail devletinin 1967 hudutlar iinde tannmasndan
tamamen yana olmakla birlikte, bu devletin btn yurttalarnn
ortaklna dntrlmesi kesin talebini de ekliyordu.
srail devleti zerinde Yahudilerin tekelci mlkiyet hakk tale
bi, (1993 Oslo Anlamalar'nn ardndan, hatta 2000 ylnda kinci
ntifada'nn patlak vermesinden sonra) "Yahudi halk"nn btn
"srail topra"na sahip olma ynndeki toprak mitinin adm
adm paralanmasna paralel olarak glendi. Topra esas alan
eski saclarn nemli bir blm yava yava etnik-merkezci ve
rk sertlii benimsese de, merkezci-liberal kamp Siyonist
tutumlarna kapanmaya balyor, hukuksal ve felsefi bir meru
luk edinmeye alyordu.
1988 ylnda, yksek mahkeme bakan ve srail dl sahibi
Meir amgar, "srail devletinin Yahudi halknn devleti olarak var
l onun demokratik niteliini tartma konusu etmez; tpk
l<ransa'nn Franszlnn devletin demokratik niteliini tartma
konusu etmemesi gibi"6 8 kararn benimsedi. Bu temelsiz kar
latrma (btn yurttalar ve Fransz uyruuna gemi olanlar,
bilindii gibi Fransz kabul edilir; Fransz olmayan hibir yurtta
da Fransz uyruunun zmni sahibi olarak grlmez) bir dizi
renkli fikrin elik ettii hukuksal bir srecin k noktas oldu.
1992 ylnda, lkenin Temel Yasalan'ndan ikisi, "insana Sayg ve
zgrlk" ile "Giriim zgrl" yasas, srail devletinin "Yahudi
ve demokratik" karakterine zaten aka gnderme yapyordu.
68. Moe Neuman, Seim Kampanyas M erkezi Gzetim Komisyonu bakanna kar,
yarg (4), 1 77, 1 89.

359

Ayn yl onaylanan partiler yasas, srail'in Yahudi ve demokratik

devlet olarak varln reddeden bir partinin seimlere katlamaya
can hkme balamt. 69 Liberal demokratik aralarla Yahudi
devletini bir srail demokrasisine dntrmek paradoksal biim
de imkanszlayordu. Bu yasalarn tehlikesi, btn yurttalarnn
hizmetinde olduu iddia edilen egemen politik ereve olan bir
devleti "Yahudi" klann ne olduunu, keza bu devlet iin bir tehli
ke oluturann ya da onu devlet olarak ortadan kaldrma riski ta
yann ne olduunu tam olarak belirtmemesinde yatmaktadr.
Kendini Yahudi olarak niteleyen bir demokrasinin ortaya att
sorunu ve bu olgunun yaratt anormallii yntemli bir ekilde
aydnlatan, Hayfa niversitesi'nden sosyolog Sammi Samooha
oldu. 1990 ylnda Yale niversitesi'nden siyaset sosyolou Juan
Jose Linz'den "etnik demokrasi" kavramn alp srail'e uygula
maya alt.70 Samooha yeniliki tutumunu yllar ierisinde
somutlatrp gelitirerek, srail'i demokratik rejimler hiyerarisi
nin en altnda snflandrd. srail'i liberal, cumhuriyeti, oktop
lumlu ve okkltrl demokrasilerle yntemli bir ekilde kar
latrarak, bunlardan hibirine benzetmenin mmkn olmad
sonucunu kard. srail, Estonya, Letonya ya da Slovakya gibi
"eksik demokrasiler" ya da "dk kalite" olarak tanmlanabile
cek rejimler kategorisinde bulunmaktadr.
Liberal demokrasi, yurttalar kkenlerine ya da kltrlerine
gre deerlendirmeden, kendi erevesinde eksiksiz eitlik teme
linde var olan toplumun btnn temsil eder. Esasen haklarn ve
yasalarn bekisi olarak hizmet eder; yurttalarnn kltrel ter
cihlerine mdahalesi zayf ve asgaridir (Anglosakson ve skandi
nav devletlerin ou, bu rejim modeline farkl derecelerde yakn
dr). Cumhuriyeti demokrasi ise yurttalar arasnda tam eitlik
uygulamas asndan bu ilk modele benzerken, daha ziyade ulu
sal topluluun kltrel ekillenmesine mdahale eder. Bu trden
bir devlet kltrel altkimlikler karsnda daha az hogrldr ve
onlar global bir ulusal kltrn iine dahil etmeye abalar: Fran
sa bu kategorinin en belirgin rneini oluturur. oktoplumlu
demokrasi, eitli kltrel ve dilsel gruplar resmen kabul eder ve
onlarn eksiksiz zerkliini tevik ederken, politik rejimin iinde,
ortak kararlara ynelik veto hakkna sahip, eitliki ve orantl bir
69. www.knesset.gov.il/laws/special/heb/yesod3.htm; www.knesset.gov.il/laws/special/
heb/yesod4.htm; www.knesset,gov.il/elections 1 6/heb/laws/party_law.htm.
70. Sammi Samooha, "Minority Status in an Ethnic Democracy:The Status ofThe Arab
Minority in lsrael", Ethnic and Racial Studies, 1 3, 1 990, s. 389-4 1 3.

360
temsil salar; svire, Belika ve Kanada bu ynetim biiminin
uygulanmasn temsil ederler. Buna karlk, okkltrl demok
rasi, kltrel oullua sayg gsterirken bu yapy asgari lde
kurumlatrr, eitli gruplann btnlne zarar vermemeye
abalar, egemen bir kltr kastl olarak dayatmaz; Byk Bri
tanya ve Hollanda bu eilimin belli bal rnekleri olarak grle
bilir. Bu "kategori" den farkl rejimlerin ortak bir merkezi esi
vardr: Aznlk topluluklannn yannda hegemonik bir kltrel ve
dilsel grubun varl durumunda bile kendilerini devletin tm yurt
talannn temsilcileri olarak kabul ederler.
Samooha'ya gre srail bu gruplann hibiri iinde snflandr
lamaz, nk kendini hudutlar iinde yaayan sivil toplumun
politik ifadesi olarak grmemektedir. Siyonizm yalnzca Yahudi
devletinin oluumuna nclk etmi resmi ideoloji olmakla kal
maz, dahas, bu devletin yurttalarnn muhtariyeti hedeflerini
sonsuza dek uygulamaya geirecekleri varsaylr. 1967 hudutlan
mn snrlan iinde srail' e zg bir tr demokratik yap elbette
vardr, yurttalk haklarna, ifade zgrlne ve siyasal toplan
ma zgrlne sayg gsterilir, serbest seimler bu yapnn iin
de cereyan eder, fakat temelde sivil ve politik eitlik yokluu onu
Bat' da gelien demokrasinin btn trlerinden farkllatrr.
Samooha'mn sunduu model, fazla normatif bir yargda bulun
maktan kanmak iin azami aba gsterse bile, elbette srail dev
letinin yapsna dair radikal bir eletiri iermektedir. Hayfal sosyo
loun politik sonulan, bununla birlikte, cretkar eletirisinden
sanlacandan ok daha lml olmutur. Ona gre, srail'in bir
yurttalar topluluu olmas gereki deildir. Onun grne gre
en kabul edilebilir perspektif, iyiletirilmi bir etnik demokrasi
perspektifidir; tekelci bir ekirdek korunacak fakat ayrmclk en
aza indirgenecektir: "srailli Araplar iin en iyi zm elbette ok
toplumlu bir demokrasi, yani iki uluslu bir devlet olur; fakat Yahu
di devletini ortadan .kaldran bu olasla Yahudiler btn olarak
muhalefet eder ve dolaysyla uygulanmas nfusun byk oun
luu iin korkun bir adaletsizlie neden olacaktr." 7 1
Samooha'nn kavramsal erevesi kabul edilebilecei gibi
buna itiraz da edilebilir (svire gibi ok.toplumlu bir demokrasi,
okuluslu bir devlet deildir); keza ezilen bir aznlk karsndaki
ayrmcln ortadan kaldrlmasnn egemen ounluk karsnda
"korkun adaletsizlie" yol aacam kabul eden cmert termi7 1 . Sammi Samooha, "The Model of Ethnic Democracy: lsrael as a jewish and Democ
ratic State", Nation and Nationa/ism, 8, 4, 2002, s. 475-503.

361
noloji de benimsenmeyebilir. Bununla birlikte, Hayfal aratrma
cnn ana katksnn nemi tartma konusu edilemez: srail aka
demik dnyasnda lkenin kimlik politikasyla ilgili Pandora'nn
Kutusu'nu ilk aan o oldu. Bu alanda teorinin boluklar ortaday
d ve Samooha'nn denemesi istisnai deerde eletirel bir yakla
m katt. Bu inisiyatif doal olarak hem ulusu entelektellerin
hem de post-Siyonist ve srailli-Filistinli eletirmen aratrmac
larn eitli tepkilerine yol at.72
Samooha'nn eletirilerine cevaben (ama daha ziyade 1990'1
yllarn bandaki "Yahudi" yasasnn ardndan), geleneksel oldu
u kadar liberal de olan srail intelligentsia's, lkesindeki
demokrasinin normalliini kantlamak iin seferber oldu. Bu yel
pazedeki en belirgin grler aada sunulacaktr. Onlarn yan
dalarnn hepsinin srail dl'ne sahip olmas bir tesadf deil
dir. Bu dln oluturduu prestijli tannma iareti Yahudi devleti
tarafndan edebi ve bilimsel sekinlerine verilmektedir, bylece
bu devletin dnya algsna baat bir arlk kazandrmaktadr.
srail dl sahipleri lkenin kltrel sahnesinde baat bir e
oluturmaktadr; onlarn grleri ulusal ideolojinin zn temsil
ederken, ayn zamanda ada yapsn da ortaya kartmaktadr.
rnein Kuds'teki brani niversitesi'nde "Yahudi dncesi"
profesr olan Eliezer Schweid'e gre, "Yahudi ve demokrat dev
let" ifadesinde hi i eliki yoktur. srail "Yahudi halkna, sr
gnlerde yaam saysz kuak boyunca verilmemi olan [ . . . ]
temel demokratik haklar vermek" iin kuruldu. "Yahudi halknn
kendi elleriyle ina ettii, byk bir yaratc enerji yatrd, kan
n dkt ve ekonomisini, toplum ve kltrn oluturduu
devlette bu haktan vazgemesi iin hibir kurumsal neden yok
tur. " Schweid'e gre, Yahudilik ile demokrasi arasndaki eliki
zerine edilecek her sz temelsizdir, nk "insan haklarna ve
demokrasiyi oluturan pakt fikrine temel olarak hizmet eden etik
kaynaklar, kkenlerini Yahudi dininde ve Yahudi ulusal ideoloji
sinde bulmaktadr."73 Dahas, onun gznde, eer srail Yahudi
halknn devleti deilse, varlnn anlam yoktur.
brani niversitesi'nde siyaset bilimi profesr ve srail Di
leri Bakanl eski genel mdr lomo Avineri ise, "Yahudi dev71. Samooha ve analizlerine tepkiler konusunda bkz. Eyal Gross'un dokunakl makale
si, "srail'de Demokrasi, Etnisite ve Yasama: 'Yahudi Devlet' ile 'Demokratik Devlet' Ara
snda" (branice), srail Sosyolojisi, il, 2, 2000, s. 647-673.
73. Eli ezer Schweid, "srail: 'Yahudi Devleti' mi, 'Yahudi Halknn Devleti' mi?", Siyonizme
Gre Siyonizm (branice), Kuds, Siyonist Ktphane, 1 996.

3 62

leti" olan srail'in, kimlikleri emen ve onlar krelten Fransa Cum

huriyeti'ne son derece tercih edilir olduu grndedir. srail,
hogrl yaps gerei, Byk Britanya'ya benzemektedir, hatta
birok dzlemde onu bile amaktadr. rnein, sivil evliliklerin
yasaklanmas ve Osmanl rejiminde uyguland haliyle cemaat ii
evliliklerin korunmas, ayr eitime paralel olarak, srail'de Yahudi
olmayan yurttalarn geni kltrel zerkliinin de facto varln
kantlamaktadr: "srail devleti hi karar vermemi olsa da, Arap
yurttalarn haklarn yalnzca bireysel dzlemde deil grup dzle
mlde de, hak eitlii temelinde tanmaktadr." 74 Sonu olarak,
Avineri'ye gre, Yahudi devleti btn sembollerini koruyabilir bayra, ulusal mar ve Yahudi yasalar, zellikle de g zerine
dier yasalarndan farkl olmayan geri dn yasas- ve Yahudi
ounluu, yannda yaayan aznlklardan yasal olarak ayrabilir
ken, ayn zamanda da yksek dzeyde okkltrl bir demokrasi
olarak kalabilir. Yahudi devletinin konumu dnyadaki en st
dzey liberal devletlerden farkl deildir.
Uzmanlk alan Alman felsefesi olsa da siyaset bilimi profesr
sfatyla Avineri'nin 1954 tarihli Amerikan Yksek Mahkeme hk
mn (Brown versus Board of Topeka) 7 5 bildii varsaylabilir.
Mahkeme kararna gre, separate but equal demek, equal'n den
gi olamaz; dolaysyla btn Amerikan yurttalarnn eit olduu
eklindeki Amerikan Anayasas'nn on drdnc maddesindeki
deiiklikle eliir. Sivil eitlikten yana mcadeleyi tevik eden
ve Amerika Birleik Devletleri'nde kimlik politikasnn btnn
de kalc bir deiim oluturmaya katkda bulunan bu tarihsel
karar, ("birleik" bakent olan ve 1967 ylnda srail'e ilhak edilen
on binlerce Filistinlinin daimi ikametgah olan, fakat seimlere
katlma hakknn olmad, yani yurtta egemenlii haklarn kul
lanamadklar) Kuds'te yaayan bu alim aratrmacnn Siyonist
bilincine szmay baaramaz.
Ayn ekilde, Tel-Aviv niversitesi'nde felsefe profesr olan
ve etik zerine incelemeler alanndaki katks nedeniyle srail
dl sahibi olan Asa Kaer' e gre srail dnyadaki en ileri
demokrasilerden farkl deildir ve "Yahudi" ile "demokratik"
terimleri arasnda hi eliki yoktur. Ona gre, demokratik bir
74. lomo Avineri, "Demokratik Ulus-Devletlerde Ulusal Aznlklar", Eli Rehess (edit.),
srail Politikasnda Araplar. Kimlik Amazlar (branice),Tel-Aviv, Mee Dayan Merkezi / Tel
Aviv niversitesi, 1 998.
75. Amerikan devlet okullarnda rk ayrmclnn anayasaya aykrln kabul eden mah
keme karar. (.n.)

3 63
ulusal devletin sorunu hi de srail'e zg deildir: "spanya'da
Basklar vardr, Hollanda'da Frizler var, Fransa' da da Korsikallar.
Bu bak asndan, yaklak yzde yirmisi baka bir halka men
sup kiilerin yaad srail devleti bir istisna oluturmamakta
dr. " 76 srail devleti "somut ideali iinde" demokratiktir ve aka
btn yurttalarn devleti olmasn istemek gereksizdir. ounlu
un aidiyet duygusunun aznlnkinden farkl olduu kesindir,
fakat bu modern uluslara zg bir durumdur.
Asa Kaer'in -youn bilgisine ramen- aka gz ard ettii
ey, spanya'da Kastilya kltrnn ve dilinin hakimiyetine ra
men, ber devletinin, ister Kastilyal olsun, ister Katalan, Bask ya
da baka, btn spanyollara ait olduudur. Eer spanyol hk
meti spanya'nn btn spanyollarn deil de Kastilyallarn dev
leti olduunu ilan etmeye cret ederse mr derhal ksalr. Fran
sa Korsikallar, ada sakinleri arasndan bir aznlk bu durumdan
honut olmasa bile, tm haklara sahip Franszlar olarak kabul
etmektedir. Fransa Cumhuriyeti kendini asla yalnzca ktadaki
Katolik yurttalarn mlk olarak grmemektedir, zellikle Kor
sika adasndakilere de aittir, tpk Yahudi Franszlara, Protestan
Franszlara ve hatta Mslman Franszlara da ait olmas gibi.
srail'de yaayan Yahudi filozof iin, ulus tanmlarndaki bu tr
den "hafif' bir farkllk zerinde durulmay hak etmemektedir.
Onun gznde "Yahudi halknn demokrasisi", yksek ahlaki
deeriyle, tm dier Bat toplumlarna benzemektedir.
srail'in "Yahudi halk"nn demokratik devleti olarak varln
merulatrmay hedefleyen eitli teorik teebbsler arasnda
zellikle hukuksal alandan kaynaklananlar belirtileceiz. Temel
Yasalarn sz daarcnda "Yahudi" hanesi ilk kez belirdiinde,
yarglar ve hukuk profesrleri kendilerini seferber olmak zorun
da hissettiler ve bu yeni yasa eiliminden yana ayrntl ve gerek
elendirilmi savunmalar kaleme aldlar. Yahudi olmayanlara
kar son derece eitliki davranrken devlet dzleminde Yahudi
geleneinin benimsenebileceini pheci kiilere kantlamak iin
ok mrekkep aktld. Onlarn yazlarnn okunmas daha ziyade
bu "eitliin" ilgisizlie denk olduu izlenimi vermektedir.
Yksek mahkemenin onursal bakan yardmcs ve eski adalet
bakan Haim Kohen'e gre durum basittir: "Atalarmzn atalar
nn genleri, biz istesek de istemesek de bizde kk salmtr. Ken
dine saygs olan biri yalnzca nasl var olduunu ve nereye gitti76. Asa Kaer,"Yahudilerin Demokratik Devleti",Yossi David (edit.), Yahudilik ile Demok
rasi Arasnda srail Devleti (branice), Kuds, srail Demokrasi Enstits, 2000.

364
ini bilmeye abalamakla kalmaz, nereden geldiini d e renme
ye abalar. En geni anlamyla ele alndnda srail'in ortak var
l, devletin doas gerei edindii mirastr ve onu kendiliinden
bir Yahudi devleti yapar. ''7 7
B u szler Haim Kohen'i bir rk yapmamaktadr. O her zaman
liberal bir yargt (hatta Rufeisen Davas srasnda iradeci bir
aznlk gr bile ifade etmiti) ve daima bilmektedir ki, "biyo
lojik-genetik sreklilik fazlasyla kuku verici bir olgudur. " 7 8
Devletin dini-olmayan Yahudiliini derinlemesine tanmlama
ynndeki etrefil teebbs srasnda yine de kestirip att:
"Yahudi kimlii biyolojik-genetik zincirle zetlenmez: Manevi ve
kltrel sreklilik bu adan ok daha nemlidir. Manevi srekli
lik srail'i Yahudilerin devleti olarak konumlandrr; kltrel
sreklilik ise onu bir Yahudi devleti yapar. Bu iki kimlik arasnda
eliki yoktur: birbirlerini tamamlarlar ve hatta belki de birbirle
rine bamldrlar ve bir koulluluk ilikisiyle balanmlardr. "79
Yarg Kohen muhtemelen bu nedenle yalnzca Kitab Mukad
des'i, Talmud'u ve Talmud efsanelerini deil, bilindii gibi, Yahu
di topluluun p aras olan ve bu nedenle oradan kovulmu filo
zof Spinoza'y da bu Yahudi sreklilii iine ve srail'in ortak mal
varlna dahil etmitir. Buna karlk, Yahudi demokrasisinin
niteliini belirlemeye ynelik tereddtl abalar, Arap yurttala
rnn yzde yirmisini ve hatta ileri Bakanl tarafndan titizlik
le "Yahudi deil" diye kaydedilmi olan ve ou branice konuan
ve vergilerini deyen yzde bei bile bir yana brakmaktadr.
Yksek Mahkeme'nin eski bakan Aaron Barak da, tpk Haim
Kohen gibi, srail hukuk tarihinin en liberal ve en kltrl yarg
larndan biri kabul edilmektedir. 2002 ylnda, Otuz Drdnc
Siyonist Kongre'nin ziyaretileri karsnda, "Yahudi ve demokra
tik devlet ol?-rak srail'in deerleri"nden sz etmeyi seti. so Dev
letin Yahudi normlar nelerdir? Geleneksel Yahudi yasasndan
kaynaklanan nosyonlar ile Siyonizmin bir karm. Yahudi dog
mas dnyas "sonsuz bir denizdir. " Buna karlk Siyonizmin
dnyas dil, ulusal semboller, bayrak, milli mar ve geri dn
yasasndan ibarettir; ayn zamanda da "topraklarn Yahudi yerle
imi iin kurtaran bir devlet." Demokratik deerler nelerdir?
Gler ayrl, hukuk devleti ve aznlklar da dahil, insan hakla17. Haim H. Kohen, "srail Devletinin Yahudilii" (branice), Alpayim, 1 6, 1 998.
78. a.g.e.
79. a.g.e.
80. www.nfc.co.il/archive/003-D- l 202-00.html?tag=2 1 -5 3-48PTEXT 1 767.

365
rna sayg. B u iki grup deer arasnda sentez ve denge aramak
gerekir: "Yahudilere srail'e g hakk vermek, Yahudi olmayan
lar karsnda ayrmcl iermez. Sadece bir farklln tannma
sn gerektirir. Bizim ulusal yuvamzda bulunanlar, dinleri ve
uyruklar ne olursa olsun, eitlik hakkna sahiptir. " 8 1 Eitlik nos
yonunun modem demokrasinin merkezi olduunun dier yarg
lardan daha fazla bilincinde olan Yarg Barak Arap aznla ada
let uygulanmas iin mcadele etti.
Bu "yuva"nn deerlerinden biri "Yahudi yerleimi iin toprakla
rn kurtarlmas" ise, burada adalet nasl ileyebilir? Parlak bir
hukuku olan eski Yksek Mahkeme yargc zmler nermekte
dir, ancak bunlar Kuds'te toplanan Siyonist Kongre' den ziyaret
ilere sunmaya gerek grmemitir. Kamuoyunu artmamak
gerek Demokrat yarg, nceki bir olay vesilesiyle, lkesinin
karakterini u ekilde tanmlamt: "Bir Yahudi devleti, krlarna,
ehirlerine, kylerine Yahudilerin yerlemesini en ba kayg edin
mi bir devlettir [ ... ] . Bir Yahudi devleti, brani yasasnn nemli bir
rol oynad ve Yahudilerin evlilik ve boanma hakknn Kitab
Mukaddes hukukuyla belirlendii bir devlettir."82 Baka deyile,
liberal ve laik yarg Aaron Barak'a gre srail, zellikle nl "Celi
le'nin Yahudiletirilmesi" gibi (bu blgede Yahudiler ile Yahudi
olmayanlar arasnda ayrmclk yerletiren bir yasalar btnnn
kusursuzca erevesini izdii) projeler sayesinde Yahudi'dir.
Daniel Friedmann, bir yarg olmamasna ramen, hkmet
bakan Ehud Olmert tarafndan Adalet Bakanl'na atand.
Daha nce Tel-Aviv niversitesi'nde hukuk profesr makamn
da bulunmutu. 2000 ylndaki (silahsz) isyanlar srasnda on
srailli-Filistinlinin lmnn ardndan kaleme alnan bir maka
leye tepki olarak, "Devletin Yahudi devleti olarak tanmlanmasn
da bile bir eitsizlik unsuru mevcuttur"83 eklindeki argman
karsnda duyduu aknl ifade etti. Gerekten de devletlerin
ounun ulusal bir karakteri varken, bu karakter srail'de neden
yasak olsun? srail'in ngiltere'den fark nedir? "ngiltere'de hak
eitliinden yararlanan Yahudi ve Mslman aznlklar vardr.
Bununla birlikte, ngiltere'nin ngilizlerin devleti olmasndan,
egemen dinin Hristiyanlk olmasndan, ngiltere Krall'nn sim
gesi olan kraliyet ailesinin Anglikan Kilisesi'ne bal olmasndan
ve egemen dilin, kiinin kamu kesiminde kendini ifade edebilece8 1 . a.g.e.
82. Bkz. Margolin (edit.), Yahudi ve Demokrat Devlet Olarak srail Devleti, a.g.e.
83. lomo Sand, "Devlet Kimin Devletidir?" (branice), Haaretz, 1 O ekim 2000.

366

i tek dilin ngilizce olmasndan yaknamayacaklan aikardr.

Aznlklar Yahudi ya da Mslman bir kraln tahta kmasn talep
etme hakkna sahip deillerdir, keza baka bir dil iin de eitlik
stats talep edemezler." 8 4
Bir srail hukuk profesrnden, kendi lkesinin bir demokrasi
modeli olduunu kantlama hevesindeki byle birinden daha gve
nilir bir terminoloji kullanmasn istemek belli ki abart olur. "ngil
tere" kavramnn genellikle "Byk Britanya"nn eanlamls ola
rak kullanld doru olsa da, ulus ve ulusal ideoloji zerine kar
mak tartmada bu trden kavramsal bir ihmal kabul edilemez.
1 707'den bu yana ngiltere bilindii gibi egemen bir devlet deildir,
ancak skoya, Galler lkesi ve (180l'den beri) Kuzey rlanda'yla
birlikte, Byk Britanya Birleik Krall'nn parasdr. Doal ola
rak bu ortak kralln tarihsel ve kltrel gemii kilisenin ege
menliindedir, fakat "Hristiyan ngiltere'' kendi hudutlar ierisin
de yaayan bir Yahudi'nin bireysel tercihine mdahale etmemekte
dir: bu Yahudi skoyal bir Hristiyan kadnla evlenebilir ve "hatta"
-maazallah!- Pakistan kkenli bir Mslman'la da evlenebilir.
Profesr Friedrnann'n Yahudiler devletinden farkl olarak, Byk
Britanya'nn dnyadaki btn Anglikanlarn devleti olmadn
eklemeye gerek yok, fakat buna karlk, ngilizce hegemonik dil
olsa bile, "ngiltere"nin ngilizlerin devleti olmadn vurgulamak
nemlidir. Bir Yahudi'nin ngiltere kral olamayaca dorudur,
fakat kraliyet ailesine mensup olmayan bir Hristiyan ngiliz hangi
nedenle olamazsa ayn nedenle o da olamaz. Ne olursa olsun,
Byk Britanya'nn egemen gc epey uzun sredir kral; deil
parlamentoya aittir; rnein Romanyal bir Yahudi gmenin olu
olan Muhafazakar Parti lideri Michael Howard XXI. yzyl banda,
byk bir baar kazanamad doru olsa da, Britanya hkrnet
ba olmaya <alkt; yoksa srail'e "kmaya" deil.
Byk Britanya btn yurttalarnn devletidir: ngiliz, skoya
l, Galli, rlandal, gmen ve uyrua gemi Mslmanlar ve hatta
yalnzca gn egemenliini kabul eden Ortodoks Yahudiler... Yasa
nezdinde hepsi tam haklara sahip Britanyaldr ve Birleik Krallk
aka btn tebaasna aittir. srail'in Yahudi devleti olmas gibi,
eer ngiltere de ngilizlerin devleti olduunu aklarsa, daha
Pakistanl gmenler yry yapmak iin sokaa dklmeden,
skoyallar ve Galler Birleik Krallk'n paralanmasn en bata
isteyeceklerdir. srail'in tersine, Byk Britanya okkltrl bir
devlettir ve skoyallar ve Galliler gibi nemli aznlklar ileri ve
84. Daniel Friedmann, "Ya atma ya Entegrasyon" (branice), Haaretz, 1 7 ekim 2000.

367

gelikin bir zerklikten uzun sredir yararlanmaktadr. Fakat

Daniel Friedmann'a gre srailli "yerel" Araplar, "ngiltere"deki
skoyallar ya da Galliler gibi uzun sredir mevcut yerlilerden
ziyade uyrua yeni gemi yeni gmenlere benzemektedir.
"Yahudi halkn devleti" prensibini savunmak iin seferber
olmu hukuk uzmanlarnn tm listesini gzden geirilebilir. Biz
bu blmde son olarak birini daha anacaz. Bir tarihiyle birlik
te kaleme aldklar ve bu soruna dair eksiksiz bir eserin yazar.
Yine hukuk profesr olan, eski Eitim bakan Amnon Rubin
tayn 2003 ylnda Aleksander Yakobson'la birlikte u ana dek
yaymlanm en ciddi post-Siyonizm eletirisi olarak kabul edile
bilecek bir eser yaymlad: srail ve Uluslar. 8 5
Rubintayn ve Yakobson "Yahudi demokrasisi"nin ileyiinden
memnun deillerdi. srail'de insan haklarnn ve eitliin geniletil
mesinden yana aka gr bildirdikleri gibi, argman sistemleri
de btnyle evrensel normlara dayanyordu. Yine de grleri
kesindi: srail devletinin tanmndaki "Yahudi" ve "demokratik"
nitelikler arasnda eliki yoktur. srail'in problemleri "zgr" dn
yann normlar iinde kalmaktadr, tek yaplmas gereken ynetim
tarzn ve Temel Yasalar iyiletirerek bunlar saduyuyla dzenle
mektir. Yazarlar uzlalm postulatlardan yola karlar: Her halk
kendi kaderini tayin hakkna sahiptir, dolaysyla "Yahudi halk" da
ayn sfatla bu hakka sahiptir. Dahas, kltrel dzlemde tamamen
yansz devlet yoktur ve sonu olarak srail devletinden bu nitelie
sahip olmasn istemenin hibir gerekesi yoktur.
Rubintayn ve Yakobson'a gre, 1947 ylnda BM Yahudilere
kendi kaderini tayin hakk tandndan, bu hak, sonuncu Yahudi
de srail'e "kmaya" karar verene dek korunmaldr. Onlar bu
hakk elbette Ortadou'da olumu Yahudi-srail halk iin talep
etmemektedir, nk onlara gre byle bir halk yoktur. Fakat
gereklik Siyonist hukukular iin fazlasyla serttir: XXI . yzyl
da iinde yaadklar lkeyi terk edemeyecek Yahudi artk yok
tur, ama yine de, birka hari, bu ulusal egemenlik haklarn
uygulamaya koymay hepsi de kesin olarak reddeder. srail'in g
dalgas sonu olarak ak vermektedir; lkeyi terk edenlerin say
s, bu sayfalar kaleme alnrken, kapsn alanlarn saysndan
ok daha yksektir. 8 6
85. Amnon Rubintayn ve Aleksander Yakobson, lsrae/ et /es nations. L:Etat-nation juif et
/es droits de /'homme, Paris, PUF, 2006.
86. Bkz. Gad Lior'un makalesi, "eriden G Edenler Dardan G Edenlerden ok"
(branice), Yediot Haaaronot, 20 nisan 2007.

368
Dier Siyonist hukuku v e dnrlerinkiyle kyaslandnda
Rubintayn ile Yakobson'un eserinin nemli nitelii, srail'in, ulu
sal devlet olarak, Batl liberal demokrasilerle tam olarak kar
latrlamayacann nispi bilincidir. Kitapta esasen Dou Avru
pa'yla benzerlikler yer almaktadr. Yazarlar okura Macaristan'da,
rlanda'da ve Yunanistan'da anayasal reformlarndan nceki ulus
anlayn, Almanya' da 1990'lardan nceki ya da Yugoslavya'nn
paralanmasndan sonra Slovenya sann ulus anlaylarn sun
maktan holanmaktadrlar. srail devletinin etnik-merkezci poli
tikasn dorulamak amacyla verilmi olan bu rnekler okundu
unda soru kanlmaz olarak gelmektedir: Eserin Yahudi yazar
lar, rnek diye verdikleri Dou Avrupa lkelerinden birinde
yaamaya hazr mdrlar, yoksa daha normatif bir liberal demok
ratik devletin yurtta olmay m tercih ederler?
Btn metin b oyunca, ok sayda Yahudi'nin srail'le gerek ve
derin ilikisi ulusal bilin terimleriyle ifade bulmutur. Bir yan
dan, byk lde acl anlar ve gelenein canlln koruyan
din-sonras duyarllk zerinde kurulan bir ba ile dier yandan
ulusal egemenlik al arasndaki mulaklk, ulusal kimliin her
hangi bir toplulua saf bir aidiyet duygusuyla zdeletirilemeye
ceini ne yazk ki bilmeyen bu iki gayretke yazarda derinden
kk salmtr. Bu kimlik yalnzca bir dayanma ve ortak bir kar
algs deildir; yoksa Protestanlar da, tpk kedi severler gibi, bir
ulus olutururdu. Ulusal bilin ncelikle ayr bir bamsz varl
n iinde birlikte var olma arzusudur. Bu varla sahip olanlarn
homojen bir popler kltr erevesinde yaadklar ve eitildik
leri varsaylr. Doduundan bu yana ve geliiminin btn evrele
ri boyunca, yakn dneme kadar Siyonizmin z bu olmutur.
Bamsz bir egemenlie zlem duyulmu ve ou ulusal nitelik
tamayan, hatta kimileri aka milliyetilik-kart olan baka
_
Yahudi dayanma hareketlerinin varlna ramen, bunu elde
etmeyi baarmtr.
Bununla birlikte, grm olduumuz gibi, Yahudi kitleler bir
Yahudi egemenlii erevesinde yaamakta aceleci deildirler;
Siyonist argmanlar ulusal akl yrtmeyi amak zorundadr.
Gnmzn Siyonist mantnn yenilgisi bu gerekliin karma
kln kabul etmeyi reddetmesinde yatmaktadr. Bu gereklik
te, Yahudiler baka Yahudilerin yazgsndan kayg duysalar da
onlarla birlikte ulusal bir varlk srdrmek istememektedirler.
"Yahudi demokrasisi"nin tm yandalarnn paylat bir dier
ciddi hata da Rubintayn ile Yakobson'un eserinde grlmektedir

369
ki bu, modem demokrasi fikrinin yorumuyla ilgilidir. Dolaysyla
ok sayda anlamazln konusu olan bir kavramlar kmesini
aydnlatmak iin ksa bir an bunun zerinde durmak gerekir.
Gnmzde demokrasinin ok sayda tanm vardr. Bunlarn
kimileri birbirini tamamlarken, kimileri de uzlamazdr. XVIII.
yzyl sonundan XX. yzyl ortasna dek "demokrasi" terimi, esa
sen, hkmrann Tanr'nn yardmyla tebaas zerinde hkm
srd btn modern-ncesi ynetimlerin tersine, halk ege
menlii rejimini belirtmek iin kullanlmtr. kinci Dnya Sava
'ndan sonra -sava srasnda da durum fazlasyla buydu- bu
terim Bat dnyasnda yalnzca liberal demokrasilere uyguland.
Ama bu elbette Avrupa'nn btn sosyalist lkelerinin kendilerini
"halk demokrasisi" olarak, hatta Batl parlamenter modelden
daha stn grmeye devam etmelerini engellemedi.
Bu daimi ideolojik mulaklk nedeniyle liberalizm ile demok
rasi arasnda analitik ve tarihsel bir ayrm gerekletirmek art
tr. Bat Avrupa monarilerinin iinde gelimi bulunan ve onlar
yava yava snrlandrm olan liberalizm, parlamentoyu, politik
oulculuu, gler ayrln, ynetimin keyfilii karsnda
uyruklarn haklarn ve o zamana kadar herhangi bir toplumun
iinde asla var olmam yeni trde bireysel zgrlklerin btn
yelpazesini dourmutur. XIX. yzyl ortasndaki Byk Britanya
demokratik olmayan liberal ynetimin tipik bir rneidir. Oy
hakk dar bir sekin evreyle snrlyd ve halkn byk blm
politik yaama katlma arlmyordu.
Modern demokrasi fikri, yani egemenliin btn olarak halka
ait olduu anlay ise, tarih sahnesinde, kendine zg antiliberal
yan anlamlarla birlikte, hogrsz bir cokunluk biiminde ken
dini gsterdi. Bunun ilk temsilcileri Maximilien Robespierre ya da
Saint-Just gibi kiiler ile Fransz Devrimi srasndaki dier Jako
benlerdi; otoriter, hatta totaliter yntemlerle genel oy ve politik
eitlik prensibini dayatmaya altlar. Ancak XIX. yzyln sonu
na doru liberal demokrasi, bu eserin erevesinde ele alnmas
imkansz karmak nedenlerle yaygnlamaya balad, liberaliz
min meyvesi olan hak ve zgrlkleri koruyarak halk egemenlii
prensibi zerinde temellendi; bu hak ve zgrlkleri geniletti ve
bunlar ada politik kltrn temelleri olarak yerletirdi.
Kuzey Amerika' da ve Avrupa' da yerleen bu trden liberal
demokrasilerin hepsi, balangta ok kusurlu olmakla birlikte,
ulusal nitelikteydi. Kimileri kadnlara oy hakk vermiyordu, kimi
leri ancak ileri bir yatan itibaren yurttalarna oy hakk veriyor-

3 70
du. Kimi toplumsal kategoriler zaman zaman ikili oy hakkna
sahipti; "etnik" olduu kadar "etnik olmayan" ulus-devletlerde de
btn yurttalar seim yapsna eitliki tarzda dahil etmekte
gecikilmitir. Bununla birlikte, Antika Yunan dnyasnda var
olmu az saydaki demokrasilerden farkl olarak, modem demok
rasiler zel bir nitelikle domutur: Ulus-devletin hudutlar iin
de uygulamaya konulmu daha fazla yurtta eitlii ynnde
onlar iten evrensel bir baskyla gelimilerdir. "Yurtta'', "ulus"
ve "devlet" gibi kavramlarn yannda, antik dnyadaki haliyle var
olmayan bir kategori olan "insan," modem politik doxa'nn
denektalarndan biri olmutur. Sivil toplumun iinde herkesin
egemenlii ve eitlii, bundan byle bir devleti -hangisi olursa
olsun- demokrasi olarak tanmlamann asgari gereklilikleridir.
Buna karlk, aznlk gruplarna ya da bireylere salanan hak ve
zgrlkler dzeyinin ya da gler ayrlnn ve hukuk sistemi
nin bamszlnn derecesinin demokrasinin liberal karakteri
nin niteliine kant oluturduu sylenebilir.
srail demokratik bir yap olarak tanmlanabilir mi? Kukusuz ki
burada ok sayda liberal zellik bulunmaktadr. 1967 hudutlarnn
sraili'nde ifade ve toplanma zgrlkleri Bat demokrasileriyle
karlatrldnda bile nemlidir; Yksek Mahkeme iktidarn key
fiyetine etkin fren olarak hizmet etmitir ve kimi zaman hala da bu
ilevi grmektedir. artcdr ki, keskin askeri atmalar dne
minde bile srail'de oulculuk -tpk sava dnemlerinde demok
ratik liberal lkelerde olduu gibi- nispeten korunmutur.
Elbette srail liberalizminin hudutlar ve snrlar vardr ve
yurtta haklarna saldrlar Yahudilerin devletinde sradan bir
durumdur. rnein sivil nikahn, sivil kamusal cenaze treninin
olmamas, abat gn toplu tamaclk yaplmamas, dahas
Arap yurttalarn mlkiyet hakknn ihlali, srail yasamasnn ve
gndelik kltrnn pek az liberal bir yanm ortaya koymaktadr.
Ayrca, 1967'den bu yana ele geirilmi topraklarda haklardan
btnyle yoksun bir halkn toplam zerinde krk yl akn sre
dir uygulanan tahakkm, srail yasamas altndaki topraklar ze
rinde istikrarl ve st dzeyde bir liberalizmin salamlamasna
ve yaygnlamasna katkda bulunmad. Bununla birlikte, birey
haklar alanndaki nemli boluklara ramen, srail yalnzca
temel zgrlkleri korumakla kalmad, ayn zamanda temel bir
demokratik prensibi de korudu: Genel seimler dzenli olarak
yaplmaktadr ve rejimin btn yurttalar oy kullanmaktadr.
Yalnzca bu olguyla bile olsa, lsrail'i, belki biraz gecikmeyle ama

371
yine de gemiteki kudretli Avrupa lkeleri gibi, bir smrge ala
nn denetleyen klasik bir demokrasi olarak kabul edemez miyiz?
srail demokrasisinin sorunu, belli bal tatil gnlerinin abat
ve Yahudi bayramlar olmasnda ya da devlet sembollerinin Yahu
di geleneinden kaynaklanmasnda yatmamaktadr. Yahudi-srail
devletinin dnyadaki Yahudi topluluklaryla tarihsel ve duygusal
ba da lkenin demokratik karakterini tartma konusu ediyor
deildir. Gerekten de, Amerika Birleik Devletleri'ndeki dilsel
kltrel topluluklarn kendi kkenlerinin olduu lkeyle sk
balar korumas ya da Kastilya kimliinin spanya' da hegemonik
olmas veyahut laik Fransa'daki bayramlarn bir ksmnn Katolik
olmas gibi, srail'in simgesel-kltrel erevesinin de Yahudi
olmasnn bir engeli yoktur. Dilsel-kltrel aznlklarn yaad
normatif bir demokraside, ayrc geleneksel bayram gnlerinden
baka, btn yurttalarda ortak bir katlm ve kardelik duygusu
yaratan sivil semboller ve bayramlar olmas da doaldr. Byle
bir teebbsn Yahudi devletinde bulunmamas bir tesadf deil
dir. Gerekten de, balang yasas Siyonizmin ekillenmesine
dek uzanan srail'de devlet kimliinin zgl nitelii, "Yahudi"
devletinin ayn zamanda demokratik olma kapasitesinden kuku
ya drr.
srail toplumunda egemen Yahudi ulusu anlay, bakalarn
da kendisinin bir paras olmaya ve eit koullarda ve yaknlk
halinde, farkllklara sayg gstererek yan yana var olmaya davet
eden ak ve kapsayc bir kimlik anlay deildir. Tersine, ak
lamalar ve kltryle ounluu kendi iine kapatp onu aznlk
tan tecrit eder, devletin yalnzca en kalabalk toplulua ait oldu
unu bir aksiyom halinde sistematik olarak ortaya koyar; ayn
zamanda, yukarda grm olduumuz gibi, burada yaamay
kesinlikle sememi olmasna ramen daha da nemli grlen
hudut dndaki bir grup insana sonsuz sahiplik hakk salar.
Dolaysyla egemenlie ve demokrasinin ileyiine aznln aktif
ve uyumlu katlmn ister istemez dlayarak, ounlukla her tr
l politik zdeleme ynnde aznlk gruplarn barnda ortaya
kabilecek olgularn oluumuna kar kar.
Demokratik bir ynetimin semenlerini ncelikle yurtta ola
rak grd varsaylr; onlar tarafndan seilir, onlar tarafndan
finanse edilir ve prensip olarak onlara hizmet etme iddiasndadr.
Kamusal iyilik, btn yurttalar eitliki bir temelde -en azndan

grnmde- kapsamaldr. Ayn zamanda liberal de olan demok

ratik bir ynetim, en glleri engellemek ve en zayflar koru-

3 72
mak, bunlarn karlarn mmkn olduu lde uzlatrrken,
kimliklerine zarar vermekten kanmak amacyla, ancak ikinci ya
da nc evrede kltrel alt gruplar arasnda ayrm yapma hak
kna sahiptir. Demokrasi, kltrel dzlemde ille de yansz deil
dir; ulusal kltrn temel ynelimini oluturan global devlet
kimlii herkese ak olmaldr ya da aznlklar hegemonik ulusal
emberden kendilerini ayrmaya inatla alsalar bile, en azndan
btn yurttalar kapsamaya almaldr. Mevcut btn demok
rasi trlerinde, ounluun tahakkm karsnda kendi zgll
n ve kimliini korumaya alan daima kltrel aznlktr.
Aznlk saysal azl nedeniyle de kimi ayrcalklar talep etme
hakkna sahiptir.
srail' de durum tersidir: ayrcalklar Yahudi ounlua ve "sr
gnde dolamaya devam eden kalntlarna" ayrlmtr. Devletin
kuruluundaki "namevcut mlk sahipleri" yasas ve toprak edin
me yasas; "eski asker" kavram dolaysyla kaynaklarn payla
mnda (orduya alnmayan) srailli Filistinli yurttalara ayrmclk
uygulanmasn salayan, keza haklar dzleminde de ayrmclk
uygulayan yasa ve hkmler; geri dn yasas ve evlilik yasas;
btn bunlar, srail devletinin yasamas araclyla kamu malla
rnn esas blmn Yahudilerle snrlandrmasn salamakta
dr. Cmert bir "entegrasyon sepeti"nden yararlanan "yeni g
menler", srail egemenlii altndaki blgelerin dnda ikamet
etseler bile seimlere katlan ve btelerden nemli destek
gren igal topraklarndaki kolonlar, yani srail'in evlatlar,
Antika Yahuda Krall'nn "biyolojik soyu" devletin nceliin
den aka yararlanmaktadr.
"Yahudi" terimi dnr ve "srailli" terimi gibi devletin btn
yurttalarna ak ve hepsini kapsayabilir olursa; her bir yurtta
kimlik uzam iinde kendi zgr iradesiyle yer deitirebilirse; bu
durumda daha az sert olunabilir ve srail'i gnn birinde demok
rasiye dntrecek bir dinamie girmi politik bir yap olarak
kabul etmeye balamak mmkn olabilir. Fakat bu hareketlilik
srail' de ebediyen yasaktr. Her bir yurttan "uyruu" ileri
Bakanl'na kaytldr, yurttan kendisi bunu belirleyemez ve
asla deitiremez; tabii din deitirip dini dogmaya uygun, inan
l bir Yahudi olmak hari. Yahudi devleti meru sahiplerini, baka
deyile Yahudileri kimlik kartlarna ve/veya medeni hal ktkle
rine ustalkla kaydeder. Yahudi olmayanlarn "uyruk" tanmn
kesin olarak belirtir; hatta kimi zaman samala vardrr (rne
in 1989'dan nce "Yahudi olmayan" bir anneden Leipzig'de do-

3 73
mu olan -vay hallerine!-- srailli yurttalarn kimlik kartlarnda
hala "uyruk" hanesinde "Dou Almanya" ibaresi bulunmaktadr).
"Yahudi demokrasisi" kavramnn kullanm da, olas btn
tereddtlere ramen, "etnik-merkezci" kskacn geveme iaret
leri gsterdii tarihsel bir eilimin ve sraillileme srecinin sa
lamlamasn amalayan bilinli ve genellemi bir abann varl
nda ancak kabul edilebilir olurdu. Grld gibi, Dou Avru
pa Siyonizmi'nin katksnn meyveleri olan ve Filistin' deki kolo
nizasyon sreci boyunca radikallemi bulunan etnisist k
noktalarna ramen, demokrasi kavram kimlik morfolojisinin
giderek daha sivil bir ynde deiimi teebbs zerinde temel
lenebilirdi. Byle bir eilimin genel olarak kltrel dzlemde
olduu kadar eitim ve yasama dzleminde de yokluu, keza
politika ve hukuk alanndaki sekinlerin ve entelektellerin
"Yahudi devleti"nin hudutlar iinde egemen kimliin genelleti
rilmesini inatla reddi bu devleti bir demokrasi olarak tanmlama
y hedefleyen iyi niyetli btn teorik yaklamlar gletirmekte
dir. Yahudi olan ile olmayan arasndaki ayrma nclk eden
zc dnya anlay, devletin bu ideoloji araclyla tarifi ve bu
devleti btn srail yurttalarnn cumhuriyeti yapma karsnda
ki ateli ve aleni ret, hangi trde olursa olsun bir demokrasinin
temel prensipleriyle asla badamaz.
Sonu olarak, zooloji alannda olmasak da ve dilsel adlandr
malarn kesinlii burada canl bilimlerinde olduundan daha az
nemli olsa bile, srail'i daha ziyade bir "etnokrasi"8 7 olarak
tanmlamak yerinde olur. Daha kesin bir deyile, srail liberal
zellikler tayan bir Yahudi etnokrasisi olarak nitelenebilir; yani
temel misyonu sivil ve eitliki bir demos'a hizmet etmek deil,
tarihsel dzlemde tamamen kurgusal ama politik tezahr iinde
dirimsellik dolu, tekelci ve ayrmc bir biyolojik ve dini ethnos'a
hizmet etmek olan bir devlet. Bu devlet, iinde iyice yerlemi
liberalizme ve oulculua ramen, seilmi "kavmi"ni, yalnzca
"Yahudi deil" diye tanmlanm yurttalarndan deil, yalnzca
srail' de domu yabanc ii ocuklarndan deil, dnyann
dier uluslarndan da ayrmaya, ideolojik, pedagojik ve hukuksal
aralarla devam etmeyi grevi kabul etmektedir.
81. "Etnik devlet" ve/veya "etnokrasi" terimlerini srail devletine uygulamaya bala
yanlar Ruhana ve Ghanem ile Yiftachel oldu. rnein bkz. Nadim N. Ruhana, Palestini
an Citizens in an Ethnic jewish State. /dentities in Conf/ict, New Haven, Yale University
Press, 1 997; ayrca As'ad Ghanem'in makalesi, "State and Minority in lsrael: The Case
of Ethnic State and The Predicament of lts Minority", Ethnic and Racia/ Studies, 2 1 , 3,
1 998, s. 428-447.

3 74

Kreselleme anda etnokrasi

srail, tarihindeki tm deiimlere ramen, altm yldan beri
bu liberal etnokrasi biiminde var olmaktadr. Yllar ierisinde
liberalizm glenmitir fakat devletin etnik-merkezci temelleri
nin varln srdrmesi, geliiminin nndeki hala temel engel
dir. Dahas, ulusal devletin oluumunda etkili olduu aka belli
olan ayn mitler, gelecekte bizzat varlm tehlikeye atabilecek
niteliktedir.
"srail topra"mn tarihsel sahiplii miti, ilk Siyonist nclerin
kendilerini fedaya hazr olmasn kkrtm ve devletin kurulma
sna imkan tamm toprak temeline ipso facto [fiilen] sahip k
maya imkan tanm bu mit, kuruluundan on dokuz yl sonra,
dorudan ve zecri bir kolonyal bataa yneltti; bu bataktan k
mann btn glkleri hala hissedilmektedir. 1967 fetihleriyle
birlikte, ulusal ideolojinin ok sayda yanda, ister laik olsun
ister dindar, igal edilen yeni topraklar "ata topraklar"nn mer
kezi olarak kabul ettiler. Tamamen mitolojik dzlemde tmyle
hakldrlar: brahim'e, Davud ve Sleyman'a atfedilen hayali
uzam ne Tel-Aviv'di, ne ky dzlkleri, ne Celile; buras El-Halil,
Kuds ve Yahudiye tepeleriydi. Topraa susam olanlar ve
"btncl srail topra" yandalar, eitliki bir temelde yerel
sakinlerle entegrasyonu hedefleyen her fikri "etnik" nedenlerle
reddettiler. 1948'de sahil blgesinde ve Celile'de gerekletirildi
i gibi, "yerli halk"n byk blmnn temizlenmesi 1967 Sava
'ndan sonra imkansz bir hal ald ve zmni bir zlem dzeyinde
kald. Yukarda belirtmi olduumuz gibi, fethedilen yeni toprak
larn resmen ilhak iki uluslu bir yapnn oluumuna yol at ve
ounlukla Yahudi kkenli bir devletin varlnn srmesi ynn
deki umutlar ortadan kaldrd.
srail'deki politik sekinlerin durumu doru analiz edebilmele
ri ve teknolojik olarak gelimi bir dnyada toprak paralar ze
rindeki denetimin ille de bir g kayna olmadn anlamalar
iin krk yl gerekti. Bu satrlarn yazld srada lkede bu soru
nu zecek ve "srail topra"n kesin olarak paralamaya cesaret
edebilecek ynetici yok. Btn hkmetler kolonileri destekledi
ve tevik etti ve ilerinden hibiri u ana dek "Kitab Mukaddes
vatan"nnSS kalbinde gelien kolonileri kknden kazmaya kal
kmad. Bununla birlikte, srail 1967'de ald topraklardan kur88. G azze'ye hissedilen ulusal duygu, El-Halil ya da Beytllahim'e sahip kma duygusu
na asla benzemez.

3 75

tulmay baarsa bile, kendi tanmna ikin olan eliki yine de

zlm olmayacak ve toprak mitinden daha kat bir baka mit
srail'in zerinde kt ruh gibi salnmaya devam edecektir.
Kendi iine kapanm tarihsel bir btn gibi kendini gren, bu
sayede yabanclarn szmasn szde daima engellemi olan ve
dolaysyla bu yolda srar etmesi gereken Yahudi "kavmi" miti
srail devletinin damarlarnda akmakta ve onu ierden paralan
makla tehdit etmektedir. Kapal bir "etnik" yapnn korunmas,
lkenin sivil halknn drtte birinin dlanmas ve ayrmcla
uramas, dini yasa ve "tarih" tarafndan Yahudi kabul edilmeyen
dier yurttalar ve Araplar. . . Btn bunlar bitmek bilmez gerilim
ler yaratyor; bu gerilimler, belirsiz bir gelecekte, zmlenmesi
g iddetli blnmelere dnebilir. rnein, srailli Filistinli
lerin gndelik srail kltrne entegrasyonunun her evresi onla
rn politik yabanclama srecini iyice hzlandrmaktadr ve bu
durum. asla bir paradok deildir. Pratikte yalnzca Yahudi olarak
tarnmlananlar kapsayan ve bugn yalnzca onlar tarafndan pay
lalan srail'in kltrel ve politik deerlerinin daha iyi bilinmesi
ve daha yakn bir temas, srailli Filistinli yurttalarda eitlik arzu
sunu ve egemenlik uygulamaya daha aktif bir katlm duygusunu
glendirmektedir. Bu nedenle yalnzca Yahudilerin devleti olarak
srail'in varln kabul etmemek, 1948 Araplar arasnda vcut
bulmakta ve radikallemekteyken, bu sreci frenleyebilecek fak
trleri hayal meyal bile olsa seebilmek gtr. Byyen ve g
lenen bu nfusun politik ve kltrel iktidar merkezlerinden d
lanmay sonsuza dek kabul edecei eklindeki kstaha dnce,
Birinci ntifada'nn patlak vermesinden nce Bat eria ve Gaz
ze 'deki smrgeci/kolonyalist tahakkm karsnda srail toplu
munun krln hatrlatan tehlikeli bir yanlsamadr. Fakat 1987
ve 2000 yllarndaki iki Filistin ayaklanmas srail'in tipik bir
apatheid rejimini aka egemen kld blgeler zerindeki
denetiminin zayfln gstermise de, bu ayaklanmalarn srail'in
varlnda neden olduu zararlar, hudutlar iinde yaayan yoksun
braklm Filistinlilerin nefret potansiyeli iinde mevcut gizli teh
likeyle kyaslandnda nemsizdi. Celile'deki Araplarn isyan
eklindeki bir felaket senaryosu ile byle bir ayaklanmann bast
rlmasnn getirdii glkler, takn ya da temelsiz bir hayal gc
rn deildir. Byle bir senaryonun gereklemesi srail'in Orta
dou' daki varlk tarihinde nemli bir dneme oluturur.
Batl liberal demokrasilerde yaayan hibir Yahudi, gnmz
de kendilerine ait olmadn aka ilan eden bir devlette ikamet

3 76
eden Filistinli srail yurttalarnn yaad ayrmclk ve dlama
biimlerine uyum salayamaz. Dnyadaki Yahudiler arasnda
Siyonizm yandalar, tpk sraillilerin ou gibi, bu durumdan
rahatsz olmamaktadr ya da "Yahudi devleti"nin, yasalarnn
demokratik olmayan yaps nedeniyle Avrupa Birlii'ne, Amerika
Birleik Devletleri'nin meru eyaleti olarak bile kabul edilemeye
ceinin bilincine varmak istememektedirler. Bu "arpk" gerek
lik onlarn srail'le zdelemeye devam etmelerini ve hatta onu
"yedek" lkeleri olarak grmelerini engellememektedir. Grd
mz gibi, bu zdeleme olgusu onlar yine de kendi ulusal
vatanlarn terk edip srail'e g etmeye asla tevik etmemekte
dir, nk sonuta, onlar srailli Filistinlilerin kendi vatanlarnda
her gn yaadklar gndelik ayrmcl ya da kimlik yabancla
masn yaamamaktadrlar.
Bu son yllarda Yahudi devleti fazla kitlesel bir g kabul etme
yi giderek daha az arzulamaktadr. Tamamen srail'e doru "yk
selme" fikri etrafnda dnen eski ulusal sylem bysnden ok
ey yitirdi. Gnmz Siyonist politikasnn doasn anlamak
iin, "ykselme" teriminin yerine anahtar szck olan "diaspo
ra"y koymak gerekir. srail'in gcnn kayna gnmzde
demografik bymesinde deil, Yahudi kurum ve topluluklarn
srail' e sadakatinin ve desteinin srmesinde yatyor. srail'in
gc iin pro-Siyonist Yahudi bask gruplarnn hepsinin Kutsal
Toprak'a doru topyekun gnden daha zararl bir ey olamaz.
Bu gruplarn Bat dnyasnn iktidar merkezlerinin ve medyas
nn yaknnda var olmaya devam etmesi srail iin en fazla tercih
edilir eydir; onlar da zaten zengin ve konforlu liberal " Srgn" de
kalmaya devam etmeyi arzuluyorlar.
XX . yzyl sonunun Bat dnyasnda ulus-devletin nispi zayfla

mas, ada Siyonist eyleme uygun yeni koullarn gelimesine

dolayl olarak katkda bulundu. Ekonomik, politik ve kltrel
kreselleme klasik ulus fikrini nemli lde sarssa da, baka
topluluklarla ba ve zdeleme ynndeki temel ihtiyac yine de
ortadan kaldrmaz. Gnmzde zengin Batl lkeleri niteleyen
post-endstriyel evrede insanlar, maddi ve kltrel zahirenin
usuz bucaksz hareketi nedeniyle, hi durmadan, somut ve alg
lanabilir aidiyet ve ortaklama ereveleri arayndadrlar. XX.
yzyln mutlak erk sahibi devlet stats km ve nispeten
zayflam olsa da, alt kimlik aray, ister yeni-dinsellik biimin
de olsun, ister blgesel, etnik ve topluluku, isterse de hatta mez
heplere bal olsun, yenidnyann morfolojik dokusunda deii-

377
min nemli bir karakteristii olmutur. B u bakalamn anlam
henz ayrt edilememektedir.
Bu srecin nda, Yahudi "etnisitesi" de yeniden sempati gr
meye balad. Bu moda, zellikle uzun sredir Amerika Birleik
Devletleri'nde somutlayordu. Tipik bir g devleti olan Amerikan
gcnn liberal ve oulcu karakteri, nispeten meru kabul edilen
alt kimliklerin varlna daima cmert bir alan brakmti. Amerika
Birleik Devletleri'nde kitlelerin ulusallama olgusu nceki klt
rel katmanlar ya da eski inan kalntlarm kastl olarak silmeye
asla kalkmad (balangta kknden skp attklar hari).
Dolaysyla, Anglo-Amerikallar, Latin-Amerikallar ya da Afrika
Amerikallar karsnda, Amerika Birleik Devletleri'ne g etmi
olan Orta Avrupa Yahudilerinin belirli bir anda kendilerini Yahudi
Amerikan kabul etmeleri kanlmazdr. Bu, byk Yidi kltr
nn kendi elerini koruduu anlamna gelmez, fakat tanml bir
toplulua mensup olma zorunluluunun, hzl ve kar konulmaz
byk kltrel karmn iinde somut grnml kimlik odaklar
aray iin kanlmaz olduu anlamna gelir.
Gemiin canl Yidi kltr paralandka, Amerika Birleik
Devletleri'ndeki ok sayda Yahudi grubu iinde srail'in nemi
artt; pro-Siyonistlerin says da ayn lde artt. Amerikan Yahu
dilii kinci Dnya Sava'nn Avrupa'daki byk katliam kar
snda nispi bir ilgisizlikle davranmken, srail'e sempatisi ve
destei hi azalmadan artm ve glenmitir; zellikle de 1967
Sava'nn zaferinden sonra. Avrupa Birlii'nin kurulmas ve
Avrupa'da ulus-devletlerin zayflamasyla birlikte, Londra ve
Paris'teki Yahudi topluluu kurumlarnda da ulusar etnikleme
geliti ve srail bu yeni gler dengesi arasnda yoluna devam
etmeyi ve bu durumdan azami yarar salamay baard.
1970'li yllarn sonundan itibaren "etnik" Yahudi devleti kartnn
kazanl kt grld. Bununla birlikte, Brooklyn Kuds'e yak
latka, Nasra Yahudi-srail politikasnn merkezinden uzaklat.
Bylece, srail'i btn srail yurttalarnn bir cumhuriyeti yapma
y hedefleyen her proje bu zemin zerinde hayali ve topik bir
kurgu olarak belirdi. Filistin-srail kamuoyunun barnda, zellik
le eitimli genlik iinde olgunlamaya balayan demokratik radi
kalleme sreci karsnda Yahudi-srail krl, daima ak seik
bir maddi temele dayand. Bu tutum yalnzca mitolojik bir gemi
in arlndan ya da belirgin bir cehaletten kaynaklanmaz; ayn
zamanda, denizar topraklarda ikamet eden ve srail'i finanse
etmeye daima hazr "kavmin" varlndan yarar salamak ve ora-

3 78

dan g kazanmak ynndeki srail'in derin karna da baldr.

Bununla birlikte bir problem varln srdrmektedir. rgtl
Yahudi topluluklarnn barnda ak seik bir pro-Siyonist etnik
leme sreci saptasak da, XX. yzyl sonunun kreselleme zemi
ni zerinde Yahudi deneyiminin gereklii, daha ziyade Yahudi
soyundan gelenleri komularyla kartran "fiili asimilasyon"da
ifade bulmaktadr: niversitede birlikte eitim gryorlar ya da
iyerlerinde yan yana bulunuyorlar. . . ster yerel olsun ister kre
sel, gndelik kltrn gc, sinagogun gcnden ve abat Siyo
nist folklorunun faaliyet gcnden hala daha gl ve belirleyici
dir. Sonu olarak, Yahudi kurumlarnn demografik gcnn
temelleri giderek -yava yava ama kesin olarak- zayflamakta
dr. Yahudilerin "Srgn" lkelerinde rahat ikamet ediyor olmala
r, genler arasnda nlenemeyen aklar ve Antisemitizm'in
sevindirici bir ekilde azalmasnn bedeli yksektir. Kamuoyu
aratrmalar yalnzca "karma evlilikler"in arttn gstermekle
kalmyor, ayn zamanda otuz be yan altndaki Yahudiler arasn
da srail'e ynelik destek ve ilginin azaldn da gsteriyor. Yahu
di devletiyle dayanma altm yan stndeki kiilerde istikrarl
ve yaygn bir unsur. Bu verilere gre srail gcn srekli olarak
"ulusar diaspora"dan almaya devam edemeyecektir. 89
Ayrca, Afganistan ve Irak igali dolaysyla ifade bulan xx. yz
yl bandaki yenismrgecilik Yahudi devletindeki sekinlerin
ban dndrse de, Bat'nn srail'e koulsuz destei de artk bt
nyle salanamyor. Bat hala uzak; ve byyen kresellemeye
ramen, Dou daima burada. Mslman dnyann aalanma kar
sndaki mstakbel tepkilerine uzaktaki rnetropoln deil, zellik
le onun kprbann maruz kalma riski daha fazladr. Arap ve
Mslman dnyann kck bir kesinde tecrit olmu, kendi
iine kapal bir "etnik" devletin kaderi dernek ki varsaymlara ak
tr. Mevcut 'tarihsel evreden yola karak gelecein srlarn deifre
etmek -aa yukar her zaman olduu gibi- gtr, fakat bu gele
cee meydan okumann gerekesi de daima ok saydadr.
rnein btn bar yanllar bilmelidir ki, bir Filistin devletiyle
uzlama anlamas, eer salanabilirse, yalnzca uzun srm ve
alkantl bir srecin sonunu belirlemekle kalmayacak, ayn
zamanda bizzat srail devletinin iinde bir baka srecin, uzun ve
zorunlu, bir o kadar da karmak bir srecin balangcn belirleye89. Bkz. emuel Rozner'in makalesi "Aratrma: Karma Evlilikler ki Yahudi Halk Yara
tyor", Haaretz, 29 aralk 2006; ayrca bu konuda Yediot Haaronot'ta (3 1 austos 2007)
yaymlanan makaleler.

3 79
cektir. Kabus dolu gecenin ardndan bir o kadar kayg dolu bir
afak skebilir. srail'in devasa askeri gc, nkleer silah ve hatta
kendini iine kapatt byk beton duvar, Celile'yi "Kosova"ya
dntrmeyi engellemeye yardm etmeyecektir. srail devletini
kendi barnda oyulan karanlk ukurdan kurtarmak ve Arap ev
resiyle olan son derece krlgan ilikilerini iyiletirmek iin, Yahudi
kimlik politikasnda temel bir deiimin yan sra, srail' deki Filis
tin kesimiyle ilikilerin tm dokusunun dnm arttr.
deal zm, srailli Yahudiler ile Araplar arasndaki i ie geme
ve yan yanalk dikkate alndnda, yz yllk eski bir atmay bitir
meyi salayacak ideal zm, Akdeniz'den eria Nehri'ne uzanan
iki uluslu demokratik bir devletin kuruluu olur elbette. Fakat bun
ca uzun ve kanl bir atmadan sonra ve

XX.

yzylda g etmi

kurucularnn nemli blmnn yaad trajedi nedeniyle, sra

il' deki Yahudi halkndan kendi lkesinde aznlk olmay bugnden
yarna kabul etmesini beklemek zellikle aklc olmaz. Bununla
birlikte, srailli Yahudilerden kendi devletlerini tasfiye etmelerini
talep etmek politik dzlemde yanl olsa da, bu devleti kendi bln
mez mlkleri kabul etmeye ve arzu edilmeyen yabanclar olarak
grlen kendi yurttalarnn byk ksmna ayrmclk uygulayan
ayrmc bir devlet yapmaya son vermelerini istemek gerekir.
Yahudi-srail kimlii kesinlikle temelden dnmeli ve kapsa
d canl, dinamik kltrel gereklie uyum salamaldr. Devle
tin btn yurttalarna uyarlanm, ak bir srailliletirme sre
cine girimelidir. srail'i birleik ve homojen bir ulus-devlet yap
mak iin artk ok ge; dolaysyla, "teki"ni davet eden bir sra
illiletirmeye paralel olarak, Byk Britanya'da ya da Hollan
da' da var olana benzer, srailli Filistinlilere eksiksiz bir eitliin
yannda gelikin ve kurumsallam bir zerklik de salayan
okkltrl demokratik bir politika gelitirmek arttr. Hegemo
nik srail kltrnn kurumsal erevelerine entegrasyonlar
srerken, kendi kltrlerinin korunmas ve gelitirilmesi de sr
melidir. srailli Filistinli btn ocuklar, olan ocuklar da kz
ocuklar da, arzu ettiklerinde srail toplumsal ve kltrel faali
yetinin merkezlerine gtren dolam alarna eriebilmelidirler.
Dier yandan btn srailli Yahudi ocuklar da iinde bir "baka"
nemli nfusun yaad bir devlette bulunduklarn bilmelidirler.
Gelecein bu kaba taslak izimi, bugn hayali ve topik gelmek
tedir. Yahudi nfusun yzde ka Siyonist devletinin bahettii
ayrcalldar yitirmeyi kabul eder? srailli sekinler kltrel bir

380
kreselleme erevesinde daha eitliki bir miza benimseme
ynnde psikolojik bir dnm gerekletirmeye hazr olacaklar
mdr? Sivil evlilii benimsemeyi ve hahaml devletten tamamen
ayrmay ka yurtta gerekten arzulamaktadr? Yahudi Ajans'mn
devletle ilikili statsn yrrlkten kaldrmak ve srailli Yahudi
ler ile dnyadaki srailli topluluklar arasndaki kltrel balar
gelitirmeye ynelik zel bir cemiyet haline getirmek tahayyl edi
lebilir mi? Yahudi Ulusal Vakf, ayrmc, etnik-merkezci bir kurum
olmaktan ne zaman kacak ve sembolik bir fiyat karlnda dev
letin verdii bir milyon yz bin kilometre karelik topra "sat
c"ya ne zaman iade edecektir? stelik de bunu ayn fiyattan sata
rak, belki de bylece Filistinli mltecilerin zararn telafi etmeye
ynelik ilk sermaye fonlarn salayacak mdr?
Ayrca, geri dn yasasn yrrlkten kaldrmaya ve snma
hakk uygulamasn yalnzca zulm gren Yahudi mltecilerle snr
landrmaya cesaret eden kacak mdr? New Yorklu bir hahamn
srail'e (genellikle seim arifesinde yapt) yldrm hzndaki ziya
reti srasnda, ana vatanna geri dnmeden nce verilen srail yurt
ta olma otomatik hakkn geri almak hayal edilebilir mi? Ve bu
ayn Yahudi'yi, eer zulm kurbanysa (yoksa bir su iledii iin
deil), btn yurttalarnn mal olan bir srail cumhuriyetinde, tpk
u an Amerika Birleik Devletleri'nde yapt gibi huzur ve skunet
iinde, Yahudi inancna gre yaamaktan kim alkoyabilir?
Son olarak da temel bir soru, belki de btn sorularn en sorun
lusu geliyor: Yahudi-srail toplumu, derinden kk salm "seilmi
halk" imgesinden kurtulmaya ne lde hazrdr? ster temelsiz
bir tarih adna olsun, ister tehlikeli bir biyoloji bilimi araclyla
olsun, kendini yceltmeye ve tekini dlamaya son verecei
tahayyl edilebilir mi?
Bu eserin bitimindeki sorular getirdii zmlerden daha fazladr
ve slup, eserin bandaki otobiyografik ksmda olduu gibi, iyim
ser olmaktan ziyade kaygldr. Fakat sayfalar boyunca Yahudi ge
mii tartma konusu eden bir denemenin kukulu bir gelecee dair
az ok kstaha bir sorgulamayla tamamlanmas mantkldr.
Uzun szn ksas, tarihsel imgelemi bu kadar radikal biimde
deitirmeye kalkabilirsek, fazlasyla yaratclk gstererek,
tamamen farkl bir gelecek tahayyl etmeye de neden almaya
lm ki? Ulusun gemii esasen dsel bir mitten kaynaklanyorsa,
d kabusa dnmeden hemen nce, gelecei yeniden dn
meye neden balamayalm?

Teekkr

Bu kitabn yazlmasnn eitli evreleri boyunca bana yardmla

rn sunmu olan btn meslektalarma, rencilerime ve dostla
rma teekkr bor bilirim. Yehonatan Aleh'e, Yosef Bamea'ya,
Samir Ben-Layai'ye, Israel Geroni'ye, Yael Dagan'a, Eik Doedt
mann'a, Naftali Kaminski'ye, Yuval Laor'a, Gil Mihaeli'ye, Uri
Ram'a, Ze'ev Rubin'e, Dan Tsahor'a, Anman Yuval'a, Paul Wex
ler'e ve zellikle Stavit Sinai'ye mteekkirim; hepsi de elyazma
snn blmlerini ilk okuyanlar arasndayd. Onlarn deerli sap
tamalar hazrlk srecini geni lde zenginletirdi.
Kitabn son blmleri Aix-en-Provence niversitesi'nde kald
m srada yazld. Dolaysyla Bemard Cousin' e scak misafirper
verlii ve cmertlii dolaysyla teekkr etmek isterim. Minnet
borcum zellikle Katell Berthelot'ya ve Akdeniz Bilim nsanlar
Evi'ndeki tm dier aratrmaclaradr. Duyarllklar, saptamalar
ve ak zihniyetleri sayesinde, nerileri olmasayd dnemeye
ceim eitli yanlar aydnlatmam saladlar.
Baka dostlarm da gevediim ve belirsizlie dtm anlar
da yazmaya devam etmem iin beni tevik ettiler. Houda Benal
lal' a, Sebastien Boussois'ya, Roni ve Dan Darin'e, Eliyho Matz'a,
Boaz Evron'a ve Dominique Vidal'a destekleri iin minnetimi
belirtmek isterim. Beni umutsuzluk iinde brakan her evrenin
ardndan, bu dostlarn her biri, kendi tarznda, bana ileri gitme
gc esinledi.
Fayard Yaynlar ekibine de -zellikle Henri Trubert'e- btn
kalbimle teekkr ederim. Bu kitabn gn yzne kavumas iin
varlarn yoklarm harcadlar. Keza, eim Varda'nn bana salad
destein kymeti llemez, ayrca snrsz sabr ve sevgi dolu te
vikleri iin de ona sonsuza dek borluyum.

382
Yakn dostlarm Michel Bilis, Levana Frenk ve Jean-Luc
Gavard'n yeri doldurulmaz yardmlar sayesinde bu eser saysz
engeli aabildi ve mevcut versiyonu ierisinde Franszca okurlara
ulaabildi. Onlara duyduum derin ve scak minnetimi belirtmek
isterim. Bu kitabn Franszca basks gen dostum Basel Nateh'e
ve onun kuandan btn srailli ve Filistinlilere adanmtr.
Onlara Filistin' de ve srail' de daha iyi bir gelecek salamaya bir
nebze de olsa katkda bulunaca umuduyla...
Bu projenin gereklemesinde dolayl dolaysz bana yardm
etmi olanlarn burada gelitirilen fikirlerin sorumluluunu asla
tamadn, kitabn ierebilecei yanllarn sorumluluunu da
elbette tamadklarn belirtmeye gerek yok Bu yayn hibir
kurum ya da hibir aratrma fonu mali olarak desteklemediin
den, kendimi her trl ykmllkten azade hissediyorum; daha
nce tattm sanmadm bir zgrlk bu.

Dizin

Asena, Putifar'n kz 191, 204

Aaron, Hazar Kral 262, 265,

Asimov, Isaac 237

276, 288, 326, 364, 365

Abdurrahman III 262
Abraham ben David, bkz.
Rab ad
Agag, Amalek kral 192
Agnon, emuel Yosef (ay)
163
Agranat, imon 353, 354
Aharoni, Yohanan 147, 148
Ahikar 159, 192
Akhenaton, firavun 129 ,
Akiba, haham 2 1 5, 218
Akila (Onkelos) 218

Asinaios 181
Assad, bkz. Ebu Karib Assad
Assaf, Sima 265
Astarte, Fenike tanras 104,
155
Astorius, Narolu 250
Auerbach, Elias 326
Augustinus, Hippo Regiuslu
250, 251
Augustus, Octavius 197, 209,
240
Avineri, lomo 108, 361, 362
Avtalyon, geleneksel yasama
meclisi bakan yardmcs

Akior, Ammonlu 189

Akrish, Yitzhak 264
Albright, William F. 146, 150
Alexandr Yannai 195, 200
Allen, Woody 303
Almog, emuel 233
Alt, Albrecht 152
Ananias, Adiabaneli tacir 206

218
Ayzentayn, Sergey Mihailovi
161
Aziza, Claude 251
Azkir, ehit 242, 243

Anderson, Benedict 14, 38

Baal, Fenike tanrs 104, 155

Anilaios 181

Baer, Yitzhak 131-135, 138,

Ankori, Zvi 295, 296

Antiohos III Megas 182

175, 185, 222, 224, 233, 262,

299

Antiohos IV, Epifanes 204

Balibar, Etienne 43, 50

Antoninus, Sofu 2 13, 220

Balta, Paul 257

Aristaios 201, 203

Bamberger, Bernard J. 218

Aristobolus I 195, 199, 200

Bar Abraham, Yitzhak 280

Arminius 34

Bar Kohba, Simon 167-169,

Arnaiz-Villena, Antonio 341

173-175, 179, 188, 210, 220,

Aron, Raymond 83

222, 223, 229, 231 , 32 1

Artamonov, Mihail 287, 291, 292

Barak, Aaron 364, 365

384
Baras, Zvi 166-168, 224

Boadicea, Kralie 34

Bamabas 214

Boas, Franz 331 , 332

Baron, Salo Wittmayer 126-132,

Boaz, Rut'un ei 189

134, 136, 139, 149, 174, 183-

Bodo (Eliezer) 262

188, 198, 239, 245, 246, 282,

Bonfil, Reuven 2 1 5

287-289, 297, 298

Bonne-Tamir, Bat-eva 335,

Bartal, Israel 1 7 1

336
Borohov, Ber (Dov) 56, 229,

Bar-Yehuda, Israel 351

Basnage, Jacques 92, 101

230, 320, 345

Bauer, Otto 54, 55

Barut, Jacob 325

Begin, Menahem 354

Boussois, Sebastien 37

Behar, Doron M. 339

Braude, William G. 218

Bein, Alex 323

Braudel, Fernand 52
Breuilly, John 55

Belkind, Israel 228, 229, 232,

Brook, Kevin A. 292

234

Broi, Magen 166

Ben Bagbag (dnme Haham

Broov, Mordehay 326

Yohanan) 2 1 8

Brubaker, Rogers 77

Ben Gurion, David 139-142,

Brutzkus, Julius 279

145, 230-232, 234, 32 1, 345,

346, 350, 351

Buber, Martin 3 18, 3 19, 324

Ben Haa-Haa 2 18

Bulan, Hazar Kral 263, 272, 274

Ben Hanuka, Jacob 279

Busekist, Astrid von 85

Ben Nathan Adler, Mordehai

278

Ben Sasson, Haim 185

Carcopino, Jerme 166

Ben-Shammai 293

Carus, Carl Gustav 106

Ben Vered, Amos 356

Cassius, Dio 167, 208, 209, 2 10,

Ben Ze'ev, Israel 244, 246

Ben Zvi, Yitzhak 140, 157, 166,

249, 329
Cauthen, Bruce 161

168, 196, 226, 230-232, 233,

Cazes, David 254

234, 244, 273, 32 1

Celsus 2 1 1

Benyamin, Hazar Kral 276

Cengiz Han 282

Berjamin, Toledolu 278

Centlivres, Pierre 87

Benjamin, Walter 341, 342

Chamberlain, Houston

Benyamin, Aaron 326

Stewart 316

Berthelot, Katell 197, 381

Chatterjee, Partha 65

Billig, Michael 85

Chetrit, Joseph 257

Binyamin, Tebariyeli 224

Chouraqui, Andre 258

Birnbaum, Nathan 315, 316

Cicero, Marcus Tullius 182,

Bismarck, Otto von 101

Bloch, Marc 44, 99

183, 2 10
Claudius, mparator 210

385
Clovis I. 34

Dubnov, Semyon 1 18-130, 134,

Cohen, Arthur A. 164

139, 143, 149, 151, 1 74, 184,

Cohen, Hermann 1 13

188, 198, 245, 285-287, 296

Cohen, Shaye J.D. 89

Dunlop, Douglas M. 264, 281,

Commodien, Hristiyan
air 251
Corcos, Alain F. 332

292
Dunn, Geoffrey D. 251
Du-Nuvas, Yusuf Asar Yatar,

Corinaldi, Michael 243

Himyar Kral 244, 245, 247,

Croce, Benedetto 298

248
Durkheim, Durkheim, Emile 53

Dvora, Kitab Mukaddes

Dana, Catherine 257

Daniel (Rahip), bkz. Rufesein,
Oswald
Daniel , Kitab Mukaddes
peygamberi 87, 164, 189,
204, 205, 227, 257, 285, 351,
352, 365-367

kahini 253

E
Ebu Karib Assad, Himyar
Kral 242, 245
Edelman, Diana V. 155
Efron, John M. 326

Darwin, Charles 103, 330

Eichhom, Johann Gottfried 95

David, Krm Kral 285

Eisen, Anold M. 164

David, Yossi 363

Elam, Yigal 349, 351

Davies, Philip 160

El-Baladhuri, Ahmad 253

Davis, Horace 54

El-Bekri, Abdullah 238

Davud, Kitab Mukaddes

El-Cerrah, el-Hakemi 268

Kral 35
Dayan, Moe 144, 145,
362

Eldad ha-Dani, Eleazar ben

Azarya, Haham 276
Eleazar, Celile Vaizi 206

Delannoi, Gil 75

Eleazar, haham 2 15, 216

Detienne, Marcel 42

El-Hacen, Muhammed'in

Deutsch, Karl W. 17

torunu 252

Dhoquois-Cohen, Regine 257

El-Haj, Nadia Abu 147

Dieckhoff, Alain 85

El-Hakem, bn Abd 253

Dihya-el-Kahina 252-255, 261,

266, 282
Dionysios, Halikamassoslu 90
Disraeli, Benjamin
(Beacons-field Lordu) 1 10,
316

Eliezer ben Yakob, Haham 2 1 7

El-stahri, Ebul Kasm 270, 277
El-Krkssani, Yakov 279
Ella Asbeha, Aksum Kral 245
El-Mesudi, Ebu el-Hasan 275,
277

Dore, Daniel 189, 204

El-Muktedir Billah 268

Doron, Yoahim 316

Elon, Amos 309

Dreyfus, Alfred 3 1 1 , 329

Elukin, Jonathan M. 92

386
El-Usfuri, Halife ibn
Hayyat 253

Friedmann, Georges 353

Fulvia, Flacca Barnbula 210,
213

El-Vakidi, Ebu Abdullah

Muharnmad 253
Engels, Friedrich 18, 23

Erdelyi, Istvan 278

Gamliel, Haham kinci 215

Ester, Kitab Mukaddes

Garibaldi, Giuseppe 75

Kraliesi 90, 192

Geary, Patrick J. 34

Ettinger, emuel 233, 292, 309

Geiger, Abraham 95, 101

Eusebius, Kayseral Piskopos

Geiger, Yosef 224

167, 168, 249

Gellner, Emest 14, 1 7, 38

Evron, Boaz 38

Gerber, Jane S. 261

Ezra, yazc 104, 105, 1 16, 1 17,

Ghanem, As'ad 373

122, 125, 130, 188-190, 192,

Gibel, Azoulay, Katya 341

193, 2 19, 255, 32 1

Gobineau, Joseph Arthur de

106

Goebbels, Joseph 1 16

Fabre, Daniel 87

Goethe, Johann Wolfgang von

Falk, Raphael 325, 326, 334,

340

72, 1 10, 237

Goitein, lomo Dov 226, 242

Fallmerayer, Jacob Philip 295

Golb, Narman 279, 292

Feiner, Shmuel 99

Golden, Peter B. 273, 292, 293

Feldman, Louis H. 193, 2 14

Goliath, Kitab Mukaddes devi

Feldman, Marc 338

103, 145

Ferro, Marc 42

Goodman, Martin 188, 215

Fichte, Johann Gottlieb 1 10,

Gottwald, Narman 152

1 19
Filo, skenderiyeli 182, 184,
202, 203, 205, 2 15, 219

Graetz, Heinrich (Hirsch)

98-101, 103-105, 108-120,
122, 124-128, 133-136, 139,

Filostorgios 24 1

143, 153, 172-174, 183, 184,

Finkelstein, srael 153, 157,

187, 198, 245, 283, 286, 315

158, 166
Firkovi, Abraham 274, 285
Fishberg, Maurice 33 1, 332
Flavius Yosefus 89-92, 103, 165,
1 67, 181, 183, 1 86, 197, 205
Fokilides (Szde-) 205

Gramsci, Antonio 79-82, 84

Greenfeld, Liah 43, 76,
348
Gregoire, Henri 264
Gregorius Turnensis 91
Gresh, Alain 342

Franco, Francisco 20

Grigoriev, V. V. 284

French, D. H. 243

Gross, Eyal 361

Friedman, Menahem 346

Gruen, Erich 303

Friedmann, Daniel 365-367

Gnther, Hans 324

387
Hess, Moses 105-108, 1 12, 3 10,

H
Hacer, brahim'in ei 191
Hadrianus, mparator 167, 169,
1 76, 2 13, 218
HaKohen, Ran 95
Halimi, Gisele 255
Hall, John A. 59
Halter, Marek 290
Haman, Pers Veziri 192
Hammurabi, Babil Kral 121,
122
Hanassi HaKohen 195
Hannoum, Abdelmajid 253, 254
Hanson, Stephen E. 76
Harkavi, Abraham Albert 275,
280, 284, 285, 296, 299
Harnack, Adolf 183
Harun el-Reid, Abbasi
Halifesi 273
Harun, Musa'nn kardei 340
Hasday bin aprut 262, 263,
265, 279
Haimaaz (Haham) 91
Hassan bin el-Numan 253
Hatam, el-Kodai Muhamed 248
Haupt, Georges 55
Hayes, Carlton J.H. 66, 68, 78
Hayoun, Maurice-Ruben 94
Hecataeus (Szde-) 187
Heilbronner, Oded 325
Heine, Heinrich 308
Helen, Adiabene
Kraliesi 206, 207
Hengist 34
Herder, Johann Gottfried 54,
1 19, 120
Herodotos, Halikarnassoslu 189
Herzl, Theodor 230, 3 10, 3 16,
3 17, 323, 325, 346
Herzog, Ze'ev 157

315, 324
Heyd, Michael 133
Hezekiel, Kitab Mukaddes
peygamberi 190, 276, 281
Hillel, Yal 218
Hirodes I, Byk 154, 194, 198,
199, 2 18, 240
Hirberg, Haim Ze'ev 24 1, 244,
246, 247, 253, 255-258, 290
Hispalus, Cornelius 209
Hitler, Adolf 20, 35, 40, 41
Hobbes, Thomas 156
Hobsbawm, Eric J. 33
Horatius, Quintus Flaccus 210
Horon, Adia A. 169
Horowitz, Neri 348
Horsa 34
Hosking, George
Ho i Minh 56
Hosking 7 1 , 161
Howard, Michael 366
Hroch, Miroslav 87
Hutchinson, John 50
Hirkanus, Yuhanna 197-201

I
Ignatieff, Michael 74
Ioannidis, John P. A. 340

i
bn El-Esir, Ali 268
bn El-Nadim, Ebu El-Farac 270
bn Fadlan, Ahmad 268, 269,
275, 277
bn Haldun, Ebu Zeyd
'Abdurrahman 251-253
bn Havkal, Muhammed Ebul
Kasm 275
bn Rustah, Ahmad 268

388
Kaplan, Steven 243

brahim, brani 90, 95, 103, 1 17,

Karelitz, Abraham Yeaya

1 2 1 , 128, 129, 135, 138, 141,

142, 144, 146, 147, 149, 164,

(azon ) 348

1 70, 191, 2 14, 225, 232, 235,

Kaer, Aryeh 199

239, 242, 246, 247, 257, 272,

Kaer, Asa 362, 363

294, 338, 374

Katz, Jacob 309

dris I 252

Katz, aul 18, 19, 129, 144, 147

sa, Nasral 91, 92, 146, 169,

Katz, Solomon 260

Kaufmann, Yehezkel l41, 179,

1 70, 203, 215, 2 19, 220, 223,

224, 242, 244, 276, 352

180

shak, brahim'in olu 121, 128,

Kautsky, Karl 54, 329-331

144, 149, 150, 1 70, 191, 225,

Kedourie, Elie 78

235, 247, 263, 265, 276, 294

Keller, Wemer 146

skender, Byk 34

Kelly, Gordon P. 165

smail, brahim'in olu 142,

Keren, Michael 140

Kimmerling, Baruch 38

225, 226, 227, 264, 276

ustinianos II. 267

Kir, Nurit 333

ustinus, ehit 1 69

Kissinger, Henry 350

Kitroser, Felix E. 293

zates, Adiabene Kral 206, 207

Klauzne Yossef 1 79, 198

Kleiman, Yaakov 339

Jabotinsky, Vladimir (Ze'ev)

Knox, Robert 106

293, 3 19, 320

Koestler, Arthur 278, 292, 293-

Jaffrelot, Christophe 85

296, 300

Janus 65

Kohen, Haim H. 253, 257, 339,

Jeanne d'Arc 253, 254

340, 363, 364

Jean Psaltes 244

Kohn, Hans 54, 60, 68-72, 74,

Jefferson, Thomas 34

319, 32 1

Jost, Isaak Markus 92-98, 100,

Kokovstsov, Pavel 286

1 0 1 , 1 15, 1 16, 1 2 1 , 141, 283,

Konstantin I 220

285

Konstantin II 241

Julia, Narolu 250

Konstantin V 267

Jupiter 155, 209

Konstantinos Porfirogennetos

Juster, Jean 214

267

Juvenalis, Decimus lunius 2 1 1

Komelius, Romal komutan 2 14

Kosmas ndikopleustes 244

Kreisky, Bruno 350

Kahana, Abraham 263, 266,

271, 275, 276, 278

Kriesi, Hanspeter 77
Kumar, Krishan 64

Kahane, Meir 356

Kutschera, Hugo von 285

Kahena, bkz. Dihya-el-Kahina

Kuzio, Taras 71

389
Maistre, Joseph de 85

L
Labuda, Gerard 302
Landau, Meftahem 279, 284
Landauer, George 324
Lavisse, Emest 73
Lazarus, Moritz 1 13, 244
Lazarus-Yafeh, Hava 244
Lecker, Michael 242
Leibowitz, Yeayahu 346
Lemche, Niels Peter 151, 160
Lenin, Vladimir lyi
Ulyanov 18, 23
Leo HL 267
Leo, Hazarl 267
Lemer, Yosef Yehuda 284, 285,
293
Levine, Lee Israel 157, 168, 194
Levinsohn, Isaac Baer (Ribal)
299
Lewicki, Tadeusz 302
Lidya, erguvani satcs 182,
214
Lieberman, Joe 350
Liebeschtz, Hans 115
Lightfoot, C.S. 243
Lindenberger, James M. 159
Linder, Amnon 220
Linz, Juan Jose 359
Lior, Gad 367
Lior, Youa 284, 290
Litman, Jacob 297
Lowy, Michael 55
Lukas (Andreas), Sirenayka
Kral 248
Luther, Martin 92, 1 10

M
Machiavelli, Niccolo 82

Malaki, peygamber 2 14
Manae, Hazar Kral 276
Mao Zedong 56
Mapu, Abraham 101
Margalit, Israel 295
Margolin, R(m 352, 365
Marr, Wilhelm 1 1 1
Martialis, Marcus Valerius 212,
213
Marx, Karl 18
Matta, havari 215
Mattatya 194, 195, 209
Mazar, Amihai 157
Mazar, Binyamin 140, 147
Mazzini, Giuseppe 54, 75
Meir, Golda 354
Meir, haham 2 18, 356
Meir, Yosef 326
Melik Karib Yuhamin, Himyar
Kral 241, 242
Menahem bin Saruk 262
Menahem, Hazar Kral 276
Mendenhall, George 152
Mendes France, Pierre 350
Mendes-Flohr, Paul 94, 164
Merenptah, Firavun 123, 151,
155
Meroz, Nurit 213
Mervan II. 268
Mea, Moav Kral 121, 124, 155
Metilius, Romal komutan 200
Meyer, Eduard 193
Meyer, Michael A. 11 O
Miarri, Muhammad 356
Michael, Reuven 95, 96, 101
Michel, Bemard 74
Michelet, Jules 54
Mieses, Mathias 300, 301

Maover, Moe 140

Migdal, Joel S. 233

Maimonid, Moiz 218

Milikovski, aim 168

390
Mill, John Stuart 53, 54

Nordmann, Johannes 106

Minerva 43

Noth, Martin 152

Mommsen, Theodor 72,

Nuh, Kitab Mukaddes

peygamberi 90

1 13-1 16, 174, 193, 328

Mondot, Jean-Franois 157
Monobaze II., Adiabene Kral
207

o
Obadiah, Hazar Kral 264, 274

Morris, Benny 343

Obed, Rut ile Boaz'n olu 189

Mosin, Vladimir A. 271

Olmert, Ehud 365

Moe ben Nahman Gerondi

Omri, Israiloullar Kral 155,

345

(Ram-ban) 1 7 1
Mourant, Arthur E. 334, 335

Oppenheim, Ariela 336, 337

Muhammed, Ben-Salem 248

Oppenheimer, Aaron 166, 168,

243

Muhammed 225, 238, 239, 245,

248, 256, 268

Origenes 208, 212

Musa bin Nusayr 261

Oron, Mial 262

Musa, Arnram'n olu 280

Orr, Akiva 140

Mussolini, Benito 20

Orrieux, Claude 188

Myers, David N. 126, 131

Pappe, Han 343

Na'aman, Nadav 157

Patai, Jennifer 332

Nabonidus, Babil Kral 151

Patai, Raphael 332

Nabukodonozor II, Babil Kral

122, 174
Naim, Tom 78
Napolyon Bonapart 65, 70, 83,
96
Nehemya 105, 125, 130, 189,
190, 192, 19

Paulla Veturia (Saral) 213

Pavi, Milorad 290
Pavlus, Tarsuslu (Aziz Pavlus)
212, 2 14, 219, 220, 260
Peetachia, Regensburglu
haham 280, 282
Peled, Mattityahu 325, 356

Nekao, Firavun 254

Pelletier, Andre 203

Neron, mparator 213, 214

Perl, Joseph 284

Neuman, Moe 358

Piatigorsky, Jacques 293, 295

Neusner, Jacob 207

Pilovski, Varda 346

Nicholson, Emest 1 17

Pilsudski, J6zef 56

Nicolet, Claude 73

Pitagores 205

Nietzsche, Friedrich 44

Platon 186, 204, 205

Nikiprowetzky, Valentin 204

Polak, Abraham 227, 228, 268,

Nordau, Max (Meir Simcha

Sdfeld) 310, 3 17, 318, 324,
325

270, 273, 275-277, 279, 282,

283, 288-290, 295-299
Pomponia Graecina 213

391
Poppea Sabina 213

Rona-Tas, Andras 293

Porter, Brian 73

Ronen, Israel 196

Pritsak, Omeljan 279, 292

Rosen-Moked, Tova 262

Prokopios Kaisareus 244

Rosticus , Narolu 250

Prometheus, titan 39

Rotenstreich, Nathan 96

Ptolemaios I 182

Roth, Andreas 293

Ptolemaios II Filadelfus 201,

203

Rozne emuel 378

Rubin, Ze'ev 126, 157, 243, 246,

Ptolemaios, Askalonlu 198

381
Rubintayn, Amnon 367, 368

Ruderman, David B. 131

Raba, Yoel 279

Rufeisen, Oswald (Daniel

Rabad, Abraham ben David de

Posquieres'li 265, 279
Rabello, Alfredo M. 260

Karde) 351, 352, 364

Ruhana, Nadim N. 373
Ruppin, Arthur 133, 166, 183,

Rahab, Kenanl fahie 189

32 1-324, 332

Ram, Haggai 52

Rut, Bezalel 292

Ram, Uri 38, 381

Rut, Moavl 104

Ranger, Terence 33
Ranke, Leopold von 94, 120

Rapoport, Meron 145

Saadia Gaon 227

Rappaport, Uriel 166, 168, 192,

Saavedra, Eduardo 261

193, 196
Rav (Abba Arika) 249

Sabriel, Hazar Kral 272

Safrai, emuel 167, 215

Ravitzki, Aviezer 172

Safrai, Ze'ev 168

Raz-Krakotzkin, Amnon 1 70

Safura, Midyanili 191

Redfield, James W. 106

Saint-Just, Louis Antoine

Rehess, Eli 362

Leon de 369

Rein, Ariel 133

Salaheddin 34

Rekem-Peled, Rina 325

Salaman, Redcliff Nathan 326,

Remi-Giraud, Sylvianne 44
Renan, Emest 53, 54, 106,
1 1 7-1 19, 193, 328, 329
Renaut, Alain 75

327, 332
Salmanazar III., Asur Kral 155
Salome Alexandra 196, 218
Samooha, Sammi 359-361

Renner, Karl 54

Sandler, Aaron 326

Retat, Pierre 44

Sapir, Jacques 293, 295

Ritte, Uzi 340

Sarahbil Yafur, Himyar Kral

Robespierre, Maximilien 369

242, 243

Rokeah, David 169

Saray, brahim'in ei 142, 339

Romanos (Armanos), Bizans

Sayf Du-Yazan 245

Kral 273, 276

Schallmayer, Wilhelm 32 1

392
Schechter, Solomon 271

Spinoza, Baruch 89, 1 16, 156,

Schiller, Friedrich 72
Schipper, Yitzhak 287, 296, 297,
302
Schnapper, Dominique 49

364
Spohn, Willfried 76
Stalin, Yosif 19
Stem, Menahem 185, 198, 209,

Scholem, Gershom 100

211

Schorsch, Ismar 97

Stoecker, Adolf 1 1 1, 1 15

Schpflin, George 71, 161

Strabon 137, 183, 197-199

Schroeter, Daniel 257

Streicher, Julius 1 16

Schrer, Emil 193

Suetonius, Caius 209, 210

Schwartz, Joshua 168

Sleyman, Kitab Mukaddes

Schwartz, Shalom 325

Schweid, Eliezer 361

kral 35
Sviatoslav, Kiev Rus Kral 281 ,

Scott, James M. 168

Sebeos, Ermeni piskopos 225,
267

297

Seinfeld, Jerry 303

afan, yazc 158

Seneca, Lucius Annaeus 2 1 1

alit, Benyamin 352

Sezar, Jl 34

ama, gne tanrs 155

Shafu, Gershon 38

amgar, Meir 358

Shakespeare, William 161

ammas, Anton 357

Shammai 293

aar, David 143

Shapiro, Harry L. 332

aul, Kitab Mukaddes Kral

18, 19

Shimoni, Gideon 50, 320

Sieyes, Emmanuel Joseph, din

azar, Zalman 94, 140, 233, 260,

299, 309, 3 19

adam 65
Silberman, Neil Asher 153, 157,
158

elbo, Haham 2 16
em 1 2 1

Silberstein, Laurence J. 37

imon Bar Giora 218

Simeon, Byt-Araml 244

imon Bar Yoai, haham 221

Siman, Marcel 2 19, 249

imon, Mattatya'nn olu 209

Simonson, lomo 295, 296

imon, Yakub'un olu 276

Skorecki, Karl

'maya, Yasama Meclisi bakan 2 18

Slouschz, Nahum 254, 255

Skorecki, Karl 339, 340
Smith, Anthony D. 49, 50

volson, Daniel Abramovi 285

Soaimos, tureal 199

Safer, Binyamin 224

Tabaczynski, Stanislaw 302

Sokrates 34

Tacitus, Cornelius 34

Sombart, Wemer 72

Taguieff, Pierre-Andre 75

Sorlin, Irene 292

Tamarin, George Rafael 353

393
Tank bin Ziyad 261

Will, Edouard 188

Tec, Nechma 352

Williams Jr. , Vernon 332

Tertullianus 250, 251

Wilson, Walter T. 205

Theodora, Bizans

Wogue, M. 99

mparatoriesi 267
Thiesse, Anne-Marie 87
Thompson, Edward Palmer
160
Thompson, Thomas L. 150

Wolf, Ken 68
x
Xeravits, Geza G.

Tiberius, mparator 209, 2 10

Titus 163, 166, 169, 201, 228,

Yadin, Yigael 145-147, 154

231, 326

Yafet ibn Ali, Karaim 279

Tobi, Yosef 244, 246

Yakobson, Aleksander 367, 368

Tocqueville, Alexis de 53, 83

Yakub, shak'n olu 121, 128,

Togarma 263

144, 146, 147, 149, 156, 164,

Traubman, Tamara 336-339

168-170, 235, 247, 294

Treitschke, Heinrich von 72,

109-1 16, 125, 133
Tsefanya, Kitab Mukaddes
peygamberi 190

Yakut El-Hamavi, El-Rumi 275,

277
Yalin, Avinoam 159
Yarri, Ehud 290
Yavetz, Ze'ev 126, 143

Yehoua ben Hananya, haham

Valerius Maximus 209

215

Varron, Marcus Terentius 209

Yehoua, A.B. 357

Vidal, Dominique 343, 381

Yehuda Al-Barzeloni, haham

Vidal, Gore 71
Vladimir, Kiev Rus kral 18

264, 265
Yehuda Hahasid 171
Yehuda Halevi, Haham 265,

273, 274

Wagner, Richard 1 16, 318

Yehuda Hanassi 168, 222

Walden, Daniel 70

Yeremya, Kitab Mukaddes

Wallerstein, Immanuel 50
Weber, Eugen 85

peygamberi 181, 190, 239,

32 1

Weber, Max 72, 76

Yerualmi, Yosef Hayim 91

Weill, Claudie 55, 293

Yeaya, Kitab Mukaddes

Weill, Nicolas 293

peygamberi 45, 91, 189, 190,

Weitzman, Steven 197

239

Wellhausen, Julius 1 1 7, 122, 127129, 134, 138, 141, 174, 193

Wexler, Paul 259, 260, 301, 381
Whitelam, Keith W. 147

Yeu, Nun'un olu 45, 139, 140142, 144, 146, 152, 161, 189,
194, 197
Yiftachel, ren 343, 373

394
Yosefus, bkz. Flavius Yosefus

Zangwill, Israel 316

Yosias, Yahuda Kral 254

Zebulun, Hazar rahibi 276

Yossi ben Hanina, Rabbi 1 78

Zekarya, Kitab Mukaddes

Yudah, Hassid 1 76
Yudit, Kitab Mukaddes kiisi
189, 243, 254
Yuhanna, Giscalal 195, 197,
200, 201
Yunus, Kitab Mukaddes
peygamberi 189, 239
Yusuf, Hazar Kral

peygamberi 164, 190, 239

Zess, Yacob 326
Zeus 39
Zimmer, Oliver 60
Zola, Emile 312
Zonabend, Franois 87
Zoossmann-Diskin, Avshalom
340, 341

Yusuf, Yakub'un olu

Zorobabel, Salahiel'in olu 1 9 1

Yuval, Israel Yakub 168, 169

Zsengeller, Jzef 197

z
Zahari, Menahem 290

Zuckerman, Constantine 273

Zuckermann, Ghil'ad 139
Zunz, Leopold 95, 100, 101