i

Editr: Do. Dr. smail Gven

UYGARLIK TARH
ISBN 9944-919-23-3

2007, Pegem A Yaynclk

Bu kitabn basm, yayn ve sat haklar,
Pegem A Yaynclk Eitim Danmanlk Hizmetleri Tic. Ltd. ti.ne
aittir. Anlan kuruluun izni alnmadan kitabn tm ya da blmleri,
kapak tasarm mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayt ya da
baka yntemlerle oaltlamaz, baslamaz, datlamaz. Bu kitap T.C.
Kltr Bakanl bandrol ile satlmaktadr. Okuyucularmzn bandrol
olmayan kitaplar hakknda yaynevimize bilgi vermesini ve bandrolsz
yaynlar satn almamasn diliyoruz.

1. Bask: ubat 2007

Kapak Tasarm: zulfin.eua

Yayn Ynetmeni: Grsel Avc
Bask: Baran Ofset

Pegem A Yaynclk
Eitim Danmanlk Hizmetleri Tic. Ltd. ti.
Adakale Sokak 4/1 Yeniehir ANKARA
Tel: (312) 430 67 50 430 67 51
Belge: (312) 431 37 38
nternet: www.pegema.com.tr
E-posta: pegema@pegema.com.tr

ii

NSZ
Bir insan iin hafza neyse bir toplum iin de tarih odur. Hafzasn
kaybetmi insanlar nevrotiktir. Tarihini hatrlamayan toplumlar da
hafzasn kaybetmi insanlar gibidir. Tarih aslnda bugnmze nasl
geldiimizin cevaplarn verir. Bugn, eski alara gre birbiryle daha fazla
etkileime giren ve birbirine bal uluslarn bulunduu bir dnyada
yayoruz. Farkl kltrel mirasa ve gre sahip biriyler eskisine oranla
daha yakn ve daha fazla iliki kurmaktadrlar. Dnyann herhangi bir
yerindeki sosyal, ekonomik ya da askeri deiim baka blgelerdeki
toplumlar daha fazla etkilemektedir. evre kirlilii, nfus art ve dier
sorunlar artk bir blgenin deil dnyann sorunu olmaktadr. Petrol,
elektronik fast-food kltr gibi tketim alkanlklar toplumlarn ve
lkelerin yaam standartlarn kkl biimde deitirmitir. Bunun da
tesinde, tarihin hibir dneminde olmad kadar farkl din ve dnya
grleri ayn blgede yaanmaktadr. Hibir toplum dnyadaki yerinin
farknda olmadan yaayamamaktadr.
Bugnk durum aslnda temel olarak tarihsel gelimelerin ve
uygarlklarn gelimesinin doal bir sonucudur. zellikle dnyann farkl
blgelerinde ve 16.yyda Avrupada meydana gelen deimeler ve bunlarn
etkileri uygarlk tarihini yeni bir yrngeye soktu. Uygarln beii olan
Asya, Uzakdou, Mezopotamya ve n Asya bu niteliini Avrupa ve
Amerikaya kaptrd. Yeni dnya dzeni ve uygarlklar atmas gibi
kavramlar nda uygarlk tarihi yeniden yazlmaya balad ve yeni bir yn
kazand. Deien bu dnyada toplumlar birbirine yaklatka ortaya kan
sorunlarn zmnde insanlarn birbirini daha iyi anlamas n koul haline
geldi. Uygarlk tarihinin okunmas bu sorunlarn zmnde yararl bir ara
olarak kabul edilmeye baland. Farkl uygarlklardan gelen insanlarn
farkllklarnn kavranmas ve kabul edilmesi uygarlk tarihinin nemini
birkez daha ortaya kard. Bu nedenle uygarlk tarihi kitab yazlrken
zellikle dinler tarihi ve farkl ktlarda ortaya km olan nemli
uygarlklarn baat gelerine de yer verildi. Antik a ile modern a
arasndaki gei ve balantlara nem verildi. Bylece tarih okuryazarlarnn
yeni bir anlayla tarihi yorumlamalar salanmaya alld. Bu eser
oluturulurken beklenen ancak gemiimizi iyi yorumlarsak bugn iyi
anlayabileceimiz anlayndan yola kld. Bu anlamda eserin her kuaktan
ve meslekten kitleye yararl olaca beklenmektedir.

Editr: Do. Dr. smail Gven

iii

BLM YAZARLARI

Yrd. Do. Dr. H. mer Adgzel, Ankara niversitesi Eitim Fakltesi

Prof. Dr. Yahya Akyz, Ankara niversitesi Eitim Fakltesi
Yrd. Do. Dr. Hasan Aydn, Ondokuz Mays niversitesi Sinop Eitim Fakltesi
r. Gr. Burak alkan, Afyon niversitesi Eitim Fakltesi
Do. Dr. smail Gven, Ankara niversitesi Eitim Fakltesi
Mustafa Metin, Anadolu Medeniyetleri Mzesi Uzman
Yrd. Do. Dr. rfan Mukul, Ondokuz Mays niversitesi Sinop Eitim Fakltesi
Yrd. Do. Dr. Ahmet Ocak, Abant zzet Baysal niversitesi Eitim Fakltesi
Mehmet Saygl, Anadolu Medeniyetleri Mzesi Uzman
Do. Dr. Hasan nder, Mula niversitesi Eitim Fakltesi
Do. Dr. Turgut Yiit, Ankara niversitesi Dil Tarih ve Corafya Fakltesi
Ar. Gr. E. zlem Yiit, Abant zzet Baysal niversitesi Eitim Fakltesi

iv

NDEKLER
nsz ..................................................................................................................................... iii
Blmler ve Yazarlar ............................................................................................................iv
indekiler ................................................................................................................................v

1. BLM

TARH VE UYGARLIK TARH

(ss: 1-42)
nsz .......................................................................................................................................1
Tarih ncesi Devirler ve Tarih Devirleri ..............................................................................2
Ta Devri .............................................................................................................................2
Maden Devri .......................................................................................................................3
Tarih Devirleri .........................................................................................................................4
lk a .................................................................................................................................4
Orta a ..............................................................................................................................4
Yeni a..............................................................................................................................4
Yakn a............................................................................................................................4
Tarih ve Uygarlk Tarihi..........................................................................................................4
Uygarln Tarihsel Serveni ..................................................................................................7
Giri ..........................................................................................................................................7
Maddenin Evrimi: norganik Evrim.......................................................................................8
Canlnn Evrimi: Organik Evrim ..........................................................................................10
nsann Evrimi: Kltrel Evrim ............................................................................................11
Evrenin Zaman lei ..........................................................................................................15
Kaynaka ................................................................................................................................25
Uygarlk, Kltr ve Gncel Sorunlar ...................................................................................26
Kltr ve Uygarlk Nedir?................................................................................................26
Irmak Vadisi Uygarlklarndan Eksen aa .................................................................30
Uygarlklar atmas .......................................................................................................33
Bat Uygarl ve Dier Halklar.......................................................................................34
Uygarlklar ve Trkler......................................................................................................37
Uygarlk yi Bir ey Midir? ..............................................................................................40
Kaynaka ................................................................................................................................41

2. BLM

N ASYA UYGARLIKLARI
(ss: 43-95)
Mezopotamya Tarihi ve Uygarl........................................................................................43
Smerler ............................................................................................................................45
Akadlar..............................................................................................................................50

Babilliler ............................................................................................................................53
Mezopotamya Uygarl ........................................................................................................56
Mezopotamyada Ynetim ekilleri................................................................................56
Sosyal Hayat ......................................................................................................................59
Ekonomik Hayat...............................................................................................................60
Dil, Bilim, Edebiyat ..........................................................................................................68
Dini Hayat .........................................................................................................................69
Sanat ..................................................................................................................................70
Kaynaka ................................................................................................................................71
Eski Msr ...............................................................................................................................72
Eski Msr Nasl Ortaya kmtr?..................................................................................72
Eski Mzr Uygarl ve Corafya.....................................................................................72
Msr Medeniyetinin Balca zellikleri .........................................................................73
Arkaik a .............................................................................................................................76
Slaleler ncesi Dnem ..................................................................................................76
Msrda Bilim ....................................................................................................................78
Kaynaka ................................................................................................................................95

3. BLM

ANADOLU UYGARLIKLARI
(ss: 97-178)
Tarih ncesinde Anadolu.....................................................................................................97
Paleolitik a....................................................................................................................97
Neolitik a ......................................................................................................................99
Kalkolitik a .................................................................................................................101
Eski Tun a................................................................................................................103
Anadoluda Kltr ve Uygarlk ..........................................................................................107
.. 1200lerden Gnmze Anadolu Uygarlklar......................................................107
Kaynaka ..............................................................................................................................108
Anadolu Uygarlklar...........................................................................................................109
Hititler ..................................................................................................................................109
Giri .................................................................................................................................109
Siyasal Tarih....................................................................................................................111
Yeni Krallk Dnemi ......................................................................................................118
Uygarlk ...........................................................................................................................124
Ge Hitit Devletleri ........................................................................................................136
Kaynaka ..............................................................................................................................139
Frigler ...................................................................................................................................140
Siyasal Tarihi...................................................................................................................143
Kaynaka ..............................................................................................................................161
Urartular ..............................................................................................................................162
Erken Urartu Tarihi: Beylikler Dnemi .......................................................................163
Klasik Urartu Tarihi .......................................................................................................164
Urartularda Din..............................................................................................................166
Urartu Sanat ..................................................................................................................166
Kaynaka ..............................................................................................................................167

vi

Lydiallar ..............................................................................................................................168
Siyasal Tarih....................................................................................................................168
Uygarlk ...........................................................................................................................171
Ioniallar ...............................................................................................................................174
Siyasal Tarih....................................................................................................................174
Uygarlk ...........................................................................................................................176
4. BLM

AKDENZ UYGARLIKLARI
(ss: 179-219)
Ege Uygarl .......................................................................................................................179
Yunanistan Uygarl...........................................................................................................179
Eski Yunan Uygarl ..........................................................................................................179
Giri .................................................................................................................................179
Uygarln Geliimi.........................................................................................................180
Eski Yunan Uygarl .....................................................................................................187
Kaynaka ..............................................................................................................................198
Roma Uygarl....................................................................................................................200
Roma Uygarl ve Dini ......................................................................................................200
Etrskler...............................................................................................................................201
Roma mparatorluu...........................................................................................................202
Latin Birliine Doru .....................................................................................................203
Kaynaka ..............................................................................................................................219

5. BLM

YAKIN DOU UYGARLIKLARI

(ss: 221-233)
Pers Uygarl.......................................................................................................................221
Pers ncesi...........................................................................................................................221
Pers Sanat ve Mimarisi.......................................................................................................227
Kaynaka ..............................................................................................................................233

6. BLM

UZAK DOU UYGARLIKLARI

(ss: 235-274)
in.........................................................................................................................................235
Tarih ncesinden Uygar ine ......................................................................................235
M III. Binyln Bandan M 1500e..........................................................................236
Krallk ..............................................................................................................................248
Mandarin mparatorluu ...............................................................................................255
Yin ve Yang.....................................................................................................................261
in Sanatlar....................................................................................................................262
Hint Uygarl ......................................................................................................................266

vii

Hindistan mparatorluklar............................................................................................269
slamn Damgas ............................................................................................................271
Kaynaka ..............................................................................................................................274

7. BLM

ORTA ASYA TRK UYGARLII

(ss: 275-292)
Trk Ad ...............................................................................................................................275
Bozkr Kltrnn Ana Hatlar ....................................................................................279
Eski Trklerde ehir ve ehircilik.................................................................................285
Kaynaka ..............................................................................................................................292

8. BLM

AMERKA UYGARLIKLARI
(ss: 293-309)
Gney Amerika Uygarlklar ..............................................................................................293
Aztekler ...........................................................................................................................293
Mayalar............................................................................................................................294
knalar .............................................................................................................................298
Kuzey Amerika Uygarlklar ...............................................................................................301
Amerikann Tarihi ..............................................................................................................301
Smrge Dnemi............................................................................................................301
Amerikann Bamszlk Sava......................................................................................303
Bir Denge Aray ...........................................................................................................305
Amerika Birleik Devletlerinin Ykselii ....................................................................306
Sper G Dnemi.........................................................................................................308
Kaynaka ..............................................................................................................................309

9. BLM

ORTAA
(ss: 311-446)
Ortaa .................................................................................................................................311
Karanlk a m? Aydnlanmann Balangc m?.......................................................311
Hristiyanlk nancnn Rol ..........................................................................................311
Feodal Toplum................................................................................................................312
Devletlerin Olumas......................................................................................................313
Toplumsal Deimeler ...................................................................................................314
Ortaada Senyrler.......................................................................................................315
Kaynaka ..............................................................................................................................327
slam Dnyasnda Kltr, Sanat ve Dnce ....................................................................328
Kaynaka ..............................................................................................................................357
Avrupa ve Trk Uygarlklarnn Gelimesinde Etken Olarak Eitim .............................359

viii

Avrupa Uygarlnn Gelimesinde Eitimin nemi ...................................................359

Trk Uygarlnn Gelimesinde Eitimin nemi .......................................................368
Kaynaka ..............................................................................................................................377
Corafi Keifler ve Sonular..............................................................................................378
Corafi Keiflerin Nedenleri..........................................................................................378
Keifler ............................................................................................................................379
Corafi Keiflerin Sonular ..........................................................................................380
Kaynaka ..............................................................................................................................393
Rnesans-Reform................................................................................................................394
Rnesans .........................................................................................................................394
Ortaadan Kalknmaya................................................................................................395
Toplumsal Dzen: Snflar ve Gerilimler......................................................................397
Devletlerin lerlemesi.....................................................................................................398
Zenginlik ve zgrlk....................................................................................................404
Kaynaka ..............................................................................................................................411
Reform ............................................................................................................................412
Reform Nedir?................................................................................................................412
Reformun Ykselii........................................................................................................414
Hareketin Yaylmas.......................................................................................................416
Reformun Birlii ve eitlilii .......................................................................................417
Kaynaka ..............................................................................................................................422
Sanayileme..........................................................................................................................423
Sanayi Devrimi ve Fransz Devrimi...............................................................................423
Kaynaka ..............................................................................................................................430
nemli catlar ve Keifler...................................................................................................431
Kaynaka ..............................................................................................................................441
Sonu Olmayan Serven: Uygarlk ......................................................................................442

ix

Tarih ve Uygarlk Tarihi

1. BLM

TARH VE UYGARLIK TARH

NSZ
Tarihiler gemii temel blme ayrmaktadrlar. Modern tarihiler
tarihi yaklak 1450de matbaann balangcna gtrmektedirler. Bu tarih
ayn zamanda stanbulun Trkler tarafndan fethedilmesidir. Bu dnem
kaiflerin engin denizlere alp yeni yerleri kefetmesinin balad keifler
ana da denk der. Modern tarihin bu blm halen daha devam
etmektedir. Uygarlk tarihini yazanlar ise daha eskilere gitmektedilerler.
Ilkadan balayp gnmze kadar devam eden uygarlklar her ynyle
ele alp incelerler. Bu almada da uygarlk adna dnya zerindeki farkl
kltr ve topluluklarn rettikleri ele alnacaktr.
Uygarlk en genel anlamda , insanlarn bir nesilden dierine ilettii
maddi ve manevi rnlerin tmn oluturur. Uygarlk Tarihi, balangtan
bugne uygarlk srecini oluturan temel olay ve olgular ele alarak
gnmze k tutmay amalamaktadr. Dnyann en eski uygarlklar
rmak kenarlarnda ortaya kmtr: Nil vadisinde Msr, Frat ve Dicle
Nehri kenarnda Mezopotamya ve Indus nehri yaknnda Hint ve Sar
nehir evresinde in Uygarl ortaya kmtr. Irmaklar uygarlklarn hem
tarm hem de tamaclk yapmalarna olanak salamtr. Bylece Irmak
kenarlar ayn zamanda uygarlklarn da ortaya kt yerler olarak
belirlenmitir. Irmak sular iftilere tarm yapma olanan vermi ve
topra ilemelerini salamtr. Topra ilemeyenler ise madencilik ya da
ehirlerin oluturulmas gibi alanlarda almaldr. Uygarlk bu anlamda
ehirli olmak ya da ehirlerde yaamak olarak adlandrlmtr. ehirde
yaamak uygarlk tarihinin balangc saylsa da insan yer yzne gelii ve ilk
ta aletleri kullanmas aslnda uygarln balangcn oluturur. Bu nedenle
uygarlk tarihinde tarih ncesi devirlerden modern insana kadar uygarln
geirdii evreler ele alnp incelenecektir. Eski n Asya ve Msr
Uygarlklar, Uzak Dou ve Gney Amerika Uygarlklar, Eski Yunan ve
Helen Uygarlklar ve kltr, Roma Uygarl, Ortaa, Rnesans ve
Reform, Aydnlanma a, Amerikan ve Fransz Devrimleri, Sanayi
Devrimi, gibi konular ele alnacaktr.

n Asya Uygarlklar

43

2. BLM

N ASYA UYGARLIKLARI

MEZOPOTAMYA TARH VE UYGARLII

Mezopotamya, Yunanca ki rmak arasndaki lke anlamna gelir ve
corafi olarak iki blgeye ayrlr: Aa Mezopotamya ve Yukar
Mezopotamya. rann Basra krfezinden bugnk Irak blgesine kadar
olan blm Aa Mezopotamya iinde kalrken, Bugnk Irakn
ortalarndan, Anadoluda Gneydou Toroslarn gneyine kadar uzanan
blge ise Yukar Mezopotamyadr. Mezopotamya uygarlna can veren
Dicle ve Frattr. Dicle ve Fratn tad alvyonlu topraklar bu
corafyada tarmsal retimi mmkn klar ve her yl dzenli rn elde
etme olana salar. Fratn suyu, Dicleden iki kat azdr. Yata derin
deildir, kenarlar fazla yksek ve dayankl olmadndan sular ovalara
kolayca yaylr. Sulad blgelere verim ve bolluk getirir. Diclenin ise hem
yata derindir; hem de kenarlar dik ve yksektir. Frat ve Dicleden
yararlanabilmek iin birtakm n hazrlklar yaplmaldr. Taknlarn ne
zaman gerekleeceini hesaplamak ve takn sularndan yararlanmak iin
setler, bentler ve kanallar yapmak gereklidir. Bu gerekleri bilen Smerler,
yaptklar setler, bentler ve kanallar aracl ile Frat kylarna kurduklar
ehirleri beslemilerdir.
Corafi olarak Ortadounun merkezinde yer alan ve Dicle ve Fratn
salad olanaklardan dolay Mezopotamya, Asyadan gelen ve sulak
topraklar arayan kavimler iin ncelikli bir urak yeri olmutur.
Arabistandan gelen kabileler de ayn cazibeye kaplmtr. Kuraklktan
bunalm Arap Kabileleri de g Mezopotamya topraklarna
ynelmilerdir. Bu durum Mezopotamyada ok farkl kavimlerin kaynat
bir zenginlik yaratmtr. Asyal, Sami kkenli, Hint-Avrupa kkenli
kavimlere Mezopotamyada rastlamak mmkndr. Dier bir sonu ise,
uzun sreli bir devletin hkimiyetinin Mezopotamya topraklarnda
gereklememesi; kurulan, gelien sonra da yklan bir dizi imparatorluun

Bu Blm Afyon Kocatepe niversitesi, Eitim Fakltesi r. Gr. Burak alkan tarafndan
hazrlanmtr.

Anadolu Uygarlklar

97

3. BLM

ANADOLU UYGARLIKLARI

TARH NCESNDE ANADOLU

Paleolitik a
Yontma veya Eski Ta a olarak da adlandrlan Paleolitik a gnmzden yaklak 2 milyon yl nce balam ve 10.000 yl nce son bulmutur. Ancak verilen bu tarihlerin dnya geneli iinde geerli olduunu ve
yerel olarak deimeye ak bulunduunu da belirtmek gerekir. nsanlk
tarihinin % 99u gibi ok byk bir blmn kapsayan bu a, ayn zamanda ilk insan atalarnn ortaya k ve ilk aletlerin retimi yoluyla insanlama srecine girii temsil etmesiyle de sz konusu tarihin geliimi iinde
ok nemli bir yer tutmaktadr. Doann snrlayc ve belirleyici basks altnda yaayan Paleolitik a insanlar ekonomik adan, avc ve toplayc
topluluklar temsil ederler. Besin retmeyi bilmeyen bu insanlar, yalnzca
yaadklar ortamda bulunan yabani sebze, meyve ve kkler ile avlandklar
hayvanlar yiyerek beslenmilerdir. klim ve evre koullarnn deikenlii
nedeniyle, yeni besin kaynaklar aramak ve av hayvanlarn izleyerek, kk
gruplar halinde konar - ger bir tarzda yaamlardr. Kaya snaklarnn
bulunduu yerlerde maara ve kayaalt snaklarnda barnmlar, kaya snaklarnn bulunmad yerlerde ise ak havada kurduklar snaklarda
yaamlardr. (www.anadolumedeniyetlerimuzesi.gov.tr/ dnemler/2.2.2006
tarihinde alnmtr).
Paleolitik a, karakteristik izgileri ve kltrleriyle Alt, Orta ve st
olmak zere 3 evreye ayrlr. Alt Paleolitik devrin insanlar, beyin kapasiteleriyle orantl olarak kendilerini vahi hayvanlardan korumak, beslenmek,
avlanmak iin ve zaman zaman da kendi aralarndaki mcadelelerde kullanmak zere birtakm basit ta aletler yapmaya balamlardr. Genellikle
doann kendilerine sunduu talar, ya daha sert olan baka talarla yontarak ilemiler, ya da doal halde evrelerinde bulunan ve ok az bir rtula
alet haline gelebilen paralar kullanmlardr. Alt Paleolitik sresince olduka lml geen iklim Orta Paleolitikde kurumaya, sertlemeye ve giderek bol kar yayla belirgin yeni bir buzullamaya dnmesi, insann yaay
ve teknolojisinde bir dizi deiiklikler meydana getirmitir. Bu teknolojik

Akdeniz Uygarlklar

179

4. BLM

AKDENZ UYGARLIKLARI

EGE UYGARLII
Gnmzde Avrupa kltrnn temelini oluturdu kabul edilen byk
ve zgn ilk a uygarl. Balanglar Neolitik aa dayanrsa da asl tarihi
Egede tun uygarlklarnn zld yerde 1200 den balatlr. Yrede
3000-1000 arasnda doup gelien bu tun a uygarlklar genellikle
Ege uygarlklar olarak bilinir. 9.yzylda zgn izgileri beliren eski
yunan uygarl 5. yzyln son yarsnda klasik grnmyle dorua
ulam, Byk skenderin fetihleri sonucu n Asya n Asya kltrleriyle
i ie geerek 3-1 yzyllarda Helenistik Dnemi yatmtr. Yunan
uygarlnn klasik dnemi ( 480-323) Douda ykselen Pers
mparatorluunun onyadaki ayaklanmay bastrarak bu blgenin Arkaik
Dnemdeki kltrel stnln srdre bilme olanann yok etmesiyle
balar.

YUNANSTAN UYGARLII
ESK YUNAN UYGARLII
Giri
Yunanistan, eski adyla Helas, Balkan yarmadasnn gneyinde, yan
denizlerle evrili bir yarm adadr. Dousunda Ege denizi, gneyinde
Akdeniz, batsnda on denizi bulunmaktadr. lk bakta olduka yaltlm
bir corafya gibi grnr; ancak onu, Kikladlar ve Sproradlar Anadoluya;
Kalkidikya yarmadas ile Kuzey Egedeki adalar Trakyaya ve Boazlar ise
Karadenize balar. Gneyinde, dou ve bat arasnda kpr ilevi gren
Girit adas bulunur (Tanilli, 1994). taraf denizlerle evrili olan bu blge,
dalar tarafndan kk paralara blnmtr. Mezopotamya ve Msr
uygarlnn kurulduu corafyayla karlatrldnda, Yunan uygarlnn
Bu blm Ondokuz Mays niversitesi, Sinop eitim Fakltesi retim yesi Yrd. Do. Dr.
Hasan Aydn tarafndan hazrlanmtr haydi@omu.edu.tr

Yakn Dou Uygarlklar

221

5. BLM

YAKIN DOU UYGARLIKLARI

Pers Uygarl
Eski Pers mparatorluu, kabaca bugnk ran slam Cumhuriyeti'nin eski
Persia (veya Persis) ise, bugnk Fars eyaletinin (iraz blgesi) topraklarna
karlk gelir. Bugnk rana Medlerle birlikte gelen Persler, Elam lkesi ile
ran krfezinin dousundaki dalk blgede yayorlard. Asur kaynaklar ise
onlardan ancak M.. 1000 ylndan itibaren sz etmektedir. Pers mparatorluu
srekli olarak komularnda gpta uyandrmtr. Makedonya kral Filippos'un
ryasn gerekletirmeye alan olu Byk skender, bu topraklan fethederek
Dou ile Helenizmi birletirmek istemi, ancak eseri kalc olmamtr. ran
topraklar, ykseklii genelde 1 000 m'yi aan, yksek yaylalardan oluur.
Kurak, ounlukla da llerle kapl yaylalar ve bu platolar Pers uygarl ile
canlanmtr. Platolar kuzeyde Elbruz Sradalar ile Hazar Denizi'nden,
batda Zagros Dalan ile Dicle ve Frat Havzas'ndan ayrlr. Slale, gneyden
kuzeye kadar, Amon'a adanm birok tapnak ina eden, Peye (M 751716) gibi byk firavunlar yetitirdi. Kitab Mukaddes'teki Iaya blm
Ibranlerin bunlardan grd destekten sz eder (Craig vd, 1990, zelik,
2002, Brosious, 2006).

Pers ncesi
Siyelk Uygarl
Mezopotamya ve ndus uygarlklarnn merkezleri arasnda yer alan ran,
daha ok bozkr dnyasnn bir paras olmakla birlikte, olduka erken
saylabilecek bir tarihte insan yerlemelerine sahne olmutur. VII. binylda
neolitik Tepe Tange akmak yerlemesi sivrilir. ran Yaylas'nda VI.-IV.
binyllara tarihlenen ky ve tarmsal etkinlik izlerine rastlanmtr. En nl
sit, Tahran yaknlarndaki Siyelk Tepe'dir. Bu yerlemenin kkeni tam olarak
kantlanamamtr. Burada yaplan kazlarda dallardan yaplm kulbelerin,
kerpi evlerin, sr ve koyun besiciliinin, ta aletlerin, seramik eyann,
ilenmi kemiklerin ve deniz kabuklarnn izlerine rastlanmtr. IV. binyln
banda tula kullanlmaya balanm, seramikler hayvan motifleriyle
bezenmi, bakr yaygn olarak kullanlr ve blge halk, dardan krmz akik
ve firuze talar getirtirmilerdir. Bu son bulgu, Arabistan-ran (Basra) Krfezi

Uzak Dou Uygarlklar

235

6. BLM

UZAK DOU UYGARLIKLARI*

N
nsanla ait hayli eski kalntlarn yer ald inin eski ve kkl bir tarihi
vardr. in tarihini aydnlatacak belgeler ok olsa bile, tarihsel gerekler
efsanelerle karmtr. Dnyann en eski ve kkl milletlerinden biri olan in
halk, farkl unsurlarn bir araya gelmesiyle oluur. in, gerek anlamda bir ulus
devlet deil, tpk Eskia Roma mparatorluu'nun Akdeniz havzasnda olduu
gibi, bir imparatorluk kavramyla biimlenen jeopolitik bir btndr. in tarihi,
kaynaklar eksik olduundan deil, incelenmeyi beklediinden, yeterince
tannmamaktadr ve tam olarak kavramlatrlmamtr. stelik aratrma
almalar, tarihin eitliliini basmakalp bir hanedan erevesinin
tekrarlanmasna indirgeyen vakanvis in kaynaklarnn (yllklar) in merkezci
ve basitletirici bak asna baml olduundan, bu, dev boyutlu ve karmak
bir itir. Btn bunlar ortaya karmamza yardmc olan ara, ine zg olan
in yazsdr (zelik, 2002).

Tarih ncesinden Uygar ine

in'de tarihncesini belirleyen, kaba ve yava gelien ta alet kltr, Kuzey
in'de gnmzden 27 000 yl nce mikrolitizme doru evrilmeye balarken,
Gney in, en arkaik zelliklerin M 10000-5000 arasndaki son evresine
ulamtr. Uzakdou'da tarihncesinden k sreci M 10000 dolaylarnda
gereklemitir. anak-mlegin yan sra kk hayvancln (kpek, tavuk,
domuz) ve ilkel bir dar tarmnn bilindii, gerek in Neolitii M VII. binyla
rastlar ve Orta Asya'yla Pasifik Okyanusu'na komu Uzakdou arasndaki gei
blgesinde, Ganz-hou ve Shaanxi arasnda yaayan Mongoloit topluluklar
ilgilendirir. Ayn dnemde, bir ilk Melanezyallar (Avustronezyallar) grubundan
olan ky halklar gneye doru ilerledi. Uzun sre Huanghe'nin orta vadisindeki
kk bir blgeyle snrl kalan Neolitik, daha sonra farkllaarak Kuzeydou
in'deki rmaklarn aa havzalarn oluturan ky ovalarna yayld. Bylece
M V. binylda birok kltr sistemi ayrt edildi. Huang-he vadisindeki Yangshao
*

Bu blm Ankara niversitesi EitimFakltesi retim yesi Do. Dr. smail Gven tarafnan
hazrlanmtr.

Orta Asya Trk Uygarl 275

7. BLM

ORTA ASYA TRK UYGARLII

TRK ADI
Trklerin ok eski bir millet oluu tarihileri Trk adn ok eski tarihi
kaynaklarda aramaya sevketmitir. Herodotosun M.. V. yzylda dou
kavimleri arasnda belirttii Targitalarn Trk isminin ilk ekli olabilecei
ileri srlmtr. skit topraklarnda oturduklar sylenen Tyrkaeler, kutsal
kitap Tevratta ad geen Yafesin torunu Togharma, eski Hind kaynaklarnda bildirilen Turukhalar, Thraklar ve hatta Troiallar Trk adn ilk defa
tayan kavimler sanlmlardr. Resmi devlet ad olarak ilk defa Gk-Trk
devleti tarafndan kullanlan Trk kelimesinin bundan nce Trk veya
Trk ekilleriyle kullanld ve VI-VIII. asrlardan sonra Trk haline dnt kabul edilmektedir. Altay dalarnn kuzeyi ile Sayan dalarnn
gney-bats arasndaki blgenin en eski Trk yurdu olduu anlalmtr.
Gnmzde Balkanlardan in Seddine kadar uzanan ok geni bir alanda
yaayan Trkler alar boyu phesiz bir ok blgeyi yurtluk yapmtr. Genel olarak Orta Asya en eski yerleim birimi olarak kabul edilmektedir.
Yaylmalar, toplu halde g hareketleri Trk topluluklar iin en nemli
karakteristik zellikdi. Trklerin ilk yurtlar Orta Asya; douda Kingan
Dalarndan batda Hazar Glne, kuzeyde Sibirya Ovas'ndan gneyde
Hinduku ve Karanlk Dalarna kadar uzanan geni bir lkedir. IV. yzyl
sonlarnda meydana gelen Kavimler G dolaysyla Orta aa dek tm
Avrupay da etkileyen byk bir medeniyetin gelitii yerdir. Burada bir ok
devlet kurulmu ve yklmtr. Ama ortak zellikler ieren devlet ynetimi,
sosyal yap, ekonomik ve kltrel geliimler gstermilerdir. Kurulan bu
devletler kimi zaman birbiriyle savam, dierinin yklmasna sebep olmus,
kimi zamanda birbirine destek vererek daha byk devletlerin kurulmasna
olanak hazrlamlardr. Bu, tarihin balangcndan Orta an sonuna kadar
devam etmitir. Kurulmu olan baz devletler unlardr

Amerika Uygarlklar

293

8. BLM

AMERKA UYGARLIKLARI
GNEY AMERKA UYGARLIKLARI
AZTEKLER
Aztekler; And Dalarnn yksek kesimlerindeki vadilerde yaam ve
12.-16. yzyllarda byk bir imparatorluk kurmu olan Gney Amerika
yerli halkdr. 16. yzyldaki spanyol istilasndan nce,ortalama 5-10 milyon
nfuslu ok iyi rgtl bu imparatorluk, 14. ve 15. yzyllarda glenerek
topraklarn bu gnk Bolivya,Peru,Ekvador ile Arjantin ve ilinin baz
blmlerini iine alacak kadar geniletmitir.
Zengin bir mitolojiye ve kltrel mirasa sahip olan Azteklerin bakenti,
gnmzde Ciudad de Mexiconun bulunduu, Taxcoco Glnn ortasnda
yer alan Tenochtitlan kentiydi.
12 milyonluk bir nfustan oluan, ok byk ve zangin bir imparatorluk
olan Aztekler gelimi tarm yntemlerine, kendilerine ait bir dine, takvime
ve alfabeye sahiptiler.
Aztekleri spanyollar kefetmitir. spanyollar Aztek baklentine
ulatklarnda Aztek mparatoru Montezuma onlar karlamak zere
beklemekteydi. Montezuma, Aztek takvimine gre zel bir ylda olduklar
iin spanyollardan sayca daha stn olmalarna ramen onlarn bakente
girmeleirne izin vermitir. Aztek takvimine gre o yl Quetzalcoatl adl bir
tanr Aztekleri yok edecekti ve efsanelerdeki bu tanrnn tasviri,
spanyollarn bandaki Cortes ok benzedii iin Aztek mparatoru
Cortesin tanr olduuna karar vermitir.
Hayatta kalmalarn salayan tek eyin imparator olduunu fark eden
Cortes Aztekleri denetim altna alabilmek iin imparatoru tutsak almtr.
Cortesin buradan ayrlmasnn ardndan, baka spanyollar da Azteke

Bu blm Ara. Gr. E. zlem Yiit ve smail Gven tarafndan hazrlanmtr

Ortaa

311

9. BLM

ORTAA
Karanlk a m? Aydnlanmann Balangc m?
Ortaa, daha III. yy'dan itibaren ortaya kmtr. Ortaa aslnda
hem ekonomik hem de siyasi anlamda kendine zg deerleri olan
dnemdir. Devletten (vergi basklar ve asker veya belediye
ykmllklerinden) kamak istei toplumsal davranlar belirlemitir.
Nfus hareketleri ve kentlerdeki nfus patlamas ekonomiyi krsal
kesime kaydrmtr. Krsal kesime kay ve merkezi otoritelerin
zayflamas derebeylik dzenini glendirmitir. 391 'den itibaren resm
din haline gelen Hristiyanln gelimesi, din adamlar snfyla birlikte orta
aa damgasn vurmutur. Romann ykl da ortaa hzlandran dier
bir etken olmutur. zellikle doudan gelen Hun aknlar ve Gotlarn
basks, Akdeniz ticaretinin 7.yydan itibaren Araplarn eline gemesi ve
Endls Emevilerinin spanya zerinden basks Avrupadaki devletleri
kendi ilerine sktrmtr. Bylece ortaa belirleyen etkenler bir araya
gelmitir (Geliim Hachette, 1999).

Hristiyanlk nancnn Rol

Antik ve barbar toplumlar gerek anlamda bir arada tutan Katolik dini
oldu. Papa Byk Gregorius'un destekledii din (Colomban, Aziz
Benedictus) 653'te Ariusuluun ezilmesiyle glendi. lk barbar
krallklar Vandallar ve Franklarca ezildi. Vandallar ve Franklar merkezi
krallklar kuran Krall'nn baars, ksmen Clovis'in Bizans imparatoru
dan tannmasnn yan sra, din adamlar snfnn ve balca destekisi
durumuna gelen papann dayanan alan Clovis' tarafndan vaftiz
edilmesine (498 veya 499) balanabilir. Hristiyanlk, iktidar ele geirmek
iin zorunlu bir yol olarak grld. Daha sonra kilise ta giymede de rol
oynamaya balad. Hristiyanln Germenler tarafndan da kabulnden
sonra, hristiyanlk taassubu ve derebeylik (feodalite) rejiminin basks ile
ortaada Avrupa, koyu bir karanln iine gmld (Bloch, 2005).

Bu blm Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi retim yesi Do.Dr. smail Gven
tarafndan hazrlanmtr