Professional Documents
Culture Documents
MEDYALI
ANTK KRDSTAN'DA
DNSEL YAPILANMA
ZERDT VE RETS
it(e..
antik krdistan'da
dinsel yaplanma
zerdt ve retisi
iirde to
'"vJ^rroT^
STOCKHOLM 1991
^2f3
BRNC BASKI
164
15,
6 r.
75 Kista/SWEDEN
Dr. A. MEDYALI
antik krdistan'da
dinsel yaplanma
zerdt ve retisi
BERHEM YAYINEV
BERHEM YAYINLARI: I
Birinci Bask:
Eyll 1991, STOCKHOLM
Basmevi:
Apec-Tryck Frlag
Kapak:
isteme Adresi:
Kotkagatan 15, 6
164 75 Kista/SWEDEN
Tel: 08 - 750 48 28
ISBN: 91 971706 0 7
Zerdt
Port B01IBAY.
^-
SU : J[.jU^Mo^-^IktKU
Aka grlecei gibi hemen altnda da, szc szcne ayn ibarelerin
ngilizcesi yazlm.
Mhrn alt-dna ise portreyi armaan edenin paraf ile armaan alan Dj. A. Be
dir Khan (Celadet Ali Bedir Han)'n ad elyazsyla yazlmtr. Addan hemen sonra
ksaltlm (Esj.) olarak yazlan Esauire szc, bir centilmenin fahri unvann, ya da
genel olarak saygn bir prensi ifade eder.
14; 10: 32 (yani 14 Ekim 1932) tarihi, bu portrenin armaan edildii tarihi bdiriyor.
Daha nce eitli kitap, dergi, gazete vb. yerlerde yaymlanan bu portrenin, orijina
linden bir kopye ekebilmek iin yaynevimize izin veren
Sayn Ltf Baksfye teekkr ederiz.
Birka
Sz
BRKA SZ
evirilmi
ve
bilim
evrelerinde
canl
tutulan
tr. Mecusilik
olarak
adlandrlan Zerdtlk,
sulanm,
Birka
Sz
zg bir din deil bu. Ama onlar da tpk dierleri gibi doal
olarak szkonusu bu evreyi yaamlar. Ve o dnemden kalan
baz eleri -yine tm dier halklar gibi- kltrlerinde hala
koruyup yaatyorlar.
den Zerdt
adndan
zenle
kanp
her
eyi
Orta
Asya
Din
almann
geni
kapsaml
aratrmalara
duyulan
YAYINEVNN NOTU
Giri
ANTK KRDSTAN'DA
DNSEL YAPILANMA
ZERDT VE RETS
,-vKURDf^,.
Giri:
Krdistan'da yaam
tm
deerlerin
garlklarn
bilekesi
tarihsel
sre
ve
doruu
olan
uy
odak
noktasnda
bunun
byle
olmamas
pek
Mslmanlar
olduunu
grrz.
buradaki
Krtlerin
ounun
komular
Giri
Dou
Elaz
Anadolu'da
yrelerinde
Dersim,
genelde
Sivas,
ii
Erzincan,
kabul
edilen
da
Krdistan'da
gl
bir
zemin
geni
bir
alana
yaylan
bu
tarikatlarn
hammed
bendi
Bahaeddin
tarafndan
kurulan
Naki
Tarikat' dr .
daha
landrlan
ok
eytana
Yezidiler
Tapanlar
olarak
oluturmaktadr.
ad
Aslnda
gzard edilmeme
Krdistan'da Hristiyanlar
da bulunmaktadr.
kendilerini
Krt
olarak
kabul
etmektedir.
10
Giri
2. Dou
ni) Kilisesi
3. Bat
Sryanicesi'ni
kullanan Asuri
Ortodoks
Kilisesi
blgelerinde
Bunlar
dein
Yahudi
1951-1952
balca
Krtler
de
yllarndaki
Irak kesiminde
bulunmaktadr.
byk
(146
glerine
topluluk
ha
Genelde
olduu
gibi,
Krtlerle
ilgili
olarak
hildir.
Bu
elikili
deerlendirmeler,
Krtlerin
lk konusunda
onlarn
en fanatik mslmanlar
inan ve uygulamalarn
savunanlara
dein uzanan
deiik
leyebilmek
iin,
zellikle
Krdistan'daki
slam
genel
olarak
Krtlerle
komular
li
Krtlerde lkel
Din
da btnletikleri
snrlarda Krt
KRTLERDE LKEL DN
gelimemi
olan
yeteneiyle
doay
ve
naklad sylenebilir.
ekonomik
ve
toplumsal
yaamn
gnmze ka
ardndan
inanlar
hepten
gelen
tektanrl
dlamad,
dinler,
dlayamadlar;
eski
on
bir
deiiklie
uratarak
aldlar.
Bunun
semediler;
ok
defa
ve
zellikle
slamiyet'le
12
Krtlerde lkel
basklarla benimsettiler.
braklarak, ister iten
tektanrl
dinleri
ster
inanmak zorunda
inanarak
olsun
benimsedikten
inanlarn
hepten
yeni
rengine
dinin
Din
terketmediler,
uydurarak
toplumlar
sonra
yer
da
yer
-ksmen
de
eski
onlar
olsa-
Krtlerin
ayrntl
salkl
sonularn
elde
edilmesi
zorunludur.
atalarnn
ilkel
dinleri
hakknda
Varolanlar da
(M
dini hakknda
dininin
yksek zirvelerine
gereklerine
klarak,
gre
dalarn
en
tm tanrlar temsil
13
Krtlerde lkel
Din
14
Peygamber tarafndan ku
olan
Mazdeizm, Mazda
ya da Ahura
Mazda
tanrlarn
adlandrmak
iin
kullandklar
genel
dini
hakkndaki
bilgiler
Zerdtilerin
Herodot ve Plutarch
gibi
tarihilerin
yaptlaryla
gilere dayanmaktadr.
Dili)
denilmektedir.
Hint- Avrupa
diller
15
gvenilirliini
salayan
Avestan
Peygamber'e ait
srdryor.
kopyas yokedilir.
16
Zerdt'n Kkeni ve
da
Yaam
inananlar inanla
ge zorlandlar. Nekadar
buyurul-
bu ykmlardan kurtarlabilen
Hindistan'a
Zerdt
Peygamber 'in
Kaynaklara
gre
Kkeni:
Zerdt,
Med
lkesi
(Med
bir
Med
ehri
olan
Raghae
(Ragh,
Rai,
Herodot tarafndan
olarak
geer.
Krte'de
ise
bu
adla
ilgili
olarak
yerlemi
17
HNT D
LEB
(Sanskrit)
(Prakrit)
Hindu
ESK RAN D:
Urdu
(Avesta
Dili)
(Med Dili.Medce)
vs.
(Eski Perse)
YEN RAN P,
Yeni Perse
Krte
Merkezi
Pato
Tacik
Beluci
Cudo-Pers
vs.
Tablosundaki
Yeri
El Kitab,
dilleri gstermektedir.
18
Bu
ya
ve
Pers
duklar
cimler
lkesindeki
kabul
edilen
doast
glere
dinadamlar
snf" ya da "Zerdt
"Eski Med
ve
dinadamlar
sahibolmnec
snf"
manda
dneminde
altnda
nir.
hakimiyeti
dneminde
bulunan topluluun
Magi
mneccim,
aireti
yeleri
hekim
ve
ise
Magi
liderleri
Medler
buyruk
olarak bili
dneminde
sihirbazdlar.Toplumdaki
temele dayanyordu.
Herodot'tan rendiimize gre, Magi yalnzca
bir dinadamlar topluluu olmayp ayn zamanda
bir
Med
airetiydi
Dinkrt, Avesta'y
(13).
Magi
Pehlevi
yazarlarndan
dinadamlarnn
kutsal
Peygamber'
Zerdt
dinini
uygulamayan
kimsenin
nderi, mezhe
19
Meyciyanizm
(Magianism)
de
denilen
ve
farkl
olmakla
birlikte
pekok
glerini salamla
pek zor
olmaz.
Mey cy anizmin
daha
sonraki
u gibi Zerdtln
(16).
Herodot
yazlarnda
birok
yerde
Magi'den
de Pers egemenlii
"Bunlardan
birinde,
likleri
altnda
Kral
Astyages
szediliyor.
Medlerin
tuttuklar
(Astyaj)
Herodot'un
Persleri
Kiyaksar'n
dneminde
aktardna
egemen
olu
Med
geenlerden
gre,
Astyages
yorum-
Persler
zerindeki
hakimiyetine
sonvererek
20
es'in
tahtn
Siyrus
elegeirecei
(Cyrus)
Astyages
dirir.
Ancak
niyle
onu
Harpagus
yeni
ve
olan
bir
kral
banc.
G onun
Medler,
iin
Kral
grevlen
dnceleri
saklamas
yaadndan
Magi'ye
yaadn
ldrmesi
(Harpsjus)'u
eitli
ve
yorumlarlar.
iin
nede
kraln
onun
grd
rektiini
onu
Harpagus
ldrmez
obanna verir.
yznden
es,
dounca
akrabas
eklinde
"...
rya
danr.
olmaya
Bu
zerine
Ama
ne
Onlar
aday
Astyag
yapmas
da
ge
Siyrus'un
olduunu
belirte
eline geerse,
Persler
kleletir ileceiz.
kukulanan
biz farkl
tarafndan
siz
bizim
bir rktan
aalanacak
ve
hemerimizsiniz
ve sizle
payna
bize
baladnz g
21
Zerdt'n Kkeni ve
Krtlerle
ilgilenen
Yaam
aratrmaclarn
hemen
kendi
yarglar
da
bu
yndedir.
Tm
zerindeki
yk bir Medya
egemenlikleriyle
mparatorluu
(M
birlikte
612-550)'nun
mitir (18).
Peygamber'in yaad ve
hareketle
Zerdt'n
retisini,
ksa
srme
anlalmaktadr.
inden
hareketle,
Zerdtln
Zertdt'n
Krt nitelikleri
ve
retisi
abartmal
olan
olmayan
sadece
dinamiklerinin
de zorlamasyla ortaya
22
dini olmutur.
/f ...
o--!
'.
thutra
biiminde
belirir.
Zerdt'n
Zara-
soyaac
Spitma
unvan,
tannm
bir
Zerdt'n
kahramana
atalarndan
aittir.
Zarathutra
olan
ad,
brnmtr.
En
yaygn
olarak
kullanlan
uyarlanmtr.
karl
Ermenice'de
dilinde
genellikle
Zartt,
Zrdut,
Zarduhat,
Zartuhat,
Zartut,
Zrhut
gibi
Zardut,
syleni
det)'dir.
dz
anlamna
gelmektedir.
Bylece
Zardet,
(peygamber) de-
23
mektir (20).
E.W.West'in yapt he
birinde
Dughdhov
(Dudov)
olarak
aktardna
gre,
parlak bir
Burzn-kurs
adl
drst ve
bilgili
bir
adama
yeniletirici
almalarna
yolaan
nedenler
24
dnceleri
bakmndan
konusunda
rnek
bir
olduka
fikir
vermesi
karakteristiktir.
babasnn
kz
nceden
grm
ol
olduu
gibi
dnemlerini
Zerdt,
meditasyon
ieriyordu.
zamannn
ve
byk
dinsel
hazrlanma
blmn
Iran'
Da'nn ya da bugnk
kabul etti
olan) Kral
koruyucusu olacak
Visthspa'nm,
sonradan
Ahamenid
25
Zerdt ve retisi
olmas,
ran
krallk
kavramnn en
nemli
zel
zgn
rneklerinden
biri
olarak
da
deerlendirilmitir (23).
Kral
sonra
sren
Visthspa'nm
da
saflarna
Zerdtilerle inanmayanlar
sava
dnemleri
katlmasndan
arasnda
olmutur.
uzun
Zerdt
bu
(kurban sunulan
ZERDTLK RETS
dille,
kulakla,
elle,
ayakla
ilenen gnahlar
uzak durmaktr."
Zerdt nancnn
kendi
toplumunun
alkanlklarn
da deitirmek is
26
Zerdt ve retisi
amac onlar bu
gebelikten vazgeirip
yaama yneltmekti.
Bu nedenle Zerdt
yerleik
retisi
Zerdt
retisinin
blmlerinden
Yasna
asl
znn
XXX'daki
Avesta'mn
cmlelerde
"Kendilerini
balca
iki
kt' dr.
seim
grnte
ikizmi
gibi
gsteren
akll
yapmay
olan,
bilendir,
bu
ikisi
aklsz
arasnda
doru
bilmeyendir."
hun, yani akl tanrs Ahura Mazdh (Ahura Mazda)'nm ruhunun, yalan ve ihanet ruhu olan Angra
Mainyu
(Angra
Manyu)'ya
kar
zamann
Zerdtlk
ve
Dalizm:
Thomas
Hyde
tarafndan
1700'
27
kavramn,
Zerdt ve retisi
beden
ve
ruhu
birbirinden
tmyle
dnrler
iki
farkl
dnyann,
ruh ve madde
monoteizme
kkenlerini
geleneksellemi
olan
ayrcalklardan
Ancak
kimi
aratrmaclarn
yansra,
Zerdt
sonunda
iyi gcn
zaferiyle
sonulana
28
Zerdt ve retisi
inancnda ktln
kendiliinden
vardr,yani
varln
iyiliin
ya
Zerdtln
Baz
Karakteristik
zellikleri:
Avesta'dan bilindii
Man-
bir
dinsel
dnceler
ve
moral
(ahlaki)
29
Zerdt ve retisi
Tanrs
Ahura
Mazda en b
da Ahura
Amesha
Spentas
Volu
Manah,
Ameretat.
zellikleri
hem
bu
Asha,
Bu
Kshathra,
ilahlarn
Haurvatat,
her
birinin
ve fonksiyonlar vardr.
altl
grubun
dnda
Armati,
ayr
Ahura
ayr
Mazda
yeralmaktadr
ve
zararl
otlar,
bitkileri
mahveden
has
Manyu
olumlu
(Ehriman)'ya
eylemine
kar
aittir
ve
ynde
aba
insanolunun
gsterir.
dinsel
Bu
grevlerle
ocuklarn
babas
olmaldr.
Erkein
30
Zerdt ve retisi
Bykba
hayvanlarn
ve
otlaklarn
bakm,
olmann
yansra
otlaklar
koruyan
ve
onlara
ekonomik
abalar,
kurulan
yeni
inan
siste
retisin' de
dnyasal
eylere
ve
gl anti-isetik
bir
gnaht.
inan
iin,
Yemeden
topra
hi
kimsenin
ekmek
iin,
gl
gl
bir
ocuklar
Yunan
Zerdt
ve
Romal
klasik
eskia
yazarlar
'Terslerin,
madna
ve
yle
doru
yapanlar
ol
budala
^y*
Zerdterinkinden
fy\
3i
Zerdt ve retisi
klmtr.
Bir
gl,
nehir
ya
da
akarsu
kys,
olmas
arasnda
balant
kurularak,
sunulmu
doal
sunaklar
olarak
Zerdtilerde
tanrlarn
antropomorfik
(insana
hkmdarl
dneminde
rastlanlr.
Bereket
Tanras
koydurmutur.
Anhit'nm
Boyce
gibi
kimi
heykellerini
aratrmaclar
reddederek ateevle-
tapnaklarnda
iinde
kutsal
atein
bulunur
gzel
evinde
ve
kokular
srekli
zaman
zaman
serpilir.
olarak
bu
Ayrca
yanar
atein
zerine
herkesin
halde
kendi
tutulmaya
32
Bayramlar
Mslmanlar
Kutlama
tarafndan
landrlmlardr.
gulamalar
ve
Trenleri
Atee
Tapanlar diye ad
dneminde,
gk,
gne,
ay,
su
ve
Zerdt
dininde
de
ilev
deitirerek
varln srdrmtr.
BAYRAMLAR
VE
KUTLAMA TRENLER
Zerdtlk
lar
bayramlar
hakkndaki
bilgiler
ve
geleneksel
genel
olarak
kutlama
Avesta ve
en
nemli
kaynaklardan
biri
El
Brun
olmutur.
Zerdtilerde her gnn ve ayn ayr bir anlam
vard.
Balca
kutlama
gnleri
olarak;
Newroz
har
Dnm, 21
Mart
lkbahar
(Re
Eyll Sonba
Dnm),
bir
gnleriyle
bitmekte
olan
yln
son
gnleri saylabilir.
Avesta'da yl, Ghanbr denilen ve ayn uzun-
33
Bayramlar
lukta
olmayan
alt
ve
Kutlama
deiik
Trenleri
blme
ayrlmtr.
olarak
yorumlanmalarna
Zerdt kaynaklarnda Ghanbr olarak adgeen ve yln deiik gei dnemlerindeki kutlama
son
gnlerinde
(Der-
sim'de Aralk aynn son gn)- kutlanan Gaxand (Gahand) ile byk benzerlik gstermektedir.
Bu yakn benzerlik Gaxand'm kkenini Zerdt
geleneklerine balayan M.N.Dersimi'min gr
n destekler niteliktedir (34).
ve
rozu) ya da Kk
Kimi
aratrmaclara
34
Bayramlar ve
Kutlama
Trenleri
-*.-
> ''**;
; *v
-? .
tahmin
Prof.
ediliyor.
A.V.Wlliams
35
Bayramlar
kutlanmas
olarak
ve
Kutlama
Trenleri
domutur
ve
daha
sonra
kutlanlagelmitir
(36).
Mihricn'm
kutlan
benzer
benzer
ekilde
ekilde
adlandrlm
kutlanyordu.
Nevroz ye
(MO
ve bu
lkbahar
deiiklik
sonucunda
da 21
Mart
ile dzenlenmitir.
celenmitir.
Yalnzca
basm
1905-1927
yllar
Ahlak
Ansiklopedisi'nde
Zerdtlk'le
36
ilgili
Zerdtln
Krdistan'daki
Geliimi
ZERDTLN KRDSTAN'DAK
TARHSEL GELM
slam-ncesi
Krt
Dnem:
tarihinin
Medlerden
sonraki
dnemleri
dklar Med ve Pers lkelerinde (ran ve Krdistan) meydana gelen hemen hemen tm sosyal ve
balklar
altnda
ilendii
ve
tarihlerini
tanmada
her
incelemede,
admda
ulusal
karlarna
kltrlerini
nemli
bir
37
Zerdtln
Krdistan'daki
Geliimi
settirir.
612'de
Ninova'nm
alnarak
Asur
Devle-
sona, erdirilmesiyle
Med
egemenlii
dnem
glenir,
boyunca
yaylmas
Zerdt
retisi
bakmndan
uygun
doup
koullar
bulur.
Kiyaksar'm
torunu
olan
Med
imparatoru
As
ynetim
dnemi
balar.
Ekbatana
balca
ehirleriydi.
Byk
Siyrus
38
Zerdtln
Krdistan'daki
Geliimi
szederler.
Gaumata, Darius'un
bu
davrannn
onarm
aklamas,
onun,
Tanra
Mitra ve
durum Zerdtln
deerlendirilmesindeki dei
Milattan sonra
Zerdtln res
arak, bu
lanlm
gnmze
Takvimi'nin kul
Sovyet
Trkistan'
39
Zerdtln
Krdistan'daki
Geliimi
tr (41).
Codomannus-III (Kodomanus)'un
slami
Dnem:
ancak
zorlu
gereklemitir.
ve
Henz
uzun
savalar
daha
sonucu
Muhammed'in
Gl
gneyinde
ayakta
kalabilen
son
40
Zerdtln
Krdistan'daki
Geliimi
muhtemelen bu yre
(Resim
6).
yazldr:
en
By
tm
kyleri
harabetti.
Erkekler
Zerdt
kendi
kanlarnda
inanc yalnz
bouldular
brakld
olmayacak.
-^
*?}
koruma, slam ve Halife iin savama ya da Islamii atmalarda taraf veya kart olma srelerine
varr. Krt tarihinin nemli deiimlerinden biri
41
Zerdtln
Krdistan'daki
Geliimi
iinden
kutsal
alevlerin ykseldii
bir
koleksiyonundan).
bile
savama
edinen
noktasna
olduka
zl
kronoloji nl Vladimir
siklopedisi
Bu
sreci
mkemmel
bir
Minorsky'nin slam An
(1913-1936)'ndeki
sinde yeralmaktadr.
vardklar
ve
Krdistan
gei
madde
dnemine
ksaca
elegeirilmesinden
sonra,
islam'n
tarafndan
Krdistan'la
42
Zerdtln
nulmasnda
Perslere
Krdistan' daki
yardm
Geliimi
ederken
gryoruz
(48).
sonradr ki, 643 ylnda Sleymaniye, 645'de ise Berud ve Balascan Araplarn eline geer (49).
Klla Kur 'an arasnda tercih yapmada Zerd-
verilmise
Mslmanl
kabul
edenlerden Arap
olma
Dnemin nisbe-
kendisine
bal
grevlilerin
Msr'da
zerine, onlara
gi
toplaycs
gnderdii"
"Tanr'nn Muhammed'i
olarak deil
biiminde
yant
verir
(50).
bir ver
olarak
Bu
tr
nemli
rol oynad.
^"'
\
'J
43
Zerdtln
meyyid
ynetimi
dneminde
(661-750)
708
Araplara
kar
inanl
bir
direnme
sava
olarak slam
iinde
sregitmekte
olan
iktidar
Mslmanl
kabul
etmiti.
Ancak
ounluk
44
Zerdtln
Krdistan'daki
Geliimi
oynamaya balarlar.
Bu
dnemde,
Krt
isyanlarn
bastrmak
iin
nin de kullanlmaya
birbirleriyle
rnein affarid
atmaya
hanedanlnn
ehri
baladklar
zerine
Allah
yry,
grlr.
generallerinden
bin Hezarmerd' in
Halife
tarafndan
grevlendirilen ve yine Krt olan Ahmed bin Leytuye'nin emrindeki Krt askerleriyle kazand bir
zaferle durdurulur (56).
866
ve
Muham
bin
brahim'in
Halife'nin
giderek
bal
slam'la
olduklar
yer
Zerdt
deitirmeye
inancnn
balad
bu
gelindiinde
Krtlerin
byk
ounluu
hemen
tama
45
Zerdtln
edildii
gibi,
Krdistan 'daki
Krtlerin
Geliimi
ounluunun
eyh
fi
(fkh,
duklar
ayrca
anmsanmaldr.
geni
Krtler
bir incelemeyi
bakmndan
gerektiren ve
Snni
bir
anlama
dncesi
(icm)
zerine
kurul
dnemde
yaam
olan
tm
bilginlere
ait
aklanmas
daima
ak
brakr;
tartmaya
ve
eletiriye
olmutur.
inancnn
Bununla birlikte
rtl
etkisiyle
birlikte,
yeterince
ve
eyh
hatta
ni'nin
titizlikle
Ahmet
aabeyi)'nin
uygulamamalarnda
Barzani
(Mustafa
mridlerine
domuz
Barzaeti
yen
bozma
bazen
izni
kurallar
vermesinde
kart
olduu
gibi
uygulamalara
(60),
rastlan
Arap
ordularnn
Islamiyeti
yaymak
iin
46
tm
Gney
Zerdtln
Krdistan'daki
Geliimi
kltrnn
ve
Arap
deerlerinin
etkisi
altnda
ve
maya
konur.
Araplatrma
Krtler,
abalar
Trkler
birlikte
ve
uygula
Acemler
gibi
Mslmanln
yayld
alanlarn
genileme
Tahiriler,
Saffariler,
Gazneliler,
Seluklular,
ortadan kalkarlar.
Krtler
arasnda
gn
getike
kurmay
dnemin
koullarnn
srdrdler.
belirledii
Ancak
bunlar
Hanedan
Tipi
douracak olan
Ravvadi airetin
den olup 951 ylnda Krt adadi Hanedanl (9511088'n kuran Muhammed
addad
bin
Kartu'dur.
kurulan
47
Zerdtln
Krdistan'daki
Geliimi
(63).
genel
durumuna
gzatt-
Bizans
mparatoru
BazfJ-JI'nin
generalini
bin
el-Dehhak'm
hizmeti
bunlardan
biridir.
li Mahmud tarafndan
Tunus'tan
itibaren
tm
Kuzey
Afrika'y
ele
imam
adna
Msr'da
halifeliklerini
de
alarak Halep
ve
Musul'da bulunan
nunda
48
Badat'taki
Halife'yi
de
tehdit
etmeye
Zerdtln
Krdistan'daki
Geliimi
Suriye dna
rak kabul edebileceimiz Selahaddin Eyyubi (11371193)'nin stn yetenei sona erdirecektir (65).
slam
birliini
ilk
kez
gerekletirmeyi
(Haddabani)
kulun
irkuh
tandlar.
(Sadettin)
da
nl
birer
hizmetinde
almaya balayan
komu
irkuh''un
Selahaddin, 1156
tartmalardan
yerine
daki
Msr
valisi
ordusu
sonra
olmas
Selahaddin'in
kararlatrlr.
Msr'da
Fatimi
Msr'a
hanedanlna
son
istei
onun
Badat
zerine
vererek
1171
1169 ylnda
Selahaddin'le
balayan
(1174-1229)'de kurulmulard.
Selahaddin'in
liini
arttrmas
Halife'den
Trk Zengi
onay
alarak
etkin
Hanedanl'n
ol-
49
Zerdtln
Krdistan' daki
Geliimi
nellemi
bulunan
Trk
hkmdarlk
tekelini
arasndaki
1169
Krtler,
Trkler ve Araplar
da
dahil
olmak
zere deiik Mslman halklarn ordularn biraraya getirmeyi baaran Selahaddin, Hallara kar
savaan birleik bir slam ordusu oluturur. Asln
mlard.
Zengiler balat
Krtleri getirmiti. Krtler zellikle Akka ve Hittin (Hattin) zaferlerinin kazanlmasnda nemli
50
Zerdtln
rol oynarlar.
Krdistan' daki
Geliimi
ayrca Badat'ta
Selahaddin'in Kuds'
geri
almas
ve 3.Hal
gznde
nemli
ona
byk
baarlard.
saygnlk kazandran
lu
sonulard.
szkonusu
yetileri
Bu
baarlar
amacna
arasnda
sonucu
ulamt
Selahaddin
(70).
Selahaddin
Krt
Eyybi'nin
ve
baars
iin
savat
milli
Krt
korun
dncesi
daha
deerlendirmelerde En-
saptamasnn
51
Zerdtln
Krdistan 'daki
Geliimi
ise
1252'de
Moollarn
1257'de
eline
Diyar-
geer.
Cengiz
komutasndaki Mool
Kirmanah
ve
Erbil
kentlerini
son
kltan
Abbasi
geirirler.
halifesini
Hlagu
ldrerek
ordu
1258'de
ken,
Ahura
Mazda
inananlarnn
yaygnlar
says
gnden
Kirman
blgelerinde
youn
Zerdt
topluluklar
varlklarn korumaktayd.
Krtler 15. yzyln balarnda Trk Akkoyunlu
Karakoyunlular'la
airetlerine
(rnein
Diyarbakr'n
nde
iyi
ilikileri
emigezek
gelen
Krt
olan
Krt
airetlerine)
ailelerine
ve
kar
darl'nn
kurucusu
olan savam
olan
ve
Akkoyunlular'la
52
Zerdtln
Krdistan' daki
Geliimi
yaamndan
Heidelberg
karlmtr.
douu;sada,
stte
yaknlarndaki
Sol-st
bir
Nevenheim'de
boay
yakalayarak
1838'de
ortaya
kayadan
maaraya
tay;
betimlenmitir.
bir
halde
bulunan
ran
blgesi
Hkmdarl'nn kurucusu
olan
ancak
Safevi
ah smail'in
53
Zerdtln
birlik,
Krt
tarihi
Krdistan' daki
Geliimi
bakmndan
nemli
dnm
manl
Padiah
I. Selim
(Yavuz
Sultan
Selim)'le
valiler
tayn
deerlendiren
Sultan
(ii)
eder
kabileler
(72).
Selim,
Bu
arasndan
gelimeleri
Kuzeydeki
Snni
en
byk
yardm
Bitlisli
bir
Krt
tarihi
olan
"Osmanllar
iin
alm
etkin
bir
Krt
olan
mak
yararl
nianc
olan
olur.
nceleri
dris'in
Akkoyunlu
1485'de
Sultan
saraynda
II.Bayezid'i
dris,
Farsa
gryoruz.ah
1501
II.Bayezid
tarihini
54
yazdn
zerine
ylnda
tarafndan
olarak
bir
smail'in
glen
Osmanllara
snan
Osmanl
yazmakla
Hanedanl
grevlendirilir.
Zerdtln
1511 'de
Mekke'ye
Krdistan'daki
giden
dris,
Geliimi
oradan
saraya
bir
kendisine
dzeltilmezse,
olduu
tarihinde
II.Bayezid'in
yaplm
olduu
kazanarak
Sultan
seferinde
hakszlklar
ileri
yazmakta
tehdidinde
sonra
ortaya
bulunur.
kan
taht
tahta
zerinde almakta
aldran
olan
kirli
aklama
lmnden
mcadelesini
gemi olan
dris
tank
olduu
Sultan
tarihi bitirir ve
Selim' e
elik
eder.
gmlr.
Eyp'te
drisi
yaptrlan
Bitlisi' nin
caminin
byk
tarih
yanna
almas
kadar
olan
sekiz
leri dnemini
Osmanl
konu
alr.
hkmdarnn
Mekke'deyken
ynetim
nazm
ol
sava
sonra
lanmtr.
olu
anlatr.
Sultan
Selimnme, dris'in
Ebu'l
Fadl
tarafndan
Selim
lmn
tamam
deiik konularda
tr "(73).
lde Safevilerin
yllarnda byk
kkrtmalar
sonucu Anado
Safevilerle
savaa
girmeden
cephe
gerisini
u<$\ ** h/t,.
&
%
e/
<&BlII^>
55
Zerdtln
lar
sunarak
Krdistan 'daki
Geliimi
hepsini ah smail'e
larn yannda
olmaya
ikna
kar
eder.
Osmanl
Tm bu hazr
birlikte
1514'de
ah
smail'in
Urmiye
kuvvetlerini
Gl'nn
aldran Ovas'nda
Austos
23
kuzey-batsndaki
ynde belirleyen
bir
dnm
noktasdr
bir
yap
gstermi
olan
Krdistan
topraklar,
Safevi
Hkmdar
ah
imzalanan
Kk
Krdistan'n
paralanm
yapsnn
Kaynarca
gnmze
ilgili
Safi(1629(1623-1640)
Antlamas
dein
devlet
gelen
(Osmanllar,
gibi
grnmelerine
blen
karn,
gerekte
Krdistan'
Bylece
Sultan
grevini
drisi
Bitlisi'ye
verir.
Tarihi
Sa'd
al-
56
blgelerini
dzenlemede
tamamen
zgr
Zerdtln
braklm
Krdistan'daki
olduunu
Geliimi
gstermektedir
Krdistan'n ynetim
(75).
biimini yeniden
dris
ve Os
likler ya da hanedanlklarla
ve
tarmla
uraan
halkn
varlnn yamalan
teminin
glkleriyle
bouuyordu
Krdistan.
hakimiyet
kurmaya
ynelik
ah
smail'in
glerini
koruyarak
Krdistan'a
otonom
allmas,
Krt
prensliklerinin
srdrlmeye
kullanma
dncesinden
kaynaklan
Erivan
arasndaki
geni
otlak
da tutmak
iin
almalaryla
1834'den itibaren
belibal
Krt
Reit
Paa' nn
ehirlerinde
askeri
57
Gnmzde Zerdtiler
garnizonlar
oluturulmaya
balanr
ve
pekok
1794'de Muhammed
Aa
bir
gezide
600
kafatasndan
oluan
bir
piramit
GNMZDE ZERDTLER.
Gnmzde
halen
Zerdt
saylar
dinine
ok
az olmakla birlikte,
ballklarn
srdren,
koruyan
topluluklar
(iran'da
Gebriler,
Hindis
yaplan
tahminlere
gre,
dnyadaki
(zellikle Bombay'da),
25 000'i
iran'da,
yaklak
geriye kalan
larn ou ise Kanada ve Amerika Birleik Devletleri'nde yaamaktadr (79). Bu saylara Sovyet
58
Er-
Zerdtln
Krdistan' daki
Geliimi
Resim 7: Kir-
manah'da
nan
bulu
Taht-
Rstem
antlarn
da Zerdt'
timledii
edilen,
be
kabul
Ssni-
Heykelin
yz,
byk bir
olaslkla,
canllarn
resme-
dilmesini uygun
grmeyen
ve kat
Mslman olan
ilk
lar
Arap
istilac
tarafndan
tahrip
edilmi
tir.
Foto:
Prof. A. V.
Wiliams
Jacson
59
deerlendirilmesi
uygun olan
kitap
ve
makale
yazlm
olan
Zerdti
evrelerindeki
Mslman
topluluklar
ta
Yezidiler ise
da
yaklak
tahmin
50.000
edilmiti.
kadar
Bunlar
Yez'dz'nin
daha
ok
bulunduu
Musul,
Van,
ihan
(eykhan),
dolaylarnda toplanmlar.
istatistik
bulunmamakla
birlikte
Gvenilir bir
toplam
saylar
olmak
urlar.
deiik
zere
Krte'nin
karmlarn
Irani
lehelerini
tipi
bir
ve Asuri
konu
retinin
unsurlarla
mektedir.
srelerinden
60
de
geen
ve
bu
gelime
dinlerden
gelen
Gnmzde Zerdtiler
Tapanlar
Tapanlar
doru
olacaktr.
tarafndan
olarak
adlandrmak
nk
kovulmu
Yezidiler
ve
belki
daha
eytan',
Tanr
istenmeyen
olmasna
olarak adlandrmlar.
balayan
szckleri
Onlara gre
onu
yaratt
kullanmaktan
kanrlar.
(Tanr'nn
gibi)
bir
temsilcisidir.
Bu
yzden
ya
da
taplmaya layktr.
Yezidiler'in en byk
ermii,
1155
1160
eyh
Adi'nin
mezar
Irak
Krdistam'nn
birlikte yrrlerdi.
61
Gnmzde Zerdtiler
Thomas
Bois'nm
szetmi
olduu bilinmektedir
Re
Krtlerin
dinsel
inan
ve
uygulamalaryla
Mardin
yresinde
geen
yzyln
srekli
Krtlerce
kutsal
saylmasn
ttmesinin ailenin
ve
srekliliini
aile
atein
simgele
dkerek
(81).
Dersim
sndrmek
byk
da
toplanarak
bir
doruklara
su
saylr.
klarak
62
atee
gnah
kutlamalar,
kurbanlar kesilip
yresinde
Sed
Dar:
8.yzylda
Arap
istilas
nedeniyle
eski
olarak
da
adlandrlan
Zerdtilere
ait
bir
dinsel
KAYNAK VE NOTLAR -
l.VJilliam
Eagleton, Krt
Hallar
ve
Dokuma
ngilizce.
2. William
Eagleton, age.
3. William
Eagleton, age.
Eagleton, age.
6. Herodot, Tarih
Kitaplar,
Penguen
Yaynlar,
Gherardo
Gnoli, Din
Ansiklopedisi,
New
ngilizce.
8. Gherardo Gnoli, age. s. 584.
9. A.V. Vfilliams
Jacson, Din
ve
Ahlak
Ansik
63
11.
A.V.V/illiams
Jacson, Zerdt,
New
York
James
Hope
242-244.
14.
El
Brun, Tarihe,
ngilizceye
eviren:
Sa
15.
Gottheil, Asuri
ve
Arap
Yaznnda
Zerdt
Millet
Hareketleri
ve
Irak'ta
Cigerxwin, Krdistan
Tarihi,
Roja
23.
Larousse
Dnya
Mitolojisi,
Londra
1974,
Gnoli, age.
Gnoli, age.
64
s^"-"Ml fe
(^
Mustafa
Dzgn,
BERHEM,
ubat
1989,
say
35.
Louis
Bayram
Encyclopaedia
Britannica,
15.
basm,
"Zerdtlk ve Parsizm"
40. The
Encyclopaedia
Britannica, Zerdtlk
ve
Britannica, "Zerdtlk
ve
Parsizm "
41. The
Encyclopaedia
Parsizm "
43.
VJ.A.Shedd, D AA,
"iran'da
Mslmanlk",
cilt 8, s. 898.
Bu
deyim
olaslkla
en
byk
Zerdt
tanrs
65
49.
Vladimir
Minorsky, slam
Ansiklopedisi,
age.
56.
Gerhard
Endress, slama
Giri,
New
York
1988, s. 103
57. Vladimir Minorsky, age.
58. Thomas Bois, age. s. 87
59. Thomas Bois, age. s. 87
60.Thomas Bois, age. s. 88
ve
Irak'ta
Devrim, Mid
66
74.
V.L.Menage, slam
Basm,
75.
Dr.
Ansiklopedisi,
Yeni
"Bidlisi, dris"
Abdurrehman
Kasmlo, Krdistan
ve
77. The
Encyclopaedia
Britannica,
12. Basm
(1910-1911) "Krdistan"
67
NDEKLER
BRKA SZ
Giri
KRTLERDE LKEL DN
12
Peygamber 'in
15
Kkeni
Kimlii ve Yaam
ZERDTLK RETS
26
Zerdtlk ve Dalizm
Zerdtln
Baz
Karakteristik
zellikleri
ZERDTLN KRDSTAN'DAK
TARHSEL GELM
Islam-ncesi
Islami
37
Dnem
Dnem
GNMZDE ZERDTLER
58
KAYNAK VE NOTLAR
63
BERHEM
Kovara Lekolnen Civak and
Perrcama Dozkariya Kultir u Camatye
AYDA BR YAYIMLANIR.
"O
R-TOM
LK ADRES:
Kotkagatan 15, 6 tr.