Mühendislik Mimarlık Öyküleri 5

Mhendislik
Mimarlk
ykleri-V
ISBN:
978-605-01-0364-9
Tasarm
Dijle Gksoy Konuk
Bask:
Mattek Basn Yayn Tantm Tic. San. Ltd. ti
Tel: (312) 433 23 10 Faks: (312) 434 03 56
Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birlii
Selanik Cad. No:19/1
Yeniehir 06650 ANKARA
Tel: 0312 418 12 75
Faks: 0312 417 48 24
Web: www.tmmob.org.tr
E-Posta: tmmob@tmmob.org.tr
NDEKLER
Sunu
nsz
Modern Jeolojinin nderi: hsan Ketin Hoca

Nadir AVAROLU
1923ten 2011e
Trkiyede Uak malat Tarihi
smail YAVUZ
Trk Havaclk Tarihinin 100 Yllk Seyir Defteri: Mehmet Kum
Arzu YILDIZ
smail YAVUZ
Mahmut KPER
13
31
91
Bir Zamanlar Ekonomalar Vard

Nadir AVAROLU
121
Cumhuriyet Demiryolunun Kuvvet ss: Eskiehir Cer Atelyesi

Mahmut KPER
129
lkemizde retilen lk Buharl Lokomotifler: Mehmetik ve Efe

Mahmut KPER
141
Zamann Balangc: Kartal Araba Vapuru naat

Aydn EKEN
159
Son Smerbankl
Burak ASLSKENDER
173
Klavuz Coli
anver SMALOLU
187
Ereli Kmr letmeleri Radyosu

Nadir AVAROLU
195
Mhendislik Mimarlk ykleri - V
SUNU
TMMOBnin 50. yl dolaysyla balattmz ve 37. alma
Dneminden bu yana kardmz Mhendislik Mimarlk
yklerinin beincisini okuyucuyla buluturmann sevincini
yayoruz. Mhendislik Mimarlk ykleri ilk kitaptan itibaren o
kadar youn ilgi grd ki, bu hem serinin devamn getirdi hem de
birok defa tekrar basmlar yapld.
Kitap yalnz meslektalarmzn deil, her kesimden insann ilgisini
ekti. En sevindirici olan ise gelecein mimar, mhendis ve ehir
plancs genlerin ilgisiydi.
Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren bir lkenin tarihini mhendislik,
mimarlk uygulamalarnn penceresinden anlatan yklerle,
retmenin ve blmenin kvancn gelecek kuaklara aktarabilmek
bizim iin gurur kayna oldu.
TMMOB Ynetim Kurulu olarak, ilk kitaptan bugne byk bir
zveriyle yklerin derlenmesini salayan, Mahmut Kipere, Nadir
Avaroluna, Orhan rcye, kitabn hazrlanmasna emek veren
yayn grevlimiz Dijle Gksoy Konuka ve ykleri yazan yelerimize
teekkr ediyoruz.
Bu yklerin gen meslektalarmza reterek byyen ve paylaarak
gelien bir lke yaratma konusunda ilham kayna olmas en byk
dileimiz
Mehmet SOANCI
TMMOB Ynetim Kurulu Bakan
Nisan 2012
NSZ
Yeni bir yzyln hemen banda, 2002 ylnda hazrlklarna balayarak,
TMMOBnin kuruluunun 50. yl olan 2004de ilkini kardmz
Mhendislik Mimarlk ykleri serisinin 5. Kitabn sizlere sunuyoruz.
Bu be kitapta toplam 61 yk yer ald.
O gnden bu yana yaklak 10 yl geride braktk. Bu 10 yl ayn zamanda
iinde yaadmz yzyl hakknda da nemli ipular verdi. 21. yzyln
20. yzyldan pek ok ynyle olduka farkl olacana artk hi kuku
yok. Sava ve kan ile anlan bir yzyldan yeni bir yzyla getiimiz iin
gelecek iin daha umutlu olmamz gerekirken ilk yllardaki gelimeler
daha karamsar olmamza yol ayor. nk, bu asrla balayan
deiimin hz olmas gerekenden ve takip edebildiimizden ok
yksek ve deiim toplumun dnda, onun beklentilerinin uzanda
gerekleiyor.
Dahas toplumun deiikliklerin ieriini anlayp, ynlendirmesi bir
yana, olan biteni alglamasna bile frsat verilmiyor. Akcas deiimin
odanda ve beklentisi olan kesimde toplum yok. O zaman kim iin,
hangi kesimlerin karna bu deiim?
ok ak ki, dnyay snrlarn olmad bir hkmranlk alan olarak
gren kresellemenin nderleri ve onlarn ibirlikileri karna.
Zaten bu hzl deiim de ite onlarn eseri.
Ama bu deiim toplumlara ok hzl gelien teknolojinin nimetleri,
modernleme ve bunlarla bezenmi mutlu bir gelecek olarak sunuluyor
ve kanlmaz olduuna inanmamz isteniyor. Kresellemenin
tasarmclar yarattklar dnya dzenine biat edilmesi iin senin
gemiin yok, sadece gelecein var ve bu gelecek de benim gsterdiim
gelecektir yalanna inanmamz istiyor ve bu amala lkelerin tarihle
balarn yok ediyor.
te bu nedenle yerli ibirlikiler eliyle kente kimliini veren tarihi binalar,
meydanlar yok ediliyor. Kentlinin kentiyle btnlemesini, kendini ona
ait hissetmesini salayan balar yklyor, doa ile ilikisi kesiliyor ve
bunlarn yerine yaratlan yeni gelecee ba emesini, modern teknoloji
7
karsnda kendini yenik hissetmesini salamak iin birbirinin ayn, koca

koca ayna caml devasa binalara insanlar hapsediliyor. Btn yollar al
veri merkezlerine kyor.
te bu nedenle sanayi tarihimizin ke talarna dair tm izler de byk
bir hzla yok ediliyor, bu nedenle Cumhuriyetin hemen banda hem de
elde avuta bir ey yokken kurulan uak fabrikalarmzda dier lkelere
satlan uaklar imal edildii bilinsin istenmiyor.
Oysa elinizdeki bu kitapta yer alan Mehmet Kum ve 1923ten 2010a
Trkiyede Uak malat Tarihi yklerinde yer alan fotoraflardan
anlyoruz ki, o dnemde dnyada retilen uaklar kataloglayan Janes
all the Worlds Aircraft Dergisinde uzun yllar Trkiye blm de yer
alm ve burada lkemizdeki o yllardaki uak fabrikalarnda-evet birden
ok uak fabrikas- retilen baz uaklar ile onlarn teknik zellikleri de
tm dnyaya tantlmtr.
Ama bu uak fabrikalar hem de en verimli dnemlerinde yok
edilmilerdir. Mehmet Kuma gre hem devlet (THK Uak Fabrikas)
hem de zel (Nuri Demira) uak fabrikalarnn kapatlmas ok yazk
olmutur. Trkiyede bu i durdurulurken dnyada zellikle kinci Cihan
Harbinde uak ve gemi imalat ok ileri gider ve ara alr. O yokluk
koullarnda uak yapabilen lke, 1945lerden 1980lere kadar, yani 35
yl heba eder.
Havaclk tarihimizin asrlk seyir defteri ve duayeni Mehmet Kum u
szleriyle Trk sanayi tarihine not dmekte, gelecek iin de ders
vermektedir; Demiran ve THKnn at fabrikalar kapanmasayd,
bugn belki de THYnin kulland tipte yolcu uaklarn kendimiz
retiyor olacaktk. O zamanlar uaklar iin d lkelere denen paralarn
bir ksm Trkiyede kalsayd, uak sanayimiz ok gelimi olurdu.
smail Yavuz ise Trkiyede Uak malat Tarihini anlatt yksnde
u vurguyu yapyor; Mustafa Kemalin ilk onbe ylda srdrm
olduu tam bamszlk politikalar o ldkten sonra cesaretle
srdrlememitir. Ve Trkiye kendi tasarm uaklarn imal eder
durumda iken siparilerini THK Etimesgut Uak veya Nuri Demira Uak
fabrikalarna vermeyerek bu fabrikalar kapatm, siparilerini Avrupa ve
8
Amerikaya verir duruma getirilmitir. Aslnda buradaki nemli husus,

yardmlar vererek nmz kestikleri sylenen yabanc devletler
deildir. Aksine bu yardmlarn kabul edilmesi ve lkemizdeki gc
grmeyerek yardm alma peinde koulmu olmasdr.
Bugn, modern hayat diye yutturmaya altklar hz klt ile bizi
gemiimize yabanclatranlar, inandrlmak istendiimiz gelecei
tasarlayanlar artk gizlemek ya da perdelemek ihtiyac bile duymadan
sanayi tarihimizi oluturan mozaikleri hzla katlediyorlar. O koskoca
tarihin kapsn kapatmaya alyorlar.
Hatta Smerbank gibi arkadan yetimeye alan pek ok lkeye esin
kayna olmu bir kalknma modelinin yaptann ismine bile tahamml
edemiyorlar.
Ama, tarihten silmeye alanlara inat bir yerlerde bir eyler kalyor.
Burak Asiliskenderin yksnde Smerbankla yolu bir ekilde
kesimi kiilerin onu, rnlerini, tesislerini nasl itenlikle dnyalarna
soktuklarn, anlarnda nasl saygyla ve sevgiyle muhafaza ettiklerini
grmek mmkn.
Gcmzn, lkemiz iin yaratabileceklerimizin olduka gerisine
drldmz gnmzde, Mhendislik-Mimarlk ykleri serisinin
bu bakalatrma srecinde mhendis ve mimarlarn ortak yn bulma
araylarnda nemli bir ilev grd dnlmektedir.
Bu kitaplarla gstermek istiyoruz ki, iyi bir gelecek ancak gemiin
salam temellerine oturtulursa kurulabilir. ayet bu temel yok edilmise
gelecek de ok rk olacaktr.
Temeli oluturan en nemli bileen hi kukusuz eitim. Kitaptaki Nadir
Avarolunun Modern Jeolojinin nderi hsan Ketin Hocayks bir
dnemin insan profilini ve eitime yaklamn anlamak bakmndan
nemli dersler veriyor. Kendini, her trl zorlua ramen yurtdnda
eiten milletine borlu sayan ve bu borcu demeye bir mr sorgusuz
sualsiz adayan, dnyann saygyla and hsan Ketin Hoca, yaptklarn
byk bir mtevazilikle Doann yarattn ortaya karmaya altm.
Niye bu kadar ok uratn derseniz, bu benim grevimdi diyecektir.
9
Eitimin sadece okulla snrl olmad, her alanda nasl ele alnmas
gerektiine ilikin gzel bir rnei gene Nadir Avarolunun kaleme
ald Ereli Kmr letmesi Radyosunun hikayesinde grmek
mmkn.
Cumhuriyetin ilk dnemlerindeki topyekun kalknma stratejisinin
ve 1960lardaki kalknma planlarnn yerini son dnemlerde skca
duyduumuz byme rakamlar ald.
Olduka nemli byme rakamlarna ramen lkemiz bir trl gelimi
lkeler arasna giremiyor, borlarmz ve isiz oranmz azalmyor tersine
artyor, blgeleraras ve ayet kaldysa- snflararas denge alyor.
zetle toplumun ok byk bir kesimi bu bymeden hi pay alamyor.
Oysa kalknma, bir lkede herkesin belli bir refah seviyesinden daha
st bir seviyeye ykselmesi ve dengeli bir art simgelemektedir. te
bugnn byme balonlar ile unuttuumuz kalknma hamlesinin
fonksiyonel aralarndan biri olan Ekonomalarn yks de bu kitapta
yer ald.
lkemizin yer alt kaynaklarnn aranp bulunmas ve lke ekonomisine
kazandrlmas hamlesinin ba aktr olan MTA gemiteki uygulamalar
ile arama yapt yre ile btnlemeye byk nem vermitir. Bu
amala yre insann da bu srelere katma stratejisinin ve bu yaklamn
yaratt etkinin ipularn anver smailolunun kaleme ald Klavuz
Coli yksnde bulmak mmkn.
Bu kitapta, lkemiz demiryolu tarihinin ve sanayinin lokomotifi
saylabilecek Eskiehir Cer Atelyesinin ve bu tesiste imal edilen, o
devrin demiryolu teknolojisini yakalama urann deerli yadigarlar
Minik Trenlerin servenlerine de yer verdik.
Osmanldan miras kalan gemi tasarm ve ina yetenei Cumhuriyet
dneminde de belli bir yere kadar srdrlmeye allmtr. Bu kitapta
yer alan Aydn Ekenin Kartal Araba Vapuru yks, bizim gibi 3 taraf
denizlerle kapl ancak yzlm bizim yaklak 1/8imiz olan G. Kore
bizden geride balad gemi ina alannda bugn dnyada ilk srada
iken biz neden tarihten gelen bu yetkinlii ilerletemedik sorusunu
tartmak iin iyi bir rnek oluturuyor.
10
Mhendislik Mimarlk ykleri-V kitabnn ierik almalarn da Orhan

rc ve Nadir Avarolu ile birlikte yrttk. Bu sayda Arzu Yldz ve
Melih ahinde bize destek verdiler. Kitabn dizgi ve bask almalarn
ise Dijle Gksoy Konuk yine byk bir titizlikle ve sabrla gerekletirdi.
Bu say iinde yer alan ykleri kaleme alan deerli dostlarmza ve
sevgili Dijleye katklarndan dolay teekkr ediyoruz.
ykleri beeneceiniz umuduyla ve saygyla,
Mahmut KPER
Mhendislik-Mimarlk ykleri-V Kitab
Koordinatr
Mart 2012
11
MODERN JEOLOJNN NDER:

HSAN KETN HOCA
Nadir AVAROLU
Maden Mhendisi
Cumhuriyetin ilan ile birlikte Bat bilim ve kltrn benimseme,

Trkiyenin nderleri tarafndan ulusal bir hedef olarak belirlenmitir.
O yllarda lkemizdeki niversite eitimi Batdaki rneklerine
oranla olduka geride ve bilimsel almalar olduka yetersizdi.
lkemizde yetien genler, ada bilimin ve tekniin gerektirdii
hedeflerden uzakt. Cumhuriyetin kurulu dneminde bu durumu
hzl bir biimde gidermek iin eitli zm alternatifleri retilerek,
eitli disiplinlerde renciler yurtdnda yksek renim grmeleri
iin gnderildiler.
Bu rencilerden birisi de lkemizdeki modern jeoloji biliminin
nderi ve kurucusu kabul edilen hsan Ketindir.
Gen yata Avrupaya gnderilmi, II Paylam Savandan nce
Almanyada dnyann en nemli jeologlar ile birlikte alm,
Kuzey Anadolu Fay hattnn tanmlanmasnn yan sra, birok
renci yetitirmi, birok kitap yaynlam deerli bir bilim insan.
Aadaki alma lmnden bir yl sonra, Mart 1996 tarihinde
TUBTAK Bilim Teknik Dergisinde yaynlanan deerli bilim insan
hsan Ketine dairdir.
Ak havada, dorudan doruya plak

tabiatn sinesinde almak imtiyaz her
meslekte yoktur... Jeoloji mhendisleri
daima gen kalan insanlardr. Birlikte
geirilmi bir da ba, bir adr alt hayatnn
bize verdii bir arkadalk sevgisi vardr
ki, bizleri dier mesleklerde olduundan
daha fazla birbirimize balar... Trkiyede
modern anlamda jeolojinin kurucularndan
olan hsan Ketin, genliini da balarnda,
adrlarda geen 56 yllk verimli meslek
yaamna borlu. Erciyes Dana duyduu
hayranlkla setii mesleiyle dopdolu
hsan Ketin
geen mrn, Trkiyede jeolojiyi ileriye
gtrecek nesilleri yetitirmeye adam .
15
Bir ulus, iki nesil boyunca ulusal ve uluslararas dzeyde, kendi

disiplininde nemli bir etkiye sahip bir ya da iki isim karabilir.
Yer bilimleri dalnda Fransada Xavier Le Pichon, ngilterede John
Ramsey ve Dan McKenzie, Almanyada Hans Cloos, Hans Stille,
ABDde Tanya Atwater, Warren Hamilton, Walter Pitman hemen
akla gelen isimlerdendir. Bu kiilerin hepsi de, temel nermeleri
deitirmi, gen nesilleri bilime zendirmi, yeni fikirler gelitirmi,
kendi toplumlarnda mensup olduklar bilim dalnn statsn
ykseltmilerdir. Bu tr bilim insanlarnn bir rnei de, stanbul
Teknik niversitesinden Prof. Dr. hsan Ketindir. hsan Ketin,
Trkiyede modern anlamda jeoloji biliminin kurucusudur, hsan
Ketin, 1914te Erciyes dann eteklerindeki Kayseride domutur.
I. Dnya Sava, anakkale Sava ve Mustafa Kemal nderliinde
yaplan Ulusal Kurtulu Sava, Ketinin yetitii yllarn Trkiyesinde
birok eyi belirliyordu. Mustafa Kemal, yeni Trkiye Cumhuriyetini
kurduktan sonra Trkiyeyi modern bir lke haline getirmenin tek
yolunun eitimden getii dncesiyle, genleri eitim iin bat
lkelerine gndermeye balad. hsan Ketin de 1930larn banda
bu amala Almanyaya giden rencilerden biriydi ...
Oxford niversitesinde Jeoloji Profesr olan John F. Dewcy, ihsan
Ketini byle tantyor.
Gerekten de, hsan Ketinin yaamn iki unsur belirlemiti,
bunlardan biri ocukken klar bir d gibi seyrettii Erciyeste
geirdii yaz tatillerinde bu daa sevdalanmasyd. Dieri ise,
Mustafa Kemalin umut balad genliin yetimesinde eitime
verdii nem olmutu. ocuk hsann volkanik Erciyes dann
talarn incelemekle balayan doa sevdas, ona 56 yl boyunca
Trkiyenin dalarna, tepelerine, nehir yataklarna bakmasn bilen
gzler kazandrmt. ocukluunu, Bendeki jeoloji ak daha ilkokul
sralarnda balamt. Doum yerim olan Kayseri, Anadolunun
barndaki Erciyes Da volkan abidesinin eteine kurulmutur.
nc zamann sonu ile drdnc zaman esnasnda faaliyet
gstermi olan bu volkan blgesi, 68 volkan konisinden oluur.
16
Bunlarn en yals ve yksei deniz seviyesinden yaklak 4.000 m.

ykseltidedir. ocukken (imdi Andezit ve Bazalt olduklarn bildiim)
beyaz benekli ve koyu, siyah renkli akllarla oynamaya baylr,
byk bir zevkle kzl renkli konilere (cruf konileri) trmanrdm
diye anlatan Ketinin yaamna yn veren kii anneannesi olmutu.
Dilinden drmedii, benim torunum vali olacak, byk adam
olacak szleriyle Hatice hanm, ona ileriye dnk dnmeyi
retmiti, hsan Ketinin, en sevdii dnrlerden olan Friedrich
Von Schillerin sanat yukarya doru, kendi haysiyetine ve
kendisini ynlendiren kurallara doru bakmaldr; aaya, kiisel
mutluluuna ve ihtiyalarna doru deil. Mmkn olanla gerekli
olann bileiminden ideali yaratmaya almaldr. Bunu tm
duygusal ve aklsal ekillere bryerek sessizce sonsuz zamann
iine atmaldr szlerini yaam ilkesi edinmesinde, anneannesinin
pay byk olmutu.
17
Onun ocukluk yllarn youranlardan biri de, tam bir Cumhuriyet

retmeni olan Ymn Tolgay idi. Sivas Muallim Mektebinden
Kayseriye tayin olan idealist Ymn Bey, Mustafa Kemalin ilke ve
ideallerini Kayseri lkokulundaki tm rencileri gibi hsana da
alamt. hsan Ketin de retmenini aradan 50 yl gemesine
karn unutmad ve Ymn Beyi bulup, 1981de ald TBTAK
Bilim dl trenine davet etti.
Aslnda, hsan Ketinin mrnn izgisine, biraz da karsna doru
zamanda kan doru insanlar yardmc olmutur demek yanl
olmaz.
Tpk Ymn Tolgay gibi, onun Kayseri lisesinde parasz yatl bursu
snavna girmesine yol aan Kayseri Valisi Ali Vefa Bey ve Milli Eitim
Bakanlnn at yurtd bursu snavna girmesi iin onu tevik
eden Kayseri Lisesi Mdr Yunus Kazm KN de ondaki cevheri
fark etmilerdi. Yunus Kazm Kn, bu alkan rencisine gen
nesilleri eitmenin nemini anlatmt. Felsefe retmeni olan
Kn, yoksul ailesini dnerek daha fazla para kazanabilecei bir
meslei semeyi dnen rencisini retmen olmaya ikna etmiti.
O zamanki anlay byleydi, bir lkenin genliini yetitirmeye
byle nem veriliyordu diyen hsan Ketin bu dncelerle
retmen olmak iin yurtd burs snavna girmiti. Snav sonularn
beklerken, stanbula giderek nerede leyli okul varsa snavna
giren hsan Ketin, o gnleri, Mhendis Mektebi Alisi, Yksek
Muallim Mektebi snavna girdim. lk defa Yksek Muallimden iyi
haber kt. Fizik-Kimya retmenlii iin snav kazandnz dediler.
stanbula gitmeye hazrlanrken, gazetelerde tabii ilimler tahsili
iin Almanyaya gnderileceklerin listesi kt. Benim de adm vard.
Bylece stanbulda hi okuyamadm. 1932 sonbaharnda 9 kii
Avrupaya gnderiliyordu. Bunlarn 5i Almanyaya gitti. Gene devlet
hesabna okudum diye anlatyor. Lisede de yatl renci olarak
5 sene burslu okuma hakk kazanan ihsan Ketin, yetimemde
devletin milletin katks byk olmutur. Meslek hayatm boyunca
bunun karlnda ne yapaym da deyeyim gibi bir dnce beni
etkiledi diyor.
18
1932-1933 ders ylnda Naumburg/Saalede Almanca renen hsan

Ketin, Almanyann yaad sosyal karmaann Berlinde odaklat
1934 ylnda, Berlin niversitesinde tabiiye dalnda yksek renime
balamt. lk hocalarndan mehur Alman tektonikisi Hans Stille,
Ketinde iz brakm olmakla beraber, Stillenin abartl slubu
Ketinin sakin, dengeli ve derin kiiliiyle fazla uyumamt. Berlin
ehrinin kemekeinden de tedirgin olan hsan Ketin, Berlinde
zooloji doktoras yapmakta olan Melahat alarn nerisi zerine
Bonna gitmeye karar verdi.
Bonnda niversiteye baladnda gen Ketinin karsna gene

onun hayatn olumlu etkileyecek bir insan kt; Hans Cloos. 1926
ylnda Breslau niversitesinden gelen nl bir tektoniki olan Cloos,
yabanc rencilerine zel bir ilgi gsterirdi. Cloos, hocalnn yan
sra, hsan Ketini ailesinin bir bireyi gibi benimseyerek de onun
yabancln unutmasna yardmc olmutu. Cloos, Ketine kayalarda
gizlenen gerei bulup kartmann tek yolunun tabiata gitmek
olduunu retmiti.
19
Ketin, zellikle yerbilimlerinde doay tanmak iin doada almak

gerekiyor. Doay deerlendirmek iin her kayaya kp, her daa
trmanp, her taa bakp ne olduunu anlamak isterseniz glklere
katlanacaksnz. Da, tepesi, souu, sca var. Usanmadan gzlem
yapp, ondan sonra grdnz bilginize gre deerlendirmek
gerekiyor derken, yerbiliminin nasl yaplmas gerektiini de
zetliyor. Ona da yerbilimin nasl yaplmas gerektiini reten
Cloos olmutu. Ancak hocasnn izdii bu ereveyi dolduran hsan
Ketindi. Kendisinin de belirttii gibi, Aa yetitirir gibi bilim adam
yetitirilmiyor. in byk ksm renciye kalyor. renmeye niyeti
olan zaten alp, didinip reniyor!..
1938 yl Haziran aynda ber die Tektonik und den Vulkanismus der
Gegend von Bad Bertrich (Bertrich Kaplcas evresinin Tektonii ve
Volkanizmas zerine) adl doktora tezini tamamlad. 1936-1938 yaz
aylarnda yapt 6.5 aylk bir arazi almas sonucu tamamlad
doktorasndan sonra yurda dnd ve stanbul niversitesi Fen
Fakltesi Jeoloji Enstitsnde asistanla atand. 1938 yl Ekim
aynda greve balayan Ketin, Osmanl Devleti snrlar iinde
doup, doktora alan ilk jeologdu.
MENTE et MALLEO (Akl ve eki)
hsan Ketin, devletin ve milletin kendisini yetitirmek iin
harcadklarn meslek hayatnda deme ansna fazlasyla kavutu.
Yurda dndkten sonra tm meslek yaamnda srdrecei
retmenlik ve aratrma faaliyetlerini birlikte yrtt ve Bonndaki
Jeoloji Enstitsnde krsnn zerinde asl Mente et Malleo
yazsn kendine meslek yaamnda ilke edindi.
hsan Ketin yurda dndkten ksa bir sre sonra 21 Kasm 1939da
Tercan depremi, ardndan da 28-29 Aralk gecesi Erzincan depremi
oldu. Ketin bu depremler iin 1939dan itibaren depremler ard
ardna geldi. Her defasnda arazide krlma, kayma ve kmeler
oluyordu. Bunlar kabuk hareketinin mekanizmasn gsterdiinden
nemliydi. O bakmdan en ok bu etkenlerin yeryznde yaptklar
20
deiiklikler zerinde duruyordum diyordu. rencilerinden A.M.

Celal engr, aslnda Ketinin Trkiyedeki ilk paleotektonik almas
1940 ylnda askere gitmeden nce tamamlad stanbul Boaznn
dousundaki Alemda granodiyoritinin incelenmesi olmutur dedikten
sonra, bize hocasnn askerde de bo durmayp, askeri jeolojiyle ilgili
bir kitap evirdiini anlatt.
Srasyla 1942, 1943, 1944 ve 1946da
Erzincan depremine benzer kuvvetli
depremler Kuzey Anadolu deprem
blgesi boyunca meydana geldi.
Dolaysyla benim ilk almalarmn
pek ou deprem blgeleri ile
ilgili almalar olmutur diyen
Ketine, Kuzey Anadolu deprem
blgesinin byk bir yanal atml
fay olarak yorumlanmas kanlmaz
grnyordu. O zamana kadar
geerli olan grleri rten
bu yaklamn sadece alt sayfa
metin ve bir ekilden oluan bir
makalede toplayan Ketinin makalesi
Geologisehen Rundschaunun 36.
cildinde yaynlanmt. Celal engr
bu makalenin nemini yle aklyor:
Byk yanal atml faylar hakknda
ilk yaplan yaynlardan olmak, levha
tektoniinin ncs saylabilecek eitli fikirleri iermek ve Trkiyenin
neotektonii hakknda gncel grlerin temelini oluturmak gibi
zelliklerinin yannda Kuzey Anadolu Faynn varlnn ortaya konulduu
ilk belge olmas gibi termi bir nemi de vardr. hsan Ketin, bu nemli
makalesinde Batya doru hareket ettiini ileri srd ve Anadolu
bloku adn verdii ktlenin kuzeyinden olduu gibi, gneyinden de
snrlanm olmas gerektii dncesiyle, Anadolunun gneyinde de
Kuzey Anadolu Fayna benzer bir yap olmas lazm geldii sonucuna
21
ulamt. Bu makalesinde ileri srd dnceleri izleyen rencileri

Trkiyenin iki nemli krk izgisinden biri olan Dou Anadolu fayn
kefetmilerdir. Celal engr bu almalar iin 22 Mays 1971 Bingl
depreminin, Ketinin 2-3 yl evvel olmas gerektiini dnd Anadolu
Blokunu gneyden snrlayan ve Kuzey Anadolu fayna benzeyen bir yap
zerinde gereklemesi sonucu, Trkiyenin ikinci byk yanal atml
fay olan Dou Anadolu Fay kefedilmitir. Bu yapnn kefi erefini
paylaan drt jeologdan ikisinin Ketinin rencileri olmas phesiz
rastlant deildi diyor. 1948deki bu nemli makalesi yurtiinde yank
yapmaz. Oysa 26 ubat 1988de Almanlar Ketine makalesinden tr
dnyann en byk jeologlarna verilen Gustav Steinmann Madalyasn
vermilerdir. hsan Ketin ise, yazlan yazlar kelerde kalyor diyerek,
bilime olan ilgisizliin lkemizde alamam olmasn biraz da buruklukla
eletiriyor... Oysa bilim insanlarnn uralarna kulak vermeye alkn
bir lkede byle bir makale yaynlansa ya merak drtsyle, ya da ileri
srlen tezi rtmek iin blgeye birok aratrmacnn gideceine
hi kuku yok!... Ne yazk ki jeolojideki bu ilgisizlik depremlerdeki can
kaybnn korkun boyutlara ulamas gibi bir sonuca da yol ayor.
1948-1952 yllar arasnda Kuzeydou ve Gneydou Anadoludaki
haritalama almalarna devam eden Ketin, 1950-1951 ders yln
ABDde John Hopkins niversitesinde geirir. 1953 ylnda da stanbul
niversitesinden ayrlarak, o tarihte yeni kurulmakta olan stanbul
Teknik niversitesi Maden Fakltesi grubuna profesr olarak girer. Emin
Onatn, Mustafa nann ve birok deerli bilim adamnn uluslararas
bilim dnyasnda da yank yapan almalaryla, verimli bir ortam
olan Teknik niversitede almalarn tm hzyla srdrr. 1953de
svireli Jeolog Franz Rsli ile beraber yazd nemli bir makalesinde
Kuzey Anadolu Faynn yanal atml karakterini vurgular ve bu yapy,
benzerlikleri olan Californiadaki San Andreas Fay ile karlatrr.
1953-1959 arasnda Ketini en ok uratran sorun, Orta Anadolu
kristalin masiflerinin yalar ve tektonik konumlar olmutur. 1951de
Ankara niversitesinden Sir Edward Bailey ve James Mc Callien bugn
Krehir masifi olarak bilinen metamorfik ktle konusunda bir hipotez
ileri srerler. Buna gre, bu ktle kuzeyden gelerek, Ankarann hemen
22
gneydousundaki ofiyolitik melanjn zerinde yzen bir naptr. Bailey

ve Mc Callienn grleri jeoloji dnyasnda hemen benimsenir ancak
hsan Ketin bir eye inanmak iin deil, inanmamak iin bakmay
kendine bilim ilkesi edinmitir. Bu hipotezi kontrol etmek iin
Yozgat dolaylarnda 1/100.000lik bir harita alma almasna balar.
almalarndan kard sonu masifin, ofiyolit stnde deil, altnda
yer ald olur. Bu sonu, onu ikinci byk buluuna ulatrr: Anadolu
kristalin ekseni (Menderes-Krehir Mesifleri) son derece gen bir
yap olup metamorfik evrimini ge Kretase erken Tersiyer dneminde
tamamlamtr.
nl tektoniki Stille, hsan Ketine inanmakta glk eker.
1955de Stillenin onuruna dzenlenen Jeotektonik Sempozyumuna
Ketinin sunduu Krehir masifine ilikin tebli yaynlanmaz. Ancak,
sonraki yllarda yaplan almalar Ketinin tezini dorular. 1960l
yllarda yeniden arazi ettlerinin bana dnen Ketin hem Trkiye
genelinde sentez almalarna devam etmi hem de harita faaliyetlerini
srdrmtr. Uluslararas Avrupa Tektonik Haritasnn Trkiye ksmn
hazrlar. 1969da Kuzey Anadolu Fay hakknda balkl makalesi,
kendi kefettii bu yap hakkndaki en ayrntl eseridir.
23
1975de tekrar Amerikaya giden ve 1976da yaynlad makalesinde

San Andreas ve Kuzey Anadolu Faylar arasnda karlatrma yapan
Ketin, 1977 ylndan sonra da bilimsel abalarna aralksz devam
etmitir. Doksandan fazla orijinal makalesi evirileri ve ders kitaplar
yaynlanmtr.
1943 ylnda, Erzincan Barbaba danda Profesr Hamit Pamir
ile hsan Ketini tanmak ancak onun retmeye olan tutkusunu
anlamakla mmkn olabilir. retim yeliim derse girip kmak,
snav yapmak olmad. Hocal ben ok ciddiye aldm. Hocalk, bence
kitap yazmakla balar. Bizde hocalar pek kitap yazmak merakls
deil. 1957de ilk cildini yaynladm Umumi Jeoloji, Yapsal Jeoloji
ve Trkiye Jeolojisi gibi kitaplar yazdm. Genel Jeolojiyi drdnc
kez basyorlar. Genlerin hl 40-50 yllk kitaplar okumalar
bence doru deil diyen Ketin iin retmenlik her zaman ok
nemli olmu. Fazla konumaktan ve abartdan holanmayan Ketin
rencilerinin anlattna gre teke tek ilikilerinde mkemmel bir
retmen olmutur. 70 yandayken bile araziye ktnda eline
defterini alp 20 yandaki rencilerine doada grdkleri her
evi bir jeolog olarak nasl yorumlamalar gerektiini yle cokuyla
anlatrm ki aradaki yarm asrlk ya fark silinip gidiverirmi... Aslnda
hsan Hoca, hi bir zaman bunu byle yapn diyerek retmenin
kolaylna kaplmamt. Onun yntemi, rencisi Celal engrn
belirttii gibi, bilim nasl yaplr, retmek olmutur. hsan Ketin
bunu yaparken de. bilim adam hsan Ketin houna gidiyorsa onun
yaptklarn yap diye ifade edilebilecek bir yntem benimser
diyen engr iin hocas, hl bir lise rencisiyle meslekta gibi
konuabilen bir retmen!..
5 Ekim 1942de Rumelili bir asker ailesinin kz olan Bedia Hanm ile
evliliinden olan olundan ikisini yitiren Ketin, bu byk acsna
dayanma gcn gene almaya olan ballnda bulmutur. 1943
ylnda doan Aliyi 1945 ylnda kaybeden Ketin ailesi, 1969 ylnda
bu kez niversiteyi bitiren oullar Mehmeti bir apandisit krizinde
yitirir. zellikle bu olay, Ketinde derin izler brakmtr.
24
hsan Ketin, corafya retmeni olan ei Bedia Hanmn 51 yllk

evlilikleri sresince kendisi iin en byk destek ve yardmc
olduunu belirterek eim, uzun meslek yaamm boyunca maddi
manevi hi bir fedakrlktan kanmad; ona teekkr borluyum
diyor.
hsan Ketin, yurtiinde olsun, yurtdnda olsun jeoloji camiasnda

byk sayg grmtr. Trkiye Jeoloji Kurumu 1981de dzenledii
Ketin Sempozyumunda Hamit Nafiz Pamir Hizmet dln
vermitir. Ayn yl TBTAKn Bilim dln alan Ketine stanbul
Teknik niversitesi ve Maden Tetkik Arama Enstits eitli dller
vermilerdir. 1984de Geological Society of London tarafndan
eref yeliine seilen Ketine 1988de Gusav-Sceinmann
Madalyas verilmitir; 1988de Bonn niversitesi onur doktoras
verilen Ketin, 1988de Amerikan Jeoloji Topluluu onur yesi
olmutur. Kendisine 1990da Bulgaristan Jeoloji Topluluu Onur
yelii verilmitir.
25
hsan Ketin, 56 yllk alma yaamnn deerlendirmesini yaparken

Doann yarattn ortaya karmaya altm. Niye bu kadar ok
uratn derseniz, bunu kendime grev olarak biliyordum diyor.
Cumhuriyet kuann kendini millete borlu sayan ve bu borcu
demeye bir mr sorgusuz sualsiz adayan bu gzel temsilcisine
gre, baz insanlar iin bilim, bazlar iin ise hemen zengin
olmak nemli. hsan Ketin, bunun her zaman byle olageldiini
ve nedenleri zerinde kendisinin de ok dndn sylyor.
Genel deerlendirmelere girmekten kanan Ketin iin insanlar hep
nemli olmu. Ardnda salam bir ekip kurarak kendine den bilim
grevini bu ynyle de tamamlayan Ketin, ekol kurmu bir bilim
adammzdr.
Yaamnn son ylnda tamam dedi. Artk, araziye kamyorum
imdi artk dalara, tepelere trmanamyor, eki-pusula
kullanamyorum diyen Ketini, 1995 ylnda kaybettik. Ancak
inanyorum ki yatt yerden Erciyes Danda esen rzgrlar
trklerini hl duyuyordur.
1948 ylnda yapt kefi ile ancak 1988 ylnda dllendirilmi,
1995 senesinde kaybettiimiz, imdilerde televizyonlarda ska
grdmz ou profesrn hocas, bilimin nasl yaplmas
gerektiini insanlara retmekle bir mr harcam insan. lerlemi
yana ramen ekicini elinden hi brakmamt. Son zamanlarnda
bile bilimsel aratrmalardan kendini ekmedi. Sadece jeoloji
alannda deil, bilim adaml konusunda da rnek tekil ederek
Trkiyede bu iin nasl yaplmas gerektiini srekli yineledi.
26
Bilim Adam Olmak in Domu Olan Tanmak

Prof.Dr. A.M. Celal engr
T Maden Fakltesi, Jeoloji Blm
hsan Ketin 44 yllk meslek yaamnda her eyden nce muhteem
bir aratrmac, titiz bir gzlemci olduu kadar da cesur ve hayal
gc geni bir teorisyen problem semekte gsterdii ustal setii
sorunlar zerken de srdren bir bilim adam olarak karmza
kmaktadr. hsan Ketin, Trkiye jeolojisini disipline etmi, belirli
esaslara oturtarak kendisinden sonra yaplacak olan aratrmalara
temel ve bir dereceye kadar da gzergh tayin etmitir. Trkiye
jeolojisinin temel problemlerinin byk ounluunu ilk dile getiren
Ketin olduu gibi, bunlarn ouna esasl zmler getirerek deiik
problemler arasndaki ilikilere ilk iaret eden de yine o olmutur.
zellikle Trkiyenin tektoniine yapt katklar, jeolojinin bu ok
nemli dalnn lkemizde byk bir gelime gstermesine neden
olmu, Trkiyede bu konuda bal bana bir Ketin Ekol meydana
getirdii gibi kendisine de uluslararas bir hret kazandrmtr. Ketin
1938 ylnda Trkiyeye dnd zaman karsnda en etin problem
olarak duran bir aratrma terbiyesi, bir aratrma gelenei yaratma
grevini bir tek insana nadiren ksmet olan byk bir baaryla yerine
getirmitir.
Aratrc Ketin, doadan rendiklerini sadece snftaki rencilerine
deil, etrafndaki herkese byk bir heyecanla reten bir hoca da
olmay bilmi, yazd be ders kitabyla Trkiyedeki tm jeologlarn
yetimelerine nemli katklar yapmtr. Ketinin doa sevgisi, bilime
kar duyduu derin sayg ve tazeliini bugn dahi koruyan heyecan
adeta bulacdr. Ketin, jeolojiye olan tutkusunu ve jeoloji bilgisini
ayrm yapmadan herkesle paylaan bir retmendir.
Ben, Ketinin bilim heyecanna ve bu heyecan paylama arzusuna
onunla ilk defa tantm 10 Mays 1973 gecesi tank olmutum.
27
O tarihte henz bir lise rencisi iken, ortak bir aile dostumuz
jeolojiye kar duyduum ilgi nedeniyle beni bir gn Profesr Ketine
gtreceini sylemiti. 1973 ylnn 10 Mays akam yemekten sonra
kendi evinde Profesr Ketine takdim edildim. Ketinin bana kar
gsterdii yaknl ve heyecann mrm olduka hatrlayacam.
Benimle bir lise rencisi gibi deil de, sanki krk yllk meslektaymm
gibi konuan bu gler yzl adamda tarifi g bir sihir vard. Hemen
o gece Ketin benim o andan sonraki eitimim iin bir plan teklif etti
ve beni daha o yaz henz niversiteye girmeden T rencileri ile
birlikte nce arazi kampna gnderdi; daha sonra da o sralarda Gebze
kuzeyinde jeolojik harita almakta olan Doent (imdi Profesr) akir
Abdsselamolunun yanna rak olarak katt. Ondan sonra da Ketin
bugne kadar benim eitimimin her safhas ile bizzat ilgilenmitir.
Bu basit hikaye, Ketinin her seviyede eitim konusunu ne derece
ciddiye aldn gstermek asndan enteresandr. Ders kitaplarna
verdii nem, zellikle Trke yayn yapmaktaki srar, her eline
geen yeni haritay veya enteresan bir fotoraf renciler grsn
diyerek gidip bizzat koridordaki ilan tahtasna asmakta gsterdii
esiz yaknlk Ketinin doutan aratrmac olduu kadar doutan
bir retmen de olduunu gstermektedir. Zaten bu iki zelliin bir
vcutta birlemesidir ki Ketini, hsan Ketin yapmtr.
Kendi krssnde Ketinin idareci olarak baars, mmkn olduu
kadar idare etmemeye zen gstermi olmasndan kaynaklanr.
Ketin her zaman krssndeki her asistann bamsz bir aratrc
olmasn istemi, akademik pozisyonu daha yksek krs elemanlarnn
kendilerinden daha alt durumda bulunanlar kullanmalarna kesin bir
ekilde mani olarak, bu konuda kendisi en gzel rnek olmutur.
Avrupa niversitelerinde bile nadiren rastlanan bu mkemmel
demokratik atmosfer. Ketinin krssnn bilimsel verim orannn
emsallerinin zerinde olmasnn sanrm en nemli nedenlerinden
biridir.
28
Bana birisi kp da hsan Ketini bir tek kelime ile anlatmak zorunda
olsan hangi kelimeyi seerdin diye sorsa, ona tereddtsz itidal
derdim. Yaam boyunca, her eyin arsndan kam olan mutedil
hsan Ketin, mstesna kabiliyetleri ve esiz kiilii ile kendine bilim
tarihinde silinmeyecek bir yer hazrlad gibi mensubu olduu
messeseyi ve lkesini de tm dnyada en iyi ekilde tantmay
baarm, onlara varl ile onur vermitir.
29
1923ten 2011e
TRKYEDE UAK MALAT TARH
smail YAVUZ*
* Uak Mekanik Sistemler retmeni

TUSA-Eitim Merkezi
E-posta: iyavuz@tai.com.tr
ZET
Bu alma, cumhuriyet tarihimizde nemli bir yeri olan TOMTAtan
TUSAa kadar uzanan Uak malat Tarihimizi incelemektedir.
Trkiyede ilk uak fabrikas olan Kayseride, ayn yllarda kurulan
Eskiehirde, sonrasndaki Trk Hava Kurumu Etimesgut Uak ve
Gazi Uak Motor Fabrikalar gibi devlet teebbslerinde ve zel uak
imalat teebbsleri olan Kadkydeki Vecihi Faham Tayyare naa
Fabrikas, Beikta ve Yeilkydeki Nuri Demira Uak Fabrikalarnda
1950lere kadar yaklak 400 adet eitli tipte uak imal edilmitir,
almada bu tesislerde retilen deiik tipte uaklar ve onlarn
teknik zellikleri kronolojik bir sra ierisinde anlatlmaktadr.
33
GR
1
Havaclkta devrim, Wright kardelerin 17 Aralk 1903te Kuzey

Karolinada sadece 12 saniye havada kalarak sadece 37 metre
mesafe kat etmesi ile balamtr. Trkiyede ise havaclk, 1911 yl
Temmuz aynda Yzba Fes ve Temen Kenann Fransada Bleriot
2
uak fabrikasnn uu okuluna gnderilmeleri ve 15 Mart 1912
3
ylnda iki adet Deperdessin tipi uak alnmasyla, uak imalatmz
4
ise, 24 Haziran 1923te Vecihi Hrku ve arkadalarnn Halkapnar
Tayyare Atlyesinde Vecihi K VI ua imalat ile balamtr.
Bu alma ile Trk uak imalat tarihimizin bugne kadar
grmediimiz, bilmediimiz, duymadmz bir kenarda, kede
kalm doru bilgilerini gnna karp sunarak aslnda defalarca
yapm olduumuz yerli uaklarmzn ruhunu canlandrmak
amalanmaktadr.
ok zengin bir gemii olan havaclk tarihimiz, adeta ilenmemi
bir mcevher gibi bir kyda unutulmutur. Memleketimizde
cumhuriyetimizin ilanndan hemen sonra uak imal ettiimizi
5
ve bu uan 28 Ocak 1925 gn baaryla test uuunun
gerekletirildiini maalesef ok snrl sayda kii bilmektedir. Oysa
Mustafa Kemal Atatrkn iaret ettii stikbal Gklerdedir hedefi
dorultusunda birok zgn proje ile yzde seksen-doksannn yerli
imalat olduu uaklar yaplm ve bunlar baaryla uurulmutur.
Fakat daha sonraki dnemlerde sanki bilinmesin diye dnyaya
rnek olmu uak imalat ve havaclk tarihimiz kenara itilmi,
skm kalmtr.
1
2
3
4
5
Kansu Yavuz, Havaclk Tarihinde Trkler1, Etimesgut 1971, s.91

Keysk Mazlum, Trk Havaclk Tarihi,19121914 Hava Basmevi, Eskiehir 1951, s.14
Keysk Mazlum, Trk Havaclk Tarihi,19121914 Hava Basmevi, Eskiehir 1951,s.22
Hrku Vecihi, Bir Tayyarecinin Anlar, Yap kredi Yaynlar, stanbul,2000,s.135
34
Mustafa Kemal Atatrk, 1 Kasm 1937 ylnda T.B.M.M.nin al

konumasnda Bundan sonras iin btn tayyarelerimizin ve
motrlerinin memleketimizde yaplmas ve harp sanayimizin
de bu esasa gre inkiaf ettirilmesi iktiza eder. diyordu. O
gnlerde bu hedefe olduka yaklamtk. Bu gn olduka uzana
dsek de yaklak 75 yl nceki gsterilen bu hedefe eninde
sonunda ulamay amalamalyz.
Bize zg projelerle kendi uamz yapmalyz
1925 ylnda Trk Tayyare Cemiyeti kurulduktan sonra ou gece
Atatrkn sofrasnda bu konu zerinde durulmutur. Sadece
yurtdndan uak almay deil, ayn zamanda kurulacak havaclk
sanayii ile bu alanda dnyada sz sahibi bir lke olmay amalayan
Atatrk, bu yemeklerden birinde kararlln u szlerle ifade
etmitir.
Eskimi teknolojileri deil, en yeni teknolojiyi lkeye

getirmediimiz, getiremediimiz srece, yabanc lkelere baml
olmaktan kurtulamayz... Eski teknolojileri bize kolaylklar tanyarak
getiren yabanc devletlerin kurnazlklarn anlamamak iin insann
ya kr ya da aptal olmas gerekir... Dnya Sava biter bitmez, bu
kara gnlerde kullanlan tm silahlar birden bire demode oluverdi.
Almanlar, Franszlar, ngilizler, Amerikallar ellerindeki bu silah
fabrikalarn uzun vadeler tanyarak geri kalm lkelere satmaya
alyorlar. Neden? nk onlar daha modernlerini, daha etkili
olanlarn yapabilecek fabrikalar kurmakla meguller.
Biz yeni gen bir Trkiye kuruyoruz. Dost dman lkelerin geride
kalm teknolojilerine gereksinmemiz yok. Ya en yenisini kurar,
onlarla boy lrz, yada biraz daha sabreder, bunu yapabilecek
6
gce erimemizi bekleriz.
Akdemir Ylmaz, Atatrk Dnemi Trk Havacl, A, Ankara 2005, s.49
35
Bunun iin ok beklemek gerekmeyecektir. lk uak fabrikalar

1925den itibaren faaliyete geecektir.
zel sektrde bu hamleye destek verir. Nuri Demira 1935te Avrupa
ve Amerikada mhendisleriyle birlikte yapt incelemelerde,
oralardaki laboratuarlar, imalat tezghlarn, muazzam s frnlarn,
presleri, imalat salonlar, plan proje salonlarn inceledikten sonra
ve mhendislerinin hazrlad raporlarn ardndan u karara varr;
Avrupadan, Amerikadan lisanslar alp tayyare yapmak bir

kopyaclktan ibarettir. nk demode tipler iin lisans verilmektedir.
Yeni icat edilenler ise byk bir kskanlkla muhafaza edilmektedir.
Dolaysyla kopyacla devam edilirse, demode eylerle bo yere
zaman geirilecektir. O halde Avrupa ve Amerikann son sistem
7
tayyarelerine karlk yeni bir Trk modeli yapmak lazmdr.
Nuri Demira, NuD-36 ile NuD-38 uaklarnn tasarmlar dahil motor
haricindeki tm paralarn kendi fabrikasnda reterek imal eder.
Bu kuram tamamyla doru ve geerlidir. Lisans altnda yaptnz
uak sizin bamllnzdr.
Cumhuriyetin mucizevi uak fabrikalar serveninde geriye gidi
Atatrkn 1938 ylnda vefat ile balamtr. Bu tarihten itibaren
byk bir politik deiime urayan Trkiye, bamszlk hedefinden
amtr. Alnan yanl kararlar neticesinde 1925 ylnda temelleri
atlan uak fabrikalarmz, Y.Mh.kr Erin ifadesiyle, 1950 ylnda
neredeyse tamamen yerli olan THK-15 Uur uan ve motorunu
Gazi Motor Fabrikasnda retmekteyken sipariler kesildii iin
nce bu fabrikalar MKEKye devredilerek ekil deitirmiler ve
bir sre sonra da uak retimlerini tamamen durdurmak zorunda
braklmlardr.
akir Ziya, Nuri Demira kimdir? Kenan Matbaas, stanbul 1947,s.62
36
1960l yllara gelindiinde, dnemin Amerika bakan Lyndon

Johnson, 05 Haziran 1964 tarihinde smet nnye gnderdii
mektupta Kbrsa yaplacak bir harektta Trkiyeye ABD
tarafndan hibe edilen uak ve askeri malzemelerin izni olmadan
kullanlamayacan bildirmekteydi. Bu iin evveliyat ise 12
8
Temmuz 1947de ABD ile Trkiye arasnda yaplan Truman doktrini
anlamasna gidiyordu. Johnson mektubunda aslnda Marshall
yardm olarak da bilinen 1947 anlamas ile Trkiyeye yardm
olarak verilen 137 milyon dolar ve hibe edilen II. Dnya savanda
kullanlm C-47 uaklar ile kullanlm askeri tehizatlar nnnn
yzne vuruluyordu. Babakan nn 1964 ylnda karlat bu
durumu u szlerle dile getirecekti: Amerikann sorumluluuna
9
inanyordum, yanlmm. Ne var ki uak ve bomba fabrikalar
kapatlarak farkna varlmadan baml olunmutu. Aslnda Mustafa
Kemal, 6 Mart 1922 Birinci T.B.M.M. deki konumasnda;
Artk vaziyeti dzeltmek iin mutlaka Avrupadan nasihat almak,

btn ileri Avrupann emellerine gre yapmak, btn dersleri
Avrupadan almak gibi bir takm zihniyetler belirdi. Hlbuki hangi
istiklal vardr ki, ecnebilerin nasihatleri ile ecnebilerin planlaryla
ykselebilsin? Tarih byle bir hadiseyi kaydetmemitir! diyerek bu
durumu net bir biimde ngrmt.
Mustafa Kemalin onbe yldr srdrmekte olduu tam bamszlk
politikalar cesaretle srdrlememitir. Ve Trkiye kendi tasarm
uaklarn imal eder durumda iken siparilerini THK Etimesgut Uak
veya Nuri Demira Uak fabrikalarna vermeyerek bu fabrikalar
kapatm, siparilerini Avrupa ve Amerikaya verir duruma
getirilmitir. Aslnda buradaki nemli husus, yardmlar vererek
nmz kestikleri sylenen yabanc devletler deildir. Aksine bu
yardmlarn kabul edilmesi ve lkemizdeki gc grmeyerek yardm
alma peinde koulmu olmasdr.
8
9
Yetkin etin, Kar Devrim, Y.A.R.Mdafai Hukuk Yaynlar, Antalya 2009, s.16, s.348
Deer M.Emin, Oltadaki Balk Trkiye, Kilit Yaynlar, Ankara 2010, s.28
37
Kurtulu Savandan hemen sonra kurulan akir Zmre Bomba

10
Fabrikas politika deiikline verilebilecek dier bir rnektir. Bu
fabrika 1939 ylnda 100, 300 ve 500 kglk bombalar ve maynlar
imal etmekte olup, yapt bombalar Kara, Deniz, Hava kuvvetlerinde
kullanlmtr. Yurt dna da satlar yapm, Yunanistan, Bulgaristan,
Polonya ve Msr gibi lkelerden bomba siparii almtr. II. Dnya
Savana giren Yunan ordusunun bomba gereksinimi karlamak zere
1937 ylnda Yunanistana yaplan tam 1,5 milyon liralk i szlemesi
ile Trkiye byk bir ekonomik zafere o tarihte imza atmtr.
1945lerden sonra Amerikaya sipari verilen uaklarla birlikte bomba
siparileri de bu lkeye verilmitir. Stratejik nem tayan akir Zmre
Bomba Fabrikas ise iilerinin maan soba reterek deyebilmitir.
Kaybolan bomba yapma kabiliyeti, bizim iin ok arpc bir rnek
olduu kadar ayn zamanda ac bir durumdur.
(akir Zmre ve Yerli retim Bombalar)

10
Akaln Aye, Trk Savunma Sanayii Tarihi, Milsoft 2008, s.103
38
Uak fabrikalarmzn kapanmasnda byk etkisi olan Max Weston

Thornburgun 1949-1950 yllarnda Trkiyenin geliimi iin hazrlad
11
rapor bamlla gei iin ok iyi bir rnek arz etmektedir. nk
Thornburg raporuna gre yerli endstrinin gerekli olmad, ihtiya
duyulan aralarn Amerikadan satn alnabilecei yazyordu ve ne
yazk ki bu rapor uyguland.
1974 ylna gelindiinde Kbrs harektndan sonra uygulanan
ambargo, bize Atatrkn her alanda bamsz politikalarnn nasl
deitiinin ve yine Atatrkn bamsz politikalarnda ne kadar
hakl olduunun bir ispat deil midir?
Baka bir ynden bakacak olursak; bugn sivil havaclk
sektrnde Trkiyede 200e yakn byk yolcu ve kargo ua
bulunmaktadr. Hava Kuvvetlerinde ise 600n zerinde eitli tipte
uaklar bulunmaktadr. Sivil uaklarn iyimser rakamla ortalama
maliyetlerinin 150 milyon dolar, askeri uaklarn ise 25 milyon
dolar civarnda dnebiliriz. Hava Kuvvetlerimizin kuruluundan
yani 1911 ylndan 2009 ylna kadar envanterine giren yaklak
12
5800 adet uak grlr. Bu rakamlara Kara, Deniz Kuvvetleri ile
sivil havacln bugne kadar satn ald uaklar da kattmzda
artc bir maliyetle karlarz. TUSA (TAI)de 19872007 yllar
aras gibi 20 yllk bir srete yaklak olarak 500 adet uak imalat
ve modifikasyonu yapld dnldnde imal edeceimiz hava
aralar iin pazar gibi bir problemimizin sz konusu olmad,
sadece i pazarmzn bile yeterli olaca anlalacaktr.
11
11
12
Yetkin etin, Kar Devrim, Y.A.R. Mdafaa-i Hukuk Yaynlar, Antalya 2009, s.386
Avarolu Nadir, Marshall plan, Amerikan ds kredileri, 2008, s.7
Trk Hava Kuvvetleri Uak Albm, Hv.Basmevi, Ankara 2009
39
Basit olarak dndmzde 100 ylda Hava Kuvvetlerimiz iin

alnan uaklara harcadmz para ile 1940 yllardan itibaren 100 150 bin kiiyi istihdam etmek hi de abart deildir. nk Dnyada
uak retiminde alan saysna baktmzda, Boeing firmasnda
158 bin, Lockheed Martinde 136 bin, Airbus bnyesinde 52 bin
kii istihdam edilmektedir. Trkiye de ise TUSA (TAI) ve ona bal
yan sanayilerle 2010 yl itibar ile toplam 4 bin kii almaktadr.
Bu da bize istihdam ynnden de kendi uak sanayimizi bytme
ve kendi hava aralarmz tasarlayp imal etmenin avantajn
gstermektedir.
Bu almada, yazl ve grsel kaynaklarn yannda, Vecihi Hrkuun
kz Sayn Gnl Hrku arman Hanmdan Vecihi Hrku Uaklar ve
Fabrikas hakknda bilgi ve fotoraflar, Sayn Mehmet Kum Beyden
(1945 T Uak Yk. Mh.) Nuri Demira Uak Fabrikalar hakknda
bilgi ve fotoraflar, Sayn kr Er Beyden (1948 T Uak Yk.
Mh.) THK Uak ve Motor Fabrikalar hakknda bilgi ve fotoraflar
kendileri ile birok kez yaplan yz yze grmeler neticesinde
alnmtr.
Deerli katklarndan dolay cumhuriyetimizle yat 1923 doumlu
Sayn kr ER, 1924 doumlu Sayn Gnl Hrku arman Hanma
sonsuz sayg ve teekkrlerimi sunarm. Ne yazk ki bu almam
esnasnda ok byk katkda bulunan 1922 doumlu Merhum
Mehmet KUM Beyi 16 Haziran 2011 tarihinde kaybettik. Kendisini
sonsuz sayg ile anarm.
Ayrca Hava Kuvvetleri Etimesgut ve Yeilky ve Trk Hava Kurumu
Mzeleri taranm, Tayyareci Vecihi Hrku Mzesi Derneinden
de bilgi ve fotoraflar alnmtr.
40
TRKYE UAK MALAT KURULULARI:

1.Seydiky Hava Meydani (Gaziemir)
1923 1925
Vecihi K - VI Tayyaresi
2.TOMTA - Tayyare ve Motor Trk Anonim irketi
1925 1928
3.Kayseri Tayyare Fabrikasi 1930 1942

4. Vecihi XIV Tayyaresi 1930
Fabrikasi 1932 1935
Ve Vecihi Faham Tayyare Inaa
5. Eskisehir Tayyare Fabrikasi 1932

6. Nuri Demira Tayyare Fabrikas 1936 1943
7. Trk Hava Kurumu Etimesgut Tayyare Fabrikasi 1938 1950
8. Trk Hava Kurumu Uak Motor Fabrikasi 1948 1950
9. TUSA -Trk Havacilik Ve Uzay Sanayii A.. 1984 ---
41
1. SEYDKY HAVA MEYDANI (GAZEMR)

1923 1925 LK TRK TAYYARES Vecihi K-VI
Kurtulu Sava pilotlarmzdan olan Vecihi Hrku, Yeilyurt
Makinist Mektebini baar ile bitirerek 1915 ylnda uak makinisti
kmtr. Birinci Dnya Sava esnasnda Badat cephesine
13
gnderilmi, 21 Mays 1916da Tayyare Mektebini bitirip pilot
olmu ve Kafkas cephelerinde grev yapmtr. Kurtulu Savann
banda, nce Konya sonra Eskiehir ve Malkyde grev alarak,
Sakarya, nn ve Byk Taarruz Savalarnda birok keif, av
nleme ve bombalama grevlerinde bulunmutur. zellikle keif
uularnda smet Paaya birebir raporlar sunmu, zaferlerde
doru kararlar alnmasnda byk rol oynamtr. Kurtulu
14
Savamzn son uuunu
14 Eyll 1922de yapm, Seydiky
Hava Meydann igalci Yunanllardan geri alan tayyareci olmutur.
Kurtulu Sava esnasnda TBMMden defa takdirname alarak
krmz eritli stiklal Madalyas kazanmtr. Vecihi Hrku,
Birinci Dnya ve Kurtulu Savanda deiik marka ve modelde
Fransz, talyan, ngiliz ve Alman uaklarnda umu, gerektiinde
bunlar tamir etmi ve test uular yapmtr. zellikle Kurtulu
Savanda ekilen malzeme sknts ve yokluklar, onda neden
kendi uamzn olmad sorusunu uyandrm, icat (yaratc)
zelliiyle uak tasarmlar yaparak projelendirmi ve giriimci
ruhuyla da bu ryasn hayata geirerek lk Trk uan
yapmtr.
13
14

42
Haziran 1923te Edirnede arzaland iin talyanlar tarafndan terk

edilen 9 kiilik bir yolcu uan almak iin makinist Eref ile birlikte
memur edilmitir. Vecihi, ksa zamanda arzalarn gidererek Ernosto
Breda markal ua Edirneden zmire uurarak getirir. Bu olay, o
zamanki Kuvayi Havaiye Mfettii Albay Muzaffer Bey tarafndan
takdir edilir ve uaa Vecihi isminin verilmesini emreder. Vecihi,
bundan ok etkilenir ve ondan ald cesaretle Muzaffer Beye
15
uak yapma projesini sunar. Muzaffer Bey projeleri tetkik eder ve
uan yapmna onay verir.
(Edirneye inen talyan Ua, 1923)
15
Frtna brahim, Org.Muzaffer Ergderin Havaclk Anlar 19221930, THK.

Basmevi, Ankara2009, s.5
43
Bylece, 24 Haziran 1923te, henz cumhuriyetimiz ilan edilmeden,

Tayyareci Byk Vecihinin altnc projesi olan Vecihi K-VI ua,
tasarlanr ve teknik izimler ksa zamanda tamamlanr. Arkadalar
ile birlikte Halkapnar Tayyare Atlyesinde, motoru kalan Yunan
uaklarndan alnarak, gvdesi ve kanatlar ile dier tm paralar
yerli malzemeler kullanlarak imalatna balanr. 14 ayda tm
montaj tamamlanarak uar duruma getirilmi olan Vecihi K-VI
ua, Seydiky (Gaziemir) Hava Meydanna tanr, motor ve taksi
testleri yaplarak uabilir duruma getirilir.
Vecihi, K-VI Uana uu msaadesi istemi ve uabilirlik sertifikas
iin bir teknik heyet oluturulmutur. Ancak teknik heyetin ierisinde
mhendis ve kontrol edecek seviyede tecrbeli ve bilgili personel
bulunmadndan ilem gecikmitir. Sonunda teknik heyetin bakan
Vecihi, biz sana bu lisans veremeyiz, uana gveniyorsan atla,
u bizi de kurtar der. Bu sz zerine Vecihi, 28 Ocak 1925 gn
16
le saatlerinde ua Vecihi K-VI ile ilk ve son tecrbe uuunu
15 dakika havada kalarak yapar emniyetli bir ekilde yere iner.
Vecihi K-VI Eitim Tayyaresi, 1925 (lk Trk Yapm Uak)
16
44
1923 ylnda, dnya havacl henz teknik tekml aamasnda

ve bilimsel aratrmalar devresinde bulunuyordu. Av tayyarelerinde
srat 200220 km iken, Vecihi K VInn srati ise 207 km idi. Motoru,
Benz marka 6 silindir su soutmal 200 BG. gcnde, uan uzunluu
7,610 m., kanat genilii 11,70 m., ykseklii 3,00m., kalk Arl
1270kg. dr. Vecihinin yapt bu ua incelediimizde o tarihte
dnyada retilen uaklarla ayn seviyede olduunu gryoruz.
Vecihi, Aralk 1923 ile Mays 1924 tarihleri arasnda o zamanki Hava
Mfettii olan Albay Muzaffer Bey, Bnb.Fesa Bey, Yzb.Cemal Bey,
17
Yzb.Murat Bey ve Tayyareci Halim Beylerle ilk Avrupa seyahati
iin seilir. Seyahatin amac Avrupa uak sanayiini ve havacln
deerlendirerek gen cumhuriyetin havcln gelitirmek, yeni
yaplanmay kurmaktr. Bu seyahat Vecihinin kitabnda Fransa,
talya, Almanya ve ngiltere blmleri olmak zere tarihleri
ile geni olarak anlatr. Yapt uan Avrupadaki yaplanlarla
kyasladnda olduka iyi durumda olduunu grr ve yle der:
Bir ok fabrikalarn nasl ie baladklarn ve mesela Fransada
Gaudron kardelerin, Bleriotun ve Farmann keza Almanyada,
ngilterede, Amerikada olduu gibi birok benzerlerinin nasl
havacla baladklarn ve nasl atlyeler meydana getirdiklerini
ok iyi biliyordum. Her eyden evvel milli bir inan ve tevik bu
yoldaki baarnn tek aresiydi, bende muvaffak olmak iin buna
muhtatm. zmirde inas devam eden projem tam manasyla
ulusal bir enerji ve hakiki bir Trk kafasnn mahsul idi. Vecihi K
VI tipinin evsaf, kudreti nispetindeki Avrupadaki emsalinden hibir
noktada geri olmamakla beraber, tercihe deer hususiyetleri de
vard.
17
Frtna brahim, Org.Muzaffer Ergderin Havaclk Anlar 19221930, THK.

Basmevi, Ankara2009, s.54
17
Okar Avni, Trkiyede Tayyarecilik 19101924, stanbul, 2004, s.105
45
Vecihi K-VI ua, Trk uak imalat tarihinde atlan ilk admdr.
Maalesef sahip klmas ve desteklenmesi gereklidir bilincine
varlamamtr. Bugn havaclk sanayimize baktmzda Vecihinin
dedii Her eyden evvel milli bir inan ve tevik bu yolda baarnn
tek aresiydi, ben muvaffak olmak iin buna muhtatm szleri
hala geerlidir.
Havaclk sanayimizin gelimesi iin ncelikle inanlmas ve
desteklenmesi gerekmektedir. Bunu uak yapmakta olan dier
devletlere baktmzda kolaylkla grebiliriz. Hava arac siparilerini
yerli fabrikalarmza inanarak, gvenerek vermek zorunda
olduumuz bilincine varmalyz. Tek eksiimiz kendi insanmza
olan inan ve gvendir. Bugn Trkiyede uak veya insansz hava
arac yapm iin gerekli olan altyap insan veya teknoloji ynnden
tamamen hazrdr. Sadece Trk Teknisyenine, Trk Mhendisine
inanan irade eksiklii mevcuttur.
Vecihi Hrku, izin almadan utuu iin cezalandrlnca istifa ederek
Hava Kuvvetlerinden ayrlr. zmirden Ankaraya gider, kurulmakta
olan Trk Tayyare Cemiyetine (T.T.C.) (imdiki THK) katlr. T.T.C.
Fen ubesini organize etmekle grevlendirilir. Amac, Gazi Mustafa
Kemalin stikbal Gklerdedir iaryla havac bir kuak yetitirmek
iin bir okul amak, milli bir hava sanayi kurulmasna katkda
bulunmakt. Hrku, yapt uan geri alp, T.T.C.nin ba toplama
faaliyetlerinde kullanmak ve halka havaclk sevgisini alamak ister,
fakat uan geri almay hibir zaman baaramaz.
Hayatn havacla adayan Vecihinin, maalesef deeri bilinmemitir.
ou zaman yokmu gibi gsterilmesine, birok kiinin
ekememezliine ramen o her zaman iyi niyetle abalarn srdrm
ve hibir zaman ylmamtr. Hayatnn yaklak 30.000 saat zerinde
bir blmn havada geiren ilk Trk pilotudur.
46
Vecihi K-VI Tayyaresi izimi, 1923
47
Vecihi K-VI Tayyaresi, Tecrbe Uuu sonras kurban kesilirken.28.01.1925
2. TOMTA - TAYYARE VE MOTOR TRK ANONM RKET

19251928
lk uak fabrikalarmz kuran TOMTA Tayyare ve Motor Trk
18
Anonim irketi olarak 7 Eyll 1925 ylnda Trk Tayyare Cemiyeti
19
(T.H.K.) kurulduktan alt ay sonra 3.000.361 TL sermaye ile % 51
hissesi Milli Mdafa Vekaleti ve % 49 hissesi Alman Uak yapmcs
JUNKERS firmasnn olmak zere merkezi Ankara da bir anonim
irket olarak kurulmutur. Bana Refik Koraltan getirilmitir. Bu
teebbs erevesinde, Kayseri ve Eskiehirde iki uak fabrikas
kurulmas planlanmtr. 1926 ylnda irketin kurulu szlemesi
gerei Eskiehir Tayyare Fabrikas da ina edilmitir. Kayserideki
fabrika uak imalatn yapmak, Eskiehir ise yaplan uaklarn bakm
20
ve onarmn salamak
maksatl olarak kurulmular ve hizmet
vermilerdir.
18
19
20
Kaymakl Hulusi, Havaclk Tarihinde Trkler2, Kltr Ofset Anakara 1997,s.351

Por Rait,Kayseri Hava kmal Bakm Merkezi K.Tarihesi, Kayseri 1983, s.1
48
TOMTA - Kayseri Tayyare Fabrikas, 1926
Almanyann Hamburg limanndan skenderuna getirilen malzemeler

zor artlar altnda Kayseriye tanarak konstrksiyon hangarlar
ina edilmi, makine ve tezgahlar ile elektrik santral kurulmutur.
Personelin bir ksm Almanyaya eitim iin gnderilmi, e zamanl
olarak Kayseri Makinist Mektebi kurularak eitimlere balanmtr.
Kayseri Tayyare Fabrikas o tarihlerde dnyann en byk tesislerinden
biri olarak 6 Ekim 1926 tarihinde Milli Savunma Bakan Recep
21
Peker tarafndan trenle almtr . 1927 ylnda Kayseride Trk
Hava Kuvvetlerinin Junkers A20, F13 ve G23 uaklarnn bakm,
onarm ve revizyon ilemlerini yapm, montaj hattnda be adet Ju
A20 montajna balanmtr. Kayseri Uak Fabrikasnda tarihi tam
22
Ju A-20 montaj tamamlanm
belli olmamakla beraber 30 adet
ve Eskiehir Hava ssne teslim edilmitir. Tecrbe uular Ba
Tecrbe Pilotu olan Vecihi Hrku tarafndan yaplmtr.
21
22
Por Rait, Kayseri Hava kmal Bakm Merkezi K.Tarihesi, Kayseri 1983, s.4
Glten Zeynep, lk Uak Sanayiimiz, Hava Harb Okulu Matbaas, stanbul -2002, s.9
49
Kt ynetim neticesinde TOMTA krize girmi ve 3 Mays 1928

tarihinde irketin faaliyetine son verilmitir. Konu mahkemeye
intikal etmi, Junkers Firmas ile Milli Savunma Bakanl arasnda
23
24.11.1929 tarihinde bir protokol yaplarak 520.000
TL karl
tm hisseler Trk Hava Kurumuna devredilmitir. TOMTAIN
kapatldnda ba tecrbe pilotu olan Vecihi Hrku, 1942 ylnda
yazd kitaplarnda gemite yaplan hatalarn zerinde durmu,
rnek olsun bir daha ayn hatalar yaplmasn diye, alma ve
ynetim hatalarn anlatmtr. Hava Kuvvetlerine uak satmaya
alan yabanc firma temsilcilerinin (Ylmazlar ve Cudiler) Savunma
Bakanlnn koridorlarn nasl eskittiklerini ve neler yaptklarn,
havaclmzn birka firma karlar iin nasl nnn kesildiini
anlatm ve yle demitir;
TOMTA sabote edilmeyip normal mesaisine devam imkn

verilmi olsayd, Hava Kuvvetlerimiz hibir yabanc endstriye ihtiya
24
duymadan birliklerini hava aralaryla tehiz edeceklerdi.
TOMTA - Kayseri Tayyare Fabrikas, Junkers A-20 Uaklar, 1928

(Trkiyede lisans altnda yaplan ilk uaklardr.)
23
24
50
TOMTA 1926 ylnda kurulduunda dnyann en byk uak

fabrikalarndan biriydi. Amacna uygun bilinli olarak kullanlabilseydi
gnmzde Trk havaclnn hayal edemeyeceimiz bir noktada
olaca bir gerektir. Elimizde olan havaclk sanayii deerlerimizi
destekleyerek ok iyi kullanmak zorunda olduumuz bilincinde
olmalyz. Bununla birlikte kendi teknolojimizi retme bilinci ile
kendi tasarmlarmz yaratmalyz.
3. KAYSER TAYYARE FABRKASI 1930 1942
Kurulduu yllarda dnyann en byk uak fabrikas tesislerinden
biri olan Kayseri Tayyare Fabrikas, TOMTA irketinin krize girmesi
sonrasnda 3 Mays 1928 tarihinde faaliyetine son vermitir.
25
1930 ylnda Kayseri Tayyare Fabrikas ad altnda yeniden uak
revizyonuna balanmtr. 1932 ylnda Milli savunma Bakanl
ile Amerikan The Curtiss Aeroplane And Motor Company firmas
ile szleme yaplm ve Curtiss Hawk ile Fledgling uaklarnn
retimine balanm, toplam 32 adet Curtiss Hawk ve 6 adet
Fledgling 2C retilmitir. 1933 ylnda fabrika tamamen Milli Savunma
Bakanlna devredilmitir. 1935 ylnda 3 ayr tipte 50 adet planr
Trkkuu iin retilmitir.
Kayseri Tayyare Fabrikas, Curtiss Hawk II Ua Montaj Hatt,1933

25
Por Rait, Kayseri Hava kmal Bakm Merkezi K.Tarihesi, Kayseri 1983, s.17,59,75
51
1936 ylnda Alman Gothaer Waggon Fabrik A.G. ile lisans anlamas
yaplarak ilk 3 adeti kit halinde gelip monte ve kalan 43 adeti yerli
imal edilmek zere, Gotha 145A uaklar 19361939 yllarnda
26
toplam 46 adet retilmitir. Yine 1936 ylnda Polanya Panstwowe
Zaklady Lotnicze Firmas ile lisans anlamas yaplm ve 1937
ylndan itibaren PZL-24A ve 24C uaklarndan 24 adet retilmitir.
Kayseri Tayyare Fabrikas, PZL-24 Avc Ua montaj hatt, 1936
1940 ylnda ngiliz Philips And Powis Aircraft Ltd. firmasyla yaplan
lisans anlamas ile Miles-Magister retimine geilmi ve bu uaktan
da 26 adet retilmitir.
Kayseri Uak Fabrikasnda TOMTA dnemi dhil 1926 ylndan
27
1941 ylna kadar yedi ayr tipte yaklak olarak toplam 212 adet
uak retilmitir. Bir ivi yapamad iddia edilen Cumhuriyetin
Uak Sanayii, lkemizin o dnemde kaydettii mthi geliiminin
somut bir kantdr.
26
27
Deniz Tuncay, Trk Uak retimi, Ertem Matbaa, stanbul 2004,s.15

52
Kayseri Tayyare Fabrikas, Gotha GO-145A Eitim Ua, 1937
Bu, Atatrk Cumhuriyetinin baarlarndan sadece biridir ve gelen

on ylda THK Uak ve THK Uak Motor fabrikalarnda bu baarlarn
ok daha fazlasna imza atlmtr.
Mustafa Kemal ATATRK, 1 Kasm 1937 T.B.M.M.sinin al
konumasnda Kayseri Tayyare Fabrikalarnn yapt uaklara
dayanarak; Bundan sonras iin btn tayyarelerimizin ve
motrlerinin memleketimizde yaplmas ve harp sanayimizin de bu
esasa gre inkiaf ettirilmesi iktiza eder diyecektir.
Mustafa Kemalin tamamen yerli uamz ve motorunu yapmamz
iin iareti ile planlamalar yaplr. Dolaysyla bu konumann
ardndan takip eden 1939 ylnda Kayseri Tayyare Fabrikasnn, Hava
kmal Merkezine dntrldn ve uak retimi maksatl THK
Etimesgut Uak Fabrikasnn 1941 ylnda kurulduunu, yine THK
Uak Motor Fabrikasnn 1947de kurulduunu grmekteyiz.
Onu erken kaybetmemiz, birok konuda olduu gibi havaclk
sanayiini de olumsuz ynde etkilemi, milli politikalar deierek
ve fabrikalarn gelime evrelerine gelinmeden kapanma sreci
balatlmtr.
53
4. VECH XIV TAYYARES 1930 VE

VECH FAHAM TAYYARE NAA FABRKASI 1932 1935
Vecihi HRKU, VECH XIV lk Trk Spor-Eitim Uan, Makinist
Hamid, Makinist Yusuf ve iki marangoz arkada ile birlikte 19
Haziran 1930da balayp, byk bir gayret ve insanst bir alma
ile yapmn drt ay gibi srede tamamlam, 16 Eyll 1930da ilk
uuunu gerekletirmitir.
1932 ylnda Vecihi HRKU, Kadkyde kurduu fabrikada kendi
projesi olan Vecihi-XIV, XV, XVI tipinde uaklar yapmtr. Daha sonra
bu uaklarla Trkiyenin ilk sivil Tayyare Mektebini (Uu Okulu)
kurarak ilk sivil pilotlar yetitirmitir. Bu pilotlardan birou daha
sonra THK da pilot olarak almlardr.
Vecihi Hrku, Vecihi-XIV Ua ile 1930
54
VECH HRKU 1930 YILINDA, F-16 UAINI YAPTI

Gnmzden 80 yl nceki teknoloji ile yaplm olan Vecihi14
uana farkl bir ynden yaklaarak, A.B.Dnin dnyaya en ok
satt uak olan F-16 ua ile kyaslamasn yapacak ve aralarndaki
benzerlikleri sunacam. Bu deerlendirmede kaynaklar, Vecihi
Hrkuun yazd kitaplar, 22 Ekim 1930 tarihli Hkimiyeti Milliye
28
Gazetesinde yaymlanan makale ve yaklak 20 yldr deiik
grevlerle zerinde altm F-16 ua ile ilgili teknik altyapm
olarak zetlenebilir. 1970li yllarn tasarm ve gnmzn
teknolojisini yanstan A.B.D (General Dynamics sonradan LockheedMartin) yapm F-16 (Savaan ahin) ua, Vecihinin 1930 ylnda
yapt Vecihi-14 ua ile ok benzer zellikler tamaktadr.
F-16 Uann zellii vardr;
1) Gvenirlik (Reliability) ,
2)Bakm Kolayl (Maintainability),
3)Desteklenebilirlik (Supportability),
Gvenirlik (Reliability) : Uan Salamlk Ve Gvenirlik zellii,
F-16 uann (-3, +9 G) gvdesi 9 G ile limitli olmasna ramen,
uak 13 G ye kadar dayanabilmektedir. F-16 uann elektronik uu
kumanda sistemi (fly by wire) ile donatlm, aerodinamik yaps ile
akrobatik bir uaktr. Kumanda levyesi (kolu), bir inch kare gibi ok
dar bir alanda, pilotun ok hafif bir el hareketi ile kolayca kumanda
alr. Bu F-16 uann en nemli zelliklerinden biridir.
28
Hkimiyeti Milliye Gazetesi, 22 Ekim 1930 tarihli, (Fotoraflarda mevcut)
55
Vecihi XIV uann en nde gelen zellii ise, 900 kg olan maksimum
kalk arlk kapasitesine karlk tam 8 kat fazlas 7200 kg dayanacak
salamlkta yaplm olmasdr. Bu, uan 8 G ye dayanabilecei
anlamna gelmektedir ve o zamanki teknoloji iin olduka iyi bir
salamlk gstergesidir. Kumanda sathlar mukavemeti arttrc
bir ekilde yaplm olup, levyeden kumanda sathlarna hareket,
makara, kablo ve rotlar vastas ile iletilmektedir. Levye tertibat,
pilotun btn tayyareyi sere parma ile hareket ettirebilecek
kadar yumuak, fakat seri ve sert hareketleri de kolayca yapabilecek
kadar salamd.
Bu teknoloji gnmzde birok uakta kullanlmakta olup, makara,
kablo, rot sistemi ve levyenin sere parmak ile hareket ettirilebilmesi,
1930 yl iin gnmzn teknolojisi olan elektronik uu kumanda
sistemi (fly by wire) ile kesinlikle edeer anlamdadr.
Vecihi-XIV Eitim ve Keif Ua, 1930
56
Bakm Kolayl (Maintainability): Bakm Kolayl zellii,

Savaan ahin F-16 uann motoru, kanatlar, kumanda sathlar,
jeneratrleri, yakt ve hidrolik pompalar, kolayca ulalp, sklp
taklabilmektedir. Uak tasarlanrken fazla arza yapan veya
sklkla deimesi gereken paralara kolay ulam gz nnde
bulundurulmutur. Bu da, uan ksa zamanda bakmnn yaplmas,
arzalarnn giderilmesi ve servise verilmesini salamaktadr.
Vecihi-XIV uann zelliklerini ise, aynen 22 Ekim 1930 tarihli
Hkimiyeti Milliye gazetesinde yazd gibi aktaryorum.
Tayyarenin kanatlarda, gvdede, motorda, kumanda vesaitinde,
dhili tertibatnda byk hususiyetleri vardr. Kanatlarn en byk
hususiyeti, reglaj bozulmadan drt cvata skmekle karlp
taklabilmesidir. Bu tayyarenin nakil ve maniplasyonunda birok
kolaylklar ve srat temin etmektedir. Motorun en byk hususiyeti
kolayca sklp taklmasndadr. Bundan baka kapaklarn amak
motorun btn aksamna makinist tarafndan kolayca yetiilebilir
ve grlebilir bir hale getirmektedir ki bu da herhangi bir ameliyeyi
ok kolaylatrmaktadr. Bu tamamiyle uan bakm kolayl
(maintainability) zelliidir. unu net olarak ifade edebilirim ki F16 uanda makinist baz yerlerdeki skm takm ilemlerinde
grmeden el yordam ile almak zorunda kalmaktadr.
Desteklenebilirlik (Supportability): Malzeme Destekleme zellii
F-16 uann baz ksmlar Trkiyede retilip monte edilmesine
karlk, birok yedek paras Amerika tarafndan retilmekte,
karlanmakta ve bu destekleme, devamllk salamaktadr.
Vecihi-XIV uann durumunu ise, yine gazetede yazd gibi
iletiyorum.Tayyare Vecihi bey tarafndan tam ay zarfnda, btn
malzemesi ve aksam motoru da Trkiyede yaplmak suretiyle
Kadkynde ina edilmitir. Tayyare birok itibarla tamamyla
orjinaldir. Bilhassa baz mhim ksmlar itibariyle Vecihi Beyin icat
keresidir. Tayyarenin motor ya ve soutma suyu depolar Agop
usta, Borda paneli Sedefkr Vasf Bey tarafndan yaplmtr.
57
yle ki Vecihi Alman normlarna uygun olarak yaptm statik

testler sonucunda Amerikan Spruss aalar kullanma ihtiyacn
duymuyordum. nk ayn vasflar yerli mallarmzda bulmutum.
Benim zerinde nemle durduum husus, zellikle yerli mallarmz
deerlendirmek sureti ile uak imalatn kolaylatrmakt. diyor ve
yine 1932 de yapt uaklar iin Kelebek Fabrikasnn mamullerini
kullanyor.
Dolaysyla Vecihi Hrkuun retimde yerli mal kullanmas,
malzeme ak ve desteklenmesi, gnmzn ua F-16nn
belirgin zelliklerinden desteklenebilirlik (supportability) zelliinin
tam olarak karlanmas anlamna gelmektedir.
Vecihinin bu 1930larn en son teknolojiyi yanstan uann uuu,
Trk Havaclk makamlarnca onaylanmamtr. Fakat o kendinden
yle emindir ki, Genelkurmay Bakanlndan izin kartarak uan
trene koymu ve ekoslovakyaya gtrmtr. Uak, Uluslar aras
Sivil Havaclk Komisyonu CINA (Committee International De
Navigation) tarafndan, hava artlarnn kt olmasna ramen, 9
25 Nisan 1931 tarihleri arasnda 6 adet test uuu yaptrlarak test
edilmitir. Bu testler 500, 1000, 1500, 2000, 2500 ve 3000 metre
olarak gerekletirilmi, 2500 metrede scaklk -22 C dereceye
dt halde baaryla gerekletirilmitir. Uan yapsnda
kullanlan malzemelerin sertlik ve salamlk kontrolleri neticesinde,
Dnyann en iyi spor tayyarelerinden biridir diye Pragda
29
sertifikalandrlmtr.
29
Vecihi XIV Uann statik hesaplama raporu 60 sayfadr. Ulus THK Mzesinde
bir kopyas bulunmaktadr.
58
Vecihi-XIV Uan CINA Tarafndan Verilen Statik Hesap Raporu, 25.04.1931
59
Vecihi-XIV Uan CINA Tarafndan Verilen Statik Hesap Raporu, 25.04.1931
60
Bylece, Vecihi giderken trenle gtrd ua ile dnte uarak

Pragtan stanbula oradan da Ankaraya gelmitir. Daha sonra,
Vecihi-XIV ua ile Trk Hava Kurumu namna il-il binlerce kilometre
uarak THK kurumunu tantm ve birok Trk gencini uurarak
onlara havacl sevdirmitir. Vecihinin bu azimli almasnn her
zaman n tkanm veya tkanmaya allm fakat o hibir zaman
ylmamtr. Tek istedii havac bir nesil yetitirmek ve kendi yerli
uan yapmak olmutur. Bu amala 27 Eyll 1932 de ilk Sivil Tayyare
Mektebini kurmu, tm yazmalar, mracaatlar yapm ancak,
maalesef kimseden destek bulamamtr. 1937 ylnda Atatrkn
talimat zerine THK tarafndan Almanyaya mhendislik eitimine
gnderilir. 1939 ylnda mhendis olarak geri dndnde THK
ynetimi onu Van ehrine tayin eder bunun zerine THKdan istifa
etmek zorunda braklr. Oysa ayn tarihlerde Avrupa ve A.B.D.
Havaclk Sanayinin gelimesi iin Vecihilere byk destekler
vermilerdir. Bunun net rnei Igor Sikorskydir. 1919 ylnda
Rusyadan Amerikaya g eden Sikorsky Amerikan Hkmetinden
destek grm ve 1930 ylnda yapt uakla okyanusu gemitir.
Vecihi, Alman Junkers firmas ile TOMTA (Trk Tayyare ve Motor
Anonim irketi) dneminde alm, Ju A-35 uaklarnn uu
kumanda sistemlerinde yapt modifikasyonlarla Profesr Junkers
tarafndan byk takdir toplamtr. Profesr Junkers fabrikasndan
30
uzaklamasn istemediini belirtmi fakat Vecihi, hibir zaman
memleketinden ayrlmay dnmemitir. Onun en byk arzusu
ve hedefi, Atatrkn Trk Hava Kurumunun kurulmasn salayarak
gsterdii hedef olan,Uak ve Motorlarnn memleketimizde
yaplmas sylemini hayata geirmektir. nk o bunun skntlarn
Kurtulu Sava esnasnda yaam ve malzeme eksikliinden krk
kk kanatlarla umann ne demek olduunu ok iyi bilmektedir.
30
61
Vecihi Faham Tayyare naa Fabrikas, Vecihi-XIV, Vecihi-XVI,

Vecihi-XV Uaklar, 1933
Her eye ramen Trk havacl iin byk zveri ile alan
Vecihinin kitabnda yazd ok deerli bir paragrafna tamamyla
katlarak bu ksm noktalyorum. Fakat unutmamak lazmdr ki byk
Atann yaratt bir yurt ve bir cumhuriyet idaresi iinde yayoruz.
Atamzn u sz en gvenli kuvvetimizdir: Ey Trk genlii muhta
olduun kudret damarlarndaki asil kanda mevcuttur. te bu sz
iin inanyorum ki, Trk Cumhuriyet kltr, bugn deilse bile
yarn her imkn hazrlayacak ve milliyet sevgisi ban kuracak ve
inklp kltrn kuracaktr.
62
Vecihi Hrku Almanya Weimar niversitesinde 1937-1939
22 Ekim 1930 Tarihli Hkimiyeti Milliye Gazetesi
63
5. ESKEHR TAYYARE FABRKASI 1930

lk Uak Fabrikalarmz kuran Tayyare ve Motor Trk Anonim irketi,
TOMTA dneminde Kayseride imal edilecek olan uaklarn bakm
31
ve onarm amac ile Eskiehir Tayyare Tamir Fabrikasn 1926
ylnda kurmu ve hizmete amtr. Atatrk tarafndan mhendislik
eitimi iin Fransaya gnderilen kiilerden olan Selahattin Reit
ALAN, Uak mhendisi olarak 1930da yurda dnm ve Eskiehir
Tayyare Tamir Fabrikasnda greve balamtr.
Eskiehir Tayyare Fabrikas 1930 (1.Hava kmal Bakm Merkezi Arivi)

32
MMV1 Tayyaresi Milli Mdafaa Vekleti1, 19311932 yllarnda

Selahattin Reit ALAN tarafndan tasarlanp uak prototipi marangoz
atlyesinde imal edilmitir. Tamamen ahap yap ve bez kaplama
ift kanatl, iki kiilik, tek motorludur.
31
31
32
Kaymakl Hulusi, Havaclk Tarihinde Trkler2, Kltr Ofset Anakara 1997,s.354
64
MMV-I Eitim ve Keif Tayyaresi 1932
MMV-1 Uann Teknik zellikleri;

Uan uzunluu 7,4 Metre, kanat uzunluu 15 metre, kanat
genilii 1,5 metredir. Motoru 2000 devirde 300 HP gcndeki
Prat&Whitney ve Hamilton Fabrikasndan elik pervanesi ABDden
getirtilmitir. Srati 200 km/h ve 2,5 saat havada kalabilecek
33
ekilde dizayn edilmitir. 1932 Ekim aynda deneme uularn
baar ile yapmtr.
Ne yazk ki Milli Mdafaa Vekaletinden (Milli Savunma Bakanl)
gerekli ilgi ve destei grmez ve proje protip aamasnda kalr.
1935 ylnda Eskiehir Tayyare Tamir Fabrikasndan istifa ederek Nuri
Demira ile anlar. Nuri Demira Uak fabrikalarnda alr. NuD-36
ve NuD-38 Uaklarnn tasarmlarn ve imalatlarn gerekletirir.
33
Adgzel M.Bahattin, Trk Havaclnda z Brakanlari, THK Basmevi, Ankara

2006, s.208
65
1937 ylnda kendi yapt NuD-36 ua ile nn meydanna inite

hendei grmeyerek plotaj hatas yapar ve hayatn kaybeder. Trk
havaclk sanayi iin ok nemli ve ac bir kayptr. Eer baarl
olmu olsayd, Nuri Demira Uak Fabrikalar belki de kapanmak
zorunda kalmayacakt.
Vecihi Hrku, kitabnda Selehattin Reit Alandan bahsetmi
kendisinin ok iyi bir mhendis ve ok iyi bir kiilik olduunu
yazmtr. Selahattin beyin kaybndan ok byk znt duyduunu,
eer yaam olsayd Trk havacln farkl noktalar getirebileceine
inandn ifade etmitir. Vecihi, Selahattin beyin amatr pilot
sertifikasnn tecrbe pilotluu iin yetersiz olduunu, tecrbe
pilotunun uu saatinin ok fazla olmas gerektiini de kitabnda
belirtmitir.
6. NUR DEMRA TAYYARE FABRKASI 1936 1943
adam Nuri Demira, Samsun- Erzurum, Fevzipaa Diyarbakr,
Afyon Antalya, Sivas Erzurum hatlarnda 1012,50 kilometre
demiryolu yapmann yannda Bursa Smerbank, Karabk Demir ve
elik, zmit Selloz, Sivas imento gibi lke sanayi iin ok nemli
pek ok tesisi de yapm ve Trk insannn neler yapabileceini
ispatlamtr. Bu o tarihte yokluktan karak kurtulu savan vermi
Trkiye iin ok nemli bir admdr. 1932 ylnda Atatrkn stikbal
gklerdedir szlerinden esinlenerek gzlerini gklere diken Nuri
Demira, Gklerine hkim olamayan milletlerin akbetinin felaket
olacana katiyyen kaniim dncesindedir. THK tarafndan
uak almak iin istenen yardma cevap olarak, mademki bir millet
tayyaresiz yaayamaz yle ise, ben bu uaklarn fabrikasn
34
yapmaya talibim der ve ie atlr. Yanna ald birok mhendis
ve teknisyenle hzl bir almaya balar, byk sabr ve azimle drt
yllk bir aratrma evresinden sonra u karara varr;
34
Dervioglu M.Fatih, Trkiyenin Havaclk Efsanesi Nuri Demira, tken, stanbul

2007, s.90
66
Avrupadan, Amerikadan lisanslar alp tayyare yapmak kopyaclktan

ibarettir. Demode tipler iin lisans verilmektedir. Yeni icat edilenler
ise bir sr gibi, byk bir kskanlkla saklanmaktadr. Binaenaleyh
kopyaclkla devam edilirse, demode eylerle beyhude yere vakit
geirilecektir. u halde Avrupa ve Amerikann son sistem tayyarelerine
35
mukabil, yepyeni bir Trk tipi vcuda getirilmelidir.
Nuri Demira, 1936 senesi ortalarna doru uak fabrikas iin
hazrlklara balam ve ilk etapta on senelik bir program yapmt.
36
17 Eyll 1936da da fiilen teebbse geti ve bir ekoslovak firmas
ile anlaarak Beiktata Hayrettin skelesinde, bugn Deniz Mzesi
olarak kullanlan, o zamana gre modern bir bina yaptrd. Programa
gre buras ett atlyesi olarak kulland. Ancak, daha sonra burasnn
yetersiz olduunu grd ve Yeilky Nuri Demira Tayyare Fabrikasn
17 austos 1941 yllarnda kurarak Gkokulu ile birlikte hizmete
at. Asl byk fabrikay da memleketi olan Sivas-Divriide kurmay
planlam ve yatrmlar yapmtr.
Bu arada Trk Hava Kurumu 12 adet eitim ua ve 65 tane de
37
planr
siparii vermitir. Nuri Demira ve ekibi, bir yandan bu
siparileri yapmak iin tm gayretlerini sarf ederken, bir yandan da
yepyeni bir model gelitirmilerdir.
Nuri Demira Tayyare fabrikalarnda Mhendis Selahattin Reit Alan
tarafndan tasarlanan iki model uak tasarlanm ve imal edilmitir.
Bu modeller Nud.36 ve NuD.38 dir. Bugn teknik zelliklerini
incelediimizde, dneminin en gelimi uaklar arasna girecek
teknolojiye sahip olduklarn iimiz burkularak grmekteyiz.
35
36

37
Dervioglu M.Fatih, Trkiyenin Havaclk Efsanesi Nuri Demira, tken,

stanbul 2007, s.55
67
NuD-38 Eitim Ua, 1942
NuD.38 Uann Teknik zellikleri;

1938 ylnda tasarland iin NuD.38 ismini tayan uak, protip
olarak bir adet imal edilmitir. Alt kiilik, ift motorlu, motor
tipi; ekoslovak Gama I, 1750 dev/dk. 150 bg gcnde, gvdesi
alminyum kaplama bir yolcu ua idi. Azami hz saate 270 km,
irtifas 5500 metre, menzili 1000 km. ve 3,5 saat havada kalma
zelliine sahipti. Gerektiinde ksa srede konfigirasyon deiiklii
yaplarak bombardman ua olarak kullanlabilme zellii de
mevcuttu.
NuD-36 Eitim Ua, 1936
68
NuD.36 Uann Teknik zellikleri;

1936 ylnda tasarland iin NuD.36 ismini tayan uaktan 10 adet
retilmitir. Tek motorlu, motor tipi; ekoslovak Gama I, 1750 dev/
38
dk. 150 bg gcnde, kanat genilii 9,74 m., uzunluu 7,3 m.,
bo arl 650 kg., ift kanatl, ift kumandal gvde, kuyruk ve
kanatlar bez kaplama, 500 km menzile ve 182 km srata sahipti.
ni takmlar sabit fakat amortisrl ve motor altrma sistemi
mevcuttu.
Bu uaklarda 600 saat uu ve uu retmenlii yapan Uak
Yksek Mhendisi Mehmet Kumun verdii bilgiler nda yaplan
uaklarn stn teknik zelliini belirtmek iin motor altrma
sistemini (Engine Starting System) rnek olarak rahatlkla verebiliriz.
1936 ylnda Trk Mhendis Selahattin ALAN tarafndan tasarlanan
NuD -36 uanda bir pompa kullanlarak elde edilen 16 barlk bir
hava basnc ile motorun ilk dn hareketi verilmekte idi. Bu yenilik
bir ua altrmak iin byk kolaylktr. Oysa bu sistem 1960
larn teknolojisi ve halen kullanlmakta olan F-4 Phantom uanda
bulunmamaktadr. F-4 uanda motor altrmak iin 35 PSI lk bir
harici hava basncna ihtiya vardr. Eer bu destek aracnz yoksa
motoru altramazsnz. Dolays ile motor altrma sistemi bir
sava ua iin hayati nem tamaktadr.
39
Selahattin Reit ALANn nn de pilotaj hatas yaparak dmesi

ve hayatn kaybetmesi ile neticelenen kaza ardndan THK uaklarda
teknik hata olduunu iddia ederek uaklar almaz. Nuri Demira
olay mahkemeye tar ve kazanr, fakat uaklar gene alnmaz.
Yurtdna satlamamas iinde kanun kartlr, sipari alamayan
fabrika iflas eder ve bir sre Mehmet Kum tarafndan yakt tanklar
imalat yaparak baka bir ynde retimini srdrmeye abalar.
38
Dervioglu, s.115
39
Deliorman M.Necmettin, Nuri Demiran hayat ve Mcadeleleri, Nu.D Matbaas,

stanbul 1957, s.36
69
Nuri Demiran fabrikalarnda yaplan ve Gk Okulunda baarl

uularna devam eden uaklar hibir krm olmadan tam 16000
40
saat umu ve 290 pilot
yetitirmitir. Trkiyede olduu kadar
yurtdnda da byk yanklar uyandrmtr. zellikle ngiliz ve
Almanlardan baka Amerikallarn endieleri daha byktr ve bu
yabanc fabrikalarn Trk temsilcilerinin Trk uaklar iin yaptklar
karalama ve ktleme kampanyalar maalesef tutmutur.
Ama esas ac olan kendi insanna inanmayan ve onun yapt uaklara
gvenmeyerek o uaklarn alnmayarak siparilerin yabanclara
verilmesidir. Ne yazk ki 1938 ylnda Mustafa Kemalini kaybeden
Trkiye, lider skntsna girerek tam bamszlk urundaki yolunu
kaybetmi, dolaysyla Nuri Demira Uak Fabrikalarndan istifade
edemeyerek byk bir frsat karmtr.
Yeilky Nuri Demira Tayyare Fabrikas, 1942
40
Dervioglu, s.147
70

41
Nuri Demira, 26.08.1940 ylnda Cumhurbakan smet nnye

yazd mektupta 35.000 byk, kk uak, 12.000 tank, 68.000
askeri kamyon ve 150.000 pilot ile 200.000 mhendis ve teknisyenin
istihdamndan bahsederek hedefinin ne kadar byk olduunu
gstermitir. Yine bugn uak reten lkelerdeki uak sanayini
ve istihdam incelediimizde, onun ne kadar gerekci bir tahmin
yaptn grebiliyoruz. Eer bu fabrikalar yaatlm olsayd, bugn
Dnya havclnda sz ve otorite sahibi lkeler arasnda yer almamz
hite hayal deildi. Bu blmn sonucu olarak bize den grev
ise yaplan bu hatalarn tekrar yaanmamas iin tm varlmzla
kendi projelerimiz ile uaklar imal etmeye inanmak, inandrmak ve
bu idealle almaktr.
7. TRK HAVA KURUMU ETMESGUT UAK FABRKASI 1941 1950
1939 -1941 yllarnda inaatna balanan fabrika, 14000 m2
yzlm ve 8 milyon TL deer ile kurulmasndan sonra, 1942
ylnda fabrikada 113 mhendis, 221 teknisyen ve ii almaktayd.
42
1945 ylnda toplam 957 kiilik alan bulunmaktayd. Oluturulan
projelerden; THK-1, THK-3, THK-4, THK-6, THK-7, THK-8, THK-9 ve
THK-13 planr, THK-2, THK-5, THK-10, THK-11, THK-12, THK-14, THK43
15 Uak olarak imal edilmi, THK-16 jet eitim ua projesi ise,
retilemeden tasarm aamasnda kalmtr. Dizayn ofisi olarak
adlandrlan Ar-Ge blmnde, 1945 ylnda 6 yksek mhendis,
4 mhendis ve 2 ressamn alt bilinmektedir. Dizayn ofisinin
ilk almas olan, 12 kiilik THK-1 ulatrma planrnden bir adet
yaplmtr.
41
42
43
Deliorman, s.38
ER kr, Teebbs Hrriyeti, MESS yaynlar, Ankara 1978, s.45
71
THK-1 Planrnn Kanat imalat,1942
ok byk olarak imal edildiinden, ekim yapabilecek kapasitede

uak bulunamad iin test uuu yaplamamtr.
THK-2 Akrobasi Eitim Ua, 1946
72

44
1946 ylnda THK-2 akrobasi eitim ua olarak tasarlanm ve

adet prototip olarak imal edilmitir. 130 HP gcnde, 4 silindirli,
Gipsy-Major motoru ile donatlm olan uan azami servis
tavan 4950 m ve azami hz ise 250 km/saat idi. Fabrika MKEK na
devredildikten sonra 1952 ylnda MKEK-2 ad altnda retime devam
edilmitir. Toplam olarak 6 adet retilmitir.
THK-5A Ambulans Ua, 1948
1945 ylnda tasarmna balanan THK-5 Ambulans ua, iki adet

Gipsy Major motorlu, iki dmenli, yar monokok ahap gvdeli,
ahap pervaneli uak olarak uua elverililik belgesi almtr. 1950
ylnda Danimarka ya satlan tek uaktr. Test uularn THK Test
pilotu E.Ali Yldz ve Y.Mh. kr ER birlikte gerekletirmitir.
Uzun yllar THK nn kamp Mdrl yapan E.Ali Yldz, THK da
45
birok uan test pilotluunu yapmtr. Pilot kurtarma sistemini
ilk dnen kiilerden olup Amerikadan patent almak zere iken
ortann hayatn kaybetmesi sonucu bu ilem neticelenmemitir.
catkr kiilii ve retmenlii ile Trk havaclna ok sayda gen
kazandrmtr.
44
45
ER kr, Mhendis ve Makina /cilt 6, Say 185, Austos 1972, s.291

Adgzel Bahattin, Gkteki Vens, THK Basmevi, Ankara 2004, s.99,s.114
73
1948 ylnda THK-13 uan kanat

46
projesi Y.Mh. Yavuz Kansu
tarafndan tasarlanm ve planr
olarak imal edilmi, test uular
Pilot Kadri Kavuku ve Pilot Cemal
Uygun tarafndan yaplmtr.
Projede baar salanm fakat
test uuu iin alnan yanl
kararlar
neticesinde
planr
dm ve proje sonlandrlmtr.
Oysa ayn tarihlerde Amerikada
Northrop YB-49 Flying Wing
adnda ayn proje zerinde
allm ve baarl olunamam
proje 1980li yllara ertelenmiti.
Bugn ABD Hava Kuvvetlerinde
bulunan B-2 ua ayn projedir.
THK-13 Uan Kanat Projesi, 1948
THK-15 UUR Eitim Ua, 1950
46
Kl Mustafa, Uan Kanat, THK Basmevi, Ankara 2009, s.5
74
1946l yllarda THK Etimesgut Uak Fabrikasnn en nemli projelerden

biri olarak imal edilen, madeni gvdeli eitim ua THK-15 UUR
ad ile Trk Hava Kuvvetlerinde yllarca kullanlmtr. Fabrika MKEK na
devredildikten sonra MKEK-4 kodu ile retilmitir. Olduka iyi bir eitim
uadr. Uur Uaklar iin alnan 100 adet sipariten, 60 adedi teslim
47
edilmi ve 1956da retimi durdurulmutur.
THK Etimesgut Uak fabrikasna baktmzda ok ak bir ekilde
diyebiliriz ki esas havaclmzn balad yer Etimesgut Uak
Fabrikasdr. nk stanbul Teknik niversitesi mezunu olan gen
nesil burada kendi uaklarmz tasarlayarak yapmlardr. Bu zgn
projelerin en nemlileri THK-2, THK-5, THK-10, THK-11, THK -12, THK14, THK-15 uaklardr. THK-16 jet uak projesi zerinde allmakta
iken fabrika MKEKna devredilerek yn deitirmi ve sessiz bir ekilde
kapatlmtr.
1948-1950 Yllarnda THK Uak Motor Fabrikasnda Ett (Ar-Ge) eflii
yapm olan Y.Mh. kr ER bu konuda yle dermektedir; Aslnda
Fabrikalar kapanmad. Sipari alamayan fabrika ne olur. flas eder.
48
Fabrikalar iflas ettirilmitir.
Da zenti ve kendi insanmza gvenmeme, sipari vermeye yetkili
kiilerin zerinde oynanan oyunlar, yine ithal firma temsilcilerinin
49
ve hibir ey dnmeden siparilerin Avrupa
evirdii entrikalar
ve Amerikaya verilmesi ile havaclmzn 1950 ylnda sonu
hazrlanmtr.
47
48
Adgzel M.Bahattin, Trk Havaclnda z Brakanlari, THK Basmevi, Ankara 2006,

s.269
49
Hrku Vecihi, Bir Tayyarecinin Anlar, Yap kredi Yaynlar, stanbul,2000,s.224, ER

kr, Teebbs Hrriyeti, MESS yaynlar, Ankara 1978, s.59
49
Hrku, 1928-30larda Ylmazlar ve Cudilerden, kr Er ise,1948 -50lerde gazeteci

Ahmet Emin Yalmann Amerikan Curtis firmas ile nasl ibirlii yaptn, A.E.Yalmann
hayatn anlatt kitabndan yazmlardr.
75
Bunun neticesi olarak da tabii yine Marshall plan ve Amerikan

uzman raporlar erevesinde 1946- 1952 yllar aras tam 1905
50
adet uak Hava Kuvvetleri envanterine girmitir.
Bu dnemde ynetimde olanlar Ben Etimesgut Uak Fabrikasna
sipari verecek kadar aptal deilim, Amerika bedava uak
veriyor diyerek byk hata yapmlardr. ok yksek olan bu
rakamda aslnda sadece 1520 adet C-47 ua hibedir. Sonuta
Nuri Demira fabrikalarnn bana gelenler, THK fabrikalarnn
bana da gelmi ve 1950 ylnda dnemin Babakan emsettin
Gnaltay tarafndan fabrikalar MKEK devredilmi, ileriki yllarda
da kapatlmtr.
8. TRK HAVA KURUMU GAZ UAK MOTOR FABRKASI 1947
- 1950
Gazi Uak Motor Fabrikas olarak bilinen fabrikann, Atatrk Orman
iftliinde 1945 ylnda inasna balanm 1948 ylnda yapm
tamamlanarak retime balamtr. THK uak fabrikasnda mal
edilen uaklarn motorlarn karlamak amac ile kurulmutur.
Gnmzde Gazi Orman iftliindeki Trk Traktr Fabrikasdr.
Uak Motor fabrikas ilk olarak, ngiliz De Havilland irketinin
lisans altnda Gipsy Mayor 10 motorlarnn retimine balamtr.
51
4 silindir olan motor, 145 beygir gcnde idi. Gvdesi direkt
ngiltere den gelmekte, birok paras Gazi de imal edilerek motor
montaj yaplmaktayd. 30 adet motor retilmitir. Bu motorlar
zgn projeler olan THK-2,THK-5,THK-11,THK-15 gibi uaklarda
kullanlmtr.
50
51
Trk Hava Kuvvetleri Uak Albm, Hv.Basmevi, Ankara 2009

76
THK Gazi Motor Fabrikas, Gipsy Mayor 10 Motoru, 1948
1948-1949 yllarnda Gazi Uak Motor Fabrikasnda ett brosu efi

Y.Mh. kr Er ve ekibi tarafndan projelendirerek lk zgn motor
projesi, 5 bg gcnde tek pistonlu olarak tamamen yerli ve fabrika
imknlar ile genel maksatl olarak imal edilmitir. Bu motorun bir
adeti Trk Hava Kurumu Mzesinde sergilenmektedir.
THK Gazi Uak Motor Fabrikas, kr Er, 1948
77
Gazi Uak Motor Fabrikasnda yerli olarak yaplan 10 Bg.lik Motor, 1949
1949-1950 yllarnda ise ikinci zgn motor projesi olarak, 10 bg

gcnde boksr-tip motordan 10 adet imal edilmitir. Tamamen
yerli ve fabrika imknlar ile retilen motor tm testleri baarl olarak
tamamlamtr. Gazi niversitesi Makine Mhendislii Fakltesinde
bir adeti mevcut olup sergilenmektedir. Ett brosu efi Y.Mh.
kr Er ve ekibi tarafndan projelendirerek imal edilmitir. Bu
fabrikada 1951 ylnda MKEKna devredilmi ve daha sonrada yn
deitirmitir. Aslda 1950li yllarda retime balayan uak motor
fabrikas tam iletilebilse idi bugn ok farkl konulardan bahsediyor
olurduk. Yine ne yazk ki diyerek, yabanc uzmanlarn raporlarnda siz
tarm lkesisiniz denilerek bu fabrika traktr fabrikasna evrilmitir.
Oysa yeralt zenginlii bakmndan dnyann sayl lkelerinden
olduumuz ak ve nettir. zellikle vasfl elik yapmnda kullanlan
krom uak motorlarnn hammaddesidir. Krom satlarmzn en
fazla nerelere yapldna baktmzda, uak motoru yapan lkeleri
grrz. 1949 ylndan sonra krom retimimiz 50.000 tondan
52
Marshall yardm ile 180.000 tonlara karlarak ihra edilmitir.
52
Avarolu Nadir, Marshall plan, Amerikan d kredileri, 2008, s.44
78
1949 ylnda hazrlanan Amerikal Uzman olarak bilinen Thornburgun

raporu incelendiinde bu konu net olarak ortadr. Max Weston
Thornburg aslnda American Standart Oil irketinin orta ve 1950lili
yllardaki T.C. Babakannn danmandr.
THK Uak ve Motor Fabrikalarnn Kapan Toplants,1950 (kr ER Arivi)
Bir Dnem Kapanyor

Trkiye Cumhuriyeti mucizevi ekilde kuruluunun hemen ardndan
yaklak eyrek yzylda 7 uak fabrikas ve 1 uak motor fabrikas
kurmu ve bu fabrikalarda onlarca farkl modelde 400 kadar
uak retmeyi baarmtr. Ancak maalesef bu fabrikalarn hepsi
kapatlmtr.
Vecihi Hrku 1928 ylnda TOMTAn nasl sonlandrldn, Mehmet
Kum 1942 ylnda Nuri Demira Tayyare Fabrikalarnn, kr Er
1950 ylnda THK Uak Ve Motor Fabrikalarnn nasl kapatldklarn
kitaplarnda ve mlakatlarnda anlatmlardr.
79
Hangi kurucu iradeyle bu fabrikalarn kurulup, neden kapandklarn

en gzel Mustafa Kemal Atatrkn daha 1925 ylnda u syledikleri
ortaya koymaktadr;
Eskimi teknolojileri deil, en yeni teknolojiyi lkeye

getirmediimiz, getiremediimiz srece, yabanc lkelere baml
olmaktan kurtulamayz... Eski teknolojileri bize kolaylklar tanyarak
getiren yabanc devletlerin kurnazlklarn anlamamak iin insann
ya kr ya da aptal olmas gerekir... Dnya Sava biter bitmez, bu
kara gnlerde kullanlan tm silahlar birden bire demode oluverdi.
Almanlar, Franszlar, ngilizler, Amerikallar ellerindeki bu silah
fabrikalarn uzun vadeler tanyarak geri kalm lkelere satmaya
alyorlar. Neden? nk onlar daha modernlerini, daha etkili
olanlarn yapabilecek fabrikalar kurmakla meguller.
1925 - 1950 yllar arasnda Trkiyede kurulan Uak Sanayiinin
bykln ve geldii noktay dnyada retilen uaklar
kataloglayan Janes all the Worlds Aircraft dergisinin 1949 1950 yl 183c-184c ve 185c sayfalarnda grmek mmkn. Trk
Mhendis ve Trk Teknisyeninin dnya standartlarnda imal ettii
uaklar grlerinize sunuyorum. Sanrm buras artk szn bittii
yerdir.
80
Janes all the Worlds Aircraft Dergisinin 1949 yl 183c Sayfas
81
Janes all the Worlds Aircraft Dergisinin 1949 yl 184c Sayfas
82
9. TUSA - TRK HAVACILIK VE UZAY SANAY A..

1950 ylnda duran Havaclmz, 15 Mays 1984 tarihinde kurulan
TUSA ile bugn Trkiyede uak, helikopter, insansz hava aralar
(HA) ve uydu gibi hava-uzay platformlarnn tasarm, gelitirilmesi,
imalat, entegrasyonu, modernizasyonu ve sat sonras hizmetleri
alanlarnda bir teknoloji merkezi konumundadr.
TUSA faaliyetlerini Aknc-Ankarada bulunan 5,000 dnm alanda
yaklak 200,000 metrekare kapal alandan oluan yksek teknoloji rn
makine ve tehizatla donatlm modern tesislerinde yrtmektedir.
Ayrca, savunma-havaclk kabiliyet tabann gelitirmek, niversite ve
belirli alanlara odaklanm kk-orta lekli teknolojik irketler ile
ortak sinerji yaratmak zere mhendislik esasl faaliyetlerin nemli
bir blm ODT-Teknopark alannda yrtlmektedir. TUSA kalite
sistemi dnyaca kabul grm NATO AQAP-2110, ISO-9001:2000 ve
AS EN 9100 standartlarn karlamaktadr. TUSAta 1200 mhendis
olmak zere toplam 3500 n zerinde nitelikli ve deneyimli personel
almaktadr.
TUSA - Trk Havaclk Ve Uzay Sanayii A..
83
TUSA, elde ettii deneyim ve bilgi birikiminden de faydalanarak,

sabit ve dner kanatl hava platformlar, insansz hava aralar ve
uydu alanlarnda tasarm, retim, modernizasyon, modifikasyon ve
sistem entegrasyonu yapabilecek teknolojilere sahip olma ynnde
nemli mesafeler kat etmitir.
ATAK Taarruz/Taktik Keif Helikopteri Programnn ana yklenicisi
olan TUSA, T-129 ATAK Helikopterinin kullanc ihtiyalar
dorultusunda zgnletirilmesi, retilmesi ve entegre lojistik
desteinin salanmas faaliyetlerini gerekletirmektedir.
T129 ATAK Helikopteri
Silahl Kuvvetlerimize Egemen sistem salamak hedefiyle TUSA,

zgn tasarm gelitirme ve retim faaliyetlerini kapsayan ve ana
ykleniciliini stlendii Balang ve Temel Eitim Ua (HRKU)
ile Trk nsansz Hava Arac (THA) Programlarnda almalarna
devam etmektedir.
84
Hrku Eitim Ua
THA ANKA Trk nsansz Hava Arac
85
Trk zgn Uydu Gelitirme Projesine aktif olarak katlmakta olan

TUSA, Uluslararas Uydu Tedarik Projelerinde yerli ana alt yklenici
firma olacaktr. Bu dorultuda, irket bnyesinde yeni bir Uydu
Montaj ve Entegrasyon Test Tesisi ina edilecektir.
zgn nitelikli projeler dnda, TUSAn faaliyetleri arasnda
Trkiye ve blgedeki dier lkelerin envanterinde bulunan sabit ve
dner kanatl askeri ve ticari hava platformlarnn modernizasyon,
modifikasyon ve sistem entegrasyonu programlar ile sat sonras
hizmetleri de bulunmaktadr.
Hava Kuvvetleri Komutanlnn (Hv.K.K.) envanterinde bulunan
C-130 nakliye uaklar ile T-38 eitim uaklarnn aviyonik
modernizasyon programlarnn ana yklenicisi olan TUSAn
faaliyetleri arasnda, Black Hawk Helikopterinin Trk Silahl Kuvvetleri
iin dijital kokpit modifikasyonu, Hv.K.K. F-16larnn elektronik harp
ve yapsal tadilatlar, rdn Hava Kuvvetleri Komutanlnn (RJAF)
envanterinde bulunan F-16larn yapsal ve aviyonik modifikasyonlar,
Cougar AS-532 helikopterlerinin modifikasyon ve modernizasyonu,
CN-235 platformlarnn Dz.K.K. ve S.G.K.nn Deniz Karakol/Gzetleme
grevleri iin modifikasyonu, ATR-72 platformlarnn yine Dz.K.K. iin
modifikasyonu ile B737/800 uaklarnn Havadan Erken hbar ve
Kontrol Uana (HK) dntrlmesindeki tm yapsal tadilatlar ile
sistem entegrasyonu bulunmaktadr.
eyrek asrlk deneyimi ile TUSA, kresel lekli projelerde de yer
almaktadr. Bu kapsamda Mterek Taarruz Ua (JSF/F-35) ile A400M
Nakliye Ua tasarm ve gelitirme projesine ortak statsnde
katlmaktadr.
Milli Sanayi Kuruluu olarak Airbus Military S.L.in hissedar olan
TUSA, A400M uann tasarm ve gelitirme faaliyetlerine Airbus,
EADS, ve FLABEL havaclk firmalaryla birlikte katlmaktadr.
Sivil Havaclk alanndaki kabiliyetlerini de srekli gelitiren TUSA,
A350XWB Yeni Nesil Yolcu Uann aileron i paketi iin Airbusn
risk paylamc ortadr.
86
Ayrca TUSA, TSK Bakm Merkezlerinin imkan ve kabiliyetlerini

kullanarak mterilerine bakm, onarm ve revizyon hizmetleri de
vermektedir. Dnyadaki son teknolojik gelimeleri yakndan izleyerek
havaclk alannda nc kurulular arasnda yer almaya kararl olan
TUSA, lkemize 21. yzylda yeni ufuklar amay hedeflemektedir.
SONU
1924 ylndan gnmze kadar Uak malat Tarihimizin -kaynaklarda
belirttiim kitaplarn verilerini gz nnde bulundurarak ayn hatalar
yapmama adna- bir analizini yaptmzda karmza kan sonu
yledir:
1912 ylndan 2009 ylna kadar deiik tipte toplam 5.765 adet
uak, Hava Kuvvetlerimizin envanterine girmitir. 1942 ylndan 2009
ylna kadar olan ksmn incelediimizde ise 4.400 adet uak satn
alnmtr. Bu rakamlara Kara ve Deniz Kuvvetlerimiz ile Sivil Hava
yollarn da eklediimizde karmza olduka nemli bir rakam kar.
Trkiyede gnmz Silahl Kuvvetlerinde (Hava, Kara, Deniz) 1000
adetin zerinde eitli tipte dner kanat ve sabit kanat hava arac
bulunmaktadr. Sadece THYde 140 adet, dier hava yollarn da
eklediimizde yaklak, 200 adet civarnda yolcu ve kargo ua
bulunmaktadr.
TUSA ta 1987 -2007 yllar arasnda 20 yllk bir sre iersinde
lisans altnda toplamda 402 adet uak imal edilmi, yaklak 150
uak ise gelitirilmi (modifikasyon) yaplmtr. Dolays ile askeri
ve sivil uak sanayii bakmndan dndmzde, 1200 1500
adet uak mertebesindeki bir pazarn uak eskime oran 20 ylda
400 adetten fazladr. Buna ihtiyacn artt da eklendiinde,
dardan alm kanlmaz olmaktadr. Ayrca insansz hava aralarn
da dnldnde u tespitleri yapmak ok yerindedir.
Trkiyede Havaclk sanayinde pazar ihtiyac yoktur; nk i
pazar yeterlidir.
87
Gnmz Trkiyesinde her trl altyap mevcut olup, gerekli

bilgi donanmnda insanmz ile en son teknoloji ile uak imalat
kabiliyetine sahiptir.
Tek eksiimiz, kendi insanmza gvenmek, kendi teknolojimizi
tasarlama, retme ve sahiplenme iradesi ile bilinli bir
organizasyondur.
Bu alma ile uak imalat gemiimizi grebiliyoruz. Yaplan en
byk hata siparilerin dar gitmesidir. Oysa teknik zellikleri ile
sunduum, Vecihi-XIV, Vecihi-XV, NuD-36, NuD-38,THK-2, THK-5, THK15 uaklar tartmasz o dnemin dnya teknolojisi seviyesinde idi.
Vecihi Faham, Nuri DEMRA ve THK Fabrikalar gnmzden en
az 60 yl nce kendi Trk tipi uaklarn imal etmeleri ile bunu bize
ispatlamtr. O dneme dikkatli baktmzda ise Mustafa Kemal
ATATRKn kendi lkemizde kendi uak ve motorlarnn imal etme
ideolojisinin yattn grrz. Bunun devam ettirilmemesi lkemiz
iin byk kayptr.
Uak Fabrikalar Mustafa Kemalin tam bamsz Trkiye hedefinin
nemli ke talarndand. Onun 1 Kasm 1937de TBMM
al konumasnda syledii u szler bu gn de geerliliini
korumaktadr.
Bundan sonras iin btn tayyarelerimizin ve motrlerinin

memleketimizde yaplmas ve harp sanayimizin de bu esasa
gre inkiaf ettirilmesi iktiza eder.
88

KAYNAKA:
Hrku Vecihi, Bir Tayyarecinin Anlar, Yap kredi Yaynlar, stanbul,2000
Hrku Vecihi, Havaclmz, V.H.M.Dernei Yaynlar,stanbul 2008
akir Ziya, Nuri Demira kimdir? Kenan Matbaas, stanbul 1947
Deliorman M.Necmettin, Nuri Demiran hayat ve Mcadeleleri, Nu.D Matbaas,
stanbul 1957
Er kr, Teebbs Hrriyeti, MESS yaynlar, Ankara 1978
Er kr, Mhendis ve Makina /cilt 6, Say 185, Austos 1972
Er kr, Havaclk Endstrimiz ve Trk Hava Kurumu, 2010
Keysk Mazlum, Trk Havaclk Tarihi,19121914, Hava Basmevi, Eskiehir 1951
Tanman Stk, Trk Havaclk Tarihi,19181923, Hava Basmevi, Eskiehir 1953
Kansu Yavuz, Havaclk Tarihinde Trkler1, Hava basmevi, Etimesgut 1971
Kaymakl Hulusi, Havaclk Tarihinde Trkler2, Kltr Ofset Anakara 1997
Okar Avni, Trkiyede Tayyarecilik 19101924,YKY yaynlar, stanbul, 2004
Por Rait,Kayseri Hava kmal Bakm Merkezi K.Tarihesi, Kayseri 1983
Sarp rfan, Trk Hava Kuvvetlerinin Dou Yllar, Hava Basmevi, Ankara 1986
Adgzel Bahattin, Gkteki Vens, THK Basmevi, Ankara 2004
Adgzel M.Bahattin, Trk Havaclnda z Brakanlari, THK Basmevi, Ankara
2006
Glten Zeynep, lk Uak Sanayiimiz, Hava Harb Okulu Matbaas, stanbul -2002
Dervioglu M.Fatih, Trkiyenin Havaclk Efsanesi Nuri Demira, tken, stanbul
2007
Deniz Tuncay, Trk Uak retimi, Ertem Matbaa, stanbul 2004
Kl Mustafa, Uan Kanat THK-13, Hv.Basmevi, Ankara 2008
Akaln Aye, Trk Savunma Sanayii Tarihi, Milsoft 2008
Frtna brahim, Havaclk Anlar 1922-1930, THK. Basmevi, Ankara2009
89

Yetkin etin, Kar Devrim, Y.A.R.Mdafai Hukuk Yaynlar, Antalya 2009
Deer M.Emin, Oltadaki Balk Trkiye, Kilit Yaynlar, Ankara 2010

Akdemir Ylmaz, Atatrk Dnemi Trk Havacl, A, Ankara 2005
Avarolu Nadir, Marshall plan ve Amerikan ds kredileri, 2008
Reem Abou-El-Fadl, Turkeys Accession to NATO: Building a Little America,
doctoral thesis in Politics at the University of Oxford, 2009
Uak Albm 1911-2009 Hava Basmevi, Ankara 2009
Janes All the Worlds Aircraft Dergisi, s.183-4-5c,1949-1950
http://www.tayyarecivecihi.com,
http://www.nuridemirag.com,
http://www.tai.com.tr
90
Trk Havaclk Tarihinin

100 Yllk Seyir Defteri:
Mehmet Kum
Arzu Yldz
smail Yavuz
Mahmut Kiper
Trkiyenin ilk pilot

okullarndan olan Nuri
Demira Gk Okulunun
ilk mezunlarndan Mehmet
lk Uu retmenlerinden ve Trk
Kum, dn hayatn kaybetti.
havaclnn nemli isimlerinden
Trk sivil havacl iin
Mehmet Kum, 88 yanda yaamn
ok nemli bir isim olan
yitirdi.
Mehmet Kum, 1936 ylnda
Beikta ve Yeilky uak fabrikalarn kuran Nuri Demiran
da damad idi. 19 yanda umaya balayan Mehmet Kum,
Trkiyenin ilk sivil uu retmenlerinden ve 1945 yl T Uak
Mhendisliinin mezunlarndand. Kum, Gk Okulunda ok sayda
pilot yetitirmiti..
17 Haziran 2011 tarihli baz
yayn organlarnda u haber yer
almt:
Nitekim 18 Haziranda Zincirlikuyudaki cenaze trenine katlan ok

sayda pilot, Cumhuriyet havaclnda ok zel bir yere sahip bu
stada son grevlerini yapmak iin hazr bulunmu, tren esnasnda
havalanan uak da mezarlk zerinde bir sre sayg uuu
gerekletirmiti.
Cumhuriyetimizden bir
ya byk olan Mehmet
Kum, lkemiz havaclk
tarihinin yan sra
Trkiye Cumhuriyetinin
yaad deiim
srecinin de en nemli
tanklarndand. Siyah
beyaz fotoraflarda
birer anya dnen
ve o gnler iin hayal
olan devasa projeleri
Mehmet Kum ok Sevdii Gklerde
gerekletirmeyi
baaran bir kuan da son temsilcilerindendi. Mehmet Kum, 2.
Dnya Savann balad 1939 ylnda Yksek Mhendis Mektebine
93
(imdiki T) girmi ve hemen bir yl sonra, ikinci snfa getii yl da

kendi deyimiyle havacla bulamt. Umak onun iin bir tutkuydu,
bu tutkusunu yetitirdii pek ok pilota da bulatrd.
Havaclk Servenine Balang

Havaclkla ilk tanmasn ondan dinleyelim;
ocukluum Ispartada geti. 1932 ylnda Ankaraya geldik. Her
ocuk gibi benim de hayalimde umak vard. Lise son snfa geldiim
yaz tatilinde imkn dodu. Halamn ei T.H.K. nn Kampna
Jeneratr Makinisti olarak atand. Ben de ona misafir olarak nn
Kampna gittim. Artk orada uaklar ve planrlerin arasndaydm
ve ok memnundum. Meydanda planrleri uaklar ekiyorlar, belli
bir ykseklie gelince uaktan ayrlp hrriyetlerini ilan ediyorlard.
Bir de uaksz havalanabilmek iin meydann uzak bir kesine
yerletirilmi bir kamyonun arka tekerleinin lastii sklp oraya
sarlan halat yardm ile planrler havalanabiliyordu. Meydana yakn
srtta bulunan tepelerden de insan gc ile havalanmak imkn vard.
Orada planr bir kancaya taklyor, nne taklm iki lastik halat
sra bekleyen renciler tarafndan iyice geriliyor, planr kancadan
kurtarlnca da sapandaki ta gibi frlyor ve umaya balyordu.
Sonra yamataki kaldrc rzgr ile ykselerek o gnk grevini
tamamlyordu. Ben de bu almalar seyretmekten ok byk zevk
alyordum. Bu ryadan talihsiz bir kazayla uyandm. Enitem bir
ua altrmak iin pervanesini atlatrken kolunu krm, alelacele
Eskiehire hastaneye yatrlmt. Ben de Ankaraya dnmek zorunda
kalmtm. Ankaradan 1939 yaznda Yksek Mhendis Mektebinin
snavn kazanarak ayrldm. Okulda parasz yatl kalyordum. 1940
senesi yaz tatilinde bo durmamak iin Beiktata Nuri Demira
Uak Fabrikasna kendi arzum zerine staja gittim. Okula yrme
mesafesinde olduu iin bir skntm yoktu. Bir rak gibi alyor,
ustalarmdan mstakbel mesleim iin lzumlu bilgiler almaya
alyordum. Nuri Bey her gn saat 11.00 civarnda kar fabrikay
dolard. Bir gn beni fark etmi ve kim olduumu fabrika mdrne
sormu. Stajyer olduumu renince benimle ilgilenmeye balad.
94
Nuri Bey fabrikada yaplan uaklarn denemesi ve depolanmas

iin Yeilkyde geni bir arazi (imdiki Atatrk Havaliman) alm,
hangarlar ve uu sahas yaptrmt. Bir gn giderken beni de yannda
gtrd. Orada grdklerim bana rya gibi geldi. Bir tarafta byk
byk hangarlar, bir tarafta uaklarn arasnda benim yamda gler
yzl genler uaklar uua hazrlyorlar. Havada uaklar meydana
inip kalkyorlar. O zaman rendim ki burada bir uu okulu var. Bu
okulda benim de talebe olacam renince dnyalar benim oldu.
Ayn yl Nuri Demiran isteiyle Yksek Mhendis Mektebinde Uak
Blm ald ve ben tabii ilgim dolaysyla bu blme getim. Nuri
Demiran Gk Pilot Okulunda da evvela talebe, sonra da pilotaj
hocas olarak yer aldm.
Mehmet Kum, NuD-36 Uanda,1941
Gk Okulunda Mehmet Kumun unutamad hocalarndan biri

stiklal Harbinin pilotlarndan Basri Alevdir. Sadece 3,5 saat Basri
Hoca nezaretinde utuktan sonra yalnz umaya balar. O hayatnda
pek mutlu olduu o anlar yle anlatr;
95
NUR DEMRA GK OKULU benim hayallerimi ssleyen bir yerdi.

Oraya girebilmek iin salkl olmak ve niversite rencisi olmak
lazmd. Sabahlar saat altda uular balyor, normal olarak saat
dokuzda bitiyordu. Kahvaltdan sonra leye kadar o gnk uular
hakknda konuuluyor ve ertesi gn yaplacak uular hakknda
bilgi veriliyordu. leden sonra yer dersleri veriliyor ve isteyenler
teknisyenlere yardm edebiliyordu. Akam saat 9da herkes yatmak
mecburiyetindeydi.
Mehmet Kum Yeilkydeki Gk Okulunda Uan Supap Ayarn Yapyor, 1942
Ben eitim uuumu ba hocamz Basri Alev ile yapyordum. Basri

Hoca stiklal Harbinin efsane pilotlarndand. Beni sk bir eitimle
buuk saat sonunda yalnz brakt. 10 saat sonra da Sen artk hoca
oldun, u grubu al da bir uur bakalm deyip talebe yetitirmeye
balatt. Bylece okul kapanncaya kadar hoca olarak altm.
niversitelerin muhtelif fakltelerinde talebelerim oldu. Beni en ok
etkileyen, bir devrede snf arkadalarmn talebem olmasyd. En gzel
gnlerimiz eitim bitiminde yaplan bayrak ve brve trenleriydi.
Brve alan talebeler tek tek tren iin hazrlanm uan zerinde
bir eli bayrakta, dier eli yemin metninin yazl olduu levhay tutar
96
ve yemin ederdi. Levhada Nuri Beyin talebelerine tavsiyeleri yazlyd:

ffetsizlikten, Erilikten, Tembellikten, Zulmkrlktan ve Oyundan
(Kumar) Saknnz. Nuri Bey bunlara kendi hayatnda, ticari hayatnda,
aile hayatnda ve sosyal hayatnda harfiyen uyard.
Bu trenlere halktan ok ilgi vard. Bunlar gazetelerde duyurulur, trenden
baka vasta olmad
iin uygun saatlerde
gelen trenler dolar ve
merakllar istasyondan
tesise gelen yolda uzun
kuyruklar olutururdu.
Merakllara hangarda
hazrlanm masalarda
yemek verilirdi.
1940 ylnda, Nuri Demiran Trkn yapt

uaklar elbette Trkiyede yetien pilotlar
uuracaktr ilkesi ile yetien
niversite rencileri. Pilot Brve Treni, 24
Austos 1942
Nu.D.38 Yolcu ve Bombardman Ua, Nuri

Demira ve Test Pilotu Basri Alev,1942
97
Okulumuzda 12
adet faal Nu.D.36
eitim uandan
baka Nu.D.38 yolcu
ua vard. Bu uak,
Nuri Demira Uak
Fabrikasnda yaplm
6 kiilik ift motorlu,
metal kapl ve icabnda
bomba tayabilecek
ekilde imal edilmiti.
Nu.D.38 ua, yolcu
tama uaklarnda
bulunmas gerekli
btn deneyleri
baaryla gemitir.
ehirleraras da
kullanlabilir belgesini
alm, stanbulAnkara arasnda
kullanlmtr.
Mhendis Mektebinden Fabrikada almaya...

Mehmet Kum, ayn
zamanda Mhendislik
M e k t e b i n d e
okumaktadr. Mektepte
o
dnemdeki
hocalarn anlmadan
geilemeyeceini
syleyen Kumun aklna
Ratp Berker, Nazm
Terziolu gibi nl
matematikiler yannda
dnyann ilk uak
Fabrikada stanbul Teknik niversitesi Hocalar
mhendislerinden Ali
Yar ve Uak Fabrikasnda
mdrlk de yapm olan Kudret Mavitan hemen geliveriyor. Tevfik
Taylann Yksek Mhendis Mektebi Mdryken okulun stanbul
Teknik niversitesi olmasyla niversitenin ilk rektr olduunu
belirtiyor ve ekliyor; Okul 1945te stanbul Teknik niversitesi olunca
biz de niversitenin ilk, Uak Blmnn nc sene mezunlarndan
olduk. niversiteyi bitirdikten sonra cokuyla Nuri Demiran Uak
Fabrikasnda ie baladm. Fakat Trk Hava Kurumu Nuri Demiraa
verdii 24 adet uak sipariinden imal edilen 10 adedini almad
iin 1940 ylnda fabrikada uak imalat tamamen durdu. Uak imalat
durduunda fabrika makine ve elik konstrksiyon imalathanesi olarak
1950 ylna kadar almaya devam etti.
Trk Havaclk Tarihinde Ksa Bir Yolculuk

Mehmet Kuma Trk Havaclk Tarihinin 100 Yllk Seyir Defteri demek
pek de yanl olmaz. 1940larn bandan itibaren bizzat yaayarak,
o tarihe kadar olan gelimeleri de byk bir merakla aratrarak ve
arivleyerek havaclk tarihimizin hemen tm detaylarna hakim olan
Mehmet Kum, bu yazda aktarlan bilgilerin bir ksmnn da alnd
2011 Martnda Makina Mhendisleri Odasnn yayn organlarndan
Mhendis ve Makina dergisinin kendisiyle yapt syleide Trkiyede
havacln 1911de Hava Kuvvetlerinin kurulmasyla baladn
98
sylyor ve 100 yl deviren havaclk maceramzn balangcn yle

anlatyor:
1911de Trablusgarp Harbinde Atatrk kurmay binbadr ve yannda
da Ahmet Fuat Bulca vardr. Trablusgarp Harbinde talyanlar dnyada
ilk kez hava muharebesi yaparlar ve uak kullanmaya balarlar. Uakla
savata ilk defa havadan keif yaparlar, ondan sonra bildiri daha
sonra da bomba atarlar. O zaman Atatrk grr ki harpte havaclk
ok mhimdir. Ve o andan itibaren Atatrk havacln kurulmas iin
hep aba gsterir. Yani lkemizde havacln kurucusu Atatrktr
diyebiliriz. Ayn zamanda Harbiye Nazr Mahmut evket Paa,
stanbulda teknik ilere bakan Yarbay Sreyyaya Yeilkyde bir okul
ve atlye kurulmasn emreder. Ksaca, Atatrkle beraber Osmanl
Ordusunda da 1911den itibaren havaclk iin almalar balar.
Yazarlardan Mahmut Kiperin Notu:
Mehmet Kumun bu hatrlattklarndan yola karak literatre gz atldnda szn
ettii Trablusgarp Muharebesinin dnya hava harp tarihi bakmndan da pek ok
ilkin yaand bir sava olduu grlmektedir. Bu ilkler yle sralanmaktadr:
*Dnya tarihinde uaklar ilk kez bu savata sava arac olarak kullanld.
*Tarihte ilk kez talyanlar ua sava arac olarak Trklere kar kulland.
*Tarihte ilk hava keif uuu Yzba Piazza tarafndan, Aziziye zerinde, Bleriot
uayla Trklere kar yapld. Havadan ilk bomba Trklere kar atld.
*Trkler hava savunmas iin uaksavar silah olarak ilk kez Yzba Robertinin
uana kar top kulland.
*Tarihte havada vurulan ilk kii Yzba Carlo Monto, Trkler tarafndan yerden
alan atele yaraland.
*Yzba Piazza tarihte ilk defa Trk birliklerinin hava keif fotorafn ekti.
*Havaclk tarihinde ilk gece bombardmann Trklere kar yapan Astemen Manzini
ayn zamanda Trkler tarafndan vurularak uayla denize derek len ilk hava
harp kurban olarak tarihe geti.
*Havaclk tarihinde ilk ele geirilen dman ua Moizzonun ua olurken, Moizzo
da ilk hava esiri olarak Trkler tarafndan ele geirildi.
*Trablusgarp Sava sonrasnda Trkler havaclkta olmasa da uaklar olmad iin
hava savunmasnda dnya tarihinde pek ok ilk gerekletirdi.
99
Mehmet Kum, Mhendis ve Makina dergisi sorumlularndan Arzu

Yldz ile yapt bu syleide Cumhuriyetin kuruluuyla birlikte
havacln en nemli projelerden biri olarak ele alndn, ilk
yllarda zellikle Atatrkn havacla ok nem verdiini ve
bunun sonucu olarak da dnya konjonktrnden de istifade
edilerek nemli gelimeler salandn belirtiyor ve ilk abalar
yle zetliyor;
Atatrk, Trkiyede havacln sadece uu blmyle
ilgilenmekle kalmam, uak sanayisinin de kurulmas gerektiine
inanmtr. Nitekim hemen 1925te TOMTA irketinin hayata
gemesini salayarak, Alman Junkers Fabrikasyla ortak olarak
Kayseride Tayyare Fabrikas kurulmasna nclk etmitir. Neden
Almanlarla ortak? Bu karlkl ihtiyalarn bulumasndan meydana
geliyor. Almanlarn, Versaille Anlamas mucibince uak sanayisi
kurmaya msaadeleri yok. Almanya da birikimlerini kendi lkesinde
kullanamaynca Polonyada ve Trkiyede uak yapmak, oralarda
bu ii inkiaf ettirmek zere teebbse geiyor ve Trk devletiyle
ortak olarak TOMTA Fabrikas kuruluyor. Tezghlar, hatta elik
konstrksiyonlar oradan geliyor ve bunlar kanlarla tanyor.
Fabrika kuruluyor, ancak 1928de TOMTA feshediliyor.
Atatrk, TOMTAn kurulduu senelerde ayn zamanda Trk
Tayyare Cemiyetini de kuruyor. Trk Tayyare Cemiyeti Trkiyede
devletin de katksyla ok iyi geliiyor. nk Atatrk, havacln
ucuz bir ey olmadn, ticari bir i de olmadn bildii iin ona ok
byk imknlar yaratyor, kaynaklar aktaryor. Mesela Trkiyenin
neresinde istenirse arazi, meydan, tesis salanyor. Ondan sonra
Tayyare Piyangosu dzenleniyor ve bylece havacla kaynaklar
temin ediyor. Mesela hl devam eden kurban derisini daha o
gnlerde Atatrk, dorudan doruya Tayyare Cemiyetine balyor.
Ayrca, pullar da baslyor.
100
Tabii bu arada bir de Trkiyede havaclk endstrisini yrtecek

uak mhendisleri ihtiyac olduunu da kati olarak tespit ediyor
ve 30a yakn lise mezunu genci Fransaya uak mhendisi, bakn
makina falan deil, dorudan doruya uak mhendisi olmak
zere gnderiyor. Bu genler dndkleri zaman Trkiyede ok
gzel iler yaptlar, kurulmakta olan yahut teebbs halinde olan
endstrinin her dalna kelebekler gibi daldlar ve balarna
getiler. TOMTAta almaya baladlar, TOMTAa paralel olarak
o gnlerde kurulmu olan Eskiehir fabrikasnda altlar. ok
deerli bir gruptur o. Mesela o zaman iin Makina Kimya Endstrisi,
daha dorusu o zamanki adyla malat Harbiyenin banda
uak mhendislerinden bir tanesi vard. Ondan sonra Mobil Oil
irketinin Trk Mdr uak mhendisiydi. Smerbankta olsun,
baka yerlerde olsun onlar gryoruz ve bunlar birer efsane,
hepsinin hayat batan aa incelemeye deer
Mehmet Kum lkemiz havaclk tarihinde ve uak imalatnda Vecihi
Hrkua ok zel bir yer almas gerektiini belirtiyor ve onunla
ilgili olarak da unlar sylyor:
Trkiyede TOMTAtan nce uak yapan kim var? Vecihi Hrku
var. O bal bana bir efsanedir. Osmanl Ordusunda uak
makinisti ve sonra pilot, ark Cephesinde resmen Ruslara kar
harp etmi ve orada kaza geirmi, uak drm, den ua
alm, tamir etmi, kendisi umaya balam byle bir efsane!
stiklal Harbinde tabii devam etmi nn ve Sakarya savalarnda
pilot olarak ok byk yararllklar var. Hem de o gnk artlara
ramen, yani kulland uak, bir havac olarak bu alet umaz
denilen bir ara. Fakat alp onlar uuruyor, keif yapyor, faydal
oluyor. Sonra da uak yapmaya merak saryor. Vecihi Hrku bu.
Bir marangoz atlyesinde uak yapyor, uuruyor ve muhtelif
prototipler yaratyor; baarl oluyor. Kendisi Hava Kurumu Kurucu
yelerindendir ve burada ba pilot olarak da almtr. Hatta Nuri
101
Beyle de ufak bir hikyeleri var: Vecihi Hrku evvela zmirde

balyor imalata. Ondan sonra stanbula geiyor, Kalamta yine
bir atlyede uak yapyor. Nuri Bey kuraca fabrikann altyapsn
aratrrken, bir gn onun atlyesine gidiyor. Bakyor, ok houna
gidiyor; bir adam tek bana alyor, iziyor, yapyor. Ayrlrken
soruyor, Vecihi Bey, bir prototip ua kaa mal ediyorsunuz? 5
bin lira efendim diyor. 6 bin 500 lira veriyor, Bana bir uak yap
diyor. te stnde Nuri Bey yazl uak odur.
Yazarlardan smail Yavuzun Notu:

Trk Havaclnn Hizmetkr-Tayyareci VECH HRKU hakknda ksaca:
*Kafkas Cephesinde ilk Trk hava zaferi, 1917
*stiklal Savanda ilk hava zaferi, Alaehir,15.Austos.1920
*stiklal Savann son uuu, Seydiky Havaalan, zmir, 14.Eyll.1922
*lk Trk Ua imalat VECH K-VI, Halkapnar, 1924
*lk Trk Ua VECH K-VI test uuu, Gaziemir, 28 Ocak 1925
*Trk Tayyare Cemiyeti (THK) Kurucusu ve Ba Pilotu, 1925
*lk Trk Sivil Ua VECH XIV halk ve basn nnde ilk uuu 16 Eyll 1930
*Vecihi Faham Tayyare naa Fabrikas, 23 ubat 1932
*Vecihi Sivil Tayyare Mektebi, 21 Nisan 1932 VECH XV, VECH XVI uaklarnn
imalat, 1933
*Trk Hava Kurumu, Trk Kuu Kurucusu, 1935
*lk Sivil Hava Yolu, Hrku Hava Yollar, 1954
*Hayatnda 102 tipte uakla 30.000 saatini havada geiren ilk ve tek Trk pilotu!
102
Kadkyde Vecihi Faham Tayyare naa Fabrikasnda yaplan Nuri Bey Ua,
1933 (Tayyareci Vecihi Hrku Mzesi Dernei arivinden)
Nuri Demira Hakknda Ksaca

Mehmet Kum ayn zamanda Trkiyedeki zel uak sanayisinin
kurucusu Nuri Demiran damaddr.
Nuri Demira, Cumhuriyetin demiryolu seferberliinin de nemli
simalarndandr. Trkiyenin 1923-1950 yllar arasnda yaplan
3.578 kmlik demiryolu ann 1012.5 kmlik blmnn inasn
gerekletiren bu mteahhide bizzat Atatrk tarafndan Demira
soyad verilmitir. Kendisi bata Kardemir, Smerbank Bursa Merinos
gibi sanayi tesisleri olmak zere nemli iletmelerin de mteahhididir.
Trkiyede ilk zel uak fabrikasnn kuruluu yannda ilk sigara kd,
ilk yerli parat retimi gibi pek ok ilki de gerekletiren Nuri
Demiran hznl uak fabrikas servenini damad Mehmet Kum
AKTEL dergisinin kendisiyle yapt bir syleide yle zetliyor:
1930larda hava gcn arttrmak iin Trkiyenin drt bir yannda
para toplanr, satn alnp orduya armaan edilen uaklara da o ilin
ad verilirdi. Nuri Demira ise Benden ulus iin bir ey istiyorsanz
103
en mkemmelini istemelisiniz. Bu uaklarn fabrikasn yapmaya

adaym diyerek 1936 ylnda, Beiktata Tayyare Ett Atlyesini
kurar. Bugn Deniz Mzesi olarak kullanlan atlye zamanla byr
ve uak fabrikas haline getirilir.
Nuri Demira Yeilky Tayyare Fabrikas, 1942
Mehmet Kuma gre Demiran fabrikas, Avrupa ve Amerikadaki

uak fabrikalaryla ayn dzeydedir. Uu denemeleri iin de
Yeilkyde, u anda Atatrk Havaalan olarak kullanlan Elmas Paa
iftlii satn alnr. Aylar sren almalar sonunda, o srada Avrupann
en modern havaalan olan Amsterdam Havaalannn standardnda bir
havaalan yaplr. Trkn yapt uaklar elbette Trkiyede yetien
pilotlar uuracaktr! Bu dnceyle, Trkiyenin ilk pilot okulu, Gk
Okulunu kurar Demira.
Uak Fabrikalarnda Sona Doru

Daha nce de belirtildii gibi bu okulun ilk mezunlarndan Mehmet
Kumun Demirala maceras da Uak Fabrikasnda staj yaparken
104
balar. Kum, ksa bir sre sonra Gk Okuluna yazlr ve mezun olduu
okulda hoca olarak kalr. Tden de uak mhendisi olarak mezun
olan Kum, bu arada Demiran kzyla evlenir.
Mehmet Kumun
okul arkadalarndan
biri de dnemin
Cumhurbakan smet
nnnn oullarndan
mer nndr. Fakat
mer nn kayttan bir
hafta sonra okulu brakr.
Kum, mer nnnn
okuldan ayrlmasna
Trk Hava Kurumu
(THK) bnyesindeki Trk
Kuu Uu Okulunun
sebep olduunu yle
anlatyor; Trk Kuu, biz
varken smet nnnn
olu niin Demiran
okuluna gidiyor, diye
hayfland. THKden iki
uak Yeilkydeki askeri
havaalanna geldi ve meri bizden aldlar. Neymi efendim, Nuri
Demiran uaklar gvenli deilmi. Gvenli deilse, bir devlet
adam olarak olunu kurtaracana, okula msaade etmezsin!
Kum, Trk Hava Kurumuna ierlemesinin esas nedenini ve havaclk
tarihimiz iin dnm noktas olan olay ise yle anlatyor: THK,
1936da Demiraa 24 okul ua ve 65 planr siparii verdi. Uak
ve planrlerin plann izen ve Demiran sa kolu olan lkemizin
ilk Uak Mhendislerinden Selahattin Alan, ilk uak yapldnda ok
heyecanland ve ilk deneme uuunu kendisi yapt. Eskiehir nn
Havaalanndaki trene katlmak zere yola kt. Selahattin Alan
105
Eskiehire ini yaparken, alann etrafnda yamur suyu birikmesin

diye kazlan hendekleri fark etmeyince, uan tekerlekleri hendee
takld ve uak takla att.
Selahattin Alan Plann izdii

MMV-1 Ua ile 1932
Selahattin Alann hayatn

kaybettii kaza bir bakma
Nuri Demira iin sonun
balangc olur. nk
THK artlara uygun deil
gerekesiyle siparileri
iptal eder. Nuri Bey Gelin
beraber deneme uuu
yapalm dese de Hava
Kurumu kararndan dnmez.
yargya yansr. Bamsz
bilirkiiler olumlu rapor verse
de mahkemenin atad
bilirkii heyeti olumsuz
rapor verince dava Demira
aleyhine sonulanr. THK
da Trk uaklar yerine,
Fransadan hizmet d
braklan Henrio uaklarn
satn alr. Gelen uaklarsa
ksa bir sre sonra hurdaya
karlr.
Yurt dnda byk ilgi gren ve dnya havacl yolcu uaklar A

snfna alnan NuD-38 adl madeni ilk Trk yolcu ve bombardman
uan reten Demiran fabrikas, sadece elik yap ileri reten
bir fabrika olarak hizmetini srdrr. 1950lerde Demiraa ait uak
pisti, fabrika ve ett merkezinin bulunduu alan ksmen istimlk
edilir. Nuri Demira Trk Hava Kurumunun almay kabul etmedii
uaklarn yurt dna satmaya niyetlenir. O srada i savala bouan
spanya, Amerika ve Avrupayla ticari ilikilerini durdurmutur. Bu
106
yzden spanyollar Demiran kapsn alar. Demira hi tereddt

etmez ve tamam der. Fakat baz gler direnir, Uaklar sattrmam
diye! 2000 ylna kadar Yeilkydeki hangarda rmeye braklan
uaklar, bir kuvvet komutan Havaclk Mzesine aldrmak zere
kollar svar. Fakat uaklar oktan hurdacya yollanmtr..
Mehmet Kuma gre bylesi byk ve nemli giriimin yok edilmesinin
nedenlerinden biri ABDnin basks olabilir. nk ona gre Amerika,
1945te harp bittikten sonra byk bir pazar kaybetmiti. Elindeki
sanayiyi ve fabrikalar kapatmak iine gelmiyordu. Onun iin de
pazar arayna girmiti. Trklerin uak yapmamas iin basklara
ve yardmlara balad. O zaman Trkiye, yardma muhtat. Amerika
Marshall yardm yapyor, Siz kapatn fabrikanz. Naslsa size ucuz
uak vereceiz, niye urayorsunuz diyordu.
Kum, THKnin 1940larda
Ankara, Etimesgutta
dnyadaki dier
fabrikalarla boy len
uak fabrikasnn bana da
1950 ylnda ayn akbetin
geldiini sylyor ve
devam ediyor; Nazilerin
zulmnden kaan ok
deerli Polonyal hocalar
vard. Atatrkn Fransaya
uak mhendisi olmak
zere gnderdii 20den
fazla renciyle Tden
mezun olan arkadalarmz
da orada alyordu. O
Trk Hava Kurumu Etimesgut Uak Fabrikas, fabrikay da kapattlar.
1946 (Y.Mh.kr Er arivinden)
Tehizatlar da hurdaya
karld.
107
Ve o hurdalar ne oldu biliyor musunuz? O zamana kadar Trkiyede

olmayan ve srf bu i iin devletin kurduu hurdaclk anonim irketi
(HURDASAN) malzemeyi alyor, bu irkette kullanyordu. Tm bu
gelimeleri bir arada dnnce belirttiim ihtimal olduka kuvvet
kazanyor.
Tarihi Fotoraf Arivi

Mehmet Kum, Atatrkn lmyle bu ilerin korumasz kaldn
dnyor ve bu olanlara isyann yle dile getiriyor; Neticede artk
Atatrk de ortada yok. Biz Hava Kurumunun beenmedii, Bunlar
umaz, kaza yapar dedii uaklara balklama girdik. Hakikaten yalnz
600 ksur saat benim uuum var okulda, hoca olarak. Benim gibi 810 hoca daha vard ve biz bu uaklarla toplamda 16000 saatte 18.590
uu yaptk, 220 pilot yetitirdik ve kimsenin burnu bile kanamad.
Yani o uaklarn aslnda uabilir, gvenilir uaklar olduunu uarak
bilfiil ispat etmi olduk. Yazk oldu, imdi 1930larda Trkiyede uak
yaplm dendii zaman, Bu adam deli derler. Ama bu bir hakikat.
stiklal Harbinin sonunda meydana gelen o manevi kudret, Trk
her eyi yapar havas bunun baarlmasn salamtr.
Havacln cokusunu olduu kadar hznn de defalarca yaam
olan Mehmet Kum, anlan syleide lke havaclk tarihi iin esiz
kaynaklar olabilecek fotoraflar arivinden bir bir karyor ve o
gnleri tekrar yayor;
Bak bu Nuri Demira Fabrikasnn ikinci rn, 1938 yapm NUD-38.
ok gzel uaktr. ki motorlu, olduu gibi alminyum kapl, her taraf
kapal ve 6 kiilik, ki o senelerde, 1930larn sonunda, kinci Cihan
Harbinden evvel yolcu ua dediiniz zaman 8-10 kiiliktir zaten.
ehirleraras seyrsefere elverilidir diye belgesi vardr, o belgenin
olduuna ben ahidim. nk, seyrsefer msaadesi iin gerekli
olan deniz seviyesinde sratini lme ii bana dmt. Yeilkyde
Ayamama Deresi var, hani geen sene sel baskn falan oldu ya, o
dere 8-10 metre kotunda, yani aa yukar deniz seviyesindedir
ve kilometrelerce gider. Balang noktasna bir kronometre bir de
108
sonuna kronometre konuldu. Uakla girince kronometreye basld,

sonra karken de basld. Byle iptidai bir lm belki dnyada baka
yerde yaplmamtr; ama ie yarad. Bu uak Ankaraya, zmire gitti
geldi. Dnyada yaplan uaklar kataloglayan Janes all the Worlds
Aircraft dergisi 1941 ve 1949-1950 yllarndaki ve saylarnda da
Nu.D-36 ve Nu.D-38 Trk Tipi Uaklar olarak yer almtr. 1928de
de TOMTAn ilk tiplerinden Junkers A-20 ua da byle bir atlasta
yer almt.
Dnya Uaklarn Kataloglayan Janes all the Worlds Aircraft

Dergisinde 1941 yl 129c Sayfas (Mak.Mh. Tuncay Deniz tarafndan
Mehmet Kuma gnderilmitir.)
109
Mehmet Kum fotoraflar, eski gazete kuprlerini arivden bir bir

karp, ayn heyecanla anlatyor;
Bak bu mhim. En nde
NUD-36, ondan sonra NUD38, talebeler, yemin treni
Austos 1942, Tasviri Efkr
Gazetesi tren olacan
haber veriyor. Bu trenin
program, bu da trene gelen
merakllar. Yani denilebilir ki,
Uuyordunuz kayordunuz
Halk Trene Geliyor (1942)
da, ilgi var myd, alaka var
myd insanlarda? Vard. Bakn, o devirde otobs falan da yok. Bir
tren insan gelmi trene itirak etmek iin, ilgi bu ite.
Bu da okulun
tayyareleri, apronda;
bu bahsettiimiz
Basri Alev Hoca, bu
Mehmet Altunbay.
Mehmet Altunbay,
Azerbaycanda pilot
yzba. Atlyor uaa
iki arkada, geliyorlar,
Karsa iniyorlar. Ondan
s o n r a G e l i n a l n Mehmet Kum en sevdii hocas Kurtulu Sava
tayyarenizi diyorlar, Pilotlarndan Basri Alev (ortada) ve Mehmet
Altunbay ile birlikte, 1941
uak geri gidiyor, bunlar
iltica ediyor Trkiyeye.
Bunlardan biri Mehmet Altunbay, Rus yzbas. Nuri Bey onu alyor,
baretmene yardmc olarak. Dierini de Trk Hava Kurumu
alyor.
110
u fotoraftaki ok enteresan bir mhendisti: Aziz Usta. Yani baz

eyleri insan olmayacak gibi gryor. Gnde en az 5 yahut 6 tane
uak veriliyor uua, hepsini tek bana hazrlard. Ondan sonra
tabii bunlar uutan geldikten sonra ikmalleri var, kontrolleri var, o
zamann artlaryla supap ayarlar yaplacak falan, hepsini tek bana
yapabilen bir mhendisti. Olmayacak bir ey, nasl olmu, hayret
yani!
Bu yine mehur resimlerden biridir; Nuri Bey, mer nn, Erdal
nn, Nuri Beyin olu Galip Demira, u bata da ben.
mer ve Erdal nn arasnda Nuri Demira, Galip Demira ve Mehmet Kum
Bu, ite orada yaplan 12 tane uak. Devlet sipari verip almaynca,
bizim elimizde kalan uaklar. 13-14 yaplm galiba da 12 tane kalmt
bizde, 2 kiilik eitim ua. Fabrika 40larn banda kapand, yani
imalat durdu; ama Gk Okulu 1944e kadar devam etti, eitimleri
bu uaklarla verdik rencilerin yemesi, imesi, yatmas, kalkmas,
benzini, hocas Hepsini Nuri Bey karlard, hibir yerden destek
alnmad. 4 sene dayand, ondan sonra kapand. Harpten sonra
arazinin yars istimlk edildi ve Yeilky Hava Meydan yapld. Kalan
ksmda biz yeniden 12 tane uak alacak hangar yaptk. Ondan sonra
111
meydan dzenledik, toprak meydan; ama yine de dzenledik. Okul

olarak deil; ama ben ahsen utum. Benim elimde kald uaklar ve
ben keyfime gre 1952-1953e kadar utum orada. Sonra o uaklar
hurdaya gitti maalesef.
12 Adet Nu.D.36 Eitim Ua, Nuri Demira Gk Okulu, 1942
Uak imalat durunca uak yapan fabrika makine ve elik konstrksiyon

imalathanesi olarak bir mddet daha almaya devam eder. Sonra
yok olur gider
Heba Edilen 35 Yl
Mehmet Kuma gre hem devlet (THK Uak Fabrikas) hem de
Nuri Demira Uak Fabrikalarnn kapatlmas ok yazk olmutur.
Trkiyede bu i durdurulurken dnyada zellikle kinci Cihan
Harbinde uak ve gemi imalat ok ileri gider ve ara alr. O yokluk
koullarnda uak yapabilen lke, 1945lerden 1980lere kadar, yani
35 yl heba eder. Ve Mehmet Kum buna ok ierler:
TUSAlar, TAler, ASELSANlar falan kurulmaya baland ok kr.
Bugn belli bir seviyede gidiyor. Fakat 35 sene yaprak kprdamad.
Olacak ey deil! Ben pilotum, uacam o bile yok. Kendi uamz
112
bitmi, fabrikalar kapanm. Hava Kurumuna gidiyorsunuz, yalnz

kendi ihtiyac iin pilot yetitiriyor. Neden sonra Hava Kurumu,
paras mukabilinde eitim vermeye balad. lk talep edenlerden ve
talebelerden biri benim. 20 bin lira yatrdk, umaya baladk orada;
ama 35 seneden sonra.
Havaclarn uu hocas, umak iin yeniden eitim alr. nk tam
35 sene uamamtr ve geen srede her ey gibi uaklar da ok
deimitir.
Mehmet Kum, Trk Hava Kurumunda ve daha sonra Burak Sportif
Havaclk Kulbnde kendi uayla (Piper L18, TC-EDB) ve sonra
da kiralad uaklarla 2004 ylna kadar umaya devam eder. Daha
sonralar da 80 yan devirmi olmasna ramen frsat bulduka
uar. Mavi sevdas hi bitmez. Ve Trk havaclnn yznc ylnda
aramzdan ayrlr.
Havaclk tarihimizin asrlk seyir defteri ve duayeni u szleriyle Trk
sanayi tarihine not dmekte, gelecek iin de ders vermektedir;
Demiran ve THKnn at fabrikalar kapanmasayd, bugn
belki de THYnin kulland tipte yolcu uaklarn kendimiz retiyor
olacaktk. O zamanlar uaklar iin d lkelere denen paralarn
bir ksm Trkiyede kalsayd, uak sanayimiz ok gelimi olurdu.
nallah TUSA (TAI) Havaclk ve Uzay Sanayii ve TEI Uak Motor
Sanayisinin bana bir ey gelmez.
Bir Kuan Son Temsilcilerinden

O zamanlar Hrriyet gazetesinde yazmakta olan Mmtaz Soysal,
14 Temmuz 1995 tarihli yazsnda sanayimizin nclerinden
Selahattin anbaolunun lm zerine yazd bir yazsnda
lke sanayinin geliiminde nemli roller stlenmi bir kuak iin
unlar syler: Kahramanlk yalnzca sava cephelerinde olmaz.
Baka cephelerin de kahramanlar vardr. Ama, genellikle onlara
madalya verilmez, adlarna ant dikilmez. Mehmet Kum da Mmtaz
Soysaln bu kuak iin syledii gibi ulusal sanayi kurma sava
kahramanlarndand ve bu kahramanlar yetitirmi bir kuan son
113
kalan temsilcilerinden biriydi. zgemii aslnda o ilk Cumhuriyet

kuann ortak zgemiinden pek farkl deildi: Savalarn skntlar
iinde gemi bir genliin ardndan, yeni kurulacak Trkiyenin
kalknmasnda grev almak iin ciddi bir renim ve ardndan ok
erken saylabilecek yalarda nemli sorumluluklar yklenme, sonra
da o ar ykn altndan gerekten kahramanca kalk. Mthi bir
zveri! Yalnz alrken deil, emeklilik anda da ileri yalara kadar
devam eden bir ilgi, inanlan davalarn savunulmas iin hi bitmeyen
bir mcadele azmi.
Bamszl, yurt kaynaklarn ve lke insan gcn esas alan ve
tamamyla bize zg bu kalknma urana mrlerini adam
bir kuan temsilcilerinden Mehmet Kum, hibir zaman keye
ekilenlerden olmad. mrnn sonuna kadar inandklarn savundu.
Bkmadan, usanmadan davet edildii her yere gitti, lke havaclk
tarihini her yatan insanla paylat.
Yaadklarn ve dndklerini anlatrken birden genleir,
evresindekilerde farkl bir coku yaratrd. Onun rehberliinde
havaclk tarihine yolculuk yapanlardan ve bu yazy kaleme alanlardan
smail Yavuz ve Arzu Yldz, Mehmet Kumun konutuka canlandn,
o gnlerin heyecann evresindekilere de geirdiini ve saatlerin
nasl getiini anlamadklarn sylyorlar.
smail Yavuza kulak verelim;
12 Haziran 2011 Trkiye genel seimlerinin yapld gn, yani
vefatndan drt gn nce Mehmet Kumu nasl olduunu renmek
iin aradmda ses tonundan onu ziyaret etmemi istediini hissetmi
ve arabam bir aynz ierim diyerek evlerine krmtm. Yarm
veya bir saat ziyaretim olur diye dnmtm. Ayrlrken saate
baktmda tam drt buuk saat yannda olduumu fark ettim.
Sonradan dndmde adeta bana son talimatlarn vermiti.
Aslnda anlattklarndan onu son ziyaretim olabileceini hissetmitim.
Fakat kalbim onu kaybetme duygusunu -babamda olduu gibi- kabul
etmeyerek hissetmek istememiti.
114
O gn bana 1922 ylnda Kurtulu Sava esnasnda, babas

cephedeyken ne artlarda doduunu ve annesinin Yunanllardan
kaarken neler ektiini bir kez daha yle anlatmt: 10 Mart 1922
Manisada doum gnm. Manisa Yunan igali altnda. 30 Austos
1922de, ben alt aylk bebek iken Trk ordusu Afyonda stiklal
Harbinin son zaferini kazanm, dman nne katm, zmire
doru kovalyor. galci Yunan yol zerindeki yerleim yerlerini
yakarak ilerliyor. Babam subay olarak demi dalarnda efelerle
beraber dmana kar arpyor. Evdeki hanmlar yangndan kamak
iin ok zorluklar iinde daa doru yola kyorlar. Yol, lafn gelii.
Yollardan gitmek mmkn deil. Mecburen damdan dama geiyorlar.
O artlar altnda Annem, Mehmedini kucandan hi brakmadan
daa ulayor. Be gn sonra dadakiler Trk ordusunu grnce, o
cokuyla btn ektiklerini unutarak askerlerini karlyorlar.
O bunlar anlatrken, 90lk bir delikanlnn neden Mustafa Kemale bu
kadar bal olduunu ve neden son nefesine kadar Trk Havacl,
Trk Sanayii dediini en ince noktalarna kadar kavryordum. nk
O, Mustafa Kemali bizzat yaamt. Yokluun ne demek olduunu,
dman igaliyle yaamann ne demek olduunu ana karnndayken
renmiti. Onun iin bizlere kendi teknolojimizle yerli uamz
yapmamz gerektiini anlatyordu. Aksi takdirde, egemenlii olmayan
esir lke olacamz bizzat o dnemleri yaayan babasndan
renmiti.
Mtevaz kiiliiyle hassas, sakin, biraz da iine kapal rahmetli
Mehmet Kumun gvenini saladnzda, size anlattklarn
dinlediinizde ve yaptklarn grdnzde dev bir Cumhuriyet
Mhendisiyle kar karya olduunuzu anlarsnz. ada anlayyla
bilimi n planda tutan, en son teknolojiyi takip eden bir kiilikti.
rnein 1970li yllarda Trkiyede ilk bilgisayar program kullanarak
proje izen kii ve irkete sahipti.
O gn daha nce bana hi anlatmad konular fotoraflaryla birlikte
paylayordu:
115
1945 ylnda stanbul Teknik niversitesinden uak mhendisi olarak

mezun oldum. Nuri Bey ile be yl baba oul gibi olmutuk, aile ile
mnasebetlerimiz oldu. Olu Galip Demirala hem Gk Okulundan
pilot olarak hem de niversiteden arkadalmz vard. zinlerini
alarak kz ukufe ile evlendik. Bu evlilikten daima iftihar ettiim drt
kzmz, sekiz torunumuz, iki torun ocuumuz oldu.
Beiktataki fabrika uak imalatn durdurduu iin bacanam
Mansur Azak ile beraber fabrikada makine ve elik imalatna baladk.
lk i olarak baraj kapaklar yaptk. O gne kadar baraj kapaklar ithal
ediliyordu. Baraj kapaklar hem elik imalat hem de kaldrma ksm
makine olduu iin bize uygundu. Sonra petrol irketlerine yer alt
ve yer st akaryakt tanklarn imal ettik. Bu yakt tanklar imdiki
Ambarlda bulunan Shell, Trk Petrolleri ve BPnin bir ksmdr. Daha
sonra Trkiyede ilk defa kamyon yakt tankerleri imalatn yapmaya
baladk.
Nu.D. Uak Fabrikasnda Yakt Tankerleri imalat, 1948
116
Ambarlda Mehmet Kumun irketinin Yapt Yakt Tankeri
Mehmet Kum, o gn uak fabrikas kapandktan sonra 1950

ylnda kendi firmasn kurduunu, proje ve taahht ileri yaparak
Trkiyedeki birok byk projeye imza attn anlatt. zmir
Basmahane Meydannda, fuar giriinin nnde bulunan Dnya
kresini, Narlderedeki zel tasarm kpry, byk gemi vinlerini
ve yaptklar daha pek ok imalat fotoraflaryla gsterdi. 1971 ve
1975 yllar arasnda Seydiehir Alminyum Fabrikas kurulurken
montaj mdr yardmcs olarak alm, bilgi ve tecrbesini
memleketine bu vastayla da aktarmt.
Ama, havaclk onun ilk
ve son tutkusuydu. Son
nefesine kadar Trk
Havaclnn ykselmesi
iin aba gsteren Mehmet
Kum, 2010 yl Ocak aynda
Trkiye Uak Fabrikalar
konulu konferans
davetimize 88 yana
ramen koarak gelmiti.
zmir Fuar nndeki Mehmet Kum Mhendislik
TUSA-Trk Havaclk ve
irketi Tarafndan Yaplan Dnya Kresi.
117
Uzay Sanayii fabrikamz gezdikten ve yaptmz ileri grdkten

sonra ok memnun olduunu belirterek bana, Artk gzlerim ak
gitmeyecek demiti.
Mehmet Kum, smail Yavuz ile 15 Ocak 2010 tarihinde

TUSA Havaclk ve Uzay Sanayinde Konferans verirken.
Mehmet Kum 2011de

Hava Rallisinde Kazand Kupa ile
Kendisiyle Makina Mhendisleri Odas adna sylei yapanlardan

Arzu Yldzn bu Koca nar ile ilgili duygular ise yle;
Havacln yan sra Trkiye Cumhuriyetinin kuruluundan bugne
yaad deiim srecinin en nemli tanklarndan Mehmet Kum,
siyah beyaz fotoraflarda birer anya dnen, o gnler iin hayal
olan devasa projeleri gerekletirmeyi baaran bir kuan son
temsilcilerindendi.
118
Mehmet Kum, byk azim ve umutlarla klan bir yolun en baarl

yolcularndand. Tank olduu hibir eyin unutulmamas iin arivini
ve bilgisini paylaan, paylatka karanlkta yol gsteren fener gibi
aydnlatan birisiydi.
Trkiyenin ada uygarlk yolunda bugn geldii nokta, Mehmet
Kum gibi kendisini lkesine adayan isimsiz kahramanlarn zverili
almalaryla mmkn olmutur.
Havaclk tarihine adn yazdran, mrn bu uurda tketen Pilotlarn
Pilotu, rahat uyu!
Yetitirdiin renciler senden devraldklar bayra daha da
ykseklere dikeceklerdir.
Mehmet KUM Her Yata Gkteydi (2006 ylnda, 84 yanda Cessna 172 ua ile
Bayndr Baraj zerinde pilot Erdoan Meneke ile uarken.)
119
BR ZAMANLAR
EKONOMALAR VARDI...
Nadir AVAROLU
Maden Mhendisi
Ben 1990 ylnda evlendim. Yaklak 22 yl gemi. Eim ve ben,

o yllarda almakta olduum Trkiye Demir-elik letmelerine
bal Divrii Madenlerinde ve daha sonra skenderun Demir-elik
Fabrikasnda evliliimizin ilk yllarn yaarken, birok temel ihtiyacmz
EKONOMA ad verilen iletme marketlerinden salamtk.
O yllar; kredi kartnn olmad, spermarket tr al-veri
merkezlerinin yaygnlamad, market ve giyim maazalarndan
taksitle al-veri yaplmad ve dostlarn birbirlerine dolar ya da
markla bor verdii yllard. Yeni evliyiz, cepte yok, cepkende yok.
Her zaman imdadmza ekonoma yetiirdi.
Evimizin gnlk iaesini hem de ok ucuz maliyetlerle Ekonomadan
salardk. Her trl gda maddesi maamdan 5 taksitle kesilirdi.
Giyim, tuhafiye malzemelerine 8 taksit yaplr, beyaz eyada ise
12 aya kadar taksitlendirme yaplrd. Benim Etibankda yaptm
stajlardan bir ainalm var, ancak eim bugn hala ekonoma
olmasayd, evliliimizin ilk yllarnda zor geinirdik der.
Bu kurumlar zellikle tarada alan ve dardan bu yerleim
blgelerine gelen mhendis kesimi iin ok nemli alveri
mekanlar idi. Ekonomalar benim iin de nemliydi. Maddi olarak
hayatmn en skntl dneminde birok derdime deva oldu.
Ekonomalar, kaybolan devlet eliyle sanayileme kltrnn en
nemli paralarndan birisiydi.
123
Birok sanayi kuruluunda iinin, memurun, mhendisin her trl

ihtiyacn Ekonoma karlamtr. 1930lardan kalma bir EtibankSmerbank geleneidir. Demir-elik letmelerinde ad DEEMKO,
TK-ELdeki ad ELMKO olsa da, benim gibi maden iletmelerinde
alanlarn yeme-ime, giyim-kuam ihtiyalarn karlard, Ekonoma.
Ayrca birok sanayi kuruluunda ii ve memur yemekhanesi, sinema
binas, okuma ve oturma yerleri, mhendis ve memur lokalleri, ii
pavyonu ve hatta lojmanlar, yaz kamplar, dinlenme ve sosyal tesislerin
iletmesini Ekonomalar yaparlard.
Aslnda ou insan Ekonomalar,
Sovyetik kooperatif sistemin
bir paras olarak alglar. Ancak
Ekonomalar; 1929 ekonomik
bunalmndan sonra zellikle
ABD ve Avrupada ortaya kan ve
truck-system olarak adlandrlan
cretleri mal olarak deme
eklinde adlandrabileceimiz
bir yapnn rndr. Bu yap;
kapitalist sistemin para darl
yaad dnemde i kanununa
gre iilere vermek zorunda
olduu cretleri ekonomalarda
mal olarak denmesi ile iilerin
boaz tokluuna altrmas
durumudur. Hatta bu yap yle
Smerbank Merinos Fabrikasnda i bir hal almtr ki, 1950lerde
ve Memurlara Verilen Alveri Jetonu
Etibanka bal birok madencilik
kuruluunda alanlara cret
yerine sadece Ekonomalarda geerli olan jetonlar verilmitir. Yani devlet
iileri altrm, cret demi, daha sonra da o cretleri ekonomalar
aracl ile geri almtr.
1942 yl Etibank EK (imdiki Zonguldak Takmr Kurumu) Denetim
Raporunda; EKde alan memur, mstahdem ve iilerin gerekli
124
giyim ve gda maddelerini bedeli karlnda, kar amac olmakszn

salamalar iin, havzann eitli yerlerinde 13 adet Ekonoma (EK
Kantini) ald bildirilmitir. Ekonomalarda satlan mallarn fiyat,
maliyet bedeline sadece masraflarn eklenmesiyle olumaktadr. Bu
masraflarn oran, 1942 ylnda % 10,3 iken, 1943 ylnda % 5,6 gibi ok
dk bir dzeyde kalmtr.
lkemizin deiik yrelerinde
bulunan sanayi kentlerinde
yaamak
zordur.
Byk
kentlerde yaayan ve okuyan
birok mhendis ve memur
eleri ve ocuklar ile birlikte
sanayi kentlerine yerleir,
burada almaya ve yaamaya
balarlar. Byk kentlerde
geride
braktklar
birok
olanak ve lks bulamadklar
bu corafyalarda kalmalar
ve huzur iinde olabilmeleri
amacyla, altklar iletmeler
birok olanak salamaldr. Bata lojman, sinema, tiyatro,
konserler, spor olanaklar, havuz, lokaller, salk kurulular,
dinlenme olanaklar ve daha birok ey. Sanayi tesisleri ve
iletmeleri, alanlarna ynelik olarak gelitirdii bu tr imknlarla
Anadolunun geri kalm yrelerinde birok minyatr modern
kentler yaratmlardr.
Bu olanaklarn en banda ise, Ekonomalar. Daha 1940larda
lkemize spermarket ve arkteri anlayn da balarndaki sanayi
iletmelerine getiren, modaya uygun giysileri getirttiren, birok gda
maddesini uvalla evlere kadar brakan, beyaz eya, araba ve hatta
konut kooperatifi dzenleyen iletmeler; Ekonomalardr.
125
1980lerin sonunda, 2000e yakn alan olan Divrii Demir-elik

letmelerinde alrken et bulunmazd. Birka kasap Svas Et-Balk
Kurumunda buzluklarda bekletilmi etleri getirttirir, ou kii bu
etleri tketmek istemezdi. Bu durumda Divriideki Ekonoma,
alanlardan sipari alarak ve besicilerle anlaarak Pazartesi ve
Perembe kesim yapar, alanlarn et ihtiyacn karlard.
O yllarda Etibankda, Ekonomada alan Stk Usta anlatyor;
Maden iletmesinin sat yeri vard. Ekonoma... O zaman
kooperatifti, bizden nceki mdrler maa alrken filer verirlermi,
alveri yapmak iin. letmenin iinde de geerliymi bu filer
ve iftlikler varm inekler keiler beslenirmi, stler yourtlar
yaplrm. Ekonoma vard, kooperatifleme vard, ok gzeldi. Biz
onu yaamadk ama kooperatiften alveri yaptk, paran varm
yokmu nemli deildi ve sene sonunda kooperatifteki krlar
da bize datlrd. Sandmz vard, hem ii ve hem memurun,
sknca birer ikier maa sandktan para alrdk, bir iki senede
derdik. O zamanki aldmz maalar hem boazmza hem
alverie, gezmeye yetmezdi. Senede bir kere oradan para alr
evimizi dzenlerdik, hi zorluk olmazd. Maden iletmesi zaten
her eyimizi temin ederdi. amar makinesi kt, letme getirdi
toptan, hepimize, isteyenlere verdi; ddkl tencere kt, letme
getirdi toptan hepimize verdi.
Stk Usta devam ediyor; 50den sonra herkeste giyime kar falan
bir merak balad, yani giyime kar merak derken ite eskiden
bayramdan bayrama giyerken, letmede hibir giyim eyas
satlmazken, gmlekmi. kravatm ayakkabym gibi eyler 50den
sonra satlmaya balad... Vezv, Taliman gaz sobalar kt. 330
lirayd soba, taksitle satyorduk. Kollu amar makineleri vard. Nur
Elektrik diye, Hoover diye kollu amar makineleri vard. Drt-be
yz lira civarnda, taksitle satyorduk ama yle olmasna ramen
gene halkn alm gc azd o zamanlar.
126
Eskiden devlet; sosyal devletti. htiyalar iin retim yapan, insan

odak noktasna koyan ve insanlarn gereksinimlerini gidermek
iin planlama yapan bir devlet. Kreselleme, Globalizm,
Neoliberalizm, adna ne derseniz deyin geldi, devlet bitti. Trkiyede
zelletirmelerin balad ilk yllarda, felsefesi devletin retimden
ekilerek, asli grevi olan alanlara younluk vermesi olarak
gsterilmeye allan sistem ile sanayi iletmeleri bitti/bitirildi. O
iletmelerin yaratt birok gzel deerler gibi Ekonomalar da tarih
sahnesinden kalkt.
nce Ekonomalar sanayi iletmelerinde oluturulan vakflara
devredildi. Ellerinde bulunan ekonomik ve sosyal tesisleri zel
sektre devretti, kapatt. Sonra snmlenmeye brakld ve sanayi
127
iletmelerindeki en son Ekonoma 2003 ylnda Zonguldak-Kandillide

kapand.
Ekonomalar, alanlarn ve sanayi iletmeleri bulunan corafyalarda
alanlarn yaamsal ve insani ihtiyalarn karlarlard. Sanayi
iletmesini pazar, kendini tccar, alanlar mteri olarak
grmezdi. Birok sanayi iletmesinde devletin, sosyal devletin en
nemli gstergesiydi.
Ekonomalar; Etibank ve Smerbankla bu lkede hayat bulan
yaplanmann en nemli paralarndan biriydi. Ekonomalar; bu
lkedeki sanayileme kltrnn en nemli paralarndan biriydi.
Ekonomalar; sanayi iletmelerinin en nemli unsurlarndan biriydi.
Benim evimde hala Ekonomalardan 10 taksitle alnan battaniyeler
kullanlr. Ekonoma; market, alveri merkezlerinin olmad,
kredi kartnn bulunmad, birok ihtiyacn ulalamad sanayi
iletmelerinde alanlarn nerede ise her trl ihtiyacn karlard.
Kreselleme, globalizm bu lkede birok deer gibi Ekonomalar
da yok etti.
128
CUMHURYET DEMRYOLUNUN
KUVVET SS:
ESKEHR CER ATELYES

Mahmut KPER
Metalurji Mhendisi
Osmanl dneminde, Almanlar tarafndan

Anadolu-Badat
demiryolunun iletmesi iin Anadolu-Osmanl Kumpanyas
oluturulurken 1894 ylnda Eskiehirde kk apl bir bakm ve
revizyon atelyesi de kurulur. Buras 1919da 1. Dnya savann
galiplerinden ngilterenin kontrolne geen demiryollarnn nemli
slerinden biri olur. O gnlerde Anadoluda nce ulusal direni,
ardndan da ulusal kurtulu hareketi de rgtlenmektedir.20 Mart
1920de Kuvay Milliye birlikleri Eskiehir i kurtarr. Tesis de Milli
Glerin eline geer. Kumpanyann ismi de deitirilir ve byk
grevler yapaca yeni ismini alr: Eskiehir Cer Atelyesi.
O gnler zor gnlerdir. Ray demek, vagon, lokomotif onarmak
iin kurulmu atlyeden baka grevler de istenir.
Eskiehir ovasnda yanklanan top salvolar
Aydn Engin, Trk Tarih Vakf Yayn olan arklardan iplere isimli
kitaptaki Eskiehir Cer Atelyesinden Tlomsaa balkl yksnde
Eskiehir Cer Atelyesinin nemini anlatmaya byle balar ve bu
ykde, o tesisin hem Milli Mcadele ve hem de daha sonralar
Cumhuriyet iin nemini anlatr. Eskiehir Cer Atelyesiyle balayan
bu iletmenin yksn onun yazdklarndan aktarmaya devam
edelim.
Garp Cephesi Komutan Miralay smet anlatyor;
Elimizde yedi adet 15lik top vard. Bunlar muhtelif depolarda terk
edilmi olarak bulduk. Lakin ie yaramadan, sadece boru olarak
duruyorlard nk kamalar alnmt. Eskiehir Cer atelyesinde
kamalar yapld. Sakarya Meydan Muharebesi ve Byk Taaruzda
kullanld...
smet Paann eksik braktklar detaylar Eskiehir Cer Atelyesi
ustalarndan Ahmet Akar tamamlyor;
.... malat- Harbiye (Askeri Fabrikalar) den iki gen subay geldi,
torbalarndan ii tulumlarn kardlar ve ahmerdann bana
getiler....
131
Ve, vagon akslar bu ahmerdanla dvlr, sonra torna tezgahnda

oyulur, bylece kamalar retilir, kamalar toplara taklr ve Eskiehir
ovasnda ilk denemeler yaplr.
Ahmet Akar, denemenin sonucunu o gnlerin heyecanyla yle
aklar; Eskiehir ovasnda top salvolar yanklanrken gzyalarmz
sel gibi akt, mkafatmz sevin gzyalar oldu.
yoluna girer, top kamalar iin seri retime geilir. Ancak ilerleyen
Yunan kuvvetleri 20 Temmuz 1921de Eskiehire girer, Eskiehir
Cer Atelyesi bir kez daha yabanc ellere geer. Ama o ahmerdan,
torna tezgahlar, vagon akslar ve tabii ustalar oktan Ankarann
yolunu tutmulardr. Onlara atelye diye Ankarada Svari klasnda
yer gsterilir.
lk i ahrlardaki at pisliklerinin temizlenip yerlerin dzeltilmesi olur.
Ardndan itinayla ahmerdan, torna tezgahlar ve dier alet edevat
yerletirilir.
Ve Kapya elle yazlm bir tabela asarlar: Eskiehir Cer Atelyesi.
Eskiehir Cer Atelyesi, yuvasna 2 Eyll 1922de geri dner ve Trkiye
Cumhuriyeti Devlet Demiryollar (TCDD) Genel Mdrlne
balanr ve gen Cumhuriyetin en byk atlm iin almaya
balar. Yurdu demiralarla rmek yolundaki byk abann
baaktrlerinden olur.
1925te 500 dnme ulaan bir arsa zerinde ard arda atlyeler
kurulmaya balanr. Vagon ve zellikle lokomotif montaj yapacak
montajhane, buharl lokomotifler iin kazan retecek kazanhane,
dili ve tekerlek retimi iin arkhane, kpr, makas, kantar, yol
gvenlii iin ara gere retecek atlyeler, hepsi iki yl iinde
kurulur ve faaliyete geer.
Bu tesisi nemli klan dier bir zellii de Cumhuriyetin ilk ve uzun
bir dnem tek ar sanayi kuruluu olmasdr. O yllarda ortaokul
ve lise kitaplarnda Eskiehir Cer Atelyesi iin ar sanayi tesisimiz
ifadesi kullanlmaktadr.
132
Cumhuriyetin lk Yllarnda Cer Atelyesi (Kaynak: TLOMSA Web Sitesi)
Eskiehir Cer dedin mi duracaksn...

Pek ok atlmda Onun pay ve alnteri vardr. Cer atelyesi alanlar
da gurur duyarlar yaptklar ile.
Aydn Enginin yksnde Emekli Cer isi Sabri Altnkap o dneme
yle tanklk etmektedir;
Bak efendi, u parma gryormusun, 26 yamdan beri bklmez.
Nedendir bilirmisin? Erzincann Mercan kasabasnda Nenehatun
mevkiindeki elik demiryolu kprsnde perin akarken krld.
Kaynad ama byle kald. O yllar memleketin drt bir yanna saldlar
bizi. Eskiehir Cer dedin mi duracaksn. Bu kumpanyann ustasnn,
rann, mdrnn ve mhendisinin elinden gelmeyen yoktur.
Memleketin demiryollarnn her bir santiminde alnterimiz var
bizim.
1930a gelindiinde Anadolu demiryolu a dou-bat ve kuzeygney ekseninde rlrken kurtulu savandan bir harabe olarak
km Eskiehirde Cer Atelyesi odakl sosyal ve kltrel bir deiim
yaanmaktadr.
133
Demirspor kulb kurulmu, alanlarn aileleri bisiklet, voleybol,

gre, futbol, eskrim, tenis gibi sporlarla tanmtr. Fabrikann
toplant evi bir kltr sitesidir. nl Kumpanya Mzka ve Musuki
takm yani Fabrika Bandosu nce yerel mzisyenlerle amatrce
ie balam, Ankaradan arlan retmenlerle takviye edilmi ve
Cumhuriyet balolaryla balayan ve ak hava konserleriyle devam
eden bandonun n giderek yaylmtr.
Eskiehir Cer Atelyesi Cumhuriyet tarihinde pek ok ilk ve unutulmaz
yaratmtr. Bunlardan biri de raklk Okuludur. Bu okulda, sadece
fabrika alanlarnn ocuklar deil, zellikle ssz, ara istasyonlarda
alan demiryolcularn
bu nedenle eitim olanaklarndan
yararlanamayan ocuklarnn eitilmesi hedeflenmi ve bu ocuklar
yatl talebe pansiyonlarnda ilkokula balam ve daha sonra
raklk okuluna devam etmilerdir. Bu ocuklara daha ilkokulda
retilmeye balanan Almanca dersi ile raklk okulunu bitiren
rencilerin Almanyada teknik okullarda eitilmesi hedeflenmi
ancak 2. Dnya Sava nedeniyle proje gerekleememitir.
TLOMSAn web sitesindeki tarihe blmnde,2. Dnya
Savann tm zorluklarna ramen bu dnemde Cer Atlyesinde
bir seferberlik balatld anlatlyor. Bu seferberlikle nce askere
alnan iilerin yerine alt aylk kurslarla yeni iiler eitilir. Yetimi
insan gc eitimini srekli klabilmek iin gndzl ve yatl rak
Sanat Okullar alr. Atlyede kalan bir avu uzman ii bir yandan
demiryollarna ve orduya eksiksiz bir destek salarken, bir yandan
yeni ii ve raklara retmenlik yapar, dier yandan da henz
hibir sanayinin olmad lkemizde seferberliin zor koullarnn
dourduu glkleri aabilmek iin yeni projeler peinde koar.
Bu insanst zverinin sonucunda daha nce yaplmayan birok
makine paralarnn, hatta takmlarn imalat gerekletirilir. Yine
bu dnemde, Cer Atlyesi bnyesinde kurulan Kaynak Evi ayn
zamanda Trkiyede dnya standartlarnda kaynak yetitiren bir
merkez olur.
134
1946 ylnda II.Dnya Sava sona erip seferberlik kaldrlnca geri

dnen iilerle birlikte artan retim kapasitesi ile Cer Atlyesi, ad
hl atlye olsa da bir fabrika gibi almaya balar. Artan enerji
ihtiyacn karlamak iin kurulan kuvvet santral Eskiehirin baz
blmlerini de karanlktan kurtarr.
Cer atelyesi, ilk ii sendikasnn kurulduu iletmelerdendir ayn
zamanda.
Eskiehir Cer Atelyesi sadece ray deme, elik kpr, vagon ve
lokomotif onarm ile yetinmemi, Cumhuriyetin geliiminde nemli
pek ok tesisin kuruluunda da byk pay sahibi olmutur.
O gnlerde Cumhuriyetin kurumlar arasnda tatl bir rekabet
vardr. O rekabet son dnemlerde oka yaadmz memleket
kurumlarn satma, ykma, yok etme zerine deil, tersine, kurma,
var etme zerinedir.
Kurumda uzun yllar dare Mdrl yapm Ahmet Sevk vnle
unlar anlatr;
Karabk Demir eliktekiler Karakaya Barajnn demir ilerini,
Tuzla tersanesini, ite kprleri filan yaptk diye vnrler. yi de
daha Karabkn ad bile yokken bu ileri kim yapt? Biz her eyi
yaparz. Kumpanya dedin mi duracaksn. Bak eskiden bir kz istedin
diyelim. Sorarlar nerede alyorsun? Kumpanya dedin mi kz
aldn demektir. tibar ok yksekti..
Sk sk ismini deitirseler de bu tesis hep nemli ve hatrlanacak
iler yapmtr
Eskiehir Cer Atelyesinden TLOMSAa
1958de Eskiehir Cer Atelyesi, Eskiehir Demiryolu Fabrikas olur.
Buharl lokomotif dnemi kapanrken fabrika da deiime uyar.
1967de ilk dizel manevra lokomotifi retilir. 1970de ise dizelelektrikli lokomotife geilirken ad bir kez daha deiir ve Eskiehir
Lokomotif ve Motor Sanayi Messesesi (ELMS) olur. 1970de yaplan
135
Motor Dkm ve Kimyasal lemler Fabrikalarna 1971de Bakm ve

Yardmc retim, Elektrik, Dili Takm ve Kalp Fabrikalar eklenir.
Fabrika teknolojik deiime de ayak uydurmaya abalamaktadr.
1976da dizel lokomotif retiminde yerli retimin pay %77lere
kmtr.1984de General Motors(GM) ile dizel elektrikli lokomotif
retimi iin lisans anlamas yaplr ve yl iinde 7 GM lisansl
lokomotif retilir.
1986da fabrikann ismi yeniden deiir ve bugn bilinen ismini alr:
Trkiye Lokomotif ve Motor Sanayi A.. (TLOMSA).
1988de de Toshiba lisans ile 5 elektrikli lokomotif devreye
sokulur.
Evet, Eskiehir Cer Atlyesi ile balayp bugn TLOMSA olarak
devam eden, demiryollarnn kuvvet merkezi bu tesiste pek ok ilk
ve yeni eyler yaplmtr. Bu tesis lkenin mhendislik birikiminin
oluumunda ve bu birikimle neler yaplacann test edilmesinde
de bir ok zel ie imza atmtr.
Eskiehir Cer Atlyesinde retilen bir lokomotifin raya indirme treni..
136
1951 ylnda Trkiyede ilk mekanik kantar imalat, lisans veya knowhow alnmakszn bu Atlyede gerekletirilir.
Yl 1957, Genlik Park bir bayram yeridir. Her eyi ile Eskiehir Cer
Atlyesinde retilen iki kk buharl lokomotif, Mehmetik
ve Efe, hem Ankaray, hem de Eskiehiri sevince boar.1750
m2lik bir gzergahta, Havuzba ve Esmen ad verilen istasyonlar
arasnda 20 km /saat hzla gidip gelen ve bugn belli bir yataki
Ankarallarn mutlulukla ve ocukluk heyecanlaryla hatrlayaca 35
ton yk kapasiteli iki kk buharl lokomotif bir yandan o ocuklarn
sevinlerini, bir yandan Eskiehir Cer Atlyesinin gururunu ve byk
lokomotifleri de retebilmenin umudunu tar.
Lokomotiflerden her biri yaklak 50.000 liraya mal olmutur ve her
paras fabrikada imal edilmi tamam Trk yaps lokomotiflerdir.
Bu iki kk trenden yllar nce, bu emektar ve retken demiryolu
atlyesinde buharl lokomotifin kalbi saylan buhar kazan
retimi de baarlmtr. Bu atlyede retilen ilk buhar kazannn
eliine alnnn terini katm 1911 doumlu emekli cer iisi Sabri
Altnkap, 1994 ylnda 83 yanda iken kendisiyle konuan gazeteciye
o gnlerin heyecann ve gururunu u szlerle anlatr:
Efendi, buhar kazan bu, buhar kazan! Yani makinenin [lokomotifin]
kalbi! Cer ne demektir bilir misin? Cer kuvvet [lokomotifin eki,
ekme gc] demektir. Cer Atlyesinde cerin kendisini yapacaz
imdi anlayacan. Ben on alt yandaym efendi o sra (1927).
Kazan laf duyuldu ya mahallede, [Eskiehirin eski kent merkezi]
Odunpazarnn arkasnda oturuyoruz o sra, yetikin usta muamelesi
yaplr oldu bana. Buhar kazan bu efendi! stnde Grup (Krupp)
yazmyor, Tsen (Thyssen) yazmyor, Cer yazyor Cer!
Cer kuvvet demektir, ama ayn zamanda onu yapan Fabrikann
ismidir. O isim ayn zamanda baarabilmenin gc demektir,
cumhuriyet demektir, bamszlk demektir ve gelecee umutla
bakabilmek demektir o kuan gznde.
137
Fabrikann eref ant KARAKURT Lokomotifi

1961 ylna gelindiinde ise, Trk ii ve mhendislerinin eref ant
Fabrikada istim tutar. Bu, 1915 beygir gcnde, 97 ton arlnda,
70 km/h hz yapabilen ilk Trk buharl lokomotifidir ve ad
KARAKURTtur.
lk Trk Buharl Lokomotifi Karakurt Raylarda
1923de 8000 m2 olan kapal alan, 1984e gelindiinde 174.000

m2ye ular.
Bugn TLOMSA eitli tipte lokomotif, demiryolu bakm arac, bojili
yk vagonu, esitli tipte dizel motor, alternatr, cer motoru, elik
ve pik dkm retim kapasitesiyle Trk ar sanayiinin lokomotifi
olarak hizmet vermektedir. 2007 sonu itibariyle, 700n zerinde
eitli tipte lokomotif ve 8000e yakn eitli tipte bojili yk vagonu
retimi gerekletirilmitir. Bunlarn onarmlar ile dier demiryolu
ara ve gerelerinin retim ve onarmlar da yaplmaktadr.
Ancak, bir ok ilki gerekletiren bu tesis ana alan olan lokomotif
retiminde nce Alman ve Fransz lisansyla retimini gerekletirir,
son zamanlarda ise ABD ve Japon firmalarndan ald lisanslarla
138
elektrikli lokomotif retimine ynelir. Oysa bu tesisin- pek ok dier

rnekte olduu gibi birikiminden yeterince yararlanabiliyor muyuz?
sorusunu belki de ok uzun zaman nce sormamz gerekirdi.
Aykut Gker 1 Haziran 2007 tarihli Cumhuriyet Bilim Teknoloji
Dergisinde yukardaki soruyu sorar ve bu konuda yle yaknr;
...sonuta TLOMSAn bugn geldii noktay -ki bu Trkiyenin
geldii noktadr- ancak
2000li yllarda uyanp hzl tren iine balamamz ve Trkiyenin ilk
hzl trenini spanyol
CAF firmasna sipari etmemizden daha iyi hibir ey anlatamaz.
Gen Cumhuriyetin yokluk yllarnda, demiryollarnda, son derece
bilinli bir atlm politikas uygulayabilen o siyas kadrolar ya da
1960larda gzlerini krpmadan imalt yeteneklerinin snrlarn
zorlayabilen, Eskiehirdeki Demiryolu Fabrikasnn o teknik
kadrolarn yetitirebilen bir lke, demiryolu ulamnda niin bu
duruma dt, sorusunun yantn da vermek zorundayz.
Gerekten de, 1961 ylnda yaplan ilk Trk buharl lokomotifi
Karakurt, gene ayn yl gene bu fabrikann atlyesinde tasarlanp
hayat bulan ve Trk mhendislik birikiminin geldii noktay tm
dnyaya gsteren baka bir ilki, ilk Trk Otomobili Devrimi,
Cumhuriyet Bayram trenleri iin Ankaraya tama onurunu da
yaayacaktr.
Trk mhendis ve ustalarnn kendilerine imkan tannsa neleri
baarabilecei ve yaratabileceinin en nemli bir delilidir Devrim.
Evet, ilk ve hem de hereyiyle Trk Mal bu otomobil, istense
Cumhuriyet dneminde yaratlan birikimle neler yaplabileceinin
ama bu birikimin ve yaratc gcn nasl harcandnn nemli bir
tandr. Bu gnleri anlamak iin Devrimin yks, almasn bilene
pek ok ders verir.
139
Bu gnlere gelinceTLOMSAn web sitesinde kurumun

misyonu lokomotif, motor ve metro aralar imal etmek , vizyonu
da konusunda uzman bir kurulu olarak bir dnya markas haline
gelmek eklinde belirtiliyor. Son dnemlerde lkemiz iin kritik
baz retimler konusunda bu kuruluta nemli abalar gzleniyor.
Misyon ve vizyon ifadelerinde yer verilen hususlar lkemiz iin ok
kritik ve nemli hususlar. TLOMSAn tarihinden gelen gc,
birikimi ve inancyla bu alanlarda baarl olmas sadece bu kurum
iin deil Trkiye iin de ok nemli bir eiin almas anlamn
tayor.
140
LKEMZDE RETLEN
LK BUHARLI LOKOMOTFLER
MEHMETK VE EFE
Mahmut KPER
Metalurji Mhendisi
Yl 1957, Eskiehir Cer Atelyesi

Trkiye lokomotif ve Motor Sanayi ya da ksa ismiyle TLOMSAn
web sitesinin tarihe ksmna girildiinde, kronolojide 1957 ylnn
altnda unlar yazyor;
Yl 1957, Genlik Park bir bayram yeridir. Hereyi ile Eskiehir Cer
Atlyesinde (TLOMSAn o zamanki ismi-MK) retilen iki kk
buharl lokomotif, Mehmetik ve Efe, hem Ankaray, hem de
Eskiehiri sevince boar. 1750 m2lik bir gzergahta, Havuzba
ve Esmen ad verilen istasyonlar arasnda 20 km /saat hzla gidip
gelen 35 ton yk kapasiteli iki kk buharl lokomotif bir yandan
ocuklarn sevinlerini, bir yandan Eskiehir Cer Atlyesinin gururunu
ve byk lokomotifleri de retebilmenin umudunu tar.
4 Nisan 1957de Eskiehirde (ukurhisar) imento Fabrikas alma
merasiminde bulunan Bavekil Sayn Adnan Menderes, 5 Nisanda
Devlet Demiryollar Cer Atlyesine eref vermi ve Fabrikalarn
btn mtemilat ile bilhassa rak Okulunu gezerek tetkik
etmi, sanatkarlarla, i Sendikalar ve Federasyon Heyetleri ile de
hasbhalde bulunmulardr.Daha sonra, halka, treni ve demiryolunu
sevdirmek amacyla o yl Ankara Genlik Parknda iletilecek olan
minyatr trenlerin hazrlanm bulunan lokomotiflerinden birine
binerek gezmi ve ok beenerek Bu lokomotifin byn sizden
istesem yapabilir misiniz? demitir.
Bavekilin o ziyareti, o dnemde Demiryol Dergisinin Mays
1957de kan 376. Saysnda da geni ekilde yer alr. Bu haberin
bir blmnde unlar yazldr;
Bavekil bu yl Ankara Genlik Parknda iletilecek olan minyatr
trenlerin hazrlanm bulunan lokomotiflerinden birine binerek
gezmi ve ok beendii bu lokomotifin seyri esnasnda da uzun
uzun ddn almak suretiyle memnunluunu izhar etmi ve
bu hal hazr bulunan Vekiller, Mebuslar, memur ve iilerin byk
tezahratna sebep olmutur.
Ayn derginin giriinde ise 23 Nisan 1957 gn vefat eden
143
Demiryollar dare Meclisi Reisi ve eski Genel Mdr Y. Makine

Mhendisi Nedret Esmenin vefat haberi de verilmitir. Nitekim
Genlik Parkndaki istasyonlarn birine TCDDnin sevilen bu eski
Genel Mdr ansna Esmen ad verilir.
144
Bu minik trenler projesi ile ilgili bundan sonraki bilgiler arlkla

Kent ve Demiryolu Sitesinde yer alan Kk (Minyatr) Tren ile
mit Saraslann Demir Alardan rmcek Alarna isimli kitabnda
yer alan Genlik Parknda Bir Tren:Bir Eski Zaman Masal balkl
yazlardan alnmtr.
Sz edilen yazlarda yer alan aklamalara gre lokomotiflerden
her biri yaklak 50.000 liraya mal olmutur ve her paras Eskiehir
Cer Atelyesinde imal edilmitir. Yani lokomotiflerin tamam Trk
yapmdr.
Msabaka ile konulan isimler
Kk tren ilk nce ngilterede, daha sonra ngiltereden ithal
edilen trenlerle 1925 ylnda Almanyada Mnih Ulatrma Fuarnda
iletilmi. Almanya 1953 de yeni tip olarak rettii kk trenleri
pek ok lkeye satm.
Trkiyede de kk tren iletmeciliinin gndeme gelmesi ile
birlikte bu proje iin Genlik Park seilmi.
Ankara Genlik Parknda kurulan minyatr tren iletmesinin 2
lokomotifine ve 4 istasyona konulacak isimler iin alan msabaka
sonunda lokomotiflere MEHMETK ve EFE, 4 istasyona ise,
ESMEN (Evkaf apartman yanndaki istasyon), KPR (Ankara gar
tarafndaki ve kprnn yanndaki istasyon), YALI(Ankara Demirspor
lokali tarafndaki istasyon)ve HAVUZBAI (Opera tarafndaki
istasyon)isimleri verilmi.
Esmen ve Kpr istasyonlar Mimar Kemalettin tasarm imi.
Daha nce belirtildii gibi ESMEN ismi 1954-1956 yllar arasnda
TCDD Genel Mdrl yapm olan Nedret ESMEN in ansna
konulmu.
Alan isim msabakasn kazananlarn isim ve adresleri ile ilgili
bilgiler ise yle verilmi;
MEHMETK (331 numaral mektup sahibi B. kr Bozkurt, Yollar
4. Blge saha amiri Ankara) EFE(574 numaral mektup sahibi B.
145
Faruk nder, Devrim lk Okulu snf 5/A No: 204 Ankara) ESMEN
(219 numaral mektup sahibi B. Nazm Egeli, Otobs letmesi
Hareket Mdr Muavini Ankara), KPR (22 numaral mektup
sahibi Bn. Nihal Orgun, TC.Emekli Sand statistik Mdrlnde
Kalklatr Ankara), YALI (571 numaral mektup sahibi Bn. Dilfruz
Kazm, Bankas apartman Kat: 4 Yeniehir-Ankara), HAVUZBAI
(38 numaral mektup sahibi B. Hseyin alkan, Belediye tfaiyesi
Santral Memuru Ankara)
Minyatr tren iletmesindeki isim yarmasnda kazananlara TCDD
daresi tarafndan dl olarak talep ettikleri ehirler aras istasyonlar
iin gidi dn yurtii permisi (cretsiz seyahat imkan salayan
belge)verilmi.
Minyatr tren tekilatndaki vagonlara ise Beden Terbiyesi Umum
Mdrlnn bildirdii u 20 spor kulbnn isimleri renkleri ve
alameti farikalar (amblem)konulmu.
Demirspor Klpleri
Ankaradan: Ankaragc, Genlerbirlii,Hacettepe,Yolspor
Adanadan: dmanyurdu
Bursadan: Acaridman, Merinos
skenderundan:Denizgc
stanbuldan:Galatasaray, Fenerbahe, Beikta, Vefa, Adalet,
stanbulspor
zmirden: Altay, Altnordu
Konyadan: dmanyurdu, ekerspor
Samsundan: 19 Mays Genlik
Kk trenlerin zellikleri
Anlan derlemede Genlik Parknda TCDD Tarafndan iletilecek
bu Kk Trenlerin lokomotif, vagon, gzergah, istasyonlar ve
iletmecilii ile ilgili de u bilgiler yer almaktadr;
146
Lokomotifler:
Ray genilii : 600 mm
Silindir ap : 190 mm
Motris ve akuple tekerlek ap: 465 mm
Klavuz teker ap:300mm.
letme agrl : 8 Ton
Srtme alrl : 5 Ton
Azami hz : 20 Km/saat
Lokomotif ile tender uzunluu:
8 metre
Raydan en byk ykseklik:
2000 mm
En byk genilik : 1400 mm
Kazan basnc : 14 At
Hamulesi : 35 Ton
Renk: Lokomotiflerden biri maviye
dieri yeile boyanmtr.
Tender:
Su deposu : 1,4 m3
Akaryakt deposu : 600 lt
Bo daras : 2550 kg
letme arl : 4550 kg
Tekerlek ap : 380 mm
Boji dingil mesafesi : 600 mm
Tekerlek aras : 2100 mm
Vagonlar:
zerleri tenteli olup yanlar aktr. Bir vagonda 4 blme
bulunmaktadr ve her blme 4 kii kiiliktir. Bu suretle bir vagonda
16 kii yolculuk edebilmeliktedir. Vagonlar Adapazar Atlyesinde
147
imal edilmitir. Tanesi 5.000 Trk lirasna mal olmutur.Vagonlarn

baz zellikleri yledir:
Vagonasiboyu:6000 mm
Vagon boyu (balant pernolar aras): 6320 mm
Vagon genilii : 1200 mm
Boji gbek aras : 1350 mm
Boji dingil mesafesi : 4500 mm
Tekerlek ap : 600 mm
Daras : 1,5 ton
letme arl : 2,6 ton
Cer tertibat : Pernolu
Gzergah :
Gzergah 1750 metre uzunluunda olup 4 istasyonu vardr.
Bunlardan biri ller Bankas kaps giriinde metro eklindedir, dieri
istasyon tarafndan girildii zaman eski aa kprnn bulunduu
yerde, dier iki istasyondan biri Meclis tarafndan girilen kap
yannda ve drdncs ise Lunapark arkasnda yer almaktadr.
Bunlardan metro istasyonu 105 metre uzunluunda olup iinde
bir adet pastane, bir gazete sat yeri ve otomatik telefon kabini
bulunmaktadr. Bu istasyon Ankarann ilk metrosu olma zelliini
de tamaktadr. Metroda peron da vardr.
Gzergah iinde bariyerli iki hem zemin geit, 2 adet st geit ve 2
adet de alt geit mevcuttur. Buralardaki elik kprler , bariyer ve
dier tesisler de Eskiehir Cer Atlyesinde imal edilmitir.
Gzergah parkn en gzel yerlerinden gemekte olup, yarma olan
ksmlarda iki taraf ta duvarla gzel bir ekilde ilenmitir.
Gzergahtaki seyir mddeti 15 dakika olup, trenlerin 20 dakika
ara ile iletilmesi planlanmtr. Buna gre her katar saatte tur
yapm olacaktr.
148
Kk tren demiryolu letmesi TBMM Bakan Refik Koraltann da

katld bir trenle 1 Haziran 1957 gn alr.
Bilet creti 50 kurutur.Trenler her gn parkn ak olduu
mddete ileyecektir. Gerek cer vastalar ve gerekse gzergah
TCDD idaresine yaklak 750 bin liraya mal olmu olup dviz sarf
edilmemitir. Halkn gsterecei byk alakaya gre iki ila sene
iinde masraflarn amorti edilebilecei dnlmektedir.
TCDD ailesinin baarma azminin canl sembollerinden
Ancak ilerleyen yllarda 4 olan istasyon says 2 ye der, sefer
saylar ve iletme saatleri azalr. 27 Mays 1960 ihtilali ardndan
Lokomotiflerden EFEnin ismi 27 MAYIS olarak deitirilir.
Demiryol dergisinin Mays 1963 tarihli saysnn kapanda Genlik

Parknn minyatr treninin fotoraf ve iinde de bu trenlerle ve
yaratt coku ile ilgili Mete Gktan tarafndan kaleme alnm bir
149
yaz yer almtr. Mete Gktan TCDD ailesinin yaratma ve yaatma

gcnn sembollerinden olarak grd bu trenlerle ilgili unlar
yazm:
Ankarada gneli bir Haziran gn tabiatn btn gzelliklerini

de barndran renk, dekor, elence ve mzik alemi Genlik Park
kapsndan ieri girdiimiz an, Anadolunun iir ve hayat dolu
150
sayfiye yerlerinden birinde yaam gibi olursunuz. Burada stanbul,

zmir, Antalya ve Mersin sahillerinin zlemi bir anda yok olur.
Parka gelenlerde o an iin gnn yorgunluu kalmam ve hatta
eitli zlemler kaybolup gitmitir. Gazinolar, ayhaneler tiyatrolar,
lunapark, sat pavyonlar yeillikler arasna serpilmi. Velhasl
Bakentimiz halkna dinlenmek ve elenmek frsatn veren bu park
hakknda pek ok ey yazmak mmkn . Ancak bu yazmla oraya
ayrca bir zellik veren parkta en ok ilgi gren elence vastas
ve TCDD ailesinin idarecisi, mhendisi, memur ve iisiyle yaratma
ve yaatma gcnn canl sembollerinden biri olarak grdm,
tamam yerli emek ve malzeme ile varolan eseri MNYATR TREN
den sz aarak onu sizlere biraz olsun tantmak amacndaym.
Avrupa fuarlarnda da grlen bu kk tren iletmesini, TCDD
letmesi Genel Mdrl demiryolculuu halka ve genlere
sevdirmek, ayn zamanda Baehrimize bir elence vastas
kazandrmak fikriyle kurmutur.
Kk lokomotifler ve dier tesisler Eskiehir Demiryol Fabrikalarnda

imal edilmitir. Trk Demiryolcular sanayi gcnn aheser bir
rneidir denilebilir bu ilere. Beheri 5O bin liraya mal olmu
151
olan bu lokomotiflerin ana

hatlarda alan 46 binlik buharl
lokomotiflerinden hibir fark
olmayp, ancak mazotla alacak
ekilde imal edilmilerdir. Azami
srati 2O / Km. saattir. Hamulesi
35 tondur.
Bu irin katarlar meydana getiren
vagonlar Adapazar Demiryol
Fabrikasnda
ina
edilmi
olup, beheri be bin liraya mal
olmutur. zerleri tenteli ve
yanlar ak olan vagonlarn her
biri 16 kii almakta ve vagonlarn
zerinde bir spor kulbnn
armas bulunmaktadr. inde
atlar, otomobiller ve bisikletler
bulunan iki tane de oyuncak
vagon vardr.
Gzergah 1750 metredir. Park
evresinin en gzel yerlerinden
geer. stasyonlarda bekleme yerleriyle gie ve hareket memurlar
iin odalar var. stasyon parklar gayet bakmldr.
Yalnz ocuklarn deil, byklerin hatta yallarn dahi zevkle binip
elendikleri bu trenlerin, iletme bakmndan genel olarak dier
trenlerle hibir fark yok. Parkta iki istasyon var. Biri HAVUZBAI
dieri ESMEN. Havuzba metro eklinde ina edilmi. inde byk
metrolarda olduu gibi geni peronu, bu peron zerinde sat yerleri,
pastahanesi ve hareket personeli odalar mevcut. Lokomotiflerden
birine 27 MAYIS, dierine MEHMETCK deniyor. Trenler her turda
160 yolcu tar. Pazar ve bayram gnleri saat 1O dan, sair gnler 14
den gece yarsna kadar yolcularna byk bir zevkle hizmet ediyor.
lgili personel titizlikle bakm ve ikmallerini yaptktan sonra depodan
152
kan bu katarlardan biri Havuzbana, ,dieri Esmen e geliyor.

Gieler alyor. Nazik ve tertemiz kyafetli personel yerlerini alyor.
Gar Mdr dier istasyonla daimi temasta. Gerekli btn emniyet
ve intizam mkemmel. Katarlar yolcularn istifadesine hazr.
stasyonda muazzam bir kaynama. Havada bir disk, yeil gsteriyor.
ef trenin borusu. Ve ardndan DT ...
Bu trene binmek hakikaten byk bir zevk. Bu fikri yanmda oturan
kk bir mteride bylece kabul ediyor. Esasen onun zevk ve
neesini hareketlerinden de kolayca anlamak mmkn.
Mete GKTAN kk trende
u anda Lunapark n yanndan geiyoruz. Trenin sesi Lunapark

tan gelen kahkaha ve mzik sesleriyle karyor. Her getiimiz
yerde bize gpta ile el sallayanlar eksik deil. Sol tarafta elik kpr
zerinden byk havuzu btn ihtiam ile gryorum. imdi
153
trenimiz bir tnel azndan

ar ar metroya giriyor.
Trendekilerde bir kprdama
bekleyenlerde bir tela
gze arpyor. Yeni yolcular
alyoruz. Ve nihayet Golf
kulbn arkada brakp
kapal bariyerler arasndan
ve st geitte bize bakanlar
selamlayarak
kk
yolculuumuzun ilk ve son
noktas Esmen stasyonuna
vasl oluyoruz. Yolcularda,
bilhassa kk yolcularda
trene doymamann hali
hemen seziliyor. Hatta bir
kk trenden inmemek
iin annesiyle mcadelede.
O kk yavruya hak
vermemek dorusu elde
deil......
Sona Doru
Bir dnem sadece Ankaral ocuklarn deil, Ankaraya misafir
gelmi dier ocuklarn ve hatta byklerin de grmeye ve binmeye
can att o efsane dar hat demiryolundaki sevimli vagonlar eken
iki buharl lokomotif uzun yllar parkn evresini tamamen dolanrlar.
Ancak 1980 li yllara doru gelindiinde Genlik Parknn Evkaf
Apartmanna bakan yanna metro yaplaca gerekesi ile kocaman
bir ukur alr, kk trenin yolunun yars budanr. Bu minyatr
demiryolu da tneldeki istasyonla parkn iindeki dier istasyon
arasnda git-gel yaparak almak zorunda kalr. ukur daha sonradan
kapatlr ancak olan kk trene olur. 1980 li yllarn ortasnda
kk tren hatt tamam ile genlik parkndan sklr. Kk trenin
ne zaman ve hangi kararla kaldrldna dair bir belgeye henz
154
ulalamam. Bu trenden sorumlu olan 2. Blge Mdrlnn

de bu konudan haberi olmad iddia ediliyor. Mehmetikin 1 adet
tenteli vagonla birlikte Evkaf apartman giriinde bulunan depoda
olduu, Efenin -1960dan sonraki adyla 27Maysn- ise 2 vagonla
birlikte Afyona gnderildii ve burada ismi tekrar deitirilerek
Afyon Cer letmesine bal olarak Kocatepe adyla kimi gnler
altrld mit Saraslan n Demir Alardan rmcek Alara
isimli kitabnda belirtilmektedir.
Efenin ilesi bu kadarla da kalmam. Sz edilen Kent ve Demiryolu
Sitesindeki yaznn sonuna eklenmi bir aklamada, Sitede bu
derleme alma yaynlandktan sonra Eyp Emre Kavcdan gelen
bir bilgiye gre; Trkiyenin kendi imkanlaryla ve tm paralar
yerli olarak rettii ilk buharl lokomotifi olan Efe- sonraki ismiyle
27 Mays, ardndan verilen ismiyle Kocatepe - u anda Sivas Loko
Bakm Atlyesi nnde sergilenmektedir ve ismi de 4 Eyll olarak
deitirilmitir!
Tarihi, kltrel ve sanayi miraslarmz yok olurken
Sanayi Devriminin insanla en nemli armaanlarndan ikisini
buhar teknolojisi ve kitlesel elik retimi olarak saymak mmkndr.
Bylece byk elik kazanlara hapsedilen buharn tahriki ile alan
makinalarn insan artan ve hayranlk uyandran gc pek ok
gelimenin balangc olmutur. Teknoloji tarihinde pek az bulu,
insanolunun kaderini demiryollar kadar etkilemitir. Demiryollar,
sadece ulatklar yerlerdeki yaam deil, toplumlarn ekonomik,
politik, sosyal ve dnsel yaplarn da kkl deiimlere uratmtr.
Bu nedenle ilk kullanmndan sadece 25 yl sonra tm dnyaya
yaylm olan demiryolu ulamn buharl makinenin lokomotiflerde
kullanlmas olanakl klmtr.
lkemizde de cumhuriyetle birlikte byk nem verilen demiryolu
ulam ve bu ulamn simgesi olan buharl nam dier kara trenler
gurbetle tantrd iin olsa gerek halkmzdan byk ilgi grm
ve pek ok trk ve arkya da konu olmutur. Ardndan gelen
dizel, sonraki elektrikli ve yenilerdeki hzl trenleri de saladklar
155
konfor nedeniyle byk bir hsn kabul ile hayatmza buyur etmi
olmamza ramen hibirisinin toplumsal ve kltrel dnme kara
trenler kadar etkisi olmam, onlara trkler yaklmamtr.
Ancak, hemen cumhuriyetin ardndan 1927lerde buharl
lokomotiflerin nemli bir paras olan buhar kazann retme
yetkinlii kazanlmasna ramen, bu gc kullanacak makine
sistemini yapabilme becerisi uzun sre gelitirilememitir. te
yazya konu olan kk trenler sadece ocuklar iin elenceli ve
heyecan verici bir oyuncak olmann tesinde, daha byk yolcu
lokomotiflerini yapabilmenin bir n denemesi, dier bir deyile
sanayi tarihimiz iin nemli milatlardan biridir. Nitekim hemen 4
yl sonra, 1961 ylnda gene ayn tesiste imal edilen ilk yerli buharl
yolcu lokomotifimiz olan KARAKURT istim tutmaya balayacaktr.
Hatta Karakurt gene bu tesiste yaplan her paras ile yerli ilk
Trk otomobili DEVRMi de 1961 Cumhuriyet Bayram trenlerine
Ankaraya getiren katar ekecektir.
imdi anlarda kalan, zaman zaman sadece dizilerde ya da filmlerde
figranlk yapmak iin ihtiya duyulan buharl ya da kavuturan ya
da ayran bir kimlik olarak lkemizde pek ok trkyle zdelemi
ismiyle kara trenler ok geride kald.
Bacalarndan geriye savrulan kara bulutlar, buharla alan ve uzun
uzun alan unutulmaz ddk sesleri ve giderek hzlanan uf uflar
ile bu trenler dnyada olduu gibi lkemizin de kltrel ve sanayi
tarihinde nemli bir yeri hak ederler.
Su, kmr ve ate bu trenlerin gdalar, grnmez nemli bileenleri
ise ayet bunlarla onlar nasl yrteceklerini iyi bilen mahir makinist
ve ateilerin emekleri ve terleri de bu resmi tamamlayan en deerli
paralardandr.
Mehmetik ve Efenin ektii Genlik Parkndaki kk trenler de
bu zellikleri hemen tmyle yanstt iin olacak ocuklar iin
olduu kadar bykler iin de bir cazibe merkezi idi.
156
Onlar ayn zamanda lkemizin kendi gcyle rettii ilk

lokomotiflerdir ve lkemizin sosyal, kltrel olduu kadar sanayi
tarihinde de zel bir yeri hak ederler.
Bu nedenle aslnda Mehmetik ve Efe rmeye terk edildiinde,
sanayi birikimimizin, kendimize, baarabileceimize olan
inancmzn ve mhendislik gcmze olan gvenin de rmeye
brakldn anlamamz nemlidir.
Bu satrlarn yazar da o zamanki Genlik Parknn ve onun ayrlmaz
bir paras olan bu minyatr trenlerin ok gzel ve zel anlar
yaatt insanlardan biridir.
imdiki miniklerin bunlardan mahrum edilmeleri ne yazk.
Not: yknn temelini tekil eden iki kaynaktan; Kent ve Demiryolu

Sitesinde yer alan Kk (Minyatr) Trenbalkl yazy gnderen
Sayn Mfit Akyosa ve mit Saraslann Demir Alardan rmcek
Alarna isimli kitabnda yer alan Genlik Parknda Bir Tren:Bir Eski
Zaman Masal balkl yazy gnderen Sayn Melih ahine teekkr
ederim.
157
ZAMANIN BALANGICI
KARTAL ARABA VAPURU NAATI
Aydn EKEN
Gemi naat ve Gemi Makineleri Yksek Mhendisi
aydin_eken@yahoo.com.tr
Aya ilk adm atan insan olan Neil ARMSTRONGun Bir insan iin
kk, insanlk iin byk bir adm ifadesi zaman ierisinde ilkleri
baarmay ifade eden bir deyim haline gelmitir.
Bu adan bakldnda aada yksn anlatacamz Kartal Araba
Vapurunun inaat, Trk Gemi na Sanayi asndan benzer bir anlam
tamaktadr.
1829 Ylnda II. Mahmutun saltanat yllarnda inaiyye mhendislerinden,
Ba mimar Mehmet Efendi ile Mimar Mehmet Kalfa tarafndan Tersanei Amirede ina edilen direkli, yelkenli ve ambarl Mahmudiye
Kalyonu, 5835 tonluk deplasman, 80,55 m. boyu (kaimeler aras boy),
22,42 m. genilii, 10,75 m. su ekimi ve 120 para topu ile bir mddet
sadece Osmanl mparatorluunun deil dnyann en byk sava
gemisi olma zelliine sahip olmutur. Fakat sanayi devrimine ayak
uyduramaymzn sonucu gemi dizayn ve ina alannda ulatmz
bu parlak noktadan zaman iersine hzla uzaklaarak nerdeyse her
trl yzer arac yurt dndan hazr olarak satn alr hale geldik. Bu
srete tersanelerimizde sadece mevcut gemilerimizin bakm ve
onarmlar yaplmakta yeni gemi ina edilememekteydi.
Mahmudiye Kalyonu, stanbul Deniz Mzesi Koleksiyonu
161
Bu kt durumdan kurtulmak iin zamann yneticileri yeni bir

oluuma giderek, Trk denizcilik sektrn gelitirmek amacyla 1
Mart 1952 tarihinde Denizcilik Bankas T.A.Oln kurarak faaliyete
balatmlardr. 1937 Ylnda
kurulan
Denizbankn devam
mahiyetindeki Denizcilik Bankas, nl sar baca zerindeki
krmz ifte apa amblemiyle ksa srede gelierek gerek deniz
tamacl gerekse de gemi ina sanayi alannda lkemize ok byk
hizmetlerde bulunmutur.
Denizcilik Bankasnn nl ifte apa Amblemi
Bir yandan sahip olduu tersaneler vastasyla yeni gemi ina

faaliyetlerine devam ederken, bir yandan da bnyesindeki gemiler
ile deniz tamaclmzn gelimesine katkda bulunmutur. Hemen
hemen tamam yabanc bayrakl gemilerin hakimiyeti altnda
bulunan deniz tamaclmzdaki Trk Bayrakl gemilerin saylarnn
artmasn salayarak bu alandaki da bamllmz azaltmtr.
Tm bunlarn yannda Gemi ina ve Deniz tamacl alannda
gereksinim duyulan yetimi personel ihtiyacn karlayarak
sektrn bu alandaki boluunu da doldurmutur.
Denizcilik Bankas T.A.Ol Trk tersanecilii iin tam bir dnm
noktas olmutur. O sralar 1938 ylnda, ilerde Pendik Tersanesinde
grevlendirilmek zere ngiltereye mhendislik eitimine
162
gnderilen renciler eitimlerini tamamlayarak yurda dnmler

ve Hali Tersanesinde rendiklerini uygulamak iin, yani yeni gemi
dizayn ve ina etmek iin, frsat kolluyorlard.
Bu mhendislere ilave olarak *1943 ylndan itibaren Tsinde
balayan Gemi na Mhendislii dalnda eitim alan ilk mezunlarda
Denizcilik Bankas bnyesindeki tersanelerde grev almaya
balamlardr.
(*Teknik niversitenin arivinden alnan bilgilere gre tedris kurulu,
Gemi naat ubesinin ders programlarn hazrlayarak, Yksek
Mhendis Okulu makine ubesine bal Gemi naat ihtisas
kolunun kurulmasna karar vermitir. O tarihlerde 6 yl olan eitimde
ihtisas derslerinin 3. yldan balayarak 4 yl yrtlmesine karar
verilmitir. 1943-44 ylnda makine ubesi rencilerinden alt kii
kendi istekleriyle Gemi na Blmne geerek Yksek Mhendis
Mektebindeki eitimin ilk rencileri olmular ve 1947 ylnda
Teknik niversite Makine Fakltesinin Gemi naat ubesinden ilk
Gemi naat Yksek Mhendisleri olarak diplomalarn almlardr.
Bu snf, Kemal Karhan, Tark Sabuncu, Fahri Tuner, Ahmet Erdem,
Gafuri Erta ve Sabahattin lkden oluuyordu. -Halen hayatta
olmayan deerli hocamz Saym Tark Sabuncunun 1981-85 yllar
arasnda rencisi olmann onurunu her zaman tammdr).
Banka st ynetimi, o tarihe kadar Hali Tersanesine bal olarak
alan Camialt Tersanesini, Hali Tersanesinden ayrarak mstakil
bir tersane haline getirmi ve Hali Tersanesi Mdrlne gen
mhendislerden ngilterede eitim alm olan Nedret Utkan, letme
ve Planlama Mdrlklerine de ngiltere meneli iki mhendis
Sadullah Bigat ve Celal Erol (sonradan Denizcilik Bankas Genel
Mdr) atanmlardr.
Yeni tersane haline getirilen Camialt Tersanesi Mdrlne
Tnin ilk Gemi na Blm mezunlarndan Gafuri Erta, letme
Mdrlne yine Tden mezun Blent Arkun, stinye Tersanesi
Mdrlne Almanya meneli Suavi Eyice, letme Mdrlne
163
Tnin ilk Gemi na Blm mezunlarndan Sabahattin

lk, Planlama Mdrlne Almanya meneli Mehmet akr
getirilmilerdir.
ok iyi yetimi bu gen mhendisler, sonradan Denizcilik
Bankasnda Genel Mdr, Genel Mdr yardmcs ve eitli st
kademelerde grev alarak stn hizmetlerde bulunmulardr.
1953 ylndan itibaren Denizcilik bankasnn Tersanelerinde
greve balayan bu gen mhendisler, st ynetiminde tevik ve
yardmlaryla hzla yeni gemi ina faaliyetlerine girimilerdir.
Hali Tersanesinde Kartal ve Kabata araba vapurlar, Camialt
Tersanesinde Abidin Daver ilebi, stinye Tersanesinde Caddebostan
ve Bostanc, Hasky Tersanesinde Hasky ve Vaniky ehir Hatlar
vapurlarnn yapmlarna balamlardr.
Bu saydmz projeler iinde Kartal Arabal Vapuru ilk yaplan
proje olmas bakmndan ok nemlidir. Kartal araba vapurunun
tekne projesi Denizcilik Bankas Ynetim Kurulu yelerinden,
Tersanelerden sorumlu Profesr Ata Nutku Beye aitti. Proje,
mhendis Zekai Bekurtun yardmlaryla Hali Tersanesi
Resimhanesinde yaplmtr.
164
Makinesi ve kazan, hurdaya ayrlm bir gemiden sklp esasl

bir bakm ilemine tabi tutulmu ve makine yerletirme projeleri
mhendis Cemalettin Erem ve Ba Ressam Muzaffer saydam
tarafndan yaplmtr. O sralar Hali Tersanesi Resimhanesinde
ou Sultanahmet Sanat Enstits mezunu ok iyi yetimi Teknik
Ressamlar grev yapmaktayd. Bu Ressamlardan bazlar; Muzaffer
Saydam, Adnan Aytemur, Fevzi Ko, Mnir Tunel, Rza Gens ve
kr Silandr. Bu srete tersanede o zamanlar 16-17 yalarnda
ortaokul mezunu bir Teknik Ressam olan ve sonradan Hali Tersanesi
Mdrl ve Denizcilik Bankas Genel Mdr Yardmclna kadar
ykselen meslein duayenlerinden Ali Can Beyde izdii resimlerle
yer almtr. Projenin hayata geirilmesinde; Emin ner, Nafiz ke,
hsan Talay, Ltfi Meng, Muhittin Ku, Hseyin Genaolu ve
burada ismi saylamayan ok fedakar formen, teknisyen ve iilerin
deerli katklar asla unutulmamaldr.
O yllarda Trkiyede ithalat yapmak nerdeyse mmkn deildir ve
gerekli her bir parann temin edilmesinde ok byk zorluklarla
karlalr. letme Mdr Sadullah Bigat ve Planlama Mdr
Celal Erolun anlatmlarndan rendiimiz kadaryla tersanede
mevcut bir adet seyyar vin ile balayan inaat iki adet kk vincin
gelmesiyle biraz daha hzlanmtr. Fakat o zamanlar iin Denizcilik
Bankas Tersanelerinde ilk defa yaplan bu byklkteki bir elik
tekne inaatnda ilk olmann zorluklar sk sk yaanmtr. kan tm
problemler her kademede alanlarn byk fedakarlklaryla birer
birer almtr.
nk herkesin
tek bir amac
vard her ne
koulda olursa
olsun GEM NA
ETMEK.
Hali Tersanesi Eski Mdrlerinden Ali CAN Bey.
165
Hali Tersanesinde o zamanlar gemi tamir ve bakmlarnda kullanlan

18 ve 19. yzyllarda ina edilmi adet ta havuz bulunmaktayd
fakat ina edilen gemiyi denize indirecek bir gemi ina kza
mevcut deildi.
Kartal Araba Vapurunun omurgas kzak yokken oluturulmutu ve
denize indirilmesi iin bir kzaa ihtiya vard. Gemi tamamlanma
aamasna geldiinde kzak yaplmas gerekiyordu ve kzan
deniz iinde kalan ksm iin inaat mhendisleri sondajlar
yaparak almalarn tamamlamlar ve zeminin bataklk olduu
166
ynnde rapor hazrlayarak kzak inaatna uygun olmadna karar

vermilerdir. Fakat artk ok getir nk inaat bir hayli ilerlemi
ve geminin denize ini zaman yaklamtr. naat sk sk kontrole
gelen Ata Nutku Bey buraya kzak yaplamaz raporunu grdkten
sonra siz bu kza yaparsnz bildiiniz gibi yapn diyerek moral
vermi ve gitmitir.
Bundan sonrasn yine Sadullah Bigat Beyin anlatmlarndan
aktaralm;
Bu direktif dorultusunda almalara byk bir gayret ve hevesle
tekrar baladk. lk nce kzan deniz iine yaplacak ksmna
dalglar daldrarak kontrol ve incelemeler yaptk. Dalglara
ne gryorsunuz? diye sorduumda bana burada tonoz var
dediler.On-on be kula var m? diye sordum ve tonozun ne
ekilde ilerlediini rendim. Tonozun devam kayalkt ve tm
sorumluluu zerime alarak burann doldurulmas kararn verdim
ve bylece kzak inaatn tamamlayabildik.
167
*Kartal Araba Vapurunun Denize ndirildii Gemi na Kza
*zerinde durduum kzak Kartal Araba vapurunu denize indirmek

iin o zamann yokluk ve imkanszlklar iersinde bir avu
idealist insann olaan st alma/gayret ve stlendikleri byk
riskler sonucu 1952-53 ylnda ina edilmitir. Fakat ne hazindir
ki bu fotorafn ekildii 2006 ylnda (Kartal Araba Vapurunun
168
inaatndan sadece yaklak elli yl sonra), biz gemi inaclarn hi

grmek istemediimiz bir manzara mevcuttur. Burada ina kzann
hemen yan banda kendiliinden yetitii belli olan birok aa
grlmektedir. Bu da bize bu kzan ok uzun bir zamandan beri
artk gemi ina etmek iin kullanlmadn gstermektedir. ok deil
bundan elli yl nce zamann yneticileri ne kadar idealist ve ileri
grlyseler imdiki yneticilerde be yz elli yllk ecdat yadigar
bir Tersaneyi koruyup yaatacak areler retememektedirler.
Geminin inaat tamamlanmak zereydi ve denize ini zaman
yaklamt. Fakat zlmesi gereken bir problem daha ortaya
kmt. Geminin denize indirilebilmesi iin sabit kzaklarn stnn
belli bir kalnlkta (yaklak 2 cm.) gemi ina literatrnde base
coat denilen parafin ve don ya esasl bir maddeyle kaplanmas
gerekiyordu. Bu ya o zamanlar lkemizde retilemiyordu (zaten
gemide ina edilemedii iin ihtiyata yoktu) yurt dndan temin
edilmeliydi fakat yukar dada bahsedildii gibi o zamanlar ithalat
yapmak hemen hemen imkanszd. Artk aresi yoktu bu idealist
insanlarn vazgemesi de mmkn grnmyordu. Geminin
kzaklar zerinden kayarak denize indirilmesi iin gerekli olan ya,
Hali Tersanesinde retilecekti.
Sabit kzak zerine base coat uygulamas ve yalamas
Bundan sonrasn ya tersanede yapmay baaran Kimya Mhendisi

Mesih Altnyldzn anlatmlarndan dinleyelim;
169
Benim o zamana kadar gemi ina ile bir alakam olmamt ve bu ya

konusunda da her hangi bir bilgim yoktu. nk bunlar ok zel
konular olduklarndan okulda retilmezler. htiya duyduumuz
bilgileri literatrleri kartrarak edindik ncelikle laboratuvar
testlerini yaptk. lk olarak don ya ile baladk. Don yann zerine
belirli arlklar koyarak yan ezilme ve kayma karakteri asndan
bir takm denemeler yaptk. Daha sonra don yann iine bir miktar
parafin ekleyerek bir kompozisyon oluturduk ve bunu oaltarak
kzaklar yaladk. O gemi bizim iin byk bir tecrbe oldu.
Nihayet beklenen gn gelmiti. Atatrk dneminde alan snavlarla
gemi mhendislii eitimi almak zere yurtdna gnderilen bir
grup mhendis ve T Gemi naat Fakltesinin ilk mezunlar,
belki de yllardr o gecenin sabahn bekliyorlard. Vapur ertesi
sabah, 1 Temmuz 1953, Denizcilik ve Kabotaj Bayramnda denize
indirilecekti. O gn Hali Tersanesi tam bir bayram yeri gibiydi.
Gemiyi denize Denizcilik Bankas Genel Mdr Yusuf Ziya niin
ei Handan Oni indirecekti.
Tekrar Mesih Altnyldzn anlatmna dnelim;

Gemi sabahleyin denize indirilecekti o gece btn mhendis
arkadalar hep beraber mdriyet odasnda oturduk. Hi uyumadk.
kide bir birimiz gidip gemiyi kontrol ediyorduk. Bir sabotaj var
m, bir ey oluyor mu diye. Kendi ocuumuz gibi baktk biz o
gemiye. Daha ncede belirttiim gibi benim o zamana kadar gemi
inas ile bir ilgim olmamt. Ama onlarn arasnda ben de bu
heyecan yayordum. Oradaki heyecan, o dostluu bir daha hibir
messesede grmedim.
170
O gnn en heyecanl kiileri hi kuku yok ki, buraya kzak

yaplamaz raporuna ramen her trl sorumluluu zerlerine alarak
kzan yaplmasna karar vererek projenin gerekletirilmesine
byk katklar olan, planlama ve iletme mdrleri, Celal Erol ve
Sadullah Bigat beylerdir.
Celal Erolun anlatmyla devam edelim;
Biz gemiyi hazrladk. Btn davetliler geldi, merasim oluyordu.
Sadullah Bigat ve ben tulumlarmz giymi olarak aadaydk.
Kzan deniz iinde kalan ksmnn kmesinden korkuyorduk.
Bir ey olsayd bundan sorumlu olurduk. Bir dier endiemiz de
geminin kayp kaymamasyla ilgiliydi. nk kzaklar iin gerekli
olan ya ilk defa retilmiti.
Btn davetli ler tribndeydi, ini annda ampanya iesi patlad.
Bizgemiinecekmiinmeyecekmidiyebakyoruz. Gemi kprdamad.
Her ihtimale kar gemiyi itmesi iin hidrolik krikolar koymutuk.
Hidrolikler ileriye doru itince gemi hareket etti. Kaymaya balaynca
biz de heyecanla geminin arkasndan komaya baladk.
171
SON SMERBANKLI
Burak ASLSKENDER1
Burak Asiliskender, Y. Mimar Dr. / Argeus Mimarlk, Y.Do.Dr. / Abdullah Gl

niversitesi Mimarlk Fakltesi
yi akamlar saygdeer hanmefendiler, beyefendiler! Bildiiniz zere,

yaklak 20 dakika nce stanbul Atatrk Havalimanndan kalk yaptk.
Uuumuz hakknda sizi bilgilendirmek istiyorum: Yaklak 10bin feet
ykseklikte ve 900 km hzla seyahatimizi srdryoruz. Hava artlarnda
bir deiiklik olmazsa, yaklak 4 saat 25 dakika sonra
Kk bir ocuk iken, annemin iyerine gidip, daktilo ve facit ile

oynamaya baylrdm. Daktilo tularnn sert sesleri arasnda hayal
kurar; kendimi orada alan biri gibi dnr, kendi adma birok
evrak hazrlardm. Annem bata olmak zere, alan herkes -belki
de alma saatlerinin son saatlerinin verdii yorgunlukla, hayatlarna
biraz da keyif katmak iin- bu oyuna katlr; sanki gerekmiesine bu
evraklara mhrler basar, imzalard. Byk bir zenle, bu evraklar
kendi adma oluturulmu dosyama takar, camnda i ie gemi s
ve b harflerinden ustaca tasarlanm Smerbank logosu bulunan
dolaba kaldrrdm. Japonya, Almanya, ngiltere, talya, Amerika
her gn kendimi bir baka lkeye grevlendirdim. Yetmez, facitin
kollarn hzl hzl evirerek, hesap yapar, kendime yolluk bile
karrdm. Oralara Smerbank adna gidip, bir eyler yapacam
hayal ederdim! Hayal bu ya; oralara gittiimde sorarlarsa diye,
babamn yanna gider, ii alma evraklarna gz atar; kim ne
yapyor, nasl alyor diye zihnime yazardm.
Smerbank Logosu
175

Zaman hzla akt; annem de babam da emekli oldular. retim durdu, sanki
sava kmasna alanlar aniden yok oldular ve sar bir sessizlik kaplad
her bir yan! Fabrika2 sessizlie brndke3 benim iimdeki sesler
ykseldi, haykr verdi iimdeki ocuk tm yaadklarn, grdklerini
Tpk, bu yolculuumun da sebebi olduu gibi, krmz ile ok nemli
mhr baslm grevlendirmelerle, tm dnyayla paylar oldum, bana
kalan izleri
Smerbank Kayseri Bez Fabrikas, Cumhuriyetin ilan sonras Devlet tarafndan

kurulan ilk sanayi yatrmdr. Birinci Be Yllk Sanayileme Plan(1930) kapsamnda
Sovyetler Birliinden alnan 8,5 Milyon Trk Liralk krediyle kurulmutur. Temelleri,
20 Mays 1934de dnemin Babakan smet nn tarafndan atlm ve inas
16,5 ayda tamamlanarak 16 Eyll 1935de hizmete almtr. Mimari Ivan Nikolaev
nderliinde, Sovyetler Birliinde tasarlanan yaplar, betonarme ve yma karma
teknikle ina edilmitir. Halk tipi, ucuz pamuklu kuma retmek iin kurulan
Smerbank Kayseri Fabrikas, letme(34.262 m2), Mdriyet(462m2), Tamirhane
ve Elektrik santrali gibi iletmeye yardmc binalar (yaklak 4000m2), depolar ve
sosyal tesislerin oluturduu 218.000m2si kapal toplam 922.500 lik oturuma
sahiptir. Hizmete ald yllarda, 2100 ii ile 155 memur altrmtr.
Detayl bilgi iin, bkz. Asiliskender, B. 2002. Cumhuriyetin lk Yllarnda Mimaride
Modern Kimlik Aray: Smerbank Kayseri Bez Fabrikas rnei, Yksek Lisans
Tezi, T FBE, stanbul.
3
Smerbank Kayseri Bez Fabrikas, 1999 ylnda iletmeye kapatlm, -zelletirilmek

yerine- kamulatrlarak Erciyes niversitesine devredilmitir. Do.Co.Mo.Mo Trkiye
Ulusal alma Grubunun bavurusu ile Aralk 2003de iletme alan iinde kalan
yaplar ve Ocak 2004de ise iletme alan dnda kalan lojmanlar Kayseri Kltr
Varlklar ve Antlar Koruma Kurulu tarafndan tescillenerek koruma altna alnmtr.
2005 yl sonlarnda Erciyes niversitesi Rektrl, Smerbank Yerlekesinin D
Lojmanlarndan bir ksmn -1935 tarihli D Usta Evlerinin hepsi ve 1942 tarihli
D Vazife Evlerinin Emniyet Mdrl Hizmet binasnn bulunduu ada iinde
olan ksm- Kayseri Emniyet Mdrlne devretmitir. Emniyet Mdrl ise,
tescilli lojmanlarn amarhanelerini ve D Usta Lojmanlarn gvenlik sorunu
oluturuyor bahanesi ile ykmtr. 2006 ylndan itibaren, yerleke evresindeki
yeil alanlarn byk bir ksm, yerel ynetime devredilerek imara almtr.
Yerleke, 2012 banda Abdullah Gl niversitesine devredilmitir.
176
Smerbank Kayseri Bez Fabrikas Giri Kaps, 2002
Her biri, bir dierinden baka, bambaka bir hatra ile ssl,
bilmem kanc lke, bilmem kanc konuma Tm ocukluum,
delikanllm, ilk sahne deneyimim, ilk pm, heyecanlarm,
arkadalarm, korkularm, mutluluklarm, para para iinde
bydm bu devasa Fabrikann yksnn kaleme alnna,
anlatna bahane oluveriyorlar, yllardr. Fabrikann m, kendimin
mi hikayesini anlatyorum, bilmiyorum. nk beni ben yapan
eylerin kk dorudan ona balanyor. Orada dodum, orada
bydm, orada okudum, orada bir mimar tandm, hayran oldum ve
-byk ihtimal o sebepten- mimar oldum Kim olduumu anlamak
iin, Smerbank kar kar inceledim, belgeledim, aratrdm ve
yazdm.
Hibir eyin tesadf olmadna yrekten inanrm. Ka yandaydm
bilmiyorum, ama henz okula gitmiyordum. Biricik dedem,
(ok sevilen bir ustabayd) beni Fabrikann kalbine gtrd.
Yllarca alp emekli olduu yeri gsterdi: Sanki makineler lk
la bir grlt iinde ama bir o kadar da anlaml bir senfoni
177
ile alyorlard. plikler, makinelere akyor, tak-tuk sesleri altnda

przsz bir kuma dalgasna dnyorlard. Ar ve nemli
pamuk kokusu altnda, dedeme bir eyler sordular; kollarn svad,
makineyle konuurcasna bir eyler yapt. Biten bobini bana uzatt
ve ii biter bitmez tm iletmeyi bana makine makine gezdirdi.
Unutulmaz bir deneyimdi: Merak, heyecan, aknlk altnda bitmez
tkenmez tm sorularma usanmadan cevap verdi. Teker teker tm
makineleri tantt, ne ie yaradklarn anlatt. O gnn akamndan
aklmda kalan bir baka hatra ise, teyzemin yurtdndan getirdii
dili paralardan oluan oyuncaklarmla grdklerimi kendimce
yorumladm; dokuma makinesine yknen maket denemelerim
ve evde annem-babamm akn baklarla bunlar nasl yaptn?
szleri Oysa bugn dahi hepsini yeniden yaparm. Her an hala
cap canl, benimle yayor.
letme Binasnn i, 2011
178
Cemal Nadirin, 1930larn sanayileme atlmnn sonularyla vnen bir

karikatr
179
Annemin odasndan geriye kalanlar, 2008
Sevgili dedem, ka kez daha gtrd beni Fabrikaya net

hatrlamyorum. Ama pek ok kez, trl szlanmalarmn asl
sebebini ok iyi bildii iin, babaanneme bir bahane uydurur,
beni yanna katar, Fabrikann her bir kesini gezdirir, detaylca
anlatrd. Okula baladmda, en ok ikimize zel bu gezileri
zlediimi hatrlyorum. Her ne kadar okul klar, hemen soluu
annemin-babamn yannda alsam da, dedem yanmda olmad iin
iletmenin iine giremez hale gelmitim. te yandan, idari ksmda
neler olup bittiini renmeye balamtm: Personel eflii,
muhasebe, haberleme4 ve her biri dur durak bilmeden alan
bir avu memur
Erciyes niversitesi ile yaplan bir anlama ile Mdriyet binas, 2009 ylndan
beri ORAN Orta Anadolu Kalknma Ajans tarafndan kullanlmaktadr.
180
Bir gn anneme, ben de byynce burada almak istediimi

syleyince, glmseyerek dedelerin burada almaya gelmiler,
baban da ben de burada alyoruz, sana da ksmet olur mu, acaba?
diyerek dnceli dnceli bana bakmt. Smerbankta almam
ksmet olmad, ama Smerbankla uzun yllardr alyorum
Elbette, bu keyfi yaayan tek ocuk ben deildim. Snfmda ki
arkadalarmn ounun bir ekilde Smerbank ile balants vard.
Ya benim gibi ailesinden biri Fabrikada alyor ve lojmanlarda
oturuyorlard, ya da Yeni Mahalle veya Gazi Osman gibi5 genelde
emeklilerinin oturduu bir semtte yayorlard.
Smerbank Kayseri Yerlekesi ve Yeni Mahalle, 2004
1948 sonrasnda, Smerbank Yerlekesi evresindeki araziler alanlarna

ve emeklilerine konut edindirmek amacyla kurulan kooperatifler araclyla
yerleime almtr. 1969a kadar, Smer Yap Kooperatifi, i Yap Kooperatifi ve
Memurlar Yap Kooperatifi ad altnda 8 ayr tipte, 300n zerinde -ou- tek katl
ve baheli konut retilerek Yeni Mahalle ve Gazi Osman Mahallesi yerleimleri
ortaya karlmtr. 1970 sonras kurulan kooperatiflere alanlar dnda da ye
kabul edilmeye balanmtr.
Detayl bilgi iin bkz. Asiliskender, B. 2008. Modernleme ve Konut; Cumhuriyetin
Sanayi Yatrmlar ile Kayseride Mekansal ve Toplumsal Deiim, Doktora Tezi, T
FBE, stanbul.
181
Birou ile okula birlikte gidip geliyorduk. nceleri, dnml

olarak birimizin annesi veya babas bize elik ederken; sonralar
kendi kendimize hareket eder olmutuk. Biz pek farknda deildik
ama gvenlik grevlileri bata olmak zere tm alanlar bizi
uzaktan izliyorlard. Okulda, yolda ne olduysa, annemin de babamn
da haberi oluyordu. Kim grm, kim syledi diye kzarak anneme
ktmda annem, kular sylyor diyordu. ocuk akl ite, ana
kapdan mdriyete giden yol zerinde bulunan devasa aalarn
zerinde yaayan ve guguk guuk! diye srekli ses karan
kulardan fena phelenmiyor deildim. Hain kulara bazen kzsam
da, aslnda benim ve arkadalarmn her hareketini izlemelerinden
dolay, kendimi fazlaca gvende hissetmiyor da deildim.
Neden o gn, okul sonras yalnz bama annemin yanna gitmek
zorunda kaldm hatrlamyorum. Ama o ispiyoncu kular olmasa,
hava kararmak zereyken glgelerin uzad o aal -ve uzun- yolu
zor tamamlardm, sanrm. Kar yamt ve -ok sonralar Atatrk
heykeli olduunu kavradm- apkal bir adam yolumun tam
nnde duruyordu. Sanki kular bana yardm ettiler; bir ekilde
yolumu ksalttlar Yllar sonra, ayn durum kardeimin de bana
gelince, glmemek iin kendimi zor tutmutum!
Bydke, Fabrikada yeni yerler kefetmeye devam ettim. 1960
sonlarna kadar Balkanlarn en byk fabrikalarndan biri olduu
iin, yurt dndan gelen nemli misafirler Kayseriye getirilir, fabrika
gezdirilirmi. Bu zel ziyaretilerin birou ise kendi lkelerinden
farkl birok bitki hediye etmiler. Bahar geldiinde, arkadalarla
ou zaman bisikletlerimizle keyifli sohbetler eliinde, fabrika
bahelerinde ve meyveliklerde yeeren ton ton aalar ve iekler
arasnda dolanp dururduk. Japon elmalar en favori yiyeceklerimiz
arasndayd. Dalndan koparr yer, toplar okula bile gtrrdk
Bir de Elektrik Santrali vard; arkada, biraz uzakta! Aklayamadm
baka tr bir gizeme sahip, bambaka bir yapyd; byk ve heybetli
Neden santral dediklerine o zamanlar pek anlam veremezdim.
nk iinde elektrik retilmezdi, fabrikada retilen kumalardan
182
birka eit kyafet dikilirdi. Aklmda dedemin, tm fabrikann

elektrii burada retilirdi szleri olmasa, geitirir giderdim, bu
binay. Ama aklmda kalanlar ile grdklerim arasndaki eliki, her
seferinde beni bu yapya daha da ekiyordu. Fabrika iindeki en
farkl binayd.
Elektrik Santrali, 2004
183
te yandan, bisiklet keiflerimizde, tren yolu hatt neredeyse

geilmez krmz bir izgiydi. Tren yolunun dier taraf Kayseri,
bizim olduumuz taraf ise evimizdi. Garip ama yaadmz yer
Kayseri deil, Smerdi. Okul, market, sinema, hastane ihtiya
duyduumuz her ey bizimleydi. Ama, kent merkezine gidilirdi,
elbette! Al-veri yaplr, gezilirdi. Her yer biraz souk gelirdi, bana.
ehrin bu yakasnda pek aa yetimiyor, her halde! diye dnr,
zlrdm. Zamanla Kayseri deiti, yeili arttysa da hala kentin
en yeili bol blgesinin Smer-Yeni Mahalle olmas tesadf olmasa
gerek.
stanbula gidene dek, Smerli olma elikisini sadece Kayseriye
zg sanrdm. stanbul byk yerdi, herkes iin: evremdeki birok
arkadama yeni-farkl gelen birok ey, artc biimde benim iin
bir o kadar tandk, bir o kadar da gnlk hayatmn bir parasyd,
tuhaf biimde! Hatta ou zaman arkadalarmn bunlarla ilk kez
karlatklarn dile getirdikleri tepkilerine hayret ederdim. Ben
ocukluumdan beri iinde yaadm ortamlardan farkl ok ey
bulamazken, arkadalarm ok ey bulduklarn sylerlerdi; ne ok
deitirmekteydi onlar bu koca ehir! evremdeki kimse, benim
Kayseriden geldiime pek inanmazd. Zaman iinde, Nazilli,
zmir, Malatyada benzer kamu iletmelerinde aileleri alan
ve lojmanlarnda yaayan arkadalarm oldu, herkes ayn eyi
sylyordu. Boaz esintisi dnda, karmza yeni olarak hayatmz
derinden etkileyen ok az ey kmt.
Yllar sonra belki de bu yzden, zerinde ok dnmeden,
Kayseriye geri dnme karar aldm, kim bilir? Byk bir zlemle
yuvasna hzla uan kular gibi te o zamana dek pek tanma
frsat bulamadm Kayseriyle karlatm; kimi zaman ok sevdim,
kimi zaman stanbulda tandm arkadalarma hak vererek
uzaklamak istedim. Smerli kimlii tayan herkes gibi arada
184
kalakaldm: ocukluumun getii yer, galiba Kayseride deildi!

Tren yolunun te yan, baka bir memleketti!
Tanmak istedim bu koca ehri; doduum, zerinde bydm
bu yabanc kenti ocukluumda olduu gibi sohbetler kurduk
dedemle: Tpk, fabrikay anlatt gibi, kendi hikayesini ve Kayserisini
anlatt bana. Arkadalar ile konumaya baladm teker teker; Her
biri bir baka hikaye anlattlar. Yokluk, zorluk iinden kendilerini
kurtaran, yepyeni bir hayat kurmalarn salayan hikayelerini ve
Smerbank anlattlar. Kimini 14 yanda bir ocukken askerler zorla
getirmi Kayseriye; kimi ailesine kzp kap gelmi bu gurbete;
kimisini yetimhaneden gndermiler: Krt Hasan, Laz Tahsin,
Dada Kemal, Ermeni Prlant yepyeni bir hayat kurmular, hem
kendilerine hem ailelerine
Mektuplar, fotoraflar; hatralar dklverdi nme Ben sorduka
onlar yantladlar. Nasl yaadklarn, nelerle karlatklarn
anlattlar. lk kez mobilya grdk dediler; evin iinde ilk kez
banyo-tuvalet bulduklarn sylediler. Okuma yazma rendik,
sinema, tiyatro izledik dediler. Tenis oynadklarn, kn patenle
kaydklarn anlattlar. At yarlar dzenlediklerini, caz gecelerinde
elendiklerinden bahsettiler. Hepsinden nemlisi, Kayserili, Mulu,
Manisal hepsi bir azdan biz nce Smerliyiz dediler.
Bkp usanmadan dinledim, kayda geirdim, yazdm, anlattm,
paylatm tm bu hikayeleri. Tam da dedemin beni ilk fabrikaya
gtrd yata, kzmla paylatm dedemim bana anlattklarn.
Usul usul anlattm, gezdirdim, zamann tm yorgunluunu ve
ypranmln zerinde tayan Fabrikay. O zaman anladm,
dedemin benimle niye bunlar paylatn, anlatrken neler
hissettiini ve aslnda ne anlatmak istediini
185
Son Smerbankl olarak bir hayalim daha var; dedemin bu

hikayeyi balatt yerde, mimarlk okumaya gelmi rencilerimle
bulumak
186
KILAVUZ COL
anver SMALOLU
Jeoloji Mhendisi
lkemizin yer alt kaynaklarnn aranp bulunmas ve lke

ekonomisine kazandrlmas srecinde, zellikle MTA da alan
mhendislerin ok zor koullarda altklar ve byk baarlar
saladklar bir gerektir. Bu srete birok deerli arkadamz o zor
alma ortamlarnda yitirdik. Onlar yer alt kaynaklarn arayp bulup
halkmzn hizmetine sunma kavgasnn isimsiz kahramanlardr.
Hepsinin anlar nnde saygyla eiliyoruz. Onlar bu almalar
ailelerinden aylarca uzakta , gerektiinde katr srtnda, gerektiinde
gnlerce yayan yryerek yaparken elbette yalnz deildiler. Onlarla
o hayat gece gndz paylaan, genellikle o yrenin insan olan
yardmclar vard; MTA kamplarnda ii olarak alan klavuzlar.
Bir ou jeolojiyi ylesine benimsemiti ki, Ankarada yaplan
bilimsel jeoloji kurultaylarna katlr, bildiri sunanlara blgenin
jeolojisi hakknda soru sorup tartmalara katlrlard. Jeoloji camias
bunlara o denli alkt ki gelmediklerinde onlar ararlard. Hatta
onlarn grlerini referans olarak kullananlar bile olurdu. te onlar
lkemizin madencilik serveninin dier isimsiz kahramanlardr.
Onlarn da anlar nnde saygyla eiliyoruz. Bu yk onlardan
birisinin yksdr.
1984 ylnn balarnda, Hakkari-Uludere- Ortasu Ky Irak snr
blgesindeki MTA etd ve sondajl arama kampn amadan nce,
devam etmekte olan Silopi ( o zaman Mardine bal idi) asfaltit
sondajlarnda, ay almak zere iki jeoloji mhendisi arkadamla
birlikte Ankaradan Diyarbakra gittik. Havaalanna indiimizde MTA
jipi bizi bekliyordu. Arabada ofrden baka biri daha vard. 50-55
yalarnda ya da yle gsteriyordu, (biz o zaman 20li yalarmzda
idik), zayf, uzunca boylu, teninin rengi neredeyse siyaha yakn,
kasketli bir kylyd. Adnn Coli olduunu syledi. Hepimize ho
geldin dedikten sonra arka koltua geip oturdu. lk andan itibaren
bizi szdn fark ettim. Silopiye kadar sren 6-7 saatlik yolculuk
boyunca grd her jeolojik formasyonu, jeolojik yapy bizlere
soruyordu. Bazen bana bazen dier arkadalara. Sadece soruyordu,
yorum yapmyordu. Ama yz ifadeleri her yanttan sonra deiiyordu.
Yolculuun sonlarna doru sorular sklam ve zorlamt. Biz
189
de iyice phelenmeye balamtk; nk hemen hemen hepsi

bilinliydi ve sradan sorular deildi. Ayrca blgeye ilk defa gittiimiz
iin yant vermekte de zorlandmz sorular da bir hayli fazlayd. ok
sonralar, baz sorular nasl kurnazlkla geitirdiimizi sandmz
aklmza geldiinde hala gleriz halimize. Kampa vardmzda
rendik oradaki arkadalardan, bunun bir snav olduunu ve
Colinin asla kl yutmadn. Bu snavlar saha almalar boyunca
da deiik biimlerde devam etti. Kampn kural byleymi. Yeni
gelen mhendisler sahaya bir sre Colinin klavuzluunda kar ve
sahadaki birimleri ondan renirlermi.
1979 yl. .Coli Aytulun (kasketli) MTA Silopi Kampnda mhendislerle
Deerli abimiz ustamz Tamer Iganerin klavuzuydu.1974

ylnda onun yannda ie balam, yllarca birlikte almt. Baka
yakn yrelerde de zaman zaman birlikte saha almalarnda
bulunmu, meslein inceliklerini ondan renmiti. Yredeki
asfaltit oluumlarnn neredeyse tamamn Tamer Iganerle birlikte
bulmulard.
190
Genlii dalarda ekiyalkla gemiti. Bu yzden nerede hangi tr

kaya var hepsini bilirdi. Asfaltit oluumlarn ok uzak mesafelerde
eliyle koymuasna gider bulurdu. Grml Kynn az saydaki
varlkl insanlarndan biriydi aslnda. Kyde sz dinlenirdi. Baka
bir kyn aasnn kzyla evliydi. Kyn en gzel evi onunki idi.
MTAdan alaca cret iin yapmyordu bu ii. Tek einden on
dokuzuncu ocuu biz orada iken domutu. Bir ay gemesine
ramen cinsiyetini bilmiyordu. Hi sormamt. Ayp kabul edilirmi
sormak. Kampta ii olarak alan baka bir kyl bize syleyince,
o da rendi bizimle birlikte. Belli ki fark etmiyordu onun iin on
dokuzuncu ocuun cinsiyeti.
Kampta alan baka klavuzlar hep ona yknrler, onun gibi
olabilmeyi isterlerdi. Onun jeoloji bilgisine hayrandlar. Herkesten
grd sayg onlar ok etkilerdi. Coli Day kadar bilsek bu ileri
baka bir ey istemeyiz hayatta demiti bana ; Uludere nin Ortasu
Kynden askerlik dnda hi kmam olan klavuzum Memed..
Blgede yaplan onlarca sondajdan asfaltit kesemeyen tek sondaja
uzun sre muhalefet etmiti Coli. Sorumlu mhendisle saatlerce
tarttn anlattlar kamptaki mhendis arkadalar. Sondajn
eiminin yanl verildiini savunuyordu. Hakl kt sonunda. Beyim;
ne dediysem ikna edemedim onu demiti bana. O mhendise
havaalanndan Silopiye gelirken yoldaki ilk snavda da geer not
vermediini sonralar kendisi anlatt bize.
Grevi olmamasna ramen, Ankaradan gelen ynetici ve dier
kurumlardan gelen misafirlere ay servisini o yapard. Konuulan
mesleki konular duyabilmek ve mdahil olabilmenin bir arac
olarak grrd ay servisini. Bayanlara ay getirmezdi. Ne de olsa
kyn ileri gelenlerindendi. Belki de Kampta ii olarak alan
kyllerin byle bir eyi grmesini istemiyordu. Kampta bayan
mhendis olmad iin Ankaradan bir bayan misafir geldiinde
anlayabilmitik bunu. Baka bir ii ile gndermiti onun ayn.
191
Bir gn Kampmza Trkiye Petrollerinden mhendisler gelmiti.

Bazlarn Ankaradan tanyordum. ok geni bir blgede petrol
arama almas yapacaklard. Geerken bize de uramlar, bilgi
alveriinde bulunuyorlard. Kampa yaklak 1 aydr yeni gelen
olmad iin Coli iin zel bir gn idi. ay servisini erken balatt.
Yemekten nce yorgunluunuzu alr dedi misafirlere. kinci
aylar getirdiinde sordu sorusunu ilerinde ef olabileceini
dndne. Beyim, ka metrede bulmay dnyorsunuz
petrol? Ekip efini tahmin etmiti, adres doruydu. Ekip efi
ard bir an. ilerin, hele de kasketli bir kylnn byle konulara
karmas TPOA kamplarnda normal bir durum deildi belli ki. O da
o yzden belki de ksaca ve serte yantlad soruyu. 1000 metre
dedi, bandan savan bir tarzla. stediini almt Coli. stelemedi
ama yzne yerleen ifadeden kendini tuttuu belli oluyordu. Son
aylar getirdiinde artk dayanacak hali kalmamt. Bak beyim dedi
ekip efine: Bu blgede jeolojik olarak en stte 600 metre elmo
Formasyonu vardr. Onun altnda 500-600 metre Midyat Formasyonu
vardr ki, eimli olduu iin kalnl daha da fazla kabilir. Daha
altta srasyla Gerc Formasyonu ve Germav Formasyonu nu da
eklersen 1800-2000 metrenin stnde nah bulursunuz siz petrol!.
Bu bizler iin srpriz olmad. Alkndk bylesi durumlara.Uslubu
dnda tabi.. Aslnda byle konumak onun tarz deildi. Belli ki
aalandn dnm, ok bozulmutu ald yantna. Baka ay
istemedi misafirler. Akam yemeine de kalmadlar. Bizim kampa
bir daha da uramadlar.
Hakkari Uludere- Ortasu Kynde ki kampmz atmzda
ziyaretimize geldi Coli. Hem blgedeki jeolojiyi grmek hem de
Klavuzumuz Memede bir eyler retmek istediini sylemiti. Bir
sre arazide alt Memedle. Belki bizi de kontrole gelmiti yanl
bir i yapmayalm diye bilmiyorum. Bir asfaltit filonunu haritalarken
yanllkla Iraka getiimizi O anlad akam kampta jeolojik haritalara
bakarken.Beyim orada gizli nbet yerleri vardr, iyi ki ate amad
askerler size ekiya sanp dedi, dedi. Bunu karakol astemeni de
dorulad Btn Irak snrn avucunun ii gibi bilirdi.
192
2005 ylnda Coli (soldan nc) evinin bahesinden arkadalarmza nar

ikram ederken
Sonraki yllarda bir kez grebildim onu. Zaman zaman Blgeye

almaya giden arkadalarmz ziyaretine giderlerdi. Yeniden saha
almalarna balamann hayalini kurarm. Getiimiz yllarda bir
mayna basarak ldn rendik. Yzlerce metre derinlie kadar
tm jeolojisini bildii o corafyada, doal olmayan bir cismi fark
edememesini normal karlayabilirdik. Ama byle bir lm ona
asla yaktramadk.
Unuttuklarm anmsatan ve fotoraf salayan

Jeoloji mh. arkadam Necdet Grbze teekkr..
193
EREL KMR LETMELER RADYOSU...

Nadir AVAROLU
Maden Mhendisi
Getiimiz yllarda TMMOB bnyesinde kurulacak Birliin Sesi

Radyo TMMOBun kurulmas ve yayn hayatna balamas amac
ile Odam adna grevlendirildim. Her ne kadar istediim lde
emek koyamadmsa da, dnem sonunda Radyo oluturularak yayn
hayatna balad. ok ksa bir sre de olsa yayn hayatnda kalarak,
TMMOBnin eitli etkinliklerini, bilimsel almalarn ve Genel
Kurulunu buradan canl olarak dinlemek frsatn bulmutum.
nsann aidiyet hissettii, ait olduu bir kurumun radyosunu izlemek
ayr bir heyecan veriyor.
Getiimiz aylarda gazetelerde yle bir haber okumutum: Ereli
Kmr letmeleri (EK) Radyosunun deerli kadn spikerlerinden
Sayn Necla Aygn 17 Nisan 2008 gn kaybettik. EK;
Zonguldakta Trkiye Takmr Kurumu (TTK) kurulmadan nce,
Zonguldak Havzasndaki kmr iletmelerinin ortak addr.
Zonguldakta hi yaamadm. Ama Zonguldakl birok arkadamdan
EK Radyosunu dinledim. EK kurumundan haberler, tm bir kente
hitap eden istek programlar, o dnemin nemli bir mzik arivi,
ii ve alanlara ynelik uyarlar, kan anonslar, duyurular, ksaca
tm bir kenti kucaklayan ve orada yaayan insanlarla buluabilen
bir radyo. EK Radyosu
EK Radyosu lkemizdeki ilk zel radyodur. Kamunun TRT aracl
ile yapt yaynlarla birlikte 1967 ylnda kurulan ilk zel radyo. O
yllarda radyo tekeli TRTnin elindedir ve TRT dnda tm Trkiyede
sadece Polis Radyosu ve Meteoroloji Radyosuna msaade edilmitir.
Polis ve meteoroloji radyolar Trkiyenin tamamna hizmet etmek
amac ile kurulmulard. Bir de yerel anlamda hizmet yapan bir
radyo vard, Zonguldakta. 1953de kan Telsiz Kanuna gre alnan
msaadelerle hizmet veren EK Radyosu, o dnemlerde Trkiyede
yresel yayn yapan tek radyo olarak anlarmzdaki yerini ald.
Aslnda ad EK Eitim Radyosu olan ve o gnn artlarna gre
amac maden iilerimizin bilgilendirilmesine almak ve kan
anonslar gibi acil ihtiyalara cevap vermek olan radyo, nemli bir
hizmet gryordu. nk o dnemlerde iletiim aralar bu kadar
197
gelimemiti. O dnemlerde A grubu, B grubu olarak tanmlanan

ii gruplar bulunmaktayd. EK Radyosu, bu iilere, trenlere
binerken, inerken, ocaa girerken, karken, emniyet uyarlarnda
bulunuyordu.
Bir dnem koskoca bir kenti elinde tutan EK radyosu 1983 ylnda
askeri cunta tarafndan kapatld. 1968 ylnda Ereli Kmrleri
letmesi (EK) bnyesindeki iki katl bir binada ii sal ve i
gvenlii konusunda programlar yapmak amacyla yayna balayan
EK Radyosu, bundan 40 yl nce o dnemde EK olarak bilinen
bugnk TTKde 55-60 bin maden iine ve onlarn ailelerine
hizmet veriyordu. Dnyann en ar iilii el yordamyla, kazma,
krek, balta, srt kfesi ve katrla yaplyor, her yl ocaklarda 100e
yakn kii i kazalar sonucu yaamn yitirirken ok sayda kii de
sakat kalyordu. te kurum bu nedenle, ii sal ve i gvenlii
bilincini arttrmak iin zel bir radyo kurmutu.
Zonguldakl arkadalarmla sohbet ederken konu EK Radyosuna
geldiinde yle bir olay anlatmlard. EK Radyosunda yayn
sresince arada zel isteklere de yer verilirmi. Bir gn bir gencin
kz arkadann da ismini vererek, sevgilisi iin istedii ark anons
edilmi ve yaynlanm. Daha radyo program bitirmeden kzn
babas silahla radyoyu basarak yayn durdurmu. Rivayet odur ki,
bu olay Zonguldakta yllarca konuulmu. Bu olaydan sonra da EK
Genel Mdr, istek programn iptal etmi, Radyonun gvenlii
iin giri kapsna da beki koymu. EK Radyosu ikinci kez silah
1983 ylnda askeri cunta ile grm. O gn bu gndr de kapal.
Madenci arkada! Trenlere inip binerken kazma ve baltana sahip
ol! Arkadan sakatlayabilirsin! Trenlerin kap ve pencerelerinden
dar sarkma! Trenler durmadan inme ve binme yaplmaz,
sakatlanabilirsin!
Madenci arkada, aacan en ufak bolua kama sr.
Kazmac arkada, srdn drt kamadan sonra, mutlaka rafa
kaldr.
198
Kazmac arkada, kmr kazmaya balamadan nce, tertip edildiin

yerdeki mevcut tahkimat iyice kontrol et. Noksan direk ve kama
varsa nce onlar tamamla. lave tahkimat yapmak gerekiyorsa onu
yap. Krlm direk varsa deitir. Bu ynde alacan her tedbirin
nce kendi hayatn, sonra da arkadalarnn hayatn kurtaracan
unutma.
Madenci arkada, kazmaya balamadan nce kullanacan sarma,
direk ve kamalar i yerine getir.
Madenci Arkada bacada alyorsan mutlaka yanna emniyet
lambas al. Lamban daima yanar vaziyette tut. Lamban kendiliinden
snerse bacay terk et.
EK Radyosu ile ilgili
olarak; M. Arif Tokmakn
22 ubat 2007 tarihinde
EK Radyosu kapanana
kadar grev yapm,14 yl
spiker ve teknisyen olarak
alm Adnan mr ile
yapt rportaj aadaki
gibidir:
Ku uuu 50 kilometre alana yaynlar ulaan bir altyaps olan EK
Radyosu.
Ereli, Armutuk, Bartn, Amasra, aycumann belirli blmleri,
Filyos sahil alanlar bu radyoyu verici ve alclaryla dinliyordu.
Aktarmal olarak telsiz cihazlar yaynn uzaklara ulamasnda
yardmc oluyordu. Yakasna takt Trkiye Radyolar armal rozetini
yanndan ayrmyor Adnan mr. Bir Zonguldak-Galatasaray
ma srasnda Zonguldak ziyarete gelen stanbul Radyosu Spor
Yaynlar Naklen Sorumlusu Yksel Doru, Tansu Polatkan, Eitim
Yaynlar Prodktr Alaattin Bahekapl yaptklar yayn beenmi,
199
Bahekapl, kendi yakasndan kard bu rozeti Adnan beyin

yakasna takm. nsanlarla i ie olan bir EK Radyosu vard deyip
anlatmaya balyor eski Zonguldak Radyosu spikerlerinden Adnan
Bey. Biz de zevkle, Zonguldak EK Radyosu hakknda Adnan mr
dinliyoruz: 24 Kasm 1984. O gn retmenlerle ilgili program
yapmtm. Program yaynladktan sonra kapatldk. O dnemde
kan anonslar yaptmzda kan vermeye koard insanlar. Stoklar
dolard diye Zonguldak EK Radyosunun ilevlerinden birini
hatrlatyor Adnan Bey.
Radyo evinde biz aile gibiydik. Gecenin 12sine kadar bayan
arkadamla beraber alrdk Bu kadar birbirine gvendiin, bu
kadar saygl bir ortam vard diyor mr, o gnleri anlatrken. Bugn
55 yanda olan Adnan mr, Zonguldakta ilk zel radyoyu kuran
da benim. Bugnk radyoculuu ktlemek istemiyorum. Belki
bizim amz getii iin yle dnyorum ama u an metalik bir
radyo var Zonguldakta. Genelinde slup farkll, diyalog farkll
fark ediliyor. Ben TRT 4den baka radyoya srekli dayanamyorum.
Bugnk radyolarn bir tanesini syleyin eitim yayn yapan diyor
ve ekliyor;
1973n 17 Austos ya da temmuzunda, ben radyo evine yayn
teknisyeni ve spiker olarak, spiker kadrosu kaydyla, radyo evinde
teknisyen olmad iin Ramazan Demircinin ayrlmas ile birlikte, 8
kiinin ierisinden imtihanla girdim. Yayn teknisyenlii ile spikerlik
yaptm. 24 Kasm 1984de de Radyoevi, ileri Bakanlnn Hizmet
i Telsiz Yasasna gre radyolar, Trkiye genelinde kapattklar
gne kadar srdrdm almay. Bu yasayla birlikte Zonguldak EK
Eitim Yayn Merkezi ile Trkiye Polis Radyosu, Meteoroloji Radyosu
yaynlarn durdurmulardr. Ancak EK Radyosu dnda dierleri
kendilerini ok iyi savunarak, tekrar yayn hayatna girdiler. Halen
daha da FM zerinden yaynlarn srdrmektedirler. O gnk
artlarda iyi bir savunma yaplsayd Zonguldak Radyosu, belki de
Trkiyenin sayl radyolarndan biri olabilirdi. nk yaynmz eitim
amal yapyorduk. nsanlarla ilgili, Zonguldakla ilgili hatta zaman
200
zaman da Trkiye geneliyle ilgili haberler yapyorduk. rnein

Trkiye Cumhuriyeti 1980 dnemini yaamtr. 1980 dneminde
Glck Skynetim Komutanlnn ve Valiliin bizatii duyurularn
okuduk. Ama yle ama byle tartlr bir ihtilal yaanmtr. htilalin
Sayn Komutanlarnn duyurularnn Zonguldak Radyosundan
okunmas iin o dnemde o radyo ak tutuldu.
Hi unutmuyorum, biz o gece
evden saat te askerle alndk.
Radyo evine geldik. Radyo
evinde kablolarmz kesilmi,
cihazlar tahrip olmu ve o
dnemin komutan, bize bu
radyoyu altrtacaksnz, bu
radyoyu yayna geireceksiniz,
bizde duyurularmz buradan
yaynlayacaz diye emir veriyor.
O sabah hi unutmuyorum, saat
dokuzda, 13 Eyll 1980de tekrar
yayn hayatna girdik.
ok gzel bir eitim radyosunu Zonguldak koruyamamtr.
diyor Adnan mr ve Radyo ile ilgili u bilgilkeri veriyor;
Zonguldak Radyosunun tam olarak kurulu tarihini bilemiyorum.
Ancak yayn hayatna 1968de getii kulaklarmda nlyor. nk o
gnk Radyo Evi Mdrmz, Allah rahmet eylesin, Fevzi Erginsoy,
o gnk yayn efimiz stanbul Radyosu Rumeli Kardeler diye
TRTde program yapan ermin Gkmen hanmefendi, ldyse Allah
rahmet eylesin, lmediyse Allah selamet versin, bana ve bizim gibi
arkadalara sylediine gre 1968de ksa dalga zerinden yayn
yapyorlard. Yanlmyorsam 1972de orta dalga zerinden yayn
hayatna gemiler. Orta dalga 220 mega saykl Yayn saatlerimiz,
sabah saat 06-09; len 12-14; akam 17-19.30; cumartesi tatil deildi
201
o dnemlerde, cumartesi gn saat 10-14 aras, akam 17-19 aras

Ylba, bayram zel full olarak, yayn akmz devam ettiriyorduk.
zel gnlerde, bayram gnlerinde zel programlar yapyorduk.
ilerle sohbetler ediyorduk. Hatta o tarihlerde u an ssz, bo
belki de cinlerin perilerin oyun oynad, ii pavyonlarnda biz 5 bin
iiyle, 7 bin iiyle, 15 bin iiyle eitim programlar yapyorduk. O
insanlara ii arkada anonslaryla birlikte fiili ve duyurulu olarak
hizmet veriyorduk. rak kursu rencilerine dnk tiyatrolar
yapyorduk. Sosyal faaliyetlerde bulunuyorduk. Bunlar radyolardan,
Radyo Evinden, yani EK Eitim Yayn Merkezinden belirli standart
programlar ierisinde de yayn syleimize devam ediyorduk. ok
iyi hatrladm Zonguldakta o tarihte bulunan, benim bildiim
kadaryla 27 tane ilkokulda, ortaokulda, liselerde 10 Kasmlarla ilgili,
Zonguldakn kurulu yldnmleriyle ilgili programlar yapp bu
programlar radyomuzdan halkmza duyuruyorduk.
Pazar gnleri postaclar antalar dolusu mektup getiriyorlard.
stekler Almanyadan dahi geliyordu. Biz o istekleri de Pazar gnleri
stekler Saatinde Trk Halk Mzii olarak, Trk Sanat Mzii
olarak, Trk Hafif Bat Mzii olarak halkmza dinlettiriyorduk.
Canl telefonlar yayna alyorduk. Bunlar ok gzel eylerdi. ok
gzel hatralard. Bu uurda mcadele eden, bu uurda lenlere
de Allahtan rahmet diliyorum. Hayatta kalanlara da salk esenlikler
diliyorum. Arkadalarm yad ediyorum.
Nedret Yeleta belki evlenmitir, belki torunlar olmutur, u an
Ankarada ikamet ediyor. Necla Aygn spiker arkadalarmdand.
Hatrladm kadaryla Terakki Mahallesi Muhtar Blent Ulubayla
da ksa bir dnemde olsa beraber altk. Erdoan, Serdar, bu
arkadalar zaman zaman bizimle almlardr.
Ben Zonguldak Radyosuna bir fiil hizmet eden bir arkadanzm.
nallah byle bir radyonun almas haberiyle Zonguldak yeniden
alkalanr. Belirli yataki insanlarn zaman zaman bize syledikleri
ifadeler var. Keke o radyo alsa kurban keserim. diye, oklarndan
duymuumdur.
202
u an hastanelerde
grev
yapan
mer
Karaka, enol Yavuz;
bu doktorlarla beraber,
biz i Sal ve i ad
altnda programlar yapp,
belirli saatlerde yayna
koyardk. Her bakmdan
Zonguldak halkn salk,
eitim, trafik, duyuru,
valilik ilanlar, zelliklede
insanlarn ok merak ettii hava raporlarn biz Zonguldak Radyo
Evinden halkmza duyuruyorduk. ok hayat kurtardk; kan aramalar,
kan anonslar, ii kazalarndaki yayn aklarmz, bu arada onlar
da rahmetle anyorum, grizu olaynda, lmlerde Zonguldak
Radyosundan len ii arkadalarmzn adlarn duyuruyorduk.
Baarl olanlara messese mdrl adna pirim veriliyordu.
Ocaklarda alan ve metre baznda ilerlemi insanlara da pirim
veriliyordu. Bu baarlar da i motivasyonu ynnden yaynlyorduk.
Bunlarda retimde, bu insanlar zerinde etki yapyordu, eitime de
dnk katk salyordu. Elektriki arkadatan tutun, ocaktaki ajostr
arkadaa, ocak eflerine, kazmaclara, motorculara, makaslara,
barutulara, lamclara her konuda bugn unutulan ama hala daha
ad dillerden dmeyen EK Eitim Yayn Merkezi bilgi aktarma ve
alma alveriini yapyordu o tarihlerde.
- O zamanlarda insanlarn size ilgisi nasld?
- Mthiti. O tarihlerde televizyon yok. Zonguldakta TRT yaynlar
iyi ekmedii iin bunlar pek dinlenmiyor, tabi o gnk artlar
altnda. O tarihlerde bak bak, u adam alyor radyoda szleri
duyardk. Kurumlara gittiimizde bizi herkes tanyordu. Yani bugn
nasl TRTde spikerler tannyorsa O tarihlerde Trkiyede drt
203
benzeri bulunan radyodan bir tanesi de bizim EK Radyomuzdu.

hsmz, yzmz, yzmzn rengi kiiler tarafndan tannyordu.
Nereye gidersek gidelim ilgi alaka gryorduk. Bu yzden Sayn
mer Karakaolunu yd ediyorum.
1979da benim olumla ilgili bir anm vardr. Radyo evinde altm
iin o gece btn hemire ve ebe arkadalarmn isteklerini yerine
getirmitik. Salk saati yapmtk tekrar. mer beyin kucanda,
benim olum Ahmet dodu.
- Arivi nasld Zonguldak Radyosunun?
- Zonguldak Radyosunun arivi benim hatrladm kadaryla u an
harap olmu vaziyetteler. O tarihteki ariv yaklak toplam olarak
sylyorum 5 bin adet Bunun 2 bin 500 deti long play olmak zere,
2 bin 500 deti de Trk Halk ve Sanat mzii olarak hatrlyorum.
James Last, Paul Monro gibi dnyann en byk orkestralarnn
orijinal long playleri. Yaklak 2 binin zerinde de 4 kanall bin iki
yz makara bantlar. O tarihlerde ok byk Akai teypler. 4-5 tane
dual plak, o tarihlerde uurlu mikrofonlar. nsanlarn yzeysel olarak
grd cihazlar ierisinde alyorduk. ok zengin bir elektronik
kablomuz vard. Spiker ve teknisyen arkadalarmz vard. Bu arada
Diner Uskupluyu, Ramazan Demirciyi rahmetle anyorum. Spiker
arkadalarmd. Her adan ok iyi bir arivimiz vard. Klasik olarak.
Betoveninden tutun 101 Kemanlara varncaya kadar. Trk Halk
Mzii Aliye Kl, Fatma Trkan, Ahmet Sezgin, Nuri Sesigzel,
Bedia Akartrk, Mzeyyen Senarlar, Behiye Aksoylar, Blent
Ersoyun o dnemleri. Ziya Takentler Muazzez Abaclar Daha
birok sanatmzn orijinal long playleri. Bantlar stanbul Radyo
Evinden gelen sanatlar. Zonguldaka gelen birok nl sanat bu
radyo evinde program yapmtr. Kullandm mikrofonu, kulaklm,
teybimi, pikabm, krmz m hatra olarak saklyorum. Evimde
de u an yaklak 150, 200 tane long play, 70, 80 tane band
saklyorum.
204
- Madencilerle yaplan
sohbetler, rportajlar var
m?
- Aratrrsam bulurum
diye
dnyorum.
nk geen teybimde
dinlerken Fevzi beyin
Zonguldak tarihi ile ilgili
bir bandna rastladm.
Aratrmam
lazm,
bakarsam arkadalarmzn
bizim anonslarmz ii arkada diye balayan t anonslarn
bulabilirim. Ramazan gnlerinde top anonsunu duymadan,
Zonguldaktaki topu atelemiyordu. Yani biz anons ediyorduk,
radyonun anonsuna gre de Zonguldakta oru alyordu. Bu
kadar Zonguldak kentiyle i ie olmu, kaynam tm Trkiyede
bir radyo evi kurulmamtr. Zonguldak Radyosunun kapanmas
zlecek bir eydir. O radyo evinin 14 yllk yayn teknisyeniyim ben,
nelerle karlatk. Elinde kan anonslaryla doum hastanelerinden
gelenler. Aabey anons yap diyenler. ok aclar paylatk biz o
maden ocaklarnda len insanlarn yaknlaryla lm gnlerinde,
Trklerle Ya, duygulanyorum Gzlerim doldu Kapatalm
teybi ltfen!
Yine bir habere gre Trkiyenin bekli de ilk zel radyosu olan
EK radyosu sanal alemde tekrar yaynda olduu bildiriliyor. Haber
Zonguldak Sitesinin mzeler blm tklandnda karnza kan
EK Radyosu 5 Aralk 2006dan bu yana imdilik test yayn yapyor.
Sadece nostalji anlamnda sadece eski bant kaytlarnn yaynland
bu sanal ortam hibir Zonguldakl bilgisayarndan dinlemeyi arzu
etmiyor. Kazmac arkada anonslarnn czrtl mzikler eliinde
sylendii gnler artk gerilerde.
Trkiyenin ilk zel radyosu; EK Radyosu. 12 Eyll ynetimince
kapatlan bu radyo ile Trkiye Takmr Endstrisinde alan
205
onbinlerce iinin, bunlarn aile ve kylerinde yaayan babadan

ola tm madenci insanlarn eitimi hedeflenmiti.
EK Radyosu, Zonguldak kltrnn nemli bir rnyd.
EK Radyosu, bir kent kltrnn rnyd
EK Radyosu, madencilik kltrnn bir rnyd.
Birok Zonguldaklnn kulaklarnda
i Arkada ile balayan anonslar vardr.
12 Eyll bu lkede birok gzel eyi yok etti
O gzel Radyo da
O gzel atlara bindi,
Ve gitti.
Mete Arif TOKMAK: 1967 Zonguldak doumlu. ZK Tbb
Dokmantasyon Yksekokulu mezunu ve Karaelmas niversitesi
GSF Resim blm rencisi. Yerel gazetelerde ve kltr sanat
yazlar yazmakta, karikatr, izgi roman, yk gibi almalarn
yaynlamaktadr. almalar eitli sergilerde yer almakta, ksa film
almalar devam etmektedir.
206

Mühendislik Mimarlık Öyküleri 5

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mühendislik Mimarlık Öyküleri 5

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Mhendislik

Modern Jeolojinin nderi: hsan Ketin Hoca

Bir Zamanlar Ekonomalar Vard

Cumhuriyet Demiryolunun Kuvvet ss: Eskiehir Cer Atelyesi

lkemizde retilen lk Buharl Lokomotifler: Mehmetik ve Efe

Zamann Balangc: Kartal Araba Vapuru naat

Ereli Kmr letmeleri Radyosu

Mhendislik Mimarlk ykleri - V

Mhendislik Mimarlk ykleri - V

Mhendislik Mimarlk ykleri - V

karsnda kendini yenik hissetmesini salamak iin birbirinin ayn, koca

Mhendislik Mimarlk ykleri - V

Amerikaya verir duruma getirilmitir. Aslnda buradaki nemli husus,

Mhendislik Mimarlk ykleri - V

Mhendislik Mimarlk ykleri - V

Mhendislik Mimarlk ykleri-V kitabnn ierik almalarn da Orhan

MODERN JEOLOJNN NDER:

Mhendislik Mimarlk ykleri - V

Cumhuriyetin ilan ile birlikte Bat bilim ve kltrn benimseme,

Ak havada, dorudan doruya plak

Mhendislik Mimarlk ykleri - V

Bir ulus, iki nesil boyunca ulusal ve uluslararas dzeyde, kendi

Mhendislik Mimarlk ykleri - V

Bunlarn en yals ve yksei deniz seviyesinden yaklak 4.000 m.

Mhendislik Mimarlk ykleri - V

Onun ocukluk yllarn youranlardan biri de, tam bir Cumhuriyet

Mhendislik Mimarlk ykleri - V

1932-1933 ders ylnda Naumburg/Saalede Almanca renen hsan

Bonnda niversiteye baladnda gen Ketinin karsna gene

Mhendislik Mimarlk ykleri - V

Ketin, zellikle yerbilimlerinde doay tanmak iin doada almak

Mhendislik Mimarlk ykleri - V

deiiklikler zerinde duruyordum diyordu. rencilerinden A.M.

Mhendislik Mimarlk ykleri - V

ulamt. Bu makalesinde ileri srd dnceleri izleyen rencileri

Mhendislik Mimarlk ykleri - V

gneydousundaki ofiyolitik melanjn zerinde yzen bir naptr. Bailey

Mhendislik Mimarlk ykleri - V

1975de tekrar Amerikaya giden ve 1976da yaynlad makalesinde

Mhendislik Mimarlk ykleri - V

hsan Ketin, corafya retmeni olan ei Bedia Hanmn 51 yllk

hsan Ketin, yurtiinde olsun, yurtdnda olsun jeoloji camiasnda

Mhendislik Mimarlk ykleri - V

hsan Ketin, 56 yllk alma yaamnn deerlendirmesini yaparken

Mhendislik Mimarlk ykleri - V

Bilim Adam Olmak in Domu Olan Tanmak

Mhendislik Mimarlk ykleri - V

Mhendislik Mimarlk ykleri - V

* Uak Mekanik Sistemler retmeni

Mhendislik Mimarlk ykleri - V

Mhendislik Mimarlk ykleri - V

Havaclkta devrim, Wright kardelerin 17 Aralk 1903te Kuzey

Kansu Yavuz, Havaclk Tarihinde Trkler1, Etimesgut 1971, s.91

Mhendislik Mimarlk ykleri - V

Mustafa Kemal Atatrk, 1 Kasm 1937 ylnda T.B.M.M.nin al

Eskimi teknolojileri deil, en yeni teknolojiyi lkeye

Akdemir Ylmaz, Atatrk Dnemi Trk Havacl, A, Ankara 2005, s.49

Mhendislik Mimarlk ykleri - V

Bunun iin ok beklemek gerekmeyecektir. lk uak fabrikalar

Avrupadan, Amerikadan lisanslar alp tayyare yapmak bir

akir Ziya, Nuri Demira kimdir? Kenan Matbaas, stanbul 1947,s.62

Mhendislik Mimarlk ykleri - V

1960l yllara gelindiinde, dnemin Amerika bakan Lyndon

Artk vaziyeti dzeltmek iin mutlaka Avrupadan nasihat almak,