Blent Ecevit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt 1, Say 1, 2014, ss.

137-156
Journal of Theology Faculty of Blent Ecevit University, Vol. 1, No. 1, 2014, pp. 137-156

AHMED FARK SERHEND:

MLYET KAHRAMAN, MSBET SUF, MENF SUF?
Ahmad Sirhindi: Nationalist Hero, Good Sufi, Bad Sufi?
Yazan: Prof. Dr. Arthur BUEHLER*,

eviren: Do. Dr. Mehmet ATALAY**

ZET
Bu makalenin amac, Ahmed Farki Serhendi (vef. 1624, Serhend, Hindistan) ile ilgili bilimselakademik uzlay gncellemektir. Makale; Ahmed Farki Serhendinin nasl bir sre itibaryla
modern bir ulus-devlet olarak Pakistann siyasi atas, gnmz Hindistan iin de ba dman haline
geldiini zetleyip tartmaktadr. Zira birok yazar, zellikle de 1980 sonras itibaryla kendi yazl
mahsullerine bu yaklamlar yanstmlardr. Bunun yan sra makale, 20nci yzyln son on yllar
ve 21inci yzyln ilk yllar itibaryla akademik anlatlarda teekkl eden Serhendi portresini ele
alacaktr. Makale, akademik-bilimsel literatrde imdiye dek dikkate alnmayan sosyo-kltrel ve
tefekkri balamlar gndeme getirmektedir.
Anahtar Kelimeler: Ahmed Farki Serhendi, Mektbt, ndo-Pakistan Tasavvuf Gelenei.

ABSTRACT
The objective of this article is to update the scholarly consensus regarding Ahmad Sirhindi (d.
1034/1624, Sirhind, India). It briefly outlines how Ahmad Sirhindi has become the political grandfather
for the modern nation-state of Pakistan and the arch-villain of an independent India because many
scholars, particularly before 1980 wrote from those agendas. Then the article views Sirhindis image in
late 20th and early 21st century academic narratives. It provides socio-cultural and contemplative
contexts that heretofore have not been considered in the scholarly literature.
Keywords: Ahmad Sirhindi, Maktbt, Indo-Pakistani Sufi Tradition.

**

Prof. Dr. Arthur F. Buehler, Victoria University of Wellingtonda (Yeni Zelanda) Classics and Religious Studies Blmnde retim
yesi olarak almaktadr. (E-mail: art.buehler@vuw.ac.nz). Prof. Buehler, ayrca, aadaki kitaplarn yazardr: Sufi Heirs of the
Prophet: The Indian Naqshbandiyya and the Rise of the Mediating Sufi Shaykh (Columbia, SC: University of South Carolina
Press, 1998); Revealed Grace: The Juristic Sufism of Ahmad Sirhindi (1564 1624), (Louisville, KY: Fons Vitae, 2011). Bu makalenin
(kitap ii blm olarak) ilk yaymland yer itibaryla tam knyesi yledir: Arthur Buehler, Ahmad Sirhindi: Nationalist Hero,
Good Sufi, or Bad Sufi? in South Asian Sufis: Devotion, Deviation and Destiny, edited by Clinton Bennett & Charles M. Ramsey,
(New York : Continuum, 2012), pp. 141-162..
Do. Dr. Mehmet Atalay, stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Felsefe ve Din Bilimleri Blm Din Psikolojisi Anabilim
Dalnda retim yesi olarak almaktadr. (E-mail: matalay@istanbul.edu.tr). Bu makale Prof. Arthur Buehlerin zel
izniyle yaymlanmaktadr. Ayrca, eviri makalede Serhendinin Mektbtndan yaplan baz dorudan iktibaslarda ok az
deiiklikle u almadan istifade edilmitir: mm- Rabbn, Mektubt- Rabbn, ev. Talha Hakan Alp, mer Faruk Tokat,
Ahmet Hamdi Yldrm, (3 cilt. stanbul: Yasin Yaynevi, 2004)..

ilahiyatdergi.beun.edu.tr ISSN: 2148-3728

137

Mehmet ATALAY

Giri
Bu makale, ana-mecra akademik uzlay tadil etmek suretiyle Ahmed Farki Serhendiyi
(vef. 1034/1624, Serhend, Hindistan) daha geni bir balam iinde ele alp tetkik etmeye
almaktadr. Serhendiye aina olmayanlar iin peinen sylemek gerekirse, onun en iyi
bilinen yazl mahsul; byk ounluu (kabaca %85i) tefekkri (tasavvufi) uygulamay
ve buna ilikin tasavvufi meseleleri ele alp tartan Mektbtdr (Mektuplar). Bu mektuplarda ana hatlar belirlenen tefekkri (tasavvufi) uygulamalar istihdam eden ve iki nesil
iinde neredeyse btn nceki Nakibend uygulamalarn yerine ikame eden NakibendMceddid eyhler; slam dnyasnn dou blgelerine hzla yaylmtr.1 NakibendlikMceddidlik gelenei gnmzde de canl ve enerjik bir ekilde devam etmektedir.
Bu dinamik Nakibend sufi ayn zamanda ihtilafl bir sima olarak n plana kt. Hayat
vazifesini slamn tecdidi olarak gren ve dnemin nde gelen simalar olan fkhlar, yneticiler ve dier sufiler hakknda olumsuz konuan biri olarak Serhendi; on yedinci yzyln
halk katnda rabet grme yarmasn ak ara farkla kaybetmi olacakt. kinci bin yln
Mceddidi unvann sahiplenmesi de kamu ilikileri imgesinin kuvvetlenmesine ve kamusal anlamda tannmlna olumlu etki etmeyecekti. Aslnda, Serhendinin kamusal tannmlk balamndaki eksiklii yle bir noktaya ulamt ki mrnn sonlarna doru, Cihangir tarafndan, insanlar zndkla sevk eden pagan hikyelerden mteekkil ve ad Mektbt
olan bir kitap tertip eden kstah bir sahtekr olmakla suland.2 Cihangir Serhendiyi Araya
celbetti ve onu 1028/1619 ile 1029/1620 yllar arasnda mahbus tuttu. Serhenddeki evinde
inzivaya ekilmeden nce Serhendi, en az iki yl daha orduya refakat etmeye mecbur edildi.
Ksa bir sre sonra da, hicri takvim itibaryla 1034/1624 ylnda bundan yaklak bin yl nce
vefat eden Hz. Peygamberle ayn yata, yani 63 yandayken vefat etti.
Hem Hindistandaki hem de Hicaz blgesindeki birok fakih, lmnden sonra
Serhendinin slam dairesinin dnda olduunu ilan etti. Hatta Cihangirin torunu olan Mool
hkmdar lemgir (Aurangzeb, hkmranlk yllar: 1068/1658-1118/1707) Serhendinin
Mektbtnn okunmasn yasaklad. 1022/1613 tarihinden itibaren hemen her bir on ylda, Serhendiyi ya da tartmal fikir ve yaklamlarndan birini mdafaa eden bir kitabn
yazldn dikkate alrsak, on yedinci yzyldan beri Serhendinin aleyhinde konuanlarn,
onu ktleyenlerin hi eksik olmadn anlyoruz.3 Yirminci yzyla kadar, eyh Ahmed
1

Nakibendliin Orta Asyaya tekrardan intikali, ah Murad (hkmranlk dnemi: 1785 1800) ve Emir Haydar (hkmranlk
dnemi: 1800 1826) denen iki Mceddid lider sayesinde gereklemitir. Her iki lider de Buhara Hanln ele geirme gayesinde Mslman kimliklerini vurgulam ve bylece de sabk hkmdarlarn meruiyet amacyla Cengiz Hanla soy irtibat kurma temaylne son vermilerdir. Bu hkmdarlarn her biri; Serhendinin neslinden gelen Mceddid eyh Miyan Fazl
Ahmedin (vef. 1231/1815, Peaver) mridiydi. 18inci yzyln ilk yarsnda Orta Asyaya gelen ilk Mceddid dalgay tekil edenler; Serhendinin olu Muhammed Masmdan (vef. 1079/1668) Mekkede ya da Hindistanda manevi talim grm Habibullah
Sufi Allahyrn (vef. 1110/1700) mritleriydi. Bkz.: Bakhtiyor M. Babajanov, On the History of the Naqshbandiya Mujaddidiya
in Central Mawaraannahr in the Late 18th and Early 19th Centuries, in Muslim Culture in Russia and Central Asia from the 18th
to the Early 20th Centuries, eds., by Michael Kemper, Anke von Kgelgen and Dmitruy Yermankov, Vol 1, (Berlin: Klaus Schwarz
Verlag, 1996), 385-413; Die Entfaltung der Naqbandya mujaddidya im mittleren Transoxanien vom 18. bis zum Beginn des
19. Jahrhunderts: Ein Stck Detektivarbeit, in Muslim Culture in Russia and Central Asia from the 18th to the Early 20th Centuries,
eds., Anke von Kgelgen, Michael Kemper, Allen J. Frank (Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1998), 101-151.

Bkz.: Friedmann, Shaykh Ahmad Sirhindi Sirhindi: An Outline of His Thought and a Study of His Image in the Eyes of Posterity
(Montreal: McGill Queens University Press, 1971), 83. ngilizce metinlerden alntlanmad ya da aksi belirtilmedii mddete
bu makalede yer alan btn eviriler ahsma aittir. Serhendiye muhalefet edenler hakknda ayrntl bilgiye malik deiliz.
Serhendiye kar gelien bu muhalefet hakknda Cihangiri bilgilendirenlerden biri muhtemelen Dara ikuhtur. Bkz: Hamid
Algar, mm- Rabbn, slm Ansiklopedisi, 35 vols., (stanbul: Trkiye Diyanet Vakf, 1988-2014), 22: 194-99.

Bu yazl mahsullerin tamam kayp deildir. Serhendiyi ikinci bin yln mceddidi olarak mdafaa eden ilk yazl mahsul,
1022/1613 ylnda Abdlhakim Siyalkt tarafndan yazld. Son yazl mahsul ise (mnhasran Serhendiyi ya da fikirlerini m-

138

Blent Ecevit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt 1, Say 1, 2014

Ahmed Farki Serhendi: Miliyeti Kahraman, Msbet Sufi, Menfi Sufi?

Farki Serhendi hakknda daha fazla bilgi edinilmek istendiinde, ya menkbenmeler ve

mdafaanmeler ya da kendisinin ve fikirlerinin aleyhinde olmak zere bror hacminde
kk risaleler sz konusuydu. Gelgelelim, yirminci yzylda Ebul-Kelam Azad ve daha sonra da Muhammed kbal (vef. 1938) tarafndan kuvvetle tebcil edilmesinin akabinde Ahmed
Farki Serhendi, Pakistann on yedinci yzylda yaam doal ve fiili bir kurucu simas haline gelmitir. Bu balamda Serhendinin Muhammed kbal tarafndan tebcil edilmesi son
derece nemliydi. nk kbal, Hint alt ktasnda bamsz bir slam devletinin kurulmasn
29 Aralk 1930 ylnda Mslman Birliine (Muslim League) mteveccih bir riyaset konumasnda aikr olarak mdafaa eden ilk sima idi.4 eriat uygulama ve gayr-i mslimlerin idaredeki rollerini azaltma abas grnm altnda Serhendinin modern siyasi gndemlerle
zdeletirilmesi, sadece onun portresini tahrif etmeye yaramtr.5
1971 ylnda Yohanan Friedmann bariz bir gerei ibraz ederek (fakat bu gerein pek
de o kadar bariz olmamas sz konusuydu), yani, Serhendinin ncelikli olarak bir sufi olduunu ve dini tecrbenin doru ve isabetli yorumuyla (Friedmannn kelimeleriyle sylersek,
tasavvufi srlarn kefi ile)6 ilgilendiini belirttii dengeli bir alma meydana getirmitir.
Yirmi yl sonra Serhendinin fikirlerine ilikin kapsaml almasnda ter Haar, Friedmann ile
kesimektedir ancak bu kesime noktasna elbette ki daha nitelikli bir tarzda ulamaktadr.
Ter Haar, ncelikle ve azami lde bir sufi olmasna ramen Serhendinin nfuzlu Mool
elit kesimine mektuplar yazdn ve Mool Hindistannn daha ziyade slami bir yer olmas
gerektiine dair frsat bulduka srar ettiini hatrlatmaktadr.7 Bu makalede, eyh Ahmed
Farki Serhendiyi mmkn mertebe tam isabetle tasvir etmeye alarak ter Haarn ayak
izlerini takip edeceim. Bu da, Serhendinin gnmz akademi dnyasndaki eletirmenlerinin azami lde tahrikkr bulduu beyanlarn dorudan doruya ele almam anlamnda
gelmektedir. Bu beyanlara rnek olarak, Serhendinin sradan insanlar davara benzetmesini,
Hindulara kpek muamelesi yaplmas gerektiini sylemesini ya da szmona bbrlenmeci ve kerameti kendinden menkul mtekebbirne beyanlarn zikredebiliriz. Konuyla alakal en dengeli ve titiz akademik-bilimsel almalar bu iddialar gzard ederek inceleme d brakmtr: nk Serhendi esas itibaryla bir sufidir (bu da, Serhendi msbet bir
simadr anlamna gelmektedir), ya da, bu tr ifadeler nfuzlu Mool grevlilerine yazlm
mektuplarda ok nadir olarak tezahr etmektedir. Yine de, 21inci yzyl tasavvuf aratrmaclarnn yakn zamanlarda oluturduu yazl mahsul kmesi kapsamnda Serhendi ve hatta
onun Nakibend eyhi Muhammed Bkbillah (vef. 1012/1603) geliigzel ve orantsz bir
eletiri hissesine maruz kalmaya devam etmektedir.
dafaa amacyla yazlm deilse de) Hindistan Mceddidlii hakknda kaleme alnm on bir ciltlik devasa (neredeyse 7500
sayfalk) bir ansiklopedidir (Muhammed Mesd Ahmed, ed., Cihn- mm- Rabbn: Mceddid-i Elf-i Sn eyh Ahmed Serhendi,
11 cilt., (Karai: mam Rabbn Foundation, 2005-2007). Bkz.: Muhammed kbl Mceddid, Hazrat Mceddid Elf-i Sn kuddise
sirruhu ke dafa men likhi jane wali kitaben in Nurul-slam 33 (Jan./Feb. 1988), 45-72. Yohanan Friedmannn almalarna
ilave olarak, bu ihtilaflarn ve ilgili kaynaklarn bir ksm urada ksaca ele alnp tartlmaktadr: Arthur Buehler, Sufi Heirs of
the Prophet: The Indian Naqshbandiyya and the Rise of the Mediating Shaykh (Columbia, SC: University of South Carolina Press,
1998), 246-247.
4

Bkz.: Muhammed kbal, Speeches, Writings, and Statements of Iqbal, derleme ve edisyon: Latif Ahmed irvani, (Lahore: Iqbal
Academy, 1977 [1944], 2nd ed., gzden geirilmi ve geniletilmi olarak), 3-26.

Akademisyen aratrmacl klndaki bu tahrif ameliyelerinin birka Yohanan Friedman tarafndan ifa edilmitir. Bu makale
Friedmann ve ter Haarn tetkiklerinden daha ileri bir noktaya gitmektedir. Bkz.: J.G.J. ter Haar, Follower and Heir of the Prophet:
Shaykh Ahmad Sirhindi (1564-1624) as Mystic (Leiden: Het Oosters Instituut, 1992).

Yohanan Friedmann, Shaykh Ahmad Sirhindi, 115.

Ter Haar, Serhendinin mektup gnderdii hkmet memurlarnn ve onlara gnderilen mektuplarn listesini vermektedir.
Onun deerlendirmesine gre bu mektuplar 66 tanedir. Bkz.: ter Haar, Follower and Heir, 16-17.

Journal of Theology Faculty of Blent Ecevit University, Vol. 1, No. 1, 2014

139

Mehmet ATALAY

Okuyucunun, Serhendi hakknda evvelce benimsenen yaklamlar parantezlemesini ve

ona btn ayrntlaryla yeni bir tarzda bakmasn neriyorum. Bu makalenin ilk blm, Ahmed Farki Serhendinin Pakistan modern ulus-devletinin siyasi atas haline ve dier bamsz devlet olarak Hindistann ba dman haline nasl geldiini ksaca aklamaya alacaktr. kinci blmse 20nci ve erken dnem 21inci yzyl akademik anlatlarndaki Serhendi
tasvirlerini ele alacaktr. Bylece imdiye dek akademik-bilimsel literatrde ele alnmam
sosyo-kltrel ve tefekkri balamlar aklk kazanm olacaktr. Bylesi bir tetkik de daha
geni bir balam itibaryla Serhendi ve eyhi Bkbillahn bu tr bir akademik dikkat ve ilgiyi
ne lde hak ettiini/cezbettiini kefetmemizi mmkn klacaktr.
Serhendi nasl Pakistann Milli Kahraman oldu?
Pakistanda genel olarak kabul edilir ki Muhammed Cinnah (vef. 1948) lkenin (kurucu) babasdr, nk Pakistann ilk devlet bakandr. Farsa ve Urduca iirlerinde ifade
zemini bulmu fikirleri dolaysyla da air-Filozof Muhammed kbal, Pakistann manevi babas olmutur. Hindistanda bir Mslman Birlii (Muslim League) toplantsnda Kuzeybat
Hindistanda ayr bir slam devleti kurulmas ynnde atlan ilk adm da Muhammed kbal
temsil etmektedir. Buna ilave olarak Hint Mslmanlar arasnda kbalin kendi dnemi itibaryla fiili bir devlet airi olarak teesss eden itibar, onu tarihi bir kiilik haline getirmitir.
Ancak, Pakistann ada resmi tarihilerine (ve birok Pakistanl akademisyene) gre ikimillet kuramn tesis eden sima, kbal deildir.8 Aksine, iki-millet kuramnn gerek kurucusu olarak eyh Ahmed Farki Serhendi kabul edilmektedir.9 Bu durum tartmaya ak bir
ekilde de olsa Ahmed Farki Serhendiyi Pakistann siyasi atas haline getirmektedir. Son
derece hzl bir alg deiimidir bu! nceki yzyl boyunca Serhendi; kartlar tarafndan,
grkem duygusu yanlsamalaryla Hz. Peygambere kar son derece saygsz ve abartc bir
mutasavvf olarak geni lekte resmedilmiti. Peki ya imdi ne oluyordu?10
1919 tarihli Tezkiresinde Ebul-Kelam Azad (vef. 1958); Serhendiyi, Ekber ahn (hkmranlk dnemi: 963/1556-1014/1605) dini yeniliklerine fedakrane kar kan kahraman
diye resmetmiti. Muhteris din limlerinin, dnyac sufilerin ve kendi dini klkl yeniliklerine ek olarak genel dini yenilikleri (bidat) destekleyen bir imparatorun bulunduu bir evrede, zamann dini-sosyal kokumuluuyla tpk evvelce peygamberlerin yapm olduu
gibi bir dini mceddid olarak mcadele eden yegne sima, eyh Ahmed Farki Serhendi
olmutu. Sadece cahilane tasavvufi uygulamalara kar kan, batni uur alanlarn kefeden
ve vahdet-i hd basiret ve tecrbesini ilam eden bir mutasavvf olarak alglanmasna ek
olarak Serhendi, imdi (bir de) siyasi aksiyoner (eylem insan) olarak resmedilmekteydi.11
8

ki-millet kuram, dini Hint Mslmanlarnn ncelikli kimlik unsuru olarak nermektedir ve bu vesileyle Mslmanlar ile Hindularn iki farkl millet olduunu neren ve dolaysyla bir ulus-devlet olarak Pakistann kuruluunu gerekelendiren siyasi bir
ideolojidir.

Drt yllk Pakistan yaants tecrbeme dayanarak syleyebilirim ki ortalama bir Pakistanl, Ahmed Farki Serhendinin adn
hi duymamtr. Bununla beraber belirtmeli ki, Pakistan Devlet memurlar (Sivil Servis alanlar) internet sitesindeki testte
memurlar ki-millet kuramnn gerek kurucusu kimdir? sorusunun doru cevabn Ahmed Fark Serhendi olarak elde etmektedirler (dier seenekler, Sir Seyyid ve Allme kbal [Muhammed kbal] olmaktadr (19 nolu soru). Bkz.: http://www.cssforum.
com.pk/provincial-public-service-commission-examinations/ppcs-pms/35485-paper-subject-specialist-pakistan-studies2010-a.html (son ziyaret: 22 ubat, 2011).

10 Burada Friedmannn Serhendi tasvirini parafe (kendi kelimelerimle ifade) etmekteyim. Bkz.: Yohanan Friedmann, Shaykh Ahmad Sirhindi, 101.
11 Bkz.: Ebul-Kelam Azad, Tezkire, ed., Malik Ram, (New Delhi: Sahitya Academy, 1990), 263-264.

140

Blent Ecevit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt 1, Say 1, 2014

Ahmed Farki Serhendi: Miliyeti Kahraman, Msbet Sufi, Menfi Sufi?

Serhendi ile ilgili olarak bu alg deiimi, lmnden birka yl ncesine kadar kbalin yazl mahsullerinde bariz deildi. Kendi yazl mahsullerinde kbal, Ahmed Farki Serhendiyi
ok az kere zikreder ve bu gndermelerde genel olarak onun manevi vasflarn ve kiisel
tecrbesini vurgular. 1916 ylnda kbal, Nur Ahmed tarafndan henz hazrlanp yaymlanm Mektbtn bir nshasn temin eder.12 ok gemeden de, 1917 yl iinde Sleyman
Nedvye gnderdii bir mektupta, Bahaddin Nakibend (Nakibendiyye yolunun abidevi kurucu simas, vef. 1389) ve Ahmed Farki Serhendinin (mektupta kbalin tercih ettii
ifadeyle, Serhendli Mceddid) nasl gnlne yattndan bahsedecektir.13 kbal, Ekber
Allahabadiye (vef. 1921) gnderdii bir mektupta da Ahmed Farki Serhendinin slam mmetini nasl canlandrmaya altndan sz etmektedir.14 1928 ve 1929 yllarnda kbal yedi
konferans verir ve bu konferanslar daha sonra slam Dncesinin Yeniden Yaplandrlmas
(The Reconstruction of Religious Thought in Islam) balyla bir kitap olarak yaymlanr. Burada kbal, Ahmed Farki Serhendiye yle bir gndermede bulunmaktadr: Kendi dnemindeki tasavvufa ynelik olarak Serhendli eyh Ahmedin korkusuzca dile getirdii analitik
eletiriler [ada tasavvufi uygulamalarda] yeni bir usuln geliimine sebebiyet vermitir.15
kbal, on yandaki olu Cavidle 1934 ylnda Serhendinin kabrini ziyaret de etmitir ve ayn
ziyaretle ilgili olarak Bu ziyaretin stmde byk tesiri var demitir.16 kbal, ayn yl iinde
Urdu dilindeki aheseri Cebrailin Kanadn (Bl-i Cibrl) tamamlayacaktr. Bu kitapta kbal,
Ahmed Farki Serhendiyi Fars iirinde ekseriya tasavvuf eyhini temsil eden bir simge olarak saki diye zikredecektir:
Ey ski! arab ve kadehi bir daha getir.
Ey ski! Menzilime neredeyse ulatm.
Hindistan arap meyhanesi asr nce kapanm.
Ey ski! imdi herkese biraz ilahi feyiz gerektir.17
Daha sonra kbal, Cebrailin Kanadnda eyh Mceddidi yle zikretmektedir:
Cihangire boyun emedi;
Tatl nefesi, hr insanlara huzur.
Hindistanda Mslman [dini] mirasnn hamisi;
Zaman geldiinde Allahn ilam ettii.18
12 Sleyman ah Pulvariye gnderdii 24 ubat 1916 tarihli bir mektupta da Serhendinin bir mektubuna gnderme mevcuttur.
Bkz.: Beir Ahmed Dar, ed., Anvr-i kbal (Karachi: yaynevi yok, 1967), 9. Aktaran: Mesd Ahmed, Mujaddid-i Alf-i Thani aur Daktar Allama Iqbal (Lahore: Students Welfare Organization, tarihsiz), 3, dipnot: 1.
13 eyh Atullah, kbalnme, 2 cilt, (Lahore: eyh Muhammed Eref, 1951), cilt: 1, mektup: 35. Aktaran: Muhammed Mesd Ahmed, Allama Iqbal and Hadrat Mujaddid- i Alf-i Thani, Iqbal Review 5 (April, 1964), 114.
14 eyh Atullah, kbalnme, cilt: 2, mektup: 19. Aktaran: Muhammed Mesd Ahmed, Shariat wa tariqat: afkar Iqbal ki rawshani
men, in Iqbal Review 6 (January, 1965), 89.
15 Muhammad Iqbal, The Reconstruction of Religious Thought in Islam (Lahore: Sh. Muhammad Ashraf, 1986), 193.
16 Nadhir Niyazi, Maktubat-i Iqbal (Karachi: Iqbal Academy,1957), 161. Aktaran: Mesd Ahmed, Mceddid-i Alf-i Thani aur Daktar
Allama Iqbal, 6.
17 Muhammad Iqbal, Bal-i Jibril, in Kulliyat-i Iqbal Urdu (Lahore: Iqbal Academy, 1990), 351. arap meyhanesi tasavvuf dergh iin,
arap ak iin mecazdr. Menzil (ya da makam) ise akta tevhidi uur durumuna gnderme olarak kullanlabilmektedir. Miyan
Beir Ahmedin bu msraya dair sorusunu kbal, ski ifadesiyle Ahmed Farki Serhendiyi kastettiini syleyerek cevaplamtr.
Bkz.: Mahmud Nizami, Melfzt- kbal (Lahore: Lahore Ishaat Manzil, 1949), 28-29.
18 Ibid., 488-489. Kendi hatratnda kbal, Ahmed Farki Serhendi ile ilgili olarak ileri dzey almalar yaplmas gerektiinden de
sz etmektedir. Bkz.: eyh Atullah, kbalnme, 2:48.

Journal of Theology Faculty of Blent Ecevit University, Vol. 1, No. 1, 2014

141

Mehmet ATALAY

Serhendiyi 20nci yzyln bir siyasi reformcusu eklinde tasvir eden bir imgeyi Muhammed kbalin iirinin bu sekiz dizesine balayabilmemiz ihtimal ddr. Ancak, Ebul-Kelam
Azadn szkonusu yeni fikirlerinin yaklak on be yl boyunca tedavlde olduunu da
unutmamamz gerekir. Gnmz Pakistannda Ahmed Farki Serhendi milli bir kahraman
haline gelmitir, nk [Hindistanda bir] slam devleti kurulmas ynndeki abalarn srdrm... Mslman Hindistann kurulmas iin de muazzam bir gayret gstermitir.19 Hazreti Mceddid-i Elf-i Sn (rahmetullahi aleyh) tarafndan telaffuz edilip yorumlanan ideolojik
kavram (vahdet-i hd) [!] Dr. Muhammed kbalin ideolojik bak asn cezbetmi ve etkilemitir... Bundan trdr ki ayet Mceddid olmasayd kbal de olmazd demek yanl
deildir.20
1940 ylnda Nakibend menkbenme geleneini yanslayan Burhan Ahmed Farki;
Cihangirin, Serhendinin slam anlayna Serhendinin mahbus tutulduu yl iinde nasl
ihtida ettiini ayrntyla anlatmaktadr.21 Burhan Ahmed anlatsna, beklenmedik bir akademik yrnge tutmasna yol aan ilavelerde bulunmaktadr. lk olarak, bn-i Arabi okuluyla
balantlandrlan varln birlii (vahdet-i vcd) yaklamnn (isabetsiz bir iddia olarak)
gayri slami olduu ileri srlmektedir.22 Dolaysyla da Serhendinin varln birlii yaklamna kar bilinen/kabul edilen mcadelesi Burhan Ahmed Farkiyi, Serhendinin bn-i
Arabiyi kfir ilan ettiini ima etmeye gtrmektedir (oysa Serhendi bylesi bir iddiann yanndan bile gememitir).23 Bu yanl ve sapkn bilgi M. Mujeeb tarafndan eletiriye tabi tutulmadan benimsenmi ve Serhendi... bn-i Arabiyi gayretke bir ekilde kfir ilan etmitir24
diyen John Esposito tarafndan Bat dnyasnda reva bulur hale getirilmitir. Burhan Ahmed
Farkinin yapt ikinci ilave de, varln birlii yaklamn Hindu monizmiyle eitlemek
olmaktadr. Bylece Serhendinin imdilerde artk daha somut hale getirilmi varln birlii yaklamna kar bilinen/kabul edilen mcadelesi, Mslmanlar varln birlii denen
kaygan zemin vastasyla Hinduizm kapsamna dhil olmaktan kurtarma mcadelesine dnmektedir:
Mceddidin [Serhendinin] monizme kar taarruzunun [!] nemi; Hint alt ktasnn Dr
ikuh gibi esas itibaryla slamn ve Vedantann birliine inananlardan mteekkil evreleri
tarafndan pekl fark edilmiti.25
Takip eden sonraki almalar Serhendiyi, Mslmanlarn ve Hindularn uzlaabilecei
ve bir arada yaayabileceine dair herhangi bir ihtimali reddeden bir dini-siyasi hareketin

19 Mesd Ahmad, Mujaddid-i Alf- Thani aur Daktar Allama Iqbal, 12.
20 Ibid., 14.
21 Burhan Ahmad Faruqi, The Mujaddids Conception of Tawhid (Delhi: Idarah-i Adabiyat-i Delli, 1977), 26-27.
22 Bu en fena sapknlktr. Ibid., 107. bn-i Arabinin fikirleri dine ve vahye zt dmektedir. Ibid., 113.
23 Belirtmek gerekir ki, Serhendinin baz mbtedi sufilerle ilgili skntlar mevcuttur. Zira bu mbtedi sufiler kendilerini vahdet-i
vcddan yana ikna eden bir takm tecrbeler yaamtr ve artk birer vcd olarak bu sufiler tasavvufi eitimlerini tamamladklarn dnmlerdir. kinci olarak, Serhendi, bn-i Arabinin baz yaklamlarna itirak etmemekte fakat ona ciddi lde
sayg duymaktadr. bn-i Arabiye bir kez bile olsa sapkn dediini dnmek samadr. Konuyla alakal geni bilgi iin bkz.:
Arthur Buehler, Ahmad Sirhindi: A 21st-century Update, Der Islam, vol. 86, issue: 1, July 2011, pp. 122-141; Arthur F. Buehler,
Revealed Grace: The Juristic Sufism of Ahmad Sirhindi (1564-1624), (Louisville, Kentucky: Fons Vitae, 2012).
24 Bkz.: M. Mujeeb, The Indian Muslims (London: George Allen and Unwin Ltd., 1967), 245; John Esposito, Islam, The Straight Path
(Oxford: Oxford University Press, 1988), 124.
25 Ishtiaq Husain Qureshi, The Muslim Community of the Indo-Pakistan Subcontinent (Karachi: Maaref Ltd., 1977), 175.

142

Blent Ecevit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt 1, Say 1, 2014

Ahmed Farki Serhendi: Miliyeti Kahraman, Msbet Sufi, Menfi Sufi?

lideri olarak tasvir etmektedir.26 Bu szde hareket en nihayetinde Cihangirin, henz mahbus olduu halde Serhendinin yaklamna ark etmesi sonucunu dourmutur. Yine Cihangirdeki bu deiim, Hindu kalesi Kangrann ele geirilmesinden sonra bir inein kurban
edilmesiyle gya pekimi olmaktadr. Daha sonraysa, Serhendi sayesinde slami ortodoksi/
ortopraksi [itikat ve/veya amel bakmndan ana-mecra slami yaklam] Alemdarn hkmdarlk dneminde yeni batan ve tamamen tesis edilmitir. Ekber ve Dara ikuh hain iken
Serhendi ve Alemgir kahramandr.27
Ayn ekilde, eer Serhendi bir Pakistan milli kahraman ise, bamszlk sonras Hindistannda bir erir olarak resmedilmesi beklenecektir. Rizvi ve Aligarh Mslman niversitesinden baz tarihiler Serhendiyi akademik-bilimsel literatrde bir iddet kkrtcs olarak
resmetmeyi vazife edinmi grnmektedir.28 Rizvinin iddiasna gre Serhendinin benimsedii temel vazife, Mslmanlar ve Hindular ile Snniler ve iler arasnda nefret ve fitne
kkrtcl yapmakt. Modern Hint terminolojisinde buna cemaatilik (communalism)
denmekte ve cemaat iddetiliine yol aan etnik-dini ayrmclk anlamna gelmektedir.29
Dolaysyla, Serhendinin Cihangirin ba maliye memuru (maliye bakan) Hoca Cihana
gnderdii mektuplar tetkik balamnda Rizvi unlar sylemektedir: Yeterince artc bir durumdur ki Serhendi cemaat(ilik) virsn ona [Hoca Cihana] zerk etmeyi gerekli
grmemitir.30 Cihangire dair olarak da Rzvi, unu iddia etmektedir: Serhendinin, Hindu ve
ilere kar klca sarlmas halinde Cihangirin her eyi yerli yerine oturtaca ve slam asl
saflna dndrecei ynnde yanl bir dnce besliyordu.31 Baka bir paragrafta Rizvi
unlar sylemektedir: eriat klla gelitirilebilir sz Serhendinin kendi adalar iin
tevik ettii bir slogan haline gelmiti.32 Serhendi Hindulara kar szmona ylesine derin
bir nefret tamaktaym ki dorudan doruya Rzvinin kelimeleriyle sylersek:
O [Serhendi] gayr-i mslimlerin mahkm edilmesini ve imha edilmesini savunuyordu.
Hindularn nasl bir drtyle ldrldne de hibir nem vermiyordu. Hindularn salt imhas onun iin yeterliydi.33
Rizvinin yukarda zikredilen ve kiisel saldr amac gzeten (ad hominem) yorumlar, dikkatli bir akademik tetkikten ziyade kendi kiisel nyarglarn gstermektedir. Bununla beraber, belirtmek gerekir ki, Mool devlet grevlilerine gnderdii baz mektuplarda keskin ve
anlamca net yorumlar yapmtr. rnein Serhendi yle szler sylemitir: Kfirleri (kfr
26 Friedmann, Shaykh Ahmad Sirhindi, 107.
27 Ibid., 108.
28 Aligarh Mslman niversitesi tarih departmanndan Muhammed Habib (vef. 1971) ve olu rfan Habib de ideolojik anlamda Rzviye itirak etmektedir. Muhammed Habibin Ahmed Farki Serhendiye ynelik sert bir eletirel yaklam sergiledii
u kitaptaki nszne bkz.: Athar Abbas Rizvi, Muslim Revivalist Movements in Northern India in the Sixteenth and Seventeenth
Centuries (Delhi: Munshiram Manoharlal Publishers, 1993), xi-xix. Ayrca bkz.: Irfan Habib, The Political Role of Shaikh Ahmad
Sirhindi and Shah Waliullah, Enquiry 5 (1961), 36-55 and in Proceedings of the Twenty-Third Session of the Indian History Congress,
1960 (Calcutta, np, 1961), Part I, 209223.
29 Tuhaftr ki Hint-Pakistan alt ktas slamna dair deneyimsiz ve acemi bir baka akademisyen de Serhendinin mcadelesini
cemaatilie ve en nihayet ayrlkla yol amakla sulamaktadr. Bkz.: Malise Ruthven, Islam in the World (London: Penguin,1984), 280.
30 Athar Abbas Rzvi, Muslim Revivalist Movements in Northern India in the Sixteenth and Seventeenth Centuries (Delhi: Munshiram
Manoharlal Publishers, 1993), 237.
31 Ibid., 247.
32 Ibid.
33 Ibid., 249.

Journal of Theology Faculty of Blent Ecevit University, Vol. 1, No. 1, 2014

143

Mehmet ATALAY

ehlini) onurlandran bir kimse Mslmanlar aalam olacaktr... Bu insanlar [gayr-i mslimler] kpekler gibi muamele grmeli ve uzak tutulmaldr.34 Onlardan cizye almann amac, gzel elbise giymeye ekinecek dzeyde onlar aalamaktr (zillet).35 Serhendiye kar
yaklamn destekleyecek dzeyde Rizvinin elinde elbette ki baz somut dokmanlar vardr;
ama bu dokmanlara dayanarak yapt kiisel ve yzeysel deerlendirmeler, Serhendiyi
tarihsel anlamda tannmlnn ok uzana tayp arptmtr. Serhendiden yaplan bu ve
benzeri iktibaslar aada tekrar gndeme getireceiz.
Rizvi bu kadarla da yetinmemektedir. Bu yorumlara ilave olarak, kendisi de bir olan
Rizviye gre eyh Ahmed Serhendi, lerin kronik bir dmanyd.36 Bu balamda delil
olarak Rizvi, Serhendinin Nakibendiyye tarikatna girmezden nce yazd, ilk halifeyi
ve Hz. Ayeyi mdafaa eden ve Risle-yi Redd-i Mezheb-i a ya da Redd-i Revfiz (a Mezhebine Reddiye Risalesi ya da Rfzlere Reddiye) baln tayan risalesini gndeme getirmektedir. Serhendi bu risaleyi, zbek lider Abdullah Han eybnnin, ah Abbas Safevnin
hkmranlk dneminin (997/1588-89) ikinci senesinde Mehed ehrini igal etmesinden
sonra37 Mehedin fakihlerinin Orta Asya fakihlerine gnderdii bir mektuba cevap olarak yazdn belirtmektedir.38 Bu risalesinde Serhendi, lerin Hz. Ebu Bekir, Hz. Osman ve
Hz. Aliye kfir dediklerinden ve Hz. Ayeye iftira ettiklerinden dolay kfir olduklarna dair
deliller zikretmektedir. Bundan dolaydr ki Serhendiye gre ler ldrlmeli ve mallar
da msadere edilmelidir.39
Serhendi artk tannm bir tasavvuf eyhi haline gelince Hz. Peygamberin ahfadndan
olan, Muhammed Bkbillah ile Serhendinin tasavvuf derghlarna cmerte mali kaynaklar
salayan ve Mool hkmetinde maliye sorumlusu (mir bakhski) olarak grev yapan eyh
Ferid Buhariye bir mektup yazar. Bu mektubunda Serhendi unlar sylemektedir: unu kesin olarak biliniz ki bidat (mubtedi) biriyle dost olmak kfirle dost olmaktan daha zararldr.
Bidatlarn en irkin ve en ala da Reslullahn ashabna nefret duygular tayanlardr.
Burada Serhendi ilk halifeyi tahkir eden aya gnderme yapmaktadr.40
Sonralar Serhendi bu sert yaklam bir miktar tadil etmektedir: Yine de ihtiyatl olan;
Hz. Osmann [Hz. Aliye] stnln inkr edenin, hatta eyhaynin (Hz. Ebu Bekir ve Hz.
merin) [Hz. Aliye] stnln inkr edenin, kfir olmadn sylemektir.41 Baka bir
mektubunda Serhendi unlar sylemektedir:
Fakat limler bu vakalarda Hz. Aliyi (r.a.) hakl grm, muhaliflerinin itihadn hatal
bulmutur. Buna ramen onlarn kfir veya fask olduunu sylemek yle dursun, kendi34 Burada gayr-i mslimlerin pis olduuna dair bir ima vardr, zira Hanefi fkhna gre kpeklerin salyas necistir ve temas etmesi
halinde elbiselerin klnacak namazn sahih olmas iin ykanmasn gerektirir.
35 Bkz.: Ahmad Farki Serhendi, Mektbt, 1.163.43-44. (cilt.mektup.sayfalar). Trnak iaretlerinin olmad iktibaslarda,
Serhendinin slubuna sadk kalarak mektubun nceki ksmlarn zetlemi bulunmaktaym.
36 Ibid., 326.
37 Bkz.: Muhammed kram, Hazret-i Mceddid-i Elf-i Sn eyh Ahmed Serhendi kuddise sirruhu in Muhammed kram aaty, ed.,
Hazret-i Mceddid-i Elf-i Sn (Lahore: Seng-i Ml Publications, 2009), 234.
38 Bkz.: Ahmed Farki Serhendi, Redd-i Mezheb-i i, edisyon ve Urduca terc. ulm Mustafa Han, (Karachi: Anjuman Press, 1974),
3-4. Mtercim risalenin baln ebced hesapl bir balk olarak Teyd-i Ehl-i Snne diye tekrardan adlandrmtr. Ter Haar bu
risalenin balam ve ieriini tartmakta ve Serhendinin bu risaleyi bir vefat vesilesiyle yazd eklindeki Friedmannn yorumlarn dzeltmektedir. Bkz.: Ter Haar, Follower and Heir, 25-26.
39 Ahmed Farki Serhendi, Redd-i Mezheb-i , 5. Blm. Aktaran: Ter Haar, Follower and Heir, 26.
40 Bkz.: Ahmed Farki Serhendi, Mektbt, 1.54.28.
41 Bkz.: Ahmed Farki Serhendi, Mektbt, 1.266.130.

144

Blent Ecevit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt 1, Say 1, 2014

Ahmed Farki Serhendi: Miliyeti Kahraman, Msbet Sufi, Menfi Sufi?

lerini yadrgamamz bile sz doru olmaz. Nitekim Hz. Alinin (r.a.) bizzat kendisi muhalifleri
hakknda Kardelerimiz bize bakaldrdlar. Onlar ne kfirdirler, ne de fasktrlar; zira ellerinde
kendilerini hakl klacak tevilleri vardr demitir. Sevgili Peygamberimiz de Ashabm arasnda
cereyan eden tartmalardan uzak durun42 buyurmutur. u halde sahabenin hepsine hrmet gstermeli ve kendilerini hayrla yd etmeliyiz. Onlar hakknda asla suizanda bulunmamal ve onlarn kavgalarnn bakalarnn barndan daha hayrl olduunu dnmeliyiz.43
te gerek kurtulu yolu budur. Zira sahabeye duyulan muhabbet Peygamberimize duyulan
muhabbetten kaynaklanmaktadr. Yine onlara duyulan nefret de Peygamberimize ynelik
nefret anlamna gelmektedir.44
Daha sonra ayn mektupta Serhendi bu kez unlar sylemektedir:
Yine ok kr ki Allah bizleri Peygamberimizin ashabndan nefret eden ve onlar hakknda suizanda bulunan dier iki frkadan da (a ve Hriciyye) klmamtr. Bu iki frka, sahabenin birbirine dman olduunu ve birbirlerine iten ie kin ve nefret duyduunu iddia
etmitir. Hlbuki Allah Tel sahabe hakknda Onlar birbirlerine kar son derece merhametlidir [Fetih Suresi (48): 29] buyurmutur. u halde bu iki frka Allahn szn yalanlamakta ve sahabe arasnda dmanlk olduunu iddia etmektedir. Allah kendilerine tevfik
versin ve doru yolu gstersin.45
Tonlama fark bizzat bir gsterge tekil etmektedir.
Ahmed Farki Serhendinin Mektbt cilt iinde 536 mektuptan olumaktadr. Bir
mektuptaki deerlendirme ve yorumlar muhatabn kim olduu aklda tutularak dier
mektuplardaki deerlendirme ve yorumlarla bir balam birlii iinde mtalaa edilebilmektedir. Serhendinin hayatnn son dnemlerinde yazd mektuplarn nceki Nakibend
yaklamlarn nakzedip etmediini tesbit edebilecek durumda deiliz; ancak, Mektbtda
Serhendinin zamanla daha uzlamac olduunu gsteren bir seyir (rnt) olduunu syleyebiliriz. Bu balamda sylemek gerekirse: mit edilir ki bundan 350 ksur sene sonra
bazlar benim seili elektronik mektuplarm tesbit etmez ve birilerinin eyh Ahmed Farki
Serhendiye dair ahkm kesmesi gibi hakkmda ahkm kesmeye balamaz.
Kt nsandan yi Sufiye: Serhendi hakknda Menkbev ve Akademik Tadil
Yukarda zikredildii gibi Friedmann zamanla deien/gelien Serhendi algsna dair
dengeli bir deerlendirme veren ilk sima oldu. Serhendinin yaad dnemde, Abdlhak
Dehlev (vef. 1052/1642) gibi Serhendinin kibri, ar beyanlar ve Hz. Peygamber hakknda olumsuz den szler olarak alglanan yaklamlarndan rahatsz olan kimseler vard.
Serhendinin vcd diye adlandrd dierleriyse Allah ile bir olma tecrbesini normal
dini uygulamalara ynelik herhangi bir gereklilii atn dnmekteydi. Dolaysyla bu
kimseler; srekli olarak Hz. Peygamberin snnetine tabi olmann ve dini devleri icraya
42 Bu hadis bn Esrin hadis kitabnda bulunmakta ve Mektbtda iki defa iktibas edilmektedir.
43 Tarihsel bilin hassasiyeti asndan belirtmek gerekir ki bylesi bir beyan en iyi ihtimalle problematik olmaktadr. lk drt
halifeden nn cinayete kurban gitmesi, Hz. Peygamberin vefatndan sonra mantar gibi byyp kontrol dna kan btn
znelci davran ve tutumlarn sadece n yz (kapak) hikyesidir. ktidar mcadelesi, insanlarn karanlk taraflarn gn yzne
karr. Burada Serhendi okuyucuya, gemi hadiseler zerinde durmann faydadan ok zarar getirici bir etkisinin olduu gereini hatrlatmaktadr.
44 Ibid., 2.67.49.
45 Ibid., 2.67.54.

Journal of Theology Faculty of Blent Ecevit University, Vol. 1, No. 1, 2014

145

Mehmet ATALAY

ynelik gayretke faaliyetin gerekliliini vurgulayan ve kendilerine de tasavvuf yolunda sadece mbtedi dzeyinde olduklarn ihtar eden Serhendiyi ktleyip ekitiriyorlard. te
yandan menkbenme muhasebeleriyse tarihi yeniden yazmaktadr (yani bu muhasebeler,
mevcut tarihsel belgelere zt dmektedir). Bir menkbenme muhasebesinde, birok nde
gelen mutasavvfn Serhendinin doumunu ngrmesi szkonusu olduu gibi yetikin
dnemiyle ilgili birok kerametten de sz edilmektedir.46 Cihangir Serhendiyi, hkmdar
nnde yere kapanma (secde) terifatna katlmay reddettiinden hapse atar. Bir yl sonra
Cihangir, Serhendiyi hapsetmesinin hata olduunu fark edip piman olur ve bu kez onu
onurlandrr. Daha sonralarysa, menkbenmelere gre, Cihangirden sonraki iki Mool
imparatoru, yksek dzey hkmet azalar ve din limleri Nakibend-Mceddid mritler
olacaktr. Friedmannn aratrmasna gre on yedinci yzylda Serhendi, kendi mritleri ve
onu mdafaa eden ya da onu nakzetmeye alan din limleri mstesna olmak zere byk
bir lim olarak grlmemekteydi.47
18inci yzylda ah Veliyyullah (vef. 1176/1762), Serhendinin ikinci bin yln deil de
on birinci/on yedinci yzyln mceddidi olduunu kabul eder.48 Daha sonra, 20. yzylda
Serhendiye ilikin olarak gn yzne kan yazl mahsullerde ska vurguland gibi, ah
Veliyyullaha gre Serhendinin bir mceddid olduunu gsteren (yedinci) bir kant udur:
Serhendi, Sultann [Sultan Cihangir] zulmne kar koyabildii gibi hakk ilana ve Allahn
hukukunu mdafaaya devam ederken muhaliflerinin taarruzuna da direnebilmiti.49 Daha
nceki yzyllarda (on sekiz ve on yedinci yzyllar) olduu gibi 19uncu yzylda Serhendiyi
desteklemek/reddetmek zere yazlan risaleler onu siyasi bir sima olarak deil de bir sufi
ve din limi olarak ele almaktadr. 20nci yzylda Serhendi hakkndaki gerek destekileri
gerekse de eletirmenleri tarafndan sebebiyet verilen hzl alg deiimlerine bir yant olarak Friedmann, onun ncelikle bir sufi olduunu ve sufi olarak tetkik edilmesi gerektiini
sylemektedir.50
Ter Haar da Friedmannn Serhendi hakkndaki sonu-yargsn kk farklarla tasdik etmektedir. Serhendi, Nakibend eyhi Muhammed Bkbillah ile karlamadan nce, yani
Nakibend olmazdan nceki dnemi itibaryla, akid (kelm) ve fkhta ihtisas sahibi bir din
limidir. Sonrasndaysa, btn dnme tarz zerinde tasavvuf, belirleyici ve baat hale
gelmitir.51 Ter Haar, Serhendinin tasavvufi balam dnda dile getirdii ihtilafl beyanlarn
46 Serhendinin babasnn eyhi olan ah Kemal (vef. 981/1573) Serhendinin bykln henz bir ocuk iken kefeder. Bkz.:
Kem, Zbdetl-Makmt, 127, 134. Serhendinin doumunu ngren trden olmak zere burada zikredilen menkbeler u
isimleri ihtiva etmektedir: Hz. Muhammed (vef. 10/632), Ahmed Cem (vef. 536/1141), Ahmed Cemin olu Zahirddin, Halilullah Bedehn ve Muhammed Bkbillah. Bkz.: Bedruddin Serhendi, Hazartl-Kuds, 42-44. Bu menkbeler daha da zenginleip sslenmektedir ve Serhendinin doumunun Abdlkadir Geyln (vef. 561/1166), Abdlkudds Gangh (vef. 944/1537)
ve Selim et (vef. 979/1572) vb. eyhler tarafndan ngrlmesi szkonusu edilmektedir. Bkz.: Muhammed hsan Serhendi,
Ravzatl-Kayymiyye, ev. kbal Ahmed Farki, 4 cilt, (Lahore: Mektebe-yi Nebeviyye, 1989), 1.101-110.
47 Friedmann, Shaykh Ahmad Sirhindi, 91-102
48 Bkz.: Abdlahad Vahdet Serhend, Seblr-Red, edisyon ve Urduca eviri: ulm Mustafa Hn, (Haydarabad, Sind: nereden
bilgisi yok, 1979), 4-8. Bu risale Siyalktnin Delilt-Tecddiyle kartrlmaktadr. kbal Mceddid de bu karkl dzeltmektedir. Bkz.: kbal Mceddid, Hadarat Mujaddid-i Alf-i Thani ke dafa men likhi jani wali kitaben, Nurul-slam 33/1 (Jan-Feb,
1988), 47.
49 Abdlahad Vahdet Serhend, Seblr-Red, 7. (ah Veliyyullah bu balksz risalede on bir tecdid kantn zetle dile getirmektedir).
50 Yohanan Friedmann, Shaykh Ahmad Sirhindi, 111.
51 Ter Haar, Follower and Heir, x. Bkbillah ile karlatktan sonra tasavvufi uygulama ve tecrbenin Serhendinin mektuplarnn
konularnda baat hale geldiini sylemek daha doru olacaktr. Serhendinin akid ve fkh konularna ilikin mektuplarnn
ou bir din limi slubuyla kaleme alnmtr.

146

Blent Ecevit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt 1, Say 1, 2014

Ahmed Farki Serhendi: Miliyeti Kahraman, Msbet Sufi, Menfi Sufi?

zellikle tetkik konusu yapmaz; nk Serhendi kendi Hindistan evresine yalnzca marjinal lde ilgi gstermektedir.52 imdi burada ele alacamz konu, marjinal olsun ya da
olmasn bu beyanlardr.
Serhendinin Sosyolojik Balam: Erf/Eclf
Bu ksm, Serhendi ile ilgili akademik literatrde imdiye dek ele alnmam olan sosyokltrel ve tefekkri balamlara younlamaktadr. Serhendi dini mensubiyet ve irtibat ok
kuvvetli lde vurgulamtr. Serhendinin, dini irtibat ve hassasiyeti ok kuvvetli ve uurlu
bir Mslman olduu bilgisiyle beraber, Hanefi-Matridi bir Mslman olduu bilgisini de
zikretmek gerek. Dier insanlarn, zellikle de on yedinci yzyl Gney Asya adalarnn
gznde, Serhendinin Hindistan dnda kklere sahip bir aileden gelmi olmas son derece nemliydi. Bu sebeple Serhendiye ve babasna Kbil ya da Farki adlarn eklemi
oldular. Kbili eklindeki nisbet nam Serhendinin atalarnn Kbilden, yani Hindistan dndan gelmi olduunu belirtmektedir. kincisiyse ikinci slam halifesi Hz. mer b. el-Hattabn
soyundan geldiini belirtmektedir. Trk-Mool hkimiyeti altndaki Hindistan sosyal evresinde (ve stelik bu dnemi nceleyen asrlar ncesinden beri) bylesi bir bilgi ziyadesiyle
nemliydi. Ne ki Hint-Mslman hayat analizlerine younlaan ada yaklamlar genel
olarak bu sosyal boyutu gzden karmakta, ihmal etmektedir.53 Bu nisbet namlar; Hindistan
dndan gelen asil Mslmanlarla (erf) sradan insan yani avm saylan Hintli Mslman
mhtediler (eclf) arasndaki ayrm iaretlemektedir. te bu ayrm, Serhendinin zellikle
modern okuyucular tarafndan olumsuz olarak yorumlanan ifadeleri olmak zere baz beyanlarn anlamada yardm salayacak bir byte ilevi grmektedir.54 imdi, ncelikle bu
sosyolojik boyutu kefetmeye alalm.
Mslman erfn, en azndan eldeki mevcut metinlere dayal olarak sylersek drdnc yzyl kadar erken bir dnemden beri drt sosyal alt katmana ayrldn gryoruz: Hz.
Peygamberin kabul edilmi torunlar olarak Seyyidler; Sahabilerin kabul edilmi torunlar
olarak eyhler; Trk kkenli olduu kabul edilen insanlar olarak Moollar; ve Afgan kkenli
olduu kabul edilen Petunlar (Pathans).55 Bu tasnifte eyh tabiri saf Arap soyundan olanlar kapsamaktadr. Hz. Peygamberden sonraki ilk halife Ebu Bekir Sddkin adndan gelen
Sddk namyla biten adlar; Mehedde medfun sekizinci i imam Ali b. Musa er-Rza adndan gelen Rzv namyla biten adlar; yansra da, Hz. Peygamberin amcas Abbasn adndan
gelen Abbas namyla biten adlar da szkonusudur. simlerine Mirza ya da Emirzde ekini ekleyen Moollar genellikle Fars ya da aatay kkenlidir. Sradan insanlar demek olan
avm (eclf) genellikle ya ticaret ya da tarmla uramaktadr. Bu kesimin en alt katmanndaki insanlar da kasaplk, terzilik, berberlik ve deri iilii ile uramaktadr. Erf ise devlet
tekilatnda itibarl memuriyet grevleri icra etmektedir.
52 Ibid., xii. Bu ifadede ter Haar, Friedmann (Shaykh Ahmad Sirhindi, 69-87) iktibas etmektedir.
53 David Damrel, Serhendinin devlet tekilatndaki gayr-i mslim itirakine ve genel olarak Hintli gayr-i mslimlere ynelik dmanslna dair isabetli bir yorum yapmakta ve unlar sylemektedir: [Bu dmanslk] Orta Asyadan ithal Nakibend tarikat
yeliinden ziyade byk bir ihtimalle Hint-slam evrelerindeki arkaplan alglardan kaynaklanmaktadr. Ne ki Damrelin makalesinde bu konuyla alakal ileri dzey bir tasrih szkonusu deildir. Bkz.: David Damrel, The Naqshband Reaction Reconsidered, in Gilmartin, Beyond Turk and Hindu: Rethinking Religious Identities in Islamicate South Asia (Gainsville, FL: University Press
of Florida, 2000), 216-245, 188.
54 Bkz.: Arthur Buehler, Trends of Ashrafization in India, inSayyids and Sharifs in Muslim Societies: The Living Links to the Prophet,
ed. by Kazuo Morimoto, (London: Routledge, 2012), pp. 231-245. Bu makalenin giri blm ksmen burada tekrar edilmektedir.
55 Bkz.: Jafar Sharif, Islam in India: The Customs of the Muslamans of India, translated by G. A. Herklots, edited by William Crooke,
(Delhi: Oriental Books Reprint Corporation, 1972), 10-11.

Journal of Theology Faculty of Blent Ecevit University, Vol. 1, No. 1, 2014

147

Mehmet ATALAY

Bir on drdnc yzyl tarihisi olarak el-Brninin verdii kayda gre emseddin ltutmu [Delhi Trk Sultanlnda hkm srd yllar: 607/1211- 633/1236], aa toplumsal
katman mensubu olmalar dolaysyla otuz kiiye devlet memuriyetinden el ektirmitir.56 Ayn ekilde Balban ah [hkm srd yllar: 664/1266 686/1287], aa toplumsal
katman mensubu insanlar (eclf) btn nemli memuriyetlerden uzaklatrm ve aristokrasiden gelmeyen bir Hintli Mslman olarak Kemal Mohiyara Amroha blgesi vergi toplayclk grevini (mutasarrflk) vermelerinden dolay kendi maiyetindekileri iddetle knayp
azarlamtr. Muhammed Tuluk [hkm srd yllar: 725/1325 752/1351], bilinli olarak
hkmet ve brokratik idare dzeyinde yabanc-doumlu Mslmanlara ncelik tanyan
bir siyaset izlemi ve Hintli Mslmanlarn iddialarn sistematik olarak es geip grmezden
gelmitir.57 Erf tabakasna mensup olmak, tasavvufi nderlik asndan nemli bir nitelik
saylmaktayd; en azndan, erf akirt/mrit de celbedilmek isteniyorsa, szkonusu nitelik nemliydi. Yansra, erf mutasavvflar daha yksek bir konuma sahiptiler nk yerel
detlerin yerini tuttuu kabul edilen kendi ekilsel slami faaliyet ve yaaylarnda daha
ziyade eriat bilinci tayan, daha dindar insanlar olarak alglanmaktaydlar.
Aslnda, Serhendinin mektup gnderdii, yazt insanlarn (mektup gnderdii bir
Hindu hari) tamam, Farsa mektuplar okuyabilmeleri dolaysyla doal olarak erf tabakasna mensuptu. Mslman Hint-Mool kltrnde soy silsilesi azami nemdedir ve bu
durum da tasavvufi uygulamalar etkilemitir. Gney Asya sufileri ticaret ileriyle zdeletirilmekten ya da ticaret artran mesleki sfatlar (nisbeler) adlarna eklemekten neredeyse
daima kanmlardr. Bunun sebebi, tccarlarn toplumsal katmanlarn en alt tabakasnda
saylmasdr. Eclf kelimesinin erf terimlerle tercmesi, moloz srs demek olmaktadr.
Gney Asya tarihinde ne kan sufi simalarn biyografilerine ilikin korkordans tetkikinde
Riazul Islam; konuyla ilgili hemen hemen btn ksa biyografik zetlerin, nde gelen eyhlerin yksek eceresini zikretmeye nem verdiini ve zen gsterdiini kaydetmektedir.58
Yazl metin kaytlarna dayanarak sylersek; yle grnmektedir ki, erf/eclf eklindeki bu
snf dzeni ayrmnn toplumsal, siyasal ve hatta spiritel olarak Hint-slam hayatna kuvvetle nfuz ettiinden yana phe yoktur.
eyh Ahmed Farki Serhendi, limlik geleneini srdren saygn bir erf ailenin ferdi
olarak domutu. Yetitii ortamdaki genel normal alg; Mslman toplumun st katmann imtiyazl kesim olarak erfn, aa katmann eclfn, daha solgun ve belirsiz bir katmann da gayr-i mslimlerin oluturmas gerektii ynndeydi; dolaysyla, Serhendi de
byle bir alg iinde yetimiti. Ekber ahn [hkm srd yllar: 963/1556-1012/1605] ve
Cihangirin [hkm srd yllar: 1013/1605-1036/1627] mutemet maa ktibi [gnmz
itibaryla, maliye bakan] eyh Ferid Buhriye yazd bir mektupta Serhendi, kfirleri (kfr
ehlini) onurlandran bir kimsenin Mslmanlar aalam olacan sylemektedir. Bu mektup yalnzca Hindularn elit Hint-Trk idarecileri dzeyinde bir memuriyete atanmasn deil,
ayn zamanda, devlet grevinden daha geni bir balam ima etmek zere btn gayr-i
56 ltutmuun aa tabakadan insanlara ynelik kmseme tavr iin ayrca bkz.: Ziyuddin Brni, Tarh-i Frz h, trans. H.M.
Eliot, The History of India Vol. 14, 2nd Edition (Calcutta: Susil Gupta Ltd., 1953), 178.
57 Bkz.: Imtiaz Ahmad, The Ashrf-Ajlf Dichotomy in Muslim Social Structure in India, Indian Economic & Social History Review 3
(1966) 270. Bu balamda Hintli (ya da Hindistanl), kendi aile kklerini Hindistan dndaki Mslman corafyalara isnat etmeyen insanlar demek olmaktadr.
58 Bkz.: Riazul Islam, Stories of Saintly Wrath, in Riazul Islam, Sufism in South Asia: Impact on Fourteenth Century Muslim Society
(Karachi: Oxford University Press, 2002), 204.

148

Blent Ecevit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt 1, Say 1, 2014

Ahmed Farki Serhendi: Miliyeti Kahraman, Msbet Sufi, Menfi Sufi?

mslimlerle yaknlk kurmay ve onlarla konumay ifade etmektedir. Bu insanlar [gayr-i mslimler] kpekler gibi muamele grmeli ve uzak tutulmaldr. Serhendinin dediine gre, bu
gayr-i mslim dmanlarla yaknlk kurmann getirecei en kk zarar, eriat hkmlerini
zayflatmak ve gayr-i mslim detlerini kuvvetlendirmek olacaktr. Onlardan cizye almann
amac, gzel elbise giymeye ekinecek dzeyde onlar aalamaktr (zillet).59
Bir Mool elitine yazm olduu bu mektupta Serhendi, esas itibaryla toplumsal dzenin korunmas gerektiini belirtmektedir. Mslmanlar (ve gayr-i mslim kltrlere mensup
dier insanlar) toplumsal dzeni koruma ve toplumsal dzenin korunmasna katk salama
adna genel anlamda bireysel hak ve zgrlklerden fedakrlkta bulunabilmilerdir. Mool
hkimiyetine muhalif olanlar ikyetlerini dini terimlerle ifadelendirmilerdi. Bu balamda
en bariz rnek, Abdlkadir Beduninin Mntahabt-Tevrh balkl kitabdr.60 Beduninin
Ekber ahn hkmet etme tarzna kart yaklamlar, erf Mslmanlarn ou tarafndan
da paylalmaktayd. Mool mahkemelerinde yaklak olarak be yl grev yapan Abdlhak
Dehlevi, Ekber ah ldkten hemen sonra, Hz. Peygamberin ahfadndan yukarda zikri geen eyh Ferid Buhariye bir mektup gnderir. Bu mektup, Hz. Peygamberden daha bykm gibi hareket eden Ekber ah kuvvetle knamakta ve bu balamda (Kuranda getii
zere Tanrlk iddiasnda bulunan) Msr Firavunlarna gndermede bulunarak dini terimler
kullanmaktadr. Ayn mektupta Abdlhak Dehlevi, Ekber ahn tavrlarn (bir kadnla erkein ilikisinde olduu gibi) ruh latfesinden ayrmam nefsiyle balantlandrarak tasavvufi bir tehis koymaktadr.61 Abdlhak Dehlevinin bu mektubu nasl bitirdii dikkat ekicidir:
Her bir topluluun muamelesinin mesleine gre olduu sylenmitir. Bu szn anlam, her meslek ya da ura iinde her ahs kendi [mesleine uygun] i yapma tarzna gre
hareket eder. eriat- arr tarafndan celbolunmak, en nemli itigal tarzdr. Ayn ekilde
Hz. Peygamber (sallallhu aleyhi ve sellem) hi kimseyi [gndelik hayat iindeki] mesleinden (hirfet) alkoymamtr. iftileri ziraata, tccarlar ticarete, aile babalarn e ve ocuklarnn bakmna, bekrlar ayr [tekil] yaamaya; zenginleri kendi servetlerine, fakirleri de kendi
fakirliklerine ve oruca brakmtr. Her bir topluluun kendilerine ait kurulu ve intizaml bir
itigal tarz vard. Bylece de her bir topluluk kendi iini yapyor ve kendi ilek ve dosdoru
yolundan sapmyordu. Bu yoldan sapmak, [ekseriya inanszlk olarak tercme edilen bir kelime olarak] kfr ve itaatsizliktir.62
Burada Abdlhak; eclf (Hint kkenli avm Mslmanlar) ve hatta hi kabul edilmeyecek toplumsal kesimleri (Rajput Hindular) devlet ve hkmette elit konumlara yerletirmek
suretiyle toplumsal dzeni karma hale getiren Ekber ahdan ikyet etmektedir. Bu ikyet;
Ekber ahn ihmal ettii nebev rneklie yani Snnete ilikin olarak Abdlhakn kendi yorumuna dayanmaktadr.
59 Bkz.: Ahmed Farki Serhendi, Mektbt, 1.163.43-44.
60 Bkz.: Abdulqadir Badauni, Muntakhab al-tawarikh, 3 vols., trans. by Wolseley Haig (Calcutta: Baptist Mission Press, 1925).
61 Ruh (latfesi) ile nefs (ego) arasndaki bu iliki ok ayrntl bir ekilde urada izah edilmektedir: Serhendi, Mektbt mektubu,
1.287. Bu mektubun ngilizce evirisi iin ayrca bkz.: Arthur Buehler, Revealed Grace: The Juristic Sufism of Ahmad Sirhindi (1564
1624), (Louisville, KY: Fons Vitae, 2011).
62 Bkz.: Khaliq Ahmad Nizami, Akbar and Religion (Delhi, Jayyed Press, 1989), 409. Abdlhak tarafndan yazlan orijinal Farsa mektuptan yaplan bu iktibasn evirisi ahsma aittir. Ayrca bkz.: Ebul-Mecd Abdlhak Muhaddis Dehlev, Kitabl-Mektib verResil il Erbbil-Keml vel-Fezil (Delhi, Matba-i Mctabai, 1867), 84-91 (mektup no: 17). Ehamtarin ve ehambarin eklinde
okunabilecek bir kelimeyi ehambarin eklinde okumay tercih ettim. Nizami Sahib tercme ettiim iktibasn fasl baln Din
sahas meraya yaramaz eklinde yorumlamaktadr. Nizami, Akbar and Religion, 404. Ben daha farkl tercme etmeyi tercih
ediyorum. Mektubun geri kalan ksm bu hayatta yaplan amellerin meyvesinin ahirette ortaya kaca ynnde bir izahat
yapmaktadr.

Journal of Theology Faculty of Blent Ecevit University, Vol. 1, No. 1, 2014

149

Mehmet ATALAY

Abdlhak Muhaddis Dehlevnin eyh Ferid araclyla Cihangirden niyaznda olduu

gibi Serhendi de hkmetin mevcut sosyal dzeni muhafaza etmesini istemi ve beklemitir.
Dier bir deyile, herkesin ananeye ve gemi rneklere gre kendi mnasip konumunda
olmas gerekiyordu. Bu iki allme mutasavvf gemite ilediini dndkleri dzeni muhafaza etmeyi tercih etmeleri dolaysyla muhafazakr bir yaklam iindeydiler. Ekber ahn
mali slahat ve kanunlar; Hindular, Hintli Mslmanlar (eclf) ve Hindistan d soylardan gelen imtiyazl Mslman aristokrasi (erf) arasnda ayrm gzetmiyordu. Erf, Ekber ahn siyasetinden yana memnun deildi nk krl arazi mlkiyeti salahiyetlerini ve devlet tekilat iindeki yksek memuriyet imknlarn kaybetmilerdi. Anane; gen ve askerlik yapmayan
gayr-i mslim erkekleri vergilendirmeyi ve genel olarak gayr-i mslimleri aalamay, zillete
maruz brakmay emrediyordu. Erf tabakasna mensup bir birey olarak Hindular hakkndaki dncelerini aklayan Serhendinin tavr; neredeyse, Hindu Brahminlerin [Brahma rahibi]
dokunulmasn caiz grmedikleri parya (mleccha) Mslmanlara ynelik tavryla zde dmektedir. Btn bu pervasz eitsizliin aalayc ve ayrmc siyah-beyaz, ak-kara tantanas;
istikrarl bir toplumsal dzen gzetme amac gdyordu. Elbette ki bu tantanann tamam,
ya da hi deilse ou, ada duyarllklarn hazmedebilecei trden deildir.
Serhendinin Mektbtda byle konumas hayli nadirdir, fakat muhtemeldir ki o gn
yalnzca bir duygu dalgalanmasndan daha farkl bir durum szkonusuydu. Serhendide;
benimsedii hkmet prensibi eriat, kfirlik (kfr) cihad ve cizye kavramlar evresinde
dolanan ve iyi ve gzel olan her eyin slamdan doduunu, bir gayr-i mslimin vcut bulmu erden baka bir ey olmadn syleyen el-Brninin63 yaklak olarak drt yzyl
nce ifade ettii sylemin yanklar mevcuttur. Serhendinin babasnn genliinde tant byk et-Sabir eyhi Abdlkudds Gangohi; sadece saf ve gayretke iman sahibi
Mslmanlarn devlet memuriyetlerinde grev almasn, gayr-i mslimlerinse (kffr) devlet
vazifelerinde istihdam edilmemesi gerektiini ilan etmiti. Dahas, cizye vermeye zorlanm
insanlar olarak gayr-i mslimlerin Mslmanlar gibi giyinmelerine izin verilmemeli; ne de
aikr bir ekilde ve halka ak yerlerde inanlarn tatbik etmelerine izin verilmelidir. Belli ki,
Hint-slam dindar eliti asndan, Hindu ounlua nasl davranlacana ve nasl hkmet
edileceine dair drt yzyllk belirgin bir uzla/ittifak szkonusudur. Tahmin edilebilecei
gibi Serhendinin tavrlar, erf grntye ekseriya uygun dmektedir.
Sert slup btnyle erf tavrlara balanamaz elbette. Friedmann, Serhendinin avm
insanlardan... davarvri avm insanlar gibi ifadeler kullanarak ak bir kmseme tavryla bahsettiini sylemektedir.64 Mektbtda avm insanlara ynelik gndermelerin ou
eriata uyan avm insanlara, bu insanlar aydn elitten (havs) ayrt etmek amacyla gnderme yapmaktadr. Serhendinin avm insanlar davar srsne benzettii ok az rnekte szkonusu edilen, avm insanlarn gafleti ya da midelerine esir dmesi mefhumudur (makm-i
avm kel-enm).65 Bu tavr, tipik bir erf tavr ya da belirgin bir kmseme tavr olarak g63 Bkz.: Muzaffar Alam, Sharia and Governance in the Indo-Islamic Context, in David Gilmartin & Bruce B. Lawrence, Beyond
Turk and Hindu: Rethinking Religious Identities in Islamicate South Asia (Gainsville, FL: University Press of Florida, 2000), 225. Bu
blm ve bundan sonraki iki blm iinden baz ksmlar ayn zamanda urada bulunabilir: Arthur F. Buehler, Ahmad Sirhindi:
A 21stCentury Update, in Der Islam, vol. 86, issue: 1, July 2011, pp. 122-141.
64 Bkz.: Friedmann, Shaykh Ahmad Sirhindi, 50. Mektbtda geen btn kelimelerin alfabetik fihristi niteliinde kapsaml bir
alma olmasa da, Fehris-i Tahlli-yi Hetgne-yi Mektbt- Ahmed Serhend (Lahore: Iqbal Academy, 2000) balkl fihrist almamzn tesbitine gre, avm kelimesinin zikredildii on yerden sadece iki tanesinde onlara davar gndermesinde bulunulmaktadr. Avm halka gnderme yaplrken eclf kelimesi kullanlmamaktadr.
65 Bkz.: Mektbt 1.313.168; 3.49.114.

150

Blent Ecevit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt 1, Say 1, 2014

Ahmed Farki Serhendi: Miliyeti Kahraman, Msbet Sufi, Menfi Sufi?

rnmemektedir. Hindistan yerlisi Mslmanlara ynelik bir erf tavr, daha ziyade, onlarn
deersiz, iren, srnak ve ounun da cafcafl, yzeysel ve uyumsuz olduunu sylemeyi
tercih eden tavrdr.66 Oysaki Serhendinin beyanlar, gerek bir insan olmaya dair belirledii
yksek standartlar rneklendirmektedir. Serhendi yle sylemektedir: Avm halk hayvani temayllerine esir olmakla bu ortak beeri hakikatin dndadr.67 Bu adan bakldnda
Serhendi, sadece vakay ifade etmektedir; zira gerek onun zamannda gerekse gnmzde
ok az insann kendi egosunu (nefs) terbiye etmesi sz konusudur. Dier bir deyimle Serhendi burada bir tasavvuf eyhi olarak konumaktadr.
Bu tahlilde, Orta Asya merkezli Nakibend n-rnekler de szkonusudur. Serhendiyi
ve Hindistandaki dier erf Mslmanlar Ekber ah idaresinin gayr-i slami doasndan
ikyet eder bulduumuzda, referans modellerinden biri olarak, Nakibendlerin ve fukahann siyasi sahaya daha ok etki ettii tarihi Trkistan olarak Semerkant blgesindeki eski
rnek modeli esas aldklarn gryoruz. Nakibend eyhi Ubeydullah Ahrar (vef. 1490)
Serhendinin mektuplarnda sklkla zikredilir (33 defa). Ahrar hayattayken Semerkantdaki
en geni arazi mlkiyetine sahipti ve Timurlenk hanedanndan hkmdarlarn ve Semerkant
elitinin siyasi destekisiydi. Ahrar, Mslmanlar zalimlerin errinden korumakla emrolunduu ynnde ak bir kef ilham olduunu sylemiti.68 Pratik siyasi dzlem itibaryla Ahrar; idarecileri, eriat uygulama ynnde kuvvetle tevik etmiti. Hindistanda erf, erf
Mslmanlar olarak huzur ve refahlarnn idari adan birinci ve azami ncelik tamas beklentisi iinde olmutu. Baz alnan bu model asndan hkmetin vazifesi, gayr-i mslimleri
yldrmak ve detlerini kaldrmak olmalyd.
Mool siyasi gereklii asndan Hoca Ahrarn Orta Asyas nceki dier slami idare
prensiplerinin ou iin szkonusu olduu gibi eskide kalm bir rnek model tekil ediyordu. Eclfleri (sradan Hint kkenli Mslmanlar) hatta gayr-i mslimleri (Rajput Hindularn)
devlet tekilat iinde elit konumlara getirerek sosyal dzeni alt-st eden Ekber ahdan, Serhendi gibi Abdlhak Muhaddis de ikyet etmekteydi. Bu ikyet Abdlhakn Ekber ahn
gzard ettii nebevi n-rnek yani Snnet yorumuna dayaldr. Ekber ahn bak asna
gre, intiar etmekte olan bir Mool imparatorluu; slami meruiyet adna kar rtkanl yapan bir erf kar grubu tarafndan dizginlenmemi bir liderlik gerektiriyordu. Erf
Mslmanlar nfusun en fazla yzde lk bir kesimini tekil ederken yalnzca onlar dikkate
almak; siyasi, ekonomik ve askeri adan bir anlam ifade etmiyordu.69 ok az istisnasyla btn dnemlerde hkmdarlar, siyasi menfaat salama ve siyasi iktidar srdrme olgusuna
her eyden ok nem vermitir. Mool imparatorlar da bu kurala hibir ekilde istisna tekil
etmiyordu.
Serhendinin istikrarl toplumsal dzen mefhumu; yalnzca Mslmanlar ilgilendiren,
onlar kapsayan bir mefhum deildi. Onun dnya gr, farkl yaama tarzlar (eriatlar)
sunan farkl dinleri de iermekteydi.70 Bu dnya gr, Serhendinin bizzat iktibas ettii
66 Bkz.: Richard C. Foltz, Mughal India and Central Asia (Karachi: Oxford University Press, 1998), 107.
67 Bkz.: Mektbt mektubu, 2.67.
68 Bkz.: Muzaffar Alam, The Mughals, the Sufi Shaikhs, and the Formation of the Akbari Dispensation, Modern Asian Studies 43/1
(2009), 144.
69 Mool imparatorluunun tahminen 110 milyonluk nfusunun %15i yani 16,5 milyonluk bir kesimi ehirlerde meskn idi.
Erf Mslmanlarn miktar ehirli nfusun %20si olarak iirilse bile bu miktar 110 milyonluk toplam nfusun yalnzca 3,1
milyonluk ksmna tekabl etmektedir.
70 Bkz.: Serhendi, Mektbt mektubu, 2.55.

Journal of Theology Faculty of Blent Ecevit University, Vol. 1, No. 1, 2014

151

Mehmet ATALAY

bir Kuran ayetiyle rneklendirilen, yaa ve yaat eklinde zetlenebilecek bir yaklam iermekteydi. Szkonusu Kuran ayeti udur: Sizin yaama tarznz (dininiz) size, benim yaama
tarzm (dinim) da bana [Kuran: 109/6].71 Serhendinin gayr-i mslimleri slama girmeye zorlamak ya da gayr-i mslimlerin kendi dinlerini yani kendi hayat tarzlarn pratie dkmelerini engellemek gibi bir aba iinde olduunu ya da byle bir abay kendine vazife addettiini gsteren hibir delil szkonusu deildir.
Modern ncesi Toplumsal Dzen Dncelerine Kar Modern
Halk iinde ihtilaf ve ekimeye yol ama potansiyeli tamas itibaryla Serhendinin
avm halk ya da Hindular hakkndaki yorumlar, herkes iin bar (sulh-i kll) fikrini destekleyen ve Ekber ah ile onun Mool haleflerinin yararna ilev gren daha geni yaklama sert
bir ekilde zt dmektedir.72 Modern bir bak as itibaryla, kayt altna alnm btn manevi basiret ve tecrbelerine ramen eyh Serhendi, toplumsal uyumu bozacak yaklamlar
dile getirmesinden tr sulanabilirdi. Daha geni bir adan bakarak sylersek, dini kimlik
itibaryla, dini cemaatler iinde ortaya kan sert snrlar ile tekiler arasnda nisbeten akkan ya da hi olmayan snrlar arasndaki zddiyet; modern ncesi ve modern dnya grleri arasndaki niteliksel farklar rneklendirmektedir. Modern dnyada; etnik kkene, deri
rengine, mensup olunan dine ve tanan cinsiyete baklmakszn eit dzeyde hukuki, ahlaki ve siyasi olarak zgr olan vatandalar arasnda vatanda olmak gibi ada bir nosyon
mevcuttur. Serhendinin dnyasndaysa kii, belli inanlar benimsemek ve belli pratikleri
yerine getirmek suretiyle hirette kurtulacak bir mmindir. Modern insan iin bu zgrlklerden mahrum kalmak, ac verici ekilde alglanamayacak bir durumdur. Modern ncesi
insan iinse kfir olmak, aileden ve cemiyetten dlanmak ve hirette de ebedi azaba dr
olmaktr. Bunlar radikal anlamda birbirinden farkl dnya grleridir. Serhendinin dnya
grnde, erf Mslmanlarn siyaseten buyurgan tarzda Hindularn stnde yer almas
kaydyla Mslmanlarn ve Hindularn kendi dnyalarnda yaamalar halinde hibir atma szkonusu olmayacakt. Onun dnya grnde mterek anlaya, ortak anlamlara yer
yoktu; bu iki-din yapl din-kltrel dnyada, paylam dzeyi ok daha dk bir etkileim
szkonusuydu.73
znel ve bireysel tecrbe ve geliime younlaan tasavvufi tefekkr uygulamas (ya da
modern dnem ncesi bakaca herhangi bir tefekkr uygulamas), bu ortak anlaya zemin
salayacak bir dinler-aras alan oluturma konusunda yapsal olarak msait deildir. znel
tefekkri geliim, bu zneler-aras ve dinler-aras geliim boyutundan bamszdr. Tasavvufi
tefekkr uygulamas anlamnda bir kimsenin yetenekli (ve ltuf grm) ve bakalarnn da
benzeri tecrbeler yaamasn salayabiliyor/kolaylatrabiliyor olmas, kltrel olarak belirlenmi nyarg ve yatknlklarn otomatik olarak bertaraf edilecei anlamna gelmemektedir. Ancak modern dnemin gelip atmasyla birliktedir ki eletirel bir insan kitlesi; klelii, snf anlayn, etnik merkezcilii ve cinsiyetilii devam ettiren kltrel cehaleti aklc
adan gzden geirebilmitir. Bu kitlenin birbirine eklemlenmi ve zneler-aras geerli bir
uur olarak artm toplumsal farkndal sayesinde modern dnem insanlar, btn dnya
71 Bkz.: Serhendi, Mektbt, 1.47.18.
72 Nasiruddin Tsinin kitaplar dzenli olarak Ekber aha okunmaktayd. Muzaffer Alam, eriat modelli hkmet ile Nasiruddin
Tsiden mlhem hkmet modeli arasndaki farklar Shara and Governance balkl makalesinde aklamaktadr (pp. 216245).
73 Bkz.: Serhendi, Mektbt mektubu, 1.167.

152

Blent Ecevit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt 1, Say 1, 2014

Ahmed Farki Serhendi: Miliyeti Kahraman, Msbet Sufi, Menfi Sufi?

leinde beeri topluluklarda hl ilerlik kazanmaya devam eden tersine evrilemez

deiimler meydana getirmitir. Bu szler; Serhendinin, ngilizce konuulan ya da ngilizce okuyabilen modern dnyada oumuzun benimsedii dnya grnden hayli farkl
bir dnya grnde olduunu sylemenin dolambal bir yoludur.74 Toplumsal henk ve
uyum olarak dnd nitelikleri temin etme amacyla Serhendinin toplumu dzenleme
tarz, ileyen demokrasilerde ok kltrl toplumsal yapnn gerekli kld modern yaklamlara sert bir ekilde zt dmektedir.
Abartl ddialar
Son on yllar itibaryla Bat akademik dnyasnda Serhendi ok iltifat grmemektedir.
Serhendi iin aslnda bu yeni bir durum deildir. Abdlhak Dehlevi ve Cihangirden gnmze gelinceye kadar Serhendiye ilikin en yaygn eletiriler, onun grn itibaryla
abartl grnen iddialar olmutur.75 Serhendi, belli manevi bilgileri telakki eden ilk ahs
olduunu, (Serhendinin, Hz. Peygamberin ilk halifesi olarak peygamber olmayan en yce
insan olduunu ilan ettii) Hz. Ebu Bekirden daha yksek bir makamda bulunduunu ve
Hz. Peygambere bir nevi msavi bir seviyede olduunu iddia etmitir.76 Ayrca Serhendi, kendisini gkten yere mutlak otorite sahibi bir Ferd (yegne birey) olduunu ilan ettii
gibi Hicri ikinci bin yln mceddidi olduunu da ima etmitir.77 Akademisyen uzmanlar, bu
ve Serhendiden nceki sufilerce dile getirilmi benzeri trden iddialarla ilgili olarak ne
yapabilmektedir ki? bn-i Arabi (vef. 1240, am), Allah dostu olmann (velyet) ebedi kayna
anlamnda Alah dostlarnn sonuncusu (htem) olduunu gsteren zuhuratlar grmtr.78
Rzbihan Bakl (vef. 1209, iraz) kendisinin yeryznde ve dier lemlerde Allahn halifesi
olduunu ilan eden tecrbeler yaamtr. Bunlar daha iyi bilinen baz rneklerdir yalnzca.
imdi, sadece Serhendinin iddialarn ele alalm. Bylece genel olarak dier sufilerin
grnd kadaryla abartl iddialarna ilikin deerlendirmeler iin bir rneklem elde
etmi olacazdr. Serhendi ile ilgili olarak esas itibaryla ihtimal sz konusudur. Birincisi
udur: Bu iddialar cokun bir st-uur halinde (sekerat halinde) dile getirilmitir ve dolaysyla Carl Ernstn sekerat ifadeleri dedii kategori dhilinde deerlendirilmelidir.79 Nitekim
Serhendi u gerei kabul etmektedir ki, tam farkndalk elde edememi sufiler hata eseri
kendilerini olduklarndan daha fazla olmak zere Allaha yakn olarak algladklar sekerat
hallerine kaplabilmektedirler. Dahas Serhendi, hatal olduunu kabul ederek baz iddialarndan istinkf edip zr dilemitir.80 Aslnda bu durum, bir sufinin baz iddialarn bizzat uy74 Dara ikuh (vef. 1069/1659) ve Miyan Mir (vef. 1045/1635) gibi baat kltrn dayatmalarn aabilen bireyler de vardr elbette.
75 Aziz Ahmede gre Serhendi bir mistik bencillik duygusu tamaktayd. Bkz.: Aziz Ahmad, Studies in Islamic Culture in the Indian
Environment (Oxford: Clarendon Press, 1964), 183. Niles Green, eletiri amal olmayan bir balamda Serhendinin soyut ve ego
iirici trden speklasyonlar zerinde yorumlar yapmaktadr. Bkz.: Niles Green, Indian Sufism Since the Seventeenth Century:
Saints, Books and Empires in the Muslim Deccan (New York: Routledge, 2006),19.
76 Bkz.: Friedmann, Shaykh Ahmad Sirhindi, 87-89.
77 Bkz.: Ahmed Farki Serhendi, Mebde ve Med, edisyon ve Urduca ev. Zevvar Hseyin, (Karai: Ahmad Brothers Printers, 1984),
9-11.
78 bn-i Arabi aratrmalarnda duyen olan William Chittickin Serhendinin iddialarn mbalaal bulurken bn-i Arabinin ayn
trden yksek iddialarn asla sorgulamamas ironik bir durumdur. Bir rnek olarak Chittickin, Serhendinin bn-i Arabi eletirilerinin nasl da yapay ve bbrlenmeci olduuna dair beyanna dikkat ediniz: Bkz.: William C. Chittick, On Sufi Psychology:
A Debate between the Soul and the Spirit, in Jalal al-Din Ashtiyani et. al., eds., Consciousness and Reality: Studies in Memory of
Toshihiko Izutsu (Leiden: Brill, 2000), 343.
79 Bkz.: Carl Ernst, Words of Ecstasy (Albany, NY: State University of New York Press, 1985), 3.
80 urada: Serhendi, Mektbt mektubu, 1.220. Bu mektupta Serhendi, Mektbt mektubu 1.11deki iddialarndan istinkf etmekte ve zr dilemektedir.

Journal of Theology Faculty of Blent Ecevit University, Vol. 1, No. 1, 2014

153

Mehmet ATALAY

gunsuz kabul edip iptal ettii nadir bir rnek tekil etmektedir. Yine de bu durum meseleye
bir nihayet vermi olmamaktadr zira Serhendinin grnd kadaryla grkemli iddialarnn ou bylesi bir iptal hamlesine konu olmamtr.81 kinci ve nc ihtimallerse bu
iddialarn ya doru ya da yanl (ya da hem doru hem de yanl) olmasdr. Can skc problem udur ki akademik uzmanlarn akademik uzman olarak bu iddialar teyit etmeye ynelik
herhangi bir yntemleri mevcut deildir. Sufi topluluk arasnda zneler-aras uzla, bir iddia
ile ilgili olarak kabul ya da red ynnde teekkl ederse elbette ki bu uzlann belli bir arl sz konusu olur. Fakat bylesi uzlalar yazl mahsullerde ok nadir tezahr etmektedir.
Serhendinin Hicri ikinci bin yln mceddidi olduu ynndeki iddias Nakibend topluluk
tarafndan zaman iinde tadil edilmitir. On sekizinci yzyla kadar ah Veliyyullah (vef. 1762,
Delhi) ve Abdlan Nabls (vef. 1731, am) de dhil olmak zere Serhendiden sonra gelen
Nakibendler onu Hicri ikinci bin yln ilk yzylnn mceddidi olarak kabul etmilerdir.82
Bu meyanda benim tezim basittir. Sufi szlerini tetkik ederken, akl-tesi (post-rational)
iddialar bbrlenmeci, kerameti kendinden menkul ya da gerek diye deerlendirmeden nce elde akl-tesine ilikin kstaslar ve veriler olmaldr. Akl alan akl-tesi alana (yani
ruhsal alana) imada bulunabilir ama akl, akl-tesine ilikin kstaslar olmakszn, matematik
eitimi olmayan bir kimsenin diferansiyel denklemler zme maharetine sahip olmamas
gibi akl-tesi durumlarda olup biteni deerlendirme maharetine sahip deildir. Esrik (kendinden gemi/sekerat halinde sylenmi) ifadeler de, ego enflasyonu da bir vakadr ancak
bilim adamlarnn elinde bu ikisini ayracak ya da doru ve gerek ifadeleri dierlerinden
ayrmaya yarayacak ekilde spiritel hiyerariyi kefetmeye ynelik aralar ve ltler yoktur.
Bilim adamlar bu gibi vakalar incelemeye ynelik olarak bir tefekkri uygulama teleskobu bile henz ele geirmi deillerdir. Abartl iddialar eklinde setiim ifadeye grn
itibaryla ya da grnd kadaryla eklindeki nitelemeleri eklememin sebebi de budur:
nk tam bu konuya ilikin olmak zere bilgi ve tecrbe noksanm olmakla birlikte genel
anlamda ruhsal geliimi lmeye yarayacak standart ltler henz gnyzne km deildir. imdilerde antropologlarn gerek tecrbi saha aratrmalarnda eitim grmesinin
zorunlu tutulmas gibi tefekkri uygulama tetkiklerinin bilim adamlarnn bilin kefi balamnda tecrbi olarak eitim grecekleri bir dzeye ulaaca gne kiisel olarak zlem duyduumu belirtmeliyim. O zaman da, konunun bundan byle uzman olacak bilim adamlar
szkonusu iddialar tam anlamyla incelemeye balayabilecek ve ne derece gerek ya da ne
derece salt kerameti kendinden menkul olduuna karar verebilecektir. Geerli bir deerlendirme, sadece, uygun ekilde tecrbe edinmi bir bilim adamlar topluluu tarafndan
kabul grm kantl bir uzla temeline dayanabilir. Tefekkri tecrbeye ilikin bu eksikliktir
ki, ayn zamanda, bn-i Arabi karsnda Serhendiye ilikin akademik deerlendirmeleri saptrmaktadr.

81 lk el kaynaklardan eviriler yapmak suretiyle, Serhendinin birok iddiasn urada ele almaktaym: Arthur Buehler, Tales of
Renewal: Establishing Ahmad Sirhindi as the Reformer of the Second Millennium, in Jack Renard, Tales of Gods Friends: Islamic
Hagiography in Translation (Berkeley: University of California Press, 2009), 234-248. [Kitap ii blm olarak kaleme alnan bu
makale, Trkeye tarafmzdan ayrca tercme edilmitir. (bu makalenin mtercimi Mehmet Atalayn notu)]. Ayrca belirtmek
gerekirse, bu iddialar analitik olarak urada ele alnp tartlmaktadr: Friedman, Shaykh Ahmad Sirhindi, 28, 60-68, 87-91.
82 ah Veliyyullahn tecdid kantlarna dair bkz.: Abdlehad Vahdet Serhendi, Seblr-Red, Urduca ev. ulm Mustafa Han,
(yer yok, 1979), 4-8; Samuela Pagani, Il Rinnovamento Mistico DellIslam: Un commento di Abd al-Ghani al-Nabulusi a Ahmad
Sirhindi (Naples: Universita Degli studi Di Napoli LOrientali, 2003), 254: burada Mektbt mektubu 1.260daki bir pasaja gndermede bulunulmaktadr.

154

Blent Ecevit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt 1, Say 1, 2014

Ahmed Farki Serhendi: Miliyeti Kahraman, Msbet Sufi, Menfi Sufi?

Tefekkri balam dikkate almama olay, Aligarh Okulu uzmanlarnn sadece Serhendi
ile ilgili olarak deil,83 ayn zamanda onun eyhi Bkbillah ile ilgili olarak da serdettikleri tekboyutlu analizlerinde zellikle belirgindir. Bkbillahn yazl mahsullerine yakndan bakma
iini stlenmi yegne uzman olarak Muzaffar Alam, bu mahsullerin daha ok kavgac bir
ton tad sonucuna varmaktadr. Bu yaklam mdafaa balamnda Alam; Bkbillah,
kendi tarikatnn hkimiyet alann genel olarak kabul edilmi tasavvufi uygulamalar ihlal
anlamna gelse bile geniletmeye ynelik bir aba iinde olmakla sulamaktadr.84 Sonra da Alam, Bkbillahn u szn dorudan doruya iktibas etmektedir: Baz talipleri iki
tasavvuf yoluna mteveccih grdmde, onlara tek bir yola tevecch etmelerini tavsiye
ediyorum...85 Alamn bu iktibasta hazfettii blm, Bkbillahn sufi eitiminin tekil bir tarikat mecras iinde olmas gerektiine dair gerekelendirme szleridir. Bu szler unlardr:
Bir yerde olan her yerdedir ama her yerde olan hibir yerde deildir, Tasavvufi yolun bir
art, ama (seilen tasavvufi yolun) tekilliidir.86 Alam, bilahare unlar sylemektedir: Dier tarikat ve derghlarn mritlerini celp etmek merudur, [ancak] Bkbillah bir Nakibend
mridinin Hindistandaki herhangi baka bir eyhin manevi klavuzluunu aramasna msaade etmemitir. Yine Alam, Bkbillahn eski icazetli halifelerinden biri olarak eyh Tcddine
kendi tasavvufi talimini dier tarikatlarn talim yntemleriyle asla harmanlamamas gerektii ynnde tembih ve nasihatte bulunduu bir szn iktibas etmektedir: Senin mridin
yalnzca senin mridindir. Mritlerine yalnzca Nakibend yoluna gre talim ve tedris yap (...)
Senden feyiz alan bir kimse ne diye bir ettrye [bir ettr eyhe] ittiba etsin ki?87
Bylesi bir durum iin de tasavvufi bir eitim balamnn varl gerekir. Tcddine gnderdii nceki mektubunda Bkbillah aralarndaki irtibatn ilahi feyzin akn engelleyecek
ekilde dhili olarak kesildiinden son derece nazik bir slupla ikyet etmektedir. Bkbillah,
dier tarikat yntemlerini uygulamamasn Tcddine dorudan doruya sylemektedir.88
nceden ettr tarikatnda olan Tcddin, Bkbillahn kendisine Nakibend uygulamalarn retebilmesinden nce drt ya da be ay beklemek zorunda kalmt.89 Tasavvufi eitim
balam itibaryla yukardaki ifadelerden yle bir anlam karmaktaym: Senden Nakibendiyye nuru alan bir kimse iin ettrden [ettr tarikat uygulamalarndan] nasl bir eni
gelecekmi ki?90 Profesr Alam, makalesinin geri kalan ksm boyunca, latifeler (manevi
g merkezleri) ve nefsi ilahi iradeye teslim gayesi gden tasavvufi eitim (ve uygulamalar),
iktidar elde etme faaliyetine ynelik kulis yapan bir dier siyasi grup iin rt ilevindeymi
gibi Moollar zerinde nfuz tesis etme konusunda deiik tarikatlar arasndaki yarmac
mantaliteyi91 gstermeye almaktadr. Alamn makalesi, Bkbillahn tasavvufi faaliyetlerinin siyasi bir boyutu da olduu eklinde anlaml ve geerli bir tez ileri srmektedir. Bununla
83 Bu grup yukarda zikredilen u isimleri de ihtiva etmektedir: Muhammad Habib, rfan Habib, ve Athar Abbas Rizvi.
84 Bkz.: Muzaffar Alam, The Mughals, the Sufi Shaikhs, and the Formation of the Akbari Dispensation, Modern Asian Studies 43/1
(2009), 168 [135-174].
85 Bkz.: Ibid., 169.
86 Bkz.: Baqibillah, Klliyt- Bkbillah, edited by Abul-Hasan Zayd Faruqi & Burhan Ahmad Faruqi, (Lahore: Din Muhammadi
Press, 1967), 35.
87 Bkz.: Alam, The Mughals, 169. (talikler orijinal metinden).
88 Bkz.: Bkbillah, Klliyat, 75-76; ulm Mustafa Han, Bkiyt- Bk (yaynevi ve yayn yeri bilgisi yok, 1989), 38.
89 Bkz.: Mustafa Han, Bkiyt- Bk, 27.
90 Bkz.: Bkbillah, Klliyat, 77.
91 Bkz.: Alam, The Mughals, 173.

Journal of Theology Faculty of Blent Ecevit University, Vol. 1, No. 1, 2014

155

Mehmet ATALAY

beraber, kaydetmeli ki, Bkbillahn faaliyet alan, tpk kendisinden sonra gelen halifesi eyh
Serhendi iin sz konusu olduu gibi arlkl lde tasavvufi eitim alanyd.
Sonu
Bu makale, kategorik olarak bak alar deiimine, zel olarak da eyh Ahmed Farki
Serhendinin kim olduuna dair bak alarn deitirmeye ilikin bir makaledir. Burada tetkik edilen yaklamlarda ve dnya grlerinde ikin bir tema varsa, bu tema sonu-yarglara
sramada dikkatli olunmas gerektiine dairdir. Akademisyen uzmanlar iin bile (ya da, zellikle akademisyen uzmanlar iin), bak alarnn elinde eki olan her eyi ivi grr vecizesiyle zl bir ekilde ifade edilen farkndalk dzeylerine bal olduu gereini unutmak
btnyle ok kolaydr. On yedinci yzylda yaam birok birebir anlamc simaya gre
Serhendi en iyi ihtimalle cahil, en kt ihtimalleyse slam dairesinin dnda bir ahstr. Drt
yzyl sonra bile Serhendi, ya bir kahraman ya da bir cani olarak alglanacak ekilde motamot ele alnmaktadr. Bu motamot deerlendirmede, ekseriya, deerlendirmecinin ajandasna gre ekil alan ada milliyeti bir yaklamn szge ilevinde olmas sz konusudur.
Akademik bir balamda, zel bak alarnn daha geni lekli dnya grlerine ilitirilmi
olduunun hatrlatlmas daima faydaldr. Dier bir deyile, iinde yaadmz geleneksel
kltr dnyamz demek olan koullandrlma evremizden azade olmamz imknsz denecek kadar zordur.
Bu makalede ele alnp zetlendii ekliyle Serhendi hakknda nisbeten dolambasz
bir tarihi ve kltrel anlayn, Serhendinin mektuplarndan geriye kalan % 85lik ksmn
hakknda yazd alan kapsayacak ekilde geniletilmeye alldn tasavvur ediniz. Bilimsel-materyalist varsaymlara dayal bir kltrel zemin zerinde eitilmi ve yetitirilmi
olarak bizler, Serhendinin (sadece ilgin bir entelektel fikir olarak benimsemesinden daha
fazlas olmak zere) tecrbe ettii bu geni ekilsiz alan gerekten kabul etmeyi son derece
zor klan bir dnya gr benimsemi bulunuyoruz. Bu kltrel programlama ok derinlere gitmektedir. Serhendi bir Tanr-merkezli dnya yaam, solumu ve tecrbe etmitir. Bu,
grece birok doru ieren bir Mutlak Doru dnyasdr. Bilimsel-materyalist dnya gr iinde yetitirilmi modern insanlar, bir oklu grece dorular dnyasnda yaarlar. ekil
tesindeki dhili alanlar dnyasnn bilimini deil de, harici ekil dnyasnn bilimini kabul
eder ve benimserler. Modern uzla gerekliinde gerek olarak kabul edilen ey; Serhendi iin, bir insann Eflatunun maarasnda ellerini gzlerine kapatm vaziyette oturmasna denk bir durum olmaktadr. Bu makalede Ahmed Farki Serhendi hakknda oklu bak
alarna/grece dorulara temas ettiysem de, umuyorum ki okuyucu Serhendinin yaam
olduu balamn niteliksel olarak bu bak alarnn toplamndan daha tede olduu gereini takdir edebilecektir.

156

Blent Ecevit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt 1, Say 1, 2014