1

Byk Birleik Kuram

Doaya bak amzda kkl bir deiim sregelmektedir. Yeni yaklamda, eitlilik,
zaman, ve karmaklk kendini en ok duyumsatan etmenler olarak ortaya kyor. Makine
a ve Newton mekaniinin bir dizi kavramlar yerini Yksek Teknoloji ann ve kuantum
mekaniinin kavramlarna brakyor: kararllk kararszla, dzen dzensizlie, dorusallk
dorusal olmayan ilikilere, zamanszlk da zaman bamllna yol veriyor. Yeni bir bilimin
mayaland ortada! Bir nceki an bilimsel yaklam, dizgeleri paralarna ayrmakt;
ancak ayrlan paralarn yeniden biraraya getirilerek btne ulama ilemi unutuldu! Bu
grevi, bugnk devrim stlenmi durumda: fizikle dirimbilim (biyoloji), ansla zorunluluk,
bilimle insan deerleri yepyeni bir at altnda yeniden biraraya getiriliyor.
nsanlk, doann temel bir dzeyde basit ve kararl olduu yanlgsna Bohrun
atomun gezegen modeli ve Einsteinn Birleik Alan Kuram balamlarnda da kaplmt.
Zaman getike evrensel yasalarn yalnzca kararl dizgelerde geerli olduunu, dier yandan
evrenin byk bir blmnde evrimin, kararszlklarn, basitlik yerine karmakln ve ok
eitliliin sregeldiinin ayrdna vardk. Ayrca, temel doa yasalar dediimiz eyler
gerekten temel mi? Zamann ilerlemesiyle Tanrnn yerine doa, ilahi yasalar yerine doa
yasalar gemedi mi?
1927 ylnda Solvay Konferansnda Einstein ile Bohr arasnda geen o scak
tartmalarn znde, Kuantum kuram kapal m ak m?, daha derin bir dzeyde temel bir
yasa arayalm m aramayalm m? seeneklerinin savam yatyordu. Havada uuan kilit
szckler complete (tam, tamamlanm) ve incomplete (eksik, tamamlanmam) idi. Bu
szcklerin szlk anlamlar tartmann zn yanstmayabilir. Solvayde geen tartmann
znde temel kuram ve yasalar bulma saplants, yani son bilgi saplants yatyordu. Bu aba
mutlak olan bulma abasyd. Gnmzde de Byk Birleik Kuram (BBK) olarak
adlandrlan benzer bir aba, Byk Patlamac evrenbilimcilerle parack fizikilerini
birbirlerine giderek daha da yaklatrd. Bu yazda, plazma evrenbilimcilerden biri olan Eric
Lernerin The Big Bang Never Happened adl kitabnda BBK ya bakn inceleyeceiz.
Yaznn geri kalan blm Lernerin grlerini yanstyor; araya girip kendi grlerimi de
belirtme zgrln kullandm.
Evrenbilim ve parack fiziinin herikisi de, tmdengelimsel usa vurma yntemini
kullanyor. Bu ynteme bavuranlarn hepsi deilse bile ou, kuramlarnn gzlem ve/veya
deneyler karsnda ne denli tutarl olduunu grme kaygsna kaplmyorlar. Parack
fizikilerinden A. Zee 1986 ylnda yaynlanan Fearful Symmetry: The Search for Beauty in
Modern Physics adl kitabnda, ...nce matematiksel gzellii gzetelim; gerek nasl olsa
arkadan gelir gibisinden bir saptamada bulunuyor. Bu iki bilim dal (son zamanlarda
ulatklar konumlarn dikkate alrsak bunlara bilim dal demekten ok metafizik aratrma
programlar demek daha doru olacak!) yalnzca kullandklar yntemle deil ierikleri
asndan da birbirine benzemektedir. Parack fizikileri iin Byk Patlama, kusursuz
bakkln (perfect symmetry) altn an oluturuyor.
Oysa ki bugn iinde yaadmz evren hi de bakk deil. Bildiimiz drt doa
kuvveti deiik yeinliklerde ve deiik biimlerde etkileim sergilemektedir. Drt kuvvet
iinde en zayf olan ekim kuvvetidir. rnein, iki elektron arasndaki ekim kuvveti, bu
elektronlarn elektriksel itme kuvvetinden 10 42 kez daha zayftr. Ancak, ekim kuvvetinin
etki erimi sonsuzdur ve daima ekici zellie sahiptir. Dier bir deyile, iki ktle birbirini
daima eker, hibir koul altnda, hibir zaman itmez. Hemen anmsamakta yarar var;

2
enflasyonist evren modelinin savunucular, erken evren aamalarnda negatif basncn,
negatif etkin ekimsel ktleye neden olduu ve ekim kuvvetinin o alardaki evre geii
srasnda itici bir zellik kazand savn ileri srerler. Drt kuvvet iinde en gl olan
elektromanyetik kuvvettir. Kck bir mknatsn, masa zerinde duran bir metal parasn
Yerin ekim alanna karn, havaya kaldrabildiini biliyoruz. Elektromanyetik kuvvetlerin
etki erimi de ekim kuvvetininki gibi sonsuzdur. Ancak, ekim kuvvetinden farkl olarak,
elektromanyetik kuvvetler hem ekici hem de itici olabilir. Zayf kuvvet ve Gl kuvvetin
etki erimi atom ekirdeinin ap veya 1 cm nin yaklak trilyonda biri denlidir. Zayf kuvvet
elektromanyetik kuvvetten 108 kez daha zayf iken, Gl kuvvet elektromanyetik kuvvetten
2000 kez byktr. Gl kuvvet de hem ekici hem de itici olabilir. Zayf kuvvet ise ne
ekici ne de itici zellie sahiptir. Zayf kuvvetin balca grevi, nkleer paracklarn
bozunmasn salamaktr.
Drt kuvvetin de etkileim biimi bakk olmaktan uzaktr. rnein, temel
paracklarn ou, tpk bir topa gibi, bir eksen evresinde dnerler. Buna paracn spini
veya asal momentumu denir. ok sevdikleri bakkla sonsuz gvenleri olan kuramsal
parack fizikileri bir zamanlar tm kuvvetlerin tm spinlere ayn biimde etki edeceini
dndler. Ancak sonralar, durumun hi de byle olmad ortaya kt! Zayf kuvvet sol
el kuralna gre etkir. Bir atom ekirdei bozunmaya urayp bir elektron saldnda,
elektronun spini ounlukla devinim ynndedir; dier bir deyile, sol el kuralna gre
alm olan vida yivleri ynndedir. Parack ve anti paracklar hemen hemen tm
durumlarda birbirinin ayna grnts gibi davranrlar. rnein, bir ekirdek bozunmas
srasnda salnan pozitronun spini sa el kuralna gredir. Kald ki, bu kuraln bile geersiz
olduu durumlar vardr. Ksa mrl bir paracn bozunmas srecinde anti parack,
paracktan daha hzl bozunur. Ksacas, zaman bakkl da her zaman ilerlikte deildir.
Paracklarn sahip olduu zelliklerin kendisi de bakklktan uzak ve karmaktr.
Asla bozunmaya uramayan bir avu kararl parack vardr. Bunlardan ikisi, elektron ve
protondur. Protonun ktlesi elektron ktlesinin 1836 katdr. Fotonlarn ve ntrinolarn ktlesi
yoktur. Dahas, ntrinolar zdekle (maddeyle) ok ok zayf etkileir.
Kararl paracklarn yansra, greli olarak daha uzun mrl olan 22 tane parack
vardr. Bu paracklar bozunur. Ancak bu paracklarn ortalama mrleri arpma
sresinden (10 23 saniye) daha uzundur. Ad geen paracklarn mr 10 20 saniye ile 15
dakika arasnda deimektedir. Kararl bir atom ekirdeinde ntron da kararl kalr. Temel
paracklarn ktleleri elektron ktlesiyle (me) karlatrldnda 207 me - 5274 me aralna
der. Bu paracklardan bazlar elektrik yklyken bazlar da elektriksel olarak ykszdr.
Protondan daha az ktleli olanlara leptonlar ve mezonlar denir. Bunlar, elektron, ntrino
veya saf erkeye bozunurlar. Protondan daha ar olan paracklara baryonlar denir. Bunlar da
protonlara bozunurlar. Mezonlar ve baryonlar gl kuvvetle etkileirler. Leptonlar gl
kuvvetle etkilemezler.
Bakklk tutkunlar asndan daha da kts, hzlandrclarda parack arpmalar
srasnda ortaya kan, varlklarna ilikin dolayl bilgi sahibi olduumuz ksa mrl erke
durumlar vardr. Rezonans (zoruna titreim) ad verilen bu erke durumlarndan yzlercesi
bilinmektedir.
Parack fizii kuramclar bu karmaaya bir dzen ve bakklk sunmak amacyla
parack fiziinin standart modeli ni gelitirmilerdir.

3
Model, doa kuvvetlerinin kuantlatn varsayar. Herbir kuvvet, o kuvvete zg
paracklarca tanr. Kuvvet tayan bu paracklar dier paracklarla dei tokua
girerler. Bu deiim sonunda bir kuvvet retilir. Standart modelin hipotezine gre mezon ve
baryonlar , kuark ad verilen 6 deiik tr paracktan olumulardr. Bunlarn yansra, 6
tr lepton bulunmaktadr: elektron, muon (), tauon() ve tr ntrino() . Elektromanyetik
kuvveti fotonlar tar; Zayf kuvveti W ve Z paracklar tar ve gl kuvveti tayan en az 8
gluon vardr. Bu paracklarn toplam says 24 dr. Herbirinin kendine z ktlesi ve
zellikleri vardr. Kararl parack says 26 dr. Standart kuram, herhangi bir kuark veya
gluonun bugne dek dolaysz olarak gzlenememesinin skntsn yaamaktadr.
Standart modelin sunabildii bakkllk yledir: paracklar aa yukar altl
kmeler biiminde gruplanmtr. Dier yandan, doann znde kusursuz bakklk
olduuna inanan kuramsal parack fizikileri, kendiliinden bozulmu bakklk kavramn
gelitirmilerdir. Bu biliminsanlarna gre, erke ne denli yksekse bakklk derecesi de o
denli yksek olacaktr. zdek erke yitirdike bakklk kendiliinden bozulacak ve sonuta
deneylerimizdeki bakkszlk gzlenecek veya alglanacaktr. Bakklk bozulmasn
betimleyebilmek amacyla ska bavurulan bir benzerlik vardr: suyun donmas. Oda
scaklklarnda su bakktr; molekllerin dalm herhangi bir yn yelemez. Ancak
donduunda, buzun yzeyi, bakkln bozulduunu gsteren ynbaml (anizotropik)
oluumlar sergiler. Buna bakkln kendiliinden bozulmas denir.
Parack fizikileriyle Byk Patlamaclarn yazgsal ilikisi ite bu noktada
yatmaktadr. Byk Patlama, kusursuz bakklk ve ultrayksek erkelerin baskn olduu
altn a simgeler. Bu a, 10 43 saniye srmtr. Parack fizikileri balangta
bakkln baskn olduunu varsayar. Bu kurguya gre, balangta tm parack ve
kuvvetler tek trd. Ancak, Byk Patlama ann izleyen zaman aralnda evren genilemeye
ve dolaysyla soumaya balaynca bakklk kendiliinden bozulmaya balad. nce ekim
kuvveti ayrld. Dier kuvvetin oluturduu tek tr kuvvetten bamsz bir kuvvet
durumuna geldi. Daha sonra gl ekirdek kuvveti ve ardndan da zayf ekirdek kuvveti ve
elektromanyetik kuvvetler ayrlarak bamszlklarn duyurdular! Tm bunlar saniyenin
ok ok kk fraksiyonlarnda gerekleti
Benzer ekilde, balangta tm paracklar da ktle ve dier zellikler asndan
birbirine denkti, tek trd. Gnmzde ise bu paracklar birbirinden olabildiince farkldr.
Bakkszln kaynana ilikin baka kuramlar da vardr. Bunlardan nemli bir
tanesini Ilya Prigogine gelitirmitir. 1988 ylnda Physica adl bilimsel derginin 147A cilt
ve 461 - 486 sayfalarnda yaynlanan An Alternative to Quantum Theory balkl bilimsel
bildirisinde Prigogine, bakkszln, erke aksnn artmasyla birlikte ortaya kaca
hipotezini kullanyor. Bundan baka, bakkszlklar, ilerici, tarihsel gelimeler olarak
grlyor. Bunun yansra, parack fizikileri iin bakkszln kayna, scakln
azalmas, altn an geride kalm olmasdr. Bu biliminsanlarna gre, Tanr,
bakkszl, evreni ilgin klmak iin tasarlamtr.
Dikkat edilirse, drt kuvvetin birliktelii yalnzca uzak gemite, asla yeniden
yaratlamayacak olan scaklklarda olmutur. Bu durum, elektrik ve manyetik kuvvetleri
baarl bir biimde birletirerek oluturulan elektromanyetik kuramla byk bir ztlk
iindedir. Maxwell, k, elektrik ve manyetizmin, tek bir temel srecin deiik yanlar
olduunu ve kuramn tm koullarda geerli olduunu gstermitir. Elektromanyetik kuram
gibi, kuantum elektrodinamii de baarl bir birleik kuram niteliindedir. Kuantum

4
leride de
elektrodinamii, elektromanyetizmle kuantum mekaniini birletirmitir.
deineceimiz gibi, bir dizi glkleri olmasna karn, gnmzde evrende sregelen
olaylar (gemite olup bitenleri deil!) betimleyebilmektedir.
Peki, ya Byk Patlama denen kurgu hi olmadysa! O zaman, yksek scaklklarn
ve kusursuz bakklln baskn olduu bir dnem hi olmad demektir. Bu durumda, bilinen
parack ve alanlar aklayabilecek bir kuram yok demektir. Ksacas, Byk Patlama
yanllarnn parack fizii ve bakklk zerine kurmu olduu egemenlii sallanyor !
Byk Patlama ve parack fiziinin ilikisini ve bunlarn gzlemlerle olan dolaysz
elikilerini sergileyebilecek daha somut veriler de bulunmaktadr. Parack fizii alanndaki
kuramlar yksek dereceden bakklk elde etmek iin giderek daha yksek erkelerle
ilgilendiinden bu kuramlarn ngrlerini snamak iyice olanaksz duruma geliyor. Aslnda
bu durum, birletirme programnn ilk aamalar iin ciddi bir kstlama oluturmad.
Programn ilk aamas zayf kuvvetle elektromanyetik kuvvetlerin birletirilmesini
amalyordu. Elektrozayf kuram ad verilen bu program baarl diyebileceimiz bir biimde
tamamland. Elektrozayf kuram, 80 GeV ve 90 GeV (1 GeV = 10 9 eV) erkelerine sahip olan
W ve Z paracklarnn varln ngrd. Bu paracklar daha sonra laboratuvarlarda
gzlendi. imdi gzler, kuramn 3. ngrs olan ve TeV ( 1 TeV = 1012 eV) erke
dzeylerinde gzlenmesi beklenen Higgs bozonuna evrildi. Texas eyaletinde yaplmakta
olan speriletken sperarptrcnn ( SSC ) Higgs bozonunu ortaya karmas bekleniyor.
Standart modelin paracklar cmbnn tesine gitme abalar, bugn ilerlikte olan
parack hzlandrclarnn yapabileceklerinin tesine gitme anlamna gelir. Gl, Zayf ve
Elektromanyetik kuvvetleri birletirmeyi amalayan BBK lar, 10 15 GeV luk erke dzeylerine
ilikin ngrlerde bulunmaktadr. Bu dzeyler, bugnk teknolojik dzeyimizi ok ok
amaktadr. Tam bu noktada parack fizikileri bayra evrenbilimcilere teslim etmektedir!
nk ad geen erke dzeyleri yalnzca Byk Patlamann bandan gemi olan
dzeylerdir. Dier bir deyile, BBK larn dolayl olarak kantlanabilmeleri ancak Byk
Patlamadan arda kalan kozmik fosillerin gzlenmesiyle olasdr.
Hemen anmsayalm, BBK larn snanabilir ngrlerinden birinin doru olmad
gsterildi. BBK lar protonun bozunacan ngrr. Protonlarla elektronlarn yksek
erkelerde birbirine denk tek tr paracklar olaca savunulduuna gre, bu paracklarn
birbirine dnmesi beklenir. Daha ak olmak gerekirse, pozitronlar bir tr mezon olan
pionlarla birleerek proton oluturmaldr. Pozitronun da bir kuarka dnmesi gerekir. Ancak
zaman tersinirlii dncesine gre bylesi bir srecin tersinin de dk scaklklarda
gereklemesi gerekir. Ksacas, protonlar pion ve pozitronlara bozunurken byk niceliklerde
erke aa karmaldr.
Byk Patlama, protonlarla pozitronlarn karlkl olarak deiimini gerektirir.
zdek ile anti zdein bakk olarak yaratld savunulduundan Byk Patlamann hipotezi
olan son derece yksek younluklarda tm zdekle anti zdek birbirini yokederek saf erkeye
dnecektir. Bu, zdek iermeyen, saf erkeden oluan bir evren demektir. Ancak, eer
pozitronlardan bazlar protonlara dnecekse, tm anti zdein ortadan kalkmasyla birlikte
geride proton ve elektronlardan oluan bir artk kalacaktr. Bu durum, Byk Patlamay
ayakta tutmaya alan pamuk ipliklerinden biridir.
Protonlar gerekten bozunuyor mu? BBK lar protonlarn ortalama mrlerinin 1030
yl olduunu ve bu sre sonunda bozunacan ngrmektedir. Bu ngrnn snanmas
amacyla eski maden ocaklarnn en derin galerilerine kurulmu olan su tanklarnda proton

5
bozunma deneyleri balad. Deneyler, brakn normal srede bozunmay, BBK larn
ngrd srenin 100 kat sre iinde bile bir tek protonun bozunmadn gsterdi.
Protonlar lmsz!
BBK savunucular bu sonular hi dikkate almadlar. Bu konuda oluturulmu olan
ilk kuramlarn ok basit olduunu ileri srdler. Kendilerine yeni bir grev vererek,
deneylerin yadsd yatan daha byk bir ya ngrecek olan yeni bir kuramn hazrlna
baladlar. Protonlarn kararl paracklar olduunu onamak BBK yanllarna zor geliyor. Zor
nk, Byk Patlama protonlarla pozitronlarn birbirine dnm olmas gerektiini
savunur. Bu nedenle protonlarn kesinlikle bozunmas gerekiyor!
Eer Byk Patlama diye bir ey olmadysa, BBK lar snayabilen tek deney olan
proton bozunmas olumsuz sonular vererek BBK larn yanlln gsterdi. Eer proton
bozunmaya uramyorsa, Byk Patlama byk bir yara daha ald demektir. Bu durum,
evrenin eit sayda zdekle anti zdekten olutuu anlamna gelir. Olduu savunulan zdek
anti zdek yoketme srecinden arda belli niceliklerde zdek kaldna gre, evren hibir
zaman youn bir aama geirmedi; ksacas, Byk Patlama diye bir ey hibir zaman olmad.
BBK lar ve Byk Patlama ya birlikte var ya da birlikte yoklar!
Proton bozunmas ve anti zdek konular, doann bakk olduunu savunan
dncenin ne denli yanl bir gr olduunu sergiler. Aslnda, eit niceliklerde zdek ve anti
zdek ieren bir evren modeli, BBK clarn daha fazla zdek ieren evreninden daha
bakktr. Dier yandan, bozunmaya uramayan proton dncesi, bozunan proton
dncesinden daha kusursuzdur. Buna karn BBK clar, Byk Patlama modellerine ve de
balang ilkelerine uymad iin bu dnceleri yadsdlar.
Bir kez daha yineleyelim: estetik gzellie sahip dncelerden yola karak doa
yasalarna erime abalar ksr abalardr. Hangi evrenin daha gzel olduunu sonsuza dek
tartabiliriz, ancak hangisinin gerek olduuna yalnzca deney ve/veya gzlemler karar verir.
Eer parack fizii kuramclarnn proton bozunmas deneylerinde yapt gibi yapp,
gzlemleri dikkate almazsak, ortaa kalnts yntemlere doru gerilemi oluruz.
Bilimsel kuramlar deerlendirmede esas ltmz gzlemler olacaksa, Byk
Patlamann da BBK larn de geerli olmadn onamak zorundayz. BBK lar evrenbilimcilere
axionlar gibisinden kurgusal paracklar salar. Axionlar, evrenin karanlk zdek
bileenlerinden biridir. BBK lar yanlsa karanlk zdek de yok Byk Patlama da yok! Dier
yandan Byk Patlamaclar da BBK clara kuramsal bakklklar ve bir dizi kurgusal
paracklar iin gerekli olan ar erkeleri salar. Heriki alma alannn kuramlar,
dorulanabilmek iin birbirine bamldr; bir eit kozmik ksr dng! Herhangi ikisinden
birini snayan deneyler, ayn anda herikisinin de geersizliini gsterebilir.
BBK lar iin sylediklerimiz son zamanlarn kuramsal modas olan spersicimler ve
sperbakklklar iin de geerlidir. BBK larn dorulanmam olmas yetmiyormu gibi, baz
kuramclar imdilerde doann drt kuvvetini birletirme abasna giritiler. ekim kuvvetini
de dikkate alan bu kuramlar, sicim ad verilen, uzunluu olup genilii olmayan kurgusal
niceliklerle yola kyorlar. Hereyin Kuram ( TOE - Theory Of Everything ) ad verilen bu
ereve, tm paracklar ve alanlar bnyesinde barndryor. Ancak, sicimler ylesine devasa
erkelere sahip ki, kuram, dorulanabilir bir tek ngrde bile bulunamyor. Bu aamada
TOEcular yine beklemede! Byk Patlamann bugne dek bilinmeyen bir etkisinin

6
spersicimlerin varln ortaya karacana inanyorlar. Byk Patlama dnda TOE
kuramn destekleyen hibir ey yok!
Kuark Sorunu
Eer parack fizii alanndan BBK lar ve spersicim kuramlarn dlarsak geriye standart
model ve bu modelde ortaya kan kuarklar kalr. Ancak ne yazk ki sorunlar tamamen
ortadan kalkmaz. Aslnda standart model, ekirdek kuvvetlerine veya zdein dier yaplarna
aklama getirebilecek denli doyurucu bir kuram deildir.
Parack fiziinin standart kuram 1940l ve 1950li yllarda bulunmu olan temel
paracklar cmbn bir dzene sokma abas sonunda ortaya atlmtr. 1911 ylna
dnersek, o yllarda fizikiler yalnzca iki tr paracn (proton ve elektron) varlna
inanyordu. 1930 ylnda ntron bulundu. Protondan biraz daha ar, elektriksel olarak ntr ve
atomun nemli bileenlerinden biri olduu anlald. Herey yolunda gidiyordu. zdek
ktlesinin en byk blm atom ekirdeinde yeralyordu. Atom, proton ve ntronlardan
oluuyor, elektronlar da atom ekirdei evresinde dolanyorlard. Ancak, cyclotron ad
verilen parack hzlandrclarnda atom ekirdekleri giderek artan hzlarda arptrlmaya
balannca bu basit atom modeli bozuldu. Bu almalara kout olarak kozmik n
bileenlerinin zmlenme almalar balad. ou kararsz olan yeni paracklar bulundu.
Cmbe nce mon ( ) katld. Monun ktlesi elektronunkinin 207 katyd.
Bunun zerine nkleer fizikilerden I.I. Rabi nin belleklerde kalan tepkisi geldi: Bu
parac kim sipari etti? Daha sonra, kuramda ekirdek kuvvetinin taycs olarak
grlen ve daha ar olan pion ( ) bulundu. Ve giderek yeni parack trleri akmaya balad!
1960l yllara gelindiinde, biliminsanlar bu cmb basite indirgeme
almalarna baladlar. Murray Gell - Mann, gsterdikleri zelliklere gre paracklarn
bakk diziler biiminde snflanabileceine dikkat ekti. Uzun sredir uykuda olan kusursuz
bakklk gr ban kaldrmaya balad.
1963 ylnda Gell - Mann, mezon ve baryonlarn, kuark ad verilen daha kk yap
talarndan olutuu varsaym kullanlrsa, parack gruplarnn bakkllna bir aklama
getirilebilecei dncesini gelitirdi. Gell - Mann kuark kavramn gelitirirken, nl yazn
ustas James Joyceun Ulysses adl eserindeki bir blmden esinlendi. Gell - Mann, up,
down ve strange adn verdii tr kuarkn varln ngrd. Ad geen kuark
trlerinin elektrik ykleri, elektron yknn 1/3 veya 2/3 denliydi. ki kuark biraraya
geldiinde bir mezon; biraraya geldiinde bir baryon oluturuyordu. Leptonlar (elektron,
mon, ntrino) ve fotonlar bu erevenin dnda kalmt. Tm paracklar, leptonlar, foton
ve kuark olmak zere toplam 7 bileene indirgenebiliyordu.
Son derece dzenli grnen bu erevenin dourduu karmaa, ok gemeden
kendini gsterdi. unu hemen eklemeliyiz ki, parack hzlandrclar, protonlar, usa
gelebilecek en byk hzlarla ve teknolojinin izin verdii en son donanmlarla arptrm
olmasna karn zgr kuarklar gzlenemedi! Kuarklar henz gzlenemedi. Bunun zerine
kuramsal fizikiler kukusuz salt usa vurmayla sorunun stesinden geleceklerdi! Evet,
kuarklar arasnda, yeinlii uzaklkla artan bir kuvvet bulunmalyd. Bu kuvvet kuarklar
birarada tutuyor ve zgr duruma gemelerine izin vermiyordu. Baz paracklardaki tm
kuarklarn ayn spine sahip olaca, bu nedenle birbirinden ayrdedilemeyecei anlalnca, bu
alandaki ikinci kargaa patlak verdi. nk bu durum, denk paracklarn ayn erke

7
durumunda bulunamayacan savunan alan kuram hipotezine uymuyordu. Bunun zerine
kuarklara yeni zellikler biildi. Bu zellikleri tanmlamak zere de geliigzel seilmi olan
renk (color) szc kullanlmaya baland. Kuarklarn farkl rengi olabilirdi: krmz,
mavi, yeil. Balangtaki saylar olan kuarklarn nfusu bylece dokuza kt!
Daha da kts, bu almalara kout olarak ortaya yeni yeni paracklar kmaya
balad. Bu durum, charm kuark, bottom kuark, beauty kuark gibisinden yeni
kuarklara gereksinim duyulduunu anlatyordu. Bu arada, (mon ntrino) ve (tauon) ad
verilen yeni bir ar lepton da bulundu.
Gl ve zayf kuvvetlerin doasn aklayabilmek iin daha fazla paraca
gereksinim duyulmaya baland. Bunun zerine, kuantum kromodinamii (QCD - Quantum
chromodynamics) ad altnda yeni bir kuram oluturuldu. Bu kuram da, bugne dek henz
gzlenememi olan ve adna gluon denilen paracklarn varl hipotezi zerine kurulmutur.
Gl ekirdek kuvvetini bu paracklarn tad ileri srld. Bu arada elektromanyetik
kuvvetlerle zayf ekirdek kuvvetini birletiren yeni bir kuram oluturuldu ve adna
elektrozayf kuvvet kuram dendi. Ad geen iki kuvvetin yksek erkelerde nasl birleip tek
bir kuvvete dntn betimlemeye alan bu kuram iki yeni paraca gereksinim duydu.
QCD ile elektrozayf kuramn birleimi parack fiziinin standart modelini
oluturur. Bu model aslnda bir dizi baar elde etti. Zayf kuvvetin tayclar olan W ve Z
paracklarnn ktleleri, bu paracklar bulunmadan nce kuram tarafndan ngrlmt
(paracklar 1980 li yllarda bulundu). QCD ile elektrozayf kuramn birleimi olan ereve,
ou paracn ktlesi ve bazlarnn mrne ilikin kaba ngrlerde bulunabilmektedir.
Hzlandrclarda yaplan deneylerin bazlarnda, belli ynlere doru devinen ve olduka
youn parack jetleri gzlenmitir. Bu parack demetlerinin, gzlenemeyen kuarklarn
arpmas sonucunda retilen ve kuarklarn devinim ynnde devinen, gzlenebilir
paracklar olduu savunulmaktadr.
Tm bu baarlarna karn standart model, birok ynyle snrl bir modeldir.
Hereyden nce, ngrebildikleri, ngremediklerinin yannda zayf kalyor. Tm kuarklarn
ktle ve etkileim deerleri (toplam 20 sabit deer) gzlemlerden elde edildikten sonra
kurama yamanyor! Ktleler niin o (gzlenen) deerlere sahip? rnein, protonun ktlesi
niin elektronunkinin 1836 katdr? Niin o denli ok parack var? Niin nesil kuark ve
lepton var? Ntrinolara kim gereksinim duyuyor? Kuvvet alanlarnn yeinli daha da
artc. Alan yeinlikleri birbirinden niin bu denli farkl? Elektromanyetik kuvvetlerden
10 42 kez daha zayf olan ekim kuvveti kendisine birleik kuramlarda nasl yer bulacak?
Standart modelin gzlemlerle uyuabilmesi (hem de olduka zayf bir biimde!)
iin ne yazk ki, tpk Batlamyusun Gne dizgesi modeli gibi bir dizi zel varsaymlarda
bulunmas gerekiyor. Standart model tpk Batlamyus modeli gibi, olduka byk bir yanlg
aralnda bir dizi geerli ngrlerde bulunabiliyor. Ancak bu ngrlerin snanabilmesi
pratikte olas deil! Bu nedenle, daha byk hzlandrclara gereksinim duyulduu
gibisinden zrlerin ardna snlyor! Elektromanyetizm ve kuantum kuram, atomlarn
zelliklerini baarl bir biimde ngrd. Atom ekirdeindeki kuvvetlere ilikin bir kuramn
da en azndan baz ekirdek zelliklerini ngrebilmesi beklenir. Ancak bu alanda bir baar
beklemenin fazla iyimserlik olacan da hemen eklemeliyiz. nk, atom ekirdei fiziiyle
parack fizii birbirinden kopmu durumdadr. Atom ekirdeinin sergiledii zellikler,
QCDden teleme yaparak deil, ekirdek zerine yaplan almalarda ortaya kan deneysel
sonulardan yola karak yorumlanr.

Standart model gzlemlerle elimektedir. Modelin bakklnn tamamlanabilmesi

iin 6 paraca gereksinim vardr. Ancak, bunlardan altncs olan top kuark, kuramn
ngrd erke dzeylerinde bulunamamtr. Elektrozayf kuramn gereksinimi olan dier
bir parack da Higgs bozonudur. Bu parack da henz bulunamamtr. ABD nin Texas
eyaletinde yapm srmekte olan speriletken sperarptrcnn (SSC) yapl
nedenlerinden en nemlisi, Higgs bozonlarn bulmaktr. Dk erkelerde yaplan deneyler
bugne dek baarsz olmutur.
Standart model ile deneyler arasndaki en ciddi eliki, spinleri ayn ynde olan
protonlarla yaplan deneylerden gelmitir. Michigan niversitesinden Alan Krisch ve
arkadalarnn 10 yl gibi olduka uzun bir zaman aralnda gerekletirdikleri deneyler u
gerei ortaya karmtr: spinleri birbirine kout olan protonlarn arpmalar srasnda
yanstlma olasl, spinleri ters protonlarn yanstlma olaslndan daha yksektir. Dahas,
protonlarn sola yanstlma olasl, saa yanstlma olaslnn katdr. Bu deneyler
srasnda protonlar kk boyutlu girdaplar gibi davranarak birbirlerini iterler.
Bu zellik, proton iindeki kuarklarn birbirinden bamsz olarak davrandn
varsayan QCD kuramn yanllar! Gzlenen zellik, proton spininin proton devinimi zerine
olan etkisinin ok az olduuna iaret eder. Kuarklarn herbirinin spini, 1/2 asal momentum
biriminden llr. Protonun spininin yars bir yne doru dnen iki kuarktan, dier yars da
ters yne doru dnen nc kuarktan gelir. Bu durumda, iki proton arptnda,
arpmann sonucunu arpan kuarklarn spini belirlemelidir. Eer kuram doruysa, ters
ynde spine sahip olan kuarklarn arpma oran, kout spinli protonlarn arptrlmas
srecinde % 75 , ters ynl spine sahip protonlarn arptrlmas srecindeyse % 25 dir.
Ancak, Krischin gzledii oran, kuramsal ngrden % 50 - % 35 orannda daha byktr.
Bu sonu, atom spinini kuarklarn deil (eer kuark denen eyler gerekten varsa!)
protonlarn tadn gsterir. ou kuramsal fiziki ve Alan Krische gre bu deney sonucu,
QCD kuramyla elimektedir.
Daha da nemlisi, QCD, dier tm bakkszlklarda olduu gibi, yksek erkelere
kldka spin etkisinin azalmas gerektiini ngrr. Bu ngr, parack fizii kuramlarnn
bakklk bozulmas ilkesiyle ilgilidir. Ancak Krischin deney sonular, beklenenin tersine,
spin etkisinin, artan arpma erkesine kout olarak arttn gstermitir. Spin etkisi zdek
yapsnn temel bir zelliidir. Bu sonular, zdek yapsnn znde bakksz olduunu
gstermektedir. Ancak bu tr elikiler, tpk proton bozunmas rneinde olduu gibi, ne
yazk ki dikkate alnmyor.
Aslnda Standart modelin sorunlar, BBK larn veya Byk Patlamann sorunlaryla
karlatrldnda o denli derin deildir. Standart model, bir dizi gzlemler ve a priori
varsaymlar temelinde oluturulmutur. Bu model, ngrme gcnden yoksundur. Gzlenen
olaylarla kabaca uyumann tesinde bir yarar salayamamaktadr. Standart model, tpk BBK
lar ve evren modellerinin ou gibi doay bir dizi kalplara sokmaya alyor.
Standart modelin temel varsaymlarndan ikincisi temelsiz bir varsaymdr! Model,
evrenin nokta paracklardan olutuunu varsayar. Kuark dncesinin ortaya atlmasna
neden olan ey ite bu varsaymdr. Hzlandrclarda yaplan arpma deneyleri, protonun
llebilir bir yarapa (10 -13 cm) sahip olduunu kukuya yer brakmayacak bir biimde
sergilemitir. Nokta parack varsaym, protonun ok daha kk paracklardan olumu
olmas gerekliliini dayatr. Ancak gnmzn moda kuram olan spersicim kuramnda

9
nokta parack hipotezi deitirilmitir. Yeni hipoteze gre paracklar, kalnl sfr
olmasna karn son derece kk dorusal boyutlara sahiptir. Sicim ve spersicim kuramlar
gnmzde bilinen birok olaya aklama getiremedii gibi bilinen birok gerekle de
elimektedir. 3 - 7 Ekim 1985 tarihleri arasnda Kopenhagda dzenlenen bir toplantda Niels
Bohrun 100. doum gn kutland. Bu konudaki ilgin bir tartma, bu toplantda gemitir:
Lee: Siz, string kuramnn birka yl iinde ya doruluu kantlanacak ya da yokolup
gidecek dediniz. Yokolup gideceini sanmyorum. Bugne dek yaadmz deneyimler
gsterdi ki, doa ve biz insanlar, kuramlarmzn uzun mrl olmas konusunda zekice
davranamyoruz. Belki kuramn doruluunu veya yanlln gsteremeyeceiz ama, string
kuram bir sre sonra yine karmza kacak.
Weinberg: Evet, string kuramlarnn canlandna tank olabiliriz ama o zaman da ben
onlarn can cehenneme diyeceim!
Evet Nobel dll fiziki Steven Weinbergin stringler konusundaki gr byleydi. Daha
sonraki yllarda grleri deiti mi bilemiyorum. Son alntmz da ayn toplantdan ve yine
bir Nobel dll fizikiden verelim. Sheldon Glashowun bu konuda ne denli otorite
olduunu bilemiyorum. Ne denli byk bir otorite olursa olsun, sylediklerine,
deerlendirmelerine kukuyla yaklamak zorundayz. Son bilgi, son otorite yok ! Evet
Glashow yle diyor: Bir yanda ar ar ilerleyen bir yaya, dier yanda gsterili,
tantanal biri : 1) basit deneylerden kurama doru ilerleyen bir yol ve 2) salt usa
vurmay yeleyen, pozitivist bir yol. Biri Bohrun dieriyse Einsteinn kulland yol.
Sanrm gemiten bir ders karmamz gerekiyor. Bohrun izledii yolun baarl bir
yol, Einsteinn yolununsa - tamamlanm bir birleik kuram - berbat bir baarszlk
olduu kantland.
Hepimizin de anmsayaca gibi, Einsteinn mrnn son 30 yl, elektromanyetik
kuvvetlerle ekim kuvvetini bir tek kavramsal emada birletirme abasyla gemi ve bu
aba sonusuz kalmtr.
Son sz olarak unu syleyebiliriz: Bu birletirme asla olamaz biiminde bir
saptama bilimsellikten uzaktr. Hele hele gnmzn paradigmas kaos, felsefi anlamda
evrenin ak olduunu, her an yeni olgu, sre, bilgi, vb. nin fiziksel ve ussal evrenimize
girdiini savunurken! Ancak BBK larda kullanlan yntem yanl! Gzlem ve deneyleri
dikkate almayan, fizik, olgu, sregelen yerine, matematiksel gzellie vurgu yapan bu yntem
baarsz olacak, can cehenneme gnderilecek!

EVRENN BYK LEKL YAPILARI

Einstein, evren modelini olutururken, en byk uzay leklerinde ele alndnda, evrendeki
zdein uzayda eit daldn (homojen) dnmtr. Bu ilk ilkeden yola kan Einstein,
Genel Grelilik kuramn kullanarak uzayn sonlu olduu sonucuna vard.

10

Dier bir deyile, belli bir younluktaki ktle ne denli bykse, uzay da o denli ok
eecektir. Eer younluk yeterince bykse, uzay, kendi zerine tamamen kapanacak biimde
erilecektir. Ksacas, eer evrendeki zdein younluu her yerde eit olacak biimde
edalm gsteriyorsa, evren sonlu olmak zorundayd.
Ancak, 1919 ylnda, evrenin edalml olmadna ilikin yeterince ok sayda kant
vard. Newton zamannda bilim adamlar, evrendeki hemen tm zdein birbirinden dev
uzaklklarla ayrlm olan yldzlarda toplandna inanyordu. Newton'dan sonra yaplan
gzlemler (Einstein'dan nce yaplan gzlemlerdir) yakn komuluumuzdaki yldzlarn
Samanyolu gkadasn oluturduunu gstermitir. 1850 yllarnda gkbilimciler, sarmal kollu
bulutsularn varln biliyorlard. ou gkbilimci, hakl olarak bu bulutsularn baka
gkadalar olduunu savunuyordu. Yine bu sarmal kollu bulutsularn gkyznde geni bir
bandda topland dikkat ekmiti.Bugn bu oluumlara gkada sper kmeleri ad verilir.
Ksacas Einstein, hangi leklerde alnrsa alnsn, gzlemlerin evrenin edalml
olmadna iaret ettiini biliyordu! Buna karn, salt felsefi ve estetik nedenlerle, edalml
bir evren modeli nerdi. Oysa ki, bir seenek olarak, edalmsz bir evren modelini
dnrsek, uzayn byk oylumlarnn younluu, kklerin younluundan daha az
olduundan, evrenin bir kre gibi kendi zerine kapanmasna gerek kalmayacaktr.
Einstein'n edalml evren varsaymnn evrenbilim zerinde olumsuz etkisi
olmutur: Birincisi, nceki dnemlerde sama ve bilimin antitezi olarak tanmlanm olan
ortaa sonlu evren kavramn hortlatmtr. kincisi, edalm varsaymnn estetik basitlii
Einstein'n bilimsel saygnlyla birleince, bu varsaymn tm dier relativistik evren
modellerinde de kullanlmasna neden olmutur. ncs, ve belki de en nemlisi, gelecekte
yaplacak gzlemlerin edalm varsaymn dorulayaca beklentisinden yola karak,
gzlemlerle elien varsaymlarn yaplmasna izin vermitir. Konuyu Einstein'n evren modeli
balamnda incelersek, Einstein, evrenin, gkada kmelerinden ve gkada sper kmelerinden
daha byk leklerde edalml olacann beklentisi iindeydi. Ancak gzlemler bu
beklentiyi ykt (ekil 1).

11

GKADA

DAILIMLARI

Samanyolu gkadas dndaki gkadalarn varl 1925 ylnda Hubble'n Andromeda

bulutsusunda Cepheid tr deien yldzlarn varln bulmasyla kesinlik kazanmt. Drt
yl sonra Hubble krmzya kayma-uzaklk bantsn buldu. Bu bulgu, nce Friedmann daha
sonra da de Sitter'in yapm olduu kuramsal almalarla birletirilince, genileyen bir evrene
iaret ettii ynnde yorumland. Max Wolf, bulutsu kmelerinin varln 1903 ylnda yapt
gzlemlerle gstermiti. Gkadatesi gkbilimin balad andan beri, gkadalarn en az 1
Mpc (yaklak 3 milyon kyl) leklerde kmelendii biliniyordu. Daha sonra, ister ender
sayda
(Samanyolunun da iinde bulunduu Yerel gkada grubu) ister daha byk
saylarda (Virgo, Coma Berenices ve Perseus gibi) gkada ieren tm yaplarn kmelenme
eiliminde olduu kantland. Gkadalarn daha da byk leklerde kmelenip
kmelenmedii uzun yllar tartma konusu oldu. Brent Tully'nin 1986 ylnda bulmu olduu
sper gkada kme kompleksleriyle bu tartma noktalanm oldu. Tully - Fisher kompleksleri
yaklak 100 milyon k yl geniliinde ve bir milyar k yl uzunluundaki yaplardr.
1957 ylna dnersek, Abell, 1. Palomar Gkyz Aratrmasn kullanarak 2500 gkada
kmesinden oluan dizelgesini oluturdu. Abell kmelerinin krmzya kaymas 0.15 dir (1000
Mpc uzakla karlk gelir). Bu kmelerdeki gkada says olduka yksektir, yle ki, nl
Virgo kmesi yeterli sayda gkada iermediinden bu dizelgeye alnmamtr. 1958 ylnda
Abell, kendi hazrlam olduu dizelgedeki gkada dalmn inceledi ve bu gkadalarn ilgili
kmelere ilikin olmama olasln 10 60 da 1 olarak belirledi. Abell almalarnda birka
"sper kme" rnekleriyle de karlat.

ekil 1. Evrenin en yeni haritas. Harvard - Smithsonian Astrofizik Merkezinde alan J. Huchra, M. Geller ve
R. Marzke tarafndan hazrlanmtr.Samanyolu gkadasndan gkada diskine dik ynde 1 milyar kyl
uzaklatmz dnelim. Greceimiz grnt ekildeki gibi olacaktr. ekildeki herbir nokta bir gkaday
simgeler. Samanyolu gkadas eklin zeinde, You are here yazl yerdedir. ekildeki toplam gkada says 14

12
000 dir. 9h - 16h arasnda uzanan yapya Byk Duvar (Great Wall) denir. 3.5h - 23h arasndaki zincir
Pisces - Perseus kme zinciri olarak anlr. ekildeki ember biimindeki blgelere boluk (void) denir.
Hangi leklerde alnrsa alnsn zdein edalm gstermediine dikkat ediniz.

Ayn verileri daha ayrntl bir yntemle inceleyen Yu ve Peebles (1969) gkada kmelerinin
nemli bir kmelenme gstermedii sonucuna vard. Daha nceleri, yakn komuluumuzdaki
parlak gkadalarn dalmn inceleyen De Vaucouleurs (1956) iinde bulunduumuz Yerel
Grubun, Virgo sperkmesi ad verilen (zei Virgo kmesinde bulunan uzun ve yass bir
sperkme) kmenin d blgelerinde yerald sonucuna vard.
Gkbilimciler yerel sper kmelerin nemini kavramada, bazen varln onamada
olduka yava davrand. Ancak son yllarda, gkada sper kmelerinin evrenin temel yaplar
olduu konusunda yeterince kant birikti. 1983 ylnda yaynlad bilimsel bildirisiyle Oort,
ou gkbilimciyi sper kmelerin nemine inandrmak iin byk aba gsterdi. Bu arada,
krmzya kaymas daha byk olan gkadalarn gzlenmesiyle, evrenin boyutta
incelenmesi almalar da hz kazand. 1956 ylnda Humason, Mayall ve Sandage, o zamana
dein elde edilen gkada krmzya kaymalaryla 580 elemanl bir dizin elde etmiti. HarvardSmithsonian Astrofizik kuruluunda alan Huchra, J.P. nin dizelgesinde ise 7500 gkada
bulunmaktadr. Bu gkadalarn konum ve krmzya kaymalar bilindiinden yakn
komuluumuzdaki gkadalarn boyutlu dalm yaplabilmitir (ekil 4). Daha byk
krmzya kayma gsteren gkadalarn dalmndan da benzer bir harita kmaktadr. Bu
almalardan ilgin bir sonu kmtr: belli bir krmzya kayma aralnda hemen hemen
hi bir gkada bulunmamaktadr. Bu sonuca gre gkadalar, birbirinden dev boluklarla
(voids) ayrlm sper gkada zincirleri zerinde kmelenmektedir. Parlak gkadalarn ok
ender bulunduu boluklarn gkada dalmlarnn temel zelliklerinden biri olduu gr
gnmzde yaygn onay kazanmtr. Kirshner ve arkadalarnn (1981) Bootes takm
yldznda bulduu geni boluun ap 100 Mpc dir.
1974 ylnda Peebles ve Hauser, Shane-Wirtanen saymlarn kullanarak ok uzak ve
snk gkadalarn dikkate deer bir haritasn kard. Bu haritann hazrlanmas srasnda 1
milyon gkada tek tek elle saylmtr! Bu gkadalarn krmzya kayma lmlerinin
tamamlanmas ve tm kuzey yarm kmedeki gkadalarn 3 boyutlu haritasnn tamamlanmas
uzun srecektir. Ancak, 2 boyutlu haritadan bile byk lekli gkada dalmnn petek
benzeri (gkada kme zincirleri ve onlarn evreledii boluklar) bir yapya sahip olduu
grlmektedir
Dr. Tully ve alma arkada J.R. Fischer, yakn komuluumuzdaki 2000 gkadann
uzaklk lmlerini kullanarak, evrenin bizim kemizdeki 3 boyutlu grntsn karma
ilemine giritiler. Tully ve Fischer de gkadalarn birbirine bal filamentler boyunca
dizildiini gsterdi. Bu filamentler birka milyon kyl kalnlnda ve yzmilyonlarca
kyl uzunluundaki yaplardr; yle ki, bu yaplar Tully ve Fischer'in haritalarndan darya
tat. Bunun zerine Tully daha byk bir harita yapm iin ie giriti. Yer'den 1.5 milyar
kyl tede bulunan gkadalarn haritas amaland. Bu uzaklklardaki gkada says 2
milyonun zerindedir. ada teleskoplar bu uzaklklar "grebilmektedir", ancak bu
gkadalarn tek tek saymn yapmak olas deildir. Bu nedenle Tully, 40 yl nce gkbilimci
Abell'in gkada kmeleri olarak tanmlad byk gkada kmelerinin bulunduu blgelerin
haritasn karmaya karar verdi.

13
Kmelerin sergiledii desen Tully'i de artt. Kmeler, herbiri en az 20-30 sperkme
filamentlerinden oluan dev kurdelalar biiminde uzanyordu. Tully yaklak be tane
"sperkme kompleksinin" tansn yapt. Bu yaplarn herbiri milyonlarca trilyonlarca yldz
ieriyordu. "Kurdela " iindeki kmelerin younluu, "kurdela" d ortamn younluunun
yaklak 25 katyd. Dahas, bu sperkme komplekslerinden bazs Tully'nin yeni haritasndan
darya tat. Daha da ilginci, bu komplekslerin tm birbirine kout dzlemlerde yeralyordu;
sanki daha da byk bir yapnn alt birimleriydiler!
Gkada sperkme kompleksleri Byk Patlama varsaymlarndan biri olan "zdein
byk leklerde edalm gsterdii" ilkesiyle dolaysz olarak eliiyordu. Einstein'n
kozmolojik ilkesi Byk Patlama evren modeline her zaman sorun yaratmtr. nk
evrendeki zdein edalml deil, "yumrulu" olduu gerei her yeni gzlemle bir kez daha
kantlanmaktadr. Eer evren sanld gibi, Byk Patlama sonucunda, edalml plazmafoton orbasndan evrim geirerek bugnk duruma geldiyse, edalm gstermeyen yaplar
nasl ortaya kt? Bu soruya verilen genel yant: "Erken evrende ok kk zdek yumrular
olumutu. Bu yumrular zamanla byd, yldzlar, gkadalar, ve gkada kmelerini
oluturdu" biimindedir.

Kukusuz yumru ne denli bykse olumas iin geecek olan zaman dilimi de o denli
byk olacaktr. Yldzlar iin birka milyon yl yeterlidir. Gkadalar iinse 1-2 milyar yl
gerekmektedir. Gkada kmelerinin oluumu ise daha uzun bir zaman diliminde gerekleir.
Sper gkada kmeleri bulunduunda , evrenbilimciler byk bir glkle karlatlar ve bu
gln stesinden gelmek iin olduka byk aba harcadlar. Tully'nin sper gkada
kompleksleri durumu gletirmiti; bu yaplar, Byk Patlamadan gnmze getii sanlan
20 milyar ylda oluamayacak denli bykt!
Ksacas, olduu sanlan Byk Patlamadan gnmze geen 20 milyar ylda bir
gkadann (veya gkaday oluturan zdek) devinebilecei uzaklklar ancak 65 milyon
kyldr. Ancak, evreni Byk Patlamayla balatp, zdei uzaya edalm gsterecek
biimde datr ve yalnzca 65 milyon kyl uzaklklara devindirirseniz Tully kompleksleri
cinsinden dev boyutlarda ve yksek younluklardaki yaplar oluturamazsnz! nk bu
yaplarn oluabilmesi iin zdein en az 270 milyon kyl uzaklklar katetmesi gerekir. Bu

14
da, 1000 km s -1 lik zdevinim gsteren zdek iin yaklak 80 milyar yl demektir. Bu sre,
Byk Patlama kuramclarnn izin verdii srenin drt katdr!
Aslnda durum daha da kt! nk nce zdein 1000 km s -1 lik hzlara
ivmelendirilmesi gerekir. Ondan da nce, zdei Tully kompleksleri boyutlarnda olumak
zere ekecek olan ekirdek zdein olumas gerekir. Ksacas, bu tr komplekslerin
oluabilmesi iin gerekli zaman, en tutucu deerlendirmeyle 100 milyar yldr. Byk Patlamaclarn bu skntdan k yolu olarak nce gzlemsel bir gerek olan sperkme
komplekslerini yadsmay denediler. Daha sonra bunun geersiz bir k yolu olduunu
anlaynca yeni "yara bandlar" (epicycles) aradlar: "Evrendeki zdek dalm aslnda
yumrulu deil, ancak yumruluymu gibi grnyor" savn gelitirdiler. nk evrende denge
durumu arama istei evrenbilimcileri gkada haritalarnda aka sergilenen boluklar (voids)
karanlk zdekle doldurmaya itiyordu. Gkada kmeleri zerine yaplan gzlemleri
yorumlamak ve sonular beklentilerine uydurabilmek iin karanlk zdek varsaymna
sarldlar. Aslnda bu olduka yrekli (!) bir varsaym; nk bu varsaym, gkadalarn
birbirine ekimsel olarak bal kalabilmesi iin evrenin % 99 undan fazlasn karanlk zdekle
doldurmaktadr.
Karanlk zdek varsaym yerine, Prigogine'in nerdii biimiyle karmaadan dzenin
doacan ve gkada kmelerinin byk lekli Erke Sac Yaplar (dissipative structures)
olduunu onamak daha az ekincelidir. Eer bu seenein olaslnn yksek olduunu
gsterebilirsek gkada kmelerinin birbirine ekimsel olarak bal kalmas iin gerek duyulan
karanlk zdek sorununun stesinden gelmi oluruz.
KOZMK MKRODALGA ARDALAN IINIMI
Yldzlararas ortamn en bol bileeni, kozmik mikrodalga ardalan nm fotonlardr.
Serendip Bulgu
Mikrodalga ardalan nm ilk kez 1965 ylnda Arno Penzias & Robert Wilson tarafndan
ou radyo gkbilim bulgular gibi serendip olarak alglanmtr. Serendip szc ilk kez
yazar ve tarihi Horace Walpole tarafndan 18. yzyln ortalarnda kullanlmtr. Bu
szcn alnd peri masalnda Serendipin (Eski Seylon imdiki Sri Lanka) prensi
olduka ansldrlar; srekli olarak beklenmedik bulgular yaparlar. Walpole bu szcn,
ansn yansra usun da devrede arlkl olarak bulunduu bulgular iin kullanlmas
gerektiine iaret etmitir. Bu gerei en arpc biimde dile getiren biliminsan Louis
Pasteur olmutur: Gzlemsel almalarda ans, bulguya ussal olarak en hazrlkl olan
kiiyi yeler. Ad geen bilim adamlar bu bulgular nedeniyle 1978 ylnda Fizik dalnda
Nobel dl almlardr.
Ardalandan gelen ve kara cisim tayf sergileyen bu nmn Byk Patlama kuramnn
gerekli bir bileeni olduunu 1948 ylnda Gamow ngrmt. II. Dnya sava srasnda
bilim adamlar sava projelerinde altrldndan, bar zamannn ou aratrmasnn
yansra, evrenbilim de askya alnd. Savan sona ermesiyle birlikte evrenbilim de dnme
urad. Sava ncesi dnemde, evreni oluturan elementlerin nasl olutuu konusu,
speklatif kuramsal bir konuydu. Ksacas ne doruluu ne de yanll kantlanabiliyordu.
ekirdek tepkimelerine ilikin ok az ey biliniyordu. Atom bombasnn retilmesinden sonra,

15
elementlerin kayna artk bir hipotez olmaktan km, teknolojik bir gerek durumuna
dnmt. New Mexico llerinde snanan ve Japonya zerine atlan bombann yakt bile,
uranyumdan retilmi bir element olan pltonyumdu. Atom bombalar, bilinen elementleri,
yeni ve egzotik elementler ve bu elementlerin izotoplarna dntrmt. Bu yeni elementler,
zellikle Trinity testinin sonucunda ortaya kan serpinti zerine yaplan almalarda
bulunmutu. Atom bombasn ortaya karan Manhattan Projesinden gelen dev aratrmalar,
ekirdek tepkimeleri zerine yeni veriler sunuyordu.
Manhattan Projesinde grevli bilim adamlarndan biri olan George Gamow'a gre,
atom bombasnn patlamas evrenin balangcna gzel bir benzerlik oluturuyordu: "eer bir
atom bombas saniyenin yzmilyonda biri gibi ok ksa bir srede yeni elementler yaratyor
ve bunlar yllar sonra bile lde gzlenebiliyorsa, niin birka saniye sren evrensel bir
patlama, milyarlarca yl sonra bugn gzlediimiz elementleri yaratamasn?" 1946 yl
sonbaharnda yazd bir makalede Gamow dncelerini ileri sryor ve Byk Patlamann
Lemaitre eitlemesinden sonraki ikinci eitlemesi ortaya kyordu. Ancak Gamow,
Lemaitre'n tersine hipotezinin gzlemsel kant olarak, kozmik nlar deil de element
bolluklarn almt. Bunun yansra Gamow da tpk Lemaitre gibi, gzlenen bolluklarn
gnmz evreninde sregelen fiziksel srelerce retilemeyeceini varsaymtr. Gamow,
1930 lu yllarda yaplan almalarda, elementlerin kaynan aklama abalarnn boa
ktn biliyordu. nk kuramlar, atom arlnn artmasyla birlikte element bolluunun
eksponansiyel olarak deceini ngryordu. yle ki, karbon atomunun bolluu hidrojeninkinden bir trilyon kez daha azdr; kurun gibi daha ar elementler ise, hemen hemen yok
denecek denli azdr. Bu sonu, gzlemlerle mthi bir biimde eliiyordu. 1940'l yllarn
ortalarna gelindiinde, bilim adamlar, yldz ve gaz bulutu tayflarndan edindikleri bilgiler
nda, evrenin ok byk bir ksmnn hidrojen ve helyumdan olutuunu ve gzlenen
evrendeki ktlenin drtte nn hidrojen olduunu biliyordu. Ktlesi biraz daha ar olan
elementlerden balca karbon, azot ve oksijen (yaam iin gerekli elementler) toplam ktlenin
yaklak yzde birini olutururlar. Bu gzlemsel deerler, ngrlen deerlerden trilyonda bir
denli fazladr. Azottan daha ar ancak demirden daha hafif olan element bolluklarnn
gzlenen deeri, yzbinde bir denli byk dalgalanma gsterir. Daha ar elementlerin
gzlenen bolluu, yaklak milyarda bir olup, yine kuramsal ngrlerden ok daha fazladr.
Bunun zerine Gamow, gzlemlerle kuram arasndaki bu ar elikinin kaynann,
patlamann genliini hesaplamada yetersiz kalan ilk kuramsal almalar olduunu ileri srd.
Eer evren gerekten tekil bir noktadan geldiyse, Genel Grelilik eitlikleri, evrenin
scaklnn birka saniye iinde hzla deceine ve elementleri oluturan ve ayrtran
ekirdek tepkimelerinin duracana iaret eder. Ar elementlerin olumas iin yeterince
zaman bulunacak, ancak bu elementlerin paralanmas iin zaman yetmeyecektir. Evren
tpk A bombas gibi, scak bir ntron gaz olarak balayacaktr; daha sonra ntronlar birbirini
bombardmana tutacak, birbiriyle birleerek hafif elementleri oluturacak ve giderek ar
elementler ortaya kacaktr. Belli bir anda evrenin younluunu saptayan parametreyi
istedii biimde ayarlayarak Gamow, bugn gzlenen niceliklerde ar element retmeyi
becerdi. Helyum ve Dtoryumun gzlenen kozmik bolluklarndan yola kan Gamow,
mikrodalga ardalan nmnn scakln 5 K olarak ngrd. O dnemde bu lmleri
gerekletirebilecek aygtlar bulunmasna karn dncenin peine dlmedi.
1964 ylnda Dick, mikrodalga ardalan nm kavramn yeniden canlandrd. Bu
nm Dickin evrimsel evren modelinin gerekli bir bileeniydi. Bu modelde evrenin ardarda

16
geirdii herbir bzlmede ar ekirdekleri ayrtracak yksek erke fotonlarna ( T > 10 10 K
) gereksinim vard. Bylece bir sonraki evrim yalnzca temel paracklar ve nmla
balayacak, nceki evrimlerden arda ekirdekler birikmeyecekti. Dicke modelinde ssal
ardalan nm artn da ngrm, Roll ve Wilkinson'dan bylesi bir nm gzleyecek bir
lm dzenei yapmalarn istemiti. Hazrlanan aygt gzlemlere balama aamasna
geldiinde Penzias & Wilson' un gkyznden geldii sanlan beklenmedik bir grlt
kayna kefettikleri haberi geldi. Penzias & Wilson , gkada nmnn 7 cm de mutlak
scaklk haritasn yapmak zere Bell Laboratuvarnn "horn" antenini dikkatli bir biimde
ayarlyorlard. Heriki alma grubu biraraya gelip almalarn gzden geirince, mikrodalga
ardalan nmnn bulgusunu duyurup yorumunu yaptlar.
Kozmik mikrodalga ardalan nmnn evrenbilimdeki nemi
Standart Byk Patlama modeli evrendeki zdein edalml (homojen) olduunu, uzayn
da herhangi bir yn yelemeksizin (ynbamsz - izotropik) genilediini savunmaktadr.
Bu model, erken evrenin scak ve bu evrendeki zdekle nmn ssal dengede olduunu
varsayar. Byle bir ortama kara cisim (blackbody) denir. ngrlen mikrodalga ardalan
nmnn frekans tayfnn kara cisim frekans tayfn yknecei savunulur.
Byk Patlama senaryosuna gre, balangta bir ateten top vard. Bu ilk anlarda,
zdek veya saf erke gibisinden bir ayrm yaplmyordu. Bu arada uzay geniliyor, temel
paracklar ortaya kyordu. Bir sre sonra ateten top, zdek ve nm bileenlerine
ayryordu. Bu aamada zdek yeterince youn olduundan, k hzyla uzaklamak isteyen
nm oraya buraya saarak orbadan kamasn engelliyor, nm da bu engellemeye
tepki olarak zdei iyonlatryordu; yani, elektronlarla protonlarn biraraya gelerek hidrojen
atomuna dnmelerini engelliyordu. Bu arada uzay genilemesini srdryordu. Genileme
sonucunda evren T 4000 K scakln altnda bir deere soumu ve fotonlarn erkesi artk
zdei iyonlam durumda tutamayacak denli azalmtr.. Bu aamada nmn tayf kara
cisim tayfdr. nk nceki aamalarda, iyonlam zdekle nmn ssal dengede olduu
varsaylr. Evrenin sonraki aamalarda geirdii genileme nmn tayfnn ssal doasn
etkilememi, ancak nmn scakl, uzayn genilemesine bal olarak azalmtr.
Scak Byk Patlama modelinin tutarll ve geerlilii birok etmenin yansra ardalan
nmnn ssal tayfna da baldr. Mikrodalga ardalan nmnn geni bir frekans
aralnda yaplan duyarl parlaklk lmleri 2. 73 K termodinamik scaklndaki ssal
tayftan hibir sapma gstermemektedir ( ekil 1 ). Frekans tayf gerekten de Gamowun
bekledii gibi kara cisim tayf biimindeydi. Gzlenen bu gereklerin anlam kazanabilmesi
iin evrendeki baz fiziksel niceliklerin belli deerlere sahip olmas gerekiyor.

Erke aks
T = 2.73 K
3
2
1
1234 5 6 7 89

...

19

Frekans

17

ekil 1. 2.73 kelvin scaklndaki kara cismin frekans tayf. 1, 2, 3, ... ile gsterilen izgilere ayrk erke kanallar
gzyle bakabiliriz 1. erke kanalndan 12. erke kanalna doru gidildike herbir kanala aktlan erke niceliinde
art sonrakilerde de azal olduuna dikkat ediniz.Eer 1 - 19 erke kanallar arasndaki gzlem saysn
arttrrsak, dier bir deyile erke kanal saysn ayrk deil de hemen hemen srekli bir grnm oluturacak
biimde arttrrsak, tayf srekli bir tayfa dnr.

Bu modelde baryonik zdek (elektron, proton, ntronun kombinasyonlarndan oluan zdek)

younluu kapanma younluunun 0.02 katndan daha azdr. Kapanma younluu,
evrenin gnmzdeki genilemesini asimptotik (sonsuz zaman iinde evrenin yarap belli
bir R deerine yaklaacak ) olarak durdurmak iin gerekli younluktur. nk, eer Byk
Patlama anndaki younluk bu deerden daha dk idiyse, sper scak plazma yldz ve
gkadalarn olumasna olanak tanmadan dalp yokolacakt. Yok, eer younluk
kapanma younluundan biraz daha byk idiyse evren bir mikrosaniyeden daha az bir
srede genileyip hemen kendi zerine kecekti. Gnmz evreni ancak younluk
parametresinin tam tamna 1 olmas durumunda olasdr. Kuramn bu ngrs anthropic ilke
denen ilkeyi gndeme getirmitir. Byk Patlama senaryosuna gre evrenin % 99 denlisi
baryonik olmayan souk karanlk zdektir. Baryonik olmayan souk karanlk zdein doas
imdilik bilinmiyor! baryonik zdekle nasl etkiletii bilinmiyor ! evrende aranyor, yok!
parack fizikilerinin hzlandrclarnda aranyor, yok! Ama adlar hazr: WIMPler, inolar,
axionlar, manyetik monopoller, stringler, vb.
Mikrodalga ardalan nmnn kefinden hemen sonra Peebles bu nmn zdek ile nmn
ayrld ada evrenin yapsna ilikin bilgi sunacana iaret etti. Mikrodalga ardalan
nmnn bugn gzlenen scaklk dalgalanmalarn lerek, zdek ile nmn ayrld
adaki ktle younluk dalgalanmalarnn genliine ilikin bilgilenebileceimiz ileri srld.
Eer ktle younluk dalgalanma genliklerini bulabilirsek, ekim kuvvetinin 12 milyar ylda
(Hubble Uzay Teleskobu lmlerinden bulduumuz ya ) bugn gzlediimiz byk lekli
yaplar oluturup oluturamayacan syleyebiliriz. 1970li yllardaki kuramsal almalar
ad geen scaklk dalgalanmalarn 104 dzeylerinde ngryordu [5] . Daha dk deerler
bugn gzlediimiz evreni yaratamazd ! Ancak bu deerler gzlenemeyince kuramsal
deerler srekli aaya ekildi ! [1] COBEnin bulduu sonu, T / T 10 - 6 dr [2]. Bu sonu,
eer Byk Patlama modeli doruysa, bugn gzlediimiz yldzlarn, gkadalarn, gkada
kmelerinin, boluklarn, byk duvarn, vb. henz olumam olmas gerekiyor !
COBE lmleri
2. 73 K scaklna sahip mikrodalga ardalan nmna, erken evrene ilikin
aratrmalarda kullanlabilecek en etkin aygt gzyle baklyor. Byk asal leklerde ele
alndnda (70) mikrodalga ardalan nmnn ilkalardaki ekimsel gizilg (potansiyel)
dalgalanmalarnn izini tad savunulur. Bugn evrende gzlediimiz byk lekli
yaplarn oluumuna neden olan etmenin, ekimsel gizilg (potansiyel) dalgalanmalar
olduuna inanlmaktadr. COBE' nin DMR (Differential Microwave Radiometer) adl aygt
mikrodalga ardalan nmnn byk asal leklerde sergiledii ynbamll lmek
amacyla tasarlanmtr. Bu aygt frekansta gzlem yapmtr : 31.5 GHz , 53 GHz , 90
GHz ( Bu frekanslara karlk gelen dalgaboylar srasyla 9.5 mm , 5.7 mm , 3.3 mm dir ). Bu
frekanslar, gkada nmnn minimum ve mikrodalga ardalan nmnn maksimum akya
sahip olduu dalgaboyu aralklardr. Bylece gzlem sonular d mikrodalga kaynaklarnca
ok kirletilmemi olacaktr. Herbir frekansta gzlem yapan ve birbirinden hemen hemen

18
bamsz iki frekans kanal vardr. COBE' nin yrngesi ve dnme ekseni, alt ayda tm
gkyz haritasn karacak biimde ayarlanmtr
( ekil 2 ).
DMR ift "horn" antenden oluur. Dewar ad verilen soutucu tank zerinde,
birbirinden 1200 lik aklklarla konulandrlmlardr. Herbir radyometre kanal, aralarndaki
ayrm 60 0 olan iki ayr gkyz blgesini 70 lik aklklarla gren iki "horn" antenden gelen
radyo ak farkn ler. Antenlerin iimlerinin dnme ekseniyle yapt a 300 dir. Dewar,
650 litrelik sperakkan helyum cryostatdr.
Yukarda da belirtildii gibi, DMR, aralarnda 60 0 bulunan iki gkyz parasndan
gelen nmn anten scakl arasndaki fark ler. DMR haritalarnda baskn olan iki zellik
vardr : 1) nmn iftuay ynbamll ; dier bir deyile, haritada bir blge scak (mavi)
dier bir blgeyse souktur (krmz). Bu blgeler arasndaki scaklk fark 3.36 m 0.1 mK
dzeylerindedir.
iftuay ynbamll ( T /T 10 -3 ) tm frekans kanallarndan amaz bir biimde
gelmektedir. ( ekil 3 ). Karacisim nm alan olan mikrodalga ardalan nmna gre
greli devinimde bulunan gzlemci iftuay ynbamll gzleyecektir. Gzlenen tm
iftuayn Samanyolu'nun yerel kme iindeki zgn hzndan kaynakland varsaylmtr ;
ve 2) gkada dzleminden gelen nm.

ekil 2. COBE uydusu.

19

COBEnin gzlem sonular gerekten nefes kesici. Bu harita bize, Samanyolu

gkadasnn, Kova burcu - Aslan burcu dorultusu boyunca, Kovadan Aslana doru 600
km/s lik hzlarla srklendiini sylyor.
COBE DMR haritalarndaki karakteristik ynbamllk T / T 10 - 6
dzeylerindedir. Bu yap greli olarak daha byktr ve tans yaplabilmi olan tm
sistematik yanlglardan farkldr. Bu yapnn Gkadamzdan m, gkadatesinden mi yoksa
mikrodalga ardalan nmndan m kaynakland henz anlalamam kritik bir sorundur.
COBEden sorumlu G.F. Smoot, En ekonomik hipotez, bu yapnn mikrodalga ardalan
nmndan kaynakland hipotezidir saptamasn yapmaktadr.
Eer mikrodalga ardalan nmnn ynbamll olarak yorumlanabilirse, bu
sonular evrenin yapsn aklamaya alan ime(enflasyon)+ karanlk zdek modellerini
snayabilir; bu modeller younluk tedirginliklerinin kullanlan leklerden hemen hemen
bamsz olduunu ngrr. DMR haritalarndaki ynbamllklar, ayn zamanda, yap
oluumlarnda kullanlan ekimsel kararszlk modellerini de snar.

20
ekil 3. (st) Samanyolunun evren iindeki srklenmesinden kaynaklanan iftuay bamll. (Orta)
Samanyolu gkadasndan ve ardalandan gelen mikrodalga nm. (Alt) Samanyolunun katksnn
dlmesinden sonra elde edilen mikrodalga ardalan nm haritas.

Issal Sunyaev - Zel'Dovich Etkisi

Mikrodalga ardalan nm tanmndaki ardalan szc bize ne anlatyor ? Bu
nmn, herhangi bir gk cisminden kaynaklanmadn, Byk Patlamadan ardakalan fosil
nm olduunu ve gzlenebilir evrenimizin telerinden geldiini anlatyor. Bu nmn
gerekten de ardalandan geldiini kantlayabilecek gzlemler yaplabilir mi ? Evet
yaplabilir. Issal Sunyaev ZelDovich etkisinin gzlenmesi bizim bu konudaki kukularmz
giderebilir.
Youn gkada kmeleri gl X - n kaynadr. Bu nmn ana kaynann,
kmenin gkadalararas ortamnda tuzaklanm olan scak, iyonlam gazdan gelen ssal
bremsstrahlung olduu gsterilmitir. zgr elektrik ykl paracklar birbirlerinin elektrik
alan iersinde ivmelenirler. Bunun sonucunda erkelerinin bir ksmn nm olarak salarlar
Bu srece Bremsstrahlung denir. Gkada kmelerinde salnan nm X - n blgesine der
(Ancak bremsstrahlung srecinde nm X - n blgesine de optik blgeye de radyo
blgesine de debilir). Gkada kmelerinde bu nmn X - n tayf salma izgileri gsterir.
Bu izgilerin, yksek derecede iyonlamaya uram demir atomlarndan geldiine
inanlmaktadr. Bu izgiler, daha youn ve daha scak kmelerde gaz scaklnn 10 8 K denli
yksek olduuna iaret etmektedir.
Mikrodalga ardalan fotonlaryla kmelerdeki gkadalararas plazmann gl bir etkileime
girmesi beklenir. Plazma, nmdan ok daha scak olduundan etkileim ters Compton
salmas sreciyle olacaktr. Yani elektron, proton, vb. elektrik ykl paracklardan oluan
plazma erkesini mikrodalga nmna aktarr. Bu sre plazmann soumasna neden olurken
nmn tayfn da bozar. Etkileim foton saysn korur. Ancak salmaya uram olan
fotonlarn erkesi, bu ortama giren foton erkesinden daha yksek olur. Inm Rayleigh - Jeans
blgesinde (radyo blgesi) "daha souk", Wien blgesinde (optik - morte) "daha scak" olur.
Bozulmaya uramam olan tayfn tepe noktasndan ( 162 GHz ) biraz daha yksek
frekanslarda ( 218 GHz) tayf bozulma gstermez ( ekil 4 ) [1].

21

ekil 4. Youn gkada kmeleri iindeki scak, iyonlam gaz iinden geen mikrodalga ardalan nmnn baz
fotonlar ters Compton salmas sreciyle daha yksek frekanslara kayarlar. Bu srete foton says korunurken
kara cisim tayf bozulmaya urar. Ters Compton sreci nm "stmasna" karn nmn Rayleigh - Jeans
blgesindeki tayfsal erke younluu Sunyaev - Zel'Dovich etkisi nedeniyle azalr.

Issal Sunyaev - Zel'Dovich etkisinin inandrc lmleri, kozmik mikrodalga ardalan

nmnn yksek krmzya kayma gsteren blgelerden geldiini kantlayaca gibi,
Standart Byk Patlama modelinin en belirsiz iki parametresi olan H0 , Hubble sabiti ile q0 ,
yavalama parametresinin saptanmasnda da yardmc olur.
COBE bu etkiyi gzleyemezdi nk horn antenlerinin asal zmleme gc,
gkada sperkmelerinin asal boyutlarndan ok bykt. Ancak tasarlanan yeni aygtlarn
asal zmleme gc, bu etkiyi gzlemeye yetecek denli yksek olacaktr. Bu arada unu da
belirtmek isterim: 5 Eyll 1997 gn Trkiye Ulusal Gzlemevinin al yapld. Bu al
srasnda sayn Raid Sunyaev ile yaptm syleide, ssal Sunyaev - Zeldovich etkisinin
krmzya kaymas 0.82 ye dek olan kmelerde gzlendiine ilikin inandrc kantlar
olduunu syledi. Sunyaev ayrca bu etkiyi gzleyebilecek uydularn grebildii uzakln z =
1 denli olduuna da iaret etti. Daha uzaklar grebilecek, ad geen etkiyi gzleyebilecek
uydularmz henz yok. Ancak, z 5 uzaklklarn grebilen yer konulu radyo teleskoplarn
lm sonular belirsizliin srdne iaret ediyor.
zetleyecek olursak, en byk leklerde gzlediimizde evren bugn sper gkada
kmeleri, "bubble"lar, boluklar gibisinden devasa yaplar sergilemektedir. Eer evren
Standart Byk Patlamann ileri srd gibi edalml zdek ve nm "orbasndan"
bugnk durumuna geldiyse, bu yaplar nasl olutu ? Bu sorunun Standart Byk Patlama
modelindeki yant , " Bu yaplarn kayna, enflasyonist an sonunda, kozmik orbada
ortaya kan kk lekli kuantum dalgalanmalardr" biiminde verilir. COBE'nin gzledii
scaklk dalgalanmalar da bu dalgalanmalarn gnmzdeki byk lekli durumudur. Dier

22
bir deyile, zdek younluundaki kuantum dalgalanmalar kendisini foton scaklklarndaki
dalgalanmalar olarak gsterir.
Inmn frekans tayf 2.73 K scaklndaki bir kara cismin tayfn yknmektedir. Bu
gerekten yola kan standart Byk Patlamaclar mikrodalga ardalan nmnn , evrenin
scak youn bir balangc olduunun kant olduuna iaret etmektedirler.
Dier yandan scaklklardaki ynbamllklar bugnk yumrulu yaplar aklama
grevi grecekti. Ancak, ynbamllklarn genlii (T / T 10 - 6 ), bugn gzlenen
sperkme yaplarn aklayamayacak denli kk olduundan "karanlk zdek" kavram bir
"epicycle" (yara band!)olarak evren modellerine szmtr. COBE sonular, Byk Patlama,
Enflasyon ve Karanlk zdek ieren evren modelleriyle tutarldr.
Inmn ardalandan m geldii yoksa yerel bnir etki mi olduuna ilikin belirsizlii
akla karabilecek olan ssal Sunyaev - Zeldovich etkisi henz inandrc bir biimde
alglanamamtr.
Seenek Aklama
Yukarda da deindiimiz gibi, gzlemsel bir gerek olan Mikrodalga Ardalan Inm ,
evrenin scak bir balangc olduunu savunan Byk Patlama modelinin gl bir kant
olarak sunulur. COBE uydusu verileri bu nmn tayfnn 2. 73 K scaklndaki kara cisim
tayfna uyduunu gstermitir. Bu sonu, ou evrenbilimci tarafndan Byk Patlama
modelinin dorulanmas olarak yorumlanmtr. Baka yorumlar da var.
Ancak, Byk Patlama modeli, erken dnemlerin kara cisim tayfnn daha sonra
gerekleen ve termodinamik karakterde olmayan olaylarca bozulacan ngrmektedir.
Termodinamik karakterde olmayan olaylara rnek olarak, gkadalarn, gkada kmelerinin ve
bugn gzlediimiz, boyutlar 100 Mpc e dek uzanabilen hcre benzeri yaplar sayabiliriz.
Mikrodalga ardalan nmnda bu olaylarn izi alglanmalyd. Alglanamam olmas, on yl
nceki kuramsal beklentilerin boa ktna iaret eder. Gzlemler karsnda snanmaktan
kanan Byk Patlama modeli yerine yeni araylar balamtr.
Byk Patlama modeli evrenin dz ve yapsz (yap szcnden gkadalar, gkada
kmeleri, gkada sper kmeleri ve boluklar anlalmaldr) olarak baladn ancak daha
sonra yaplarn olutuunu syler. Bu mucizenin (mucize, nk evren boyutlarna da
dikkatsiz bir biimde uyguladklar termodinamiin II. yasas, edalml bir ortamdan byk
lekli yaplara gemenin, dier bir deyile, karmaadan dzen dourmann olas olmadn
savunur!) nasl olutuunu aklayabilmek iin saysz abalar harcanmtr. Bu abalarn iki
ortak yan bulunmaktadr. Birincisi, daha st dzeyde fizie ka ; ikincisi, snlan yeni
fizikte ortaya kan devasa boyutlu ayrntlarn deneysel veya gzlemsel olarak snanamyor
olmas. Belki de bu nedenle bu modellere senaryo deniyor!
Sorunun z olaylarn gelime srasnda yatyor. Byk Patlama modeline gre nce
Mikrodalga Ardalan Inm vard; gkadalar sonra olutu. Ancak gzlemler bunun tam tersi
bir gelimenin olduunu kukuya yer brakmayacak bir biimde sergiliyor. Mikrodalga
Ardalan Inmnn gkada oluumlarndan sonra ortaya km olabilmesi iin belli yaplara
sahip paracklarn gkadatesi ortamda olduka yaygn olarak bulunmas gerekir.
Gnmzde ya da greli olarak yakn gemite gkadatesi ortamda bulunan bu paracklarn
mikrodalgada gl sourucu ve ayn zamanda da grsel blge ve daha uzun dalgaboylarnda

23
da nma geirgen olmalar gerekir. Bu durumda kendimize soru yneltebiliriz: 1) Bu tr
paracklarn varl kuramsal olarak olas m? 2) Bu tr paracklarn varlna ilikin
laboratuvar kantlar var m? 3) Bu tr paracklarn varlna ilikin gkbilimsel - gzlemsel
kantlar var m?
Birinci sorunun yant kesinlikle evet tir! Mie tr bir hesaplama, ine biimindeki
ince metalik paracklarn 1 mm dalgaboylu radyo dalgalarn sourma gcnn, 5000 A
dalgaboylu optik nm sourma gcnden 100 kez daha byk olduunu gsterebilir. Bu
sonular oda scaklnda geerlidir. ok dk scaklklarda metalik diren scaklkla
azaldndan yukardaki karlatrma katsays 100 den 1000 e kmaktadr. Ksacas,
gkadatesi ortam mikrodalgalarda son derece sourucuyken grsel blgede de son derece
geirgendir. Metalik inelerin yksek sourma gc uzun dalgaboylarnda aplar ve
boylarna bal olarak azalr. rnein, 1 mm uzunluundaki metalik ine, yaklak 10 cm
radyo dalgaboylar iin sourma yeteneini yitirir.
kinci sorunun yant de evet tir. Laboratuvar deneyleri yava yava soutulan
metal buharnn, ap 10 -6 cm ve uzunluu da 1 mm olan ineler biiminde younlaacan
gstermitir. Metal buharndan oluan ilk yumaklanmalar birka bin atom ieren sv
damlacklar biimindedir. Kat duruma doru anszn kristalleme balaynca, aa kan
erke kristalin yapsnda krklara neden olur. Bu krlmalar deiik biimlerde gerekleir.
zgn bir krlma biimi burgu krlmadr. Bu krlma tr zdein boyutlarnn zamanla
dorusal olarak bymesini salar. Dier tr krlmalar zdein kresel bymesine neden
olur. Kresel byme gsteren yumaklarn yarap zamanla doru orantl olarak artarken,
doru biiminde byyen paracklarn boyu zamanla eksponansiyel olarak artar. Ksacas,
boylar zamanla doru orantl byyen paracklar zamanla daha baskn byme biimi
olduklarn gsterirler. Eksponansiyel bymenin baskn olmas nedeniyle, metal buharndaki
atomlarn ou, ine biimindeki kat metallerden oluur.
nc sorunun da evet biiminde yantlanabileceine iaret eden iki gkbilimsel
kant var. Kantlarn herikisi de spernovalardan gelmektedir. Yldzlararas ortama doru
genileyen spernova artklarnda metaller senteze urarlar. Bu nedenle spernova
artklarnda metalik, zellikle de demir inelerin varl beklenir. Yenge bulutsusundaki
atarcadan gelen nm 30 - 10 cm aralnda ok belirgin bir azalma gstermektedir. Bu
aralk, demir inelerin sourma gcnn en yksek olduu dalgaboyu araldr. lgili band
aralnda atarca nm yapmyor olabilir. Ancak bu olduka dk bir olaslktr. Bu
azalmaya getirilebilecek daha uygun bir aklama, atarcann evresinde bulunan (ancak
Yenge bulutsusunun d blgelerinde bulunmayan) demir ineler alglayamadmz nm
souruyor olabilir.
kincisi, gkadalarn radyo tmalaryla uzak krmzte ( 100 ) tmalar arasnda
olaanst bir iliki bulunmaktadr. Bu iliki, varln olduka geni bir aralkta
korumaktadr (10 4 arpan denli). Radyo nm atarca kaynakl yksek erkeli elektronlarn
synchrotron nmndan gelmektedir. Atarcalarn kayna olan spernovalar ayn zamanda
demir ine paracklarn da kaynadr. Evrende ne denli ok spernova olursa o denli ok
atarca ve yine o denli ok demir ine paracklar olacaktr. Bu durum da bize, aklanmas
zor olabilecek bir ilikinin doal olarak aklanabilmesini salar.
Demir ineciklerin uzak krmztedeki sourma gc ok yksektir. Bu inecikler
yaknlarndaki bir krmzte nm alanndan olduka yksek nm basnc duyumsarlar. Bu
tr nm alanlarnn erke younluunu kullanarak demir inelerin gkadalararas uzaya

24
kma hzn 10. 000 km s -1 olarak bulabiliriz. Bu hz, paracklarla onlar douran ebeveyn
gkadalarn Hubble zamannda (H -1 ) birbirlerinden 100 Mpc uzaklklara ayrlmalarn
salayabilir. Bu nedenle, kozmolojik adan baktmzda, demir ine paracklarn
gkadalararas ortamdaki dalm gkadalarn kendi dalmlarndan daha tekdze olacaktr.
Aslnda, yalnzca 10 6 gkadann ine parack retimi, bu dalmn Hubble zaman
iersinde tekdzelie kavumas iin yeterlidir.
Bununla ilikili olarak unu syleyebiliriz : nm alan kara cisim tayfna
kavutuktan sonra nmn tayfn ssal yapan etmenin uzay dalm hi nemli deildir.
Issal tayf salayan etmenlerin tekdze dalm olmas gerekmiyor. Mikrodalga nm
kuantnn sourulup salnmadan nceki ortalama zgr yolu olsun. Hubble zaman
iersinde nmn szma uzakl ( c H -1 ) dir. = 10 -2 c H -1 iin bu uzaklk, 0.1cH-1 olur.
Bu deer, kozmolojik optik derinlik 100 bile olsa, nm alanndaki dalgalanmalarn H -1
zamannda ortadan kalkacana iaret eder.
Sonu olarak, tayfn dzgn ve ynbamsz olmasn salayan iki eilim vardr. Bu
eilimin birisi nmn kara cisim nmna brnmesini salayan etmen (metal ineler)
dieriyse nm alanndaki gl eilimdir. Bu iki eilimin Mikrodalga Ardalan Inmnda
gzlenen ynbamszl retmesi beklenir. Metal ineler uzak krmztede yksek bir
salma gcne sahip olduundan souk kalma eilimindedirler. Bir gkada yaknndaki metal
inelerin scakl bile Mikrodalga Ardalan Inmnn scakln geemez. Mikro
paracklarla arpan bu metal inelerin buharlama olasl var m ? Yok ! Yabanc
molekller ineler zerinde younlaabilirler. H 2 molekl dndaki tm kat zdekler 2. 7 K
scaklnda younlaabilirler. Bu metal inelerle arpan mikro paracklar ineler
zerindeki moleklleri buharlatrabilir ama ineleri buharlatramazlar [4].
Kaynaklar :
[1] Verschuur, G.L. & Kellermann, K.I. (eds), Galactic & Extragalactic Radio Astronomy,
Springer Verlag, NY, 1988, s. 619.
[2] Smoot, G.F. ve ark., Ap.J. Lett., Vol. 396 : L1 - L5, 1992, Sept. 1.
[3] Redhead, A.C.S & Lawrence, C.R., Ann.Rev. Astron. & Astrophys., Vol. 30, 692, 1992.
[4] Arp, H.C., Burbidge,G., Hoyle, F., Narlikar, J.V., Wickramasinghe, N.C., Nature,
Vol.346, 30 Aug. 1990.
[5] Oort, J.H., Ann. Rev. Astron. Astrophys. Vol.21, 1983, s.374.
EVREN GENLYOR MU ?

Byk Patlama erevesinde alan tm evren modelleri evrenin genilediini

savunmaktadr. Uzay gerekten geniliyor mu ? Biliminsanlar bu sonucu hangi gzlemsel
gerekten karyorlar ? Bu sorularn yantlarna aada deineceiz. Evrenin genilediinden
son derece emin olan Byk Patlamac evrenbilimcilerin ska kullandklar savszleri:
Kuazarlar en uzak gk cisimleridir. Ne denli uzaa bakarsak zamanda da o denli geriye,
balangca gideriz biimindedir. Bugn birinci tmcenin doruluuna ilikin ok ciddi
kukular duymay hakl gsterecek gzlemsel veriler bulunmaktadr. kinci tmceninse yars
doru yars yanltr! Ne denli uzaa bakarsak zamanda da o denli geriye gideriz. Bu tmce
doru. In boluktaki hznn sabit ve bilgi tamada eriilebilecek en byk hz olduunu

25
gzlem ve deneylerden biliyoruz. Ik bolukta bir saniyede 300. 000 km yol kateder. Dier
bir deyile, 1 saniye 300. 000 km denklii dorudur. Bu denklik bants, fiziin
homojenlik ilkesini inedi demeyin! Bilindii gibi fizik, eitliklerin veya denkliklerin heriki
yannda yeralan fiziksel niceliklerin fiziksel boyutlarnn ayn olmas konusunda son derece
dikkatlidir. Einstein n Grelilik kuramnda c = 1 alnr. Bu eitlik, L / T = 1 L = T
anlamna gelir. Yani, uzunluk demek zaman demektir ! Einstein zaman ite byle
uzaysallatrmtr; zamann 4. Boyut olarak alnmas byle bir usa vurmayla
gereklemitir. Zamansz Einstein bu nedenle, Zaman bir ilzyondur demitir. Dier
yandan Einsteinn alan denklemlerinin zm evrenin dinamik tarihesini verir; yani,
evrenin R yarapnn t zamanyla nasl deieceini anlatmaya alr.
Yukarda doru olarak belirlediimiz tmcenin iaret ettii sonulara deinerek dier
tmceye geelim. ok ok ok 300. 000 km ler, ok ok ok saniyeler demek olacandan,
ne denli uzaa bakarsak zamanda da o denli geriye gitmi oluruz. Ancak, zamanda geriye
gitmek niin balangca yaklamak anlamna gelsin? Zamanda bir balang olduuna
ilikin elimizde gzlemsel-bilimsel veriler var m? Hubble ilikisini kuazarlara
uyguladmzda evrenin genilediini savunamayacak duruma geldiimizi greceiz.
Uzay, zaman ve erkenin bir balangc olduuna ilikin iki gzlemsel sonu
bulunmaktadr : 1) Hubble ilikisi. Bu iliki, Sb tr sarmal kollu gkadalar iinde krmzya
kaymas 0.5 e dek olan gkadalar iin saptanm olan bir ilikidir. likiyi tm gkcisimlerine
dek uzatmann olanakszlna deineceiz ; ve 2) Termodinamiin II. Yasas.
Bu yaznn konusu Hubble ilikisi olduundan termodinamiin II. Yasasna deinip
geelim. Entropi yasas olarak da bilinen bu yasa, evresiyle s, erke, zdek, bilgi, vb. al
veriinde bulunmayan kapal dizgelerdeki fiziksel srelerde entropi ya sabit kalr ya da artar.
Eer entropi artyorsa srece tersinemez sre denir. Dizge giderek termodinamik denge
durumuna yaklar; yle ki, dizge en sonunda s lmne ular.
Dne dein evrensel bir yasa olarak sunulan II. Yasa dier adyla Entropi yasas
doada kendiliinden ortaya kan srelerde zgr ve kullanlabilir erkenin daima azaldn
savunur.
Ktmser varoluu felsefeye veya yazgc dinlere destek olarak kullanlan bu yasann
geerlilik snrlarn iyi izmek gerekiyor. Evrende gerek anlamda kapal dizgelerin
olmad gereini bir yana brakrsak, gnmzn popler paradigmas olan Kaos kuram
termodinamiin II. Yasasnn geerlilik snrlarn ok gzel iziyor ve bizi bu tarihsel ve
mantksal tuzaktan kurtaryor. Analitik olarak zlebilen denge d dinamik dizgeler
kaostan dzenin doabileceini kantlamlardr. Bu kantlar, fizik, kimya, gkbilim, biyoloji
ve toplumsal bilimler alanndan ok eitli rnekleri iermektedir. Karmaadan dzenin
domas demek, dizge II. Yasann geerlilik snrlarnn dnda demektir. ersinde entropi
reten ancak rettii entropiyi dizgenin dna atabilen yaplara erke tketici yaplar
(dissipative structures) denir. Bu yaplar, rgtlenmelerinin nnde engel oluturan
entropinin d satmn ok etkin bir biimde yapabilmektedirler. Bylece giderek daha st
dzeyde rgtlenebilirler. te insan, ite canllar, ite insan toplumlar, ite Benard
hcreleri, vb. Bu konunun ayrntlar bir baka yaznn konusu olabilir.
imdi Hubble ilikisinin iaret ettii gereklere deinmeye alalm. Edwin Hubble
zamannda gkadalar, eliptik, sarmal, ubuklu sarmal, dzensiz olarak snflandrlyordu
(ekil 1). Hubble 60 adet Sb tr gkada zerinde yapt almada, gkadalarn grnrdeki

26
parlaklyla gkada tayflarndaki izgilerin sergiledii krmzya kayma arasnda dorusal bir
bantnn varln saptyor (ekil 2). Eer gzlenebilir evrenimiz iindeki tm gkcisimleri
ayn dorusal bantya uyarsa, bu sonucun, evrenin genilediine iaret ettii yorumunu
yapabiliriz. Sarmal kollu gkadalar o dnemde bilinen toplam trler iinde % 25 oranndadr.
Hubble, Realm of the Nebulae adl esiz kitabnda ilgili okuyucuyu bir konuda srekli
uyaryor : Gzlemler, krmzya kaymann gerekten de devinimi temsil edip etmediini
iyice ortaya karmadan nce herhangi bir kozmolojik yargya varlmamaldr Bu arada,
krmzya kaymalar, uygunluk asndan hz lekleriyle anlatlabilir. Krmzya kaymann
davran biimi hz kaymalarnkine benzemektedir. Dikkatli bir biimde kurduumuz
tmcelerimizde grnrdeki hz kavramn kullanmal

ekil 1: Gkadalarn Hubble snflamas. E ve S trleri arasndaki gei tr S0 dr. a, b, c, d, m dizisi ile
gsterilen gkadalarn sarmal kollar disk evresinde sk skya sarl ve iyi tanmlanm kollardan ak,
paralanm kollara doru gidii anlatr.

27

ekil 2. Hubble nin Sb tr gkadalar iin oluturduu fotografik salt parlaklk - hz logaritmas grafii.
(Hubble, Edwin, The Realm of the Nebulae, Yale University Press, London, 1936).

ve genel kullanm iinde grnrdeki sfatn dikkate almasak da varln daima

anmsamalyzTanm gerei gzlenebilir evrenin tam ortasndayz. Yakn komuluumuzu
olduka iyi tanyoruz. Uzaklklarn artmasyla birlikte bilgimiz azalyor, stelik hzla azalyor.
En sonunda teleskoplarmzn snrna eriiyoruz. O snrda artk glgeleri lmeye balyoruz.
Burada lm yanlglarmzn yansra bize ipucu olabilecek grntleri de aratrmaya
balyoruz. Aratrmalarmz srecek. Deneysel-gzlemsel kaynaklarmz tamamen
tkenmedike dsel speklasyon alanna kaymamza gerek yok.
Hubble kendi almalarnn snrnn ayrdndayd. Gkbilim tarihi giderek
genileyen evrenimizin (ufkumuzun) tarihidir derken belli leklerdeki almalarn
geerlilik snrlarnn genileyen evrenle srekli denetlenmesi gerekliliini vurguluyordu.
Burada bir uyar yapmakta yarar var; evrenimizi genileten etmenler, asal, renk ve
zaman znrl ilerleyen teknolojiye kout olarak artan algalardr. rnein,
teleskobumuzun ap bydke daha uzaklar grmeye balyoruz, dier bir deyile,
evrenimiz geniliyor. Bu genilemenin uzayn genilemesiyle ilgisi yoktur!
Yinelemede yarar var: krmzya kayma deerleri en ok 0.5 olan Sb tr gkadalar
iin saptanm olan bu ilikiyi krmzya kaymalar llmemi olan dier gkadalara dek
uzatan biliminsanlar Eddington ve Lemaitredr. Evet, serenin iki aya iki kanad ve
gagas var ve uar. yleyse, iki aya, iki kanad ve gagas olan her ku uar gibisinden bir
nerme, hindi, devekuu, tavuk, evcil rdek vb. kanatllar iin geerli deildir! Dahas,
Hubble zamannda bilinmeyen ancak bugn gkada yaznna girmi olan deiik trden
gkadalar vardr. Bunlar toptanc isimleriyle Etkin Gkada ekirdekleri (AGN) olarak
anlmaktadr. Bu gkadalar, sarmal kollularn toplam nfus iindeki % 25 orann kimbilir ne
denli kltt!

28
Biraz da kuazarlara deinelim. Kuazarlar ok parlak, yldz benzeri nokta
kaynaklardr. Bazlarnn evresinde, gazoz reklamndaki yzbin baloncuun oluturduu
hale benzeri bir yap vardr. Kuazarlarn d grnm, bilinen dier gkadalarn grnn
andrmaz; ok uzakta olduklar varsayldndan, varsa bile sarmal kollarnn
alglanamayaca savunulur. Itmalar ok yksek olduundan zeklerinde dev ktleli
karadelikler bulunduu varsaylr ; nk bu denli yksek erkelerin ancak ekimsel erkenin
zgr duruma gemesiyle aa kabilecei savunulur. ekimsel erkeyi zgr duruma
geiren fiziksel sre ise gkadadaki yldzlarn karadelie doru dmeleridir. Bu nedenle
karadeliklere kozmik yamyam denir.
Neliine ksaca deindiimiz kuazarlar gerekten ok uzakta m? Kuazarlarn
sergiledii krmzya kaymann inanlmaz boyutlar, kozmolojik krmzya kayma kavramn
gndeme getirmitir. Kozmolojik krmzya kayma Doppler kaymas ve ekimsel krmzya
kaymadan farkldr. Kozmolojik krmzya kayma uzayn genilemesinin dourduu bir etki
olarak sunulur. Ancak, bunu syleyebilmek iin Hubble kutusunun dnda yeralan tm
gkadalarn veya gkcisimlerinin dalmnn da dorusal yasaya uygun olmas gerekir (ekil
3). ekil 4 , kuazarlar iin izilmi olan Hubble ilikisidir. Aslnda ilikisizlii demek daha
dorudur. Gerekten de kuazarlarn grnrdeki parlakl ile krmzya kaymalar arasnda
bir ilikinin varlndan szedebilmek iin bilim kart derecesinde yanl olmak gerekiyor.
ekil 4 deki gzlem verilerine ok eitli istatistiksel yntemler uygulanmasna, ayn verilerin
deiik biimlerde yerletirilmi olmasna karn veri noktalarnn dalm asla ve asla eimi
5 olmas gereken bir doru ile temsil edilememitir. Eer bunu baarabilseydik, dier bir
deyile, Hubblen Sb tr gkadalar iin saptad dorusal ilikinin, Hubble kutucuunun
dnda da geerli olduunu gsterebilseydik, evrenin genilediinden szedebilirdik.

ekil 3. Hubble kutusu (Hubbles Box) dndaki baz gkadalar ve kuazarlar dorusal bant ile
betimlenemez. Bu nedenle evrenin genilemesinden szetmek doru deildir.

29

ekil 4. Kuazarlar iin Hubble bants. Grafikteki noktalarn bir doru ile anlatlamayacana dikkat ediniz.

kincisi, kozmolojik hipoteze gre, birbirinden olabildiince farkl krmzya kayma

sergileyen iki gkcisminin Yerdeki gzlemciden ayn uzaklkta bulunmas olanakszdr.
Halton Chip Arp 1949 ylnda Harvard Collegedan mezun olur. 1953 ylnda
California Institute of Technology de doktorasn tamamlar. 29 yl sreyle Mt. Wilson ve
Palomar gzlemevlerinde kadrolu alr. 1980 - 1983 yllar arasnda Astronomical Society of
the Pacific topluluunun bakanln yapar. Yapt almalardan dolay, Helen B. Warner;
Newcomb Cleveland ve Alexander von Humboldt dllerini alr. Gnmzde de etkin olan
bilimsel yaamna 1965 ylnda balar ve ou Astrophysical Journal, Astronomy &
Astrophysics adl birinci snf gkbilim dergilerinde olmak zere birok makalesi yaynlanr.
Bulgular, evrenbilimin ana akntsndaki grleri rttnden nl gzlemevlerindeki
teleskop zaman elinden alnm, bilimsel makaleleri yllarca bekletildikten sonra ya
baslmam ya da baslabilmesi iin bilimsel dnlerde bulunmas istenmitir!
Bilimsellikten dn vermeyen Arp kendi deyiiyle, Bilimsel sonularn standart bilim
dergilerinde yaynlanmas ve tartlmas engellenince yapacak bir tek ey kalyor : kitap
yazmak. Bunun zerine Halton Chip Arp , 1987 ylnda Interstellar Media adl yayneviyle
anlaarak Quasars, Redshifts and Contraversies adl kitabn yaynlatr.
Bu kitapta Big Bang evren modelini yanllayan birok gzlemsel veri yeralmaktadr.
Kitabn iletisi son derece aktr: Gzlemsel veriler krmzya kaymann kuazarlar iin iyi bir
uzaklk lei olmadn gsteriyorBugn elimizdeki zengin veriler yalnzca kuazarlarn
deil ou gkadalarn da grnrdeki parlaklk - krmzya kayma bantsna yani Hubble
bantsna uymadn gstermektedir.
Pekiyi, tm bu salam kantlara karn bilim dnyas gereklere sarlmada, onlar
yceltmede niin yava veya isteksiz davranyor ; rtld savunulan Big Bang modelini
niin brakmyor? sorusu sorulabilir. Bu sorunun yantn, ne yazk ki evrenbilim ve parack
fizii alanlarnda ortaan sonlu evren modeli hortlamtr. Gzlemsel - deneysel sonular
yerine fiyakal matematiksel sonular yelenmektedir biiminde vermek zorundayz. Big
Bang yalnzca evrene ilikin bir model deildir. Bu model, birok fiziksel srelerin yansra,
insann tanrlaryla olan ilikileri gibisinden metafizik sorunlarna; ynetici snflarn

30
ynetilenlerle olan hiyerarik ilikilerine de yant veriyor. Ksacas, Big Bangin yks
yalnzca gkyznn ve gkbilimcilerin yks deildir.
H.C. Arpa gre Big Bangin k sreci, Ermenistanda, kk bir Schmidt
teleskopla gzlem yapan Markarian adl bir gkbilimcinin bulgusuyla balyor. Gl morte
nm salan srekli kaynaklar zerine bir aratrma yapan Markarian NGC 4319 sarmal kollu
gkada yaknnda kuazar benzeri bir cisim buluyor ve bu cisme Markarian 205 adn veriyor
(ekil5). Daha sonra Daniel Weedman kuazarn tayfn alyor ve krmzya kaymasndan
uzaklama hzn 21000 km s -1 olarak buluyor. Dier yandan NGC 4319 gkadasnn bizden
uzaklama hz 1700 km s -1 olarak bulunuyor. Arp, fotoraf pla zerinde birbirine ok
yakn bulunan bu iki gkcisminin birbirine yakn olup olmadn incelemeye balyor.
Eastman Kodak firmasnn zellikle gkbilim almalar iin rettii, son derece duyarl
IIIa-J filmiyle kuazar-gkada iftinin fotorafn yeniden ekiyor. Bunun iin Mt.
Palomardaki 5 m lik yanstc teleskopta 4 saatlik poz sresi gerekiyor. ekmi olduu
fotoraf plan banyo eden Arp kuazar ile gkada arasnda yeralan kl bir kprnn
varlna dikkat ediyor. Byk teleskoplarla alan deneyimli gkbilimciler bir fotoraf
plandaki grntnn netlii, biimi ve boyutlarna bakarak onun gerek bir gkcisminin
grnts m yoksa emlsiyon bozukluu mu olduunu hemen syleyebilir. Arpa gre NGC
4319 gkadasyla Markarian 205 kuazar arasndaki kl kpr gerek bir grntyd.Bunun
zerine Arp kendisine, Kuazarla gkada fotoraf pla zerinde birbirine ok yakn
duruyorlar. Acaba Markarian kprs nalandaki bir gkadayla ardalandaki bir kuazarn
klarnn salmas sonucunda olumu bir sznt m? sorusunu yneltiyor. Yant,
Olamaz! oluyor. nk, gkyznde birbiriyle fiziksel iliki iinde bulunmayan ancak
fotoraf pla zerindeki grntleri birbirine yakn konumlara izden gkcisimlerinin
grntleri birleirken arada kum saatine benzer bir k sznts oluur. Markarian kprs
dar ve dz ulara sahip bir kpr olduundan iki cismin birbirine fiziksel olarak bal
olduunu kukuya yer brakmayacak biimde sergiliyor.
Bulgunun bilim dnyasnda dolama girmesiyle birlikte Big Bang yanllar da kendi
fotoraflarn ekiyorlar. 2 m apndaki bir teleskopla ektikleri fotoraf planda NGC 4319
gkadasyla Markarian 205 kuazar arasndaki kl kpr kendisini gstermiyor. Onlar da
kendi plaklarn bilim dnyasnda dolama sokuyorlar. Amalar, Arpn iyi bir fotoraf
olmad izlenimini brakmak. Ancak Arp iki farkl grnty oluturan teleskoplarn foton
toplama gleri orannn (2 / 5) 2 = 0. 16 olduunu, dolaysyla 2 m lik teleskobun Markarian
kprsnden gelen fotonlar toplayamayacan gsteriyor. Bunun zerine dier grup, Arpn
sergiledii bilimsel gerei yadsmak iin iki sav gelitiriyor: 1) Markarian kprs gerek
deil; 2) Ikl kpr gerekse bile byk bir olaslkla ardalanda bulunan ve tam kenardan
gzlenen bir gkada grntsdr.
Ancak Markarian kprsnn yzey parlakl bir gkadannkinden olduka ok
dktr. Bu nedenle bir gkada olma olasl yoktur! Ayrca, tam kenardan gzlenen
gkadalarn yzey parlakl gkada zeinden ulara doru gidildike azalr. Dikkat edilirse
Markarian kprsnde byle bir azalma yok! Daha sonra gelitirilen CCD teknolojisiyle elde
edilen grntler de kprnn ne kum saati biiminde ne de tam kenardan gzlenen gkada
diski biiminde olduunu gstermitir. Ancak, yukarda ileri srdkleri savlardan
vazgemeyen Big Bang yanllar deiik krmzya kayma gsteren gkcisimlerinin fiziksel
olarak ilikili olamayaca konusunda ayak diretmeyi srdrmektedirler.

31

ekil 5. NGC 4319 sarmal kollu gkadas ve hemen yannda okla gsterilen Markarian 205 kuazar.

Teknik ayrntlarda boulan Big Bang yanllar ok nemli bir zellii gzden
kardlar. Dikkat edilirse NGC 4319 allmn dnda bir sarmal kollu gkadadr.
Gkadann sarmal kollar kknden kopmu durumda! Gkada yaklak 10 milyon yl nce ya
bir patlama ya da byk bir tedirginlik yaam olmaldr. Kuazar gkadaya balayan kl
kprnn nemi, kpr boyunca gkadaya doru ilerlediimizde gkadann tam zeine
varyor olmamzda yatyor. Bu gerek, kuazarn gkada zeinden frlatldna ilikin
hipotezi dorular grnyor. ou gkada ekirdekleri etkindir; yani zekten darya doru
yksek erkeli nm, radyo yumaklar ve nm yapan zdek frlatrlar. Frlatlan zdek ve
nm zamanla deiir. Markarian kprs de Markarian 205 kuazarnn NGC 4319
gkadasnn zeinden frlatlm bir cisim olduunu dorularcasna orada yatyor.
1973 ylnda balayan bu tartma 1984 ylnda Jack Sulenticin almasyla Arpn
savn dorular ynde bir gelime gstermitir. Aradan geen 11 yllk sre iinde
Palomardaki 5 m lik teleskopla alnan en iyi 4 grntyle, Kitt Peak Ulusal Gzlemevindeki
(KPNO) 4 m lik teleskopla alnan en iyi 3 grnty JPL deki grnt ilemcisine sokan
Sulentic, Markarian kprsnn NGC 4319 gkadasnn zeine dek uzandn gsteren bir
grnt elde etmitir. Aslnda kpr, gkada diskini boydan boya geen bir omurgann
varln da ortaya karmtr. Gkcisimlerinin frlatt jetlerin hemen hemen daima bir de
kar jeti bulunur. Bu gerekten yola kan Sulentic, omurgann dier ucunda, Markarian
kprs ile bakk konumda yldzms bir nesnenin olup olmadn aratrd. Gerekten de
morte CCD grntsnde kar jetin varl grld. Bu arada Palomardaki 5 m lik teleskop
Arp ve Sulentice kapatldndan (!) kar jetin tayfn 4 m lik KPNO teleskobunda almak
zorunda kaldlar. Gvenilir bilimsel sonularn elde edilebilmesi iin daha fazla teleskop
zamanna gereksinimleri var. Ancak almalar ana akntdan sapt iin bu tr projeler
teleskop zaman bulamyorlar.
Bu arada KPNOda elde ettikleri tayflar hi beklenmedik sonular gsterdi. H nm
sarmal kollu gkadalar iin tipiktir. Ancak NGC 4319 gkadas H nm gstermemektedir.
Bunun yerine tm gkada diskinden yalnzca iyonlam azotun nm gelmektedir. Bu da

32
sarmal kollu gkadalar iin olaanst bir durumdur. Tayf verileri gkadann iddetli
tedirginliklerle sarsldn gstermektedir.
NGC 4319 - Markarian 205 ifti zerine yaplan almalarn en ilginci de bir ift
suskun (!) gkbilimciden geldi. 5 m lik Mt. Palomar teleskobunda olduka uzun gzlem
zaman bulabilecek denli ayrcalkl olan Caltechli bir gkbilimciyle onun ngiliz arkada,
dk krmzya kaymal cisimler yanndaki yksek krmzya kaymal cisimler zerinde
younlamlard. Bu kiiler, yksek krmzya kaymal cismin tayfnda dk krmzya
kaymal cismin sourma izgilerini algladklarnda, bu sonular, yksek krmzya kaymal
cismin daha uzakta olduunun kant olarak yorumluyorlard. Bu yorum ok salkl saylmaz.
Aslnda yksek krmzya kaymal cisim dierinin hemen arkasnda veya iinde olabilir ve
hatta dk krmzya kaymal cisim tarafndan frlatldysa o cismin zdeini bir kuyruklu
yldzn sa gibi evresinde toplam da olabilir. yle ya da byle! Eer yksek krmzya
kaymal cismin tayfnda dk krmzya kaymal cismin sourma izgileri yoksa, bu bulgu,
yksek krmzya kayma gsteren cismin dierinin nnde olduu biiminde
yorumlanmaldr. Bu durumda Big Bang yanllarnn bir tek kar yolu kalyor: eer yksek
krmzya kaymal cisme dk krmzya kaymal gkadadaki vakum benzeri bir boluktan
bakyorsak sourma izgileri gzlenemeyebilir (Gerekten de Samanyolu gkadasnn
zeine yakn bir yerde, gkada konsaylar l = 00. 9 ve b = - 30. 9 olan noktada bir gkada
penceresi bulunmaktadr. Bu blgede yldzlararas gaz ve toz ok dk younluklu
olduundan o blgede optik gzlemlerin yaplabilmesine izin verir). Ancak NGC 4319
gkadasnn Holmberg yarapn belirlemek amacyla oluturulmu olan eykselti haritas o
denli dzgn dalml ki bu olasl da rtyor.
Ad geen Caltechli ve ngiliz gkbilimcinin Markarian 205 rnei zerinde ok
youn altklar haberi Arpa szdrlr. 1983 ylnda Liegedeki uluslararas toplantda Arp
bu iki bilimciye Markarian 205 ile ilgili alma sonularn sorar. Onlar da kuazar tayfnda
sourma izgileri gzleyemediklerini aklarlar. Bu yknn tyler rpertici yan udur:
Dnyann en byk teleskoplarndan devasa boyutlarda gzlem zaman alabilme ayrcalna
sahip olan bu biliminsanlar (!) yapm olduklar bilimsel alma sonularn
yaynlamamlar, elde ettikleri bilgileri, kendi evren modellerine aykr dt iin
gizlemilerdir.
NGC 4319 - Markarian 205 ikilisi ok tartlm bir rnek olduundan zerinde ayrntlaryla
durduk. Arpn kitabnda benzer tartmal rneklerin says ok (ekil 6a, b) Yansz bir
okuyucu iin, kuazarlarn etkin gkada zeklerinden frlatlan cisimler olduu hipotezi kitabn
sayfalarndan darya frlyor! Etkin gkadalarn evren iindeki konumlarysa hi de
ayrcalkl deil. Bunlar ok yaknlarmzda da orta uzaklklarda da ok uzaklarda da
bulunabilir. Dolaysyla kuazarlar hi de sanld gibi uzak gkcisimleri deil. Sergiledikleri
krmzya kaymann belli bir blm Doppler, kozmolojik veya ekimsel kaynakl olabilir.
Ancak kuazarlarn krmzya kaymalarnn esas nedeni zgn bir fiziksel srecin varlna
iaret ediyor; ama ne? Henz bilemiyoruz (Wolf etkisi, dispersion,vb.). izelge 1, yakn
komuluunda birden ok kuazar bulunan gkadalar gsteriyor.

33

ekil 6(a) NGC 7603 gkadas ve kl kpr ile balanan kuazar; (b) Parkes 1327 - 206 kuazar ve onu
gkadaya balayan kl kpr.

Kuazarlar konusunda ana akntya kar yzen gen ve yaratc biliminsanlarndan bir dieri
de K.G. Karlssondur. Karlsson, kuazar krmzya kaymalarnn kuantlatn gstermitir.
Bulduu iliki, log (1+ z) = 0. 089 bantsyla anlatlr. Ancak bu parlak gkbilimci,
gkbilim dnyasnda i bulamam ve tp alannda gelecek aramak zorunda kalmtr.
Sb tr gkadalar iin elde edilmi olan Hubble ilikisine bakarak ya da geerlilik
snrlar, denge durumundaki dizgelerle snrlanm olan termodinamiin II. Yasasna
yaslanarak evrenin belli bir zamanda baladn, genilediini ve s lmne doru
gittiini syleyebilmek iin ya yazgcln prangalarna gnll balanmak ya da ktmser
varoluu olmak gerekiyor.

izelge 1. Yakn komuluunda birden ok kuazar bulunan gkadalar. z , krmzya kayma deerini ; p de ilgili
kuazarn gkada yaknnda raslantsal olarak bulunma olasln simgeler. Eer p > 0. 01 ise kuazarn gkada
yaknnda raslantsal olarak bulunduunu syleriz. Uzaklklar yaysaniyesi cinsindendir.
GKADA

KUAZAR

Ad

Ad

uzakl

parlakl

NGC 622

0. 018

UB1
BSO1

71
73

18.5
20. 2

0. 91
1. 46

0. 001
0. 02

NGC 470

0. 009

68
68D

95
95

19. 9
18. 2

1. 88
1. 53

0. 015
0. 002

34
NGC 1073

0. 004

BSO1
BSO2
RSO

104
117
84

19. 8
18. 9
20. 0

1. 94
0. 6
1.4

0. 01
0. 006
0. 02

NGC 3842

0. 02

QSO1
QSO2
QSO3

73
59
73

19. 0
19. 0
21. 0

0. 34
0. 95
2. 20

0. 003
0. 002
0. 01

Kaynaklar :
Arp, H.C., Quasaras, Redshifts & Controversies, Interstellar Media, Berkeley, 1987.
Hubble, Edwin, The Realm of the Nebulae, Yale University Press, London, 1936
Byk Patlama Evren Modeline Eletiriler

Bu alma, Byk Patlama modelinin varsaymlarnn, kulland yntemin ve ngrlerinin

eletirel incelemesini ieren bir alma olmay amalyor.
Konu evrenbilim... Evrenbilimin ura alann tanmlarken, evrenin bir btn olarak
nasl baladn, geirdii evrim aamalarn, geleceini inceleyen; evrendeki byk lekli
yaplarn, Mikrodalga Ardalan Inmnn, Hafif Element Bolluklarnn kaynan aratran
bilim alandr diyoruz. Ancak bu tanmlama tam gerei yanstamyor. Fizik, Matematik,
Kimya ve Gkbilimin arlkl olarak kullanld evrenbilim, ad geen reti alanlarndan
szan felsefe ve teolojiyle birlikte tam bir cad kazanna dnyor!
Bu adan ele aldmzda Byk Patlama, bilimsel adan, bilimsel yntem asndan,
doa felsefesi asndan, bakalarna neler sylettii, vb. alardan ayr ayr incelenebilir. Bu
incelemeler sonucunda ortaya kan yeni dnceler, kukusuz, insanln dnsel etkinlik
alannda dokuyageldii deseni zenginletirecektir. Hubble, Bilim, insann dnsel
etkinliklerinden biridir ve gerek anlamda ilericidir. Pozitif bilgiler kmesi, nesilden nesile
aktarlr ve herbir nesil bu kmenin byyen yapsna katkda bulunur. Newton, Daha uza
grebildiysem, bu, benden nceki bilim devlerinin omuzlar zerinde ykseldiim iindir
demiti diyor.
Bu saptama, lerlemenin kayna, ztlarn birlii ve savamdr diyen diyalektik
materyalist ilkeyi dorular grnyor. Bu saptamada ayrca, ayn felsefenin bir baka
ilkesinin - yadsmann yadsmas - izlerini de grebiliyoruz. Bilimin kulland iki ynteme,
tmevarm ve tmdengelime, iki zt gzyle bakabiliriz. Birincisi, Kepler, Leonardo da Vinci
ve Galileo gibi bilim adamlarnn kulland, zekten darya, embere doru; ikincisiyse,
Einstein ve ou kuramsal fiziki ve evrenbilimcinin kulland emberden zee doru olan
ilerleme yntemidir. Bu iki yntem, kozmik sarkacn salnmlar srasnda eritii deiik iki
evreyi oluturmaktadr. Bir evre, gzlem ve deneylere dayal, usa vurmay da gerekli bir adm
olarak gren yntemi; dieriyse yalnzca usa vurmay yeleyen, gzlem ve deney sonularn
usun yaratt fiyakal matematiksel modellerle karlatrma kaygs gtmeyen yntemi
temsil etmektedir.. Yaam ou kez, ereksel olan sentezi, bu iki yntemin birlikteliini
retiyor.

35
Yadsmann yadsmasna gelince; Kopernik evreni Batlamyus evrenini; Newton evreni
Kopernik evrenini ve Einstein evreni de Newton evrenini yadsmt. Newtonun deyimiyle,
devlerin omuzlarnda ykselip uza grme srp gidecektir.
Tmevarm ile tmdengelim ztlarnn birliktelii ve savamnn ortaya kard
sentez, bilimsel yntemdir. Bilimsel yntemin nasl olmas gerektiine ilikin gr,
Astronomi Magazinin Yardmc Yaynlar Dizisi No: 4 Byk Patlamada yle
zetlenmiti:
Ancak tmdengelimsel ynteme yaplan tm kar klar onun bilimsel almalarda
yeri olmad anlamna gelmez. Tam tersine, ok nemli bir yeri var. Ancak bu, doann
gzlenmesiyle balayan ve yine gzlemlerle biten bir evrimsel abada atlacak yalnzca tek
bir adm olmaldr. Yeni bir olgunun gzlemlerinden yola kan bilim insan yeni hipotezlere,
bu olay kabaca betimleyebilen yeni kavramlara ulaabilir. Bu, evrimsel abann tmevarm
aamasdr. Daha sonra ulalan kavrama matematiksel bir biim verilir ve kavramdan,
tmdengelim yntemiyle sonular karlabilir. Bu da evrimsel abann tmdengelim
aamasdr. Daha sonra, kuramn sonular yeni gzlemler karsnda snanr. Baar
salanmsa, kuram dorudur denmez! kuram gzlemlerle tutarldr denir. Ancak
evrim burada sona ermez. Kuram tutarlln kantladktan sonra devreye teknoloji girer.
Yeni kuram teknolojide kullanlr: Ya bilimsel aratrmalar iin yeni teknolojilerin
gelitirilmesi ya da ekonomik amalar iin yararlln gstermelidir. Bu yeni teknolojiler
yeni ve beklenmedik olaylarn gzlenmesine ve evrimin srp gitmesine yardmc olur.
Yukardaki paragrafta sunulan tanmn znde, Karl Poppern bilimsel yntem
zmlemesi yatmaktadr. Konuyla ilgili grlerini The Logic of Scientific Discovery adl
kitabnda zetleyen ve daha sonra bu kitabn ardndan ortaya kard ciltlik (Realism and
the Aim of Science; The Open Universe: An Argument for Indeterminism; Quantum Theory
and the Schism in Physics) eseriyle grlerini zenginletiren Popper, Bilimsel bir kuramn
yanllanabilir olmas, bilimle metafizii ayran temel ldr. Eer bir kuram
yanllanamyor, yanlln kantlayacak hibir gzlem ya da deney yaplamyorsa, bu
kuram kantlayabilecek herhangi bir yol da olamaz! Bu durumda kuram hibir
ngrde bulunamaz ve deersiz bir sylenceden (myth) teye de geemez diyor.
Poppern saptamasnda Bilim ve Metafizik birbirini dlayan iki dnsel etkinlik
alan olarak sunuluyor. Bilimin yanllanabilme zellii var; ve bu grev gzlem ve deneylere
verilmi; metafizik ise snanp yanllanmadan bak! Belleimde birisine ait yle bir sav
var: Ta parasnn Yere dmesinin nedeni, anasnn (Yer) barndan koparlm olan
yavrunun (ta) anasna geri dnme isteidir. Bu deyiin kime ait olduunu
anmsayamyorum. Yukarda aktardm biimi arptlm da olabilir; ancak yine de
metafizik bir nermeye rnek oluturabilecek denli arpcln koruyor! Bu, bir bilimsel
nerme olabilir mi? Bu metafizik ekim yasasn yanllamann bir yolu yok sanyorum. Ya
tm zamanlar iin geerli olan bu ekim yasasn ya yanllanm olan Newtonun ya da
yanllanacak olan Einsteinn ekim yasasn satn alacaksnz!
Popper, bilimle metafizii birbirini tamamen dlayan iki olgu olarak sunuyor. yle de
olsa, aralarnda bir iliki, etkileim olmal. Popperdan dinleyelim: Speklatif yaratclkla,
deneylere ak, snanabilme zellii gibisinden birbirine yabanc iki ayr olgunun birliktelii
olarak tanmlayabileceimiz fiziksel bilimlerin evreni tanmamzdaki grevleri ok nemlidir.

36
Evrenbilim speklasyonlar bilimin gelimesinde daima nemli bir rol oynam ve
oynamaktadr. Bu speklatif kuramlar inceleyerek onlarn geliimini salayabilir, daha
nemlisi, bu kuramlar deneysel olarak snanabilir duruma getirebiliriz. (Durgun Durum
evren modelinin kuramclar bunu becermi ve snavlarn iaret ettii dorultuda ilerleyerek
modelin geersizliini onamlardr). Tam bu aamada Popper salvosunu savuruyor:
Evrenbilimdeki speklasyonlarn ou, zellikle de balang aamalarnda, deneysel olarak
snanma ve yanllanabilmeden uzaktr; bu nedenle, ad geen speklasyonlar bilimsel
olmaktan ok metafizik olarak nitelemeyi yeliyorum (Popper, K., Quantum Theory and
the Schism in Physics).
Popper, ayn eserinde nemli bulduu baz evrenbilim kuramlar iin metafizik
doaya sahip aratrma programlar kavramn kullanyor. Poppera gre bu kavram, ad
geen kuramlarn ikili doasn yanstyor: 1) bilimsel aratrmalarn ynn ve doasn
saptayan programsal doas, 2) kuramn (en azndan balangta) snanamayan, dolaysyla
metafizik doas. Popper, metafizik doaya sahip aratrma programlar kavramn, henz
snanabilme aamasna gelememi olan kuramlar iin kullanmaktadr. Bu programlar zamanla
bilimsel kuram dzeyine kabilir. Metafizik doaya sahip aratrma programlarn
eletirmek olduka zordur. Bu programlarn herhangi bir eletiriye ak kalmakszn uzun bir
mre sahip olmalar da olasdr.
Metafizik doaya sahip aratrma programlar kavramn kullanrken, bilimin
gelime aamalarnn hemen hemen hepsinde metafizik dncelerin, yani snanmas olas
olmayan dncelerin denetiminde olageldiimiz gereine dikkat ekmek istiyorum. Bu
dnceler, hangi sorunlara aklama getirmemiz gerektiinin yansra, bugnk
yantlarmzn nceki yantlarmzla ne denli uyutuu ve doyurucu olduu veya bu yantlar
ne denli iyiletirdii sorununa da yant getirir (ayn kaynak, s. 161).
Popper burada ilgin bir saptamada bulunuyor ve ...bilimin gelime aamalarnn
hemen hemen hepsinde metafizik dncelerin, yani snanmas olas olmayan dncelerin
denetiminde olduumuz gereinden szediyor. Bu, bilimsel ilerlemelerimizde metafiziin
byk bir drts var, anlamna m geliyor? lerlemeyi, fizikle metafiziin birliktelii ve
atmas m salyor?
Popper, metafizik dncelerin problem yaratmaya yaptklar katkya ve bu
problemlerin zm yollarnn belirlenmesinde oynadklar role zel bir nem veriyor.
Problem durumlar olarak adlandrd bu durumlarn, bilimde ayr etmenin sonular
olduunu vurguluyor: 1) Belli bir alanda baskn kuram olma ayrcaln yakalam olan
kuramn bir tutarszlnn ortaya kmas; 2) Kuramla deney arasndaki tutarszln
belirlenmesi (kuramn deneyle yanllanmas) ve 3) Poppern en nemli olarak niteledii
etmen, kuramla metafizik doaya sahip aratrma program arasndaki iliki.
Bu savn gelitirmek amacyla Popper, Pythagoras ve Heraclitustan gnmze dek
geen zaman dilimi iinde fiziin geliimine katkda bulunmu olan ve metafizik doaya
sahip aratrma program olduklarna inand en nemli on program sralyor:
1. Parmenidesin Blok Evreni. Hilik (boluk, bo uzay) yoktur: evren doludur ve
tek bir bloktan olumutur. Devinim ve deiim olas deildir. Evrenin gerek tablosu
rasyonel olmak zorundadr; yani, elikisizlik ilkesi ve tmdengelim temelinde
oluturulmaldr.

37
2. Atomizm. Devinim, dolaysyla deiim gerektir. Dier bir deyile, evren dolu
olamaz; bolua da yer vardr. Evren atomlardan ve boluktan oluur: dolu ve bo. Tm
deiiklikler atomlarn boluktaki devinimleriyle aklanabilir. Nitel deiim yok; yalnzca
devinim ve yapsal deiim yani yeniden dzenlenme var. Boluk atomlarn olas devinimleri
ve konumlar iin varolan uzaydr.
3. Geometriletirme. Erken Pythagoras program evrenbilimin (geometriyi de
iermek zere) aritmetikletirilmesidir. Bu program irrasyonel saylarn bulunmasyla birlikte
kmtr. Bu programn izelgesini Plato izdi. nce evrenbilimin (aritmetii de iermek
zere) geometriletirilmesini dnd. Fiziksel evren zdekle dolu uzaydr. zdek, biim
kazanm olan uzaydr; geometri de biim veya ekillerin ve uzayn bir kuram olduuna gre,
zdein temel zellikleri geometrik olarak aklanabilir (Platonun Timaeusundan). Evrenin
geometriletirilmesi ve aritmetikletirilmesi program Eudoxus, Callippus ve Euclid ile
srmtr. (Euclid geometri ile ilgili kitap yazmay amalamyordu. Euclid, irrasyonel
saylarn geometrik kuram ve Plato evren modeliyle ilgili dier temel sorunlarn zmyle
ilgilenmiti)
4. Essentialism ve Potentialism. Aristoya gre, uzay (topos, konum uzay)
zdekdir. Salt geometri anlamn yitirmitir; onun yerine zdekle biimin (veya zn) ikilii
gemitir. Herhangi bir eyin biimi veya z o eye aittir ve kendi gizilgcn (potansiyelini)
ierir. Bu eyler kendi son amalar uruna kendilerini gerekletirirler. (yi,
zgerekletirmedir).
5. Rnesans Fizii. (Kopernik, Bruno, Kepler, Galileo, Descartes) Byk lde,
Platonun geometriletirilmi evreninin yeniden canlandrlm eitlemesini temsil eder. Ayn
anda canlandrlanlar, hipotetik tmdengelim yntem ve universale ante remdir. Daha sonra
Rnesans fizii saat modeline dnt.
6. Evrenin saat modeli. (Hobbes, Descartes, Boyle) zdein z veya biimi onun
konsay uzayndaki uzantsna denktir. (Bu, Plato ve Aristocu grlerin birlikteliidir). Yani
tm fiziksel kuramlar geometrik olmaldr. Tm fiziksel srelerin nedeni itme, veya daha
genel anlamyla, nesnelere sonsuz kk uzaklklardan uygulanan etkidir. Nitel deiikliklerin
tm, aslnda, zdein nicel - geometrik devinimidir; rnein, s veya manyetizm veya
elektrik aks. (Bu dnceler, atomlarn eter girdaplar olduunu savunan Bernoulli
dncesiyle kyaslanabilir).
7. Dinamizm. Tm fiziksel sre nedenleri itme veya zeksel ekici kuvvet
cinsinden aklanabilir (Newton). Fiziksel durumun bana gelen tm deiiklikler ilevsel
(fonksiyonel) olarak dier deiikliklere baldr (Diferansiyel eitlikler ilkesi). Leibnize
gre itme de kuvvetler cinsinden aklanmaldr - zeksel itici kuvvetler - nk itme, ancak,
eer zdek, itici kuvvetlerce doldurulan uzay olarak alnrsa aklanabilir. Bylece Leibniz
zdein dinamik ve yapsal kuramn oluturmutur. (zeksel kuvvetler kuramn daha sonra
Kant ve Boscovich gelitirmitir).
8. Kuvvet Alanlar. (Faraday, Maxwell). Tm kuvvetler zeksel kuvvet olarak
snflanamaz. Deien (vektrel) kuvvet alanlar da vardr. Bu alanlarn yerel deiimi, sonsuz
kk uzaklklardaki yerel deiimlere baldr. (Newton ve Descartesin nedensellik ilkesini
-causality- birletiren ksmi diferansiyel eitlikler ilkesi). zdek, yani atom ve molekller
kuvvet alanlar veya kuvvet alanlarnn tedirginlikleri cinsinden aklanabilir. (rnek olarak,
6 numaral programda sz edilen Bernoulli kuram gsterilebilir).

38

9. Birleik Alan Kuram. (Riemann, Einstein, Schrdinger). ekim alan ve

elektromanyetik alanlarn geometriletirilmesi. Maxwellin nma ilikin alan kuram
genelletirilmi ve temel paracklar, dolaysyla zdek de alanlar cinsinden aklanmtr.
zdein paralanabilir olduu ngrlmtr. (Bu ngrnn dorulanmasyla birlikte
evrenin saat modeli - yani materyalizm - yadsnmtr). Dier bir ngr, zdein erkeye
(enerjiye) yani alan erkesine, dier bir deyile, uzayn geometrik zelliklerine dnecei ve
bu dnmn tersinin de olabilecei ynndedir. Ancak, zdein alan tedirginlii (titreimi)
olduunu savunan gre kuantum kuram kar kmtr.
10. Kuantum Kuramnn statistiksel Yorumu. (Born) Einsteinn foton kuramn
ileriye srmesiyle birlikte, n da bir alan titreimi olduu grne kukuyla baklmaya
baland. nk herbir titreim treniyle (k dalgas) foton denilen parack benzeri bir
yapnn ilikisi kuruldu. Fotonu bir atom salyor bir dieri souruyor dendi. de Broglieye
gre, zdek de dalga - parack ikiliini gstermektedir. Bornun ikili doaya getirdii
yorum, fizii Atomizmin orijinal bak asna geri gtryordu: varolan eyler korpskl
veya paracklardr; alan ve alan titreimleri determinist olmayan parack fiziinin
matematik aygtlardr. Bu aygtlar yardmyla, bir paracn belli bir erke durumunda
bulunma olasln istatistiksel olarak hesaplayabiliriz. Bu bak asnn, zdei, birleik alan
kuram balamnda aklamaya alan ve ikili doa yerine zdein tekli doaya sahip olduu
grn ilke edinen Faraday - Einstein - Schrdinger programyla uyuamayaca ileri
srld (ayn kaynak, s. 164).
Poppern yapm oldu bu tarama, fiziksel evrenbilimin, deiiklik, zdek ve uzay
(atomlar ve boluk), evrenin konsay (koordinat) uzaysal yaps, nedensellik, zdein atomik
yaps ve zellikle kararll ve kararllnn snrlar, zdekle n etkileimi gibisinden
temel sorunlarn anlamamzda yardmc oluyor. Bu programlarn hepsi metafizik doaya
sahip aratrma programlar olarak nitelendiriliyor. Metafiziin tarih sahnesine k, evrimi
ve kendisine yneltilen eletirileri bir yana brakp, incelememizi Poppern yaln metafizik
tanmyla, (gzlem ve deneylerle snanamayan) srdrelim.
Yukarda sz edilen metafizik doaya sahip aratrma programlarnn bilimsel
fizik zelliinden ok metafizik veya speklatif fizik zelliine sahip olduklarn anlyoruz.
Bu zelliklerine karn bu programlar, bilim iin gereklidir. Ortaya ilk atllar srasnda
hepsi, szcn tam anlamyla metafizik doaya sahipti (bunlardan bazlar daha sonra
bilimsel olma zelliini kazand); bu programlar, eitli duyumsamalar( intuition) temelinde
oluturulmu, usu hemen hemen hi kullanmayan ok byk genellemelerdir. Bugn bu
programlardan ounun yanl olduunu gryoruz. Bunlar, evreni - gerek evreni - bir btn
tablo olarak sunma abalaryd. Balangta olduka speklatiftiler; snanmaya ak deildiler.
Aslnda bunlarn hepsi, bilimsel doaya sahip olmaktan ok, bir d veya sylence
niteliindeydi. Ancak bilime problem ve ama vermede ve esin kayna olmada yardmc
oldular (ayn kaynak, s. 165).
Eer Popper haklysa, Fizik - metafizik atmas bilimi ilerletmede byk bir g
kayna olabilir. Metafizik, tmdengelim ynteminde verimli topraklar buluyor. Metafizie
izin vereceksek, bunun dozunu nasl ayarlayacaz? Bilim insannn an gelimilik dzeyi
ve ideolojisine uygun program saptama sorumluluu nerede devreye girecek? Birazck
speklasyon birazck hamilelie benzemi gemite! Doan ocuklarn ad da ayn!
metafizik doaya sahip aratrma programlar. Metafiziin byk lde tmdengelim
ynteminden szdn bir kez daha yinelemeliyiz. Ancak savunulmas gereken salt tmevarm

39
da deil kukusuz! Gzlem ve deney verilerinin yld, usun kullanlmad yerde de
entellektel durgunluk balar. Burada metafizikle tmdengelim yntemini zdeletirmediimi bir kez daha vurgulamak istiyorum. Metafizik, kendini gerekletirebilmek iin
tmdengelimi daha rahat kullanabiliyor.
imdi, bilim dnyasnn nl isimlerinin, gzlem ve deneylerle snanamayan, bu
nedenle metafizik doaya sahip olma zellii tayan programlara ynelttikleri eletirileri ve
bu eletiriler nda bilimsel almalarn nasl olmas gerektiine ilikin grlerini
inceleyelim. Burada olduka uzun alntlara yer vereceim. Bu alntlarn amac, bilimsel
alma sonularna gsterilen baz eletirel olmayan yaklamlar eletirmek. Byk Patlama
evren modeli, baskn gr olma ayrcaln, ksmen kart grlerin seslerini bastrma
becerisinden (Halton Arpn, Quasars, Redshifts and Contraversies adl kitab ibretle
okunmaldr. Byk Patlamay yerle bir edecek bulgularn bilimsel dergilerde baslmasna izin
verilmeyiinin ilgin bir yks!) byk lde de eletirel olmayan yaklamlarn salad
gten kazanyor. Doas metafizik olduundan, insanlar bilim alanndan teolojik alana hi
sarsmadan ve uyandrmadan geiriyor, orada kuku yerini inanca brakyor. Bylece
Byk Patlama, inananlarn gznde kutsal kitaba, herbir metafizik nermesi de birer
ayete dnyor. Byk Patlamann ou kavram ve ngrs insanolunun dnsel
etkinliklerinde ortaya kan iki derin gereksiniminden birini, bilmeme ama inanma
gereksinimini doyuruyor. Bu, ne yazk ki, bilim dnyasnn ham ve ilenmi yelerini de
gizemi iine alm bir gereksinmedir (inanma, kiinin kendini aalama igdsnn da
vuru biimidir; igdler eitilebilir. oumuzda bilme istei inanma isteinden daha
baskndr. Bilimin boluklarna doastnn, metafiziin okumasna izin vermeyenlerimizin says hi de azmsanacak denli deildir). Bilim insannn benimsemesi ve
benimsetmesi gereken ilk ilkesi, kendi zerimde dinsel ve/veya bilimsel otorite tanmyorum
olmaldr. Bu motto, anlamsz bir isyana deil, salkl bir kukuya ve eletirel bir yaklama
davetiyedir. Aadaki alntlar, benimsediim grler dorultusunda; ancak bunlara olan
yaklamm otorite tanmaz biimdedir.
BLMSEL YNTEME LKN GRLER
Lev Landau
Kuramsal evrenbilimciler ok sk yanl yapyorlar; ancak yanlabileceklerinden hi
kukulanmyorlar. (The Lesson of Quantum Theory, Niels Bohr Centenary Symposium, Oct.
3 - 7, 1985, J. de Boer, E. Dal, O. Ulfbeck (eds.), North - Holland, Copenhagen)

H.C. Arp, G. Burbidge, F. Hoyle, J.V. Narlikar, N.C. Vickramasinghe

Genel bir ilke olarak, gzlenen baz nicelikleri veya fiziksel sreleri aklarken
gzlenemeyenlerden yardm ummak istenen bir durum deildir. Byk Patlama
evrenbiliminde bu tr yaklamlarla ska karlayoruz. Yerbilim, Huttonun tekdzelik
(uniformity) ilkesini benimsediinden beri olumlu gelimeler gstermitir. Bu ilkeye gre,
yerbilimin her konusu, sregelen gzlenebilir srelerle aklanmaldr. Evrenbilim ve
kozmogoni de ayn ilkeyi benimseyerek olumlu gelimelere tank olabilir. (Nature, Vol. 346,
30 Aug. 1990, s. 807)
(Not: Bu balamda okuyucu, Byk Patlamann enflasyonist an, baryonik olmayan
karanlk zdei, stringleri, vb. anmsamaldr. Bunlardan enflasyon, evrenin bir dneminde

40
gereklemi ve durmutur; sregelen, gzlenebilir bir sre deildir. Baryonik olmayan
karanlk zdein ne olduu, bilinen zdek tryle nasl etkiletii bilinmiyor! Stringler,
bilinen gereklerle eliiyor! uras ak ki, evrenbilimcilerin Hayalet Avclarna gereksinimi
var!)
Sheldon Glashow
Hepimiz gibi, Einstein gibi, Michael Faraday da ekim ile doann dier kuvvetleri
arasnda bir bantnn varolduuna inanyordu. Einsteinn tersine Faraday, emberin
zeinden da doru, salt deneylerden kurama doru kan yolu izlemiti. Yaamnn sonuna
doru, 19 Temmuz 1850 de, birletirmeyi amalad kuvvetler arasndaki ba kantlamay
amalad deneylerin baarszlkla sonulanmas zerine unlar yazd:
u anda abalarm sona erdi. Sonular olumsuz. Bu sonular, ekim ile elektromanyetik
kuvvetler arasndaki ban varlna olan inancm sarsamaz. Ancak ayn sonular, bylesi
bir ilikinin varln dorulamyor.
( The Lesson of Quantum Theory, 1985, s. 153)
D.N. Schramm ve C.F. McKee
Kuram, gzlem ve deney arasnda sk bir ibirlii olduu zaman bilim hzla ilerler.
Eer kuram llebilirlii bir yana brakp nde komaya balarsa aratrma alan
bilimden uzaklar felsefeye dner. Eer toplanan veriler, neye iaret ettikleri aratrlmadan
ylp durursa, ayn aratrma alannda entellektel durgunluk balar. (Sky & Telescope, Oct.
1991, s. 352)
V.A. Ambartsumian
Yanl anlalmay nlemek amacyla speklatif dnceye ve modellere ynelttiim
eletirilere birka tmce daha eklemek istiyorum. Speklatif dncelerin ve modellerin
bilimsel almalardaki nemini kimse yadsyamaz. Benim ilk almalarm (invariance
principle) da deneysel - gzlemsel almalardan ok, model oluturmaya daha yaknd.
Ancak, u noktay zellikle vurgulamak istiyorum, bugn elimizin altnda bulunan devasa
verileri dikkate almakszn oluturacamz modellerin iyi sonular retme ans yoktur.
Doa, ou gizlerini sergilememe konusunda ayak diretiyor! Bizim amacmz bunlar
ortaya karmaktr. Bu gizleri, gizlendikleri yerde gzlemek en doal yntemdir. Yalnzca
kuramlar yaparak amacmza ulamamz son derece zordur.
( Annual Review of Astronomy and Astrophysics, Vol. 18, 1980, s. 13)
W.B. Bonnor
Fiziksel bir sreci betimlemeye alan matematiksel bir modelde ortaya kan
tekillik genellikle kuramn ktne iaret eder. Bylesi bir durumda bir fizikinin olaan
tepkisi daha iyi bir model aramak olur.
Ancak evrenbilimciler genellikle byle bir davran biimi sergileyemiyorlar. Baz
bilim adamlar evrenin genilemesini tanmlayan anda ortaya kan tekillii Tanr sandlar ve

41
Tanrnn evreni o noktada yarattn dndler. Bilimsel sorunlarmza zm ararken iin
iine Tanry sokmamz hi uygun bulmuyorum. Bilimde bu tr mucizevi mdahalelere yer
olmad gibi, varl, Tanrya inananlar iin tehlike yaratr: diferansiyel eitliklerinizdeki
matematiksel tekillikleri daha iyi bir modelle ortadan kaldrdnzda Tanrnz da tekillikle
birlikte ortadan kalkar. (Rival Theories of Cosmology, Oxford Univ. Press, London, 1960)
Edwin Hubble
Gzlemle kuram sk skya rlmtr; bunlar birbirinden tamamen ayrma abas
bounadr. Salt kuram belki matematik alannda bulunabilir, ancak bilimde bulunamaz.
Sylendiine gre matematik, olas dnyalarla, mantksal olarak tutarl dizgelerle urar.
Bilim ise, iinde yaadmz gerek dnyann gizlerini zmeye alr. Ksacas, evrenbilim
kuramlar bize sonsuz sayda olas evren dizisi sunar. Gzlemlerse, iinde yaadmz evreni
anlalr bir biimde sunan modelleri, olas evrenler dizisi iinden tek tek ayklar.
Gzlenebilir evrenin aratrlmas, bu ayklama ilemine ok nemli katklarda
bulunmutur. Bu aratrma olabildiince geni bir evren blgesini iermektedir.
Gzleyebildiimiz rnek uzay bir dizi sonular karabilmek iin olduka iyi saylabilir. Bu
adan baktmzda, evrenin yapsna ilikin almalar, deneysel - gzlemsel alma alanna
girmitir diyebiliriz. (Realm of the Nebulae, Yale Univ. Press, London, 1936, s.35)
...
Yaplmas gereken aratrmalarda glkler ve belirsizlikler ortaya kt. u anda
elimizde bulunan verilerle gvenilir sonulara ulaamayz. Bu aamada krmzya kaymadan
szetmemizin nedeni, krmzya kayma yorumunun, en azndan ksmen de olsa, gzlemsel
aratrma alanna girmi olduunu vurgulamak iindir. Burada gzlemcinin davran,
kuramsal aratrmacnnkine benzemiyor. nk, teleskobun salad olanaklar henz
tamamyla tkenmi deildir; gzlemler, krmzya kaymann gerekten de devinimi temsil
edip etmediini iyice ortaya karmadan herhangi bir yargya varlmamaldr.
Bu arada, krmzya kaymalar, uygunluk asndan hz lekleriyle anlatlabilir.
Krmzya kaymann davran biimi hz kaymalarnkine benzemektedir ve yaplabilecek
herhangi bir yorumu dikkate almakszn ayn leklerle temsil edilebilir. Dikkatli bir biimde
kurduumuz tmcelerimizde grnrdeki hz kavramn kullanmal ve genel kullanm
iinde grnrdeki sfatn dikkate almasak da varln daima anmsamalyz. (ayn
kaynak, s. 122 - 123)
...
n aratrmalar, zdek dalmnn evrenin gzlenebilir tm blgelerinde tekdze
olduuna iaret etmektedir. Bundan sonraki adm, kukusuz, dikkatli bir tarama yapmak ve
elimizdeki verilerin nda sonular yorumlamaktr. Bilgi biriktike sonular yeniden
yorumlamal ve taramalar daha byk bir dorulukla yinelemeliyiz. Bylece ard ardna
yaplan yaklatrmalarla, gzlemlerimize ak olan evrene ilikin daha anlalr bilgilere sahip
olmamz olas olabilir. Ekstrapolasyonlarmz ancak o zaman, teleskoplarmzn eriebildii
uzaklklarn tesine tayabilir ve salt speklasyonlardan daha deerli olan sonular
karabiliriz. (ayn kaynak, s. 182)
...
Biz, tanm gerei, gzlenebilir evrenin tam ortasndayz. Yakn komuluumuzu
olduka iyi tanyoruz. Uzaklklarn artmasyla birlikte bilgimiz azalyor, stelik hzla azalyor.
En sonunda, teleskoplarmzn snrna eriiyoruz. O snrda artk glgeleri lmeye
balyoruz. Burada lm yanlglarmzn yansra bize ipucu olabilecek grntleri de
aratrmaya balyoruz. Aratrmalarmz srecek. Deneysel - gzlemsel kaynaklarmz

42
tamamen tkenmedike dsel speklasyon ortamna kaymamza gerek yok. (ayn kaynak, s.
201 - 202)
H. Bondi
Bugne dek bilimsel yntem konusunda yaplm olan zmlemelerin en baarls
Profesr Karl Poppernkidir. Poppera gre, ki bence dorulanmtr, hipotezler bilim
adamlarnn usunda oluur ve nemli lde o bilim adamnn imgelemesini (imagination)
ierdiinden tamamen ak, anlalr olmaktan uzaktr. Bir kuramn amac, doruluu gzlem
ve deneyler karsnda snanacak olan ngrlerde bulunmaktr. lkesel olarak, bir kuramn
bilimsel kuram olabilmesi iin, deney ve/veya gzlemler karsnda yanllanabilir olmas
gerekir. Bilim, yanllanabilme gibisinden stn bir zellie sahip olmas nedeniyle insanln
dier etkinliklerinden ayrlr. (Rival Theories of Cosmolgy, Oxford Univ. Press, London,
1960, s. 12)
Edwin Hubble
Gnmz evren kuramlar, evrendeki zdein edalm gsterdiini varsayan ve
Genel Grelilik kuram balamnda alan bir modeli kullanr. Genileyen evren modeli
olarak anlan bu model, Genel Greliliin bir ilkesini ifade eden kozmolojik eitlikten
tretilmitir. Bu ilke, uzay geometrisinin, uzayn iindeki zdek ve erkece saptandn
belirtir. Bu eitlik, insanln bugne dek toplad, gereklerden tretilmi bilgi yuman
aar (transcends). Bu eitlik, ancak, evrenin doasna ilikin varsaymlar yardmyla zlp
yorumlanabilir.
Einstein ve de Sitterin (1917) elde ettii ilk zmler, evrendeki zdein eit
daldn, evrenin her ynde ayn olduu ve zamanla deimedii varsaymlarn kulland.
Bu zmler, genel bir problemin zel durumlardr ve artk kullanlmamaktadr. Einsteinn
zm braklmtr, nk krmzya kaymaya aklama getirememitir; de Sitterinki
braklmtr, nk evrende zdein varln dikkate almamtr. Sylendiine gre, Einstein
evreninde zdek var devinim yok; de Sitter evrenindeyse devinim var zdek yok. Sorun genel
anlamyla ilk kez Friedmann (1922) tarafndan ele alnmtr. Daha sonra Robertson (1929)
yalnzca bakklk zelliini kullanarak izgi elementinin en genel formlasyonunu
tretmitir.
Ad geen zmde, kozmolojik sabit ve uzayn erilik yarap gibisinden
belirlenmemi nicelikler ortaya kmaktadr. Evrenbilimciler bu parametrelere tamamen
geliigzel deerler vererek, eitli olas evrenler tanmlamlardr. Bu eitlilik iinde, gerek
evren modelinin de yeralaca sanlmtr. Gzlemcinin greviyse, bu parametrelerin gerek
deerlerini veya en azndan yeralmalar gereken deer araln saptamak olmutur.
Genel zm durgun olmayan, zamanla deien bir evren ngrmektedir. Uzayn
erilik yarap zamanla deimektedir. Ksacas, olas evrenler ya genileme ya da kme
iindedir. Eitlikler bu iki seenekten hangisini beklememiz gerektiine iaret etmemektedir.
Ancak, gzlenen krmzya kaymalar, gerek evrenin gnmzde genilediinin dolaysz bir
kant olarak onand ve bu yorum kurama eklendi. Bylece model, genel grelilik kuramnn
edalml ve genileyen modeli olarak anlmaya baland. (Realm of the Nebulae, Yale
Univ. Press, London, 1936, s. 198)
A.K. Raychaudhuri

43

Standart kozmolojinin baz yandalarnn tavr, Eddingtonun, eer kuramla deney

arasnda bir uyumazlk varsa, deneylere inanmayn nerisine uymak olmutur. (Proceed.
Gravitation & Rel. Astrophysics, World Sci. Singapore, 1982, s. 117)

Gnmzde tmdengelim yntemi evrenbilim ve parack fiziinde yaygn olarak

kullanlmaktadr. Bu iki bilim dal, ayn yntemi kullanmann yansra, ierik ynnden de
birbirine baldr. nk, parack fizikileri iin Byk Patlama, Kusursuz bakklk (perfect
symmetry) iin altn a oluturmaktadr. Bugn iinde yaadmz evren bakk saylmaz.
Doay snflam ve drt temel kuvvetin varln onamz. Bu kuvvetlerin etkileim biimi,
etkileim yeinlii ve etkileim erimi birbirinden olabildiince ayrdr. Bu drt kuvvet hi de
bakk olmayan biimlerde davranrlar. rnein, temel paracklarn ou, spin ad
verilen asal momentuma sahiptir. Bakklk tutkunu kuramclar, tm kuvvetlerin tm
spinlere ayn biimde etkidiini dndler. Ancak durum gerekte byle deil! Zayf
kuvvet sol el kuralyla alr: bir ekirdek bozunmas srasnda salnan elektron spini ou kez
devinim ynndedir, yani sol el vidasnn yivleri gibidir. Hemen hemen tm durumlarda
parack ve anti - paracklar birbirinin ayna grnts gibi davranrlar; rnein, bir bozunma
srasnda salnan pozitronun spini sa el vidasnn yivleri ynndedir. Kald ki, bu kuraln
bile bozulduu durumlar vardr. Ksa mrl bir paracn bozunmas srasnda anti parack
normal paracktan daha hzl bozunur. Zaman bakkl bile herzaman geerli deildir.
Paracklarn zellii de bakklktan olabildiince uzak ve karmaktr. Bozunmayan,
kararl paracklar ele alalm: elektron ve proton; protonun ktlesi elektronunkinin 1836
katdr. Foton ve ntrinolarn ktlesi yoktur. Dahas, ntrinolar zdekle etkilemezler; k yl
kalnlndaki kayay deler geerler (yeter ki o boyutlarda bir kaya bulalm!)
Kararl paracklara ek olarak, 22 tane daha uzun mrl parack vardr. Bunlar
bozunur. Ancak bu paracklarn mr, arpan iki paracn arpma zamanna (10 -23
saniye) kyasla uzundur. Bu paracklarn says hi de azmsanacak denli deildir. mrleri,
(0 iin) 10 -20 saniye ile (ntron iin) 15 dakika arasnda deiir. Kararl bir ekirdekte
ntron kesinlikle kararl olarak kalr. Ayn paracklarn ktleleri, me elektron ktlesi olmak
zere, 207me ile 5247me arasnda deiir. Bunlardan bazlar, elektriksel olarak ntr iken
bazlar da elektrik ykldr. Protondan daha az ktleli olan paracklar (lepton ve mezonlar)
elektron, ntrino veya saf erkeye bozunurlar; protondan daha ar olanlarsa (baryonlar)
protonlara bozunurlar. Mezon ve baryonlar gl kuvvet ile etkileime girerken, leptonlar bu
kuvvetin etkisinden baktrlar.
Bakklk asndan daha da kts, paracklarn hzlandrclarda arptrld
anda, yani tam etkileme annda ortaya kan ve rezonans ad verilen ksa mrl erke
durumlarnn varlna ilikin dolayl kantlarn olmasdr. Bu erke durumlarndan yzlercesi
belirlendi.
Bu karmakla bir dzen ve bakklk sunma amacyla parack fizii kuramclar
standart model gelitirdiler. Bu model, doadaki tm kuvvetlerin kuantlam olduunu
varsayar; dier bir deyile, herbir kuvvet o kuvvete zg paracklarca tanr. Kuvvet tayan
bu paracklar dier paracklarla dei tokua girer, bylece bir kuvvet retilir. Bu modelin
hipotezlerinden biri, mezon ve baryonlarn kuark ad verilen alt tr paracktan
olutuudur. Dier yandan, alt lepton tr vardr: elektron, muon, tauon ve tr ntrino.
Elektromanyetik kuvveti foton tar; zayf kuvveti W ve Z paracklar tar; gl kuvveti

44
tayan en az 8 gluon vardr. ngilizcede glue yapkan, yaptrc anlamna gelir. Gluonlarn
grevi de paracklar birarada tutmak olduundan gluon adn almtr. Sraladmz 24
paracn herbirinin kendine zg ktlesi ve zellikleri vardr. Kuramn zayf yanlarndan
biri, kuark veya gluonlardan herhangi birinin henz dolaysz olarak gzlenememi olmasdr.
Beklenen bakkla henz(!) eriilememitir. Paracklar, aa yukar 6 nn katlar
olarak gruplanmaktadr. Bu karmaann altnda kusursuz bakkln yattna inanan
kuramclar bozulmu bakklk dncesini gelitirdiler. Bu gre gre, erke ne denli
yksekse bakklk da o denli yksektir. zdek erke yitirmeye baladka bakklk
kendiliinden bozulur ve deney srasnda bakkln yitirmi bir gerek ortaya kar. Bu
aamada ska bavurulan benzerlik, donma noktasna gelmi olan sudur: su oda scaklnda
bakktr; morfolojik yaps herhangi bir yn yelemez. Ancak donduunda, buzun deiik
ynlerde bakkszlk sergilediine tank oluruz; bakklk kendiliinden bozulur.
te parack fiziiyle Byk Patlamann birbirine olan bamll bu noktada ortaya
kar. Byk Patlama, kusursuz bakklk ve ultra yksek erkelerin ortaya kt altn adr.
Parack fizikilerine gre balangta (bir balang veya sona nedense hep gerek
duymuuzdur!) kusursuz bir bakklk vard. (Burada ok nemli olduunu sandm iki
anmsatmay iki soru biiminde yapmak istiyorum: 1) Huttonun uniformity ilkesini niin
kullanmazlar? 2) Big Bang koullarn yeniden yaratp snayamayacamza gre, nmze
sunduklar metafizik deil mi?) . Tm paracklar ve kuvvetler balangta(!) tekti. Byk
Patlama ertesinde soumaya balad anda evren bakklk bozulmasna urad deniyor. Tek
kuvvetten nce ekim kuvveti ayrld. Daha sonra gl ekirdek kuvveti, daha sonra da zayf
kuvvet ve elektromanyetik kuvvetler ayrld. Tm bunlar, saniyenin ok ok kk
fraksiyonlarnda oldu. Benzer ekilde, balangta(!) paracklar da kuvvetler gibi ktle ve
dier zelliklerce birbirine denkti; daha dorusu tek tr bir parack vard, deniyor. Ama
bugn artk herbirinin ayr ktle ve zellikleri olduunu biliyoruz.
Ksacas, ad geen drt kuvvetin birlemesi ancak uzak gemite, asla yeniden
yaratlamayacak scaklklarda olur. Bu arada bu kuramn ngrlerini snamak da giderek
gleiyor. Aslnda bu glkler, birletirme programnn ilk aamalar iin fazla sorun
yaratmad. Bu ilk aama, zayf kuvvetle elektromanyetik kuvvetin birletirilmesini
amalyordu. Buna elektrozayf kuram denir.
Kuantum fizii, kuvvet tayan dei tokucu parack ktlesinin etki uzaklyla ters
orantl olmas gerektiine iaret eder. Elektromanyetik kuvvetlerin etki erimi sonsuz
olduundan fotonun ktlesi sfrdr. Ancak, zayf kuvvetin etki erimi sonsuz ksadr. Bu
nedenle, zayf kuvvetin dei tokucu paracnn ktlesi ok ok byk olmaldr. Bu
parackla fotonun ktlesi bir birleik kuramda biraraya gelemeyecek denli ayr dnyalarn
yaratklar olarak dnld.
Ancak 1967 ylnda Harvard niversitesinden Steven Weinberg, bir yl sonra Londra
Imperial College ve Trieste ICTP balantl Abdus Salam ve Sheldon Glashow birbirinden
bamsz olarak gauge kuramn gelitirdiler. Bu kuram, ktle sorununun stesinden geldi.
ki ayr dnyann biraraya gelemez yaratklar birletirilerek elektrozayf kuram oluturuldu.
Kuram, bakklk bozulmas ad verilen kavramn yardmyla gerekleti ve 80 ve 90 GeV
larda srasyla W ve Z paracklarnn bulunacan ngrd. Gerekten de, 1983 baharnda
CERNde Carlo Rubbia bakanlndaki aratrma grubu, W ve Z paracklarn bulduklarn
tm dnyaya duyurdular. Kuram, bu iki paracn yansra, 1 TeV da (11012 eV ) henz

45
gzlenememi olan Higgs bozonunun varln ngrd. Bugn Texasda kurulmakta olan
speriletken sper arptrc bu parac bulmay amalyor.
Bugn elimizde birleik elektrozayf kuram ve ayrca iyi i gren bir gl kuvvet
kuram bulunmaktadr. imdi abalar, bu iki yap zerine GUT(Grand Unified Theory Byk Birleik Kuram) yi oluturmak, yani, zayf, kuvvetli ve elektromanyetik kuvvetleri
birletirmek ynnde aktlyor.
GUT, eer bugn hzlandrclarda eriebildiimiz erkelerin ok ok zerine
kabilirsek, zdei bu erkelerde arptrma yoluyla yeni paracklar ve bu paracklarn
sergileyecei yeni etkileimlere ulaabileceimizi ngrmektedir. Bugnk deneylerde
eriilen yaklak 500 GeV ile GUT erke dzeyi olan 1015 GeV arasndaki verimsiz arala
Glashow l denir. Bu l aarak GUT erkelerine eriebilecek hzlandrcnn uzunluu
birka kyl(!), deneyler srasnda tketecei erkeyse, Gne erkesinin birka kat olacaktr
!! Glashow, projenin gndeme geldii yllarda, Bu proje, Reagan bakanlndaki kongreden
kesinlikle kmaz gibisinden gldrl bir saptama yapyor. Hatta, Demokratik bir bakann
ynetiminden de beklentisi olmadn dile getiriyor! (A Passion to Know, A.L.Hammond ed.
Charles Scribners Son, NY, 1984)
Poppern tanmlad metafizik doaya sahip aratrma program bu olsa gerek!
Metafizik, nk deney veya gzlemlerle GUTyi snamak olas deil. Bu aamada bilim
adamnn ann teknoloji, olanak ve ideolojisine uygun bilimsel aratrmalara ynelme ve
yneltme sorumluluunu bir kez daha anmsamalyz.
Bu arada, GUTlerin snanabilir bir ngrsnden de szedelim. Bu ngrnn
dorulanmadn da hemen ekleyelim. GUTler protonun bozunacan ngrr. Proton ve
elektronlarn yksek erkelerde birbirine denk olaca ve birbirlerine dneceine inanlr.
Daha zgn olmak gerekirse, pozitronlar bir tr mezon olan piyonlarla birleerek protona
dnmelidir. Ancak, zaman tersinirlii dncesine gre,bu tr bir srecin tersi de dk
erkelerde gzlenmelidir. Ksacas, protonlar, piyon ve pozitronlara bozunarak byk
niceliklerde erke aa karmaldr.
GUTler protonlarn 1030 ylda bozunacan ngrrler. Eski madenlerin en derin
galerilerinde yaplan deneyler proton bozunmasna ilikin herhangi bir belirti gstermedi:
Protons are forever! Bir zamanlar Sean Connerynin 007 - James Bond filmleri dalgas vard.
Bunlardan birinin film mziini Shirley Bassey okumu ve o kadife gibi sesiyle Diamonds
are forever diyerek gnllerimizde taht kurmutu! Sheldon Glashow, ABDdeki gazete ve
dergilerin bilim yazarlarna verdii basn konferansndaysa ayn arky sylemiyordu:
Michigan ve Brookhavenda alan bilimadamlar biraraya gelerek, Ohiodaki Marton Thiokol tuz madenlerinde proton bozunmas deneylerini gerekletiriyorlar. nanyoruz ki,
zdek (diamonds, fizikiler, gkadalar, vb) kararszdr, yani, Diamonds are not forever! (A
Passion to Know, A.L. Hammond ed., Charles Scribners Son, NY, 1984, s. 32)
Proton bozunmasna ilikin ngr dorulanmaynca GUTciler ilgin bir
umursamazlkla balang kuramlarnn son derece basit olduunu ve bu nedenle salkl
sonular veremeyeceini savunmaya baladlar. Yeni oluturduklar kuramn protona bitii
ya eski ngrnn 103 katyd: 1033 yl! Evren yaklak 109 yllk bir yaa sahip. Protonun
bozunmasna unun urasnda 1024 yl kalm! Nedir ki, gz ap kapayncaya dek geer!
Bir kez daha Karl Popper, bir kez daha snanabilme ilkesi, bir kez daha metafizik.

46

GUTciler protonun kararl bir parack olduunu niin onamyorlar acaba? nk

Byk Patlama bize protonlarla pozitronlar arasnda bir dnmn olmas ve protonlarn
bozunmas gerektiini sylyor. Peki ya Byk Patlama denen ey olmadysa! O zaman,
GUTlerin yaplabilen tek deneyi, proton bozunmas, bu kuram aka yalanlam olur. Dier
yandan, eer proton bozunmayacaksa Byk Patlamaya byk bir darbe inecek demektir. Bu
durumda evrenin eit sayda zdekle anti - zdekden olumas gerekecek. Ancak, evrende
zdekle anti - zdein eit niceliklerde olmadn ve gemite olduu savunulan zdek anti zdek etkileiminden arda belli niceliklerde zdek kald savunulmaktadr. Bir kez daha
anmsayalm: Byk Patlama, protonlarla pozitronlarn birbirine dnmesi gerektiini
savunur. zdek ile anti - zdek, Byk Patlamann savunusuna gre, son derce yksek
younluklarda bakk olarak yaratlmtr. Eer eit niceliklerde zdek anti-zdek
bulunduunu varsayarsak bunlar birbirini karlkl olarak yokedecek ve geriye yalnzca salt
erke kalacak, no universe! Arda kalan zdein varl, bakk olmayan bir evrende
yaadmza iaret etmez mi? Byk Patlamann olmadna iaret etmez mi? GUTler ve
Byk Patlama ya birlikte var ya da birlikte yoklar!
Proton bozunmas ve anti - zdek konular, doann bakk olduunu savunan
grn ne denli subjektif olduunu gsteren iki rnektir. GUTler evrenbilimcilere, axion
gibisinden karanlk zdekleri sunar! Buna karlk Byk Patlama da GUTcilere, kuramsal
bakklk iin gereksinim duyduklar ultra yksek erkeleri salar. GUTler ve Byk Patlama
birbirine gereksinim duyan, bu nedenle birbirini destekleyen iki kuramdr; bir eit kozmik
ksr dng ! Bu arada heriki kuram de denetleyen deneyler, heriki kuram da re kard.
GUTler iin sylediklerimiz, kuramsal evrenbilim ve parack fiziinin son moda
programlar olan spersicim ve sper bakklk iin de geerlidir. Dorulanmam olan
GUTlerden honut olmayan baz kuramsalclar ekim de ierilmek zere doann 4 kuvvetini
birletirmeyi dndler. Bunun iin, uzunluu olan ancak genilie sahip olmayan
sicimlerden yardm umuldu. Hereyi aklama gibi bir grevle km olan bu programn
adna da TOE dendi : TOE - Theory Of Everything, yani Hereyin Kuram. Ancak sicimler o
denli byk erkelerin olgular ki, kuram bu konuda tek bir ngrde bulunamyor. Sheldon
Glashow dinleyelim. Niels Bohrun doumunun 100. yldnm nedeniyle, 3 - 7 Ekim 1985
tarihleri arasnda dzenlenen toplantda, Sheldon Glashown sunduu bildirinin bal
gerekten ilgin: Does Elementary Particle Physics Have a Future? Bu bildiride ileri
srd dnceler zerinde dikkatle dnmeye deer !
Elimizde iyi i gren bir tek kuram var ; gerekten iyi bir kuram. Parack
fizii standart kuramn oluturan QCD (Quantum Chromodynamics) ve elektrozayf kuram.
Bu kuram, evrenbilimde, astrofizikte, nkleer fizik ve parack fiziinde kullanlmaktadr.
Gerekten de, baka bir seimimiz yok.
Standart modeli yadsyacak herhangi bir llm nicelik yok! Kuram i
elikilerden ve zayf yanlardan bak. Tm bunlara karn, standart model doyurucu
sonular sunamyor. rnein, QCD yeterince gl bir ngr yeteneine henz sahip deil.
Kuram, hadronlarn gzlenen ktle spektrumuna ilikin herhangi bir ngrde bulunamyor.
(The Lessons of Quantum Theory, J. de Boer, E. Dal & O. Ulfbeck eds., 1986, North Holland
Physics Pub., Amsterdam, s. 144)
Programmz iin ikinci tehlike, parack deneyleriyle parack kuramlar
arasndaki boanmadr. Bu boanma belki de QCD ile balad. Aslnda QCD nkleonlarn ve

47
nkleer kuvvetlerin kuark yapsn ilgilendiren ve doru olduunu sandmz bir kuramdr.
QCD yalnzca bir kuram deil, ayn zamanda zgn bir kuramdr. QCD, ilkesel olarak,
bugnk olanaklarla eriebildiimiz erke dzeylerinde nkleer fizik ve parack fiziinin
ou sorunlarna tanmlama ve aklama getirebilen bir programdr... Bu program hemen
hemen kesinlikle dorudur. Tehlikenin QCDden kaynaklanacan sanmyorum. QCD
deneyle kuram arasnda bir boanmaya neden olmad. Tam tersine, deneyle kuram arasnda
iyi bir ibirlii salad. Ancak, ektii tohumlar baka alanlarda iek at. QCD, elegans ve
zgnln, gerein lei olduklarna ilikin inanc krklemitir. Bu leklere ben de
inanyorum; ancak, bunlarn deneylerle glendirilmesi gerekir. Lord Kelvinin aadaki
deyiine katlyorum:
Eer szn ettiin eyi lebiliyor ve saylarla anlatabiliyorsan, ona ilikin bireyler
biliyorsun demektir. Eer onu saylarla anlatamyorsan, bildiklerin doyurucu deildir. Bu
bilginin balangc olabilir, ancak dncelerinde bilimsel bir aama kazandn sylenemez.
Salt bu lei dikkate alsak bile QCDnin bilim olduunu syleyebiliriz. Peki
ayn eyi spersicim ve benzeri kuramlar iin syleyebilir miyiz ? Spersicim kuram, hibir
zaman eriemeyeceimiz Planck ktlesine yakn erke aralklarnda yeralmaktadr. Kendi
balamnda zgn bir kuram. Sonlu ve kendi iinde tutarl da diyebiliriz. Laboratuvarda
gzlenen dk erkelerde ortaya kan olaylar aklar grnyor; ancak, aklayabildiini
kantlamak olduka zor. lkesel olarak, hangi paracklarn varolacan ngrebiliyor. Yine
ilkesel olarak ayarlanabilir parametre saysn sfra indirebiliyor. Ancak, uygulamada,
kantlanabilir herhangi bir ngrde bulunamyor ve nmzdeki on yllar iinde bir
ngrde bulunabileceini de sanmyorum. Sicim kuramyla ilgilenenler artk kuramn i
uyumu zerine younlam durumda. Ancak...elegans, zgnlk ve gzelliin gerei
betimleyebileceini savunabilir miyiz? Matematik, deneyin yerini alabilir mi? deneylerin
tesine gidebilir mi? Sicim kuramclar ne yazkk ki deneyleri gereksiz buluyor... Karanlk
alardan bu yana ilk kez, bilimin yerine inancn gemesi srecine tank oluyoruz. Spersicim
kuram, gelecekteki konumu, Ortaa din adamlarnn konumuna denk olacak olan lahiyat
rencilerinin bir ura alan olacaktr. Bu asil aratrma abamz belki sona erecek ve belki
de bilimin yerine inancn gemesine tank olacaz (ayn kaynak, s. 146)
Sicim kuramlarnn metafizik doasna ilikin birka sz de Steven Weinbergden;
Weinbergin yazsna girii de olduka ilgin:
Herhangi bir konunun tarihini incelerken, izlenmesi gereken en yararl yaklam
ztlarn savamn dikkate alan yaklamdr. Bu, ister devrimle kar - devrim; Hristiyanlkla
Mslmanlk veya Guelf ile Ghibbeline gibisinden ztlarn savamnn tarihi olsun. Bizim
ilgi alanmzda da, iki deiik dnya gr arasndaki savam, son 100 yln olmasa bile en
azndan son 50 yln tarihine damgasn vurdu: paracklardan oluan evren ve alanlardan
oluan evren
1960l yllarn sonlaryla 1970li yllarn balar arasndaki dneme geri dnp
baktmzda, sicim kuramlarna, deneylerden en kk bir destek gelmemesine karn ne
denli byk aba akttmz gryorum. Aslnda, sicim kuramlarna eklenen baz
zelliklerin, deneylerle dorulanmamas bir yana, deneylerle aka elitiine tank olduk.
Bu zelliklerden biri ktlesiz paracklardr. Kuramn dayand temelleri anmsarsak, bunlar,
kuvvetli etkileim gsteren ktlesiz paracklar olarak varsaylmt. Bunlarn bugne dek
gzlenmi olmalar gerekirdi . (ayn kaynak, s. 231)

48
Sicim kuram, S - matris kuramndan ortaya kmtr. Ancak hem S - matris hem de
kuantum alan kuramnn baz zelliklerini tamaktadr. Uzmanlar sicim kuramnn gerekte
ne olduunu henz anlam deiller. Bu nedenle, kuram renmek son derece g. Kuram
renmek iin gerekli olan bilgilerin neler olaca konusunda ortak gre sahip iki kii
bulmak zor. (ayn kaynak s. 234)
Sorulmas gereken sorular unlar: sicim kuramlarn dikkate almamak ve onlarn
gndemden inmesini beklemek doru bir davran m? Bir kuramc iin bu soru u biime
dnyor: automorphic ilevleri, Riemann yzeylerini, Virasoro cebirini renmek
gerekiyor mu? yoksa biraz daha bekleyip, kuramsal fizikte ortaya kacak olan yeni akma m
kaplsam? Deneysel fiziki iinse ayn soru: bu kuramlar snamay dnmeye balasam
m; buna aba aktmaya deer mi? biimine dnyor.
Bu sorular yantlamaya balarken unu hemen belirtmeliyim ki, deneylerden sicim
kuramna en kk bir dorulama gelmemitir...Fizikiler bugne dek, bu denli mkemmel
matematik yaratamamlardr; buna karn, deneylerden en kk bir destek yok. Tpk sper
bakklk ve Kaluza - Klein kuramlar gibi sicim kuramlar da henz oturmu deil; bu
nedenle deneyler karsnda snanabilecek kesin ngrlerde bulunamyorlar. (ayn kaynak s.
236)
...Evet, belki ilerki yllarda sicim kuramlarnn canlanacana tank olacaz ancak
ben de o zaman, sicim kuramlarnn can cehenneme diyeceim. (ayn kaynak, s. 239)
Yukardaki alntlar yuma, dncelerimi oluturan, beni rahatsz eden, honut klan
grlerdir. Son szm bir kez daha yineleme gereksinimi duyuyorum : Kendi zerimde
dinsel/bilimsel/politik/vb. otorite tanmyorum.
SINS, CDM MODELNN GNAHLARI MI ?
2011 yl Fizik dalnda Nobel dlnn yarsn Saul Perlmutter alrken dier yarsn da Brian
P. Schmidt ve Adam G. Riess paylatlar. dl kazanmalarna neden olan almalar, uzak
spernovalarn gzlemlerinden evrenin ivmelenerek genilemesinin bulgusu olarak
adlandrlyor.
sve Kraliyet Bilimler Akademisinin 4 Ekim 2011 tarihinde yaymlad The
Accelerating Universe balkl bildirisinde, 2011 yl Fizik dalnda Nobel dl alan
almann tarihesi sunuluyor. Bu bildiriden, gnmze yakn olan bilgileri ieren baz
blmleri aaya aktaryorum:
Evrenin genilediine ilikin bulguyu 1920 ylnda Vesto Slipher, Carl Wirtz, Knut
Lundmark, Georges Lemaitre ve Edwin Hubble yapmtr. Genileme oran evrenin erke
ieriine baldryalnzca zdek ieren evrenin genilemesi ekim kuvveti nedeniyle
yavalayacaktr.
Ancak, Saul Perlmutterin bakanln yapt bir aratrma grubu ve Brian Schmidt
ve Adam Riessin bakanlk yapt dier aratrma grubu, birbirinden bamsz olarak, 6
milyar k yl uzaklktaki Ia tr spernova (SNe) gzlemlerinden evrenin ivmelenerek
genilediini buldular.

49
Standart Kozmolojik Modele gre uzayn genilemesine neden olan etmenin
boluun erkesi (buna bazen karanlk erke de denir) olduuna inanlr.
Gkbilimde Standart Ik Kaynaklar
ok iyi bilinen standart nm kaynaklar Cepheid tr deien yldzlardr. Gnmz
teleskoplaryla 10 Mpc uzaklktaki Cepheidler alglanabiliyor. Evrenin genileme tarihesini
elde edebilmek iin en azndan 1000 Mpc uzaktaki standart k kaynaklarnn tansnn
yaplabilmesi gerekir. 1938 ylnda Walter Baade, Mt Wilson gzlemevinde alan Fritz
Zwicky ile birlikte alrken spernovalarn gvenilir standart k kaynaklar olabileceini
nerdi. Spernovalar son derece parlaktr ve birka hafta boyunca iinde bulunduklar
gkadadan daha parlak olurlar. Bu nedenle, spernovalar ok geni bir krmzya kayma
aralnda gzlenebilirler. Son on yldr standart k kayna olarak tartlan spernovalar
(SNe) Ia tr (SNe Ia) olarak tanmlanmtr.
SNe Ia spernovas tayfndaki zelliklerle tan kazanr: hidrojen izgileri yoktur;
slikon sourma izgileri vardr. Bu tr spernovalarn tayflar ve k erileri son derece
benzerdir; bu benzerlik ayn kaynak ve ayn tma anlamndadr. Tekdzelikten kk
sapnlarn aratrlmas ve dzeltilmesi gerekir.
SNe Ia tr spernovalarn parlaklnn krmzya kayma ile nasl deitiini ortaya
karan gzlemler evrenin genileme tarihesine ilikin almalara yardmc olur. Kuramsal
almalara gre, genileme orann evrenin erke momentum younluu ve uzay zaman
sredurumunun erilii belirledii iin evrenin geleceini belirleme olasl vardr.
Ia Tr Spernovalar Alglama
SNe Ia tr spernovalarn tayflarndaki bire bir benzerlik bu gkcisimlerini standart
k kayna aday yapar. Ik erisinde tmann maksimuma k ksa bir zaman iinde
olduundan, maksimum yksek bir dorulukla saptayabilmek iin spernovann
patlamasndan hemen sonra gzlenmesi gerekir. Bir baka zorluk daha var: SNe Ia olay
olduka enderdir; herhangi bir gkadada bin ylda ancak bir veya iki kez olur. statistiksel
adan kozmolojik parametrelerin nemli olabilmesi iin, byk krmzya kayma
deerlerinde (z > 0.3) ok sayda SNe Ia gzlem verisinin olmas gerekir.
Byk krmzya kayma gsteren SNe Ia zerine yaplan sistematik alma
Danimarka ngiltre ibirliiyle 1980 li yllarn sonlarna doru, ili La Silladaki 1.5 m lik
Danimarka teleskobunda gerekleti. ki yl sren gzlemlerde iki uzak SNe algland;
bunlardan biri, z = 0.31 deerine sahip SN1988U adl Ia tr spernovayd. Ancak bu
spernova k erisinin maksimuma ulatktan sonraki dnemde gzlendii iin maksimum
parlaklk lmleri yaplamad. Bu alma, uzak SNe bulgusunun olas, ancak g olduunu
gsterdi. Gerekli istatistiksel gvenin elde edilebilmesi iin daha byk ve daha hzl
teleskoplara gereksinim var.
1988 ylnda ABD deki Lawrence Berkeley Ulusal Laboratuvarnda (LBNL) alan
Saul Perlmutter Spernova Kozmoloji Projesini (SCP) balatt. Ama, SNe Ia trn standart
k kayna olarak kullanp evrenin genileme hznda yavalama olduu sansn
dorulamakt. Genileyen evrende zdek baskn bileense, ekim alannn genilemeyi
yavalataca beklentisi vard. Yeterli istatistik sorunsalna gnderi yapmak amacyla
Perlmutter ve alma arkadalar bir strateji gelitirdi ve adn Spernovaya gereksinim var
(Supernova on Demand) olarak koydular.

50
Aratrma grubu 4 metrelik teleskopta CCDli geni alan grntleyicisi kullanarak,
yeni ay evresinden hemen sonra iki veya gecede binlerce gkaday gzleyeceklerdi.
Taradklar gkyz blgesini yaklak hafta sonra yine grntleyerek ve gelikin grnt
ilem teknii kullanarak yaklak bir dzine SNe bulmay umuyorlard. Teleskobun yksek
zaman znrl, birok SNe nin maksimum parlaklkta alglanmasn ve gerekli
kalibrasyonu olas klmasn salayacakt.
ili, Hawaii ve La Palmada dnyann en byk teleskoplaryla SNe alglamak kesin
olduu iin nceden belirlenecek tarihlerde ezamanl gzlemler yaplacakt. Yksek
krmzya kaymal ilk SN 1992 ylnda bulundu ve 1994 ylna gelindiinde SCP projesi
balamnda bulunan SNe Ia tr spernova says yediye (7) ulamt. Bu konudaki ilk
sonular 1995 ylnda yaynland [1].
Ayn tarihlerde ilideki Cerro Calan Tololo Interamerican Gzlemevinde Mario
Hamuy bakanlndaki gkbilimciler Samanyolu gkadas yakn komuluundaki birka
SNe Ia tr spernovann k erilerinin lmn yaptlar. Mark Phillips, bu gzlemevinde
alglanan ve dier gzlemlerden elde edilen verileri kullanarak, maksimum parlaklk ile
parlakln snme zaman arasndaki ilikinin, SNenin standart bir profile yeniden
ayarlanabilmesinde kullanlabileceini gsterdi. ok parlak SNe Ia trlerin maksimuma k
ve snmelerinin yava olduu grld daha snk olanlarda bu sre daha hzlyd. Bu
iliki, k erisinin zaman leinden maksimum parlakln hesaplanmasn salad.
Anormal olarak nitelenen birka veri elendi (filtered out).
Spernovaya gereksinim var (Supernova on Demand) stratejisinin baarsyla hemen
harekete geen ve q0 deerini bulma isteiyle gdlen Avustralya Mount Stromlo Gzlemevi
aratrmaclarndan Brian Schmidt, spernova uzmanlarn rekabete dayal bir ibirlii iinde
rgtledi. Yksek krmzya kayma gsteren Spernova Aratrma Ekibi (HZT) olarak
adlandrlan bu rgtlenmeyi nl biliminsan Robert Kirshner de destekledi.
zleyen yllarda ibirlii iindeki iki aratrma grubu birbirinden bamsz olarak, sk
sk ayn teleskopla ancak her zaman deil, spernova aratrdlar. SCP gibi HZT grubu da
seilen stratejinin geerliliini baaryla gsterdi: maksimum kta veya ona yakn SNe
bulundu ve hemen tayfsal almalarla izlemeye geildi (ekil 1).

ekil 1. HZT ibirlii ile bulunan yksek krmzya kaymal Ia tr spernovann parlaklk lmleri, maksimum
tmadan nce ve sonra yaplan lmler grlyor.

1998 yl balarnda heriki grup bilimsel makaleler yaynlad, konferanslarda

bildiriler sundular ve gzlemlerinin zdek younluu dk evrene iaret ettiini dikkatli bir
biimde dile getirdiler.

51
1998 yl sonlarna doru, evrenin genileme hznn yavalamad, tam tersine
arttna iaret eden iki nemli makale yayna gnderildi. HZT grubunun makalesi, 16 SNe Ia
tr gzlemlerinin zmlemesini yapan ve o srada Berkeleydeki California niversitesinde
doktora sonras aratrmalarn srdren Adam Riess tarafndan hazrland. SCP grubunun
makalesinde nde gelen isim Perlmutter idi ve almada 42 SNe Ia tr spernova verileri
zmlenmiti.
Heriki grubun da birbirinden bamsz olarak benzer ancak olaanst sonular
sunmu olmalar fizik ve gkbilim dnyasnda kabul grmelerine neden olan etmendi.
Gzlemler
ekil 2 nin y ekseninde yeralan etkin parlakln saysal deeri ne denli bykse
cisim o denli snk demektir. Krmzya kaymann yerald x ekseninde z = 1 deeri
hemen hemen 8 milyar kylna karlk gelir. Veriler bir dizi kozmik senaryolarla
karlatrlmtr. Bu senaryolarn bazs boluun erkesini (veya ayn ey demek olan
kozmolojik sabiti) dikkate alr bazs da almaz. Krmzya kayma deerleri
z>0.1 olan
blgede (bir milyar kyl) kozmolojik ngrler birbirinden sapmaya balar.
Gereki olmayan bo (M = = 0) ve sabit genileme hz gsteren evren
modeliyle karlatrldnda, yksek krmzya kayma gsteren SNe ler % 10 15 daha
snk olarak gzlenmitir. Eer evrende zdek baskn bileen olsayd (M = 1) yksek
krmzya kayma gsteren spernovalar bugn gzlendikleri deerden % 25 daha parlak
olacaklard. Bu gzlemlerden kan sonu q0 yavalama (deceleration) parametresinin negatif
olduu ve gnmzde genilemenin beklenmedik biimde ivmelenerek artt ynndedir.
birlii iindeki gruplarn zmlemelerinden elde edilen sonu, = 0 durumunun byk
bir istatistiksel nemle dland ve evrenin genileme hznn artt ynndedir.

52
ekil 2, spernovalarn bolometrik parlaklklarna kar krmzya kaymalarn gsteriyor[2].

ekil 2. SCP den 42 tane yksek krmzya kayma gsteren spernova ve Calan/Tololo Spernova
Aratrmasndan 18 tane yksek krmzya kayma gsteren spernovalarn Hubble izgesi. Srekli izgiler = 0
ve M = 0, 1 ve 2 deerleriyle kozmolojik modelleri simgeliyor. Kesikli izgiler de M + = 1 olan dz
evren modellerini simgeliyor. Krmzya kayma ekseni dorusaldr[2].

Uzak spernovalarn beklenenden snk olmas gzlemciyle spernovalar arasndaki

yldzlararas ve gkadalararas ortamdaki toz olabilir mi? Veya, erken evren aamasndaki
SNe Ia tr spernovalarn zellikleri yakn komuluumuzda bulunan ve daha gen
olanlardan farkl olabilir mi?
Bu sorular heriki grup da geni bir biimde aratrm, yakn ve uzak SNe Ia
spernovalarn tayfsal zelliklerinin ayn olmas tozun byk sorun yaratmayacan
gstermitir. Bulgunun yapld zamanda aka belli olmamasna karn, z = 1 uzaklndan
daha uzaktaki spernovalar zerine daha sonra yaplan almalar, evrenin younluunun ok
yksek olduu ve zdein (M nin) baskn olduu dnemde kozmolojik modellerin de
ngrd gibi, ekim genilemeyi yavalatmtr. vmelenerek genileme, evren yaklak
olarak bugnk yann yarsndayken balamtr.
Karanlk Erke Nedir?
Uzayn ivmelenerek genilemesine neden olan kuvvetin doas bilinmiyor. Ancak
gnmzde bylesi ivmelenmeye neden olan etmenin boluun erkesi olduuna inanlyor (bu
balamda boluun erkesine karanlk erke denir) bunu 1934 ylnda Lemaitre nermiti.
Gnmzde geni bir onama bulan standart model Concordance Model veya
CDM modeli hem sabit y hem de Souk (relativistik olmayan) Karanlk zdei modele

53
alr. Kozmik Mikrodalga Ardalan Inm (KMAI) verileriyle birletirilen SNe sonular
CDM modeli balamnda yorumlanrsa M ve deerlerinin doru bir biimde
saptanmasn salar.
imdi de kar grteki evrenbilimcilerin almalarna bakalm.

CDM Paradigmas
Gnmzde yaygn olarak onanan evren modeli, Concordance Model veya ksaltlm
adyla CDM dir. Bu modelin savunucular, spernova patlamalar (SNe), Byk lekli
Yaplar (LSS), KMAI vb. deiik astrofiziksel balamlardan tretilen parametrelerin
deerlerinin birbirine giderek daha ok yaklatn ileri srer. Bu modele gre, evrendeki
zdek/erke byk leklerde edalml, uzayn genilemesi de ynden bamszdr, dier
deyile her yne ayn hzla genilemektedir. Evrenin dinamik evrimini de Einsteinn Genel
Grelilik kuram betimler. Evrenin zdek/erke ierii de, baryonlar %4, baryonik olmayan
karanlk zdek %20 ve karanlk erke %76 olarak sunulur.
Einsteinn denklemlerine giren gemite uzay durgun duruma getirme, ksacas
genilememe ve/veya daralmama ilevini yerine getirdi. Gnmzdeyse, uzayn ivmeli
genilemesinden sorumlu karanlk erke olarak sunuluyor.
DM (Dark Matter) simgesi iki tr zdek iin kullanlr: a) Baryonik Olmayan
Karanlk zdek (BOK zdek). Bu tr zdek nm salmaz, nm sourmaz ve yine nmn
salmasna neden olmaz. Bu tr zdek, evrenbilimcilerin kendi betimlemesiyle ghost veya
phantom zdektir, ksacas hayalettir! CDM modelindeki DM bu tr hayalet
zdektir; b) Baryonik Karanlk zdek (BK). Elektron, proton ve ntron
kombinasyonlarndan oluan, hidrojen, helyum, karbon, oksijen, demir, vb. elementleri
oluturan zdektir. Kat, sv, gaz veya plazma durumunda olan bu tr zdek nm salabilir
ancak deney ve/veya gzlemlerle alglanamayabilir. rnein, gne dizgemizdeki gezegenler
kendi klarn deil, Gneten aldklar yanstrlar. Bu gezegenlere benzeyen
gezegenler, kahverengi cceler, vd. bize ok uzakta bulunan gkcisimlerinin klarn
alglayamayacamz iin onlar BK olarak snflarz.
CDMdeki C bize ne anlatyor? C, ngilizcede ak yazlm cold, Trkesi
souk olan szc simgeler. Evrenbilim balamnda zdek C (cold), W (warm lk)
ve H (hot scak) olarak snflandrlr. CDM modeli niin W veya H tr zdei
deil de C trn yelemi? Modelin gereksinim duyduu younlua sahip olan BOK
zdein salad fazladan ekim kuvveti var. Bu fazladan ekim kuvvetinin, evrenin
balang annda dk dzey alkantlara neden olduuna ve bugn gzlediimiz
gkadalardan, gkada gruplarndan, gkada kmelerinden ve gkada sperkmelerinden
oluan yumrulu evreni oluturduuna inanlyor. BOK zdein ntrinolar gibi k hznda da
ok daha dk hzlarda da devinebilecei savunuluyor. Relativistik (W veya H) BOK
zdek yumrulu yaplarn olumasn engelleyecei iin modelin gereksinimini C BOK
zdek karlyor. Yeterli niceliklerdeki BOK zdein uzayn dz (flat) olmasn da
saladna inanlyor.
Evrenbilimin standart modeli zamanla yeni bileenlere gereksinim duydu: karanlk
zdek, karanlk erke. Evrenin ortalama younluunu belirleyecek olan bu yeni bileenlerin
doas ne laboratuvar deneylerinde ne de gkbilim gzlemlerinde saptanabildi. Bunun
zerine, Evrenbilimciler yeni aether mi sunuyorlar? sorusunun gndeme gelmesine neden

54
oldu. Alan Blanchard, durumun hi de yle olmadn, C BOK zdein deiik asal
leklerde KMAI genliindeki dalgalanmalara ilikin zgn ngrlerde bulunduunu ve bu
ngrlerin byk bir dorulukla gzlendiini ileri sryor [3]. Ancak Blanchard biraz
hzl gidiyor! nce KMAInn gerekten de ardalandan m geldiini saptamamz
gerekiyor!
Kozmik Mikrodalga Inm Gerekten de Ardalandan m Geliyor?
Kozmik Mikrodalga Ardalan Inmnn Byk Patlamadan arda kalan fosil nm
olduu savunulur. Ancak bu nmn gerekten de fosil olduunu kantlayacak bir gzlem
var: ssal Sunyaev Zeldovich etkisi (tSZE)[15].
Gkadalararas ortamdan geerken ssal Sunyaev Zeldovich Etkisi nedeniyle ak
azalmas beklenen KMAI, beklenen azalmay gstermeyince, evrenin Byk Patlama ile
yaratldnn kant olarak sunulan bu nm, yeni sorularn ortaya atlmasna neden oldu.
Alabama niversitesindeki (UAH) biliminsanlar, KMAIna ilikin yeni ve olduka doru
lmleri kullanarak yakn komuluumuzdaki gkada kmelerinden geip gelen nmn
aksnda beklenen azalmaya ilikin kantlarn olmadn gsterdiler. Dr. Richard Lieu
nderliindeki UAH biliminsanlar grubu NASAnn KMAIdaki ynbamllklar aratrmak
zere frlatlan uydusu WMAPin (Wilkinson Microwave Anisotropy Probe) 31 tane gkada
kmesi iin elde ettii verileri kullandlar.
Lieu, Bu ak azalmalar, varl uzun sredir ngrlen ve KMAInn kaynana olan
uzakl dolaysz olarak lecek etkidir. Bugne dek bu nmn kaynann Byk Patlama
annda ortaya kan ateten top olduuna ilikin kantlar dolayl kantlard. Eer KMAIdaki ak
azalmas gzlenseydi, nmn o gkada kmesinin de tesinden geldii anlalacakt. Eer bu ak
azalmasn gzleyemediyseniz sorun var demektir. zerinde altmz 31 gkada kmesinden
bazlar bu azalmay gsterirken dierleri gstermedi.
Dier aratrma gruplar KMAIda bu tr ak azalmas grdklerini bildirdiler. Ancak bu
almalar, zellikle KMAI gzlemleri iin tasarlanm olan WMAP uydu verilerini kullanmad.
Eer standart Byk Patlama evren modeli doruysa ve KMAI evrenin en uzak kelerinden
geliyorsa, Samanyolu Gkadas komuluundaki gkada kmeleri iinde tuzaklanm olan devasa
ve X- n reten elektron plazmas nmn aksnn radyo blgesinde azalmasna neden olur. 31
gkada kmesi verilerinin hepsini ele aldmzda, ak azalmas, ngrlen deerin drtte biri
denlidir. Bu deer, daha nce tm gkyz haritasnda gzlenen doal deiim deeridir. Ya
KMAI ardalandan gelmiyor, ki bu sonu Byk Patlamann patlak balon olduuna, veya bir
eylerin yanl gittiine iaret eder.
Olas aklamalardan birisi, gkada kmelerinin mikrodalga nm kayna olduu
ynndedir. Bu kaynak ya gkada kmesi iindeki bir nokta kaynak veya kmenin ayasnda
(halo) bulunan ve mikrodalga nm salan zdektir. Ancak, nm kaynaklarna ve gkada
ayalarna ilikin bildiklerimiz temelinde konuursak, bu tr bir nmn varln bekleyemeyiz.
Dier yandan, baz gkada kmelerinin, KMAIda gzlenen frekanslarda ve yeinliklerde nm
saldn savunmak da doru olmaz. 1948 ylnda ngrlen ve 1965 ylnda bulgusu yaplan
KMAI, grnte tm evreni kapsayan zayf bir nm alandr. Ynbamsz olarak evrenin her
kesinden ayn frekans ve yeinlikte gelen bu nm evrenbilimciler tarafndan Byk Patlama
yaradl anndan arda kalan fosil nm olarak kuramsallatrld.
Eer KMAI gerekten de Byk Patlamadan arda kalan fosil nmsa, evrenin en uzak
kelerinden gelip Yere ulaan bu nm uzayda milyarlarca k yl sresince yolculuk etmi

55
olmal. Evrenin en byk lekli yaplar gkada kmeleridir. Her bir gkada kmesi iinde bizim
Samanyolu gkadasna benzer yzlerce gkada ve herbir gkadada milyarlarca yldz vardr. Bu
gkada kmelerinin gkadalararas ortamnn zeksel blgesinde retilmi olan ekimsel alan, Xnlarnda nm yapan scak bir gaz ktlesini tuzaklayacaktr. Elektronlar zgr duruma gemi
olan gaz bileenleri plazma durumundaki zdektir. Bu zgr elektronlarn kaplad oylumun
boyutlar milyonlarca k yl uzunluundadr. KMAI fotonlaryla arpan zdek ve fotonlarn
aksn radyo blgesinde azaltan ite bu zgr elektron bulutudur.
Radyo blgesinde ak azalmas etkisini ilk kez 1969 ylnda Rus biliminsanlar Rashid
Sunyaev ve Yakov Zeldovich ngrmtr. Bu almalarndaki orijinal ekil aada
sunulmutur (ekil 3, sa). Bu etki, eer KMAI, gkada kmesi ve gzlemci ayn dorultudaysa
gzlenebilecektir. Eer gkada kmesinden geip gelen nmn aksnda azalma gzlenemiyorsa,
nmn kayna gzlemciye gkada kmesinden daha yakn demektir. Bu sonu, her ne denli
seenek bir aklama olmasa da, KMAI evrenin en uzak kelerinden gelmiyor anlamn tar.
WMAP verileri kamuya aktr ve dier biliminsanlar UAH sonularnn doruluunu snyorlar
ancak bu sonularn yanlgl veya yanl olduuna ilikin henz bir bildirim yok.

ekil 3. Radyo teleskopla bo uzaya doru yaplan KMAI nmnn tayf sadaki ekilde srekli izgiyle
gsterilmitir. Gkada kmesi iinden geerek gelen KMAI tayf Sunyaev-Zeldovich etkisi nedeniyle ksa
dalgaboylarna doru kayacaktr, sadaki tayfta kesikli izgiyle gsterilen eri (soldaki eklin kayna http://chandra.harvard.edu/photo/2006/clusters).

Dr. Lieu ve UAHde aratrma grevlisi Dr. Jonathan Mittaz, eer KMAI,
savunulduu gibi, Byk Patlamann fosil nm ise, WMAP haritalarnda grlmesi
gereken ancak grlmeyen mercekleme etkisi zerine bir dizi alma yaynladlar[4] .

ekil 4. WMAP uydusu verilerinden tretilen souk blge haritas.

56
WMAP uydusunun, nalandaki kaynaklar temizledikten sonra elde ettii haritada gzlenen
u deerlerdeki souk blge grntleri (ekil 4) heyecan verici ancak beklenmeyen bir
durumdu. Bu byklkteki boluklar CDM Concordance Kozmoloji Modelinin
ngremedii yaplardr[5].
COBE lemedi; WMAP lemedi; Planck da lemeyecek!
Issal Sunyaev Zeldovich etkisinin gzlenebilmesi iin sinyal/grlt (S/N) orannn ve
asal znrln ok yksek olmas gerekiyor. Bu etkiyi gstermeye aday blgelerden
elde edilen WMAP uydusu verilerini inceleyen biliminsanlar etkinin yokluu karsnda d
krkl yaadlar. Planck uydusu da bu etkiyi gzleyemeyecek, nk L2 noktasnda biruay
sinyalin (monopole signal) yokluu nedeniyle Planck uydusunun radyometreleri istenen S/N
oranna ve kararlla ulaamayacak [6]. Kozmik Mikrodalga Inmn Ardalandan
geldiini kantlayacak olan Issal Sunyaev Zeldovich etkisini ne zaman greceiz? Yine
mi VP bekleme odasna alndk?
Kuramsz Gzlem Olmaz!
Kuramsz gzlem olmaz! safsatasn ileri sren Platonist evrenbilimciler, kuramsz
olarak ve tmevarm yntemiyle ie koyulan, Sb tr gkadalarn parlakl ve tayf
izgilerindeki krmzya kaymalar arasnda dorusal bir ilikinin varln gsteren Hubblen
bu almasna bir kuram uydurdular. Kuramn adn da bu kuramla dalga geen bir baka
nl evrenbilimci Fred Hoyle koydu, Byk Patlama!
Kuramsz gzlemlere kuram uyduran evrenbilimcileri Hubble, The Realm of the
Nebulae kitabnn her sayfasnda uyard: Bilimsel aratrmalarmz bulgu amal
almalarmzn yksdr. Bu yk lm ubuklaryla yaplr (teleskop, deney aygtlar
ERP) ve gerek bilgilerimizin daarcn geniletir. Bu abalarmzdan nce daima
speklasyonlar vard. Bir zamanlar speklasyonlar tm aratrma alanlarn kapsyordu. Ancak
bu speklasyonlar bulgularmzla giderek daha uzaklara, evrenimizin henz gzlenememi
olan karanlk kelerine telenmi ve o karanlk kelerde tartmasz savlar olarak
sunulmaktadr[7].
Sonra gzlemsel evrenbilimci Halton C. Arp yalnzca Sb tr gkadalarn Hubble
ilikisine uyduunu gsterdi. Daha da ilginci, Byk Patlamaclarn, Hubble ilikisine
uymayan gkadalar sanki gzlemi yaplmamcasna dikkate almadklarn, istatistikilerin
deyimiyle kiraz topladklarn ileri srd[8].
Fizik, Planck leklerinden daha kk leklerde ne olduunu bilmiyor! diyen
Byk Patlamac evrenbilimciler, karanlk zdek, karanlk erke, enflasyon gibi fiziin ne
olduunu bilmedii bu hipotetik (hayalet diye okuyunuz, nk kendi betimlemeleriyle
phantom (ghost) energy) nesneleri gerek dnyann nesneleri gibi sunuyorlar. Glashow bizi bu
Hayalet Avclarna kar uyaryor: Matematik, deneyin yerini alabilir mi, deneylerin
tesine gidebilir mi? Sicim kuramclar ne yazk ki deneyleri gereksiz buluyor. Karanlk
alardan bu yana ilk kez, bilimin yerine inancn gemesi srecine tank oluyoruz.
Spersicim kuram, gelecekteki konumu, Ortaa din adamlarnn konumuna denk
olacak olan lahiyat rencilerinin bir ura alan olacaktr. Bu asil aratrma abamz
belki sona erecek ve belki de bilimin yerine inancn gemesine tank olacaz[9].

57

Einsteinn Genel Grelilik Kuram Sarslmaz bir Stun mu?

Malcolm Longair, CDM modelinin temeli olan, karanlk erke kavramn gndeme
getiren kavramna eletiri yaparak u soruyu yneltiyor: Concordance model genel
grelilik kuram temelinde oluturulmutur. Bu aamada bu kuramn gzlemler ve
deneylerle ne denli uyutuunu sormak gerekir. rnein, Einsteinn Denklik lkesi ne
denli dorudur?[10].
Yine bu balamda, karanlk erkenin iaret ettii olaslklardan birisi, evrenin ek bir
erke bileenine gereksinimi olmad, Genel Grelilik kuramnn eitliklerinin gzden
geirilmesi gerektii biiminde sunuluyor. Genel Greliliin, daha genel bir kuramn zel bir
durumu olabilecei savunuluyor. Tpk Newton ekim kuramnn Genel Greliliin dk
erke snrndaki zel durumu olduu gibi. Einsteinn Genel Grelilik kuramn zel bir
durum olarak barna basacak olan olas en genel ekim kuramnn ad hazr: Karanlk
ekim (Dark Gravity)!
Salvatore Capozziello & Mauro Francaviglia, evrenin ivmeli genilemesini, byk
lekli yaplar, gkada kmelerinin gizilgcn (potential), sarmal kollu gkadalarn dnme
erilerini hipotez olarak alan ve standart Genel Grelilik kuramnn daha genel hali olabilecek
bir kuramn oluturulabileceini savunuyor. Ad geen yazarlar, ekim gizilgcnn deiik
leklerde deiik davranabileceini, kk leklerde ve dk erke dzeylerinde snanm
olan Einsteinn ekim kuramnn byk leklere ve yksek erkelere yanl uygulanm
olabileceini ileri sryorlar[11].
CDM Paradigmasn gndeme getiren SNe Ia Tr Spernovalar
Saul Perlmutterin bakanln yapt bir aratrma grubu ve Brian Schmidt ve Adam
Riessin bakanlk yapt dier aratrma grubu, birbirinden bamsz olarak, 6 milyar k
yl uzaklktaki Ia tr spernova (SNe) gzlemlerinden evrenin ivmelenerek genilediini
buldular ve 2011 ylnda Fizik dalnda Nobel dl aldlar.
SNe Ia tr spernovalar evrenbilimde paradigma kaymasna neden olmutur! SNe Ia
tr spernovalarn evrenin deiik evrimsel aamalarn aratrabilen benzersiz bir ayra
olduu savunulur. Ik erilerinin biimiyle, maksimum ktaki salt parlaklk arasnda basit
bir iliki sergilerler (ekil 5). Mavi filtreyle alglanan salt parlaklklar, MB 19, hemen
hemen sabittir. Maksimum tmasndaki dalm ok kk olan SNe Ia tr spernovalarn
evrenbilimin en byk sorunsal olan uzaklk leine zm getirdii ve standart k
kayna (standart candle) olduu savunulur. SNe Ia tr spernovalarn, yolda yldzdan
toplad zdekle Chadrasekhar snrna ulaan beyaz cce yldzn termonkleer patlamasyla
olutuuna inanlr. Ancak, dizgeye ilikin kuramsal modeller doyurucu olmaktan uzaktr. Ne
ktle aktaran yldzn ne de ktle toplayan yldzn doas biliniyor.
imdi, SNe Ia dizgeleri Karanlk Erke ve uzayn ivmeli genilemesi dncelerine
nasl esin kayna olmutur? sorusu nasl yantlanyor, inceleyelim.
Evrende yakn komuluumuzdaki SNe Ia spernovalarnda gzlenen a)
korelasyonlar (MB, k erisi ekli) ve yine yakn komuluumuzdaki dizgelerden tretilen
b) deneysel ayar (empirical calibration) yntemlerini ve hem kk hem de byk krmzya
kayma gsteren SNe Ia dizgelerinin c) Hubble izgesini kullanan, Yksek z SN Aratrma

58
Ekibi (Highz SN Search Team Schmidt ve ark., 1998) ve SN Cosmology Project
(Perlmutter ve ark. 1997) alanlar, yukarda sralanan a, b, c zelliklerinin krmzya
kaymas yksek olan SNe Ia dizgeleri iin de ayn olaca varsaymndan yola ktlar.
Yksek krmzya kayma deerlerine sahip SNe Ia dizgelerinin beklenenden daha snk
olduunu gzlediler. Riess ve ark. (1998), Perlmutter ve ark. (1999), Tonry ve ark. (2003), ve
Knop ve ark. (2003) bu sonucu, uzayn ivmeli bir biimde genilediinin kant olarak
yorumladlar. vmeli genilemeye de ya sfrdan farkl kozmolojik sabitin veya deiik
biimlerdeki karanlk erkenin neden olabilecei ileri srld[12].

ekil 5. Sol stteki grafik mavi filtreyle (Bmag) alglanm olan k erisidir. Ik erisinin patlama anndaki (0
Age (days)) dalmn, rnein 30. gnden sonraki dalmla karlatrnz ve patlama annda k erisindeki
dalmn ok ok az olduuna dikkat ediniz. (Riess ve ark. (1999)

Uzayn ivmeli genilemesine kar grler arasnda unlar saylabilir: 1) Kozmolojik

sabit kullanmayan, m = 0.3 varsayan modele gre, z 0.5 uzaklndaki SNe Ia dizgeleri
0.28 kadir (%14 daha uzak) daha snk olacaktr. Gzlemler bu modelin ngrsn
dorulamtr; 2) Yldzlararas ortamdaki toz krmzya kayma deeri yksek olan SNe Ia
dizgelerinden gelen daha fazla snkletirir ve bu dizgelerin grnrdeki parlaklklarnn
daha snk olmasna neden olur; 3) Seim etkisi. Gzlemciler yksek krmzya kayma
uzaklklarnda snk olan SNe Ia dizgelerinin gzlemlerini yelemi olabilir; 4) ekimsel
mercekleme. Evrendeki zdein uzayda eit dalmamas durumunda, yksek krmzya
kayma gsteren SNe Ia dizgelerinin ounun gzlenen parlakl snkleir; 5) Dizgenin
tmasnn evrimi. Bu konuda iki nemli soru vardr: a) yksek krmzya kayma gsteren
SNe Ia dizgeleri de, yakn komuluumuzdaki dizgelerin sergiledii LLCS korelasyonunu
sergiler mi?; b) LLCS korelasyonu dzeltildikten sonra, z 0.5 uzaklndaki SNe Ia
dizgelerinin yakn SNe Ia dizgelerinden 0.28 kadir daha snk olmalar doal (intrinsic)
zelliklerinden mi kaynaklanyor?
Yksek krmzya kayma gsteren SNe Ia dizgelerinin daha snk olmalarna
getirilen kozmolojik yoruma en ciddi eletiri, 5) Dizgenin tmasnn evrimi grdr.
SNe Ia dizgeleri spernova trleri iinde en yksek tmal olmalarna karn kuramsal olarak
henz anlalmam dizgelerdir (Leibundgut, 2001); veya dizgedeki yldzn doas henz
tamamen anlalm deildir (Livio, 2000). Sonu olarak, SNe Ia dizgelerinin atas, deiik
krmzya kayma uzaklklarnda farkl evrim geirir mi, yant evet ise nasl? sorusuna
yldz evrimleri kuram doyurucu yant veremiyor.

59
CDM paradigmasnn uygulad deney/kuram uyumunun (empirical fitting) temel
varsaym, tm normal SNe Ia dizgelerinin k erileri, rnein, m 15(B), gibi bir tek
parametreyle temsil edilebilir. Ancak, tm SNe Ia dizgelerinin tek parametreli aile
olmadna ilikin kantlar giderek artyor. Branch (1987) normal SNe Ia dizgelerinin ok
deiik genileme hzna sahip olduunu gsterdi. Hamuy ve ark (1996c) benzer azalma oran
gsteren k erilerinin bazlarnn, zgn ayrntlarda nemli farkllklar sergilediini
gsterdi. Hatano ve ark (2000) SNe Ia dizgelerinde tayfsal farkllklarn ok boyutlu
olduunu, bu dizgelerin bir tek parametreyle betimlenemeyeceini gsterdi.
SNe Ia spernovalarn (Ia Tr spernovalar) kozmolojik amal kullanlabilmeleri
iin bu gkcisimlerinin fiziini anlama dzeyimizi gelitirmemiz gerekiyor. Bunun yansra,
kozmik kimyasal evrim gibi sistematik etkilerin de iyi anlalmas gerekiyor. SNe Ia larn
Branch normal ad verilen ksmnn tayfsal zelliklerinin farkllklar gsterdiine ilikin
giderek artan kantlar var. Daha da nemlisi, k erilerinin biimleri, m15 (B) deki azalma
oranyla iyi uyuum gstermiyor (Phillips 1993; Bennetti et al., 2005; Branch et al. 2009;
Wang et al. 2009a; Zhang et al. 2010; Hflich et al. 2010). rnein, son zamanlarda SNe Ia
k erisi parametresi, m15 (B), ayn olmasna karn (Phillips 1993) hzl genileme jetleri
maksimum k komuluunda B V renginde 0.1 mag. daha krmzdr (Wang et al. 2009a,
- W09a). Bylesi bir renk farknn kayna SN yi rten tozun deiim gstermesi (yldz
evreleyen toz vs. yldzlararas toz; W09a), izgi rtlme etkisi (line blanketing, Foley &
Kasen 2011) veya bakksz bir biimde frlatlm olan patlamann izdm etkisi olabilir
(Maeda et al. 2011). Dahas, SNe Ia nn maksimum tmas ek olarak, iinde bulunduu
gkadann genel zelliklerine bamllk gsteriyor: ayn k erisi biimine ve rengine sahip
SNe Ia lardan birini barndran gkada daha byk ktleliyse (metal ynnden daha
zenginse) o SNe Ia 0.1 mag daha parlak grnyor (Sullivan et al. 2010). Bu korelasyon
patlama fiziindeki deiikliklere ve/veya deiik ortamlarda bulunan ata yldzn sergiledii
farkllklara iaret ediyor olabilir.
Dahas, SN 2004dt dizgesinde morte artk (UV excess) bulgusu yapld. Bu bulgu,
SNe Ia spernovalarn fiziine ilikin aratrmalarda yeni bir ipucu sunar. Ayn zamanda
gnmz evrenbilim almalarna szan sistematik yanllara ilikin bir uyardr. Greli
olarak daha yksek morte ak, baz SNe Ia dizgelerinde U B renginin daha mavi olmasna,
SNe Ia spernovasn barndran gkadann kzllama etkisinin olduundan dk, dizgenin
de daha uzaktaym gibi alglanmasna neden olabilir. Bu nedenle, SN 2004dt tr olaylarn,
SNe Ia tr poplasyon iindeki orannn saptanmas, veya yakn ve uzak SNe Ia dizgelerinde
morte artk gsterenlerin gnmz evrenbilim alma sonularn ne denli etkilediinin
aratrlmas gerekir[13].
SINS Ekibinin amac
CDM kuramclarnn Gnahlarn sergilemek mi?
SNe Ia tr spernovalar zerine yaplan son dnem almalar SN 2000cx ve SN
2002cx adl spernovalarn standart nm kayna savn yadsdklarn gsterdi.
Ksaltlm ad SINS (The Supernova INtensive Study SN 2000cx) olan alma grubunun
gzlemsel verileri ekil 6 da grlyor. SINS szc ngilizcede Gnahlar anlamna gelir!
Acaba yazarlar, henz teleskop olanaklar tketilmeden, daha ok sayda SNe Ia gzlenmeden
bu dizgeleri standart k kayna olarak betimleyerek kozmolojik bir sonuca ulatklar
iinCDM yandalarn gnahkarlar olarak m gryorlar?!

60
lk bakta hemen hemen tm SNe Ia dizgelerinin bir tek parametreyle temsil
edilebilecei izlenimi douyor. Bylesi bir parametre, m15(B), dizgenin B bandnda,
maksimum parlaklktan sonraki 15 gn iinde parlaklndaki azalma orandr. Bir baka
parametre, R (Si II) dir: 5800 ve 6150 yaknlarnda, Si II 5972 ve Si II 6355
izgilerine ait olduu sanlan iki sourma izgilerinin derinlik orandr. Ancak, Garnavich ve
ark (2002) 5800 izgisinin dk tmal SNe Ia dizgelerinde Ti II elementine ait olduunu
gstermilerdir[14].

ekil 6. www.cfa.harvard.edu/sins/team_only/SN2000cx/SN2000cx.html

Baz SNe Ia dizgeleri, rnein SN 2002cx, bu dizgeleri tek parametre ile betimleme ve
dolaysyla standart k kayna olma savna uymuyor. Li ve arkadalar, SN 2002cx
spernovasn, dizgenin parlakl maksimuma ulamadan 10 gn nce gzlemeye balamlar
ve maksimumdan sonraki 2 ay boyunca grsel blgede k lmn ve tayfn almlardr.
Bu veriler, SN 2002cx dizgesinin, yksek tmal ve k erisi yava azalma gsteren SN
1991T dizgesine maksimum k yaknlarnda tayfsal olarak benzedii ancak genileme
hznn olduka dk olduunu gstermitir (ekil 6). Bundan baka, SN 2002cx, normal
SNe Ia dizgelerinden 2 kadir daha snktr. Maksimumdan sonra k erisindeki azalma
yava olan SN 2002cx, tmas daha dk olan dier SNe Ia dizgelerininkiyle, rnein, SN
1991bg, karlatrldnda yine aykr davranyor.
Bilimde Nobel dl de alsanz yk bitmiyor!
Kaynaklar
[1] S. Perlmutter et al., ApJ, 440, L41 L44, 1995.
[2] S. Perlmutter ve ark., ApJ, 517, 565 586, 1999.
[3] Alain Blanchard, Astron Astrophys. Rev (2010) 18:595645, p.614.
[4] Richard Lieu & Jonathan P.D. Mittaz, ApJ, 628:583 593, 2005 August 1; Lieu, Mittaz and
Shuang-Nan Zhang, UAH, The Sunyaev-Zeldovich effect in a sample of 31 clusters: A

61
comparison between the X-ray predicted and WMAP observed decrement, ApJ, Sept. 1, 2006,
Vol. 648, No. 1, p. 176; Big Bangs Afterglow Fails an Intergalactic Shadow Test.
PHYSorg.com. 1 Sep 2006. http://www.physorg.com/news76314500.html;

[5] Lawrence Rudnick , Shea Brown , and Liliya R. Williams The Astrophysical Journal,
671:40-44, 2007 December 10.
[6] Pierre-Marie Robitaille, Questions of Modern Cosmology Galileos Legacy, Mauro
DOnofrio & Carlo Burigana (eds), Springer Verlag, Berlin, 2009.
[7] Edwin Hubble, The Realm of the Nebulae, New Haven, Yale University Press, London,
MDCCCCXXXVI (1936), p. 22-3.
[8] Halton C. Arp, Quasars, Redshifts and Controversies, Interstellar Media.
[9] Sheldon Glashow, Does Elementary Particle Physics Have a Future ? The Lessons of
Quantum Theory, J. de Boer, E. Dal & O. Ulfbeck eds., 1986, North Holland Physics Pub.,
Amsterdam, s. 144.
[10] Malcolm Longair, Questions of Modern Cosmology Galileos Legacy, Mauro
DOnofrio & Carlo Burigana (eds), Springer Verlag, Berlin, 2009, p. 319.
[11] Salvatore Capozziello & Mauro Francaviglia, Gen. Relativ. Gravit., 40: 357 420, 2008.
[12] Weidong Li and Alexei V. Filippenko, arXiv:astro-ph/0310529v1.
[13] Xiaofeng Wang, arXiv:1110.5809v2[astro-ph.HE] 27 Oct 2011.
[14] Li, W. Et al., arXiv:astro-ph/0301428v1 22 Jan 2003.
[15] R.A. Sunyaev & Ya. B. Zeldovich, ARA&A, 1980. 18:537 60.

Bir Fizik Nobel dlnn iki farkl yks

Bu yl Fizik dalnda Nobel dl Mikrodalga Ardalan Inmndaki (MAI) scaklk
dalgalanmalarn bulan George F. Smoot ile John C. Mathere verildi. COBE uydusu
lmleri MAIdaki son derece zayf sinyalleri grltden ve dier aygtsal etkilerden
arndrarak sergiledi. Ancak bu bulgu iki farkl yazn alannda, bilimsel dergilerde ve popler
bilim kitaplarnda, iki farkl ykye sahip. Bu yaznn amac COBE projesinin bandaki
George F. Smootun bulguyla ilgili ikili grlerini yanstmak. Bunlardan biri bilimsel
dieri de dinsel!
Bilimsel Dergilerde ve Kitaplarda
COBE DMR haritalar (bkz. ekil) ynbamll (anisotropy) T / T 610 6 dzeyinde
olan yaplar sergiler. Bu yaplar, tans yaplm tm sistematik yanlglardan farkl ve
byktr. Buradaki kritik nokta, bu yaplarn gkadaya m, gkada tesine mi yoksa kozmik

62
mikrodalga ardalan nmna m ait olduudur... En ekonomik hipotez haritadaki yaplarn
MAI na ait olduu ynndedir. MAI daki ynbamllklar olarak yorumlandnda bu
sonular, hemen hemen tm leklerde younluk tedirginliklerini ngren enflasyonist evren
modellerini snar. (George F. Smoot et al., Astrophysical Journal Letters, Vol. 396, L1 L5,
1992, Sept. 1

MAIdaki kk lekli ynbamllklar evrenin gnmzde gzlenen yaplarndan

tretilebilir. Bu iliki zerinde ok alld. Ancak, gnmz evrenini retmek iin gerekli
olan deiik leklerdeki en kk ynbamllklara ilikin ngrler, giderek daha
gelikin gzlemsel yntemler bu deerleri alglayamaynca, aa deerlere ekildi (Juan M.
Uson & David T. Wilkinson, The Microwave Background Radiation, in Galactic &
Extragalactic Astronomy, Springer Verlag, Berlin, 1988, p. 619).
Popler Bilim Kitaplarnda
Mikrodalga Ardalan Inmndaki (MAI) scaklk dalgalanmalarnn gerek olduunu
gstermemiz durumunda Byk Patlamayla yaradl gereine daha da yaklaacamz
biliyorduk. Bu scaklk dalgalanmalarnn bykln saptamamzla birlikte yaradln
nasl olduuna ilikin bilgi sahibi olacaktk (George F. Smoot & Keay Davidson, Wrinkles in
Time, William Marrow & co. Inc., NY, June 1993, p. 275).
Tm bu almalar srasnda ben, eer enflasyonist Byk Patlama doruysa
scaklk dalgalanmalarnn nasl grnmesi gerektii konusunda yknmler (simulations)
yapyordum. Yaradl anndaki kuantum dalgalanmalarnn rnleri olan scaklk
dalgalanmalar hemen hemen tm boyutlarda grlmeliydi...amz evreninin tohumlarna ve
yaradln imzas olan bu ilk alarn scaklk dalgalanmalarna bylenmi bir biimde
baktm anmsyorum (agy).
Basite betimleyecek olursak, MAIdaki scaklk dalgalanmalarnn bulgusu, Byk
Patlamaya yneltilen saldrlarn artt bir dnemde bu kuram kurtard. Bulduumuz sonu,
yaradl izleyen saniyenin fraksiyonlarndaki kuantum dalgalanmalarnn rettii ekimin
(gravity) gnmz evrenini biimlendirebileceine iaret ediyordu (agy, s. 283).
MAIdaki scaklk dalgalanmalar bulgusundan nce evrenin balangc ve tarihine
ilikin bilgilerimiz drt gzleme dayanyordu: 1) gece gkyznn karanlk oluu (Olbers

63
aykrkans (paradox) ERP); 2) hafif element bolluklar; 3) evrenin genilemesi; 4) iddetli
bir yaradltan arda kalan MAInn varl (agy, s. 283).
Yaradltan sonraki 300.000 ylda zamann dokusunda ortaya kan scaklk
dalgalanmalarnn bulgusu, bu entellektel soyut yapdaki beinci stun oldu. Bu bulgu bize,
geen 15 milyar ylda gkadalardan sper gkada kmelerine dek tm leklerdeki yaplarn
nasl olutuuna ilikin bilgi sunar (agy).

...MAIdaki scaklk dalgalanmalar kozmolojinin kutsal yemek masas (Holy Grail

Hz. sann son yemekte kulland savunulan tabak, bardak vb. ERP).
Ekim 1991 de haritann son versiyonunu odamzn duvarna astk... kozmolojinin
kutsal yemek masas (Holy Grail) (agy, s. 250)...MAIdaki scaklk dalgalanmalar, Byk
patlamadan milyarlarca yl sonra gkadalarn olumasn salayan kozmik younluk zekleri
(agy, s. 253).
Bulduumuz sonularn nemi neydi? Birok rnek verdim ancak medya birini ok
tuttu: Eer inanyorsanz, tanry grmek gibi bir eydir. Byk Patlama kltrel bir ikon,
yaradln bilimsel aklamas (agy, s. 289).
Toplum hem mitolojiye hem de bilime a, ve Byk Patlama kuram bu
ikisinin en ok kaynat alandr (agy, s. 18).

Sonu
Son derece duyarl algalarla elde edilen bu deerli verilere getirilen bilimsel ve dinsel
yorumlar hem bilime hem de mitolojiye a olanlar doyuruyor! Bilimsel dergilerde nmn
gkadamzdan m, gkada tesi gk cismlerinden mi, ardalandan m geldii kesinlikle
bilinmiyor ama ekonomik bir hipotezle ardalana atfediliyor! Popler bilim kitaplarndaysa,
tanrnn parmak izleri!

Einstein hakl(m)yd !
Bilim ve Fen... tesadfen! derler. Bu yar - doru saptama genel olarak serendip bulgular
iin kullanlr. Serendip (serendipitous) szc ilk kez yazar ve tarihi Horace Walpole
tarafndan 18. yzyln ortalarnda kullanlmtr. Bu szcn alnd peri masalnda,
Serendipin (eski Seylan, imdiki Sri Lanka) prensi srekli olarak gzel bulgular yaparlar.
Bu szc kullanrken Walpole, szcn, raslantsalln yansra usun da arlkl olarak
devrede bulunduu bulgular iin kullanlmas gerektiine iaret etmiti. Gkbilimdeki
serendip bulgularn nemli blmn us oluturmaktadr. Bu gerei en arpc biimde
Louis Pasteur dile getirmitir: Gzlemsel almalarda ans, bulguya ussal olarak en
hazrlkl olan kiiyi yeler.
te Joe Taylor ve Russell Hulsen 1974 yaznda serendip bulgularyla balayan ve 20
yl sonra bu iki biliminsanna Fizik dalnda Nobel dl kazandran, Genel Grelilik

64
kuramnn da gzlemlerle tutarl olduunu gsteren yk, znde, ad geen bulguya ussal
olarak hazrlkl olan iki kiinin yksdr.

Bir Serendip Bulgu

ift atarcalarn (pulsar) serendip bulgusunu yapan Taylor ve Hulse, daha sonra
yaplan gzlemleri de dikkate alarak ekimsel dalgalarn (gravitational waves) varln
dolayl olarak kantlamlardr. Bu sre, Genel Grelilik kuramnn ciddi bir snavyd. Bulgu
sonular Genel Grelilik kuramnn snav bir kez daha baaryla getiine iaret ediyordu.
Deney ve/veya gzlem; anahtar szckler bunlardr. Deney ve/veya gzlemsiz fizik
ksr, fiziksel kuram da yalnzca bir kurgudur. Hangi kuram olursa olsun deney ve/veya
gzlemler karsnda girdii snav sonucunda ya ayakta kalacak veya kecektir. Uzay, zaman
ve ekimin doasna ilikin temel bir kuram olan Genel Grelilik ortaya atldndan beri
gzlemlerin dikenli, engelli ve engebeli yolundan gemektedir. Kuazar ve atarca gzlemleri
ne yazk ki ekimin etkisini snayabileceimiz uygun ortam oluturamyor. Kuazar ve
atarcalarn sergiledii fiziksel sreler yuma o denli karmaktr ki, ekimin etkisini bu
yumaktan ayrp Genel Grelilik kuramn snamamz olas olmuyor.
Aslnda, Genel Grelilik kuramn olutururken Einstein deneysel sonularla ok
ilgilenmiyordu. Ancak yine de kuramn deneyler karsnda snanmas gerektiinin
ayrdndayd. Bu nedenle kuramn snanabilecek ngrsn yle sralamt: 1) k,
ekimsel gizilgce (potansiyele) sahip bir gk cisminin yaknndan geerken yrngesi bu
cismin yakn komuluundaki eri uzay zaman sredurumunca saptrlr; 2) Merkr
gezegeninin enberi noktas zamanla ilerler (ekil 1); 3) k erilmi olan uzay zaman
sredurumunda krmzya kayar (Gravitasyon ad verilen fiziksel sre, Newtondan
gnmze dek deiik kavramlarla anlatlmaya allmtr. nceleri iki ktlenin birbirine
uzaktan etki ettii dnlm, daha sonra bu rahatsz edici kavram braklp alan
szc kullanlm ve son olarak Einstein ile birlikte erilmi uzay zaman sredurumu
kavram gelmitir. ekim, ekim kuvveti, uzay zaman erilii, znde ayn fiziksel etkileime
gnderi yapmaktadr).
lk iki ngr dorultusunda yaplan gzlemler daha 1960 l yllarn banda baarl
sonular vermi, ncye ilikin gzlemlerse sonu karacak denli iyi olmamtr. nc
tr gzlemlerde Genel Greliliin ngrd etkiler gzlenmi ancak doruluk dereceleri ok
dk olduundan gvenilir sonular karmaya uygun olmadklar onanmtr. Ayrca o
dnemlerde Genel Grelilie seenek oluturan Brans Dicke kuram da ayn ngrlerde
bulunabiliyordu. Ancak 1970 li yllarn ortalarna gelindiinde Brans Dickein ekim
kuram gndemden inie gemeye balad. 1974 ylnda Massachusetts niversitesi retim
yesi ve aratrmaclarndan Joseph H. Taylor, 9. Texas Sempozyumunda sunduu
konumasnda ift atarcalarn gzlendiini ve bu dizgenin Genel Grelilik kuram iin iyi bir
denek oda oluturduunu duyurdu. Taylora gre ift atarca dizgesine ilikin gzlemler
Einstein kuramnn en nemli ngrlerinden biri olan ekimsel dalgalarn varln
kantlamaktayd.

65

ekil 1. Merkr gezegeninin enberi(Gnee en yakn olduu nokta) noktasnn ilerlemesi.

imdi bu serendip bulgunun yksne geelim. 1974 ylnn yaz aylarnda Joseph H. Taylor,
rencisi Russell Hulse Puerto Ricodaki Arecibo radyo teleskobunda (ekil 2) atarcalar
(pulsarlar) zerinde almaya gndermiti (ekil 3). 2 Temmuzdaki gzlemde Hulse
yalnzd. O gn zayf bir sinyal alglad. Eer bu sinyal %4 orannda daha zayf olsayd, radyo
teleskobun duyarllk dzeyinin altnda kalacak ve alglanma ansn yitirecekti! Bu dk
yeinlikli sinyalin dnemi son derece ksayd: 0.059 saniye. O tarihlerde bu dnemden daha
ksa dnme dnemine sahip olan tek atarca Yenge (Crab) atarcasyd (ift yldz
dizgelerinde yldzlarn bir eksen evresinde dnme dnemleri ve yoldalar evresinde de
dolanma dnemleri vardr). Bu kaynak yeniden gzlenmeye deerdi, ancak dier aratrma
programlarnn devreye girmesi sonucunda bir sonraki gzlem 25 Austostan nce
gerekleemiyordu.

ekil 2. Puerto Ricodaki 300 metre apl dev radyo teleskop.

66

ekil 3. Spernova patlamas sonunda yaamna ntron yldz olarak devam edecek olan gk cisminin dnme
ekseniyle manyetik ekseni arasndaki a, patlamann hemen ertesinde 90 0 ye yakndr. Atarca gzlemlerini en
iyi aklayan modele gre atarcalardan gelen nm yldzn manyetik ulak (kutup) blgesindeki ak
manyetik alan izgilerinin oluturduu koni iinden gelir. Eer gzlemcinin bak dorultusu bu koni iine
derse(O2 gzlemcisinin der, O1 gzlemcisinin dmez) gzlemci radyo atmalar alacaktr. Tpk bir deniz
fenerinin k demeti gibi. Alttaki grafik, yalnzca K ulandan gelen ve gzlemcide radyo patlamalar olarak
alglanan (zaman,radyo aks) grafiidir.

25 Austos gzleminin amac atma dneminin daha salkl ve ayrntl olarak elde
edilmesiydi. Eer alnan sinyalin kayna gerekten de bir atarca idiyse, birka gnlk
gzlemler sonunda elde edilen dnemi virglden sonra en az 6 basamaa dek (mikrosaniye
dzeyleri) deimemeliydi. nk sz edilen atarca Yenge atarcas denli hzl yavalasa da
deiiklik virglden sonra ancak 7. basamakta olmalyd. Daha sonra skntl anlar balad.
ki saatlik gzlemleri zmleyen bilgisayar iki ayr atma dneminin varlna iaret
ediyordu! Bir atma dnemi dier atma dneminden 30 mikrosaniye denli ksayd. Hulse iki
gn sonra yeni bir gzlem yapt. Bu gzlemin sonucu daha ktyd! Hulse her gzlem
sonunda gzlem defterine gidiyor, bir nce bulduu dnemin zerini iziyor ve yeni deeri
giriyordu. Hulse eer, Sinyaller ok zayf; atmalar dier atarcalarnki gibi gl ve belirgin
deil. Bu nedenle bilgisayar kesin bir dnem deerine iaret etmiyor. Belki bu kaynakla
boumaya demez! biiminden bir usa vurma gsterseydi, kendisi ve Taylor, bir dneme
damgasn vuramayacaklard. Kukucu Hulse bu kayna yakn izlemeye ald.
Bu olaylar izleyen birka gn iinde Hulse yeni bir bilgisayar program yazd. Yeni
program, standart programn atma dnemlerinde gsterebilecei belirsizlikleri dlayan bir
programd. Ancak yeni program da 1 ve 2 Eyllde alglanan sinyalleri zmlerken atma
dneminde iki ayr deer bulmutu. ki saatlik gzlem sonunda dnem, yaklak 5
mikrosaniyelik bir azalma gsteriyordu. Bu deer, standart programn verdii deerden daha
kk ancak yine de beklenen azalmadan ok ok bykt! Hepsinden kts de, artmas
gerekirken dnemin azalma gstermesiydi! Aygtlara ve bilgisayara lanet okumann bir ie
yaramayacan biliyordu.
Daha sonra ilgin bir ey Hulsen dikkatini ekti. Atma dnemindeki deiiklik belli
bir deseni izliyordu. 2 Eyllde alglanan ve azalma gsteren dnem deseni 1 Eyllde
alglanan desenin hemen hemen aynsyd ancak yineleme 45 dakika nce balamt. Bunun
zerine Hulse, dnem deiiminin yapay deil gerek olduunu anlad.
Herey gzel de...bunu nasl yorumlayacakt? Yeni bir tr gk cismi mi bulmutu? Ya
da bu tuhaf davrann aklamas neydi? Dnem deiikliindeki desenin kendini yinelemesi

67
bir aklama bulunacana iaret ediyordu. Kaynak gerekten bir atarcayd ancak atarca
yalnz deildi! (bkz ekil 4)

ekil 4. ift atarca dizgesinin yrngesi. Heriki atarcann yrngesi de dizgenin ortak ktle zei olan C noktas
evresinde izilen bir elipstir. Atarcalardan birinin enberi (periastron) ve ente (apastron) noktalar srasyla P
ve A dr.

Bunun zerine Hulse atarcann ikinci bir yldz evresinde yrngede olduunu ve
atma dneminde gzlenen deiikliin Doppler kaymasndan kaynaklandn dnd.
Atarca bize yaklarken gzlenen atma dnemi azalr (ardarda gelen atmalar arasndaki zaman
aral ksalr); atarca bizden uzaklarken de atma dnemi artar (ardarda gelen atmalar
arasndaki zaman aral artar, bkz. ekil 5). Aslnda optik blgede alan gkbilimciler bu
olayla yakndan tanktr. Gkadamzdaki yldzlarn hemen hemen yars ift yldz
dizgelerinde bulunur. ift yldzlar teleskoplarla ayr ayr grmek olas deildir. Optik
teleskoplarn zmleme gc buna olanak tanmaz. ncelenen dizgenin bir ift yldz dizgesi
olduunu anlamann yolu, dizgeden elde edilen tayf izgilerindeki krmzya ve maviye
kaymalardr. Atarca durumunda tayf izgilerinin roln atma dnemi stlenir.

ekil 5. stteki grafik atarca enberi noktasndayken alnan atmalar, alttaki ekil de atarca ente
noktasndayken alnan atmalar gsterir.

Arecibo radyo teleskobu, tasarm gerei, bir kayna baucu noktasnn (zenith)
dousunda ve batsnda olmak zere toplam iki saat gzleyebilir. Hulse bu kayna hergn
ayn iki saatlik dilim iinde gzleyebiliyordu. Ancak, 1 ve 2 Eyll gzlemleri gnlk
gzlemlerin yrngenin deiik evrelerini gzlediine iaret ediyordu. 12 Eyll gn Hulse
yeni bir gzlem dizisine balad. Bu gzlem sonularnn gizi zeceine inanyordu.

68

12 Eyll gn dnem iki saat boyunca sabit kald. 14 Eyllde dnem bir nceki
deerinden balad ve iki saatlik sre iinde 20 mikrosaniye azald. 15 Eyllde dnem bir
gn nceki deerinden biraz daha dk bir deerden balayp 60 mikrosaniyelik bir azalma
gsterdi ve 2 saatlik gzlem sonuna doru azalma oran dakikada 1 mikrosaniyeyi buldu. Bu
gzlemler atarcann bak dorultumuzdaki hznn nce yava sonra hzla deitiine iaret
eder. Kaynan ift atarca olduuna ilikin sav gn getike gleniyordu. Ancak Hulse tpk
bir savc kukuculuuyla daha salam bir kant bekliyordu (namlusunun ucu tten bir tabanca
veya ucundan kan damlayan bir haner gibi!). O gne dek dnem yalnzca azalma gstermiti.
Eer atarca gerekten bir baka gk cisminin evresinde yrngedeyse, bir sre sonra
dnemde art gzlenmeli, bu arada yrnge evreleri ortaya kmal, atma dnemi yine
azalmal ve evrim bylece srp gitmeliydi. Hulsen bekleyii uzun srmedi. Bir gn sonra,
16 Eyllde atma dnemi hzla 70 mikrosaniye dt ve iki saatlik gzlem sresinin bitimine
25 dakika kala dnemdeki azalma durdu ve son 20 dakika iinde yeniden trmana geerek
25 mikrosaniyelik bir art gsterdi (ekil 6). Hulsen istedii de buydu. Hemen Amherstden
Taylor arad. Taylor Areciboya gelerek gizin zmleme srecine katld. Ancak heyecan
henz doruk noktasna kmamt.

ekil 6. ift atarca dizgesinde bulunan ve kendini Yerdeki gzlemciye gsteren atarcann atma dnemindeki
deiiklikler. Veriler Hulsen not defterinden alnmtr.

Taylor ve Hulse nce yrnge dnemini saptadlar. Belli bir deseni yineleyen atmalar
dizisinde en ksa aralk belirlendi. Sonra dnem 7.75 saat olarak bulundu. Hulsen gzledii
45 dakikalk gnlk kayma, atarcann tam yrnge dnemiyle Yerin bir gn arasndaki
zaman ayrmyd.
Bir sonraki aamada atma dneminin bir yrnge boyunca gsterdii deiimler
belirlendi. Bylece atarca yrnge hznn zaman deiimi bulundu. Bu yntem, ift yldz
dizgeleri zerine yaplan almalarn standart yntemidir. Newton ekim yasas, atarcann,
dizgenin ortak ktle zei evresinde bir elips izeceini syler. Ortak ktle zei bu elipsin
odaklarndan birindedir. Atarcann yolda da ayn zek evresinde bir elips yrngede
dolanr. Ancak yolda optik blgede de radyo blgesinde de gzlenemediinden yrngesi
dikkate alnmayabilir. Atarcann yrngesi bir dzlem zerindedir. Bu yrnge, gzlemcinin
bak dorultusuyla herhangi bir a yapabilir: yrnge dzlemi gkyz dzleminde (bak
dorultumuza dik olan dzlem), bak dorultumuzu ierecek biimde (bu durumda yrnge

69
dzlemine tam kenardan bakyoruz demektir) veya dzlemle bak dorultumuz arasndaki a
bu iki u durum arasnda bir deere sahip olacak biimde de olabilir. Birinci olasl derhal
dlayabiliriz. nk eer atarca yrngesi bak dorultumuza dik olsayd, atarca bize
yaklap uzaklaamayacak, dolaysyla atma dneminde Doppler kaymas gzlenemeyecekti.
kinci durumu da dlayabiliriz. nk eer yrnge dzlemine tam yandan bakyor olsaydk,
yrngenin herhangi bir noktasnda yolda cisim atarcay rteceinden atarca sinyalini bir
sre yitirecektik. Oysa ki 8 saatlik sre boyunca (yrnge dnemi) atarca sinyallerinde
kesiklilik olmad. Bu nedenle ift atarca yrnge dzlemiyle bak dorultumuz arasndaki
ann bir ara deere ( 0 ve 90 den ayr bir deer) sahip olduunu syleyebiliriz.
Atarca dneminin davranndan tretilebilecek tm bilgiler bunlarla kstl deildir.
Anmsanaca gibi, Doppler kaymas bize atarca hznn yalnzca bak dorultumuzdaki
bileenine ilikin bilgi sunar. Hzn bak dorultumuza dik bileeni Doppler kaymasndan
etkilenmez. Olayn daha iyi anlalabilmesi iin yrngenin tam bir ember olduunu
varsayalm. Bu durumda gzlenecek olan Doppler kaymasnn deseni yle olacaktr: bak
dorultumuza dik ynde devinen atarca Doppler kaymas gstermez; drtte bir dnem sonra
atarca bizden uzaklamaya balayacak ve dnemde negatif kayma gzlenecektir. Drtte bir
dnem sresi sonra atarca yeniden bak dorultumuza dik ynde devinmeye balayacak ve
Doppler kaymas gzlenmeyecek. Yrngenin son eyreine girdiinde atarca bize doru
devinmeye balayacak ve dnemde pozitif bir kayma (negatif kaymayla mutlak deerce eit)
gzlenecektir. Tam bir yrnge dnemi olan 8 saat sonra bu desen kendini yineleyecektir.
ember yrnge durumunda Doppler kaymalarndaki desen gzel bir bakklk rneidir.
Oysa ki Hulsen gzledii desen bylesi bir bakklk sergilemiyordu. Hulsen gzledii
Doppler kayma deseni yrngenin olduka bask bir elips olduuna iaret ediyordu. Eliptik
bir yrngede dolanan atarcann yoldana olan uzakl embersel bir yrngedeki gibi
daima ayn deildir. Enberi noktasnda yoldana en yakn, ente noktasndaysa yoldandan
en uzaktadr (bkz. ekil 7). Atarca hz enberi noktasnda en byk deerine eriir, sonra
yavalar; entede ise hz yavaa azalarak en kk deerine eriir ve sonra yeniden yavaa
artmaya balar. Doppler kaymasnn zaman davran yrngenin olduka bask olduuna
iaret etmektedir.
8 saatlik yrnge dneminin yalnzca 2 saatlik diliminde Doppler kaymas sfr
deerinden hzla en byk deerine eriti ve yine sfra indi. Geri kalan 6 saat iindeyse sfr
deerinden ters yne doru artt ve yine sfra indi. Aslnda 16 Eyllde yaplan gzlem
atarcay enberi noktasndan, 12 Eylldeki gzlem de ente noktasndan geerken
yakalamt. ekil 6 zerine yaplan ayrntl almalar atarcayla yolda arasndaki
uzaklklar saptad. Atarcann enberideyken yoldana olan uzakl entedeykenki uzaklnn
drtte biri denliydi. Ayn alma, yrngenin byk ekseninin bak dorultumuza tam dik
olduunu da gsterdi. nk enberi noktas (hzdaki deiimlerin en hzl olduu nokta) en
byk Doppler kaymasnn ortya kt noktayla (atarcann bak dorultumuza dik yndeki
deviniminin en az olduu nokta) akmt.

70

ekil 7. Atarcann yrngedeki konumu. 12 Eyllde atarca ente noktasndadr. Hz dk, hzdaki deiim de
olabildiince azdr. Bu nedenle gzlenen dnemde ok az deiiklik vardr (ekil 6 ya baknz). Atarca bizden
uzaklatndan dnemi durgun dneminden daha uzundur. 14 Eyll gn atarcann devinimi bak
dorultumuza hemen hemen diktir. Bu nedenle Doppler kaymas ok azdr. Dnemi de daha ksadr. 15 Eyllde
atarca Yerdeki gzlemciye doru devinmeye balar ve enberi noktasna yaklatka hzlanr. Enberi noktasna
yaklaan atarcann atma dnemi azalr. 16 Eyllde atarca enberi noktasndan geerken hz vektr bak
dorultumuza hemen hemen dik olur ve hzn genlii maksimuma eriir. Dier bir deyile, atarcann yrnge hz
alabilecei en byk deeri alr sonra bu deer azalmaya balar. Bu arada atma dnemi hzla minimuma ular
ve sonra yine artmaya balar. Areciboda hergn ayn 2 saatlik zaman diliminde yaplan gzlemlerde
yrngenin deiik blmleri gzlenir. Anmsanaca gibi yrnge dnemi 7.75 saattir. Bu nedenle hergn
yrngenin 45 dakika nceki blm gzlenir.

Tam o anda iler iyice kzt! Atarcann gzlemciye yaklama hz atma dneminin
azalmasndan tretilmi ve bu hz 300 km/s olarak saptanmt. Bu deer k hznn yaklak
binde biridir. Atarcann gzlemciden uzaklama hzysa 75 km/s olarak bulunmutu (ekil 8).

ekil 8. Atarcann dikine hz erisinin yrnge evresine bal olarak deiimi

Bunlar olduka byk hzlardr. Yerin Gne evresindeki yrnge hz yalnzca 30 km/s
dir. Dahas, eer atarcann yrnge hznn ortalamasn 200 km/s olarak alrsak, atarcann bu

71
hzla 8 saatte tamamlamas gereken yrngenin evresi yaklak 6 milyon kilometre, dier bir
deyile, Gnein evresi denlidir. Atarca ile yolda arasndaki uzaklk da Gnein yarap
denlidir.

Serendip Bulgunun Genel Grelilik Alannda Yaratt Heyecan Dalgas

Eylln sonlarna doru bu bulgunun yaylmasyla birlikte Genel Grelilik kuramyla
ilgilenenler arasnda da bir heyecan dalgas yaylmaya balad. nk bu dalda aratrma
yapanlar relativistik etkilerin nemli olduu dzenekleri hem denek odalarnda kurmaya
alrlar hem de evrenin herhangi bir kesinde hazr kurulmu olanlar ararlar. Relativistik
etkiler iki biimde saptanr. nce cismin dizgedeki zgn hzn alr, bu deeri k hzna
bler, kan deerin karesini alrlar. kan deer bire (1) ne denli yaknsa relativistik etkiler
de o denli nem kazanr. Relativistik etkilerin nicel lt olan = (1 v 2/c 2) 1/2 arpanna
Lorentz arpan denir. Hulse Taylor atarcas iin 200 km/s deerini kullanrsak (1 v 2/c 2)
arpan milyonda 5 olarak bulunur. Bu ok byk bir deer deildir. Ancak bu deeri
relativistik etkilerin nemli olduu Merkr gezegeninin 48 km/s lik hz iin bulunan 100
milyonda 2.5 deeriyle karlatrrsak 20 kez daha byk olduunu grrz (Relativistik
etkiler Merkr gezegeninin enberi noktasnn zamanla ilerlemesine neden olur. Bu ilerleme
100 ylda 43 yaysaniyesi denlidir). kincisi, Grelilik kuram aratrclar bir dizgedeki cismin
zgn ktlesini ekim sabitiyle arpar, kan sonucu zgn boyutla (ift atarca durumunda
zgn boyut atarca ile yolda arasndaki uzaklktr) k hznn karesi arpmna bler:
GM / rc 2 . Bu say, dizgenin yakn komuluundaki uzay zaman sredurumunun ne denli
erildiinin yaklak bir lsdr. Bu say ne denli bykse aratrmac da o denli mutlu
olur. Kara delik iin uzay zaman eriliinin deeri 0.5 dir. Eer gzlenen dizgedeki ntron
yldzlarn ktlelerini Gne ktlesine eit varsayarsak ift ntron yldz dizgesi iin erilik,
4 10 6 dr. Gne Merkr dizgesi iin uzay erilii 2.5 10 8 dir. Saylardan da
anlalaca gibi bu ift atarca dizgesi Grelilik kuramyla ilgileneneleri olduka honut kld.
nk ift dizgedki atarcann gzlenen yrnge hz Merkrn yrnge hzndan 20 100
kez daha relativistiktir.
yk burada son bulmuyor. Atarcann yrnge dnemi 8 saat gibi ok ksa bir sre
olduundan atarca her yl 1000 yrngeden fazlasn dolanacaktr. Bu nedenle, eer
Merkrn yrngesinde gzlenen enberi nokta kaymas gibisinden relativistik bir etki ortaya
kacaksa, bu etki Merkrn yrngesinde gzlenen etkiden 250 kez daha hzl geliecektir
(Merkrn bir yl boyunca yalnzca 4 yrnge izdiini anmsaynz.
Hulse Taylor ift atarca dizgesi, relativistik etkilerin gzlenebilecei yeni bir denek
oda oluturmutu. Bu zgn dizge, Gne dizgesi dndaki ilk denek odasyd. 1974 ylnn
sonbaharnda Astrophysical Journal Letters adl bilimsel dergi Grelilik kuram zerine
alan astrofizikilerin gnderdii bilimsel bildiri saanana tutuldu. Bildirilerin hepsi, ift
atarca dizgesi yardmyla gzlenebilecek relativistik etkileri sralyordu. 1975 ylnn ilk 8
haftasnda bu dergide Hulse Taylorun bulguyu duyuran bildirisi dnda 7 bildiri daha
yaynland. 1975 1977 yllar arasnda ise deiik gkbilim dergilerinde bu konuyla ilgili 40
n zerinde bildiri yaynland.
Hulse Taylorn ift atarcalar zerine yazlm olan bildirisi yaynlanmadan nce
Taylor ve arkadalar dizgenin sergiledii nemli birka relativistik etkiyi grmeye
balamlard bile. Bu etkilerden biri, yrnge enberi noktasnn ilerlemesiydi. Daha nce de
belirtildii gibi, atarca dnemi zerine yaplan ilk gzlemler dnemdeki Doppler kaymasn

72
saptam ve enberi dorusunun bak dorultumuza dik olduunu belirlemiti; dier bir
deyile, bu doru gkyz dzlemi zerindeydi. Ancak, atarcann bize doru yaklama
hznn en byk deeri zamanla azalmaya, kama hznn en byk deeri de artmaya
balad. Atarca tamamen bize doru veya tamamen bizden uzaklaacak biimde devinirken
gsterdii maksimum ve minimum hzlar deimi, yerine ara deerler gemitir. Bu
deiiklik, enberi ente noktalarn birletiren doru parasnn artk bak dorultumuza dik
olmadna iaret eder. Ad geen dorunun dnmesi bir ayda bir yay derecesinin yaklak
te biri denliydi. Taylor ve Hulse 3 Aralk 1974 de biten 2.5 aylk bir gzlem dnemi
sonunda bu deeri kesin olarak saptayacaklarn umuyorlard. 20 Aralk 1974 de Dallasda
toplanan 7. Relativistik Astrofizik Sempozyumunda sunduklar bildiride Hulse ve Taylor, ift
atarcann enberi dorusunun ylda 4.0 1.5 denli deitiini duyurdular. Ancak bu gelime
de yknn sonu deildi! Taylor 4 yl sonra yaplacak olan Sempozyumda daha nemli
aklamalar yapacakt.
ift atarca dizgesinin enberi noktasnn ilerlemesi Merkr gezegenininkinden 36.000
kez daha fazladr. Bu sonuca Genel Grelilik kuramnn bir baka utkusu gzyle bakabilir
miyiz? Kukusuz evet! Ancak yine de bunun ok belirgin bir utku olmadn belirtmeliyiz.
Sorun urada yatmaktadr: Genel Grelilie gre bir ift dizgenin enberi noktasnn ilerlemesi
dizgedeki cisimlerin toplam ktlesine baldr. Toplam ktle ne denli fazlaysa relativistik etki
de o denli fazla olur. Bu etki, yrnge dnemi, yrngenin baskl gibisinden dier
parametrelere de baldr. Bu deerler gzlemlerden tretilmektedir. Ne yazk ki, Hulse
Taylor ift atarca dizgesindeki cisimlerin ktlelerini tam olarak saptayabilmi deiliz.
Bildiimiz tek ey, atarcann yrnge hzndan yola karak dizgedeki ntron yldzlarn
ktlelerinin Gne ktlesiyle kyaslanabilir olduudur. Ancak hesaplanm ktlelerdeki
belirsizlik byktr. zellikle yrnge dzleminin gkyz dzlemiyle yapt aya ilikin
belirsizlik, ktleleri doru saptama ansmz azaltyor. Ktlelerin belirlenmesinde Doppler
kaymas lmlerine gvenmek zorundayz. Eer enberi noktasnn dnmesi Genel Grelilik
kuramnn snanmasnda kullanlmazsa nerede kullanlr?
Evet, enberi noktasnn ilerlemesi son derece deerli bir aygttr.Tersten ilerleyerek,
yani Genel Grelilii doru varsayarak ktleleri saptamamz olasdr. Genel Greliliin doru
olduunu varsayalm. Bu durumda enberi noktasnn ilerlemesi yalnzca bir tek (llmemi)
deikene, iki cismin toplam ktlesine baldr. Bu nedenle llen enberi noktas ilerlemesi
bize toplam ktlenin ne olmas gerektiini syler. 1974 sonbaharnda yaplan gzlemler
toplam ktlenin yaklak 2.6 Gne ktlesi denli olduuna iaret ediyordu. Buna bal olarak
enberi noktasnn ilerleme deeri byk bir dorulukla, ylda 4.2263 olmalyd. Daha sonra
bu deer kullanlarak dizgenin toplam ktlesi 2.8275 Gne ktlesi olarak saptand. Bylece
Genel Grelilik kuram byk bir utku daha kazanyordu. Genel Grelilik kuram kada
dkldkten o gne dek ilk kez bir astrofizik lm iin kullanlyordu. Dizgenin ktlesi,
10 4 Gne ktlesi duyarllnda saptanmt. Ancak ilgin sonular saana dinmiyordu.
Cismin ift atarca olmaktan te olaand zellikleri vard. Gzlenen atma
dnemindeki dnemsel deiikliklerin yrnge deviniminden kaynaklanan Doppler kaymas
sonucu olduu ortaya kmt. yleyse bu deiiklikler verilerden arndrlp atarcann zgn
dnme dnemi (dier bir cismin etkisi altnda deilmicesine sahip olduu dnem)
bulunabilirdi. Dnce yaama geirildi ve zgn dnme dnemi 0.05903 saniye olarak
bulundu. Atarcann fiziksel zelliklerinin bulunmasnda dnme dnemi ve bu dnemin trevi
ok nemli rol oynar. Eer bu atarca da dier atarcalar gibi yavalyorsa (dnme dnemi
uzuyorsa) inanlmaz derecede kk oranlarda yavalyordu. Atma dnemindeki deiiklii
gzleyebilmek iin tam bir yl boyunca gzlem yapld. Elde edilen veriler bu deiimi

73
saptayabilecek denli yeterliydi; bulunan deer, ylda 0.25 nanosaniye dzeylerindeydi (bir
nanosaniye saniyenin milyarda biridir). Bu deer, Yenge atarcas dneminin azalma
oranndan 50 000 kez daha kktr. Yine bu deer, ntron yldzn dnmesini yavalatma
ynnde alan kuvvetlerin ok ok kk olduuna iaret ediyordu. Yavalamasn bu
oranda srdrrse atarcann dnemi bir milyon ylda bugnk deerinin ancak %4 denli
deiecektir. Hulse Taylor atarcasnn bu denli kararl ve dnemde sabit olmas onu
evrensel zaman lei konumuna ykseltiyordu.
Yrnge devinimindeki deiiklikler kendisini dnemdeki deiikliklerde gsterir. Bu
deiiklikler o denli byk dorulukla saptanmt ki, insann inanas gelmiyordu! rnein,
atarcann zgn dnemi 0.059029995271 saniye; dnemin artma oran ylda 0.273
nanosaniye; enberi noktasnn ilerlemesi ylda 4.2263 ve yrnge dnemi 27906.98163
saniye olarak belirlendi. Atarcann dnme dnemi 0.273 nanosaniye/yl oranyla deitiinden
atarcann zgn dnemi 1 Eyll 1974 deki dnemi olarak saptand.
Atarca dnemi deerinin virglden sonraki 12. basamaa dek byk bir dorulukla
llmesi son derece etkileyiciydi. Bu doruluk iki yeni relativistik etkiyi su yzne kard.
Doppler kaymasnn yansra bir atarca dnemini deitiren ve relativistik doaya sahip iki
etki daha vardr. Bunlardan biri anlatmn zel Grelilik balamnda bulan zaman
yavalamasdr (time dilation). Atarca, yoldann evresinde byk bir hzla dndnden,
yolda atarca zerindeki bir gzlemcinin lt (eer lme ilemini nkleer younluklara
eritikten sonra da yapabiliyorsa!) atma dnemi Yerdeki bir gzlemcinin lt dnemden
daha ksadr. Dier bir deyile, atarca bize gre yavalamaktadr. Atarcann yrnge hz
yrnge boyunca deimektedir: enberi noktasnda en byk deerine, ente noktasndaysa
en kk deerine eriir. Bu nedenle atarcann yavalama oran da deiecek ancak bu
deiiklik her yrngede kendini yineleyecektir. kinci relativistik etki ekimsel krmzya
kaymadr (gravitational redshift). Bu etki denklik ilkesinin (principle of equivalence) bir
sonucudur. Konumuzdan biraz saparak denklik ilkesinin ne olduuna deinelim.
Uzay zaman sredurumunun erildiine ilikin ngr Einstein tarafndan
yaplmtr. Einstein basit bir deneysel gzlemle ereksel dsel bir deneyi (gedanken veya
dnce deneyi) bir arada dnp sonucu mantksal snrlarna taimtr. Kulland
deneysel gzlem bir ekim alanndaki tm cisimlerin ayn ivmeyle decei gereiydi. Bu
gzlem bize Galileonun Piza kulesinde deiik cisimlerin ayn anda yere dtn
gsterdii deneyi anmsatyor.
Einstein bir ekim alannda zgr den ve her taraf kapal olan bir asansrdeki
gzlemci iin bu gzlemin neye iaret edeceini dnd. Arlkszlk veya ekimsizlik
duyumsayacak olan bir gzlemci iin bu deney ok nemli olmayabilir, ancak Einstein iin bu
deney ok nemli sonular tayordu. Bu dnce deneyi bir bilimsel ilkenin, denklik
ilkesinin douunu mutuluyordu. Denklik, zgr den bir denek odasndaki yaamn,
ekim alanndan yoksun bir ortamdaki yaama denk olaca dncesinden geliyordu. Olaya
tersinden de yaklaabiliriz: ekim alanndan yoksun bir uzay parasnda ivmelenen bir roket
iindeki yaam, ekim alannda durgun olan bir yaama denk olacakt. te bu denklik
ilkesinden yola kan Einstein uzay zaman sredurumunun erileceini ne srd. imdi
ift atarca dizgemize geri dnebiliriz.
Atarca yoldann ekim alannda devinmektedir. Bu atarcay gzleyen bizlerse
dizgeden ok ok uzaktayz (16000 kyl). Bize gre atarcann dnemi krmzya kayar.
Dier yandan, dnemdeki krmzya kayma da zamanla deiecektir, nk atarcann

74
yoldana olan uzakl enberi noktasndayken ayr ente noktasndayken ayrdr. Bu iki
olayn ortak etkisi atarca dneminde dnemsel art ve azallar olarak grlecektir. Bunlar
bildiimiz Doppler etkisinden ayr etkilerdir. Ancak, Doppler etkisi dnemi virglden sonra 5.
basamakta etkilerken, daha zayf olan bu relativistik etkiler dnemi virglden sonra 8.
basamakta deitirir. Dnemdeki bylesi kk etkileri lmek son derece zordur. Ancak 4
yl boyunca elde edilen gzlem verileri ve iyiletirilen yntemler yardmyla Hulse ve Taylor,
bu relativistik etkilerin genliin saptamay baardlar: atarca dnemine yaplan etkinin
maksimum genlii ylda 58 nanosaniyeydi. Baar gibi grnyordu ancak sknt henz
bitmemiti. Tpk enberi noktasnn ilerlemesinin herhangi bir eyi snayamad gibi, bu etki
de herhangi bir ngry snayamyordu. nk ngrlen relativistik etki bilinmeyen bir
parametreyi, dizgedeki cisimlerin greli ktlelerini ieriyordu. Enberi noktasnn ilerlemesi
bize toplam ktleyi verir, dizgedeki cisimlerin ayr ayr ktlelerini vermez. Bu nedene bir kez
daha uygulamal relativite yapar ve yeni etkinin llen deerini kullanarak greli ktleleri
saptarz. Dizgedeki cisimlerin ktleleri hemen hemen eit olmaldr. Eer toplam ktle 2.8275
Gne ktlesi olarak belirlendiyse, atarcann ktlesi 1.42 Gne ktlesi, yoldannki de 1.40
Gne ktlesidir. Bunlar %2 doruluk derecesiyle saptanm deerlerdir. Bylece relativistik
etkiler ilk kez bir ntron yldzn ktlesinin belirlenmesinde kullanlyordu.
Tm bu olumlu gelimelere karn ift atarca dizgesinin en byk rn henz
toplanmamt. Bu rnn neliini anlayabilmek iin nce 1916 ylna sonra 1960 l yllarn
sonlarna ve son olarak da 1978 ylnda Almanya Mnihe uzanmalyz.
Genel Grelilik kuramnn sonularn yaynlayp ii orada noktalamak Einsteina tam
anlamyla doyum vermiyordu. Dikkatini yazgs kt olan Birleik Alan Kuramna
evirmeden nce Genel Greliliin sonular zerinde almaya devam etti. Bu sonulardan
biri ekim dalgalardr. Newton ekim kuramna gre iki cisim arasndaki ekim etkileimi
anlktr. Ancak zel Grelilik kuramna gre anlk etkileim olas deildir. nk k
hz tm etkileimlerin snr hzn simgeler. Genel Grelilik kuram da zel Grelilik
kuramyla belli dzeyde uyum salamak iin tasarlandndan, ekim etkileimlerinde k
hznn snr hz olarak ortaya kmas anlalr bir durumdur. Bunun anlam udur: iki cismin
ekimsel olarak etkiletiini dnelim. Eer cisimlerden biri kresel eklini anszn
deitirerek bir Havana purosu biimine brnr ve buna bal olarak deiik bir ekim
alan retirse, ikinci cisim bu deiiklii hemen duyumsayamaz. Bu deiiklik yalnzca birinci
cisimden k hzyla uzaklaan bir blgede duyumsanacaktr. imdi de, eklini deitiren
cismin balangtaki ekline dndn varsayalm. Bu ekil deiikliiyle birlikte ortaya
kan ekim alan da cisimden darya doru k hzyla yaylacaktr. Bu olay tpk bir ucuna
drt verilen ipin davranna benzer. Drt ip boyunca bir dalgann yaylmasna neden olur.
Bu dalgann hzn ipteki gerilme ve ipin arl gibisinden deikenler belirler. Genel
Grelilik kuramndaki sonu ekim dalgalardr. Bu tr dalgalar ekim kuvvetinin neden
olduu ve zekteki cisimden darya doru k hzyla yaylan dalgalardr. Einstein kendine
u soruyu sordu: Genel Grelilik kuramnn eitlikleri gerekten bu tr bir olay ngryor
mu? Eer ekim dalgalar varsa zellikleri nelerdir?
Aslnda Einsteinn eitlikleri ekim dalgalarn bir zm olarak ieriyordu. rnein
haltercilerin dambl dedii minik halteri dnelim. Elle tutulacak yerinden dik olarak
geen bir eksen evresinde dnen dambl, evresine k hzyla yaylan ekim dalgalar
salar. Elektromanyetik dalgalarn kaynaktan darya erke tad gibi ekim dalgalar da
dnen dambldan darya erke tarlar. Einstein bylesi bir dizgeden tanan erkeyi
hesaplayan bir forml de tretti. Daha sonra Einsteinn bu konuda yapt varsaymlarn
geerli olmad, basit bir matematiksel yanlg sonunda bulduu deerin de 2 kat daha byk

75
olduu ortaya kt. Einsteinn yanln bulan kii nl ngiliz bilimcisi Arthur
Eddingtondur.
Einsteinn ekim dalgalarna ilikin yazdklar 1916 ylnda yaynland. Sonraki 40 yl
iinde bu konuda baka bir ey yazlmad. Suskunluun bir nedeni ekim dalgalarnn
etkilerinin ok zayf olmasyd. Bir dier nedeni de, bu dalgalarn gerek mi yoksa
matematiksel bir yapaylk m olduu konusunda gr birlii olmamasndand. Ancak 1960 l
yllarda Grelilik kuramnda gzlenen canlanma ve bu canlanmann barnda yeeren iki
gelime ekim dalgalarn yeniden gndeme getirdi. Bu gelimelerden biri, ekim dalgalarnn
gzlenebilir fiziksel olgular olduunun, bu dalgalarn kaynaktan darya erke tadnn
dolaysyla kaynan erke yitirdiinin inandrc bir biimde kantlanmasyd. kinci gelime
Maryland niversitesinden Joseph Weberin yertesi kaynaklardan gelen ekimsel dalgalar
alglayacak bir aygt yapmaya karar vermesidir.
1974 ylnda ekimsel dalgalar, evresinde ateli tartmalarn gelitii bir konuydu.
Grelilik kuram zerine alanlar ekimsel dalga alglayabilmek iin birbiriyle delicesine
yaryordu. Weber ekimsel dalgalar 1968 ylnda algladn savunuyordu. Ancak dier
gzlemcilerin sonraki yllarda gsterdii abalar bu dalgalarn yine alglanmas iin yeterli
olmad. Bu konuda gnmzn yaygn kans ekim dalgalarnn henz alglanamad
ynndedir. Bu d krkl ortamna bir gne gibi doan ift atarca bulgusu relativistik
etkilerin gzlenebilecei yeni bir denek ortam oluturdu. Eer dnen bir dambl ekimsel
dalgalar salabiliyorsa, birbiri evresinde dnen bir ift ntron yldz da salabilirdi. Dambln
iki kresini bir demir ubuk birarada tutarken ift ntron yldz da ekimsel kuvvet birarada
tutuyordu. Genel Grelilik kuramna gre bu iki cismi birarada tutan eyin nelii hi nemli
deildi. Bu ift atarca dizgesi ekimsel dalgalarn aratrlmasnda kullanlabilirdi.
Tm bu olumlu gelimelere karn bir de olumsuz yan vard. ift atarca dizgesi 16000
kyl tedeydi. Salm olduu ekimsel dalgalar zaten o denli zayftr ki, bu dalgalar Yere
ulatnda daha da zayflam olacak ve bugnn teknolojisiyle alglanamayacaktr. Dier
yandan, bu dalgalar dizgeden darya erke tadndan dizgenin erke yitirmesine neden
oluyorlar. Bu yitik kendisini gzlemsel verilerde nasl gsterir?
Erke yitiinin kendini sergiledii yerlerden biri, iki cismin yrnge devinimidir.
nk ekimsel dalgalarn yaylmasna neden olan etmen yrnge devinimidir. Yrnge
erkesindeki yitikse kendini iki cismin yrnge hzlarnn artmasnda ve aralarndaki uzakln
azalmasnda gsterir. Grnrde elikili olan bu durumu daha iyi anlayabilmek iin yrnge
erkesinin iki blmden olutuunu anmsamalyz: 1) ift ntron yldzn devinimiyle ilikili
kinetik erke; 2) yldzlarn arasndaki ekim kuvvetiyle ilikili ekimsel gizilg erkesi.
Yldzlarn hzlanmas onlarn kinetik erkelerinin artmasna neden olurken aralarndaki
uzakln azalmas da gizilg erkenin iki kat azalmas anlamna gelir. Sonu olarak net etki,
toplam erkenin azalmasdr. Yldzlarn hzlanmas ve aralarndaki uzakln azalmas,
yrnge dneminin azalmasna neden olur.
Bu yntem dolayl da olsa ekimsel dalgalar alglamann bir yoludur. Daha nce de
deindiimiz gibi, ekimsel dalgalarn etkisi ok zayftr ve ift atarca dizgesinin de bu
konuda ayrcalkl bir konumu yoktur. Yrnge dnemi 27000 saniye olan bu atarca iin
kuramn ngrd dnem azalma oran ylda 10 6 saniyedir. Aslnda Taylor ve Hulse iin
bu deeri gzleyebilmenin olasl vard ve bu denek oda heyecan verici bir ortamd; ancak
ekim dalgalarnn zayfl cesaret krcyd. 1974 ylnda yaplan deerlendirmeler ekimsel
dalga etkilerinin alglanabilmesi iin en az 15 yl srecek srekli gzlemlere gereksinim

76
olduu ve sonucun 1990 l yllarda alnabilecei ynndeydi. Erken 2000 li yllar
yaadmz bugnlerde ekim dalgalarn beklemeyi srdryoruz!
imdi kaldmz yerden hzla 4 yl ilerleyip 1978 ylna ve Almanyann Mnih
kentine gidelim (Mnih Bavyera eyaletindedir ve Almanyann Texas olarak anlr). O ylki
Sempozyumda Joe Taylor ift atarcalar zerine bir bildiri sunacakt. Taylorun ok nemli bir
sonucu aklayaca zerine sylentiler dolayordu. Ayn gnn sonuna doru bir basn
toplants dzenlendi. Sahne 6 Kasm 1919 da Londradaki sahneye benziyordu. O gn de
benzer bir biimde, Einstein, kuramnn bir ngrsne ilikin olarak yaplm olan bir
gzlemin sonucu aklanacakt: n yrngesinin ekim alannda bklmesi. Taylorun
sonucu n ekimsel bklmesine ilikin sonutan daha az nemli deildi. Bu sonu, Genel
Greliliin 20 yl sren snanma srecinin doruk noktasn simgeliyordu.
15 dakika sren ksa ve z konumasnda Taylor sonucu aklad: 4 yl boyunca
toplanan verilerle yaplan zmlemelerin ift atarca dizgesinin yrnge dneminde bir
azalmaya iaret ettiini ve elde edilen sonucun Genel Grelilik ngrlerine uyduunu
(gzlemsel yanlg snrlar iinde) duyurdu. Kuramn nemli bir ngrsnn bu denli gzel
bir biimde dorulanmas, 1979 ylnda kutlanmas tasarlanan Einsteinn 100. doumgn
iin en uygun armaand.
Atarca ad verilen bu saatin inanlmaz kararll Taylor ve arkadalarnn veri toplama
ve zmlemede gsterdikleri son derece ayrntl ve geliken yntemlerle birleince ekim
dalgalarnn alglanmas iin tasarlanm olan 10 yllk program 4 yl gibi ksa bir zaman
aralna smt. Bu gelikin yntemler ayn zamanda ekimsel krmzya kayma, zaman
yavalamas etkilerinin yansra atarca ve yoldann ktlelerinin saptanmasnda da kullanld.
Bu sonular nemliydi, nk Genel Greliliin erke yitirilme oranna ilikin ngrs
dizgenin dier parametrelerine olduu gibi ktlelere de balyd. Bu nedenle kesin bir
ngrde bulunmadan nce heriki ntron yldzn ktlesinin bilinmesi gerekiyordu. Heriki
yldzn ktlesinin 1.4 Gne ktlesi olmas yrnge dnemindeki azalmann ylda saniyenin
75 milyonda biri olduuna iaret ediyordu. 1983 ylnn Austos ay boyunca alnan veriler bu
orann iyiletirilmi deerini ylda saniyenin 762 milyonda bir olarak veriyordu.
svirenin Zrih kentindeki Politeknik Enstitsnde okurken Einstein, 19. yzyln
nl elektromanyetizm ustalarndan olan Hermann Helmholtz, James Clark Maxwell ve
Heinrich Hertzin almalarn ciddi bir biimde inceledi. Bu aba sonucunda elde ettii derin
bilgiler onun zel ve Genel Grelilik kuramlarn oluturmasnda yardmc oldu. Hetzin
1887 ylnda yapt bir deney sonunda, ...k ve elektromanyetik dalgalar bir ve ayn
eydir biimindeki saptamas Einstein ok etkiledi. Hertzin zerinde alt
elektromanyetik dalgalar 30 MHz frekansndaki radyo dalgalaryd. Belki ilgin bir
raslantdan baka bir ey deil ama, Genel Grelilii snayan ift atarca dizgesi de
Arecibodaki radyo teleskobun 430 MHz frekans bandndan gzlenmiti.
Russell ve Hulsen yksn burada noktaladktan sonra biraz da ekimsel dalgalara
deinelim.

ekimsel Dalgalar

77
ift atarca dizgesi ekimsel dalgalarn varln dolayl olarak kantlad. ekimsel dalga
erkesinin yitirilmesiyle yrngenin bozulacana ilikin Genel Grelilik ngrs gzlemlerle
uyum gsterdi. Ancak bu dalgalar henz dolaysz olarak alglanamad.
Dolaysz olarak alglandnda, ekim dalgalarn Genel Greliliin snanmasnda
kullanabilecek miyiz? Hayr!...nk ekimsel dalga kayna olabilecek cisimler (ekimsel
kmeler, spernovalarn i blgeleri, kara delikler, ksa dnemli ift yldz dizgeleri, ift
atarcalar, vb.) o denli karmaktr ki, bu cisimlerin yap ve dinamiinin etkilerinin Genel
Grelilik etkilerinden ayrmak son derecc zordur. Bu nedenle ekimsel dalgalarn alglanmas
durumunda bile kullanacamz yntem, Genel Grelilii doru varsayp, kaynak cisimlerin
yap ve dinamiine ilikin bilgilenmeyi srdrmek olacaktr.
ekimsel dalgalarn dolaysz alglanmas gerekletiinde gkbilimin yeni bir
aratrma dal, ekimsel dalga gkbilimi balayacak. Optik, radyo, X nlar, morte ve
kzlte dalgaboylarnda alan gkbilimciler nasl ki Maxwellin elektromanyetik kuramn
snamak yerine, kaynaa ilikin bilgilenmeyi yeliyorsa, ekimsel dalga gkbilimcisi de bu
dalgalar inceleyerek evrenin yapsna ilikin bilgilenmeye ynelecektir.
Daha nce verdiimiz bir rnee dnelim. Kresel bir cisim anszn biim deitirerek
Havan purosu biimine brnsn. Cismin biimsel deiiklii ekimsel kuvvet alannda
deiiklie neden olacak ve deiikliin etkisi cisimden k hzyla uzaklaacaktr. Deien
kuvvet alan beraberinde ne tr deiiklikler getirecektir? Cismin yakn komuluundaki
uzayn sonlu bir parasnda bu cisme doru olan ekim kuvvetinde belli niceliklerde deiim
olacaktr. Ancak bu deiiklii alglamak olas deildir. Neden? Kendimizi bu cismin dnda
cisme doru zgr den bir denek odasnda dnelim. Deneyimizin amac ekim
kuvvetindeki deiiklii alglamaktr. Cisimdeki biimsel deiikliin neden olduu ekimsel
alan deiiklii hem bize hem de denek odasna (denklik ilkesine gre) eit olarak
yansyacandan deiiklii duyumsayamayacaz. Denek odasyla birlikte zgr dmemiz
srecek, ekim alan nasl deiirse deisin denek odamz ekim alannn etkilerinden
bamsz kalacaktr. Ancak, biimsel deiiklik srasnda zekteki cismin uygulad kabarma
(tidal) kuvvet alan deiecektir. Kabarma alan sonlu boyutlara sahip bir blgede
bulunan iki nokta arasndaki kuvvet veya ivme ayrmdr. zgr den bir denek
odasnda birbirinden yatay olarak biraz ayr duran iki cismin birbirine doru dmesini
salayan kuvvet ite bu kabarma kuvvetidir. Heriki cisim de ekimsel kuvvet kayna olan
cismin zeine doru dtnden ayn zamanda birbirine doru da dmektedir (ekil 9).

78
ekil 9. Denklik ilkesi ekimin yerel olarak ortadan kaldrlabileceini anlatr. zgr den denek odasnn
yalnzca zei zgr dtedir. Dier noktalar zgr dmede deildir. zgr den denek odasndaki A ve B
noktalarn dnelim. Bu noktalarn ekim ivme vektrleri (g) Yer zeine iaret ettiinden birbirine kout
(paralel) deildir. A ve B noktalarnn ivmeleri grelidir ve birbirine doru derler.

Bir krenin kabarma alan Havana purosu biimindeki bir cismin kabarma alanndan
farkldr. Denek odamzn ivmesindeki net deiiklii alglayamasak da denek odamzda
bulunan iki nokta arasndaki kabarma kuvveti deiikliini alglayabiliriz.
te ekim dalgalarnn temel doas budur: k hzyla devinen bu dalgalar
birbirinden ayr iki cismin greli kuvvet duyumsamasna neden olur. Cisimlerin duyumsad
kuvvet dalgann yaylma ynne daima diktir. Bu konunun ayrntlar bir baka yaznn
konusu olabilir.
In yrngesinin ekim alannda bklmesi, enberi noktasnn zamanla ilerlemesi,
zaman yavalamas, ekimsel dalgalar, tm bunlar Genel ve zel Grelilik kuramlarnn
ngrleridir. Bir kuram ne denli devrimci olursa olsun, yaps ne denli gzel olursa olsun,
bizi bilimsel almalarmzda gden ilke, kuramn gzlem ve/veya deneylerle tutarl
olmasnn gzetilmesidir. Son 25-30 yldaki teknolojik gelimelerin salad lm
aygtlaryla Einstein kuram srekli snanmaktadr. In yrngesinin ekim alanndaki
bklmesi ve gecikmesine ilikin ngr gzlemlerle doruland. Merkr gezegeninin enberi
noktasnn ilerlemesine ilikin ngr gzlemlerle uyumakta; ift atarca dizgesi ekimsel
dalga yoluyla erke yitirmekte; kuramn ngrd erke yitik oran gzlemlerin belirledii
deerle tutarl grnmektedir.
Yaplan her yeni gzlem Genel Greliliin gzlemlerle tutarlln sergilemektedir.
Ancak snav henz bitmi deildir. Unutulmamaldr ki, Kopernik tarih sahnesine kncaya
dek, insanln srekli gelimekte olan dnce dokusu, yzyllar boyunca Aristo mantnn
tekeli altnda kalm, donuk ve ksr bir dnem yaamtr.
Kaynaklar:
1. Alpar, A., Cumhuriyet Bilim Teknik, 6 Kasm 1993, No. 346.
2. Calder, N., Einsteins Universe, Viking Press, 1979.
3. Fang, L.Z. & Ruffini, R., Basic Concepts in Relativistic Astrophysics, World
Scientific, 1983.
4. Hulse, R.A. & Taylor, J.H., Astrophysical Journal, Vol. 195, L51, 1975.
5. Press, W.H. & Thorne, K.S., ARA&A, Vol. 10, 1972.
6. Tyson, J.A. & Giffard, R.P., ARA&A, Vol. 16, 1978.
7. Will, C.M., Was Einstein Right, Basic Books, 1986.

79

Hubble yasasnn Evrimi

1930: H0 = 558 kms 1 Mpc 1
Sonraki yllarda: H0 = 30 100 kms 1 Mpc 1
Gnmzde: H0 55 kms 1 Mpc 1
E1

ekil 1. Hubble ilikisi (Hubble, 1929; Hoyle ve ark. 2000 den alnmtr)

ekil 2. Fotorafik parlakla (mpg) kar hzn logaritmasnn izgesi (Hubble & Humason, 1931; izge Tolman,
1934 den alnmtr. Hoyle ve ark. 2000)

80

ekil 3. Gkadalarn radyal hza kar grnrdeki parlaklk izgesi Lang ve ark. (ApJ, 202, 1975). Veriler de
Vaucoulers ve ark. 1964 Reference catalogue of Bright Galaxies den alnmtr.

81
ekil 4. Palomar Gzlemevlerinden Alan Sandage tarafndan hazrlanmtr. Kesikli izgiler 1000 2000 kms 1
aralndaki peculiar hzlar simgeliyor (Arp 1998 den alnt).

Seyfert gkadalar (veya kuazarlar) gibi gkada tesi etkin gkcisimlerinin beklenenden daha
byk krmzya kayma (z) gsterdii farkedilmeye baland ve iliki Hubble ilikisinden
kopmaya balad.

ekil 5. Halton Arpn(1968) derledii verilerin izgesi, 1998 bildirisinde atf verildi. i dolu emberler = yakn
komuluumuzdaki Seyfert gkadalar (genel olarak sarmal kollu ve ok parlak ve hzl deien zek blgesine
sahip); xler skk Seyfert-benzeri gkadalar; genler = QSOlar; kesikli izgi beklenen Hubble ilikisi.

ekil 6. Krmzya kaymaya (v) kar uzaklk (Mpc): Arpa gre ykselen Hubble ilikisi (1998).

82

ekil 7. Cepheid tr deien yldzlar deniz feneri olarak kullandmzda birok gkada, ayn gkadalarn
krmzya kaymalarndan elde edilen uzaklklarndan farkl olarak daha yaknda olduklarna iaret etti. Daireler:
Sb ve emberler Sc Hubbe ilikisini H0 = 55 kms 1 Mpc 1 olarak belirler. Byk krmzya kaymalarn sapmas
peculiar hzdan kaynaklanm olamaz. Hubble Space Telescope verileri nda (http://haltonarp.org/)

Quasi-Stellar Objects (QSOs) veya Kuazarlar

Kuazarlar 1946(?) ylnda bulundu ve olaand krmzya kaymalar gsterdikleri grld.
Hubble ilikisine gre evrenin en uzak kelerinde olduu sanld.

83

ekil 9. 1.4 GHz frekansnda gzlenen ve 2 janskyden daha parlak olan radyo kaynaklarnn dorusal
boyutlarna kar tma gc izgesi. Salmann byklne dikkat ediniz (Condon 1991).

84
ekil 10. 1.4 GHz de gzlenen radyo kaynaklarnn krmzya kaymasna kar tayf indeksi izgesi. Bu izge de
byk salmalar gsteriyor (Condon 1991).

ekil 11. Veriler LBQS (Hewett ve ark., 1995) den derlenmi ve L. Greer tarafndan izgeye dklmtr (1999).

ekil 12. Veriler LBQS (Hewett ve ark., 1995) den derlenmi ve L. Greer tarafndan izgeye dklmtr (1999).

Kuazarlar Hubble ilikisine, m = 5log (z) + H0 (kms

salmalar gstermitir.

Mpc

) uymak yerine byk

85

ekil 13. 7315 kuazarn krmzya kayma (logz) deerlerine kar grnrdeki parlaklklar ok byk bir
salma gsteriyor (Hewitt & Burbidge, 1993; Hoyle ve ark. 2000 tarafndan atf verilmitir).

ekil 14. Bilinen 7315 kuazarn Samanyolu Gkadas konsaylar zerindeki izdmleri (Hewitt & Burbidge,
1993; Hoyle ve ark. 2000 tarafndan atf verilmitir).

86

Beklenmeyen likiler

ekil 15. Zamanla kuazarlarn yakn komuluumuzdaki dk krmzya kayma gsteren gkadalarla ilikisi
grlmeye baland. ubuklu sarmal kollu ve dk krmzya kayma gsteren bir gkada olan NGC 1073 ile
ilikili olduu varsaylan yksek krmzya kaymal kuazarlar (H. Arp tarafndan bulgusu yaplm, Burbidge ve
ark., 1999 tarafndan atf alm. Kuazarlarn sarmal kollar zerinde yaeralna dikkat ediniz.

87
ekil 16. Dk krmzya kaymal, yerel NGC 3842 gkadasyla ilikili olduu varsaylan yksek krmzya
kaymal kuazarlar (H. Arp tarafndan bulgusu yaplm ve Burbidge ve ark., 1999 tarafndan atf almtr).

ekil 17. Seyfert gkadas olan NGC 4258 gkadasnn zeine gre bakk olan iki yksek krmzya kaymal
mavi yldzms nesneler (BSO Blue Stellar Objects, QSOlara benzerler) Arp, 1998 ve Burbidge ve ark, 1999
tarafndan atf verilmitir.

ekil 18. Gkada QSO ifti 0248+430: Eykseltiler X-n verileriyle izilmitir.
(Hoyle ve ark., 2000).

zG = 0.051 ve zQ = 1.311

88

ekil 19. Gkadann krmzya kaymasna denk gelen hz 8.700 km/s; gkadayla fiziksel olarak ilikili olan skk
cismin krmzya kaymasnn hz dengiyse 17.000 km/s dir (Arp, 1987; 1998 tarafndan atf verilmitir).

Galileo Galilei
Erken 1990 l yllarda gnlk gazetelerde, Kilise Galileyi affetti: Dnya dnyor, Galile
359 yl sonra beraat etti, vb. balklarla haberler vard! Bu haberlerin kayna, 16. yzyl
ortalarnda balayan ve gnmzde de srmekte olan dnsel devrimin rnlerinden
birisidir: Galileonun Dialogue Concerning the Two Chief World Systems adl yapt.

Kopernik
Kopernik, gkbilim kuramnn doruluk ve basitliinin gelitirilmesi gerektiine
inanan bir gkbilimciydi. Gezegenler gkbilimine getirdii yeni dncelerini 1543 ylnda
yaymlatt De Revolutionibus Orbium Caelestium adl yaptnda toplad. Bu yapt arlkl
olarak matematikseldi ve izelgelerle doluydu. ok az sayda yetkin gkbilimci dnda
kimseye bir ey anlatmyordu! Gezegen devinimlerinde gzlenen bir dizi anormallikleri
aklamada yetersiz kalan Batlamyus (Ptolemy) evren modeline bir seenek oluturuyordu.
Batlamyus evren modelinde Yerin yerine getirmek zorunda olduu bir dizi ilev, Kopernik
evreninde Gnee ykleniyordu. Kopernikten nce Yer, gezegen ve yldz devinimlerinin
hesapland sabit konsay dzeneini (koordinat sistemi) oluturuyordu. Kopernikle birlikte
Gne, yeni konsay dzeneinin balang noktas oluyor, Yer, gkyzndeki zgn
konumunu yitiriyor ve dier gezegenler gibi ayrcalksz konumuna ekiliyordu!

89
Ancak Kopernikin balatt bilimsel devrim gkbilimle kstl kalmad. Kopernikin
gezegen kuram ve Gne zekli evren kavram Ortaadan ada bat toplumuna geite
nemli bir grevi baard. Bu kuram, insann evren ve tanryla olan ilikilerini kkten etkiledi.
Din, felsefe ve toplumsal kuram alanlarnda ortaya kan byk tartmalarn odak noktasn
oluturdu. Yerin sonsuz saydaki yldzlardan biri olan Gne evresinde dolandna inanan
Kopernik ve yandalar, dnyann kozmik erevedeki yerini, yine Yerin tanrnn
yaradlta kulland zgn bir odak noktas olarak gren dnceden ayr dnyordu.
Bu nedenle Kopernik devrimi, bat insannn deer yarglarndaki deiimin byk bir
blmn oluturuyordu. Yaam boyunca Kopernik kart olmasna karn Tycho Brahenin
son derece gvenilir ve doru gzlemleri, daha sonra Keplerin gzlemlerden trettii eliptik
yrngeler ve gezegen devinimlerinin zm Kopernik retisinin gcn kantlyordu.
Ancak bunlardan hibiri Galileonun teleskop gzlemlerinin yapt etkiyi yapamamt.
Teleskop, gkbilimi yaygnlatrmt; yaygnlatrd da Kopernik gkbilimiydi!

Teleskop
Galileonun teleskop gzlemlerine gelen ilk tepkiler olduka bykt. Teleskopla
birlikte Koperniki evren gr yalnzca dar bir gkbilimciler grubunun dnsel doyum
alan olmaktan kmt. Bu nedenle yaratt tedirginlik, ve bazlarna gre ekince, daha
byk boyutlara sramt. Teleskop gzlemleri, ksa bir sre sonra, resmi Katolik
muhalefetin Koperniki evren grne kar devinime gemesi iin gerekli drty vermiti.
Teleskop bulgular, ekinceye giren ncil evreninin geersizliini, sayfalar dolusu
matematikten daha abuk ve daha ak biimde sergilemiti.
Galileo teleskobunun Kopernik evreni yararna salad kantlar gl olduu denli
tuhaft! Bu gzlemlerin hibiri, Vens gezegeninin evrelerini sergileyen gzlemler dnda,
Kopernik kuramnn balca savna Gnein zeksel konumda olup, gezegenlerin onun
evresinde doland kant oluturamyordu. Bu adan bakldnda teleskop Kopernikin
kuramsal modelinin geerliliini kantlayamad. Ancak ayn teleskop, Batlamyus evrenine
kar srdrlen savata son derece etkin bir silah oluturmutu: kant deil ama propaganda
aracyd!

Engizisyon
ncildeki evrenbilim retisiyle elien, bu retiyi yadsyan Koperniki grler, Katolik
kilisenin 1616 ylnda yaynlad bir kararla yasak yaynlar indeksine girdi! Ancak
Galileo Kopernik evren grn yaygnlatrma abalarn srdrd. Bu abalar, 1632
ylnda yaymlatt, bir Kopernik evren gr savunusu olan Dialogue Concerning the Two
Chief World Systems adl yaptnda doruk noktasna ulat. Bu abaya Katolik kilisenin yant
hemen geldi! Brunoya yapld gibi, Galileodan da grlerinden hemen vazgemesi istendi
ve evinde gz hapsine alnd. Giordano Bruno, uzayda ve zamanda snrsz, balangc
olmayan evren dncesini benimsemi ve yaymt. Ancak Kopernik retisine inand iin
deil, Baba, Oul ve Kutsal Ruh gibi ayr simgeyi bir tek olguda toplayan Hristiyan
domasna (Trinity) kar kan grleri nedeniyle yakld. Kilise, Brunoya kar
sulamalar kamu nnde yapmadndan Galileo bunu, Kilisenin Kopernik dncesine kar
bir dmanl olarak alglamamt.
Sra Galileoya gelmiti! Doru bildii eyleri Kilisenin basks altnda yadsmas
Bertholt Brechtin tanmlad gibi, knanacak bir durum muydu? Yadsmay izleyen

90
yllarda, retilerini gizli olarak yaymay srdrmesi, engizisyon karsndaki yrekliliini
gstermiyor muydu? Galileo Kilisenin gazabna, Dnya dnyor! dedii iin uramad.
Dnyann dnd dncesini ortaya atan kii ne Kopernik ne de Galileodur. Kopernik, bu
dnceyi ortaya atan ilk kii olduunu da savunmamt. Kitabnn nsznde, Yerin
devindii dncesiyle Ciceronun yaptlarnda karlatn anlatan Kopernik, Ciceronun
Sirakzal Hicetastan (M.. 5. yzyl) szettiini yazar. Daha sonra Plutarchn yaptlarndan
bakalarnn da benzer dncelere sahip olduunu renir. Yine Kopernikin ok erken
dnemlerinden kalan el yazmalarndan, Aristarchusun Gne zekli evreninin kendi evren
modeline benzediinden szettiini reniyoruz. yleyse Kilise Galileoyu niin ve neyle
sulamt? Dialogueda sakncal olan dnceler nelerdi?
Dialogue by Galileo Galilei, Lyncean Academician, Extraordinary Mathematician at the
University of Pisa, and Philosopher and Chief Mathematician to the Most Serene Grand
Duke of Tuscany
Yukardaki balk, Galileonun Dialogue olarak bilinen ba yaptnn ngilizceye evrilmi
olan tam karldr. Dialogue kii arasnda geen ve drdnc kiiye ska gnderi
yaplan bir sylei biiminde yazlmtr. Kiiler: Salviati Kopernik szcs; Simplicio
basit, sradan bir kii ve Sagredo. Lynceli akademisyen olan drdnc kii, Galileo olarak
dnlebilir. Galileo kitabn ulat sonular nszde aklyor: (1) Koperniki savlarn
Peripatetik (Aristocu) savlardan daha iyi olduklar; (2) Yerde yaplan deneylerin Yerin
devindiini kantlayamayaca; (3) Gkbilim gzlemlerinin Koperniki hipotezler yararna
sonu verdii ve (4) Eer Yerin devindiini varsayarsak, denizlerdeki alalma ykselme
olaynn nedenine k tutabiliriz.
Yine kitabn nsznde kitabn amac yle belirtiliyor: 1616 ylnda yaynlanan
Kopernik kart kararn, Katoliklerin cehaletinden kaynakland yolundaki sylentiler
yadsnmaya allacak; Katoliklerin de yasaklanm konularda en az Protestanlar kadar bilgi
sahibi olduklar gsterilerek bu kan rtlecektir. nk Galileo, 1616 ylnda ald
kararn aklamadan nce Kilisenin kendisine dantn savunmaktadr.
Galileoya kar ynelttii sulamada Kilise, bir konunun ayr biimde ele
alnabileceinden szediyor: mutlak (absolute), hipotetik (hypothetical) ve yansz
(indeterminate). Kilise sulamasnda, Galileonun Yerin dnd konusunu hipotetik olarak
deil, mutlak veya yansz incelediini belirtiyor. Yerin devinimini mutlak olarak incelemek
demek, Yerin dnd gereinin koulsuz olarak vurgulanmas demektir. Bylesi bir
yaklam, kullanlan savlarn tmdengelimsel olarak (deductively) geerli olmas ve
varsaymlarnn da tartmasz olarak gereki olduu anlamna gelir. Yerin deviniminin
yansz olarak incelenmesiyse, lehte ve aleyhteki tm savlarn sunulmasyla olur. Bu sunu
biimi, kan sonucun gerek veya yanlgl olduuna ilikin bir karar iermemelidir.
Hipotetik incelemedeyse, destekleyen savlar yle bir nitelie sahiptir ki, sonu (Yerin
devingenlii) bilinen gereklerin mantksal bir uzants olarak deil, bu gereklerin bir
aklamas olarak sunulur.
Galileo Dialogueda Yerin devindiine ilikin lehteki savlarn aleyhteki savlardan
daha iyi olduunu gsteriyor, dolaysyla sorunun zmne ilikin karar veriyor. Dialogue,
yansz bir yaklamla yazlm olsayd, yine lanetlenecekti! nk orijinal duyurunun
(yasaklamann) son tmcesinde Yerin dnp dnmedii konusunun akla kavumadn
belirtmenin yanl olduu syleniyordu. Kiliseye gre bu soruya, ncilde ve 1616 ylnda
yaynlanan yasaklama kararnda aka yant verilmiti.

91

Aristo Kazanamaz!
Galileonun Dialogueda bize sk sk anmsatt gerek udur: Benim eletirilerim, Aristo
yanllarnn Yerin dnmediine ilikin savlarnn Yerde yaplan gzlemlerle
kantlanamayacan gsterip bu savlar rtmek ynndedir, amacm Yerin dndn
kantlamak deil!

Sonsz
Dialogue, bilimsel, yntemsel, felsefi, mantksal, retorik, teolojik, dinsel ve edebi yanlaryla
ok zengin bir kitaptr. Bat toplumunun tarihinde ve yazya dklm kltrnde zgn
neme sahip kiiler olarak Plato, Augustine, Galileo ve Marx saylr. Bu kiilerin, klasikler
dzeyine ykselmi olan yaptlar vardr. Platonun Socratic Dialogue adl eserini keyifle
okumak iin profesyonel filozof; Augustinein Confession adl kitabn anlamak iin
Hristiyan; Galileonun Dialogueundan zevk almak iin biliminsan ve Marxn Das
Kapitalini zevkle okuyup anlamak iin komnist olmak gerekmiyor! Bu eserlerin evrensel
deere sahip olmalarnn nedeni, kolayca okunabilir olmalar, yazldklar tarihsel balamlar
ve ksmen de zgn konulara deinmi olmalardr: Plato tinsel deerler ve eitim;
Augustine din; Galileo bilim; Marx toplumsal kuram ve uygulama.
Galileonun uzmanlk alan bilim; ancak daha genel adan bakarsak, almasn,
insann temel drtlerinden biri olan gerei aratrma ya rnek olarak gsterebiliriz.
Kaynaklar:
1. Kuhn, T.S., The Copernican Revolution, Harvard Univ. Press, 1966.
2. Lerner, E.J., The Big Bang Never Happened, 1991.
3. Finnocchiaro, M., Galileo and the Art of Reasoning, D. Reidel Pub. Co., 1980.
4. Russel, B., The Impact of Science on Society.
5. Uzdilek, S.M., Galileo Experimental Philosophy and its Influence Upon Classical
Physics, Gruppo Italiano di Storia Della Scienza, 1964

GELECEN BLMSEL YAKLAIMLARI

Doaya bak amzda kkl bir deiim sregelmektedir. Yeni yaklamda, eitlilik,
zaman, ve karmaklk kendini en ok duyumsatan etmenler olarak ortaya kyor. Makine
a ve Newton mekaniinin bir dizi kavramlar yerini Yksek Teknoloji ann ve kuantum
mekaniinin kavramlarna brakyor: kararllk kararszla, dzen dzensizlie, dorusallk
dorusal olmayan ilikilere, zamanszlk da zaman bamllna yol veriyor. Yeni bir bilimin
mayaland ortada ! Bir nceki an bilimsel yaklam, dizgeleri paralarna ayrmakt;
ancak ayrlan paralarn yeniden biraraya getirilerek btne ulama ilemi unutuldu ! Bu
grevi, bugnk devrim stlenmi durumda: fizikle dirimbilim (biyoloji), ansla zorunluluk,
bilimle insan deerleri yepyeni bir at altnda yeniden biraraya getiriliyor.
Bilim dnyasn termodinamik balamda tanmlanan ak bir dizgeye benzetebiliriz.
Bu dizge kendi dndaki dnyayla etkileim iindedir. Bilgi ak karlkldr. Bilim dnyas,
ekonomi, politik ve sosyal alanlardan dnce ve kavramlar ald gibi kendi dnce ve
kavramlarn da bu alanlara aktr. zellikle amzda gzlenen toplumsal alkantlar,
kararszlklar ve karmaalar bilim dnyasnda da kararsz, denge durumundan uzak ve kaotik
dizgeler zerine olan almalar hzlandrmtr. Baz politikaclarn diline yapm olan,

92
...kaos kar ... gibisinden deyiler, kaos kuramnn her alana szm olmasndan, yaygn
olarak tartlyor olmasndandr. Ancak, bir tehdit savsz olarak kullanlan kaos kar ... ,
bilince ters yansm bir gerein betimlemesi. nk ok ender durumlar dnda kaostan
dzen douyor! O nedenle kaos ksn!
Klasik bilimin (Newton mekanii) onanmas, Batda fabrika toplumunun
ykseliiyle ezamanldr. Makine ann ideologlar, tm evreni bir makine gibi gren
bilimsel kuramlar byk bir cokuyla kucaklad: Laplace, lk koullarn salkl bir biimde
belirleyebildiimiz herhangi bir dizgenin hem geleceini ngrebilir hem de gemiini
ardgrebiliriz, dedi. Bylece oluturulan evren gr basit tekdze, mekanik ve huzur
doluydu; belirsizlie, ansa bu dnyada yer yoktu! Newtoncu dnya gr, bilimin gelime
yn ve biimini ekillendirmekle kalmad, tohumlarn dier alanlara da sat. Saat gibi
aksamadan alan ama zamandan bamsz(!) olan dengedeki dizgeler, olay dardan
izleyen bir gzlemcinin belirledii evrensel yasalarla aklanabilirdi.
Ancak, 19. yzyln balarnda doludizgin gelimeye balayan termodinamik, zaman
kavramn kullanmayan mekanik dnya grn zor duruma sokmaya balad.
Termodinamik, eer evren gerekten bir makineyse, bu makine giderek yavalyor;
makinenin yararl erkesi szyor gibisinden bir saptamada bulunuyor ve zaman kavramna
yeni bir anlam biiyordu.
Bu gelimenin ardndan tarih sahnesine Darwin kt. Evren boyutlarnda bozulmaya
doru olan genel eilimin dirimsel dizgelerde geerli olmadn, tam tersine, karmaadan
dzene doru bir gelimenin gzlendiini savunmaya balad. Dirimbilim alannda canlanan
zaman kavram, termodinamik zamanla eliiyordu! Zaman kavram bilim dnyasn ikiye
bld: yalnzca kapal dizgelere (eer gerek yaamda byle bir ey varsa!) uygulanabilen
dinamik yasalar zamann tersinir olduunu savunurken, evrenin dier tm dizgelerine
uygulanan termodinamik yasalar da zamann tersinemez olduunu savunuyordu. Ancak
bilimdeki yarlma bu denli basit deildi! Zamann tersinemez olduunu savunanlar da kendi
iinde ikiye yarld: ktmserler iin zaman oku nun yn dzenden karmaaya; iyimserler
iin de karmaadan dzene doruydu.
Zaman aykrkansna (paradoks) zm nerisi lya Prigogineden geliyordu.
zellikle dirimsel ve toplumsal dizgeler ak olduundan mekanik yasalarla
aklanamazlar. Bu yndeki bir aba baarszlkla sonulanacaktr. Kapal dizgeler iin
geerli olan bir yasay ak dizgelere uygulama abas, IQ testinde, prizmatik bir takozu
silindirik bir delie sokmaya alan ocuun abasna benzetilebilir. IQ testinin yksek
kabilmesi iin, silindirik, prizmatik ve konik takozlar srasyla, silindirik, prizmatik ve konik
deliklere yerletirilmelidir. Prigogine dizgeleri, 1) Denge durumunda; 2) Denge
durumuna yakn ve 3) Denge durumundan uzak olmak zere snfa ayryor.
Snflamann ltne bu balamda deinmeyeceiz. Prigoginci dnceye gre dizgeler
srekli alkant durumunda olan alt dizgelerden oluur. Dizgeye srekli olarak zdek, erke ve
bilgi akmaktadr. Belli bir zamanda tek bir alkant veya bunlarn uygun bir kombinasyonu
dizgeyi denge durumundan hzla uzaklatrp sapak noktasna getirebilir. Dizgenin bu
noktaya gelii zorunludur. Ancak bu noktadan sonra bozulmaya m yoksa bir st dzeyde
dzene mi geeceini ans belirleyecektir. ans szc kesinlikle yazg anlamnda
alnmamaldr! Bu durumu toplumsal bilimler balamnda en iyi aklayan rnek Leninin
devrimci durum kuramdr. Sosyal devrimler devrimci durumlarda gerekleir. Bunun iin,
insan istencinden bamsz objektif koullarn ortaya kmas gerekir : sttekilerin eskisi gibi
ynetememesi, alttakilerin eskisi gibi ynetilmek istememesi, politik bir kriz, vb. toplumlarn

93
tarihinde zorunlu olarak ortaya kan sapak noktalardr. Eer bu sapak noktasna o lkenin
ii snfnn temsilcisi olan parti hazrlkl olarak gelmise, Leninci terminolojide subjektif
faktr, Prigoginci terminolojide iyi ans toplumu bir st dzeyde rgtlenmeye gtrebilir.
Tersi bir durumda, Roma imparatorluunda olduu gibi toplum rmeye gider.
Ksacas, Prigogine modelinde, ya tersinir ya da tersinemez veya ya karmaadan
dzene ya da dzenden karmaaya vb. gibisinden yalnzca bir seenei yeleme durumu
yok. Bu seenekler, birbirini tamamen dlayan uzlamaz ztlar deil. Denge durumundan
uzak dizgelerde sregelen dorusal olmayan sreleri ve karmak yapya sahip destekleyici
sreleri ( bunlara bilgisayar balamnda pozitif feedback, kimyada da otokataliz denir)
dikkate alrsak fizik, dirimbilim ve toplumsal bilimlerdeki sreleri birletirebilme
olaslmz douyor.
lya Prigogine ve arkadalarnn nerisi, tersinir zamanla tersinir olmayan zaman,
dzenle karmaay, fizikle dirimbilimi, ansla zorunluluu tek ve yeni bir erevede
ilemektir. Bu erevede insan usuna, usa vurma ve zgr istence de yer vardr. Tm bu
gelimeler, yaklak 300 yl nce balam olan klasik bilimi sorgulayan yeni bir srecin
baladn mutuluyor.
Ancak bugn incelemeden nce, klasik fizii ve onun dnce dokumuzdaki yerini
inceleyelim. Bugn olduu gibi o dnemde de insanln bilinaltndaki beklenti, denge,
dzen, bar ve skunetti. Bu beklenti bize eski evrenbilim ve din retilerinden kalan bir
mirastr. Gezegenimizi bir koza gibi saran atmosfer dna baktmzda, ki bu bak (son
zamanlara dek) yalnzca optik blgeye duyarl gzlerimiz ve optik teleskoplarmzla oluyor,
hereyin dengede, sakin hatta l olduunu gryoruz. Eer gzlerimiz radyo, X ve
nlarna da duyarl olsayd evrenin ne denli kararsz, patlamal ve kaotik olduunu grecek
ve bambaka bir bilim gelitirmi olacaktk. Bugn artk yksek ve dk erkelerdeki
sreleri alglayabilecek algalarmzla evrenin kaotik yapsna tank olabiliyoruz.
Newton 28 Nisan 1686 da Principia adl eserini Londra Kraliyet Topluluuna
sunduunda insanlk tarihinde yeni bir sayfa alyordu. Newton kuram, devinimin temel
kavramlar olan ktle, ivme ve eylemsizlik (atalet - inertia) ak ve duru bir biimde
tanmlanyordu. Bu yasalarn, bilime yapm olduu nicel katklarn yansra doa felsefesine
yapt nitel katklar da ok nemliydi. Newtoncular, ekim yasasnn doal bir yasa olduunu
ve evrensel bir karaktere sahip olduunu yayyorlard. an abas, gnein altndaki
hereyi bylesi evrensel yasalarla aklama ynnde geliiyordu. Kendiliinden gelien,
denetimden uzak gelimelere ak kap braklmamalyd. Denge ve kararllk bir kural, onun
da tesinde bir yasa olmalyd.
Ancak Newtonun bu k kltrel alkantlar da beraberinde getirdi. William Blake,
Thomas Buttsa yazd 22 Kasm 1802 tarihli mektubunda Newtoncu dnya grne olan
tepkisini u dizelerde sergiliyordu: Tanr bizi dar grllkten ve Newtonun dt
uykudan korusun. Aslnda burada bir geree deinmeden geemeyiz. Newtoncular,
zellikle Roger Cotes, Newton mekaniinin baarsna ok gveniyorlard. Newtonun tam
tersini dnmesine karn, Newtoncular, ekim kuramnn son aklama olduunu, onun
zerinde baka bir aklamann olas olmadn savunuyorlard. Tipik bir son bilgi
saplants !
nsanlk, doann temel bir dzeyde basit ve kararl olduu ilzyonuna Bohrun
atomun gezegen modeli ve Einsteinn Birleik Alan Kuram balamlarnda da kaplmt.

94
Zaman getike evrensel yasalarn yalnzca kararl dizgelerde geerli olduunu, dier yandan
evrenin byk bir blmnde evrimin, kararszlklarn, basitlik yerine karmakln ve ok
eitliliin sregeldiinin ayrdna vardk. Ayrca, temel doa yasalar dediimiz eyler
gerekten temel mi? Zamann ilerlemesiyle Tanrnn yerine doa, ilahi yasalar yerine doa
yasalar gemedi mi?
1927 ylnda Solvay Konferansnda Einstein ile Bohr arasnda geen o scak
tartmalarn znde Kuantum kuram kapal m ak m? daha derin bir dzeyde temel bir
yasa arayalm m aramayalm m? seeneklerinin savam yatyordu. Havada uuan kilit
szckler complete ve incomplete idi. Bu szcklerin szlk anlamlarn vermek yerine
olayn zn yanstmaya almann daha nemli olduunu sanyorum. Solvayde geen
tartmann znde temel kuram ve yasalar bulma saplants, yani son bilgi saplants
yatyordu. Bu aba mutlak olan bulma abasyd.
Klasik fizik, Genel Grelilik ve Kuantum kuramlarnn ortak yan, bulduklar
zamansz yasalardr. Newton yasalar, Genel Grelilik yasalar ve Kuantum yasalar
statiktir, zaman deiiminden baktr. Bu kuramlarda zaman, paracn yrngesi
zerindeki bir noktann uzay konsaylarn (koordinatlarn) bulmada kullanlan bir
parametredir. Dengeyi, zamanszl ve dzeni ok ama ok seviyoruz! Karmaay
sevmiyoruz; oysa karmaadan da dzen doabiliyor.
Deiikliklerin, dnmlerin sregeldii srelerin ardnda gizlenmi olan ilahi veya
doal yasalar arama isteimizin kkenleri Lucretius ve onun hocalar olan Democritus ve
Epicuruse dek uzanr. Bu aratrmann amac, kukusuz, insanl doa sreleri karsndaki
anlamsz korkularndan arndrmak, tapt tanrlarn saysn azaltmakt. Ancak programn
sonular hi de ngrld gibi olmad: doa bir robot, otomatik bir makine gibi algland.
Bu, bir yandan doann aalanmas dier yandan da insann doaya yabanclamas
anlamna geliyordu.
Gnmzde termodinamik, molekler biyoloji ve kimya alanlarnda balayp bilimin
dier dallarna hzla yaylan bilimsel devrim, insana ve doaya ilikin bilgiler arasnda bir
uyum salamaya balamtr. Bu uyumun ana lt deneydir. Deneyler, insann doayla yeni
ve zgn trden bir iletiim salamasna yardmc olur. Doa, insann deneysel
sorgulamasna yant vermektedir. zellikle evrenbilim, kuramsal fizik, parack fizii gibi
alanlarda doaya dar ceketler giydirme, sylemek istediimiz eyleri doaya syletme
abalar srmektedir. Bilimsel almalarn monolog olmad unutulmu grnyor !
Termodinamiin yeniden kavramsallatrlmas, molekler biyolojideki ve kimyadaki
son gelimeler, klasik fiziin dnce dokumuza iledii, ...belli bir dzeyde evren basit ve
tersinir temel yasalarla almaktadr dncesine kkten kar kmakta ve bu grn
kaba bir basitletirme olduunu savunmaktadr. Parmenidesden balayp Spinoza ve
Einsteina dek uzanan dnemde belli bir felsefenin savunduu gr, zaman, bir ilzyon
olarak sunmakta, bilimsel rasyonalizasyonun yalnzca lmsz temel yasalarca
anlatlabileceini ileri srmektedir. Ya A... ya B biiminde seme alkanlmz bizi, zgn
olanla evrensel olan; soyut ile somut; durmakszn devinen ile durgun; i ile d; nicelik ile
nitelik; kltre baml ilkeler ile zamansz ilkeler arasnda bir seim yapmaya zorlad.
Bilimin insani deerlerden kopuunun temelinde bu seme zorunluluu yatyor.
Fouriernin formle ettii s yaylmas, klasik dinamikte deil szn etmek,
dnlmesi bile olas olmayan tersinemez sreleri gndeme getirdi. Fourier, s aks

95
scaklk gradyentiyle orantldr biiminde son derece basit bir yasay duyuruyordu. Daha
sonra, tersinir srelerle tersinemez sreleri ayrmak amacyla entropi kavram gelitirildi.
Ancak seme alkanlmz var ya ! Tersinemez sreleri, dert kayna, tedirginlik ve
zerinde almaya demez konular olarak niteledik. Oysa ki ayn dnemde, yani devrimler
yzyl olarak anlan 19. yzylda, dirimbilim, yerbilim ve toplumbilimde tersinemez
srelere tank oluyorduk.
Fourier yasas evrensel bir zellie sahipti, ancak s iletkenliini, Newton yasalarnda
tanmn bulan dinamik etkileimlere bavurmakszn aklayabiliyordu. Yeni bir bilim dal
domutu. Pozitivist August Comte, bilimi, snflara ayrd. ki evrensel yasa olan s ve
ekim yasalar, birbirinin ztt yasalar olarak tanmland: ekim, kendisine uslu bir biimde
baeen eylemsiz ktle zerine etkide bulunur. Ktle bu etkiyi, yalnzca kazand devinim
biiminde duyumsar. Is ise zdei dntrr, zdekdeki erke durumlarnn deiikliini
saptar ve zdein znde deiikliklere neden olur. Bu bulgu, bir lde Newtonun
uykusuna dmek istemeyen kimyaclarn haklln gsteriyordu. Fouriernin s yasas,
zdein uzay zaman iindeki eylemsiz devinimiyle, kendine zg etkinlii arasndaki ayrm
n plana karyordu. Bu ayrm, bilimleri snflandrmada bir lek olarak kullanld.
Pozitivist Comte, tm bilimleri, denge adn verdii ortak bir dzen altnda snflad: ekim
kuvvetleri arasndaki mekanik dengenin yansra ssal denge kavram sunuldu.
Termodinamik balamda ortaya kan s yaylmas yasas ve pozitivist dncenin
gelitirdii ssal denge kavram, evrenbilimde speklasyon enflasyonu yaratt!
Termodinamiin II. yasasnn her leklerde geerli olduu varsaym, evrenin gemite
fiziksel olarak olas olmayan bir durumda bulunaca ve kanlmaz olarak gizli, doast
glerin mdahalesi gerekliliini dayatt. II. yasann babas olan Clausius, evrenin s
lmne gitmekte olduunu savundu. Evrenin, sonsuz klid uzayn dolduran gk
cisimlerinden olutuu, yerel dzensizlikleri, genileme veya kmeyi dikkate almazsak,
sabit bir oylum (hacm) ve sabit i erkeye sahip bir dizge olarak dnlebilecei sanld.
Sabit oylum ve i erkeye sahip bir dizgedeki tersinemez sreler dizgeyi kanlmaz olarak
s lmne gtrecekti. Denge durumuna erien evren sonsuza dek bu durumda kalacakt.
Termodinamik denge tanmna gre, basn ve scaklk dizgenin her noktasnda ayndr. Bu
durum ekirdek tepkimelerinin sonu demektir. Bu durumda canl organizmalar da
olmayacaktr. Evrenin, organik yaam destekleyemeyecei anlamna gelen bu durum,
Clausiusun nl s lmdr.
Sorun salt termodinamik veya evrenbilim balamnda kalsayd frtnalar
kopmayabilirdi. Frtnalar koptu! nk sorun, insan bilinci, insan ruhu gibisinden nazik
konulara da srad. Ruhun ancak zdekle birlikte varolaca doktrinine inananlar iin s
lm bilinli gerein de sonsuza dek ortadan kalkaca anlamna geliyordu. Bu sonu,
bilincin yalnzca canl organizmalarda ortaya ktn savunan gr iin de olumsuzluk
yaratyordu.
Clausius ve Boltzmann gibi dnrsek, yani evrenin kanlmaz olarak s lmne
gittini onarsak, zaman oku, evrenin en olas durumuna doru yn kazanr. Bu saptamann
altnda gizli bir varsaym yatmaktadr: evrenin hemen hemen denge durumunda olduu
varsaym ! Bu varsaym ne fiziksel ne de filozofik anlamda hakl gsterilebilir. Eer erke
sac yaplar ( dissipative structures ) dikkate alrsak (ki bu tr yaplarn evrendeki tm
yaplarn byk bir ounluunu oluturduunu rahatlkla savunabiliriz) zaman okunun yn
de ou dizgelerde karmaadan dzene dorudur. Bugn, zamann gerek ynnn z
rgtlenmeye doru olduunu kantlayan birok alma program vardr. Fiziin

96
zamanszlnn saaltmn yapmaya ynelik almalardan biri Einstein ile gelmiti.
Einsteinn yerel zaman bu ynde atlm bir admd. Ancak yerel zaman tersinir olma
zelliini tayordu. Bunun yansra, k hznn bolukta sabit ve en byk hz olduu
hipotezi zaman uzaysallatryor, fizii ve evreni statikletiriyor, Parmenides ve Spinozay
hortlatyor, deiiklii bir ilzyon olarak gryordu. Gerek yaamdaysa uzay zamansal
boyutlar kazanr. 1966 ylnda ilk kez grdm gzelim stanbul ile, son kez 1995de
grdm arpk metropol ayn eyler deil !
Bugn bilimde gzlenen bu yeni gelimelerin gecikmilik nedenini lya Prigogine
ve Isabelle Stengers, Order Out of Chaos adl kitaplarnda yle dile getiriyorlar: Zamann
yeniden kefinin kkleri hem bilimin kendi tarihinde hem de bilimin bugnk toplumsal
yerinde yatmaktadr...titreen kimyasal tepkimeler gibisinden birok sonularn bulgusu yllar
nce de yaplabilirdi. Ancak, denge durumunda olmayan bu dizgeler zerine yaplan
almalar, o yllarn kltrel ve ideolojik balamnda engellendi. Bugn benzer bir
engelleme, Halton C. Arpn kuazarlar zerine yapt almalarda gzleniyor. Kuazarlarn
sanld gibi ok uzak cisimler olmad ve sergiledikleri krmzya kaymann en azndan bir
blmnn kozmolojik (uzayn genilemesinden kaynaklanan krmzya kayma) olmadn
gsteren Arpn elinden, Palomar Gzlemevinde sahip olduu gzlem zaman alnm,
almalar istatistiksel olarak zayf olarak nitelendirilmi ve Byk Patlamaya at
onmaz yaralar gzlerden karlmaya allmtr. an banazl kendini, kukusuz, bilim
alannda da gsterecektir.
Doa ve doa yasalar gecenin karanlna gizlenmiti. Bunun zerine Tanr, Newtonu
yaratalm dedi!... Ve Newtonla birlikte herey aydnla kavutu
Alexander Pope, kendisine ait olan yukardaki dizelerin, 1727 ylnda len Newtonun
mezar tana yazlmasn nermiti. Newton, Pope ve birok kiinin gznde bir eit
peygamberdi; bir dizi yasay gn na karm, insanl aydnla kavuturmutu. 19.
yzyln afa skyor ve gndoumundan Newton ykseliyordu. Sergiledii doa
yasalarnn yceliinin yansra bakalarna sylettikleri de devasa boyutlara kyordu.
Kulland bilimsel yntemi yorumlayanlar birbirleriyle elikili sonulara ulayordu.
Kimine gre bu yntem, anlatmn matematikte bulan nicel deney yntemiydi. Bu yorumu
yapanlar, kimyasal tepkimelerde denge kavramn sistemli bir biimde kullanan Lavoisieri de
kimyann Newtonu olarak gryordu. Bir baka gruba greyse Newton, zgn bir gerei
dierlerinden yaltyor ve bu gerei temel alarak dier olaylarn tmdengelimsel karm
yapyordu. Bu adan bakldnda Newtonun dehas, Onun pragmatizminde yatyordu.
Newton, ekim denen eyi aklama abasna girmedi; ekimi bir gerek olarak ald,
yasalarn bu gerek zerine oturttu. Burada elde edilen baar zerine yntembilimciler, dier
alma alanlarnda da benzer bir yntemin onanmasn nerdiler. Newtonun bu otoriter
yntemi tp alanna srad. Yaam kuvveti (vital force) kavram yeniden canlandrld. Bu
kuvvetin bir gerek olduu onanacak ve organik yaama, sistemli, tutarl bir aklama
getirilmeye allacakt. Kimya dalndaysa, zgn bir kimyasal etkileim kuvveti olduu
sanlan affinity gndeme geldi. Affinity kavram, baz kimyasal elementlerin bir baka grup
elementle birleme eiliminde olduu inancn yanstyordu.
Bu arada baz gerek Newtoncular (Bu grup Newtonun kendisini de ieriyordu)
bilim dallarnn hemen hemen hepsinde ortaya kan kuvvetler eitlemesine kar kyor,
vurgunun kuvvetlerden ok yasann evrenselliine ve aklayc gcne yneltilmesini
savunuyorlard. Ancak i iten gemiti. Bilim alannda her ey, ama her ey Newtoncu
kavramlar cinsinden aklanmaya allyordu. burada da kalmam, doal dzenin

97
yansra, tinsel (moral), toplumsal ve politik dzen de denge cinsinden aklanabiliyordu.
Pozitivistler iin Newtonculuk, yntemin baars; ortodoks fizikiler iin matematiin
ynettii mekanik dnya gr, romantik filozoflar iinse, doal kuvvetlerin etkisi ve en
gzel valslerin eliinde dans eden bir evren modeliydi. Ksacas, Newtoncu evren grnn
baskn olduu a, klasik bilimin altn ayd.
Ancak bugn bu altn a sona ermitir; onunla birlikte, doayla olan iletiimimize iyi
bir temel oluturduuna inandmz Newtoncu saduyu da sona ermitir. Newtoncu evren
gr sona ermi olmasna karn, bilimin nne at aratrma alanlar asndan ele
alndnda, bu grn utkusunun srdn, ancak yine de yeni bir bilim ve doa
anlaynn tarih sahnesine kn engelleyemediini gzlyoruz.
Bu arada zel olarak Newtoncu saduyuya ve genel olarak bilime kar eletiriler
yneltilmektedir. Martin Heidegger, Arthur Koestler ve Alexander Koyre, bu eletirilerin son
yllardaki nde gelen isimleridir. Ad geen eletirmenlerin grlerine bu balamda
deinmeyeceiz. Ancak bugn, bilimin gereki olduunu savunan kesimle, bilimin usa
gelebilecek her eyi retebileceini savunan kesimler arasnda ok duyarl bir denge
bulunmaktadr. Gnmzde denge, mistisizmin canlandrlmasndan yana bozulmaktadr;
ister medyay isterse bilim alannn kendisini aln, mistisizmin zellikle evrenbilimciler
arasnda canlandna tank olacaksnz. Baz fiziki ve popler bilim yazarlar (rnein Paul
Davies) parapisikoloji ile kuantum fizii arasnda gizemli bir ilikinin olduuna iaret
etmektedirler. Mayalanmakta olan yeni bilim, zellikle parack fizii ve evrenbilimde ortaya
kan ve mantktan ok by alanna daha yakn olan nesnelerle (Macholar, WIMPler,
sicimler, baryonik olmayan karanlk zdek trleri, Higgs alanlar, vb) uramyor. Yeni bilim
varlklardan ok srelerle ilgileniyor. lya Prigoginein tanmlamasyla, Yeni bilimin temel
abalar, kuramla uygulamann; evreni ekillendirme isteiyle evreni anlama isteinin
birlikteliini salamaktr. Bunun gerekleebilmesi iin, deney ve gzlemcilerin inancnn
tersine yalnzca gzlenen gereklere bakmak yeterli deildir. Unutulmamaldr ki, birok
alanda, rnein mekanik devinimin tanmnda, deneysel gereklerle en rahat iliki kurabilen
dnce biimi Aristo fiziiydi! Yeni bilim, doayla deneysel temelde bir iletiim yolu
bulmutur. Bu iletiimde edilgen gzlemler yerine etkin deneyler vardr. Yaplmas gereken
ey, fiziksel gerei beceriyle ele alp incelemek, kuramsal tanmmza olabildiince yakn
dnceye dek gzlemektir.
Klasik bilim ann hemen hemen her aamasnda gzlenen bilimsel uygulama metafizik inan birlikteliinin yeni bilime bulamamas iin stn bir aba harcanmaktadr.
Laplace veya Maxwellin demonu, ya da Einsteinn zar atmayan tanrs gibisinden sonsuz
bilgiye sahip varlklar bilim alanndan dlanyor. Demon veya Tanr klasik ada bilimsel
usa vurma srecinde nemli rol oynad. Bu varlklar, o dnemin fizikilerinin, telemelerini
(ekstrapolasyonlarn) nereye dek uzatabileceklerinin bir gstergesi olarak karmza kt.
Yeni bilim, doann bilimsel betimlemesiyle doann sorgulanmasnda kullanlan etkinlikleri
birbirinden ayr tutmad iin Demon veya Tanr gibisinden varlklara gereksinim
duymadn savunuyor.
lya Prigoginee gre, Klasik bilimin, edilgen evrene ilikin mitolojik aklamalar
gemite kalmtr; bu bilimin lm, filozoflarn eletirisi veya deneysel - gzlemsel
bilimcilerin abalarndan vazgemeleri sonucunda deil, bilimin i gelimesi sonucunda
olmutur ( Ilya Prigogine & Isabella Stengers, Order Out of Chaos, 1985).

98
Newton mekaniinde doann statik bir ereveye sokulma abasna tank olduk!
Dizgenin dinamii problemini inceleyen denklemlerdeki deikenleri uygun bir biimde
dntrerek, bileenler arasndaki etkileim tamamen ortadan kaldrld. zgr paracklara
indirgenebilir olan baz dizgelerin, dinamik dizgelerin en basiti olduuna inanld. Daha sonra,
bir dizi fiziki ve matematiki, bileenler arasndaki etkileimi ortadan kaldracak olan uygun
deiken arama programna katld. zerinde en ok aba harcanan sorun da cisim
sorunu idi. Hem Yer hem de Gneten etkilenen Ayn devinimi, cisim sorununa tipik
bir rnektir. Bu bileenden oluan dizgenin dinamik zm abalar saysz kez yinelendi
ancak olumlu bir sonu elde edilemedi. 19. yzyln sonlarna doru, Bruns ve Poincare
cisim sorununun zmnn olmadn gsterdiler. lk ileri srldnde bu bulgunun
iaret ettii gerekler yeterince anlalamad. Aslnda Bruns ve Poincarein bulgusu, dinamik
dizgelerin basite indirgenebilecei inancnn lm anlamna geliyordu ! Evrim geiren, ok
ynl etkileimlere giren doa, kendisinin evrenselletirilmesine, zamanszlatrlmasna
direniyordu. Kararsz dizgeler Laplacen deterministik ngrlebilirliini yadsyordu.
Prigoginein karmaa (kaos) kuramnda kararl ve kararsz dizge ayrm salkl bir
biimde yaplmaktadr. Kararl bir dizgeye rnek olarak, karlkl ekimle etkileen iki cismi
alalm; rnein, Gne'in evresinde dolanan bir gezegen. Bu basit dizgede, gezegenin
hznda, herhangi bir anda ortaya kan kk bir deiiklik, gelecekte herhangi bir zamanda,
belki de milyonlarca yl sonra, gezegenin yrngesinin biraz deimesine neden olacaktr.
Bylesi bir kararllk, gerekten tersinir olan dizgelere zgdr. Kuramsal olarak, bir
gezegenin hzn tersine evirebiliriz. Eer bu geri evirme iini yaparken dtmz ilk
yanlglar ok byk deilse, gezegen, yrngesini hemen hemen aynen izleyecektir. Eer
dizgenin kararll ok az tedirgin edilirse, gezegenin milyonlarca yl sonraki konumunu
doru bir biimde ngrebiliriz. Yrnge nceden belirlenmitir.
Ancak bu tr basit dizgeler olduka enderdir. Genel anlamda bu tr dizgeler,
doadaki yaklak durumlar veya doadan tretilmi soyutlamalar temsil eder. Modeli biraz
daha gereki klmak amacyla, bu dizgeye bir cisim daha ekleyelim: Gne'in evresinde
dolanan, ancak gezegenin ekim alanndan etkilenen bir kuyruklu yldz (kuyrukluyldzlar,
gezegenlerden, zellikle Jpiter'den etkilenirler.). Bu durumda elimizdeki dizge artk kararsz
bir dizgedir. Gezegenimiz, Gne'in evresinde "sonsuza dein" dolanacaktr, ancak, sonlu
sayda yrnge izdikten sonra kuyruklu yldz, kanlmaz olarak gezegene o denli
yaklaacaktr ki, sonunda Gne dizgesi dna frlatlacaktr.
Bu dizge kararszdr, nk kuyrukluyldzn hznda ortaya kan ok kk bir
deiiklik, ayn cismin konumunu zamanla eksponansiyel olarak deitirir. Ksacas, bugn,
kuyruklu yldzn hz lmnde son derece kk bir yanlg da yaplm olsa, greceli
olarak ksa bir zaman sonra (rnein, birka yrnge sonra) kuyrukluyldzn konumunu
kabaca da olsa ngrmek ya da Gne dizgesi dna frlatlp frlatlamayacan ngrmek
olas deildir. Benzer ekilde, eer kuyruklu yldzn hzn ters yne evirirsek,
yaplabilecek en kk bir yanlg, zamanla hzla byyecek ve kuyruklu yldzn balang
yrngesine dnme olasl ok ok kk olacaktr.
Bu durumu sergilemek amacyla, Prigogine'in Texas niversitesi'ndeki alma
arkada T.Petrosky, bilgisayar yknm (simlasyonu) kullanmtr. Model, yalnzca
Gne ve Jpiter'den oluan bir dizgede, bir kuyrukluyldzn dizgeden tamamen
frlatlmadan nce ka yrnge tamamlayacan ngrmeye alt. Modelde, yalnzca

99
yrnge hesaplarndaki doruluk deitirildi. Eer hzlar milyonda bir dorulukla hesaplanrsa, modele gre kuyrukluyldz, dizgeye 757 yrnge boyunca bal kalacaktr. Doruluk
iyiletirilir ve yanlg on milyonda bire drlrse, kuyrukluyldzn dizgeye ball 38
yrnge olacak; yz milyonda bir yanlg, 235 yrngede; 10 16 da bir yanlg, 17 yrnge
olacaktr. Doruluk derecesinin artmas, ngrlerin tek bir zme doru yaylma eilimi
gstermediini sergilemitir ! Hzna ilikin mutlak ve sonsuz bilgi sahibi olmakszn ve
hesaplamalarda sonsuz doruluk salanmakszn, bir kuyruklu yldzn yrngesi
ngrlemez. Ancak, bu bir "ans" etkisi deildir. Kuyrukluyldz, yrngesinin her
noktasnda, yknme programland gibi, ekim yasalarnn tam bir denetimi altndayd.
ngrlemezliin nedeni, cisim etkileiminden kaynaklanan kararszlktr.
Ancak bu durum, bizim, gelecee ilikin yararl ngrler yapamayacamz anlamna
gelmez. Eer ngrde bulunmak istediimiz zaman dilimi yeterince ksaysa, ngrde
bulunabiliriz. Kararsz dizgeler iin bu zaman limiti, dizgeyi oluturan paracklar arasnda
geen zamanla llr. Bir kuyruklu yldz iin bu limit, tek bir yrngedir; bir gaz iin ise
saniyenin ok kk bir dilimidir. Bununla birlikte, yararl istatistik ngrlerde de
bulunabiliriz; kuyrukluyldz dizgeden, belki de 150 yl sonra kurtulacaktr. Birok dizge
kararl duruma yeterince yakn olduundan, bunlarn kararszln bolayabiliriz. nk, bu
dizgelerin kararszlklarnn byme oran, kayglanmamza gerek brakmayacak denli
uzundur. rnein, Gne dizgesindeki gezegenlerin yrngeleri, gnmzden yirmi milyon
yl sonrasna dein olan zaman diliminde ngrlebilir olmasna karn, bu zamann
almasyla birlikte ngrlemezlik balayacaktr. Evrenbilimde "karanlk zdek" sorunu
evresinde sregelen tartmalarn znde virial kuramnn iaret ettii sonular yatar. Virial
kuram klasik bir kavramdr; evrenin alglayabildiimiz evreni iindeki srelerde denge
durumunun baskn olduu beklentisi iindedir. Ancak, evrendeki baz yaplarn denge
durumundan olduka uzak olduunun gzlemler sonucunda belirlenmesi zerine bu beklenti
km ve denge varsaymnn korunabilmesi amacyla bir eit grnmeyen, karanlk
zdein varlna bel balanmtr. Gkada kmeleri, gkadalar, hatta gkada iindeki baz
yaplar, denge durumundan olabildiince uzaktr. Bu tr yaplar aklamaya alan modeller
bu yaplarn denge durumundan olduka uzak olduu gereini gznne almak zorundadr.
Bunu yapmayp, evrenin doas bilinmeyen karanlk zdekle dolu olduunu dlemek yanl
hayalet avclna gtrr !
Denge durumundan olabildiince uzak olan yaplarn fizik ve kimyas zerine
ayrntl almalar yaplm, bu almalardaki baz kavramlarn gkbilim ve evrenbilimle
ilikisi kurulmutur. Eer gkada kmeleri vb. olaylarn denge durumundan olabildiince
uzak olduunun ayrdna varabilirsek, karanlk zdek sorunu ortadan kalkar. Bu yeni bak
as, Prigogine ve arkadalarnn erke sac yaplarn doas zerine yapt almalardan
kaynaklanmtr.
Deiik amal uzay yolculuuna gnderilen uydular, mutlak biimde kararl,
ngrlebilir ve tersinirdir. Benzer ekilde, hemen hemen tm elektriksel ve mekanik
aygtlar da kararllk zerine tasarlanmtr. Bu nedenle, tersinir yasalar bu aygtlarda olduka
iyi ilerliktedir.
Grld gibi, bizim, zamann tersinir olduunu varsayan yasalarmz, yalnzca
geree yaklatrmadr. Eer, herhangi bir dizgede, paracklarn devinimini geriye
evirebilir ve onlarn eski yrngelerini aynen izlemelerini salayabilirsek, bu durumda,
zaman gerekten tersinir olabilir. Ancak daha nce de ngrdmz gibi, bu, sonsuz

100
doruluk gerektiren bir ilemdir ve gerekletirilemez. Bu durum, bizim bilgilenme
srecimize bir snr dayatamaz. Bunun nitel bilinle bir ilgisi yoktur. Yalnzca, ne
yaplabileceinin bir snrdr. Kuramsal olarak olas hibir sre, bu hzlar sonsuz
dorulukla geri eviremez.
Ksacas, zamanda tersinemezlik, dizgenin kararszlndan tretilir. Kk lekli
dizgeler de ierilmek zere tm gerek dizgeler, u veya bu biimde kararszdr. Baz
dizgelerse o denli yava evrim geirir ki, bunlara kararl dizgeler diyebiliriz. Yalnzca, tm
etkilerden dsel olarak arndrlm, soyut dizgeler mutlak bir biimde kararl olabilir.
"Tersinir zaman" sorunu ortaya kyorsa, bu, bilim adamlarnn, gerei uygun olmayan bir
biimde soyutlatrmas ve olduka yksek dorulua sahip eitliklerinin mutlak ve sonsuz
yanlgszla sahip olduuna inanmalarndandr. Nitel olan, ilizyon olan ey tersinemez
zaman deil, tersinir zamandr. Gerek dnya, srekli olarak varolua ykselir. Evren,
kararszlklar ve karlkl etkileimlerin ngrd sonsuz karmak bir doku tarafndan
srekli olarak yenilenir.
Bu aamada karmza baka bir soru kmaktadr: dizgenin karmakl ve dizgede
ortaya kan alkantlar dizgenin yapsal kararlln ne denli etkilemektedir? Dizge ne denli
karmaksa, kararlln tehlikeye drebilecek alkant tr de o denli oktur. O zaman
nasl oluyor da ekolojik veya insan rgtlenmeleri gibisinden karmak dizgeler varlklarn
srdrebiliyorlar? Bu dizgeler nasl oluyor da srekli karmaa durumundan kanabiliyorlar?
letiim ve/veya szma (difzyon) gibisinden kararl durumu salayc etkiler bu sorulara
ksmen yant verebilir. Karmak dizgelerdeki trlerin ve bireylerin birbiriyle ok eitli
etkileim iinde olduklarn biliyoruz. Bu dizgelerin eitli blgeleri arasnda sregelen
difzyon ve iletiim, kararlln salanmasnda etkin rol oynamaktadr. letiim yoluyla
kararll koruma ve alkant yoluyla kararszlk ortaya karma eilimleri bu tr dizgelerde
birbiriyle srekli yarmaktadr. Bu yarmann sonucu kararlln snrn belirler. Bu
gelimeler, yarmalar, szcn tam anlamyla evrimdir. Tepkime difzyon eitliklerinde
olsun, trblans durumundaki akkanlarda olsun evrimin kesin bir izgisi yoktur. Dizge,
sapak noktasnn heriki yanna doru da evrim geirebilir.
Ancak, dizgenin boyutlarn sapak parametresi olarak alrsak durum farkl olur. Bu tr
dizgeler zamanla tersinemez byme, tersinemez evrim retir. Bu evrim ister ekolojik ister
toplumsal olsun, bileenlerini zamandan bamsz varsayamayz. Bu nedenle evrim, dizgenin
tanmn deitirecektir. Dizgenin tanmnn yansra yapsal kararll da deiiklie urar.
Dizgeye kk niceliklerde sunulan yeni bileenler, dizgenin eski bileenleri arasnda bir dizi
yeni tepkimelere yolaar. Yeni tepkimeler dizisi, dizgenin bir nceki ilevsel biimiyle yara
girer. Eer dizge bu tr yeniliklere kar yapsal olarak kararlysa, yeni ilev biimi kendini
dizgeye kabul ettiremeyecek ve yenilikiler de varlklarn srdremeyeceklerdir. Ancak,
yapsal alkant kendini baarl bir biimde dayatrsa, yani dizge alkanty ortadan
kaldramadan nce alkant tm dizgeyi sararsa, dizge yeni bir ilev biimini onamak zorunda
kalacaktr. Bunun sonucunda dizgenin etkinlii yeni bir biime brnecektir. Burada vurgu,
dizgenin kk lekli yapsyla byk lekli yaps arasndaki ilikidedir. Evrimci
kuramlarn en nemli sorunlarndan biri, byk lekli yaplarla kk lekli olaylar
arasnda kanlmaz bir biimde ortaya kan feedback srelerindedir. Dier bir deyile,
kk lekli olaylarn ortaya kard byk lekli yaplar, kk lekli sreleri yeniden
dzenleyecektir.

101
Fizikten dn alnarak, dirimsel ve toplumsal evrimlerde, ekonomik srelerde
kullanlan kavram ve yntemlerin kullanln hakl gstermek olas deildir. Hakl
gsterilmenin tesinde bu kavram ve yntemlerin kullanl byk ansszlktr. Bu rnekler
iinde en yaygn olan optimizasyondur. Leibnitzin gelitirmi olduu felsefe, iinde
yaadmz dnya, olas dnyalar iinde en iyi olandr biiminde formle edilmitir. nsan
toplumlarnn ynetim biimi ve ortaya kan bask unsurlar birey ve gruplarn davran
biimini yontacak yndedir. Ancak, birey ve gruplarn varlklarn srdrme savamnda,
optimizasyonu nemli bir parametre olarak almak, neden ile sonucu birbirine kartrmak
tehlikesini de beraberinde getirir. Optimizasyon modelleri ne kkten dnm olaslklarn ne
de dizgeye dayatlan eylemsiz kstlamalar dikkate alr. Bu kstlamalar, dizgeyi eninde
sonunda felakete srkleyebilir. Hem eylemsizlii hem de ngrlemez olaylarn olasln
dikkate alabilmek iin tarihin ak karakterini, znde varolan temel belirsizlii
unutmamalyz. Aklk ilkesi, Karl Poppern, The Open Universe adl eserinde tanmlad
gibi anlalmaldr: Gelecek, hibir biimde gemi veya imdiki zamanda ierilmemitir
(s. 3). Laplacen ve dalga mekaniinin dledii kapal evreni yadsmak, usa en yatkn
davran biimidir. Evrenimiz ksmen nedensellik, ksmen olaslk ilikilerinin geerlikte
olduu ve ksmen de ak, yani srekli yeni eylerin ortaya kt bir evrendir (s. 130).
Bu aamaya dek gerei ku bak gzledik. Alev, plazma, lazer gibi ok ilgin
konulara deinmedik. Bu oluumlar, denge d ortamlarda gelien kararszlklardr. Doa,
eitlilik ve yenilik ynnden olduka zengindir. Kavramlar evrim geiriyor; zaman yeniden
kefediliyor. Zamann deiik zellikleri fizie giderek daha ok szyor. Klasik fiziin
znde bulunan sonsuz bilgiye sahip olma tutkusu giderek braklyor. Doa bilimleri ve
toplum bilimlerine tarih giderek daha ok giriyor. Zaman, imdi de fizik bilimine girmeyi
baarmtr.
Kararszlklar ve tersinemez sreler yuma olan yaam, fizikilere artk den
cisim denli doal geliyor! Doal, z rgtlenme sreleriyle, den cisimlerin ortak yan
nedir? Kuvvetler ve yrngeler bilimi olan dinamikle karmaklklar, doal evrimler ve
sreler bilimi olan dirimbilim arasndaki ba nedir?
19. yzyln sonlarnda tersinemezliin srtnme, viskozite ve snmayla ba olduu
dnlyordu. O zamanlar tersinemezlik, beceriksizliimize, makinelerimizin kusurlu
oluuna balanyordu. Doann tersinir srelerden olutuu sanlyordu. Bugn bu
dnceleri savunmak artk olas deildir. Fizik bile tersinemez srelerin yapc roln
onam durumdadr.
Artk sorumuzu sorabiliriz: Basit, temel davran biimleriyle ilgilenen fizik ile
karmaklklar, eitliliklerle ilgilenen dirimbilim arasndaki iliki nedir? Doaya bak alar
birbirinin tam tersi olan bu iki bilim dal arasndaki iliki nedir? Ayn dnyaya iki farkl
biimde bakabilir miyiz?
Newton zamannda olduu gibi bugn de bu iki bilim dal kar karya gelmi
durumda. Bilimin retmi olduu ilk sentezin, Newton sentezinin niin baarl olamadn
imdi anlam bulunuyoruz. Kuvvetler etkileimi zdein sergiledii karmak ve tersinemez
davranlar aklayamaz. Peki, o zaman, varolu (Being) ile sregelen (becoming) arasndaki
bolua kpry nasl kuracaz? Birbiriyle eliki iinde olan ancak iinde yaadmz
dnyay bize uyumlu bir biimde anlatacak olan bu iki kavrama da gereksinmemiz var!

102
Newton fiziinde evrensel sabit yoktur. Bu nedenle Newton yasalar iin evrenseldir
denir. Tm leklerdeki cisimlerin devinimi (atom, gezegen, yldz, gkada, vb) tek bir
yasayla aklanabilir. Daha sonraki dnemlerde kefedilen evrensel sabitler, dncelerimizde
kkten deiiklikler yapmamza neden oldu. Fizik k hzn (c) standart ald ve cisimlerin
hzn c ile karlatrarak dk, relativistik ayrmn yapt. Benzer ekilde h Planck sabiti
de ktlelere gre bir lek oluturdu. Evrensel sabitler edalm (homojenite) ilkesini ortadan
kaldrd. Bunun yansra, nesnellikle ilgili yeni bir kavramn gelimesine de katkda
bulundular. Hibir gzlemci, n boluktaki hzndan daha byk hzlarla sinyal
gnderemez. Bu hipotezin ardndan gelen sonu u olmutur: Birbirinden belli uzaklklarda
ortaya kan iki olayn mutlak ezamanllndan szedemeyiz; ezamanllk, ancak belli bir
bavuru dizgesine (referans sistemi) gre tanmlanabilir. Newton yasalar gzlemciyi fiziksel
varlk olarak grmedi. Grelilik kuram, gzlemciyi ve gzlenen doay birlikte ele ald.
Geri gzlemci belli bir anda yalnzca belli bir yerdeydi ama yine de insan nitelii doaya
katlm oluyordu. Ancak bu insan etmeni fiziin subjektifletirilmesi ( yelemelerimizi ve
inanlarmz yanstan sonularn karlmas ynnde bir aba deildi) anlamna gelmiyordu.
Grelilik, gzlemciyi de gzlenen dnyada dnen fiziktir. Doa ile olan iletiimin baarl
olabilmesi iin gzlemlerin doann iinde yaplmas gerektii iletisini veren bir gelimedir.
Grelilik, klasik fiziin nesnellik kavramn deitirdi. Ancak, klasik fiziin temel bir
zellii olan doann tamamlanm (complete) betimlemesini verme isteini deitiremedi.
Grelilik kuramndan sonra artk hibir fiziki, evreni dardan gzleyen bir demonun
varlndan szedemez oldu. Ancak stn yeteneklere ve zekaya sahip bir matematikinin
varlndan vazgeilemedi. Einsteine gre bu stn matematiki ne hile yapyor ne de zar
atyordu. Bu matematiki, evrenin tamamlanm formln bilen bir dehayd! Bu adan
bakldnda Grelilik Kuram klasik fiziin devamdr.
Dier yandan kuantum kuram gemi ile olan tm balar gerek anlamda koparan ilk
fiziksel kuramdr. Kuantum mekanii, insan doann iinde ele alr. Kuantum fiziine gre
insan, ok sayda atomdan oluan ar bir varlktr. Ik hznn douraca sonularn daha
iyi anlalabilmesi iin Einstein, kendisini bir fotona binmi dledi. Ancak kuantum
mekanii insann bir foton veya elektrona binemeyecek denli ar olduunu savunarak bu
dnce deneyini yadsd.
Kuantum mekaniinin tarihi, tm yeni kavramlarn tarihi gibi karmak ve
beklenmedik olaylarla doludur. Bu tarihsel gelimeler yerine onun varlk (being) ile
sregelen (becoming) arasndaki kpr rolne deinelim. Aslnda kuantum kuramnn douu
byle bir kprye olan gereksinmenin bir rndr. Planck, zdek ile nm arasndaki
etkileimle ilgilenmiti. Boltzmann, zdekle zdein etkileimini zm, bundan esinlenen
Planck da zdekle nmn etkileimini zmeyi arzulamt. Planck, denge durumuna doru
giden tersinemez sreler iin kinetik bir model bulmay amalyordu. O daha ok ssal
dengede geerli deney sonularnn peindeydi. Ancak, kendisinin de beklemedii bir
biimde, zdekle nm arasndaki erke al veriinin kuantlam admlarla olduu
varsaymn kullanmak zorunda kald. Bu varsaym yeni bir evrensel sabitinin, kuantlam
admlarn boyutunu len h sabitini gndeme getirdi.
Genel Grelilik, Newtonun mutlak uzay ve zaman ilzyonunu; kuantum fizii,
Newtoncularn bir d olan denetlenebilir lm sreleri dn; kaos kuram da
Laplacen fantazisi olan deterministik ngrlebilirlii silip sprd. te nmzdeki
dnem bilimsel almalara damgasn vuracak olan program!

103

Tanr parac The God Particle

Leon Ledermann Dick Teresi ile birlikte yazd The God Particle adl kitap Houghton
Mifflin Company tarafndan 1993 ylnda basld. Leon Lederman 1961 ylnda Columbia
niversitesinden Schwartz ve Steinberger ile birlikte yaptklar deneyde ntrinolarn varln
kantladlar. Brookhavendaki 30 GeV erke (enerji ERP) dzeylerinde alan AGS
(Alternating Gradient Synchrotron) ile protonlar bir hedefe hzlandrp arptrdlar. 1
saniyede 1011 (yz milyar) arpmann gerekletii deneylerde ntronlar, protonlar, bazen
anti protonlar ve dier paracklar retildi. Deneyde pionlarn %10 denlisi bozunuyor birka
milyar ntrino retiliyordu. Ancak retilen ntrinolarn ok az yaklak 12 metre
kalnlndaki elik hedefe doru yneliyordu. Bu elik duvarn yaklak 30 cm arkasnda
kvlcm odas (spark chamber) denen bir alga (dedektr), gelecek ntrinolar bekliyordu. Bu
3 biliminsannn hesaplamalarna gre, eer anslar yaver giderse, alimnyum kvlcm
odasnda 1 haftada bir ntrino arpmas alglanacakt.

104
ki tr ntrino arpmas bekliyorlard: (1) ntrino alminyum atom ekirdeiyle
arptktan sonra 1 mon ve uyartlm aluminyum ekirdei gzlenecekti, veya (2) ntrino
aluminyum ekirdekle arpacak, bir elektron ve uyartlm aluminyum ekirdek
alglanacakt.
8 aylk deney sresinden sonra 56 adet ntrino arpmas algladlar. Veriler
deerlendirildi ve doada en az iki tr ntrino olduu saptand. Bunlardan biri elektronla
ilikili dieri de monlarla ilikiliydi. Yaptklar deneylerde ortaya kan bu iki tr
ntrinolara, elektron ntrino ve mon ntrino adlarn verdiler.
1961 ylnda gerekletirilen bu deneyden tam 27 yl sonra 1988 ylnda Fizik dalnda
Nobel dl kazandlar.
Leon Lederman fizik dnyasndaki aratrmalar, kuramsal modelleri,
biliminsanlarnn sevinlerini ve d krklklarn gldr sanatyla okuyucusuna aktard bu
kitabnda parack fizii ve evrenbilimdeki gelimeleri tarihsel ak iinde aktaryor. Higgs
alan, Higgs parac Higgs bozonu olarak anlan bu Tanr Paracnn servenini
kendisinden dinleyelim. Baz konulara ilikin grleri 15 yl nceki grler de olsa,
gncelliini koruyor. Bugn CERNde yaplan deneylerin neyi amaladn sradan bir
kiinin anlayabilecei yalnlkta aktard iin okumaya deer.
Aadaki satrlar kitabn ilgili blmlerinden yaptm evirileri ieriyor. Paragraf
balar ve sonlarna konmas gereken trnak iaretlerini ( ) koymuyorum. Erke, zdek,
bakklk, vb. z Trke szcklerin ngilizce veya Trkeye yerlemi biimlerini ilk
grndkleri yerde parantez iinde ve ERP yazarak belirteceim. nk dier parantezler
Ledermandan. Okuyucu, yaznn geri kalan blmnn Leon Lederman ve Dick Teresiye
ait olduunu unutmamal. yi okumalar diliyorum.

Parack fiziinin standart modelinde tamamlanmas gereken birka noktann yansra

tamamlayamayacamz noktalar da var. Bu iki cephe, standart model ve modelin gelecei
iin nemli. Bu arada deneysel cephede kazanlm olan birka utkudan szetmeliyim. Bu
kazanlar kk lekli dnyaya ilikin bak amzn salam temellere oturduunu
gsteriyor.
Standart modelde sknt yaratan iki zayf yan bulunuyor. Birincisi modelin
tamamlanmam olmasyla (incompleteness ERP) ilgili. 1993 yl bilgilerinden szedersek
top kuark hala gzlenemedi. Ntrinolardan birisi (tau ntrino) dolaysz olarak gzlenemedi
ve gereksinim duyduumuz saylardan ounun doruluk derecesi yeterli deil. rnein,
ntrinolarn durgun ktleye (rest mass ERP) sahip olup olmadn bilmiyoruz. CP
bakklnn nasl bozulduunu (CP symmetry violation ERP) bilmemiz gerekiyor; bu
sre zdein kaynana ilikin bir sretir. Daha da nemlisi, standart modelin matematiksel
tutarlln koruyabilmek iin modele yeni bir olguyu, Higgs alan adn verdiimiz olguyu da
katmamz gerekiyor. Standart modelin ikinci eksik yan tamamen estetik adan bir eksiklik.
Standart model ou kii iin yeterince karmak bir model ve bu kiiler standart modeli daha
basit bir dnya grne giden yolda bir durak olarak gryor. Higgs dncesi, ve bu
dnceye elik eden Higgs bozonu standart modelin tm sorunlar iin gerekli bir parack;
bu nedenle adna Tanr Parac diyorum.
Gizemli Bay Higgs

105

evresi 54 mil olan bir tnel kazyoruz. Amacmz, Higgs adn verdiimiz, bamza dertler
aan bu parac tuzaklamak. Bunun iin parack demetlerinin hzlandrlaca ikiz tp
ieren Speriletken Sper arptrc (SSC Superconducting Super Collider ERP)
yapyoruz. Tm zamanlarn en byk baars olan bu nesne, tm evreni sarm ve
zdein gerek doasn anlamamz engelleyen bir hayalet!
Gerei grmemizi engelleyen bu grnmeyen engel Higss alan olarak anlyor.
Evrenin her kesine szm olan bu hayaletin ortaya serdii fiziksel ve felsefi sorunlar
fizikilerin tylerini diken diken ediyor. Higgs alan kara bysn bir parack araclyla
gerekletiriyor. Bu paraca da Higgs bozonu diyorlar. SSC nin yapmnn temel nedeni ite
bu Higgs bozonu. Yalnzca SSC nin eriebilecei erke dzeylerinde Higgs bozonu
gzlenebilecek, veya biz yle sanyoruz. Bu parack gnmz fiziinin odak noktasnda
bulunuyor; zdein yapsn anlamamz iin kilit neme sahip ancak ylesine kaak ki bu
nedenle adn Tanr Parac koydum. Niin Tanr parac? Eer Allahn Belas parack
deseydim yaynevi kitabn yaynlanmasna izin vermezdi, oysa ki kt, berbat, irkin doas
ve maliyeti nedeniyle en uygun isim bu olurdu.
Higgs parac ktlesiz paracklara ktle veriyor ve evrenin gerek bakkln
(simetrisini ERP) bozuyor. Bu yeni ve garip bir dnce. Higgsin son amac (bu bilim
deil, felsefesi) daha elendirici, daha karmak bir dnya yaratmak olabilir.
Bu yeni dnceye gre uzay Higgs alan denen bir alana sahip, tm boluu saryor
ve uzayn her kesinde ayn zelliklere sahip. Bunun anlam u: ak bir gecede yldzlara
bakarken bu alana ve ardndaki yldzlara bakyorsunuz. Bu alandan etkilenen paracklar
ktle kazanyor. Yalnzca bu zellii dndmzde ok da arpc bir durumla kar
karya deiliz, nk paracklar (gauge) alanlardan, ekim alanndan elektromanyetik
alandan erke kazanabilir. rnein, kurun bir blou Eiffel kulesine kardmzda onun
konumunu Yerin ekim alan iinde deitirdiimiz iin kurun blok ekimsel gizilg
(potansiyel ERP) erke kazanacaktr. Einsteinn nl bantsna gre, E = mc2, kurun
bloun gizilg erkesindeki art ktlesindeki arta denktir. Bu rnek, Yer kurun blok
dizgesindeki (sistemindeki ERP) ktleyle ilgili. imdi Einsteinn kuramna kk bir
karmakl ekleyelim. m ktlesi aslnda iki bileenden oluur. Birisi, m0 durgun ktle,
parack laboratuvarda durgun durumdayken llen ktlesi. Dieri, paracn devinim
srasnda (rnein protonlarn Tevatronda hzlandrldklar srada) veya bir ekim alannda
gizilg erkesindeki art nedeniyle kazand ktle. Benzer bir dinamii atom ekirdeinde
gryoruz. rnein, ar hidrojenin (deuterium) ekirdeini oluturan protonla ntronu
birbirinden ayrrsanz, toplam ktle artar.
Ancak, Higgs alannda kazanlan gizilg erkesi bildiimiz dier alanlarda kazanlan
erkeden birka ynyle farkldr. Higgs alannda kazanlan ktle aslnda durgun ktledir.
Higgs kuramnn en etrefilli yan, tm durgun ktlenin Higgs alannda retildii
saptamasdr. Dier fark, deiik paracklarn Higgs alanndan kazand ktle deiik
niceliklerdedir. Kuramsal fizikiler standart modeldeki paracklarn ktlelerini, her birinin
Higgs alanyla ne denli gl biimde eletiinin bir ls olarak sunuyorlar.
Higgs alannn kuarklarn ve leptonlarn ktlelerini nasl etkilediine ilikin bilgi bize
Pieter Zeemann 1896 ylnda gerekletirdii bulguyu anmsatyor: atoma uygulanan
manyetik alan tayf izgilerinin yarlmasna neden olur. Manyetik alan (bunu Higgs alanna
benzetelim) uzayn bakkln bozar. rnein, manyetik alandan etkilenen bir erke dzeyi

106
e yarlr; A erke dzeyi manyetik alandan erke kazanr; B erke dzeyi manyetik alan
nedeniyle erke yitirir ve C erke dzeyinin erkesinde hibir deiiklik olmaz. Ancak bugn biz,
kuantum elektromanyetizmiyle bu durumun nedenini biliyoruz.
Bugn, Higgs alanndan kazanlan ktle artn denetleyen kurallarn ne olduunu
bilmiyoruz. Ancak u soru zrt prt karmza kyor: ktle kazanm niin belirli bir desen
oluturmayan W+, W ve Z0 paracklar, kuarklar (up, down, charm, strange, top ve bottom)
ve leptonlar iin geerli? Bu paracklarn ktlelerinin elektron ktlesinden olan farklar
yle:........Bu tuhaf dnce Higgs elektrozayf kuramn oluturulmasnda byk bir
baar gsterdi. Bu kuramda Higgs alan elektromanyetik ve zayf kuvvetlerin birlikteliini
gizleyen bir etmen olarak nerilmiti. Bu birliktelikte iletiimi salayan, elektrozayf kuvveti
gerekletiren 4 tane ktlesiz parack var W+, W, Z0 ve foton sonra hoop, ite buyurun!
Wlar ve Z Higgs alannn zn smrr ve arlarlar; fotona bir katk olmaz. Elektrozayf
kuvvet dalp zayf (nk kuvvet tayclar ok iman) ve ktlesiz fotonlarca tanan
elektromanyetik kuvvete ayrr. Kuramsal fizikilere gre bakklk kendiliinden bozulur.
Bana kalrsa Higgs, bakkl, ktle kazandran zelliiyle gizler. Wlarn ve Znin ktleleri
elektrozayf kuramn parametrelerince baarl bir biimde ngrlmtr. t Hooft ve
Veltman bu kuramn ktne iaret eden tekilliklerden bak olduunu gstermilerdir.
Ktle konusuna bu denli ayrntl girmemin nedeni, bu sorunun tm akademik
yaantm boyunca beni ilgilendirmi olmasdr. 1940 l yllarda bu konu derinlemesine
incelenmiti. Ktle sorununu gndeme getiren 2 parack vard: elektron ve mon. Bu iki
parack tm cepheleriyle birbirine denkti ancak mon elektrondan 200 kez daha ard. Bu
iki parack lepton olarak snflanyor, gl kuvveti dikkate almazsak sorun daha da
karmaklayordu. Bu sorun bende taknt yaratt ve mon zerine almaya baladm.
Amacm elektronla mon arasnda ktleden baka bir farkllk, ve ktle farkllna ipucu
oluturabilecek bir sre bulmakt.
zgr elektron bazen atom tarafndan yakalanr, bu srete ntrino aa kar ve
atom anszn telenir (recoil ERP). Mon da atom tarafndan yakalandnda benzer bir
durum ortaya kar m? Mon yakalama srecini ltk ve bingo, ayn sre gzlendi!
Yksek erkelere sahip elektron demeti protonlarn salmasna neden olur. Bu sre zerine
Standfordda almalar yaplr. Biz de Brookhavenda protonlarn monlar tarafndan
salmas deneyini yaptk. Salma oranlar zerindeki kk fark bizi yllarca uratrd
ancak bir sonu elde edemedik. Ancak bu arada elektronlarla monlarn farkl ntrino
yoldalar olduunu bulduk. G-2 deneyinde monun manyetik zellikleri llp
elektronunkiyle karlatrld. Fazladan bir ktle etkisi dnda elektronun ve monun
manyetik zellikleri aynyd.
Ktlenin kkenine ilikin bir ipucu bulma abas boa kt. Bu abalar srasnda
Feynman nl aratrmasnda u soruyu yneltti: Mon niin ar? imdi, tamamen olmasa
da ksmen bir yantmz var. Gr bir ses, Higgs! diyor. Elli yl akn bir zamandr ktlenin
kkenine ilikin boutuk, ayn sorun imdi farkl bir balamda Higgs alanyla yine
karmzda. Higgs alan tm ktleler iin en azndan bir kaynak oluturur. Bugnlerde
Feynmanc bir soru u biimde sorulabilir: Higgs alan zdee sahip paracklara desensiz
ktleleri hangi srada vereceini nasl saptyor?
Ktlenin hem devinimle hem de dizgenin yapsyla deiimi, ve baz paracklarn
foton kesinlikle, ntrinolar byk bir olaslkla durgun ktlesiz oluu zdein temel
zelliklerinden biri olan ktle kavramnn zmszln srdrmesine neden oluyor. Bu

107
arada, asla zemediimiz, sonucu sonsuz olan ktle hesaplamalarn yeniden normlayp
halnn altna sprdmz anmsayalm. Birbirlerinden ktleleriyle ayrlan kuarklarn,
leptonlarn ve kuvvet tayclarn karmza kard sorunlarn temelinde yukarda
saydmz deney ve almalar var. Bu deneyimler Higgs alanna ilikin ykmz
savunulabilir klyor ktle paracklarn doal zellii deil, paracklarn evresiyle
etkileimi sonucu kazandklar bir zellik. Tm kuarklarn ve leptonlarn ktleye sahip
olmadna ilikin dnce, ktlenin elektrik yk veya spin gibi doal bir zellik olmad
dncesini hakl karabilir. Bu durumda paracklar bakkla uyacak ve spinleri sonsuza
dek devinim ynyle ilikili olacak. Ancak bu zellikleri Higgs olgusuyla gizlenecek. Higgs
spini sfr olan bir bozon. Spin uzayda yn belirleyen bir kavram ancak Higgs nesnelere
uzayn tm blgelerinde ktle kazandrr ve ynle bir ilikisi yoktur. Bu nedenle Higgs bazen
skaler (ynsz) bozon olarak da adlandrlr.
Btnlk Krizi
Higgs alannn ktle kazandrc niteliiyle yeterince ilgilendik. Higgs alannn temel grevi
standart modeli tutarl klmaktr. Higgs olmakszn standart model tutarllk snavnda
baarsz olur.
Ne demek istediimi yle aklayabilirim. arpmalara ilikin yeterince konutuk.
imdi, rnein 1 in karelik alana sahip demir metalinin oluturduu hedefe yz tane
parac gnderelim. Ortalama yetenee sahip bir kuramc salma olasln hesaplayabilir;
unutmaynz, kuantum kuram yalnzca olaslklar ngrmemizi salar. rnein, kuram,
hedefe gnderdiimiz 100 paracktan 10 tanesinin salmaya urayacan ngrebilir. Bu
durumda olaslk %10 dur. Birok kuram salma olaslnn kullandmz erkeye bal
olduunu ngrebilir. Dk erkelerde bildiimiz tm kuvvet kuramlar gl, zayf ve
elektromanyetik kuvvetler gerek deneylerin verdii salma deerlerine uygun ngrlerde
bulunur. Ancak, bilindii gibi zayf kuvvet iin olaslk erkeyle artar. rnein orta derecede
erkelerde salma olasl %40 dzeylerine ykselir. Eer kuram salma olasln % 100
den daha byk olarak ngrrse kuram geerliliini yitirir. Yanl bireyler olmal nk
%100 den daha byk olaslk anlamszdr. Bylesi bir sonu, salan parack saysnn
demetteki parack saysndan daha fazla olduuna iaret eder. O zaman kuramn btnl
bozduundan szederiz (olaslk deerinin 1(bir) den byk olmas).
Zayf kuvvet kuram dk erkelerde deneysel sonularla tutarl ngrlerde
bulunurken yksek erkelerde anlamsz sonular veriyordu. Bu btnlk krizi (unitarity crisis),
gemite varolan arptrclarn erke dzeyleri zerine kldnda ortaya kaca
ngrsyle bulunmutu. Ancak kuramn baarszl, bireylerin unutulmu olmas, yeni bir
srecin, belki de yeni bir paracn varl nedeniyle olasl anlamsz deerlere
ykseltiyordu. Anmsanaca gibi, zayf kuvvet, radyoaktif atom ekirdeinin bozunmasn
betimlemek iin Fermi tarafndan bulunmutu. Bu bozunmalar znde dk erke
dzeyindeki srelerdir. Fermi kuram evrimletike, 100 MeV erke dzeylerinde
karlalabilecek bir dizi sreci doru bir biimde ngrd. ki ntrino deneyi bu kuram
yksek erke dzeylerinde snamak iin yapld, nk btnlk krizinin yaklak 300 GeV
dzeylerinde ortaya kaca ngrld. Bizim birka GeV erke dzeylerinde
gerekletirdiimiz deney kuramn krize doru gittiine iaret etmiti. Buradan, kuramclarn
100 GeV ktleye sahip bir W paracn kuramn dnda brakt ortaya kt. Ferminin
orijinal kuram W paracklarn iermiyordu ve matematiksel olarak ktlesi sonsuz olan
kuvvet tayclarn varsayyordu. Erken dnem deneylerde erke dzeyi (100 MeV dan daha
dk) 100 GeV deerinin ok altnda olduundan kuram iyi alyordu. Ancak kurama 100

108
GeV erke dzeylerindeki ntrinolarn nasl davranacan sorduumuzda btnlk krizinin
kmamas iin 100 GeV erkeye sahip W paracnn da kurama eklenmesi gerektii
yantn aldk.
Buraya dek zetle, standart modelin btnlk krizinden szettik. Bu kriz imdi de 1
TeV erke dzeylerinde karmza kyor. Bu krizi nleyecek nesne, eer gerekten varsa, ok
zel nitelikleri olan, ntr ve ar bir parack olmal evet tahmin ettiiniz gibi Higgs
parac (daha nce bu nesneye Higgs alan demitik, ancak unutmamalyz ki, bir alann
kuantlar bir dizi paracklardr). Bir tek Higgs parac olabilecei gibi bir dizi Higgs
parac da olabilir.
Higgs Krizi
Yantlanmas gereken birok soru var. Higgs paracklarnn zellikleri nedir, ve daha
nemlisi, ktleleri nedir? Eer bir arpmada ortaya karsa bu paracklarn tansn nasl
yapacaz? Bunlardan ka tr var? Higgs tm ktleleri mi retiyor yoksa yalnzca ktlelerdeki
artlar m aklyor? Higgs parac hakknda daha fazla bilgiyi nasl ediniriz? Tanrnn bir
parac olduuna gre, burada Yer yznde rnek bir yaam srdrrsek Onun katna
ykseldiimizde nasl olsa reniriz. Veya 8 milyar $ harcayarak Texas Waxahachiede
Higgs parac retecek bir Sper arptrc tasarlar ve yaparz.
Higgs dncesi evrenbilimcileri de heyecanlandryor nk onlar da evrenin
genilemesi gibisinden karmak bir sorunun zm iin skaler bir alana gereksinim
duyuyorlar. Higgs kendisine bindirilen bu yk kaldrabilmeli.
cadedilen Higgs alan yksek erkelerde (veya scaklklarda) paralanabilir. Bu
paralanma kuantum dalgalanmalarna neden olup Higgs alann ntralize edebilir. Erken
dnem evren zerine alan parack fizikileri ve evrenbilimcilerince oluturulan bu saf ve
bakk tabloda scaklklar ok yksek olduu iin Higgs kendisini gsteremeyebilir. Ancak,
scaklk/erke 1015 K veya 100 GeV altna dtnde Higgs etkisini gstermeye balayp
ktle reten ilevini yerine getirebilir. Higgsden nce ktlesiz Wlar ve Zler, fotonlar ve
birleik elektrozayf kuvvetler belirecektir. Evren genilemesini srdrp souyunca Higgs
ortaya kar ve W ve Z yi arlatrr, her nedense fotonlara ktle kazandrmay unutur ve bu
deiiklik elektrozayf kuvvetin bakkln bozar. Bylece, byk ktleli kuvvet tayclar
olan W+, W, Z0 araclyla zayf kuvvet ve ondan farkl olarak fotonlarca varln
duyumsatan elektromanyetik kuvvetle tanm oluruz. Higgs alan rnein, ar ya iinde
yava yava devinen paracklar gibi baz paracklarn ar grnmesini salyor olabilir.
Baz paracklar iinse Higgs alan su gibidir, fotonlar ve belki ntrinolar iinse grnmezdir.
Higgs kavram gizli bakklk veya bakkln kendiliinden bozulmas anlamna
da gelir. Bu dnceyi parack fiziine sunan kii Edinburg niversitesinden Peter Higgs
olmutur. Bu kavram, drt tane sfr ktleli tayc parack tarafndan duyumsanan birleik
ve bakk elektrozayf kuvvetin, iki ayr kuvvete nasl ayrtn anlamaya alan ve
birbirinden bamsz aratran kuramclar, Steven Weinberg ve Abdus Salam da kullanmtr:
ktlesiz fotonlarn ilerlikte olduu kuantum elektrodinamiinin (QED ERP) kuvveti ve
ktleli W+, W, Z0 paracklarca tanan zayf kuvvet. Weinberg ve Salam, Sheldon
Glashowun erken dnem almasn gelitirmiler, Glashow da kendisinden nce birleik ve
tutarl bir elektrozayf kuramn varlndan haberi olan ancak ayrntlar biraraya getirmeden
ii yarm brakan Julian Schwingerden esinlenmitir. Bu alanda alan dier biliminsanlar
Jeffrey Goldstone, Martinus Veltman ve Gerard t Hooft olarak saylabilir.

109

Higgs kavramna bir baka adan da bakabiliriz. Yksek scaklklarda bakklk

kendisini gsterir, ahane, mkemmel bir basitlik. Dk scaklklarda bakklk bozulur.
imdi biraz daha benzetme yoluyla kavram anlamaya alalm.
Bir mknats dnn. Dk scaklklarda mknatsn atomik mknatslar ayn
dorultuya gelir. Mknatsn zel bir yn vardr, gney-kuzey ekseni. Mknats, mknats
zellii olmayan demirin sahip olduu bakkl yitirmitir; ikinicisi iin tm uzaysal ynler
birbirine denktir. Mknats dzeltebiliriz. Scakl arttrarak mknats zellikli demirden
mknats zellii olmayan demir retebiliriz. Scaklk molekler uyartma salar, yne
bamll bozar ve tamamen bakk bir duruma ularz. Dier yaygn bir benzetme
Meksikal apkasdr: apkann kubbe biimindeki tepesi ve kenarlar tamamen bakktr.
apkann kubbesinin tepesine yerletirilmi mermer bilyeyi dnn. Dnme eksenine gre
kusursuz bir bakklk ancak bilye kararsz. Bilye daha kararl bir duruma, apkann kenarna
(daha dk erke dzeyine) dtnde yaps bakkln srdrse de apka/bilyenin ilk
andaki bakkl bozulur.
Bir dier benzetme, mkemmel bir krenin ok yksek scaklklara sahip su buhar ile
dolu olduunu dnn. Eer kre ve iindeki su buharn giderek soutursak kre iindeki
suda yzen bir para buz ve onlarn da tepesinde su buhar grrz. Basit bir soutma
ilemiyle bakklk tamamen bozulur ve bu benzetmede dizgeye etki eden kuvvet ekim
kuvvetidir. Ancak, dizgeyi yeniden strsak kusursuz bakklk cennetine yeniden kavuuruz.
Evet: Higgsden nce bakklk ve skc bir durum vard; Higgsden sonra ortal
karmaklk ve heyecan sard. imdi, gkyzne baktnzda tm evrenin bu gizemli Higgs
ile dolu olduunu, ve bu kuramn savunduu gibi, bu sevdiimiz dnya ve evrendeki tm
karmaklk ve gzellikten Higgsin sorumlu olduunu unutmaynz.
Fermilab ve 1990 larn hzlandrclarnda ltmz paracklarn ngrlen
zelliklerini veren formlleri dnn. Bugn daha yksek erkelerde ortaya kan tepkimeler
iin kullanldnda bu formller anlamsz kalyor. Ancak, Higgs alann da dikkate
aldmzda ve kuram dzelttiimizde kuram 1 TeV dzeylerinde bile deneylerle tutarl
grnyor. Higgs gn kurtard, tm yetenekleriyle standart modeli de kurtard. Tm bunlar
standart modelin doru (correct ERP) olduunu kantlar m? Asla! Higgs alan kuramclarn
gelitirebilecei en iyi kavram, belki de en zekice olan.
Hilik
Maxwell zamannda fizikiler tm uzayn saran ve iinde elektromanyetik dalgalarn
yaylabilecei bir ortama gereksinim duydular. Bu ortama aether dediler ve zelliklerini de
belirleyerek aetherin grevini yapmasn saladlar. Aether ayn zamanda mutlak konsay
dzenei (koordinat sistemi ERP) oluturdu ve k hznn lmne olanak tand.
Einsteinn uzak grll, aetherin uzaya bindirilmi gereksiz bir yk olduuna iaret etti.
Vakum durumu, evrenin zdek, erke ve momentumdan arndrlm blgesine verilen
addr. Vakum hiliktir. Ancak vakum durumunun bir kavram olarak mutlakl 20. yzylda
kirletildi ve 19. yzyldaki aetherden daha karmak bir duruma sokuldu. Aetherin yerine
konan Higgs alan ve ierdii tm sanal (virtual ERP) paracklarn gerek boyutlarna
ilikin hibir ey bilmiyoruz. Higgs alannn grevini yerine getirebilmesi iin, deneylerde de
gzlenmesi gereken, elektriksel olarak ntr en az bir Higgs paracnn varolmas gerekiyor.

110
Bu parack yalnzca bir buzdann tepesi de olabilir. Yeni aetheri eksiksiz tanmlayabilmek
iin Higgs bozon kuantlar topluluuna gereksinim duyabiliriz. uras kesin, yeni kuvvetler ve
yeni sreler var. Hakknda ok az ey bildiimiz Higgs alannn zelliklerini yle
zetleyebiliriz: Higgs aetheri tanmlayan paracklarn bazlarnn spini sfr olmal, ktleyle
sk skya ve gizemli bir biimde ilikili olmal ve 1 TeV erkelerine denk scaklklarda
gzlenebilmelidir. Higgsin yapsyla ilgili fikir ayrlklar da var. Bir grup Higgsin bir temel
parack olduunu sylyor. Dier grup Higgsin eninde sonunda laboratuvarda
gzlenebilecek ve kuark benzeri nesnelerden olumu bir yapya sahip olduunu savunuyor.
nc grup ise top kuarkn devasa ktlesini dnerek Higgsin top ve anti top kuarkn
birbirine bal durumundan olutuunu savunuyor. Karar deney sonularnda elde edilecek
olan veriler verecek. Bu arada, yldzlar gryor olmamz gerekten mucize!
Yeni aether, gizilg erke iin bir bavuru dizgesi (reference frame ERP)
oluturuyor. Ve Higgs, vakum durumuna atlm dier kuramsal pleri tek bana
aklayamyor. Gauge kuramclar gereksinimlerini Higgse emanet ediyor, evrenbilimciler
vakumun sahte erkesine gereksinim duyuyor ve evrenin evriminde vakum gerilip
geniliyor.
nsan, byk ngr gcyle bizim sevgili hiliimizi bize geri verecek yeni bir
Einsteina zlem duyuyor.
Higgsi Bulun!
En byk Higgs! yleyse niin herkes onu kucaklayp barna basmyor? Higgs kavramna
kendi istei dnda ad yaktrlan Peter Higgs bugnlerde baka konular zerinde alyor.
Higgsin erken dnem mimarlarndan Veltman, Higgsi, cehaletimizi, bilgisizliimizi altna
sprdmz hal olarak betimliyor. Glashow daha az kibar: Higgsi gnmz
kuramlarndaki tutarszlklar lama gnderdiimiz tuvalet olarak gryor. Bir dier itiraz,
Higgse ilikin en kk bir deneysel kantn olmay ynnde.
Bu alann varln nasl kantlayabiliriz? Higgs alan da tpk Kuantum
Elektrodinamii (QED ERP), Kuantum kromodinamii (QCD ERP) veya zayf kuvvette
olduu gibi, kendi kuvvet tayc parac var: Higgs bozonu. Bu bozon Higgsin varln
kantlayabilir mi? Bulun o parac. Standart model en dk ktleye sahip Higgs
paracnn (belki birden fazla Higgs parac var) 1 TeV den daha az arla sahip
olduunu sylyor. Eer, Higgs bozonunun arl 1 TeV den daha fazlaysa standart model
tutarsz olacak ve btnlk krizine gireceiz.
Higgs alan, standart model ve Tanrnn evreni nasl yarattna ilikin dncelerimiz
Higgs bozonunun bulunmasna bal. Ne yazk ki Yeryznde 1 TeV denli ar bir parac
retecek bir hzlandrc yok! Ancak byle bir hzlandrc yapabiliriz.
Desertron
1981 ylnda Fermilab bir Tevatron ve proton/antiproton arptrc yapm iin kollar
svamt. Ayn yln ilkbahar sonlarna doru speriletken mknatslarn alaca konusunda
%90 emindik. Artk parack fiziinin henz aratrlmam 1 TeV erke dzeylerine
ulaabilecektik. Mays 1981 de Fermilab kullanclarn yllk toplantsnda, 1 TeV erke
dzeylerine kacamz, CERNdeki nemli isimlerden Carlo Rubbiann speriletken
mknatslarla LEP tnelini hazrlayacan dile getirmitim. evresi 17 mil uzunluunda olan

111
LEP tneli elektron/pozitron arpmalar iin gerekli olan konvansiyonel mknatslar
ieriyordu. LEP tnelinin bu denli uzun olmasnn nedeni, hzlandrma srasnda erke yitiren
elektronlarn erke yitiklerini en aza indirmek iindi. Mknatslar tarafndan embersel
yrngelere kstlanan elektronlar erkelerinin bir ksmn nm olarak evreye salar. Yarap
ne denli kkse salnan nmsal erke de o denli byk oluyor. Ksacas CERNin LEP
makinesi zayf alanlar ve byk aplar kulland. Bu makine protonlarn arptrlmas iin
de ok uygundu, nk elektronlardan ok daha ar olan protonlarn nmsal erke yitii ok
daha dk dzeylerdedir.
1982 ylnn yaz aylarnda Fermilab speriletken mknatslar ve CERNin
proton/antiproton arptrc programlar baaryla sonulanacaa benziyordu. Ayn yln
Austos aynda Amerikan yksek erke fizikileri Colorado Snowmassde biraraya gelip hem
o gn hem de gelecei tartmaya baladk. Ben nerimi lde bir Makine (The Machinein-the-Desert ERP) balkl bildiriyle sundum. Yksek erke fizikileri, spermknats
teknolojisinde kendini kantlam bir teknolojiyle 1 TeV ktlelerine ulamay
hedeflemeliydi. Kuark arpmalar bu erke dzeyine ulaabilirdi. Kuarklar ve gluonlardan
oluan protonlar ok daha yksek erkelere sahip olabilirler. 1982 ylnda benim ngrm,
arpmalar gerekletirecek parack demetlerinin erke dzeylerinin 10 TeV denli olaca
ynndeydi.
Desertron zerinde olduka canl tartmalar oldu. smin desertron olmasnn nedeni,
bu denli devasa bir makinenin insandan, deerli topraklardan uzak bir yerde yaplmasnn
uygun olaca grne dayanyordu. Ancak bir New Yorklu, metrolarda bym bir ocuk
olarak tnel kazmann ne denli pahall bir i olduunu unutmutum. Amerikadaki tm
laboratuvarlarn benim dncemi desteklemelerini bekliyordum. SLAC bir elektron
hzlandrc edinmeye alyordu; Brookhaven, Isabella adl makinelerini alr durumda
tutmaya abalyordu; Cornelldeki yetenekli grup elektron makinelerini CESR II dzeyine
ykseltmenin yollarn aryordu. Ben de Desertron laboratuvarm Slermihaven II olarak
adlandrdm, bylece birbiriyle rekabet durumunda olan tm kurumlar birletirme abasna
girmitim.
Burada bilim politikasna girmek istemiyorum, ancak bir yllk bir straptan sonra
ABD parack fizii topluluu Isabellann sonlandrlmasn, Desertronun onaylanmasn
nerdi. imdilerde Speriletken Sper arptrc (SSC) olarak bilinen bu mekinenin herbir
parack demetinde aa kacak erke 20 TeV dzeylerinde olacakt.
Bakan Reagan ve SSC: Gerek bir yk
1986 ylnda SSC nerisi bakan Reagann onayna sunulmak zere hazrd. ABD Erke
daresi (DOE Department Of Energy) yardmc sekreteri Fermilab yneticisi olarak bana,
bakan iin ksa bir video program yapmam nerdi. Sekreter, hkmet toplantsnda 10
dakikalk bir sunumun yararl olacan dnmt. Bir bakana 10 dakikada yksek erke
fiziini nasl retebilirsin? Daha nemlisi, bu bakana nasl retebilirsin? Uzunca sren
sknt dolu bir dnemden sonra aklmza bir fikir geldi: lise rencilerini laboratuvara davet
edecek, makinenin evresinde bir tur attracak, soru sormalarn isteyecek ve onlarn
anlayaca dilde yantlar verecek, bu ziyareti de videoya alacaktk. Bu videoyu izleyen bakan
yksek erke fiziine ilikin fikir sahibi olacakt. Hemen yakndaki bir okuldan rencileri
laboratuvara davet ettik. Birka tanesini eittik dierlerini kendi haline braktk. 30 dakikalk
bir video filmi yapp, en iyi grntlerle filmi 14 dakikaya indirdik. Ancak Washingtondaki
kii bizi uyard: on dakikadan fazla olmaz! On dakika... bakann dikkat sresi. Filmi on

112
dakikaya indirdik ve lise ikinci snf rencilerine ynelik yksek erke fizii videosunu
kendisine gnderdik. Birka gn sonra yant geldi: ok karmak.
Ne yapabilirdik? Ses kaydn yeniden dzenledik; ocuklarn sorularn sildik.
Sorulardan bazlar olduka gzel ve sk sorulard. Benim hazrladm sorular ocuklara
sordurduk ve yantladk. Bu da olmad. Sonra teknik bilgisi olmayan kiilerle bir ekim yapp
gnderdik. Sekreter sabrszlanmaya balad ve Evet bu kez daha iyi ama hala ok karmak
dedi.
Ben de biraz sinirlenmeye balamtm. Yalnzca SSC tehlikede deil ben de iimden
olacaktm. O gece saat 03:00 de dahiyane bir dnceyle uyandm. Bir sonraki video filmi
yle olacakt: laboratuvarn giriine bir Mercedes araba yanaacak, iinden 50 55
yalarnda karizmatik bir kii inecek. Bu arada videodaki ses: 14. Federal Blge mahkemesi
hakimi Sylvester Matthews hkmet aratrma laboratuvarn ziyaret ediyor eklinde bir
duyuru yapacakt. Hakim kendisine elik eden ikisi yakkl biri gzel gen fizikilere
aklama yapacakt: Ben yaknlarda bir yere yeni tandm. Mahkemeye gidip gelirken
laboratuvarn nnden geiyorum. Chicago Tribune gazetesinde sizin voltlar ve atomlarla
uratnz okudum. Eitim yaammda fizik okumadm iin burada neler olup bittiini
merak ettim. Hakim laboratuvara girer ve fizikilere kendisine zaman ayrdklar iin
teekkr eder.
Bu senaryoyu olutururken, Bakann kendisini, laboratuvarda neler olup bittiini
anlamadn syleyecek denli kendinden emin bu zeki kiinin yerine koyup ayn tavr
sergileyeceini bekliyordum. Sonraki sekiz buuk dakikada hakim fizikileri sk sk kesip,
onun ne anlama geldiini bunun ne olduunu soracakt. Dokuzuncu dakikada Rolex saatine
bakp gen fizikilere teekkr edip, Sylediklerinizin ounu anlamadm ama bu i iin ne
denli istekli olduunuzu, abanzn da ne denli deerli olduunu gryorum. Bu bana, o
devasa kefedilmemi Baty at srtnda kefetmek isteyen insanlarn cokusunun nasl
olduunu anmsatyor diyecekti (Bu senaryoyu gerekten yazdm).
Video Washingtona ulatnda sekreter coku iinde, imdi oldu! Baardnz,
mkemmel. Bunu hafta sonunda Camp Davidde Bakana gstereceim dedi. ok
rahatlamtm, hemen derin bir uyku ekmek iin yattm, ancak saat 04:00 de souk souk
terler iinde uyandm. Bir eyi yanl yapmtk. O zaman farkna vardm. Sekretere
hakimin Chicago Artistler Brosundan kiraladmz bir aktr olduunu sylemeyi
unuttum. Bu olay, Bakann Temyiz Mahkemesine atanmak zere saygn bir aday arad
dnemdi. Tahmin edebiliyor musunuz....Washingtonda saat 08:00 olana dek yatakta bir o
yana bir bu yana dnp durdum. nc denemede sekreteri yakaladm.
- ey, u video hakknda...
- Sana mkemmel olduunu sylemitim
- Ancak size unu sylemeliyim ki...
- yi, iyi merak etme, video Camp Davide gnderildi
- Bekle diye lk attm. Dinle! Hakim. O gerek bir hakim deil. O bir aktr,
Bakan Onunla konumak, mlakat yapmak isteyebilir. Aktr ok zeki bir grne
sahip. Ya Bakan.... (uzun sren bir sessizlik)
- Temyiz Mahkemesi?
- Evet
- (sessizlik ve sonra) Dinle, eer Bakana videodaki hakimin aktr olduunu
sylersem Onun Temyiz Mahkemesi bakanlna atamasn kesinlikle yapar

113
Bu konumalardan hemen sonra Bakan SSC projesine onay verdi. George Willin
aktardna gre neri hakknda grme ksa srm. Hkmet toplants srasnda Bakan,
SSC nin yararlar hakkndaki gr %50 olumlu olan Erke daresi sekreterini dinlemi ve
yapalm demi. Bylece SSC ulusal bir politikaya dnt.
Bir sonraki yl SSC ye yer arama almalar hem ABD de hem de Kanadada hararetli
bir biimde srd. Bu proje insanlar heyecanlandrmt. Texas Waxahachie valisi halkn
iinde Bu ulus Higgs skaler bozonu bulan ilk ulus olmaldr gibisinden bir konuma
yaptn dnebiliyor musunuz? Hatta Dallas dizisi ynetmeni Sper arptrcy dizide
gsterip J.R. Ewing ve dierlerinin SSC yaknlarnda arazi satn alma yarna girdiklerini
dleyebiliyor musunuz?
1987 sper olaya tank oldu. Birincisi, Byk Macellan Bulutunda 160.000 yl
nce gerekleen spernova olaynn sinyalleri Yere ulat ve Gne dizgesi dndan gelen
ntrinolar ilk kez gzlenmi oldu. kincisi, Olas teknolojik yararlar tm dnyay
heyecanlandran yksek scaklkta speriletkenlik bulundu. Bu bulgudan nce oda
scaklnda speriletkenlie ulalabilecei dnlyordu. Byk erke gerektiren
sektrlerde maliyetlerin decei beklentisi balad: havada seyreden trenler, bir dizi bilimsel
ve ada mucizeler ve bilimsel almalar asndan dk maliyetli SSC. Ancak imdi
deerlendirdiimizde o zamanlar ok iyimser davrandmz anlyoruz. 1993 yl itibariyle
yksek scaklkta speriletkenlik hala canl ve heyecanl bir aratrma alan; zdein
doasnn daha iyi anlalmas ynnde aktlan yararl bir aba ancak ticari ve pratik
uygulamalar iin daha uzunca bir yolumuz var.
nc sper olay SSC iin yer arama abalaryd. Fermilab SSC ye kaplarn
amaya hazrd, nk Tevatron ivmelendirmenin yaplaca SSC tneline ilk atelemeyi
yapabilirdi. Oval bir yapya sahip olan bu tnelin evresi 53 mil uzunluundayd. Ancak ABD
Erke daresi seici komitesi Waxahachie blgesini seti. Karar, Fermilab alanlaryla
yaptm toplantdan ve bu toplantda, aldm Nobel dlyle ilgili akalardan,
glmelerden birka hafta sonra, 1988 yl Ekim aynda akland. Karar sonrasnda yine
biraraya geldik, ancak bu kez znt iinde laboratuvarn geleceine ilikin dncelere
daldk.
1993 ylnda SSC yapmna baland, 2000 ylnda tamamlanaca sanlyor, birka yl
nce veya sonra da olabilir. Bu arada Fermilab proton/antiproton arptrmalarn
gerekletiren olanaklarn srekli olarak yeniliyor, top kuark bulma ansn arttryor.
Bu arada Avrupallar kukusuz elleri zerinde oturmuyorlar. Uzun bir tartma,
alma, tasarm raporlar ve komite toplantlarndan sonra CERN direktr Carlo Rubbia,
speriletken mknatslar iin LEP tnelini amaya karar verdi. Hzlandrcnn gc,
anmsayacanz gibi, halka biimindeki tnelin ap ve mknatslarnn kuvvetiyle
belirlenir.17 millik evreyle kstlanan tnelde etkin ivmelendirme gerekletirebilmek iin
CERN tasarmclar teknolojik olarak yaplabilecek en gl manyetik alana yneldiler.
Manyetik alann yeinlii (magnitude ERP) 10 Tesla. Bu deer SSC nin manyetik alan
yeinliinden %60, Tevatronunkinin 2.5 kat denlidir. Eer baarl olabilirlerse Avrupann
CERN makinesi 17 TeV erke dzeylerine kabilecek. SSC nin erke dzeyleri 40 TeV dir.
Eer heriki makine de yaplabilirse, gerek parasal gerekse insan kaynaklar asndan
yaplan toplam yatrm devasa boyutlarda olacak. Ancak tehlikeye atlan eyler de byk
boyutlarda. Higgs dncesi ya yanl karsa? Doru olsa bile 1 TeV ktle dzeylerinde

114
gzlem yapmak riskli; standart modelimiz ya dzeltilecek ya da geersizlii grleceinden
braklacak. Tpk Colombusun Yeni Dnyaya yapt yolculuk gibi; Columbusa inananlar,
oraya ulaamasa da baka bir ey, daha ilgin bir ey bulabilir dedikleri gibi.
Gzellik
Coleridge gzellii tanmlarken hep o derin dnceye dnd ve: gzellik eitliliin
btnselliidir (beauty is unity in variety ERP). Bilim de doann eitlilii iinde
btnsellii kefetme abasdr, daha doru olmak gerekirse, deneyimlerimizdeki eitlilikte
btnsellii yakalamaktr.
Bu saptamay ilgili balamnda deerlendirmek iin astrofizie bir gz atalm. Son
zamanlarda parack fiziiyle astrofiziin niin bu denli i ie girdiini aklamamz
gerekiyor. Bu ilikiyi ben bir zamanlar i uzay/d uzay balants olarak adlandrmtm.
uzay uzmanlar atom ekirdeinin alt blgelerini inceleme amacyla giderek daha
gl hzlandrc mikroskoplar yaparken, d uzay uzmanlar da yeni teknolojilerin
kazandrd daha gelikin znrle sahip teleskoplar araclyla alglanan verileri
deerlendirip ince ayrntlar sergliyorlar. Bir baka gelime kzlte, morte, X n ve
gammanlarnda gzlem yapan uzay teleskoplarndan geldi. Bylece, elektromanyetik
tayfn bu dalgaboylarna geirgen olmayan atmosferimizin olumsuz etkisinden de syrlm
olduk.
Evrenbilimde son yzyln sentezi, standart kozmolojik modeldir. Bu modele gre
evren 15 milyar yl nce scak, youn ve skk bir durumdayd. Balangta evren sonsuz
veya hemen hemen sonsuz younlukta ve sonsuz veya hemen hemen sonsuz scaklktayd.
Sonsuz kavram fizikileri byk skntlara sokar. Bu tr nitelemeler kuantum kuramnn
bulank mantndan kaynaklanr. Evren asla bilemeyeceimiz bir nedenle ortaya kp
genilemeye balam olabilir.
Evrenbilimciler bunu nereden biliyor? 1930 ylnda Edwin Hubble, yz milyarlarca
yldzdan oluan gkadalarn hz lmleriyle birbirinden uzaklatn gsterince Byk
Patlama evrenbilim modeli ortaya atld. Hubble, uzak gkadalardan gelen n tayf
izgilerini Yerdeki elementlerinkiyle karlatrdnda gkada izgilerinin sistematik olarak
krmzya kaydklarn grd. Bir k kaynann gzlemciden uzaklarken bu trl
davranaca biliniyordu. Aslnda krmzya kayma kaynak ile gzlemcinin greli hzlarnn
bir lsdr. Uzun yllar sren gzlemler sonucunda Hubble tm ynlerdeki tm
gkadalarn Yerden uzaklatn gzledi. Bu gzlemlerin uzayn genilediine iaret ettii
yorumu yapld. Gkadalar arasndaki uzay genilediine gre, Andromeda gkadasndaki
Twilo gezegeninde gzlem yapan gkbilimci bayan Hedwina Knubble da ayn olguya, tm
gkadalarn kendisinden uzaklatna tank olacakt. Gerekten de en uzaktaki gkada en
byk hzlarla uzaklayor. Hubble yasasnn z budur. Yasann iaret ettii gerek u: eer
filmi geri sararsak, en uzaktaki gkadalar hzla en yakndakilere yaklaacak ve aradaki
uzaklk klecektir. Sonunda evrendeki tm ktle 15 milyar yl nce bulunduu kck
oylumun iine sacaktr.
Byk Patlama kuramnn iaret ettii dier iki sonu da bu kurama kar kanlar
sonunda pes ettirdi. Bu ngrlerden birisi, balangtaki scak ortamdan kaynaklanan nm
bugn evrende fosil nm olarak bulunmalyd. Inmn fotonlardan olutuunu anmsaynz
ve fotonlarn erkesi nmn dalgaboyuyla ters orantldr. Evrenin genilemesi sonucunda

115
tm uzunluklar da genileyecektir. Balangta ok kk olan dalgaboyu giderek byyp
birka milimetre uzunluundaki mikrodalga blgesine eriecektir. 1965 ylnda Byk
Patlama modelinin kz, mikrodalga nm kefedildi. Tm evrene dalm olan bu
fotonlar tm ynlere doru yaylyordu. Milyarlarca yl nce yola kan mikrodalga fotonlar
New Jerseydeki Bell laboratuvarna ulat. Bu bulgudan sonra nmn dalgaboyu aralnn
lmleri yapld. COBE uydusu lmlerine gre (1991 yl deerleri) nmn scakl 2.73
K dir. Bu fosil nm Byk Patlama modelinin gl bir kant olarak sunulur.
Baarlar listelerken glkleri de sralamamz gerekiyor. Gkyznn deiik
blgelerinin scaklklarn lmek iin astrofizikiler mikrodalga ardalan nmn dikkatli bir
biimde inceliyorlar. Deiik blgelerin scaklklar % 0.01 yanlg payyla ayn deere iaret
ediyor. Bu sonu biraz da sorun yaratyor. Niin? nk eer iki blge bugn ayn scakla
sahipse, gemite birbiriyle yakn komu durumunda olmallar. Ancak uzmanlar, uzayn ayn
scakla sahip deiik blgelerinin asla birbiriyle komu olmadn sylyorlar. Komu
olmu olmalar dk bir olaslk deil, komuluklar asla olmad.
Astrofizikiler bugn milrodalgada gzlenen nmn zdekden ayrld an Byk
Patlamadan 300.000 yl sonra olduunu sylyorlar. Blgelerin birbirinden olan uzaklklar
o denli bykt ki, bu blgeler arasnda k hzyla iletiim bile olanakszd. Buna karn bu
blgeler ayn scakla veya hemen hemen ayn scakla sahipti. Byk Patlama kuram bunu
aklayamaz. Bu onlar asndan bir baarszlk m? Bir dier mucize mi? Bu durum
nedensellik veya ynbamszlk (isotropy ERP) krizi olarak adlandrld. Nedensellik nk
birbiriyle temas durumunda olmas olas olmayan uzay blgeleri nasl ayn scakla sahip
olabilir? Ynbamszlk nk uzayn hangi kesine bakarsak bakalm yldz, toz, gkadalar,
gkada kmeleri ayn deseni sergiliyor. Evrenin milyarlarca deiik kelerinin bu denli
benzemesini raslant olarak betimleyip rahatlayabilirsiniz. Ancak biz fizikiler
raslantlardan (accident ERP) holanmayz. Eer lottodan para karsa, evet buna mucize
diyebiliriz, ancak bilimde raslantlara yer yok! Raslantlarla karlatmzda, bir takm
eylerin gizlendiini duyumsarz.

Snrsz bteye sahip hzlandrc

Byk Patlamann ikinci en byk baars evrenin element bolluuyla ilgili ngrsdr.
Bugn evrende gzlediimiz milyarlarca gkada ve herbirinin iindeki milyarlarca yldz 15
milyar yl nce bir toplu ine denli kk bir oylumun (hacmin ERP) iindeydi. Scaklk
1032 K, bugnk 2.73 K den ok fazla. Bu koullarn sonucu olarak zdek en ilkel
bileenlerine ayrlmt. O andaki zdei en iyi biimde scak bir orbaya veya kuarklar ve
leptonlardan oluan plazmaya benzetebiliriz. Bu paracklar birbiriyle 1019 GeV erkelerde
arpp duruyordu. Bu deer, SSC sonras fizikilerin dleyecei en byk hzlandrclarda
elde edilebilecek erkelerin trilyon kat byklkte. Evren bu mikroskopik leklerdeyken
ekim kuvveti birdenbire cotu ve zdee byk bir etkide bulundu.
Bu hayal rn balangtan sonra uzayn genilemesi ve soumas balad. Evren
souduka paracklarn kendi aralarndaki arpmalarn iddeti de azald. Bebek evrende
birbiriyle temas durumunda olan kuarklar giderek proton, ntron ve dier hadronlarda
bulutular. Daha nceki zamanlarda birlemeler gerekleemezdi nk arpmalar son
derece iddetliydi. Ancak souma durmak dinlenmek bilmiyordu. Soumaya bal olarak

116
arpmalar iddetini yitirdi. Evren 3 dakika yana geldiinde scaklk yeterince dtnden
protonlarla ntronlar birleti ve kararl atom ekirdekleri olumaya balad. Bu dneme
Byk Patlama ekirdek sentezlenmesi dnemi denir. Nkleer fizik konusunda yeterince bilgi
sahibi olduumuz iin oluan kimyasal elementlerin greli bolluklarn hesaplayabiliyoruz.
Byk Patlama ekirdek sentezlenmesi dneminde en hafif elementler olutu. Daha ar
elementlerin oluabilmesi iin yldzlarda yava yava pimeleri gerekiyor. Kukusuz,
atomlarn (ekirdek art elektronlar) oluabilmesi iin scakln yeterince dmesi
gerekiyordu. Bunun iin gerekli scakla 300.000 ylda ulald. Bu zamandan nce atomlar
yoktu, dolaysyla kimyaclara da gerek yoktu. Ntr atomlarn olumasyla birlikte fotonlar da
zgrce yaylmaya balad ve o nedenle mikrodalga fotonlarna ilikin bilgilere ge ulatk.
Byk Patlama ekirdek sentezlenmesi byk bir baaryd: hesaplanan ve llen
deerler ok iyi uyuuyordu. Wow! Hesaplamalar nkleer fizik, zayf kuvvet tepkimeleri ve
erken evren koullarnn bir birleimiydi ve bu uyuma Byk Patlama iin byk bir
utkuydu. Bu yky anlatrken i uzay/d uzay ilikisine de deinmitim. Erken dnem
evren, btesi kstlanmam bir hzlandrc laboratuvarndan baka bir ey deildi. Evrenin
evrimini modelleyebilmesi iin astrofizikimize gereken eyler, kuarklar, leptonlar ve
bildiimiz 4 kuvvetti. 10 13 saniyeden ncesindeki fizie ilikin bilgi sahibi deiliz.
Ancak, Byk Patlama koullarn ve evrenin evrimini anlama abamz srdryoruz.
Gzlemlerimiz Byk Patlamadan 15 milyar yl sonra yaplyor. Evrende dolap duran baz
srelere ilikin bilgiler zaman zaman teleskoplarmza taklyor. Bu arada standart model ve
hzlandrclarmzdan derlediimiz bilgiler de bize yardmc oluyor. Ancak kuramsal
fizikiler biraz sabrsz. Evren henz 10 13 saniye yandayken hzlandrclardan evrenin
nasl olduuna ilikin veri istiyorlar. Astrofizikilerse 10 13 saniyeden daha erken zamanlarda
ilerlikte olan fizik yasalarnn ne olduunu bilmek istiyor ve parack fizikilerinin kollar
svayp Higgs, birleik kuram, kuarkn i yaps (compositeness ERP) hakknda kendilerine
destek olmalarn istiyorlar.
Byk Birleik Kuramlar
Zayf ekirdek kuvvetiyle elektromanyetik kuvvetler birletirilerek elektrozayf kuvvet
kuram oluturuldu. Elektrozayf kuvveti drt parack tayor: W+, W, Z0 ve foton. QCD
(QuantumChromoDynamics ERP) renk ve gluonlardan oluan kuarklarn davrann
betimler. Bu kuvvetler gauge bakkl uygun davranlar sergileyen kuantum alan
kuramyla betimlenebiliyor. QCD ile elektrozayf kuvvet kuramnn birletirilme abasna
Byk Birleik Kuram (GUT Grand Unification Theory) deniyor. Elektrozayf kuvvetlerin
gerekletii scaklklar 100 GeV dzeylerindedir. Bu deer yaklak olarak W paracnn
ktlesidir veya 1015 K scakldr. Bugn bu scaklklara laboratuvarlarda ulaabiliyoruz.
GUT ise 1015 GeV deerlerini gerektiriyor. Bu deer en megalomanyak hzlandrc
tasarmcsnn bile dleyemeyecei dzeylerdedir. 1015 GeV deeri, zayf, gl ekirdek
kuvvetleri ve elektromanyetik kuvvetin yeinliklerini len parametrelerden tretilir. Bu
parametrenin bulutuu dzey 1015 GeV deeridir. Buna Byk Birleme dzeyi denir ve bu
dzeyde doa yasalar daha bakk bir durum sergiler. Ancak bir kez daha anmsayalm, bu
kantlanmas gereken bir kuramdr. llen yeinlikler bu erke dzeylerinde kuvvetin
birleik bir kuvvete yaknsadna iaret ediyor.
Birden ok GUT kuram var, saylar olduka kabark. Herbirinin hem baarl hem de
yetersiz olduu yanlar var. rnein GUT yarmasna erken dnemde giren bir kuram
protonun kararsz bir parack olduunu ve ntr pion ile pozitrona bozunacan ngrd.

117
Protonun bu kuramdaki mr 1030 yldr. Evrenin mr bu rakamdan ok daha kk 1010
yl olduundan ok fazla protonun bozunmam olmas gerek. Proton bozunmas mthi bir
olay olmal. Anmsamakta yarar var, biz protonu kararl bir hadron olarak dnmtk,
nk protonun kararl bir parack olmas hem evrenin hem de ekonominin gelecei iin ok
nemli. Bozunma orannn bu denli dk olmasna karn deneyi yaplabilir. rnein,
protonun mr gerekten 1030 yl ise, ve biz bir tek protonu bir yl boyunca gzlersek, proton
bozunma olayn gzleme olasl 1/1030 (10 30) dur. Bir tek proton yerine birok protonu
gzlersek, rnein, 10.000 ton suda 1033 proton var (inann bana), bir ylda 1.000 proton
bozunacak demektir.
Bunun zerine fizikiler hemen Ohiodaki Erie glnn altndaki tuz madenlerine,
Japonyann Toyama da altndaki kurun madenlerine ve Fransa ile talyay birbirine
balayan Mont Blanc tneline indiler. Ama, deneyi Yer yzeyini srekli bombardman
altnda tutan kozmik nlardan arndrlm bir blgede gerekletirmek. Fizikiler bu
madenlere ve tnele herbiri 10.000 saf su ieren devasa ve temiz plastik kaplar yerletirdi.
Kaplardaki suyu yzlerce duyarl fotokatlandrc tpler izlemeye balad. Bu algalar,
protonun bozunmasyla ortaya kacak olan erke patlamasn alglayacakt. Bugne dek proton
bozunmas gzlenemedi. Bu deneylerin hibir ie yaramadn syleyemeyiz. Deneylerdeki
yetersizlikleri de dikkate alan fizikiler, eer gerekten kararsz bir paracksa protonun
mrnn 1032 yldan daha uzun olmas gerektiini duyurdular.
lgintir ki, proton bozunmas deneyi uzun ve baarszd ancak beklenmedik bir olay
bu deneye olan ilgiyi birden arttrd. 1987 ylnn ubat aynda Andromeda gkadasnda
gerekleen spernova olaynn hemen ertesinde Erie gl ve Toyama da altndaki
algalarda e zamanl ntrino patlamalar gzlendi. Spernova ndaki art ve ntrinolar
yldz patlamalar modelleriyle mthi bir uyum sergiledi. Gkbilimcilerin cokulu sevinci
grlmeye deerdi, ancak proton bozunmas gereklemedi.
GUT ler zor anlar geirdi ancak kendini abuk toparlama yetenei olan GUT
kuramclar cokularn yitirmedi. GUT kuramn snamak iin bir GUT hzlandrcs yapmak
gerekmiyor. GUT kuramlarn proton bozunmas yansra baka deneylerle de snayabiliriz.
rnein, SU(5), bir baka GUT, paracklarn elektrik yklerinin kuantlatn ve elektron
yknn te birinin katlar olarak belireceini ileri srer. (Kuarklarn elektrik yklerini
anmsaynz). Olduka doyurucu. SU(5) in bir dier sonucuna gre kuarklarla leptonlarn bir
aile oluuyla ilgili ngr. Bu kurama gre, protonun iindeki kuarklar leptonlara, leptonlar
da kuarklara dnebilir.
GUT ler protonlardan 1015 kat daha ar olan sperktleli paracklarn (X bozonlar)
varln ngrr. Eer hidrojen ekirdei (bir tek proton) saf erkeye dnebilirse, fzyon
erkesinden yz kez daha etkin erke kayna oluturur. Birka ton su ABD nin bir gnlk erke
gerekesinimini karlayabilir. Ancak, suyu GUT scaklklarna dek stmamz gerekiyor. Eer
ocuk yuvasndaki bir retmen vurdumduymazl nedeniyle ocuun birinin bilime
ynelmesini salarsa, bu ocuk suyu pratik olarak nasl stacamza ilikin fikir sahibi
olabilir. Onun iin retmene vurdumduymazln gelitirmesi konusunda yardmc olalm!
GUT leklerindeki scaklklarda (1028 K) bakklk ve basitlik yle bir dzeye eriir
ki artk bir tek tr zdek (lepto-kuark?) bir tek kuvvet ve bu kuvveti tayan bir dizi
paracklar, oh, bu arada, ekim kuvveti gruptan kopmu saa sola taklyor.

118
Sperbakk veya Susy yarma halindeki GUT ler iinde favori olan. Bu kuram
paracklar (kuarklar ve leptonlar) ve kuvvet tayclar (gluonlar, Wlar...) birletirir. Ayn
kuram ok sayda ngrde bulunuyor ancak bugne dek hibiri gzlenemedi. Ne elenceli
deil mi?
Gravitonlarn Wlarn ve geri kalan dier paracklarn yoldalar olan gravitinolar,
winolar, gluinolar, fotinolar da var. Kuarklar ve leptonlarn sperbakk yoldalar var:
skuarklar, sleptonlar. Bu kuramn omuzlarndaki yk, bilinen tm paracklarn yoldalar
olan sparacklarn niin gzlenemediklerini aklamak olacaktr. Kuramn savunucular
hemen, oh, antiparacklar anmsaynz diyeceklerdir. 1930 lu yllara dek hi kimse
paracklarn anti ikizleri olacan dleyememiti bile. Ve unutmaynz, bakklklar
krlmak iin yaratlmtr (tpk aynalar gibi?) Yolda paracklar gzlenemedi nk onlar
ok ar. Yeterince byk bir hzlandrc yapn kendilerini gstereceklerdir.
Matematiksel kuramclar paracklarn ahlakszca oalmalarna karn kuramn
mkemmel bir bakkla sahip olduunu savunuyorlar. Susy, gerek kuantum ekim
kuramna ulalaca konusunda da sz veriyor. Genel Grelilik kuramn kuantize etme
abas da, yeniden normalize edilemeyecek denli ok sonsuzluun ortaya kmas nedeniyle
baarszlkla sonuland. Susy yine de gzel bir kuantum ekim kuramna ulalaca
konusunda sz veriyor.
Susynin bakklna uymad iin Higgs parac yapmas gereken grevi yerine
getiremiyor. Skaler bozon olan Higgs parac evresindeki vakuma kar olduka duyarl.
Higgsin ktlesi, Higgs uzaynda uuan sanal paracklarn ktlesinden etkileniyor; sanal
paracklarn kendisine ykledii erke ve dolaysyla ktle onu obez yapyor ve elektrozayf
kuvveti kurtaramayacak denli imanlyor. Susyde olanlar yle zetlenebilir: Susy
yoldalar ters iaretleri nedeniyle Higgsin ktlesini etkiliyorlar. yle ki, W parac Higgs
paracklarn arlatrrken winolar bu etkiyi ortadan kaldrc davranyorlar ve bylece
kuram Higgsin ktlesini ayarlayabiliyor. Ancak bu abalar Susynin doru olduunu
kantlamaz. Kuram sadece ok gzel. Susy, gzlenebilir evrenimizi sard varsaylan karanlk
zdek adaylarn byk bir istekle ve cmertce sunuyor. Susy paracklarnn Byk Patlama
anda retildikleri savunuluyor. Bunlarn iinde en hafif olanlar, fotinolar, higgsinolar veya
gravitinolar kararl paracklar olarak kalm, gnmz karanlk zdek adaylarn oluturmu
ve gkbilimcileri mutlu etmilerdir. Bir sonraki dnemin hzlandrclar Susyi ya
dorulayacak ya da yanllayacak....ama imdilik...oh, oh, oh ne gzel avrat!
Spersicimler
Sicim kuram tm kuvvetleri, hatta ekim kuvvetini, bunlarn yansra tm paracklar, uzay
ve zaman bile birletireceini savunuyor. Bu kuram geliigzel sunulmu parametrelerden ve
sonsuzluklardan da bak bir kuram olaca konusunda sz veriyor. Ksacas, kuram hereyi
ierecek. in znde nokta paracklarn ksa sicim paracklaryla deitirilmesi yatyor.
Sicim kuram matematiin snrlarn ve insann hayal gcnn oluturduu kavramsal
snrlar teliyor. Bu kuramn oluumuna ve kuramn kahramanlarna ilikin unlar
sylenebilir: kahramanlar, Gabrielle Veneziano, John Schwarz, Andre Neveu, Pierre Ramond,
Jeff Harvey, Joel Sherk, Michael Green, David Gross ve Edward Witten. Bunlardan nde
gelen drd New Jerseydeki ok iyi bilinmeyen bir enstitde birlikte alyorlar ve
Princeton Yayl Drtler (Princeton String Quartet ERP) olarak anlyorlar.

119
Sicim kuram hemen hemen Atlantis denli uzak bir blgeye ilikin bir kuram. Buras
Planck blgesi ve eer gerekten var idiyse ancak Byk Patlama annn ilk anlarnda vard.
Bu adan bilgi derleyebilecek bir deney dlememiz bile olas deil. Ancak bu,
abalamaktan vazgememiz anlamna gelmemeli. Bu kuram 10 boyutta alyor: 9 uzay
boyutu bir de zaman boyutu.
Biliyoruz ki yalnzca 3 uzay boyutu var. Hakl olarak, Nerede bu boyutlar? diye
soracaksnz. Bklm durumda. Bklm m? Evet, kuram geometri temelinde
oluturulmu ekim (kuvveti/alan) ile balyor. 6 uzay boyutunun bir top iinde bkldn
dnn. Topun boyutu Planck boyutlarnda, 10 33 cm, ve nokta parack yerine dnlen
sicim uzunluunda. Bugn bildiimiz paracklar bu sicimin titreimi sonucunda ortaya
kyor. Gerilmi olan bir sicim (veya tel) sonsuz sayda titreim biemine (modes ERP)
sahiptir. Keman bu bilgi temelinde oluturulmu gzel bir alg aletidir. Gerek bir keman
telinin titreimleri temel frekans ve onun harmonikleri olarak betimlenir. Mikro leklerdeki
sicimin matematii de buna benzer. Bizim bildiimiz paracklar en dk frekanslara sahip
biemlerdir.
Kuram giderek daha g matematikle karlatka ve olas k yollar says arttka
spersicim kuramn saran heyecan ve ilerleme daha usa yatkn bir dzeye dt ve imdi
beklemekten baka bir ey yapamyoruz. ok yetenekli kuramclar spersicime olan ilgilerini
srdryorlar ancak TOEnun (Theory of Everything Hereyin kuram ERP) standart
model dzeyine kmas uzun zaman alacak.
Dzlk ve Karanlk zdek
Kurtarc bir kuram bekleyen Byk Patlamann bir dizi zmszlkleri var. Bu
zmszlklerden bir tanesine deinelim. Fizikileri kahreden biz deneyci ve kuramclar da
boan En Balang (Very Beginning) kavramna deinelim. Bu dzlk sorunu (Flatness
problem ERP) olarak bilinir ve ok insanca bir ierie sahiptir. Evren sonsuza dek
genilemesini srdrecek mi yoksa genileme hz zamanla azalp evren kendi zerine
kecek mi? Sorunun yant, evrendeki ktle niceliinin ne denli az ya da ok olduunda
yatyor. Eer ktle kritik deerden fazlaysa genileme duracak ve evren kendi zerine
kecek: Byk knt (Big Crunch ERP). Bu tr evrene kapal evren diyoruz. Eer ktle
nicelii kritik ktle niceliinin altndaysa evren genilemesini sonsuza dek srdrecek,
giderek souyacak ve Byk Buzulda (Big Chill ERP) noktalanacak; buna da ak evren
diyoruz. Bu iki ktle dzeyinin arasnda kritik ktleli evren modeli yatar. Bu evrende ktle
nicelii genilemenin yavalamasna neden olacak ancak kendi zerine kme
gereklemeyecek. Buna da dz evren (flat universe ERP) denir.
imdi benzetme zaman. Uzaya bir roket frlattmz dnelim. Eer rokete dk
bir ilk hz verirsek, Yerin ekim kuvveti byk olduu iin roket geriye yere der (kapal
evren). Eer roketin ilk hzn ok byk tutarsak, Yerin ekim alanndan kurtulup Gne
dizgesinin derinliklerine kaar (ak evren). Aktr ki kritik bir hzla atarsak ne geriye der
ne de tamamen kap kurtulabilir (dz evren).
Evrendeki yldzlar sayarak evrenin ekim kuvvetini hesaplayabiliriz. Gemite
gkbilimciler bu saym yapm. Yldz saysn yetersiz bulduklarndan evrenin ak
olduunu ngrmler. Ancak bugn tm evreni saran grnmeyen karanlk zdein
varlna ilikin salam kantlar var. Gzlenen zdekle hesaplanan zdek toplannca
evrendeki ktlenin kritik ktle deerine yakn olduu anlalyor. Ancak evren kendi zerine

120
kecek mi yoksa genilemesini srdrecek mi? sorusu henz doyurcu bir biimde
yantlanamad.
Karanlk zdek iin bir ok speklatif aday var. ounun ismi de onlar ok seven
kuramsal mucitlerce verilmi: axionlar, fotinolar, vb. karanlk zdek iin en olas ve
byleyici aday standart modelin ntrinolar. Bu hayalet paracklar Byk Patlama andan
arda kalan zdekler olmal. Bunlar, eer...eer sonlu durgun ktleye sahipse ideal adaylar
olarak grlyor. unu kesinlikle biliyoruz ki elektron ntrinosu gereksinimi
karlayamayacak denli hafif. Geriye iki aday kalyor; bunlardan en gl olan tau ntrino.
ki nedenden dolay en gl aday: 1) tau ntrinolar var, gzlendiler; 2) bunlarn ktlelerine
ilikin hibir bilgimiz yok.
Yakn gemite Fermilabde ok zekice tasarlanm ve tau ntrinonun ktleye sahip
olup olmadn, eer ktleliyse, evrenin kapal olmasn salayacak denli mi olduunu
belirleyecek bir deney gerekletirdik. Bu deney evrenbilimcilerin gereksinim duyduu bir
deneydi. Evrenbilimcilerle parack fizikilerinin ortak yazglarn anmsaynz.
Hzlandrclarda yaplan deneylerde ktleyi dolaysz olarak lemiyorsunuz. llen nicelik,
ktlenin bilinen baz tepkimeler zerine uygulad etkidir. Ancak yaplan deneyde ktle
alglanamad. Bu zel olarak tasarlanm olan deney baarl olamad...olabilirdi. Belki bir gn
baarl olacaz.
Evrenin nasl oluyor da dz evren iin gerekli olan ktle nicelii ierdiini henz
anlayamam olsak da, kritik ktleye sahip olduundan olduka eminiz. Niin bu denli
eminiz, grelim bakalm. Doann Tanr iin seebilecei ktle nicelii iinden (kritik
ktlenin 106 kat veya kritik ktlenin 10 16 kat) Tanr hemen hemen dz evren iin gerekli
olann seti. Aslnda daha da kts. Evren 15 milyar yldr anszn vakuma gidecek bir
genilemeyle anszn knt gibisinden iki felaketten mucizevi bir biimde kurtuldu.
Kuramsal hesaplamalar gsteriyor ki evren 1 saniye yandayken dzle kavutu. Eer
ktle nicelii kritik deerden birazck sapm olsayd, ya henz bir tek atom ekirdei
oluamadan Byk kntye ya da vakuma, Byk Buzula dnecekti. Yine bir mucize!
Ksacas dzlk ylesine byk bir mucize ki onu doal bir zellik yapacak nedenler
aranyor. Bu nedenle doktora rencilerim ntrinolar karanlk zdek mi deil mi sorusuna
yant araym derken kafay tecekler.
Byk Patlamann dzlk sorunu, mikrodalga ardalan nm ve dier birka sorunu
1980 ylnda MIT kuramsal parack fizikisi Alan Guth tarafndan en azndan kuramsal
dzeyde zld. Alan Guthun zm Enflasyonist Byk Patlama Modeli olarak biliniyor.
Enflasyon ve Skaler Parack
15 milyar yllk gemite evrenin evrimi Einsteinn Genel Grelilik kuramnda ieriliyor.
Evrenin scakl 1032 K deerine indiinde klasik (kuantum balamnda olmayan) grelilik
geerlilik kazanr ve sonraki olaylar Einstein kuramnn sonulardr. Grelilik kuramnn
byk gc ne yazk ki bu usta fiziki, Einstein, tarafndan deil, Onun ardllar tarafndan
gsterildi.
Alan Guth bir srecin varln kefetti. Einsteinn denklemleri uzayn genilemesine
neden olacak byk bir kuvveti retebiliyordu. Evren 10 33 saniye denli ksa bir srede
protondan daha kk bir boyuttan (10 15 metre) bir golf topuna byd. Bu enflasyonist a

121
yeni bir alann, ynden bamsz bir skaler alann ( Higgse benzeyen ve onun gibi davranan
bir alan) etkisiyle oluyordu!
Evet bu Higgs! Astrofizikiler Higgsi yeni bir balamda kefetti. Higgsin evrenin
genilemesindeki rol nedir? Daha nce de deinmitik, Higgs alan ktle kavramyla sk
skya ilikilidir. Bu lgn enflasyonist genilemeyi tetikleyen ey, enflasyon ncesi
evrendeki Higgs alannn erke ieriiydi. Bu erke o denli devasa boyutlardayd ki hzl bir
genilemeyi tetikleyebildi. Ksacas, Balangta Higgs alan vard saptamas geree yakn
bir saptamayd. Uzayn her kesinde sabit olan Higgs alan, fizik yasalarna uygun olarak,
zamanla deiiklie urar. Einstein eitliklerine eklenen bu yasalar enflasyonist a retir ve
Yaradln 10 35 nci saniyesinden 10 33 nc saniyesine dek geen devasa kk bir zaman
aralnda gerekleir. Kuramsal evrenbilimciler evrenin ilk ann Higgs alannn erke
ieriine gnderi yaparak sahte vakum olarak betimler. Gerek vakuma gei srecinde bu
erke salnr, paracklar ve nm retilir. Tm bunlar Balangtaki devasa scaklklarda olur.
Bu u koullar ieren ann ertesinde Byk Patlamann bilinen aamalar balar: uzay
geniler ve evren soumaya balar. Evren 10 33 nc saniyede Bugn ben evrenim der.
Tm erkesini paracklarn retilmesine balayan Higgs alan zamanla emekliye
ayrlr, matematiksel tutarll salamak iin zaman zaman kendisini yeniden gsterir,
sonsuzluklar ortadan kaldrr, kuvvetler ve paracklar birbirinden ayrmaya baladka
ortaya kan farkllamay denetler. te tm gcyle Tanr parac!
nann bunlar ben uydurmadm. Kuram ortaya atan gen parack fizikisi Alan Guth,
tamamen farkl bir sorunu zmeye alyordu: standart Byk Patlama modeli manyetik
biruaylarn (monopollerin ERP), yaltlm bir ulakl (kutuplu ERP) manyetik alan
paracklarn varln ngryordu. Manyetik bir uaylarn kuzey ve gney ulaklar
birbiriyle zdek ve antizdek gibi ilikili olacakt. Manyetik biruaylar arama giriimi
parack avclarnn en sevdii oyun durumuna geldi. Yaplan her yeni hzlandrc manyetik
biruay aramaya balad. Ancak tm abalar boa kt. Manyetik biruaylar varolsa bile ok
ender olmal, oysa ki evrenbilimin tuhaf ngrsne gre saylar devasa boyutta olmal.
Amatr bir evrenbilimci olan Guth manyetik biruaylar ortadan kaldrp Byk Patlama
modelini dzeltmek amacyla enflasyon fikrini ortaya att. Daha sonra enflasyon dncesini
gelitirerek evrenbilimin tm sakat yanlarn onarabileceini grd.
Higgs alanna ayrdm bu blm bitirmeden nce bu hzl genilemenin,
enflasyonun ynbamszl veya nedensellii ve dzlk krizini nasl zdne
deinmeliyim. Ik hzndan ok daha byk hzlarla (grelilik kuram uzayn genileme
hzna bir snr getirmiyor) gerekleen enflasyon tam da gereksinim duyduumuz bir durum.
Balangta evrenin kk blgeleri birbirine deiyordu. Enflasyon bu blgeleri ok byk
genilemeye uratt ve blgelerin baz ularn nedensellik balamnda birbiriyle ilikili
olmayan konuma getirdi. Enflasyonist aamadan sonra genileme k hzyla
karlatrldnda daha yavat. Bylece bize ulatka evrenin yeni blgeleriyle
tanm oluyoruz. Hey kozmik ses duyulur, yine bulutuk deil mi? artk ok olmamza
gerek yok nk tank olduumuz durum ynbamszlk!
Dzlk? Enflasyonist evren net bir aklama yapar: evrendeki ktle nicelii kritik
dzeydedir; genileme sonsuza dek yavalayarak srecek ancak asla geriye kendi zerine
kme gereklemeyecek. Dzlk: Einsteinin Genel Grelilik kuramnn bir zellii,
tamamen geometrik bir zellik. Ktlenin varl uzayn bklmesine neden olur; ktle ne
denli oksa erilik de o denli fazladr. Dz evren iki kritik durumun ortasndaki bir durumdur.

122
Kritik ktleden fazla ktle uzay tpk bir kre yzeyi gibi kendi zerine kapatr, erilik
ieri dorudur. Bu kapal evren anlamndadr; kritik ktleden az ktle da doru bir
erilikle sonulanr, tpk bir at eeri gibi. Bu da ak evren anlamndadr. Dzlk, kritik
ktlenin varlnda ortaya kan, erilii de ieri ve dar eriliin arasnda bir yerde olan
eriliktir. Enflasyon, erilie sahip kk bir uzay parasn hemen hemen dz olan devasa
uzay blgesine dntren bir sretir. Tam dzlk ngrs, dier bir deyile, evrenin
Byk Buzulla Byk knt ortasnda kritik aamada bulunduu ngrs, karanlk
zdein tan kazanmas ve ktle younluunun srekli lmyle snanabilir. Evrenbilimciler
bu konuda almalarn yaplacan syleyerek bizi rahatlatyor.
Enflasyonist modelin dier baarlar bu modelin yaygn olarak onanmasn salyor.
rnein, Byk Patlama modelinin kk bir sinir bozucu yan evrenin yumrulu yapsn
aklayamamasnda yatyor: gkadalarn, yldzlarn ve dier youn blgelerin varl. ans
eseri gerekleen younluk dalgalanmalar sonucunda zdein bir blm edalml plazma
iinde belli blgelerde younlaarak yumrulu yaplar oluturdu. Sonra, fazladan oluan ekim
kuvveti dier ktleyi de bu youn blgelere ekti ve ekim kuvveti giderek artt. Sre
srekliliini korudu ve eninde sonunda gkadalar olutu. Ancak kuramn ayrntlar bu srecin
ans eseri olmas durumunda ok yava olduunu, gkada oluumu tohumlarnn
enflasyonist ada atlm olmas gerektiine iaret ediyor.
Kuramclar bu younluk tohumlarnn balangtaki edalml zdekte % 0.01 den
daha az olduuna iaret ediyor. Bu younluklar nereden geldi? Guthun enflasyon modeli ok
ekici bir aklama getiriyor. Bu younluklarn izini srmek iin evrenin kuantum aamasna
gitmek gerekiyor. Enflasyonist aamada kuantum mekaniksel dalgalanmalar ktle dalmna
dzensizliklere neden olabilir. Bu kk lekli younluk dalgalanmalar enflasyonist
aamada gkadalar boyutlarnda gerekleebilir. 1992 ylnn Nisan aynda aklanan COBE
uydusu sonular, mikrodalga ardalan nmnn deiik ynlerdeki scaklk
dalgalanmalarnn younluk dalgalanmalar cinsinden hesaplanabileceini ve enflasyonist
senaryo ile tutarl olduunu gstermitir.
Evet balangca ilikin ilgin bir ykmz var. 10 33 nc saniyeden gnmze, 1017
nci saniyeye dek neler olup bittiini kabaca biliyoruz. Ancak, hala, Evet evrenin varln
yadsmyoruz, ancak nasl balad? sorusunu yneltenler var.
1987 ylnda Fermilabda astro/kozmo/kuramclarn Tanrnn yz cinsinden
konumalarna tank oluyorduk. Konferansn bal Kuantum Kozmoloji idi. Bu bal
attlar nk uzmanlar bilgi sahibi olmadmz bu blgeye ilikin serbest ata
geebileceklerdi. Doyurucu bir kuantum kozmoloji kuram henz yok; oluturamadmz
srece de balangca ilikin bilgi sahibi olamayacaz.
Konferansta birok nl kiinin yansra Stephan Hawking, Murray Gell-Mann, Yakov
Zeldovich, Andre Linde, Jim Hartle, Mike Turner, Rocky Kolb ve David Schramm gibi en
nller de vard. Konferanstaki tartmalar soyut, matematiksel ve olduka canlyd. ounun
dzeyi beni ayordu. Ancak en ok houma giden ey, Stephan Hawkingin Pazar sabah
evrenin kkenine ilikin olan kapan konumasyd. Ayn anda lkedeki dier 16.427 vaiz de
ayn konuda, evrenin balangc konusunda vaaz veriyordu. Bir farkla. Hawkingin konumas
ses reten elektronik bir aygtdan bize ulayordu, bu da olay daha doal yapyordu. Her
zaman olduu gibi ilgin eyler sylyordu ancak bu kez en derin dncesini olduka basit
bir biimde dile getirdi. Evren ne ise odur nk nceden ne idiyse oydu (The universe is
what it is because it was what it was ERP).

123

Hawking, kuantum kuramnn evrenbilime uygulanabilmesi iin yaradln ilk

anlarndaki balang koullarnn zgn bir biimde belirlenmesi gerektiine iaret etti.
Sonra, doann henz tam olarak bilemediimiz ancak u anda niversite 3. snfta okuyan
bir dahi tarafndan bulunacak olan yasalar devreye girecek ve evrenin evrimini
aklayacakt. Yeni kuram, evrenin balang koullarn doann ok iyi bilinen yasalarna
uygulayarak evrene ilikin tm gzlemleri aklama becerisini gsterecekti. Bu kuram ayn
zamanda 1990 larn standart modelini de iermeliydi. Eer bu baar elde edilmeden nce
Sper arptrcda elde edeceimiz verilerle, Pisa zamanndan bu yana elde edilen tm
verileri aklayabilen yeni bir model oluturabilirsek ok daha iyi olacakt. Bizim alayc Pauli
bir zamanlar tahtaya bo bir dikdrtgen izdi ve Titiann (Tiziano Verellio ERP) en iyi
eserinin bir kopyasn yaptn savundu ve arkasndan ayrntlar ilemedim dedi.
Gerekten, Evrenin Douu ve Evrimine ilikin tablomuz birka fra daha atarsak
tamamlanacak, ancak ereve olduka mkemmel.
Zaman balamadan nce
Yine doumdan nceki evrene bir yolculuk yapalm. Biz u anda yeterince bilgi sahibi
olduumuz bir evrende yayoruz. Bir kaval kemiinden nesli tkenmi bir memeliyi ortaya
karan paleontolog gibi veya birka eski tatan yokolmu bir kenti gzler nne seren
arkeolog gibi bizler de laboratuvarlarmzda ortaya kardmz doa yasalar yardmyla
evreni sergilemeye alyoruz. Kantlayamayacamz bile bile, gzlediimiz evrenden
trettiimiz doa yasalaryla yola kp, filmi geri sararak balangca ve ncesine
gideceimize inanyoruz. Balangcn gerekleebilmesi iin doa yasalarnn zamann
balangcndan nce de varolmas gerekiyor. Bunu sylyoruz, inanyoruz da ancak
kantlayabilir miyiz? Hayr. Zaman balamadan nce ne vard? bu soruyla birlikte fizikten
kopup felsefe alanna dalyoruz.
Zaman kavram olaylarn (events ERP) ortaya kyla sk skya ilikili. Bir olay
zamanda bir an belirler. ki olay bir zaman araln tanmlar. Dzenli bir biimde yinelenen
olaylar saati tanmlar kalp at, sarkacn salnm, gnein douu/bat. imdi hibir
olayn gereklemedii durumu dnelim. Tick tock yok, yemek yok, olay yok. Bylesine
ksr bir dnyada zaman kavramnn anlam olmaz. Evrenin ncesinde durum byleydi.
Byk Olay, Byk Patlama dier birok eyin yansra zaman da yaratt.
Sylemeye altm ey u: eer saati tanmlayamazsak zamana da bir anlam
ykleyemeyiz. Bir paracn, rnein pionun bozunmasna ilikin kuantum fikrini ele
alalm. Pion bozunmadka pion evreninde zaman belirlemenin olana yok. Pionda hibir
ey deimez. Bu durumu, bizim (homo sapiens) bozunmayla ilgili deneyimlerimizle
karlatralm. Sregelmekte olan ve hatta anszn ortaya kabilecek bozunmaya ilikin
birok iaret var! Ancak, kuantum dnyasnda, Pion ne zaman bozunacak? veya Byk
Patlama ne zaman gerekleti? gibi sorularn hibir anlam yok! Ancak, ne kadar zaman
nce Byk Patlama gerekleti? sorusunu sorabiliriz.
Byk Patlama ncesi zamansz, yapsz ancak u veya bu biimde fizik yasalarna
uyan evreni dnmeye alabiliriz. Bu koullar, tpk pion gibi, evrene bir patlamayla ortaya
kma, evrimleme, evre geilerine urama olaslklar tanr. Bu aamada, daha nce
deindiimiz bir benzetmeye gnderi yapabiliriz. Balangta evreni bir uurumun
tepesindeki devasa bir kayaya benzetebiliriz. Ancak bu kez kaya bir ukurda bulunuyor olsun.
Klasik fizie gre kaya kararl bir durumdadr. Ancak kuantum fizii tnel olayna izin verir

124
tuhaf etki ilk olay kaya ukurun dnda grnr, hooop, uurumun kenarna gider ve
derek gizilg erkesini aa karr ve bildiimiz evreni yaratr. En speklatif evren
modelinde bizim sevgili Higgs alanmz ite bu uurum roln stlenir.
Evren filmini geriye, balangca doru sardmzda uzay ve zamann giderek
kaybolduunu grmek rahatlatc bir duygu. Uzay ve zaman sfra doru gittiinde evreni
betimlemede kullandmz eitlikler anlamn yitirir. Tam sfr noktasnda fiziin dndayz.
O noktada uzay ve zaman da anlamn yitirir. Geriye ne kalr? Geriye fiziin yasalar kalmal.
Uzay, zaman ve balangca ilikin yeni ve yakkl yasalarla uramaya
baladmzda zmszlklerin getirdii skntlar balar. Bilimin dier btn dnemlerinde
kesin olarak 1500 l yllardan gnmze gerekleen ilerlemelerin tersine, deney ve
gzlemler bu skntlardan kurtulmamza yardm edemiyor. Aristo zamannda bile kii atn
aznda ka di vardr? konulu tartmaya katlabilmek iin atn azndaki dileri
sayabiliyordu. imdilerdeyse, alma arkadalarmz ellerinde bir tek veri evren varken
bir konuyu tartyorlar. Bu da bizi u soruyu sormaya itiyor: yant evrense, peki soru ne?.
Sevgili okurlarm siz ve ben Miletustan bugne uzunca bir yol katettik. Bilim yolunda
Miletustan ve o zamanlardan buraya ve bugne yolculuk yaptk. Ne yazk ki bu yolculuk
srasnda nemli ve nemsiz birok dnm noktasndan hzla getik. Birka nemli noktada
durduk, Newton, Faraday, Dalton ve Rutherford ve hamburger iin McDonaldda. ve d
uzay konusunda yeni almlara tank olduk. Kvrla kvrla giden bir orman yolunda olduu
gibi bazen aalardan orman, sisten yolumuzu gremez olduk ancak 2500 yllk bu
entellektel yolda ilerledik.
Bu yolculuk srasnda bilim ve biliminsanlarna ilikin birok ey syledim. Bilim ile
biliminsann ayrdetmek nemlidir. Biliminsanlar sakin ve hrsldr. Onlar gden eyler
merak ve egodur. Melek gibidirler ayn zamanda ok a gzldrler. llemeyecek denli
akll ve aptalcasna ocuksudurlar; duygu ve dncede yein, tutkulu, dostca ve
kaygszdrlar. nsanlarn bir alt grubu olan biliminsanlar ateisttir, kukucudur, kkten
dindardr, Yaratcy kiisel tanrlar olarak grrler.
Biliminsanlarnn yetenekleri de deiik dzeydedir. Bunda bir saknca yok, nk
bilimin hem imento kartrcsna hem de usta mimarlara gereksinimi var. Aramzda gl
usa sahip olanlarn yansra mthi zeki olanlar da var; bazlarnn sihirli parmaklar vardr, bir
ksmnn da mthi sezgileri. Ancak en nemlisi, bilim iin gerekli olan bu zelliklerin
yansra ans da olmal. Bunlarn yansra, yeteneksiz, sahtekar ve aptal olanlar da var...aptal!
Bir keresinde annem bu betimlemeye itiraz etti:
Sana kyasla aptal demek istiyorsun deil mi?
Hayr anne, aptal gibi aptal.
Peki nasl oldu da PhD derecesi var?
Sitzfleisch, anne. Sitzfleisch: herhangi bir grevi stlenme yetenei olan ve i
tamamlanncaya dek hababam de babam onu yapan. PhD derecesi verenler de insan. Eninde
sonunda mecbur kalyorlar.
Fiziin Sonu mu?
Bitirmeden nce u T- rt iine deinmek istiyorum. Bu kitapta, bir kez anlalrsa, Tanr
Parac evrenin nasl ilediini zecek izlenimi brakm olabilirim. Bu alan gerekten

125
derin dndkleri iin kendilerine deme yaplan derin dnen parack fizikilerin
alandr. Bazlar, indirgemeci dncenin sonuna gelineceine inanyor. Artk i uzaya ilikin
hereyi bileceiz. Sonra bilim karmak konulara eilecek: virsler, sabahki trafik skkl,
nefret ve iddetin saaltm...hepsi ok gzel.
Bir baka bak asna gre biz devasa bir okyanusun sahilinde oynayan ocuklara
benziyoruz. Bu bak as gerek anlamda snrsz bir cephe sunuyor. Tanr Paracnn
ardnda mthi, gzleri kamatran gzellik var, ancak gzlerimiz bu gzellie alacak. Ksa
bir sre sonra tm sorular yantlayamadmz anlayacaz. Elektronun, kuarkn, kara
deliin iinde ne var? sorular bizi sonsuza dek uratracak.
Ben iyimserlerden yanaym, hereyi bileceiz diyen kuramsal frizikilerden yana.
Ancak iimdeki deneyci kibirli olma! diyor. Bildiimiz bir ey var ve bunu 10-20 yl iinde
SSC erke dzeylerinde (40 TeV) daha da pekitireceiz. Ancak bize srpriz yapabilecek
saysz olaslklar da olacak. Gnmzde kuantum kuram gibi (cesium atom saati gibi) yeni
doa yasalaryla alyor olmak Galileo iin dnlemez bir durumdu; kuarkn iinde de
eski uygarlklar kefedersek biz ok aracaz.
Bilimin insan toplumlar zerine yapt en byk etkiler atomu anlama abalarndan
gelmiti; birok yetkin biliminsannn bu gerei unutmu olmas artc. Genetik
mhendisliine, malzeme bilimlerine, denetim altndaki fzyon almalarna ayrlan
destekten bir ey almakszn yaplan atom almalar bu alana aktarlan parasal ederleri
milyon kez geri dedi. Sanayilemi lkelerde soyut aratrmalara ayrlan %1 den az bte
300 yl boyunca Dow Jonesun getirisinden ok daha fazlasn getirdi. Buna karn
politikaclarn, bilim, toplumun acil gereksinimlerine yant vermeli gibisinden terr
esintilerine uruyoruz. Bu kr politikaclar teknolojideki nemli ilerlemelerin, insanlarn
yaamn nitel ve nicel adan arttran etmenin saf, soyut, tamamen merak drtsyle yaplan
bilimsel almalardan geldiini unutuyorlar, belki de hi anlamyorlar.
Kaynak:
The God Particle, Leon Lederman with Dick Teresi, Houghton Mifflin Company, Boston
1993

EINSTEINa GRE

Genel Grelilik Kuram ve onun zel bir zm olan zel Grelilik, varl gzlemlerle
gsterilemeyecek olan mutlak uzay kavramnn braklmas amacyla gelitirilmitir.
Kendine zg ilk ilkeleri, varsaymlar, formalizmi ve ngrleri olan Genel
Grelilik Kuram gzlemler karsnda tutarl grnyor. Ancak dier yandan en byk
leklerde evrene uygulandnda saduyudan uzak sonularn tretilmesine neden oluyor:
karanlk zdek, vb. Evrenbilim gzlemleri, (Gkadalarn dalm Haritas, Kozmik
Mikrodalga Ardalan Inm, Gkada Dnme Erileri, yksek krmzya kayma gsteren
kuazarlarla dk krmzya kayma gsteren gkadalarn fiziksel ilikisi, kuazar krmzya
kaymalarnda gzlenen kuantlama durumu, vb.) Grelilik Kuramnn yanllanmasna
(falsifiability), bu kuramn barndan veya dndan ykselecek olan yeni bir kurama zemin
hazrlyor.

126

1. GR.
Grelilik kuramnn Lorentzin ve Einsteinn oluturduu iki eitlemesi (version) vardr.
Bylesi bir kurama olan gereksinim, devingen cisim ve alanlar ilgilendiren bir dizi olguya
aklama getirme gereksiniminden domutur. Lorentzin elektron alan kuram, FitzGerald
bzlmesi dikkate alndnda bile deneysel sonular aklayamyordu. Lorentz, kuramn
deneyle tutarl olabilmesi iin, uzayla zaman arasnda devrimci nitelikte bir postula ileri
srmek durumunda kald. Ortaya kan ilikiler, Lorentz dnmleriyle betimleniyor ve
Fitzgerald bzlmesini zdevimli olarak (automatically) ieriyordu. Lorentz, bu yeni
ilikilerin temelindeki uzay-zamann gerek fiziksel uzay-zaman olduunun ayrdna
varamad; eer varabilseydi grelilik kuramn kendisi gelitirebilirdi.
zel Grelilik kuramnda Minkowskinin uzay-zaman dz (erilik iermeyen), kat
ve bozulmaya uramam bir olgudur; dier bir deyile, Newtonun mutlak uzaynn 4 boyutlu
eitlemesidir. Ancak, tekdze devinimin niin alglanamayacan aka sergiledii iin
Newtonun uzayndan bir adm ndedir.
Bilim ar bir tempoyla ilerlediinden bylesi devrimci deiimlerin onanmas zaman
alyor. ou durumu yeterince aklayabildii iin klasik bilime sarlmadan edemiyoruz.
Lorentz de dnm formllerini tamamen formal olduunu, fiziin uzay ve zaman
kavramlaryla bir ilikisinin olmadn dnd.
Bir yl sonra Einstein Lorentzden daha devrimci bir yaklamla, Lorentz
dnmlerinin fiziksel uzay ve zaman ilikilerini betimlediini bildirdi. Einsteinn bu k,
zel Grelilik kuramnn balangcn belirledi. Zaten Lorentz tarafndan tm mekanik
zellikleri elinden alnan ether, bir bavuru dizgesi olma zelliini ve hzn llebilecei
bir bavuru dizgesi olma zelliini tamamen yitirdi.
Bu yeni bak alar Minkowskinin bulgularyla byk bir itici g kazand.
Minkowski Einsteinn yaklamnn doru olduunu gsterdi: iinde yaadmz evrenin
aina olduumuz evren olamayacan, uzay ve zamann birbirinden ayr olamayacan,
Euclid tr olmayan tuhaf bir 4 boyutlu evren olmas gerektiini gsterdi. O gnden sonra,
ayr olarak ele alnan uzay ve zaman yerine artk uzay zaman sredurumu kavram yerleti.
Uzay-zaman sredurumunun yerlemesinden sonra, klasik bilim dnemlerinde
boyutlu uzayda ve ondan ayr olan zamanda temsil edilen tm fiziksel genlikler (magnitudes)
yeni evrende artk drt boyutlu genlikler olarak betimlenmeliydi. Yeni anlatm biiminde
boyutlu genliklere yeni bir boyut ekleniyordu. Bu ek boyutlarla elde edilen genlikler, aslnda
zaten bildiimiz genlikler olarak karmza kt. Uzay-zaman sredurumuyla temsil etmedeki
yenilik kendisini zellikle nceden ayr olduuna inandmz fiziksel genliklerin fzyonu
olarak gsterdi. Ortaya kan net sonu uydu: ou fiziksel genlikler, 4 boyutlu olgularn
bileenleri olarak vard. Bu yeniliin en basiti uzay ile zamann fzyonuydu, ancak benzerleri
de var: momentum ile erke birleti ve momentumun ve erkenin korunumuna ilikin iki ayr
yasa, 4 boyutlu evrende bir tek korunum yasas altnda birleti. Kuvvet ile i, elektrik akmyla
elektrik yk de fzyona urad.
Belli bir zaman diliminde bir paracn uzaydaki konumunu belirleyen ve ardardna
gelen noktalar, 4 boyutlu uzay zaman sredurumunda paracn dnya yrngesini
(world - line) tanmlad. Bu noktann daha iyi anlalmas iin u anmsatmay yapalm: uzay

127
zaman sredurumunda bir paracn tarihesi, parack ister durgun (rest) isterse de
tekdze (uniform) bir devinim iinde bulunsun, dz, erilii olmayan bir dnya yrngesi ile
temsil edilir ve bir dnya yrngesinin dierinden hibir fark yoktur. Bylece ivmeli
devinimin durgun veya tekdze devinimden olan farkn syleyebiliyoruz; ivmeli devinimde
uzay zaman noktalar bir eri ile betimlenir, dnya yrngesi bir doru deildir.
Einsteinn Genel Grelilik Kuramnda sunduu yeniliklerden biri de bu dnya
yrngesine ilikin olandr. Balangta kabul ettii tamamen kat, dz uzay zaman
sredurumu yerine, normal olarak dz olan ancak ktlenin yakn komuluunda bklecek
olan bir uzay zaman yaps varsaymn kulland. Genel olarak ekim alan dediimiz eyden
sorumlu olan etmen ite bu uzay eriliidir. Elektromanyetik alann tersine ekim alan
bylece geometrik bir yorum kazanm oldu.
Ktlenin uzay-zaman sredurumuna kazandrd erilii dsel bir gsterimle,
dnce deneyiyle aklayabiliriz: Gnein anszn olutuunu varsayalm. Ortaya kan
ktleyle birlikte oluan uzay erilii, tm ynlere doru k hzyla yaylacak ve ktleden
uzaklatka eriliin genlii de azalacaktr. Ik hzyla yaylan bu erilik bir gezegene
ulatnda gezegen sanki Gnee doru ekiliyormu gibi davranacaktr. Oysa ki, gezegene
dolaysz olarak uygulanan kuvvet, gezegenin yakn komuluundaki uzay zaman
sredurumu eriliidir. ekim alanna ilikin tm kuramlarda Gne bu etkiden dolayl olarak
sorumludur.
Genel Grelilik Kuram, Einsteinn 4 boyutlu ekim alan eitlikleri erevesinde
olumutur. Dier bir deyile, kuram, uzay zamann yaps (structure) veya alanyla ilgili bir
kuramdr. Bu adan bakldnda Genel Grelilik bir alan kuramdr. Ancak bu saf (pure)
bir alan kuram deildir, nk bu kuram alana ek olarak, elektron, proton ve benzeri
korpskler zdei de dikkate almaldr.
Genel Grelilik Kuramnda zdein atom yaps deneysel bir gerek olarak
onanmtr; bu atom yapsna ilikin kuramsal bir neden nerilmemitir. Saf alan kuram
zdein atom yapsna alan genlikleri cinsinden bir aklama getirmesi gerekir, ancak bu
amaca ulamaktan olduka uzak grnyoruz [1]. Bu balamda Fizik dalnda Nobel dl
alm olan Sheldon Glashowun bu konudaki saptamalarna deinelim: Bir yanda mtevazi
bir kii, dier yanda mkemmelliyeti birisi: salt deneylerden kurama doru ilerleyen yol, ve
saf pozitif dnceden aaya doru olan yol: Bohrun izledii yol ve Einsteinn izledii
yol. Gemiten almamz gereken bir ders var. Bohrun izledii yol, beklentilerin de tesinde
baarl bir yol olduunu kantlad. Einsteinn izledii yolunsa tamamlanm ve birleik
kuram, imdilik berbat bir baarszlk olduuna tank olduk. Bir gn, eer insanlk yeterince
uzun yaama ansn yakalarsa, Einsteinn d gerek olabilir. Kukusuz, ekim ile doann
dier kuvvetleri arasnda bir iliki var. Michael Farady da Einstein gibi bizler gibi, bylesi bir
ilikinin varlna inanyordu. Einsteinn tersine Faraday yukar doru giden yolda
ilerliyordu. Yaamnn sonuna doru, 19 Temmuz 1850 de, kuvvetler arasnda deneysel
olarak kantlanabilecek ilikinin aratrmasnn baarszla uramasndan sonra unlar
yazd: abalarm sona erdi. Sonular olumsuz. Bu sonular, ekim ile elektriksel kuvvetler
arasnda bir ilikinin varln kantlamyor olmasna karn, varlna ilikin inancm
sarsamaz [2].
Mie ve dier biliminsanlar saf alan kuram oluturma ynnde aba harcadlar,
ancak ksmen baarl olabildiler. Bu abalar izleyen Einstein rotay deitirdi ve alan, tm
uzayda aa yukar tekdze dalm gsteren zdek cinsinden aklamaya alt. Bu nedenle

128
kresel evren hipotezini kullanmak zorunda kald. Bu zorunluluk da, evrendeki zdein
ortalama younluuyla orantl olan kozmolojik sabiti sunmasna neden oldu. Yarma iinde
olan bir dizi kozmolojik kuramlarn varl ve son zamanlarda yaplan gkbilim bulgular
dikkate alndnda bu son sylediklerimizin olduka speklatif olduu hemen anlalacaktr.
Genel Greliliin hemen hemen kesin bir biimde belirlenen yanlarna dnecek
olursak, bu kuramn, Lorentz eitlemesi gibi dualistik olduunu syleyebiliriz. Kuramn
ana amac alan, ancak deneysel nedenlerden dolay, elektronlar ve atomik erevede olumu
olan zdek de iin iine karmak zorunda.
Genel Grelilik iki ayr alanla ilgilenir: elektromanyetik alan ve metrik (veya
ekimsel) alan. Elektromanyetik alan elektrik ykl paracklar zerine etkir ve kendisi de bu
tr paracklarn varlndan etkilenir. Benzer biimde, metrik alan da ktleler zerine etkir ve
onlardan etkilenir. ekim alannn geometrik yorumu vardr, nk bu alan uzay zaman
sredurumunun geometrik yapsnn bir anlatmdr. Dier yandan, elektromanyetik alan uzay
zaman yapsyla aklanamaz.
Elektromanyetik alann varl uzay zaman sredurumunun yapsn bozar
(modifies) ancak bu bozulmay tamamen elektromanyetik alann varlyla aklayamayz.
Ksacas, elektromanyetik alann, uzay zamandaki bir dier fiziksel durumun varlndan,
elektromanyetik tensrden kaynaklandn dnmeliyiz. Sonu olarak, metrik alan uzay
zamann zelliklerinden sayarken, elektromanyetik alan da bu yapya szm bir yabanc
gzyle grmeliyiz.
Uzay zamanda herhangi bir yap (structure) yoksa, grelilik kuramnn da
keceine dikkat etmeliyiz. Yapnn yokluunda uzay ve zaman arasndaki fark ortadan
kalkacak, ne geometri ne de jeodesikler, yani paracklarn yrngeleri ve devinimlerini
belirleyen etmenler olmayacaktr. Grelilik kuramnn olmazsa olmaz uzay zaman
yapsdr. Bu kuramda metrik alan bir zorunluluktur ve yokluu dnlemez. Ancak, yapy
terketmi olan elektromanyetik alan olmasa da kuram tehlikeye girmez. Bylece bir dalizm
daha ortaya kyor: metrik alan olmazsa olmaz iken elektromanyetik alan olmazsa
olurdur. Bu dalizm Grelilik Kuramnn btnln (unity) bozuyor.
Metrik alann barol doas yannda elektromanyetik alann yardmc rol nemli
sonular douruyor. rnein, bir gezegenin yrngesini ve devinimini saptamak
istediimizde, nce Gnein yakn komuluundaki uzay zaman sredurumunun eriliini
belirliyoruz ve jeodeziklerin haritasn karyoruz. Gezegenin dnya yrngesi, gezegenin ilk
hz ve konumuna uyan jeodezik zerinde yeralr. Bir kez jeodezik belirlendi mi gezegenin
yrngesi ve devinimi elde edilmi olur. Uzay zaman yaps gezegeni gder dediimizde
anlatlmak istenen ey budur.
Ancak, ekim alannda devinen ar bir ktle yerine elektromanyetik alanda devinen
bir elektrik ykl parack szkonusu olduunda durum farkldr: ykl paracn dnya
yrngesi jeodezikle akmaz ve bu yrnge uzay zaman yapsyla herhangi bir iliki
sergilemez. Bu birlik (unity) salandnda byk kazanmlarmz olacak; ykl paracn
dnya yrngesinin uzay zaman yapsyla ilikisi kurulduunda hem ar ktlenin hem de
ykl paracn dnya yrngeleri ayn bir uzay zaman yapsna bal olacaktr. Eer
ekim alanyla elektromanyetik alan birletirebilirsek, herikisine de uzay zaman yapsnn
zellikleriyle tan kazandrabilirsek, o zaman elimizde birleik alan kuram olacak.
Elektromanyetik ve metrik alanlar birletirme abas byk bir olaslkla 4 boyutlu uzay

129
zaman sredurumunun bir uzants olacak. KalUzann kuramnda ek bir beinci boyutla
uzant saland; Weylin kuramnda ek bir boyut kullanlmad ancak buna karlk uzay
zaman sredurumu daha zengin eitlilie sahip yaplar ierdi.
Eer baarl olabilirse, bu tr abalar hem elektromanyetik hem de metrik alanlar
ieren bir birleik alan kuram oluturacak. Sonraki aamada, zdek ve elektronlarn alan
genlikleri cinsinden yorumunun yaplmas gerekleecek. Ancak kuramsal fiziin nde gelen
isimleri saf alan kuramnn olanaksz olduunu syledikleri gibi, bu tr kuramlarn yalnzca
byk lekli (macroscopic) dnyaya ilikin bilgi sunabileceini savundular.
Gerek olan udur ki, tm alan kuramlar deterministiktir veya en azndan yle
olduklar varsaylr. Ancak kuantum kuram determinizmin bir mit (myth) olduunu, ve klasik
bilimin (ve grelilik kuramnn) onad determinizmin tek tek srelere deil yalnzca
ortalama sonulara gnderi yaptn savunur. Eer bu savlar doruysa alan kuramlar
olgularn byk lekteki zelliklerini aklar.
Heisenbergin belirsizlik ilkeleri, srekli alan ile nmn ayrk, korpskler yaps
arasndaki atma olayn yeni bir yann ortaya karmtr. Alann sreklilii ile kuramsal
belirsizliin ilikisi kurulduunda bu iliki paracklarn konumlarnn tam olarak
belirlenmesini engelliyor. Ayrk paracklar yerine, uzay, srekliymi izlenimi veren bulank
alanlar olarak tan kazanyor. Bu konu da son derece belirsiz olarak duruyor [1].
Einstein 4 boyutlu uzay zaman sredurumunu ileri srerken, uzay ile zamann
fzyonunu gerekletirirken kendisini gden felsefi ilkeler neydi? Zaman ilzyondur
saptamasyla ne anlatmak istiyordu? Parmenides, Spinoza, Gdel gibi dnrlerden nasl
etkilenmiti? Karl R. Popper, Einsteinn tasarlam olduu 4 boyutlu blok evrenin tpk
Parmenidesin 3 boyutlu evreni gibi deimez olduunu kendisine sylediinde Einstein
Poppern gryle hemfikir olduunu belirtmi. Popper grn bir de film benzetmesiyle
desteklemi: ...tanr asndan bakldnda film ortada, gemi de gelecek de belli: bu
dnyada hibir ey olmuyor ve deiiklik ve gemile gelecek arasndaki fark, insann
grd bir ilzyondan baka bir ey deil. Bylesi bir determinizmi hemen hemen tm
fizikiler 1927 ylna, Einstein ise 1955 ylna dek savundu. Determinizm Spinoza, Hobbes,
Hume, Kant, Schopenhauer, J.S. Mill ve (en azndan 1927 ylna dek) M. Schlick de
savunuyordu [3].
Einstein, Die Grundlage der allgemeinen Relativittstheorie, (1916) balkl en temel
makalesinde, Machn Newtonun mutlak mekaniini getirdii eletirisinden yararlanarak,
Keplerin unutulmu olan nedensellik ve fiziksel realizmini Genel Grelilikte yeniden
canlandrmay amalyor: gzlenen gerekler, nedenler olarak ortaya kmaldr. Bylece
Einstein, eer gzlenen bir gerei neden olarak sunmuyorsa, ilgili yantn epistemolojik
olarak doyurucu olduunu onayamayz saptamasn yapyor. Ve devam ediyor: Eer
gzlenen gerekleri neden ve sonu olarak ileri sremiyorsak, nedensellik yasasnn
deneyimler dnyasnda hibir nemi yoktur. Newton mekanii bu soruya doyurucu bir yant
veremiyor[3].
Aslnda Newtonun kendisi de uzaktan etki dncesinden rahatszd.
almalarnn bir dneminde, evre basncn, ekim etkisini tayan etmen olarak dnd.
O dnemin matematiksel bilgisi, Newtonun bir alan kuram gelitirmesine yardmc
olabilecek dzeyde deildi. Ayrca, bylesi bir alan kuramn gelitirirken yapmas gereken

130
varsaymlarn hipotetik doas Newtonun doa felsefesi anlayna ters olacakt. Onun ok
beenilen zdeyii, Hypotheses non fingo Dabro tarafndan u ekilde yorumlanmtr:
Eer bir dizi gerekle uyuan bir yorum getiremiyorsak, hi yorum yapmamak daha iyidir
[1].
Newtonun ktleden etkilenmeyen mutlak uzay yerine Machn ilikilendiren ilkesi
geiyor. Mach ilkesi, yerel eylemsiz etkilerin, zerinde allan dizgeyle evrendeki tm
ktlenin etkileimi sonucu olduunu savunur. Bilimsel yntemde, herhangi bir cismin,
olgunun (uzay zaman sredurumunun) etkide bulunacan ancak kendisine etki
edilemeyeceini dnmek onanamaz. Bu nedenle Mach, mekanikte, uzayn etkin bir neden
olduu varsaymn ortadan kaldrmay denedi. Evrenin uzak kelerindeki ktleler ve onlarn
zerinde altmz dizgeye gre devinimleri, Einsteina gre, dizgenin deiik
davranlarnn nedeni olan ve gzlemlerle snanabilecek nedenlerdir. Mach izleyen
Einsteinn Genel Grelilik kuram, ekimin (structure) olmad yerde uzayn da ortadan
kalkmas gerektiini savunur: ekimsel potansiyelin olmad yerde ne uzay ne de uzay
paras olabilir; nk ekimsel potansiyel uzayn metrik niteliklerini belirler ve bu nitelikler
olmazsa uzay dlemek olanakl deildir [1].
ekil 1, Byk Patlama ile yaam bulduu savunulan evrenin, nceden varolan bir uzaya
genilediini betimliyor. Bu grn yanl olduu, yukardaki tartmalardan anlalyor.
Doru olarak sunulan alttaki ekil de, yaplarn (gkadalar) bulunduu blgelerde uzaydan
szedilebileceini, yaplardan yoksun blgelerde de uzayn tanmlanmadn anlatyor.
Einstein d krklna uratan durumlardan biri udur: Mach ilkesi, veya en
azndan bu ilkenin yorumlarndan bazlar, Genel Grelilik kuramyla uyumsuzluk iindedir.
nk, yapdan yoksun durumlarda Genel Grelilik, zel Grelilik kuramna indirgenmi
olur; ve zel Grelilik kuramnda eylemsizlik yasas, Mach ilkesinin tersine geerliliini
korur [1].

ekil 1. Genileyen uzay kavramna ilikin doru ve yanl grlerin karlatrmas.

131
ekim alanyla ilgili nemli bantlarndan biri Poisson eitliidir. Bir cismin
dinamiini belirleyen devinim eitliiyle birlikte Newtonun uzaktan etki kuramn oluturur.
Ancak belirlenmesi gereken bir koul vardr: uzaysal sonsuzlukta ekim potansiyeli sabit bir
deere eit olmaldr. Gezegen sorununu incelerken Einstein, konsay dzeneinin uygun
seimi ile ekimsel potansiyelin uzay sonsuzluunda sabit bir deere ulaaca varsaymn
kullanyor. Ancak fiziksel evrenin daha byk boyutlarda incelemesini yaparken ayn
varsaymn geerli olacan varsaymann doru olmayacan dnyor. Newtonun uzaysal
sonsuzlukta ekim potansiyeli iin setii sabit deer, zdek younluunu sonsuzda sfr
yapyor. Bunun zerine Einstein, evrensel uzayda, zdein ekim alannn, byk leklerde
gzlendiinde, kresel bakklk sergileyen bir blgesi olduunu imgeleyebiliriz
(dnebiliriz). Bu durumda, Poisson eitliinden kan sonu udur: ekim potansiyelinin
sonsuzda belli bir deere ulaabilmesi iin ortalama younluk , r uzaklyla sfra doru
azalmasn 1/r2 den daha hzl gerekletirmelidir. Bu adan bakldnda Newtona gre
evren, sonsuz ktleye de sahip olsa sonludur [4] saptamasn yapyor.
Poisson eitliinin gerektirdii snr koullarnn belirlenmesine gelince Einstein bir
itirafta bulunuyor: sonsuz uzay iin gerekli olan snr koullarn formle etmeyi
beceremedim. Ancak, yine de bir k yolu var...Eer evreni uzaysal boyutlarna gre sonlu
(kapal) bir sredurum (continuum) olarak dnmek olasysa bylesi snr koullarna
gereksinmemiz olmayacak [4]. zdein uzayda eit dalmamas durumunda da durumun
ok karacan yle anlatyor: Genel Grelilik kuramna gre 4 boyutlu uzay zaman
sredurumunun herbir noktadaki metrik karakteri (erilii) o noktadaki zdek ve zdein
durumuyla tanmlanr. Bu nedenle, zdek dalmnn tekdzelikten sapm olmas
sredurumun metrik yapsn son derece karmak yapacaktr. Ancak en byk leklerdeki
yapyla ilgilenecek olursak, zdei ok byk uzay blgelerinde tekdze olarak dalm ve
younluu son derece yava deien bir fonksiyon olarak temsil edebiliriz. Evrenin uzayda
sonlu olduunu varsayarsak younluunun yerelden bamsz olduu hipotezini
kullanabiliriz [4].
Bugnk bilgilerimiz nda yerel evrenimizdeki zdek dalm aadaki ekilde
verilmitir. Bu ekilde gzlemci, haritann zeinde yeralr. Herbir nokta bir gkaday
simgeler. Herhangi bir noktann zee olan uzakl o gkadann z krmzya kayma deerini
verir. Konvansiyonel kozmolojiye gre krmzya kaymalarn uzaklkla ilikili olduu
anmsanrsa, gzlenebilir evren leklerinde veya daha kk leklerde evrendeki zdek
dalmnn tekdze olmad grlyor.

132

ekil 2. Grnrdeki evrenimiz iinde bulunan gkadalarn dalm. Samanyolu gkadas You are here yazl
olan zektedir. Herbir nokta bir gkaday simgeler. Hangi leklerde alnrsa alnsn zdein edalml
olmad grlyor.

Bu varsaymn sonularn Einstein yle dile getiriyor: Uzayn erilii, zdein

dalmna gre, zamana ve bulunulan yere gre deiir. Ancak uzay eriliini kresel uzay
biiminde yaklatrabiliriz. Bu bak as mantksal olarak tutarldr ve Genel Grelilik
kuram asndan zme en yakn durumdur; gnmz astronomi bilgisi asndan bu
grn savunulabilir olup olmadn burada tartmayacam [4].
Bu dncelerini olutururken Einstein gaz molekllerine ilikin Boltzmannn
dalm yasasndan esinleniyor. Ksacas, Einsteinn uzaysal olarak kapal bir evren hipotezi
nermesinde istatistiksel mekanik nemli bir rol oynuyor. Deiik atom ve molekllerden
oluan bir bulutsuda bileenlerin sonsuza kama eilimleri vardr. Eer evrenin tamamndaki
yldz ve gkada ktlelerini devasa bir bulutsu olarak grrsek, evrenin de srekli zdek
yitirmesi gerekir. Rahatsz edici bu sonutan kurtulmak iin Einstein, hibir ktlenin kap
kurtulamayaca kapal bir evren postulasn kullanmtr.
Genel Greliliin temelinde yatan bu determinist felsefe Karl Popper tarafndan
eletirilmitir. Metafiziksel determinizmi snamann yolu yoktur. Snanamayan veya empirik
ierikten yoksun olan bir nerme mantksal zayfla (anlamszla deil) iaret eder. Bir
doktrin mantksal adan snanlamayacak denli zayf olabilir [3].

133
Einstein da ekim alan iin doktrin szcn kullanyor: Kuramn oluturulmas
srasnda, elektromanyetizm ve ekim doktrininin birliktelii, elektromanyetizmin tek bana
beceremedii eyi becerip beceremeyeceini greceiz[4].
Einstein tutarl olduunu savunduu gre ulaabilmek iin ekim alan eitliklerine
bir terim ekliyor: kozmolojik sabiti. Daha sonra bu ek terimin varln yle savunuyor:
Kurammzn sonular, ek terimi sunmasak da uzaya pozitif bir erilik biiyor. Bu ek terim,
yldz hzlarnn ok kk olmas gereinin dayatt bir gereksinimdir; zdek dalmnn
zamanla hemen hemen deimemesi (quasi-static) amacn olas klmas iin sunulmutur
[4].
Einsteinn zdein edalm konusundaki varsaymnn evrenbilim zerinde
olumsuz etkisi olmutur: Birincisi, sonlu evren dncesini sunmutur ki, nceleri anlamsz
ve bilimin antitezi olarak dnlen ortaa kozmoz anlayn hortlatmtr. kincisi, tekdze
dalm varsaymnn estetik basitlii Einsteinn saygnlyla birleince bu varsaym,
Einstein sonras relativistik kozmolojilerin tmnde kullanlmtr. ncs ve belki de en
nemlisi, ileride yaplacak gzlemlerin varsaym dorulayaca beklentisinden yola karak,
gzlemlerle elien varsaymlarn kullanlmasna izin veren bir rnek oluturmutur.
Einsteinn kozmolojisi durumunda beklenti, gkada kmeleri ve sperkmelerinden daha
byk leklerde evrendeki zdek dalmnn tekdze olaca ynndeydi [5].
Genel Grelilii varsaymlarnda tutarsz klabilecek bir baka bulgu Kozmik
Mikrodalga Ardalan Inmdr. Einstein, Genel Greliliin tutarl olabilmesi iin uzaya
gre eylemsizliin olamayacan, ancak ktlelerin birbirlerine gre eylemsizliinden
szedilebileceini savunuyor. Eer evrende, tm ktlelerden yeterince uzakta bir ktle varsa
bu uzaktaki ktlenin eylemsizlii sfr olmaldr [4].
Ancak, Kozmik Mikrodalga Ardalan Inmnin (KMAI) iftuay (dipole)
ynbamll (anisotropy) (bkz. ekil 3) Gnein, Samanyolu gkadasnn Yerel Gkada
Grubunun bir btn olarak 600 km/s lik hzla Hydra-Centaurus sper kmesine doru
devindiini sylyor. Bu konuda kendisine internet araclyla, KMAI mutlak bavuru
dizgesi oluturmuyor mu?, biiminde yneltilen soruyu Steven Levin yle yantlyor:
KMAI bir bavuru dizgesi olarak kullanlabilir. Gzlenen nmn tekdze olduu
varsaymn kullanrsak, Yerin bu bavuru dizgesine gre devinimini belirleyebiliriz. Aslnda
bu lm yapld; KMAI bir yne doru, ortalamadan %0.1 denli daha parlak, tam ters yne
doru da yine ortalamadan %0.1 denli daha souk grnyor. Bu lm sonularn
deerlendirmenin en yaygn yolu Yer ile birlikte Gnein KMAI ye gre devindii
biimindedir; parlak ynden snk yne doru. Ancak, KMAI nin bir ynde daha parlak dier
ynde daha snk olduunu savunan sav rtmek de kolay deil. Ksacas, KMAI bir
bavuru dizgesi olarak kullanlabilir mi? Kesinlikle evet! Ancak bunun mutlak bavuru
dizgesi olduunu savunabilir miyiz? KMAI nn bu varsaymla kullanlmas usa yatkn; byle
yaparak evreni daha basit olarak betimleyebiliyoruz; ancak unutulmamaldr ki bu hala bir
varsaymdr [6].

134

ekil 3. COBE uydusunun kard KMAI haritas. st: iftuay ynbemllu. Bu ynbamlln yorumu,
Samanyolunun 600 km/s hzla Hydra-Centaurus sper kmesine doru devindii biiminde yorumlanr. Orta:
iftuay ynbamllk etkisi haritalardan karldktan sonra, ortadaki krmz erit, Gkadamzdaki mikrodalga
kaynaklarnn katksn gsteriyor. Alt: KMAIy kirleten tm etkiler arndrldktan sonra KMAI haritas.

Yantnn sonunda verdii not ise ok ilgin: JPL/NASA/Caltechde grevli olmam, bu

konuda sylediklerimin bu kurumlarn resmi gr olduu anlamna gelmez. Bu konuda
konuan benim, JPL veya NASA veya Caltech deil! [6].
2. SONSZ.
Bir gerein insan usunda uzun sre kalc olmasnn yolu, bana kalrsa, onu hicvetmektir.
Sahra lnde bir aslan nasl avlarsnz? sorusunun yantlar da bana zel ve Genel
Grelilik kuramnn en temel elerini uzun sre anmsamakta yardmc oluyor! zel
Grelilik Yntemi: Avc lde k hzyla yolalr. Uzunluklarn relativistik etkiyle bzlmesi
sonucunda aslan bir kat gibi dz duruma gelir. Avc bu kat biimine brnm olan aslan
alr, rulo yapar ve bir lastik bandla tutturur. Genel Grelilik Yntemi: Sirius yldznn
yolda olan yldz paralarn aslan yeminin iine enjekte ederiz ve ln her kesine bu
yemlerden datrz. Aslan bu yemlerden yeterince yedikten sonra aslana doru bir k demeti
gndeririz. Ik aslann evresinde bkleceinden aslan artacaktr ve ona tehlikesizce
yaklamamz salayacaktr [7].

135
Kaynaklar:
[1] Dabro, A., 1951, The rise of the new physics, Vol. I, U.S.A., Dover Pub. Inc., p.79
[2] Glashow, S.L., 1985, in The Lesson of Quantum Theory, Niels Bohr Centenary
Symposium, October 3-7, 1985, North Holland, Elsevier Science Publishers B.V., p. 143
[3] Popper, K.R., 1988, The Open Universe, London, Hutchinson., p.2
[4] Einstein, A., 1923, The Principle of Relativity, NY, Dover Pub. Inc., p. 177
[5] Lerner, E.J., 1991, The Big Bang Never Happened, U.S.A., Times Books, U.S.A, p.
130.
[6] Levin, S., Research Scientist, Astrophysics, JPL/NASA/Caltech.
[7] Petard, H., 1938, A contribution to the mathematical theory of big game hunting, The
American Mathematical Monthly, 46, p. 446-47

136

ZAMANDA YOLCULUK
Son zamanlarda Stephan Hawkingin, zamanda yolculuk konusunda gr deitirdii
syleniyor, yazlyor. Bu yazda, konuya ilikin Hawking ncesi grler ele alnacaktr.
BLM SOSYOLOJS
Toplumun dier bireyleri gibi, biliminsan da toplumsal, evresel ve bireysel
deiimlerden etkilenir. Bu deiiklik ve deiimler, onun dnya grn ve bilimsel
almalarnn ynn belirleyebilir. Bu adan baktmzda, bilim sosyolojisi, birok
bilimsel gelimenin ve/veya bilimsel gerilemenin nedenlerini aratrmada nemli bir rol
oynar.
Atom bombasn ortaya karan Manhattan Projesinde grev yapm olan
biliminsanlarndan biri George Gamowdur. Gamow, evrende gzlenen Helyum bolluunun,
yldz evrimi kuramnn ngrd bolluktan daha fazla olduunu grr. Bu tutarszln
kaynan aratrmaya balar. Aratrmalar srerken atom bombas retimi gerekleir ve
lde ilk denemeler yaplr. Bundan esinlenen Gamow, atom bombasnn, evrenin
balangcna iyi bir benzerlik oluturacan dnr. Gamow, Eer, bir atom bombas,
saniyenin yzmilyonda biri gibi ok ksa bir zaman aralnda yeni elementler retebiliyor ve
bunlar uzun yllar sonra bile denemenin yapld lde gzlenebiliyorsa, niin birka saniye
sren kozmik bir patlama da, milyarlarca yl sonra bugn gzlediimiz elementleri
retemesin? gibisinden bir sav gelitirir. Bunun zerine Gamow, 1947 ylnda One, Two,
Three, Infinity adl bir kitap yazar. Gamowun bu kitapta sergiledii inandrc anlatm
biimi, Atom bombas - Byk Patlama benzetmesiyle birleince, dncesi tm
okuyucularn ve zellikle de popler bilim yazarlarn derinden etkiler. nk, atom
bombasnn grntleri ve etkileri, belleklerden henz silinmemitir. Atom bombasnn
hemen ertesinde oluturulan Byk Patlama modeli bylece birok yanda bulur.
Aslnda Gamowun evren modeli, nl Amerikan ozan Edgar Alan Poe, Einstein ve
Lemaitrenkini izleyen drdnc eitlemedir. Dierleri gibi doar, altn an yaar ve lr!
Daha sonra, bir dizi sorunlar zmek zere Alan Guthun gelitirdii Enflasyonist evren
modeli ortaya kar. Enflasyonist evren modeli, evreni her 10 -35 saniyede bir, bir nceki
boyutunun iki katna karr. Bu model, saduyunun onayabilecei snrlarn tesine taar.
Evren bir anda inanlmaz boyutlara kar. Enflasyonist evren modeli, Bat dnyasnn
grd en byk ekonomik enflasyon dnemlerinden biri olan 1980li yllarda ortaya atlr.
O yllarda Alan Guth ekonomik enflasyonu birinci elden yaar ve yararl sonularn evren
modeline yanstr. Kozmik enflasyonun, ekonomik enflasyonla ayn anda ortaya km
olmas kesinlikle raslantsal deildir! Ancak bu model de altn an yaar ve lr.
Bugn bilimsel aratrmalar yeni bir alana doru kaym durumdadr. Bu alanda kaos
kuram yaygn olarak kullanlr. nk gnmz dnyasnda, temelinde ekonomik kaos
olmak zere, toplumsal ve kltrel bir kaos yaanmaktadr. Biliminsan iinde yaad kaotik
dnyay bilimsel almalarna yanstmakta, onun sonularndan esinlenmektedir.
Bir biliminsan, evresel felaketlerin yansra bireysel ansszlklar da yaayabilir.
Stephan Hawking gibi, Amyotrophic Lateral Sclerosis ad verilen bir eit motor nron
hastalna yakalanan bir kii kukusuz salkl gnlerini zler. O gnleri anmsayp, en
azndan iinde yaad kt durumu biran iin unutup mutlu olmak ister. Hatta biraz daha

137
ileri gidip, gemie, salk ve mutluluk dolu olduu gnlere doru yolculuu dler. Evet,
zamanda yolculuk! Niin olmasn! Eer gemie dn, salkl ve gzel gnlere doru
olacaksa niin olmasn?
MEKANK ZAMAN
Stephan Hawking, zamanda yolculuk olas derken bu savn neye dayandryor
henz bilmiyoruz. Ancak nmzdeki gnlerde bilim dnyas bu konuda ok ey yazp
izecek. Biz bu satrlarda, Hawkingin yeni savn henz elde edemediimizden, zamanda
gemie doru yolculua kp bu konuda daha nce neler sylendiine deineceiz.
nsanln bilinaltndaki beklentileri daima, denge, dzen, kararllk ve bar
olmutur. Bu beklenti bize eski evrenbilim ve din retilerinden kalan bir mirastr.
Gezegenimizi bir koza gibi saran atmosfer dna baktmzda (ki bu bak son zamanlara
dek, yalnzca optik blgeye duyarl olan gzlerimiz ve/veya optik teleskoplarmzla olmutur)
yldzlarn, gezegenlerin, gkadalarn zamanla deimediini, hereyin dengede, sakin hatta
l olduunu grrz. Eer doa gzlerimizi radyo, X - n veya gama nlarna duyarl
olarak donatm olsayd, evrenin ne denli kararsz, dengeden uzak, patlamal ve kaotik
olduunu en batan grecek ve bambaka bir evren modeli gelitirecektik.
Denge, dzen, kararllk ve bar beklentimizi anlamak zor deil. nk tanrlarn
cenneti ve Yeri bizim iin yarattn, gzlediimiz eylemsiz yldzlarn, gkcisimlerinin
birer dekorasyondan baka birey olmadn savunan dnceyi onamamzn zerinden ok
gemedi.
nsanlk zamanla bir takm eylerin deitiinin ayrdna varr. Bunun zerine, bu
deiimlerin altnda yatan doal veya ilahi yasalar aramaya balar. Bu arayn kkenleri,
Lucretius ve onun eitmenleri olan Democritus ve Epicurusa dek uzanr. Bu aratrmalarn
amac kukusuz, insanl, doal olaylar karsndaki anlamsz korkularndan arndrmak,
tapnd tanrlarn saysn azaltmaktr. Ancak, ad geen filozoflarn balatt, Newtonun da
byk katklarda bulunduu bu program, ngrld gibi gelimez. Doa, bir robot,
zdevimli (otomatik) bir makine gibi alglanmaya balanr. Newtonun sergiledii doa
yasalar bilime nemli nicel katklarda bulunur. Newton dndaki tm Newtoncular, ekim
yasasnn doal bir yasa olduunu ve her lekte geerli olduunu yaymaya balarlar. O
dnemin abalar, gnein altndaki hereyi bylesi evrensel yasalarla aklama ynnde
aktlr. Bu programda denge ve kararlln bir kural, onun da tesinde bir yasa olmas
gereklilii ilenir.
Newton mekaniinin utkuya ulat dnem, Batda, fabrika toplumunun ykseliiyle
ezamanldr. Makine ann ideologlar, tm evreni bir makine gibi gren bilimsel kuramlar
byk bir cokuyla kucaklar. Laplace, lk koullarn salkl bir biimde belirleyebildiimiz
herhangi bir mekanik dizgenin hem geleceini ngrebilir hem de gemiini ardgrebiliriz
saptamasn yapar. Bu ilkelerle oluturulan evren, basit, tekdze, mekanik ve huzur
doludur. Bu evrende belirsizlie ve ansa yer braklmaz. Newtoncu dnya gr, bilimin
gelime yn ve biimini ekillendirmekle kalmaz, tohumlarn dier alanlara da saar. Saat
gibi aksamadan alan, ancak zamandan bamsz(!) olan kararl dizgelerin davran, bu
dizgeleri dardan izleyen bir gzlemcinin belirledii evrensel yasalarla ngrlebilir.
nsanlk, doann temel bir dzeyde basit ve kararl olduu ilzyonuna Bohrun
gelitirdii Atomun Gezegen Modeli ve Einsteinn Birleik Alan Kuram balamlarnda

138
da kaplmtr. nsanlk, zaman ilerledike, evrensel yasalarn yalnzca kararl dizgeler iin
geerli olduunun ayrdna varr. Evren, tamamen kararl dizgelerden olumaz. Byk bir
blmnde evrim ve kararszlklar srer, basitlik yerine karmaklk ve ok eitlilik
baskndr! Ayrca, temel doa yasalar dediimiz eyler gerekten temel mi? Zaman
ilerledike tanrnn yerine doa, ilahi yasalar yerine doa yasalar geer.
Newtonun yaad aa geri dnelim. Laplace, gelitirmi olduu Belirlenirlik
(Determinizm) ilkesinin elde ettii utkunun tadna varma ans bulamadan yeni bir gelime
olur. Ondokuzuncu yzyln balarnda doludizgin gelimeye balayan termodinamik, zaman
kavramn dikkate almayan mekanik dnya grn zor duruma sokmaya balar.
Termodinamik yasalar, Eer evren gerekten bir makineyse, bu makine giderek yavalyor;
makinenin yararl erkesi szyor gibisinden bir saptamada bulunur ve zaman kavramna yeni
bir anlam bier.
Bu gelimenin tozu duman yatmadan nce, tarih sahnesine bu kez de Darwin kar.
Evren boyutlarnda bozulmaya doru olan genel eilimin, canllarda geerli olmadn, tam
tersine, karmaadan dzene doru bir gelimenin gzlendiini savunmaya balar. Canllar
dnyasndan fkran yeni bir zaman kavram, termodinamik balamdaki zaman kavramyla
eliir. Zaman kavram bilim dnyasn e bler. Zamansz mekanikiler; zaman oku
bozulmaya iaret eden ktmser termodinamikiler ve zaman oku rgtlenmeden yana olan
ve bir st dzeyi iaret eden iyimser dirimbilimciler (biyologlar) sa saa ba baa gelirler!
Bu ayrmn daha iyi anlalabilmesi iin kapal dizge ve tersinirlik kavramlarna
deinelim. inde bulunduu evreyle, zdek, bilgi ve/veya erke al veriinde bulunmayan
dizgelere mekanik balamde kapal dizgeler denir. Aslnda doada byle bir dizge yok!
Ancak, evrenin tm kapal bir dizge olarak dnlebilir. Bu, bilim adamlarnn ereksel bir
dizgesidir. Kapal dizgelere uygulanan dinamik yasalar zamann tersinir olduunu savunur.
Tersinirlik kavramn u rnekle aklamaya alalm: Gkbilimciler u anda Yer ve Ayn,
Gne evresindeki yrngeleri zerinde nerede bulunduklarn, bu gk cisimlerinin birbirine
uygulad ekim kuvvetlerinin yn ve yeinliini bilirler. Bu bilgiler, yani, u andaki ilk
koullar ve ekim yasalar yardmyla, rnein Ayn belli bir sre sonra nerede bulunacan
hesaplayabilirler. Bu hesaplamay yalnzca gelecee ynelik deil, gemie ynelik de
yapabilirler. Ksacas, zamanda hem gelecee hem de gemie yolculuk yaparak, dizgenin
yrnge evrimine ilikin bilgi sahibi olabilirler. Ancak bu tr bir zaman yolculuu yalnzca
matematiksel formller zerinde olabilir, gerekte deil! Biraz daha teknik bir dil
kullanmamz gerekirse, Gne - Yer - Ay dizgesinin devinimini belirleyen dinamik eitlikte
gelecek zaman simgeleyen +t yerine, gemii simgeleyen -t yazdmzda eitlik herhangi
bir deiiklie uramadan ayn eitlik olarak kalr.

ENSTEN VE GDEL
Bilim dnyasnn zaman kavram zerindeki anlamazl srer gnmze dek gelir. Bu
kavrama Albert Einstein da gereksinim duyar. Einstein, yaamnn son yllar dnda, tm
yaam boyunca Belirlenirlik ilkesine bal kalr. Bu ilke zaman tersinir varsayan bir
ilkedir. Belirlenirlik ilkesi temelinde oluturulan dnya grnde zaman okunun anlam
yoktur. Bu gre uygun olarak Einstein, zaman ve herhangi bir dizgenin bana gelebilecek
tm deiiklikleri ilzyon olarak betimler. nk bu gre gre imdiki zaman hem
gemii hem de gelecei ierir! Bu balamda Einstein ile Karl R. Popper arasnda geen
syleinin sonularn Popperdan dinleyelim: Einsteinn kuramlarnda yatan metafizik

139
belirlenirlii kendisine anlattm. Aklamalarma katldn belirtti. Syleimiz srasnda
kendisini Parmenides olarak adlandrdm. Einstein, drt boyutlu olarak imgeledii evrenin
deimediine inanyordu. Bu evren, Parmenidesin deimeyen boyutlu blok evrenini
andryordu. Kuramlarnda sunduu evreni bu ekilde yorumlamama tamamen katldn
belirtti. Eer evrenin bir film gibi nceden belirlendiini varsayarsak, bu varsaymlarn
ardndan gelecek olan bir dizi sonucu onamak zor olacaktr. Bu sonulardan biri, gelecein
gemite ierilmi olduu izlenimidir. nk gemi, nedensellik ilkesi araclyla gelecein
nasl olmas gerektiini dayatr...Einsteinn belirlenirlik ilkesini kullan biimiyle, gelecek
(tm ayrntlaryla) gemiin iine tamamen katlmtr. Bu nedenle, gelecek fazla, gereksiz
bir yineleme olmu, varl gereksiz klnmtr[1].
Einsteinn zaman kavramna bak as, ada nl matematiki Kurt Gdeli
derinden etkiler. Gdel, A Remark on the Relationship between Relativity Theory and
Idealistic Philosophy adl makalesinde zaman aknn bir ilzyon olduunu gstermeye
alr. Gdele gre gemi, imdi ve gelecek, tek bir devasa uzay - zaman sredurumunun
deiik blgeleridir. Zaman, uzay - zaman sredurumunun bir parasdr. Ancak uzay - zaman
sredurumu, zamann dnda, ondan bamsz, daha st dzeyde varolan bir gerekliktir.
Gdel, evrenin zamana bal olduunu savunan gr kertmek iin, zamanda gemie
doru yolculuun olas olduu bir evren modelini matematiksel olarak oluturur. Ancak,
zamanda yolculuk kendine zg aykrkanlar (paradoks) da beraberinde getirir. rnein,
1995 ylnda 40 yandayken 1975 ylna, 20 yana dnen Ali, 1975 ylnda yaamna son
verirse ne olur? Eer 20 yandaki Ali lrse, zamanda gemie yolculuk gereklemez.
O zaman Ali, 20 yandaki Aliyi ldremez. 20 yandaki Ali lemezse, zamanda gemie
yolculuk olasdr. Ali gemie yolculuk yapabiliyorsa kendini ldrebilir de! vs.
Aykrkan zmszln korur.
Gdele gre, zaman ilerlemesi bir ilzyondur. Bu ilzyon, iinde bulunduumuz
koullar, gerek denen eyle kartrmamzdan kaynaklanr. Bir dizi deiik gerek ortam
yaadmz sandmzdan, zaman ilerliyormu sansna kaplrz. Aslnda gerek tektir. Bu
nedenle, yaadklarmz bir dizi gerek olarak deil, bize sunulan bir dizi koul olarak
alglamalyz [2].
Benzer biimde gelecee yolculuu da tartabiliriz. Eer gelecek, belirlenirlik
ilkesi balamnda belirlenmise ve nasl olsa gelecekse, zgr istencimiz (serbest irade) de bir
ilzyondur! Gdel buna inanr ve insan davrann betimleyebilecek eksiksiz bir kuramn
oluturulabileceini savunur. Gdele gre, eer kiinin kaltsal ve evresel koullar iyi
bilinirse, o kiinin gelecekteki bir olay karsnda nasl davranaca ngrlebilir. Ancak,
belirlenirlik ilkesinin barndan ykselen bu gr, yani, zgr istencin bir ilzyon olduu
gr, eski ve aykrkansal bir sorunu da beraberinde getirir. Bu soruna teoloji balamnda,
yazgnn nceden belirlenmesi sorunu denir: Tanr, hangi kulunun nceden
dllendirileceini, hangisinin lanetleneceini nceden belirliyor mu? Bu sorun, gnmz
dinlerinin zlmesi zor, devasa bir sorunudur. Bu balamda zgr istencin karsna kan
engel belirlenirlik ilkesi deil, Tanrnn ilahi gcdr. Yazgnn nceden belirlendii savn
yadsmak, Tanrnn ilahi gcn yadsmakla eanlamldr. Onamak ise, hem kii ve
toplumlarn tinsel abalarnn bouna olduu anlamna hem de, yazg belirlenmise bunu
tanrnn bile deitiremeyecei, dolaysyla gcnn ilahi olmad anlamna gelir.
Gdelin idealizmi zaman ve deiim gereine kardr. Einstein yaamnn byk
bir blmnde zaman ilzyon olarak betimlemise de, yaamnn son yllarnda realizme
sarlr. Realist Einstein idealist Gdelin bak asn onamaz ve Gdelin zamanda

140
gemie yolculua izin veren evren modeline, fiziksel gereklie uymad iin iddetle
kar kar [1] .
ENTROP ENGEL
Einstein, Genel Grelilik kuramnda, Kara delikler nm salmaz der. Kara deliin nm
salabilmesi iin, fotonun kara delikten kama hznn, k hzndan byk olmas gerekir.
Ancak bugnk fizik yasalar, k hzndan byk hzlar yasaklar. Hawking Genel Grelilie
kuantum etkilerini de ekleyince, kara deliklerin o kadar da kara olmad ortaya kar!
Genel Grelilik + Kuantum mekanii balamnda, yani Hawkingin yaklamnda kara
delikler artk nm salabilir. Ancak Hawkingin bu ngrs henz snanabilmi deil.
ngrnn ne denli tutarl olduunu zaman gsterecek. Inm yapan kara delikler imdilik
metafizik bir ey. Yine geerlikte olan fizik yasalar zamanda yolculuun entropi engeli
nedeniyle olas olmadn syler. Stephan Hawking ise zamanda yolculuun olas
olduunu savunur. Bu kez apkadan ne kard da entropi engelini aabildi, yaknda
bilgileneceiz! Ancak bu aamada biz, entropi engelinin ne olduuna anlalabilir bir dille
deinmeye alalm.
Bir dizgenin gemiini ve geleceini incelemek istediimizi dnelim. Elimizde bu
dizgenin imdiki durumunu belirleyen bir dizi bilgi olsun; rnein, ktlesi, uzaydaki
konumu, hz, erkesi, scakl, momentumu, vb. Bu ilk koullarn herbirine bir bilgi
karlk gelir. Eer bilgi says sonluysa, ilk koullara izin verilebilir koullar denir.
Ancak, zamann ynn geri evirebilmek iin sonsuz sayda bilgiye gereksinmemiz vardr.
Bu denli ok bilgi sahibi olabilmemiz olas deildir. te bilgilenmemiz nndeki bu engele
entropi engeli denir. Bu engel nedeniyle, gemie doru evrim geirecek olan bir dizge
retemeyiz.
Yukardaki satrlarda entropi engelini gelitirirken kullanlan dilin sav gelitirici
yannn zayf kaldn duyumsuyorum; zayf olmann tesinde, entropi engeline subjektif
yorum getirilme tehlikesine ak kald. Entropi engeli , bizim bilgi toplamadaki
yetersizliimizden kaynaklanmyor! Dizgenin balang dalmndaki bilgi ierii sonsuz
eden oluur. Bu nedenle biz, bu tr bir dizgeyi ne denek odalarmzda gerekletirebilir ne
de doada bulabiliriz!
Zaman aknn bir tek yn vardr: gemiten gelecee! Zaman istediimiz biimde
youramayz. Zamanda gemie yolculuk sonsuz entropi engeli nedeniyle olas deildir.
Kara delik, olas hzlar yasaklanm hzlardan ayran bir engeldir. Benzer biimde sonsuz
entropi engeli de, dinamik bir dizgenin betimlemesinde kullanlacak olan olas ilk koullar,
yasaklanm ilk koullardan ayran bir engeldir. Bu engel sonsuz olduundan, teknolojik
gelimelerle bile asla alamaz. Birgn, zamanda gemie yolculuk edebileceimiz
beklentisinden vazgemeliyiz. Sonsuz entropi engeli kavramnn daha iyi anlalabilmesi iin
Markov zincirleri, Boltzmannn niceliinin dikkate alnmas gerekir. Ancak, yaznn
amacn atndan bu inceleme yaplmayacaktr.
SONU
Doada sregelen fiziksel sreleri betimlemede kullanlan matematiksel denklemler,
birbirinden farkl olan ve deiim gsteren nicelikleri, birbirine denk ve deimez nicelikler
durumuna indirger. Ad geen matematiksel eitlikler zamandan arndrlr. Bylesi bir usa
vurma yntemi bize ok eski alardan kalan bir mirastr. Zaman zaman len bu yaklam

141
yakn zamanlarda Einstein yeniden diriltir. lgilendii fiziksel yasalar formle ederken
Einstein, temel dzeyde tersinemezliin kullanlmamasna byk zen gsterir. Einstein
iin gemi, imdi ve gelecek arasndaki ayrm, fiziin ura alannn dna kar. Einsteina
gre tersinemezlik, olanaksz olan ilk koullarn rettii bir ilzyondan baka bir ey
deildir.
Yalnz Genel Grelilik deil, Newton mekanii de kuantum mekanii de belirlenirlik
ilkesi temelinde oluturulduu iin zamanszdr. Yani, fiziksel sreleri betimleyen
matematik bantlar, gemi ve gelecei imdiki zamanda ierir. Bu bantlar, dizgenin
evrimini, bandan geen deiiklii betimleyemez. nk bu denklemlerde ortaya kan
zaman, dinamik dizgenin, yrngesi zerinde nerede bulunduunu belirlemeye yarayan ve
uzaysal bir nitelik kazandrlm olan bir parametreden baka bir ey deildir.
Gnmzde mayalanmakta olan yeni bilimsel bak as, sabit, kararl, dengedeki
yaplar yerine, evrim geiren, kararsz ve karmaadan doan dzenli yaplarla ilgilenir. Yeni
bak as, zamana yeni bir anlam kazandrr. Einsteinn uzaysal bir nitelik kazanm olan
zaman kavram yerini, zamansal zellikler tayan uzaya brakmak zeredir. Zamann
gemiten gelecee doru olan zgn bir yn vardr. Bunu salayan gerek, sonsuz entropi
engelidir. Gelecee doru olan zaman okunun ynn ne gemie doru evirmek ne de
zamanda yolculua kmak olasdr. Durum dne dek byleydi. nmzdeki gnlerde,
Stephan Hawkingin sonsuz entropi engelini nasl atn birlikte greceiz!
[1] Popper, R.K., The Open Universe.
[2] Hammond, A.L., A Passion to Know.

Byk Patlama Sylencesi Balamnda Bilim Sosyolojisi

Bilim ve Gelecek, Kasm 2011 say: 93
2009 yl Galileonun teleskopla evreni gzlemeye balad 1609 ylnn 400. yldnmyd.
2009 yl bu nedenle Uluslararas Gkbilim Yl olarak kutland. O yl yaplan eitli
etkinliklerden birisi, evrenbilimin byk sorunlarna ynelik tartmalar bir kitapta toplamak
oldu. Editrln Mauro DOnofrio ve Carla Buriganann yapt bu kitap Questions of
Modern Cosmology Galileos Legacy ad altnda Springer yaynevi tarafndan basld.
Kitabn bilim sosyolojisini ilgilendiren blmnde editrler evrenbilim alannn eitli
uzmanlarna sorular yneltmi ve yantlarn almlar. Bu yaz kitabn ilgili blmn
evirisidir.
Sevgili Jack (Sulentic), insanlar bilimsel etkinlikler yapyor. Biliminsanlarnn
karakterlerinin ve inanlarnn bilime yaklamlarn etkileme olasl var. Bu tr
etkilemeler Galileonun yaad dnemde olduu gibi gnmzde de oluyor. Standart
evrenbilimin vizyonunun baarsnda bu etkilemelerin ksmen katks olduuna inanyor
musun? Senin bu konudaki kiisel deneyimin ve fikrin nedir?
Bu sorunun yant bilim sosyolojisi balamnda verilebilir. Gkbilim ve zellikle evrenbilim
gibi yalnzca zel bilgisi olanlar tarafndan anlalan bir konuda uzun deneyim sahibi olunca,
bu tr etkinliklerde bulunan insanlarn sosyal davranlarna ilikin gr sahibi oluyorsunuz.
Kiinin bilimin nasl yapldna, fikirlerin nasl karlkl sunulduuna ilikin balangtaki

142
safl ok abuk bir biimde ortadan kalkabiliyor. niversite rencisiyken zt dncelerin
savat alanlarda aratrma yapmak bana heyecan verici bir ura olarak grnd. Ancak,
kii, zt dncelerin savat alanda aratrma yaparken, dmanlk ve kiilerden
kukulanmaya ne gerek var? Chip Arp Doppler kaymas olmayan krmzya kaymalar ve
Byk Patlama paradigmasna seenek modeller zerine almak zere beni Pasadenaya
davet ettiinde, insanlarn benimle ilikilerini kesebilecei uyarsnda bulunmutu. Bilim
alanndaki duruluun yitirilmesinde kendisini gsteren bir baka etmen, bu alanda gerek bir
entellektel ilikinin olmaydr. Belki hep byleydi, bilimin nasl yapld konusunda benim
idealist bir yaklamm vard.
Bu alanda bir sre altktan sonra bilimsel etkinlikte bulunan deiik tr insanlarn
varln anladm; bu kiilerin deiik gdleri ve amalar vard. Albert Einsteinn Max
Planck ansna yazd yazy okuyunca her ey aydnla kavutu. yle anlalyor ki Einstein
da fizik konusundaki aratrmalarda deiik tr insanlarn varln duyumsamt. Einstein
fizie bilimin tapna derdi. Einsteina ve ayn zamanda bizim saptamamza gre, bilimsel
etkinliklerde kariyeristler ve de gerei aratrclar var. Kariyeristleri gden etmen
kariyerlerinde ykseltilmedir; gerei aratranlarnsa daha karmak ve gereki olmayan
amalar var (rnein, bilim ak). Gerei aratranlarn ayaklar yere salam basamyor.
Gerei aratranlara Baconist diyelim (Bilimsel yntemin atas, veya deney/gzlem tutkunu
olarak adlandrlan sir Francis Bacon isminden esinlenmi bir niteleme). Bacon Galileonun
aclyd. Pasadenada birden ok derste, 1970 li yllarda Baconist olunamayaca
konusunda sylemler duydum. Ve bu saptamay yal bir biliminsanndan duyduumdaki
aknlm hi unutamyorum.
Einstein gerei aratryordu ve konumasnda Max Planckn da bir Baconist
olduuna deinmiti. Kukusuz, btn Baconistler Einstein veya Max Planck denli zeki
olamayabilir, ancak ayn gdyle bilimsel aratrma yapyorlar. Bu sylediklerimden
kariyeristlerin yetenekli biliminsan olmadklar anlam karlamaz. Aslnda kariyeristlerin
teknik konulardaki yetenekleri ou gerek aratrcsndan daha iyidir. Bu iki tr arasndaki
fark, kariyeristler kariyerlerini u anki paradigmada geerli olan teknik konulardaki
yetenekleri zerine kuruyorlar.
Kariyeristler gnmz paradigmasna ynelik tehlikeleri, paralarna, dllerine,
yeliklerine ve byk teleskoplara ulama yolunda karlaacaklar tehlikeler olarak alglyor.
Ben, paradigmann tm cephelerini snamann ve sorgulamann biliminsan olmann temel
sorumluluu olduuna inandm. Ancak bu felsefenin kariyeristler tarafndan
benimsenmediini rendim.
Evrenbilim alanndaki tartmal sorunsallara kariyeristlerin yant, bu sama bir
dncetartlacak bir ey yokbu dnce rtld biiminde oluyor. Tartmak bir
yana tartmal konular aratrmak bile gereksiz grlyor. Bu durumu anlamak zor deil.
Giderek daha byk ve yksek znrl aygtlar retiyoruz, ancak bu uydular, teleskoplar,
vb. g ve utkunun simgeleri, evrenbilimin standart modelini snama amal retilen aygtlar
deil! Eer bu aygtlar gvenilmeyecek aratrmaclarn eline geerse, bu uydular,
teleskoplar, vb. sonsuza dek srecek aratrmalara balayacaklar. Gkyzne ilikin bitmez
tkenmez taramalarda yeni bir bulgu ortaya kmyor. Eer biraz yeni bir ey bulunsa,
bilimsel bildirilerin zet ksmnn son tmcesi daima, bu bulgu evrenbilimin standart
modelini destekliyor biiminde oluyor. Bu arpk bir durum, ancak ne yazk ki gnmzde
bilimsel kurumlarda ska karlayoruz. Byk teleskoplarda krmzya kaymas byk (ne
denli bykse o denli iyi) olan kaynaklarn dk sinyal/grlt gzlemleri iin zaman

143
alabiliyorsunuz. Bu gzlemlerden elde ettiiniz sonular yksek belirsizlik ierdiinden
model iin tehlike oluturmuyor (bilimsel olarak yanllanabilir deildir). Ancak dk
krmzya kaymal kaynaklarn yksek sinyal/grlt gzlemleri iin size zaman vermiyorlar.
nk sonular standart Byk Patlama modelinin temellerini sarsar. Dier yandan, gncel
olmayan bir konuda teleskop zaman isteminize olumlu yant almak hemen hemen
imkanszdr. renciler bu durumun farknda, ancak evrenbilimin standart modelini
sorgulamak yerine ona inanmay rendiler.
Kariyeristlerin standart modele olan adanmlna rnek bulmak ok kolay. Standart
modeli destekleyen herhangi bir kant eletirel olmayan bir biimde hemen onadklar gibi,
modeli desteklemeyen kantlar da yine eletirel olmayan bir biimde yadsrlar. Eer kendinizi
kariyeristlerin oluturduu sosyal evrenin (i dnyasnda buna network denir) dnda
tutarsanz bu davranlar grmeniz kolay, eer sosyal evrenin iindeyseniz bu olumsuz
davranlar grmeniz imkansz. Kariyeristler gkbilimi sosyalletirdikleri iin vg alrlar,
Baconistler ou zaman yalnzdr. Eletirel olmayan onamaya bir rnek olarak Baldwin
etkisini ele alabiliriz. Bu etki, 5 elektronunu yitirmi olan karbon elementinin 1549
Angstrm dalga boyunda alglanan tayf izgisinin (CIV 1549) yeinliiyle kuazarn tmas
arasnda iliki olmadn (anti-correlation) gsteren etkidir.

ekil. CIV 1549 izgisi lmleri Hubble Uzay Teleskopu ile alnmtr. Yatay eksende tma, dikey eksende
de durgun konsay dzeneinde CIV 1549 izgisinin genilii var. Bylesine byk salma gsteren noktalar
ekildeki doru ile temsil etmek olanaksz. Nokta says arttka ilikisizlik daha da belirginleti.

Bu etkinin bulgusunu duyuran bilimsel almada gzlenen az saydaki kuazar

yukarda sz edilen iki fiziksel nicelik arasnda ok gl bir iliki sergiledi. Yazar doru bir
bilimsel yaklamla ilikinin doruluu konusundaki kukusunu dile getirdi. Sonraki yllarda,
Baldwin etkisini snamak iin gzlenen kuazar saysnda art olurken, iliki giderek
zayflamasna karn, standart Byk Patlama modelini savunan kariyeristler tarafndan
modeli destekledii savyla gklere karld. likinin gerek olduunu dorulama amacyla
verilerde oynadlar ve sonunda bu etki her yerde bulundu. Baldwin etkisi ak o denli
glendi ki kariyeristlerin sosyal evresinin iinde bulunan az saydaki aratrmac bu etkinin
geerliliini sorgulama yrekliliini gsterdi. Ancak bu kukucular poplerliklerinin anszn
dne tank oldular! imdi kuazarlar hakknda tayfsal adan biraz daha fazla bilgi
sahibiyiz ve biliyoruz ki, kuazarlarn ayn zelliklere sahip olduuna ilikin izlenim sryor

144
olmasna karn, kuazarlar ayn zellikleri sergilemiyor. Bugnk bilgilerimiz nda
Baldwin etkisi kaynaa zg bir etkidir ve ilikide gzlenen u deerler deiik evrim
aamalardaki kuazarlar simgeliyor. Daha basit sylersek, Baldwin etkisi krmzya kaymalar
veya tmalar birbirine yakn deerlerde olan bir avu kuazarlar iin geerli. Bu bulgu,
Baldwin etkisinin kaynaa zg olduuna, kozmolojik bir etki olmadna, evrenin
genilemesi veya boyutlaryla ilgisi olmadna iaret ediyor. Richard Feynman, bilim kuku
duyma kltrdr demiti. Baldwin etkisinin braklmas ve Standart Inm kayna olarak
kuazarlar toplantsnn rgtlenebilmesi ve 20 yldan fazla bir srenin gememesi iin biraz
daha fazla kukuya gereksinim vard.
Jack, sence, astrofizikte tamamen yansz ve deneysel/gzlemsel almalara yer var m?
Veya, bilimsel almalarmzda etkili ancak henz kantlanamam paradigmalar var
m; bunlar bizi yanl zmlemeler yapmaya zorluyor mu?
Yantm yansz almalara kukusuz yer var biimindedir. Ancak bu ok kolay olmayacak;
nk amzdaki bilimsel almalarn yaplnda byk deiiklikler oldu. Kopernik ve
Galileo anda gzlem yapan ve bu gzlemleri aklamaya alan, gerein peinde olan az
sayda aratrmac vard. O dnem, kesinlikle kantlanan Kopernik paradigmasnn ykseliine
tank oldu. Yine o dnemin almalar geni lde deneysel ve gzlemseldi: Galileonun
lmnden sonra Newton bilim sahnesine kt ve Galileo/Kopernik gzlemlerini aklamak
iin gerekli olan fiziksel yasalar ve matematiksel yntemleri gelitirdi.
Yksek erke fiziinde gkbilim aratrmalarnn geleceini belirleyen eilim,
gelecein bilimsel devriminde ncelii yakalamak biiminde geliiyor. Eer saptama
doruysa, bu bilinaltndaki bir sretir. Yksek erke gkbilim aratrmalarna kar yrtlen
iddetli tartma bende derin bir izlenim brakt. Yksek erke gkbilim almalarn ancak
kariyeristler sevebilir. Getiimiz 30 yl boyunca birok gen ve zeki kiilerin gkbilim
aratrmalarn terkettiklerine tank oldum. Yukarda szn ettiim iddetli tartma, geni
bir ekiple aratrma yapma eiliminin gelimesi ve baskn yntem olmas yaratc bireyleri
bilimsel almalardan uzaklatryor biiminde bir sav gelitiriyor ki, bana gre bu sav
doru. Bu eilim dev teleskoplarn gelimesi eilimiyle daha da artacak. 100 metrelik bir
teleskop, 10 veya 20 tane 4 6 metrelik teleskoplardan daha iyi deildir. kinci seenek, 4 6
metrelik teleskoplarla yaplan bilimsel almalar birok birey ve grubun deneysel/gzlemsel
almasna izin verecei iin beyin gcn en iyi kullanmay salayacaktr. 100 metrelik
teleskop zamann kimin hakkettiine nasl karar verilecek? Bu karar ok kiiden oluan
teleskop zaman ayrma komitesi ve standart Byk Patlama modelini destekleyen projeler
verecektir. Dier yaratc bireyler bu tr alma yntemini skc bulduklar iin ya
aratrmay brakacaklar veya gkbilim brokrasisine katlacaklar.
ada bilim 20. yzyla damgasn vuran ABD tarafndan ok gl bir biimde
ekillendi. Bu kltrde, uzman olma kariyerin ve zellikle para kazanmann yeermesini
salad. Bu kltr ayn zamanda ar rekabeti bir kltr. Para g demektir ve para
kazanmak g salamaya yaryor. kinci Dnya savandan nce bilimsel aratrmalar az
sayda elit okullarda yaplyordu. Ancak Sputnik hereyi deitirdi ve bilim alanna binlerce
kii, Baconistlerden ok kariyeristler dolutu. Bunlar gl ve geni bir bilim tapna yaratt.
Kolay bir biimde kenara itilen zgr dnrlere bu rgtlenmede yer yok. Bu yeni evrede
zgr dnrlerin varln srdrmesi kolay deil. Bazlar, zgr dnme yeteneklerinin
krlenmemesi iin bu modann ortamna uyup iyi almalar retebiliyor. Ancak bu ortamda
zgr aratrma abas olduka zdrapl ve hemen hemen ortadan kalkt. Eer yeni bir
bilimsel devrim gerekleecekse bu Avrupada (eer ABDyi yknme drtsne

145
direnebilirlerse) veya dnyann dier lkelerinde (Hindistan/in? Latin Amerika?)
balayacak.
Galileonun gkyzn gzleme amacyla kulland ilk teleskoptan 400 yl sonra dev
teleskoplarn yapldna ve daha byklerinin sraya girdiine tank oluyoruz. Eer
gnmzdeki eilim srerse bu teleskoplarn hibiri bulgu amal kullanlmayacak (boa
harcanacak?). Bu teleskoplar, ou kii iin bir dinsel inan durumuna gelmi olan gnmz
evrenbilim paradigmasn desteklemeye adanacak. Bugn, Byk Patlama evren
paradigmasn ykacak herhangi bir gzlem dlemek zordur. Bu paradigma ok ekiciben
bile, igdlerime ters olmasna karn bu paradigmann ekiciliini duyumsuyorum! Byk
Patlama paradigmas karmak bir tapnakkarmakln kalesibu paradigmay ya olduu
gibi onayacaksnz ya da, eer yanllarn gstermek istiyorsanz, ok derinlemesine girip onu
anlamaya alacaksnz. Kendi deneyimimden biliyorum, bu kalenin herhangi bir tulasn
kazmaya balarsanz sorunlarla ve tutarszlklarla karlayorsunuz. Ancak Byk Patlama
paradigmas acmasz bir kurulutur, bu lgnca kaz iine ancak bir Baconist giriebilir. Eer
bilimsel aratrmalarda olumlu gelimeler olursa, gelecek 100 yl iinde birok yeni ve temel
bulgulara tank olabiliriz. Yukarda szn ettiim gkyz taramalar, Yer konulu ve uzay
teleskoplarn tekeli altna almaya devam edecek olsa da bu almalarn yararl bir yan var.
Elde edilen veriler arivleniyor, kamuya alyor ve sanal gzlemevlerine iletilebiliyor.
Kiilerin bu arive girip verileri (dikkatli bir biimde) kullanma olasl var. Bu verilerde
kariyeristlerin dikkate almad, almak istemedii altn deerinde noktalar var!
Gnmzde insan d krklna uratacak eilimler var: (1) yaynlanm olan ou
makalelerde tek yanllk var ve (2) tm dnya apnda seminerlere katlmn dm olmas.
Kii, kendi almasna ilikin veya yakn konulardaki seminerlere katlarak kariyerinde
ilerleme yapabilir. Bu katlmlar olmazsa, yaratc muhalefet bastrlm olur, byk veya
kk apl bilimsel devrimler byk olaslkla gereklemez.
Sevgili Simon (White) sen son zamanlarda, gkbilimin ve parack fiziinin evrenbilime
olan yaklamlarn ilgin bir biimde karlatrdn. Bu almanda Karanlk Erke
sorunsalna younlam olan kuramsal ve deneysel abalarn ve daha genel konuursak,
temel fizikle ilikili konularn gkbilim almalarna tehlike oluturacandan szettin.
Bu grn zetler misin?
Parack fizikileri ve astrofizikiler ortak ilgi alanlarna ilikin konularda uzun zamandr
retken bir ibirlii iindeler. Bu ibirliinin nemli sonularn yle sralayabiliriz: 19.
Yzyln sonlarnda Gnete helium elementinin bulunmas; yldzlarda ve Byk Patlama
annda gerekleen ekirdek tepkimelerinin aklanmas; ok youn zdein hal denkleminin
aratrlmasnda ntron yldzlarn kullanlmas; Gne ntrino sorunsal ve ntrinolarn
ktlelerinin saptanmas; axionlarn doas ve ktlesine ilikin astrofiziksel kstlamalar; en
kk spersimetri modelinin (Minimal Supersymmetric Model) parametreleri zerine
yaplan snrlamalarn, Karanlk zdek kmelerinde gerekleen zdek-antizdek yoketmesi
(matter-antimatter annihilation) sonucunda aa kan nmla gereklemesi; parack
fiziinin kulland istatistiksel ve veri zmleme yntemlerini kullanarak, ekimsel
mikromercekleme aratrmalarnda elde edilen veri tabannn zmlemeleri. Bu karlkl
gelime ok yararl oldu, parack fizii ve astrofizik alanlarnda yeni aratrma kollarnn
almas saland. Bu yardmlama kukusuz srecek.
Karanlk Erke sorunsal hem evrenbilimcileri hem de yksek erke fizikilerini
bylyor, ancak bu sorunsal nceki dnemde gerekleen disiplinleraras yardmlama

146
desenine uymuyor. Eer farkllklar anlamada ve uygulamada baarl olamazlarsa, ortaya
kacak olan durum astrofizii olumsuz etkileyecek, gnmzdeki olaanst canlln,
geniliini ve eitliliini kstlayacak ve genel olarak kamunun, zel olarak da parlak ve
istekli gen neslin astrofizikten uzaklamasna neden olacaktr.
Einstein 90 yl nce, evreni zamanla deimeyen, dier bir deyile durgun yapmak iin
kozmolojik sabit ad verilen terimi denklemine ekledi. Aradan geen sre boyunca ortaya
kan eitli evrenbilimsel sorunsallar aklamak iin bu kavram sk sk ya ortadan kaldrld
ya da hortlatld. Son zamanlarda evrenin genileme hznn arttnn gsterilmesi byk bir
srprizle karland. Bu ivmeli genilemeyi aklamaya ynelik nerilerden birisi Einsteinn
Genel Grelilik kuramnn deitirilmesi ynndeydi. Genel Greliliin matematiksel
denklemlerindeki dorusal olmayan terimlerin varl ve beklenmeyen etkileri ve etkin olan
skaler alan, ekim ile kuantum mekaniinin daha yksek fiziksel boyutlu sicim kuramnda
birletirilmesini gndeme getirdi. Bu gelimeler, kendisini yalnzca evrenin en genel
evriminde gsterecek olan yeni bir fizii gerektirdi.
Benim bu gelimelerden karacam sonu udur: Hal denklemi parametresine
kstlama getirme amacyla yaplan deneyler yerine, Karanlk Erkeyi aratracak gzlemevleri
tasarlamamz gerekiyor. Gzlem aygtlarmzn elde ettii verilerin gvenilir olmas, yalnzca
evrenin genilemesi tarihesine deil, ayn zamanda ok saydaki gkbilim sorunsallarna da
yant verebilmelidir.
Karanlk erke balamnda en arpc baar yks, son on ylda mikrodalga ardalan
nm deneylerinde elde edilen sonulardr. Bu yk, ou evrenbilimciyi gereki olmayan
beklentilere sokmutur. Bu beklentiler, kozmik genileme ve gkada kmeleri, gkada sper
kmeleri gibi yaplarn evrimini belirleme abamz, gzlemlerde ortaya kan sistematik
belirsizliklerin deil, istatistiksel belirsizliklerin snrlayaca ynndedir. Kozmik
Mikrodalga ardalan nmnn astrofizikte zgn bir yeri vardr. Bu alandaki bilgiler, son
derece basit bir dizgede ortaya kan dorusal tedirginliklerden tretilebiliyor. Ayrca, ardalan
nmndaki scaklk dalgalanmalarn kirletme olasl bulunan nalan gkcisimlerinden
kaynaklanan nm bolanabilecek dzeydedir. Ancak, SNe spernovalarn, gkadalar veya
gkada kmelerini uzaklk lei olarak kullanma abamzda ansmzn bu denli yksek
olma olasl ok dk. Yksek erke fizikilerinin devasa niceliklerde birikmi olan
hzlandrc verilerinin iindeki gerek sinyalleri yapay sinyaller ve grltler iinden
ayklama ii, samanlkta ine aramaya benziyor. Parack fizikilerinin bu abadaki
uzmanlklar, karanlk erkeye ilikin olduu dnlen verilerin zmlemesinde kukusuz
iimize yarayacak.
Varolan parasal kaynaklar bu iki aratrma alanna uygun bir denge iinde datmak
m gerekiyor, yoksa bu disiplinler yntemsel olarak birbirinden farkl olduu iin
kaynaklarn datmnda birisi avantajl durumda m?
Yksek erke fiziinin deneysel cephesi birka yldr ok dar bir alana kstland. rnein,
ou aratrmac tarafndan protonun i yaps nkleer fizik olarak dnlyor. Bu alann
alanlar, ok az saydaki hzlandrclarda yaplan devasa aygtlarda daha ok aratrmac
ieren gruplarda rgtlendi. Aratrma programlar az saydaki Byk Sorulara yant bulma
amacnda. Bilim dnyasnn ve parasal destekilerinin Byk Hadron arptrcsnn (LHC)
ardlna para bulup bulamayaca belli deil. LHC de alan herbir aratrma grubunda 1000
den fazla fiziki bulunuyor. Bu kapsamdaki bir organizasyonun yaklamlar endstriyel

147
dzeyde olmal; bu alma alannn gelecekte nasl ilerlikte olaca ak deil. Giderek artan
saydaki fiziki, Karanlk zdek gibi aratrma alanlarna, astroparack fiziine kayyor.
Oysa ki astrofizik daima frsatlar alandr, birok cephede e zamanl ilerlemeler
yaplabiliyor. Astrofizikteki i blm yksek erke fiziindekine benzemez. Yksek erke
fiziinde gzlemevlerini ve aygtlar yapanlarla onlar kullananlar farkl ekiplerdir, bu
nedenle, en nemli sorunlar saptayan kk gruplarn olumasna izin verir. Gnmzde
ynetimin bir sayfalk zetinde bile gkbilimin ok geni bir ncelikli aratrma alan vardr:
Karanlk Erke ve Karanlk zdek; gkadalarn, yldzlarn ve gezegen dizgelerinin kkeni ve
evrimi; Kara Deliklerin doas; u koullarda fizik; erken evren; ekimsel dalgalar ve ntrino
gkbilimi; yaamn kkeniAstrofizikteki bu eitlilik, merakl gen aratrmaclarn
kendilerine uygun bir alan bulmasna ve henz yksek lisans, doktora veya doktora sonras
aratrmacyken bamsz, uluslararas dzeyde tannan biliminsan olmalarna izin veriyor.
Astrofizik gkbilimin geni halk kitlelerinde poplerlemesinden de ksmen sorumludur.
Popler ve amatr gkbilim dergi saysn yksek erke fiziindekilerin saysyla veya
gazetlerde heriki alana ilikin yaynlanan haber saylarn karlatrn, astrofiziin baskn
olduunu greceksiniz.
Gkyzn tarama gkbilimi bizim alanmzda aratrma yapan ekiplerin saysnda
dev bir arta neden oldu. Yksek erke fiziindeki rgtsel yapdan daha zayf olmasna
karn bu ekipler hzlandrclarda alam ekiplerin moral deerlerini benimsemilerdir.
Byk leklerde yaptmz karanlk erke taramalarna yksek erke fizikileri de katld
iin ok sayda aratrcyla alma eilimi artt. Bu durumun etkisi, rnein atf alma
istatistiklerinde kendisini aka gsteriyor. ok sayda atf alan aratrmaclar bu konuma,
yazar listesi ok kabark olan ancak bireysel katks belli olmayan makalelere verilen atflarla
ykseliyorlar. Bylesi ekiplerde hiyerarinin nemi var. Yal biliminsanlar asistanlar iin
referans mektubu yazar ve bu genleri tanmayan bir kii ya da kurum iin gvenilecek tek
kaynak bu mektuplardr. Bu byk ekiplerde alanlar ayrca ekip biliminsan sfatyla
kredi salyorlar, oysa ki bunlarn ekipteki grevleri yaratc biliminsanlndan ok ynetsel
oluyor. Bu yntem, yazarlk listesini aratrmaya katk dzeyine gre dzenleyen geleneksel
gkbilim uygulamasndan daha az eitliki ve daha az effaftr.
Bana gre, yetenekli gen biliminsanlar iin byk ekip bilimi geleneksel gkbilim
aratrmasndan daha az ekicidir; ikincisinde kk sayda aratrmac ieren ekipler gelikin
gzlem aygt olan ulusal veya uluslararas gzlemevlerine projeler sunar. Baz projeler,
rnein karanlk erke taramas, ok sayda biliminsannn katksn gerektiriyor. Eer bu tr
projeler gkbilim aratrma alannda baskn olursa bu gelime gkbilimi zayflatr.
Gkbilimdeki ilerlemeler, byk ekiplerin planlanm programlarndan ok, yaratc ve esin
kayna yksek bireylerden geliyor. nanyorum ki karanlk erkeye ilikin bilgilenmemiz,
tpk 100 yl nce Merkr gezegeninin enberi noktasnn sistematik olarak kaymas rneinde
olduu gibi, doru lmler yapan endstriyel gce sahip kampanyalarla deil, gen
bireylerin yeni ve devrimci ngrleriyle olacak.
Sevgili Gerard (tHooft), getiimiz son 20 ylda fizik ve astrofizik alannda aratrma
yntemleri ok deiti. Gkbilim ve fizik alanndaki yeni nesil aratrmaclar, bu
yzylda artan rekabet ve i olanaklar erevesinde yetiiyorlar. Bilimin baz
alanlarnda, gelimelere yalnzca byk sayda aratrmac ieren ok iyi rgtlenmi
gruplar damgasn vurabiliyor. Bu durum, bireysel aratrmada ok uzmanlamay
gerektiriyor. Bylesi bir rgtlenmenin gelecekte bilim zerine etkisinin olumsuz
olacan dnyor musun?

148

Ben byk apl ve iyi rgtlenmi aratrma gruplarnn sorun karacana inanmyorum.
Gnmzn bilimsel sorunlarnn ouna ancak, yetenekleri ve kaynaklar en byk lde
olan ve ortak abada iyi rgtlenmi olan gruplar yant bulabilir. Bilimsel aratrmalardaki
byk giriimlerimizi, rnein, teleskoplar ve dier algalar uydularla atmosfer dna
karma, devasa hzlandrclar yapma konusunda kamudan ve politikaclardan aldmz
destek beni ok mutlu ediyor. Biliminsanlar olarak bizim grevimiz, kamunun bize verdii
bu destein karl olarak onlar gelimelerden haberdar etmektir. Eer ilgi ekici yeni bir
bulgu yapamazsak o zaman sorun balar ve kamunun desteini yitiririz.
Bilimsel almalarn hepsi yukarda deindiimiz yntemle olmuyor. Hala kk
leklerde sren yntemlerimiz var. Ucuz, ve orta dzeyde znrle sahip aygtlarmzla,
gzlem ve deney yapyor, kuramsal yntemlerle zmlemeleri gerekletiriyoruz. Bu
yntemle yaplan almalarda, kendisini bilime adam aratrmaclarn maalarndan fazla
bir masrafa gerek kalmyor. Bilimi ilerleten ey, elimizin altndaki tm yntemleri
birletirmektir. Bu da bizim kendimizi olduka st dzeyde uzmanlatrmamz gerektiriyor.
Bazlarmz hala her konuda sz sahibi olan entel olmay srdryor. Tm enteller ve
uzmanlar genel olarak bilimin zel olarak da bizim bilim alanmzn gelimesine katkda
bulunuyor.

Kaynak: Questions of Modern Cosmology, Galileos Legacy, eds. Mauro DOnofrio & Carlo
Burigana, Springer Verlag, Berlin Heidelberg, 2009.

Byk knt m, Byk Buzul mu?

(Krk katr m, krk satr m?)
Sevgili Ender Helvacolunun, Kara delik kavram, tpk biyolojideki gen kavram gibi
mistik bir nitelik kazand. zdein yok oluu, zamann yok oluu gibi yeni metafizik grler
bu kara delik olgusunu kullanyorlar. Kara delik nedir, gzlenmi midir, kara delikte zdek ve
zaman yok olur mu? Evrenin dev bir kara delie dnp Byk atrt ile kendi iine
kecei teorisi ne kadar bilimsel? Bu konudaki bilimsel gerekler ile safsatay birbirinden
ayran bir dosya yapalm nerisini yerine getirme abas aadaki satrlarda!
Kara delikleri, alan (field) ve ift yldz dizgelerinde ve/veya gkada zeklerinde
olmak zere iki balamda incelersek, kendimizi baz yanl anlamalardan kurtarabiliriz.
Yldz evrimlerinin son duran belirleyen etmen, onlarn ilk ktleleridir. Yldzlarn,
yldzlararas gaz ve toz bulutlarnn iinde olutuklarna ilikin gvenilir gzlemsel
verilerimiz var. te bu kozmik doumevlerinde yaamlarna belli bir ilk ktleyle balayan
yldzlar, kimyasal evrim geirerek, dier bir deyile, hafif elementleri (hidrojen, helyum, vb.)
ekirdek tepkimeleriyle giderek daha ar elementlere dntrrler. Kimyasal evrimin son
dura Fe56 dr. Bunun tesinde ekirdek tepkimeleri gerekleemez. Yldz dengede tutan iki
kuvvetten birisi ktle ekim kuvveti, dieriyse, yldzn zeinde sregelen tepkimelerde
aa kan gama fotonlarnn nm basncdr. Bu nm retildikten sonra dar kma
abasnda sonsuz kez zdekle etkileerek salr. Erkesini zdee aktarr. Milyonlarca ylda

149
yldzn yzeyine, frekans optik blgeye dm olarak ular. ekim kuvveti yldzn tm
ktlesini zekte toplamak isterken, nm basnc da ktleyi zekten darya doru iter.
ekirdek tepkimeleri Fe56 da durunca nm basncnda azalma olur, ekim kuvveti baskn
duruma gelir ve yldz kendi zerine ker. Bylece evrenin skk yldzlar (compact
stars) oluur. M
Gnein ktlesini simgelemek zere, eer yldzn ilk ktlesi, 1M
< M <
1.4M
aralndaysa, yldz evrimini beyaz cce (white dwarf) olarak; ilk ktlesi, 1.4 M
<
M < 3.0 M
aralndaysa, ntron yldz olarak ve ilk ktlesi, M > 3.0 M
aralndaysa,
kara delik (black hole) olarak noktalar. Beyaz Ccenin younluu 106 g/cm3 , Ntron
yldzn younluu 107 g/cm3 ve kara deliinki de sonsuz dur! Beyaz Ccenin ap 104 km,
Ntron yldznn ap 10 km ve Kara Deliin ap yaklak sfr km dir! ekim alannn (F)
bykl asndan sralarsak, FBC < FNY < FKD dir. Kara deliin younluk ve apna ilikin
rakamlar kuramsaldr ve saduyuya uzaktr!
Beyaz cce ve ntron yldznn yzeyinden zdek ve/veya fotonlar kurtulabilir. Ancak
kara deliin olay ufku (event horizon) Schwarzchild yarap ile tanmlanr. Olay ufkunun
iinde ekim kuvveti o denli byktr ki, kara delikten zdein veya ierde retilmi fotonun
kurtulabilmesi iin kama hznn n boluktaki hzndan byk olmas gerekir. Kama
hz da bir gk cisminin ekim alanndan kurtulabilmesi iin belli bir ktleye sahip bir cismin
hzdr. Kama hzna bir rnek olarak, rnein, Yerde bulunan ve Mars gezegenine, Aya ve
Vestaya ait olduu saptanan talar gsterebiliriz. Eer bu talar Marsllar atmadysa
kafamza(!) byk bir olaslkla Marsa, Aya ve Vestaya arpan bir gktann bu gk
cisimlerinden kopard paralar ilgili gk cisimlerinin ekim alanndan kurtulabilecek denli
yksek bir hza ulatrm olmas gerekir. Bu hz Mars iin 5.02 km/s, Yer iin 11.2 km/s dir.
Marstan kaabilen bu tan da yrngesi zerinde Dnyay bulmas gerekten ans m
desem, sfr olaslk m desem bilemiyorum! Dnelim kara delie!
Eer yldz bir alan yldzysa, ve evriminin son aamasnda bir kara delie
dnmse kara delii alglamamz olanakszdr. nk, kara delikten zdek veya fotonun
kaabilmesi iin kama hznn n boluktaki hzndan byk olmas gerekir! In,
boluktaki hzndan ( 300 000 km/s) daha byk hzlarn varl, deneysel veya gzlemsel
olarak henz gsterilmi deil! Durum byle olunca, baz popler bilim yazarlarnn, kara
delie den bir nesne bir baka evrene girer, kara delikte zdek, zaman yokolur, gibi
betimlemelerle anlatlmak istenen gerek udur: Kara delikten zdek, foton kurtulamyorsa,
kara delie ilikin bilgilenmemiz de olanaksz. Gkbilimciler, yldzlara, gkadalara, yldz
evrelerindeki gezegenlere ilikin bilgileri bu cisimlerden gelen fotonlar zmleyerek elde
ediyor. O alan kara deliinin bizim gkadamz iinde olduunu varsayalm. Nesnel olarak o
cisim bizim evrenimizde, ancak, Kara delie den zdek, foton artk bir baka evrendedir
betimlemesiyle, bizim evrenimizin d anlatlmyor; o zdek veya fotona ilikin bilgi artk
bana ulamaz, ulaamaz! O nedenle o bilgi benim evrenimde yok! denmek isteniyor. Peki o
zaman kara deliklerin varlklarn gzlemsel olarak nasl anlayabiliriz? Kara delik bize k,
bilgi gndermiyorsa, metafizik bir kavram olmaktan teye nasl geebilir?
Eer kara delik bir ift yldz dizgesinin bileenlerinden birisi veya gkadalarn
zeindeyse durum biraz farkl! Bugnk fizik bilgimizle, en byk boyutlarda erkenin
(enerji), zgr duruma geen ekimsel potansiyel erkede yattn biliyoruz. Baz ift yldz
dizgelerinde ortaya kan X n ve gamma nlarnn kaynan ancak bir ekimsel
potansiyel erkenin aa kmasyla aklayabiliyoruz. Bu da bizi ok ama ok yein bir
ekim alan varsaymna gtryor. ift yldz dizgelerindeki bileenlerden birinin evresinde
toplanma diskinin varlna ilikin gzlemler var. Bu gzlemsel verilerden yola karak,
kara deliin yoldandan zdek kopard, kopan zdein kara delie dmeden nce bir

150
toplanma diski oluturduunu anlyoruz. Kara deliin kendisinden olmasa da evresindeki bu
diskten bilgi derleyebiliyoruz. Benzer srelerin gkadalarn zeinde bulunduu varsaylan
sper ktleli (108 M
) kara deliin evresinde sregeldiine inanlr. Bu inanc tamayan
biliminsanlar da var! rnein, Hannes Alfven, Etkin Gkada zeklerini (Active Galactic
Nuclei - AGN) kara deliklere bavurmakszn aklayabiliyor. Nasl? sorusunun yant bir
baka yaznn konusu olabilir.
imdi biraz Byk kntye doru yaklaalm! Termodinamiin kapal dizgeler
iin formle edilmi olan II. lkesi, ktmser varoluular ve dinsel yazgclarn elinde yanl
yorumlanyor. Onlar, evrendeki cisimlerin, yldzlar, gkadalar, vs. bir yandan ldn
dier yandan yeni yldzlara zdek saladn grmyorlar. Evet yldzlar, Beyaz Cce,
Ntron Yldz veya Kara Delik olarak kimyasal evrimlerinin son duraklarna geliyorlar.
Ancak bu arada, yaamlar boyunca yldzlararas ortama yldz rzgarlar yoluyla, ara sra
patlamalarla, attklar yldz zdeiyle yeni nesil yldzlarn oluumunun yollarn da
hazrlyorlar. Gkadalar kafa kafaya arpyor, iindeki llerin, rnein iki ntron
yldznn arpmas sonucunda zdein yeni bir evrime, yeni bir yaama girecei gn gibi
ak! Starburst galaxies ad verilen bu srete gkadalardaki yldz oluumlarnn sresi
anormal bir biimde ksalyor. Eer bu lm yaama yeniden k srecini
grmezseniz, evrendeki kara delik saysn arttrrsnz. Bu kozmik yamyamlar srekli
tkettiinden, eninde sonunda birbirlerini tketmeye balayacaklar, byk olan kk olan
yutacak ve evren bir tek devasa kara delie dnecek gibisinden bir senaryoyu satn
alacaksnz! Ayrca Byk Patlamaclarn senaryosu bu deil! Byk kntden onlarn
anlatmak istedii bu deil! Senaryoya aada deinmeye alacam, ama nce biraz dinsel
domalarn bilim alanna szn inceleyelim.
Fizik alannda ortaya kan ktmser dinsel ve sylencesel (mitolojik) temalar, ilgili
dnemde yaanan derin toplumsal ve ekonomik alkantlarn kiilerde yaratt kuruntu ve
zntlerin rndr. Bu tr durumlarla gnmzde de karlayoruz. Ekonomide sfr
byme, evrenbilimde kanlmaz (!) sonlar: Big Crunch (Byk knt) veya Big
Chill (Byk Buzul) bu kuruntularmzn gnmz eitlemelerindendir. Hemen belirtelim
ki, Genel Grelilik balamnda oluturulan modellerin ngrd Byk knt veya
Byk Buzul, benim deil, Byk Patlamaclarn evreninin balad o ilk an izleyen
mikrosaniyelerde gerekleecekti! (Leon Lederman, The God Particle, Houghton Mifflin Co.,
Boston 1993) Yani evrenimiz bir trl yaama geemeyecekti! Eh... burada olduumuza
gre!.... Byk knt veya Byk Buzul sylenceden teye geemez!
Byk knt ve Byk Buzul olarak adlandrabileceimiz bu yazglar,
Robert Frost gibi nl bir ozana bakn ne dizeler dktrtm!
Some say the World will end in fire, / Some say in ice. / From what Ive tasted of desire / I
hold with those who favour fire. / But it had to perish twice / I think I know enough of hate /
To say that for destruction ice / Is also great / And would suffice (Vistas in Astronomy, Vol.
6, 1965)
Bu dizelerdeki fire yani ate, Byk knty, ice yani buz da Byk
Buzulu simgeliyor. Bir iire yaplacak en byk hakszlk, bence, onu bir baka dile
evirmek olurdu! Yukardaki dizelerde ortaya kan o gzelim ses uyumunu Trkeye nasl
tayabilirim! Ozan, u dnceyi dkm dizelerine, Evren kimine gre atele / kimine
greyse buzla son bulacak / Arzuyu tatm iin ben atele sona erecek diyenlerden yanaym /

151
Ancak evren iki kez yokolacaksa / nefreti de yeterince tandm iin / buz ile mahvolmaya da
varm
Baz Hristiyan teologlarna gre, maddi evrenin geici olmas, bir balang veya
sonunun bulunmas evrenin Tanr'ya baml olmasnn bir kantdr. Einstein'n alan
denklemleri evrenin eninde sonunda ya kendi zerine keceine (Big Crunch) veya tamamen
dalp yokolacana (Big Chill) iaret eder! Eer evren Byk kntyle veya Byk
Buzulla ortadan kalkacaksa insan yaamnn anlam nedir ? te yant : "nsan yaamnn
anlam ancak doast bir yaratcnn gcn dnp anlamaktan geer"! Bu dnce,
kiinin kendini aalamasna davetiyeden baka nedir!?
Papa XII. Pius, aa yukar tm dinlerin bir dogmas olan "maher gn" ile
entropinin arttn savunan termodinamik ilkeyi ak bir ekilde ilikilendirmitir: "Entropi
yasas, doada sregelen kendiliinden srelerin zgr ve yararl erkeyi daima azaltacak
ynde altn sylemektedir. Bu sonu, kapal dizgelerdeki byk lekli srelerin eninde
sonunda biteceine iaret etmektedir. Pozitif bilimlerin deneyinden kan bu kanlmaz
yazg, Tanr'ya olan gereksinimi arpc bir biimde sergilemektedir". XII. Pius, evrenin
kanlmaz olarak bir sona gideceini, ancak daha da nemlisi, ona balangta "ol" diyecek
ve bir dzen salayacak doast gcn varlna gereksinimi olduunu savunmaktadr.
Bylece kapal dizgeler iin geerli olan bir fiziksel yasayla Hristiyan teolojisinin bir dogmas
arasndaki iliki kurulmu oluyor.
te bu aamada Byk Patlama bir teolojik gr destekleme grevi stleniyor.
Anmsanaca gibi, Byk Patlama' nn ilk eitlemesini formle eden Lemaitre'e teolojik
esin kayna olan ey, kendi deyimiyle, "Genesis'in de iaret ettii gibi evren kla balad"
grdr. Ancak, bilimsel bir kuram teolojik bir gr zerinde kurulamazd. O nedenle,
termodinamiin II. yasasna, yararl erkenin giderek azaldn savunan yasaya sarlmak
zorundayd. Burada ilgili okuyucunun uyank olmas gerekiyor. nk bu yasa yalnzca ve
yalnzca "kapal" dizgeler, yani evresiyle erke, zdek, bilgi, vb. al veriinde bulunmayan,
rettii entropinin dsatmn yapamayan bu nedenle de giderek daha byk dzensizliklere
urayan dizgeler iin geerlidir. Yasay evrene uygulayabilmek iin Lemaitre evreni
"kapatmak" zorundayd; uzayda sonlu bir evren yaratmak zorundayd; bunun iin bir
yaratcya gereksinimi vard. Bu ksr bir dngdr ! Bugn biliyoruz ki, insan, tm canllar,
insan toplumlar, Gne, yldzlar, gkadalar, gkada gruplar, gkada kmeleri, gkada sper
kmeleri, ksacas evrenin % 99 u kapal deil, "ak" dizgelerdir. Evrende ok ender olarak
varolan kapal dizgeler iin geerli olan bir yasay tm dizgelere uydurma abas, IQ
testindeki bir ocuun silindirik takozu gen delie sokma abasna benzer ! Ayrca
evrendeki zgr erke zerine bir kstlama getirmek olas deildir. Bugn etkin gkada
ekirdekleri denen blgelerde "inanlmaz" boyutlarda erke retimine tank oluyoruz. Bunlarn
says hi de az deil. Evren tam anlamyla "ak" bir dizge !
"lme mahkum evren" gr, bir tr dinsel dogmayla (maher gn) ktmser
varoluu grn ortak yann oluturmaktadr. Evrenin kanlmaz olarak bir lme gittiini
ileri sren teolojik grler son derece ktmser grlerdir ve doru deildir. Evrenin uzak
bir gelecekte Byk knt veya Byk Buzul gibisinden bir yazgsnn olduu sonucunu
karan Byk Patlama da son derece ktmser bir varoluu grtr.
Bugn Byk Patlama balamnda alan modellerin hepsi, balca 3 parametreye
baldr: 1) Omega (), younluk parametresi; evrenin gzlenen younluunun, genilemeyi

152
durdurmak iin gerekli olan younlua orandr. 2) q0 , yavalama parametresi; olduu
savunulan enflasyonist bir genilemeden sonra evrenin genilemesinin nasl yavaladn
tanmlar. 3) k, uzayn eriliini verir. Bu parametrelere kendi istedii deerleri veren bir
evrenbilimci, sonsuz sayda evren modelleri retebilir!
Byk Patlama ve Byk Birleik Kuram balamnda Omega=1 alnr; gzlemler,
Omega=0.02 olduuna iaret etmesine karn! q0 n tretildii Hubble genilemesi,
gkadalarn krmzya kayma lmlerinden elde edilir. Hubble parametresi, krmzya
kaymann tamamen gkada boyuna hzndan (gkada hz vektryle, gzlemcinin bak
dorultusunun akk olmas) kaynakland varsaymyla tanmlanr. Byk Patlama
kuramna gre, Hubble parametresinin uzayda sabit olmas gerektiinden, bu parametreye
genellikle Hubble sabiti denir.
ekil 1, Hubblen Sb tr gkadalar iin elde ettii banty gstermektedir. Yerdeki
gzlemci yani Edwin Hubble ve Homo Sapiens x ve y eksenlerinin akt noktadadr. x
ekseninde gkadalarn dolaysz olarak gzlenen parlaklklar, y ekseninde de yine gkadalarn
dolaysz olarak llen krmzya kaymalarnn (z) hz cinsinden deerleri yeralr. ekildeki
herbir nokta bir gkaday simgeler. Bu noktalarn herhangi birinden x eksenine izilen dik
dorunun ekseni kestii yerdeki deeri gkadann parlakln verir. y eksenine izilen dik de
ayn gkadann krmzya kayma deerini (hzn) verir. Hubble, gkadalar simgeleyen
noktalarn bir doru zerinde bulunduunu varsaymtr. Gkbilimciler parlakl, uzaklk
modl ad verilen bir bantyla uzakla (L) evirirler. Bylece, eksenlerin kesitii
noktadan balayp x ekseninin pozitif ynne doru ilerleyen bir gzlemci Yerden
uzaklayor demektir. y eksenindeki krmzya kaymalar da Doppler forml yardmyla hza
(L / T) dntrlr. Noktalar bir doruyla gstermenin anlam uradadr: doru zerinde
alnan herhangi iki nokta, (x1,y1) ve (x2,y2), iin (y2 - y1) / (x2 - x1) oran sabittir. Buna
dorunun eimi, veya Hubble sabiti (H) denir. imdi y ve x eksenindeki fiziksel niceliklerin
orann alrsak, (L / T) / L , ve sadeletirirsek, elimizde 1 / T kalr; yani zamann tersi! te
bu oran ters evirirsek, Hubble yan bulmu oluruz.

ekil 1. Hubblen Sb tr gkadalar iin elde ettii bant (E.Hubble, The Realm of the Nebula, Yale University
Press, London, 1936).

153
Gerek Yer konulu teleskoplarla gerekse Hubble Uzay Teleskobuyla yaplan ve bu dorusal
ilikiye uyan gkadalardan tretilen deer, H = 82 km/s/Mpc. Evet, yanl okumadnz! Bu
ilikiye uymayan gkadalar simgeleyen noktalar grafie alnmyor (Halton Arp, Quasars,
Redshifts and Controversies, Interstellar Media, Berkeley, CA, 1987) Bunun Trke meali
udur: Yerdeki gzlemciyi konsay dzeneimizin (koordinat sistemi) balang noktasna
yerletirirsek, gzlemciden, yani Yerden 1 Mpc (3.26 10 24 cm) tedeki bir gkadann
bizden uzaklama hz, saniyede 82 km dir. 2 Mpc uzaktaki gkadann uzaklama hz,
saniyede 2 82 km, vb. dir. Mpc ve km yi cm cinsinden yazarsanz, cm leri sadeletirirseniz,
ortaya kan deeri ters evirirseniz evrenin yan bulursunuz! Hadi bakalm bu ev devini
herkes yapsn! Doru bulan okuyucumuza Bilim&Gelecek dergisi de bir dl versin!
Deinmeden gemeyelim, Byk Patlama sylencesine gre, gkadalar varolan uzay
iinde, ondan bamsz uzaklamyor; sz edilen hz, genilemekte olan uzayn hzdr. Bu
uzaya yapk olan gkadalar da uzayn genilemesi sonucu bizden uzaklayor. Hubble
ilikisinin bu yorumu Hubblen kendi yorumu deil! Hubble, teleskop snrlarmzn bize
sunaca bilgileri tamamen tketmeden bylesine genel, kozmolojik bir sonuca varmann
yanl olacan defalarca vurgulamt. Ancak, dinsel grlerine uygun dt iin bu
ilikiyi evrenin geniledii biiminde yorumlayan kiiler Arthur Eddington ve George
Lemaitre dr. Netekim Hubble uyarsnda hakl kt! Hubblen teleskobu belli uzakln
tesindeki gkadalar alglayamazd. Daha sonra yaplan byk apl teleskoplar daha snk,
dolaysyla daha uzaktaki gkadalar alglamaya balad. Byk Patlama sylencesine gre de
en uzaktakiler de kuazarlard. Kuazarlarn da Hubble ilikisini dorulayaca beklentisi vard.
Kuazarlarn Hubble ilikisine uymad artk gzlemsel bir gerek! (ekil 2) Bu ekildeki
noktalarn herbiri bir kuazar simgeliyor. Bu noktalar ekil 1 de olduu gibi bir doruyla
temsil edemezsiniz. Dorusal ilikinin yokluu, uzayn geniledii dncesini ortadan
kaldrr. Onunla birlikte Byk Patlamann kozmolojik ilkesi, uzayn herbir noktas kendine
zg hzla geniliyor sav da ortadan kalkar; evrenin ex nihilo yaratldktan sonra
geniledii dncesi de ortadan kalkar. Byk knt, Byk Buzul senaryolar
sylence olur. Kuazarlar, Hubblen 1936 ylnda Sb tr gkadalar iin elde ettii (parlaklk,
krmzya kayma) ilikisine uymuyor! Uymas m bekleniyordu? Uzayn genilediinden
szedebilmek iin...Evet!

154

ekil 2. Kuazarlar iin Hubble ilikisi. Kuazarlar simgeleyen bu noktalar bir doru ile temsil etmek
olanakszdr.

Nobel dl alm olan Hannes Alfven, bu denli yanl bulduu bu terimi, Hubble sabitini,
1981 ylnda yaynlad, Cosmic Plasma adl kitabnda kullanmak bile istemiyor!
Modellerin dier bir amac da propagandadr. Eer bir kuram doruysa propagandaya
gereksinimi yoktur. Ancak, gzlemsel verilerle tutarl deilse, ne denli youn propaganda
yaparsanz yapnz, o kuram kurtaramazsnz. Ne yazk ki bir kuramn lm ok uzun srer.
Bu arada modeller, o konudaki tartmalarn canlln korumasna yardm eder. Hangi zgn
gkbilim olayn alrsak alalm, bu alanda yaplm birok modelle karlarz. Bu
modellerden bazlar, dierlerinden daha az "olasdr". unu kesinlikle syleyebiliriz ki, belli
bir modeli olutururken felsefi veya dinsel dncelerden esinlenmek hibir biimde
engellenemez. ou evrenbilimcinin ilk drtleri de zaten bu iki dnsel alandan gelmitir.
Gzlemler karsnda snanp, geerli olmad grldnde bolanabildii srece, bu tr
esinlenmelerin sakncas olamaz. Byk Patlama, Thomistik bir gr olan ex nihilo (yoktan
varolma) dinsel dncesinden esinlenmi, gzlemler karsnda srekli tutarsz kalm, ancak
ne yazk ki, savunucular tarafndan yadsnamamtr.
Uzay veya Zamanda Balang Gereksinimi
Hubble yasas, Termodinamiin ikinci ilkesi ve Heisenberg belirsizlik ilkesi evrenin
balangcna bilimsel bir aklama getirmeye alanlarn ska bavurduu bulgudur. lk
ikisi zamana bir yn bimeye almaktadr. Bylece u anda izlediimiz kozmik filmi geriye
sarma, evrenin balangcna gitme abalar hakl gsterilebilir duruma getiriliyor.
ncs, yani Heisenberg belirsizlik ilkesi ise klasik nedensellii ortadan kaldryor ! Klasik
nedensellikle birlikte ortadan kalkan ilke zdek - erkenin korunumu ilkesi ! Ksacas, iki tane
ilk ilke ve bir tane empirik yasa ile balangca gitme abalarna bilimsellik giysisi
giydiriliyor. Nasl m ? yle :

155
Hubblen empirik yasas evrenin genilediine iaret eder yorumu yapldktan
sonra kozmik film geri sarlyor. Bunun iin Einsteinn Genel Grelilik Kuramnda
gelitirdii alan denklemlerine bavuruluyor. Bu denklemler evrenin dinamik tarihesini
izlemeye yarayan denklemlerdir. Evrendeki iki nokta arasndaki R uzaklnn t zamanyla
nasl deitiini betimler. Kresel yldz kmeleri zerine yaplan almalar evrenin yann
yaklak 19 milyar yl olduuna ; Hubble yasas da (Hubble Uzay Teleskobunun son bulgular
nda) 11 - 12 milyar yl olduuna iaret etmektedir. Hangisi doru ? sorusunun yantn
bu yazda ele almayacaz imdi zamanda 19 milyar yl (isterseniz 11 - 12 milyar yl) geriye
gidelim. Rehberimiz Einsteinn alan denklemleri. Bu denklemler, t = 0 annda, yani evrensel
zaman balangcnda sonsuz zmn yansra zel zme iaret ediyor. Ama
hernde de matematiksel tekillik var. Matematiksel tekillik fiziksel belirsizlik anlamna
gelir. Bu durum fizikiler iin korkun skntlar yaratt. nk fizik, tanm gerei llebilir
niceliklerle uraan bir bilim daldr. Bu nedenle matematiksel tekillikler bir eylerin yanl
gittiine iaret eder. Tm bu yanl gidie karn Byk Patlamac evrenbilimciler bizi zdek erke, uzay ve zamann t = 0 annda hi yoktan yaratldna, bu yetmiyormu gibi, t = 0
anndan nce ne vard? sorusunun anlamsz olduuna inandrmaya alyorlar. Evrendeki
tm zdek - erke, uzay ve zamann hi yoktan ortaya k, Hristiyanln 4. yzylda
gelitirdii Ex nihilo kavramn andrmaktadr. Ancak, fiziksel bir olay teolojik bir kavramla
aklayabilme anslarnn olmadn bilen evrenbilimciler, ex nihilo kavramn bilimsel bir
temele oturtacak olan Heisenberg Belirsizlik lkesine sarldlar.
Heisenberg Belirsizlik lkesi
E. t h biiminde sevimsiz bir formlle karlatmzda oumuz, yaznn
saduyudan, gnlk deneyimlerimizden uzaklamaya baladn duyumsarz. Hi de haksz
saylmayz. Bu bantnn ne anlama geldiini bilmek en doal hakkmz. Bunu bize
salayacak olan kesim biliminsanlardr. Biliminsanlarnn nemli grevlerinden birisi,
bilimsel bulgu sonularn halka tamaktr. Bunu ok iyi becerenler var ! imdi, yukardaki
forml betimleyen aadaki satrlara bir gzatalm : Kuantum kuramna gre, ok dk
erkelere (enerjilere) sahip olan paracklar hi yoktan ortaya kabilir, varlklarn ksa bir
sre srdrp yine ortadan kalkabilirler. Kuantum alkantlar (veya virtual paracklar)
olarak bilinen bu durum her an kendiliinden ortaya kabilir. Bu alkantlar denek
odalarnda gzlenmitir. Erkesi ne denli bykse, paracn yaam sresi de o denli ksadr.
Bu durumun tersine, erkesi hemen hemen sfr olan bir dizge, ilkesel olarak hi yoktan
varolup, varln sonsuza dek srdrebilir. Bylece evreni hi yoktan yaratma ansna sahip
olabiliyoruz (Verschuur, G. l., The Invisible Universe Revealed, Springer - Verlag, N.Y.,
1987, s. 195).
Evet, bu satrlar, yukardaki sevimsiz formln Trke aklamasdr! Formldeki
E, erke lmndeki belirsizlik ; t, zaman lmndeki belirsizlik ve h de Planck
sabitidir. Planck sabiti, iaret ettii birok fiziksel gerekliin yansra esas olarak, zdek erkenin srekli deil, ayrk paketlerden olutuunu betimler. Byk bilimsel bulgular
yapanlar, saduyunun tesine gitmekten korkmayan kiiler olarak karmza kyor.
Saduyumuzu zorlayan bu senaryolar satn alp almama konusunda herkes zgr! Bu
senaryolar da genellikle tmdengelimsel usa vurmalarda oluuyor! Matematie venizm
derecesinde tutkun olanlara belki sert bir saptama olarak gelecektir ama, filozoflar,
tmdengelimsel bir yntem olan matematiin, gzlemlere ve bilimin pratik uygulamasna
kar gsterdii kaytszln kaynann, kle sahibinin kol emeine gsterdii nefret

156
(Bertrand Russell, A History of Western Philosophy, Simon & Schuster, NY, 1964) olduunu
ileri sryor.
Dover Publications, Inc. yaynevinin 1923 ylnda yaynlad The Principle of
Relativity adl kitabnda Einsteinn bir dizi makalesi yaynlanmtr. Bunlardan,
Cosmological Considerations on the General Theory of Relativity balyla yaynlanan
bildiride Einstein, ok ilgin bulduum u saptamay yapyor: Uzayn erilii, zdek
dalmna bal olarak, uzay ve zamanda deiir. Ancak, uzay eriliini yaklak olarak bir
kreye benzetebiliriz. Bu bak asnn mantksal olarak tutarl ve Genel Grelilik kuram
asndan da en uygun olduunu dnyorum ; bu yaklamn, gnmz astronomi bilgisi
asndan usa yatkn ve savunulabilir olup olmadn burada tartmayacam.
Einstein, evren modelini olutururken, en byk uzay leklerinde ele alndnda,
evrendeki zdein uzayda eit daldn (homojen) dnmtr. Bu ilk ilkeden yola kan
Einstein, Genel Grelilik kuramn kullanarak uzayn sonlu olduu sonucuna vard.
Dier bir deyile, belli bir younluktaki ktle ne denli bykse, uzay da o denli ok
eecektir. Eer younluk yeterince bykse, uzay, kendi zerine tamamen kapanacak biimde
erilecektir. Ksacas, eer evrendeki zdein younluu her yerde eit olacak biimde
edalm gsteriyorsa, evren sonlu olmak zorundayd.
Ancak, 1919 ylnda, evrenin edalml olmadna ilikin yeterince ok sayda kant
vard. Newton zamannda bilim adamlar, evrendeki hemen tm zdein birbirinden dev
uzaklklarla ayrlm olan yldzlarda toplandna inanyordu. Newton'dan sonra yaplan
gzlemler (Einstein'dan nce yaplan gzlemlerdir) yakn komuluumuzdaki yldzlarn
Samanyolu gkadasn oluturduunu gstermitir. 1850 yllarnda gkbilimciler, sarmal kollu
bulutsularn varln biliyorlard. ou gkbilimci, hakl olarak bu bulutsularn baka
gkadalar olduunu savunuyordu. Yine bu sarmal kollu bulutsularn gkyznde geni bir
bandda topland dikkat ekmiti. Bugn bu oluumlara gkada sper kmeleri ad verilir
(ekil 3).
Ksacas Einstein, hangi leklerde alnrsa alnsn, gzlemlerin evrenin edalml
olmadna iaret ettiini biliyordu! Buna karn, salt felsefi ve estetik nedenlerle, edalml
bir evren modeli nerdi. Oysa ki, bir seenek olarak, edalmsz bir evren modelini
dnrsek, uzayn byk oylumlarnn younluu, kklerin younluundan daha az
olduundan, evrenin bir kre gibi kendi zerine kapanmasna gerek kalmayacaktr.
Einstein'n edalml evren varsaymnn evrenbilim zerinde olumsuz etkisi
olmutur: Birincisi, nceki dnemlerde sama ve bilimin antitezi olarak tanmlanm olan
ortaa sonlu evren kavramn hortlatmtr. kincisi, edalm varsaymnn estetik basitlii
Einstein'n bilimsel saygnlyla birleince, bu varsaymn tm dier relativistik evren
modellerinde de kullanlmasna neden olmutur. ncs, ve belki de en nemlisi,
gelecekte yaplacak gzlemlerin edalm varsaymn dorulayaca beklentisinden yola
karak, gzlemlerle elien varsaymlarn yaplmasna izin vermitir.
Konuyu Einstein'n evren modeli balamnda incelersek, Einstein, evrenin, gkada
kmelerinden ve gkada sper kmelerinden daha byk leklerde edalml olacann
beklentisi iindeydi. Ancak gzlemler bu beklentiyi ykt (ekil 3).

157

ekil 3. Gzlemci eklin zeinde, You are here yazl yerdedir. Herbir nokta bir gkaday simgelemektedir.
Gkadalarn hangi lekte alnrsa alnsn edalm gstermediine dikkat ediniz.

Eer, evrendeki zdek edalm gstermiyorsa, Byk knt yok, Byk

Buzul yok! maher gn yok! Ne krk katr ne de krk satr var!
zel grelilik kuram bir formalizmin yorumudur. Bu formalizmi Einstein zel
Grelilik kuramnda kendine zg yorumlamtr. Ayn formalizmi bir de Lorentz
yorumlamtr. Lorentz, mutlak uzay ve zamann varolduunu ancak formalizmin sergiledii
nedenlerden dolay alglayamayacamz savundu. Einsteinn yorumuyla zel Grelilik
kuram, mutlak anlamda ezamanllktan szedilemeyeceini syler. Dier bir deyile, eer
mutlak uzay ve zaman alglamann yolu yoksa (yani formalizm alglamay dlyorsa) o
zaman varln varsaymann da anlam yoktur.
Lorentzin yorumuna eletiri getirirken Einsteinn kar kt noktann znde,
alglanmas formalizmce olas olmayan eylerin varsaylmamas gerektii yatyor. Bu
eletiriyi ya da neriyi, kuramn dier bileenlerine de uygulamann yolu veya mant var
m? rnein, kuramn bir ngrsnn alglanp alglanamayacana nasl karar verebiliriz?
Einstein, Genel Grelilik kuramnn snanabilecei en uygun ortam, evrenin tm olarak
grd ve kuramnn ngrsn yle formle etti: Eer evrendeki zdek, en byk
leklerde ele alndnda edalm gsteriyorsa ve bu zdein karlkl etkileimi iin tek
baskn kuvvet ekim kuvvetiyse, evren tek bir noktadan (matematiksel tekillikten)
genilemeye balayacak veya tek bir noktaya kecek: Byk Buzul veya Byk knt .
imdi bu ngrye bir gzatalm. Yukarda szn ettiimiz varsaymlarn herikisi de, 1)
evrendeki xdein en byk leklerde edalm gsterdii ve 2) ekim kuvvetinin tek

158
baskn kuvvet olduu, son gzlemlerle hakl gsterilemez varsaymlar durumuna
dmtr. Bu gerek bir yana! Einsteinn ngrs, Byk Buzul veya Byk knt
diyor. Eer evrenin yazgs Byk knt ise, uzayn kendi zerine kapallndan
szederiz; tpk bir kre yzeyi gibi. zdek, erke, uzay, zaman, herey kre iinde, krenin
dnda hibir ey yok! Evren, ilkalarn beinci boyutu iine byyor! Bu durum nasl
alglanr? Uzay eriliinin evren boyutlarndaki deeri, erilik yarap, erilik zei
(merkezi) nasl alglanabilir? Uzay eriliinin etkilerini yerel olarak alglayabiliyoruz.
Ardalandaki bir kuazardan gelip Gnein grnr diskini syrp geen radyo dalgalarnn
izledii yolun dorultusunun bkld gzlemsel bir gerektir. Ancak, zdein uzaya
kazandrd eriliin mantksal sonularn evren boyutlarna tamann bilimsel yntem ve
bilimin gelimesi asndan yararlar nedir? Benzer sorun, Byk Buzul iin de
zmszln korumaktadr.
imdi, Einsteinn bir varsaym iin sorduu soruyu bir ngr iin sormamz
gerekirse: Alglanmas olas olmayan bir evren erilii ngrsn bilim dnyasna
sunmann anlam nedir?. Kukusuz, en azndan entellektel doyumdur. Anlamszl ve
sakncalar konusunda ise ok ey syleyebiliriz.
Son sz, Ntrino bulgusunu yaparak Fizik dalnda Nobel dl alan Leon
Ledermana brakalm: Kritik ktlenin, dz evren (flat universe) retmesi iin niin o
deerde olmas gerektiini anlamam olsak da kritik deerde olduundan eminiz. Doa,
evrenini yaratmak iin olas ktle deerleri arasndan (kritik ktlenin 106 kat veya kritik
ktlenin 10 - 16 kat) hemen hemen dz evren retecek ktleyi seti. Aslnda durum daha da
kt! Evrenin, iki zt yazg arasnda (Byk Patlamay izleyen mikrosaniyelerde anszn buzul
veya anszn knt) 15 milyar yldr varln srdryor olmas bir mucize gibi grnyor.
Hesaplamalar, evrenin 1 saniye yandaykenki dzlnn kusursuz olmas gerektiine
iaret ediyor. Eer kritik ktle dz evren iin gerekli olan deerden ok az da olsa byk
deere doru sapm olsayd, daha henz bir atom ekirdei retemeden Byk kntye
urayacakt; eer sapma dier yne doru olsayd, yine derhal buz gibi l bir evrene
dnecekti. Yine bir mucize!... Dzlk sorunu byk bir mucize ve biz dzl doal
yapmak iin nedenler aryoruz.
Hayr...hayr! son sz yine benim! Evrenin balangcna veya sonuna ilikin
ngrler metafizik neriler olmaktan teye geemiyor. Evrenin ister Byk Buzul, ister
Byk knt isterse de Dz yazgsn aln, hepsi bilim kartdr. Hele dz evren
modeli insan zekli dnya grnn (Antrophic Principle) canl tutulmas iin uydurulmu
bir senaryodan baka bir ey deil!

159

Tanrnn parmak izleri

Byk Patlama yaradln gnmzdeki versiyonudur (George F. Smoot, Wrinkles in
Time, William Morrow & Co. Inc., NY, 1993). Yani, bilimsel olmaktan ok dinseldir.
zdein, dnyann, evrenin balangcna ilikin nermeler ne yazk ki bilimsel olmaktan
ok mitolojik oluyor. lkokul rtmenimiz bize ne demiti? zdek yoktan varolmaz, varolan
da yokolmaz. E, o zaman zdee, evrene bir balang bime abas niye? Hristiyan
teologlar, M.S. 4. yzylda Dou Roma mparatorluunun kmeye balad dnemde Ex
nihilo diye bir kavram gelitirmi: Hilikten yaradl! Bu imparatorluk hiten devasa
boyutlara ulat, imdi de hilie gidiyor! demiler. Katolik kilise de gnmzde bu
dogmann dorulanmas iin emir vermi: Yaradla bilimsel bir kisve bulun!
Fred Hoyle, tiiz gemi Byk Patlamaclarla ve Byk Patlama nn isim babas
olmu! Hadi bakalm, imdi evreni hi yoktan yaratalm. Onlarn rtmenleri de zdek
yoktan varolmaz, varolan da yokolmaz dedii iin Heisenberg Belirsizlik lkesinden
esinlenelim demiler. Nasl? E t h deil mi? le! Matematik, bu eitsizlik eitliini,
E h / t biiminde yazarm demiyor mu? Diyor! E o zaman, tanrnn uzuuuuuuuuun bir
sre kararsz kaldktan sonra , 15 milyar yl nce, E, evreni yarataym gari! dediini
kakmadlar m kafamza? Kaktlar....da bu yaradla Hesienberg Belirsizlik lkesiyle bir
bilimsel kisve nasl keydirdiler. Haaaaaa! Bak imdi.... ilk alarn beinci boyutundaki
vakum mu desem ne desem ortamndaki kuantum dalgalanmalarnn zaman aral
olabildiince kk idiyse, rnein, 10 10 s, yok olmad, 10 100 s , yok yine olmad, 10 1000 s
, -hhhh, 10 1000000000 s , git git............ 10 1000000000000000000000000000000000000000000000000 s , e una
sfr de gari! E diyelim, diyelim de o zaman E h / t eitsizlik eitlii noolcek?
Noolcek E olcek. Waaaaaww! Desen ya evrenin sonsuz enerjisi ble bilimsel kisve
keyiyor!
De ki Ex nihilo oldu! Sorna? Sornas var m? Koskoca sonsuz enerji sfr boyutlu
hacm iinde. Scak....scak. E scak ey genlemek ister, oylumunu (bu hacim oluyor)
arttrr....arttrr. O oylumun dnda uzay, enerji, zdek, Karyakal kzlar, hibir ey yok! lk
alarn ateten topu; zdein ilkel biimiyle nm tarihelerini birlikte yazyor. Bu arada
evren geniliyor. Inm k hzyla kap kurtulmak istiyor, zdek younluu izin vermiyor.
Inm da le mi? Ben de seni srekli iyonlatrrm da grrsn! diyor. Bu arada evren
geniliyor....ta ki, 300.000 nci ylda zdek younluu nm daha fazla hapsedemeyecek
duruma gelinceye dek! Sorna? Sorna nm, Bye bye derken, zdek de If you go away, on
a sunny day then you might as well take the sun away arksn besteliyor. daha da
ktleince ark biraz arabeksleiyor: Kendinden kaan, yarim keskin bak, nerde bende o
yreeeeeeek, yarden cayacak Inm UV de balyor yolculuuna. Bu arada evren
genilemesini srdryor. Inm nerde? Bir balonun yzne benzetilen uzayda. iir
balonu.....dur dur, iirmeden nce zerine bir sins erisi iz....dur dur, sins sil, balonun
zerine karatavuktan hzla kamaya alan bir solucan resmi iz, le kvrm kvrm. Hah
imdi iir balonu Noolyo? Solucan pitona m dnt? UV solucan, Mikrodalga Piton.
Olsun varsn. Pitonun her yan ayn scaklkta izotermal. Bu fosil miydi? lk alarda da
evrenin izotermal olduuna m iaret ediyordu? zdein homojen daldna m iaret
ediyordu? Boltzmann ne dediydi. zotermal ortam s lmndedir. Bu ortamdan dzenli
yaplar tretemezsin. Ne demek? Gkadalar oluturamazsn! Naapcez zotermallii boz!
Birazcck dalgalanma koy.....hani koy da sonra o younluk dalgalanmalar 15 milyar ylda

160
ekim zekleri olacandan bugn gzlediin yumrulu evreni olutur. Sipari alnm,
balangta, T / T 104 bulursak 15 milyar ylda o miniminnack younluk
dalgalanmalarndan bugnk yumrulu yapy tretiriz demiler. T, uzayn ortalama scakl!
Vallahi! Ben demiyom, onlar diyo! Uzayn ortalama scakl. T , COBE haritalarnda
geliigzel setiin herhangi iki nokta arasndaki scaklk fark. Erken dnem gzlemleri,
Yok! demi. BP ciler dnm karatahtaya...... T / T 105 olabilir demi. Ama, Bundan
daha k de 15 milyar ylda evrenin bugnk yapsn oluturamaz demiler. Sonraki
gzlemler yine Yok! demi. En sonunda COBE uydusu verileri T / T 106 dedi. Bu
deerlerle 15 milyar ylda evreni bugnk biimiyle oluturamayz. Kilise ne dedi? Olsun...
olsun siz yine de Tanrnn parmak izleri deyin bu haritaya! Onlar da dedi!

WMAP uydusu verileriyle oluturulan KMAI haritas (http://wmap.gsfc.nasa.gov/m_mm.html

161

ZAMANIN SONSUZ AKII

Plazma evrenbilimi, evrene ilikin grmzde, temel bir devrimi
balatmak zeredir. Aslnda bu devrim, bir biimiyle, yonya uygarlnda baskn
olan dnceye dn olacaktr: sonsuz zaman ierisinde sregelen, evrim geiren,
bozulmaya doru deil, daima bir st gelime dzeyine doru ilerleyen evren.
Bylesi bir devrim, zaman kavramnda da kkten deiiklik olacana iaret
etmektedir. Bu kkten deiiklik, amzda, evrenbilimdeki gelimelerden ok,
termodinamikteki ilerlemelerle birlikte mayalanmaya balam grnyor.
Gerekten de, bilimin bu iki ayr dalndaki devrimler birleip, doaya ilikin bilimsel
bak amzda byk dnmler yaratmak zeredir.
Aslnda, termodinamik ve evrenbilim, birbirinden yaltlm retiler
deildir. Byk Patlama dncesinin ortaya ilk k, termodinamikteki
dncelerden olmutur. Eddington ve Lematre'in termodinamiin ikinci yasasna
getirdikleri yorum, Byk Patlama dncesinde noktalanmtr. Bu bilim
adamlarnn savna gre, eer termodinamiin ikinci yasas, evrenin srekli olarak
tkenmeye doru, kusursuz termodinamik dengede ortaya kan "s lm"'ne
doru gittiini sylyorsa, bu durumda evrenin sonsuz bir zaman iinde varolmas
olas deildir; evren, gemite belli bir zamanda "balam" olmal!
Bunun tersine, eer evrenin zaman balangc olmadn savunuyorsak, bu
durumda, evrenin varolduu sonsuz zaman iinde niin tamamen bozulmaya urayp
kusursuz bir termodinamik dengeye ulamadn, evrensel dzenin nasl
korunduunu, ilerlemenin nasl olas olduunu aklamalyz.
Bu nedenle, evrenin evrimine ilikin bu sorunun zlebilmesi iin,
termodinamiin ikinci yasasn incelemeliyiz. Termodinamiin ikinci yasas Byk
Patlama kuramn nasl hakl gsteriyorsa, bugnn evrenbiliminde Byk Patlama
da ikinci yasann haklln onaylyor. Birok fizikiye gre, bizim bildiimiz
zamann (gemii, imdisi ve geleceiyle) varolu nedeni budur.
Zaman, bugnk fiziin en derin aykrkanlarndan biridir. Fiziin tm
yasalarna gre, gemi ile gelecek arasnda bir ayrm yoktur, zamann da yn
olmamaldr. kinci yasa, entropinin zamanla artmak zorunda olduunu, bylece

162
gemi ile gelecein ayrml olmas gerektiini sylediinden, kendisiyle
elimektedir.
rnein, Einstein'in Grelilik kuramnda zaman, yalnzca drdnc boyuttur;
gemi ile gelecek arasndaki ayrm, sa ile sol arasndaki ayrm gibi anlamszdr.
Zamann ak yoktur: zamann tersini aldmzda tm eitlikler, ayn eitlikler
olarak kalacaktr. Newton yasalar da, kuantum yasalar da fizikilerin deyimiyle
"tersinir" (zamanda geri evrilebilir) yasalardr; bunlar, zamana herhangi bir zgn
yn bimezler. Eer, rnein, birbiriyle arpan iki bilardo topunu filme alp bu
filmi tersine oynatrsak, ortaya kan grnt, dz grnt denli olaan
grnecektir.
Ancak, gerek yaamda iler biraz ayrmldr. Filmde arpan ve krlan iki
ey bilardo topu deil de pimemi yumurta ise, ters gsterilen filmdeki grntler
biraz tuhaf olacaktr. Gerek yaamda bebekler doar; domu bebek geriye ana
rahmine girmez. Doan bebek byr, klmez; krlp dalan yumurtalar asla
kabuklarna dnmezler. Bu srelerin tm, tersinemez srelerdir. Zaman, ileriye
doru, bymeye veya bozulmaya doru ilerler.
Fiziin tm yasalarna gre, gemi ile gelecek arasnda bir ayrm yoktur, zamann
da yn olmamaldr. kinci yasa, entropinin zamanla artmak zorunda olduunu,
bylece gemi ile gelecein ayrml olmas gerektiini sylediinden, kendisiyle
elimektedir.
Bylece temel soruya gelmi oluyoruz: eer zaman "evren yasalar" iin yn
gstermiyorsa, niin gerek yaam srelerinde gsteriyor? Niin ikinci yasa gibi,
zamanda yn gsteren yasalar ilerliktedir?
Ne tuhaftr ki, bu soruya verilen en yaygn yant, Byk Patlama'dr. Byk
Patlama, evreni olabildiince yksek bir dzen durumundan balatmaktadr. Bu
fiziksel duruma, ok dk entropiye sahip "kusursuz" durum denir.
Termodinamiin ikinci yasasna gre evren, giderek artan dzensizlikler
durumundan denge durumuna (erke aknn olmad durum) doru evrim geirmesi
gerektiinden, zamann yn tanmlanmtr. Basite tanmlamak gerekirse, Byk
Patlama'dan uzaklaan yn, zamandr. Eer Byk Patlama olmasayd, gemi ile
gelecek arasnda bir ayrm olmayaca savunusu yaplmaktadr. Evren, denge
durumunda kalacak ve hibir olay gemii gelecekten ayramayacaktr. Ancak,
uzayda olabildiince bakk olan bu zgn Byk Patlama olay, zamanda bir
bakkszlk yaratmaktadr. Eer Byk Patlama olmadysa (ki yle grnyor...)
yeni sorular treyecektir: Zaman, niin ileriye doru deviniyor? Gemi ile gelecek
arasnda bir ayrm var m? Veya Einstein'n inand gibi zaman, yalnzca srekli bir
biimde yanl alglanan bir kavram m?
Bu sorulara verilecek olan yantlarn nemi, tutarl bir evrenbilimdeki
rollerinin ok tesine tamaktadr. Yantlar, bilim, felsefe ve din retilerinin
karlat en byk gizlerin can alc noktalarna vurmaktadr. Yine bu yantlar,
insan bilinci, insan usuyla vcudu arasndaki iliki ve zgr isten sorularnn
doasna ilikin yantlardr. Gemi, imdi ve gelecek arasndaki ayrm, bilin

163
deneyimimizin temelidir. imdinin bilincindeyiz; gemii anmsyoruz, ancak
gelecei bilemeyiz. Deiik zaman dilimlerinin ayrdnda olmak, zgr istencimizin
de temelini oluturur; nk, imdiki zamanda girdiimiz eylem biimi,
geleceimizi de etkileyecektir. Gemi, gemitir; ancak gelecek, deitirilebilir.
Tm bu dnceler, birbirinden ayrm olmayan ve bir fiziksel yasada eit olarak
varolan gemi, imdi ve gelecek ile nasl uzlatrlabilir?
ZAMAN ELKLER
Bu sorularn yantlarn, getiimiz son yirmi yl iinde lya Prigogine ve
alma arkadalarnn yapt almalar vermitir. Eitimini Belika'da alm olan
Rus asll lya Prigogine, termodinamiin yeniden kavramsallatrlmas almalarndaki baarlarndan tr, Nobel dl almtr. Prigogine'e gre, zaman
konusundaki eliki, zaman ve doann yanl anlalmasndan kaynaklanmtr.
Nobel sahibi bu bilim adam, evrende bozulmaya doru gerek bir eilimin
olmadna, tam tersine, dzeni ortaya karan eyin karmaa olduuna, evrenin
giderek daha karmaklatna ve hzl bir oranda evrim geirme eiliminde
olduuna inanmaktadr. Evrenin bir balangca gereksinimi olmadn, nk
bir sona doru gitmediini savunmaktadr.
Bunlarn yansra, atom ve alt atom dzeylerinde ilerlikte olan, tersinir
yasalarla, daha byk leklerdeki tersinemez yasalar arasnda bir eliki
bulunmamaktadr. Prigogine'in savna gre zaman, tm dzeylerde tersinemez
nitelie sahiptir; fiziin tersinir yasalar yalnzca birer yaklatrmadr. Gerekte ise,
zamanda tersinemezlik kavram, en kk paracktan en byk gkadaya dek,
evrene yaplan bir "yama"'dr. Zaman, yalnzca dier bir boyut deil, ayn zamanda
evrenin tarihidir.
yleyse, fiziin zaman anlaynda yanl olan ey nedir? Aslnda iki ayr
dnya iin, iki ayr zaman kavram vardr. Deiimi olmayan, mkemmel dnya iin
zaman, tersinirdir. Bu dnyada gerek zamann (gemii, imdisi ve gelecei ile)
varlndan sz edilemez. Einstein'n dnyas olan bu dnyada zamann tm, tpk
bir harita gibi drt boyuta yaylmtr. M.. 109, M.S. 109 ve 1991 yllarnn hepsi,
eit gereklie sahip olarak vardr. Hepsi de nceden bilinmektedir.
Bir cismin tarihesi, "yrngesi" ile tanmlanr. Yrnge, cismin drt
boyuttaki balang ve son noktas arasnda izilen eridir. Bu erinin varl, nokta
nokta belirlenmez. Yrnge drt boyutta izilir ve paracn, drdnc boyutta olan
zamann herhangi bir deerinde, boyutlu uzayn neresinde olduu tanmlanr.
Kusursuz ngrlebilirlie sahip, zamandan bamsz bylesi bir dnya,
acaba nerede var? Ya ok kk dnyalarda (atom ve elementer paracklarda) ya da
gkyznn dev dnyalarnda, ekim yasasna gre devinen yldz ve gezegenlerde
vardr. Bu deimez ve kusursuz dnya ile daha nceleri de tantk. Plato'nun ilahi
fikirler dnyas, eski ve ortaa dneminin kusursuz ve deimeyen dnyas, buna
rnektir.

164
kinci dnya ve zamann yaygn olan ikinci tanm, yerdeki tm olaylara
uygulanr. Bu dnyada zaman, bozulmayla llr: erke tketilir, i yaplr, ancak
dzen yaratmak iin harcanan tm abalar, daha fazla dzensizlik yaratr ve dnya,
mutlak bir ykntya gider. Burada da daha nceden bildiimiz bir dnceyle kar
karyayz: cennetten ayr olarak yerin sabit olmadn; deiebilir olduunu
savunan eskia ve ortaa zaman kavram.
Bununla birlikte zamana ilikin bu kavramlar, milyonlarca gzleme dayal
fiziksel yasalardan tretilmi olan genellemelerdir. Bu fiziksel yasalar, amz
teknolojisinin temelini oluturur. Bu yasalar ok iyi ilerliktedir: elektromanyetizm,
kuantum mekanii, Newton ve Einstein'n ekim yasalar ve dier tm yasalar,
gerek zaman kullanmayan, tersinir yasalardr. ekim olaynda kullanlan yasalar,
tersinir yasalardr. Gerekten de, film ister ileri, ister geri sarlm olsun, gezegen
yrngeleri akla yatkn ve tuhaf olmayan grntler verir.
Termodinamik yasalarn daha geni bir kullanm alan vardr. Hemen hemen
tm teknolojilerde mhendisler, aa kan tketilen s erkesini dikkate alrlar.
Elektromanyetizm ve kuantum mekanii yasalaryla birlikte kullanldnda,
termodinamik, ok geni bir olaylar dizisini son derece doru olarak ngrr.
Bunlar, tartmasz olarak geerli yasalardr ve bu yasalardan tretilen
zaman kavramlar, ou durumda yararl olmaktadr. Ancak bu kavram ve yasalar,
ok kaba bir biimde genelletirilip evrenin tmne uygulanmtr. Durum, eski
alardaki uygarlklarn davranna ok benziyor: bu uygarlklar evrenin byk
ounluunun deimediini ve yerdeki hereyin bozulmaya gittiini gzlediler.
Daha sonra bu ereveyi bir evren kuram biiminde genelletirip bir ideolojiye
dntrdler. Yanlg iindeydiler; gnmzn yaygn zaman kavram da yanlg
iindedir.
Bu gr, evrensel evrimin balca eilimi olan ilerlemeyi yadsmaktadr.
Evren, bir karmaa durumundan dzene doru evrim geirmektedir; son ya da
olaysz bir denge durumundan, giderek daha byk hzlarla uzaklamakta, daha
karmak varlk ve nicelikler gelitirmektedir. Yaygn olan fizik, herhangi bir
deiiklii, zorunlu bir gerileme, denge durumuna doru bir gidi olarak
grmektedir. Ancak evrimin uzun erimli eilimini dikkatli incelersek, tam tersi bir
durumun gerek olduunu grrz: evren, bir lme doru deil, canlanmaya doru
gitmektedir.
ncelememize Yer'den balayalm. Gezegenimiz, hemen hemen tm erkesini,
Gne'ten almaktadr. Be milyar yln sonunda Yer'in, denge durumuna olduka
yakn olmas gerekirdi. Tpk ay gibi, scakln sabit, tm kimyasal tepkimelerin
durmu olmas beklenirdi. Ancak, gerekte durum byle deildir. Fosil
almalarndan ortaya kan bir geree gre yaamn etkisiyle Yer, giderek denge
durumundan uzaklam, Yer'deki erke ak zamanla artmtr. Canllarn
yaamlarn srdrebilmeleri iin srekli bir erke aksna gereksinimleri vardr.
Yer'deki canllarn toplam ktlesi (dirim ktle-biomass) zamanla artmtr. Dahas,
dirim ktlenin her bir gramnn erke ileme oran, yani metabolizmas da byk
boyutlarda artmtr. Daha ge canl trnden olan memelilerin metabolizmalar,

165
srngen, balk ve omurgaszlar gibi daha erken tr olan organizmalarn
metabolizmalarndan daha gelikindir.
Canl organizmalarca denetlenen erke aksndaki artn dolaysz bir sonucu
olarak Yer, kimyasal dengesinden de uzaklamtr. Kimyasal tepkimeye son derece
hazr bir element olan oksijenin Yer atmosferinde %20 oranndaki varl, yalnzca
Gne n kullanarak karbondioksidi paralayan bitkilere baldr. Atmosferin
oksijen oran ykselmekte ve Yer, kimyasal dengeden uzaklamaktadr.
ok nemli olan u nokta unutulmamaldr ki, yalnzca "kapal dizge"ler
denge durumuna doru gitme eilimi tarlar. Yer, Gne tarafndan stldndan,
kapal bir dizge deildir. Ancak, evrim geiren dier byk lekli sreleri kapal
dizgeler olarak ele alabiliriz. Astronomik llerdeki bir oylum iinde edalm
gsteren gaz, kendi ekiminin etkisi altnda bzlecektir. Eer bu gaz, balangta
kk bir asal momentuma veya sya sahipse, kk bir oyluma skncaya dein
bzlecektir. Bzldke kendi kendini stacak ve sonraki aamalarda uzaya erke
aks vermeye balayacaktr. Yldz benzeri gk cisimlerinin ekimsel
bzlmelerinde gerekleen olay budur.
ekim kuvvetini bolasak bile, plazma da benzer davran gsterir. Yeterince
yksek balang erkesine sahip plazma, ierisinde kk akmlar ve erke aklarnn
bulunduu edalml bir durumdan, iinde byk akmlarn ve erke aklarnn
dolat edalmsz ve filamenter bir yapya ular. Bu durumda erke yaratlmam, yalnzca elektrik akmlarnn doal z sktrmas sonucunda
rgtlenmitir.
Evren, gnmzdeki durumuna doru evrim geirirken, bu srelerden
gemitir. Giderek daha edalmsz koullara ulamakta, daha fazla erke aks
reterek, denge durumundan daha da uzaklamaktadr. lerinde Byk Patlama
kuramclarndan Stephan Hawking'in de bulunduu geleneksel termodinamik
grn savunucular, bu konudaki savlarn yle formle ediyorlar: "evrenin
byk leklerdeki dzensizlii srekli olarak artmak zorunda olduundan, zdein
artan dzeni, ekim alannn giderek daha da artan dzensizlii veya entropisiyle
dengelenmelidir". Bu gre gre, dzgn, e dalml alan, tanm gerei olduka
dzenlidir; ekimsel olarak daha "ukur" olan alan ise dzensiz olarak tanmlanr.
Ancak bylesi bir sav, tanmlarla oynamaktan baka birey deildir. Niin
edalml bir alan "dk entropi"ye sahipken, edalml zdek, "yksek
entropi"de olsun? Bu balamn en canalc noktas udur: evren de, tpk
gezegenimiz gibi, "s lm"'nden daha yksek erke aksnn olduu duruma doru,
edalml zdekden giderek daha karmak yapya ve yava deiimden daha hzl
oranlarda st evrim aamalarna doru devinmektedir. Gzlediimiz evren,
bozulmaya doru gitmemektedir; "artan dzensizlik yasas"nn tm evrene
genelletirilmesi dncesi, gzlemlerden destek bulamamtr.
Evrenin znde tersinir yasalarn olduu dncesi de sorun yaratmaktadr.
Eer, Einstein'n da inand gibi, evrenin gerek yasalar iin zaman yn yoksa,
"gemi, imdi ve gelecek, dsel rnlerden baka birey deildir". Ksacas,

166
gemi, imdi ve gelecek, insan alglamasnn rnleridir. Bilincimiz bizi yanltmad srece, gerek anlamda "imdi" yoktur. Ancak, Prigogine'in de belirttii
gibi, evrende gzlediimiz herey ya bymekte ya da bozulmaktadr. zellikle
canl organizmalarn, insan nesli de ierilmek zere, gemii gelecekten ayran tek
ynl bir evrimsel srecin rnleri olduu aktr.
Tm zamanlarn eit olduu dncesi, bugnk fiziin ikili
doasnn (dualism) aklayamad bir yandr; nk bu fizik, insan bilincinin
bilimsel aratrma konusu olabileceini yadsmaktadr. nsan bilinci, Descartes'in
tanmlad gibi, "makinedeki hayalet" dir. nk bilincimizde imdi, gemi ve
gelecek vardr. Dier yandan, fiziksel yaratklar olduumuza gre bilincimiz ya bir
biimiyle evreni anlama ilemine eklenmeli ya da tamamen doast alana, bilimin
eriemeyecei ruhsal dnyaya gnderilmelidir.
Zaman iermeyen ve deimeyen yasalarla ynetilen dnya, robota dner ve
bir makine gibi, ne zaman ve hangi koullarda ne yapaca ngrlebilir. Herhangi
bir makine gibi, "bir robotun da bir d tanrya gereksinimi vardr." diyor Prigogine.
nk evrim olmakszn, yaratc zaman olmakszn evrenin kaynan ve yasalarn
aklamak olas deildir.
lerici zaman kavramn yadsyan fizikiler, yalnzca kendi bilinlerini de
yadsmakla kalmyorlar, evreni, doast glere bavurmadan aklayabilme
olasln da yadsm oluyorlar. Tm insan deneyiminin temel dayana olan insan
bilincini yadsyan fizikiler, dnyaya bak alaryla ou insann bak as
arasna derin bir snr izmi oluyorlar. Bilinci bolamak, bilincin alglad doann
tm nitel zenginliklerini bolamak demektir. Duyular dnyas bolanm, geriye,
frekans, genlik ve hepsinin stnde salt saylardan oluan, sessiz bir dnya
braklmtr. "Duygusall olmayan", l ve skc bilim, ou kimsenin bilimsel
dnyaya yz evirmesine neden olmutur.
Ne bozulma olarak tanmlanan zaman kavram, ne de lmsz matematiksel
yasalar temelinde oluturulan zamandan bamsz dnya, genel, kltrel ve politik
tarihten yaltlm olarak gelimitir. Bu kavramlar, 19. yzyln sonlar ve zellikle
yirminci yzylda dev boyutlarda dalgalanmalara sahne olan toplumlarn barndan
tretilmitir. Yakndan incelendiinde, karmaa iinde olan bu lkelerin gsterdii
ilerlemeler, nceki yzyllarla kyaslanamayacak boyutlarda olmutur. Bozulmay,
rmeyi eilim olarak gsteren dnya gr, gerek, tarihsel dnyann ktmser
bir tanm olmu, zamandan bamsz dnya ise, bir snma oda olarak
grlmtr. Einstein'n belirttii gibi, "insanl sanat ve bilime iten drtlerin en
kuvvetlisi acmasz, znt dolu gnlk yaantdan ka ve kiinin srekli deien
isteklerinin kiiye sunduu prangalardr... Kii, kendisine basit ve huzur dolu bir
dnya tasarlar ve bandan geen ar, gnlk deneyimleri, tasarlad bu basit
dnyada unutmaya alr". amzn bu ok gerek dnyasndan, Auschwitz ve
Hiroima'lardan kamaya alrken, yaygn olan zaman kavram, bilimin evreni
tanmlama ve aklama yeteneini olabildiince kstlamtr.
Sonu, Prigogine'in belirttii gibi, insan doaya kar yabanclatrmak
olmutur. Eer doadaki eilim ilerleme ya da evrim ynnde deilse, insann

167
varl, duyarsz ve anlalmaz bir evrende anlamsz bir raslantdan baka birey
deildir. Zamandan bamsz ya da srekli bozulan bir evrende insanlk iin deer
tayan birey olamaz; bilin, coku, znt ya da beklentiye yer olamaz! Evren,
Alfred North Whitehead'in tanmlamasyla "skc bir olaya dnr; sessiz,
kokusuz, yalnzca zdein hzla devindii, sonsuz ve anlamsz bir koturmaca olur."
KARMAADAN DOAN DZEN
Yaygn olan bu zaman kavramnn seenei nedir? Dnya, niin karmaaya
doru bozulmuyor? Bu sorulara Prigogine'in verdii yantlar, Boltzmann'n
termodinamik zerine yapt almalarn snrlaryla balamaktadr. Boltzmann,
kuramn ok st dzeyden bir dzensizlik varsaymyla kantlad. Dzensizliin
srekli arttn savunan Boltzmann iin dzensizlik, atom ve molekllerin
geliigzel devinimi anlamna geliyordu. Bu konudaki almalarn 1967 ylndan
balayarak aklayan Prigogine, bu yasann yalnzca denge durumuna ok yakn olan
durumlarda geerli olduunu gsterdi. Denge durumundan ok az sapldnda,
geliigzel molekl devinimleri, bu sapnc bastrr.
Ancak eer dizge, denge durumuna uzaksa ve dizgede nemli boyutlarda
erke aks bulunuyorsa, dizge, denge durumuna dnme eilimi tamaz. Aslnda tam
tersine, denge durumundan uzaklar ve bu srete yeni dzen ve yeni yaplar
yaratr.
Bu sre, almalarna 1940'l yllarda balayan Prigogine'i daima
bylemitir. Bu sorunun zm ancak 1960'l yllarda gelmitir. Prigogine'in
bulduu nemli nokta uydu: termodinamik denge yaknlarndaki dalgalanmalar,
karaszlk sonucunda bymeye neden olmaktadr.
Bu fikrin en basit rnei, ate zerinde stlan sudur. Eer ocan ss dk
ise, erke aks dk dzeylerde ve su molekkllerinin devinimi de dzensiz olur.
Eer ocan ss ykseltilirse, belli bir kritik noktada su devinimleri anszn olabildiince rgtl bir duruma gelir ve konveksiyon balar. Eer su, balangta
devinimsizse, konveksiyon son derece dzenlidir ve Bernard hcreleri ad verilen
altgen su hcrelerini oluturur. Suyun devinimi kararsz bir duruma gelir ve kk
dalgalanmalarn bymesine izin verir. Scak su ykselirken, zerindeki souk su
tabakasn, kenarlara doru iter, souk su hcreleri aa doru devinir ve evrimsel
bir devinim balar. Ocan ateinden gelen erke, souk suyu str, onun ykselmesini salar ve sre srer gider. Bu evrimsel desene giderek daha fazla su katlr,
balang hcresinin evresinde daha baka hcreler geliir. Bu desene giderek daha
fazla erke katlr ve sonunda, suyun tm oylumunda evrimsel hcreler ortaya kar.
Artk suyun tm uyumlu bir desende devinmekte ve dzensiz devinim ortadan
kalkmakta, karmaadan dzen domaktadr (ekil 1).

168

ekil 1. Alttan stlan bir su kabnda ortaya kan konveksiyon hcreleri

Dzeni yaratan kararszl erke aks retmitir. Suyun dzensiz devinimiyle

kyaslandnda, ilk erke aks kkse ve su denge durumuna yaknsa, dalgalanma,
bymeye zaman bulamadan dalacaktr: yeni erkeye a olan dizge, kararl
durumunu srdrr. Ancak, eer erke aks fazla ise (rneimizde, yksek s
durumu) dalgalanmalar bu erke fazlaln hzla yakalar ve eksponansiyel olarak
byr, sonunda, dizge kararsz duruma gelir.
Kararszlklar ve onlarn dzen yaratma yeteneini dikkate almayan
termodinamik, teknolojide iyi i yapmaktadr; nk mhendisler bilinli olarak, bu
makinelerde ortaya kabilecek kararszlklar denetler ve dalgalanmalarn
bymesini engelleyecek tasarmlarda bulunurlar. Ancak, alkantl akkanlarda,
hava dizgelerinde veya fzyon aygtlarndaki karasz plazmalarda olduu gibi,
dalgalanma ve karaszlklarn bolanamayaca durumlarda, termodinamik yaklam,
geerliliini yitirir.
Doada en ok karlalan trden olan bylesi karasz dizgelerin davran,
kolayca ngrlemez; nk, her bir paracn devinimini, dizgenin btnnn
davran belirler. rneimizde, su moleklleri ok daha byk olan evrimsel
hcrelerin devinimine katlmaya zorlanr. Birbirine uzak olan paracklarn, greceli
olarak kk ve nemsiz etkileri, kararszln ortaya kmasyla birlikte byr ve
nem kazanr.Uzak paracklar arasndaki kk etkiler, komu molekller
arasndaki arpma etkilerinden daha baskn kar.
Kararszlklar ve onlarn dzen yaratma yeteneini dikkate almayan termodinamik,
teknolojide iyi i yapmaktadr; nk mhendisler bilinli olarak, bu makinelerde
ortaya kabilecek kararszlklar denetler ve dalgalanmalarn bymesini
engelleyecek tasarmlarda bulunurlar. Ancak, alkantl akkanlarda, hava
dizgelerinde veya fzyon aygtlarndaki karasz plazmalarda olduu gibi,

169
dalgalanma ve karaszlklarn bolanamayaca durumlarda, termodinamik
yaklam, geerliliini yitirir.
Bunun tersine, karaszlk, kk bir parack grubunun, hatta tek bir
paracn, devinimini bytebilir ve yeni devinim desenlerinin gelimesine neden
olur. Kararszlk ortaya ktnda, genel olarak, birden fazla desenin varlna tank
oluruz. Son zmlemede ne olacan saptayan ey, dizgenin greceli olarak kk
"ekirdek" ksmnn etkisidir. Tpk toplumsal bir dizgede, kritik bir anda, bir bireyin
etkisinin tarihin akn deitirebilecei gibi, fiziksel dizgelerde de tek bir parack,
dizgenin geleceini etkileyebilir. Bu yolla bir dizge, tarihini yazar.
Kararszlk yoluyla dzenin yaratlmas, kesin olmayan bir sretir.
Kararszlk sonucunda byyen alkantlar, erke aks "yakalayarak" dzen yaratr.
Bernard hcreleri, ocaktan suya akan s erkesini yakalayarak, bu erkeyi devinime
dntrr. Ancak bu yaplar, karlnda, tm erke aksn arttrr. Su, konveksiyon
devinimine balamaya grsn, s aks daha hzl ve daha etkin bir biime brnr:
dizge, denge durumundan giderek uzaklar, yeni kararszlklar ve yeni yaplar
sergiler.
Ocan zerindeki su rneinde, yalnzca, bir dizi dalgalanma ve bir tek yap
geliir. Ancak, bir ok aamalardan sonra daha karmak dizgeler geliebilir. Herbir
aama, kararszlklarn bymesi ve yeni yaplarn olumasyla balar. Bu yaplar,
yeni bir durgun duruma dein, byyebildii denli byr. Ancak bu yeni durumda
daha fazla erke aks bulunduundan, yeni alkantlar bu durumdan yararlanp yeni
bir evrimi devreye sokar (ekil 2).
te bir btn olarak evreni ve onun iindeki dizgeleri denge durumundan
giderek daha fazla ayran ey, bu yeni kararszlk ve alkant biimlerinin, erke
yakalamadaki bu yeni yollarn ve yeni evrim biimlerinin retilmesidir. Bu,
zdevimli bir sre deildir. Zaman gelecek, yeni bir kararszln retilmesi yerine,
varolan dizgedeki erke ak kayna tkenecek, denge durumuna dnlecektir.

170
ekil 2. Bir dizi kararszlk doyuma ulap nce X1 erisi gibi geliir. Ancak, birinci aamadaki
etkileimler sonucu oluan rgtlenme ve yaplar temelinde yeni bir dzen (X2 erisi) ortaya kar ve
erke aksnda bir st dzeye srama gzlenir. Evrensel evrimin sergiledii bu gelime deseni
herhangi bir snr tanmakszn srer gider.

Ancak, yeni bir kararszlk balar balamaz (byk bir olaslkla son
kararszln ortaya kt yerden ayr bir yerde), erke aks yeniden yakalanacaktr.
Erkeyi en etkin biimde yakalayan sre en hzl byyeceinden ve erke aksn en
hzl biimde arttracandan, denge durumundan uzun erimli bir ayrl eilimi
olacaktr.
EVRENN EVRM
Soyut kavram olarak grnen ou eyin, daha kolay anlalabilmesinin
yolu, bu kavramlarn evrenin gerek tarihine uygulanmasdr. Yukarda tanmlanm
olan kavramlar, Prigogine'in gelitirdii kavramlardr; ancak, tartacamz
rnekler, dier bilim adamlarnn almalarndan alnmtr. Sorunlar basit dzeyde
tutabilmek amacyla, anti-zdein oynayabilecei roln nemini dikkate
almayacaz. Bu bolama, yknn ayrntlarn kkten deitirebilecek olmasna
karn, genel biimini deitirmeyecek; yine bu bolama, yknn tanmn,
laboratuarlarda dolaysz olarak alabilen srelerle kstlama yarar getirecektir.
yknn balangc, usun dayatt baz "ilk koullar" a deil, yalnzca
bilimsel bilginin ada durumuna baldr. En uygun balang yeri, zgr elektron
ve protonlarn oluturduu, hemen hemen tekdze hidrojen plazmasyla kapl
evrendir. Bu plazmay ortaya karan erken evrelerin evrimi srasnda ortaya kan
edalmszlklar bolayacaz. amzda, bu srelerin ne olduuna ilikin
bilgiye sahip deiliz. Ancak, plazmann erke ve devinime sahip olduu, ussal olarak
olasdr. Erke ve devinim dolu bu plazmada, elektrik akmlar ve manyetik alan
bulunacaktr.
Bu durum, bizi evrenin ilk aamasna getirir (izelge 2). Plazma genel olarak
alkantlar karsnda kararszlk gsterir ve ilk alkantlar sonunda kk apl
filament ve girdaplar oluturur. Bu girdaplar, ayn ynde devinen dier girdaplar
ekecek ve giderek daha fazla erke aks yakalayarak byme eilimi gsterecektir.
Kk elektrik akmlar birleerek, devasa elektrik akmlara dnecektir. Gerekten
de, kuramsal almalar, kuvvetten bamsz filamentlerin erkeyi daha hzl
yakalayaca ve bu erkeyi nm olarak daha yava salacan gstermitir.
Uzun bir zaman dilimi iinde plazma, daha geni bir filamenter girdap yap
gelitirecek, daha ok edalmszlk ve yksek dzeylerde erke aks yaratacaktr.
Ancak, dier tek byme biimlerinde olduu gibi, bu bymenin de doal snrlar
olacaktr. Filamenter byme, karakteristik hz (1000 km/saniye) ile snrldr.
Girdaplar bydke bunlarn byme oran yavalar. Belli bir noktada, girdaplarn
bymesi, protonlarn synchrotron nmyla erke yitirme sreciyle dengelenir.
Akmn ounu protonlar tamaktadr. Girdaplarn bymesi duracak, bozulmalar
balayacaktr.

171

Tmdengelim yntemine (deduction) eilimi olan bir fizikiyi evrenin bu

erken aamalarna gnderdiimizi dleyelim. Fizikimiz, temel sreleri bir dizi
basit yasalar cinsinden (elektromanyetizmin Maxwell yasalar) tanmlayacaktr. Bu
yasalar bilen fizikimiz, rgtl elektrik akmlarnn tersinemez bir biimde
synchrotron nmna dneceini ve yaklak 1015 yl iinde evrenin lmeye
balayacan ngrecektir.
Ancak byle birey olmad. 1012 yl iinde, yeni birey oldu. O anda
(anmsamakta yarar var, biz, zamanda herhangi bir ilk andan deil, evrenin tarihi
iinde, geliigzel seilmi bir zaman balangcndan szediyoruz.) en byk
filamentler, yarap yaklak 5x109 kyl olan yaplara bymtr. Tam bu
noktada, anszn, yeni bir kararszlk ortaya kar: ekimsel kararszlk. Ancak, daha
erken dnemlerde, zdek younluklar fazla deildir. Bu dnemlerdeki ekim
kuvveti, daha baskn olan elektromanyetik etkileim kuvvetlerinden daha zayftr.

izelge 2. Evrenin Evrimi

_____________________________________________
Gelime aamas

Sre
Maksimum erke younluu
(yl)
( erg / saniye cm2 )
___________________________________________________________

Elektromanyetik (manyetik filamentlerin bymesi)

ekim ve elektromanyetik
kuvvetlerle oluan yaplar
sperkmeler
kmeler
gkadalar, yldzlar

Nkleer
Kimyasal element
oluumu

Dirimsel ( Yer'de)
tek hcreli
ok hcreli

2 x 1012

1012
100 milyar
10 milyar
1 milyar

10-34

milyonda bir
(kuazar)

20 milyar
gnmze dek

4 milyar
2 milyar
600 milyon

1.000

30.000 (memeli)

172
karada yaayanlar
memeliler
hominidler

300 milyon
60 milyon
2 milyon

Toplumsal ( Yer'de )
2 milyon
insanlar
50.000
tarm
10.000
Bronz a - sulu
tarm
3.000
1031
( Plazma
Demir a - uzmanlam tarm
1.500
odaklaycs)
Feodal tarm
1.000
Kapitalist - sanayi
400
___________________________________________________________
Bizim fizikimiz, ekim kuvveti gibi nemsiz bir olay bolarken, ok byk
yanl yapmam olacaktr. Ancak, giderek artan erke aks, dizgemizi denge
durumundan uzaklatrr. Bu durumda yeni kararszlklar olasdr. Filamentlerin
ekimsel bzlmeye uramas sonucunda ekim kuvvetleri artar ve ardndan daha
ok ekimsel bzlme gelir. Bylesi bir bzlme, yeni filament dizgeleri ortaya
karr ve ayn ekim kuvveti, akmlar, bzlen cismin zeine doru eker.
Bzlme sonucu retilmi olan ekim erkesinin bir ksm, elektrik erkesine dnr:
kuazarlar ve etkin gkada zekleri, deiik dalga boylarnda nm yapan jet
frlatrlar. Bu jetler, girdaplarn manyetik alann, erkeyle besler. Daha sonra,
manyetik alan kkenli bu erke, bzlmeye urayan dier cisimlerin plazmasyla
etkileime girer ve yeni filamenter dizgeler retilir. Yeni oluan filamentler, ortaya
kan asal momentumun datmn yapar, plazmay sktrr ve daha fazla ekim
erkesinin salnmasna izin verir.
Bylece yeni bir kararszlk evrimi balar. Evren, dev bir g kayna
durumuna gelmitir: ekimsel erke, elektrik erkesine dnr, elektrik erkesi de daha
fazla zdei sktrr ve daha fazla erke salnmasna neden olur.
Bu yeni alkant evrimi, tek tr yaplar deil, geni bir yap rgtlenmesini
ortaya karr: sper kmeler, kmeler, gkadalar ve yldzlar... Her bzlme
aamasnn kendi doal snrlar vardr. Bu zgn bzlme aamalarnda, belli bir
hza sahip, younlam cisimler retilir. retilen bu yaplar, alt birimlerine
paralanr; yine herbiri, kendi neslini srdrecek olan yaplar ortaya karr. Son
zmlemede, bir evrimin ekimsel erkesinden arda kalan "artk zdek", bir
sonraki evrimin ham zdeini oluturur.
Evrenin evrimindeki bu ekimsel alan-elektromanyetik alan aamasnn
sonucunda yldzlar, gkadalar ve sper gkadalar gibi karmak ve dzenli dizgeler
retilmitir. Herbir dizge, youn elektrik erke kaynadr. Bu srete ortaya kan
youn erke aksnn derecesi, dev boyutlardadr. lkel girdaplardaki erke aks,
yalnzca 10-34 ergs-1cm-3 dir (Gne dizgesi oylumu iinde, sa kurutma makinesi

173
gc.). Bugn, kuazarlardan gelen youn erke patlamalarndaki erke aks, yaklak
10-6 ergs-1cm-3 dir (km3 bana bir sa kurutma makinesi). 1028 gibi dev bir
arpanla ortaya kan bir art.
Bu evrim aamas da belki 1012 yl srecek. Ancak, aamann kendi
evrimlerinin hz, hi de azmsanacak cinsden deildir: sper gkada kme
kompleksleri 1011 ylda, sper gkada kmeleri 1010 ylda, gkada kmeleri 109
ylda olumaktadr. Prigogine'in laboratuvar deneyleri u gerei sergilemitir:
kimyasal tepkimeler, tepkime odasnn birbirinden olabildiince ayr kelerinde e
zamanl balar. Bir benzetme yapacak olursak, iinde bulunduumuz
metagkadadaki kmeler, gkadalar ve yldzlar, tm uzayda aa yukar e
zamanda ortaya kt.
lk aamada olduu gibi, bu an da kendine gre doal snrlar vardr,
zellikle cisimlerin younluu snrldr. Yldz younluklarnda iyon ve elektron
arpmalar o denli sktr ki, artk filamentler oluamaz (yldzlardaki plazma,
evrenin dier kelerinde karlatmz plazmadan olduka ayrmldr). Bizim
fiziki, bu durumda, evrenin sonunun yaklat sonucuna varacaktr. ekimsel
bzlme sreci, birka 109 ylda tkenecek, geriye souk yldz kandilleri, hatta kara
delikler kalacak ve 1012 ylda da, dev akm filamentleri, tm erkelerini, nm
yoluyla yitireceklerdir. Bizim fiziki de hakl olarak, evrimin yeni aamasyla
birlikte, evrenin kanlmaz sonunun geldiini dnecektir.
Ve tmdengelim yntemi, bizim fizikiyi yine yanl yerlere savuracaktr.
kinci nkleer devrim, scak yldzlarn zeklerinde balar. Bu devrim, nc tr
"evren yasalar"n devreye sokar ve nc tr etkileimler, alkantlar ve
kararszlklar ortaya kar. Uzayda, dk younluklarda ekirdek tepkimeleri
hemen hemen hi olmaz. Bu nedenle bolanabilir. Ancak, yksek scaklk ve
younlua sahip yldz zeklerinde (ki bunlar bir nceki evrim aamasnn son
rnleridir) protonlarn kendi aralarndaki arpma, yava bir srele deuterium ve
sonra da helyum retimine neden olur. Bu arada, tepkimelerin srebilmesi ve
yldzn yapsnn korunabilmesi iin yeterince erke salnacak, evren, anszn kla
dolacaktr.
Dev boyutlarda yksek erke aklar retilir: 103 ergs cm-3. Bu deer, bir
kuazarn g younluunun 109 katdr. Bu erke yalnzca bir kez "kullanlmaz",
amasz olarak dolanrken, srekli olarak yeniden yakalanr. Tek bir fzyon
tepkimesinde salnan MeV dzeylerindeki foton, onbinlerce iyonu, fzyon iin
gerekli scaklklara str. Daha sonra bu iyonlar, 1 keV dzeyinde X nlar retir.
Bu X nlar, yldzn zeinden darya doru yolculua kar ve yarattklar nm
basnc, yldz, kendi arl zerine kmekten kurtarr. Bu sre, yldz hemen
hemen tm asal momentumunu gezegenlerine aktardktan sonra da srer.
Yldzn yzeyindeki plazma, 0.5 eV scaklklarda (5000 derece) nm
salarak, n evrene gndermeye balar. Bu erkenin bir ksm, yldzlararas ve
zellikle gkadalararas toz tarafndan sourulur. Sonuta bu toz, yaklak 7K
scaklna dein stlr. Daha sonra, bu tozun sald krmzte fotonlar, gkada

174
zeklerinden darya doru uzanan filamentlerde tuzaklanm olan elektronlar
str, milyarlarca deiik jet ve filamentler arasnda ileri geri yansyarak dolanan 3K
kozmik ardalan nmna da katkda bulunurlar.
Kozmik ardalan nm, filamentleri ve her tr zdek kmesindeki (sper
kme kompleksleri veya bylesi kompleks topluluklarn) plazmay darya doru
birka bin km/s lik hzlarla iter ( Bu genileme, gzlenen Hubble genilemesine
katkda bulunuyor olabilir.). Varolan manyetik alana dik ynde devinen plazma, dev
boyutlarda yeni elektrik akmlar retir. Yldzn nkleer frnnda retilen erkenin
belki de onda biri elektrik erkesine dntrlr. Bu, dev boyutlarda bir
termonkleer reticidir.
Genilemi olan elektrik akmlar, yeni salanm olan plazmay sktrarak,
yeni gkadalar ve yeni nkleer fzyon gc yaratarak, evrimi tamamlar. nceden
domu olan sarmal kollu gkadalarda, filamentlerin yaratlma ilemine, manyetik
alanlar da katlr. Yaratlan filamentler, eski gkadalarda yeni yldzlarn olumasna
neden olur.
Nkleer erkenin baskn olduu a da, tpk ekim kuvvetinin baskn olduu
a gibi, bir dizi alt evrelerden oluur. Yldzlarn iindeki hidrojen tkenirken, yan
rn olarak helyum ortaya kar. Daha yksek scaklk ve basnlarda helyum,
karbon ve oksijen retimi iin gerekli yakt oluturur. Yldzn kullanabilecei tm
yaktlar tkendiinde, yldz, bir spernova olarak patlar ve yldz oluturan
kimyasal elementler, yldzlararas ortama salarak, yeni yldzlar iin taze yakt
olutururlar.
Birinci nesil yldzlar, hidrojeni helyuma, olduka yava bir nkleer yanma
sreci sonunda dntrrler. Ancak, sonraki nesil yldzlarda, karbon ve azot
katalist olarak davranarak tepkimeleri hzlandrrlar. Bir kez daha bir nceki
aamann kalntlar, bir sonraki aamann yaktn oluturur.
Ksacas, bir dizi etkileimler, alkantlar retir; kararszlklar, bu
alkantlarn genliinin bymesine neden olur. Son zmlemede, bu etkileimler,
edalml hidrojen plazmasndan oluan evreni, edalmsz ve dinamik bir evrene
doru srer. Bu dinamik evrenin gezegen, yldz ve gkadalar, yz ayr kimyasal
elementten oluur. Ne bozulmaya doru bir eilim; ne de dzen yaratacak bir d
gce gereksinim vardr. Dzen ve karmaklk, elektromanyetizm, ekim ve nkleer
etkileim gibi bir dizi etkileimlerin ynlendirdii doal sreler tarafndan ortaya
kar. Ksacas, karmaadan, dzen (ilerleme ) doar.
Evren nasl evrim geiriyorsa, bizim fiziki de yle!... O, imdi yaygn olarak
kullanlan evrenbilim veya termodinamik retilerini savunmaktadr. inde
yaadmz evreni bugnk durumuyla dnmekte ve hala ayn eyleri
sylemektedir: "1012 yldan daha az bir zaman iinde, evrendeki tm hidrojen ve
dier hafif elementler, nkleer yanma sonunda, demire dnecek, fzyon duracak
ve tm yldzlar, sonsuz bir karanla gmleceklerdir. Ard arda gelen bu aamalarn
herbiri, kanlmaz sonu, yz kez daha yakna getirmitir."

175

Ancak, bu aamaya dein u nokta aka gzlenmitir ki, bizim fiziki,

evrende erke aks retebilecek tm olas etkilemeleri bildiini varsaymtr. Buna,
son bilgi saplants denir. Fizikimiz, her aamada olduu gibi, bugn de yanlg
iindedir.
Birincisi, biliyoruz ki, fzyondan baka erke kaynaklar da vardr. zdek ile
anti-zdein birbirini yoketmesi (annihilation) sonucunda birim ktle bana ortaya
kan erke, fzyondan elde edilen erkeden 100 kez fazladr. Ancak daha nemlisi,
erke retiminin snrlarn (eer varsa!) bilmiyoruz. Evet, unu biliyoruz: gnmz
koullarnda, bir para zdekden retilebilecek maksimum erke, E = mc2 ile
tanmlanr. Bu, bize 1021 erg/gram verir. inde yaadmz evrendeki zdekde,
nemli niceliklerde erkenin gml olduunu biliyoruz. Bu erke nereden geliyor?
Dahas var m?
Evrenbilim, zdek biimindeki bu erkenin, Byk Patlama'nn ekimsel
erkesinden kaynakland hipotezini ileri srerek, yukardaki soruyu yantlamaktan
kanyor. Ancak, bunun iin omegann 1'e eit olmas gerekir ki omega, 1 deildir .
ekimsel erke, gzlenebilen zdee bal erkenin 10-2 - 10-4 kat denlidir (ve
gzlenebilen zdekden daha fazlasnn olduunu varsaymak, hi de usa yatkn
deildir.). Bu denli erke yeterli deildir. Bugnk fizikle, zdekdeki erkenin nereden
kaynaklandn bilmiyoruz; dahas, bu erkenin hangi koullar altnda zgr duruma
geeceini veya salnan erkenin yakalanabilmesinin olas olup olmadn
bilemiyoruz. Bilinceye dein, evrende varolan erkeye "bilimsel" snrlar koyamayz.
Bir dizgenin evriminde, erke aks, erkenin retilmesi denli nemlidir. Erke
yaratlmaz veya yokedilemez; yalnzca, zgr duruma geer ve bu zgr erke
yakalanr. Erke ak oran ve dolaysyla denge durumuna olan uzaklk ve
rgtlenme derecesi, erkenin salnma ve yakalanma oranna baldr. Belli bir
dizge iindeki erkenin, salnp yakalanmasndan oluan evriminde, erke salnma
ve yakalanmas zerinde bir snr yoktur; bu nedenle, retilen erke aks zerine
bir snrlama getirilemez.
Teknolojide erke evrimi snrl boyutlardadr. Yine teknolojide, rnein bir
araba motorunda, bu erke, bir kural olarak yalnzca bir kez kullanlr. Ancak, deniz
suyundaki tuzu artrken (erke younluu son derece yksek bir sre) kullanlan bir
yntem udur: suyun bir ksm stlarak buharlatrlr. Ortaya kan buhar, srece
srekli katlan deniz suyunun akt borulardan geirilir; bylece su, n stlmaya
alnr. Bu yolla tek bir erke birimi, tm su buharlap yeniden taze su olarak
younlap tuzundan arndrlncaya dein srekli i yapar.
Doal sreler de benzer davranlar iindedir. Erkeyi yeniden kullanp, yeni
evrimlere sokar ve yeni erke aklar retir. Ksacas, bir srecin, erkeyi evrime
sokabilme etkinlii srekli olarak artyorsa, erke deposu kstl da olsa, bu srecin
denge durumundan uzaklama ynndeki evriminin doal snrlar yoktur.

176
YAAM
buuk milyar yl nce, Dnya'da doal bir sre geliti: yaam. Yaamn
gelimesinden nce, inorganik sreler de bir evrim biimi geirdi. Ancak, yaamn
ayrc zellii yeniden retimdir: herbir yaam biimi, erkeyi yeni evrimlere
sokmada gelitirdikleri beceriyi yineleyebilir ve dirimsel evrim yoluyla, bu srecin
etkinliini srekli ykseltebilir.
Doal evrimin bu drdnc aamasnn balangc, yaamn kayna, ok
gizemli deildir. Deneyler, baz kimyasal karmlarn, imek fla gibi youn
erkeye ak kaldklarnda, organik proteinlerin yap talar olan amino asitleri doal
olarak oluturduunu gstermitir. Bu molekller oluurlar, nk bunlar
kendilerine ok ksa bir zaman aralnda sunulan erkeyi hzla yakalamakta en etkin
molekllerdir. Plazmada erke yakalamakta etkin olan sarmal biimler, dirimsel
olarak yaamsal neme sahip DNA ve RNA moleklleri iin de en etkin yapsal
biimdir. Kukusuz, n hcreler gibi (protocells), molekler etkileimlerin daha
karmak biimleri de, kendilerini yeniden retmeye balamadan ok nce, erkeyi
etkin bir biimde yakalayarak oluabilirler. Bu n hcreler, birbirleriyle etkileimleri
srasnda, benzer eitlemeler retir. Bylesi bir kimyasal evrim, mucize veya
olasl son derece dk olaylara bel balamakszn, giderek daha karmak
molekl ve dizgeler oluturabilir. Zamanla, bu dizgeler, kendilerini yeniden retme
srecinde, doruluk derecelerini ykseltir ve yaayan organizmalara dnr.
Koullar deitike bu organizmalar, ok eitli erke yakalama sreleri
gelitirir. Bu srelerin ounu koruyabilme yeteneini gsteren organizmalar, ok
karmak ekosistem ve byk etkinlik gsterir. Deiik tr organizmalarn srekli
oalmas, evrensel evrimin genel bir eilimidir. Birinci aama, yalnzca elektron ve
protonlardan oluan, saf hidrojen plazmasdr. Nkleer aama, 92 deiik kimyasal
elementin ortaya kt adr. Kimyasal evrim, yzbinlerce deiik kimyasal
bileim retirken, dirimsel evrim de, onmilyonlarca tr ve birbirinden ok az
ayrml, saysz birey retir. Bu organizmalar enisi, onlara sunulabilecek hemen
hemen tm erkeyi yakalamak iin sreler gelitirir.
Yeniden evrime girme eilimi, rnein, yamur ormanlarnda, en gelimi
biimine ular: yaayan bir organizma, bnyesindeki en kk erke damlasn bile
kullanmak zorundadr. Eer bunu yapmazsa, srekli yamur, o erkeyi ieren ve
besin deeri olan zdei sprp gtrecektir. Bir bitkinin, gne ndan
yakalad ve organik yiyecee dntrd her bir birim erke (erg), bitki yiyen
(herbivores), et yiyen (carnivores), dk yiyen (scavengers), bcek, bcek yiyen
(insectivores), mantar ve bakteriden oluan canllar zincirinde, saysz kez, yeniden
kullanlr.
zellikle ok hcreli organizmalarda olmak zere, canl organizmalarda da
benzer bir karmak iblm, erkenin organizma iinde yeniden kullanmn salar.
nsanlar ve dier hayvanlarda besin yoluyla alnan erke, ATP moleklleri olarak
depolanr. Bu molekller, rnein kas hcreleri iin, proteinlerin bir araya getirilmesi veya dier besin zdeklerinin zmsenmesi gibi, ok sayda kimyasal
tepkimeye yakt oluturur. Erke, belli bir metabolik evrimde, son zmlemede

177
sya dnnceye dek, srekli olarak evrime girer ve kar. Ancak, bu s, vcut
scakln en uygun dzeyde koruyarak, daha baka kimyasal tepkime ve erke
yakalama srecine katkda bulunur.
Ksacas yaam, anmaya doru olan genel eilimi hi de yadsmaz.
Prigogine'in dedii gibi, "yaam, evrenin z rgtlenme srecinin stn bir
anlatm olarak grnr".
Yaam, artan erke ak younluuyla llen evrimin srmesini ve
hzlanmasn salar. artcdr ki, insan vcudunun birim oylum bana den erke
retim hz, Gne'in zeindeki zdein erke retim hzndan otuz kez daha
byktr. Gnein dev ktlesi, snn abuk kamasn engellediinden, Gne'te
byk scaklklar ortaya kar. Ve eer, birim oylum erke retim orann, o cismin
scaklna blersek, her bir paracn erke salma veya yakalama orann buluruz:
insan vcudundaki erke dnm oran, Gne'in zeinde sregelmekte olan erke
dnm oranndan milyon kez daha yksektir.
Yksek younluktaki bu erke aks, milyar yldr gelimekte olan dirimsel
evrimin sonucudur. Evrim boyunca, hem bireysel organizmalarn, hem de
dirimkrenin (biosphere) gsterdii eitlilik, erke ak orann srekli ykseltmitir.
Dirim ncesi dnemde (prebiological stages) olduu gibi, dirimsel evrim de, bir dizi
aamalar iinde ilerlemitir. Her bir aamann kendine zg erke yakalama biimi,
kendi etkileimleri ve kendine zg doal snrlar vardr. Bu aamalarn her biri, bir
st aamann hzl bir devrimiyle alaa edilmitir. st aama, erkeye daha geni
olanaklarla erimeyi, daha st dzeyde bir i metabolizma ve hem ekosistemde, hem
de tek tek organizmalarda daha etkin erke kullanmn salamtr.
eitli etkileimlerin artan karmakl, yeni etkileimlerin ortaya kma
orann da arttrmtr. Sonuta, evrim oran (erke aks oran) srekli artar.
Dirimsel evrimin erken aamalarnn organizmalar tek hcreli yaratklard
(procaryotes). Bu yaratklarn amzdaki nesilleri, rnein, bakterilerdir.
Procaryotes, erkelerini greceli olarak daha az etkin olan fermentasyondan retirler.
Fermentasyonun atk rnleri, rnein alkol, olduka karmak bir yapya sahiptir ve
bol niceliklerde erke ierir. Yerlerine yenisi geinceye dein bu organizmalar
varlklarn iki milyar yldan daha uzun bir sre srdrdler (o zamandan bugne
evrimin oran kukusuz artt).
Evrimin bir sonraki nesli olan ilkel procaryotik fotosentetik organizmalar
(cyanobacteria), karbondioksidi besine evirmek iin Gne erkesini yakt olarak
kulland. Bu srecin yan rn oksijendi. Ortaya kan besinin dier procaryotlarla
fermantasyona girmesi sonucunda ortaya kan kk niceliklerdeki karbondioksidin
ou, alkol gibi atk zdeklerde depolanmt. Sonuta, giderek azalan karbondioksid
ve artan oksijen (procaryotlar iin oksijen, zehir demekti!) vard. Yeni bir yaam
biimi olmasayd, tm dirimkrede bir kriz bagsterecekti.
Ancak, atmosferdeki oksijenin artmasyla birlikte, solunum yapma ve daha
fazla erke elde edebilmek iin besinlerin oksitlenmesine dayal, yeni ve erkeyi daha

178
youn olarak kullanan bir yaam biimi geliti. Bir milyar yl nce, eucaryotes ad
verilen ve oksijeni kullanabilen, daha karmak tek hcreli organizmalar geliti.
Oksijen dzeyi kararl duruma geldi ve karbondioksidin atmosfere dn, daha bir
etkinlik kazand. Oksitlenmede ortaya kan en son yan rnler, karbondioksit ve
sudur. Kriz nlendi ve ortaya ok daha st dzeyde erke aks kt.
kinci devrim, ok hcreli organizmalarn ilk kez gelitii altyz milyon yl
nce oldu (ekil 3). Bu organizmalardaki i i blm, besinlerin daha etkin bir
biimde ilenmesine olanak salamt. Hcresel yapdaki bu organizmalarn ok
nemli bir yan, devinebilmelerini salayacak organlar gelitirmi olmalaryd: bu
tr organizmalar, besinlerini bundan byle edilgen bir biimde beklemeyecek,
onlarn peine debileceklerdi. Bu aamada ortaya kan nc byk gelime,
karada yaayan bitki ve hayvanlarn tremesiydi [fernler (ieksiz ve tohumsuz
bitkiler) ve amphibianlar (kurbaa gibi balk ve srngen aras zelliklere sahip
canllar)]. Denizde yaayan canllarsa hem Gne , hem de besinlerin
bulunduu, kylara yakn blgelerde ok daha fazla saylarda bulunuyordu. Bugn
bile, ky sularyla kyaslandnda derin okyanuslar, hemen hemen l gibidir. Buna
karlk kara, ok daha geni alanlarda hem Gne , hem de besin sunmaktayd.
Ancak amphibianlar, ky eritlerine kstlanmt; nk reme evrimleri hala
okyanus scaklklar gerektiriyordu.
Bir sonraki byk devrim, srngenleri ortaya kard. Bu canllarn, su
yaknlarnda yaamas gerekmiyordu; karada herhangi bir yerde yaayabilirlerdi.
Srngenlerin bile (bunlara dev dinazorlar da ekleyebiliriz) hzla deien
scaklklara dayanabilme yetenekleri snrlyd. Dev csseli dinazorlar, yalnzca
birka souk geceye dayanabilir, uzun sren souklarda yaamlarn yitirebilirdi.
Sonraki devrim, bu engeli at. Memeliler ve iekli bitkiler ortaya kt. Bu

ekil 3. Geen 600 milyon yl boyunca gelien ok hcreli yaamn izledii yol fosilleri bulunan
organizma familyalarnn saysyla kabaca llebilir. Bu izelge yaam biimi ve saysndaki genel

179
art gstermektedir. Bu artlar zaman zaman byk krizlerle engellenmi, bir yaam biimi
eriebilecei gelime snrna erimi ve o snrdan sonra yerini bir bakasna brakmtr. Bu krizler
iinde en keskini 250 milyon yl nce dinazorlar ve karada yaayan dier trlerin ortaya kndan
nceye denk gelir. Dinazorlarn neslinin tkenmesine neden olan ve 65 milyon yl nce gerekleen
kriz greli olarak daha az keskindir.

canllar, deiik srelerden geerek (dirimsel etkileri geici bir sre askya alp, k
uykusuna yatmaktan, scak kanlla dein bir eitlilik iinde) tm yeryzne
yaylabildiler. zellikle memeliler, vcutlarn stmada kullandklar ve
besinlerinden elde ettikleri erkeyi yeniden evrime sokmakta ve son derece dk
scaklklardan kurtulup, neslini srdrmekte etkindirler.

YER' N

DNM

Bu evrimsel srece katlanlar yalnzca canl organizmalar deildir. James

Lovelock ve Lynn Margulis Gaia adn verdikleri hipotezlerinde, yaamn, Gne
erkesini yakalama becerisini arttrmak amacyla Yer'in yzeyini son derece etkin bir
biimde tamamen dntrdne iaret etmilerdir. Lovelock'un Gaia tanm,
kararl denge durumunu anlatr. Bu srete yaam, eitli desteklerle, sabit, en uygun
evreyi yaratr ve korur. Bu kavramn eletirmenleri, "en uygun"'u yeterince anlalr
olmayan bir kavram olarak grmektedirler. Onun yerine, "en uygun"'un lei
olarak, Prigogine'in kavram olan artan erke aksn kullanrsak, yaam, yakalanan
erke aksn arttrmak iin, evresini deitirme eilimi gsteren bir sre olarak
karmza kar. Bunun iin, evreyi belli bir durumda tutmak yerine, onu srekli
deitirir.
Geen altyz milyon yl iinde (fosiller bu zaman dilimini olduka iyi
belgelemilerdir.) Yer yzeyi, dzensiz de olsa, srekli bir evrim geirmitir. Bu
sre iinde evrimin hz byk bir ivmeyle artmtr. Bu dnemin bandaki toplam
kara alan, bugnk deerinin drtte birinden daha azd. Kara paralar genellikle
alak ve ktalar suyla kaplyd (ekil 4). Okyanuslarn bu kesintisiz uzantlar
nedeniyle, ulaklarla (kutuplar) elek (ekvator) arasnda ok az iklim ayrm vard.
klim, aa yukar heryerde lk ve kuruydu. Yamur ve rzgar ok azd. Yaam,
okyanuslarn ok derin olmayan blgelerine kstlanmt.

ekil 4. ok hcreli organizmalar gelitike yaadklar evreler de kkl deiiklie urad. 600
milyon ylda ktalarn su stnde kalan ktle oran % 30 dan % 90 a ykseldi.

180
Byk dalgalanmalara karn (nceki buzul alar da ierilmek zere) bu dnemin
genel geliimi corafi ayrmalar olmutur. Ktalarda artk alak denizlerle
karlalmyor, kuru karalardan derin okyanuslara aniden geiliyordu. klim anszn
deiti. Ulaklarla elek arasnda byk s ayrmlar, iddetli rzgarlar ve ok youn
yamurlar ortaya kt. Yaam, yaanabilir tm olas yrelere yayld ve daha byk
erke kaynaklarnca desteklendi.
Evrimin erken aamalarnda olduu gibi, daha ok ayrma, her balamda
tekdzelikten ayrlma nedeniyle erke aksnda art oldu. Souk ulaklar ve scak
eleiyle gnmz iklimi, uzak gemiin lman, tekdze iklimine kyasla ok daha
fazla Gne erkesi yakalar (gezegenimiz gemie kyasla daha souk olmasna
karn !).
Niin? Bu durumun sorumlusu Gne olamaz. klim, ok yava da olsa
snmakta. Bu dnemde Yer'in i kuvvetleri de biraz deiti. Kkten deiiklik
gsteren tek ey yaam oldu. Altyz milyon yl nce ortaya kan ilk ok hcreli
yaratklardan, bugnk milyonlarca tr eitliliine gelindi.
Yaamn Yer zerinde yapt en nemli etkilerden biri, bitkilerin Yer iklimi
zerine olan etkileridir. Bitkiler, Gne erkesini kullanarak, suyu topraktan
yapraklarna pompalar ve buradan su buhar durumuna geer. Bu sre yamur
evriminin srekliliini salar. Yamuru oluturan su damlacklar, Gne'in srekli
etkisi altnda kalr ve erke soururlar. Buhar younlap yamur olarak derken
salnan erke, Yer'in rzgar dizgesinin oluumuna neden olur. Nemli havay
okyanuslardan karalara ve dalara tayan bu rzgarlar, daha fazla yamur
yamasna ve daha fazla erke salnmasna neden olur. Bu sre, Yer yzeyini
soutur ve bitki yaam ve tm Yer konulu organizmalar iin kullanmda olan su
niceliini, dev boyutlarda arttrr. Karalardan denizlere szan besinler, oradaki
yaamn da artmasna neden olur. Ulaklarda en youn biimiyle gzlenen Yer'in
soumas, daha fazla rzgar ve yamur uyartarak erke aksndaki arta katkda
bulunur.
rnein, yirmi milyon yl nce ilk kez gelitiklerinde, otlar, ktalarn i
blgesinde o zaman l olan blgeleri kaplamt; suyu toprakta tuzaklayarak ve onu
havaya tayarak, scak olan i blgelerin soumasna neden oldular. Bylece hzl
souma eilimi balad, ilk kez Antarktika'daki buz blgesi olutu. kiyz milyon
ylda Yer'in ilk buzulu ortaya kt. Souma, daha nemli hava retti, bitki rts
artt; buzul anda doruk noktasna ulat ve son ikiyz milyon yl boyunca, buzul
alar aras dnemde, souma srd. (Bugn, tropik blgelerdeki yamur
ormanlarnn kesilmesi sonucunda bu etkinin, belki de, tersini gzlyoruz. Bu
ormanlar, dnyann dier blgelerine kyasla iki veya kez daha fazla yamuru
evrime sokuyor ve rzgar oluumu iin gerekli erkeyi retiyor. evrimi ortadan
kaldrdmz zaman, souma etkisini hemen durduruyoruz. Bununla birlikte
atmosferdeki erke aks ve tm Dnya'daki rzgarlar azalyor. Bunlarla birlikte,
nemli havann deviniminden kaynaklanan ve ktalarn i blgelerine dein szabilen
yamurlar da azalyor. nsanlarn tarma ynelik orman katliamlar, byk bir
olaslkla tm Dnya'da bir snmaya neden oluyor. Bu etki, sera etkisine neden olan
karbondioksit gibi gazlarn etkisinden daha fazladr. Bu yzyln balca snma

181
eilimi gsteren dnemi, 1920-1940 ve 1980'li yllardr. Bu dnemlerin hibiri
sanayi geliimini iermiyor. Ancak, her iki dnemde de dev boyutlarda orman
katliamlar ve 1930'larda da tarm alanlarnn katliam olmutur.)
Dirimsel sreler, jeolojik sreler yardmyla da yksek erke aksna katkda
bulunmu olabilir. rnein yz milyon yl nce, kkleri daha derin olan ve daha
yaygn olan iekli bitkiler, dinazorlarn nesli tkendikten otuzbe milyon yl sonra,
kta corafyasndaki byk deiikliklere katkda bulunmutur. Dinazorlarn a
olan Mesozoic dnemin tamamnda dinazorlar, kta zeklerindeki alak denizlerin
evresinde bulunan bataklk yrelerde yayordu. Ky eridinin dalga devinimleriyle
anmaya uramas ve bitki yakalayan sedimentler yoluyla oluan deltalar arasndaki
dengenin ok az da olsa bozulmas, bu denizlerin hzla ortadan kalkmasna neden
olacakt ki bu durum, gerekten de altmbe milyon yl nce gerekleti. Dengedeki
bu bozulma, ky bitkilerinde daha etkin kklerin gelimesi ve sedimantasyonun
artmasyla ortaya km olabilir. Kta i blgelerinin ounu kaplayan alak
denizlerin ortadan kalkmas, daha deiken bir iklim yaratmtr. Ktalarn i
blgeleri, kn daha souk ve yazn daha scak olmaya balad. Bu scaklk
ayrmlar, rzgar ve yamurlar arttrd ve yaam iin kullanmda olan erkenin
artmna katkda bulundu.
Sregelen yaam evrimi, evrenin deimesine neden olurken, karlnda,
evre deiiklii de evrimin hzlanmasna neden oluyor. Daha sert kta iklimleri,
memeliler gibi abuk deien iklim koullarna uyabilecek organizmalara
gereksinim duyuyordu. Bu organizmalar, hemen hemen iki yz milyon yllk dinazor
stnln sona erdiriyor, dinazorlarn neslinin tkenmesine neden olmasa da, bu
tkenie katkda bulunuyorlard. (Son yllarda, dinazor neslinin tkenii, Yer Kuyruklu yldz arpmas gibi, tamamen geliigzel ve d bir etkene balanmaya
allyor. Bu grn savunucularnn u soruyu yantlamalar gerekiyor: kuyruklu
yldz arpma modeli, kta ii denizlerin kurumasn nasl aklyor? Bu denizlerin
kurumas, Mesozoic an sonu ve dinazor neslinin tkenmesiyle e zamanldr.)

EVRM SREC
Yer'deki yaam, erke kullanmn ve yeniden kullanm etkinliini
snrlamakszn arttran bir sretir. Altyz milyon yl boyunca evrim, hibir zaman
dzensiz, amasz bir sre olmamtr. Dirimkre, Yer'deki evrenin deiimi
srecinde, giderek artan bir ivmeyle denge durumundan uzaklamtr. Bu
uzaklamann nesnel ls erke aksdr. Yaam, Prigogine'in genel modelini
dorularcasna, ard arda gelen deiik biimlerden geerek evrimlemitir. Herbir
biimin kendi doal snrlar vardr. Bu snrlar ancak bir sonraki biim aabilir.
Tm bu srecin erke kayna olan Gne'in erke kts ok az deimi
olmasna karn, dirimkredeki erke ak yeinlii artmasn srdrd. Erkenin
srekli artan yeniden kullanmnn nnde hibir engel yoktu.
Yer'deki yaam, erke kullanmn ve yeniden kullanm etkinliini snrlamakszn
arttran bir sretir. Altyz milyon yl boyunca evrim, hibir zaman dzensiz,

182
amasz bir sre olmamtr. Dirimkre, Yer'deki evrenin deiimi srecinde,
giderek artan bir ivmeyle denge durumundan uzaklamtr. Bu uzaklamann nesnel
ls erke aksdr. Yaam, Prigogine'in genel modelini dorularcasna, ard arda
gelen deiik biimlerden geerek evrimlemitir. Herbir biimin kendi doal
snrlar vardr. Bu snrlar ancak bir sonraki biim aabilir.
Ancak, nasl olur da milyonlarca trn evrimi, bir btn olarak dirimkrede
bulunan erkenin artmasnda toplu rol oynayabilir? Bu sre, dirimkre veya bir d
yaratcnn bilinli bir planlamasn gerektirmiyor. Ancak bu srecin, Darwin'in,
Thomas Malthus'un ar nfus kuramndan trettii evrimsel mekanizmalardan ayr
bir mekanizmaya gereksinimi vardr. ada dirimbilimciler, evrimi, trlerin,
yetersiz besin depolar iin verdikleri savam olmaktan ok, trlerin, toplam besin
depolarn arttracak ve bylece paylarna den besinleri alacak biimde
gelimeleri olarak tanmlamaktadr.
Aslnda, yalnzca belli trler deil, tm ekosistem evrim geirmektedir.
Evrimi biimlendiren ey, olas tm yanlaryla evrede akan toplam erkedir. Trler
tek balarna kendi nesillerini srdremez, dier trlerle birlikte oluturduu trler
ana gereksinimi vardr.
rnein, daha etkin buharlama yapabilen aalarn bulunduu bir yrede
yamur, dirimkrenin dier yrelerindeki yamurdan ok daha fazla olacaktr. Bu
aalar ve onlarn neden olduu ar yamur, kk lekli dalgalanmalara ve
zamanla bu dalgalanmalarn bymesine neden olacaktr. Bu ar yerel yamurlar
ekosistemin genilemesini, arkadan daha fazla yamurlar ve sonunda yerel deil,
tm Dnya'da genel bir iklim deiikliini getirecektir.
klimde ortaya kan zgn deiikliklerin srebilmesi iin ok sayda trn,
aa yukar e zamanl evrim geirmesi gerekir. rnein otlarn gelimesi,
atmosferdeki karbondioksidin olabildiince azalmasna neden oldu; eer otla
beslenen hayvanlar gelimemi olsayd, sonu felaket olabilirdi. Ot yiyen hayvanlar,
karbondioksit retip, bu molekln atmosfere gemesini salar. Benzer ekilde,
iekli bitkiler, eer onlarn polenlerini tayan ar ve kelebekler olmasayd, evrim
geiremezlerdi. Bylesi e zamanl evrim hi de anlalmaz, gizemli bir durum
deildir. Trleri artan yerel ekosistemlerde toplam erke artarken, tersi bir durumda
erke depolar ya geriler, ya da durgunlua urar. Ksacas, yarma gerekten de var,
ancak bu yarma, yerel ekosistemler arasnda varolan erke aks iin sava vermekten ok, erke aksn arttrmak iin verilen bir yarmadr: bu kouturma, doal
olarak evre deiikliine neden olur. Ancak deiiklik, yaamn daha da
ilerlemesine yardmc olacak biimdedir.
Ancak u noktay vurgulamalyz ki, bu, zdevimli (otomatik) bir sre
deildir. Ondokuzuncu yzyln kavram olan, yukardan gelen bir emirle
ayarlanm, dorusal bir geliim erisi gsteren bir sre deildir. Uzun erimli bir
eilim ve gelime izgisi olan bu sre, bunalmlar ve uzun sren gerilemeleri
dlamaz. Aslnda bu tr bunalmlar evrimin kanlmaz yanlardr. ekil 17 de
grld gibi, dirimkre genilemesini srdrmesine karn tm ekosistem,

183
ulaabilecei snrlarna ulap ktkten sonra srekli bunalmlar ve kitlesel
yokolmalarla kar karya kalmtr.
Ksacas, yarma gerekten de var, ancak bu yarma, yerel ekosistemler arasnda
varolan erke aks iin sava vermekten ok, erke aksn arttrmak iin verilen bir
yarmadr: bu kouturma, doal olarak evre deiikliine neden olur. Ancak
deiiklik, yaamn daha da ilerlemesine yardmc olacak biimdedir.
Yeni dizge, evrimini dzgn bir biimde srdremeyebilir. Zaman zaman
yle olur ki, bir yaam biimi genilemesini beceremeyebilir. Bu durumda o yaam
biiminin yerine geecek bir dieri de geliemez. O zaman bir gerileme
szkonusudur. Geriye, denge durumuna doru bir gerileme balar. Yeni koullar
altnda, yeni bir ekosistem geliinceye dek erke aksnda bir azalma olur. Bylesi bir
gerileme, rnein, yaklak 250 milyon yl nce Mesozoic dnemde balad. Bu
dnemin balangc, srngenlerin geliiminden hemen sonrayd.
Yaadmz dnemde olduu gibi, iklim giderek ok eitlilik gstermeye
balad. Yaygn bir buzullanma ve kta alanlarnn giderek artmas gndeme geldi.
Bu art, belki de, tek bir dev kta olan Pangaea'nn geirdii kta srklenmesi
sonucunda olumutur. Bu ktann boyutlar, okyanuslarn iklim zerine olan lmanlatrc etkisini azaltt. Ancak, artan erkeyi kullanacak hibir yeni bitki veya hayvan
tr gelimedi. O dnemde varolan ekosistem, youn bir biimde lman ky
koullarna balyd. Ancak, bu uygun koullar giderek azald. Kullanlabilir erke
aksnn azalmas sonucunda, uzun dnemleri kapsayan kitlesel yokolmalara tank
olduk.
Ktalar yeniden alak denizler gelitirinceye ve iklim lman oluncaya dein
dirimkredeki byme (familya veya organizma saysyla llr) durdu.
Dinazorlarn baskn olduu yeni bir ekoloji geliti ve bu ekolojiyle birlikte de daha
eitli bir ekokre ortaya kt.
SOSYAL DEVRM
Son iki milyon yl iinde ortaya kan, buzul alaryla buzullar aras lk
dnemde gidip gelen bu hzl deiken iklim, evrede, davran biimlerini kkten
deitirebilen canl trlerinin ortaya kmasna neden olmutur.
Maymun, goril ve insan gibi memeliler, toplumsal yaamn devreye
girmesiyle davran biimini deitirme gizilgcne sahiptir. Bu davran biimi,
kaltsal deil, renilmi bir davran biimidir. Gnmzde, doada yaayan
maymunlarn hem evre, hem de davran biimlerini deitirdikleri ve bakalarnn
yapt birok eyi rendikleri gzlenmitir. rnein, empanze ve goriller, zaman
zaman aygt kullanmay becerirler.
ki nemli deiiklik snrl yetenekleri giderek daha karmak toplumsal
davranlara dntrmtr. Bunlardan birincisi, yaplm aygtlar yalnzca
kullanmak deil, daha nemlisi, aygt yapmaktr. Paleontologlara gre, ta balta ve
bak gibi erken dnemde yaplm olan aygtlar, maymundan insana geite nemli

184
rol oynamtr. Atalarmz, aygt yaparak evrelerini snrsz bir deiime
uratmlardr; nk aygtlar, dier aygtlarn yaratlmasnda kullanlr.
kinci deiiklik, gerek dilin gelimesiydi. Bu, simgesel bir dildi; sesler,
olaylar tanmlyor, somut ve anlk koullardan kavramlar tretiliyordu. Bu gelime,
atalarmzn birbiriyle, rnek ve yknmeden ayr bir davran biimiyle iletiim
kurmasn salyordu. Toplumsal yaamda renme olanaklar nndeki kstlamalar
yklmt.
Dil gelitirme ve aygt yapma yeteneklerinin birliktelii (el ve us), insanlar
dier canl trlerinden ayrd ve nc tr evrimi, toplumsal evrimi balatt. Yeni
varolu biimleri ortaya kt. nsanlar arasndaki yeni yardmlama biimi, doann
deitirilmesinde yeni yntemlerin tremesine neden oldu.
Dirimsel evrim, fiziksel evrimden daha hzl gelitiini kantlarken,
toplumsal evrim de bir baka ivme olduunu kantlad.
Toplumsal evrim, ard arda gelen bir dizi aamalardan gemitir. Her aama,
giderek daha fazla erke kullanmn getirmitir. lk aama, Paleolithic dnemin
avclar ve toplayclardr. Bu tr, erkeyi yiyecek biiminde bulduu evreye
bamlyd. M..yaklak 10.000 yllarnda balayan ikinci aama, kk lekli
tarma dayanyordu: iftiler, younlam tarmdan, daha byk leklerde erke
toplamaya baladlar. Bu erke, ncekiyle karlatrldnda, yzlerce kat daha fazla
bireyi besleyebiliyordu. Tarmn genilemesi iin, kstl da olsa, hayvan erkesinden
yararlanma abas, tarmsal etkinlii daha da arttrd ve ardndan yeni bir nfus art
geldi.
Birinci aama nasl av oyunu koullaryla snrlandysa, ikinci aama da,
tarmn bal olduu yamur ile snrlyd. Bu snr, M.. 4.000 ylnda yaanan kent
devrimiyle ald. Kitlesel emek devrimine geilip, sulamaya dayal tarm gelitirildi.
Ardndan da Bronz ann nfus art geldi. Bu toplum da, yein bir tarm iin
gerekli suyun bulunmas gibi bir durumla snrlanmt. Bunu, Demir ann
uzmanlam tarm zd. Yunan ve Roma uygarlklar, uzmanlam tarm
amacyla, Gne ve erkesini byk boyutlarda kullanmay rendi. Tahl
yetitirmeye uygun olmayan alanlarda, baka rnler yetitirildi ve bunlar, Avrupa
ve Akdenizde ticari amalarla kullanld.
Tm bu toplumlar arlkl olarak tarma dayanyordu. Tkettikleri erkenin
byk bir ounluunu besinleri oluturuyordu. Hayvan emei de snrl bir biimde
kullanlyordu. Bir insann, hatta bir klenin bile yapabilecei i snrlyd.
Bu kstlamalarn stesinden gelebilen ilk toplum, ortaa toplumuydu. Bu
dnemde hayvan gcnden ok yaygn bir biimde yararlanlrken, rzgar ve su gibi
cansz erke kaynaklar da kullanlmaya baland. Deirmen ve gemiler, gereksinim
duyduklar gc klelerden deil, bu doal kaynaklardan elde ediyordu. imdi erke,
yalnzca tarm iin deil, giderek artan oranlarda sanayi iin de (zellikle tekstil ve
giysi sanayiinde) kullanlmaya balanmt.

185
Ortaa toplumu, daha fazla erke kullanm aamasna girmi ve nceki
toplum nfusundan daha kalabalk bir nfusa, daha yksek yaam standard salam
olmasna karn, rzgar ve sudan tretebilecei erkede o da snrl kalmt. Bu
snrlar, acl kapitalist toplumun ortaya kyla birlikte ald. Balca erke
kayna nce oduna, sonra da fosil yaktlara (kmr, petrol ve gaz) kayd. Bununla
birlikte, erke tketimi ve toplumun destekleyebilecei nfus, dev boyutlarda artt.
Erkenin byk bir blm yeni sanayi ve teknolojilere akarken, tarm ikinci plana
indi.
Nasl ki dirimsel devrimin her deiik varolu biiminde deiik trler ve
ekolojik dizgeler baskn kmt, toplumsal devrimde de, erke yakalamann her bir
yntemi, deiik toplumsal rgtlenmelere karlk geldi. Paleolithic dnemin avc
ve toplayclar kk klanlarda gruplatlar; Neolithic dnemin iftileri daha byk
kyler, hatta Jericho benzeri kasabalarda toplandlar. Bu yerleim birimlerinde i
blm ve uzmanlama gelimeye balad.
Bu dnemi izleyen uygar toplumlarda iblm, alan ve ne tr i
yaplmas gerektiine karar verenlerin oluturduu toplumsal rgtlenmenin
denetimine girdi. Bylece, Bronz ann din adamlar ve kral din adamlar,
kyllerin emeini ynlendirdi. Kyller, toplu olarak firavuna aitti. Demir ann
tccar kle sahipleri, klelerin emeini, bunun yansra, zgr kyl ve sanatkarlarn
rettii ekonomiyi de denetliyordu. Ortaan kral ve lordlar serflerin almalarn
dzenlerken, ehir ve kasabalarda, orta snf (burghers) ve sanatkarlar geliti.
Bylesi bir iblm, dnyann iini yapan byk bir ounlukla, hangi iin
yaplmas, hangi fabrikalarn kurulmas ve hangilerinin kapanmas gerektiine karar
veren bir aznlk arasnda sregelmektedir. Toplumdaki bu ekonomik ayrma,
aka grld gibi, toplumun politik yapsnda devasa evrimlere neden olmutur:
eski kylerdeki ilkel demokrasiden firavunlarn ilahi hkmdarlna, eski
dnyadaki imparatorluklara, Ortaan feodal monarilerine ve diktatrlklerine
gelindi.
Bu aamalar birbirini yava yava deil, dirimsel evrim srecinde olduu
olduu gibi, sert devrimlerle izlemitir: varln asrlar boyu kararl bir biimde
srdren toplumlar, bir yl, bazen birka gn iinde alaa edilebiliyor. Bununla birlikte, bu tr devrimler bazen, kanlmaz olarak baarsz olabiliyor. Bazen, Roma
toplumunda olduu gibi, toplumlar en st gelime snrna eriiyor, sonra kyor ve
uzun sre yerine bir sonraki toplum dzeni gemeden sallantda kalabiliyor.
Bu tr krizler sonunda ortaya kan sonu, ilerleme veya gerileme olsun,
bireylere ve kk gruplara baldr. Prigogine'in modelinde olduu gibi, kararsz
toplumda, nemsiz grnen alkantlar (gsteri, grev, ay veya kahvelerin denize
dklmesi) o toplumun tamamen deimesi, yeni bir dzenin kurulmas ve eski
snrlarn almasna neden olur. Bu senaryonun ikizi, ancak ters ynde gelieni de
olabilir. Yukarda sz edilen alkantlar rr (bir ayaklanma bastrlabilir, bir lider
politik cinayete kurban gidebilir) ve eski toplum onlarca, yzlerce yl sendeleyip,
giderek artan bir karmaa iinde gerileyip durur.

186
Dirimsel evrimde olduu gibi, toplumsal ilerlemede de geliim, dzgn ve
zdevimli bir sre deil, uzun erimli bir eilimdir. nsanln ilerledii bir
gerektir. Bu ilerlemenin nesnel lmleri, artan erke aks ve nfus ve uzayan insan
mrdr. Bunun yansra, bugnk insan toplumu, nfusun yars kle olan Roma
toplumundan veya hemen hemen her bireyi bir serf olan Eski Msr toplumundan
ok daha iyi koullar altndadr.
Dier yandan, insan tarihinde ortaya kabilecek bir bunalmn
zlebileceinin gvencesi yoktur. Onaltnc ve onyedinci yzyln Avrupa'snda
lordlarla tccarlar arasndaki sava, burjuva devrimlerine ve yaylmac bir kapitalist
topluma neden oldu. Onaltnc yzyl Japonya'snda da, benzer bir atmadan,
feodalizm (uzun sren bir durgunluk dneminden sonra) utkuyla kt.
Bununla birlikte, uzun erimli eilim varln srdrmektedir. Yeni, hzl
evrim geiren toplumlar tarih sahnesine ktka hzla yaylrlar. Tpk binlerce yl
nce tarmsal toplumlarn ve tpk onyedi, onsekiz ve ondokuzuncu yzyllardaki
kapitalist toplum rneinde olduu gibi... Felaketler ve insanlk tarihini kirleten
Karanlk alara karn gerek olan ey, insanln srekli olarak gelitiidir.
Dirimsel evrimde olduu gibi, toplumsal ilerlemede de geliim, dzgn ve zdevimli
bir sre deil, uzun erimli bir eilimdir. nsanln ilerledii bir gerektir. Bu
ilerlemenin nesnel lmleri, artan erke aks ve nfus ve uzayan insan mrdr.
Bunun yansra, bugnk insan toplumu, nfusun yars kle olan Roma
toplumundan veya hemen hemen her bireyi bir serf olan Eski Msr toplumundan ok
daha iyi koullar altndadr.
Evrim oran, yeni etkileimlerin yaratlma oran, o zaman diliminde varolan
deiik etkileim saysna dolaysz olarak baldr. Geen yirmibe bin yl iinde,
erke kullanmndaki art, aa yukar nfus saysyla orantl olarak ivmelenmitir.
Tm bu zaman iinde, kullanlan erkenin ikiye katlanabilmesi iin, yaklak 109
insan yaam devreye girmitir. Nfus azl, teknolojik ve toplumsal gelime
orannn dk olduu anlamna geliyordu. imdi nfus artm olduundan, gelime
de hzla ivmelenmitir (ekil 5).

187

ekil 5. (st) Kesikli izgi ile gsterilen insan nfusu artarken srekli izgi ile gsterilen toplumsal
evrim oran da artar. Toplumsal evrim oran bu balamda yllk erke byme oran ile llmtr.
Erke byme oran arkeolojik ve tarihsel veriler nda deerlendirilmitir. (Alt) Eer erke byme
oran 1 milyar insann yaam sresi cinsinden llrse, bu art uzun dnemler boyunca kabaca
sabit kalr. Ancak ard arda gelen toplum biimlerinin ortaya k ve kne yant verircesine
deiiklik gsterir. nsan dnce gcn kt bir ekilde kullanan toplumlarda (rnein kleci
toplumlarda) ilerleme daha yavatr.

Bu, tamamen usa yatkn bir bantdr. Doal olarak, kleci toplumlarda
olduu gibi, insann dnsel yeteneklerini kt kullanan toplumlarda da toplumsal
gelime oran, greceli olarak daha dktr. Dier yandan, Elizabeth dnemi
ngiltere'sinde olduu gibi, bireylerin sunduu yeniliklere olanak tanyan toplumlarda ise, ilerlemeler daha hzl ve dzgn olur.
Ksacas, insanln bildii ayr evrim biimi (fiziksel, dirimsel,
toplumsal) karsnda snanan Prigogine modeli, baarl olmutur. Gerek olan
ilerlemedir. Denge durumundan uzaklama ynndeki devinim, snrlar olmayan
bir sre olarak tanmlayabileceimiz erke aksndaki byme, karmza doal ve
anlalabilir bir olay olarak kmaktadr. Etkileimler erke yakalayarak byr ve
eninde sonunda, tr ne olursa olsun doal snrlarna eriir. Daha sonra kararsz
duruma gelir, eski etkileimler temelinde yeni etkileimler ortaya kar ve bu yeni
etkileimler, kendisini, balangta kk alkantlar olarak sergiler. Bu
alkantlardan bazlar erkeyi eski etkileimlerden daha abuk yakalar, ani bir
devinimle eskileri yerine daha karmak olan yenilerini geirir, daha fazla erke
yakalar ve bu erkeyi, daha etkin bir biimde yeniden evrime sokar.
Ne zaman ki, yeni varolu biimleri ortaya kmaz, eskileri varolan erkeyi
tketir, ite o zaman, denge durumu ortaya kar. Varolan erkenin geniletilmesi
srasnda deiik sreler arasnda yaanmas gereken, yardmlamaya dayal
yarma yerine, baka trden bir yarma, azalan erke aksnn yokoluuna neden
olur. Dirimsel evrim balamnda bu durum, salgn hastalklara ve kitlesel

188
yokolulara; toplumsal evrim balamndaysa, son Roma imparatorluunda
grld gibi, zalim ve kendi kendini tketen toplumlarn varlna neden olur.
Prigogine'in de belirttii gibi, esas vurgusu ilerleme ve devrimci deiiklik
zerine olan ve kendisine ait fiziksel kuram, 1960'l yllarn sonlarna doru ortaya
kmtr. Bu dnem, skntl yzylmz iinde, hzl ve alkantl toplumsal
dnmlerin olduu bir dnemdir. 1960'l yllar, ilerlemeyle gerilemenin, toplumsal
deiim isteminde bulunanlarla, bylesi bir istemin olas olmad grn
savunanlar arasndaki atmann gelitii bir dnemdir. Ktmser olanlar, bu
sonucu, 1960'l yllarda balayan maddi gelimedeki yavalamaya balamlardr.
Byk Patlama evren modeli ve termodinamiin ikinci yasasnn ktmser
ngrlerine kananlar, gelimedeki bu durgunluu doal bir eilim sandlar. Ancak,
toplumsal ilerlemenin yenilendiine inanan dierleri, bilimsel dnya gryle
ilerlemeyi btnletiren bir gr gelitirdiler.
SONSUZLUUN GER DN
Bylece, zamana ilikin iki aykrkandan biri zlm oldu: Evren nasl
oluyor da termodinamik anlamda dzensizlie doru bozulmaktan kanabiliyor?
Ancak ikinci soru, henz yantlanmam olarak duruyor: Niin zamann bir yn
var? Eer atomik boyutlardaki etkinlikleri tersinir yasalar ynetiyorsa, o zaman
evren niin tersinemez yasalara uyan atomlardan olumutur?
Bu sorunun geleneksel yant: "tersinemezlik, byk leklerde ortaya kar;
nk, bu durumda, daha ok etkileim szkonusudur." biiminde olmutur.
Prigogine, bu yant ok basit gereklerle yadsmaktadr: evrende bir dizi sre
izliyoruz. Bu srelerden edindiimiz bilgileri, gzlemediimiz veya
gzleyemediimiz deerlere tayoruz (ekstrapolasyon). Bu yntemi en kk
sreten byne dek yapyoruz. Bir zamanlar Prigogine, "Bir dzeyden dierine
geerken, tersinemezlik, gizemli bir biimde ortaya kamaz." diye yazmt.
Tersinemezlik, kk lekli dzeylere de uygulanr. Ancak bu, olas mdr?
Fiziin temel etkileimlerini tanmakta kullandmz yasalarn hepsi tersinir
yasalardr. Prigogine'in bu soruya verdii yant, 1980'li yllarn ilk yarsnda geldi.
Sorunu zerken yapm olduu aamann znde, doal evrene sonsuz kavramn
yeniden sunuu yatar.
Etkileimlerin tersinir olmas, ne anlama gelmektedir? arpan bilardo
toplar rneinde olduu gibi, eer belli bir zamanda, tm paracklarn hzn tam
olarak geriye evirebilirsek, dizge, balad konuma dnecektir; dier bir deyile,
filmi ileri ya da geri saralm, ayn olaylar yaanacaktr. Ancak Prigogine, hzlardaki
bu ters dnmenin, kuramsal olarak bile baarlamayacana iaret etmitir. Bu iin
baarlabilmesi iin, olaya katlan her bir paracn hzna ilikin sonsuz dorulukta
bilgi sahibi olmamz gerekir. Eer dizge kararszsa, ne denli kk olursa olsun,
yaplan herhangi bir yanlg, dizgeyi, deil balang noktasna, ona yakn herhangi
bir konuma bile dndremez. Zamanda tersinemezlik, iki temel gerekten tretilir:
ok basit olanlar dnda tm dizgeler kararszdr ve biz, uzayn srekli, dolaysyla
sonsuz kez blnebilir olduu bir evrende yayoruz. Sonsuz kez blnebilirlik

189
kavram, ok basit dizgeler dndaki dier dizgelerin geleceini
leyemeyeceimiz ve de zaman geri eviremeyeceimiz anlamna gelir.

belir-

Prigogine, bu kavram aklamak amacyla nce, kararl ve kararsz dizge

ayrmn yapmaktadr. Kararl bir dizgeye rnek olarak, karlkl ekimle etkileen
iki cismi alalm; rnein, Gne'in evresinde dolanan bir gezegen. Bu basit
dizgede, gezegenin hznda, herhangi bir anda ortaya kan kk bir deiiklik,
gelecekte herhangi bir zamanda, belki de milyonlarca yl sonra, gezegenin
yrngesinin biraz deimesine neden olacaktr. Bylesi bir kararllk, gerekten
tersinir olan dizgelere zgdr. Kuramsal olarak, bir gezegenin hzn tersine
evirebiliriz. Eer bu geri evirme iini yaparken dtmz ilk yanlglar ok
byk deilse, gezegen, yrngesini hemen hemen aynen izleyecektir. Eer dizgenin
kararll ok az tedirgin edilirse, gezegenin milyonlarca yl sonraki konumunu
doru bir biimde ngrebiliriz. Yrnge nceden belirlenmitir.
Ancak bu tr basit dizgeler olduka enderdir. Genel anlamda bu tr dizgeler,
doadaki yaklak durumlar veya doadan tretilmi soyutlamalar temsil eder.
Modeli biraz daha gereki klmak amacyla, bu dizgeye bir cisim daha ekleyelim:
Gne'in evresinde dolanan, ancak gezegenin ekim alanndan etkilenen bir
kuyruklu yldz (kuyrukluyldzlar, gezegenlerden, zellikle Jpiter'den etkilenirler.).
Bu durumda elimizdeki dizge artk kararsz bir dizgedir. Gezegenimiz, Gne'in
evresinde "sonsuza dein" dolanacaktr, ancak, sonlu sayda yrnge izdikten
sonra kuyruklu yldz, kanlmaz olarak gezegene o denli yaklaacaktr ki, sonunda
Gne dizgesi dna frlatlacaktr.
Bu dizge kararszdr, nk kuyrukluyldzn hznda ortaya kan ok kk
bir deiiklik, ayn cismin konumunu zamanla eksponansiyel olarak deitirir.
Ksacas, bugn, kuyruklu yldzn hz lmnde son derece kk bir yanlg da
yaplm olsa, greceli olarak ksa bir zaman sonra (rnein, birka yrnge sonra)
kuyrukluyldzn konumunu kabaca da olsa ngrmek ya da Gne dizgesi dna
frlatlp frlatlamayacan ngrmek olas deildir. Benzer ekilde, eer kuyruklu
yldzn hzn ters yne evirirsek, yaplabilecek en kk bir yanlg, zamanla hzla
byyecek ve kuyruklu yldzn balang yrngesine dnme olasl ok ok
kk olacaktr.
Bu durumu sergilemek amacyla, Prigogine'in Texas niversitesi'ndeki
alma arkada T.Petrosky, bilgisayar simlasyonu yntemini kullanmtr. Model,
yalnzca Gne ve Jpiter'den oluan bir dizgede, bir kuyrukluyldzn dizgeden
tamamen frlatlmadan nce ka yrnge tamamlayaca ngrlmeye alld.
Modelde, yalnzca yrnge hesaplarndaki doruluk deitirildi. Eer hzlar
milyonda bir dorulukla hesaplanrsa, modele gre kuyrukluyldz, dizgeye 757
yrnge boyunca bal kalacaktr. Doruluk iyiletirilir ve yanlg on milyonda bire
drlrse, kuyrukluyldzn dizgeye ball 38 yrnge olacak; yz milyonda bir
yanlg, 235 yrngede; 1016 da bir yanlg, 17 yrnge olacaktr. Doruluk
derecesinin artmas, ngrlerin tek bir zme doru yaylma eilimi
gstermediini sergilemitir. Hzna ilikin mutlak ve sonsuz bilgi sahibi olmakszn
ve hesaplamalarda sonsuz doruluk salanmakszn, bir kuyruklu yldzn yrngesi

190
ngrlemez. Ancak, bu bir "ans" etkisi deildir. Kuyrukluyldz, yrngesinin her
noktasnda, simlasyona programland gibi, ekim yasalarnn tam bir denetimi
altndayd. ngrlemezliin nedeni, cisim etkilemesinden kaynaklanan
kararszlktr.
Ancak bu durum, bizim, gelecee ilikin yararl ngrler yapamayacamz
anlamna gelmez. Eer ngrde bulunmak istediimiz zaman dilimi yeterince
ksaysa, ngrde bulunabiliriz. Kararsz dizgeler iin bu zaman limiti, dizgeyi
oluturan paracklar arasnda geen zamanla llr. Bir kuyruklu yldz iin bu
limit, tek bir yrngedir; bir gaz iin ise saniyenin ok kk bir dilimidir. Bununla
birlikte, yararl istatistik ngrlerde de bulunabiliriz; kuyrukluyldz dizgeden,
belki de 150 yl sonra kurtulacaktr. Birok dizge kararl duruma yeterince yakn
olduundan, bunlarn kararszln bolayabiliriz. nk, bu dizgelerin kararszlklarnn byme oran, kayglanmamza gerek brakmayacak denli uzundur.
rnein, Gne dizgesindeki gezegenlerin yrngeleri, gnmzden yirmi milyon
yl sonrasna dein olan zaman diliminde ngrlebilir olmasna karn, bu zamann
almasyla birlikte ngrlemezlik balayacaktr. Deiik amal uzay yolculuuna
gnderilen uydular, mutlak biimde kararl, ngrlebilir ve tersinirdir.
Benzer ekilde, hemen hemen tm elektriksel ve mekanik aygtlar da
kararllk zerine tasarlanmtr. Bu nedenle, tersinir yasalar bu aygtlarda olduka
iyi ilerliktedir.
Grld gibi, bizim, zamann tersinir olduunu varsayan yasalarmz,
yalnzca geree yaklatrmadr. Eer, herhangi bir dizgede, paracklarn
devinimini geriye evirebilir ve onlarn eski yrngelerini aynen izlemelerini
salayabilirsek, bu durumda, zaman gerekten tersinir olabilir. Ancak daha nce de
ngrdmz gibi, bu, sonsuz doruluk gerektiren bir ilemdir ve
gerekletirilemez. Bu durum, bizim bilgilenme srecimize bir snr dayatamaz.
Bunun nitel bilinle bir ilgisi yoktur. Yalnzca, ne yaplabileceinin bir snrdr.
Kuramsal olarak olas hibir sre, bu hzlar sonsuz dorulukla geri eviremez.
Ksacas, zamanda tersinemezlik, dizgenin kararszlndan tretilir. Kk
lekli dizgeler de ierilmek zere tm gerek dizgeler, u veya bu biimde
kararszdr. Baz dizgelerse o denli yava evrim geirir ki, bunlara kararl dizgeler
diyebiliriz. Yalnzca, tm etkilerden dsel olarak arndrlm, soyut dizgeler mutlak
bir biimde kararl olabilir. "Tersinir zaman" sorunu ortaya kyorsa, bu, bilim
adamlarnn, gerei uygun olmayan bir biimde soyutlatrmas ve olduka yksek
dorulua sahip eitliklerinin mutlak ve sonsuz yanlgszla sahip olduuna
inanmalarndandr. Nitel olan, ilizyon olan ey tersinemez zaman deil, tersinir
zamandr. Gerek dnya, srekli olarak varolua ykselir. Bu dnya, kararszlklar
ve karlkl etkileimlerin ngrd sonsuz karmak bir doku tarafndan yaratlr.
Prigogine'in belirttii gibi, "Zaman, yaratmadr. Gelecek ise yoktur."
Zamann tersinemezlii, uzayn sreklilii ve sonsuz blnebirliine
dayandrlmaktadr. Bunu anlayabilmek iin, "evren, gzlediimiz gibi olmasayd ne
olurdu?" sorusunu dnmeliyiz. Eer uzay sonlu sayda admlara blnebilseydi,
paracn belli bir zamanda hangi admda olduunu ve hangi yne doru, ne denli

191
admlarla ilerlediini bilmemiz durumunda, kararsz dizgelerde bile, paracn
gelecekteki evrimini tamamen ngrebilirdik. Bu koullar altnda, hem paracn
devinimini tam olarak geri evirmek, hem de zaman geriye doru iletmek olas
olurdu. Bir bilgisayar benzeri evrenin, sonlu blnebilirlie sahip evrenin gerekten
de ne gemii, ne de gelecei olurdu. Bu durumda evren ancak, onu doru "ilk
koullar" altnda devinime geiren baz d veya doal kuvvetlerin (rnein Byk
Patlama) varlnda evrimine balayabilirdi. Kk leklerde sonlu blnebilirlie
sahip olan evren, byk leklerde de , zamanda da sonlu olmaldr.
Ksacas, zamanda tersinemezlik, dizgenin kararszlndan tretilir. Kk lekli
dizgeler de ierilmek zere tm gerek dizgeler, u veya bu biimde kararszdr. Baz
dizgelerse o denli yava evrim geirir ki, bunlara kararl dizgeler diyebiliriz.
Yalnzca, tm etkilerden dsel olarak arndrlm, soyut dizgeler mutlak bir
biimde kararl olabilir. "Tersinir zaman" sorunu ortaya kyorsa, bu, bilim
adamlarnn, gerei uygun olmayan bir biimde soyutlatrmas ve olduka yksek
dorulua sahip eitliklerinin mutlak ve sonsuz yanlgszla sahip olduuna
inanmalarndandr. Nitel olan, dsel olan ey tersinemez zaman deil, tersinir
zamandr. Gerek dnya, srekli olarak varolua ykselir. Bu dnya, kararszlklar
ve karlkl etkileimlerin ngrd sonsuz karmak bir doku tarafndan yaratlr.
Prigogine'in belirttii gibi, "Zaman, yaratmadr. Gelecek ise yoktur."
Biliminsanlarnn bilgisayar simlasyonu kullanmalarndaki neden, programa
en uygun ilk koullar vererek, bir d etken gibi davranmak istemeleridir. Bu ilk
koullar, genel olarak ok zgn koullar deildir. Byk Patlama rneinde olduu
gibi, tamamen amaca uygun, geliigzel koullardr.

SONSUZLUK VE ZGR STEN

Uzayn sreklilii dncesi, bizi zamann tersinemezliine gtrr. Bu
dnce, bilin ve zgr isten kavramlarna yk olan aykrkanlarn da zlmesini
salar. Evrenimizde gelecek diye birey yok, gerek olan imdidir, bilincin imdisi...
Drt boyutlu uzaya yaylm olan gemi ve gelecein haritas, yalnzca bir
soyutlamadr. Olas en derin bilgiye de sahip olsak, gelecein geliim izgisini
tamamen ngremeyiz. Bu nedenle zgr isten gerektir. Bir biliminsan, herhangi
bir kiinin beynindeki tm atomlarn konumunu, 10-10 gibi bir yanlg pay ile de
biliyor olsa, bu biliminsan , o kiinin bir sonra ne yapacan bilemez.
Bu belirsizlik, ans sonucu ortaya kan bir durum veya kuantum belirsizlii
deildir. Beyin de olabildiince karmak ve kararsz bir dizgedir. Beynin davran,
eitli etkileimlerle belirlenir. Bu etkileimlerin kts, sonsuz kk kaymalar
nedeniyle kkten deiiklie urayabilir. Eer beynin ilevleri bir bilgisayarnki gibi
olsayd, durum byle olmayacakt. Benzer ekilde, ne denli karmak olursa olsun
bir bilgisayar da zeki bir yaratk olamaz. nk bilgisayarn tm etkileri, tamamen
ngrlebilir cinstendir. Ayr bir ilem, hi bir deiiklie uramakszn sonsuz kez
yinelenebilir. Bununla birlikte, beyin zerine yaplan deneysel almalar, beynin,
bir bilgisayar gibi davranmadn kukuya yer brakmayacak bir biimde aka

192
sergilemitir. Nronlar birbirlerine belli yollardan sinyal gnderir. Bunun yan sra,
beynin iinde genel bir elektromanyetik alann oluumuna da katkda bulunurlar. Bu
manyetik alan, beyin dalgas veya EEG (electroencephalogram) biiminde gzlenir.
Srekli deien bu alan, her bir beyin hcresini etkiler. Dier tm kararsz dizgeler
gibi beyin de, yerel olmayan ilevler sergiler.

ekil 6. Beyin zerine aratrma yapan aratrmaclar beynin elektromanyetik alannn, zerinde
deney yaplan kiinin ne dnd ile ilikili olduunu saptadlar. Deney yaplan kiilere 6 deiik
grupta toplanm szckler gsterildi. Bu gruplar, "gzel" gibisinden iyi ve "su" gibisinden kt
szckler ieriyordu. artrc szcklerin zaman grafii birbirinden olabildiince ayr dalmlar
ortaya karmtr. (a) Bilgisayar, zerinde deney yaplan kiinin ne tr szckler grubu grdn
tahmin edebilir. Beyin dalga desenleri olarak tanmlayabileceimiz EEG lerin bir ok kii iin aa
yukar ayn olduu saptanmtr. Deiik anlaml ancak ses uyumlu iki szck kullanldnda deiik
beyin dalgalar ortaya kar (b). Deiik tr duygularn deiik beyin dalga desenleri rettii
bulunmutur. (c) de, sesle elde edilen uyarnn (st) grsel uyaryla elde edilen desenden tamamen
ayr olduu grlyor. Tm bu deneylerde, milyarlarca nronu uyum iinde tepki gsteren beynin
uyumlu elektromanyetik desen rettiini gryoruz.

Her bir ksmn davran, dier tm ksmlarn davrannca etkilenir; dizge

bir btn olarak davranr. Srekli deien bu dnsel ak ve onun elektromanyetik
alanlar, bir btn olarak ele alnmal ve bu varln bilin denen olayla, z alglama
denen olayla ilikisi kurulmaldr. (ekil 6) Bir kiinin zgn tepkilerini ve genel
zelliklerini belirleyen ey, ite bu birleik dizgedir.
Herhangi bir dizgenin kendi snrlar iinde ngrlebilir olduu gibi, insan
davrannn da geni lde ngrlebilir olmasn yadsmyoruz. Tam tersine, tm
toplumsal etkileimler, insan davrannn genelde olduka ngrlebilir olduunu
varsayar. Uzun sredir evli olan iftler, ou koullar altnda elerinin nasl
davranacan, olduka doru ngrebilir. Ancak, Mozart'n ei, onu ne denli iyi
anlam olursa olsun, onun bir sonra ne besteleyeceini ngremezdi (Besteye
balayncaya dein, Mozart'n kendisi de bilemezdi.). Davran biimini, derin

193
krizlerin ortaya kt gnlk yaamdan ayr koullarda ngrmek de olas deildir.
Bu koullar altnda, veya yeni bir eyin ortaya kt anlarda ne olacana, beyin
etkinliklerinin tm dinamik deseni karar verir. Bu desen, doal bir ngrlemezlie
sahiptir. Bu deseni ngrmek, sonsuz bilgi gerektirir.
Kararszlk, insan beyninin tm dizgelerle paylat bir zelliktir. Deiik
boyutlarda da olsa tm dizgeler, belli derecede bir bilin veya "zgr isten"'i
paylamaldr. Bilin, znde, yeni davran biimi, yeni etkileim ve yeni ilikilerin
retilmesidir. Yeni ilikilerin retilme oran ne denli byk ise, davran biiminin
ngrlebirlii o denli az ve bilin dzeyi de o denli yksektir. Bu durumu, biz,
kendimizde snamzdr: bisiklet veya araba kullanmasn renmek, olduka
yksek bilin gerektiren bir etkinliktir; ancak bir kez zdevimli, veya deimeyen
bir duruma girdi mi, tamamen bilinsiz bir eylem olur. Benzer ekilde, kedi veya
kpek gibi, davran biimleri daha esnek ve daha ngrlemez olan hayvanlarn
bilinci, karnca gibi, davran biimleri kesin olarak ngrlebilir olan hayvanlarn
bilincinden daha yksektir.
Bilin, doal olaylar srekliliinin bir paras olarak grlebilir. Bu nedenle,
bilinci, bilimsel aratrma alannn dnda brakmak doru olmaz. Bilim adamlar,
"Krmz rengin yaratt duyu nedir? Desendeki ne tr deiiklikler bu duyguya
karlk gelir?" gibisinden sorular sorabilir. Yine bugn, bilim adamlar, "Retina, ne
tr bir mekanizmayla glden gelen alglar?" sorusunu sorabilir. Yararl bir
yantn bulunmas, belki onlarca yl sonra olacaktr. Ancak, en azndan bilinci, artk,
doast alann deil de, doann bir paras olarak dnmeye balamalyz.
Gryoruz ki, evrimi dayatan ve dizgeleri denge durumundan uzaklatran,
ayn kararszln ta kendisi, bilin ve zgr isten gibi olaylarn da zeinde
yeralmaktadr. Evrimin daima ileriye doru gitmesine izin veren ey, yeni
kararszlklar, ngrlmesi olanaksz olan erke yakalama biimleridir. Bilincin
temelini oluturan eyler, sz edilen ngrlemezlik ve yeni iliki retimidir.
Bir dizi iliki ve bu ilikilerde ortaya kan kararszlklar anlayabilir ve bu
anlay temelinde ngrler yapabiliriz. Bu, bize, bilimsel bilgi kazanma gc ve bu
bilgileri teknolojide kullanma olana verir. Ancak, ne hangi yeni iliki veya
kararszln gndeme geleceini, ne de herhangi bir yeni ilkinin ortaya kp
kamayacan ngrebiliriz. te bu nedenden dolay, evrenbilimcilerin yapt
gibi, evrenin bir lme doru gideceini ngrebilmek olas deildir. in ilgin
yan, evrimin zgn bir aamasndaki bunalm sonucunda ortaya ne kacann
bilinmesini olanaksz klan ngrlemezlik, evrimin kendisinin sona erip
eremeyeceinin ngrlmesini de dlar.
arpc olan bir baka nokta da udur: kararszln gc, snrsz sayda yeni
varlk biimlerinin yaratlmasndaki gizilg, uzayn sonsuz sreklilii ile sk skya
ilikilidir. Bu durum, Cusa'l Nicholas'n savunduu, "doal dnyada sonsuzluk
vardr" grnn dorulanmas ve sonsuzluk kavramnn, mistik dnya grnn
kavram olmaktan kurtarlp, bilim dnyasnn kavram yaplmasnn yksdr.
nsann yetenekleri snrszdr, insann yaratc gizilgc snrszdr; nk biz,
gerek anlamda snrszl tamaktayz.

194

Dier yandan, bir de popler yaznda karlatmz ve dier dnyayla

ilikili bir "sonsuzluk" kavram vardr. Aslnda, sonsuzluun, sonsuz saylar veya
sonsuz uzayn, dier dnyayla hibir ilikisi yoktur. Uzayn sonsuz sreklilii kavram, ada matematiin temelini oluturur. Bu kavram olmazsa, gnmz
teknolojisinde kullanlan matematik hem mantksz, hem de kendi iinde elikili
olur.
Gnmzden yz yl nce, byk matematiki Georg Cantor, sonsuz saylar
zerine yapt almalarla, bu konuyu salam temeller zerine oturttu. Cantor,
sonsuz saylarla alabileceini ve bu saylarn belli yasalara uyduunu gstermitir.
Cantor, yapt almalarda, sonsuz saylar iinde daha byk ve daha kk
olanlarn varln gstermitir: bir izgi zerindeki ya da uzaydaki noktalarn says,
saylabilir tm saylardan daha byktr.
arpc olan bir baka nokta da udur: kararszln gc, snrsz sayda yeni varlk
biimlerinin yaratlmasndaki gizilg, uzayn sonsuz sreklilii ile sk skya
ilikilidir. Bu durum, Cusa'l Nicholas'n savunduu, "doal dnyada sonsuzluk
vardr" fikrinin dorulanmas ve sonsuzluk kavramnn, mistik dnya grnn
kavram olmaktan kurtarlp, bilim dnyasnn kavram yaplmasnn yksdr.
nsann yetenekleri snrszdr, insann yaratc gizilgc snrszdr; nk biz,
gerek anlamda snrszl tamaktayz.
Cantor'dan yz yl sonra, ilerinde bilim adamlarnn da bulunduu ou
kiinin," maddi dnyada sonsuzluklarn bulunmasnn olas olmadn" savunan
Aristo'nun izinden gitmesi, artc deil ama tuhaf! Din retisiyle uraan ou
kiinin grne gre sonsuzluk, yalnzca tanrnn bir zelliidir. Saylara ve bir say
olarak sonsuzlua ilikin mistik kavramlar yeni deildir: bu kavramlarn izleri,
saylar tanmlarken kullandmz szcklerde yatmaktadr: irrasyonel saylar,
transandantal saylar, sanal saylar. rrasyonel saylar ( 2 gibi) hi de akla yatkn
olmayan saylar deildir: bu saylar kesirli saylar gibi gsteremeyiz, ancak bir
genin kenar uzunluunu bulmak istediimizde, bu saylar yararldr. Pi ( ) gibi
bir transandantal say, bir cebirsel eitliin zm olamayabilir, ancak, gnlk
deneyimlerimizde bu say, hi de transandantal deildir; eer bir emberin evre
uzunluunu bilmek istiyorsak, pi says, olmazsa olmaz bir arpandr. Eksi birin
karekk ( -1) gibisinden bir sanal say da, yalnzca dlerimizde olan bir say
deildir. Bu saylar, rnein radyo gibi, elektrik devrelerinden oluan aygtlarn
yapmnda kullanlmaktadr. Benzer ekilde, eer uzay ve zamann doasn ve
evrenin evrimini yneten gerek kararsz sreleri anlamak istiyorsak, sonsuz
saylara gereksinimimiz vardr. Eski alarda, matematikiler, hibir zellii
olmayan olaan saylara mistik isimler vermitir. nk bu matematikiler, tpk
atalarmzn (ve gnmzdeki ou kiinin) yapt gibi, rnein 13 saysna gizemli
bir g bitikleri gibi, baz saylarn gl olduuna inanmlardr. Gizemli saylarn
kaynan ve gnmzdeki uzantlarn, Pisagor'un kuramlarn incelerken
grmtk. Ne sonsuzluu evrene ilikin tanmlamalarmzdan, ne de 13 saysn bir
gkdelenin katlarna verdiimiz saylardan dmek gibi bir davrana girmemize
gerek vardr. Ancak ne tuhaftr ki, bugn her iki davran biimiyle de
karlalmaktadr.

195

BLMDE

DEVRM

Prigogine, ortaya atm olduu dncelerin, bir bilimsel devrimin baz

yanlarn oluturduunu dnmekte olduka hakldr. Bu dnceler, mekanik bir
evren kavram yerine, evrim geiren, ilerleyen ve insanl da ieren bir evren
kavramn yelemektedir. Eski gr, doay, "usu olmayan, insan usunun zgrlk
ve amalarna yabanc, edilgen bir dzen" olarak tanmlamaktadr. Bu grn
tersine yeni gr, insan bilincinin ilerlemesini ve zgrln de dikkate almakta
ve insanln eritii snr, zdeksel evrenin sonsuz tarihinin en gelikin anlatm
olarak almaktadr. Bu yeni gr, kendisini, "deimeyen yasalar karsnda yenilik
ve eitliliin yadsnmas gerektii" dncesinden, "hemen hemen tamamlanm
olan bilgi birikimi" dncesinden arndrmtr. Yeni gr, bilimi, bir tarih biimi
olarak, evrenin ve onun her bir evrimsel aamasnn zgn "yasalar"nn tanm
olarak alglamaktadr.
Bylesi bir gr, evrenbilimi derinden etkilemektedir. Evrenin bir
termodinamik balangca veya Byk Patlama'ya olan gereksinimini tamamen
ortadan kaldrmaktadr. Bu nedenle, Prigogine'in almalarnn, termodinamik
balamda elikiliymi gibi gsterilmesi ve evrenbilimciler tarafndan hi dikkate
alnmamas, artc deildir. Ancak, Alfvn'in geleneksel evrenbilim kuramlaryla
elien grleriyle kyaslandnda, Prigogine'in grleri daha yaygndr; zellikle,
Prigogine ve sabelle Stengers'in birlikte yazp, 1984 ylnda yaynladklar popler
kitap, Order out of Chaos, bu grlerin yaylmasn salamtr.
Prigogine de, kendi zaman tanmyla uyumlu bir evren resmi izmeye
almtr: Bu evrenin balangc yoktur, dzensiz bir durumdan balayarak evrim
geirmi ve evrimlemeyi srdrmektedir. Ancak, Prigogine'in evreni, genel
izgileriyle de olsa, Byk Patlama Kuram'n andrmaktadr: ok yksek scaklk ve
younluklarda, son derece hzl bir evrim dnemi geiren bir evren dlemitir. Son
zamanlara gelinceye dein, Prigogine, plazma evrenbiliminden; benzer ekilde
Alfvn de Prigogine'in almalarndan habersizdi.
Biliminsanlar arasnda iletiimin yeterince iyi salanmamasna neden olan
uzmanlamaya karn, bu iki bilimsel gelime (biri plazma fiziinden; dieri de
termodinamikten gelen gelime), temelde yeni bir evren grnde birlemitir. Bu
gr, evreni, sonsuz yeteneklere sahip, nicel ve nitel olarak anlalabilir, ilerleme
ynnde evrim geiren bir btn olarak alglamaktadr.
"DN, EVRENN NASIL OLUTUUNU DEL, CENNETE NASIL
GDLECEN RETR"
Galileo Galilei, 1616
Bilim, arlkl olarak deney ve gzlemlere dayanr; din, gizemli ve doast
varlklardan yardm umar. Bilimin pratik yararlar vardr; dinin salayabilecei en
iyi yarar, duygusal destektir. Din domatiktir, yazl kurallar deimez; bilim ise
kukucudur, kendini yadsyarak ilerler. Bilim nesnel ve yanszdr; dinin ise znel bir
ekicilii vardr. Din, grnmeyen ve incelemeye alnamayan olaylarla urar;

196
bilim ise, zerinde alt nesneyi herkesin gzlemine aar, herhangi bir kuramn
"domalar"nn gerek olup olmadn gzlemler karsnda snar. Din, kutsal
kitabnda "mutlak" gerein anlatldn savunur; bilim ise, sonsuz zellikler
sergileyen nesnel evrende "mutlak" bilgiye eriilemeyeceini savunur. Bilimsel bir
nerme, "Vallahi de billahi de Yer Gne'in evresinde dolanyor" biiminde
olamayaca gibi, dinsel bir hadis de, "X danda bana inen gerekler, byk bir
olaslkla Tanr tarafndan gnderildi" biiminde olamaz! Hepsinden nemlisi de,
inanan kiilerin toplumsal katman dalmna bakacak olursak, bilimle uzaktan
yakndan ilikisi olmayan kesimlerin dine olan gereksinimlerinin olduka yksek
olduunu grrz. Bu kesimlerin "bilimsel bir dine" gereksinimleri yoktur!
nanlacak dinin bilimsel olmas gerekmiyor. nanmak, bilimin "bittii" yerde balar.
Ancak biten bilim deil, ya kiinin bilimsel potansiyeli ya da bilimsel isteidir.
Bilim ve din birbirini tamamen dlayan iki dnsel etkinlik alandr. Bu nedenlerle
biri dierine destek veremez. Bilimsel bilgilerin, kuramlarn mr ksadr; yazglar
yadsnmaktr. Byk Patlama, size yansmam olabilir Sayn Knkolu, drt kez
yadsnm durumdadr! Kutsal kitabnz ona "balamayn"! nananlar bylesi bir
balaklktan honut kalmayabilir. Kopernik evrenini yadsmak iin ncil'den alnt
bulma yarna giren Katolik din adamlar, bu davranlaryla Katolik dinine
onulmaz yaralar amtr. Katolik kilisenin kendisini aklamas ise 350 yl srmtr.
Benzer rneklerle dolu olan bilim tarihini gznne aldmzda nacizane nerimiz
udur: Siz de benzer yanlglarn nderlerinden olmaynz!

Bizimle ekimsel DalgaGemeyin!

Guardian gazetesinde 17 Mart 2014 tarihinde yaynlanan haberde, ekimsel dalgalar Genel
Grelilik kuramyla Kuantum mekaniinin ayn erevede buluturulmasyla Hereyin
Kuramnn (TOE Theory of Everything) oluturulmasna yardmc olabilir saptamas
yaplyor.

197

ekil 1. Yerin gney ulak blgesindeki teleskoplar. Sol kenardaki teleskop Bicep2 teleskobudur.

Habere gre Yerin gney ulak blgesinde konulanm olan Bicep2 (Background imaging
of cosmic extragalactic polarization) teleskobu (ekilde en soldaki teleskop) ekimsel
dalgalar alglam!
Bu aamada bir ayrm belirtmekte yarar var: Newton mekaniinde ktle ekimi
olarak adlandrlan kavram, Einstein Genel Grelilik kuramnda uzay-zaman
sredurumunun erilii olarak betimlenir. Newton mekaniinde iki ktle arasndaki
kuvvet ktlelerin arpmyla doru, aralarndaki uzakln karesiyle ters orantldr. Genel
Grelilik kuramna greyse, ktle yakn komuluundaki uzay bker, bklm olan uzay
iindeki dier ktlenin devinimini de uzayn bklml belirler.
Bicep2 teleskobu gkyzn mikrodalga frekanslarnda tarama yapyor. Ama,
Byk Patlama srasnda retildii savunulan ve uzayn genilemesiyle frekans mikrodalga
blgesine inen elektromanyetik dalgalarn zelliklerini, zel olarak tasarlanm olan
polarimetresiyle de enflasyonist aamada retilen ekim dalgalarn aratrmak.
Gnmzn algalaryla ekim dalgalarnn dolaysz olarak lm olas grlmyor ancak
imzasn belirgin bir biimde KMAIa atacana inanlyor. ekil 2 deki Byk Patlama
senaryosunda ekim dalgalarnn Byk Patlamadan hemen sonra oluan kuantum
dalgalanmalaryla retildii, enflasyon ile genliklerinin ykseltilerek alglanabilir sinyallere
dnt ve sonrasnda retilen KMAIya imza att ileri srlyor.
ekil 2 deki Karanlk alar (Dark ages) ad zerinde fiziksel adan, bilim
asndan ne olup bittiinin bilinmedii alar simgeliyor! Byk Patlama evren modeli
ite bylesine karanlk, baryonik olmayan karanlk zdek ve erke, enflasyon, ilk
alarn beinci boyutundaki kuantum dalgalanmalar gibisinden mistik kavramlar
zerine kurulmu bir sylencedir!

198

ekil 2. Byk Patlama senaryosu. 1) lk alarn ekim dalgalar, Byk Patlamadan hemen sonra retilen
kuantum dalgalarnca ortaya kmtr; 2) ekim dalgalar enflasyon ile alglanabilir genliklere
ykseltilmitir; 3) ekim dalgalar KMAI desenine imza atmtr (theguardian.com, Monday 17 March
2014 18.08 GMT).

Einsteinn Genel Grelilik kuramnn ngrlerinden birisi uzay zaman

sredurumundaki kk bklmelerdir. Bicep2 teleskobuyla alglanan dalgalarn Byk
Patlama annda kuantum dalgalarnca retilmi olan ekim dalgalar olduuna ilikin
speklasyonlar var. Bu speklasyonlar henz hakemli bilimsel dergilerde yaynlanmad! O
nedenle speklatif! Hem de ylesine speklatif ki, astrologlarn ve kahve/iskambil falclarnn
ngrlerini glgede brakr!
nce, Hubble ilikisine bakarak evrenin genilediini ileri srdler; ve bu sav da
Hubblen zerine attlar. Oysa ki Hubble 1936 ylnda yaymlanan Realm of the Nebulae
adl kitabnda 26 adet Sb tr gkada zerine yapt gzlemsel almadan bylesine genel
bir sonu karmann doru olmadn birok kez vurguluyor. Gzlemler, krmzya
kaymann gerekten de devinimi temsil edip etmediini iyice ortaya karmadan nce
herhangi bir kozmolojik yargya varlmamaldr Bu arada, krmzya kaymalar, uygunluk
asndan hz lekleriyle anlatlabilir. Krmzya kaymann davran hz kaymalarnkine
benzemektedir. Dikkatli bir biimde kurduumuz tmcelerimizde grnrdeki hz
kavramn kullanmal ve genel kullanm iinde grnrdeki sfatn dikkate almasak da
varln daima anmsamalyzTanm gerei gzlenebilir evrenin tam ortasndayz. Yakn
komuluumuzu olduka iyi tanyoruz. Uzaklklarn artmasyla birlikte bilgimiz azalyor,
stelik hzla azalyor. En sonunda teleskoplarmzn snrna eriiyoruz. O snrda artk
glgeleri lmeye balyoruz. Burada lm yanlglarmzn yansra bize ipucu olabilecek
grntleri de aratrmaya balyoruz. Aratrmalarmz srecek. Deneysel - gzlemsel
kaynaklarmz tamamen tkenmedike dsel speklasyon alanna kaymamza gerek yok.

199

Hubble, Krmzya kaymann davran hz kaymalarnkine benzemektedir

demiti. Evrenbilimciler ise gkadalarn varolan uzay iinde devinmediklerini, uzayn
genilemesi sonucunda gkadalarn birbirinden uzaklatklarn savunurlar. in ilgin yan,
hem varolan uzay iinde devinmeden kaynaklanan hz varsaym hem de uzayn
genilemesinin hz varsaym evrenin yan ayn deerde, yaklak, 13.8 milyar yl olarak
buluyor!
Hubble kendi almalarnn snrnn ayrdndayd. Gkbilim tarihi giderek
genileyen evren tarihidir derken belli leklerdeki almalarn geerlilik snrlarnn
genileyen evrenle srekli denetlenmesi gerekliliini vurguluyordu. Yinelemede yarar var:
krmzya kayma deerleri en ok 0.5 olan Sb tr gkadalar iin saptanm olan bu ilikiyi
krmzya kaymalar llmemi olan dier gkadalara dek uzatan biliminsanlar Eddington
ve Lemaitredr.
Dikkat: Bir stteki paragrafta geen evren szc ufuk szcnn z Trkesidir.
Eer evreni evren diye okursanz Hubblea sylemedii eyi syletirsiniz!
ekim dalgalarn reten kuantum dalgalanmalar da olduka gizemli; kuantum olcak
da gizem olmayacak m! Uzay, zaman, erke, Byk Patlamayla birlikte yaratld
sylencesi evreni hi yoktan m yaratyor?

Enflasyonist aamadaki kuantum dalgalanmalar!

Byk Patlama yaradln gnmzdeki versiyonudur (George F. Smoot, Wrinkles in
Time, William Morrow & Co. Inc., NY, 1993). Yani, bilimsel olmaktan ok dinseldir.
zdein, dnyann, evrenin balangcna ilikin nermeler ne yazk ki bilimsel olmaktan
ok mitolojik oluyor. lkokul rtmenimiz bize ne demiti? zdek yoktan varolmaz, varolan
da yokolmaz. E, o zaman zdee, evrene bir balang bime abas niye? Hristiyan
teologlar, M.S. 4. yzylda Dou Roma mparatorluunun kmeye balad dnemde Ex
nihilo diye bir kavram gelitirmi: Hilikten yaradl! Bu imparatorluk hiten devasa
boyutlara ulat, imdi de hilie gidiyor! demiler. Katolik kilise de gnmzde bu
dogmann dorulanmas iin emirt vermi: Yaradla bilimsel bir kisve bulun!
Fred Hoyle, tiiz gemi Byk Patlamaclarla ve Byk Patlama nn isim babas
olmu! Hadi bakalm, imdi evreni hi yoktan yaratalm. Onlarn rtmenleri de zdek
yoktan varolmaz, varolan da yokolmaz dedii iin Heisenberg Belirsizlik lkesinden
esinlenelim demiler. Nasl? E t h deil mi? le! Matematik, bu eitsizlik/eitlik
birlikteliini, E h / t biiminde yazarm demiyor mu? Diyor!
E o zaman, sonsuz niteliklere, sonsuz zaman iinde varolma niteliine sahip tanrnn
uzuuuuuuuuun bir sre kararsz kaldktan sonra, 13.8 milyar yl nce, E, evreni yarataym
gari! dediini kakmadlar m kafamza? Kaktlar....da bu yaradla Hesienberg Belirsizlik
lkesiyle bir bilimsel kisve nasl keydirdiler. Haaaaaa! Bak imdi.... ilk alarn beinci
boyutundaki (primordial fifth dimension) vakum mu desem ne desem bilemeyom
ortamndaki kuantum dalgalanmalarnn zaman aral olabildiince kk idiyse, rnein, 10
10
s, yok olmad, 10 100 s , yok yine olmad,
101000 s, -hhhh, 101000000000 s, git git.......
10000000000000000000000000000000000000000
10
s,
e una sfr de gari! E diyelim, diyelim de o

200
zaman E h / t eitsizlik eitlii noolcek? Noolcek E olcek. Waaaaaww! Desen ya
evrenin sonsuz erkesi ble bilimsel kisve keyiyor!
Dnelim ekim dalgalarnn imzasn tayan KMAIya.
Mikrodalga ardalan nmndan ekimsel dalgalarn imzasn ekip karma ilemi ok
kritik bir ilem. nk ekim dalgalarn tayan KMAI Yere ulancaya dek yolu
zerindeki gkada sper kmeleri ve gkada kmeleri tarafndan bozulmalara urar! Bicep2
teleskobunun mikrodalga frekanslarnda alglad nmdaki ekimsel dalgalarn imzasnn
inandrc olabilmesi iin gkada sperkmeleri ve gkada kmelerinin KMAIda neden
olduu bozulmalarn alglanan verilerden inandrc bir biimde ayklanmas gerekir.
KMAInn ardalandan geldiini, daha da nemlisi, Byk Patlamac evrenbilimcilerin
iddiasna gre Byk Patlamadan ardakalan fosil nm olduunu kantlayacak olan etki,
Sunyaev Zeldovich etkisi henz gzlenemedi.

Kozmik Mikrodalga Inm Gerekten de

Ardalandan m Geliyor?
Kozmik Mikrodalga Ardalan Inmnn Byk Patlamadan arda kalan fosil nm
olduu savunulur. Ancak bu nmn gerekten de fosil olduunu kantlayacak bir gzlem
var: ssal Sunyaev Zeldovich etkisi (tSZE).
Gkadalararas ortamdan geerken ssal Sunyaev Zeldovich Etkisi nedeniyle ak
azalmasna uramas beklenen KMAI, beklenen azalmay gstermeyince, evrenin Byk
Patlama ile yaratldnn kant olarak sunulan bu nm, yeni sorularn ortaya atlmasna neden
oldu. Alabama niversitesindeki (UAH) biliminsanlar, KMAIna ilikin yeni ve olduka doru
lmleri kullanarak yakn komuluumuzdaki gkada kmelerinden geip gelen nmn
aksnda beklenen azalmaya ilikin kantlarn olmadn gsterdiler. Dr. Richard Lieu
nderliindeki UAH biliminsanlar grubu NASAnn KMAIdaki ynbamllklar aratrmak
zere frlatlan uydusu WMAPin (Wilkinson Microwave Anisotropy Probe) 31 tane gkada
kmesi iin elde ettii verileri kullandlar.
Lieu, Bu ak azalmalar, varl uzun sredir ngrlen ve KMAInn kaynana olan
uzakl dolaysz olarak lecek etkidir. Bugne dek bu nmn kaynann Byk Patlama
annda ortaya kan ateten top olduuna ilikin kantlar dolayl kantlard. Eer KMAIdaki ak
azalmas gzlenseydi, nmn o gkada kmesinin de tesinden geldii anlalacakt. Eer bu ak
azalmasn gzleyemediyseniz sorun var demektir. zerinde altmz 31 gkada kmesinden
bazlar bu azalmay gsterirken dierleri gstermedi.
Dier aratrma gruplar KMAIda bu tr ak azalmas grdklerini bildirdiler. Ancak bu
almalar, zellikle KMAI gzlemleri iin tasarlanm olan WMAP uydu verilerini
kullanmad. Eer standart Byk Patlama evren modeli doruysa ve KMAI evrenin en uzak
kelerinden geliyorsa, Samanyolu Gkadas komuluundaki gkada kmeleri iinde
tuzaklanm olan devasa ve X- n reten elektron plazmas nmn aksnn radyo blgesinde
azalmasna neden olur. 31 gkada kmesi verilerinin hepsini ele aldmzda, ak azalmas,
ngrlen deerin drtte biri denlidir. Bu deer, daha nce tm gkyz haritasnda gzlenen
doal deiim deeridir. Ya KMAI ardalandan gelmiyor, ki bu sonu Byk Patlamann
patlak balon olduuna, veya bir eylerin yanl gittiine iaret eder.

201
Olas aklamalardan birisi, gkada kmelerinin mikrodalga nm kayna olduu
ynndedir. Bu kaynak ya gkada kmesi iindeki bir nokta kaynak veya kmenin ayasnda
(halo) bulunan ve mikrodalga nm salan zdektir. Ancak, nm kaynaklarna ve gkada
ayalarna ilikin bildiklerimiz temelinde konuursak, bu tr bir nmn varln bekleyemeyiz.
Dier yandan, baz gkada kmelerinin, KMAIda gzlenen frekanslarda ve yeinliklerde nm
saldn savunmak da doru olmaz. 1948 ylnda ngrlen ve 1965 ylnda bulgusu yaplan
KMAI, grnte tm evreni kapsayan zayf bir nm alandr. Ynbamsz olarak evrenin her
kesinden ayn frekans ve yeinlikte gelen bu nm evrenbilimciler tarafndan Byk Patlama
yaradl anndan arda kalan fosil nm olarak kuramsallatrld.
Eer KMAI gerekten de Byk Patlamadan arda kalan fosil nmsa, evrenin en uzak
kelerinden gelip Yere ulaan bu nm uzayda milyarlarca k yl sresince yolculuk etmi
olmal. Evrenin en byk lekli yaplar gkada kmeleridir. Her bir gkada kmesi iinde bizim
Samanyolu gkadasna benzer yzlerce gkada ve herbir gkadada milyarlarca yldz vardr. Bu
gkada kmelerinin gkadalararas ortamnn zeksel blgesinde retilmi olan ekimsel alan, Xnlarnda nm yapan scak bir plazma ktlesini tuzaklayacaktr. Elektronlar zgr duruma
gemi olan gaz bileenleri plazma durumundaki zdektir. Bu zgr elektronlarn kaplad
oylumun boyutlar milyonlarca k yl uzunluundadr. KMAI fotonlaryla arpan zdek ve
fotonlarn aksn radyo blgesinde azaltan ite bu zgr elektron bulutudur.
Radyo blgesinde ak azalmas etkisini ilk kez 1969 ylnda Rus biliminsanlar Rashid
Sunyaev ve Yakov Zeldovich ngrmtr. Bu almalarndaki orijinal ekil aada
sunulmutur (ekil 3, sa). Bu etki, eer KMAI, gkada kmesi ve gzlemci ayn dorultudaysa
gzlenebilecektir. Eer gkada kmesinden geip gelen nmn aksnda azalma gzlenemiyorsa,
nmn kayna gzlemciye gkada kmesinden daha yakn demektir. Bu sonu, her ne denli
seenek bir aklama olmasa da, KMAI evrenin en uzak kelerinden gelmiyor anlamn tar.
WMAP verileri kamuya aktr ve dier biliminsanlar UAH sonularnn doruluunu
snyorlar ancak bu sonularn yanlgl veya yanl olduuna ilikin henz bir bildirim yok
(Richard Lieu & Jonathan P.D. Mittaz, ApJ, 628:583 593, 2005 August 1; Lieu, Mittaz and
Shuang-Nan Zhang, UAH, The Sunyaev-Zeldovich effect in a sample of 31 clusters: A
comparison between the X-ray predicted and WMAP observed decrement, ApJ, Sept. 1, 2006,
Vol. 648, No. 1, p. 176; Big Bangs Afterglow Fails an Intergalactic Shadow Test.
PHYSorg.com. 1 Sep 2006. http://www.physorg.com/news76314500.html;).

ekil 3. (Aklama iin bir sonraki sayfaya baknz)

202
ekil 3 de Radyo teleskopla bo uzaya doru yaplan KMAI nmnn tayf sadaki ekilde
srekli izgiyle gsterilmitir. Gkada kmesi iinden geerek gelen KMAI tayf SunyaevZeldovich etkisi nedeniyle ksa dalgaboylarna doru kayacaktr, sadaki tayfta kesikli
izgiyle gsterilen eri. (soldaki eklin kayna http://chandra.harvard.edu/photo/2006/clusters).
Dr. Lieu ve UAHde aratrma grevlisi Dr. Jonathan Mittaz, eer KMAI,
savunulduu gibi, Byk Patlamann fosil nm ise, WMAP haritalarnda grlmesi
gereken ancak grlmeyen mercekleme etkisi zerine yukarda listelenen bir dizi alma
yaynladlar.

ekil 4. WMAP uydusu verilerinden tretilen souk blge haritas.

WMAP uydusunun, nalandaki kaynaklar temizledikten sonra elde ettii haritada

gzlenen u deerlerdeki souk blge grntleri (ekil 4) heyecan verici ancak
beklenmeyen bir durumdu. Bu byklkteki boluklar CDM Concordance Kozmoloji
Modelinin ngremedii yaplardr (Lawrence Rudnick , Shea Brown, and Liliya R.
Williams The Astrophysical Journal, 671:40-44, 2007 December 10).
CDM betimlemesindeki
bize ne anlatyor? Einsteinn denklemlerine
giren
gemite uzay durgun duruma getirme, ksacas genilememe ve/veya daralmama
ilevini yerine getirdi. Gnmzdeyse,
uzayn ivmeli genilemesinden sorumlu olduuna
inanlan karanlk erke olarak sunuluyor.
DM (Dark Matter) simgesi iki tr zdek iin kullanlr: a) Baryonik Olmayan
Karanlk zdek (BOK zdek). Bu tr zdek nm salmaz, nm sourmaz ve yine nmn
salmasna neden olmaz. Bu tr zdek, evrenbilimcilerin kendi betimlemesiyle ghost veya
phantom zdektir, ksacas hayalettir!
CDM modelindeki DM bu tr hayalet
zdektir; b) Baryonik Karanlk zdek (BK). Elektron, proton ve ntron
kombinasyonlarndan oluan, hidrojen, helyum, karbon, oksijen, demir, vb. elementleri
oluturan zdektir. Kat, sv, gaz veya plazma durumunda olan bu tr zdek nm salabilir
ancak deney ve/veya gzlemlerle alglanamayabilir. rnein, gne dizgemizdeki gezegenler
kendi klarn deil, Gneten aldklar yanstrlar. Bu gezegenlere benzeyen
gezegenlerin, kahverengi ccelerin, vd. bize ok uzakta bulunan gkcisimlerinin klarn
alglayamayacamz iin onlar BK olarak snflarz.
CDMdeki C bize ne anlatyor? C, ngilizcede ak yazlm cold, Trkesi
souk olan szc simgeler. Evrenbilim balamnda zdek C (cold), W (warm lk)
ve H (hot scak) olarak snflandrlr.
CDM modeli niin W veya H tr zdei
deil de C trn yelemi? Modelin gereksinim duyduu younlua sahip olan BOK
zdein salad fazladan ekim kuvveti varm. Bu fazladan ekim kuvvetinin, evrenin
balang annda dk dzey alkantlara neden olduuna ve bugn gzlediimiz

203
gkadalardan, gkada gruplarndan, gkada kmelerinden ve gkada sperkmelerinden
oluan yumrulu evreni oluturduuna inanlyor. BOK zdein ntrinolar gibi k hznda da
ok daha dk hzlarda da devinebilecei savunuluyor. Relativistik (W veya H) BOK
zdek yumrulu yaplarn olumasn engelleyecei iin modelin gereksinimini C BOK
zdek karlyor. Yeterli niceliklerdeki BOK zdein uzayn dz (flat) olmasn da
saladna inanlyor.
Evrenbilimin standart modeli zamanla yeni bileenlere gereksinim duydu: karanlk
zdek, karanlk erke. Evrenin ortalama younluunu belirleyecek olan bu yeni
bileenlerin doas ne laboratuvar deneylerinde ne de gkbilim gzlemlerinde saptanabildi.
Bunun zerine, Evrenbilimciler yeni aether mi sunuyorlar? sorusunun gndeme gelmesine
neden oldu. Alan Blanchard, durumun hi de yle olmadn,
C BOK zdein
deiik asal leklerde KMAI genliindeki dalgalanmalara ilikin zgn ngrlerde
bulunduunu ve bu ngrlerin byk bir dorulukla gzlendiini ileri sryor (Alain
Blanchard, Astron Astrophys. Rev (2010) 18:595645, p.614.). Ancak Blanchard biraz hzl
gidiyor! nce KMAInn gerekten de ardalandan m geldiini saptamamz gerekiyor!

COBE lemedi; WMAP lemedi; Planck da lemeyecek!

Issal SunyaevZeldovich etkisinin gzlenebilmesi iin sinyal/grlt (S/N) orannn ve
asal znrln ok yksek olmas gerekiyor. Bu etkiyi gstermeye aday blgelerden
elde edilen WMAP uydusu verilerini inceleyen biliminsanlar etkinin yokluu karsnda d
krkl yaadlar. Planck uydusu da bu etkiyi gzleyemeyecek, nk L2 noktasnda biruay
sinyalin (monopole signal) yokluu nedeniyle Planck uydusunun radyometreleri istenen S/N
oranna ve kararlla ulaamayacak (Pierre-Marie Robitaille, Questions of Modern
Cosmology Galileos Legacy, Mauro DOnofrio & Carlo Burigana (eds), Springer Verlag,
Berlin, 2009).
Kozmik Mikrodalga Inmn Ardalandan geldiini kantlayacak olan Issal
SunyaevZeldovich etkisini ne zaman greceiz? Yine mi VP bekleme odasna alndk?

Kutsal Yemek Masas ve Tanrnn Parmak zi

Din ile bilimin birbirine giderek daha ok yaklatn savunan John Templeton
Vakfnn misyoner biliminsanlar COBE uydusu verileriyle oluturulan gkyz Kozmik
Mikrodalga Ardalan Inm (KMAI) haritasn Hz. sann son yemeine gnderi yaparak
Holy Grail of Cosmology olarak adlandrdlar:
...KMAIdaki scaklk dalgalanmalar kozmolojinin kutsal yemek masas (Holy Grail
Hz. sann son yemekte kulland savunulan tabak, bardak vb. ERP).
Ekim 1991 de haritann son versiyonunu odamzn duvarna astk... kozmolojinin
kutsal yemek masas (Holy Grail) (George F. Smoot & Keay Davidson, Wrinkles in Time,
William Marrow & co. Inc., NY, June 1993, p. 275).
Kozmologlar, mitolojik Byk Patlamann ilk anlarnda oluan ekim dalgalarnn
imzalarn KMAIya atacana inandlar.
COBE uydusuyla elde edilen haritaya Kutsal Yemek Masas (Holy Grail) dediler.
Daha sonra WMAP uydusuyla KMAIdeki ince ayrntlar incelediler, bu kez de NASA

204
sayfalarndaki haritann altna Tanrnn Parmak zi (Gods Finger print) parmak izi
yerletirdiler.

ekil 5. WMAP uydusu verileriyle oluturulan KMAI haritas (http://wmap.gsfc.nasa.gov/m_mm.html

COBE uydusu verileriyle Kozmik Mikrodalga Ardalan Inmndaki (KMAI) scaklk

dalgalanmalarn bulan George F. Smoot ile John C. Mathere Nobel dl verildi.
Bilimde Nobel dl de alsanz yk bitmiyor!
nemli bir noktaya deinmeden gemeyelim. 2001 ylndan nce John Templeton
Vakfnn veredii dln ad, Templeton Dinde lerleme dl (Templeton Prize for
Progress in Religion) idi ve dl sahibi ounlukla, Rahip Theresa gibi, dinsel yaam
yeleyenler dnyasndand. Theresa dl 1973 ylnda ald. ngrlebilecei gibi, 1982
ylnda dl Evangelist Billy Grahama verildi. Watergate skandalyla sululuuna karar
verilen ve medyatik olan Charles Colson dl 1993 ylnda ald. 1995 yl dl gerek bir
fiziki olan Paul Daviese verildi. Avustralyal Davies bilimi poplerletirme abalaryla
bilinir ve 1992 ylnda, Tanrnn Usu: Ussal Dnyann Bilimsel Temelleri, (The Mind of God:
The Scientific Basis for a Rational World) adl bir kitap yaymlatmtr.
Templetonn dle ilikin dnceleri de evrim geiriyor. dl 1999 ylnda bir baka
fizikiye, Ian Barboura verildi ve iki yl sonra dln ismi Ruhsal Gereklikleri
Aratrma veya Kefetme Ynndeki lerlemeler iin Templeton dl olarak
deitirildi. O yldan sonra dl kazananlarn ou, Richard Dawkinsin Tanr
Yanlsamas (The God Delusion) adl kitabnda da keskin bir dille deindii gibi, din
hakknda iyi eyler syleyen biliminsanlarna verildi. Bu dl sahiplerinin ou fiziki
ve evrenbilimciydi (Robert L. Park, Batl nan, T.C. stanbul Kltr niversitesi yaynlar,
2009).

205

ekimsel dalgalar iin bir dier etmen: Enflasyonist Genileme

Toplumun dier bireyleri gibi, biliminsan da toplumsal, evresel ve bireysel
deiimlerden etkilenir. Bu deiiklik ve deiimler, onun dnya grn ve bilimsel
almalarnn ynn belirleyebilir. Bu adan baktmzda, bilim sosyolojisi, birok
bilimsel gelimenin ve/veya bilimsel gerilemenin nedenlerini aratrmada nemli bir rol
oynar.
Atom bombasn ortaya karan Manhattan Projesinde grev yapm olan
biliminsanlarndan biri George Gamowdur. Gamow, evrende gzlenen Helyum bolluunun,
yldz evrimi kuramnn ngrd bolluktan daha fazla olduunu grr. Bu tutarszln
kaynan aratrmaya balar. Aratrmalar srerken atom bombas retimi gerekleir ve
lde ilk denemeler yaplr. Bundan esinlenen Gamow, atom bombasnn, evrenin
balangcna iyi bir benzerlik oluturacan dnr. Gamow, Eer, bir atom bombas,
saniyenin yzmilyonda biri gibi ok ksa bir zaman aralnda yeni elementler retebiliyor ve
bunlar uzun yllar sonra bile denemenin yapld lde gzlenebiliyorsa, niin birka saniye
sren kozmik bir patlama da milyarlarca yl sonra bugn gzlediimiz elementleri
retemesin? gibisinden bir sav gelitirir. Bunun zerine Gamow, 1947 ylnda One, Two,
Three, Infinity adl bir kitap yazar. Gamowun bu kitapta sergiledii inandrc anlatm
biimi, Atom bombas-Byk Patlama benzetmesiyle birleince, dncesi tm okuyucularn
ve zellikle de popler bilim yazarlarn derinden etkiler. nk, atom bombasnn
grntleri ve etkileri, belleklerden henz silinmemitir. Atom bombasnn hemen ertesinde
oluturulan Byk Patlama modeli bylece birok yanda bulur.
Aslnda Gamowun evren modeli, nl Amerikan ozan Edgar Alan Poe, Einstein ve
Lemaitrenkini izleyen drdnc eitlemedir. Dierleri gibi doar, altn an yaar ve lr!
Daha sonra, bir dizi sorunlar zmek zere Alan Guthun gelitirdii Enflasyonist evren
modeli ortaya kar. Enflasyonist evren modeli, evreni her 10 35 saniyede bir, bir nceki
boyutunun iki katna karr. Bu model, saduyunun onayabilecei snrlarn tesine taar.
Evren bir anda inanlmaz boyutlara kar. Enflasyonist evren modeli, Bat dnyasnn
grd en byk ekonomik enflasyon dnemlerinden biri olan 1980li yllarda ortaya
atlr. O yllarda Alan Guth ekonomik enflasyonu birinci elden yaar ve yararl
sonularn evren modeline yanstr. Kozmik enflasyonun, ekonomik enflasyonla ayn
anda ortaya km olmas kesinlikle raslantsal deildir!
Yukarda sunduum The Guardian haberinin yazar, evrenin her kesinin
birbirine benzemesi, tekdze olmas, zdek dalm asndan edalml, genileme
asndan herhangi bir yn yelemeyip ynbamsz olmasn aklamak iin enflasyon
olarak bilinen bir kuram dlendiini dile getiriyor. Ayn yazar, Ancak bu kuram her
zaman kukuyla karland, nk enflasyonun niin olduunu aklayacak inandrc
bir fiziksel sre bulunamad saptamasn da yapyor.
Anlalan enflasyon modeli altn an yaamaya devam ediyor, henz lmemi!
Gelelim, Byk Patlamaclarn evrendeki zdein eit dald varsaymna! Einstein,
evren modelini olutururken, en byk uzay leklerinde ele alndnda, evrendeki zdein
uzayda eit daldn (homojen) dnmtr. Bu ilk ilkeden yola kan Einstein, Genel
Grelilik kuramn kullanarak uzayn sonlu olduu sonucuna vard.

206
Dier bir deyile, belli bir younluktaki ktle ne denli bykse, uzay da o denli ok
eecektir. Eer younluk yeterince bykse, uzay, kendi zerine tamamen kapanacak biimde
erilecektir. Ksacas, eer evrendeki zdein younluu her yerde eit olacak biimde
edalm gsteriyorsa, evren sonlu olmak zorundayd.
Ancak, 1919 ylnda, evrenin edalml olmadna ilikin yeterince ok sayda kant
vard. Newton zamannda bilim adamlar, evrendeki hemen tm zdein birbirinden dev
uzaklklarla ayrlm olan yldzlarda toplandna inanyordu. Newton'dan sonra yaplan
gzlemler (Einstein'dan nce yaplan gzlemlerdir) yakn komuluumuzdaki yldzlarn
Samanyolu gkadasn oluturduunu gstermitir. 1850 yllarnda gkbilimciler, sarmal kollu
bulutsularn varln biliyorlard. ou gkbilimci, hakl olarak bu bulutsularn baka
gkadalar olduunu savunuyordu. Yine bu sarmal kollu bulutsularn gkyznde geni bir
bandda topland dikkat ekmiti. Bugn bu oluumlara gkada sper kmeleri ad verilir.
Ksacas Einstein, hangi leklerde alnrsa alnsn, gzlemlerin evrenin edalml
olmadna iaret ettiini biliyordu! Buna karn, salt felsefi ve estetik nedenlerle, edalml
bir evren modeli nerdi. Oysa ki, bir seenek olarak, edalmsz bir evren modelini
dnrsek, uzayn byk oylumlarnn younluu, kklerin younluundan daha az
olduundan, evrenin bir kre gibi kendi zerine kapanmasna gerek kalmayacaktr.
Einstein'n edalml evren varsaymnn evrenbilim zerinde olumsuz etkisi
olmutur: Birincisi, nceki dnemlerde sama ve bilimin antitezi olarak tanmlanm olan
ortaa sonlu evren kavramn hortlatmtr. kincisi, edalm varsaymnn estetik basitlii
Einstein'n bilimsel saygnlyla birleince, bu varsaymn tm dier relativistik evren
modellerinde de kullanlmasna neden olmutur. ncs, ve belki de en nemlisi, gelecekte
yaplacak gzlemlerin edalm varsaymn dorulayaca beklentisinden yola karak,
gzlemlerle elien varsaymlarn yaplmasna izin vermitir. Konuyu Einstein'n evren modeli
balamnda incelersek, Einstein, evrenin, gkada kmelerinden ve gkada sper kmelerinden
daha byk leklerde edalml olacann beklentisi iindeydi. Ancak gzlemler bu
beklentiyi ykt (ekil 6).

207
ekil 6. Evrenin en yeni haritas. Harvard - Smithsonian Astrofizik Merkezinde alan J. Huchra, M. Geller ve
R. Marzke tarafndan hazrlanmtr. Samanyolu gkadasndan gkada diskine dik ynde 1 milyar kyl
uzaklatmz dnelim. Greceimiz grnt ekildeki gibi olacaktr. ekildeki herbir nokta bir gkaday
simgeler. Samanyolu gkadas eklin zeinde, You are here yazl yerdedir. ekildeki toplam gkada says
14 000 dir. 9h - 16h arasnda uzanan yapya Byk Duvar( Great Wall ) denir. 3.5h - 23h arasndaki zincir
Pisces - Perseus kme zinciri olarak anlr. ekildeki ember biimindeki blgelere boluk (void) denir.
Hangi leklerde alnrsa alnsn zdein edalm gstermediine dikkat ediniz.

Edalm varsaymnn sonularn Einstein yle dile getiriyor: Uzayn erilii,

zdein dalmna gre, zamana ve bulunulan yere gre deiir. Ancak uzay eriliini
kresel uzay biiminde yaklatrabiliriz. Bu bak as mantksal olarak tutarldr ve
Genel Grelilik kuram asndan zme en yakn durumdur; gnmz astronomi
bilgisi asndan bu grn savunulabilir olup olmadn burada tartmayacam
(Einstein, A., 1923, The Principle of Relativity, NY, Dover Pub. Inc., p. 177). ok ilgintir
ki Einstein, burada tartmad savn baka hibir yerde de tartmamtr!
Bu dncelerini olutururken Einstein gaz molekllerine ilikin Boltzmannn
dalm yasasndan esinleniyor. Ksacas, Einsteinn uzaysal olarak kapal bir evren hipotezi
nermesinde istatistiksel mekanik nemli bir rol oynuyor. Deiik atom ve molekllerden
oluan bir bulutsuda bileenlerin sonsuza kama eilimleri vardr. Eer evrenin tamamndaki
yldz ve gkada ktlelerini devasa bir bulutsu olarak grrsek, evrenin de srekli zdek
yitirmesi gerekir. Rahatsz edici bu sonutan kurtulmak iin Einstein, hibir ktlenin kap
kurtulamayaca kapal bir evren postulasn kullanmtr.
Ancak, Einstein o gnn gkbilim gzlemlerini dikkate almayp, ...gnmz
astronomi bilgisi asndan bu grn savunulabilir olup olmadn burada
tartmayacam biiminde bir saptamada bulunmas bilimsel adan onanamaz bir
durumdur!
CDM Evren Modeli
P.A.R. Ade ve arkadalarnn Bicep2 gzlem verilerini hakemli bilimsel dergide yaynlamak
zere hazrladklar 19 Mart 2014 tarihli makalede u saptamalar var:
1965 ylnda Penzias ve Wilson KMAIy kefedince scak Byk Patlama modeli
kantland ve KMAI evrenbilim zerine yaplan almalarn ke ta oldu. Son zamanlarda
KMAIda gzlenen scaklk ynbamll (anisotropy) zerine yaplan almalar CDM
olarak bilinen standart evrenbilim modelini daha da gvenilir duruma ykseltti. Bu modele
gre evren uzaysal anlamda dz, ieriini baskn olarak souk karanlk zdek (CDM)
oluturuyor ve kozmolojik sabit son zamanlardaki genilemenin ivmeli olarak seyrettiine
iaret ediyor. KMAI scaklk lmleri inanlmaz bir dorulua ykseldi; asal znrlk
yay dakikas dzeylerine dek ulat. Bu lmler CDMnin ngrleriyle uyum iinde
olduu gibi, modelin kilit parametrelerinin deer araln da olduka daraltt
(arXiv:1403.3985v2 [astro-ph.CO] 18 Mar 2014)
imdi de CDM modeli hakknda biraz farkl eyler syleyen biliminsanlarnn
saptamalarn okuyalm:
CDM Paradigmasn gndeme getiren SNe Ia Tr Spernovalar

208
Saul Perlmutterin bakanln yapt bir aratrma grubu ve Brian Schmidt ve Adam
Riessin bakanlk yapt dier aratrma grubu, birbirinden bamsz olarak, 6 milyar k
yl uzaklktaki Ia tr spernova (SNe) gzlemlerinden evrenin ivmelenerek geniledii
savn ileri srdler ve 2011 ylnda Fizik dalnda Nobel dl aldlar.
SNe Ia tr spernovalar evrenbilimde paradigma kaymasna neden olmutur! SNe Ia
tr spernovalarn evrenin deiik evrimsel aamalarn aratrabilen benzersiz bir ayra
olduu savunulur. Ik erilerinin biimiyle, maksimum ktaki salt parlaklk arasnda basit
bir iliki sergilerler (ekil 5). Mavi filtreyle alglanan salt parlaklklar, MB 19, hemen
hemen sabittir. Maksimum tmasndaki dalm ok kk olan
SNe Ia tr
spernovalarn evrenbilimin en byk sorunsal olan uzaklk leine zm getirdii ve
standart k kayna (standart candle) olduu savunulur. SNe Ia tr spernovalarn, yolda
yldzdan toplad zdekle Chadrasekhar snrna ulaan beyaz cce yldzn termonkleer
patlamasyla olutuuna inanlr. Ancak, dizgeye ilikin kuramsal modeller doyurucu
olmaktan uzaktr. Ne ktle aktaran yldzn ne de ktle toplayan yldzn doas biliniyor.

ekil 5. Sol stteki grafik mavi filtreyle (Bmag) alglanm olan k erisidir. Ik erisinin patlama anndaki (0
Age (days)) dalmn, rnein 30. gnden sonraki dalmla karlatrnz ve patlama annda k erisindeki
dalmn ok ok az olduuna dikkat ediniz. (Riess ve ark. (1999)

imdi, SNe Ia dizgeleri Karanlk Erke ve uzayn ivmeli genilemesi

dncelerine nasl esin kayna olmutur? sorusu nasl yantlanyor, inceleyelim.
Evrende yakn komuluumuzdaki SNe Ia spernovalarnda gzlenen a)
korelasyonlar (MB, k erisi ekli) ve yine yakn komuluumuzdaki dizgelerden tretilen
b) deneysel ayar (empirical calibration) yntemlerini ve hem kk hem de byk krmzya
kayma gsteren SNe Ia dizgelerinin c) Hubble izgesini kullanan, Yksek z SN Aratrma
Ekibi (High z SN Search Team Schmidt ve ark., 1998) ve SN Cosmology Project
(Perlmutter ve ark. 1997) alanlar, yukarda sralanan a, b, c zelliklerinin krmzya
kaymas yksek olan SNe Ia dizgeleri iin de ayn olaca varsaymndan yola ktlar.
Yksek krmzya kayma deerlerine sahip SNe Ia dizgelerinin beklenenden daha snk
olduunu gzlediler. Riess ve ark. (1998), Perlmutter ve ark. (1999), Tonry ve ark. (2003), ve
Knop ve ark. (2003) bu sonucu, uzayn ivmeli bir biimde genilediinin kant olarak

209
yorumladlar. vmeli genilemeye de ya sfrdan farkl kozmolojik sabitin veya deiik
biimlerdeki karanlk erkenin neden olabilecei ileri srld (Weidong Li and Alexei V.
Filippenko, arXiv:astro-ph/0310529v1).
Uzayn ivmeli genilemesine kar grler arasnda unlar saylabilir: 1) Kozmolojik
sabit kullanmayan, m = 0.3 varsayan modele gre, z 0.5 uzaklndaki SNe Ia dizgeleri
0.28 kadir (%14 daha uzak) daha snk olacaktr. Gzlemler bu modelin ngrsn
dorulamtr; 2) Yldzlararas ortamdaki toz krmzya kayma deeri yksek olan SNe Ia
dizgelerinden gelen daha fazla snkletirir ve bu dizgelerin grnrdeki parlaklklarnn
daha snk olmasna neden olur; 3) Seim etkisi. Gzlemciler yksek krmzya kayma
uzaklklarnda snk olan SNe Ia dizgelerinin gzlemlerini yelemi olabilir; 4)
ekimsel mercekleme. Evrendeki zdein uzayda eit dalmamas durumunda, yksek
krmzya kayma gsteren SNe Ia dizgelerinin ounun gzlenen parlakl snkleir; 5)
Dizgenin tmasnn evrimi. Bu konuda iki nemli soru vardr: a) yksek krmzya kayma
gsteren SNe Ia dizgeleri de, yakn komuluumuzdaki dizgelerin sergiledii LLCS
korelasyonunu sergiler mi?; b) LLCS korelasyonu dzeltildikten sonra, z 0.5 uzaklndaki
SNe Ia dizgelerinin yakn SNe Ia dizgelerinden 0.28 kadir daha snk olmalar doal
(intrinsic) zelliklerinden mi kaynaklanyor?
Yksek krmzya kayma gsteren SNe Ia dizgelerinin daha snk olmalarna
getirilen kozmolojik yoruma en ciddi eletiri, 5) Dizgenin tmasnn evrimi grdr.
SNe Ia dizgeleri spernova trleri iinde en yksek tmal olmalarna karn kuramsal olarak
henz anlalmam dizgelerdir (Leibundgut, 2001); veya dizgedeki yldzn doas henz
tamamen anlalm deildir (Livio, 2000). Sonu olarak, SNe Ia dizgelerinin atas, deiik
krmzya kayma uzaklklarnda farkl evrim geirir mi, yant evet ise nasl? sorusuna
yldz evrimleri kuram doyurucu yant veremiyor.

CDM paradigmasnn uygulad deney/kuram uyumunun (empirical fitting)

temel varsaym, tm normal SNe Ia dizgelerinin k erileri, rnein, m 15(B), gibi bir
tek parametreyle temsil edilebilir. Ancak, tm SNe Ia dizgelerinin tek parametreli aile
olmadna ilikin kantlar giderek artyor. Branch (1987) normal SNe Ia dizgelerinin ok
deiik genileme hzna sahip olduunu gsterdi. Hamuy ve ark (1996c) benzer azalma oran
gsteren k erilerinin bazlarnn, zgn ayrntlarda nemli farkllklar sergilediini
gsterdi. Hatano ve ark (2000) SNe Ia dizgelerinde tayfsal farkllklarn ok boyutlu
olduunu, bu dizgelerin bir tek parametreyle betimlenemeyeceini gsterdi.
SNe Ia spernovalarn kozmolojik amal kullanlabilmeleri iin bu gkcisimlerinin
fiziini anlama dzeyimizi gelitirmemiz gerekiyor. Bunun yansra, kozmik kimyasal evrim
gibi sistematik etkilerin de iyi anlalmas gerekiyor. SNe Ia larn Branch normal ad
verilen ksmnn tayfsal zelliklerinin farkllklar gsterdiine ilikin giderek artan kantlar
var. Daha da nemlisi, k erilerinin biimleri, m15 (B) deki azalma oranyla iyi uyuum
gstermiyor (Phillips 1993; Bennetti et al., 2005; Branch et al. 2009; Wang et al. 2009a;
Zhang et al. 2010; Hflich et al. 2010). rnein, son zamanlarda SNe Ia k erisi
parametresi, m15 (B), ayn olmasna karn (Phillips 1993) hzl genileme jetleri maksimum
k komuluunda B V renginde 0.1 mag. daha krmzdr (Wang et al. 2009a, - W09a).
Bylesi bir renk farknn kayna SN yi rten tozun deiim gstermesi (yldz evreleyen toz
vs. yldzlararas toz; W09a), izgi rtlme etkisi (line blanketing, Foley & Kasen 2011) veya
bakksz bir biimde frlatlm olan patlamann izdm etkisi olabilir (Maeda et al. 2011).
Dahas, SNe Ia nn maksimum tmas ek olarak, iinde bulunduu gkadann genel

210
zelliklerine bamllk gsteriyor: ayn k erisi biimine ve rengine sahip SNe Ia lardan
birini barndran gkada daha byk ktleliyse (metal ynnden daha zenginse) o
SNe Ia 0.1 mag daha parlak grnyor (Sullivan et al. 2010). Bu korelasyon patlama
fiziindeki deiikliklere ve/veya deiik ortamlarda bulunan ata yldzn sergiledii
farkllklara iaret ediyor olabilir.
Dahas, SN 2004dt dizgesinde morte artk (UV excess) bulgusu yapld. Bu bulgu,
SNe Ia spernovalarn fiziine ilikin aratrmalarda yeni bir ipucu sunar. Ayn zamanda
gnmz evrenbilim almalarna szan sistematik yanllara ilikin bir uyardr. Greli
olarak daha yksek morte ak, baz SNe Ia dizgelerinde U B renginin daha mavi olmasna,
SNe Ia spernovasn barndran gkadann kzllama etkisinin olduundan dk, dizgenin
de daha uzaktaym gibi alglanmasna neden olabilir. Bu nedenle, SN 2004dt tr olaylarn,
SNe Ia tr poplasyon iindeki orannn saptanmas, veya yakn ve uzak SNe Ia
dizgelerinde morte artk gsterenlerin gnmz evrenbilim alma sonularn ne denli
etkilediinin aratrlmas gerekir (Xiaofeng Wang, arXiv:1110.5809v2[astro-ph.HE] 27 Oct
2011).
SINS Ekibinin amac
CDM kuramclarnn Gnahlarn sergilemek mi?
SNe Ia tr spernovalar zerine yaplan son dnem almalar SN 2000cx ve SN
2002cx adl spernovalarn standart nm kayna savn yadsdklarn gsterdi.
Ksaltlm ad SINS (The Supernova INtensive Study SN 2000cx) olan alma grubunun
gzlemsel verileri ekil 6 da grlyor. SINS szc ngilizcede Gnahlar anlamna
gelir! Acaba yazarlar, henz teleskop olanaklar tketilmeden, daha ok sayda SNe Ia
gzlenmeden bu dizgeleri standart k kayna olarak betimleyerek kozmolojik bir
sonuca ulatklar iin
CDM yandalarn gnahkarlar olarak m gryorlar?!
lk bakta hemen hemen tm SNe Ia dizgelerinin bir tek parametreyle temsil
edilebilecei izlenimi douyor. Bylesi bir parametre, m15(B), dizgenin B bandnda,
maksimum parlaklktan sonraki 15 gn iinde parlaklndaki azalma orandr. Bir baka
parametre, R (Si II) dir: 5800 ve 6150 yaknlarnda, Si II 5972 ve Si II 6355
izgilerine ait olduu sanlan iki sourma izgilerinin derinlik orandr. Ancak, Garnavich ve
ark (2002) 5800 izgisinin dk tmal SNe Ia dizgelerinde Ti II elementine ait olduunu
gsterdiler (Li, W. Et al., arXiv:astro-ph/0301428v1 22 Jan 2003).
Baz SNe Ia dizgeleri, rnein SN 2002cx, bu dizgeleri tek parametre ile
betimleme ve dolaysyla standart k kayna olma savna uymuyor. Li ve arkadalar,
SN 2002cx spernovasn, dizgenin parlakl maksimuma ulamadan 10 gn nce gzlemeye
balamlar ve maksimumdan sonraki 2 ay boyunca grsel blgede k lmn ve tayfn
almlardr. Bu veriler, SN 2002cx dizgesinin, yksek tmal ve k erisi yava azalma
gsteren SN 1991T dizgesine maksimum k yaknlarnda tayfsal olarak benzedii ancak
genileme hznn olduka dk olduunu gstermitir (ekil 6).

211

ekil 6. www.cfa.harvard.edu/sins/team_only/SN2000cx/SN2000cx.html

Bundan baka, SN 2002cx, normal SNe Ia dizgelerinden 2 kadir daha snktr.

Maksimumdan sonra k erisindeki azalma yava olan SN 2002cx, tmas daha dk olan
dier SNe Ia dizgelerininkiyle, rnein, SN 1991bg, karlatrldnda yine aykr
davranyor.

Sonsz: TOE
Guardian gazetesinde 17 Mart 2014 tarihinde yaynlanan haberdeki tmceyi bir kez daha
yinelemede yarar var: ekimsel dalgalar Genel Grelilik kuramyla Kuantum
mekaniinin ayn erevede buluturulmasyla Hereyin Kuramnn (TOE Theory of
Everything) oluturulmasna yardmc olabilir saptamas yaplyor.
Byk Patlama ve parack fiziinin ilikisini ve bunlarn gzlemlerle olan dolaysz
elikilerini sergileyebilecek somut veriler vardr. Parack fizii alanndaki kuramlar yksek
dereceden bakklk elde etmek iin giderek daha yksek erkelerle ilgilendiinden bu
kuramlarn ngrlerini snamak iyice olanaksz duruma geliyor. Aslnda bu durum,
birletirme programnn ilk aamalar iin ciddi bir kstlama oluturmad. Programn ilk
aamas zayf kuvvetle elektromanyetik kuvvetlerin birletirilmesini amalyordu.
Elektrozayf kuram ad verilen bu program baarl diyebileceimiz bir biimde tamamland.
Elektrozayf kuram, 80 GeV ve 90 GeV (1 GeV = 10 9 eV) erkelerine sahip olan W ve Z
paracklarnn varln ngrd. Bu paracklar daha sonra laboratuvarlarda gzlendi. Daha
sonra gzler, kuramn 3. ngrs olan ve TeV (1TeV = 1012 eV) erke dzeylerinde
gzlenmesi beklenen Higgs bozonuna evrildi. Texas eyaletindeki speriletken
sperarptrcnn (SSC) Higgs bozonunu ortaya karp karmad tartmal bir konu!
Standart modelin paracklar cmbnn tesine gitme abalar, bugn ilerlikte olan
parack hzlandrclarnn yapabileceklerinin tesine gitme anlamna gelir. Gl, Zayf ve
Elektromanyetik kuvvetleri birletirmeyi amalayan Byk Birleik Kuramlar (BBK), 1015
GeV luk erke dzeylerine ilikin ngrlerde bulunmaktadr. Bu dzeyler, bugnk teknolojik
dzeyimizi ok ok amaktadr. Tam bu noktada parack fizikileri bayra evrenbilimcilere
teslim etmektedir! nk ad geen erke dzeyleri yalnzca Byk Patlamann bandan
gemi olan dzeylerdir. Dier bir deyile, BBK larn dolayl olarak kantlanabilmeleri ancak
Byk Patlamadan arda kalan kozmik fosillere balanmtr.

212
Hemen anmsayalm, BBK larn snanabilir ngrlerinden birinin doru olmad
gsterildi. BBK lar protonun bozunacan ngrr. Protonlarla elektronlarn yksek
erkelerde birbirine denk tek tr paracklar olaca savunulduuna gre, bu paracklarn
birbirine dnmesi beklenir. Daha ak olmak gerekirse, pozitronlar bir tr mezon olan
pionlarla birleerek proton oluturmaldr. Pozitronun da bir kuarka dnmesi gerekir. Ancak
zaman tersinirlii dncesine gre bylesi bir srecin tersinin de dk scaklklarda
gereklemesi gerekir. Ksacas, protonlar pion ve pozitronlara bozunurken byk niceliklerde
erke aa karmaldr.
Byk Patlama, protonlarla pozitronlarn karlkl olarak deiimini gerektirir.
zdek ile anti-zdein bakk olarak yaratld savunulduundan Byk Patlamann hipotezi
olan son derece yksek younluklarda tm zdee anti-zdek birbirini yokederek saf erkeye
dnecektir. Bu, zdek iermeyen, saf erkeden oluan bir evren demektir. Ancak, eer
pozitronlardan bazlar protonlara dnecekse, tm anti-zdein ortadan kalkmasyla birlikte
geride proton ve elektronlardan oluan bir artk kalacaktr. Bu durum, Byk Patlamay
ayakta tutmaya alan pamuk ipliklerinden biridir.
Protonlar gerekten bozunuyor mu? BBK lar protonlarn ortalama mrlerinin 1030
yl olduunu ve bu sre sonunda bozunacan ngrmektedir. Bu ngrnn snanmas
amacyla eski maden ocaklarnn en derin galerilerine kurulmu olan su tanklarnda proton
bozunma deneyleri balad. Deneyler, brakn normal srede bozunmay, BBK larn
ngrd srenin 100 kat sre iinde bile bir tek protonun bozunmadn gsterdi.
Protonlar lmsz!
BBK savunucular bu sonular hi dikkate almadlar. Bu konuda oluturulmu olan
ilk kuramlarn ok basit olduunu ileri srdler. Kendilerine yeni bir grev vererek,
deneylerin yadsd yatan daha byk bir ya ngrecek olan yeni bir kuramn hazrlna
baladlar. Protonlarn kararl paracklar olduunu onamak BBK yanllarna zor geliyor. Zor
nk, Byk Patlama protonlarla pozitronlarn birbirine dnm olmas gerektiini
savunur. Bu nedenle protonlarn kesinlikle bozunmas gerekiyor!
Eer Byk Patlama diye bir ey olmadysa, BBK lar snayabilen tek deney olan
proton bozunmas olumsuz sonular vererek BBK larn yanlln gsterdi. Eer proton
bozunmaya uramyorsa, Byk Patlama byk bir yara daha ald demektir. Bu durum,
evrenin eit sayda zdekle anti-zdekden olutuu anlamna gelir. Olduu savunulan zdek
anti-zdek yoketme srecinden arda belli niceliklerde zdek kaldna gre, evren hibir
zaman youn bir aama geirmedi; ksacas, Byk Patlama diye bir ey hibir zaman olmad.
BBK lar ve Byk Patlama ya birlikte var ya da birlikte yoklar!
Proton bozunmas ve anti-zdek konular, doann bakk olduunu savunan
dncenin ne denli yanl bir gr olduunu sergiler. Aslnda, eit niceliklerde zdek ve antizdek ieren bir evren modeli, BBK clarn daha fazla zdek ieren evreninden daha
bakktr. Dier yandan, bozunmaya uramayan proton dncesi, bozunan proton
dncesinden daha kusursuzdur. Buna karn BBK clar, Byk Patlama modellerine ve de
balang ilkelerine uymad iin bu dnceleri yadsdlar.
Bir kez daha yineleyelim: estetik gzellie sahip dncelerden yola karak doa
yasalarna erime abalar ksr abalardr. Hangi evrenin daha gzel olduunu sonsuza dek
tartabiliriz, ancak hangisinin gerek olduuna yalnzca deney ve/veya gzlemler karar verir.

213
Eer parack fizii kuramclarnn proton bozunmas deneylerinde yapt gibi yapp,
gzlemleri dikkate almazsak, ortaa kalnts yntemlere doru gerilemi oluruz.
Bilimsel kuramlar deerlendirmede esas ltmz gzlemler olacaksa, Byk
Patlamann da BBK larn de geerli olmadn onamak zorundayz. BBK lar evrenbilimcilere
axionlar gibisinden kurgusal paracklar salar. Axionlar, evrenin karanlk zdek
bileenlerinden biridir. BBK lar yanlsa karanlk zdek de yok Byk Patlama da yok! Dier
yandan Byk Patlamaclar da BBK clara kuramsal bakklklar ve bir dizi kurgusal
paracklar iin gerekli olan ar erkeleri salar. Heriki alma alannn kuramlar,
dorulanabilmek iin birbirine bamldr; bir eit kozmik ksr dng! Herhangi ikisinden
birini snayan deneyler, ayn anda herikisinin de geersizliini gsterebilir.
BBK lar iin sylediklerimiz son zamanlarn kuramsal modas olan spersicimler ve
sperbakklklar iin de geerlidir. BBK larn dorulanmam olmas yetmiyormu gibi, baz
kuramclar imdilerde doann drt kuvvetini birletirme abasna giritiler. ekim kuvvetini
de dikkate alan bu kuramlar, sicim ad verilen, uzunluu olup genilii olmayan kurgusal
niceliklerle yola kyorlar. Hereyin Kuram ( TOE Theory Of Everything) ad verilen bu
ereve, tm paracklar ve alanlar bnyesinde barndryor. Ancak, sicimler ylesine devasa
erkelere sahip ki, kuram, dorulanabilir bir tek ngrde bile bulunamyor. Bu aamada
TOEcular yine beklemede! Byk Patlamann bugne dek bilinmeyen bir etkisinin
spersicimlerin varln ortaya karacana inanyorlar. Byk Patlama dnda TOE
kuramn destekleyen hibir ey yok! (Eric J. Lerner, Big Bang Never Happened, Times
Books, Random House, 1991)

The (Un)Happy End!

Kapal Zihinlere Ak Mektup

Wal Thornhill, http://www.holoscience.com/wp/an-open-letter-to-closed-minds/

Sir Martin Rees, ngiltere Kraliyet gkbilimcisi

214
Gkbilimcilerin Yerden 10 milyar kyl uzaklklara dek grebildikleri her ey sonsuz
kk bir noktadan ortaya kt (Martin Rees, Our Cosmic Habitat (2001)

Bilimsel mantn yaygn olarak onanm temel ta, dlama srecidir. Dlama ilemi, tm
olaslklar dikkate alp, deneysel sonular ngremeyen yanl fikirleri elemekle olur. Tpk
polisin bir soruturma aamasnda tm phelileri dikkate ald gibi, biliminsan da,
aratrma sonucunu olutururken, mesleki sorumluluk ve yeterlilik gerei tm olas
aklamalar dikkate almaldr. Ancak baz biliminsanlar bu grevlerini dikkate almazken,
aratrmalardaki kaliteyi salamak amacyla oluturulan bilimsel brokrasideki gvenlik
nlemleri de, kt uygulamalar nlemek yerine bu tr uyulamalar destekliyor John Hewitt,
A Habit of Lies.
nde gelen Dnceli Biliminsanlarnn (Concerned Scientists) bilim dnyasna
sunduu ak mektup aada sunulmutur. Ak mektup yaygn inanc, Byk Patlama
kuram ad verilen yaygn inanc, sorgulamaktadr. Bu nedenle, Byk Patlama
savunucularnn bu mektuba kar tavrn izlemek yapc olacaktr. Byk Patlamaclarn ilk
savunmas, kart dncelere konulan yayn yasa olmutur. Nature dergisi Bilim
Dnyasna Ak Mektupu yaynlamay reddetmitir. Daha popler olan New Scientist dergisi
22 Mays 2004 tarihinde mektubu Byk Patlamaya Kar k (Bucking the Big Bang)
balyla yaynlad
Son 50 yln bilim tarihini Science veya Nature dergilerinin yaynlamay reddettii
makalelerle yazabilirsiniz (Paul C. Lauterbur).
Paul C. Lauterbur, gelecekteki gelimelere temel oluturan manyetik rezonans
grntleme ile ilgili makalesinin yaymlanmas Nature dergisi tarafndan reddedilen Tp
alannda Nobel dl kazanan kiidir.
Sorumsuz insan davranlar eletirmeni John Ralston Saul, bilimsel topluluu ortaa
kilisesine benzetti. Mektuba imza atan biliminsanlarndan bazlar Saul ile ayn fikirde
olduklarn bildirdiler. Biz insanlar, zellikle de erkekler, politik, dinsel, bilimsel rgtleri
olutururken bu rgtlerin zamanla otoriter, dlayc ve dogmatik olmas ynnde eilim
tayoruz. Bu eilime karn, biliminsanlarnn bu tr eilimlerden uzak durma ynnde
eitildiklerine inanyoruz. Eer bilimde etkili bir aratrma raporu yoksa aldatclk baar
kazanr.
Balangta bilimsel tutuculua kar k gzard edilebilir. Ancak bu tutculuk
popler bir destek salarsa ilk nlem olarak kartlar susturmak ve saygnlklarn yitirme
ynnde giriimlerde bulunmak olacaktr. Bilimsel inan yanllar, ktlklerden, gnahkar
ruhlardan korunmak iin sk sk kutsal ha benzeri olan bilimsel ynteme sarlrlar. 13
Mart 2013 tarihinde Robert Matthews New Scientist dergisinde unlar yazmt:
Sosyologlar ve tarihiler bilimin ileyi yntemiyle gerek arasndaki uyumazla
sk sk iaret ettiler. Byk Patlama yanls biliminsanlar bu uyarlar subjektif, anlalmaz
veya komik olarak niteleyip dikkate almazken, bilimsel srete bir takm eylerin yanl
gittii sergilendi.

215
Sorunun znde inan vardr. Olaanst savlar olaanst kant gerektirir*
saptamas Byk Patlama yanllar iin bir maskedir. Bu maske, yeni kuramn inandrc
olabilmesi iin yeterli sayda dnek yanda oluturulmaldr, aksi takdirde genel kan
deitirilemez gereini rter.
nemli bir bilimsel yenilik yava yava kazanmadan ve muhaliflerini kendi safna
kazanmadan yol alamaz. Bu srete yeni fikirlerin muhalifleri yava yava ortadan kalkar ve
gen nesiller yeni fikirlerle tanr.
*

Geni onama kazanm bir bilimsel varsaymda olaanst deiiklikler yapabilmek iin
olaanst gzlemler yaplmaldr (Carl Sagan ERP). Ancak deneyimler ne yazk ki bu
saptamann uygulamada u anlama geldiini gsteriyor: Yerleik bir varsaymda
deiiklikler yapabilmek iin hibir kant yeterince olaanst deildir (Halton Chip Arp,
Quasars, Redshifts and Controversies, Interstellar Media, Berkeley, California, 1987).

Matthews devamla unlar syler:

Sre ktleir. Kantlar biriktike kart gruplar uzlamak yerine giderek daha da ayrr
ayrmay hzlandran kart grlerdir. Daha da kts, bilimsel verilerin neye iaret ettii
konusunda gr birlii olmadka anlama olana yoktur.
Bylesi bir sonu, statkonun deimesi abasnn bo kacan ngrr. Bu arada, Byk
Patlama kuram ok az ya da hi kant olmakszn olaanst savlar ileri srmeye
devam ediyor.

Bilim Dnyasna Ak Mektup

Cosmologystatement.org
(22 Mays 2004 tarihinde New Scientist dergisinde yaynland)
Byk Patlama gnmzde giderek artan saydaki hipotetik, asla gzlenmemi eylere
gvenmektedir bu hipotetik eylerin iinde ne kanlar, enflasyon, karanlk zdek ve
karanlk erkedir. Bu hipotetik eyler dikkate alnmazsa, gkbilimcilerin yapt gzlemlerle
Byk Patlama ngrleri arasnda lmcl bir eliki olacaktr. Fizik biliminin dier
alanlarnn hibirisinde, kuram ile gzlemler arasndaki boluu doldurmak iin bylesine
srekli yeni hipotetik eylere bavurma onanamaz. Bylesi bir durumun ortaya kmas
karsnda, en azndan, ilgili alana ilikin kuramn geerlilii ciddi bir biimde sorgulanr.
Ancak Byk Patlama kuram bu uyduruk etmenlerle geerliliini srdremez. Byk
Patlama, hipotetik enflasyon alan olmakszn, evrenin her ynnden gelen dzgn,
ynbamsz mikrodalga ardalan nmnn varln ngremez. nk, gkyznde birka
yay derecesi uzaklnda bulunan blgelerin ayn scaklkta bulunmas ve bu blgelerin ayn
niceliklerde mikrodalga nm retmesinin olana yoktur.
Yerde gzlediimiz zdekten farkl olduu savunulan ve 20 yldr sren deneylere
karn henz gzlenmemi bir eit karanlk zdek olmakszn Byk Patlama kuramnn
evrendeki zdek younluuna ilikin ngrleri elikilidir. Enflasyon senaryosunun
gereksinim duyduu zdek younluu, hafif elementlerin (He, Be, Li) kkenine ilikin Byk
Patlama annda gerekletiine inanlan atom ekirdei sentezi younluk deerlerinden 20 kat

216
daha fazladr. Ayrca, karanlk erke yoksa, Byk Patlama kuram evrenin yan 8 milyar yl
olarak ngryor ki, bu da evrenin bizim gkadamzdaki birok yldzdan milyarlarca yl daha
gen olduuna iaret eder!
Dahas, Byk Patlama, gzlemlerle tutarl olan herhangi bir nicel ngrde
bulunamaz. Kuramn destekilerinin savunusuna gre, Byk Patlama kuramnn baarlar,
kuramn gzlemlerle tutarl olabilmesi iin, gzlemler sonrasnda oluturulan bir dizi ayar
parametreleri sayesinde oluuyor, tpk Batlamyusun Yer-zekli evren modelinde uydurulan
kat kat epicylelar (yara bandlar ERP) gibi.
Ancak evrenin tarihesini anlamann tek yolu Byk Patlama modeli deildir. Plazma
evrenbilimi ve durgun-durum modeli, balangc ve sonu olmayan bir evren hipotezine
dayanr. Bu kuramlarn yansra dier seenek kuramlar da evrende gzlenen temel sreleri,
hafif element bolluklarn, byk lekli yaplarn (gkadalar, gkada kmeleri ve gkada
sperkmeleri ERP) oluumunu, uzak gkadalarn krmzya kayma deerlerinin uzaklkla
nasl arttn aklayabiliyor. Bu kuramlar, Byk Patlama kuramnn ngrmede
beceremedii birok olay gzlemleri yaplmadan nce ngrebilmiti.
Byk Patlama kuramnn destekileri yukarda sz edilen seenek kuramlarn tm
evrenbilim gzlemlerine aklama getiremediini sert bir biimde yantlarlar. Bu hi de
srpriz saylmaz, nk seenek kuramlarn gelimesi parasal destek asndan sk bir
biimde kstlandrlmtr. Gerekten de seenek kuramlarn kendileri ve ynelttii sorular
zgr bir biimde tartlamyor ve snanamyor. nemli konferanslarn ounda fikir al
verii yok! Richard Feynman, bilim kuku duyma kltrdr saptamasn yapmt; bugn
evrenbilimde kuku duymaya ve farkl fikirde olmaya izin yok; gen biliminsanlar standart
Byk Patlama modeline kar bir ey sylememe, sesiz kalmay rendiler. Byk
Patlamaya kar kuku duyanlar, kukularn dile getirdiklerinde burslarnn kesileceinden
korkuyorlar.
Evrenbilim gzlemleri Byk Patlamann nyargl szgecinden getikten sonra,
kuram destekleyip desteklemediine bakldktan sonra, doru veya yanl olarak
deerlendiriliyor. Bu nedenle, Byk Patlama ile uyumsuz olan krmzya kayma, lityum ve
helyum bolluklar ve gkada dalmlaryla ilgili veriler ya dikkate alnmyor veya bu
gzlemlerle dalga geiliyor. Bu yaklam, zgr bilimsel aratrma ruhuna yabanc olan
dogmatik bir ussal yapnn gelimesini yanstyor.
Gnmzde, hemen hemen tm parasal ve deneysel olanaklar Byk Patlama
almalarna ayrlmtr. Parasal destekler yalnzca birka kaynaktan geliyor ve bu kaynaklar
denetleyen gzetmenler Byk Patlama destekilerinin denetimi altndadr. Sonu olarak,
evrenbilim alannda Byk Patlama modeli, kuramn bilimsel geerliliine baklmakszn
kendini srekli olarak gndemde tutabiliyor.
Yalnzca Byk Patlama kuram balamnda alan projelere destek verme, bilimsel
yntemin temel esinikuramn gzlemler karsnda srekli olarak snanmas
zayflatmaktadr. Bylesi bir kstlama, nyargsz ve yansz bir tartmay ve aratrmay
olanaksz klyor. Bu durumun dzeltilmesi iin evrenbilim alanndaki almalar parasal
olarak destekleyen kurumlar, parasal kaynaklarnn bir blmn seenek kuramlara ve
Byk Patlama kuramyla elikili olan gzlemlere ayrmalarn istiyoruz. nyargy ve
yanll nlemek amacyla, parasal destek salayan denetleme komitesi yelerinin,
evrenbilim alan dndaki fiziki ve gkbilimcilerden olumas gerekiyor.

217
Byk Patlamann ve bu kurama seenek kuramlarn geerliliini aratrmaya
ayrlacak olan parasal destek, evrenin tarihesini belirleyecek olan en doru modelin bilimsel
gelimesini salayacaktr.
Not: Bildiriyi imzalayanlarn listesi olduka uzun: lgili okur listeyi incelemek ve mektuba
imza atmak istiyorsa, http://www.holoscience.com/wp/an-open-letter-to-closed-min veya
Cosmologyorg.com sayfalarna bavurabilir. Aaya yalnzca nl evrenbilimcilerin ve
gkbilimcilerin ksa listesini alyorum (ERP).

mzalayanlar:
Halton Arp, Max-Planck-Institute Fur Astrophysik (Germany)
Andre Koch Torres Assis, State University of Campinas (Brazil)
Yuri Baryshev, Astronomical Institute, St. Petersburg State
University (Russia)
Hermann Bondi, Churchill College, University of Cambridge (UK)
Timothy Eastman, Plasmas International (USA)
Thomas Gold, Cornell University (emeritus) (USA)
Amitabha Ghosh, Indian Institute of Technology, Kanpur (India)
Walter J. Heikkila, University of Texas at Dallas (USA)
.................................................
10
Michael Ibison, Institute for Advanced Studies at Austin (USA)
Thomas Jarboe, University of Washington (USA)
Jerry W. Jensen, ATK Propulsion (USA)
Menas Kafatos, George Mason University (USA)
Eric J. Lerner, Lawrenceville Plasma Physics (USA)
Paul Marmet, Herzberg Institute of Astrophysics (retired)
(Canada)
Paola Marziani, Istituto Nazionale di Astrofisica, Osservatorio
Astronomico di Padova (Italy)
Gregory Meholic, The Aerospace Corporation (USA)
Jacques Moret-Bailly, Universit Dijon (retired) (France)
Jayant Narlikar, IUCAA(emeritus) and College de France
(India, France) ........................
20
Marcos Cesar Danhoni Neves, State University of Maring
(Brazil)
Charles D. Orth, Lawrence Livermore National Laboratory
(USA)
R. David Pace, Lyon College (USA)
Georges Paturel, Observatoire de Lyon (France)
Jean-Claude Pecker, College de France (France)
Anthony L. Peratt, Los Alamos National Laboratory (USA)
David Roscoe, Sheffield University (UK)
Malabika Roy, George Mason University (USA)
Sisir Roy, George Mason University (USA)
....................................................................
30
Konrad Rudnicki, Jagiellonian University (Poland)

218
(Brazil)
John L. West, Jet Propulsion Laboratory, California Institute of
Technology (USA)
James F. Woodward, California State University, Fullerton
(USA)

Evrenbilimin gerek sorunu nedir?

Ak mektupta dile getirilen duygusall ho karlamak gerek. Ancak, bu arnn olumlu bir
sonu getireceine inanmyorum. Parasal destek salayan denetleme komitesi yelerinin,
evrenbilim alan dndaki fiziki ve gkbilimcilerden olumas gerekiyor biiminde sunulan
neri, bilimin atmas gereken kk bir admdr. Ancak, evrenbilim dndaki alanlarda
alan fizikilerin ve gkbilimcilerin ou Byk Patlama kuramna inanyor ve bu konuda
yerleik karlar bulunuyor. Eer mhendislik ve sosyal bilimler alanlarndan gelen kiilerle
komite oluturulabilirse, bu yelenmelidir. Bylesi bir komite yelerine sunulan neri ak ve
anlalr deilse, nerinin yazar da o konuyu anlamam demektir. Ek olarak, neriye kar
sunulan savn da herkes tarafndan anlalmas gerekir.
Gnmz evrenbilimin sorunu, gkada tesi snk gkcisimlerinin krmzya kayma
deerlerinin doasna ilikin varsaymla balyor. Bu konuda Hubble unlar sylyor:
Eer krmzya kaymalar Doppler etkisiyle oluyorsagzlemler, olduka kk ve
youn ve ayrca ok gen olan kapal evrenin anormal olduuna iaret eder. Dier yandan,
eer krmzya kaymalar Doppler etkisi deilse, bu anormallikler ortadan kalkar ve gzlemler
gzlenen blgelerin kk, homojen olduuna ve evrenin gzlenen o kk blmnn de
hem uzayda hem de zamanda sonsuz olduu anlamna gelir (Monthly Notices of Royal
Astronomical Society, 17, 506, 1937).

Edwin Hubble
Hubblen gkada tesi krmzya kaymalarla ilgili mantksal ve bilimsel tavr,
Kraliyet gkbilimcisi Martin Reesin yaznn banda verilen alntsndaki mantksz ve
saduyudan yoksun saptamasyla byk eliki iindedir. Byk Patlama kuram Hubblen
sunduu olas ilk kuramsal seenekten tremitir. Hubblen parlak rencisi Halton Arp daha
sonraki yllarda ikinci olasln doru olduunu gsterdi. Ancak o sralarda Byk Patlama

219
oktan dogmatik bir zellik kazanmt. Arp, Byk Patlama yanllarnn bu dinsel
diyebileceimiz inanlarna kar kt iinafaroz edildi.

Katolik kilisenin yksek rtbeli papaz Abbe Georges Lemaitre ve Einstein(1933 yl)

Bilimin Ortaa kilisesi bylece yaradln efsanevi versiyonuna ulamt. Bu utkuda Byk
Patlama modelini ilk neren ve evrenin yaradlyla ncildeki yaradl yks olan
Genesisin uyumunu salamak isteyen gkbilimci Georges Lemaitren rol vard.
Anlatlanlara gre, Belikal Lemaitre kuramn bir topluluk nnde akladktan sonra
Einstein ayaa kalkp alklamaya balam ve Bu aklama, yaradla ilikin bugne dek
duyduum en gzel ve en doyurucu aklamadr demi! Ancak nl srrealist artist Salvador
Dali, Einsteinn bu tavrn alayc bir biimde sanata dkmtr. Einstein ayn zamanda u
saptamay da yapmtr: Kendimi ve kullandm yntemi incelediimde, fantazi yeteneinin
bana pozitif bilgiye ulama yeteneinden daha anlaml geldii sonucuna ulayorum. Byk
Patlama modelinin bir
fantazi olduu ok mu
tuhaf?

Srrealist Salvador Dalinin, Einsteinn zamann greli olduuna ilikin grn dikkate alarak yapt ve
zamann yorulduuna ilikin fantazisi (http://www.philipcoppens.com/dali.html

220

Salvador Dalinin 1979 ylnda yapt ve Drdnc boyutu aray adl eseriyle Einsteinn uzay/zaman
kuramyla dalga geen eseri (http://www.philipcoppens.com/dali.html).

acl gkbilimciler, eski uygarlklar yaradl dan szederken Onlarn ne demek

istediklerini asla anlamamlardr. Dinlerin yaradl yklerini karlatrdnzda bu
yklerin evrenin yaradlyla ilgilerinin OLMADIINI hemen anlarsnz. Aslnda, bizim
yaradl kavrammz dinsel kitaplar yazan yazarlara anlalmaz gelir. Onlarn yeniden
anmsatmaya alt ey, maher gn karmaasndan (apocalyptic chaos) sonra
gkyzndeki yeni kozmik dzendir.

Gkyznden bize bakan yzde grdmz yokedilme tehlikesi bizi ok korkuttu. Bu korku, kuyruklu
yldzlarn Yere arpmasyla veya gkyznden gelecek bir arplma olaslyla korkumuzu ateledi. Bu
grnt, evreni anlamaya alan bizlerin evrenbilim anlaymz ranklendiriyor.

Benim evrenbilime ilikin kukularm bilimsel makalelerde yazlan evrenbilim kuramlarndan

daha derin. Beni ilgilendiren ey, evreni gzleme ve gzlem verilerini yorumlama ile ilgili
insan yanlglar. nsan psikolojisinin ve evrenbilime ilikin inanlarn gemite

221
yaananlardan derin bir biimde etkilendiini dnyorum, ancak bilim gemite yaananlar
dikkate almama benziyor. Sorun, gemiteki kozmik felakette yatyor. Son zamanlarda
yaplan genetik aratrma: Yeryzndeki tm insanlarn belli bir anda gerekleen bir felaket
sonrasnda neslinin hemen hemen tkendiine, ancak birka bin kiinin kurtulmu
olabileceine iaret ediyor. Bu nedenle TM dinsel simgelerin, karmaa reten kaprisli
tanrlarnn evi olan gkyz ile ilikili olmas hi de artc deil.

Bu dnce, evrenbilimcilerin bilime ok az, ancak ncilde sz edilen yaradl yksne

daha yatkn olmalarn aklamada yardmc olabilir. Gzlemler ve deneyler kuramdan nce
gelmeli. Kendi gezegenimizin ve Gne dizgesinin tarihini daha iyi anlamadan evrenin
tarihesini karmay beklememeliyiz. Bu da, zorunlu olarak u anda Fizik ve gkbilimde
kullanlan tnel gibi dar bir bak as yerine daha geni bir adan bakmay gerektiriyor.
Ancak nce kendimizi anlamalyz.

Sonsz
Galileo iki farkl yetkenin (otoritenin) varlndan sz etmiti bilimde deneysel yetke ve
geri kalan her eyde ncil (Halton Chip Arp, Quasars, Redshifts and Controversies,
Interstellar Media, Berkeley, California, 1987)

Seeneksiz Olmann Ayrcal Byk Patlama Evren Modelinin mi?

Astronomi Magazin, Haziran 1992, say 3, s.5
Geoffrey Burbidge, Sky & Telescope, Haziran 1990

Byk Patlama, evrenin oluumuna ilikin tek ve son model deildir. Bu modele olabildiince
eletirel yaklaan biliminsanlarndan biri olan ve bir zamanlar Kitt Peak Ulusal Gzlemevi
yneticisi Geoffrey Burbidgein Sky & Telescope dergisinin Haziran 1990 saysnda Yitik
Ktle nanc balkl yazsn sunuyoruz.
Bu yazma aslnda bir kitap eletirisi olarak baladm. Sky & Telescope dergisi
benden popler gkbilim kitaplar dizisinden olan Lawrence Kraussun, Beinci Varlk:
Evrendeki Karanlk zdein Aratrlmas (Basic Books, 1989) ve Barry Parkern
Grnmeyen zdek ve Evrenin Yazgs (Plenum Press, 1989) kitaplarnn eletirisini yapmam

222
istedi Her iki kitap da son zamanlarn yaygn dncelerinden olan Yitik Ktle sorunuyla
ilgilenmektedir. Krauss ve Parkern size sylediklerine ne denli inandnza bal olarak u
sonuca varabilirsiniz: Astrofiziin balca amac grnmeyen zdein doasn saptamak ve
bugn iin geerli olan tm olas evren modelleri bu yazarlarn bize sunduklardr. Kitaplarn
eletirisini yapmak yerine yazdklarn dzeltmeyi yeliyorum.
Bu yitik ktle sorunu nedir? Bu dnceyi yle zetleyebiliriz:
Sarmal kollu gkadalarn ou dz bir dnme erisi sergiler. Dier bir deyile, bir gkadann
yesi olan yldzlarn gkada zei evresindeki yrnge hzlar, gkada zeinden olan
uzaklkla azalma gstermez. Bu tr gkadalarn kararl olabilmesi iin en az grnen diskleri
ve zeksel iimlerindeki (bulge) denli ktleye sahip ayalar (Halo) da olmaldr. Ksacas,
bu gkadalarda bizim gremediimiz ktle bulunmaldr.
Hemen hemen tm gkada grup ve kmelerinin kinetik erkesi ekimsel gizilg
(potansiyel) erkesinden ok daha fazladr. Eer bu dizgelerin kararl olduunu ve varlklarn
milyonlarca yldr srdrdklerini varsayarsak, bu dizgelerde bizim gerekten
grebildiimizin 10 100 kat fazla ktle olduu sonucuna varmalyz. Tersi bir durumda
gkada kmeleri ve gruplar srekli olarak zlmeli ve yenileri olumaldr. Bu seenek
gr, Byk Patlama kervanna katlanlarn hibiri tarafndan ciddiye alnmyor.
Edwin Hubble 1927 ylnda evrenin genilediini kefedince, evrenin gemite daha
youn ve daha scak olduu dncesi ortaya atld. Ralph Alpher ve Robert Herman, eer
evren scak bir Byk Patlamayla baladysa, bugn mikrodalga blgesinde ardalan
nmnn olacan ngrd. Arno Penzias ve Robert Wilson 1965 ylnda bu nm
buldular. Dahas, Byk Patlama srasnda yaratld dnlen hafif atom izotoplarnn
gzlenen bolluklar kuramsal ngrlerle uyuuyordu. Bu bulgular, ou biliminsann Byk
Patlama evrenbiliminin doru olduuna inanmaya yneltti. COBE uydusu gzlemleri de
mikrodalga ardalan nmnn kusursuz bir kara cisim tayf biiminde olduunu nermektedir.
Gzlemler gerek olacak denli iyi grnyor.
Birok fiziki salt estetik nedenlerle evrenin kritik bir younlua sahip olduunu
(genilemeyi sonsuzda durdurmak iin gerekli olan deer) ve ok erken evrende son derece
hzl bir genilemenin olduu ksa bir dnemin varl dncesine kapld. lkesel olarak,
bylesi bir genilemenin olduunu kantlamann yolu yoktur. Gzel bir dnce, ancak
gerekli olup olmad ya da genilemenin olmad, sonsuza dein bir yeleme sorunu olarak
kalacaktr.
Grebildiimiz ktle, kritik younluu kesinlikle dorulamyor. Daha da kts,
yitik ktleyi de dikkate aldmzda kritik younluk iin hala ksayz! Buna karn ve de
gzlemsel ve kuramsal salkl nedenlerin olmasna karn, ou Byk Patlamac kritik
ktlenin olmasgerektiine inanmaya devam ediyor.
Ayn zamanda, Byk Patlamadaki hafif izotop bolluunun en basit aklamas,
kritik deerden daha dk baryonik zdek (varln bildiimiz tek zdek tr) younluu
gerektirir. Bu olmayan boluu doldurmak amacyla birok gkbilimci evrendeki ktlenin
%90ndan fazlasnn baryonik olmayan zdekten olutuu dncesini gelitirdi. Ancak bu
zdek tr iin elimizde hibir bamsz kant yok!

223
Eer Byk Patlama evrenbilimine inanyorsanz, erken evrendeki gkada
oluumlarn anlamak olduka zordur. Kozmik mikrodalga ardalan nm olabildiince
dzgn ve grsel zdek ise son derece dml, yumruludur. Bir zamanlar zdek ve nm
kuvvetli bir biimde elemiken imdi nasl oluyor da ayr yaplar sergileyebiliyorlar? Bu
sorunun stesinden gelebilmek iin kuramclar baarsz olmasna karn, yaygn bir biimde
baryonik olmayan zdee snyorlar.

ou gkbilimci sonunda yitik ktlenin (dev gezegenler, dk ktleli yldzlar, beyaz

cceler, ntron yldzlar ve kara delikler) baryonik olacana inanyorlar. Yalnzca parack
fizikilerinden bazlar baryonik olmayan zdein bulunacana gerekten inanyorlar. Ancak,
bunlarn sav son derece yzeyseldir. Baryonik olmayan zdee ilikin gzlemsel kant
bulunamamtr.
yle bir ada yayoruz ki, bilinen fizik yasalar iinde, zellikle de gzlem
verilerinin olmamasna karn, hereyi denemek yasal grnyor. Ancak, gzlemsel
verilerden kaynaklanan ciddi sorunlarn olduu alanlarda tam bir suskunluk sryor. Bu
suskunluk, krmzya kaymann doasna ilikin sorunlarda kesin vardr. Dier yandan,
gkada grup ve kmelerinin grnrdeki kararszlna seenek bir aklama getiren
yaklama kar da suskun kalnyor.
Bu tr sorunlar hasralt ediliyor; nk bu sorunlarn stesinden gelinebilmesi iin
Fred Hoyle ve Viktor Ambartsumian gibi eski gkbilimcilerde grmeye altmz gerek
orijinallik gerekiyor. Eer bugnn popler yazarlar bu tr gkbilimcilerin isminden
szediyorsa salt savuturmak iin yapyorlar aslnda yaptklar Byk Patlama kervann
izlemekten baka bir ey deil. Bu grn doru olmadna ilikin bir ipucundan bile
kanyorlar.
Bu iin bir de parlak yan var. En iyi kktenci evrenbilimciler kukularn srdryor.
Kraussun kitabnn kapana Stephan Hawking unlar yazyor: Ya evrenin %99unu

224
gzlemeyi beceremedik ya da evrenin nasl baladna ilikin grmz yanl.
Hawking, kuramn yanll ortaya kacak. nk evrenin genilemesini, mikrodalga
ardalan nmn ngrmesinin yansra Byk Patlama modeli gkadalarn, yldzlarn,
gezegenlerin ve yaamn olmad dmdz bir evreni de ngrmektedir.

Byk Patlamaya Kar Sav

Relativistik Scak Byk Patlama Evrenbilim Savnn eletirisi
Astronomi Magazin, Austos 1992, say 5, s. 15.
Bu makale 27 Mays 1992 tarihinde Dr. Tom Van Flandern tarafndan uluslararas bilgisayar
ayla tm dnyaya duyurulmutur.
Nature dergisinin 29 Austos 1991 tarihli saysnda, standart Byk Patlama modelini
destekleyen bir makale yaynland. Modeli, dn ve bugnyle ele alan makalede model
yanls olan savlar gzden geirilmitir. Bizim aada sunduumuz kar savlar, gzlemlerin
yalnzca bir tek evrenbilim modeli ile yorumlama uygulamasna ciddi kukular getirmektedir:
(1) Bugn evrende gzlenmekte olan berilyum (Be) bolluu, bu modelin ngrdnden bin
(1000) kez daha fazladr; (2) Evrenin byk lekli yaplar (duvarlar, boluklar) kozmik
mikrodalga nmnn ynbamszln (isotropy) aklayabilmek iin model tarafndan
ngrlen zdek edalmndan nemli lde sapmtr; (3) Radyo gkada tmalarndan
elde ettiimiz bilgilere gre, ardalandan gelenmikrodalgalar bize dolaysz olarak ulaamaz;
bu nm, yolu zerinde sourulup yeniden salnr; (4) Sper gkada kmelerinin olumas
iin gerekli zaman Hubble yan gemektedir; (5) Kuazarlar yakn komuluumuzdaki
gkadalarla ilikilidir; (6) Baz kuazarlar gkadalara baldr (en iyi rnek, Markarian
kprsdr. Bu bant CCD verileriyle kantlanmtr); (7) 3C273 kuazarnn sourma
izgileri dizgesindeki artk, aradaki bulut yorumu zerine kukular getirmektedir; (8) Birden
ok grnt veren cisimleri aklamada krc bulut modeli, ekimsel mercek hipotezinden
daha tutarldr; (9) Kuazarlar yaknnda bulunan snk gkadlar, kuazarlarn ardalan cisimleri
deil, nalan cisimleri olduuna iaret eder. P.J.E. Peebles, D.N Schramm, E.L. Turner ve
R.G. Krom (bu aamadan sonra bu yazarlardan PSTK olarak szedeceiz) Nature dergisinin
cilt 352, s. 749 776, yl 1991 saysnda, Relativistik Scak Byk Patlama Evrenbilim
Sav adyla arl bir makale yaynladlar. Aadaki makale Byk Patlama modelinin
birok yann eletirmesine karn, sz geen yazarlarn bir eletirisi olarak alnmamaldr.
Bu yazarlarn kendi uzmanlk alanlarnda yetkin, bilimsel yetke olduklar konusunda
kukumuz yoktur.
PSTK, makalenin Giri blmnde lte gnderi yaparak okuyucular Byk
Patlama modelinin iyi bir evren modeli olduuna inandrmaya alyorlar: (1) Model
gzlemlerle hem iyi uyum salyor hem de gzlemleri ngryor; (2) Byk Patlamadan daha
uygun bir seenek model yoktur; (3) Modelin zemedii sorunlarn varlna karn ,
modelle elien hibir ey bulunmamaktadr.
Makalemizde, (1) Byk Patlama ngrlerinin dar, yanl (ad hoc) ve inandrc
olmadn; (2) Uygun baz seenek modellerin varln; (3) Byk Patlama modelinde
elikilerin olabileceini, ancak standart modelin tanmnn yzeysel bir biimde
daraltlmasyla, bu elikilerin dlanabileceini gstermeye alacaz. unu da

225
unutmamalyz ki, Byk Patlama modeli, evrenin balangcna ilikin gerek bir aklama
yapmaktan ok, bugn gzlediklerimizi aklamaya alr.
PSTK, standart Byk Patlama evrenbiliminin tanmyla balamaktadr. Bu tanma
gre evren, Hubble yasasna gre genilemektedir. Bu, abartl bir biimde geni bir
tanmlamadr, nk baz seenek evrenbilim modellerinde de evren genilemektedir. Byk
Patlamay bu ekilde tanmlayarak, hem varolan elikilerden hem de ileride varolabilecek
gizilgce sahip elikilerden kanmaya alyorlar. rnein, eer kozmik mikrodalga
ardalan nmnn yerel bir olay olduu gsterilebilseydi, PSTK bu bulguyu Byk Patlamaya
kar vurulmu bir darbe olmaktan ok, bu temel modelin baz eitlemelerini zayflatan bir
bulgu olarak alacakt.
PSTK, standart modelin tantmn yaparken kavram kargaasna da neden oluyor. Bu
modelin, evrenin ilk zamanlarnda ortaya ktn iddia ettii ateten top, mutlak hzlarn
lm iin bir bavuru dizgesi oluturuyor. Bu konuya ileride deineceiz. Bu modeldeki
genileyen evrenin ktle younluu, evrenin balangta bir kara delik olduu ltn
karlamaktadr. Bu durum, balang kara deliin boyutlar 1000 Mpc (bin megaparsec 106
3.086 1016 m) oluncaya dein srmtr. Belli parametrelerin deerlerine bal olarak
evrendeki zdein ou, olay evreninden (olay ufkundan) kurtulmu olabilir ya da gelecekte
kurtulacaktr. Balang koullarnn gemie doru telenmesi (ekstrapolasyonu), scakln
giderek arttna ve balang noktasnda sonsuz bir deere yaklatna iaret eder. Ancak bu
durum, Byk Patlama modelindeki zamann balangc kavramyla elimektedir. Modele
gre, zamann balangcnda deimeyen (sfr scaklk) bir durum vard.
Bu son noktay biraz akla kavuturmamz gerekiyor. Zamanda geri giderek
tekillie yaklarken scaklk (zorunlu olarak) giderek artar ve sonsuz deere yaklar. nk
zamanda geri gitmekle tm evreni daha kk bir noktaya indirgiyoruz. Bu noktann ap 1
AB (Astronomik Birim Yer-Gne aras uzaklk, 149.5106 km) den daha kk olduunda
evrendeki tm baryonlar bu oylum iine sdrmak olanakszdr; bu nedenle bu baryonlar
zdek biiminde deil, erke biiminde olmaldr. Sz edilen tekillikte sonsuz hz kouluna
yer olmasna karn, bunun matematiksel olarak olas olabilmesi iin, zaman, tekil noktann
her iki yannda da bakk (simetrik) olmaldr. Zamann balangc grevini stlenen zel bir
tekillik yalnz sfr hz (deimeyen hz) kouluna sahip olmaldr. Eer balangta
deiiklikler varsa, balangta zaman da olacaktr. Zamann olmad yerde deiiklikten
szetmek mantkszlktr. Bylece balang iin gerekli iki koul (sonsuz scaklk ve sfr hz)
birbirine ters dmektedir.
PSTK, bir evrenbilim modeli iin en nemli sorudan, genilemeyi her ne
balattysabu standart modele zg bir ey deildir diyerek yan iziyor. Byk Patlama
modeli zamanda geriye giderek sfr zamana ulamaya izin vermez. Zaman balangca
yaklam ancak asimptotik olarak yaplr. Bylesi bir asimptotik yaklamda, balang veya
sondan olan uzaklk lm, zamann tersiyle (1/t) ile verilir. Bu yolla lm yapldnda
balangcn kendisi sonsuzdadr (sfr zamann tersi). Eskiden beri bilinen bir matematik
kavram vardr: 1 ve sonsuz byk bir saynn her ikisi de sonsuzdan sonsuz uzaklktadr.
Ksacas, 1017 saniye de (u anki zaman), 10 40 saniye de (Byk Patlamann bugn
eriebildii en uzak gemi), sonsuz ters zamandan (balang) sonsuz uzaklktadrar. Bu
anlamda ele aldmzda , satnadart model evrenin balangcn anlamamz konusunda
gereklerden sonsuz uzaklktadr. Birgn, kuantum ekim kuramn tam olarak gelitirip
balangca 10 200 saniye yaklasak bile, ilk koullardan hala sonsuz uzakta (ters zaman

226
birimlerinde) olacaz. Her ne denli gelitirirsek gelitirelim, bu durum, bugn eritiimizden
hi de ayrml olmayacaktr.
Sfr zamana olan bolua kpr kurmann olanakszln salt usa vurma yntemiyle
de kantlayabiliriz. Eer t = 0 zamannda varolan hibir ey devinmiyor veya deimiyorsa ,
izleyen zaman aralnda da hibir ey devinime geemez. Eer t = 0 zamannda devinen bir
ey varsa, bu, Byk Patlamann, zamann kendisinin t = 0 da balad varsaymna ters
der. Byk Patlamaya gre, ne t = 0 annn ne de, t = 0 anndan nce nin anlam vardr.
Eer t = 0 annda bir devinim var idiyse bu devinim daha erken anlara telenebilir (ekstrapole
edilebilir). Bu nedenle, Byk Patlama modelinin t = 0 iin yapm olduu varsaym bir
mantksal elikiye iaret eder.
Ksacas, Byk Patlama kuram balang sorununa bir nebzecik de olsa yant
veremiyor! Ancak, daha da kts, tm mantksal sorunlarmz bu bolua takp, Byk
Patlama bize 10x (x, herhangi bir say) saniyeden nce ne olduunu syleyemiyor
diyerek yazgclk da yapamayz. Salt mantk yrtmeyle bile unu biliyoruz ki, balangca
teleme yaparak, yukarda sz edilen scaklk ile hz arasndaki mantksal elikilerin
stesinden gelinebilir. Sorun, modelin balang an sorunsalyla ilgilenmemesinde deildir;
ayrca, bylesi bir evrenin balayabilmesi iin bir mucizeye gerek vardr. Bu arada sfr
zaman ile 10 x zaman arasnda her ne by olursa olsun modelin mucizeye olan gereksinimi
srecektir.Bu nedenle Hawkingin de belirttii gibi, Byk Patlama modlinin baz dinler
tarafndan teolojik olarak onaylanabilir saylmas hi de raslant deildir (S. Hawking,
Zamann Ksa Tarihi, Bantam Books, 1988).
Temel sorunlardan bir de, kozmolojik krmzya kaymann hz kaynakl olup
olmadnn bilinmemesidir. Krmzya kaymann hz ile yorumlanmas, standart modelin yanl
bir varsaymdr. Gzlemlerimiz, olaan gkadalarn krmzya kaymalar ile parlaklk ve
aplarnn ilikili olduunu ve dolaysyla da uzaklklar ile iliki kurulabileceini syler.
Ancak, krmzya kaymaya neden olabilecek baka etmenler de bulunabilir. ekim alanlar,
krlma veya n erke yitirmesine neden olabilecek herhangi bir olay da krmzya kayma
nedeni olabilir. Standart model, kozmolojik krmzya kayma iin fiziksel olarak usa en yatkn
nedenin hz olacan savunuyor. Ancak, bu hipotez, ne gzlemlerle ne de deneylerle
dorulanmtr.
Standart modelin krmzya kaymann hzda kaynakland varsaym evrenin
geniledii anlamna gelir. Zamanda geriye doru gidersek, evrenin bir tekillikten ortaya
kmas gerekir. Genileyen evrenin balang noktas yaknlarnda ekimsel kuvveti yenmesi
gerekiyordu, nk ekimsel kuvvet fiziin tand dier kuvvetlerden ok ok byktr.
rnein, genileyen evrenin ap bir (1) metre iken, yzey ekim kuvveti, atom
ekirdeindeki bilinen en kuvvetli fiziksel kuvvetlerden 1010 kez daha byktr. Eer bylesi
mega kuvvetlerin varlndan szedebileceksek, fiziin geri kalan ksmna nasl gven
duyabiliriz (rnein kara delik kuramna)?

Kozmik Ardalan Inm

PSTK, bu nmn Byk Patlama modelindeki yorumundan alnt yaparak, ilk zamann
ateten topu deyimini kullanyor. Bu yorum, ne zgn ne de kstlaycdr. Kozmik ardalan
nm ile ilgili zel sorunlar yle sralayabiliriz: (1) Inmn ynbamszl, gkada
dalmnda gzlenen edalmszlktan (inhomogeneity) beklenmeyen bir eliki yaratyor.
Gkadalar grnrde evrenin gzlenebilir snrlarna dein birbirinden boluklarla ayrlan

227
duvar benzeri yaplar biiminde olumutur; (2) Kozmik Ardalan Inmnn 20.8 K derecelik
scakl Byk Patlama modelinin ngrd deerin ok altndadr. Peeblesn (PSTKnn
ilk ismi) evrenin gzlene ktle younluu temelinde bulduu ve yaynlad deer 300 K dr.
Dickein Kozmik Ardalan Inmnn 1965 ylnda 20.8 K olarak kefinden sonra bile yapt
ngr 100 K olmutur (E.J. lerner, The Big Bang Never Happened, Times Books, 1991, s.
151); (3) Kozmik Ardalan Inm mutlak hzlarn llebilecei bir bavuru dizgesi
(koordinat sistemi) oluturur. Bu zgn bavuru dizgesi zeldir; nk, evrendeki tm zdek,
herbir baryon, bu hipotetik ateten top kalnts iinde yeralmaktadr. Gnein ya da
evrendeki herhangi bir paracn hzn (konumunu deil!) bu bavuru dizgesine gre
lebiliriz. Herhangi bir gzlemci, ikiz aykrkans (twin paradox)nn hipotetik ikizleri
bile, hz lm yapabilir; bylece, hangisinin durgun dizgede kald ve hangisinin k hz
ile devindii saptanabilir. Byk Patlama modelinde mikrodalga nm ardalandan gelir
ve bu nedenle hz lmleri iin ether rol oynar. Bu durum zel Grelilik Kuram iin
kesinlikle bir eliki oluturmamasna karn, bu kuramn zne kardr; nk, zel
Grelilik Kuram hibir atl bavuru dizgesinin ayrcalkl bir konuma sahip
olamayacan syler. Byk Patlamann en azndan erken aamalarnda k hzndan daha
hzl genileyen uzaya gereksinim duymasn dikkate alrsak, bu felsefi uzlamalar, kiinin
standart modelin geerliliine kar duyduu gveni sarsmaya yetebilir; (4) Lerner, radyo
gkadalarnn parlaklnn kzltesi dalgaboylarna kyasla radyo dalgaboylarnda yeterince
zayfladn gstermi ve sonu olarak mikrodalga nmnn gkadalararas ortamda birok
kez sourulup yine salnmaya uramadan gemesinin olanakszlna iaret etmitir. Ksacas,
gzlediimiz nm bize ardalandan dolaysz olarak gelemez. Bylece Byk Patlama
modelinin dier modeller zerinde stnln salayan balca gzlemsel neden sfrlanm
olur (E.J. Lerner, Radio Absorption in the Intergalactic Medium, ApJ, 361, pp. 63-68, 1990).

Hafif Element Bolluu ve Neutrino Says

Ar element bolluklar Byk Patlamaya kar sav olarak kullanlmaktadr. imdi, standart
model de ar elementlerin yldzlardaki atom ekirdekleri sentezinden geldiini onam,
dikkatini hafif elementler zerine younlatrmtr. Dier kozmoloji modellerinde hafif
elementlerin varln aklamada kullanlan kozmik n paralanmasn (spallation)
yadsyan Byk Patlama modeli, drt hafif elemen arasndaki iyi uyumu salamak ve
korumak amacyla ayarlanabilir parametre (foton/baryon oran) kullanr. ngrlen He4
bolluu, yldz ekirdek sentezlerinden beklenen deere yakn olduundan ok nemi
deildir. Eer yldz hidrojen yaktn tamamen tkettiinde, hidrojenin ou He4 ve daha ar
elementlere dnmse, He4 bolluu hidrojen bolluunun %25 inden yalnzca birazck az
olmaldr. nk 4 hidrojen atomu 1 He atomu retir. Bu orann biraz az ok az saydaki
atomun He yerine daha ar elementlere dntn anlatr. Gzlenen deuterium bolluunu
deerlendirmek zordur. Hubble Uzay Teleskobundan gelen en son deerler, bu bolluun
Byk Patlama ngrlerinden daha az olduu ynndedir. Bylece, bir ayarlanabilir
parametre yardmyla, He3 ve Li elementi Byk Patlama ngrleri iin iyi uyum salar.
Bu parametre, foton/baryon orandr. Uydurulan (fit) en iyi deer, evrenin ktle
younluunun ( - omega) 0.1 den az olmasn gerektirir (yani evren aktr; bu durum
Byk Patlamann baz popler versiyonlaryla eliki yaratr). Ek olarak, Be element bolluu
zerine yaplan son deerlendirmeler, bu elementin evrende Byk Patlamann ngrd
deerden bin (1000) kez bol olduuna iaret etmektedir (G. Gilmore ve ark., First detection of
berylium in a very metal poor star: a test of the standart Big Bang model, ApJ, 378, pp.17
21, 1991).

228

Byk Patlamann element bolluunu ngrmede dier kozmolojik modellerden daha

iyi olduu iddias hakl gsterilemez.

Kuazar ve gkada evrimleri

PSTK, uzaktaki mavi gkadalarn Byk Patlama modelinin ngrd ngkadalar (proto
galaxies) olduunu sylyor. Aslnda, ngkadalarn nasl cisimler olduu konusunda neriler
var, ancak bunlarn hibirine mavi gkada ngrleri diyemeyiz. Anlalmas g olan bu
yeni cisimlerin doas henz bilinmiyor.
PSTK, benzer biimde radyo gkadalarn da olgun gkadalarn geliimindeki bir
evrimsel aama olarak nitelendiriyor. Ancak bu deerlendirme yksek krmzya kayma ve
dk krmzya kayma gsteren radyo gkadalar arasndaki yapsal (morfolojik) ayrmlarla
tutarl deildir. Nu yapsal ayrmlarbu iki tr gkadann ayr snftan cisimler olduuna iaret
ediyor. Benzer ekilde, eer kuazarlar ve Etkin Gkada zekleri (Active Galactic Nuclei
AGN) de evrimsel aamaysa, bu cisimlerden gelen balca nmn doasnn ssal olmas
gerekir ki, alglanan nm ssal kaynakl deildir. Dahas, ok yksek krmzya kayma
gsteren kuazarlarn evrenin Hubble yann %7 sine denk gelen anda olumas gerekirdi.
Ar elementlerin tayf izgilerinin tam olmas yldzlarn nceden olumas gerektiine iaret
eder. Ynbamsz bir ateten toptan bylesi byk ve evrimlemi yaplarn ortaya kmas
iin yukarda sz edilen zaman yeterli deildir. Bu cisimlerin hepsinin standart modelde yer
alabilmesi iin yanl hipotezlere gereksinim vardr; bu nedenle, bu cisimleri Byk
Patlamann kant olarak almak olas deildir.
Daha ciddi bir zorluk, sper gkada kmelerinin olumas iin gerekli zamanda ortaya
kmaktadr. Bu yaplar o denli byktr ki, bu yaplarn oluabilmesi iin evrenin Hubble
yann belki de on (10) kat zamana gereksinimleri vardr. nk gkada greceli hzlarn
gerek deeri 500 km/s dzeylerindedir; bunun yansra, Hubble zaman gibi ksa bir zaman
aralnda boluklar, sper kmeler ve gkada duvarlarnn oluabilmesi iin gerekli hzlar
2000 5000 km/s dzeylerinde olmaldr. Eer bu denli yksek hzlarn ortaya kmasn
arpmalar engellediyse (ki bu durum kukusuz olas deildir), arpma erkelerinin X n
biiminde gzlenmesi gerekirdi. Ancak byle bir srele retilen X n yoktur (E.J. Lerner,
The Big Bang Never Happened, Times Books, 1991, s. 28).Ksacas, bugn gzlenen evrenin
Hubble yandan daha az bir srede olumasn salayacak zaman bulamamas, Byk
Patlama modeline getirilen en ciddi eletiridir. Eer deneyimlerimiz bizi yanltmyorsa, ksa
bir sre sonra bir takm tuhaf ve yanl hipotezlerle bu eliki aklanacak ve evrenin niin bu
modelde nerildii gibi olmas gerektii zerine yaplan aratrmalarla be yl iinde bu
durum tuhafln yitirerek normal bir durum olarak sunulacaktr.

Kuazar Uzaklklar ve Kuazar Mercekleri

Arp ve arkadalar, 4500 kuazardan 20sinin 2 yay dakikalk uzaklkda parlakl 15 kadir
(yldzlarn parlaklk srasn belirten lek) veya daha parlak olan gkada bulunduunu, oysa
ki, olaslk snrlar iersinde bu rakamn yalnzca 2 olmas beklendiini savunuyor. (H.C.
Arp, G. Burbidge, F. Hoyle, J.V. Narlikar, N.C. Wikramasinghe, Nature, 346, 807 812,
1990). Bu makaleye gnderi yapan PSTK, bulgulardaki yanllktan szediyor; nk
kuazarlar ska kullanlan bir uygulamayla daha ok parlak gkada yaknlarnda aranmaktadr.

229
Bylesi bir yanllk, gerekten de kuazarlarn bulunduu parlaklk araln etkileyecektir.
Ancak, belli bir radyo yeinlii aralnda bulunan tm kuazarlardan ou kefedildikten
sonra, bulgu sralamasndaki yanllk bu cisimlerin gkyzndeki dalm sorusuyla ilikili
olamaz. Ksacas, ya kuazarlarla parlak gkadalar arasndaki iliki gerek, ya da, parlak
gkadalardan daha uzakta kefedilmesi beklenen gerek kuazar topluluu, bugn biline
deerinin en az on (10) katdr. Orta tma gcne ship kuazar bulgularnn
tamamlanmadn savunmak ise olduka zordur.
PSTK savna gre, dk krmzya kayma gsteren kuazarlar, sourma izgileri
sergilemektedir. Bu da, kuazarlarn gkadalardan daha uzakta olduuna iaret eder. Ancak
sourma izgileri metallik gstermezler, bu nedenle de gkada ayalar
tarafndanoluturulamazlar (en azndan krmzya kaymalar birden (1) kk olan sourma
dizgeleri iin). Yakn komuluumuzdaki (krmzya kayma deeri = 0.16) parlak 3C273
kuazarndaki fazla sourma izgi dizgesi (10 14) bu sourma izgilerinin kaynann
gkadalararas bulut olduu savn rtyor. Sourma izgilerinin seenek modellerdeki
anlamlar da farkldr. Bu izgilerin yorumunun, Byk Patlama modelindeki gibi basit
olmad da kesindir. Bu durumu, S.L. Morris ve arkadalar arpc bir biimde
sergilemilerdir: Dk kolon younluuna sahip bulutlarn doas ne olursa olsun, bylesine
dk younluklu yaplarn Hubble zaman boyunca varlklarn srdrm olmalar, ya da bu
zaman diliminde srekli olarak yeniden ortaya kmalar dikkate deer bir durumdur (L.
Morris, R.J. Weymann, B.D. Svage & R.L. Gilliland, First results from the Goddard High
Resolution Spectrograph: the galactic halo and the Ly- forest at low redshift in 3C273, ApJ,
377, L21 L24, 1991).
Seenek modelde 3C273, yakn komuluumuzdaki Virgo gkadalar kmesinin
(krmzya kaymas = 0.004) bir cismidir. Kuazarn krmzya kaymas hz kaynakl deil,
ekim kaynakl olabilir. Sourma dizgesinin ou, gkadalararas ortamdan ok, kuazarlarn
yerel blgesince ortay kar. Bununla birlikte, seenek modellerdeki hibir ey, sourma
dizgelerinden bir ya da ikisinin Virgo kmesindeki hidrojen bulutlarndan kaynaklanmasn
dlamyor.
PSTK, baz kuazarlarn birden (1) ok grnt vermelerinin nalandaki gkadalarn
ekimsel mercek grevi grmesinden kaynaklandn, bylece standart modelin de iaret
ettii gibi, kuazarlarn gkadalardan daha uzak cisimler olduunu kantladn savunuyorlar.
Buradaki glk de urada yatyor: grntler, mercekleme modelinin ngrdnden
olduka ayrmldr (farkldr). Kuazarlarn optik grntleri, Einstein halkalar ya da halka
paralar biiminde olumuyor; oluan grnt saysnda tutarszlk vardr. Merceklemeyi
yapan gkada grnrde olsa bile, kuazar bu gkadayla genellikle ayn dorultuya gelmiyor.
Aradaki bulutsuyu aydnlatan kuazar nn bu ortamda krlmas sonucunda oluan birden
(1) fazla grntnn zellikleri krc bulut modelini dlyor. Krc bulut modeli belki de
ekimsel mercek modelinden iyidir.
PSTK, krmzya kaymalar ayr olan cisimler arasndaki ilikinin iaret ettii
gerekleri yakndan izlemeye deer olduunu belirtiyor.Ancak bu tr rnekler iinde bugne
dein en arpc olan, Markarian 205 rneini tartma dnda tutuyorlar (C. Arp, Quasars,
Redshifts and Contraversies, Interstellar Media, 1987, s. 32). Bu kuazar gkada koluna
balayan olaanst parlaklktaki kpr, uzun poz sreli optik grntlerde kefedilmi ve en
son alnan CCD grntlerinin bilgisayar verilerinde bu zellik arpc ayrntlaryla
sergilenmitir.

230

Zaman lei Sorunu

PSTK, Byk Patlama modelinde, evrenin Hubble ya (101.3 milyar yl) ile gkadann
radyoaktif bozunma ya (154 milyar yl) ve kresel kme yalar (153 milyar yl) arasnda
ortaya kan elikileri tartrken, bu elikilerin standart modelin basitliindeki ho olmayan
yanlar olarak niteliyorlar. Bu yazarlar, gkada sper kmeleri ve boluklarn olumas iin
gerekli minimum zaman (ki bu zaman ok daha uzundur) hi tartmyorlar.

Gkadalarn Kayna
PSTK, olduka yksek edalmszlk (inhomogeneity) gsteren gkada dalmlaryla
mikrodalga ardalan nmnn beklenmedik ynbamszln (isotropy) karlatryor. Bu
balamda bu ynbamszln snrlarn veriyorlar. Eer gelecekteki gzlemler bu
ynbamszln bozulmasna neden olursa, bu durum tm standart modeli skntya
sokacaktr. Bu skntl snr zerine daha nce yaplan deerlendirmeler zaten yeniden
gzden geirildi. rnein, 1979 ylnda varolan tm evren modelleri, onbinde bir (1/10000)
deerlerinden fazla dalgalanma gerektiriyordu. Bu deer bugn COBE uydusunun belirledii
st snrdan daha byktr. Bugn bile ilk ateten toptaki dalgalanmalar olduka kk
tutup daha sonra da gkada oluumuna yol aacak denli bytsek de, dev boyutlarda
grnmeyen zdee gereksinim vardr (rnein, = 1). Grnmeyen zdein grnen
zdein yz (100) kat olmasnn getirdii sknt bir yana, bu deer hafif element bolluu
ngrleriyle uyumuyor. Hafif element bolluu ngrleri de zaten ok kk ktle
younluklar (rnein, < 1 ak evren, sonsuza dein genileyecek evren) iin ve de
birka element iin sonular veriyor. Bu elikinin zlebilmesi iin de, bu modele gre
evrenin baskn bileeni olan bu gizemli ve grnmeyen zdein, bizim bildiimiz olaan
zdekle nemli dzeylerde etkilemediini onamalyz.
PSTK daha sonra, standart modelin Souk Karanlk zdek eitlemesini tartyor. Bu
model, ktle younluu parametresi olan deerinin bire (1) eit olmasn ( = 1) istiyor ve
zaten sknt iindedir. Bu durumu PSTK, bizim evreni anlamamzda kullandmz basitlie
bir darbe olarak niteliyorlar.

Seenek Evrenbilim Modelleri

PSTK, standart modele yatkn olduu iin dier seenek evren modelleriyle daha az tank!
Biz bu blmde, seenek modellerin yorumlarndan ok, bu modellerin sergiledii gerekleri
tartacaz. rnein, kzltesi ve radyo dalgaboylarnn karlatrmasn yaparak, Lerner,
PSTKnn savnduunun tersine, radyo gkada tmalarnn uzaklkla zayflamaya uradn
gsterdi (J. Lerner, Radio Absorption in the interalactic medium, ApJ, 361, pp. 63 68,
1990). PSTK, kozmik ardalan nm tayfnn soumakta olan ateten topa ilikin olduunu,
nmn uzakla bal scaklk sergilediini sylyor ve kozmik ardalan nmnn dier baz
modellerle tutarszlk gsterdiini savunuyorlar. Oysa ki, ou seenek evren modelleri,
kozmik ardalan nm kaynann ssal olduunu ve tm uzaklklarda tekdze scakla sahip
olduunu, sonuta da kara cisim tayf sergileyeceiningryor. Bu nedenle,PSTKnn bu
konudaki sav geersizdir.

231
PSK, kozmolojik krmzya kaymann hzdan ayrml bir fiziksel olaydan
kaynaklanabileceini savunan seenek evren modellerini dikkate almyor. Bu bolama
Onlarn tartmalarna ciddi kstlamalar getiriyor.
Byk Patlama modeline yaptmz bu eletirinin amac, belli bir seenek modeli
desteklemek ya da eletirmek deildir. Bu makalenin yazarlarnn da doal olarak kendi
grleri var. Eminiz ki, yanl hipotezler kullanmadan veya gzlemsel kantlardan tmevarm
yapmadan tutarl evren modelleri yapmak olasdr. Ancak bu baka bir makalenin konusudur.

Deerlendirme
PSK, gelecekte yaplmas olas grnen ve standart modeli yanllayabilecek (falsify)
gzlemlerin listesini veriyor. Bu gzlemlerden birka tanesi: Hubble uzaklyla
karlatrlabilir uzaklklarda bulunan zdein dalm iin onbinde bir (1/10000)
edalmszln aratrlmas; He4 bolluu %24 n altnda bulunan cisimlerin aratrlmas
veya kme ya Hubble yandan fazla olan kmelerin aratrlmas. Ancak zorluk srecektir,
nk modelin gzlemlerle uyumasn salamak ve modelin tutarlln yitirmemesi iin
modele yeni hipotezler ekleme arzusu dinmeyecektir. Gelecekte, Byk Patlama Modelini
rtecek her ne bulgu yaplrsa yaplsn, modelin tarihinde sysz kez olduu gibi iyiletirici
hipotezler yine bulunacaktr.
Biliminsanlar olarak biz, modellerin yanllanabilir olmas gerektiini anlyoruz;
ancak modelleri rten ltler bulunduunda bunu onamaktan nefret ediyoruz. Belki de
daha az iddial amalar edinmeliyiz: burada sunduumuz savlardan biri ya da gelecekte
yaplacak olan gzlemler, standart modele olan gveni sarstnda, belki bilimsel olarak daha
arzu edilir bir konuma inip, tm olas modelleri tartma ve gzlemleri yorumlama bilgeliine
sarlabiliriz. Bu modellerden yalnzca birinin yannda yer almak pek bilgece grnmyor. Bu
tutumumuz, daha az sorunlar olan bir model ortay kncaya dek srmelidir. Bylesine tutarl
bir bilimsel yaklamla bilgimiz ve evreni anlama yeteneimiz daha abuk geliecektir.

Model Oluturmada Kullanlacak Yntem

Astronomi Magazin, Ekim 1992, say 7, s. 17.
Tom Van Flandernin Byk Patlamaya Kar Sav balkl yazsna gnderi yaparak,
Sizin hereyi daha iyi aklayan modeliniz nerede...? sorusunu ynelten Saskatchewan
niversitesi yelerinden ismini belirleyemediimiz kiiye Flandernin yant:
Herhangi bir olgunun kaynana ilikin soru ve onun yantnn aranmas, entellektel dzeyde
kar durulamaz bir durumdur. Birok evrenbilimci gibi ben de bu sorun zerinde ok
dndm. Sonunda una inandm ki, tmevarm (induction) yntemiyle dnlm
evrenbilim modellerinden hibirinin (bununla tm evrenbilim modellerini anlatmaya
alyorum) soruna doru yant verme ans yoktur. nk, ok fazla deiken ve ok fazla
bilinmeyen var.
Byk Patlama evren modelini ele alalm. Dnce, krmzya kayma ile parlaklk
arasndaki iliki gzlemleriyle balamtr. Tmevarmla, parlakln uzaklk, krmzya

232
kaymann da hz olduu belirtilerek, evrenin balangcnn belli bir zaman nce patlamal bir
biimde olduu fikri ortaya atld. Ancak bu varsaymlarn her birinin, bolanamayacak denli
bir olaslk yanlgs vardr. Daha sonra mikrodalga nm bulundu ve bunun beklenen
ateten top kalnts olduu varsaym yapld. Bu nmn krmzya kaymas yaklak
20.000 olarak saptand. Aslnda bu nm bizden birka yz parsekten daha uzakta olmayan
bir yerel stnova artnn nm olabilir. Raslantsal olarak (belki de deil!) yldzlararas
ortamn denge scakl da yaklak 30 K dir. Yinelersek, gelimekte olan bir modele, temel bir
yanlgnn sonlu olasl girecektir. Herbir ek gzlemle ve bu gzlemin yanl yorumlaryla
yanlg olaslklar birikecektir.
Savmzn geerli olabilmesi iin saygn bir ans aryorsak, evrenbilim modelimize ilk
ilkelerden balayp bu ilkelerden evrenin doasna ilikin bilgileri tmdengelim (deduction)
yntemiyle sergilemeliyiz. Bu model bize tmdengelimsel olarak gkadalarn niin krmzya
kaydn, mikrodalga kara cisim nmnn varln, karanlk zdein doasn, vb.
sorularnn yantlarn vermelidir. Ve tm bu tanmc hipotezler yerine, ilk ilkelerin kendisi
tarafndan verilmelidir.
Eer gerei ilk ilkelerle tanmlayan bylesi bir evren modeli herhangi bir gzlem
veya deneyle elimiyorsa ve baarl ngrler yapyorsa, ite o inandrc bir evrenbilim
modelidir! Bylesi bir modeli retebilmek iin ben yllarca altm. Ancak, birka
tmdengelim aamas iinde gereklerden sapma gstermeyen temel bir balang bulmak
kolay deildir. Bu nedenle ben daha temel bir balang noktas yakalamak iin srekli olarak
baa dndm.
Son olarak, aresizlik iinde gereklere ilikin olas en az varsaym yapan balangta
karar kldm. Balangcmda hibir ey yok: uzay yok, zaman yok, lek yok, k yok, ekim
yok, zdek yok, erke yok, boluk yok, varln duyumsatan yap yok, yn veta ynelim yok.
Daha sonra bu boluabir birim varlk (substance) ekledim. Bu, varln bildiimiz herhangi
bir ey olabilir. Sonra bu varln zelliklerini trettim. Bu zellikler olduka ilgin. kinci
birim varlk, yeni zllikler; nc, drdnc, vb. daha da yeni zellikler sergiledi. Bu
zellikler daha sonra bir takm kavramlara anlam kazandrmaya balad ki biz bunlarn uzay,
zaman ve zdek ile ilikisini kolayca kurabiliriz. Bu yolla ilerlediimizde, ksa bir sre sonra
Zeno aykrkansyla (paradoksuyla) karlarz.Eer evrenin, uzay biri zaman ve dieri
lek olmak zere be ve yalnzca be boyutu varsa, bu aykrkannn ilgin bir zmn
yapabiliyoruz.
Sonraki aamada karlkl etkileimler ortaya kyor. Bu da, ilkel anlmda kuvvete
iaret ediyor. Bylesi temel kuvvetlerin gerek kuvvetlere benzer zellikleri (rnein ters kare
zellii) sergilediini gryoruz. Ancak, bunun yansra, bu kuvvetlerin anlalmas g
zellikleri de var. Bu zellikler doaya ilikin ngrlerde bulunabiliyor olmasna karn bu
ngrlere ilikin kantlar kuvvetli deil. Tm relativistik zellikleri ieren ekimin
(gravitation) bir geometrik modeli de ortaya kyor, stelik yardmc hipotezler olmakszn!
Modelin gelimesini dikkatli bir ekilde ve tmdengelim ilkesinden sapmadan srdrrsek
gkada krmzya kaymasna benzer zellikler de ortaya kyor. Ancak bu krmzya kayma
hz kaynakl deil! Yksek krmzya kayma gsteren kuazar benzeri skk cisimler de
olmaldr; ancak bu cisimleryldz boyutlarnda ve yakn komuluumuzda olmaldr.
Karanlk zdek postulasna neden olan gkadalarn davranna aklk getiren dier
zellikler de ortaya kyor, vb.

233
Bu ilk, tamamen tmdengelim ilkesi kullanan ve eksiksiz evrenbilim modeline Meta
Model adn verdim. Metann en genel anlam, bir eyin en st dzeyde rgtlenmi ya
da uzmanlam biimi; en anlalr olan; olaan snrlarn tsine geen olarak
tanmlanabilir. Meta Modeli tanmlayan bir kitabn el yazmalarn bitirdim. Bu kitap,
kuramn gzlem ve deneylerle ilikisinin nasl kurulacan, kendisini dier evrenbilim
modellerinden ayran zgn ve snanabilir ngrleri nasl yaptn anlatyor. lk
okuyucularmn tepkisi olduka olumluydu. imdi yaynevleriyle grme aamasndaym.
Byk Patlama yeni fizie gereksinim duyduunda onu sunmada ve kullanmada hi
sknt ekmiyor: kuazarlar ateleyen bilinmeyen erke kaynaklar, evrendeki zdek
dalmna baskn kan, doas bilinmeyen karanlk zdek, vb. Meta Modelin varolan
standart modellerden gerek anlamda ayr olduu dorudur. Gzlemlerle tutarl olduu
srece, ngr olana sunuyorsa, yanllanabilir ngrler yapyorsa, ayr olmas kt
olmasn gerektirmez.
Bu balamda ilgili olduu iin Meta Modelin tmdengelim yntemiyle ulat bir
sonuca iaret etmek istiyorum. kmeye urayan yldzlar son zmlemede yle bir zdek
younluuna eriebilir ki, gravitonlar bu zdek iinde zgrce akamazlar. Bu durum, yldz
iindeki zdein ieriinden bamsz olarak d ekim alann snrlar. te, gerek anlamda
yeni fizik budur! Beni bu sonuca gtren nedenlerden burada sz etmedim; ancak bu, usa
yatkn bir dnce, saduyu ile tutarl ve kesinlikle hibir deney tarafndan yadsnamaz.
Bizim modelimizdeki bu yeni dnceden yararlanlabilir; yani yldzlar artk
matematiksel tekilliklere kmezler. Bunun yerine, ok yein ekim alanlar olan, bu nedenle
de ok yksek krmzya kayma gsteren skk cisimler biiminde kerler. Evrenin
bylesine skk, olduka yksek krmzya kayma gsteren cisimleri iermesi (kuazarlar) bu
hipotezimizi hibir biimde yanllamaz.
imdi senin itirazlarna gelelim: evet, bu modelde birok yldzn evrim modellerinin
yeniden dnlmesi gerekiyor. Yldz ktleleri nceki deerlerinden daha fazla, yldzlarn i
blge younluklar nceki deerlerinden daha fazla olabilir. Bunun sonucunda da, nceki
ngrlerimizden daha az neutrino gzlememiz gerekir, vb,vb. Model dierlerinden ayr
ancak gzlemlerle tutarl kald srece yaasn ayrm!

Sunyaev Zeldovich Etkisi

Flandern: Daha sonra mikrodalga nm bulundu ve bunun beklenen ateten top kalnts
olduu varsaym yapld. Bu nmn krmzya kaymas yaklak 20.000 olarak aptand.
Aslnda bu nm bizden birka yz parsekten daha uzakta olmayan bir yerel spernova
artnn nm olabilir.
Hennessy (Virginia niversitesinden Greg Hennessy): Eer kozmik mikrodalga ardalan
nm yerel bir etkiyse, o zaman Sunyaev Zeldovich etkisini gzleyemememiz gerekir.
Brad Pennock (Kamuya ak Online iletiim ana San Diegodan katlan kii): Ben
Sunyaev Zeldovich etkisinin ne olduunu merak ediyorum. Bu etki, kozmik ardalan
nmnn yerel bir etki olmadn nasl aklyor?

234
Flandern: Sunyaev Zeldovich etkisi, kozmik mikrodalga nmnn (eer bu nmn
ardalandan kaynakland varsaymn yapmazsak, kozmik mikrodalga nm = kozmik
mikrodalga ardalan diyebiliriz) etkin dalgaboyu veya scaklndaki kaymadr. Bu kaymaa,
zengin gkada kmelerinin gkadalararas ortamndaki scak gazn uygulad salma neden
olur. Bu etkinin gzlenmesi, kozmik mikrodalga nmnn kaynann o gkada kmesinden
daha uzak olduuna iaret eder. Sunyaev Zeldovich etkisine benzer bir etki, zengin
gkada kmesinden 1.5 cm de gzlendi. Ancak, eer gzlemler gerekten ardalan kozmik
mikrodalga nmnn Sunyaev Zeldovich etkisini gsteriyorsa, bu gzlemler usa yatkn
Hubble sabiti deerleri de vermelidir. Bilindii gibi, eer gerek bir Sunyaev Zeldovich
etkisi gzlenirse, bu gzlemlerden Hubble sabiti dolaysz olarak tretilebilir. McHardy ve
arkadalar bu yntemi kullanarak Abell 2218 gzlemlerinden Hubble sabitini 24 12
km/s/Mpc olarak hesapladlar (MNRAS, 242, pp. 215 220, 1990). Bu deer beklenenden
yaklak bin (1000) kez daha dktr. Bu sonular gzlenen etkinin basit bir aklamasnn
olmadn gsterir. Bu duyarl lmler zerinde yaplan almalar sryor. nmzdeki
yllarda daha ok gkada kmeleri zerinde daha fazla dalgaboylarnda gzlem yaparak
sonular birletirme olana bulabileceiz. imdilik bu lmlerin ne anlama geldii
zerindeki deerlendirmeler, tartmal sonular yaratr.
Hennessy: Sunyaev Zeldovich etkisi genellikle gkada kmeleri evresinde bulunan scak,
X nlar mikrodalga ardalan nmyla etkiletiinde gzlenir. Bu tr etkileimler Compton
salmas olarak anlr; nk, Sunyaev Zeldovich etkisinde elektron erke yitirir. ok
nemli bir nokta da udur: Bu tr arpmalar foton saysn korurken fotonlarn erkesini
arttrr. Bu etki, tedirgin olmu fotonlarn kara cisim tayfna ilikin fotonlar olmad anlamna
gelir.Kara cisim tayfnn Wien snrndaki dalm ykselirken, Rayleigh Jeans snr
dalmnda alalma gzlenir. Tom Van Flandern, kozmik mikrodalga ardalan nmnn
yerel olduunu savunurken Lernerin makalesini (ApJ, 361, 63, 1990) kullanyor. Lerner,
gzden geirilerek dzeltilmi olan Shapley Ames kataloundan 237 tane sarmal
kollugkaday alarak, bunlarn uzaklklaryla radyo tma gc indeksi arasndaki ilikiyi
bulmutur. Bu yntemde Lerner, kzlte ve radyo tma gleri arasndaki bilinen ilikiyi
kullanyor. Sonuta, uzak (10 30 Mpc) sarmal kollu gkadalarn radyo tma glerinin
daha zayf olduuna iaret ediyor. Bundan sonra Lerner, yakn komuluumuzdaki
gkadalararas ortamn optik derinliinin yaklak 30 Mpc olduu, bunun da, kozmik
mikrodalga nmnn yerel olduuna iaret ettii sonucunu karyor.
Tom, Lernerin makalesinin niin yksek bir saygnlnn olmadn sormutu.
Sonulara kukuyla bakmann nedenlerinden biri udur: radyo dalgalarn ve onlarn
yaylmalarn ok iyi anladmz sanyorum. Bylesine BYK olan optik derinliin bir
nedeni olmal; ancak Lerner makalesinde bundan hi szetmiyor, onun yerine baka
makalelere gnderi yapyor. Bundan baka, kzlte/radyo iliki ilevinin snrlar, deiik
sarmal trlerin bilinen evrimsel etkileri (Lerner bu konudan hi szetmiyor) de dikkate
alnrsa ben ahsen Lernerin makalesini biraz kukuyla karlyorum.
Evet, zerinde durduumuz noktaya dnecek olursak, kullanlan evrenbilim modelinin
nemli olduunu unutmadan, Sunyaev Zeldovich etkisi, kozmik mikrodalga ardalan
nmnn yerel olmad anlamna gelir.
Brad Pennock, Sunyaev Zeldovich etkisi kozmik mikrodalga nmnn etkin
dalgaboyu veya scaklndaki kaymadr. Bu nm zengin gkada kmelerindeki scak gaz
iinden geerken biraz snr. Kara cisim nmnda etkin dalgaboyuyla scaklk birbiriyle
ilikili olduundan, biri deitiinde dieri de deiecektir. Ancak, burada sanki bir aykrkan

235
var! Tm kara cisim erisi ksa dalgaboylarna doru kayarak (bu kayma olduka azdr)
nm tmyle daha lk yaparken, nm daha uzun dalgaboylar tarafnda bulunurkenki
scaklndan daha souktur. Radyo teleskoplarn ou da uzun dalgaboyu snrnda gzlem
yapar.
Asal aplar birka yay dakikas olan adet ok zengin gkada kmesinin tam
nnde ok dikkatli bir biimde yaplan parlaklk scakl lmleri, bu kmelerden gelen
nmn, blgenin evresinden gelen nmla karlatrldnda birka yz mikro derece
daha souk olduunu saptamtr. Kukusuz ki bu deerlerle sistematik yanlg olasl
yksektir. Ancak, eer scaklk ayrm Sunyaev Zeldovich etkisine ilikinse, kozmik
mikrodalga nm bize bu gkada kmelerinin tesinden geliyor diyebiliriz. Bu kmelere
olan krmzya kayma uzakl da verilirse bu etki Hubble sabiti iin de bir deer verir.
Hennessy: Tom, kozmik mikrodalga nmnn etkin dalgaboyundaki kaymann ortaya
kard etkide sanki bir aykrkan var diyor. Bunda hibir aykrkan yok. Ters Compton
salmasna uramadan nce kozmik mikrodalga nm kara cisim tayfndaki bir fotondur.
arpmadan sonra bu fotonlar kara cisim tayfnda DELDR. Ters Compton salmasndan
sonra fotonlarn erke younluu daha yksek, ancak foton says ayndr. Eer doru
anmsyorsam, bir kara cisim tayfnda fotonlarn says erke younluunun bir ilevidir, T3.

Karanlik zdek
Astronomi Magazin, Kasm 1992, say 8, s. 13.

Flandern: Grnmeyen karanlk zdek, znde tm kuram birarada tutmaya alan bir
yara band grevini gryor.
Clements: Karanlk zdei yara band olara tanmlayabilirsiniz, ancak, bu zdek, deiik
leklerde gzlenmi bir gzlemsel gerekliktir. Bu nedenle evrenin tanmn veren herhangi
bir modelin paras olmaldr. Bu kuram COBE sonularn ok iyi ngrmtr.
Flandern: Byk Patlama hipotezinin kendisinde kiiyi karanlk zdek beklentisi iine
sokacak hibir ey yok! Aslnda karanlk zdek kuramn gzlemlerle iyi uyutuunu
gstermek amacyla yaplm yanl bir eklemeye ok iyi rnek oluturuyor. Karanlk
zdein varl bir gzlemsel gerek deildir. Bu, yalnzca kuramn geerliliini yitirmemesi
iin gerek duyulmu kuramsal bir yamadr. Bu modelin tersine, szn ettiim Meta Model
ilk ilkelerden yola karak bir ekim yasasn tmdengelimle ortaya karr. Genel Grelilik
kuramnn tam bir dengidir. Ancak daha byk leklerde ekim kuvvetinin ters kareden
(1/r2) ters dorusal (1/r) karaktere dnmesini gerektirir. Bu zellik, herhangi bir kuramn
herhangi bir gzlemle bann kurulmas amacyla dnlm bir ey deildir; tmdengelim
yntemini kullanan bu modelin ak ve tartmasz bir gereksinimidir. Bu yasann gerekte
neye iaret ettii konusuna gelince, u dikkatimi ekti: 2 kpc ve tesi uzaklklar iin ters
dorusal yasa (1/r) gkada dnme erilerini ve karanlk zdek olmakszn kmelerdeki
gkadalarn birbirine ekimsel balln aklayabiliyor. Bu yeni model, Byk Patlamann
stnde daha iyi bir model oluturabilir mi, bilemiyorum; ancak, en azndan, gerekleri
aklamak iin sknt verici, yanl eleri kullanmyor.

236
Clements: Yanlmyorsam siz, Sunyaev Zeldovich etkisinin gerek mi yoksa bir nalan
scaklk deiiminin sonucu mu olduunu ortaya karabilecek bir snamann Sunyaev
Zeldovich etkisinin ayr dalgaboylarna bakmak olacan neriyorsunuz (rnein, radyo
blgesindeki scaklk azalmasyla, mm/altmm dalgaboylarndaki scaklk artmas). Benim de
iinde bulunduum grup ierilmek zere birok alma grubu bunu yapyor. Sonular size
bildireceim.
Flandern: ok teekkr ederim. yi bir gzlem, bin tane kuramsal savdan daha deerlidir.
Lernerin gzlem sonular kukuya yer brakmayacak biimde Kozmik Mikrodalga Ardalan
Inmnn yerel olmas gerektiine iaret ediyor. Sizin bu gzlemlere ilikin grlerinizi (ya
da bana gnderebileceiniz bir dier eitlemesini) Lernere de iletebilir miyim? Bu nokta
gerekten ok nemli, nk bir evren modelinin tutarll ve geerlilii, Kozmik Mikrodalga
Inmnn ardalandan m, nalandan m geldiine baldr.
Sigurdsson Steinn (Lick Gzlemevi): John J. Thalerin ifadesine gre, gkada dnme
erilerini aklayabilmek iin nerilen karanlk zdein baryonik olmayan zellikte olmas
gerekmiyor. Jpiterler, ntron yldzlar, kahverengi cceler, vb. gibi gkcisimleri de
karanlk zdei oluturabilirler. Sorun, ok byk leklerde (gkada kmeleri) ortaya
kyor. Bu leklerde etki o denli ok karanlk zdee gereksinim duyuyor ki, standat
model de baryonik olmayan zdek avna kyor. Eer karanlk zdekden
holanmyorsanz, Flandernin nerisinden daha az devrimci seenekler var. Bu arada, u
geree de deinmek istiyorum: 1/r2 yasasn yeniden gzden geirip dzelten birka
Newtoncu olmayan ekim yasalarn kullanan kuramlar var. Bu kuramlardan herhangi biri,
gkada dnme erilerine aklama getirebilir.; sorun, bu kuramlarn, fiziin dier alanlaryla
uyumunu salamakta yatyor. rnein, ben, gkada ayalarndaki yrnge kararllna iyi bir
aklama getirebilen ve Newtoncu olmayan bir kuramla karlamadm. Bunun yansra,
Gne dizgesinin dinamiini somut bir biimde deerlendiren kuram da yok! Umarm en
azndan Tom Van Flandernin kuram bu konuya yant getirir. Kahverengi cceler veya
fzyon tepkimelerini tketmi yldzlar biimindeki karanlk zdein karlat iki sorun
var: standart Byk Patlama ekirdek sentezi, baryon zdeini kritik younluun 0.1inden
daha az deerlere kstlar. Gkada dnme erilerinin aklanabilmesi iin bu deer belki
yeterli, ancak daha byk leklerde bu deer yetersiz kalyor. Dier yandan, ntron yldz/
beyaz cce modelleri de retilen metaller iin bir batk arama durumundadr. Bu metallerin
nereye atlaca konusunda yaplm saygn, inandrc bir neriyle henz karlamadm.
John J. Thaler (Stanford Linear Accelerator Centre): lgi alan evrenbilim olmayanlar iin
bir aklama vermek gerekirse, bu konuya ilikin gerek udur: gkada zekleri evresindeki
yldzlarn yrnge hzlar, yldz tma gcnden elde edilen gkada ktleleriyle tutarl
deildir. Bu tutarszla getirilen standart yorum, gkadalarda, tma gc olmayan fazladan
zdein (karanlk zdek) varl biimindedir. Tom Van Flandern bize bir seenek
neriyor: Newton ekim yasas (ters kare yasas, 1/r2 ) byk uzaklklarda geerliliini
yitiriyor olabilir. Tomun karanlk zdek hipotezinin yanl bir doaya sahip olduuna
ilikin rahatszlna ksmen katlabilirim. Karanlk zdek adaylarnn ou (axionlar,
photinolar, neutrinolar) gzlenebilir ve snanabilir (yani sahte olduklar gsterilebilir). Tom
kendi kuramnn gelecekteki tm gzlemleri kukuya yer brakmakszn ngreceini
sylerken biraz iddial konuuyor. u andaki durumda, gzlemsel anormallikler var (gkada
dnme erileri). Bu anormallii aklamaya alan deiik neriler var (Karanlk zdek
bunlardan birisi; bir dieri de Newtoncu olmayan ekim yasasdr). Heriki neri de, bu
nerileri snayacak deneyler nermektedir. lmler yapldktan sonra bu rakip nerilerden
birini seme durumuna gelebiliriz.

237

Clements: Bir gkadann zdek ierii zerinde deiiklikler yapmak yerine ekim zerinde
deiiklik yapma dncesi daha nce de denendi. Brans Dicke ekimi, Weyl ekimi ve
Dzeltilmi Newton ekimi modelleri, karanlk zdek sorununu benzer biimde zme
abalardr. Sanrm bu modellerin hepsi u veya bu biimde baarszla urad. Benim bu
sorunla ilgim bir sredir kesilmi durumda. Eer siz hala bu konu zerinde alyorsanz,
belki bize, sizin modelinizin dier modellerden nerelerde ayrld zerinde bir yorum
yaparsnz. Tom, iyi bir gzlem, bin tane kuramsal savdan daha deerlidir eklindeki
yorumuna katlyorum.
Scott I. Chase (Lawrence Berkeley Laboratory): Karanlk zdek hem Byk Patlama
ekirdek sentezi iin gerekli nicelii salamas, hem de kritik ktle iin toplam zdek
niceliini bulunmas asndan nemlidir. Ancak en nemli sorun bence bu deildir. Daha az
tartmal ve de nemli olan nokta, gkada dnme erileri ve gkada kmeleri dinamii iin
karanlk zdee (veya Genel Greliliin bir ekliyle dzeltilmi biimine) gereksinme
duyduumuzdur. Anladm kadaryla karanlk zdek evrenbilim modelini onarmak iin
uydurulmu bir kavram deil, bu sorunu gkada devinimleriyle uyuturma abasdr. Bu
arada, bana yle geliyor ki, ekimsel mercek olay bu iki olasln ayrmn yapmamza
yarayacaktr. ekimsel mercek olay, byk uzaklklardaki ktleli cisimlerin neden olduu
ekimsel etkileri inceleyerek Genel Greliliin dzeltilmesi gereken uzaklklarn
belirlenmesine ve karanlk zdek sorununun zlmesine yardmc olabilir.
Hibir yant yok.
Herhangi bir yant olmayacak.
Asla bir yant olmad.
te yant bu!
Gertrude Stein
Flandern: John J. Thaler, birka uzak hidrojen bulutlar ve hipotetik ekimsel mercek
dizgeleri rneinde, tek gkadalar iin ktle/k oran on (10) dan fazla kyor ki bu deer,
baryonik zdein barndrabileceinin ok tesindedir. Bundan baka, gzlemleri
aklayabilmek iin nerdiimiz karanlk zdek tr ikiye kt. Ayrca, karanlk
zdein varln dorulayacak snamalar bugne dek baarsz kald. Ancak, ekim
kuvvetinin uzaklkla nitelik deitirecei dncesi snand ve baarya ulat (bkz. rnein,
Wright, .E., Disney, M.J. & Thompson, R.C., Universal Gravity: Was Newton right?, Proc.
Astron. Soc. Australia, Vol. 8, pp. 334 338, 1990). Bu son dncemi devrimci
buluyorsun. Bense buna daha az tank olduumuz bir dnce diyeceim. Evrenin baskn
bileeninin grnmeyen zdek olduunu savunan dnceyle karlatrrsak, benimkine
'devrimci' demek olduka zor! Ayrca, benim savunduum dnce ilk ilkelerden ngrlme
erdemine sahip ve tm leklerde ne olup bittiini aklarken ne karanlk zdee ne de
ikincil yanl hipotezlere gereksinim duyuyor. Seenek dncelerin geerlilii ve tutarll
konusunda deerlendirme yaparken bu avantajlar hafife almak doru deil.
T. Joseph Lazio (Cornell niversitesi): Tom, senin verdiin rnei anlayamadm.
Anlayamadm dier bir nokta da, Byk Patlamann karanlk zdee gereksinimi yokken
nasl oluyor da karanlk zdee gereksinim duyuyor! 1927 ylnda Oort, Gnein
komuluundaki yldz topluluklarnda hesaplndndan daha fazla zdek olduu sonucuna
vard. 1984 ylnda Bahcall da, rakamlar biraz farkl da olsa, ayn sonuca ulat. Coma
kmesinin bal olduu varsaymyla yola kan Zwicke 1934 ylnda bu kmedeki zdein
nm yapan zdein gsterdiinden daha fazla olduu sonucuna vard. Ben bu arada birka

238
gzlem sonularn aklamak istiyorum. Birincisi, karanlk zdein varl beklentisi
iinde olmann iyi nedenleri vardr. imdi, sarmal bir gkadann kollarna grsel blgede
baktmz varsayalm. Bize ulaan n ou, ktleli, parlak yldzlardan (O, B ve baz A
tr yldzlardan) geliyor. Ancak ayn yldzlar ktlenin ok kk bir blmn olutururlar.
Ktlenin ou, ok parlak nm yapmayan dk ktleli yldzlardadr (K ve M tr
yldzlar). imdi de Gne komuluundaki yldzlara baktmz varsayalm. Bu yldzlardan
ounun gkyz dzlemi zerindeki asal devinimleri dalgalanma gsterir ve/veya tayf
izgilerinde dnemsel kaymalar vardr. Bu etkiler bilinmeyen fiziksel yasalardan m
kaynaklanyor? Byk bir olaslkla bu etkilerin nedeni, sz edilen yldzlarn grnmeyen
yoldalardr. Yinelersek, karanlk zdek gkbilimde deiik yollarla ve deiik tekniklerle
grlebilir. kincisi, genileme hipotezi gnmzde moda! Anmsamakta yarar var, genileme
modeli evremizde bol niceliklerde karanlk zdek olduunu ngryor ve bu model henz
deneysel olarak kantlanmam kuramsal bir uydurmadr. Genileme, evrenbilim konusunda
sylenecek son sz deildir. Ancak, dierlerinin iaret ettii gibi, eer evren karanlk
zdek ile doluysa, bu durum Kopernik ilkesinin iyi bir rnei olacaktr. Ne Yer Gne
dizgesinin zeinde ne de gkadamz evrenin zeinde! Evren, YerI oluturan zdekten
tamamen farkl zdekten olumutur. Son olarak unu ekleyebilirim: Gnein
komuluundaki durum ok ak olarak bilinmiyor. Elimde Tinney, Mould ve Reidin, En
snk yldzlar balkl makalesi var. Ad geen yazarlar ktle ilevini Gne komuluunda
saptamaya almlar. Makalenin sonlarnda u sonuca ulayorlar: Birok aratrmac
elimizde varolan yldz saym verileriyle yldz dinamii verilerini yeniden zmlemiler ve
bulunduumuz gkada yerelinde nemli niceliklerde yitik ktle olmad sonucuna
varmlardr. Bu yazarlar daha sonra, gzlenen yldzlarn yerel ktle younluunu
aklayabileceini sylyorlar.
Steve Carlip (University of California): Van Flandernin John J. Thalere verdii yantta,
gzlemleri aklayabilmek iin nerdiiniz karanlk zdek tr ikiye kt deniyor.
zninizle ben bu konuya deiik bir adan yaklamak istiyorum. Konumuzun temel sorunu,
zdee ilikin ne biliyoruz ve bu zdek ile evrenbilim modelinin ilikisi nasl kurulur?
biimindedir. yle ki, karanlk zdek, baz evrenbilim modellerini onarmak iin
uydurulmu yanl bir varsaym m, yoksa, evrenbilimsel olmayan bir adan baktmzda
karanlk zdek usa yatkn m? Birka rnee gz atalm. 1) Neutrinolar: neutrinolarn
varolduunu biliyoruz, ancak ktlelerine ilikin bir ey bilmiyoruz. Gnmz deneyleri
neutrino ktleleri iin bir snr getirebiliyor. Bu snrlar ise snrlayc evrenbilim modelleri
iin ok yksek. Temel parack fiziinin standart modeli, basitlik olmas amacyla
neutrinolar ktlesiz varsayyor. Ancak bu varsaym iin ne balayc nitelikte deneysel bir
kant ne de gl bir kuramsal sav var. Bir evrenbilim odelinin ilerlik kazanmasn salamak
amacyla neutrinolar ktleli paracklar varsaymak hemen hemen yanl bir varsaym ise, ayn
paracklar sfr ktleli varsaymay da hakl gsteremeyiz (Gerek neutrinolar scak
karanlk zdek olmal; ancak ben COBE sonularn deerlendirirken scak ve souk
karanlk zdein herikisini de kullanan daha gzel modellerin varln duydum). 2)
Exotics: Bugne dein, rnein, neutrinolarn (sperbakklktan ortaya kan souk
karanlk zdek aday) varlna ilikin kant yok! Ancak, sperbakkl kullanan
kuramlar, evrenbilimle hibir ilikisi olmamas nedeniyle gzeldir. Bu nedenle, bu kuramlarn
evrenbilimde neye iaret ettiine bakmak yanl olmayacaktr. Ayn eyleri axionlar iin de
syleyebiliriz. 3) Genel deneysel sonular: Etkileimleri yeterince zayf olan paracklarn
snrlarna ilikin iyi yaplm deneylerimiz yok! Bu nedenle, bylesi paracklarn
varolmadn varsaymamz gerekiyor. Ben daha alak gnll davranp unu syleyebilirim
ki, doru bir evrenbilim modelinin parametrelerini oluturabilmek iin yeterli bilgiye sahip
deiliz! Bunun kt bir ey olduunu sanmyorum. Bu bilgisizlik, parack fizikileriyle

239
evrenbilimcilerin arasnda verimli bir etkileime gtrebilir.Bu arada, hem yap oluumlar
iin zgn modeller zerinde alanlarn hem de bu modelleri eletirenlerin alak gnll
olmalar gerekiyor. Eer bu aamada bir ngr yapmama izin verilirse, nmzdeki birka
yl iinde, zayf etkileim gsteren birka temel parack (ki bunlardan bazlar evrenbilimle
dolaysz ilikili olacaktr) kefedilecektir. Bu son sylediimi herhangi bir evren modelini
desteklediimden sylemiyorum, tam tersine, desteklediim herhangi bir evrenbilim modeli
yok!) Eer parack fiziinin u andaki standart modelinin evrenbilim iin gerekli olan
parack fiziini tanmlamada yeterli olduu belirlenirse, ok artc olur.
Jim Buell (Engineering Computer Network, University of Oklahoma): Neutrinolar, bu
paracklarn varln savunan postuladan yirmi (20) yl sobra gzlenebildi. Karanlk
zdei dolaysz olarak bulamadysak karanlk zdek yok anlamna gelmez! Flandern,
Meta Modelinizi nasl snamay neriyorsunuz? Siz, nasl dnmem gerektiini
syleyinceye dek ben Genel Grelilik ve Newton ekim yasasn kullanmaya devam
edeceim. Ayrca, sizin kuramnz snanmas olnaksz birok dncelerle dolu gibi
grnyor. Karanlk zdek ise ilkesel olarak dolaysz bir biimde kefedilebilir.
Flandern: Cornell niversitesinden T. Joseph Lazio, Byk Patlamann karanlk
zdee gereksinimi yokken nasl oluyor da karanlk zdee gerek duyuyor? sorusunu
yneltiyor. Byk Patlama modelinin hibir aamas baryonik olmayan zdek beklentisi
iinde deildir. Ancak, Byk Patlama genel Grelilik kuramna dayand iin ekim
yasasna uyum gstermeyen dinamik bir olay yorumlarken grnmeyen zdek hipotezine
sarlmaktan baka seenei yok! ekim yasann iyi ilemesi gereken her yerde karanlk
zdee ka vardr. Bu soruna seenek zm, 2 kpc den daha byk uzaklklarda ekim
yasasnn iyi ilerlikte olmadn onayp bu yasay dzeltmektir. Gzlemler henz bu iki
olasl ayrdedemiyor (karanlk zdek var veya ekim yasas dzeltilmeli). Byk
Patlama seimin tamamen yanl yapmaktadr. Meta Modelde ise nedenden sonuca giden bir
usa vurma yntemiyle deiik bir seim vardr. Meta Modelde sonuta ortaya kacak ey ne
olursa olsn , genel olarak doru olan bir ey vardr; o da, nedenden sonuca giden bir usa
vurma ynteminin, yanl modellerden daha gl bilimsel tabana sahip olmasdr. Ancak,
snamalar hangi modelin gerekle daha iyi uyutuuna karar verir. Oort, Bahcall ve
Zwickenin sonularn, eer ekim yasasnn 2 kpcin tesinde ters dorusal (1/r) bir biime
dntn onarsak aklayabiliriz. Karanlk zdek hipotezi ekim yasasnn
evrenselliini korumak amacyla ortaya atlmtr. Lazio, ktle/k oran yksek olan
yldzlar rnek gsteriyor ve karanlk zdein gkbilimde grldn sylyor. Peki,
gkada dnme erilerinin dz olmasn salamak amacyla, karanlk zdein parlak zdee
oran niin artmal? stelik bu art gkada disklerinin grnebilir snrlarn niye amal? Jim
Buell, Meta Modelin deneysel olarak nasl snanacan soruyor. ok yksek duyarlkta ve
dorulukta yaplan Gne dizgesi gzlemleri, uzaklk arttka ekim kuvvetinin ters kare (1/r2
) doasndan biraz deitiini alglayabiliyor. stelik, ters kare doasndan sapncn Gne
dizgesinde yalnzca 10 10 dzeyinde olmasna karn! Jim Buellin Genel Grelilik ve
Newton ekim yasalarna olan ballna gelince, bu konuda bu aamada tartmak anlamsz.
Ancak, eer nerdiim deney, Genel Grelilik kuramnn 2 kpc tesinde yetersiz kald
savm dorularsa, inanyorum ki siz de Genel Grelilik kuramnn sarslmamas iin bilmem
ne denli karanlk zdei Gne dizgesinin neresine koymalym biiminde dnmek
yerine, Genel Grelilii dzeltme abasna gireceksiniz.
Benjamin Weiner: ekim yasasn yeniden gzden geiren modellerin ou dz bir gkada
dnme erisi ngrebiliyor. Ancak, Binney ve Tremaine bu modellerin Gne komuluunda

240
karanlk zdek gereksinimini ortadan kaldramayacan, nk 1/r2 den 1/r ye dnebilmek
iin uzaklklarn yeterince byk olmadn sylyorlar.
Flandern: Yakn komuluumuzdaki yldzlarn gkada dzlemine dik yndeki
yavalamalar gzlemsel bir gerektir. Meta Modelin ngrs olan ekim kuvvetinin 2 kpc
uzaklklarda ters kare (1/r2 ) yasasndan ters dorusal yasaya (1/r) yava yava geii bu
gzlemlerle ok iyi uyuuyor. Gkada diskinin bizim komuluumuzdaki kalnl (hi de
raslantsal deil!) 2 kpc dir.
Benjamin Weiner: Physics Today dergisinin ubat 1992 saysnda Scott Tremaine, belli R0
uzaklndan sonra kuvvet yasasnn dorusal gittiine bir rnek veriyor. Bu model dz bir
dnme erisi gsterebilir, ancak Tremainenin sylediine gre, Kzltesi Tully Fisher
bantsnn gerek eimi 0.25 iken bu model eimi 0.5 olarak verdiinden baarszdr
(Tremainenin mant yle alyor: ktle/tma oran olabildiince sabit olmaldr;
bylece gkada tmas gkada ktlesiyle orantl olur. Gkada ktlesi de dnme hzn
saptar). Sanrm daha birok sorun vardr.
Flandern: Tremaine, Milgrom modelinin bu balamda Meta Modele ok benzediinden
szediyor. Yine Tremainee gre Milgrom modeli kzltesi Tully Fisher bantsyla
tutarldr. Aslnda, Tremainee gre, o modele kar srlen esas sav kuramsal destekten
yoksun oluudur. Bunu da Meta Model salayacaktr.
Benjamin Weiner: Herhangi bir sarmal kollu gkada erisine bakarak, ekim yasalarn
orbaya evirmi modelleri birbirinden ayrdedebilir miyiz, bilemiyorum!
Flandern: Aslnda (1/r2 ) yasasndan ters dorusal yasaya (1/r) geii Gne dizgesinde de
snayabiliriz. nk, radar, lazer ve uydu verileri modelin ngrd 1/109 gibi kk etkileri
sergileyebilir. Ve en nemlisi, Meta Modelin ekim yasas uydurulmu deil, ilk ilkelerden,
tmdengelim yntemiyle karlmtr.

Gkada zgn Hzlar

Astronomi Magazin, Aralk 1992, say 9, s. 19.
Flandern: Lernerin sav u eleri ieriyor: 1) Gkadalarn zgn (peculiar) hzlar ok
ender olarak bin (1000) km/s den daha byk deerler gsterir; 2) Bylesi bir gkada yirmi
(20) milyar ylda (ki bu olduka cmert bir Hubble yadr!) ancak atmbe (65) milyon
kyl yol kateder; 3) (Kozmik ardalan nmnn gereksinim duyduu gibi) uzayda
edalm gsteren zdekle balayp, bu zdei yalnzca 65 milyon kyl devindirirsen,
sper gkada kmelerinin ounu oluturamazsnz. Daha k konumak gerekirse, Tully
komplekslerinin bazlarn oluturabilmek iin zdek en azndan 270 milyon kyl yol
katetmi olmaldr; 4) X nlarnn yokluu gkada zgn hzlarnn gemite daha byk
olduu ve giderek azald anlamna gelmez.
R.M. Mathews: Ne denli sahte bir sav! Son derece eri bir uzayda Euclid geometrisini
kullanamazsnz. Friedmann kozmolojisinde bir jeodeziyi gznne alalm. Yerel kozmolojik
bavuru dizgesine gre zgn hz jeodezi boyunca sabit deildir. Niin sabit olmadn

241
daha iyi anlayabilmek iin jeodezi boyunca iki ayr kozmolojik bavuru dizgesinde bulunan
iki gzlemciyi dnelim. Bu jeodezi zerinde devinen bir gkada, birinci gzlemciyi v
hzyla geer. Belli bir zaman sonra ayn gkada ikinci gzlemciyi yakalar; ancak imdi,
gkadann ikinci gzlemciye gre hz = birinci gzlemciye gre hz evrenin
genilemesi nedeniyle iki gzlemci arasnda ortaya kan greli hz biimindedir. Bu
ilemi bir dizi kozmolojik gzlemci iin yinelersek, zamann ilevi olarak gkada zgn
hzn diferansiyel eitlik olarak buluruz. Lightman, Press, Price & Teukolskye gre, bu
bant: v=sabit (1 + z) biimindedir. , v hzna karlk gelen relativistik dzeltme
arpan; z herbir dnemle ilikili krmzya kaymadr. imdiki zgn hz 1000 km/s olan
bir gkadann Friedmann evrenindeki jeodeziyi izlediini varsayar ve kozmik ardalan nm
iin z = 1500 alrsak, bu gkadann kozmik ardalan nm zamanndaki hzn 0.98 c olarak
buluruz. Gkadalarn gnmzdeki hzn alp, zamanla arpar ve katettii yolu bulmaya
alrsak yanl yaparz, nk hz sabit deildir. Gerek uzakl bulmak iin yukardaki
eitlikte saptanan hzn zamana gre integralini almalyz. Bunu yaparken, znin tye olan
bamll zerinde de usa yatkn, hakl gsterilebilir bir varsaym yapmalyz. Balangta
z zamanla hzla azaldndan, kozmik mikrodalga nm geiinden hemen sonra, vnin
ok hzl olduu ksa zaman aralnda integralin ok az etkilendiini varsayabiliriz.
Balangta v olduka hzldr ve gkaday oluturan zdek, balang noktasndan olduka
uzak noktalara eriebilir. Bundan sonra yerel kozmolojik bavuru dizgesine gre hesapanan
v, zgn hz kktr. Ancak, gkada ncesi zdek, balang noktasndan olabildiince
uzak olduundan, evrenin genilemesiyle daha da uzaklara tanr. Ben, imdiki zgn hz
1000 km/s olan bir cismin, 20 milyar ylda 2 milyar kyl gibi bir uzakla srkleneceini
bulum ( Eer evren 10 milyar yl yandaysa bu srklenme 1 milyar kyldr). Bu rakamlar,
z = 0 olan amz iin dorudur. Eer gemi alara, rnein, z = 3 dnemlerine
bakarsak, o dneme dein gerekleen srklenme uzakl, yukarda verilen rakamn %30u
kadardr. Bu nedenle 270 milyon kyl uzaklklar sorun yaratmaz.

Kuazarlar zerine
Flandern: ou kuazarlarn sourma izgileri arasnda metal izgilerinin yokluu, bu
izgilerin, gkada ayalarndan deil, kuazar ile gzlemci arasndaki hidrojen bulutlarndan
kaynaklandn gsterir. Kuazarlarn yakn komuluumuzda olduunu savunan hipoteze
gre sourma izgileri, aradaki bulut veya gkadalardan deil, sper ktleli bir yldzn
yaknnda bulunan ve ekimsel olarak krmzya kaym zdekten kaynaklanmaktadr.
Yalnzca, bir kuazarn gerekten gkada kmesi yaknnda olmas durumunda, sourma
tayfna neden olan etken, kmenin neden olduu krmzya kaymadr (rnein, Virgo
kmesindeki 3C273).
Eric Perlman: Bu doru deil. Bir rnek olmas asndan ben, BL Lac cisimlerinden
A00235+164 gsterebilirim. Bu cismin, ekimsel olarak merceklenmi bir cisim olduu
sanlyor. Bu durumda mercekleyen gkaday da gryoruz; gkada sarmal kollu bir tr.
Sonu olarak, yukardaki model, sper ktleli cismin evresindeki koullar dikkate almyor.
rnein, ntr hidrojenden oluan byk lekli bir bulut uzun mrl olmayacak ve ok
abuk bir biimde iyonlaacaktr. Ayrca viskozite etkileri bulutu datacaktr.
Flandern: Sanrm anlalmas g bir biimde yazdm. Demek istediim uydu: sper ktleli
yldz modelinde sourmaya neden olan zdek aradaki bulut deil sperktleli yldzn
ekimsel gizilg (potansiyel) ukurlarnda bulunan ve bu cismin ekimsel krmzya

242
kaymasna katlan zdekti. Yalnzca kk z gsteren gkadalarn kuazarlarla ilikisi vardr,
ya da bnyelerinde kuazar bulundururlar. Daha nce de belirttiim gibi, kuazarlarn yakn
komuluumuzda bulunduunu savunan hipoteze gre, uzak gkadalar mercekleyen cisim
kuazardr, tersi deil! Merceklendii hipotez edilen kuazarlarn halka-yay grnts doru
deildir; k deiimleri iin ngrlen iliki doru deildir. Yakn kuazar hipotezinde bu
durumlara neden ola ey nalanda yeralan bir bulutsunun krmasdr.
Eric Perlman: Makaleleri kendim okudum. Yukarda yazlanlarn hibirisiyle ayn grte
olamam.
Flandern: Eer yalnzca ayn grte olamam diyeceksen, tartmamz zorlaabilir. Daha
ak davranabilir misin? Bu arada ben de izin verirsen kendi savm biraz daha aaym. Bir
mercekten dierine grnt saylar tutarszlk gsteriyor. Grntler olmas gerektii gibi,
bozulmu halka yaylar biiminde dei, yuvarlak ve skk geliyor. zekteki kuazarn
grnts mercekleyen gkadann arkasnda ve gzlenebilir olmas gerekirken, gzlenemiyor.
Ve ou zaman mercekleyen gkada bile gzlenemiyor. In bileenlerindeki parlaklk
deiimleri birbiriyle ilikili olmas gerekirken ou zaman bu iliki kurulamyor. Bu durum,
mercekleyen gkadadaki tek tek yldzlarn neden olduu mikro mercekleme yoluyla
aklanabilmelidir. Halbuki bu parlaklk deiimleri merceklenmi kuazarlar rneinde
grld gibi ayn karakterdedir. Gkada kmesi olan Abell 2218, belki bir ekimsel mercek
dizgesidir. Ancak bu da merceklendii gibi hipotez edilen kuazarlarn durumuna hi
benzemiyor. Snk ve mavi gkadalarn ou gkada kmesinin evresinde ksa, ezekli
halka yaylar biiminde grlyor (Baz kuazarlara ilikin sorunlarn ayrntlar bende var,
istersen gnderebilirim). Daha nceki yazmalarmzda yle demitim: z = 0.1
gkadalarndan daha uzaklarda bulunan kuazarlarn bulunduunu KANITLAYAMAZSIN!
Bunu kantlamak demek, yakn kuazar hipotezini rtmek demektir. Bu henz yaplmad,
belki de hi yaplamayacak!
Eric Perlman: Doru deil! En azndan z = 0.2 kmelerinde gzlenen yaylar bu sav
rtyor. Bizimle ortak alan bir grup yaknda bir bilimsel makale yaynlayacak, bu
makalede z = 0.4 kmesindeki olas yaylardan szedecekler.
Flandern: Herikimiz de bak alarmz desteklemesi amacyla kme yaylarndan
szediyoruz. Bu da, en azndan ikimizden birinin dierinin savn anlamdn gsteriyor.
Yukardaki aklamalarm yararl oldu mu? Bir baka nokta: merceklenmi olan kuazarlarn
parlaklk deiimleriyle merceklenmemi olanlarnki ayn doaya sahip olmasna karn,
mikro mercekleme olay merceklenmi kuazarlarn parlaklk deiimini aklamak zere
ortaya atlm yanl bir hipotezdir. Kuazarlar, yar yldzms cisimlerin gsterdii yksek
krmzya kaymay (ve dolaysyla uzakl) aklamaya alan yanl hipotezlerdir. Kuazar
uzaklklar, kozmolojik krmzya kaymann en nemli nedeninin hz olduunu savunan V
Byk Patlama modeline destek veren yanl bir hipotezdir. Byk Patlama da kemzya
kaymalar hz ile aklayan Kozmik Mikrodalga Inmn ateten topun kalnts olarak
yorumlayan ve bylece evrenin bir balangc ve sonlu ya olduunu savunan yanl bir
hipotezdir. Eric, bu arada unu belirteyim, baz kuazarlarn sorunlarna ilikin ayrntlar
elimde haze, istersen iletebilirim.
Flandern: rnekler: Hubble Uzay Teleskobunun son almalar, krmzya kaymas z = 3.8
olan 1208+101 kuazarnn (3) mercek bileenini ortaya kard.Bu kuazar yaklak olarak
1200 lik a oluturan bileen gsteriyor. Bu durumu hibir basit mercek modeli
ngrememitir. Bundan baka, en parlak olan grnt, birbirine benzeyen iki snk

243
grntnn arasnda yer alyor. Bu durum birok mercek modeliyle eliiyor. elikiye
zm olarak, nalandaki bir yldzn grnty kirlettii syleniyor. Yksek krmzya
kayma gsteren dier bir kuazar 2016+112 dir. Bu kuazarn grntsnn aklanabilmesi
iin iki gkadaya veya egzotik bir aklamaya gereksinim duyuluyor (Maoz ve ark., 1992).
2237+030 kuazarnn drt grnts de gkadann tam zeinde grnyor. Kuazar
grntsyle gkada zeinin grntsnn akmas son derece olanakszdr. Bu konuda
postula yapmaktan kanan standart model, drt grntnn gkada zeinde ekimsel
merceklemeyle oluacana gereksinim duyuyor. Bunun iin, gkada zeinin 0.9 kpc lik
yakn yakn komuluundaki ktlenin 1.21010 M olmas gerekir. Bu deer de gkada
zeindeki ktle/k orannn en az 13 olmas gerektiine iaret eder. Tamamen imkansz
olmasa da, zerinde allan dier gkada zekleri iin bu koulun salanmas ok ok
zordur.
Eric Perlman: Aklamalarn hi yardmc olmuyor. Bu tartmalarn bir yarar varsa, o da,
senin neden szettiini bilmediine daha ok inanmaya balyorum.
Flandern: Abell 2218 gibi gkada kmeleri, uzak ve mavi gkadalar birok halka yaylar
biimine dntrr. Bu gerek de mi seni ilgilendirmiyor?

Bir Gkadann Dans

NGC 3516 FUGHETTA
Astronomi Magazin, Mays 1993, say 14, s. 57
Bir zamanlar bir konferansta gk cisimlerine ilikin k erilerinin ses erilerine
evrilebilecei dncesi ortaya atlmt. Etkin Gkadalarn zekleri bu i iin zellikle
ekicidir. Bunun iin Seyfert-1 tipi NGC 3516 gkadasnn gzlemleri kullanlmtr.
Kullanlan mzik aletleri ello, keman ve piyanodur. liikteki para 4 kez alnmaldr.
Birincisinde yalnz ello ile, ikincisinde ello ve keman ile, nc ve drdncsnde ise
ello, keman ve piyano ile.
Kaynak: Astronomy & Astrophysics, Mart 1993.

244

Cumhurbakanl Senfoni Orkestras

Astronomi Magazin, Eyll 1993, say 18, s. 167
Mays 1993 saymzdaki Bir Gkadann Dans NGC 3516 FYGHETTA adl yazda
ello, keman ve piyano iin yazlm bir mzik paras sunmutuk. Ad geen gkadadan
gelen elektromanyetik dalgalar ses dalgalarna evirip bize gnderecek olan okuyucularmza
minnettar kalacamz iletmitik.
Her ay bir kitap kemizin deerli yazar sayn Ergun Tmerin abalaryla telgraf
tellerindeki kular gibi yan yana dizilmi olan bu nitelikler nicelie dnt ve para
seslendirildi.
Cumhurbakanl Senfoni Orkestras yelerinden kontrbas sanats sayn Tayfun
Tmer ynetiminde sayn Aydn zkk (keman), sayn Elif Yetimolu (piyano) ve sayn
Gldal Sargutan (ello) bu paray seslendirerek bant kaydn Ege niversitesi Astronomi
Topluluuna hediye etti.

245
Eserde emei geen arkadalar ve kendi adna grlerini aktaran sayn Tayfun
Tmer, parann ok ilgin bir notasyon olduunu, daha ilk notalardan balamak zere
insann iinde deiik duygular olutuunu, ancak bazen bir kasvet ktn syleyerek
yaklak 20 dakika sren performans sonrasnda kendisinin ve arkadalarnn yorgunluk
duygusunun etkisinde kaldklarn, sinirlerinin gerildiini belirtti. Tm bunlara karn,
parann bilinen hibir mzik trne benzemediini, ok ilgin bir rnek olduunu da
szlerine ekledi.
E.. Astronomi Topluluu ve Astronomi Magazin olarak kendilerine ne denli
teekkr etsek azdr. Bu ortak alma, bir yanda elektromanyetik frekanslarla ilgilenen bir
grup insann, dier yanda akustik frekanslarla ilgilenen bir baka grup insanla ilikisini
kurmu olan ve bildiimiz kadaryla bugne dek benzeri yaplmam bir almadr. Kimbilir
bu ortak almada belki de bir nc grup var! Bu mesaj bize gnderen NGC 3516llar!
Umarz telif hakkn almadan yaynladmz bu beste iin bize yldz sava ilan etmezler!
E.. Astronomi Topluluu olarak bu kasetin bir kopyasnn isteyen okurlarmza
iletilmesi kararn aldk. Ancak, yapt seslendiren deerli mzisyen arkadalarmzn
duygularna ounlukla katlyor, kaseti edinmek isteyen okurlarmz batan uyarmak
istiyoruz! Parada ne keman ve ello, Vivaldinin Drt Mevsimlerindeki ezgileri, ne de
piyano, Franz Listin 1 Numaral Piyano Konertosundaki ezgileri anmsatyor! Bu para
sanki, nkleer bir felaket sonrasnda kozmik S.O.S. vermeye balam, binlerce yl yardm
alamam ve artk midini yitirmek zere olan bir uygarln son ve yorgun rn
yanstyor. Bizce gece stn imeyen ocuklara ceza kesmek isteyen ailelerin
kullanabilecei trden bir ikence aygt! ocuksuzlar ve ocuklarna ikence etmek
istemeyenler!...Ismarlamadan nce bir kez daha dnn!

NGC 3516 FUGHETTAnn Douu

Seyfert-1 gkadas NGC 3516nn birka haftalk zaman aralklatyla ak deiimi gsterdii
saptanmtr. Bu gkada, 1990 ylnn ilk be aynda (LAG Lovers of Active Galaxy Etkin
Gkada Aklar) grubunca gzlenerek, H, H ve srekli tayflar elde edilmitir. Gzlemler
La Palmadaki tm teleskoplarla yaplmtr. H ve H geni salma izgileri 2.5 metrelik
Isaac Newton teleskobu ve 4.2 metrelik William Herschel teleskobuyla elde edilmitir.

246

ekil 1. Srekli tayf ve salma izgilerinin k erileri. Yatay eksen gnleri, dey eksen de greli ak yeinliini
simgeliyor.

Ik erisindeki boluklar maksimum entropi yntemiyle dolduran aratrmaclar

bylece hergn iin tanmlanm olan bir k erisi elde etmilerdir (ekil 1). Sz edilen
k erisinin (srekli tayf, H ve H) yeinlik lei yeniden dzenlenerek 24 aralktan
oluan dorusal bir lee dntrlmtr. Herbir aralk bir mzik notasn
simgelemektedir. Aralklarn en d dk Do Majr ile tan kazanmtr. Bylece bu
aralklar atonal leklerde tam tamna iki oktav doldurmaktadr. Ik erisindeki herbir
gn, bir sekizlik notaya (quavere) karlk gelmektedir. Herbir k erisinde 160 gn
tanmlanm, bylece 40 bar elde edilmitir.
Srekli k erisi ello ile; H k erisi keman ile ve H k erisi de piyano ile
seslendirilmitir. Notalar, Astronomi Magazinin Mays 1993 saysnda verilen para drt
kez alnmtr. Birinci turda yalnz ello; ikinci turda ello ve keman; nc ve drdnc
turlarda da her yle alnmtr.