Uluda niversitesi Mhendislik-Mimarlk Fakltesi Dergisi, Cilt 14, Say 2, 2009

OK DK FREKANSLI ELEKTROMANYETK RADYASYON

VE SALIK ETKLER
Alpaslan TRKKAN
Kayhan PALA
zet: yonlatrmayan Radyasyonun snma, kimyasal reaksiyon deiimleri, hcreler ve dokularda elektrik
akmnn indklenmesi yoluyla biyolojik etkileri vardr. almann amac 3-3000 Hz aralndaki ok dk
frekansl elektromanyetik radyasyonun salk etkilerini incelemektir. nsanlar yerkrenin 25-65T arasnda
statik manyetik alanna ek olarak insan yapm kaynaklardan deien seviyelerde elektromanyetik alan maruziyeti altndadr. Maruziyet yaam koullar ve meslee gre deimektedir. Deiik lkelerde kentsel alanda yksek
maruziyet seviyeleri tanmlanmtr. Uluslararas Kanser Aratrma Merkezi (IARC) ok dk frekansl manyetik alan insanda snrl kanta sahip kanserojen ve hayvan deneylerinde yeterli kanserojen olarak tanmlanan
grup 2Bde snflandrmtr. Elektromanyetik alan maruziyeti ile salk etkilerini inceleyen ok saydaki alma
zellikle kanser, reme sal, sinir dokusu bozulmas ile seyreden hastalklar ve kalp hastallarna odaklanmtr. Bunlar iinde en dikkat ekeni ocukluk a lsemileri ile ilgili almalardr. Genel kan 0,4 T ve stndeki maruziyetlerde ocukluk a lsemilerinin 2 kat arttdr. almalar yksek gerilim hatlarna yakn yaayanlarda salk riskinin daha fazla olduunu ortaya koymutur. Elektromanyetik alann salk etkilerinin saptanmas iin kapsaml almalara gereksinim vardr. Elektromanyetik alanlarn maruziyetinden korunmak iin
kentsel planlamann yan sra yaplarn mimari ve elektrik projelerinin uygun ve doru teknolojiye gre hazrlanmas gereklidir. Maruziyet belirlenmeli, deerlendirilmeli ve korunma programlar yasal zeminde dzenlenmelidir.
Anahtar Kelimeler: Elektromanyetik alan, salk, radyasyon, kanser.

Extremely Low Frequency Electromagnetc Radaton and Health Effects

Abstract: There are biologic effects of non-ionizing radiation by means of heating, chemical reaction changes,
induction of electric current in cells and tissues. The purpose of the study is to investigate the health effects of
extremely low frequencies in the range of 3-3000 Hz. Humans are exposed to electromagnetic fields in changing
levels generated by human made sources in addition to static magnetic field of earth in the range 25 - 65T.
Exposure changes depending on living conditions and occupations. In urban environments of different countries,
exposure at high levels has been defined. Extremely low frequency magnetic fields has been classified in group
2B which is the category of limited evidence of carcinogenity in humans and insufficient evidence of corcinogenity in experimental animals by The International Agency for Research on Cancer (IARC). A large number of
studies investigating electromagnetic field exposure and the health effects of it focused on particularly cancer,
reproductive health, diseases caused by nevre tissue necrosis and hearth diseases. The most significant one
among those is the studies regarding childhood leukemia. According to the general opinion, childhood leukemia
risk increases two times by exposure to electromagnetic fields at or above 0,4 T. The studies signified that
inhabitants living close to high voltage power lines are under more health risk. There is a need to develop detailed studies in order to determine the health effects of electromagnetic fields. In order to avoid from exposure
to electromagnetic fields, besides urban planning, architectural and electrical projects of the buildings should be
prepared by choosing the appropriate and right technology. The exposure should be determined and evaluated
and protection programs should be regulated based on legal ground.
Key Words: Electromagnetic field, health, radiation, cancer.

Uzm. Dr. Uluda niversitesi Tp Fakltesi Halk Sal AD., 16059, Grkle, Bursa.
Do. Dr. Uluda niversitesi Tp Fakltesi Halk Sal AD., 16059, Grkle, Bursa.

11

Trkkan, A. ve Pala, K.: ok Dk Frekansl Elektromanyetik Radyasyon ve Salk Etkileri

1. GR
Radyasyon (nm) maddeye ve insana nfuz edebilen dalgalar veya paracklar biimindeki
enerji yaym ya da aktarmdr. Radyasyon maddedeki etkisine gre iyonlatran (Ionizing Radiation)
ve iyonlatrmayan (Non-Ionizing Radiation) olmak zere ikiye ayrlmaktadr. yonlatran Radyasyon
atom ve molekllerden elektron koparabilirken iyonlatrmayan radyasyon atomik balar kracak
yeterli enerjiye sahip deildir. Buna karn, snma, kimyasal reaksiyon deiimleri, hcreler ve dokularda elektrik akmnn indklenmesi yoluyla biyolojik etkilere yol at bilinmektedir. almann
amac, iyonlatrmayan radyasyon olan ok dk frekansl (DF) elektromanyetik alanlarn (EMA)
salk etkilerini deerlendirmektir. alma, maruziyetin belirleyicilerinden olan mhendislik uygulamalarna vurgu yapmas nedeniyle nemlidir.

2. ELEKTROMANYETK ALAN
EMA elektrik yklerin hareketinden doan, elektrik ve manyetik alan bileenlerine sahip
elektromanyetik enerji ieren kuvvet alandr (eker ve erezci, 2000). Elektromanyetik dalgalar
frekanslar ve dalga boylar tanmlar. Elektrik ve manyetik alanlarn yaylm zellikleri farkldr. Voltajdan kaynaklanan elektrik alan volt/metre (V/m) birimi ile deerlendirilir. Elektrikli cihazlar kapalyken bile var olan elektrik alann yaltm, binalarn yapmnda kullanlan malzemeler ve doru imalat teknii ile salanabilir. Akmdan kaynaklanan manyetik alan ise elektrikli cihaz kapal iken yok
olmaktadr. Manyetik alan zel olarak hazrlanm yaplar dnda engel tanmamaktadr. Manyetik
alan daha ok ABDde kullanlan gauss ya da uluslararas kabul grm tesla birimi ile ve 1T= 10.000
G eitliinde tanmlanr. Manyetik alan lmlerinde karlalan miligauss; 1/1.000 gauss ve mikrotesla ise 1/1.000.000 tesladr. Miligauss ve mikrotesla arasndaki iliki 1T=10mG eklindedir
(NIEHS, 2002).
Tm elektromanyetik dalgalar bir arada gsteren elektromanyetik spektrumun (ekil 1) bir
ucunda yksek enerjili ve nanometre dzeyinde dalga boyu olan gama nlar yer alrken dier ucunda
dk enerjili ve kilometreler dzeyinde dalga boyu olan DFl nlar yer alr. Bu almann konusu
olan DF elektromanyetik radyasyon 3-3000 Hz aralnda olup ounlukla insan yapm kaynaklardan olumaktadr.

ekil 1:
Elektromanyetik Spektrum
A. Elektromanyetik alan kaynaklar
Yerkre 25-65T arasnda statik manyetik alan ile evrelenmitir(Feychting, 2005). Yerkrenin sv haldeki metal ekirdeinin magma hareketinden kaynaklanan doal manyetik alan ile binlerce
kilometre uzunlukta elektrik donanma sahip insan vcudu uyum iindedir. Yerkrenin doal
EMAna ek olarak elektrik ve elektrikli aralarn kullanm ile insan yapm EMA kaynaklarnda ve
maruziyette srekli art olmaktadr. Teknolojik gelime, yerkrenin doal elektromanyetik alanndan
12

Uluda niversitesi Mhendislik-Mimarlk Fakltesi Dergisi, Cilt 14, Say 2, 2009

ok daha fazlasn oluturan insan yapm EMA maruziyetini insanlk tarihinin en yksek seviyesine
ulatrmtr. Artan maruziyet seviyesinin insan vcudunda uyum bozukluklarna yol amas da beklenen bir sonutur.
Evlerdeki elektrik tesisat ve g iletim hatlarndan yaylan alanlar 50 Hz civarnda olup iyonize olmayan radyasyon iinde yer alan DF EMAlar olutururlar. En nemli DF EMA kayna
enerji iletim hatlardr (eker ve erezci, 2000). Yerst enerji iletim hatlar hem elektrik hem EMA
olutururken, yer alt elektrik hatlar yerstnde elektrik alan oluturmazken manyetik alan oluturabilmektedir (NIEHS, 2002). Binalarda duvarlarn iinden geen ve doru tesisat kurallarna gre denmemi elektrik kablolar ile elektrikli cihazlar yaam alanlarndaki nemli EMA kaynaklarndandr.
B. ok Dk Frekansl Elektromanyetik Alanlarn Salk Etkilerini
nceleyen almalar
DF EMAlarn sala etkileri 1979 ylnda Wertheimer ve Leeperin ok dk frekansl
elektromanyetik alan maruziyeti ile ocukluk a kanserleri arasndaki ilikiyi gstermeleri sonras
dikkat ekmitir. Bu almadan sonra DF EMAlarn biyolojik etkilerini inceleyen almalarda
ciddi bir art olduu grlmektedir (Wertheimer ve Leeper, 1979).
Enerji iletim hatlarndan, bilgisayarlardan ve ev iinde kullanlan elektrikli cihazlardan yaylan
DF EMAn salk zerine etkilerini inceleyen hayvan deneyleri, insanlarla yaplan almalar, hcre
bazndaki almalar, bilgisayar simlasyonlar eklindeki azmsanmayacak sayda alma yrtlm
ve halen yrtlmektedir. Deneysel almalara ek olarak yrtlen analitik almalar, etkene maruziyet ile bunun sonucunda oluan etkinin lld kesitsel, olas nedenin grl bakmndan olgu
ve kontrol gruplarnn birbiri ile kyasland olgu-kontrol ve hastalklarn nedeni hakknda en iyi bilgiyi veren kohort almalardr.
Yaplan almalar ile DF EMAlarn salk etkilerinin ortaya konmas sonucu, Uluslararas
Kanser Aratrma Merkezi (IARC) ok dk frekansl manyetik alan insanda snrl kanta sahip
kanserojen ve hayvan deneylerinde yeterli kanserojen olarak tanmlanan grup 2Bde snflandrmtr
(IARC, 2002).
C. Elektromanyetik Alan Maruziyeti ve Snr Deerler
Yaplan ie ve yaam koullarna bal olarak deien maruziyet seviyelerine karn etkilerinin
saptanabilmesi iin ncelikle doal ve insan kaynakl EMAlarn maruziyet seviyelerinin belirlenmesi
gereklidir. Tablo Ide grld gibi tipik olarak elektrik hatlarna yakn olmayan evlerde 100V/m
elektrik ve 0,2T manyetik alan, iletim hatlar altnda ise 10000V/m elektrik ve 20T manyetik alan
maruziyeti olmaktadr (WHO, 1999).
Tablo I. Kaynaa Gre Elektrik ve Manyetik Alan Maruziyet Snrlar
KAYNAK
Doal Alan
Enerji Hatt (hatta uzak evlerde)

Elektrik alan (V/m)

Maksimum Maruziyet
Manyetik younluk (T)

200

70 (dnya manyetik alan)

100

0.2

10 000

20

Elektrikli tren-tramvay

300

50

TV ve bilgisayar ekran

10

0.7

Enerji Hatt (hattn altnda)

Elektrik ve manyetik alanlarn korunma asndan nemli olan ortak zellikleri; kaynaktan
uzaklatka glerinde azalma olmasdr. Tablo IIde sk kullanlan elektrikli cihazlarn oluturduklar
manyetik alan ile uzaklk ilikisi grlmektedir(WHO, 1999).

13

Trkkan, A. ve Pala, K.: ok Dk Frekansl Elektromanyetik Radyasyon ve Salk Etkileri

Tablo II. Elektrikli Cihazlarn Deiik Uzakllardaki Manyetik Alanlar

Electrikli Cihaz

3 cm uzaklk (T)

30 cm uzaklk (T)

1 m uzaklk (T)

Sa Kurutma Makinas
Elektrikli Tra Makinas
Elektrik Sprgesi
Fluoresan Lamba
Mikrodalga Frn
Tanabilir Radyo
Frn
amar Makinas
t
Bulak Makinas
Bilgisayar
Buzdolab
Renkli TV

6 2000
15 1500
200 800
40 400
73 200
16 56
1 50
0.8 50
8 30
3.5 20
0.5 30
0.5 1.7
2.5 - 50

0.01 7
0.08 9
2 20
0.5 2
48
1
0.15 0.5
0.15 3
0.12 0.3
0.6 3
< 0.01
0.01 0.25
0.04 2

0.01 0.03
0.01 0.03
0.13 2
0.02 0.25
0.25 0.6
< 0.01
0.01 0.04
0.01 0.15
0.01 0.03
0.07 0.3
<0.01
0.01 0.15

Tablodan da grld gibi elektrikli cihazlardan uzaklaldka manyetik alanda nemli seviyede azalma olmaktadr. Kaynaktan uzaklamaya ynelik bireysel koruyucu nlemler nerilmektedir(Otto ve Mhlendahl, 2007). Sk ve genellikle vcuda yakn kullanlan sa kurutma makinas ile
elektrikli tra makinas manyetik alan kaynaklar arasnda dikkat ekmektedir.
Cihazlardan yaylan EMAlarn snrlarnn belirlenmesi yaklam, cihazlarn hatasz alabilmeleri ve baka cihazlar fazla etkilememeleri zerine kurulmutur. Bu snrlamaya Elektromanyetik Uyumluluk ( EMC Electromagnetic Compatibility) denir. Bu yaklam insan faktrn gz ard
etmektedir. Trkiyede 30/12/2006 tarih ve 26392 sayl Resmi Gazetede Elektromanyetik Uyumluluk
Ynetmelii yaynlanmtr. Ne yazkki yaamn ana aktr olan insan nceleyen, cihazlarn evresel
etkilerini ve yaydklar EMAlar snrlayan bir yaklam bulunmamaktadr.
Elektromanyetik radyasyon konusunda her lke kendi standartlarna gre limit deerler belirlemitir. Bununla birlikte Avrupa Birliine ye lkeler ve ABD dahil olmak zere birok lkede ortak
kabul gren snr deerler bulunmaktadr. Bu snr deerler Dnya Salk rgt (WHO) tarafndan da
tannan ve uluslararas bir komisyon olan yonize Olmayan Radyasyondan Koruma Komisyonu
(ICNIRP- International Commission on Non-Ionizing Radiation Protection) tarafndan gnde 24 saat
maruz kalnd kabulyle belirlenmitir. Snr deerler yaylan radyasyonun frekansna bal olarak
deimekte olup, her frekans iin farkldr (Tablo III).
Tablo III. Genel halk iin snr deerler (ICNIRP)
EMK Kayna

Elektrik Alan iddeti

(V/m)

Manyetik Alan iddeti (A/m)

Yksek Gerilim Hatt ve Trafolar

Baz stasyonlar (900MHz)
Baz stasyonlar (1800MHz)

5000
41,25
58,34

80
0,111
0,157

ICNIRP 50 Hz frekans iin genel maruziyet snrlarn elektrik alan iin 5000 V/m, manyetik
alan iin 100 T kabul etmektedir. Mesleki maruziyet snrlar ise daha yksek olup elektrik alan iin
10 000 V/m, manyetik alan iin 500 Tdr(ICNIRP,1998). Trkiyede ilgili tm taraflarn katld
toplantlar sonucu Telekomnikasyon Kurumu, Temmuz 2001de Resmi Gazetede yaynlanan ynetmelik ile 10 kHz-60 GHz frekans bandnda alan telekomnikasyon cihazlarndan kaynaklanan
EMA iddeti limit deerlerini belirlemitir. Ynetmelik erevesinde, meskun mahalde, elektrik alan
iddeti, manyetik alan iddeti, manyetik ak younluu ve e dzlem dalga younluu, toplam limit
deerleri ile tek bir cihaz iin belirlenen limit deerler Tablo IVde grlmektedir.

14

Uluda niversitesi Mhendislik-Mimarlk Fakltesi Dergisi, Cilt 14, Say 2, 2009

Tablo IV. Ortam ve Tek Bir Cihaz in Belirlenen Limit Deerler

B-Manyetik ak younluu Edeer dzlem dalga g
(T)
younluu (W/m2)
Tek bir cihaz Ortamn
Tek bir cihaz
Ortamn Tek bir cihaz Ortamn Tek bir cihaz Ortamn
iin limit
Toplam limit
iin limit
Toplam limit
iin limit
Toplam limit
iin limit
Toplam limit
deeri
deeri
deeri
deeri
deeri
deeri
deeri
deeri
0.010-0.15
22
87
1.3
5
1.5
6.25
0.15-1
22
87
0.18/f
0.73/f
0.23/f
0.92/f
1/2
1/2
1-10
22/f
87 f
0.18/f
0.73/f
0.23/f
0.92/f
10-400
7
28
0.02
0.073
0.023
0.092
0.125
2
400-2000
0.341 f1/2
1.375 f1/2
0.0009 f1/2
0.0037 f1/2
0.001 f1/2
0.0046 f1/2
f/3200
f/200
2000-60000
15
61
0.04
0.16
0.05
0.2
0.625
10
Frekans
Aral
(MHz)

E-alan iddeti (V/m)

H-alan iddeti (A/m)

ABDde kiisel maruziyeti saptamak iin 1000 kiide ve 24 saat boyunca yaplan lmlerde;
maruziyet ortalamas 0,89 mG (0,089 T) bulunmutur. Toplumun %14,3nn 24 saatlik ortalama
maruziyeti 2 mGdur (0,2 T). Toplumun %6,3nn 3 mG (0,3 T), %2,42sinin 5 mG (0,5 T ) ve
%0,46snn 10 mG (1 T )maruziyeti saptanmtr. Toplumun %25i bir saatini 4mGden (0,4 T),
%9u ise 8 mGden (0,8 T ) yksek alanlarda geirmektedir. En yksek elektromanyetik maruziyet,
elektrik ilerinde alanlarda olup ortalama 1,61 mGdur (0,161 T). Servis alanlarnda 1,59 mG
(0,159 T), teknik, sat ve idari ilerde ise 1,09 mGdur (0,109 T). Doal ortamlarda alan ifti,
ormanc ve balklarda ise maruziyet daha dk olup 0,45 mG (0,045 T )bulunmutur. Bu deerler
maruziyetin yaplan ile yakn ilikisine dikkat ekmektedir. En fazla maruziyet ortalamas (0,97 mG)
alma hayatndaki ya grubundadr. Bunu okul ncesi ya grubu (0,80mG) ve okul a ocuklar
(0,76 mG) izler. Maruziyet konut tipine, byklne ve elektrik hatlarna bal olarak da deimektedir. Dubleks evler, apartman daireleri ve kk evlerde maruziyet daha fazladr (Zaffanella ve Kalton, 1998). Belirli ya gruplarndaki daha fazla maruziyetin yaam koullarndan kaynakland dnlmektedir. Yaam alanlarnda elektrik kullanm farkllna balanan ve k aylarnda daha fazla
olan EMA maruziyeti bildirilmektedir (Straume ve di., 2008).
ABDde 992 evde ve odalarn ortasnda yaplan lmlerde evlerin %50sinde manyetik alann 0,6 mG ve alt (0,06 T), %15inde ise 2,1 mG (0,21 T) olduu ve tm lmlerin ortalamasnn
0,9 mG (0,09 T) olduu bildirilmitir (Zaffanella, 1993). EMA maruziyeti en az gece ve en fazla i
ortamnda olmaktadr. Ani yksek maruziyetler, yerst ve yer alt elektrik hatlar yaknnda yrmek
ve elektrikli aletlere fazla yaklamakla olumaktadr (NIEHS, 2002).
Taiwanda yaplan ve maruziyetin deerlendirildii almada 7 ya ve altndaki ocuklarn
%7,3nn 0,3 T ve %5,4nn 0,4Tdan fazla maruziyeti bildirilmitir (Li ve di., 2007). spanyada kentsel alanda yaplan lmlerin %7,3 ICNIRPn referans deerlerinin zerinde bulunmu,
yksek lm deerlerine daha ok kentin eski yerleim birimlerinde ulalmtr (Paniagua ve di.,
2007). almalar maruziyetin lkeler arasnda farkllklar gsterdiini, bunun uygun teknoloji kullanm ile ilintili olduunu dndrmektedir.
nemli bir saptama yaam koullar, meslek, ya grubu ve lkeler arasnda maruziyet seviyelerinin farkllklarna karn toplumun byk bir ksmnn nemli derecede EMA etkisi altnda olduudur. Kaliforniyada 550.000 evde 1.650.000 kiinin; 1700 mil uzunluktaki enerji iletim hattndan
510,000 kiinin ve 6700 mil enerji datm hattndan 1.000.000 kiinin 2mGdan fazla EMAa maruz
kald hesaplanmtr (Winterfeldt ve di., 2004).
Trkiyede yaplm EMA almalarndan birisi de Bursann Nilfer ilesinde gerekletirilmitir. almada ile snrlarndaki baz yerlerde yksek gerilim hatlarndan kaynaklanan ve limitleri aan lmlere ulalmtr. 74 nokta lmnden 17sinde yksek elektrik alan iddeti saptanmtr. En yksek elektrik alan iddeti deerine yksek gerilim hatt ve baz istasyonunun birlikte bulunduu bir sokakta ulalmtr. Byk bir alveri merkezi nnde 6450 V/m, basket sahasnda 6180 V/m,
lise bahesinde 6210 V/m, park yry alannda 9170 V/m deerleri kaygyla karlanmtr. almann derinletirildii 2. aamasnda bir yaya kaldrmnda 12610 V/m ile en yksek deer llmtr. Yine bir konut balkonunda 10580 V/m, bir kaldrm kenarnda 10980 V/m en yksek deerler
olarak bulunmutur (Pala ve di., 2007).
15

Trkkan, A. ve Pala, K.: ok Dk Frekansl Elektromanyetik Radyasyon ve Salk Etkileri

Ankarada yaplan almada Yksek Gerilim Hatlar izdmndeki ortanca deer 9,1 mG
(0,91 T )bulunmutur. Ortalamas 10 mG zerinde llen yksek gerilim hatt says 11 (%52,4)
olarak bildirilmektedir (Vaizolu ve di., 2007). stanbul ve Ankarann baz blgelerinde yrtlen
almada halkn maruz kald gnlk ok dk frekansl EMA lmleri deerlendirilmitir. lmler, yksek gerilim hatlarndan 20, 50 ve 200 metre uzaklktaki evlerin iinden olmak zere
grupta incelenmitir. lm verileri ICNIRPn (International Commission on Non-Ionizing Radiation
Protection) belirledii limit deerlerin altnda olmasna karn %46,6s epidemiyolojik almalarda
IARC (International Agency for Research on Cancer) tarafndan kanser artnda risk olarak kabul
edilen 3mGun zerinde bulunmutur (Frlarer ve di., 2007). Bu almalar Trkiyede kentsel alanlardaki elektrik ve manyetik alan riskine dikkat ekmektedir.

3. ELEKTROMANYETK ALAN MARUZYETNN SALIK ETKLER

eitli salk sonularna ynelik almalara karn DF EMAn salk etkileri kanser, reme sal, sinir dokusunun bozulmas ile karakterize nrodejeneratif hastalklar ile kalp hastalklarna
odaklanmtr (Feychting ve di., 2005).
A. n-vitro almalar
DF EMF salk etkisini aratran invitro almalar hcre ve doku kltrlerinde ve geni bir
aralkta maruziyet ile kanser oluumunu aratrmaya odaklanmtr. Akut 60 Hz. Manyetik alan maruziyetinin san beyin hcrelerinde DNA krlmalarna neden olduu, bu durumun hcresel fonksiyonlar etkileyerek kanser ve hcre lmne ve nrodejeneratif hastalklara yol aabilecei bildirilmitir
(Lai ve Singh, 1997). 2005 ylnda aralkl olarak hcre kltrlerine uygulanan DF EMAn kromozom yapsn bozarak hasara neden olabilecei kantlanmtr (Winker ve di., 2005). Ayn yl hcre
boyutunda in vitro yaplan almada 24-72 saatlik ve 0,5-1T DF EMA maruziyetinin hcrelerde
proliferasyon (oalma) ve DNA hasarna yol at gsterilmitir (Wolf ve di., 2005). Aralkl EMA
maruziyeti insan diploid hcre kltrnde, tm hcreli canllar ve baz virslerin genetik bilgilerini
tayan nkleik asit olan, DNA yapsnda krlmalara yol amaktadr (Ivancsits ve di., 2002; Winker
ve di., 2005) Bu almalarn yan sra tersi gr bildiren, DF EMA maruziyetinin DNA ve RNA
sentezine ve hasarna yol amadn bildiren almalarn da bulunmas dikkat ekicidir (Harada ve
di., 200; Luceri ve di., 2005).
B. Hayvan Deneyleri
DF EMA salk etkilerini aratran hayvan deneylerinde elektromanyetik maruziyet ile makrofajlarda artm fagositik aktivite, enzim ve hcresel deiiklikler gsterilmitir (Frahm ve di, 2006).
Tavuk embriyolar zerinde yaplan, vcut arl ve kafa-beyin geliimlerinin incelendii almada
manyetik alanlarn embriyonik geliimi etkileyebilecei bildirilmitir (Roda-Murillo ve di., 2005.
Elektromanyetik alanlar oksidatif stresi artrmaktadr (Canseven ve di., 2008). Gine domuzlar ile
yrtlen almada, oksidan rnlerde belirgin art ve antioksidan enzim aktivitesinde azalma gsterilmitir (Gler ve di., 2008). Yine Gine domuzlarnda, elektrik alann farkl dokulardaki hcre fonksiyonlarna, enzim aktivitelerine etkileri gsterilmitir(Gler ve di., 2006), (Tohumoglu, 2007). ok
dk frekansl elektromanyetik alan maruziyetinde, cildin nemli ierii hydroxyproline artmakta,
plazma elektrolit konsantrasyonunda deiiklik olmaktadr (Seyhan ve Canseven, 2006). Gnde 4 saat
ve 5 gn boyunca 2 mT manyetik alan maruziyeti plazma sodyum, kalsiyum ve magnezyum dzeylerini artrmaktadr. Beyin dokusu elektrolit sevileri de manyetik alandan etkilenmektedir (Canseven ve
di., 2005). Tavanlar ile yrtlen almada ok dk frekansl elektromanyetik alan maruziyetinin
iitme fonksiyonuna belirgin bir etkisi olmad da gsterilmitir (Budak ve di., 2009)
C. Elektromanyetik Hipersensitivite
Maruziyet seviyelerindeki farkllklara ek olarak maruziyete verilen yantlarda da bireysel
farkllk grlmektedir. Elektromanyetik alana maruz kalan baz kiiler ilerini brakmak, yaam eklini deitirmek zorunda kalabilmektedir. Bu ekilde, EMA maruziyeti sonucu dier kiilerden daha
fazla salk sorununa yol aan duruma elektromanyetik hipersensitivite (ar duyarllk) denmektedir.
Elektromanyetik ar duyarllk zel olarak bir hastal iaret etmeyen semptomlar ile karakterizedir.
Semptomlar sklkla dermatolojik (kzarklk, karncalanma ve yanma hissi) nroastenik ve vejetatif
16

Uluda niversitesi Mhendislik-Mimarlk Fakltesi Dergisi, Cilt 14, Say 2, 2009

(yorgunluk, bitkinlik, konsantrasyon gl, ba dnmesi, bulant, arpnt ve sindirim sorunlar)

ekilde grlmektedir (WHO, 2005). svirede yaplan kesitsel alma, elektromanyetik hipersensitivite sklnn %5; en sk yaknmalarn uyku bozukluu ve ba ars olduunu, maruziyetin en ok
enerji hatlar ve cep telefonlarndan kaynaklandn gstermitir (Schreier ve di., 2006). Kaliforniyada yaplan almada elektrik iletim hatlar, elektrikli cihazlar ve bilgisayarlardan kaynaklanan
elektromanyetik hipersensitivite oran %3.2dir. Bu iki almann gsterdii gibi toplumlarda elektromanyetik arduyarllk %3-5 orannda deimektedir. Elektromanyetik ar duyarllk toplumun
nemli bir ksmn etkileyen ve zel olarak bir hastal iaret etmeyen semptomlar nedeniyle gzden
kaabilecek bir salk sorunu olarak nmzde durmaktadr.
D. Kanser
Kanser ile ilgili almalarda etkinin en belirgin olduu kan hcrelerinin zellikle de lkositlerin normalin zerinde oalmas ile kendini gsteren bir kanser tr olan ocukluk a lsemileri ile
DF EMA ilikisini saptamak zere yaplan almalar dikkat ekmektedir.
Maruziyet seviyesine gre yaplan almalarda genel olarak; 0,4Tnn altndaki maruziyet
ile artm ocukluk a lsemileri arasnda yeterli kant bulunmamasna karn 0,4T ve stndeki
maruziyetlerde ocukluk a lsemi riskinin 2 kat artt saptanmtr(Ahlbom ve di., 2000). Ancak
riskin daha fazla olduunu gsteren almalar da bulunmaktadr. Bir ok almada ocuklarn maruziyetini belirlemek iin yatak odalarnda EMA lm yaplmtr. Yatak odalarnda manyetik alan
seviyesi 0.4 T ya da daha yksek olanlarn referans kategori (manyetik alan seviyesi altnda 0.1 T)
ile karlatrldnda ocukluk a lsemilerinden AML ve ALL iin riskin 2.6 ve sadece ALL iin
4.7 kat artt saptanmtr (Kabuto ve di., 2006).
Riskin daha dk maruziyetlerde de var olduunu gsteren almalar da vardr. Almanyada
0-14 ya aras 514 olgu ve 1301 kontrol zerinde yrtlen olgu-kontrol almasnda gece boyunca
0,2 T ve stndeki maruziyetin akut lsemi riskini 3,2 kat arttrd bildirilmitir (Schz ve di.,
2001).
Elektromanyetik radyasyon kaynaklarna yakn alanlarda maruziyetin fazlal nedeniyle salk riskinin de fazla olaca dnlmektedir. Bu dnce ile en nemli DF EMA kayna olan elektrik iletim hatlarna uzak yaamann kanser oluumu ile ilikisini aratran ok sayda alma yaplmtr. Ancak 2000 ylnda ve ngilterede gerekletirilen olgu- kontrol almas yakn mesafede salk
etkileniminin fazla olaca yaklamnn tersini gstermi, ocukluk a kanserleri ile enerji hatlarna
yakn yaama arasnda iliki bulunmamtr (UK Childhood Cancer Study Investigators, 2000). Bundan 7 yl sonra yaplan almada zellikle yaamn ilk yllarnda enerji nakil hatlarna yakn yaamann lenfoproliferatif ve myeloproliferatif hastalk riskini arttrabileceine dikkat ekilmitir (Lowenthal ve di., 2007). Benzer bir alma ngiltere ve Gallerde yaplm, almada 0-14 ya grubundaki
9700 lsemi olmak zere 29081 kanserli olgu ve ayn sayda kontrol grubunda yrtlmtr. Bu
olgu-kontrol almasnda, lsemi asndan doumlarndaki ev adresleri yksek gerilim hattna 200
metreden daha yakn olanlarn 600 metreden uzak olanlara gre 1,69 kat (95% gven aral 1.13 2.53); 200-600 metre arasndaki uzaklkta olanlarn ise 1.23 (%95 gven aral 1.02 -1.49) kat risk
altnda olduu bildirilmitir. almada lsemi dndaki dier ocukluk a kanserleri ile elektrik
hatlarna uzaklk arasnda anlaml bir iliki bulunmamtr (Draper ve di., 2005). randa yaplan baka bir almada yksek gerilim hatlarna 500 metreden daha yakn yaayan ocuklarda akut lsemi
riskini 8,8 kat (95% gven aral 1,74-58,4), ortalama 0,45 Tdan fazla maruziyetin ise 3,6 kat (95%
gven aral 1,11-12,39) riski arttrd bildirilmitir (Feizi ve Arabi, 2007). Bu almalar enerji iletim hatlarna yakn yaamn zellikle ocukluk a lsemileri iin nemli bir risk olduunu gstermekte, EMA kaynana yakn yaamn sal olumsuz etkiledii tezini desteklemektedir.
almalarn ounun yetikin kanserleri ile EMA arasnda iliki olmad ynnde sonu bildirmesine karn iliki olduu grn rtecek yeterlie sahip deildirler. EMA maruziyeti ile
meme kanseri arasnda iliki olmadn gsteren almalara Erren (2001), Davis ve Mirick (2007),
Davis ve di., (2002) ek olarak mesleki maruziyet ile riskte art olduunu McElroy ve di., (2007),
Peplonska ve di., (2007). ve EMA maruziyeti ile meme kanseri arasndaki anlaml ilikiyi gsteren
almalar da vardr(Kliukiene ve di., 2004). 2007 ylnda yaynlanan almada uzun sreli elektrikli
battaniye kullanan kadnlarda artm endometrium kanseri riski gsterildi. almada 20 yl ve daha
17

Trkkan, A. ve Pala, K.: ok Dk Frekansl Elektromanyetik Radyasyon ve Salk Etkileri

fazla elektirkli battaniye kullanan kadnlarda endometrium kanseri grlme orannn %36 daha fazla
olduu bildirildi (Abel ve di., 2007). Almanyada 1995-1997 yllar arasnda 15-69 aras ya grubundaki erkeklerde yaplan almada yksek gerilim hatt maruziyeti ile testis kanseri arasnda anlaml
bir iliki saptanmam olmasna karn 40 ya altndaki erkeklerde hafif bir art olduu bildirilmitir
(Baumgardt-Elms ve di., 2005). Benzer bir iliki EMA maruziyeti olan elektrik iileri ile artm
lsemi riski arasnda gsterilmitir (Bethwaite ve di., 2001).
EMA ile kanser oluumu arasndaki mekanizma tam olarak aydnltlmam olsa da EMA ile
kanser ilikisini inceleyen ve Gine domuzlar zerinde yrtlen deneysel almada, 50 Hz manyetik
alann tmr hcrelerini yok eden immun sistem doal hcrelerinin etkinliini azaltt gsterilmitir
(Canseven ve di., 2006).
E. EMA ve Gebelik
DF EMA etkilenimi asndan risk grubu olan gebelerde yaplan kohort almasnda artm
manyetik alan maruziyeti ile dk riski arasnda iliki bulunmutur. 16mG ve st maruziyetlerde
Relatif Risk 1,8dir. Bu hz 10 haftadan kk gebeliklerdeki dklerde daha fazla olup 2,2dir (Li ve
di., 2002). Gebelik srecindeki maruziyet ile doumsal anomali ve hastalklar arasndaki ilikiyi aratran almalar kark mesajlar vermektedir. Norvete enerji hatlar kaynakl EMAn doumsal
anomalilere olan etkisi aratrlmtr. Hamilelik srelerinin en az yarsn 0,1T altnda ve stnde
maruziyet ile geiren gebeler arasnda artm doumsal anomali asndan iliki bulunmamtr(Blaasaas ve di., 2004). DF EMA kayna olan rezistansl yatak kullanm, video terminali kullanm dk doum arl ile ilikili deildir (Bracken ve di., 1995; Grajewski ve di., 1997). Buna
karn, EMA ile doumsal yemek borusu anomalileri arasnda iliki olduu bildirilmektedir (Blaasaas
ve di., 2003).
F. Dier Salk Etkileri
Melatonin nemli bir antioksidan ve doal anti kanser ajan olmas ve bireylerdeki psikolojik
etkileri nedeniyle yaygn ekilde aratrlmtr. Pineal bezden geceleri ve kiiden kiiye deise de
yaklak olarak 23:00 ile 05:00 saatleri arasnda salglanan melatonin hormonu konsantrasyonu gece
saat 02:00 ile 04:00 arasnda en yksek deerlerine ular. Erikinde sekresyon genelde saat 21:0022:00 aras balar, saat 07:00-09:00 aras sona erer. Manyetik alann birikimsel ve melatonin salgsna
ve seviyesine etkisinin olmadn gsteren almalara Graham ve di. (1998) Touitou ve di. (2002)
karn, manyetik alann melatonin seviyesini azalttn gsteren almalar da vardr. 40 Hz manyetik
alan maruziyetine 3 hafta boyunca gnde en az 20 dakika ve haftada 5 gn maruziyetin melatonin
konsantrasyonunda azalmaya yol at bildirilmitir (Karasek ve di., 1998).
Salk etkileri asndan sinir sistemi hastalklar ve beyin fonksiyonlar zerinde de nemle
durulmaktadr. Yksek enerji hatlarna 500 metreden daha uzak yaayanlara gre; 100 metreden daha
yakn yaamann ciddi depresyon riskini 4,7 kat, 50 metreden yakn yaamann ise 9,42 kat arttrd
bildirilmitir (Verkasalo ve di., 1997). Bu almann aksine Japonyada 25-53 ya grubundaki 223
kadn zerinde yaplan kesitsel almada yksek gerilim hatlarna yakn konutlarda yaamann akl
sal ile belirgin bir ilikisi saptanamamtr (Yamazaki ve di., 2006). Bir baka almada intihar
ile mesleki artm EMA maruziyeti arasndaki iliki anlaml ve zellikle elektrikiler ile iletim hat
alanlar ve 50 yandan gen erkeklerde riskin daha fazla olduu bildirilmektedir (Van Wijngaarden
ve di., 2000).
Gnlk yaamsal aktivitelerde azalma ve bilisel yeteneklerde bozulma ile karakterize olan
Alzheimer hastal iin, maruziyet sresine de bal olmakla birlikte, yksek DF-EMA maruziyeti
risk oluturmaktadr. DF EMA maruziyetinin merkezi sinir sisteminde, omurilik ve beyin sapnda
motor sinir hcrelerinin (nronlar) kaybndan ileri gelen bir hastalk olan amyotrophic lateral sklerozis
riskini arttrdn bildiren almaya (Hkansson ve di., 2003) karn ayn yl svede yaplm bir
baka almada DF EMA ile artm amyotrophic lateral sklerozis arasnda iliki bulunmamtr
(Feychting ve di., 2003). DF EMAn birikim etkisinin olduu ve yllk her 10 mikroTesla birikim
maruziyetinin bunama riskini %5,7, Alzheimer Hastal riskini %9,4 ve amyotrophic lateral sklerozis
riskini %2,1 arttrd bildirilmitir (Rsli ve di., 2007).

18

Uluda niversitesi Mhendislik-Mimarlk Fakltesi Dergisi, Cilt 14, Say 2, 2009

4. SONU/NERLER
Yerkrenin doal ve elektrik enerjisi retimi, nakli ve kullanm ile oluan EMAlarn yok
edilmesi olas grlmemektedir. nlem alnmaz ise teknolojik gelimeye kout olarak elektrik enerjisi
kullanmnn artmas ile maruziyetin daha da artaca ngrlebilir. Bu art beraberinde artm riski
de getirecektir. EMAlarn olumsuz salk etkilerinden korunmak iin insann ve onun evresinin salk ve esenliini nceleyen bir yaklam zorunludur. Bunun iin de enerji iletim hatlar ve teknolojik
rnlerin retimi ve tesisinde evresel EMA snr deerlerinin gz nnde tutulmas gereklidir.
Yaanlan ortam ve yaplan i EMA maruziyetini belirleyen en nemli etmen kabul edilmektedir. Bu nedenle EMAnn salk etkisini inceleyen almalar konutlardaki ve alma ortamlarnda
mesleki nedenli maruziyetlere odaklanmtr. Bunlarn dndaki maruziyetleri inceleyen almalar da
bulunmasna karn snrl saydadr. EMA ve salk etkilerinin lmne ynelik farkllklar, snrl
saydaki olgu ve snrl sayda lm zerinden yaplan almalar salkl bir deerlendirme yapmay
engellemektedir. EMAlarn biyolojik etki mekanizmalarnn hipotez seviyesinde kalmas da, almalara yorum katmay zorlatrmaktadr. EMAnn salk etkilerinin deerlendirildii almalar etkilenimin olabilecei ngrlen belli baz hastalklara odaklanmtr. Bu hastalklardan zellikle ocukluk
a lsemileri ile EMA ilikisi aka ortaya konmutur. Dier hastalklar iin elikili kantlar bulunmasna karn EMAlarn salk etkisi olmadn sylemek bilimsel yaklam ile eliecektir. ncelikle EMAlarn etki mekanizmas olmak zere maruziyetin salk etkilerini deerlendiren kapsaml
almalara gereksinim vardr.
EMAdan korunmann yolu teknolojinin elverdii lde EMAnn kaynanda yok edilmesi,
bu olas deilse kaynanda snrlanmasdr. Yok edilme/snrlamann olas olmad kanlmaz durumlarda kaynaktan olabildiince uzak durmak dier korunma yoludur.
Elektromanyetik alann biyolojik etkilerini izlemek ve zararlarndan korunmak iin ncelikle
maruziyetin belirlenmesine ynelik lmlerin yaplmas, toplum ve alanlarda maruziyet deerlerinin saptanmas gereklidir. Biyolojik izlemlerin ve uluslar aras kurum/kurulularn almalarndan
yararlanarak belirlenecek snr deerler ile maruziyetler deerlendirilmeli ve zm retenlerin snr
deerlerin almamas iin koruma program oluturmas salanmaldr. EMAlara ynelik mevzuat
yetersizdir. Enerjinin retiminden tketimine ve yap/tesisat imalatna kadar her basamakta uygulamalarn ekli mevzuatta belirlenmeli ve takip edilmeli, mevzuattaki boluk doldurulmaldr.
Trkiyede bir ilk olarak, EMAlar lmek ve sonular ulusal ve uluslar aras standartlara
uygunluk ve salk etkileri asndan deerlendirmek iin Yksek retim Kurulu onay ile 22 Temmuz 2005 tarihinde Resmi Gazetede yaynlanan ynetmelik ile Gazi Nonyonizan Radyasyondan Korunma Merkezi (GNRK) kurulmutur.
Kentsel alanda yaplama koullar maruziyeti belirleyen etkenlerden birisidir. Eski yerleim
alanlarnda daha fazla maruziyet bildirilmesi, maruziyet asndan kentsel alanlarn planlanmasnn,
yap gvenliinin salanmasnn nemini vurgular niteliktedir. Kent planlamas EMA kaynaklar gz
nne alnarak ve maruziyeti azaltacak ekilde yaplmaldr. Enerji iletim hatlar yerstnden yeraltna
alnarak maruziyet snrlandrlmaldr. Kent planlamasna ek olarak yap-tesisat imalatnda elektromanyetik kirlilik azaltacak mimari ve inaat projeleri oluturulmal, mhendislik pratiinde deiiklik
yaplmaldr. Bireysel korunma iin, yaam alanlarndaki EMA ve dier salk riskleri asndan toplumun bilgilendirilmesi ve salk etkilerine dikkat ekilmesi gereklidir.
Salk etkileri saptanarak belirlenen ve gvenli olduu kabul edilen snr deerlerin de baz
salk zararllarnda olduu gibi- lm teknolojisindeki gelimeler ve etkilerinin ak olarak saptand almalar dorultusunda daha da debilecei gz ard edilmemelidir. Gnmz olanaklar ile
belirlenen snr deerler gelecekte daha da alt seviyelere drlmek zorunda kalnabilir.

KAYNAKLAR
1. Abel, EL., Hendrix, SL., McNeeley, GS., O'Leary, ES., Mossavar-Rahmani, Y., Johnson, SR., Kruger, M.
(2007) Use of electric blankets and association with prevalence of endometrial cancer, Eur J Cancer Prev,
16(3),243-50.

19

Trkkan, A. ve Pala, K.: ok Dk Frekansl Elektromanyetik Radyasyon ve Salk Etkileri

2. Ahlbom, A., Day, N., Feychting, M., Roman, E., Skinner, J., Dockerty, J., Linet, M., McBride, M., Michaelis, J., Olsen, J.H., Tynes, T., Verkasalo, P.K., (2000) A pooled analysis of magnetic fields and childhood leukaemia, British Journal of Cancer, 83(5), 692698
3. Baumgardt-Elms, C., Schumann, M., Ahrens, W., Bromen, K., Stang, A., Jahn, I., Stegmaier, C., Jockel,
K.H. (2005) Residential exposure to overhead high-voltage lines and the risk of testicular cancer: results of a
population-based case-control study in Hamburg, Int Arch Occup Environ Health, 78(1),20-26 .
4. Bethwaite, P., Cook, A., Kennedy, J., Pearce, N. (2001) Acute leukemia in electrical workers: a New Zealand
case-control study, Cancer Causes Control, 12(8), 683-9.
5. Blaasaas, K.G., Tynes, T., Lie, R.T. (2004) Risk of selected birth defects by maternal residence close to
power lines during pregnancy, Occupational and Environmental Medicine, 61(2):174-176.
6. Blaasaas, K.G., Tynes, T., Lie, R.T., (2003) Residence near power lines and the risk of birth defects. Epidemiology, 14(1), 95-8.
7. Bracken, M.B., Belanger, K., Hellenbrand, K., Dlugosz, L., Holford, T.R,. McSharry, J-E., Addesso, K.,
Leaderer, B. (1995) Exposure to electromagnetic fields during pregnancy with emphasis on electrically heated beds: Association with birthweight and intrauterine growth retardation, Epidemiology, 6:263-270.
8. Budak, GG., Budak, B., Ozturk, GG., Muluk, NB., Apan, A., Seyhan, N., (2009) Effects of extremely low
frequency electromagnetic fields on transient evoked otoacoustic emissions in rabbits. Int J Pediatr Otorhinolaryngol, 73 (3): 429 436.
9. Canseven, AG., Cokun, S., Seyhan, N., (2008) Effects of various extremely low frequency magnetic fields
on the free radical processes, natural antioxidant system and respiretory burst system activities in the heart
and liver tissues, Indian J Biochem Biophys, 45(5):326-331.
10. Canseven, AG., Seyhan, N., Aydn, A., evik, C., Imer, A., (2005) Effects of ambient ELF magnetic fields:
variations in electrolyte levels in the brain and blood plasma, Gazi Medical Journal, 16(3): 121-127.
11. Canseven, AG., Seyhan, N., Mirshahidi, S., Imir, T., (2006) Suppression of natural killer cell activity on
Candida stellatoidea by a 50 Hz magnetic field. Electromagn Biol Med 25 (2): 79 85.
12. Davis, S., Mirick, D.K. (2007) Residential magnetic fields, medication use, and the risk of breast cancer,
Epidemiology, 18(2):266-269.
13. Davis, S., Mirick, D.K., Stevens, R.G. (2002) Residential magnetic fields and the risk of breast cancer, Am J
Epidemiol,155 (5), 446 454.
14. Draper, G., Vincent, T., Kroll, M.E., Swanson, J., (2005) Childhood cancer in relation to distance from high
voltage power lines in England and Wales: a case-control study, BMJ, 330:1290-1295.
15. Erren, T.C. (2001) A meta-analysis of epidemiologic studies of electric and magnetic fields and breast cancer
in women and man, Bioelectromagnetics suppl, 5,105-19.
16. Feizi, A.A., Arabi, M.A., (2007) Acute childhood leukemias and exposure to magnetic fields generated by
high voltage overhead power lines-a risk factor in Iran, Asian Pac J Cancer Prev, 8(1):69-72.
17. Feychting, M., Jonsson, F., Pedersen, N.L., Ahlbom, A. (2003) Occupational magnetic field exposure and
neurodegenerative disease, Epidemiology,14(4), 413-9.
18. Feychting, M. (2005) Health effects of static magnetic fields-a review of the epidemiological evidence, Progress in Biophysics and Molecular Biology, 87, 241-246.
19. Feychting, M., Ahlbom, A., Kheifets, L., (2005) EMF and Health, Annu. Rev. Public Health, 26,165-189
20. Frlarer, A., Tepeam, S., zden, S., Canseven Kurun, A., Seyhan, N., (2007) YGH ELF-MF lm Sonular: Uluslararas Yaklamlar, Trkiyedeki Durum ve GNRKnn nerileri, 19. Ulusal Biyofizik Kongresi
Konferans ve Bildiri zetleri Kitab, 10.
21. Frahm, J., Lantow, M., Lupke, M., Weiss, D.G., Simk, M. (2006) Alteration in cellular functions in mouse
macrophages after exposure to 50 Hz magnetic fields, Journal of Cellular Biochemistry, 99 (1):168 177.
22. Graham, C., Cook, M.R., Riffle, D.W., Gerkovich, M.M., Cohen, H.D. (1998) Nocturnal melatonin levels in
human volunteers exposed to intermittent 60 Hz magnetic fields, Bioelectromagnetics, 17 (4):263-273.
23. Grajewski, B., Schnorr, T.M., Reefhuis, J., Roeleveld, N., Salvan, A., Mueller, C., Murray, W.E., Conover,
D.L. (1997) Work with video display terminals and the risk of reduced birthweight and preterm birth, American Journal of Industrial Medicine, 32:681-688.
24. Gler, G., Turkozer, Z., Tomruk, A., Seyhan, N., (2008) The protective effects of N-acetyl-L-cysteine and
Epigallocatechin-3-gallate on electric field-induced hepatic oxidative stres, International Journal of Radiation
Biology, 84(8):669-680.
25. Gler, G., Seyhan, N., Arcolu, A., (2006) Effects of static and 50 Hz alternating electric fields on superoxide dismutase activity and TBARS levels in guinea pigs, Gen Physiol Biophys, 25(2):177-193.

20

Uluda niversitesi Mhendislik-Mimarlk Fakltesi Dergisi, Cilt 14, Say 2, 2009

26. Hkansson, N., Johansen, P., Floderus, B. (2003) Neurodegenerative disease in welders and other workers
exposed to high levels of magnetic fields, Epidemiology, 14:420-26.
27. Harada, S., Yamada, S., Kuramata, O., Gunji,. Y., Kawasaki, M., Miyakawa, T., Yonekura, H., Sakurai, S.,
Bessho, K., Hosono, R., Yamamoto, H. (2001) Effects of high ELF magnetic fields on enzyme-catalyzed
DNA and RNA synthesis in vitro and on a cell-free DNA mismatch repair, Bioelectromagnetics, 22 (4), 260
266.
28. ICNIRP. (1998) EMF guidelines, Health Physics, 74, 494-522.
29. International Agency for Research on Cancer (IARC). (2002) IARC monographs on the evaluation of carcinogenic risk to humans, vol 80.
30. Ivancsits, S., Diem, E., Pilger, A., Rudiger, H.W., Jahn, O. (2002) Induction of DNA strand breaks by intermittent exposure to extremely-low-frequency electromagnetic fields in human diploid fibroblasts, Mutat Res,
519 (1-2): 1 13.
31. Kabuto M., Nitta H., Yamamoto S., Yamaguchi N., Akiba S., Honda Y., Hagihara J., Isaka K., Saito T.,
Ojima T., Nakamura Y., Mizoue T., Ito S., Eboshida A., Yamazaki S., Sokejima S., Kurokawa Y., Kubo O.
(2006) Childhood leukemia and magnetic fields in Japan: a case-control study of childhood leukemia and residential power-frequency magnetic fields in Japan, Int J Cancer, 119(3),643-50.
32. Karasek, M., Woldanska-Okonska, M., Czernicki, J., Zylinska, K., Swietoslawski, J. (1998) Chronic exposure to 2,9 mT, 40Hz magnetic field reduces melatonin concentrations in humans, Journal of Pineal Research,
25(4):240-244.
33. Kliukiene J, Tynes T, Andersen A. Residential and occupational exposures to 50-Hz magnetic fields and
breast cancer in women: a population-based study. Am J Epidemiol. 2004 May 1;159(9):852-61.
34. Lai, H., Singh, NP., (1997) Acute Exposure to a 60 Hz Magnetic Field Increases DNA Strand Breaks in Rat
Brain Cells. Bioelectromagnetics, 18:156-165.
35. Li, C., Mezei, G., Sung, F.C., Silva, M., Chen, P.C., Lee, P.C., Chen, L.M., (2007) Survey of residential
extremely-low-frequency magnetic field exposure among children in Taiwan, Environment International, 33:
233-238.
36. Li, D.K., Odouli, R., Wi, S., Janevic, T., Golditch, I., Bracken, T. D., Senior, R., Rankin, R., Iriye, R. (2002)
A Population-Based Prospective Cohort Study of Personal Exposure to Magnetic Fields during Pregnancy
and the Risk of Miscarriage, Epidemiology, 13 (1): 9-20.
37. Lowenthal, R.M., Tuck, D.M., Bray, I.C., (2007) Residential exposure to electric power transmission lines
and risk of lymphoproliferative and myeloproliferative disorders: a case-control study, Intern Med J,
37(9):614-619.
38. Luceri, C., De Filippo, C., Giovannelli, L., Blangiardo, M., Cavalieri, D., Aglietti, F., Pampaloni, M., Andreuccetti, D., Pieri, L., Bambi, F., Biggeri, A., Dolara, P. (2005) Extremely low-frequency electromagnetic
fields do not affect DNA damage and gene expression profiles of yeast and human lymphocytes, Radiat Res,
164 (3): 277 285.
39. McElroy, JA., Egan, KM., Titus-Ernstoff, L., Anderson, HA., Trentham-Dietz, A., Hampton, JM., Newcomb,
PA. (2007) Occupational Exposure to Electromagnetic Field and Breast Cancer Risk in a Large, PopulationBased, Case-Control Study in the United States, J Occup Environ Med, 49 (3): 266 274.
40. National Institute of Environmental Health Sciences, (2002) Electric and Magnetic Fields Associated with
the Use of Electric Power, http://www.niehs.nih.gov/health/topics/agents/emf/docs/emf2002.pdf (eriim :
27/03/2008).
41. Otto, M., Mhlendahl, K.E. (2007) Electromagnetic fields (EMF): Do they play a role in childrens environmental health (CEH)? International Journal of Hygiene and Environmental Health, 210, 635-644.
42. Pala, K., Trkkan, A., Snmaz,V., (2007) Bursa linin Nilfer lesinde Elektromanyetik Kirlilik, XI. Ulusal
Halk Sal Kongresi Kongre Kitab, 231.
43. Paniagua, J.M., Jimnez, A., Rufo, M., Gutirrez, J.A. Gmez, F.J. Antoln. A., (2007) Exposure to extremely low frequency magnetic fields in an urban area, Radiat Environ Biophys, 46: 69-76.
44. Peplonska, B., Stewart, P., Szeszenia-Dabrowska, N., Rusiecki, J., Garcia-Closas, M., Lissowska, J., BardinMikolajczak, A., Zatonski, W., Gromiec, J., Brzeznicki, S., Brinton, LA., Blair, A. (2007) Occupation and
breast cancer risk in Polish women: a population-based case-control study, Am J Ind Med, 50(2): 97-111.
45. Roda-Murillo, O., Roda-Moreno, JA., Morente-Chiquero, MT., (2005) Effects of Low-frequency Magnetic
Fields on Different Parameters of Embryo of Gallus Domesticus, Electromagn Biol Med, 24(1): 55-62.
46. Rsli, M., Lrtscher, M., Egger, M., Pfluger, D., Schreier, N., Lrtscher, E., Locher, P., Spoerri, A., Minder,
C. (2007) Mortality from neurodegenerative disease and exposure to extremely low-frequency magnetic fields: 31 years of observations on Swiss railway employees, Neuroepidemiology, 28(4):197-206.

21

Trkkan, A. ve Pala, K.: ok Dk Frekansl Elektromanyetik Radyasyon ve Salk Etkileri

47. Schreier, N., Huss, A., Rsli, M., (2006) The prevalence of symptoms attributed to electromagnetic field
exposure: a cross-sectional representative survey in Switzerland, Soz Praventiv Med, 51: 202-209.
48. Schz, J., Grigat, J.P., Brinkmann, K., Michaelis, J., (2001) Residential magnetic fields as a risk factor for
childhood acute leukaemia: results from a German population-based case-control study, Int J Cancer,
91(5),728-735.
49. Seyhan, N., Canseven, AG., (2006) In vivo effects of ELF MFs on collagen synthesis, free radical processes,
natural antioxidant system, respiratory burst system, immune system activities, and electrolytes in the skin,
plasma, spleen, lung, kidney, and brain tissues, Electromagn Biol Med, 25(4):291-305.
50. Straume, A., Johnsson, A., Oftedal, G. (2008) ELF-Magnetic Flux Densities Measured in a City Environment
in Summer and Winter,Bioelectromagnetics 29,20-28.
51. eker, S., erezci, O. (2000) Radyasyon Kuatmas, Boazii niversitesi Yaynevi-matbaas, stanbul.
52. Tohumoglu, G., Canseven, AG., Cevik, A., Seyhan, N., (2007) Formulation of ELF magnetic fields effects
on malondialdehyde level and myloperoxidase activity in kidney using genetic programming, Comput Methods Programs Biomed, 86(1):1-9.
53. Touitou, Y., Lambrozo, J., Camus, F., Charbuy, H. (2002) Magnetic fields and the melatonin hypothesis: a
study of workers chronically exposed to 50-Hz magnetic fields, Am J Physiol Regul Integr Comp Physiol,
284 (6):1529-1535.
54. UK Childhood Cancer Study Investigators, (2000) Childhood cancer and residential proximity to power
lines, Br J Cancer, 83(11), 1573-1580.
55. Vaizolu, S.A., Ggeldi, E., Tekba, .F., Gler, ., (2007) Bir Bykehir Belediyesi snrlar iinde yksek gerilim hatlarna bal dk frekansl elektromanyetik kirlilik dzeylerinin incelenmesi. XI. Ulusal Halk
Sal Kongresi Kongre Kitab, 229.
56. Van Wijngaarden, E., Savitz, D.A., Kleckner, R.C., Cai, J., Loomis, D. (2000) Exposure to electromagnetic
fields and suicide among electric utility workers: a nested case-control study, Occup Environ Med,
57(4):258-63.
57. Verkasalo, P.K., Kaprio, J., Varjonen, J., Romanov, K., Heikkil, K., Koskenvuo, M. (1997) Magnetic fields
of transmission lines and depression, Am J Epidemiol, Dec 15;146(12):1037-45.
58. Wertheimer, N., Leeper, E. (1979) Electrical wiring configurations and childhood cancer, Am J Epidemiol,
109: 273284.
59. WHO,
(2005)
Fact
Sheet
296,
Electromagnetic
fields
and
public
health,
www.who.int/entity/mediacentre/factsheets/fs296/en/).
60. WHO. (1999) What are electromagnetic fields?, http://www.who.int/peh-emf/about/WhatisEMF/en/ (eriim :
27/03/2008).
61. Winker, R., Ivancsits, S., Pilger, A., Adlkofer, F., Rudiger, H.W. (2005) Chrosomal damage in human diploid fibroblasts by intermittent exposure to extremely low-frequency electromagnetic fields, Mutation Research, 585:43-49.
62. Winker, R., Ivancsits, S., Pilger, A., Adlkofer, F., Rdiger, H.W. (2005) Chromosomal damage in human
diploid fibroblasts by intermittent exposure to extremely low-frequency electromagnetic fields, Mutat Res;
585 (1-2): 43 49.
63. Winterfeldt, D., Eppel, T., Adams, J., Neutra, R., DelPizzo, V., (2004) Managing Potential Health Risks from
Electric Powerlines: A Decision Analysis Caught in Controversy, Risk Analysis, 26(6):1487-1502.
64. Wolf, F., Torsello, A., Tedesco, B., Fasanella, S., Boninsegna, A., DAscenzo, M., Grassi, C., Azzena, G.B.,
Cittadini, A. (2005) 50-Hz extremely low frequency electromagnetic fields enhance cell proliferation and
DNA damage: possible involvement of a redox mechanism, Biochim Biophys Acta, 1743:120-129.
65. Yamazaki, S., Sokejima, S., Mizoue, T., Eboshida, A., Kabuto, M., Yamaguchi, N., Akiba, S., Fukuhara, S.,
Nitta, H. (2006) Association between high voltage overhead transmission lines and mental health: A crosssectional study, Bioelectromagnetics, 27(6):473-478.
66. Zaffanella, L. (1993) Survey of residential magnetic field sources, Volume 1: Goals, Results and Conclusions. EPRI Report No. TR-102759. Palo Alto, CA:Electric Power Research Institute,1-224.
67. Zaffanella, L.E., Kalton, G.W. (1998) Survey of Personal Magnetic Field Exposure Phase II:1000-Person
Survey EMFRAPID Program Engineering Project 6. Oak Ridge, TN: Lockheed Martin Energy Systems, Inc.

Makale 05.06.2008 tarihinde alnm, 02.04.2009 ve 30.09.2009 tarihlerinde dzeltilmi, 01.10.2009 tarihinde kabul edilmitir.
letiim Yazar: A. Trkkan (aturkkan@uludag.edu.tr).

22