UKUROVA NVERSTES

FEN BLMLER ENSTTS

YKSEK LSANS TEZ

Feryal ASLAN

TATARLI HYK (CEYHAN/ADANA) KAZISI HELENSTK DNEM

TABAKALARI VE P UKURLARINDAN ELDE EDLEN BTKSEL
KALINTILARIN ARKEOBOTANKSEL YNDEN DEERLENDRLMES

BYOLOJ ANABLM DALI

ADANA, 2012

UKUROVA NVERSTES
FEN BLMLER ENSTTS
TATARLI HYK (CEYHAN/ADANA) KAZISI HELENSTK DNEM
TABAKALARI VE P UKURLARINDAN ELDE EDLEN BTKSEL
KALINTILARIN ARKEOBOTANKSEL YNDEN
DEERLENDRLMES

Feryal ASLAN
YKSEK LSANS TEZ
BYOLOJ ANABLM DALI

Bu Tez ../../2012 Tarihinde Aadaki

Oybirlii/Oyokluu ile Kabul Edilmitir.

Jri

yeleri

Tarafndan

......................................

.................................................

.........................................................

Do. Dr. Halil AKAN

DANIMAN

Do. Dr. Necattin TRKMEN

YE

Yrd. Do. Dr. K. Serdar GRGNER

YE

Bu Tez Enstitmz Biyoloji Anabilim Dalnda hazrlanmtr.

Kod No:

Prof. Dr. M. Rifat ULUSOY

Enstit Mdr

Not: Bu tezde kullanlan zgn ve baka kaynaktan yaplan bildirilerin, izelge ve fotoraflarn
kaynak gsterilmeden kullanm, 5846 sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hkmlere
tabidir.

Z
YKSEK LSANS TEZ
TATARLI HYK (CEYHAN/ADANA) KAZISI HELENSTK DNEM
TABAKALARI VE P UKURLARINDAN ELDE EDLEN BTKSEL
KALINTILARIN ARKEOBOTANKSEL YNDEN
DEERLENDRLMES

Feryal ASLAN
UKUROVA NVERSTES
FEN BLMLER ENSTTS
BYOLOJ ANABLM DALI
Danman :Do. Dr. Halil AKAN
Yl: 2012, Sayfa: 113
Jri
:Do. Dr. Halil AKAN
:Do. Dr. Necattin TRKMEN
:Yrd. Do. Dr. K. Serdar GRGNER
Bu almada, Tatarl Hyk'te (Ceyhan/Adana) srdrlen, 2009-2010
dnemine ait, arkeolojik kazlardan elde edilen kmrlemi veya talam bitki
kalntlar arkeobotanik ynden incelenmitir. Bu kapsamda, genellikle p ukurlar
ve ocak yerlerinden elde edilen bitkisel kalntlar tanmlanarak, ait olduklar
dnemde yaayan halkn gnlk yaantsndaki yerleri ortaya konmaya allmtr.
Aratrma kapsamnda 7 farkl amaya ait, Helenistik Dnem'e tarihlenen
seviyelerden tespit edilen alanlardan toplam 33 toprak rnei alnmtr. Toprak
rneklerinden bitkisel kalntlarn ayrlmas amacyla slak eleme (flotation) yntemi
uygulanmtr. Bu yntemle elde edilen arkeobotaniksel malzemenin taksonomik
olarak familya, cins veya tr seviyelerinde tanmlanmas sonucu toplam 42 farkl
bitki rnei saptanmtr. Bu rneklerin 13' tarm yaplan, 29'u ise yabani floraya
ait bitkileri iermektedir. Aratrma alanndan 5 farkl buday trne ait ok
miktarda tahl rneinin ortaya kmas, dnem halknn temel besin kaynann
byk bir ksmn tahllarn oluturduunu ortaya koymaktadr. Ayrca; baclk,
arap yapm ve bahe tarmnn, zm (Vitis vinifera) ve zeytin (Olea europea) gibi
bitkilere ait kalntlarn bulunmas nedeniyle, blge ekonomisinde nemli yeri
olduunu gstermektedir. Incelenen amalarn bazlarnda, elde edilen rneklerin
tamamna yaknnn yabani floraya ait olduu ve gncel flora ile byk benzerlik
gsterdii saptanmtr.
Bu sonular, alanda yaplan ilk arkeobotanik almaya ait olup, ilerleyen
yllarda yaplacak olan almalara k tutacaktr. Yeni sonular elde edildike,
mevcut veriler daha ok anlam kazanacaktr.
Anahtar Kelimeler: Tatarl Hyk, Arkeobotanik, Helenistik, Bitki kalntlar.

ABSTRACT
MSc THESIS
THE ARCHAEOBOTANICAL EVALUATION OF PLANT REMAINS
FROM HELLENISTIC LAYERS AND MIDDENS OF TATARLI HYK
(CEYHAN/ADANA)
Feryal ASLAN
UKUROVA UNIVERSITY
INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES
DEPARTMENT OF BIOLOGY
Supervisor :Assoc. Prof. Dr. Halil AKAN
Year: 2012, Pages: 113
Jury
:Assoc. Prof. Dr. Halil AKAN
:Assoc. Prof. Dr. Necattin TRKMEN
:Asst. Prof. Dr. K. Serdar GRGNER
In this study, carbonised and fossil plant remains recovered from Tatarl
Hyk in the 2009-2010 excavation season, especially from middens and hearts,
were investigated with an archaeobotanical perspective. In this scope, the use of
plants in the daily life of people lived in the period was tried to be understood by
identification of the plant remains.
Within the context of this research, 33 soil samples from 7 different trenches
dated to Hellenistic Period were taken. Wete sieving (flotation) technique was used
for seperation of plant remains from the soil. Archaeobotanical material obtained by
this method was identified taxonomically in familia, genus or species level. 42
different plant samples were determined. 13 of these were crops and 29 were
included wild plants. 5 different wheat species obtained from the research area shows
that cereals were the main source of food. Besides, grapevine (Vitis vinifera) and
olive (Olea europea) found in the samples suggest that viticulture, wine production
and gardening had an important part in the regions' economy. Almost all of the
samples obtained from certain trenches were determined to be wild plants and these
are similar to the elements of current flora.
These are the results of the first archaeobotanical study conducted in Tatarl
Hyk. This study will show a way for the future studies. Present data will be
improved and be more meaningful as new results are obtained.
Key words: Tatarl Hyk, Archaeobotany, Hellenistic, Plant remains.

II

TEEKKR

Tez konumun belirlenmesinden tezimin yazlmasna kadar, almamn her

aamasnda yardmlarn ve desteini esirgemeyen, yapc ve ynlendirici fikirleri ile
bana daima yol gsteren ve beni yreklendiren danman hocam Sayn Do. Dr. Halil
AKAN'a sonsuz teekkrlerimi sunarm.
Arazi almalarm srasnda ve sonrasnda bana destek olan, bilgi ve
yardmlarn esirgemeyen Sayn Yrd. Do. Dr. K. Serdar GRGNER ve ei Sayn
Ar. Gr. zlem OYMAN GRGNER'e teekkr bor bilirim.
Hayatmn her dneminde olduu gibi, tez srecinde de maddi ve manevi
anlamda yanmda duran ve bana g veren, bata babam Ali Rza ASLAN ve annem
Adalet ASLAN olmak zere tm aileme yrekten teekkr ederim.
Destek ve yardmlarn hibir zaman esirgemeyen ve beni yalnz brakmayan
arkadalarm Salih KAVAK, Ar. Gr. Sezen ZELK, zlem TALP, Ar. Gr.
Veli ELKTA ve Safiye SEZGN'e deerli vakitlerini ayrdklar ve fikirlerini
benimle paylatklar iin minnetarm.

III

NDEKLER

SAYFA

Z ................................................................................................................................. I
ABSTRACT ................................................................................................................. II
TEEKKR ............................................................................................................... III
NDEKLER. ................................................................................................... ..IV
ZELGELER DZN .............................................................................................. VI
EKLLER DZN................................................................................................. VIII
1. GR ....................................................................................................................... 1
2. NCEK ALIMALAR...................................................................................... 21
2.1. Dnyada Yaplan almalar .......................................................................... 21
2.2. Anadolu'da Yaplan almalar ...................................................................... 24
3. MATERYAL VE METOD .................................................................................... 33
3.1. Materyal .......................................................................................................... 33
3.1.1. Aratrma Alannn Genel zellikleri ..................................................... 33
3.1.1.1 Aratrma Alannn Konumu ......................................................... 33
3.1.1.2. Aratrma Alannn Jeolojisi ........................................................ 34
3.1.1.3. Aratrma Alannn klimi ............................................................ 35
3.1.1.4. Aratrma Alannn Arkeolojisi .................................................... 36
3.2. Metod ............................................................................................................. 42
4. BULGULAR VE TARTIMA ............................................................................. 51
4.1. Tatarl Hyk Amalarndan Elde Edilen Sonular ......................................... 51
4.1.1. AY 173 Amasna Ait Bulgular .............................................................. 51
4.1.2. AY 172 Amasna Ait Bulgular .............................................................. 66
4.1.3. AZ 187 Amasna Ait Bulgular .............................................................. 68
4.1.4. AZ 189 Amasna Ait Bulgular .............................................................. 71
4.1.5. AP 186 Amasna Ait Bulgular............................................................... 77
4.1.6. BA 188 Amasna Ait Bulgular .............................................................. 79
4.1.7. BA 189 Amasna Ait Bulgular .............................................................. 83
4.2. Kaz Alanndan Elde Edilen Bitkisel Kalntlarn Fotoraflar ........................ 87

IV

5. SONULAR VE NERLER .............................................................................. 95

KAYNAKLAR ........................................................................................................ 103
ZGEM ............................................................................................................. 113

ZELGELER DZN

SAYFA

izelge 1.1. Sinskaya'nn yapt almalar sonucu belirlenen, kltr

bitkilerinin atalarnn ilk grld corafik alanlar ve alt blgeler ...... 17
izelge 3.1. Adana ilinin yllk ya verileri .............................................................. 37
izelge 3.2. Adana ilinde uzun yllar iinde (1970-2011) gerekleen ortalama
iklimsel deerler ...................................................................................... 37
izelge 4.1. AY 173 amasna ait arkeobotanik bulgular ........................................... 54
izelge 4.2. AY 172 amasna ait arkeobotanik bulgular ........................................... 67
izelge 4.3. AZ 187 amasndan elde edilen arkeobotanik bulgular .......................... 69
izelge 4.4. AZ 189 amasna ait arkeobotanik bulgular ........................................... 71
izelge 4.5. AP 186 amasndan elde edilen arkeobotanik bulgular .......................... 77
izelge 4.6. BA 188 amasndan elde edilen arkeobotanik bulgular .......................... 80
izelge 4.7. BA 189 amasndan elde edilen arkeobotanik bulgular .......................... 84
izelge 5.1. Tm alandan elde edilen bitkilerin amalardaki saysal dalm ............ 95

VI

VII

EKLLER DZN

SAYFA

ekil 1.1. evresel arkeolojinin alt disiplinleri ..........................................................3

ekil 1.2. Tatarl Hyk'te kullanlan otomatik yzdrme sistemi ............................6
ekil 1.3. Tarmn beii olarak kabul edilen Verimli Hilal (Fertile Crescent)
blgesi .....................................................................................................10
ekil 1.4. Childe'e gre ehircilik devriminin birbirinden bamsz olarak
meydana geldii blgeler ........................................................................14
ekil 1.5. Yakn Dou'da tarmn ortaya kt blgeler ........................................15
ekil 1.6. Vavilov'un 'kltr bitkilerinin orijin merkezleri teorisinde
belirlemi olduu gen merkezleri ............................................................16
ekil 1.7. Tatarl Hyk'n Verimli Hilal snrlar ierisindeki konumu.................18
ekil 2.1. Trkiye'de 1996 ylna kadar yaplm olan arkeobotanik
almalarn konumlarn gsteren harita.................................................26
ekil 3.1. alma alan olan Tatarl Hyk'n corafi konumu .............................34
ekil 3.2. Tatarl Hyk'n kuzeybatdan grnm ..............................................35
ekil 3.3. Tatarl Hyk Sitadel ve Aa ehrin yaylm alanlarn gsteren
harita ........................................................................................................ 40
ekil 3.4. Tatarl Hyk Sitadel hava fotoraf .......................................................41
ekil 3.5. Tatarl Hyk Sitadel vaziyet plan .........................................................41
ekil 3.6. Yzdrme makinasnn izometrik grnm ..........................................44
ekil 3.7. Yzdrme tankna sinek telinin mandallarla tutturulmas ve
oluktan karbonlam materyallerin ak................................................45
ekil 3.8. Oluktan akan suyun eleklerden geii .....................................................46
ekil 3.9. Topran kartrlma ilemi.....................................................................46
ekil 3.10. Yzdrme ilemi sonras rneklerin kaput bezlerinde kurutulma
ilemi .......................................................................................................48
ekil 3.11. Tatarl Hyk arkeobotanik bilgi formu ..................................................49
ekil 4.1. AZ 173 amasnda bulunan tarm bitkilerinin yzde oranlar .................52
ekil 4.2. AY 173 amasnda bulunan yabani bitkilerin yzde oranlar ..................53

VIII

ekil 4.3. AY 173 amasnda bulunan taksonlarn ait olduu familyalarn

oransal dalm .......................................................................................53
ekil 4.4. AY 173 amasnn vaziyet plan ..............................................................57
ekil 4.5. AY 173 amasnda 22,25 ve 30 no'lu rneklerin alnd yerler..............58
ekil 4.6. AY 173 amasnda 27, 28, 46 ve 50 no'lu rneklerin alnd yerler ......59
ekil 4.7. AY 173 amasnda 31 ve 35 no'lu rneklerin alnd yer ......................60
ekil 4.8. AY 173 amasnda 32 ve 37 no'lu rneklerin alnd yerler ..................61
ekil 4.9. AY 173 amasnda 36 no'lu rnein alnd yer ....................................61
ekil 4.10. AY 173 amasnda 38 ve 43 no'lu rneklerin alnd yerler ..................62
ekil 4.11. AY 173 amasnda 40 no'lu rnein alnd yer ....................................63
ekil 4.12. AY 173 amasnda 41, 42, 48, 52 ve 54 no'lu rneklerin alnd
yerler ........................................................................................................63
ekil 4.13. AY 173 amasnda 44 ve 53 no'lu rneklerin alnd yer ......................64
ekil 4.14. AY 173 amasnda 51 no'lu rnein alnd yer....................................65
ekil 4.15. AY 172 amasndan elde edilen yabani bitkilerin oransal dalm.......66
ekil 4.16. AY 172 amasnn vaziyet plan..............................................................67
ekil 4.17. AY 172 amasnda 10 ve 14 numaral rneklerin alnd tandrn
yeri ...........................................................................................................68
ekil 4.18. AZ 187 amasnn vaziyet plan ..............................................................70
ekil 4.19. AZ 187 amasnda 11 no'lu rnein alnd tm kabn buluntu yeri .....70
ekil 4.20. AZ 189 amasndan elde edilen tarm bitkilerinin oransal dalm ........72
ekil 4.21. AZ 189 amasndan elde edilen yabani bitkilerin oransal dalm.........73
ekil 4.22. AZ 189 amasnda bulunan taksonlarn ait olduu familyalarn
oransal dalm........................................................................................73
ekil 4.23. AZ 189 amasnn vaziyet plan...............................................................74
ekil 4.24. AZ 189 Locus 11 blgesi ve p ukuru..................................................75
ekil 4.25. AZ 189 Locus 5 blgesi............................................................................76
ekil 4.26. AZ 189 Locus 19 blgesi ve p ukuru..................................................76
ekil 4.27. AP 186 amasnda bulunan taksonlarn ait olduu familyalarn
oransal dalm ........................................................................................78
ekil 4.28. AP 186 amasnn vaziyet plan...............................................................79

IX

ekil 4.29. AP 186 amasnda 49 no'lu rnein alnd yer......................................79

ekil 4.30. BA 188 amasndan elde edilen yabani taksonlarn oransal dalm......81
ekil 4.31. BA 188 amasnda bulunan taksonlarn ait olduu familyalarn
oransal dalm ........................................................................................81
ekil 4.32. BA 188 amasnn vaziyet plan...............................................................82
ekil 4.33. BA 188 amasndaki 19 no'lu mekan.......................................................83
ekil 4.34. BA 189 amasndan elde edilen yabani taksonlarn oransal dalm......85
ekil 4.35. BA 189 amasnda bulunan taksonlarn ait olduu familyalarn
oransal dalm.........................................................................................85
ekil 4.36. BA 189 amasnn vaziyet plan...............................................................86
ekil 4.37. Tatarl Hyk'ten elde edilen tahl ksmlar............................................87
ekil 4.38. Tatarl Hyk'ten elde edilen baklagil tohumlar.....................................88
ekil 4.39. AY 173 amasndan elde edilen Vitis tohumlar......................................88
ekil 4.40. AY 173 amasndan elde edilen Linum ve Olea tohumlar......................89
ekil 4.41. AY 173 amasndan elde edilen Nigella tohumu.....................................90
ekil 4.42. Tatarl Hyk'te ortaya kartlan yabani bitki tohumlar........................90
ekil 4.43. Tehisi yaplamayan bitkilere ait kalntlar...............................................93
ekil 5.1. Tm alandan elde edilen bitkilerin oransal dalm..................................97
ekil 5.2. Familyalara ait tohum saylar....................................................................98

XI

1. GR

Feryal ASLAN

1. GR

Arkeobotanik, tarih ncesi ve tarihi dnemlere ait yerleim yerlerinden elde

edilen, eitli ekillerde korunarak gnmze ulam polen, tohum, vejetal kalntlar
gibi paleobotanik kalntlardan yola karak, yerleim yerinin doal evresini, besin
retimi ve tketimi ile bunlarn yntemlerini aratran bir bilim daldr (ilingir,
2009; Ergun, 2008; Cihangir, 2006). Arkeobotanik terimi ilk olarak 1979 ylnda
Ford tarafndan, bitki kalntlarnn arkeolojik alanlardan toplanmas ve tehis
edilmesi olarak tanmlanmtr (Sobolik, 2003). Bir baka deyile; arkeolojik
alanlardan verilerin toplanmas, analiz metotlar ve sonrasnda da yorumlanmas
arkeobotaniin alanna girer (Hastorf ve Popper, 1988).
Paleoetnobotanik

terimi

ise

ilk

olarak

Helbaek

(1959)

tarafndan

kullanlmtr (Pearsall,1989). Etnobotanik biliminin alma alannn bir paras olan

paleoetnobotanik, arkeolojik alanlardan geri kazanlan bitkisel materyallerin
toplanmas, tehis edilmesi, analizi ve yorumlanmasnn sonucunda, tarih ncesi
zamanlardaki bitkilerle insanlar arasndaki ilikileri aratrr (Sobolik, 2003).
Renfrew (1973)'in tanmlamasna gre ise paleoetnobotanik, eski zamanlarda
insanlar tarafndan kullanlm ya da kltre alnm bitkilerin, arkeolojik artlarda
salam kalabilmi olan kalntlarn inceleyen bilim daldr. Bu tanm, arkeobotanii
paleoetnobotanikten ayran insan unsurunu da iin iine katmaktadr (Hastorf ve
Popper, 1988). Sobolik (2003)'e gre arkeobotanik, aratrmann sadece teknik
ynn ifade ederken, paleoetnobotanik bilimsel ve yoruma dayal bir alandr.
Pearsall (1989), paleoetnobotaniin, temelde iki gelenee dayanmakta
olduunu, bunlarn 'Eski Dnya' olarak da adlandrlan Avrupa gelenei ve 'Yeni
Dnya' terimiyle anlan Amerika gelenei olduunu bildirmitir. Bu iki gelenek, Eski
Dnya etnobotanikilerinin odak noktasnn zellikle kltre alnm materyallerin
kesin botanik tanmlamalar ve kalntlarn taksonomik adan incelenmesi oluu,
Amerikan gelenekilerinin ise bir blgedeki bitkilerin kullanm ve varl gibi
kltrel yn zerinde durmalar ile birbirinden ayrlmaktadr (Pearsall, 1989).
Paleoetnobotanik ilk olarak Avrupa'da allmaya balanmtr; ancak

1. GR

Feryal ASLAN

tamamen modern bir aratrma program olarak yrtlmesi, 1941 ylnda Kuzey
Amerika'da Volney Jones tarafndan gerekletirilmitir (Hastorf, 1999).
Pearsall (1989)'n bildirdiine gre, Avrupal paleoetnobotanik gelenei
Amerikan geleneinden daha eskidir. Pearsall (1989) yapt aratrmalar sonucu;
Eski Dnya'da arkeolojik bitki kalntlarnn analizlerine ilginin uyanmasna,
Kunth'un (1826) Msr mezarlarndaki kurutulmu bitki materyalleri ile yapt
alma ve Heer'in (1866) svire'nin gl kenarndaki kylerde yapt, su iindeki
materyallerin analizinin yol atn, yeni dnyada ise ilk paleoetnobotanik
almann Saffray (1876) tarafndan yrtldn belirlemitir. Pearsall ayn
aratrmasnda, Saffray'n Peru'da bir mumya bezinin ieriini incelediini, bu
aratrmay ise Rochebrune'nin (1879) Peru-Ancon'dan alnan bitki rnekleri zerine
yazd rapor, Harms (1922), Yacovleff ve Herrera'nn (1934-1935) yapt
almalarn takip ettiini belirtmitir.
Kltrel evrimci bak asna gre, insanlarn kltrel evrimi, temelinde
insanla evrenin etkileimine bal olan adaptif bir sretir. Bundan dolay bilimsel
olarak tahmin edilebilir (Dincauze, 2000). Bu perspektifle arkeobotaniksel
almalar; tarihi devirlere ait evresel koullarn saptanmas, o dnemlerde yaayan
insanlarn kltrleri ve yaam tarzlarn anlamak asndan arkeoloji bilimi iin de
ok nemli hale gelmitir. Dnya genelinde yrtlen arkeobotanik almalar ve
uygulamalar, son otuz yl ierisinde nem kazanmaya ve yaygnlamaya balamtr
(Hastorf, 1999). Malesef Trkiye'deki arkeolojik kazlarda bu uygulamalara, gerek
maddi kaynak yetersizlii, gerekse uzman eksikliinden dolay fazla yer
verilememitir. Bu nedenle dier birok lkeye kyasla, arkeobotanik alanndaki
almalara dair yeterli miktarda bilgi elde edilememitir. Gnmzde ise,
arkeobotanik uygulamalarnn arkeolojik kazlardaki nemi benimsenerek, hemen
hemen her kazda bir arkeobotanik ekibine yer verilmeye balanmtr.
Bitkiler, gemiten bu yana, insann varln srdrebilmesi andan esastr.
nsanlar bitkileri hayatlarnn her alannda kullanmlardr. Yiyecek toplamak, yemek
hazrlamak, piirmek, yemek, ayinler, barnak ina etmek ve alet yapmak gibi gnlk
iler hep bitkisel malzemeler kullanlarak gerekletirilmitir (Hastof, 1999).

1. GR

ilingir

Feryal ASLAN

(2009)'in

bildirdiine

gre,

Wilkinson

ve

Stevens

(2003)

arkeobotanii, arkeolojinin en byk alt disiplinlerinden biri olan evresel

arkeolojinin bir dal olarak deerlendirmitir (ekil 1.1).

Arkeobotanik
Bioarkeoloji
Arkeozooloji
evresel Arkeoloji
Arkeopedoloji
Jeoarkeoloji
Arkeosedimentoloji

ekil 1.1. evresel arkeolojinin alt disiplinleri (Wilkinson ve Stevens, 2003:

Jacomet, 2007'den)
evresel arkeoloji, tarihi dnemlere ait ekosistemleri yeniden oluturmaya
alarak, insan ve evresinin karlkl etkileimlerini aratrmay hedefler (Jacomet,
2007). Bu amala, arkeobotanik, zooarkeoloji, arkeopedoloji ve arkeosedimentoloji
gibi bilimlerden faydalanr. Arkeobotanik alannda, bitkilerin kmrlemi
kalntlarnn tanmlanmas ve yorumlanabilmesi; bitki taksonomisi, bitki anatomisi,
bitki morfolojisi, arkeoloji, antropoloji, zooloji gibi alanlarda da bilgi sahibi olmay
gerektirir (Acabay, 2001). Tm bu bilgiler altnda yaplan yorumlamalar,
blgenin tarihi ve sosyo-ekonomik yaps hakknda nemli bilgiler verir.
Arkeobotanik, ok eski zamanlarda insan aktivitesi sonucu birikmi olan bitki
kalntlarn inceyen bilim dal olarak, ncelikle tarmsal uygulamalarn ilk kantlarn
bulmay hedefler (Samuel, 2001). Arkeobotaniksel uygulamalar ve almalar;
blgede bitkilerin kltre alnmas, rn ileme teknolojisi, tarmsal yntemler ve
ekonomik ilikilerle ilgili sorulara yant salar (ilingir, 2009). Arkeobotaniksel

1. GR

Feryal ASLAN

analizler, arkeolojik verilerle birletirilerek deerlendirildiinde de, insanlarn

evreleriyle olan ilikileri ve toplumlarn kltrel yaplar ile ilgili nemli ipular
salar.
Eski alarda insanlarn yaamalarn srdrme stratejileri bioarkeolojik
almalarn odak noktasdr. zellikle yiyecekler ve beslenmeye nem verilse de;
barnak, ate, aydnlanma, alet yapma, tamaclk ve silahlar gibi ihtiyalar da
bilhassa odun olmak zere, geni apta bitkisel rn kullanmn gerektir. Btn
bunlarn kantlar ise, arkeolojik alanlarda yaygn olarak rastlanan, muhafaza
edilebilen ve en ok gze arpan organik kalnt olan kmrlerde bulunmaktadr
(Thompson, 1994). Arkeolojik kazlardan bu organik materyallerin geri kazanm
iin gemiten gnmze bir ok farkl yntem kullanlmtr. Kullanlan btn
yntemlerin amac, arkeolojik alandan geri kazanlacak bitkisel kalntlardan
mmkn olan en az hasar grm ekilde temsili rnekler elde edebilmektir
(Wagner, 1982). Arkeobotanik almalar yaygnlamadan nce, arkeologlar
kazlarda hayvan ve bitki artklarndan ziyade, sanat tarihi aratrmalar ve yazl
kaynaklarn bulunmasna nem vermilerdir (Nesbitt, 1995a). Bu esnada kazlarda
rastlanan kmrlemi bitki kalntlarnn geri kazanlmas, arkeologlar tarafndan el
ile toplanarak salanmaktadr. Daha sonralar ise, gnmzde hala kullanlan kuru
eleme yntemi kullanlamaya balanmtr. Bu yntemde, arkeobotanik materyal
ieren toprak rnekleri direkt olarak eleklerin zerine boaltlp elenerek topraktan
ayrlmas salanr. Genellikle karbonlam bitki kalntlarnca gzle grnr ekilde
zengin olan toprak rneklerinde tercih edilen bir yntemdir.
1960'l yllarda arkeologlar, yeni rnek toplama tekniklerinin gelimeye
balamasyla arkeobotanik kalntlarla hem fiziksel hem kltrel balamda
ilgilenmeye balamlardr (Lennstrom ve Hastorf, 1995). Arkeolojik tabakalardan
kmrlemi bitki kalntlarnn ayrlmas iin kullanlan flotation (su ile yzdrme)
sisteminin gelitirilerek kullanlmaya balanmasyla da ciddi bir deiim meydana
gelmitir (Fuller ve Colledge, 2006). Brady (1989), su ile yzdrme yntemi iin
mekanik ve kvet metodu olmak zere iki eit belirlemitir. Kvet metodunun;
toprak rneinin bir kvet ya da kovaya aktarlarak, zerine su eklenip, srekli
kartlmasyla karbonlam bitki kalntlarnn su yzeyine karlmas ve

1. GR

Feryal ASLAN

sonrasnda eleklere dklerek kmrlemi materyalin manuel olarak ayrlmas

esasna dayandn belirtmitir. Mekanik veya otomatik yzdrme sisteminde ise su
bir motor vastasyla toprak rneine basnl .olarak verildiinden kmrlemi
ksmlar kendiliinden yzeye kar (ekil 1.2). Su ak sreklilik arz ettiinden
karbonlam materyaller eleklerde birikir. Yzdrme teknii, 1968 ylnda Struever
tarafndan yaynlanm olan makale ile poplerlik kazanmtr (Brady, 1989).
Struever (1968)'in bildirdiine gre, 1960 ylnda bir kaz esnasnda ii bol miktarda
klle dolu olan bir ukura rastlanmtr. ukurdan bir rnek alnarak saklanmtr.
Missouri Botanik Baheleri'nden Dr. Hugh Cutler'n nerisiyle kll rnek,
karbonlam

bitki

kalntlarnn

yzecei

beklentisiyle

suyun

ierisine

boaltldnda, rnekte varlklar maskelenmi olan birka adet karbonlam

tohumun suyun yzeyine kt gzlemlenmitir (Struever, 1968). Fuller ve
Colledge (2006)'ye gre yzdrme sistemi, ilk olarak Illinois, ABD'de Struever
tarafndan, ikinci olarak ise Helbaek tarafndan ran'n Deh Luran blgesinde
kullanlmtr. 1960'larn sonunda W. Van Zeist'n yapt almalar da bu anlamda
nemlidir. Yzdrme sisteminin kullanm, 1970-1980'lerde Yakndou'daki
kazlarda daha ok yaygnlamtr (Fuller ve Colledge, 2006).
lk yzdrme sistemlerinden biri de D.H. French tarafndan Trkiye'de, Can
Hasan III'te yaplan arkeolojik kazlarda kurduu ve 'Ankara makinas' olarak
adlandrd cihazdr (Peterson, 2009). Yzdrme tekniklerinin gelimesi, bitki
kalntlarnn daha gvenli bir ekilde elde edilmesine izin vermitir (Black ve ark.,
2006).
Arkeolojik

alanlardan

elde

edilen

bitki

kalntlarnn

miktar

ve

kompozisyonu, bitkilerin insanlar tarafndan kullanmnn izah asndan nemli

parametrelerdir. Deneysel veriler, aratrmaclarn rnekleri toplama ve ilemden
geirme iin kullandklar tekniklerin, karbonlam bitki kalntlarnn miktarn
negatif ynde etkileyebileceini, ve analiz neticesini ciddi ekilde deitirebileceini
gstermitir (Wright, 2005). Bu olumsuzluun giderilebilmesi iin eitli metotlar
gelitirilmitir. Pearsall (1989)'a gre, arkeobotanik uygulamalarda en sk tercih
edilen rnekleme yntemleri; bileik rnekleme, stun rnekleme ve nokta
rnekleme olmak zere e ayrlmaktadr.

1. GR

Feryal ASLAN

1)Bileik rnekleme: Belirli bir blgenin her tarafndan toplanan kk miktarlarda

rneklerin, bir rnek torbas ierisinde birletirilmesiyle olur.
2)Stun rnekleme: rneklerin bir sra veya stun oluturacak ekilde alnmasyla
olur.
3)Nokta rnekleme: Belirgin alanlardan rnekleme yaplmasyla olur (p ukuru,
ocak yeri vs.).
Nesbitt (1995b), rnekleme yntemi seilirken, kaz esnasnda hem aratrlan
konunun, hem de kaz alannn doal yapsnn gz nnde bulundurulmas
gerektiini belirtmitir.

ekil 1.2. Tatarl Hyk'te kullanlan otomatik yzdrme sistemi (Tatarl Hyk kaz
arivi)
Arkeobotanik, eski insanlarn beslenme dzeni, yiyecek toplamas ve kltre
almas ve evresel deiiklikler hakknda bilgi edinmeyi amalar. Bu amala
kulland materyaller olan bitki kalntlar; makro kalntlar (tohumlar, meyveler,
tahllar ve eitli ksmlar, odun ve kmrler) ve mikro kalntlar (polenler, sporlar,

1. GR

Feryal ASLAN

niasta taneleri ve fitolitler) olmak zere iki ksmda toplanr (Black ve ark., 2006).
Arkeobotanik almalarda en sk kullanlan materyal tohumlardr. Bu tohumlarn
yerleim yerlerinde birikmeleri eitli ekillerde olabilir. Hasat edilen ekinler
depolanmak ve tketilmek zere, baz yabani bitkiler ise yemek, yem, katk maddesi,
hammadde vs. olarak kullanlmak zere yerleim yerine getirilmi olabilir (Ergun,
2008). Arkeolojik alanlarda en sk korunan ve yllar sonra bile bozulmadan elde
edilebilen bitki kalntlar, bitkide yapsal veya koruyucu rol olan maddeler ieren
(selloz, sporopollenin, silis, lignin, ktin, suberin gibi), yani en dayankl olan
ksmlardr (Sobolik, 2003). Bu bitki ksmlarnn gnmze kadar degredasyona
uramadan kalabilmesi ise eitli faktrlere baldr. Carbone ve Keel (1985),
biyolojik materyallerin korunmasna etki evresel faktrleri; toprak asiditesi,
havalanma, nispi nem ve scaklk olarak belirlemilerdir (Sobolik, 2003'ten).
Bunlarla birlikte, bitki kalntlarnn bozulmasna etki eden en nemli biyolojik
faktr, saprofit organizmalardr. Bu organizmalar, organik materyalin bozulmasna
ve ayrmasna neden olurlar (Sobolik, 2003).
Bitkisel kalntlarn bazlarnn korunup bazlarnn korunmamas, biyolojik,
evresel ve kltrel bir ok faktre baldr (Sobolik, 2003). Udelberg (1991), bu
faktrler nda be farkl korunma ekli belirlemitir (Acabay, 2001'den).

Karbonlamadan korunma (Su ile doymu kalntlar)

Karbonlama

Mineralleme

Kuruma (Kavrulma)

Negatif iz eklinde korunma

Hayvan dklarnda korunma

Arkeolojik alanlarda en sk grlen korunma ekli karbonlaarak korunmadr.

Karbonlama

srasnda

bitkiler,

saprofit

organizmalarn

besin

olarak

kullanamayaca dayankl bir madde olan, elementel karbona dnr (Sobolik,

2003). Bitkisel materyaller 150-400C scaklk aralnda kmrleerek siyah renk
alrlar. Kmrleme tohumlarn eklini, ayn zamanda anatomisini ve d zar yapsn

1. GR

Feryal ASLAN

olduka iyi ekilde muhafaza etmesini salar (Black ve ark., 2006). Arkeolojik
alanlarda en sk rastlanan karbonlam materyal odun kmrdr. Bunun nedeni ise
ate yakmak iin genellikle odun tercih edilmesidir (Jacomet, 2007).
Su ile doymu kalntlar, gl, bataklk gibi, rmeyi nleyecek anaerobik
koullar salayan ortamlarda korunmu olan kalntlardr. Bu tr korunmada,
anaerobik koullarn yan sra, bataklk ve turbalklarda bulunan hmik asitte etkilidir
(Renfrew, 1973). Bu tr blgelerde olduka narin olan yaprak, gvde gibi bitki
ksmlarnn da korunabildii grlmtr (Ergun, 2008).
Mineralleme, inorganik maddelerin hcre boluklarn doldurmas ya da
hcre duvarnn ieriinin minerallemesi sonucu oluur. Genellikle kalsiyum
karbonat veya silika maddeleriyle mineralleme olur (Zohary ve Hopf, 1993: Ergun,
2008'den). Genellikle sert kabuklu tohumlar mineralleerek korunmaya daha
uygundurlar.

Minerallemi

tohumlar,

karbonlam

olanlarla

bir

arada

bulunabilirler. Renkleri sar-beyazdr ve morfolojik olarak kmrlemi bitkilere

kyasla daha kolay tehis edilebilirler (Udelberg,1991: Acabay, 2001'den).
Kavrulma veya kuruma ise, kurak iklim koullarnn hkm srd
alanlarda, rnein; maaralarda, mezarlarda, Msr piramitleri gibi havasz yerlerde
grlebilir. Kuru ortam koullar, bakteri ve mantarlarn organik maddeleri
ayrtrmasn engeller (Zohary ve Hopf, 1993: Ergun, 2008'den).
anak, kerpi veya sva ierisinde bulunan bitkisel materyaller eitli
sebeplerle kaybolsa dahi, baz durumlarda negatif izleri bu malzemelerin zerinde
kalabilir (Ergun, 2008). Bu bitki izlerinden yola klarak tehis yaplarak, dneme
ait tarm ve ekonomi faaliyetleri hakknda bilgi edinilebilir.
Udelberg (1991)'in tanmlad bir dier korunma ekli olan hayvan
dklarnda korunmada ise, bitki ksmlar hayvan dksnn yakt olarak kullanm
sonucu yine karbonlaarak gnmze kadar ulamas mmkn olur. Yanm gbre
ierisindeki tohum ierii, blgeden blgeye ve hayvanlara gre farkllk gsterir,
bylece bu bitki kalntlar tanmlanarak hem o blgedeki beslenme alkanlklarna
hem de hayvanlarn beslenmesi konusunda bilgiye ulalabilir (Hastorf ve Wright,
1998).

1. GR

Feryal ASLAN

Arkeobotanik almalar, gemite yaayan insanlar ve evreleriyle

etkileimlerini aratrmaktan ok, bitkilerin yerleim yerlerinde ne ekilde
kullanld, o blgeye nerden ve ne ekilde geldikleri ve insanlarn beslenme
dzenindeki yerini aratrmaktadr. Buna bal olarak bu besinlerin retim
yntemleri ve farkl kullanm alanlarn da aratrr. Arkeobotanik almalarda en
temel ama, tarm yaplan bitkilerin kkenini, yani ilk nerede ve ne zaman ortaya
ktn, ilk olarak nerede tarma alnmaya balandn aratrmaktr.
Arkeobotanie ilgi, 19. yzyln sonlarna doru, eski Msr mezarlarndaki
kurutulmu bitki kalntlarnn kefedilmesiyle ve Oswald Heern sviredeki gl
kylerindeki Neolitik bitki kalntlaryla ilgili 1865te yazm olduu raporla
balamtr (Black ve ark., 2006). Tarmn beii olarak kabul edilen Yakn Dou'da
ise yiyeceklerin retilmeye balamas ile ilgili delillerin sistemli olarak toplanmas
konusundaki ilk giriim, Braidwood'un Irak-Jarmo projesidir (Braidwood ve Howe,
1960: Miller,1992'den). Proje kapsamnda jeoloji, botanik ve zooloji alannda
uzmanlarn birlikte aratrma yapmalaryla bu proje, interdisipliner aratrmann bir
rnei olmutur (Miller, 1992).
Anatomik

adan

modern

insan

yaklak

200.000

yldr

varln

srdrmektedir (Mcdougall ve ark.,2005). Dow ve ark. (2005); sanat eserlerinden,

defin uygulamalarndan ve alet yapmndan yola klarak, zihinsel olarak modern
insann ise en azndan 50.000 yldr var olduunun sylenebileceini belirtmilerdir.
Gnmzden 13.000 yl kadar ncesinde, tm insanlar beslenmelerini, hayvanlar
avlayarak ve bitki toplayarak salamaktaydlar (Dow ve ark., 2005). Bu topluluklara,
avc-toplayc topluluklar denmektedir. 10.000 yl nce, tarmn beii olarak kabul
edilen Verimli Hilal'de (ekil 1.3) yaayan avc-toplayclarn, imdiki tahllarn atas
olan yabani tohumlar ekmeye balamasyla bitkiler yava yava kltr formlarna
dnerek,

insan

mdahalesi

olmadan

reme

yeteneklerini

kaybetmeye

balamlardr (Nesbitt, 1995). Eski zamanlardaki Suriye ve Mezopotamya'nn

tanmlanmas ile balantl olarak 'Verimli Hilal' corafi terimini ortaya atan kii olan
Prof. James H. Breasted, blgeyi u ekilde anlatmtr: "Verimli Hilal, gney ucu
ak, bat ucu Akdeniz'in gneydou kesinde, merkezi dorudan doruya
Arabistan'n kuzeyinde ve dou taraf Basra Krfezi'nin kuzey ucunda, yaklak

1. GR

Feryal ASLAN

olarak yarm daire eklinde olan bir alandr" (Clay, 1924'ten). Bu blge, rdn,
srail, Filistin, Lbnan, Suriye, Kuzeybat Irak ve Trkiye'nin gneyini iine alr
(Willcox, 2005).

ekil 1.3. Tarmn beii olarak kabul edilen Verimli Hilal (Fertile Crescent)
blgesi (www.tarihvekultur.org)
nsanlar avc-toplayclktan reticilie ynelmeye zorlayan faktrler de
arkeobotanikiler tarafndan aratrlmtr. iftiliin balamasndan 2000 yl nce,
Buzul a'nn sona ermesiyle byk evresel deiimler meydana gelmitir
(Nesbitt, 1995). Pleistosen- Holosen geiinde yaanan bu byk ve hzl evresel
deiim, insanlar yaamlarn srdrmek iin yeni yollara bavurmaya zorlamtr.
klim deikenliklerinin dengelenmesi, atmosferdeki CO2 ieriinin artmas ve
yalardaki art, dnyay birden bire tarm yaplmas imkansz olan bir sistemden,
bir ok yerde tarm yaplmasnn mmkn olduu bir sisteme dntrmtr (Dow
ve ark., 2005). Ayn zamanda, avc-toplayc topluluklarda nfusun artmas ve bunun

10

1. GR

Feryal ASLAN

doal bir sonucu olarak da besin ihtiyalarnn artmas da insanlar retime

yneltmitir (Nesbitt, 1995).
nsanln kaderini belirleyen en nemli deiiminin yaklak 10.000 yl nce,
toplayclktan iftilie geiin balamas olduu sylenebilir (Harris, 1996).
Gnmzden aa yukar 10.000 yl nce, dnyann farkl blgelerinde besin
retimine dayal yeni ekonomik sistemin birbirinden bamsz olarak gelitii artk
kesinlik kazanmtr.Tarmn ortaya k konusunda ok eitli teoriler ortaya
konmutur. Baz aratrclara gre; tarma dayal hayata ynelimin ardnda yatan
sebep, iklim deiikliidir (zbek, 2000). rnein, Richerson ve ark. (2001), en son
buzul anda tarm yaplmasnn imkansz olduunu; nk hakim olan iklim
artlarnn (dk scaklk ve dk atmosferik CO2 seviyeleri, on yllk zaman
dilimlerindeki yksek genlikli dalgalanmalar), tarmn beklenen getirilerini ciddi bir
ekilde snrlayacan savunmulardr. Onlara gre, buzul andan hemen sonra
oluan, nispeten scak, nemli ve sabit koullar, kltrel evrimi tevik etmitir (Dow
ve ark., 2005). Bir dier gre gre de, populasyon basks avc-toplayclktan
tarma geilmesinde tetikleyici unsur olmutur. Gemi 150.000 yl boyunca,
anatomik olarak modern olan insanlar, dnya zerinde yaanabilir ve ulalabilir olan
hemen hemen her alanda baarl bir ekilde kolonize olmu, bunu yaparken de,
bitkisel ve hayvansal besinlerin byk eitlilii ierisinde avc-toplayc olarak
varlklarn srdrmeyi renmilerdir. Fakat bu birka bin yl boyunca insan
populasyonunun younluu dk seyretmitir (Harris,1996). Miller'n belirttiine
gre, Kent Flannery 1969 ylnda, Pleistosenin sonunda yakn douda insan
populasyonlarnn byd ve insanlarn daha fazla miktarlarda hayvan ve bitki
tketmeye baladklar eklinde bir hipotez ortaya koymutur (Flannery, 1969:Miller,
1996'dan). Populasyon artnn kanlmaz bir sonucu olarak insanlar artan besin
ihtiyalarn karlamak zere, toplayclktan reticilie ynelmeye balamlardr.
nsan, eski zamanlardan beri kendi trne ve evresine srekli bir ilgi
duymu, aratrm ve renmeye almtr. Yeryznde, iinde yaad evresine
giderek stnlk kurmaya alm, onu kendi gereksinimleri dorultusunda
deiiklie uratmtr (zbek, 2000). nsanlarn evreye mdahalesi, evcilletirilmi
bitki ve hayvanlarn ortaya kyla balamtr (Gyulai, 2006). Evcilletirme;

11

1. GR

Feryal ASLAN

bilinli veya bilinsiz olarak insanlar tarafndan bitki ve hayvan topluluklar zerinde
yaratlan, ve sonucunda bu topluluklarn trlerinin devamn insan etkisi olmadan
srdremez hale geldii deiiklerin tmdr (Haviland, 1994: Gngr, 1998'den).
Vasey (1996)'e gre evcilletirme, biyolojik olarak evrimleen bitki ve hayvanlarla
balantl olarak, yava ve byk oranda istemsiz olarak ortaya kan sosyal evrimin
rndr. Gyulai (2006)'ye gre ise evcilletirme, canl organizmalarn insan ilgisine
bal olarak kontrol edilmesidir.
Avc-toplayclktan reticilie gei, insanlk asndan ok nemli bir
admdr. Bu ynelimin sonucu olarak yerleik yaama gei balam, gnmz
kentlerinin ekirdeini oluturulmu, bu da toplumsallama srecinin ilk adm
olmutur. reticiliin balamasyla beraber, belirli bir blgede daha ok insann
beslenmesine olanak salanm, ve bunun neticesinde de iblm ve sosyal statler
olumaya balamtr (Gngr, 1998). Bitki toplayclndan retime gei,
populasyonda kayda deer bir art, Mezopotamya ve Msr'da ehirleme ve
nihayetinde sanayileme gibi sonular dourmutur ve uzun zaman periyodunda,
corafi olarak geni bir alanda gereklemitir (Willcox, 1998).

Harris

(1996)'in

belirttiine gre, tarma gei, sadece iyi sonular dourmu bir olay deildir. Tarma
balanmasnn en nemli sonular olarak, daha fazla yiyecek salanabilmesi ve
birim alana den insan saysnn artmas, doal olarak uzun sreli yerleik hayata
geii kolaylatrm, daha byk ve karmak sosyal gruplarn olumasn salam
ve bunun bir dnt olarak da kentsel topluluklar gelimitir. Fakat bununla birlikte,
kullanlan yabani yiyecek trlerinin azaltlmas ve evcilletirilmi bitki ve
hayvanlardan oluan daha dar bir yiyecek repertuarna baml kalnmas,
beslenmede gerileme ile sonulanmtr. Bylelikle, hem populasyondaki artla
kalabalklaan topluluklar, hem de beslenmedeki bu d, hastalklarn yaylmasn
kolaylatrm ve insan salnda ciddi bozulmalara sebep olmutur (Harris,1996).
Tarma geiin sebepleri ve getirdii sonularla ilgili grlerin yansra,
tarmn nerede balad ve nasl yayld konusundaki teoriler de ok nemlidir.
Evcilletirmenin ilk balad blge ve hayvanlarn m yoksa bitkilerin mi daha nce
evcilletirildii konusunda farkl grler ortaya atlmtr. Bar-Yosef ve Meadow
(1995) ilk bitki evcilletirilmesi (11,400 yl nce) ile iftlik hayvan evcilletirilmesi

12

1. GR

Feryal ASLAN

(10,000 yl nce) arasnda en az 1500 yl ara olduunu belirtmitir (Zeder, 2011'den).

Gnmzde, en az 11,500 yl ncesine tarihlenen, morfolojik olarak yabani olan
bitki ve hayvan izlerine rastlanmasyla, bu ikisinin hemen hemen ayn zamanda
evcilletirildii teorisi kabul grmeye balamtr (Zeder, 2011).
Tarmn kkeni konusunda tartlan konularn ou, 1930'lu yllarda, ngiliz
arkeolog Gordon Childe tarafndan ortaya konmutur. Childe, Yakn Dou'da
tarmsal kkenleri detayl olarak aratran ilk bilim adamdr (Fuller ve Colledge,
2006). Smith (2009); Gordon Childe'in, arkeolojik verileri ehircilik grne gre
sentezleyen ve Neolitik devrim ve ehircilik devrimi kavramlarn ilk ortaya
koyan kii olduunu bildirmitir. Ayn aratrc, Childe'in Neolitik devrim
kavramn, avc ve toplayclktan iftilie geii, ehircilik devrimini ise, tarma
dayal hayata geiin beraberinde getirdii birbiriyle balantl bir ok deiimi
aklamak iin kullandn belirtmitir. Smith (2009)'e gre; Childe, ehircilik
devriminin birbirinden bamsz olarak meydana geldii alt blge belirlemitir
(ekil 1.4).
Daha nce belirtildii gibi, buzullarn ekilmesi, mineral asndan zengin
topraklar brakm, bunun sonucunda da bitki rtsnde eitlenmeler balamtr.
Buzullarn ilk ekilmeye balad yerler ise Yakn Dou topraklardr (Gngr,
1998). Bu yzden arkeobotanik almalarnn ou Yakn Dou'da younlamtr.
Moore (1985), Yakn Dou'nun, Ge Paleolitik avc-toplayclardan Neolitik
iftilere ve sonrasnda medeni kentsel topluluklara geiin kesin izlerinin bulunduu
birka blgeden biri olduunu belirtmitir. Moore (1985)'a gre; tarmsal hayat tarz
Yakn Dou'da benimsendikten sonra buradan, Msr boyunca Afrika'ya ve dou
Akdeniz'den Avrupa'ya doru yaylmtr. Moore, Yakn Dou'da tarm ve yerleik
hayatn ortaya kt blge belirlemi, bu blgelerin Anadolu, ZagrosMezopotamya, ve Levant olduunu bildirmitir (ekil 1.5).

13

1. GR

Feryal ASLAN

ekil 1.4. Childe'e gre ehircilik devriminin birbirinden bamsz olarak

meydana geldii blgeler (Smith, 2009)
Brown ve ark. (2008) gre de tarm dyann eitli blgelerinde birbirinden
bamsz bir ekilde ve ayn zamanda balamtr. Bu blgeleri; teosinte ad verilen
yabani otun kltre alnm versiyonu olan darnn ilk grld yer olan Orta
Amerika, pirincin ilk kltre alnd yer olan Gneydou Asya'nn Yangtze blgesi,
ve patates, yer fst, ve manihot'un kayna olan Gney Amerika olduunu
belirlemilerdir. Drdnc byk evcilletirme merkezinin ise, sekiz trn ilk olarak
kltre alnd Verimli Hilal olduunu saptamlardr. lk bu blgede kltre
alnd belirlenen trler: Triticum monococcum, T. dicoccum, Hordeum vulgare,
Lens culinaris, Pisum sativum, Linum usitatissimum, Vicia ervilia ve Cicer
arietinum'dur. Bunlara muhtemelen Vicia faba'da eklenebilir (Brown ve ark., 2008).

14

1. GR

Feryal ASLAN

ekil 1.5. Yakn Dou'da tarmn ortaya kt blgeler: Anadolu, Levant,

Zagros ve Mezopotamya (Moore, 1985)
Buday ve arpann tarmnn ilk kez Verimli Hilal blgesinde yapld
gnmzde yaygn olarak kabul grmektedir (Lev-Yadun ve ark., 2000). Buday ve
arpaya dayal tarm, Verimli Hilal'den batya doru Akdeniz'e, kuzey Afrika'ya,
gney Avrupa ve Balkanlarn kuzeyinden bat Avrupa'ya, ngiliz adalar,
skandinavya ve Rusya'ya; douya doru ise Etiyopya ve Hindistana doru
yaylmtr (Harlan, 1998).
nsanlarn

avc-toplaycl

brakp

kendi

besinlerini

retmeye

ynelmelerinin nedenleri, bu trendin ilk nerede balad ve nasl yayld

konusunda birok aratrc fikirlerini ne srmtr ve bu konuda almalar hala
devam etmektedir. Bitkilerin ilk evcilletirilmeye balam olabilecei blgeler ile
ilgili ilk belirlemeler, Alphonse de Candolle (1882) tarafndan yaplmtr (Damania,
1998). Gnmze kadar yaplan almalarda elde edilen veriler dorultusunda
saptanan, bitkilerin yabani atalarnn ilk olarak grld blgelerin; bundan
yaklak yz yl nce, Rus bir botaniki olan Nikolai Ivanovich Vavilov'un 'Bitkilerin
Gen Merkezleri ve Menei' teorisinde (1926) belirttii kltr bitkilerinin orijin
merkezlerine benzerlii dikkat ekicidir. Hawkes (1998)'n bildirdiine gre Vavilov,

15

1. GR

Feryal ASLAN

bitki eitliliinin ve yabani atalarn nemini ilk aklayan ve onlar ilk toplayan
kiidir. Ayn zamanda, kltre alnm bitki eitlerinden yola karak, dnyadaki
ekinlerin orijin merkezlerinin lokalitelerini saptamtr. Vavilov, tarmsal kkenler ve
ilkel eitliliin meydana geldii, her biri yksek ve kompleks dalk alanlarda olan
8 ana merkez belirlemitir (ekil 1.6) (Hawkes, 1998). Filatenko ve ark. (1998),
Vavilov'un lm sonrasnda E.N. Sinskaya'nn kltre alnm bitkilerin orijin
merkezlerinin snrlarn belirlemek iin almalara devam ettiini, kltre alnm
bitkilerin merkezlerini be alanda topladn ve her birine ait alt blgeler
tanmladn belirtmilerdir (izelge 1.1).

ekil 1.6. Vavilov'un 'kltr bitkilerinin orijin merkezleri teorisinde belirlemi

olduu gen merkezleri: (1)Meksika-Guatemala, (2)Peru-EkvadorBolivya, (2A)Gney ili, (2B)Gney Brezilya, (3)Akdeniz, (4)Orta
Dou, (5)Etiyopya, (6)Orta Asya, (7)Hint-Birminya, (7A)TaylandMalaya-Cava, (8)in (www.wikipedia.org)
Trkiye, gen merkezleri arasnda ok nemli bir konumdadr. Vavilov'un
orijin merkezleri teorisine gre, Akdeniz ve Orta Dou gen merkezleri Trkiye'yi
kapsamaktadr. Bununla birlikte Trkiye'nin iklim zellikleri, jeolojik yaps ve
toporafik zelliklerinin, muazzam bir bitki eitliliine yol amas ve tarma

16

1. GR

Feryal ASLAN

elverili bir ortam salamas gz nne alnnca, arkeobotanik almalarn bu

blgede younlamas artc deildir.

izelge 1.1. Sinskaya'nn yapt almalar sonucu belirlenen, kltr bitkilerinin

atalarnn ilk grld corafik alanlar ve alt blgeler (Filatenko ve
ark., 1998)
Kkenlerin Temel Blgeleri
1. Antik Akdeniz

2. Dou Asya
3. Gney Asya

Alt blgeler
Gneybat Asya
1a. n Asya (Transkafkasya, Yakn dou, Bat ran)
1b. Orta Asya (Trkmenistan, Afganistan, Dou ran,
Kuzeybat Hindistan, Pakistan
Akdeniz
Kuzeydou Asya
Gneydou ve orta in
Gney in, Hindistan ve Sri Lanka
Malezya

4. Afrika
5. Yeni Dnya

Orta Amerika
Gney Amerika

Arkeobotanik almalarn temel amac dorultusunda, tarma ilk nerede

baland sorusu dikkate alndnda, bitkilerin evcilletirilmesinin ilk olarak rdn
vadisinde ve gney Levant'n (batda Akdeniz, gneyde Arabistan l, douda
Mezopotamya ile snrl blge) yaknndaki alanlarda (bugnk srail ve rdn)
baladna dair yaygn bir inan vardr. Fakat botanik, genetik ve arkeolojik
kantlar, Verimli Hilal zerinde kk bir ekirdek alan tarmn beii olarak iaret
etmektedir (Lev-Yadun ve ark., 2000). Bu nedenle arkeobotanik almalarn ou,
Verimli Hilal ve evresindeki blgelerde yrtlmektedir. Trkiye'de yaplan
almalarda elde edilen bilgiler ise, tahl tarmnn yaklak 10,000 yl nce
Anadolu'da baladn kantlar niteliktedir (Harlan, 1995). zellikle Trkiye'nin
Dou Akdeniz Blgesi'nde, Verimli Hilal boyunca henz arkeolojik almalara tam
anlamyla balanmam birok antik yerleim yeri bulunmaktadr.
Girginer ve ark. (2009)'n saptamalarna gre, alma alan olan Tatarl
Hyk (Tazl Tepe), Adana'nn yaklak 50 km. dousundaki Ceyhan lesi'nin
snrlar iinde yer almaktadr. Hyk, ilenin yaklak 24 km. dousunda ve
Osmaniye snrndaki Mustafabeyli Beldesi'nin 5 km. kuzeyindeki Tatarl (Yedioluk)
Ky'nde bulunmaktadr.

17

1. GR

Feryal ASLAN

alma alannn arkeobotanik adan dikkat eken ve nem arz eden zellii
ise, insanlarn ilk tarmsal faaliyetlere balad Verimli Hilal'in kuzeybat ucunda
yer almasdr (ekil 1.7).

ekil 1.7. Tatarl Hyk'n Verimli Hilal snrlar ierisindeki konumu

(http://www.public.iastate.edu adresinden deitirilerek)
Nesbitt (2002), Trkiye'nin dou Akdeniz blgesinde, hem arkeolojik hem de
arkeobotanik adan nemli bilgiler salayacak bir ok antik yerleim yeri
bulunduunu belirtmitir.
Verimli Hilal'in zellikle Dou Akdeniz blgesinde yer alan ksmnda
arkeobotanik almalarn yeni yeni balamas ve Verimli Hilal'in dier blmlerine
kyasla az sayda alma yrtlm olmas dolaysyla bu blgeye ait yeterli
arkeobotanik veri bulunmamaktadr. Ancak, tahl tabanl tarm ekonomisinin kkeni
ile ilgili yaplan saha almalarnda ulalan sonular, ilk kltre alnm bitki
kaytlarnn 10,000 radyo karbon yl nce Verimli Hilal blgesinde bulunduuna
iaret etmesi dolaysyla, bu yarm ay eklindeki alann her blgesinin ayrntl olarak
aratrlmas gerekmektedir (Nesbitt, 2002). Bununla birlikte, tarmn balangcnn
Neolitik dneme tarihlenmesi sebebiyle, Helenistik dnem ve M.. I. bin yla ait

18

1. GR

Feryal ASLAN

verilere arkeobotanik kaytlarnda fazla rastlanmamaktadr. Bu a kapatmak

amacyla, 2007 ylnda Tatarl Hyk'te balayan kaz almalar, 2009 ylndan beri
arkeobotanik aratrmalarla beraber yrtlmektedir.

19

1. GR

Feryal ASLAN

20

2.NCEK ALIMALAR

Feryal ASLAN

2.NCEK ALIMALAR

1865 ylnda Oswald Heer'in yaynlad rapor ile dikkat eken arkeobotanik,
bunu takip eden aratrmalarla gelimeye balamtr. 1930'lu yllarda N.I. Vavilov,
yaayan bitkilerin incelenmesi yolu ile tarmn kkenini aratrmaya balamtr
(Smith, 1995: Ergun, 2008'den). 1960'l yllarn sonuna kadar arkeologlar, kazlarda
bulunan bitki ve hayvan kalntlarna ok az ilgi gstermilerdir. 1960'l yllarn
sonunda, yeni arkeoloji yaklam ile birlikte, gemiin anlalmas iin beslenme
biimi ile tarmn birbirini tamamlad dncesi kabul edilerek, biyolojik
kalntlarn toplanmasna youn bir ilgi uyanmtr (Nesbitt, 1995a).

2.1.Dnyada Yaplan almalar

Sobolik (2003)'e gre; 1890lardan nce yrtlm olan az sayda

paleoetnobotanik alma, ounlukla botanikiler ya da doa tarihine ilgi duyan
kiiler tarafndan yazlmtr. Aratrc, 1900lerin balarnda bu durumun,
antropolojinin gelimekte olan bir dal olarak etnoloji ile uraan bilim adamlarnn,
Amerikan yerlilerinin gemi kltrlerine ve yaam tarzlarna dair mevcut olan son
bilgi paralar olduunu dndkleri, korumaya alnm alanlar ve belgeler zerine
Amerikan yerlileri ile birlikte almalar iin yetitirilmeye balamasyla deitiini
belirtmitir.
Paleoetnobotanik alannda byk bir gelime, 1893te Chicagodaki
Columbia sergisinde meydana gelmitir. Fuarn bir ksm, kuzey Kzlderililerinin
yaamlar ve eserleri zerine odaklanmtr. Burada sergilenenler, Kzlderililerin
hayatlarn deiik ynlerden ortaya koymutur. Bunlarn arasnda yerel bitkileri
kullanma ekilleri de vardr (Sobolik, 2003).
Harshberger (1896), Koloradodaki maaralardan kurutulmu bitkisel
materyallerini, 1893 ylnda Chicagoda dzenlenen Columbia sergisinde tehir
etmek zere incelemitir. Bu alma sonucunda, yaplan bu tr aratrmalar iin ilk
defa etnobotanik terimini kullanmtr.

21

2.NCEK ALIMALAR

Feryal ASLAN

Field (1932), Irak'ta antik Sumer ehirlerinden biri olan Ki'ten elde etmi
olduklar buday ve arpa tohumlarn deerlendirmilerdir. Bu tohumlarn
Mezopotamya'da kltre alnm tahllarn en eski rnekleri olduunu bildirmitir.
Struever (1968), arkeolojik alanlardan tohum, hayvan kemii ve baka
kltrel kalntlarn geri kazanm iin gnmzde de yaygn olarak kullanlan
yzdrme (flotation) tekniini nasl kefettiklerini, nasl gelitirdiklerini ve
uygulamalarn zetlemitir. Gelitirdii bu yntemin faydalarndan bahsetmitir.
Bakhteyev ve Yanushevich (1980), ran, Yarim Tepe'de yaptklar almada
M.. 6. ve 5. yzyllara ait tabakalardan karbonlam bitki kalntlarn elde ederek,
Vavilov'un trlerin kkeni ile ilgili teorilerine destek olacak sonular bulduklarn
bildirmilerdir. Kltre alnm bitkilerden elde edilen bulgularn, blgenin bir
tarmsal merkez olduuna iaret ettiini vurgulamlardr.
Watkins ve ark (1991), Irak Qermez Dere'de yapt almann ikinci ara
raporunda, 1700 litre topran ilemden geirilmi olduunu ve sadece 6 gram
karbonlam bitki ksmlar elde ettiklerini belirtmitir. Evcilletirilmi ekinlerin bu
blgede kltre alnp alnmad sorusuna cevap aramtr; fakat bulgularn henz
belirsiz olduunu belirtmitir. Tahllardan Hordeum ve Aegilops cinsi, baklagillerden
Vicia ervilia tr ve Lens cinsi, Pistacia cinsine ait kabuk fragmentlerinin yan sra
Boraginaceae familyasna ait baz tohumlar bulunduunu kaydetmitir.
Richerson ve ark (2001), eitli matematiksel analizler yaparak, Holosen'de
tarmn uzun vadede belirsiz olduu hipotezini ortaya koymutur. Kuru, atmosferik
CO2 miktar dk ve ksa zaman aralklarnda olduka deiken olan son buzul a
ikliminin tarm iin olduka elverisiz olduunu, tarmn Holosen'de baladn
belirtmilerdir.
Savard ve ark (2003), Irak'n kuzeyinde yer alan Tell M'lefaat'ta yaptklar
alma kapsamnda, iki evin iinden, istee bal belirlenen katmanlardan, her biri
20 cm. kalnlnda olmak zere 4 adet rnek almlardr. Bu blgenin arkeobotanik
bileiminde baklagillerin hakim olduunu, bunlardan da zellikle Lathyrus, Vicia
ervilia ve Lens bulunduunu, ayn zamanda Hordeum spontaneum, H. distichon,
Aegilops cylindrica, A. Tauschii, A. Speltodes, Triticum boeoticum ve Secale gibi
otsu bitkilerin de fazlasyla bulunduunu belirtmilerdir. Tell M'lefaat'tan elde

22

2.NCEK ALIMALAR

Feryal ASLAN

ettikleri sonular, Bereketli Hilal'in kuzeyindeki dier e zamanl step alanlarndan

(Qermez Dere, Abu Hureyra, Mureybet ve Jerf el Ahmar) alnan sonularla
karlatrmlardr. Sonularn aa yukar benzer olduunu, M'lefaat'n ayrt edici
zelliinin ise Aegilops cinsine ait rneklerin bulunmas olduunu kaydetmilerdir.
Weiss ve Kislev (2003), Filistin'in bir kenti olan Ashkelon'dan elde ettikleri
bitki kalntlarn incelediklerinde, ok sayda lifli besin, tahl, bakliyat ve meyve
bulmulardr. Bulunan budaylarn Ashkelon blgesinde tarmnn yaplmadn, bir
ksmnn doudan, bir ksmnn ise lkenin gney blgesinden sevk edildiini
saptamlardr. Buna ek olarak, blgenin tabannda bulmu olduklar ok sayda
kmrlememi Echiochilon fruticosum var. Sieberi gibi sucul ve kumul bitki
meyvelerinin bulunmas, kumun yap malzemesi olarak kullanldna dair bir iaret
olduunu belirtmilerdir.
Willcox (2005), Yakn Dou'daki yabani tahllarn doal habitatlarn ve
dalmlarn, evcilletirilmeleriyle ilikilendirerek incelemitir. Bu almas iin alt
adet tahl (Triticum urartu, T. boeoticum aegilopoides, T. boeoticum thaoudar, T.
dicoccoides, Secale ve Hordeum spontaneum) belirleyerek bunlarn doal habitatn
ve dalmn aratrmtr. Tahl topluluklarnn blgesel varyasyonlar ve
evcilletirilmelerinin; deiik tahl trlerinin, farkl alanlarda birbirinden bamsz
olarak evcilletirildiinin kant olduunu belirtmitir. Ayrca, tek bir orijin merkezi
olduuna dair bir kant bulunmadn, tarmn olduka farkl corafi ve iklimsel
alanlarda ortaya ktn belirtmitir.
Deckers

ve Pessin (2010)

tarafndan yaplan almada, kuzey ran ve

Anadolu'nun gneyinde yer alan Bronz aa ait dokuz rnekleme alanndan alnan
380 rnek ierisindeki

51.000 kmrlemi fragmente dayanarak bitki rts

deiiklikleri belirlenmi, buna ek olarak vejetasyon zerinde insan ve iklimin

etkilerini daha iyi anlayabilmek asndan Pistacia, Quercus, Populus, Salix ve
Tamarix cinsine ait bitki trlerinin sklklar balantl olarak incelenmi, meyve ve
aalarn bulunduklar yerler saptanm ve nehir kysndaki eitlilik ele alnmtr.
Aratrmaclar, insan etkisinin ilk olarak nehir kysndaki ormanlk alanda
baladn, bunu takiben step arazilerinde temizleme yaplmaya balandn ortaya
koymulardr.

23

2.NCEK ALIMALAR

Feryal ASLAN

Asouti ve Fuller (2011), gney Levant'ta (corafi olarak Suriye, Lbnan,

Filistin, srail ve rdn' kapsayan blge) besin retiminin uzun vadede geliiminin
ve

toplayclktan

tarma

geiin

anlalmas

iin

arkeobotanik

kaytlar

zetlemilerdir. Mevcut kantlara dayanarak, tahl ve baklagil mahsullerinin

Epipaleolitik

gney

Levant'ta

youn

olarak

ilenip

kltre

alnmadn

belirtmilerdir.
Riehl ve ark (2011) Bereketli Hilalin kuzey ve dousunda bulunan
blgede, Aseramik Neolitik Dnem bitki kullanm aratrmlardr. Bereketli Hilal
boyunca tarmn balangcnn, zellikle bu blgenin dou ucunda modern ran
blgesinde, hala tam anlalmad belirtilmitir. Anadolu'nun gneydousunda,
Batmann 20 kilometre gneybatsnda yer alan Krtik Tepe, rann gneybatsnda
bulunan Chogha Golan ve dou Chia Sabz, bu blgedeki bitki yetitiriciliinin
durumunun tanmlanmas asndan allmtr. n almalarn, gnmzden 10
600 yl nce ekinlerin yabani atalar olan trlerin randaki blgelerde bol miktarda
bulunduundan, Krtik Tepeden elde edilen az miktardaki yabani ata trlerin
gnmzden 11 700-11 250 yl ncesine tarihlendirildiinden bahsetmilerdir.
Ayrca ran blgesinden elde edilen bilgiler, yabani arpa tanelerinin, kltre alnm
olmasndan ya da nem koullarnn deiiminden dolay 400 yllk bir sre ierisinde
boyutlarnda byme olduunu belirtmilerdir.

2.2. Anadolu'da Yaplan almalar

Anadolu, eitli medeniyetlere beiklik etmi bir yarmada zelliinde olduu

iin, yerli ve yabanc arkeologlarn ilgi oda olmutur (Nesbitt ve Samuel, 1996).
Nesbitt (1995a)'e gre; yerleik hayata ilk geiteki deliller ve kltr bitkilerinin
yabani atalar asndan zengin olmasndan dolay Anadolu, tarmn kkeni asndan
kritik rol olan bir blgedir. Anadolu topografyasndaki eitlilik; tarmsal
tekniklerde, klasik Akdeniz kylar boyunca zeytin ve asma yetitiriciliinden,
Anadolu platolarnda yetitirilen buday ve arpa tarlalarna kadar deien byk
eitlilikleri de beraberinde getirir. Arkeobotanik delillerin ou Orta ve Dou

24

2.NCEK ALIMALAR

Feryal ASLAN

Anadoludan gelmektedir; nk prehistorik kazlarn ou bu blgelerde

yaplmaktadr.
Trkiye ve Yakndou'nun geri kalanndaki arkeobotanik almalar henz
erken evrededir. 1950lerde Danimarkal arkeobotaniki Haelbaek Yakndou'da
almalar yapmaya balamtr. 1960l yllarda Haelbaek, Melaartla birlikte
Beycesultan, atalhyk ve Haclarda, Braidwoodlarla birlikte Amik Ovasndaki
yerleim yerlerinde almalar yapmtr. 1960larn sonunda da Hollandadan van
Zeist ve ngiltereden Hillman Trkiyede almalara balamtr (Nesbitt, 1995a).
Nesbitt (1993), Kaman-Kalehykte yapt almada 46 rnei yzdrme
yntemiyle elde etmitir. Bunlarn iinden bei Orta Bronz a'a, bir tanesi ise
Osmanl periyoduna ait olmak zere 6 rnek seerek analiz yapmtr. ncelemeler
sonucunda Triticum aestivum, daha az miktardaki Hordeum distichon ile birlikte,
kullanlan balca rnler olduunu saptamtr. Triticum monococcumun Ortaa'da
yeterince yaygn olmasnn, bunun da bir mahsul olabileceine iaret olduunu,
Triticum dicoccum ve Secale cereale trlerinin bol bulunmasnn ise gbrenin yakt
olarak kullanlmas sonucu elde edilen yem artklar olabileceini belirtmitir.
Rosenberg ve ark (1995), Batman ili, Kozluk ilesinde Sahoka ky
yaknlarnda bulunan Hallan emi Tepesinde, Erken Neolitik a'da geinme
davranlarn arkeobotanik verilerine dayanarak yorumlamlardr. Karbonlam
bitki kalntlarnn iyi korunduu Hallan emi katmanlarnda, birka tr yabani ot
tohumu paralanm durumda bulunmu, tahllara ait hibir kalntya rastlamad
belirtilmitir. Baklagiller olduka youn; fakat ou paralanm durumdadr. Bunlar
arasnda tanmlanabilenler; mercimek (Lens) ve fi (Vicia ervilia)dir. Kabuklu
bitkilere de sk rastlanmtr. Bunlar; yabani badem (Amygdalus) ve fstk
(Pistacia)tr. Yabani badem potansiyel toksinler ierir ve gizli toksisite zelliine
ramen hala Hallan eminde byk ekonomik nem tamaktadr. Bu bilgiler
nda, karbonlam badem konsantrasyonlarna baklarak, gemite de bu gizli
toksisiteyi hafifletme ve bademleri yenilebilir hale getirme ilemlerinin varlndan
bahsedilebileceine, bunun iin bademlerin kavurma ilemine tabi tutulduklarna
kanaat getirilmitir.

25

2.NCEK ALIMALAR

Feryal ASLAN

Nesbitt (1996), Burdur, Kuruay Hyk'ten 1978-1988 yllar arasnda

alnm olan ve Kalkolitik a'a tarihlenen 50 arkeobotanik rnei incelemitir.
Triticum monococcum, kabuksuz 6 sral arpa, mercimek, bezelye ve ketenin balca
rnler olduunu belirtmitir. Bunlara ek olarak yabani yiyecekler arasnda Pistacia
terebinthus kaydedilmitir.
Nesbitt ve Samuel (1996), Anadolu'da arkeobotanik zerine alan
aratrmac says ve Trkiyede hangi blgelerde arkeobotanik alma yapldna
dair meraklarndan yola karak bir derleme yapmlar ve 30 arkeobotanikinin 39
kaz alannda eski bitki rneklerini altn saptamlardr (ekil 2.1). Btn bu
kazlar hakknda ksa bilgiler vererek, 1996 ylna kadar Trkiyede yaplan btn
arkeobotanik almalar bir araya getirmilerdir.

ekil 2.1. Trkiye'de 1996 ylna kadar yaplm olan arkeobotanik almalarn
konumlarn gsteren harita (Nesbitt ve Samuel, 1996)
Pasternak (1998), Urfa ilinde bulunan Nevali ori Hykte yaplan
almalarda Aseramik Neolitik Dnem'e ait elde edilen 26.792 paray tahl olarak
tanmlam ve hepsinin kltr formu olduunu belirtmitir. 89 krk para arpa
(Hordeum) elde edilmi; bunlarn H. distichon ya da H. spontaneum olup olmad
belirlenememitir. Baklagillerden mercimek (Lens), bezelye (Pisum), mrdmk
(Lathyrus) ve fi (Vicia ervilia) bulunmutur. Nevali oriden elde edilen bitki
kalntlarnn gda retiminin erken delillerini temsil ettii, tahllarn ve eitli
baklagil trlerinin kltre alnd, ok esitli tahllarn Erken Neolitik boyunca
kullanmda olduu sonucuna varlmtr.

26

2.NCEK ALIMALAR

Feryal ASLAN

Asouti ve Hather (2001) tarafndan atalhykte kmr analizleri yaplm

ve bu analizler Konya havzas ve evresinde Erken Neolitik dneme ait orman
vejetasyonunu yeniden ina etme amacyla polen rnekleri, jeomorfolojik veriler ve
ekolojik analoglar ile birletirilerek kullanlmtr. Bu almada arlk, deiik
vejetasyon tiplerinin yaps, eitlilii ve mevsimsel davranlarna verilmitir.
Bunun yan sra doal ve antropojenik etkilere verdikleri potansiyel tepkilere de
nemle deinilmitir. Bu yaklamla arkeobotanik verileri yorumladklarnda,
koniferlerin kademeli olarak artmas, M 8000 ylndan itibaren balad doru
kabul edilen kuru koullar gibi iklim faktrlerine balanmtr. Ayrca bu artn,
mee ormanlarnn kereste ve otlatma amacyla kastl olarak kullanlmasnn bir
sonucu da olabilecei yorumu getirilmitir.
Fairbairn ve ark (2002), Konyann 50 km. gneydousunda yer alan
atalhykn Erken Neolitik ksmndan elde edilen odun kmrleri, tahllar,
tohumlar, yumru kkler ve meyveleri ieren kmrlemi bitki makro kalntlarn
analiz ederek, Erken Holosen boyunca Konya Ovas'nda bitki kaynaklarnn
kullanmnn kompleks yollarn ve ilenmelerini gstermilerdir. Elde edilen verilere
gre yerleim yerinin, yksek kaliteli ekilebilir alanlara ve arboreal kaynaklara
(yakacak odun, kereste, meyve veren trler) yaknlklarna gre belirlenmemi
olduu belirtilmitir.
Dnmez (2003), M.. I. binin ilk yarsnda Urartu Krallnn nemli
yerleim yerlerinden biri olduunu belirttii Patnos yresindeki (Ar) kazlarda
alnan sekiz arkeobotanik rnein iindeki bitki ksmlarn analiz ederek sonularn
aklamtr. Bu sonulara gre, Urartular dneminde Patnos blgesindeki temel tarla
bitkilerinin ekmeklik/sert buday (Triticum aestivum/T. durum) ve kltre alnm iki
sral buday (Triticum dicoccum) olduunu belirlemitir. Daha az miktarlarda
kabuklu arpa taneleri (Hordeum) ve baklagillerden burak (Vicia ervilia), mercimek
(Lens culinaris) ve mrdmk (Lathyrus) tohumlar kaydetmilerdir. Aratrc, ok
az miktarda yabani meyve tohumlar bulunduunu da belirtmitir.
Neef (2003), anlurfa'nn kuzeydousunda yer alan Gbekli Tepe'de 1997
ylndan 2003 ylna kadar botanik analiz iin toplanm olan toprak rneklerinden,
toplam 1950 litre topra yzdrme ilemine tabi tutarak, 164 adet tanmlanabilir

27

2.NCEK ALIMALAR

Feryal ASLAN

kmr paras ve 386 adet ou paralanm olan tohum ve meyve elde edildiini
bildirmitir. Erken Neolitik Dnem'e tarihledikleri rneklerden en yaygn olanlar;
yabani fstk (Pistacia atlantica), yabani badem (Prunus amygdalus), yaprak dken
mee (Quercus brantii) ve Rosaceae familyasna ait baz trler olarak belirtilmitir.
Neef'e gre; bu taksonlarn tmn, erken Neolitik'te Gbekli Tepe'de fstk-badem
hakimiyetinde, orman-bozkr varlna iaret etmektedir.
Nesbitt ve Martinoli (2003), gneybat Anadolu'da bulunan bir Erken Neolitik
yerleim yeri olan Hycek'ten elde ettikleri 11 rnei incelemiler, bu rneklerin
yaklak 39.000 adet tohum ierdiini belirtmilerdir. nemli miktarda emmer
buday (Triticum dicoccum), kolay harmanlanan bir tip buday (T. aestivum veya T.
durum), mercimek (Lens culinaris), ac bakla (Vicia ervilia) ve nohut (Cicer
arietinum) belirlemiler ve bunlar tarm bitkileri olarak deerlendirmilerdir. Bu
bitkiler ierisinde yabani otlarn az miktarda bulunmasnn, elde edilen rneklerin
pek ounun insanlarn gdalarn depoladklar ambarlara ait olduklarn gsterdiini
belirtmilerdir. lerinde yabani bitkilerin (Triticum boeticum, Medicago, Aegilops)
bulunduu rnekleri ise, rnlerin ilenmesi srasnda ortaya kan ve hayvan yemi
olarak depolanan yan rnler olarak yorumlamlardr.

Martinoli (2004), Antalya blgesinde Katran dalarnn tabannda bulunan

Epipaleolitik

kzini

ve

Karain

maaralarnda

yapt

arkeobotanik

incelemelerde, bitkilerin beslenme dzenindeki rol hakknda bilgi salanmtr. Bu

almada verilen bilgilere gre; fndklar (zellikle Amygdalus; yabani badem),
meyveler (zellikle Pyrus; ahlat), soanlar (bulblar), kkler ve tuberlerin, tm
Epipaleolitik topluluklarda beslenme asndan byk nem tamakta olduu
sonucuna varmlardr. Ya bakmndan zengin olan bademlerin, detoksifikasyon
iin gerekli olan ek ilemden gemeleri gerektii iin, sezonluk yaamsal kaynak
oluturduunu belirtmilerdir.
Martinoli ve Jacomet (2004), Epipaleolitik kzininde yaptklar dier bir
almada, endokarp kalntlarn tanmlamlardr. Verdikleri bilgilere gre;
gneybat Anadoludaki kzini maarasnn Epipaleolitik seviyelerinde ok
miktarda fndk kabuu kalntsna, zellikle de Prunus ya da Amygdalus cinsine ait
olan endokarp kalntlarna rastlamlardr. Morfolojik karlatrmalar yaplp,

28

2.NCEK ALIMALAR

Feryal ASLAN

corafi dalm incelendiinde yabani badem trleri olan Amygdalus orientalis ya da

A. gracea olduu saptanmtr. Bu bitkilerin kayalk yamalarda ya da kumlu
tepelerde yetitiklerini ve yaz sonunda toplanmalar gerektiini belirtmilerdir. Btn
yabani badem trlerinin toksik etkisi olduundan, yiyecek olarak kullanmnn
tartmal

olduunu;

fakat

aratrmalara

gre,

siyanogenetik

besinlerin

tketilmesinin, yksek oranda et tketimi ile kombine edildiine mmkn olduunu

belirtmilerdir. Sonu olarak, bulunan kabuklar, badem kullanmnn Anadoluda
uzun ve geni alana yaylm bir gelenek olduu saptanmtr.
Dnmez (2006), Karkam Baraj blgesinde Frat nehri kysnda bulunan iki
eski yerleim yeri olan Mezraa Hyk ve Gre Virikeden elde ettii arkeobotanik
rneklerinin Erken Tun a (M.. 3000-2000), Orta Tun a (M.. 2000-1500)
ve Ortaa'a (M.S. 11.-13. yzyllar) tarihlendirildiini belirterek, Tun a ve
Ortaa'n bitki kompozisyonunun birbirinden ok fark olmadn saptamtr.
Erken Tun a'nda bu blgede zm yetitiriciliinin gelimi olabilecei ve bu
dnemin balca tarla bitkisinin kabuklu arpa olduu, buday ve bakliyatn daha az
nemli olduu not edilmitir. Ayrca kabuklu arpann, Erken Tun a'nda kutsal
bir alan olan Gre Virike'de trensel etkinliklerde ya da yemek hazrlnda
kullanlm olabileceini de belirtmitir.
Sadori ve ark (2006), Malatya, Arslantepede yapm olduklar arkeobotanik
almalarnda, Erken Bronz ada bu blgenin geirmi olduu iddetli
yangnlarn hasar verdii evlerden elde ettikleri, bu yangnlarn sonucu olarak
meydana gelen, meyve, tohum ve odunlardan oluan fazla miktarda kmrlemi
bitki kalntlarn incelemilerdir. Elde edilen odun kmrleri arasnda en dominant
cinsler Quercus (yaprak dken mee) (%85) ve onu izleyen Populus (kavak) (%9)
olarak belirtilmitir.
Dnmez ve Belli (2007), Van blgesinde bulunan ve Demir ana
tarihlenmi olan, bir Urartu yerleimi olduunu belirttikleri Yoncatepeden bitki
kalntlar elde etmilerdir. Fazla miktarda kabuksuz arpann (Hordeum vulgare) ve
ekmek/makarna budaynn (Triticum aestivum/T. durum), az miktarda kltre
alnm emer buday (T. dicoccum) ile kark olarak, Yoncatepe saraynda tarmsal
fazlalklarn

sakland

belirtilen

depolarda

29

bulduklarn

belirtmilerdir.

2.NCEK ALIMALAR

Feryal ASLAN

Baklagillerden mercimek (Lens culinaris), nohut (Cicer arietinum) ve burak (Vicia

ervilia) grlrken, avdar (Secale cereale) tanelerine ok nadir rastland
belirtilmitir. Yoncatepedeki bir mezardan kardklar zm tohumlarnn da,
balara ait yazl kaytlar destekler nitelikte bir fiziksel kant saladn ve bir
saklama kabnda bulunan ketencik (Camelina sativa) tohumlarnn ise bu bitkinin
kltre

alndn

ve

tohumlarndan

ya

karlmas

iin

kullanldn

aklamlardr.
Fairbairn ve ark. (2007), Erken Neolitik atalhykte yabani bitki
tohumlarnn saklanmasyla ilgili yaptklar almada, 1960larda atalhykte
yaplan kazlardan toplanm olan sekiz tohum rneinin tam analizini sunmulardr.
rneklerin kompozisyonu ve ieriinin detayl olarak incelenmesi sonucu, Neolitik
dnemlerdeki insan populasyonunun, Capsella ve Descurainia tohumlarn gda
kullanm iin topladklarn, ilediklerini ve depoladklarn belirtmilerdir. Bunlara
ek olarak Vicia (bakla) ve Lathyrus (yabani fi), Helianthemum ve Eremophyrum
cinsleri ile kark Taeniatherum caput-medusae trne ait tohumlar da
bulunmutur. Bunlarn gda veya daha farkl amalar iin kullanlm olabilecei
belirtilmitir. Analizlerle, yabani tohum kullanmnn geim uygulamalarnn dzenli
bir paras olmasnn yan sra bitkisel retimde ekonominin balca esi olduklarn
ve eitli bitki kullanm uygulamalarnn yapldn kantlamlardr.
Longford ve ark. (2009), Erzurum, Pasinler vadisinde bulunan Sos Hykte
karbonlam bitki kalntlar zerine yaplan arkeobotaniksel analizde Ge
Kalkolitik, Orta Bronz ve Demir a'na ait tohum ve kmrlemi odunlardan yola
karak drt vejetasyon zonu belirlemilerdir. Bunlar; nehir kys orman, ak mee
orman, da am orman ve hu aac ormandr. Bu alanda ak mee ormanlarnn
tkenmesini, Orta Bronz ve Demir a arasnda odun elde etme yntemlerindeki
deiime balamlardr. Odun kaynaklarndaki azalmann Orta Bronz a'da yakt
olarak gbrenin kullanlmaya balanmasyla desteklendiini belirtmilerdir.
Fiorentino ve Ula (2010), Mersin'de bulunan Yumuktepe'de yaptklar
arkeobotanik analizlerde, tarm faaliyetleri ve beslenme alkanlklarn tanmlamak
amacyla, Neolitik'ten Ortaa'a kadar uzanan yap katlarndan toprak rnekleri
almlardr. Bununla birlikte, deiik kaplarn yapm ve sva yapm iin kullanlan

30

2.NCEK ALIMALAR

Feryal ASLAN

kil hamurunu da mikroskop altnda incelemilerdir. Bu ekilde, baz sazlk

bitkilerinden (Typha) kalan artklarn kil yapmnda kullanldn tespit etmilerdir.
Bu blgede deiik trde baklagillerin yetitiini, fakat buraya yerlemi olan
insanlarn geldikleri yerde kazandklar besin alkanlklarn terk etmeyerek,
budaygilleri tketmeye devam ettiklerini belirtmilerdir. Yaptklar arkeobotanik
analizlerin sonularnn Amik Ovas'na ait yerlemelerdekiler ile paralellik
gsterdiini ve bu durumunun da Neolitik kltrn Amik Ovas'ndan Kilikya'ya bir
paket eklinde yayld tezini destekler nitelikte olduunu belirtmilerdir.

31

2.NCEK ALIMALAR

Feryal ASLAN

32

3.MATERYAL VE METOD

Feryal ASLAN

3. MATERYAL VE METOD

3. 1. Materyal

Aratrma materyalini, Tatarl Hyk amalarndan; 2008, 2009 ve 2010 kaz

sezonlarnda elde edilen toprak rneklerinden ayrtrdmz, ou karbonlam
durumda olan makro bitki kalntlar oluturmaktadr. Aratrmamz kapsamnda,
2010 kaz sezonunda toplam 56 adet toprak rnei yzdrme ilemine tabi tutulmu,
daha sonra yaplan deerlendirmeler sonucu Helenistik dneme ait olmad
belirlenen rnekler ayrlarak, kalan 7 amadan, 33 adet rnek analiz edilmitir. Bu 33
toprak rnei, derinlii 55,62 cm ile 61,56 cm arasnda deien tabakalardan tespit
edilen p ukurlar, ocak yerleri ve kap ii gibi arkeobotanik malzemenin youn
olduu yerlerden alnmtr. Analiz edilen bitkisel materyalleri topraktan ayrtrmak
iin eitli yntemler kullanlmtr.

3.1.1 Aratrma Alannn Genel zellikleri

3.1.1.1. Aratrma Alannn Konumu

Tatarl Hyk (ekil 3.1), Adana il merkezinin yaklak 50 km. Ceyhan lesi'nin 24
km. dousunda, Toprakkale'nin 9 km kuzeybatsnda, Tatarl (Yedioluk) Ky iinde
yer alr (Anonim, 2012). Yedioluk ismi, kyn evresinde yer alan 7 ana pnardan
gelmektedir (http://tr.wikipedia.org/wiki/Tatarl %C4%B1,_Ceyhan).

33

3.MATERYAL VE METOD

Feryal ASLAN

ekil 3.1. alma alan olan Tatarl Hyk'n corafi konumu

ukurova'nn dou kesiminde yer alan hyk, konumu itibariyle kuzeygney, dou-bat ynlerine giden nemli gzergahlarn tam ortasnda bulunmaktadr.
Toprakkale zerinden Erzin Ovas araclyla Drtyol-skenderun ve Beylan
zerinden gneye Amuq'a, Amanoslar'n douya geit verdii almas en kolay
yollara yakn olduu iin de Dzii-Bahe, yani Aslan Beli ve Nurda yoluyla da
Hasanbeyli-Fevzipaa yoluyla slahiye ovas'na alabilmektedir. Oradan da platolar
zerinden Kuzey Suriye'ye gemek mmkndr. Deniz balants asndan ise
skenderun Krfezi'nin yaklak 20 km. kuzeyindedir (Girginer ve ark., 2009).

3.1.1.2. Aratrma Alannn Jeolojisi

Tatarl Hyk'n yaklak 750 m. kuzeydousunda, pilo-kuvarterner

dnemde pskrm olan volkan konisine sahip tepeler (132 m.) yer alr ve
evrede bazalt oluumlarn yaylm 23 km2'dir. Hyk masif yapl bazalt oluumun
stnde yer almaktadr (Girginer ve ark., 2009).
Bu zel jeolojik yapsndan dolay hyn yakn evresinde ok sayda su
kayna bulunmaktadr. Hatta bu bol su kaynaklar hyk zerine yaplm olan su
deposu araclyla gnmzde 22 kyn ve 2 beldenin su ihtiyacn karlarken,

34

3.MATERYAL VE METOD

Feryal ASLAN

hyn yaklak 500 m. Gneyindeki kaynak ve su deposu ise Ceyhan lesi'nin

ime suyu ihtiyacn karlamaktadr (Girginer ve ark., 2009).
Hyk, zerinde bulunduu bazalt yapya sahip ykselti ile birlikte, 35 m
yksekliinde; 100x75 m boyutlarnda ok byk bir hyktr (ekil 3.2). st
dzdr. Tepenin stnde byk drtgen planl bir yapya ait kalntlar vardr. Kuzeyi
bataklktr(http://tayproject.org/TAYages.fm$Retrieve?CagNo=2812&html=ages_de
tail_t.html&layout=web).

ekil 3.2. Tatarl Hyk'n kuzeybatdan grnm (Tatarl Hyk kaz arivi)
3.1.1.3. Aratrma Alannn klimi

Hyn bulunduu blgede, Akdeniz iklim zellikleri grlmektedir.

Yazlar scak, klar lk ve yaldr. Yalar genelde yamur eklindedir ve
buharlamann en az olduu k aylarndadr (izelge 3.1). Denizden ykseklii 118
mdir. Adana ilinin uzun yllara ilikin iklim verileri tabloda verilmitir (izelge
3.2).

35

3.MATERYAL VE METOD

Feryal ASLAN

izelge 3.1. Adana ilinin yllk ya verileri (www.mgm.gov.tr)

Ortalama Ya Periyodu
Ocak
ubat
Mart
Nisan
Mays
Haziran
Temmuz
Austos
Eyll
Ekim
Kasm
Aralk
Yllk Toplam

1970-2010
101.9
84.5
58.9
57.2
40.9
17.7
8.7
6.1
14.8
45.7
79.6
120.4
636.4

izelge 3.2. Adana ilinde uzun yllar iinde (1970-2011) gerekleen ortalama
iklimsel deerler (www.mgm.gov.tr)
Aylar

Ortalama
Scalk (C)

Ortalama
Maksimum
Scaklk (C)

Ortalama
Minimum
Scaklk

Ortalama
Gnelenme
Sresi (saat)

Ortalama
Yal
Gn Says

4.4
5.1
5.5
6.5
9.0
10.3
10.3
10.1
8.5
7.1
5.5
4.3

9.7
9.9
9.9
9.7
6.6
3.0
1.0
0.8
2.8
5.7
7.6
10.0

(C)
Ocak
ubat
Mart
Nisan
Mays
Haziran
Temmuz
Austos
Eyll
Ekim
Kasm
Aralk

9.6
10.5
13.6
17.6
21.8
25.7
28.2
28.5
26.1
21.6
15.3
10.9

15.1
16.2
19.6
23.7
28.2
31.7
33.7
34.4
33.1
29.1
22.1
16.7

5.4
6.1
8.6
12.3
16.1
20.2
23.6
23.8
20.8
16.3
10.7
6.9

3.1.1.4. Aratrma Alannn Arkeolojisi

Hyk ilk olarak M.V. Seton-Williams bakanlnda yaplan Kilikya Yzey

Aratrmalar srasnda, 1951 ylnda saptanm, yzeyinden Neolitik, Kalkolitik,
M.. I. bin yl, Demir a, Helenistik ve Orta a buluntular toplanmtr. James
Melaart tarafndan daha sonra hykte yaplan yzey aratrmalarnda bir Erken
Tun a yerleimi olarak tanmlanmtr (Anonim, 2012). Girginer (2011), Tatarl

36

3.MATERYAL VE METOD

Feryal ASLAN

Hyk'n, Hititler dnemi boyunca bamsz olarak varln srdrm, Hitit

mparatorluu'nun

son

dnemlerinde

mparatorlua

katlm

olan Kizzuwatna Krall'nn en nemli yerleimlerinden biri olduu belirtmitir.

Girginer (2011) yapt almalara dayanarak, Tatarl Hyk'n, Hititler'in
Kizzuwatna'daki nemli bir kutsal merkezi olan Lawazantiya olabileceini ve M..
II. bin ylda olduu kadar Demir a ve Helenistik Dnem'de de kutsal niteliini
srdrdn belirtmitir.
Green (2007), Helenistik kavramnn ilk olarak Alman tarihi Johann Gustav
Droysen tarafndan, Greklerin batan beri kendilerine verdikleri adlandrma olan
Helen szcnden tretilmi ve 19. yzyl ortalarnda kullanlm olduunu
belirtmitir. Helenistik Dnem'i, Byk skender'in istilalaryla balayan Antik
Dnya'da Grek etkisinin dorua ulat dnem olarak nitelendirerek, Helenistik
Dnemin, Klasik Grek Dnemini izlediini ve Helenistik Dnem'in ardndan, Klasik
Grek

egemenliindeki

blgenin Roma

Cumhuriyeti hakimiyetine

getiini

bildirmitir.
Helenistik dnem, Byk skenderin M.. 330da Perslerin bakenti
Persepolisi igaliyle balayarak, M.. 30da Kleopatrann intiharyla sona ermitir.
Helenizm, iki kltr esinin, Grek ve nasya kltrlerinin karp kaynamasyla
olumutur (Anonim, 2009).
Ayn kaynakta belirtilenlere gre; Helenistik dnemde eitim ve retim
temel unsurdur. Btn insanlar hukuk bakmndan eit olduu, sadece aydn olan ve
aydn olmayan fark olduu bildirilmitir. Ayn zamanda, Helenistik devirde kadnerkek eitlii grld belirtilmitir. Yaplan almalara gre, Helenistik devir
devletlerinin ulusal nitelikten syrlm, geni arazili devletler olduu , devletlerin
milliyet duygusu tamad ve mesleklerinde uzmanlam memur kadrolar
tarafndan ynetildii saptanmtr.
Dini bakmdan Helenistik devirdeki anlay u ekilde zetlenmitir;
Helenistik devirde, her ulusun sahip olduu din bakalarnca tartmasz olarak kabul
edilmi, zellikle nasyann byk tanrlar Helenistik devir iinde sayg grm,
gelimi ve uluslararas dzeye ulamlardr (Anonim, 2009).

37

3.MATERYAL VE METOD

Feryal ASLAN

Anadoluda Helenistik dnem M.. 334te Byk skenderin Hellespontosa

(anakkale Boaz) geiiyle balamtr. Makedon filosu anakkale Boazn
denetim altna aldndan, ordu hi zorluk ekmeden Asya kysna gemitir.
Makedon ordusu, bugnk Lapseki zerinden douya doru ilerlemitir. Bu srada
Pers ordusu Granikos (Biga ay) yaknnda bulunmaktadr. Neticede Pers ordusu ve
Makedon ordusu Granikos ay ortada kalmak zere kar karya gelmitir. Pers
ordusu Makedon ordusuna gre daha gl durumdadr. Ayrca Pers ordusu iinde
paral Grek askerleri bulunmaktadr. Korinthos kongresinde btn Yunan kentleri
Perslere kar birletii halde Grek askerlerinin cretli olarak Pers ordusu iinde yer
almas skenderi kzdran bir olaydr. Tm bu stnlklere ramen Granikos sava,
Makedon ordusunun zaferiyle sonulanmtr. Pers ordusu iinde yer alan 2000 Grek
askeri ise esir alnmtr. Bu askerler en ar ilerde altrlmak zere
Makedonyaya gnderilmitir. Granikos sava srasnda rma geerken len 25
Makedon askerinin tun heykelleri skender tarafndan dnemin nl heykeltra
Lysipposa yaptrlmtr. Granikos Savandan sonra skender gneye inerek
Sardese girmitir. Sardes ok iyi korunmasna, ok iyi nlemler alnm olmasna
ramen skenderin ordusuna kar koyamamtr. Sardesin nemi ise dou-bat
yollar zerinde bulunmasndan kaynaklanmaktadr. Sardesin alnmasndan sonra
Manesia (Manisa) ve Tralles (Aydn) kentleri de kar koymadan skendere teslim
olmulardr. Daha sonra Miletos ve Halikarnassos, Makedon ordusu tarafndan
alnmtr. Bylece Bat Anadolunun gney ucundaki Pers direnmesi krlmtr
(Anonim, 2009).
nal (2006), Adana ve evresinin M.. II. bin yldan gnmze kadar eitli
isimlerle anldn ve imdiye dek belirlenebilen en eski isminin Kizzuwatna
olduunu belirtmitir. Girginer (2001), Orta Anadoluda M..1650li

yllardan

itibaren byk bir devlet kurmu olan Hititler'in, Ge Tun a boyunca

imparatorluk olarak blgede olduka etkin olduunu, Hitit kaynaklarnn bu
dnemde ukurovada Kizzuwatna Devleti bulunduunu gsterdiini belirtmitir.
Tatarl Hyk'n de Kizzuwatna'nn, yazl belgelerde ad geen nemli yerleim
yerlerinden biri olduu dnlmektedir.

38

3.MATERYAL VE METOD

Feryal ASLAN

Girginer (2001)'in bildirdiine gre, Antik a kaynaklar Helenistik ve

Roma Dnemleri'nde Kilikya Blgesi'ni iki gruba ayrmaktadr. Bunlar; Alanya ile
Taucu arasndaki Dalk/Talk/Engebeli Kilikya'y Cilicia Tarakheia veya Cilicia
Aspera ya da Oreine Kilikia; Taucu ile Antakya'nn da bir blmnn dahil olduu
alan Cilicia Pedias ya da Cilicia Campestris veya Idos Kilikia yani Ovalk/Dz
Kilikya olarak belirtilmitir. Ovalk Kilikya'nn konumu ve bykl asndan
gnmz ukurova'sna denk geldii bildirilmitir.
Girginer (2001)'in saptamalarna gre; kara, deniz ve rmaklarn salad
ulam kolaylklar, Orta Anadolu'yu Kuzey Suriye ve Kuzey Mezopotamya ile Dou
Akdeniz'e balayan ticari ve stratejik yollar bnyesinde barndrmas, tarm iin
kullanlabilirlik zelliklerine sahip ok geni topraklar, sularnn bolluu ve
ikliminin elverililii ile Adana Ovalar, tarihinin her dneminde yerleilen
Anadolu'nun istisna blgelerinden birisi olmutur.
Girginer (2008), Tatarl Hyk kazsnn amacn, Orta Anadoluda M.. II.
bin ylda hkm srm olan Hititlerin ivi yazl metinlerden elde edilen bilgiler
nda, gneyde uzun yllar Hititlerle eit artlarda bir devlet kurmu olan
Kizzuwatna lkesi kentlerinin belirlenmesi ve lokalizasyon problemlerinin
zmne ynelik, yeni bilimsel verilerin elde edilmesi olarak aklamtr.
Aratrc, bu ama dorultusunda yaptklar almalarda, Anadolu ve Kilikyadaki
nemli ahsiyetlerden biri olduu belirtilen Byk Kralie Puduhepann memleketi
olan Lawazantiyay bulmay mit ettiklerini bildirmitir.
Tatarl Hyk'te hala srmekte olan kazlar, ukurova niversitesi Arkeoloji
Blm tarafndan, Yrd. Do. Dr. K. Serdar Girginer bakanlnda, 2007 ylnda
Bakanlar Kurulu Karar'yla balamtr. 2007 ylnda yaplan kaz almalarnda,
yerlemenin toporafik haritas karlmaya balanm, ayn zamanda Sitadel
(Sektr-I)'de yer alan A yapsnda 7 mekan belirlenmitir, 2008 kazlarnda ise
mekan says 10'a ulamtr (Girginer, 2009; Girginer ve ark., 2009). Sitadel
(Akropol), genellikle sur duvarlaryla evrili, bir saldr annda koruma amal
kullanlabilen, kentin dini ve idari binalarnn da yer ald yukar ehirdir
(http://www.tekniksozlukler.com/ArkeolojiTerimleri/akropol-sitadel.aspx).

39

3.MATERYAL VE METOD

Feryal ASLAN

Sitadel A yaps olarak tanmlanan yap, Tatarl Hyk'n Sektr-I olarak

belirlenen Sitadel alannn gneydousunda yer almaktadr (ekil 3.4) (Girginer,
2009). Girginer ve ark. (2011) yaptklar haritalama almalarnda, yerlemenin
Sitadelini oluturan tepe noktasnn en az 205360 m. olduu, aa ehrin modern
ky yerlemesinin yan sra Sitadel'in 50 m. kuzeyinde yer alan Bucak Tepe'yi de
kapsad sonucuna ulatklarn bildirmilerdir. Mevcut kaz almalar Sitadel
(Sektr-I)'de gereklemektedir. Sektr II olarak belirtilen alan, gnmz modern
Tatarl Ky'n, Sektr III ise Bucak mevkiini ifade etmektedir (ekil 3.3). Bu
alanlarda kaz almalar ileriki yllarda balayacaktr.

ekil 3.3. Tatarl Hyk Sitadel ve Aa ehrin yaylm alanlarn gsteren

harita (Tatatrl Hyk kaz arivi)
2009 ylnda almalar, Sitadel (Sektr-I) A yapsnda AY 187, AY 188, AY
189, AZ 187, AZ 188, AZ 190 ve BA 190, Sitadel (Sektr-I)'in batsnda yer alan AZ
173, kuzey etekteki AL 175 ve kuzeydeki basamakl amalardan AO 186'da; 2010
ylndaki almalar ise, Sitadel'de yer alan A yaps ve evresini kapsayan AV 189,
AY 189, AY 190, AZ 189, BA 188 ve BA 189, Sitadel'in batsnda bulunan AY 173,

40

3.MATERYAL VE METOD

Feryal ASLAN

kuzeyde yer alan basamakl amadaki amalarnda AP 186 ve AO 186 ile kuzey
etekteki AL 175 amalarnda gerekletirilmitir (ekil 3.5) (Girginer ve ark., 2011).

ekil 3.4. Tatarl Hyk Sitadel hava fotoraf (Tatarl Hyk kaz arivi)

ekil 3.5. Tatarl Hyk Sitadel vaziyet plan (Tatarl Hyk kaz arivi)

41

3.MATERYAL VE METOD

Feryal ASLAN

3.2. Metod

Aratrma materyalini oluturan toprak rnekleri, Tatarl Hyk amalarnda

bulunan p ukurlar, muhtemel ocak yerleri, tandr ve pitos ii gibi buluntu
yerlerinden ve karbonlam tohumlarn gzle grnr ekilde youn olduu
blgelerden alnmtr. Ocak, p yn ve p ukurlarndan elde edilen yzdrme
rnekleri, bitkisel rnlerin kullanm konusunda daha kapsaml bir aklama getirir.
nk kalntdaki kller genellikle birok etkinliin sonucu olarak birikir (Nesbitt,
1995b).
Toprak rnekleri, amalardan sorumlu olan arkeologlar gzetiminde, fazla
miktarda olanlar ortalama 30 litrelik uvallara, daha az miktarda olanlar ise effaf
naylon torbalara koyularak koruma altna alnmtr. Her bir toprak rneinin
ierisine ama ad, plankare, rnein alnd tarih ve derinliin yazl olduu
etiketler konmak suretiyle, el arabalar yardmyla, hyn kuzeyinde kurulmu
olan yzdrme sisteminin bulunduu yere tanmtr. Ancak, 2010 kaz sezonundan
nce alnm olan rneklerin bazlarnda etiket bilgileri eksik olduu iin yaplan
deerlendirmelerde bu durum gz nne alnmtr.
Kaz alannda, toprak rneklerinden karbonlam bitkisel materyalleri
ayrmak iin gerekli ilemleri gerekletirmek zere, hyk zerinde bulunan ve
ileriki dnemlerde kaldrlmas planlanan su deposunun yaknna tahta bir platform
yaptrlmtr. Bu platform sayesinde kullanlacak olan su dolaysyla, toprak
zeminde amur olumas sonucu yaanacak zorluklarn nne geilmitir.
Arkeobotanik analizlerin odak noktas, arkeolojik bitki kalntlar ile alma
konusu olan arkeolojik alan ve bu alanda gemite yaam olan toplumlar ile bitkisel
kaynaklar arasndaki ilikiyi anlalr klmaktr. Karbonlam bitki kalntlarnn
miktar ve kompozisyonu, insanlarn bitkileri kullanm, evcilletirmesi, taksonlarn
dalm, insanlarn yerleiminin mevsimsellii ve doal evre hakkndaki
aklamalara btnleyici rol oynar (Wright, 2005). Bu yzden, bu bitki kalntlarn
elde ederken kullanlacak olan yntem, bitki kalntlarnn alnan rnekteki miktarn
deitirmeyecek, yani kayb en aza indirgeyecek ekilde olmaldr. Tatarl Hyk'te
bu amala farkl yntem kullanlmtr.

42

3.MATERYAL VE METOD

Feryal ASLAN

Youn miktarda bitkisel materyal ieren rnekler, kuru eleme ilemine tabi
tutularak topraktan ayrlmtr. Bu ilem, toprak rnei direk elekler zerine
boaltlarak uygulanmtr. Toprak elenerek ayrlm, elde edilmek istenen bitkisel
materyaller elek zerinde kalmtr. Sonrasnda ise etiketleriyle beraber naylon
torbalar ierisinde muhafaza edilmitir.
Miktar 5 litreden az olan ve ierisinde kk partikller halinde karbonlam
paralar grlen rnekler, manuel (kovada) yzdrme ilemine tabi tutulmutur. Bu
rnekler, ortalama 10 litre hacme sahip kovalar ierisine konularak, zerine su ilave
edilmitir. Su ilavesi esnasnda, elle hafife kartrlarak suyun toprak ierisine
karmas kolaylatrlmtr. Su ile doldurulan kova ierisindeki toprak rnei elle
kartrlmaya devam edilerek kova ierisinde hafif bir girdap oluturulmu, bylece
toprak ierisindeki karbonlam, dolaysyla hafif olan materyalin su yzeyine
kmas salanmtr. Kova ierisindeki su, bir sre kartrldktan sonra 0,5 mm.
gzenek apna sahip elek zerine boaltlmtr. Bu ilem srasnda dibe ken
topran elein zerine dklmemesine dikkat edilmitir. Ayn ilemler, topran
ierisindeki tm karbonlam materyal ayrlana kadar, yani su yzeyinde
karbonlam materyal grlmeyinceye kadar, yaklak 3-4 defa tekrarlanmtr.
Yzdrme ilemi sona erdiinde elein zerinde biriken bitkisel materyaller, daha
nceden byk kareler eklinde kesip hazrlam olduumuz kaput bezlerine
aktarlarak, kurumas iin amar ipine aslmtr (ekil 3.10).
Miktar 5 litreden fazla olan toprak rneklerinden bitkisel materyalleri ayrmak
iin, otomatik yzdrme (flotation) teknii kullanlmtr. Flotation (yzdrme)
teknii, toprak paralarnn dibe kp, ierisindeki kmrlemi bitki artklarnn su
yzeyine kmas ilkesine dayanr (Nesbitt, 1995b). Kullanlm olan yzdrme
tanknn boyutlar, Nesbitt (1995b)'in belirtmi llere uygun olarak belirlenmitir
(ekil 3.6).

43

3.MATERYAL VE METOD

Feryal ASLAN

ekil 3.6. Yzdrme makinasnn izometrik grnm (Nesbitt, 1995b'den

deitirilerek)
Su ile ayrma veya yzdrme makinas topra; yzen materyaller, talar ve
dier yzmeyen ar materyaller, ve suda znen veya sspanse olan, suyla birlikte
akp giden partikller olmak zere ksma ayran bir dzenektir (Peterson, 2009).
Bu dzenek, hyk zerinde bulunan, yzdrme ilemi iin gerekli suyu salayacak
olan su deposunun yaknna kurulmutur. Yzdrme tank, daha nceden hazrlanm
olan tahta platform zerine konmutur. Yzdrme tanknn yan yznde, suyun ieri
giriini salayacak hortumun taklaca bir vana vardr. Bu vana, tankn ierisine
monte edilmi ve zerinde delikler bulunan zagara tellerine baldr. Bylece tanka
girecek olan su, yzdrme ilemine tabi tutulacak toprak rneinin her tarafna eit
olarak ve daha yksek basnla verilebilmektedir. Bu yntemle, kmrlemi
paralarn topraktan daha kolay ayrlarak, fazla zarar grmeden su yzeyine kmas
salanr. Bu amala kullanlacak olan su, yzdrme sisteminin kurulduu alann

44

3.MATERYAL VE METOD

Feryal ASLAN

hemen arka tarafnda bulunan, 22 kyn ve 2 beldenin su ihtiyacnn karland su

deposundan bir motor yardmyla salanmtr.
Yzdrme tanknda, delikli zgaralarn olduu ksmn zerine sinek teli
geirilmi ve bu tel, tankn kenarlarna mandallar araclyla sabitlenmitir (ekil
3.7). 10 litre hacmindeki kovalara doldurulan toprak rnekleri, bu sinek telinin
zerine dklerek, suyun kuyudan alnmasn salayan motor alm ve tank
doldurulmutur. Topraktan ayrlarak su yzeyine kan kmrlemi paralar, varilin
kenarna alm olan oluktan akarak, oluk azna konmu olan, stteki 1 mm, alttaki
0,5 mm gzenek apna sahip iki elekte toplanmtr (ekil 3.8).

ekil 3.7. Yzdrme tankna sinek telinin mandallarla tutturulmas ve oluktan

karbonlam materyallerin ak

45

3.MATERYAL VE METOD

Feryal ASLAN

ekil 3.8. Oluktan akan suyun eleklerden geii

Suyun ak esnasnda sinek telinin zerinde bulunan toprak, tamamen suyla
karana ve ierisindeki karbonlam materyaller su yzne kana kadar el
yordamyla hafife kartrlmtr (ekil 3.9).

ekil 3.9. Topran kartrlma ilemi

46

3.MATERYAL VE METOD

Feryal ASLAN

Eleklerde biriken bitki ksmlar, daha nceden geni kareler eklinde

kesilmi olan kaput bezlerine aktarlmtr. Kaput bezlerinin ular birletirilerek,
pamuklu iple skca balanm, zerine etiketleri yazlm ve fazla gne grmeyecek
ekilde, mandallar yardmyla iplere aslarak kurutulmutur (ekil 3.10).
Yzdrme ilemi yaplan her rnek iin bir arkeobotanik bilgi formu
doldurulmu, rnee ait btn etiket bilgileri ve not edilmesi gereken konular buraya
aktarlmtr (ekil 3.11).
Kaput bezleri iine koyulup aslarak kurutulmu olan rnekler, yine kaput
bezleri ierisinde ukurova niversitesi Biyoloji Blm'ne getirilerek tek tek
incelenmitir. ncelikle kaba ayrm yaplarak, kmrlemi ksmlar gncel bitki
ksmlarndan arndrlmtr. Daha sonra Motic SMZ-168 marka stereo mikroskop
altnda incelenerek, morfolojik olarak benzer olan, ayn cinse ait olduu belirlenen
tohumlar plastik deney tplerine konmutur. Tpler tek tek etiketlenmitir. Bu ilemi
takiben, tehis aamasna balanmtr. Tehis yaparken yine Motic SMZ-168 stereo
mikroskop kullanlmtr. Tehis iin; Atlas of Seeds and Fruits of Central and EastEuropean Flora: The Carpathian Mountains Region (Bojnansky ve Fargaova, 2007),
Seeds and Fruits of Japan (Ishikawa, 1994), Seed Identification Manual (Martin ve
Barkley, 1961), Identification of Cereal Remains from Archaeological Sites
(Jacomet, 2006), Dicotiledoni Spontanee e Infestanti (Viggiani ve Angelini, 2002),
Vegetazione Spontanea di Risaie e Canali (Viggiani ve ark., 2004) kaynaklar
kullanlmtr.

Bunlarn

yan

sra,

Digital

Seed

Atlas

of

Netherlands,

http://www.seed-atlas.com gibi dijital kaynaklardan da faydalanlmtr. Tehisi

yaplan tohumlarn gncel flora ile karlatrlmas iin P.H. Davis (1965-1988)'in
Flora of Turkey and the East Aegean Islands adl eserinden yararlanlmtr. Ayn
zamanda gncel tohum rnekleriyle de karlatrma yaplmtr. Tehisi yaplan
rnekler, yine ayn mikroskop altnda, milimetrik kat zerine koyularak
fotoraflanmtr.

47

3.MATERYAL VE METOD

Feryal ASLAN

ekil 3.10. Yzdrme ilemi sonras rneklerin kaput bezlerinde kurutulma

ilemi

48

3.MATERYAL VE METOD

Feryal ASLAN

TATARLI HYK ARKEOBOTANK RNEKLEME SSTEM

Tatarl Hyk flotation sample record
HYK RNEK NO:
TAR H:
YZDRME NO:
Hyk sample no:
Date:
Flot No:
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ARKEOLOG:
AMA:
KARE:
Archaeologist:
Sector:
Grid:
KAT:
UKUR/OCAK NUMARASI:
ODA
NUMARASI:
Building level
Pit/Hearth number
Room numbers
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------TOPRAIN ZELLKLER:
Description of Feature &Soil

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------GE TARHLEME:
Provisional period

--------------------

5m

YZDRME

ADI:

LEM HACM:

ekil 3.11. Tatarl Hyk arkeobotanik bilgi formu

49

5m
TAR H:

3.MATERYAL VE METOD

Feryal ASLAN

50

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

4. BULGULAR VE TARTIMA

2010 yl kaz sezonunda balam olan arkeobotanik almalarda toplam 13

amaya ait 56 adet toprak rneinden, yzdrme ve dier bahsedilen metotlarla
bitkisel kalntlar ayrlmtr. Daha sonra yaplan tarihlemeler sonucundan bunlarn
ierisinde toplam 7 amaya ait 33 rnein Hellenistik ve M.. I. bin yla ait olduu
saptanm ve tez kapsamnda bu 33 rnek deerlendirmeye alnmtr. Yaklak 597
litre topran slak eleme ilemine tabi tutulmas sonucu 4582 adet tohum elde
edilmitir. Bu tohumlarn AY 173, AY 172, AZ 187, AZ 189, AP 186, BA 188 ve
BA 189 amalarndaki dalmlar tablolarda verilmitir.

4.1. Tatarl Hyk Amalarndan Elde Edilen Sonular

4.1.1 AY 173 Amasna Ait Bulgular

Hyn batsnda yer alan bu amada almalar 2010 ylnda balamtr.

Yzey seviyesinin altnda, Hellenistik Dnem'e tarihlenen baz buluntular ele
gemi, ayrca Hellenistik mimariye ait duvarlara rastlanmtr. Alann genelinde,
Hellenistik Dnem'e ait olduu dnlen 10 adet p ukuru tespit edilmitir.
Hellenistik tabakann altnda zayf bir Demir a mimarisi ve hemen altnda da Ge
Tun a'na ait mimari izler grlmtr (Girginer ve ark., 2011).
Amadan alnan 23 rnekten yaklak 378 litre topran yzdrme ilemine
tabi tutulmas sonucu amadan 4169 adet tohum elde edilmitir. Bu amada
tanmlanan btn tohumlar genel olarak iyi korunmutur. Yaplan tehisler sonucu
oluturan tablo aada verilmitir (izelge 4.1). Tarm bitkileri (ekil 4.1), yabani
bitkiler (ekil 4.2) ve familyalarn (ekil 4.3) oransal dalmn gsteren grafikler de
aada sunulmutur. Rosaceae, Anacardiaceae ve Oleaceae familyalar alanda
temsil edilmesine ramen yzde deerleri %1'in altnda olduu iin grafikte
gsterilmemitir.
Toprak rnekleri genellikle ama ierisindeki p ukurlarndan alnmtr.
p ukurlarndan alnan rnekler iin '' ibaresi kullanlmtr. Youn ekilde

51

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

karbonlam tohum grlmesi, toprak yapsndaki deiiklik veya yangn izleri

saptanmas nedeniyle alnm olan rneklerin konteksi 'Genel' olarak belirtilmitir.
Gzle grlr ekilde tohum ierdii iin belirli bir noktadan tespit edilmi rnekler
yzdrme ilemine tabi tutulmadan paketlenerek muhafaza altna alnmtr. Bu
rnekler '*' ireti ile belirtilmi ve sonularda deiiklie yol aacandan ayr olarak
deerlendirmeye alnmtr. En az familya dzeyinde tehisi yaplamayan rnekler
'Bilinmeyen' olarak sralanp her birine farkl bitkilere ait olduunu belirtmek zere
bir numara verilmitir. izelgede yer alan dnemleri belirtmek amacyla kullanlan
'H' Helenistik Dnem'e, 'D' ise Demir a'na tekabl etmektedir.

ekil 4.1. AY 173 amasnda bulunan tarm bitkilerinin yzde oranlar

52

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

ekil 4.2. AY 173 amasnda bulunan yabani bitkilerin yzde oranlar

ekil 4.3. AY 173 amasnda bulunan taksonlarn ait olduu familyalarn

oransal dalm

53

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

54

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

55

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

Yaplan tehisler sonucu, ama genelinde 14 familyaya ait 23 farkl cins

belirlenmitir. Bunlarn bazlar tr dzeyinde tehis edilebilmitir. Fazla tahrip
olmas nedeniyle tehisi yaplamayan 3 farkl cinste tohum vardr. rneklerin ama
ierisinde alndklar blgeler, amann vaziyet plannda verilmitir (ekil 4.4). Tr
eitlilii asndan baktmzda; 14 farkl tre ait tohum rnei saptanan, II-IV/a-c
plankaresinde bulunan 2 numaral p ukuru, ama ierisinde tr eitlilii en fazla
olan blgedir. Tarmsal rnler asndan en zengin olan buluntu yeri, yine 2
numaral p ukuru olarak belirlenmitir.
Ama genelinde saysal olarak en ok karbonlam tohuma, IV/g
plankaresinde rastlanmtr. Buradan 4 farkl tre ait toplam 3938 adet tohum
yzdrme yntemiyle elde edilmitir. Bu blgede tohum younluu grlmesi
nedeniyle toprak rnei alnd iin kan tohum miktar da fazladr. Bu blgeyi, 6
tre ait toplam 62 tohum saysyla VI-VII/c-d plankaresinde bulunan 5 numaral p
ukurundan alnan toprak rnei izler. En az sayda tohum ise III/a ve III/i
plankarelerinden elde edilmitir. Ama genelinde en ok rastlanan tarm bitkileri;
Poaceae (budaygiller) familyasna ait buday (Triticum) ve arpadr (Hordeum).
Buday trlerinden toplam 42, arpa trlerinden ise toplam 25 adet tohum ele
gemitir. Fabaceae (baklagiller) familyasna ait mercimek (Lens culinaris) ve
bezelye (Pisum) tohumlarna rastlanmtr. Vitaceae familyasna ait 3 farkl tipte
zm (Vitis vinifera) tohumu saptanmtr. 3 numaral p ukurunda ise Oleaceae
familyasna ait bir adet zeytin (Olea europea) tohumu bulunmutur. Saysal olarak en
az rastlanan tohumlar ise; Linaceae familyasndan keten (Linum) ve Ranunculaceae
familyasndan rek otu (Nigella) bitkilerine aittir.
Bulunan yabani tohumlar arasnda younluu Boraginaceae familyasna ait
Echium angustifolium tr ve Capparaceae familyasndan Capparis cinsi tohumlar
oluturmaktadr. Yabani trler arasnda Fabaceae familyasndan fi (Vicia) ve
mrdmk

(Lathyrus)

tohumlarna

rastlanmtr.

Malvaceae

familyasndan

ebegmeci (Malva) ve Polygonaceae (kuzukulagiller) familyasndan Polygonum

trleri de yabani trler arasnda saysal adan dikkat ekmektedir. Bunlarn
haricinde birer adet Glycyrrhiza glabra (Fabaceae), Schoenoplectus ve Carex

56

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

(Cyperaceae) , ve Rosa (Rosaceae) tohumu, ama genelinde saysal olarak en az

bulunan trler olarak tespit edilmitir.

ekil 4.4. AY 173 amasnn vaziyet plan (Tatarl Hyk kaz arivi)
22 ve 25 numaral rnekler, VI/f plankaresinde, 61,43 cm. derinlikten, toprak
yapsnda meydana gelen yumuama ve kllenme fark edilerek alnmtr (ekil 4.5).
Bu alann p ukuru olma olasl zerinde durulmaktadr. Srasyla 20 ve 25 litre
olmak zere, alana ait yaklak 45 litre toprak elenmesine karn, yalnzca 4 adet
tohum elde edilmitir. Bu tohumlar, yabani cinsler olan Echium (Boraginaceae) ve
Genista (Fabaceae) bitkilerine aittir.
27 ve 50 numaral rnekler, 5 numaral p ukurunun farkl seviyelerinden
alnmtr (ekil 4.6). 27 no'lu rnek 61,34 cm. derinlikten 32,5 litre, 50 no'lu rnek

57

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

60,75 cm. derinlikten 12,5 litre olmak zere, bu alandan alnan yaklak 45 litre
toprak rneinden, 68 adet bitkisel materyal elde edilmitir. Tahl bitkilerinden 5
adet buday (Triticum) ve 1 adet arpa (Hordeum), baklagillerden ise 3 adet mercimek
(Lens) ve 1 adet bezelye (Pisum) tohumu saptanmtr. Yabani bitkilerde ise Echium
angustifolium'un saysal olarak fazlal dikkat ekmektedir.
28 numaral rnein alnm olduu 3 numaral p ukurunun (ekil 4.6)
birinci seviyesinde (61,34 cm. derinlikte), 2010 kaz sezonunda rastlanan tek zeytin
(Olea) tohumu saptanmtr. Bu alandan alnan toplam rnek hacmi yaklak 30
litredir. rnein yzdrlmesinden elde edilen tohum says ise 2'dir.
30 numaral rnek, 1 numaral p ukurunun birinci seviyesinden, 61,34 cm.
derinlikten alnm olup (ekil 4.5), hacmi yaklak 20 litredir. Yzdrme sonucu bu
rnekten 10 adet tohum elde edilmitir. Yaplan tehisler sonucu bu alandan karlan
tohumlarn ounun tarm bitkilerine ait olduu saptanmtr. 6 adet buday
(Triticum) ve 2 adet keten (Linum) tohumu belirlenmitir.

ekil 4.5. AY 173 amasnda 22,25 ve 30 no'lu rneklerin alnd yerler

(14.08.2010) (Tatarl Hyk kaz arivi)

58

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

ekil 4.6. AY 173 amasnda 27, 28, 46 ve 50 no'lu rneklerin alnd yerler
(30.08.2010) (Tatarl Hyk kaz arivi)
31 ve 35 numaral rnekler, 2 numaral p ukurunun srasyla birinci ve
ikinci seviyesinden alnmtr (ekil 4.7). ki rnekten de 20'er litre olmak zere
,yzdrlen yaklak 40 litre topraktan 50 adet bitki kalnts elde edilmitir.
Bunlardan 23 tanesi tarm bitkilerine aittir. 14 adet buday (Triticum) ve 9 adet arpa
(Hordeum) tohumu saptanmtr. Yabani bitkiler arasnda ise Polygonum cinsi,
dierlerine oranla daha youn olarak bulunmaktadr.
32 numaral rnek, II/e plankaresinde bulunan ve Hellenistik Dnem'e
tarihlenen tme tann altndan alnan toprak rneidir (ekil 4.8). rnek hacmi
yaklak 30 litre, elde edilen toplam tohum says ise 6'dr. Bu tohumlarda 4 tanesinin
zm (Vitis vinifera) trlerine ait olmas dikkat ekicidir.
36 numaral rnek, II-III/e plankaresinde, toprakta klleme grlmesi
dolaysyla alnmtr (ekil 4.9). Yaklak 25 litre toprak rneinden, toplam 3 adet
tohum bulunabilmitir. Burda fstk (Pistacia terebinthus) bulunmas dikkat
ekicidir.

59

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

ekil 4.7. AY 173 amasnda 31 ve 35 no'lu rneklerin alnd yer (14.08.2010)

(Tatarl Hyk kaz arivi)
37 numaral rnek, III/a plankaresinde toprak yapsnda grlen deiim
sebebiyle alnmtr (ekil 4.8). 10 litre toprak yzdrlm olup, bir adet Capparis
tohumu elde edilmitir.
38 ve 43 numaral rnekler, IV/g plankaresi ierisinde bir blgenin iki farkl
seviyesinde youn ve iyi korunmu tohumlarn grlmesi nedeniyle alnmtr (ekil
4.10). Srasyla 15 ve 3 litre olmak zere, toplam 18 litre toprak yzdrlerek 3938
adet tohum elde edilmitir. Youn olduu grlen tohumlarn, yaplan tehisler
sonucu kapari (Capparis) bitkisine ait olduu saptanmtr. rnek ierisinde ayrca 3
adet asma (Vitis) tohumu belirlenmitir. Birim hacme den tohum saysnn fazla
olmas ise, rnein ok miktarda tohum olduu gzlenen tek bir noktadan alnm
olmasyla aklanr.

60

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

ekil 4.8. AY 173 amasnda 32 ve 37 no'lu rneklerin alnd yerler

(10.08.2010) (Tatarl Hyk kaz arivi)

ekil 4.9. AY 173 amasnda 36 no'lu rnein alnd yer (11.08.2010) (Tatarl
Hyk kaz arivi)

61

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

ekil 4.10. AY 173 amasnda 38 ve 43 no'lu rneklerin alnd yerler

(16.08.2010) (Tatarl Hyk kaz arivi)
40 numaral rnek, VIII-IX/g-h plankaresinde, 60,90 cm. derinlikte kl
buluntusuna rastlanlmas dolaysyla muhtemel ocak yeri olarak belirlenen blgeden
alnmtr (ekil 4.11). Yaklak 8 litre toprak rneinin yzdrme ilemine tabi
tutulmasyla, 5 adet tohum elde edilmitir. Bunlarn arasndan 2 tanesinin rekotu
(Nigella) tohumlar olduu belirlenmitir. Geri kalan yabani bitkilere ait
tohumlardr.
41 ve 48 numaral rnekler, 9 numaral p ukurundan, sasyla 60,85 ve
60,80 cm. derinliklerden alnmtr (ekil 4.12). 41 no'lu rnekten 15, 48 no'lu
rnekten 20 litre olmak zere, yaklak 35 litre toprak elenerek, 29 adet tohum elde
edilmitir. Bu tohumlardan yalnzca bir tanesi tarm bitkilerine, geri kalanlar ise
yabani flora yelerine aittir.
42 numaral rnek, 6 numaral p ukurundan, 60,77 cm. derinlikten
alnmtr (ekil 4.12). 10 litre toprak rneinin yzdrlmesiyle, yabani bitkilere ait
3 adet tohuma rastlanmtr. Tarmsal rnlere iaret eden herhangi bir delile
rastlanmamtr.

62

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

ekil 4.11. AY 173 amasnda 40 no'lu rnein alnd yer (23.08.2010) (Tatarl
Hyk kaz arivi)

ekil 4.12. AY 173 amasnda 41, 42, 48, 52 ve 54 no'lu rneklerin alnd yerler
(31.08.2010) (Tatarl Hyk kaz arivi)

63

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

44 ve 53 yzdrme numaral rnekler, 7 no'lu p ukurundan, srasyla 60,59

ve 60,78 cm. derinliklerden alnmtr (ekil 4.13). 44 no'lu rnek 10 litre, 53 no'lu
rnek 12,5 litre olmak zere, toplam rnek hacmi 22,5 litredir. Bu alandan toplam 22
adet tohum elde edilmitir. Oransal younluu srasyla arpa (Hordeum) ve buday
(Triticum) tohumlarnn oluturduu aka grlmektedir.
46 numaral rnek, 5 no'lu p ukurunda (ekil 4.6), 60,70 cm. derinlikte
toprak yapsnda renk deiimi farkedilmesi neticesinde alnmtr. Yaklak 20 litre
hacimden, 8 adet tohum elde edilmitir. Oransal olarak tohumlarn yars buday
(Triticum) bitkisine aittir. Geri kalann ise yabani flora elemanlarna ait olduu
saptanmtr.
51 numaral rnek, III/i plankaresinde, 61,26 cm. derinlikte tmlenebilecek
ekilde krlm seramik buluntularnn altndan alnmtr (ekil 4.14). Alnan rnek
hacmi yaklak 0,5 litre olduunudan, kovada yzdrlerek, 1 adet yabani floraya ait
tohum elde edilmitir.

ekil 4.13. AY 173 amasnda 44 ve 53 no'lu rneklerin alnd yer (30.08.2010)

(Tatarl Hyk kaz arivi)

64

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

ekil 4.14. AY 173 amasnda 51 no'lu rnein alnd yer (Tatarl Hyk kaz
arivi)
52 numaral rnek, 1 ve 2 nolu p ukurlarnda devam eden seviye inme
almalar srasnda, bu ukurlarn aslnda tek bir ukur olduunun anlalarak, p
ukuru 12 olarak adlandrlan yerden, 60,80 cm. derinlikten alnmtr (ekil 4.12).
Yzdrme ilemi uygulanan 10 litre topraktan, 6 adet tohum elde edilmi olup, bu
tohumlardan 4 adedi buday (Triticum) trlerine aittir. Kalan iki adet tohum ise fi
(Vicia) bitkisine aittir.
53 yzdrme numaral rnek, 7 numaral p ukurundan, 60,78 cm
derinlikten alnmtr (ekil 4.12). rnek hacmi 12 litredir. Yaplan yzdrme ilemi
sonras 10 adet tohum elde edilmitir. Bunlardan 8'i yabani bitkilere, bir tanesi
buday (Triticum monococcum), bir tanesi de arpa (Hordeum) bitkilerine aittir.
54 numaral rnek, 3 numaral p ukurundan, 60,73 cm. derinlikten
alnmtr (ekil 4.12).10 litre toprak rneinden 3 adet tohum elde edilmitir. Bu 3
tohumdan biri zm (Vitis vinifera), biri arpa (Hordeum), biri de buday (Triticum
dicoccum) tohumudur.

65

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

4.1.2. AY 172 Amasna Ait Bulgular

AY 172 amas Sitadelin batsnda bulunmaktadr (Girginer, 2011). Bu

amada almalara 2009 ylnda balanm olup, 2010 kaz sezonunda bu alanda
alma yaplmamtr.
AY 172 amasndan alnan 10 ve 14 numaral rnekler, VI/i-k plankaresinde,
2009 ylnda bulunan tandr ierisinden karlmtr (ekil 4.17). 10 numaral rnek
30 litre, 14 numaral rnek ise 32 litre hacmindedir.
Amadan iki adet toprak rnei alnmtr. Toplam 62 litre toprak yzdrme
ilemine tabi tutulmu ve 34 adet tohum elde edilmitir (izelge 4.2). Bu rnekler
ierisinde tarm bitkilerine ait kalnt saptanmamtr. Bu rneklerde younluu
Echium angustifolium tohumlar oluturmaktadr (ekil 4.15). Bunu Fabaceae
familyasna ait olan Genista sp. izlemektedir. rneklerin alnd yer, amaya ait
vaziyet plan zerinde gsterilmitir (ekil 4.16).
Bilinmeyen-4 olarak adlandrlan tohumun Kazayagiller (Chenopodiaceae)
familyasna ait olduu dnlmektedir. Bilinmeyen-5 ad verilen tohum ise iyi
korunmam olduundan tehis edilmesi mmkn olmamtr.

ekil 4.15. AY 172 amasndan elde edilen yabani bitkilerin oransal dalm

66

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

izelge 4.2. AY 172 amasna ait arkeobotanik bulgular

PLANKARE

VI/i-k

YZDRME NO

10/14

KONTEKS

Tandr ii topra

DNEM

YABAN
BTKLER

Echium angustifolium

29

Genista

Sherardia

Bilinmeyen-4

Bilinmeyen-5

TOPLAM

34

ekil 4.16. AY 172 amasnn vaziyet plan (Tatarl Hyk kaz arivi)

67

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

ekil 4.17. AY 172 amasnda 10 ve 14 numaral rneklerin alnd tandrn yeri

(22.07.2009) (Tatarl Hyk kaz arivi)
4.1.3. AZ 187 Amasna Ait Bulgular

AZ 187 amas, A yaps ierisinde yer almaktadr. Bu alanda almalara

2009 ylnda, AZ 188 amasnn batsnda grlmeye balanan duvar srasnn
gidiatn ortaya karmak amacyla balanmtr (Girginer, 2009).
2010 ylnda bu alanda herhangi bir alma yaplmamtr. Dolays ile
yzdrme ilemi yaplan rnek, 2009 kaz sezonuna aittir.
2011 ylnda bu amadaki almalar devam etmitir. Sz konusu duvar,
Hellenistik Dnem'e tarihlendirilmitir. Ama ierisinde Hellenistik Dnem'e
tarihlendirilen adet ocak ve sekiz adet p ukuru tespit edilmitir (Girginer,
2011).
AZ 187 amasnda, arkeobotanik almalarnn balad 2010 ylnda kaz
almas gerekletirilmediinden, 2009 ylnda alnarak saklanm tek bir rnek
deerlendirilmitir.

68

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

AZ 187'den alnan tek rnek olan 11 no'lu rnein ama ierisindeki konumu
vaziyet plannda belirtilmitir (ekil 4.18). Amadan alnm olan rnek, 59.06 cm
derinlikte bulunmu olan tm kap ierisindeki toprak rneidir (ekil 4.19). rnek
hacmi yaklak 2,5 litre olduundan kovada yzdrlerek ayrtrma yaplmtr. 2,5
litre topran yzdrlme ileminden, 7 adet tohum elde edilmitir. Yaplan tehisler
sonucu oluturulan tablo aada verilmitir (izelge 4.3).

izelge 4.3. AZ 187 amasndan elde edilen arkeobotanik bulgular

PLANKARE

V/h

YZDRME NO

11

KONTEKS

Tm kap ii

DNEM

Helenistik

TOPLAM

YABAN BTKLER
Echium angustifolium

Echium italicum

2
7

TOPLAM

rnek ierisinde herhangi bir tarm bitkisi kalntsna rastlanmamtr.

Yalnzca, ok karakteristik ruderal trler olan, Boraginaceae familyasndan Echium
trlerine ait tohumlara rastlanmtr.

69

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

ekil 4.18. AZ 187 amasnn vaziyet plan (Tatarl Hyk kaz arivi)

ekil 4.19. AZ 187 amasnda 11 no'lu rnein alnd tm kabn buluntu yeri
(31.07.2009) (Tatarl Hyk kaz arivi)

70

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

4.1.4 AZ 189 Amasna Ait Bulgular

A yapsnn gneyinde yer alan bu amada almalar 2007 ylnda 6 no'lu

mekanda balamtr. st seviyelerde dknt talar ve hemen altnda Helenistik
Dnem'e ait p ukuruna rastlanmtr. 6 no'lu mekann gneyinde yer alan 9 no'lu
mekanda da 2008 ylnda allmaya balanmtr (Girginer, 2009). Arkeobotanik
almalar iin ayrlan toprak rneklerinin tm 2008 ylnda alnmtr.
AZ 189 amasndan alnan yaklak 50 litre toprak yzdrme ilemine tabi
tutulmutur. 50 litre toprak rneinden, 88 adet bitkisel materyal elde edilmitir. Bu
bitkisel materyallerin ait olduu trler aada tabloda verilmitir (izelge 4.4).

izelge 4.4. AZ 189 amasna ait arkeobotanik bulgular

PLANKARE
YZDRME NO
KONTEKS
DNEM
TARIM BTKLER

LOCUS 11

LOCUS 5

LOCUS 19

18

19

p ukuru

Genel

p ukuru

Hellenistik

Hellenistik

Hellenistik

Hordeum vulgare
Triticum
Triticum (glume taban)
YABAN BTKLER

1
57

Carex divulsa
Echium angustifolium
Panicum
Silybum
Onosma
Bilinmeyen-6
Bilinmeyen-7
Bilinmeyen-8
Bilinmeyen-9
TOPLAM

1
7
4
1
1
2
2
2

9
9

78

TOPLAM

1
57
1
1
7
4
1
1
2
2
2
9

Amada baskn olan tarm bitkisinin, bulunan 57 adet tohum tanesi ve bir adet
glume taban ile buday (Triticum) olduu net olararak grlebilmektedir (ekil
4.20). Budaya ait tohumlar incelendiinde en az 3 farkl tre ait tohumlara
rastlanmtr; fakat tohumlar ok iyi korunmam olduundan tr seviyesinde tehis
yaplamamtr. Bu amadan elde edilen, tarm bitkilerine dair bir baka iz ise, bir

71

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

adet arpa (Hordeum vulgare) tohumudur. Glume taban, amada dikkat eken ve
muhtemelen yanm olan kll toprak rneinin ierisinde bulunmutur. Dier
buday ve arpa tohumlar, ama ierisinde saptanm olan p ukurundan alnan
toprak rneinden elde edilmitir.

ekil 4.20. AZ 189 amasndan elde edilen tarm bitkilerinin oransal dalm
Yabani bitkilerden 7 adet Echium angustifolium ve 4 adet Panicum (Poaceae)
tohumu, saysal younluu en fazla olanlardr (ekil 4.21). Echium tohumlar genel
olarak iyi korunmu durumdadr. Panicum'a ait tohumlar zarar grm, paralanm
durumdadr. Bunlarn haricinde, yine amada tespit edilen p ukurundan birer adet
Carex divulsa (Cyperaceae), Silybum (Asteraceae) ve Onosma (Boraginaceae)
tohumlar saptanmtr. Taksonlarn familyalarnn oransal dalm grafikte
gsterilmitir (ekil 4.22).

72

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

ekil 4.21. AZ 189 amasndan elde edilen yabani bitkilerin oransal dalm
Bilinmeyen-6 olarak adlandrlan tohumlar muhtemelen Poaceae familyasna
ait olmakla birlikte ciddi hasarl durumda olduundan tehis edilememitir.
Bilinmeyen-7 ve 8 olarak adlandrlan tohum rnekleri iyi korunmam olduundan
herhangi bir adlandrma yaplamamtr. Bilinmeyen-9, kll toprak rnei ierisinde
saptanmtr fakat rneklerde tam bir kmrleme grlmemitir.

ekil 4.22. AZ 189 amasnda bulunan taksonlarn ait olduu familyalarn

oransal dalm

73

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

Tarm bitkilerine ait kalntlara, ama ierisinden alnan rnekler arasnda

sadece p ukurunda rastlanmtr. Yabani trlerin de ounluuna yine p
ukurundan alnan toprak rneinde saptanmtr. Locus 11'de bulunan p
ukurundan toplam 78 adet, Locus 19'daki p ukurundan 1 ve Locus 5'te belirlenen
kll alandan alnan rneklerden ise 9 adet bitkisel materyal yzdrme yntemi ile
elde edilmitir. rneklerin alnd yerler amaya ait vaziyet plannda belirtilmitir
(ekil 4.23).

ekil 4.23. AZ 189 amasnn vaziyet plan (Tatarl Hyk kaz arivi)
7 numaral rnek, ama ierisinde Locus 11 blgesinde bulunan p
ukurunun alt seviyesinden, 58.49 cm. derinlikten alnmtr (ekil 4.24). rnek

74

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

hacmi yaklak 30 litredir. Bu alandan elde edilen 78 adet tohumun 58 tanesinin

tarm bitkilerine ait olduu saptanmtr.

ekil 4.24. AZ 189 Locus 11 blgesi ve p ukuru (24.09.2008) (Tatarl Hyk kaz
arivi)
18 numaral rnek, Locus 5'te 59.90 cm. derinlikte, dknt altndaki toprakta
kllenme gzlenmesi dolaysyla alnmtr (ekil 4.25). Yaklak 17,5 litre hacimli
rnein yzdrlmesiyle, 9 adet bitkisel kalnt ele gemitir. Toprak rnei iyi
muhafaza edilemedii iin rnekler tehis edilememitir.
19 numaral rnek, Locus 19 blgesinde saptanan p ukurunun alt
seviyesinden, 57.90 cm. derinlikten alnmtr (ekil 4.26). 12,5 litre topraktan
sadece bir adet tanmlanamayacak ekilde hasarl olan glume taban elde edilmitir.

75

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

ekil 4.25. AZ 189 Locus 5 blgesi (12.09.2008) (Tatarl Hyk kaz arivi)

ekil 4.26. AZ 189 Locus 19 blgesi ve p ukuru (10.10.2008) (Tatarl Hyk kaz
arivi)

76

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

4.1.5. AP 186 Amasna Ait Bulgular

AP 186, AO 186 amas ile birlikte, Sitadel kuzey basamakl amalar (step
trench) olarak adlandrlmtr. Hyn olduka dik olarak ykseldii kuzey
yamacnda, yerleimleri stratigrafik olarak ortaya koyabilmek amacyla, 2008 ylnda
bu amada almalara balanmtr.
Amann kuzeyden gneye 3 metre, doudan batya 8,5 metre llerindeki
alan birinci basama oluturmaktadr. Bu basamakta ortaya karlan duvar,
Hellenistik Dnem'e tarihlendirilmitir (Girginer ve ark., 2009). Ama ierisinde
belirlenen mekanlarda, Hellenistik Dnem'e ait iki adet p ukuru tespit edilmitir
(Girginer, 2011).
Amadan alnan tek toprak rnei olan 49 numaral rnein yeri, vaziyet
plan zerinde iaretlenmitir (ekil 4.28). rnek, 3 numaral p ukurundan,
yzeyden 55.62 cm. derinlikten alnmtr (ekil 4.29). Toplam rnek hacmi 2,5 litre
kadardr. Toprak rneinin kovada yzdrlmesi ilemi sonucunda, 4 farkl tre ait 6
adet tohum elde edilmitir.
Elde edilen tohumlarn yarsndan ou, tarm bitkilerine aittir (izelge 4.5).
Alanda, baklagillerden 3 adet mercimek (Lens culinaris) ve 1 adet arpa (Hordeum)
tespit edilmitir. Yabani bitki trlerine ait yalnzca iki adet tohum saptanmtr.
Yaplan tehisler sonucu bunlardan birinin ebegmeci (Malva), dierinin ise
mrdmk (Lathyrus) olduu belirlenmitir. Tespit edilen taksonlarn familyalarnn
dalm grafikte gsterilmitir (ekil 4.27).

77

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

izelge 4.5. AP 186 amasndan elde edilen arkeobotanik bulgular

PLANKARE

III/d

YZDRME NO

49

KONTEKS

p ukuru 3

TOPLAM

DNEM
TARIM BTKLER
Lens culinaris

Hordeum

Malva

Lathyrus

1
6

YABAN BTKLER

TOPLAM

ekil 4.27. AP 186 amasnda bulunan taksonlarn ait olduu familyalarn

oransal dalm

78

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

ekil 4.28. AP 186 amasnn vaziyet plan (Tatarl Hyk kaz arivi)

ekil 4.29. AP 186 amasnda 49 no'lu rnein alnd yer (25.08.2010) (Tatarl
Hyk kaz arivi)

79

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

4.1.6. BA 188 Amasna Ait Bulgular

Bu amadaki almalara, A yapsnn gneyindeki yaplamay grebilmek
amacyla balanmtr (Girginer ve ark., 2011).
Bu amaya ait tek toprak rnei 24 yzdrme numaral rnektir. Bu rnek,
ama ierisinde belirlenen 19 numaral alandan alnmtr (ekil 4.32). rnein
alnd yer, yzeyden 59.34 cm. aadadr (ekil 4.33). Bu alana ait toplam rnek
hacmi yaklak 35 litre olarak belirlenmitir. Toprak rneinin yzdrlmesiyle,
alandan 43 adet tohum ele geirilmitir.
BA 188 amasndan elde edilen arkeobotanik bulgular incelendiinde,
tarmsal rnlere ait olabilecek hibir delile rastlanmamtr. Elde edilen tohumlarn
tamam yabani bitki trlerine aittir. Yalnzca bir adet tohum aa formunda bir
bitkiye aittir.
Yaplan tehisler sonunda, bu alanda bulunan kalntlarn yarsndan fazlasn,
ruderal alanlarn hakim bitkisi olan kapari (Capparis sp.) tohumlarnn oluturduu
grlmektedir. Yabani bitkiler arasnda younlukta olan bir dier cins ise yulaf
(Avena sp.)'tr (izelge 4.6). Yabani taksonlarn oransal dalm grafikte
gsterilmitir (ekil 4.30).

izelge 4.6. BA 188 amasna ait arkeobotanik bulgular

PLANKARE

I-III/e-h

YZDRME NO

24

KONTEKS

19 no'lu mekandan toprak

TOPLAM

DNEM
YABAN BTKLER
Capparis

26

26

Avena

13

13

Thymelaea

Sherardia

43

43

AA FORMU
Pinus brutia
TOPLAM

80

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

ekil 4.30. BA 188 amasndan elde edilen yabani taksonlarn oransal dalm
Alanda en youn bulunan bitki kalntlar Capparaceae familyasna aittir.
Dier baskn olan buluntular ise Poaceae familyasndandr. Familyalarn oransal
dalmlar grafikte belirtilmitir (ekil 4.31).

ekil 4.31. BA 188 amasnda bulunan taksonlarn ait olduu familyalarn oransal
dalm

81

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

ekil 4.32. BA 188 amasnn vaziyet plan (Tatarl Hyk kaz arivi)

82

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

ekil 4.33. BA 188 amasndaki 19 no'lu mekan (10.08.2010) (Tatarl Hyk kaz
arivi)
4.1.7. BA 189 Amasna Ait Bulgular

BA 189 amasnda almalara, A yapsnn gneyindeki mimari yapy

grebilmek amacyla, ilk olarak BA 188 ile ortak alanda bulunan 20 no'lu mekanda
balanmtr. Alandaki almalarda, A yapsnn gney duvarna yaslanm
Hellenistik Dnem'e ait bir duvar paras ve taban aa karlmtr (Girginer ve
ark., 2011)
Amadan alnan yaklak 67 litre toprak yzdrlm, toplamda 235 adet
tohum elde edilmitir. Bu tohumlarn tamam yabani bitki trlerine aittir. Bu alandan
alnan sonulara gre, en ok Capparis ve Echium tohumlar elde edilmitir (ekil
4.34). Amada rastlanan en youn bitkisel kalntlar, Capparaceae familyasna aittir
(ekil 4.35). Bu bitkinin youn bulunmas, alann erken dnemde terk edilmi bir
mekan olduunu gstermektedir. Bu alanda, dier amalardan farkl olarak, ok

83

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

sayda kzl am (Pinus brutia) tohumu ortaya karlmtr. Bu durum amadan

alnan rnein yzeye yakn bir seviyede olmasndan kaynaklanmaktadr.
izelge 4.7. BA 189 amasndan elde edilen arkeobotanik bulgular
TOPLAM

PLANKARE

IV-V/f-k

I-II/a-c

YZDRME NO

23
Taban stnden
alnan toprak

26
20 no'lu mekandan
alnan toprak

Avena

Bromus

Capparis

97

Cucumis

Echium angustifolium

KONTEKS
DNEM
YABAN BTKLER

7
1

20

117

Galium

10

10

Lolium

Onosma

Onopordum

Rumex

Torilis
Bilinmeyen-10

Bilinmeyen-11

1
1

15

17

Bilinmeyen-12

Bilinmeyen-13

Bilinmeyen-14

46

53

163

72

235

AA FORMU
Pinus brutia
TOPLAM

Bilinmeyen-10 olarak adlandrlan kalntda, bitkiye ait meyve kabuu ve

meyve sap gzlenmitir. Bilinmeyen-11 rneinin Rubiaceae familyasna ait olduu
dnlmektedir.

Bilinmeyen-12

ve

13,

Apiaceae

familyasnn

Bilinmeyen-14 ise, Poaceae familyasndan bir tre ait spika paralardr.

84

yeleridir.

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

Bromus, Cucumis, Lolium, Onosma, Torilis cinslerine, Bilinmeyen-10 ve

Bilinmeyen-13 bitkilerine ait rnekler alanda birer adet tohumla temsil edildikleri
iin yzde deerleri %1'in altnda olup, grafikte gsterilmemitir (ekil 4.34).

ekil 4.34. BA 189 amasndan elde edilen yabani taksonlarn oransal dalm

ekil 4.35. BA 189 amasnda bulunan taksonlarn ait olduu familyalarn

oransal dalm

85

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

23 numaral rnek, amada aa kan tabann stnden alnan toprak

rneidir (ekil 4.36). Yabani bitkiler arasnda kapari (Capparis) youn olarak
gzlenmektedir. Cucumis cinsine ait tek bir tohum bulunmutur. Brom otu (Bromus)
ve yulaf (Avena) cinsi trlere ait yalnzca tohum kavuzlar elde edilmitir.
26 numaral rnek, amada almalarn balad 20 no'lu mekandan
alnmtr.

Bu

alanda,

Apiaceae

familyas

yelerinin

younlukta

olduu

grlmektedir. Oransal olarak bakldnda bunu Capparis ve Galium trleri takip

etmektedir.

ekil 4.36. BA 189 amasnn vaziyet plan (Tatarl Hyk kaz arivi)

86

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

4.2. Kaz Alanndan Elde Edilen Bitkisel Kalntlarn Fotoraflar

Bu almada elde edilen rneklerin ounun karbonlam durumda olduu

grlmektedir. Mineralleerek korunmu rneklerin tamam Echium cinsine ait
rneklerdir. Aratrma kapsamnda elde edilen tahllar (ekil 4.37), baklagiller (ekil
4.38) ve dier yabani bitki gruplarna ait fotoraflar aada verilmitir.

AY 173

AY 173

AY 173

AY 173

ekil 4.37. Tatarl Hyk'ten elde edilen tahl ksmlar. A. eitli boyutlardaki
Hordeum (arpa) taneleri B. Triticum dicoccum (atal siyez buday)
tohumu C. Triticum spelta (kavuzlu buday) tohumu D. T. aestivum
(ekmeklik buday) tohumu

87

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

AY 173

AZ 189

ekil 4.37. (devam) E. T. monococcum (kaplca buday) tohumu F. Triticum

trlerine ait glume taban

AP 186

AP 186

AY 173

AY 173

ekil 4.38. Tatarl Hyk'ten elde edilen baklagil tohumlar. A. Lens tohumlar B.
Pisum tohumu C. Lathyrus tohumu D. Vicia tohumu

88

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

a
b
a
b
ekil 4.39. AY 173 amasndan elde edilen Vitis vinifera tohumlar (a: arka, b: n)

B
ekil 4.40. AY 173 amasndan elde edilen Linum (A) ve Olea (B) tohumlar

89

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

ekil 4.41. AY 173 amasndan elde edilen Nigella tohumu

BA 189

AZ 189

AY 173

AY 173

ekil 4.42. Tatarl Hyk'te ortaya kartlan yabani bitki tohumlar. A. Capparis
B. Aegilops C. Carex D. Chenopodium

90

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

AY 173

BA 189

AP 186

AY 173

AY 173

AY 173

ekil 4.42. (devam) E. Pistacia terebinthus F. Malva G. Rumex (kuzukula) H.

Glycyrrhiza glabra (meyan) I. Schoenoplectus J. Polygonum

91

4.BULGULAR VE TARTIMA

BA 189

AZ 187

BA 189

Feryal ASLAN

BA 189

BA 189

BA 189

ekil 4.42. (devam) K. Onopordum L. Cucumis M. Echium (engerek otu) N. Lolium

(delice) O. Torilis P. Onosma

92

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

AZ 189

BA 189

ekil 4.42. (devam). R. Silybum (deve dikeni) S. Avena (yulaf)

AY 173

AY 172

C
AZ 189
D
BA 189
ekil 4.44. Tehisi yaplamayan bitkilere ait kalntlar. A. Bilinmeyen-2 B.
Bilinmeyen-5 C. Bilinmeyen-7 D. Bilinmeyen-13

93

4.BULGULAR VE TARTIMA

Feryal ASLAN

94

5. SONULAR VE NERLER

Feryal ASLAN

5. SONULAR VE NERLER

Tm devirler boyunca bitkisel rnler, insanlar iin yaamsal rol oynamtr.

Temelde yiyecek olarak kullanmnn yan sra, yakt, inaat malzemesi, ila yapm
gibi alanlarda da kullanm zamanla yaygnlamtr. Tarm, endstri ncesi
toplumlarn en nemli ekonomik faaliyetidir. Bu yzden gemiteki bitkilerin
aratrlmas, halkn gndelik yaamlarn aydnlatmas asndan nemlidir (Nesbitt,
1995a). Bu amala; Tatarl Hyk'te 2007 ylnda balam olan kaz almalaryla
birlikte, 2010 ylnda ilk defa arkeobotanik almalar yrtlmeye balanmtr.
Yaplan ilk arkeobotanik analizler sonucu, Helenistik ve Demir a'na tarihlenmi
bitkisel buluntular elde edilerek deerlendirilmitir (izelge 5.1).

izelge 5.1. Tm alandan elde edilen bitkilerin amalardaki saysal dalm

AY 173

AZ 187

AZ 189

AP 186

BA 188

BA 189

TOPLAM

25

27

42

57

99

13

20

3680*

26

117

3823*

TARIM BTKLER

Hordeum
(Poaceae)
Lens culinaris
(Fabaceae)
Linum
(Linaceae)
Nigella
(Ranunculaceae)
Olea europea
(Oleaceae)
Pisum
(Fabaceae)
Triticum
(Poaceae)
Vitis vinifera
(Vitaceae)
YABAN BTKLER

Aegilops
(Poaceae)
Avena
(Poaceae)
Bromus
(Poaceae)
Capparis
(Capparaceae)
Carex
(Cyperaceae)

95

5. SONULAR VE NERLER

Feryal ASLAN

izelge 5.1. (devam)

Chenopodium
(Chenopodiaceae)
Cucumis
(Cucurbitaceae)
Echium
(Boraginaceae)
Galium
(Rubiaceae)
Genista
(Fabaceae)
Glycyrrhiza
(Fabaceae)
Lathyrus
(Fabaceae)
Lolium
(Poaceae)
Malva
(Malvaceae)
Onopordum
(Asteraceae)
Onosma
(Boraginaceae)
Panicum
(Poaceae)
Pinus brutia
(Pinaceae)
Pistacia
terebinthus
(Anacardiaceae)
Polygonum
(Polygonaceae)
Rosa
(Rosaceae)
Rumex
(Polygonaceae)
Schoenoplectus
(Cyperaceae)
Sherardia
(Rubiaceae)
Silybum
(Asteraceae)
Thymelaea
( Thymelaeaceae)
Torilis
(Apiaceae)
Vicia
(Fabaceae)

AY 173

AZ 187

AZ 189

AP 186

BA 188

BA 189

TOPLAM

387*

404*

10

10

10

53

54

96

5. SONULAR VE NERLER

Feryal ASLAN

Tatarl Hyk, Verimli Hilal Blgesi ierisinde bulunmas ile bitkisel rnler
ve tarm faaliyetleri ynnden nemli bir konumdadr. Blgenin iklimsel zellikleri,
bitki rts, toprak zellikleri ve zengin su kaynaklar, tarma olduka elverili bir
zemin oluturmaktadr.
Aratrma kapsamnda 7 farkl amadan alnm olan 33 toprak rnei
yzdrlm ve toplam 4526 adet tohum elde edilerek tanmlanmtr. Bu
tohumlardan 146 tanesi tarm bitkilerine, 4380'i ise yabani bitkilere aittir. Alanda
ikier adet tohumla temsil edilen Carex, Chenopodium, Linum, Nigella, Onosma ve
birer adet tohumla temsil edilen Bromus, Cucumis, Glycyrrhiza, Lolium, Olea
europea, Pistacia terebinthus, Pisum, Rosa, Schoenoplectus, Silybum, Thymelaea ve
Torilis

bitkileri,

yzde

younluklar

%1'in

altnda

olduu

iin

grafikte

gsterilmemitir (ekil 5.1).

alma alannda en youn rastlanan taksonlar, Capparis, Echium ve
Triticum cinslerine aittir (ekil 5.1). Tm alandan elde edilen verilere dayanarak, en
fazla bitkisel kalntlarn Poaceae familyasna ait olduu belirlenmitir (ekil 5.2).

ekil 5.1. Tm alandan elde edilen bitkilerin oransal dalm

97

5. SONULAR VE NERLER

Feryal ASLAN

ekil 5.2. Familyalara ait tohum saylar

Tatarl Hyk'te ortaya kartlan bitkilerin bir ksmn yabani bitkiler, bir
ksmn da kltr bitkileri oluturmaktadr. alma alannn genelinde yabani
bitkilerin daha youn bulunduu grlmektedir. Yabani bitkilerin genel olarak
hayvan yemi ve yap malzemesi, kltr bitkilerinin ise yiyecek olarak kullanlmak
zere yerleim

yerine getirilmi veya

yetitirilmi olmas olasdr. Kaz

almalarnda aa karlan eserlerden yola karak, hyn M.. II. bin ylda,
Demir anda ve Helenistik ada da kutsal zellikler tad belirlenmitir
(Girginer, 2011). Arkeobotanik almalarda karlatmz baz bitkiler, dini
ritellerde de kullanlm olabilirler.
Tatarl Hyk amalarnda rastlanan bol miktarda buday (Triticum) ve arpa
(Hordeum) tohumlar, dnem halknn beslenme sisteminin tahllara dayal olduuna
iaret edebilir. Buday trlerinden en fazla T. dicoccum tohumlarna rastlanmtr.
Helenistik Dnem'de yaplan baz almalarda da, ilgili dnemin temel tahl rn
olarak kabuklu arpa gsterilmektedir. Tatarl Hyk'te ortaya kan bitkisel
materyaller de bu bulguyu destekler niteliktedir. Buday tohumlarnn kavuzsuz yani
plak olmas, bu bitkinin tarmnn yapldn ve besin olarak kullanldn
gstermektedir (Longford ve ark., 2009). Buday ve arpann yansra alma

98

5. SONULAR VE NERLER

Feryal ASLAN

alannda bulunan kltr bitkilerinden Olea europea., Nigella, Lens culinaris., Pisum
ve Vitis vinifera da Yakn Dou'da Demir a'nda grld yazl kaynaklar ve
arkeolojik verilerden bilinen, tahl, baklagiller ve meyveye dayal

beslenme

sisteminin elemanlardr (Weiss ve Kislev, 2003).

AZ 189'dan elde edilen ok sayda buday tohumlaryla birlikte glume taban
ve baak kalntlarnn bulunmas, buday tanelerini baaktan ayrmak iin ilem
yapldn gsteren bir delil olarak deerlendirilebilir. Bu alan, tahllarn ayklanp
temizlenme ilemlerinin gerekletirildii bir yer olarak kullanlm olabilir.
Girginer (2011)'in bildirdiine gre, hykte bulunan her dneme ait ok
sayda tezgah arl, blgenin en az 2500 yllk dokuma merkezi olduuna iaret
etmektedir. Keten (Linum) bitkisi, tarih ncesi ve tarihi dnemlerde Yakn Dou'nun
temel ya ve lif bitkileri arasnda kabul edilmektedir (Zohary ve Hopf, 1994:
Cihangir, 2006'dan). Tohumlarn muhtemel ocak yeri olarak belirlenen alandan elde
edilmi

olmas,

bu

bitkinin

tohumlarnn

besin

olarak

kullanldn

dndrmektedir. Besin olarak kullanmnn yan sra, bitkinin lifleri de dokuma

amacyla kullanlm olabilir.
AY 173 amasnda bulunan eitli zm tohumlar, blgede zm
yetitiricilii yapldna iaret olabilir. zm (Vitis) tohumlarnn tme tann
altnda bulunmu olmas ise, arap retimini akla getirmektedir. Gnmzde bu
blgede zm yetitiriciliinin yaplmyor olmas, gemite bu bitkinin yetimesi
iin uygun iklim koullarnn hkm srdn veya bitkinin baka bir yerden
getirildiini gsteriyor olabilir.
Yabani bitkilerden delice (Lolium) ve yourt otu (Galium) tarlalar igal eden
segetal trler olarak bilinmektedir. Gnmzde gerekletirilen tarmsal faaliyetler
esnasnda kullanlan herbisit ve kimyasal gbreler bu otlarn tarm arazilerinde
yaylmalarn engellemektedir. Fakat gemiteki tarm aktivitelerini ele aldmzda
bu bitkilerin grlmesi, tarla tarm yapldna ve bu otlarn da tarm bitkilerinin
hasat edilmesi srasnda rne karm olabileceine iarettir.
Tehis edilen yabani bitkiler arasnda bulunan Chenopodium, nitrat veya nem
asndan zengin olan blgelerin topraklarnda karakteristik olan ruderal bir bitkidir.
zellikle

ukurlarndan

alnan

rneklerde

99

sklkla

rastlanan

Echium

5. SONULAR VE NERLER

Feryal ASLAN

angustifolium da ayn ekilde ruderal bir trdr. Ayrca bu trn yara iyiletirici
olarak da etki gsterdii bilinmektedir (Ezer ve Avc, 2004). Boraginaceae
familyasna ait trlere arkeolojik alanlarda belirgin ekilde rastlanmasnn sebebini
Helbaek (1970), kalsiyum karbonat ve silika asndan zengin olan bu tohumlarn
yanma ilemi sonras beyazms bir renk almas ve ieriindeki silis sayesinde nemli
alanlarda bile yanmadan korunabilmesi ile aklamtr (Weiss ve Kislev, 2003'den).
alma alanndan elde edilen Silybum, Sherardia, Polygonum, Rumex,
Capparis ve Malva cinslerine ait bitki trlerinin tamam ruderal karakterli bitkilerden
olumaktadr..
En youn rastlanan kmrlemi tohumlardan biri kapari (Capparis)
tohumlardr. Bu bitki, gnmz Tatarl Hyk florasnda da yer almaktadr. Kapari
ile ilgili yaplan paleoetnobotanik almalarda, bitkinin Suriye'de Bronz a'a ait bir
kavanozda bulunmasnn, bu bitkinin turusunun yapldna iaret olduunu
bildirmilerdir (Inocencio ve ark., 2002: Rivera ve ark., 2002). Rivera ve ark.,
kaparinin Akdeniz ikliminde yetitiini, besin deeri yksek olduu iin Akdeniz
blgesinde kltre alnm olabileceini belirtmitir. Fakat aratrma alannda
bulunan kapari tohumlarnn, herhangi bir tarmsal faaliyet sonucu birikmi olduuna
dair bir kant yoktur. Yine de, bitkinin yabani formlar besin veya ila olarak
kullanlm olabilecei dnlmektedir. Gnmzde bile, ticari amala kullanlan
kapari tohumlarnn ou yabani formlardr (Rivera ve ark., 2002).
Glycrrhiza glabra (meyan kk), hem tbbi hem endstriyel alanda kullanlan
bir bitkidir.

Akan ve Balos (2008), bu bitkinin Hititler devrinde drog olarak

kullanldn ayn zamanda dou ve bat lkelere ihra edildiini bildirmitir. Ayn
aratrc, Ouz (1987)'un sigara, arap, bira ve ekerleme sanayisinde de
kullanldn bildirdiini belirtmitir.
Yabani bitkilerden Schoenoplectus sp.ve Carex sp. bataklk ve turbalklar gibi
sulak alanlarda yaayan bitkileridir. Bu bitkilerin gvdeleri suya olduka dayankl
olduundan hasr yapmnda kullanlmaktadr. Gemite de bitkilerin bu zelliinden
faydalanlarak evlerin atlarn oluturmak zere, yap malzemesi olarak kullanlm
olabilecei dnlmektedir.

100

5. SONULAR VE NERLER

Feryal ASLAN

Elde edilen buluntulardan aa formundaki bitkilere ait olan tek tr kzl am

(Pinus brutia)'dr. Bu aacn gvdesi muhtemelen yakacak ve yap malzemesi olarak
kullanlmtr. Bu tohumlar, A yapsnn gneyinde yer alan BA 189 amasnda
younlamtr. Bu bitkiye ait kalntlara hykteki dier amalarda rastlanmamas,
aalarn kesilerek sadece belirli bir alanda kullanlm olabileceini gsterir.
Gnmz florasna bakldnda da hykte Pinus brutia 'nn hakim olduu
grlebilmektedir; fakat bu aalar 1970'lerde yaplan plantasyon neticesinde
hykte yer almaktadr.
Tatarl Hyk'ten elde edilen veriler, Erzurum Sos Hyk Demir a'na ait
bitki kompozisyonuyla benzerlikler gstermektedir. Longford ve ark. (2009)'n
bildirdikleri Sos Hyk verilerine gre, Demir a'nda buday (Triticum) trleri ve
kabuklu arpa en yaygn tohum tipleridir. Benzer ekilde, mercimek (Lens culinaris)
ve zm (Vitis vinifera) tohumlarna bu alanda da rastlanmtr. Sos Hyk'te yabani
bitkilerden Galium ve Lolium cinsleri ve Fabaceae familyasna ait baz trlerin
bulunmas, Tatarl Hyk'e ait sonularla benzerlik gstermektedir.
Van, Yoncatepe'de yaplan arkeobotanik almalarda Dnmez ve Belli
(2007)'nin bildirdikleri sonulara gre, Demir a'da Yoncatepe'de bulunan
tohumlarn ounu kabuklu arpa, buday ve mercimek oluturmaktadr. Tatarl
Hyk'ten elde edilen sonularla uyum gsterse de, Tatarl Hyk'te ilk sray
buday trleri almaktadr. Yoncatepe'de ayn zamanda zm tohumlarnn
bulunmasyla, elde ettiimiz sonulara benzerlik gstermektedir. Yabani bitkilerden;
Vicia, Chenopodium, Galium, Lolium ve Polygonum cinsleri de Tatarl Hyk'n
M. I. bin yl florasyla benzerlik gsteren taksonlardr.
Diyarbakr, Salat Tepe'de yaplan arkeobotanik almalarda da Helenistik
Dneme ait bitkiler deerlendirilmitir. Bu blgede tespit edilen ana tarm bitkisi
kabuklu arpadr. Bunun dnda baz buday trleri de buluntular ierisinde yer
almtr. Tatarl Hyk'ten elde ettiimiz sonulara benzer olarak bu blgede de Lens
sp., Vicia sp. ve Galium sp. tohumlarna rastlanmtr.
Riehl ve Nesbitt (2003)'in bildirdiine gre, Yakndou'da yaplan
almalarda Demir a rneklerinde Panicum miliaceum (dar) ve Seasamum
(susam) kalntlarna ska rastlandn belirtmitir. Tatarl Hyk'te az miktarda

101

5. SONULAR VE NERLER

Feryal ASLAN

Panicum cinsine ait kalntlar bulunmutur; fakat tr seviyesinde tehis

edilememitir. Riehl ve Nesbitt'in belirlemelerinin aksine, Helenistik a ve Demir
a rneklerinde susam tespit edilmemitir. Aratrclar, kavuzlu buday (Triticum
spelta)'n Yakndou'da hibir ada grlmediini, ilk olarak Ege'de ortaya ktn
belirtmilerdir. Bu durumun, kavuzlu budayn ilk kltre alnmasnn Bronz a'da
Avrupa'da gerekletii hipotezini desteklediini bildirmilerdir. Tatarl Hyk'ten
bir adet Triticum spelta trne ait tohum elde edilmitir.
Tatarl Hyk'ten elde edilen arkeobotanik bulgular alann gncel florasyla
karlatrldnda, ok byk benzerlikler grlmektedir. Tehis edilen kltr
bitkilerinin ve yabani bitkilerin birou gnmzde de Tatarl Hyk ve evresinde
mevcuttur.
alma kapsamnda ele alnan Tatarl Hyk'n arkeobotaniksel adan
incelenmesi, blgenin gemiteki tarmsal faaliyetleri ile ilgili bilgi salamtr.
Ayrca,

blge

halknn

gnlk

yaantsnda

deiik

amalarla

kullanm

olabilecekleri bitkiler ile ilgili de yol gsterici olmutur.

zellikle Yakn Dou'da yaplan arkeobotanik almalar, Neolitik'te ilk
tarmsal faaliyetlere balanmas ile ilgili aratrmalar ierdii iin, daha ge
dnemlerdeki bitki kompozisyonu ve tarmsal faaliyetlere dair ok az veri
bulunmaktadr. Bu almada elde edilen sonularn, bu boluu doldurmaya
yardmc olaca dnlmektedir. Ayn zamanda, Tatarl Hyk'ten elde edilen bitki
ksmlar fotoraflanarak, arivlenmesi salanmtr. Yaplan tm bu almalar,
Anadolu'nun tarmsal tarihinin aratrlmasna katk salamtr.
Tatarl Hyk 2010 Kaz sezonunda yrtlen alma, hykte yaplm olan
ilk arkeobotanik alma niteliindedir. Ayn zamanda Tatarl Hyk'ten elde edilen
tohum rnekleri, bu blgede allan ilk Helenistik a rnekleridir. Bu adan,
nermeleri salam temellere dayandrmak iin daha fazla veriye ihtiya
duyulmaktadr. Hykte arkeobotanik almalar hala devam etmektedir. Bu
aratrma, ileride yaplacak olan almalara k tutacaktr. Yeni verilerin ortaya
kmasyla bu sonular daha ok gelime gstererek, anlam kazanacaktr.

102

KAYNAKLAR

ACABAY, M., 2001. atalhyk Neolitik Dnem Gney Amalarndaki p

Ynlarnn (1996-1998) Arkeobotanik Adan Deerlendirilmesi, Yksek
Lisans Tezi, ukurova niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Adana.
AKAN, H., BALOS, M.M., 2008. GAP Blgesinden Toplanan

Meyan Kk

(Glycrrhiza glabra L.) Taksonunun hracat Durumu, Etnobotanik zellikleri

ve Tbbi nemi. Frat niversitesi Fen ve Mhendislik Bilimleri Dergisi,
20(2): 233-241.
ANONM, 2009. Hellenizm ve Anadolu'da Hellenistik Dnem. (http://www.hicrande
rgisi.com/arsivler/hellenizm-ve-anadoluda-hellenistik-donem.html)
ANONM, 2012. http://tr.wikipedia.org/wiki/Tatarl%C4%B1_ H%C3%B6y %C3%
BCk
ASOUTI, E., FULLER, D.Q., 2011. From Foraging to Farming in the Southern
Levant: the Development of Epipalaeolithic and Pre-pottery Neolithic
Plant Management Strategies. Vegetation History and Archaeobotany, 21(2):
149-162.
ASOUTI, E., HATHER, J., 2001. Charcoal Analysis and the Reconstruction of
Ancient Woodland Vegetation in the Konya Basin, South-Central Anatolia,
Turkey: Results from the Neolithic Site of atalhyk East. Vegetation
History and Archaeobotany, 10: 23-32.
BAKHTEYEV, F.K., YANUSHEVICH, Z.V., 1980. 1980 Discoveries of Cultivated
Plants in the Early Farming Settlements of Yarim-Tepe I and Yarim-Tepe II
in Northern Iraq. Journal of Archaeological Science 7: 167-178.
BLACK, M., BEWLEY, J.D., HALMER, P., 2006. The Encyclopedia of Seeds:
Science, Technology and Uses. CAB International. Cambridge, USA.
BOJNANSKY, V., FARGAOVA, A., 2007. Atlas of Seeds and Fruits of Central and
East-European

Flora:

The Carpathian

Mountains Region.

Springer,

Netherlands. 1046s.
BRADY, T.J., 1989. The nfluence of Flotation on the Rate of Recovery of Wood
Charcoal From Archaeological Sites. Journal of Ethnobiology, 9(2): 207-227.

103

BROWN, T.A., JONES, M.K., POWELL, W., ALLABY, R.G., 2008. The Complex
Origins of Domesticated Crops in the Fertile Crescent. Trends in Ecology and
Evolution, 24: 103-109.
CHANGR, E., 2006. Salat Tepe'de Arkeobotanik almalar, Yksek Lisans Tezi,
Hacettepe niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Ankara.
CLAY, A.T., 1924. The So-Called Fertile Crescent and Desert Bay. Journal of the
American Oriental Society, 44: 186-201.
LNGR, C., 2009. Crop Processing in the Early Bronze Age Houses of kiztepe:
Identification and Analysis of Archaeobotanical Remains, Yksek Lisans
Tezi, ODT Sosyal Bilimler Enstits, Ankara.
DAMANIA, A.B., 1998. Diversity of Major Cultivated Plants Domesticated in the
Near East (A.B. DAMANIA, J. VALKOUN, G. WILLCOX, ve C.O.
QUALSET editr). The origins of agriculture and the domestication of crop
plants in the Near East. The Harlan Symposium Book of abstracts. ICARDA,
Aleppo, Syria.
DAVIS, P. H., 1965-1988. Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Edinburgh
University Press, Edinburgh. vol I-X.
DECKERS, K., and PESSIN H., 2010. Vegetation development in the Middle
Euphrates and Upper Jazirah (Syria/Turkey) during the Bronze Age.
Quaternary Research, 74:216-226.
DINCAUZE, D.F., 2000. Environmental Archaeology: Principles and Practice.
United Kingdom, Cambridge University Press. 595s.
DNMEZ, E.O., 2003. Urartian Crop Plant Remains from Patnos (Ar), Eastern
Turkey. Anatolian Studies, 53:89-95.
DNMEZ, E.O, 2006. Prehistoric and Medieval Plant Remains from Two Sites
on the Euphrates, south-eastern Turkey. Turkish Journal of Botany, 30:1138.
DNMEZ, E.O., and BELL, O., 2007. Urartian Plant Cultivation at Yoncatepe
(Van), Eastern Turkey. Economic Botany, 61:290-298.
DOW, G.K., OLEWILER,N., REED, C.G., 2005. The Transition to Agriculture:
Climate Reversals, Population Density, and Technical Change. Journal of
Economic Growth, 14:2753.

104

ERGUN, M., 2008. atalhyk ST Alan Bitki Kalntlarnn Yerleme Genelinde

Deerlendirilmesi, Yksek Lisans Tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits, stanbul.
EZER, N., AVCI, K., 2004. erke (ankr) Yresinde Kullanlan Halk lalar.
Hacettepe niversitesi Eczaclk Fakltesi Dergisi, 24(2): 67-80.
FAIRBAIRN, A., ASOUTI, E., NEAR, J., MARTINOLI, D., 2002. Macro-botanical
Evidence for Plant Use at Neolithic atalhyk, South-central Anatolia,
Turkey. Vegetation History and Archaeobotany, 11(1-2): 41-54.
FAIRBAIRN, A., MARTINOLI, D., BUTLER, A., HILLMAN, G., 2007. Wild Plant
Seed Storage at Neolithic atalhyk East, Turkey. Vegetation History and
Archaeobotany, 16:467-479.
FIELD, H., 1932. Ancient Wheat and Barley from Kish, Mesopotamia. American
Anthropologist, 34(2): 303-309.
FILATENKO, A.A, DIEDERICHSEN, A. ve HAMMER, K., 1998. Vavilov's
Theories of Crop Domestication in the Ancient Mediterranean Area (A.B.
DAMANIA, J. VALKOUN, G. WILLCOX, ve C.O. QUALSET editr). The
origins of agriculture and the domestication of crop plants in the Near East.
The Harlan Symposium Book of abstracts. ICARDA, Aleppo, Syria.
FIORENTINO, G., ULA, B., 2010. Yumuktepe'deki Arkeobotanik almalara
likin (ISABELLA C., GLGN K. editr). Yumuktepe: Dokuzbin Yllk
Yolculuk. Ege Yaynlar, stanbul. 133s.
FULLER, D.Q., COLLEDGE, S., 2006.

Recent Lessons from Near Eastern

archaeobotany: Wild Cereal Use, Pre-domestication Cultivation and Tracing

Multiple Origins and Dispersals. 'First Farmers in global Perspective', Uttar
Pradesh State Department of Archaeology, Lucknow, India. 18-20 Ocak
2006.
GRGNER, K.S., 2001. Giri Kizzuwatna lkesindeki nemli Olaylara Ksa Bir
Bak. Kizzuwatnal (Adana) Kralie Puduhepa Ansna Denemeler, Adana
Kltr-Sanat Dernei Yaynlar, 6: 9-18.
GRGNER, K.S, 2008. Ceyhan/Tatarl Hyk Kaz almalar2007. Trkiye Eski
a Bilimleri Enstits Haberler, 26: 15-17.

105

GRGNER, K.S, 2009. 2009 Yl Tatarl Hyk Kazs Bilimsel Raporu.

http://www.ttk.org.tr/templates/resimler/File/Kazilar/2010/yuzey-1Tatarli_Hoyuk.pdf
GRGNER, K., 2011. 2011 Yl Tatarl Hyk Kazs Bilimsel Raporu. http://ww w
.ttk.org.tr/templates/resimler/File/Kazilar/2012/36-Serdar_Girginer.pdf
GRGNER, K.S., GRGNER, .O., AKIL, H., 2009. Tatarl Hyk (Ceyhan)
Kazs: lk ki Dnem. 31. Kaz Sonular Toplants, 3. Cilt. s453-476.
GRGNER, K.S., GRGNER, .O., AKIL, H., 2011. Tatarl Hyk Kazs 20092010. ANMED Anadolu Akdenizi Arkeoloji Haberleri 2011-9, 128-135.
GREEN, P., 2007. Alexander the Great and the Hellenistic Age. Weidenfeld &
Nicholson. London, UK. 234s.
GNGR, A., 1998. Neolitik Dnemde Beslenmenin nsan Morfolojisi zerine
Yansmalar. A..D.T.C.F. Dergisi, 38(1-2): 367-380.
GYULAI, F., 2006. Historical Plant Biodiversity in the Carpathian Basin, Szent
Istvn University, Gdll. 63-72.
HARLAN, J. R., 1995. The Living Fields: Our Agricultural Heritage. Cambride
University Press, 273s.
HARLAN, J. R.,, 1998. Distribution of Agricultural Origins: A Global Perspective
(A. B. DAMANIA, J. VALKOUN, G. WILLCOX, ve C. O. QUALSET
editr). The origins of agriculture and the domestication of crop plants in the
Near East. The Harlan Symposium Book of abstracts. ICARDA, Aleppo,
Syria.
HARRIS, D.R., 1996. The Origins and Spread of Agriculture and Pastoralism in
Eurasia. University College London Press. Oxon, England. 598s.
HARSHBERGER, J.W., 1896. The Purposes of Ethno-Botany. Botanical Gazette,
21(3): 146-154.
HASTORF, C. A., and POPPER, V. S., 1988. Current Palaeoethnobotany: Analytical
Methods and Cultural Interpretations of Archaeological Plant Remains.
University of Chicago Press. Chicago, USA. 236s.

106

HASTORF, C.A., WRGHT, M.F., 1998. nterpreting Wild Seeds From

Archaeological Sites: a Dung Charring Experiment From the Andes. Journal
of Ethnobiology, 18(2): 211-227.
HASTORF, C.A., 1999. Recent Research in Palaeoethnobotany. Journal of
Archaeological Research, 7(1): 55-103.
HAWKES, J.G., 1998. Back to Vavilov: Why Were Plants Domesticated in Some
Areas and Not in Others? (A. B. DAMANIA, J. VALKOUN, G. WILLCOX,
ve C. O. QUALSET editr). The origins of agriculture and the domestication
of crop plants in the Near East. The Harlan Symposium Book

of

abstracts. ICARDA, Aleppo, Syria. s5-8.

ISHIKAWA, S., 1994. Seeds and fruits of Japan. Shigeo Ishikawa Picture Book
JACOMET, S., 2006. Identification of Cereal Remains from Archaeological Sites,
2nd Edition. http://ipna.unibas.ch/archbot/pdf/Cereal_Id_Manual_engl.pdf
JACOMET, S., 2007. Use in Environmental Archaeology. Encyclopedia of
Quaternary Science. Oxford (Elsevier), 3: 2384-2412.
LENNSTROM, H.A., HASTORF, C.A., 1995. Interpretation in Context: Sampling
and Analysis in Palaeoethnobotany. Society for American Archaeology,
60(4): 701-721.
LEV-YADUN, S., GOPHER, A., ABBO, S., 2000. The Cradle of Agriculture.
Science, New Series, 288(5471): 1602-1603.
LONGFORD, C., DRINNAN, A., SAGONA, A., 2009. Archaeobotany of Sos
Hyk (A. FAIRBAIRN, S. O'CONNOR ve B. MARWICK editr). New
Directions in Archaeological Science, Australian National University E Press,
Canberra, s.121-136.
MARTIN, A.C., BARKLEY, W.D., 1961. Seed Identification Manual. University of
California Press, USA. 221s.
MARTINOLI, D., 2004. Food Plant Use, Temporal Changes and Site Seasonality at
Epipalaeolithic kzini and Karain B Caves, Southwest Anatolia, Turkey.
Palorient, 30(2): 61-80.

107

MARTINOLI, D., JACOMET S., 2004. Identifying Endocarp Remains and

Exploring Their Use at Epipalaeolithic kzini in Southwest Anatolia,
Turkey. Vegetation History and Archaeobotany, 13: 45-54.
MARTINOLI, D., NESBITT, M., 2003. Plant Stores at Pottery Neolithic Hycek,
Southwest Turkey. Anatolian Studies, 53: 17-32.
MCDOUGALL, I., BROWN, F. H., FLEAGLE, J. G., 2005. Stratigraphic Placement
and Age of Modern Humans from Kibish, Ethiopia. Nature, 433: 733-736.
MILLER, N.F., 1992. The Origins of Plant Cultivation in the Near East (W.
COWAN ve P.J. WATSON editr). The Origins of Agriculture: An
International Perspective. Smithsonian Institution Press, Washington D.C.,
s39-58.
MILLER, N.F.,, 1996. Seed Eaters of the Ancient Near East: Human or Herbivore?.
Current Anthropology, 37(3): 521-528.
MOORE, A.M.T., 1985. The development of Neolithic societies in the Near East
(F. WENDORF ve A.E. CLOSE editr). Advances in World Archaeology,
Academic Press, s.1-69. Multiple Centres. Vegetation History and
Archaeobotany, 14: 534-541.
NEEF, R., 2003. Overlooking the Steppe Forest: Preliminary Report on the Botanical
Remains

from

Early

Neolithic

Gbekli

Tepe

(Southern

Turkey). Neolithics 2(03): 13-16.

NESBITT, M., 1993. Ancient Crop Husbandry at Kaman-Kalehyk: 1991
Archaeobotanical Report (T. MKASA editr). Essays on Anatolian
Archaeology, Bulletin of the Middle East Culture Center in Japan, 7.
Harrassowitz, Wiesbaden, s. 75-97.
NESBITT, M.,, 1995a. Plants and People in Ancient Anatolia. The Biblical
Archaeologist, 58(2): 68-81.
NESBITT, M.,, 1995b. Recovery of archaeological plant remains at KamanKalehyk (T. MIKASA editr). Essays on Anatolian Archaeology, Bulletin
of the Middle East Culture Center in Japan, Wiesbaden: Harrassowitz. 8:115130.

108

NESBITT, M.,, 1996. Chalcolithic Crops from Kuruay Hyk: an nterim Report.
Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara. s 134-137.
NESBITT, M.,, 2002. When and Where did Domesticated Cereals First Occur in
Southwest Asia? (R.T.J. CAPPERS ve S. BOTTEMA editr). The Dawn of
Farming in the Near East. Ex Oriente, Berlin, s:113-132.
NESBITT, M., SAMUEL, D., 1996. Archaeobotany in Turkey: a Review of Current
Research. Orient-Express, 3: 91-96.
ZBEK, M., 2000. Dnden Bugne nsan. mge Kitabevi Yaynlar. 553s.
PASTERNAK, R., 1998. Investigations of botanical remains from Nevali ori
PPNB, Turkey: a short interim report (A. B. DAMANIA, J. VALKOUN, G.
WILLCOX, ve C. O. QUALSET editr). The origins of agriculture and the
domestication of crop plants in the Near East. The Harlan Symposium Book
of abstracts. ICARDA, Aleppo, Syria. s170176.
PEARSALL, D.M., 1989. Palaeoethnobotany: A Handbook of Procedures.
Academic Press, San Diego. 703s.
PETERSON, S.E., 2009. Retrieval of Materials with Water Seperation Machines,
INSTAP Archaeological Excavation Manual 1. INSTAP Academic Press,
Philadelphia, Pennsylvania. 20s. Publication Council, Tokyo.
RENFREW, J.M., 1973. Palaeoethnobotany: the Prehistoric Food Plants of the Near
East and Europe. Columbia University Press, 248s.
RICHERSON, P.J., BOYD, R., BETTINGER R.L., 2001. Was agriculture
mpossible During the Pleistocene but Mandatory During the Holocene? A
Climate Change Hypothesis. American Antiquity, 66(3): 387-411.
RIEHL, S., NESBITT, M., 2003. Crops and Cultivation in the Iron Age Near East:
Change or Continuity? (B. FISCHER, H. GENZ, E. JEAN, K. KROLU
editr). ldentifying changes: the transition from Bronze to Iron Ages in
Anatolia and its neighbouring regions. Trk Eskia Bilimleri Enstits,
stanbul. s.301-312.
RIEHL, S., BENZ, M., CONARD, N.J., DARABI, H., DECKERS, K., NASHLI,
H.F., ZEIDI-KULEHPARCHEH, M., 2011. Plant Use in Three Pre-Pottery

109

Neolithic Sites of the Northern and Eastern Fertile Crescent: a Preliminary

Report. Vegetation History and Archaeobotany, 21(2): 95-106.
RIVERA, D., INOCENCIO, C., OBON, C., CARRENO, E., REALES, A.,
ALCARAZ, F., 2002. Archaeobotany of Capers (Capparis) (Capparaceae).
Vegetation History and Archaeobotany, 11: 295-313.
ROSENBERG, M., NESBITT, M., REDDING, R.W., STRASSER, T.F., 1995.
Hallan emi Tepesi: Some Preliminary Observations Concerning Early
Neolithic Subsistence Behaviors in Eastern Anatolia. Anatolica, 21: 1-12.
SADORI, L., SUSANNA, F., PERSIANI, C., 2006. Archaeobotanical data and crop
storage evidence from an early Bronze Age 2 burnt house at Arslantepe,
Malatya, Turkey. Vegetation History and Archaeobotany 15: 205-215.
SAMUEL, D., 2001. Archaeobotanical Evidence and Analysis (S. BERTHER
editr). Peuplement rural et amnagements hydroagricoles dans la moyenne
valle de l'Euphrate fin VIIe-XIXe sicle. Institut Franais d'tudes Arabes
de Damas, am, s.343-481.
SAVARD, M., NESBITT, M., and GALE, R., 2003. Archaeobotanical Evidence for
Early Neolithic Diet and Subsistence at M'lefaat(Iraq). Palorient, 29(1): 93106.
SMITH, M.E., 2009. V. Gordon Childe and the Urban Revolution: a Historical
Perspective on a Revolution in Urban Studies. Town Planning Review, 80(1):
3-29.
SOBOLIK, K.D., 2003. Archaeobiology. Altamira Press, USA, 138s.
STRUEVER, S., 1968. Techniques for the Recovery of Small-Scale Archaeological
Remains. American Antiquity, 33(3): 353-362.
THOMPSON, G.B., 1994. Wood Charcoals From Tropical Sites: a Contribution to
Methodology

and

nterpretation

(J.G.

HATHER

editr).

Tropical

Archaeobotany: Applications and New Developments, Routledge, New York,

s9-33.
NAL, A., 2006. Eski alarda ukurova'nn Tarihi Corafyas ve Kizzuwatna
(Adana) Krall'nn Siyasi Tarihi. .. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi,
15(3): 15-44.

110

VASEY, D.E., 1996. An Ecological History of Agriculture, 10,000 B.C.-A.D.

10,000. Iowa State University Press. Iowa, USA. 367s.
VIGGIANI, P., ANGELINI, R., 2002. Dicotiledoni Spontanee e Infestanti. Bayer
CropScience S.r.l., Italy. 538s.
VIGGIANI, P., TABACCHI, M., ANGELINI, R., 2004. Vegetazione Spontanea di
Risaie e Canali. Bayer CropScience S.r.l., Italy. 368s.
WAGNER, G.E., 1982. Testing Flotation Recovery Rates. American Antiquity,
47(1): 127-132.
WATKINS, T., BETTS, A., DOBNEY, M., NESBITT, M., GALE, R., and
MOLESSON, T., 1991. Qermez Dere, Tel Afar: Interim Report No:2, 1989.
Department of Archaeology, University of Edinburgh.
WEISS, E., KISLEV, M.E, 2003. Plant Remains as ndicators for Economic
Activity: a Case Study From Iron Age Ashkelon. Journal of Archaeological
Science, 31(1): 1-13.
WILLCOX, G., 1998. Archaeobotanical evidence for the beginnings of agriculture in
southwest Asia (A. B. DAMANIA, J. VALKOUN, G. WILLCOX, ve C. O.
QUALSET editr). The Origins of Agriculture and the Domestication of
Crop Plants in the Near East. The Harlan Symposium Book of abstracts.
ICARDA, Aleppo, Syria. s22-35.
WILLCOX, G., 2005. The Distribution, Natural Habitats and Availability of Wild
Cereals in Relation to Their Domestication in the Near East: Multiple Events,
WRIGHT, P.J., 2005. Flotation Samples and Some Palaeoethnobotanical
mplications. Journal of Archaeological Science, 32: 19-26.
ZEDER, M.A., 2011. The origins of Agriculture in the Near East. Current
Anthropology, 52(54): 221-235.
http://en.wikipedia.org/wiki/Center_of_origin (Eriim tarihi: 13 Mays 2012)
http://seeds.eldoc.ub.rug.nl/?pLanguage=en
http://tayproject.org/TAYages.fm$Retrieve?CagNo=2812&html=ages_detail_t.html
&layout=web
http://tr.wikipedia.org/wiki/Helenistik_D%C3%B6nem (Eriim tarihi: 17 Mays
2012)

111

http://tr.wikipedia.org/wiki/Tatarl%C4%B1,_Ceyhan (Eriim tarihi: 23 Ocak 2012)

http://www.mgm.gov.tr/veridegerlendirme/yillik-toplam-yagisverileri.aspx?m=adana
#sfB
http://www.mgm.gov.tr/veridegerlendirme/il-ve-ilceler-istatistik.aspx?m=ADANA
http://www.seed-atlas.com/
http://www.tarihvekultur.org/2012/02/sumerler-mo-4000-2000.html (Eriim tarihi:
10 Haziran 2012)
http://www.tekniksozlukler.com/ArkeolojiTerimleri/akropol-sitadel.aspx

112

ZGEM
14/08/1987 ylnda Ankarada dodu. lk, orta ve lise renimini 2004
ylnda Ankara'da, TED Ankara Koleji'nde tamamlad. 2005 ylnda balad
ukurova niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Biyoloji blmnden 2009 ylnda
mezun oldu ve ayn yl Biyoloji Anabilim Dalnda yksek lisansa balad. Ekim
2011de Aratrma Grevlisi olarak balad grevine hala devam etmektedir.

113