TARTlMALI LMI TOPLANTlLAR DZS: 28

TARH VE KLTREL..BOYUTLARIYLA

TRKYEDE.
A

..

ALEVILER
BEKTAILER
NUSAYRLER

Prof. Dr. Irene MELKOF

Dr. Hakan YAVUZ
Prof. Dr. Hamid ALGAR
Prof; Dr. Kais FIRRO ..
Karin'VORHOFF
Dr. David SHANKLAND .

Prof. Dr: lber. OR.TAYLI

Prof. Dr. Butrus Ahu-MANNEH
Prof. Dr. Mustafa Z
Prof. Dr. Niyazi ~TEM
Dr. :smail ~NGN
Dr. J'yas .ZM .

Prof. Dr. Ahmet Yllar OAK

Trkiye Diyaiet Vakf

s1i:lm Aratrmalar Merkezi.
Ktphanesi.
Dem. No:
Tas. No:

1-1040.
2S'f- 62Til P.. Jt.

ENSAR NERYAT

ENSARNERYAT: 61

SLAMI LMLER ARATIRMA V AKFI

Tartmal ln! Toplantlar Dizisi: 28
Milletleraras lml Toplantlar Dizisi: 4

Teblilerin,

bilim ve dil bakmndan sorumluluu

tebli

sahiplerine aittir.

Y ayna Hazrl~yanlar:
Dr. smail K:URT

Seyid Ali TZ

K;apak Resmi : Hz. Ali ve Devesi

Halk Sanat (19.yy.)
Koyunolu

Mzesi, Konya

Dizgi: Selahaddin Uslucan

Bask:

Bayrak Matbaas

stanbul, Aralk 1999

SBN 975-6794-05~4

ENSAR NERYAT
Sleymaniye Cd. 13 Beyazt 1STANBUL
Tel- F~: (0 212) 513 43 41 .

113

1826'DA NAKBEND-MCEDDD VE
BEKTAI TARKATLARI*
Prof. Dr. Butrus Abu-MANNEH
Haifa niversitesi retim yesi
1-

Giri

Haziran ve Temmuz 1826'da Yenieri Oca kaldrlp ve

Bektai tarikatnn ilga edilmesi kuvvetli bir Sultan tarafndan
alnm sadece siyasi ve askeri tedbirler deil, Yenieriler ve Saray evresinin oluturduu iki parti arasnda uzun sre devam
eden dmanlklarn son halkasm oluturmaktayd. Bu iki parti
arasndaki rekabet baya eskiydi ve Osmanl toplumunu yzyl
dan fazla bir zamandr tavandan tabana blm durumdayd.
Tebliimizin amac, bu konu zerinde durmak deil, Bektai tarikatmn ilgasmn ardnda yatan sebepleri izah etmek ve bu hadisenin Osmanl toplumu asndan bir deerlendirmesini yapmaktr.
phe yok ki, Bektai tarikatrnn ilga edilmesi Osmanllarn
toplumsal din tarihi asndan bir dnm noktasdr. Osmanl tarih yazclnda genellikle aktanld gibi reform, takipeden basit
bir ey deildi. 1

Aksine, bana gre, Hindistan'dan Osmanl topraklarndan Bat Asya ve stanbul'a kadar yaylan bir eit Snni slam anlay
mn etkisiyle ekillenen Osmanl ynetiminin dini ve kltrel n-

ngilizce'den Trke'ye eviren: . Tufan Buzpnar.

Bk. A. Cevdet, Tarih, (stanbul 309), C. 2, s. 79 vd; A. Rasim, Osmanl Tarihi, C. 4 (stanbul 328) s. 830 vd.; E. Ziya Kara, Osmanl
Tarihi, V, Nizam- Cedid ve Tanzimat Devirleri (789-856) (Ankara
947),

s.

57.

114

Trkiye'de Alevler,

Behtaler

ve Nusayriler

celiklerinde zamanla ortaya kan bir deiimi ifade etmektedir.

Bir baka ifadeyle, 1826'da alnan kararlar ani bir deiiklik kararnn iaretleri alnaktan ziyade, bir srecin sonucu ve bir toplumsal-dini eilimin dieri zerinde galip gelmesinin iareti olarak grlnelidir.

2- Bektai Tarikat
Besim Atalay, Bektailik ve Edebiyat 2 adl eserinde
Bektailii tarif ederken bu tarikatn "neredeyse Trklere has" bir
tarikat olduunu ifade etmektedir. 3 Mevlevi tarikatyla kyaslar
ken Mevleviliin Fars dil ve kltrnn etkisinde kaldm, oysa
Bektai dil, kltr ve literatrnn Trke olduunu ve ayinlerinin de Trke yapldn belirtmektedir. 4 Birge, Baha Sait'i kaynak gstererek, "Trk nasyonal ideali Arap internasyonalizminde
asla ifadesini bulamam, fakat Bektai tekkelerinde bulmutur"
demektedir. 5 Irene Melikoff bu gzlemleri doruladktan sonra
Bektailiin bir Trk fenomeni olduunu belirtrektedir. 6 Fakat
dini bakmdan Bektallerin heterodoks olduklarm, namaz klna
dklarm, oru tutmadklarm ve hacca gitmediklerini de eklemektedir. 7 Bektailik tarihi almalaryla tamnan Tevfik Oytan da
Bektallerin drt Snni mezhepten hi birini benimsemediklerini,
sadece Caferiye mezhebine tabi olduklarm belirtmektedir.8
Melikoff, Bektailii Hristiyan, Manikeist, slam-ncesi Trk
ieren sinkretist bir tarikat olarak
tanmlar. Btn bu unsurlar Bektailii heterodoks bir tarikat

ve

ii inanlarndan unsurlar

3
4
5
6
7
8

Besim Atalay, Behta'ilil ve Edebiyat, (stanbul 1340); Besim Atalay(1882-1965) hakknda bilgi iin bk. Louis Mitler, Contemporary Turlisk Writers, (Bloomington, 1988) s. 42-43.
Atalay, s. 5; kr. J. K. Birge, The Bektashi Ord er of Dervishes (London
1937) s. 16.
Atalay, s. 5.
Birge, s. 16.
Irene Melikoff, Sur Les Traces du Soufisme Turk, (stanbul, 1992) s. 21.
age. ; kr Cevdet; Tarih, C. 12, s. 180-181.
Ivl. Tevfik Oytan, Ef;htailiin yz, 2 Cilt, (s:.anbul 1945-47) C 2, s.
ll; lave olarak bk. Atalay, s. 4; Birge, s. 99 ve dn. 1.

1826'da Nahibendz-Mceddid'i ve Behta'i

yapmaktadr. 9

Tarikatlar

115

liberal, ak fikirli ve dier dinlerin mensuplarna kar olduka hogrldrler. Melikoff, Bektallerin anti-klerik ve belli dini inanlarn dnda kalmalarndan dolay ateist olarak sulandklarmda belirtir. 10
Bektailik

halk arasnda

Bu

tarikatn mensuplar

genellikle Orta ve Dou Anadolu'da ky ve kasaba

olduka yaygnd. Rumeli ve Arnavutluk'ta da baz

Bektai gruplar bulunmaktayd. 11

Bektai tarikat Osmanl

Devleti'ne iki farkl adan hizmet

vermitir. Suraiya Faroqhi, bu tarikatn Anadolu'daki Kzlba
topluluklar "Osmanl ynetimine entegre etmek" amacyla onlarn asimilasyonu ve akltrasyonu iin yukardan tevik edildiklerine inanmaktadr. 12 Sonuta o kadar ok sayda Alevi tarikata
katld ki, Anadolu'daki Bektaller Alevllerle bir tutulur oldular. 13
Hemen hemen ayn zamanda yani XVI. yzyln balarnda
Bektaller Yenieri Oca'na katlmaya baladlar. Hac Bekta
Tekkesi'nin ve Bektailiin ba olan elebi'nin'bir elisi Yenieri
Oca'nn 94. blnn karargahna yerletirilirken stanbul'da
ki Yenieri barakalarnda Bektai Baba'lar bulundurulmaktayd. 14 yle grnyor ki, Bektallerin toplumsal kkenieri ve dini
durumlar Yenierilere o kadar uygun gelmiti ki onlar korumalan altna almlard.

9
10
ll

12

13

Melikoff, s. 22, 59; Atalay, s. 26 vd. ve zellikle bk. H. nalck, The Ottoman Empire, the Classical Period 1300-1600 (London 1972), s. 197-199.
Melikoff, s. 28.
Suraiya Faroghi, Der Beltaschi Orderin Anatolien, (Wien, 1981) s. 1547; F. V. Hasluck, Beltaflik Tetlileri, ev. Ragp Hulus (stanbul
1928) s. 1-51; Atalay, age. 19-20.
Suraiya Faroghi, "Conflict, Accomodation and Long-term Survival: The
bektashi Order and the Ottoman State( Sixteenth-Seventeenth Centuries)", Alexander Popovic an4 Gilles Veinstein(nr), Beltachiyya, (stan
bul, 1995)s. 171-184; I. Melikoff, "Le Probleme Kzlba", Sur les Trances
du Sufisme Turk (stanbul, 1992) s. 29-43 ve zellikle s. 32-33.
S. Faroghi, "The Bektashis: A Report on Current Research", Popovic and
Veinstein(nr.), age. s. 15-18.; kr. I. Melikofff, "Recherches sur les Composantes du Syncretisme Bektachi-Alevi", age. s. 45-60.

Trkiye'de AleuUer, Bektaller ve N usayrler

116

3- Nakibendi-Mceddidi Tarikat
Yenierilerle Bektallerin birlikteliinin siyasi ve sosyal ynleri zerine henz ciddi bir alma yaplmam olmakla birlikte yle grnyor ki bu balant her iki taraf iin de faydal olmu ve
nesiller boyunca sahip olduklar popler destee katkda bulunmutur. Fakat bu durum XVII. yzyln sonunda Nakibendi
Mceddidi mridierinin stanbul'a ulamasyla deimeye bala
mtr.

Amu Derya tesinde doan Nakibendi tarikat

XV. yzyln ikinci yarsnda stanbul'a ulanaya balamtr. Fakat bu tarikatn stanbul'da ve Osmanl topraklarmn dier blgelerinde yaylmas birok glkle karlamtr. Belki de bunlardan biri, ran'da ii hanedammn-Safeviler- ykselmesiydi. Hanedamu kurucusu I. ah smail (1501-1524) Snni ulemaya zulmetmi ve Snni tarikatleri vahice bastrmlardr. Bu tarikatlerden
birincisi Nakibendiyye idi. Birok Naki eyhi douya doru kamak zorunda kalm ve en azndan Mevlana Krd Ali (.1519) ldrlmt. 15 ah smail 1510'da Horasan ve Herat' igal ettikten sonra Snni slam'a kar faaliyetlerini oralarda da srdrd.
Bu faaliyetler halefieri Tahmasb ve I. Abbas dnemlerinde de devam etmitir.
XIV.

Bir

yzylda

baka

ifadeyle, Safeviierin ykselii

Nakibendiliin bat

ya, Osmanl topraklarna doru yaylmasn engelleyebildi. Ancak,

XVII. yzyln sonuna doru yeni bir Naki dalgas stanbul'a
ulat. Bu defa eyh Ahmed Sirhindi (.1624) tarafndan yeni bir
-Naki kolu kuruldu. Bunlar Hindistan'dan gelmilerdi. Sirhindi
mceddid olarak bilindiiiin bu kolun ad da Nakibendiyye-M
ceddidiyye olmutu. Sirhindi'nin rehberliinde-bu kol bidatlerden

14 Birge, s. 74vd.; J. P. Brown, The Dervishes, nr. H. A. Rose (London

1927) s. 297 ve B. Lewis, The Emergence of Modern Turkey, 2. bask
(London,1968)s.406.
15 S. A. Ajomand, The Shadow of Gad and the Hidden Imam, (Cambridge,
1984) s. 112 vd; H. Algar, "A Brief History of the Naqshbandi Order",
Gaborieau ve dierleri, (nr), Naqshbandis, (stanbul, 1990), s. 16-17;
Dina LeGall, The Ottoman Naqsbandiyya ... ", Doktora tezi, Princeton
niversitesi, 1993. s. 23.

1826'da Nalibendf-Mceddid'i ve Belta Tarihatlar

temizlenmek ve eriat izgisinden

edilmesini tevik etmitir. 16

uzaklamamak

ll 7

iin sufizmin

sla.I

Mceddidiye tarikat Sirhindi'nin olu Muhammed Masum (.

1668) zamannda Hindistan'n Mslman kesimlerinde ve Hindistu dnda yaylmtr. retilerinin z, devlette eriatn stnln salamaya ynelikti. eriatsz mistikle mkemmellie ulalamayacandan bahisle, sufileri eriate sk skya bal kalmaya ard. Dahas, mriklere karma eilimi gsteren ve onlarla
dostane iliki taraftar olanlar cezalandrd. Bu tr ilikilerin
Kur'an ve Snnete aykrolduunu dnenleri tasvip etti. 17 rnein Sind'deki mntesipleri "farkl inanlan bnyesinde barnd
ran popler mistisizme kar amansz bir mcadele balattlar". 18
XVII. yzyln sonlarna doru iki elisi Osmanl topraklarna
ulat. Her ikisi de Amu Derya blgesindendi. lki eyh Murad elBuhar1 (. 1720) idi. 1670'de am'a geldi. On yl sonra da stan
bul'a ulat. kincisi Yekdest olarak bilinen eyh Ahmed Curyan.l
(.lll9/1 707) idi. Mekke'ye yerleti ve orada kazand Trk mridleri zamanla stanbul'a geldiler. 19
Bilindii kadaryla Osmanl topraklanna gelen bu iki dalga
N akibendilik hakknda henz bibir aratrma yaplmam ve etkili olan eliler ile onlarn mridieri hakknda da bir monografi
mevcut deildir. Ancak bilinmektedir ki bunlar Nakibendi
Mceddidi retilerini Osmanl topraklarnda yaymay baardlar

eyh Ahmed Sirbindi ile ilgili olarak bk. Y. Friedman, Shaylh Ahmad
Sirhindi: An Outline of His Thought and a Study of his Image in the
Eyes of Posterity( Montreal, 1971); Haar J. Q. J. ter. Faltower and the
Heir of the Prophet, S haylk Ahmad Sirhindi(l564-1624) as Mystic(Leiden, 1992.
17 M. Masum, Mektubat, 3 cilt. Mstakimzade Sleyman Sadeddin tarafn
dan Osmanlcaya evrildi ve 1277'de)stanbul'da basld. Bk. C.3. mektup 55, s. 36-39; Kur'an, Arberry'nin evirisi, sure 5 ayet 56, ve sure 3
ayet 28.; S. A. A. Rizvi, A History of Sufism in India,( 1992) 2 cilt. bk. c 2
s. 242 vd, 370.
18 H. Algar, "A BriefHistory... "s. 24.
19 Murad el-Buhar! ve Ahmed Yekdest ile ilgili bilgi iin bk. Halil elMuradi, Sill'd-Drer fi Ayani'l-Karni's-sani Aar, 4 cilt. (Kahire 12911301), c. 4. s. 130, c. 1. s. 107-108; H. Algar, "A BriefHistory... ", s. 27-28;
Yekdest'in mridieri ile ilgili olarak bk. M. Tevfik, Mecmuat't-Teracim,
yazma, stanbul niversitesi Ktphanesi, TY 192 v.70 a.

16

Trliye'de

118

Aleu'iler,

Behta'iler

ve N usayrler

ve bylece tarikat XVII. yzyln sonlarndan itibaren ve XVIII.

yzyl boyunca Osmanl elit tabakas arasnda etkili oldu. Yine bilinmektedir ki Muradi izgisi st kademelerde etkili olurken, Yekdest izgisi mntesipleri genellikle ediblerdendi. 20
Her hal u karda bu iki eyh zerine yaplacak bir alma,
Hindistan'n Sirhind kentinde eyh Muhammed Masum'un hangalnda rendiklerini dikkate almaldr. Burada retilerini Osmanl~ topraklarnda yayma tatimatm aldkiarm varsaymakta bir
mahzur grmyoruz.
eyh

Masum'un retilerini tartmak istememekle birlikte bu

tebli asndan nemli olanlarna deinmekte fayda var. Bu grler Masum'un 652 mektubunun yer ald 3 ciltlik Mektubat-
Masumiyye adl eserde bulunabilir. Farsa yazlm olan bu mektuplar XVIII. yz;Yln sonuna doru Mstakimzade Sleyman Sadeddin Efendi tarafndan Osmanlcaya evrilmitir. Bu eviri
1277/1860'da stanbul'da neredilmitir. 21
eyh

M ura d ve eyh Yekdest'in halifeleri Osmanl sistemine

ksa srede adapte oldular. Tekkeleri ve kendilerine tahsis edilen
vakflar sayesinde stanbul'da ve dier Osmanl ehir ve kasabalarnda dini yaplanmann bir paras olmak onlar iin zor olmad.
Sonuta misyon anlaylar eski hararetini kaybetse ve yaylma
hz yavalasa da ulema, st dzey devlet grevlileri ve edibler
arasnda yaylmaya ve etkili olmaya devam ettiler. 22 Fakat bunlarn abalar sonucu Nakibendiyye stanbul'da ve dier Osmanl
ehirlerinde kk sald, halka ulamak konusunda ise baarszd
lar. Bu kesime ulama abas da nc dalga halinde gelen
N akilere braklm gibiydi.
.

20 M. Tevfk, varak 76 a-b; H. Algar, age. s. 27vd; B. Abu-Manneh, " The

Naqshbandiyya-Mujaddidiyya in the Ottonan Lands in the Early 19th
Century", Die Welt des Islans, 22(1982-4) s. 17vd.
21 bk. dipnot. 17.
22 zellikle eyh Bursal Mehmet Emin III. Selim zamannda olduka etkiliydi. Bk. Abu-Manneh, "The Naqshbandiyya... ", s. 19vd ve dipnotlar 95101.

1826'da Nallibendt-Mceddidi ve Beltai

Tarihatlar

119

4- Halidiyye Kolu
Bat Anadolu ve stanbul'a ulaan nc dalga Nakibendi
Mceddidi kolu Halidiyye idi. Ben dahil Hourani, Algar, Gndz
ve Hakim gibi tarihiler eyh Halid ve Nakibendi-Halidi tarikat
ze:rrine aratrmalar yapt. 23 Dolaysyla bu teblile dorudan alakah bir ka ey hari Halidiyye hakknda fazla bir ey sylemeye
gerek yoktur.

ki selefi gibi Halid de tarikate Hindistan'da intisap etti

(1810). Manevi rehberi silsilesi Muhammed Masum'a kadar uzanan Yeni Delhi'li eyh Abdullah Dihlevi olarak da bilinen ah Gulam Ali idi (. 1824). Gulam Ali belki de zamannn en nde gelen
Nakibendi-Mceddidi eyhi idi. 24 Daha ncekilerde olduu gibi
Halid'in misyonunda da Hind slamnn etkileri grlmekteydi ki
bunun stanbul dahil Osmanl'nn Asya topraklarndaki nfuzu
hayli kuvvetli idi. 25

Tarikata yeni intisap eden mridierin asl amac olan manevi

eitimin dnda Nakibendi-Mceddidi kolu, mntesiplerinin sosyo-politik grlerini de, zellikle Mslman toplurolann byk
mcadeleleler vermek durumunda kald bir dnemde, etkilerneye ve ekillendirmeye almaktayd. Bu anlamda ah Gulam Al
med'in retileri hususta dier eyhlerinkinden farkllk arzetmekteydi:
1-

Dier

miyet hayatnda
2-

gibi Snnete, eriate, devlet ve ceeriatn stnlgne kat bir vurgu,

Mceddid

eyhleri

iilere kar dmanlk,

3- (Britanya'nn Hindistan'daki yaylmaclndan hareketle)

Gayr-i mslimlere kar dmanlk. 26
23 Bk. H. Algar, "Naqshbandiyya", Encyclopedia of Islam, Yeni edisyon,
C.7. s. 936-937; Ayn yazar, "Halid el-Badadi", TDi' slam Ansillopedi
si, s. 283-285 ve het iki maddenin bibliyografyas.
24 Gulam Ali hakknda bk. Haczade Ahmed Hilmi, Hadilwtz'l-Evliya, (s
tanbul 1318) s. 122-133; C. W. Troll, Seyyid Almad Khan (New Delhi,
1978) s. 30vd; Abu-Manneh, agn. s. 4-5; H. Algar, "Political Aspects",
Naqshbandis, s. 135vd.
25 Abu-Manneh, agn. s. 23vd.
26 Bk. dipnot 24.

120

Trkiye'de AleuUer, BehtaUer ve Nzsayrller

Her husus da

eyh

Halid'in retilerinde grlebilir.

eyh

Halid'in birey olarak Mslmaniann eriate uymalan ve

Snniliin kurallan dna kmamalan konusundaki grleri ile
Mslman yneticilerin devletlerinde eriatin stnln korumalan gerektii konusundaki grleri baka bir yerde ilendii
iin burada zerinde durmuyoruzP illere kar dmanlk ise
Mceddidi geleneinde tevars edilen bir husustur. eyh Ahmed
Sirhindi Redd-i Ravafiz adyla onlarn inanlarn reddeden bir
eser yazmt. 28 Muhammed Masum ise Kandahar'n Safevilerden
alnmas iin yaplacak taarruzun arifesinde Evrengzib'e yazd
mektubunda onlan mrik olarak nitelemiti. 29 Ve eyh Gulam
Ali stad Can- Canan'n bir ii tarafndan 82 yanda ldrlmesinden dolay iilere kar olduka katyd. 30 Dolaysyla eyh Halid'in stanbul'daki mridierine gnderdii Rabta zerine yazd
ksa eserinde iileri "mrted" olarak annas artc saylnama
ldr. 31 Bilindii gibi eriate gre m~tedin cezas lmdr.
eyh

Halid gayr-i mslimlere kar dmanlk anlayn da

ah Gulam Ali'den alm 32 ve Osmanl topraklannda yaymaya almtr. Rabta ve dier konulardaki yazlanmn bir ounda H
ristiyanlan slam dininin 'dmam olarak sunmaktadr.33
Bu nokta da Bektailik asndan bizi ilgilendirmektedir.
Yukanda da belirtildii gibi, heterodoks bir tarikat olduu iin
Bektailer eriatn gereklerini yerine getirmiyorlard. Bunlar daha ok iilerden etkilenmiler, ilk drt halifeden sadece Ali'ye say27 H. Algar, "A Brief History... ", Butrus Abu-Manneh, "The Naqshbandiyya-Mujaddidiyya ... ", s. 12-17; Halid el-Badadi, TDV slam Ansiklopedisi, c. 15, s. 283-285.
28 The Epistle on the Refutation of the Shi'ah. Bk. Y. Friedmann, Shayhh
Ahmad Sirhindi ... , (Montreal 1971), s. 4; J.G.J. ter Haar, Follower and
Heir of the Prophet ... (Leiden, 1992), s. 5; Algar, "A Brief History... ", s.
23.
29 Y. Friedman, "The Naqshbandis and Awrangzeb: A Reconsideration", M.
Gaborieu ve dierleri(nr)Naqshbandis, s. 209-220
30 Can- Canan hakknda bk. Annemarie Schimmel, Pain and Grace, (Leiden, 1976) s. 18-20; Abu-Manneh, s. 4.
31 Esad Sahib(ed), Bzyat'l-Vacid, (Dmak, 1334/1915-16), s. 79; Abdlmecid el-Hani, EZ-Hadaik u 'l-Virdiyye ... (Kahire, 1308/1890-1), s. 297.
32 Bk. dipnot. 26.
33 B. Abu-Manneh, agm. s. 15.

1826'da Nakibend'i-Mceddid'i ve Bekta'i

Tarikatlar

121

g gstermektedirler. nc olarak da bunlar gayr-i mslimlere

kar

olduka hogrldrler. Bir baka ifadeyle, Bektai inanprensiplerine tamamen zttr. Dahas,
Bektailik bir Trk fenarneni olmas hasebiyle kkleri XIII. ve
XIV. yzyllara kadar giden bir Trk slammn nemli bir aknnn
temsil ederken, N akibendiler evrensel ve milletlerst bir slam
anlayn temsil etmektedirler.
lar Nakibendi-Mceddidi

Halidiyye stanbul'da tutunamam olsayd eyh Halid bu

denli nem kazanamazd. Badad'ta yerleir yerlemez eyh Halid stanbul'a birbiri ardna eliler gndermeye balad. Grg a
hidi durumunda olan Sleyman Faik'e gre bunlar Sinan Aa
Medresesi'nden balayarak Fatih blgesine yerletiler. 34 Ksa sre
iinde birok mridieri oldu. Birok "sahib-i rtbe ve ikqal bey'at
eylediler". 35 Bu ifade dnemin resmi tarihisi Ahmed Lutfi tarafn
dan da dorulanmaktadr. 36 Yine Faik'e gre, bazlar bu tarikate
mensup eyhlerin stanbul'dan uzaklatrlnalar iin alrken
baz st rtbeli kiiler bunu nlediler. eyhlerin taraftarlar muhaliflerinden say bakmndan da olduka fazla idi. 37
Bu ifadeler makul grnmektedir. Ancak, Faik ve Lutfi, gzlemlerini XVIII. yzyl boyunca Nakibendi-Mceddidi nfuzuna
ak toplumun st kesimiyle snrl tutmulardr. Halidi kolunun
etkisi onlarn kararlarn kuvvetlendirmi grnmektedir. Fakat
Halidiliin stanbul'da yaylmasmn bir baka nemli boyutu var .
. Abdulbaki Glpnarl'ya gre, Halidiyye "zellikle Anadolu'da
afiiler arasnda yaylmtr". 38 Bu da afii ekolne bal olmalar
hasebiyle tarikatn stanbul'a g eden Krtler arasnda yayld
m gsterebilir veya denilebilir ki, stanbul'un sradan insanlar
arasnda da yaylmtr.
Bu adan Halidiyye-Mceddidiyyenin dier kollarndan farkarzetmektedir. Mahalli artlara uyum konusunda daha dina-

llk

34 Sleyman Faik Mecmuas, yazma no. TY 9577, stanbul niversitesi

Ktphanesi, varak 4 a-b.
35 Ayn yer.
36 Ahmed Lutfi, Tarih, c.I. s. 286; brahim Fasih el-Hayrdari, el-Mecd'd
Talid fi Menakibi'-eyh Halid, (stanbul, 1292) s. 71.
37 Sleyman Faik, varak 46.
38 A. Glpnarl, 100 Soruda Trkiye'de Mezhepler ve Tarikatler, (stanbul
1969) s. 220-221.

122

Trhiye'de Aleviler,

Beltaler

ve Nusayriler

mik grnmektedir. Nakibendl-Mceddidf tarikat esas itibariyle

toplumun st kadernesi arasnda yaylm olan ehirli bir tarikattir. Faik ve Lutf'ye ge, stanbul'a geldiklerinde de ayn durum
yaanmtr. Fakat, eyh Halid bu izgiden ayrlarak ehir, kasaba ve kylerdeki halka inme konusunda tereddt etmemitir. Sonuta Halidllik, Kuzey Irak'n, Dou ve Gney Dou Anadolu'nun
Krtleri arasnda yaylmtr. 39 Sonra XIX. yzylda Gneyde ve
Orta Anadolu'da da yaylmaya balamtr. 40
Halidi eyhlerin 1820'li yllarda stanbul'da baarl olmalarnda iki faktr dikkati ekmektedir: Birincisi, 1821 yaznda meydana gelen Yunan isyan. kincisi, eyh Halid'in elileri henz
devlet veya Osmanl ileri gelenlerinin maddi desteklerine muhta
deillerdi. Bir baka ifadeyle, bunlar kurumlamamlard; nk,
henz tekkeleri ve kendilerine tahsis edilmi vakflar yoktu. Bu
tr endielerinin olmay onlara tamamen misyanlarna konsantre olma ve retilerini tam bir zgrlk iinde yayma imkan verdi. Her yeni doan hareketin zellii olan kararllk ve gayret, bu
hareketin mensuplarn da kendi inanlarn heyecanla yaymaya
sevketti.
5- Bektai Tarikatnn lga Edilmesi

"Birisi dman- Devlet

Birisi dman- Din"*
Gerekten de zaman, Halid! retiler iin uygundu. Yunan ihtilali herkes tarafndan aknlkla karlanmt. stanbul'da birok insan oke etmi, korku ve kayg yaratmt. Hatta hkfunet
evreleri bile kzgnlklarn gizlemediler ve Osmanl tepkisi derin
ve uzun sreli oldu. 41
''' ss-i Zafer, s. 206.
39 Bk. Bruinessen M. M. Van, Agla, Slaihl and State, (Rijswick, 1978) s.
281vd.
40 Mehmed Kudsi (Meni) Efendi hakknda bk. Hasan znder, Konya Velileri, 2. bask,(Konya 1990), s. 233-238.
41 Yunan isyanna kar stanbul'da ortaya konan tepki iin bk. A Cevdet,
Tarih, C. ll(stanbul, 1309), s. 126-177; kr. A Frazee, The Orthodox
Clwrcl and Independent Greece 1821-1852(Carnbridge, 1969), 3 ve 4. blmler, s. 15-70.

1826'da Nahibendi-Mceddidi ve Behtai

Tarilwtlar

123

Dier taraftan, Yunanllarn Mora'daki Trkler'e yaptklan

zulmler, 42 Bektailiin gayr-i mslimlere kar olan liberal ve
hogrl tavrlarn anlamsz klyordu ve hatta Nakibend1Mceddidllerin gayr-i mslimlere kar kat tutumlarn hakl
karyordu.
~

Dahas,

Yunan ihtilali patlak

verdiinde

hkmet kafidere

kar Mslmanlarn "slam kardeliinde birlemeleri", Allah'n

kitabn yceltmek ve slanl gayret iin "kalblerini birletirmele
ri" arsnda bulunmutu. Sultan, stanbul ve Bilad- Seliise kadlarna

emirler vererek "Mslmanlar birlie",

dorulua,

gnde

be vakit namaz klmaya ve eytana uymaktan kanmaya ar

malarn isteniti.

Mteakip birka ay iinde benzeri

ka defa tekrarland. 43
phesiz

arlar

bir

halk zerinde etkili olmutur. Halidi

eyhlerin arlaryla birleince stanbul'da dini duygular belki de
ilk defa bu kadar glenniti. Yani, 1820'lerde eriatn stnl,
Snnetin ihmal edilmemesi ve devletin her kadernede eriate uymas gerektii konusunda bir Snni (ortodoks) eilim gelimiti.
bu tr

alar

heterodoks inanlaryla
Bektai tarikat tutunarnad, zellikle de geleneksel hamileri Yenieriler'in ilgasndan sonra. Ve bylece bu olaydan buuk hafta sonra Topkap Saray avlusunda bulunan Aalar Camii'nde bir
toplant gerekleti. Toplantya Sadrazam, eyhu'l-slam, ndegelen ulema, stdzey devlet grevlileri ve eitli tekkelerden
(Nakibendi, Kadii, Halvetf, Mevlev1 ve Sa'dl) onbir eyh katl
d.44 Dier tarikatlarn niye katlmad bilinmiyor. Cevdet Paa'ya gre Sultan, toplantda yaplan tartmalar pencere kafesinin ardndan dinliyordu. 45
Byle gl bir

eilim karsnda

eyhu'l-slam Tahir Efendi konumasna, tarikatierin eriate

tamamen

uymalar gerektiini

ifade ederek balar ve

yle

devarn

42 Yunan zulm konusunda bk. Anderson, s. 54; A. Rasim, Tarih, c. 4. s

1742vd; A. Cevdet, Tarih, c. ll. s. 168-176.
43 Daha fazla detay iin bk. Cevdet, Tarih, c. ll, Abu-Manneh, agm. s. 2223.
44 Mehmed Esad, ss-i Zafer, 1. bask. (stanbul 1243) s. 207 vd; A. Cevdet,
Tarih, c. 12, s. 181.
45 Ayn eser.

124

Trliye'de

AleuUer, Bektaller ve Nusayrller

eder: Fakat "herkes tarafndan bilinmektedir ki, Bektai denen

baz cahiller" farzlar yerine getirmekten kanmaktadrlar ve e
riatin yasaklad eyleri yapmaktadrlar. Bunlar dinlerini hafife
almaktadrlar ve dolaysyla dalalete dmektedirler." 46
Toplantya katlan tarikat eyhlerinin gr sorulduunda
cevap veren olmad. Sonunda bazlar, skdar'da eriate mua
yir davranann grld yolunda sylentiler olduunu belirttiler.47 ffiema daha kararl idi. Bunlardan bazlan, Bektallerin
topluca eriate muayir davrandklar herkese bilinmektedir, dediler.48 Genel olarak Bektallerin knanmasnn dnda bir delil
veya bir ahitlik vuku bulmad. Sonuta eyhu'l-slam tarafndan
Sultan'a sunulan aizada irtidad ile sulanan Bektainin idan, onbir Baba dahil yirmibe karlannn stanbul'dan srlmeleri teklif edildi. 49 Bunlar "inanlann dzeltebilmeleri iin" Anadolu'da ulemann kuvvetli olduu dnlen yerlere gnderildiler.50
60 yldan bu yana yapln olan Bektai tekkeleri yklacak, daha
eski olanlan ise ehl-i snnet mensublanna devredilecekti. 51

Birka gn sonra sadr olan fermanda Bektaller ateist ve

mlhid olarak adlandrlmlar ve tekkeleri de "Mecma'- rafz ve
ilhad" olarak zikredilmitir. Dolaysyla Sultan, ulemann da onay ile mmet-i Muhammed'i Bektallerin errinden korumaya karar vermiti. Allah'n kitabna ve Peygamberin snnetine uymayanlar, eriate gre cezalandrlacaklard. slam'a aykr inan,
ateizm ve dalalet kknden kaznacakt. Yenieri Oca'nn kald
rlmas, dinin yenilenmesi ve canlanmas iin faydal olduu gibi
"taife-i merdde" de bastrlmal ve ilga edilmeliydi. Fermanda
Enlru'l-M'mimn [Sultan], dinin koruyucusu olarak herkesi do
ru yola yani eriati yaamaya davet ediyordu. 52 Saray Camii'nde
Bektallere kar alnan kararlar Ferman tasdik ediyordu. Daha
46 Mehmed Esad, ss-i Zafer, s. 208vd; . H. Uzunarl, Kapkulu Ocaklar (Ankara 1943) s. 566vd.
47 M. Esad, age.
48 Ayn eser.; J. R. Bames, An Introduction to Religious Foundations in the
Ottoman Empire (Leiden 1986) s. 87vd.
49 M. Es ad, s. 211 vd.
50 M. Esad, s. 210, 215; Bames, s. 89.
51 M. Esad, s. 218, 220.
52 M. Esad, s. 216.

1826'da Nakibendl-Mceddid'i ue Bektai

Tarilatlan.

125

sonra Bektai tekkeleri yklnad ve tamam Nakibendi

Mceddidi eyhlere devredildi. Belki de bu devir N akilerin
Bektai tarikatnn ilgasndaki rolnn de bir iaretiydi. 53 Herneyse, kurumlan ilga etmek mmknd, ancak inanlar deil.
Bu r-edenle Bektai inanlan gizli olarak devam ettirildi.
Mezkur ferman, Bektai arazilerinin hazineye devredilmesi
kararn da ihtiva ediyordu. Barnes, bu karari~ Sultan Mahmud'un "btn tarikatlan evkaf malvarlndan mahrum etmeyi"
istemi olabileceini ve kararm ilk olarak Bektailerde denedii
ni dnmektedir. 54 Ancak yle grnyor ki bu, kapatma karanmn tabii bir sonucudur. nk, bir tarikat kapatp malvarln
birou srgn edilmi veya tekkelerini terketmeye zorlanm
mntesiplerinin elinde brakmak biraz manasz olurdu. Sultan
Mahmud, Barnes'in dndg gibi dnseydi bile bu, yzyllar
boyunca devam edegelen Osmanl politikalarmn tersine evrilmesi anlamna gelen Bektai tarikatnn kapatlmasnda esas neden
olamazd. Esas soru bu deiiklie neyin sebep olduu ve implikasyonlarmn neler olduudur.
6- Snni Eilim ve

Bektai Tarikat

Bektai tarikatn ilga eden Hatt- HmayU.n Snni Mslman kamuoyuna hitap edecek ekilde kaleme alnmt. "Rafz, ilhad, ibhiyyun ve mlahide" veya "gruh-u Alevi ve revafz" gibi
terimler onalt defa tekrar edilmitir. Mezkur kavramlarn byle
bir belgede bu kadar sk kullamlmas stanbul'da mevcut havay
da yanstr. Bunlar Snni Mslman toplumda varolan youn bir
ii aleyhtarlnn iaretleri dir. Snni Mslmanlarn iilie kar hasmane tavrlar yeni bir ey deildir; fakat fermanda bu tr
kat ifadelerin kullanlmas bana gre Nakibendi-Mceddidi ve
Halidi etilerinin stanbul kamuoyu ve hkumet evreleri zeindeki etkisini gstermektedir. S. Faroqhi'ye gre, Bektai tari-

53 I. Melikoff, "L'ordre des Bektashi Apres 1826", Sur Les Traces ... , s. 73,
83vd.; A. Glpnarl, Mevlanadan Sonra Meuleuilik (stanbul, 1953) s.
321.
54 Barnes, s. 101.

126

Trl~iye'de AlevUer, Bektaller

ve Nzsayrler

katnn ilgasnn

"[Sultan tarafndan] ulemann bazlannn eri

at' olduka iyi temsil etmeleri karlnda verilmi bir imtiyaz"
olarak grmesi doru olabilir. 55
Bilindii kadaryla, Bektailer, tarikatlarnn ilgasn

gerektiren bir su ilememilerdir ve onlarn Yenierilerle olan tarihi

balan da byle bir ar karar gerektirmez. Buradan hareketle
bu karann Snni eilimin etkisi ve mntesiblerinin nfUzundan
dolay alnd sylenebilir. Merkez tekke dahil Bektai tekkelerinin Nakibendi-Mceddidl tarikatna devredilmesi de bu gr
destekler grnmektedir.
Bu iki tarikat tamamen zt zellikler ihtiva etmektedir. Yukarda bahsedildii zere Bektailer heterodoks bir tarikat olup
illie ve belli lde amanistik ve Hristiyan inanlara meyilli
iken, Nakibendi tarikab kat Snni (ortodoks) bir tarikattr.
Bektaller eriatin enirlerinin yerine getirilmesine pek nem vermezken, bu konu Nakiliin zn oluturmaktadr. Bu durumda
N akllerin Bektallii Mslmanlarn ve Devletin zayflnn ve
bozulmuluunun sebebi saymalar artc saylmamaldr. Nakllerin "ihya-y Din ve Devlet", Snnetin ihyas, Snni inancn
(hurafelerden) ar:ndrlmas ve er'i hkmlerin tavizsiz uygulanmas konusundaki arlarn bu arkaplana bakarak anlayabiliriz. 56 Ayn at altnda Bektai prensip ve inanlannn yaamas
mmkn deildi. Yenieri Oca ilga edilince Bektallerin geleneksel hainileri yok olmu ve hastnlmalar da kolaylant.
Burada nemli soru, gemite birok ynden devlete hizmet etolan Bektailere kar Sultan' bylesine ar bir karar almaya sevkeden sebebin ne olduudur.
mi

Aratrmann bu safhasnda net bir cevap vermek olduka

zordur. Ancak unu syleyebiliriz ki, Yunan ihtilalinin dourduu
hayal krkl, stanbul'daki ynetici elit zerinde yapt olumsuz etki ve her iki tarafta ortaya kan dmanlk hisleri
Bektallerin gay-i mslimlere kar sergiledikleri hogr zamannn getiini gsteriyordu. Bektai tarikat Osmanl Devleti s-

55 S. Faroqhi, Der Bektaschi-Orden ... , s. lll.

56 B. Abu-Manneh, agm. s. 12vd, 29vd.

1826'da Nal~ibend-Mceddid ve Behta'i

Tarihatlar

127

mrlan iinde yaayan eitli cemaatler arasndaki uyuma katkda

bulunmu idiyse, bu artk kaybedilmiti.
Dahas, Bektai tarikatnn ilgas Nakibendi-Mceddidiliin

ban ektii Snni eilimin stanbul'da olduka kuvvetlendii

anlamna gelmekteydi. Bu arkaplandan bakldnda, Hakand'dan
Sultan IL Mahmud'a gelen bir heyetin hediye olarak bir Kur'an ve
eyh Muhammed Masum'un eserini getirmeleri tuhaf gelmemektedir.57 Bu tarikatn Hindistan'dan Osmanl topraklanna dou
yaylmas Bat Asya islam'nn imdilik kat bir Snni anlay
temsil eden Hind islam'nn etkisinde kaldn gstermekteydi.
Dahas, Nakibendi-Mceddidi eyhleri Asya'daki dier Snni
Mslmanlara da ayn mesaj yaymaktayd. Bylece bu topraklarda bir Nakibendi-Mceddidi zaviyeleri a olutu, bunlarn
manevi silsilelen ayn kurucuya uzanmaktayd ve benzeri ideallere sahiptiler. Asya Mslman toplumlan arasnda daha nce hibir zaman bylesine bir birlik duygusu olumamt..

Bu ayn zamanda Osmanl Devleti'nin Kanuni Sultan Sleyman zamanndan beri Asya slam dnyasyla en yakn ilikiler dnemini yaad anlamna da geliyordu. Asya Mslmanlan giderek Bat'nn tahakkmne uradka nde gelen Mslman Devlet olarak Osmanl mparatorluu'na bakyorlard. Bu adan bakldnda Bektailiin ilgasn ilan eden ferman, Sultan II. Mahmud'un kendisini Emiru'l-M'minin ve Padiah- slam olarak zikretmesi m:anidardr. 58 Bir baka ifadeyle, Bektai tarikatnn ilgas Osmanllann slam dnyasna ynelilerinin bir sembol olarak
da grlebilir. Yukanda bahsedildii zere, Osmanl tarihi boyunca Bektailer Trk kltrn ve toplumsal zelliklerini muhafaza
etmitir. Bu tarikatn ilgasyla evrensel ve milletlerst slam anlay Osmanl-Trk topraklarnda ve stanbul'da etkin duruma
gelmi oldu. Bu nedenle Mustafa Kemal [Atatrk] 1924'te evrensel
slam anlaynn bir sembol olan Hilafeti ilga ettiinde bu tavn
benimseyen Bektallerin desteini almas srpriz saylmamal
dr.59

57 Ahmed Lutfi, Tarih, c. 4, s. 77.

58 M. Esad, age., s. 216, 217, 223.
59 Birge, age., s . 20 .