http://huysuzkitapci.

com

KILAP TARHMZ
VE
J TRKLER
AHMET BEDEV KURA

1945, Tan Matbaas

http://huysuzkitapci.com

DEKLER

NSZ
"TANZMATI HAYRYE"
Kuleli Vakas
Yeni Osmanllar Cemiyeti
Sultan Abdlaziz'in Tahttan ndirilmesi
BRNC MERUTYET
Abdlhamid stibdad
Suavi ve raan Saray Vakas
Kleanti skalyer Komitesi ve Seniha Sultan
Ali efkati Bey ve "Jn Trk" Yaynlar
Ahmed Rza Bey ve "Meveret" Gazetesi
"TTHAT VE TERAKK"NN KURULUU
MZANCI MURAD BEY
Ahmed Celleddin Paa'nn Rol
Ahmed Celleddin Paa Murad Bey Anlamas
DAMAD MAHMUD PAA
Damad Mahmud Paa ve Oullarnn Avrupa'ya Gidii
Badat Demiryolu mtiyaz Meselesi
Demiryolu mtiyaz Yamas
Abdlhamid'in Siyasetinden rnekler
Damad Mahmud Paa'nn Sultan'a Telgraf
Damad Mahmud Paa, Fransa ve svire'de
Abdlhamid'in Damad Paa'ya Dn Teklifleri
Damad Mahmud Paa'nn Mukabil Teklifleri
Ahmed Celleddin Paa Raporunun zeti
"Sendika" i
Damad Mahmud Paa'nn Londra Seyahati
Damad Mahmud Paa Msr'da
Hseyin Dani Bey'in stanbul'a Dn
Prens Sabahaddin ve Ltfullah Beylerin Beyannameleri
Prens Sabahaddin Bey, Msr'dan Niin ve Nasl Ayrld?
Ali Kemal'in Baz "Paris Mektuplar"
PRENS SABAHADDN BEY VE BRNC "JN TRK" KONGRES
"Jn Trk'ler kiye Ayrlyor
Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti
MR RECEP PAA VE HTLAL HAZIRLIKLARI
Malta Grmesi ve Tasarlanan htilal Projesi
Damad Mahmud Paa'nn lm
Prens Sabahaddin ve Arkadalar Atina'da
smail Kemal'in Entrikalar
Ermeni Komitaclarnn Faaliyeti ve Amalar
TEEBBS AHS VE DEM MERKEZYET CEMYETNN KURULUU
"demi Merkeziyet" Tabirinden Kopan Frtna
"Cemiyeti Ahdiyei Osmaniye"
Ebzziya Tevfik Bey'in Bir Konya Mektubu
Memleket indeki Srgnler

http://huysuzkitapci.com

Ahmed Celleddin Paa'nn Muhalefete Geii

Ahmed Celleddin Paa'nn Abdlhamid'e Suikast Giriimi
Celleddin Paa'nn Veliaht Reat ile Haberlemesi
"Jn Trk'lerin ahsi ilikileri
Dr. Nihad Read Bey'in ki Mektubu
"Bir Rya" Kitab ve Dr. Abdullah Cevdet Bey'in svire'den karlmas
Read Bey'in Bir Mektubu
Prens Sabahaddin Bey'in Giriimlerinin Yanklar
Erzurum syan
"htilalci Askerler Cemiyeti"
Abdlhamid'e Birinci Suikast Giriimi
Abdlhamid'e kinci Suikast Giriimi
"Harbiye ve Yksekokullar Birlii"
"Cemiyeti nklabiye" Tekilat
Askeri Tbbiyelilerin Gizli Cemiyeti
Harbiye Mektebindeki Tutuklamalar ve Mahkmiyetim
KNC "JN TRK" KONGRES VE AVRUPA'DAK MUHALFLERN BRLEMES
Ermeni Komitecilerinin Bavurusu
Kongre Grmeleri ve Tartmalar
Kongrenin Yaymlad Beyanname
Kongrenin Kabul Ettii eitli Teklifler
MAKEDONYA MESELES VE MERUTYET SYANINA ETKLER
Makedonya'da "Adli Denetimin" Kurulmas
"Umumi Mfettiliin" Oluturulmas
Reval Grmesi
KNC MERUTYETN LANI VE PART HAYATININ BALANGICI
Hrriyeti Mjdeleyen lk Kurun
Niyazi Bey'in Daa kmas
ttihat ve Terakki'nin Manastr Merkezi
lk Merutiyet Hkmetleri ve lk Hatalar
Edirne Grubu ve Talt Paa
Selanik Merkezinin Faaliyetleri
Doktor Nazm Bey'in Rol
ttihat ve Terakki ve "Terakki ve ttihat" Cemiyetleri
Prens Sabahaddin Bey Taraftarlarnn Faaliyetleri
"Jn Trk'ler Arasnda lk arpmalar
Anlama Grmeleri ve Sonular
Prens Sabahaddin Bey'in Dn ve Parlak ekilde Karlan
ttihatlarn Prens Sabahaddin Bey'e Saldrlar
Prens Sabahaddin Bey ve Ahmed Rza Bey
Politika ve lim Kavgas
Genliin Yksek Bir rnei
AHRAR FIRKASININ KURULUU
lk Parlamento Muhalefeti
Harbiyeli Tutuklularn Okula Dnleri
Harbiydiler Abdlhamid'in ayn miyor
"Padiahm ok Yaa" Yok!
Harbiye Mektebi'nde Merutiyet Tutuklamalar
31 MART OLAYI
Hasan Fehmi Bey'in Katli ve Etkileri
Harbiye rencisi Harekete Hazr, Fakat...
ldrlenler, Saklananlar ve Kaanlar
Prens Sabahaddin Bey'in Donanmaya Bavurusu

http://huysuzkitapci.com

Prens Sabahaddin Bey'in kinci Bavurusu

Prens Sabahaddin Bey'in ki Beyannamesi
"Asar Tevfk" Svarisi Ali Kabuli Bey'in Katli
"Hareket Ordusu"nun stanbul'a Gelii
Sultan Read'n Tahta kmas
ttihatlarn Frsattan Yararlanmaya Kalkmalar
Harbiyeli Hrriyetseverlerin Balarna Gelenler
MERUTYET DEVRNDE PART MCADELELER
Msr'da Trke retmenliim
Merutiyet'ten Sonra Msr'a lk Gelen Muhalifler
Fas'tan karlmamz ve Fransz gali
Paris'te Toplanan Muhalifler
ki Lider: Prens Sabahaddin Bey ve erif Paa
Prens Sabahaddin Bey'in lmi Prensipleri
Muhalifler Arasnda Fikir Ayrlklar
TRABLUSGARP HARB
Sultan Abdlhamid'in D Siyaseti
ttihat ve Terakki'nin D Siyaseti
Trablusgarp Harbi ve Dardaki Muhalifler
"TTHAT VE TERAKK" DARESNN KMES
ttihat ve Terakki'nin Arnavutluk Gafleti
kntden Elim Bir rnek
Manastr'da Subaylarn Ayaklanmas
"Byk Kabine"nin bana Gelmesi
Hrriyet ve tilaf Frkas ve Muhalifler
BALKAN HARB
Sultan Abdlhamid'in Balkan Siyaseti
ttihat ve Terakki'nin Balkan Siyaseti
"Byk Kabine"nin Byk Aczi
Balkan Harbinde Yenilgimizin Nedenleri
Hariciye Nazr Noradongiyan Efendi
Kmil Paa Kabinesinin Durumu
Arnavutluk'un Bamszlnn lan
BABIL BASKINI VE NZIM PAA'NIN KATL
ttihatlar Nzm Paa'y Nasl fal Etmilerdi?
Satvet Ltf Bey'in Bir Giriimi
Komitecilik Zihniyetinin Bir aheseri
HKMET DARBES HAZIRLIKLARI VE MAHMUD EVKET PAA'NIN KATL
Muhalefet Gruplar ve eitli Akmlar
stanbul Muhafzlnn Tedbirleri ve lk Tutuklamalar
Nasl Tuzaa Dtm ve Sorgulanmamz
Sabahaddin Bey Taraftarlar ve Dier Gruplar
Akl Hastalar Arasnda...
Mebbet Krek Cezasna Mahkmiyetimiz
Mahmud evket Paa'nn Katlinden Sonra
dam Kararlan ve Abdlhamidvari Hileler
BODRUM VE SNOP ZNDANLARI
Bodrum Srgnne Doru
Sonusuz Kalan Firar Giriimlerimiz
Merutiyet Zamannn Fizan': Sinop
Kendilerini lme Veren Srgnler

http://huysuzkitapci.com

Mustafa Suphi'nin Fikirleri ve Sinop'tan Firarmz

Karadeniz Ortasnda Bir Korsanlk Olay
Sivastopol'a Doru
Sivastopol Askeri Kumandanlnn Tela
Sivastopol'dan Hatra
ttihatlarn Bizi Af Giriimleri
Cavid Bey'in Sabahaddin Bey'e Bavurusu
erif Paa Aleyhine Yaplan Suikast
BRNC DNYA HARB
Paris'te Sabahaddin Bey'in Yannda Bir Toplant
"l ttifak"a Katlmamz
Alman Amirali Schuson'un Rol
Trkiye'nin Paralanmas Planlar ve Ayaklanmalar
Cemal Paa'nn artlar ve Rus Propagandas
Harbe Fiilen Katlmamz
Harp inde ttihatlarn ahsi htiraslar
Sabahaddin Bey'i Atina'da ldrme Giriimi
Sabahaddin Bey'in Atina'daki almalar
Sabahaddin Bey'in Bir Mnferit Sulh Giriimi Daha
Talt Paa'nn Sonusuz Kalan Bir Giriimi
svire'deki Trk Aileleri
Cenevre ve Lozan "Trk Yurtlan"
svire'deki Trkleri Birletiren Nokta
Harp Zamannda svire'nin Durumu
ttihat "Karde"ler
svire Trk Genleri Cemiyeti
Sabahaddin Bey'in svire'deki Hayat
Milli Felaket ve ttihatlarn Sonu
AVRUPA'DAK TRKLERN FAALYETLER
svire'deki Trk Kongresi
"Trk karlarn Koruma Cemiyeti"
"Trkn Hakk" Adl Brormz
Avrupa'da Dier Trk Yaynlar
Dr. Nihad Read Bey'in nemli Bir Hizmeti
ATEKES YILLARINDA STANBUL
Harpten Sonra stanbul'a Dnmz
Tevfik Paa'nn Sabahaddin Bey'e Bir Mektubu
Damad Ferid Paa'nn Aleyhimizdeki Giriimleri
Sabahaddin Bey'in stanbul Gazetecilerine Demeci
Atekes Dneminde stanbul'daki Anari
Atekes Dneminde stanbul Basn
Atekes Dneminde Parti Hayat
Trk Olmayan Unsurlarn Bozgunculuklar
D Dmanlar ve teki Gericiler
Cumhuriyetin lan

http://huysuzkitapci.com

SZ

Bu eserde Tanzimat Hayriye'den sonra slahat talebiyle gerekleen belli bal ihtilal
giriimleriyle kinci Merutiyet'in ilanndan Cumhuriyet'in kabulne kadar ahidi
olduumuz frka kavgalar, tarihi bir tasnifle anlatlmtr; inklap tarihimizi ve gemiin
karanlk dnemlerini ksmen aydnlatan baz belgeler de eklenmitir.
Osmanl mparatorluu'nda ada ihtiyalara gre deiiklik yapmak isteyen ihtilalcilere,
allm haliyle "Jn Trk" denildii iin, ben de mspet fikirli inklap cemiyet yeleri
hakknda, genellikle bu tabiri kullandm; inklap lkcleri arasnda fark gtmedim.
Ama, slahat amac ve hedefi gzeten hibir hareketi kmsememektir.
Ortaya kmas olas eksikliklerden dolay okuyucularmn af ve hogrlerini dilerim.

Ahmet Bedevi Kuran

http://huysuzkitapci.com

"TAZMATI HAYRYE"

Osmanl mparatorluu tarihini, kuruluundan Hicri 857 (Miladi 1453) tarihine kadar istila;
857'den Hicri 986 (Miladi 1578) tarihine kadar duraklama; ondan sonra da k olmak
zere devreye ayrmak mmkndr. Bu devreler zarfnda slahat talebi amacyla
birtakm isyanlar karlmsa da bunlarn bazlar hedefsiz ayaklanmalardan ibaret
kalmtr.
Sultan nc Selim'in memleketin kar adna giritii yeniliki ve kahramanca
hareketiyse, baz aklsz ve bilinsiz kimselerin canice hareketleriyle sonusuz
brakldndan, bizde ciddi slahat emelleri, esas olarak Tanzimat Hayriye ile resmiyet
kazanm ve bu arzu Glhane Hatt Hmayunu ile uygulama sahasna gemitir denebilir.
Bilindii gibi, 1839 tarihinde 17 yanda padiah olan Sultan Abdlmecid'in tahta k
srasnda memleketin durumu ok buhranlyd. Bir taraftan Osmanl ordusu Nizip'te Msr
ordusuna yenilirken, dier taraftan Ahmed Paa kumandasndaki Osmanl donanmas da
Kavalal Mehmet Ali Paa'ya snmt. Ayn zamanda Rus ar Birinci Nikola'nn
iilerimize mdahalesi, durumu bsbtn zorlatrmt.
Bu durumun, Osmanl ynetiminde mitsizlik dourduu sralarda hem Hariciye Nazr,
hem Londra Sefiri olan Reid Paa izinli olarak stanbul'a gelmi (ulamas 1255 senesi
rebilhrnn -17'sindedir) ve ngiltere hkmetinin Trkiye hakkndaki grn Sultan
Abdlmecid'e sunmutur.
ngiltere hkmeti, Trkiye'de slahat yaplmasn istiyor ve byle bir giriimde
bulunulduu takdirde d meselelerde yardm vaadinde bulunuyordu. Hatta Reid Paa bu
seyahat srasnda Paris'te Fransa Kral Louis Filip ile de yararl grmeler yapmt.
Reid Paa, memlekette slahat yapma fikrini Sultan Abdlmecid'e kabul ettirmi
olduundan kendi tarafndan hazrlanan ve din fark gzetilmeksizin btn Osmanllar
arasnda hukuk eitliini kabul eden nl Hatt Hmayunu 22 aban 1255 (1839) tarihinde
Gl-hane'de dzenlenen trenle bizzat okumu; slahatn ana hatlar bu ekilde ilan
edilmitir.
Bu olaya, "Tanzimat Hayriye" ad verilir.

Glhane Hatt Hmayunu'nun ilannn ardndan ngiltere'nin yardmyla Msr meselesi

1257 senesinde memnuniyet verici bir ekilde halledilmi ve Ruslarn gereksiz
mdahaleleri de nlenmitir. 1262 senesinde sadrazam olan Reid Paa, memlekette ciddi
slahat yapmaya girimi ve valilerin keyfi hareketlerine set ekerek memleketin idaresini
kontrol altna almtr. Reid Paa, dier taraftan 1268 ve 1269 senelerinde (1852) kutsal
makamlar vesilesiyle Rus arl'nn sebep olduu Krm Harbi'nde ngiltere, Fransa ve
Sardunya devletlerinin ittifakn ve ar Birinci Nikola'nn vefatndan sonra, kinci
Aleksander zamannda ve Hicri 1272 (1856) tarihinde, Paris Konferans'yla barn
lehimize akdini salamt.
Reid Paa'nn memlekete yapt hizmetler bu kadarla kalmam; lmnden sonra kendi
izini takip edecek Ali ve Fuad Paa'lar gibi yetenekli idare adamlar da yetitirmitir.
Reid Paa'nn lmnden sonra (cemaziyelevvel 1274-1857'de) iktidar mevkiine gelen Ali
ve Fuad Paa'lar, Sultan Abdlmecid zerinde onun kadar etkili olamadklarndan, sarayn
gereksiz harcamalarn nleyememiler ve Krm Harbi'nde ancak 5-6 milyon lira olan d
bor, yava yava, alt yedi sene iinde, israf ve sefahat nedeniyle, nemli bir yekna
ykselmiti.
Devam eden bu sefahat, halk mitsizlie drm; Sultan Abdl-mecid'in hareketlerine
gz yumuyorlar dncesiyle Ali ve Fuad Paa'lara kar beslenen gven de krlmaya
balamt.
te beliren bu duygudan dolay baz yerlerde Sultan Abdlmecid'in israflarna kuvvetle
son vermek fikri uyanmt. Bu ama etrafnda oluan ve "Kuleli Vakas" ismi verilen
ihtilal oluumu, bir bakmdan, "Jn Trk" hareketinin balangc saylabilir.

Kuleli Vakas

Vakann aklanmasna girmeden nce, olay tahlil etmeyi uygun buluyorum.

Vanbery ve Engelhardt gibi baz yabanc yazarlar, "Kuleli Vakas"ni Merutiyet'e doru
ilk hareket saydklar halde, devrin devlet tarihisi Ltfi Efendi'nin ve sonralar Ahmed
Mithat, Ahmed Rasim, Abdrrahman eref Bey'ler gibi tarihi yazarlarmzn bu konuda

kesin bir gr ortaya koymadklarn Ulu demir'in bu olaya dair yazd kitaptan
reniyoruz.
Gerekten bu cemiyetin takip ettii ama, hl ak ekilde tespit edilememi ve bu konuyu
inceleyenler, cemiyetin amacn kantlara dayanarak henz aydnlatamamlardr. Bununla
beraber, olay hakknda yaymlanan resmi beyannamelerde ileri srlen fikirlerden alnan
izlenim ve sanklarn ifadelerinden kan anlam, bu oluumun Sultan Abdlmecid'in
gereksiz harcamalarn nlemek amacyla kurulduu ve bu uurda, gerekirse memlekette
ihtilal yapmak amac gtt merkezindedir.
O tarihlerde yksekokullardan ve uluslararas siyasi tekilatlar hakknda doru bilgilerden
yoksun olan Trkiye'de, zellikle merutiyet amac etrafnda ihtilal cemiyeti kurulmasn
ben de imknsz grmekteyim. Hatta cemiyet yeleri arasnda merutiyet fikri gdenler
bulunsa bile, btn cemiyet yelerine bu emeli ak ekilde alamann, ihtilal asndan,
yarar yerine zarar douracan da kabul edenlerdenim. Bundan dolay bu giriimde
izlenen amacn merutiyet olduunu iddia etmek gerekten gtr. Ancak, kesin olan bir
nokta varsa, o da memleketin idaresini beenmeyen baz onurlu kiilerin inklap
yaplmasn ve Sultan Abdlmecid'in yerine veliaht Abdlziz Efendi'nin tahta
karlmasn zorunlu grdkleridir: Yani keyfi hareketleri kaldrmak ve millet adna baz
haklar koparmak. Buna ister meruti idare talebi densin, ister adil mutlakiyet temini ad
verilsin, onlar iin bunun nemi yoktu.
Byk dnr Namk Kemal Bey'in Magosa'da tant cemiyet reisi eyh Ahmed
hakknda "Eblhrar" tabiri kullanmas ve cemiyet yelerinden Arif Bey'in (Didon Arif)
urada burada, Franszca tabiriyle "revolsyon"dan bahsetmesi ve zellikle inasi'nin bu
olayda ilgili bulunmas gsteriyor ki, cemiyet reisleri mteassp ve grgsz insanlar
deildi ve bu kiilerin hareketlerinde yalnz din kavram etkili olmamtr. Cemiyete
yeliin ok sk merasime tabi tutulmasndan da ; anlalaca zere, reislerin amacnda
memleketin ileri gelenlerinin houna gitmeyecek deiiklikler, hrriyet ve slahat
tasavvurlar vard; Resmi kaytlara gre cemiyete atfedilen ilerde Merutiyet taraftarlna
dair aklk yoksa da aksini iddia iin de hibir delil ileri srlmemektedir.
te bu adandr ki, bence, "Kuleli Vakas" yalnz memlekette genel slahat yaplmasn
isteyen bilinli bir ihtilal giriimi olmakla kalmyor; "Jn Trk" hareketlerine de bir
balang ve Tanzimat'tan sonra ykselen bir inklap abidesi gibi duruyor. Hi phe

yoktur ki, eyh Ahmed "slahat" veya "hrriyet" kelimelerindeki anlam takdirden aciz bir
kimse deildi ve muhakkaktr ki Hseyin Daim ve Cafer Dem Paalar li Paa hkmetini
desteklemek ve Sultan Abdlmecid'in sefahatini alk-lamak iin bu gizli cemiyete
girmemilerdir. Dolaysyla bu olaya layk olduu nemi vermek ve bu giriimi hrriyete
doru atlm ilk adm olarak kabul etmek gerekir kanaatindeyim.
"Kuleli Vakas" hakkndaki dncelerimi bu ekilde belirttikten sonra olayn akn
ksaca aktaralm:
"Kuleli Vakas" Sultan_Abdlmecid saltanatnn son yllarnda, Hicri 1276 (Miladi 13
Eyll 1859) tarihinde hkmete ifa ve keyfiyet "...hlali asayi niyeti fasidesile baz
sebekmegzan bir cemiyet tekilini murad eyledikleri haber alnarak buna mtecasir olan 40
kadar ehas derhal ahz girift ve Kuleli klasnda hapsolunmu" eklinde Ceridei
Havadis'in 24 Safer 1276 tarihli ve 953 numaral saysnda ilan edilmitir.
Tevkif edilen cemiyet mensuplarnn sorgusu Sadrazam Mehmed Emin li Paa, Meclisi
lii Tanzimat Reisi Mehmed Paa, Meclisi Val Reisi Kmil Paa, Dar-i ray Askeri
Reisi Mustafa Zarif Paa'dan oluan zel bir komisyon tarafndan yaplmtr. Kitabet
hizmetini de Mithat Efendi (Mithat Paa) grmtr.
Mahkeme sonucu 21 Rebilhr 1276 tarihinde Ceridei Havadis ve 2 Cemaziyelevvel 1276
tarihinde de Takvimi Vakayi'de bir beyanname ile yaymlanmtr. Beyannamede:
"...Mevkuflar ayr ayr tadat, cemiyet reisinin Sleymaniye sanca ahalisinden eyh
Ahmed namnda biri olduu ve belli bal azalarn da erke Hseyin Daim Paa, Cafer
Dem Paa, malat meclisi azasndan Binba Rasim Bey, Tophanei mire ketebesinden Arif
Bey ile... sunufu muhtelifeden dier kesandan ibaret bulunduu iaret ve:
".. .Birinci derecede mttehem ve cani olan kesandan Cafer Dem kendisini denize ilka ile
cezasn bulmu olmasyla dierleri olan eyh Ahmed, Hseyin Daim, Arif ve Rasim
Beylerin llemirle idam olunmalar"
eklindeki karar aklanmakta ve dierleri iin de eitli mahkmiyetler saylmaktadr.
dam kararlarnn daha sonra Sultan Abdlmecid'in rzasyla mebbet mahpuslua
evirildii de ayrca kaydediliyor. Cemiyet reisi eyh Ahmed ncelikle Akk Kalesi'ne ve
bir mddet sonra da Magosa'ya grderilmitir.

Yukardaki aklamadan anlalaca gibi, "Kuleli Vakas" memleketimizde kurulan, belirli

hedeflere sahip ihtilal cemiyetlerinden biri ve "Yeni Osmanllar - Jn Trk" cemiyetinin
avangard, ncsdr.
O devrin en deerli dnrlerinden olan Sinasi'nin bu oluumla ilgili bulunmas
meselenin nemini arnmakladr. " Bu cemiyet hedefine varmadan meydana karlm ve
ilgililer tutuklanm ve srlm olduundan, hkmet idaresinde slahat yaptrmak
konusunda baarl olamadan snm gitmitir. Bu olaydan yaklak iki sene sonra da
Sultan Abdlmecid lm (17 Zilhicce 1277 Sal gn Miladi 1861) ve yerine Veliaht
Abdlaziz Efendi 32 yanda padiah olmutur.

Yeni Osmanllar Cemiyeti

Abdlaziz'in tahta kn halk ok iyi karlamt. Hkmdarlndan byk mitler

bekleniyordu, lk tahta knda memleket halkyla yakndan ilgili olan, ordu ve
donanmann glendirilmesine gayret ve himmet sarf eder gibi grnen Sultan Abdlziz,
yava yava kendi hava ve hevesine dalnca aydnlarda infial uyanm; kendisinden
beklenen mitlerin boa kaca anlalmt. Halbuki memleketin kltr seviyesi olduka
artm; halkn gr ve dn tarznda daha salam bir yn ortaya km
bulunduundan Sultan Abdlziz'in memleket idaresinde gsterdii kaytszlk ve zellikle
d borcun ok artm ve dikkat ekici bir hal alm bulunmas gze arpmaya balamt.
Basnda mevcut serbesti sayesinde Girit syan, Srbistan durumu her gn gazete
stunlarn dolduruyor; Namk Kemal'in vatanperverane yazlan halkn, zihnini kurcalyor;
hkmete kar gvensizlik yaratyordu; Suavi'nin Muhbir gazetesindeki yazlar da
memnuniyetsizlii artryordu. li ve Fuad Paa'lar birok defa Sadaret'i igal ettikleri
halde, memleketin bar ve skna kavumas imkn bulunamamt. zellikle Fuad Paa
Sadareti'nde (Miladi 1873) Msr Valisi smail Paa'ya hdivlik payesi verilmesi ve bu
imtiyazn byk rvetler karlnda elde edildiinin halk arasnda yaylmas, Sultan
Abdlziz hakknda beslenen sevgi ve muhabbeti bsbtn krm; halkla hkmet
arasnda derin bir uurum amt. Sultan Abdlziz'i geliigzel harekta tevik ve bahriye
tasarrufatndan ayrd paralar baz vesilelerle kendisine takdim eden Bahriye Nazr
Mahmud Nedim Paa'nn entrikalar ise kamuoyunu galeyana getirmiti.

Memleketin durumu artk gnlk konular arasna girmi; Namk Kemal'in mdavimi
olduu Veliaht Murad Efendi'nin Kurbaldere'deki kknde bile hkmeti eletirmek
alkanlk haline gelmiti.
te aydnlar arasnda uyanan bu ruhsal durumdan Yeni Osmanllar Cemiyeti domutur.
Bu cemiyet eitli yerlerde yaplan grme ve anlamalardan sonra, Sar Ahmed Bey'in
yalsnda son eklini alm ve gizli faaliyete balamt.
Cemiyet yelerinin Veliefendi ayr'nda yaptklar bir toplant, Suphi Paazade Ayetullah
Bey tarafndan hkmete ihbar edilmiti. li Paa ihtiyatl bulunmu, cemiyetin varlna
nem vermiyor grnmek istemi; yzeysel sorgularla bu meselenin kapanmasna
almtr. Bu toplantda Ahmed Mithat Efendi de hazr bulunmutu. Fakat, o, sonralar
Yeni Osmanllar Cemiyeti'yle olan ilikisini kesmitir. Ayn zamanda, Sultan
Abdlhamid'in direktifi dahilinde, "Jn Trk" hareketinin amansz bir kart ve sarayn
savunucusu olmutur.
Bir zamanlar bu inklap genlerin toplantlarna Recaizade Ekrem, hatta daha sonra
Dahiliye Nazr olan Memduh Beyler de katlrlard. Yeni Osmanllar Cemiyeti'nin takip
ettii ama, memlekette Merutiyeti kurmak ve genel slahat yaplmasn salamak
eklinde zetlenebilir. Cemiyetin aktif rol oynamas, Msrl Prens Mustafa Fazl Paa'nn
Paris'ten Sultan Abdlziz'e gnderdii Franszca bir yazyla balamtr. Bu yazda
Merutiyet'in ilan saygl, fakat anlaml bir dille Sultan Abdlziz'den rica ediliyordu.
Yaz, Namk Kemal, Ebzziya Tevfk ve Sadullah Beyler1' tarafndan Trkeye evrilmi
ve Tasviri Efkr gazetesi mensuplar tarafndan halka datlmtr.
Yeni Osmanllar Cemiyeti'nin bu faaliyet tarz, artk Sadrazam li Paa'y skmaya
baladndan, cemiyetin en sz geen yelerinden olan Ziya (Paa) ve Kemal Bey'lerin
stanbul'dan uzaklatrlmalarna gerek grlm, fakat srlmelerine cesaret edilemedii
iin Ziya Bey (Paa) Kbrs mutasarrflna; Kemal Bey de Erzurum vali muavinliine
atanmt. Muhbir gazetesinin Msr hdiviyeti meselesini kurcalamas da li Paa'y
rahatsz ettiinden Girit mltecilerine yardm amacyla kurulan iane cemiyeti vesilesiyle
gazete yazarlarndan Suavi Efendide Kastamonu'ya srlmtr.
stanbul'da bu iler meydana gelirken, Msrl Prens Mustafa Fazl Paa bu gzideleri bir
araya toplamak ve memleketin muhta olduu slahat salamak ve Sultan Abdlziz
hkmetiyle mcadele etmek zere Yeni Osmanllar Cemiyeti mensuplarn Paris'e davet

etti. Sadrazam li Paa tarafndan memuriyete tayinlerindeki garaz pek iyi takdir eden
Ziya (Paa) ve Kemal Bey'ler Prens Mustafa Fazl Paa'nn davetine uyarak 17 Mays 1867
senesi Cuma gn Fransz bandral Firesni Vapuru'yla stanbul'dan ayrlarak Paris'e
gitmilerdir. Cemiyet yelerinden Kayazade Read, Menapirzde Nuri, apanoullarndan
Agh, Sar Ahmed, Beyzade Mehmed Bey'ler de o tarihte Paris'e hareket etmilerdi.
Kastamonu srgnnden karlan Suavi Efendi de ayn senenin 18 Mays'nda Avrupa
seyahati iin vapura binmitir. Paris'te birleen bu ihtilalciler Prens Mustafa Fazl Paa ile
yaptklar toplantda Suavi Efendi'nin Muhbir adnda bir gazete karmasna karar verdiler.
(Muhbir'in Avrupa'da tekrar yaymna vaktiyle Suavi Efendi'nin bu gazetede sk sk
bahsettii Msr hdiviyeti meselesi etken olmutur, kansndaym.) htilalcilere aylk
denek balayan Mustafa Fazl Paa ileride karlacak Hrriyet gazetesi iin de Ziya Bey
(Paa) emrine 250 000 frank vermitir. Bu ekilde ihtilalcilerin btn masraf ve ihtiyalar
emniyet altna alnm oluyor ve ayrca Namk Kemal Bey Veliaht Murad Efendi'den de
yardm gryordu. Muhbir gazetesinin ilk nshas 1867 tarihinde Londra'da kmtr.
Fakat ierii dier Jn Trklerin houna gitmiyordu. ok hrsl olan ve benlik iddias
gden Suavi Efendi, kendi anlayna gre yaz yazyor; memlekette yaplacak slahatn
dini esaslara dayanmasn istiyordu.
Bu durumdan dolay Haziran 1868 tarihinde Hrriyet gazetesinin Kayazade Reat Bey
tarafndan, haftalk olarak, Londra'da ve "Yeni Osmanllar Cemiyeti" adna
yaymlanmasna karar verilmitir. Bir sre sonra da gazetenin idaresini Ziya (Paa) ve
Kemal Bey'ler stlenmilerdir.
Avrupa'da toplanan bu ihtilalcilere "Jn Trk" ismi veriliyordu. Maarif Mstear Sayn
hsan Sungu "Jn Trk" tabiri hakknda Tanzimat ve Yeni Osmanllar adl eserinde aynen
yle yazmaktadr:
"...'Jeunes-Turcs' unvannn 1830 tarihine doru Fransa'da Jeune-France, talya'da Jeunetalie, Almanya'da Jeune-Allemagne, ngiltere'de Jeune-Angleterre ad altnda politika ve
edebiyatta ifrat taraftar baz genlerin tekil ettikleri gizli cemiyetlerin unvan taklit
edilerek alnd anlalyor."
Hrriyet gazetesi en ok li ve Fuad Paa'lara atyor; zellikle "Societe Generalden
alnan 125 milyon franklk borla bu parann faizini demek iin ayn kurulutan ikinci
defa alnan 150 milyon frang eletiriyor; szleme artlarndaki uygunsuzluu ileri

sryordu. Bu gibi maddi gerekleri ortaya att iin, Jn Trk yayn memlekette byk
yanklar uyandrmt. Bu byle olmakla beraber, idarede ne bir deiiklik ne de slahat
giriimi kimsenin aklndan gemiyordu. Aksine, Sultan Abdlziz seyahat hazrlklaryla
meguld.
Sultan Abdlziz, 1274 (Miladi 1868) tarihinde sergiyi ziyaret iin Marsilya yoluyla
Paris'e gitmiti. Marsilya'da Prens Mustafa Fazl Paa padiahtan af talebinde bulunmutur.
Bu ilticadan sonra daima eletirdii li ve Fuad Paalarla da baran Prens nezaret
sandalyesine konmak iin hemen stanbul'a dnmtr.
Paris'teki "Jn Trk"ler Prens Mustafa Fazl Paa'nn stanbul'a dnn bir baar
sayyorlar; yaknda kendisinin "Merutiyet Sadrazam" olaca midini besliyorlard.
Halbuki Prens, Adliye veya Maliye Nazrl'n kabul ederek hrsn tatmin edivermiti.
Grlyor ki, zenginliiyle marur olan Msrl Prens, Trk ihtilalcilerini elinde bayrak
olarak kullanmtr. Bununla beraber "Jn Trk"ler Msrl aristokrat ihtilalcinin bu
dnekliine kzmamlar; krgnlk belirtisi sergilememilerdir.
Prens Mustafa Fazl Paa'nn dnnden bir sre sonra -Ali Paa Sadareti zamannda- alt
ay kadar Viyana'da kalan Namk Kemal Bey Zaptiye Nazr Hsn Paa'nn izniyle 1871
tarihinde stanbul'a gelmitir. Agh Bey'in dn de bu tarihe rastlar. htilalcilerden Reat
ve Nuri Bey'ler 1872'de ve Mehmed Bey 1874 tarihinde dnd halde, Suavi Efendi
Paris'te Ulm gazetesini ve Kamaslulm ve Maarifi karmaya devam etmi; ancak 1876
tarihinde Sultan Abdlhamid'in tahta kmasndan sonra stanbul'a dnmtr.
Necmeddin Deliorman Balkan isimli eserinde, Sultan Abdlziz'in, Ziya Bey'in (Paa) ac
bir sefaletle peneletiini haber alnca kendisine bir mektup yazdn anmaktadr.
Mektubu aynen buraya alyorum:
"Duydum ki, byk bir sefalet iinde kalmsn. Rzay ahanem dnda yaamaklna
ramen, Sultan Aziz'in fazl bendegnndan olan bir kimsenin yar ayare kar srnp
mahvolmasna vicdanmn tahamml edemediini bil-tini yine sen dn.
Sultan Aziz"
Bu mektupla birlikte Ziya Bey'e (Paa) para da gndermiti. Bunun zerine Ziya Bey de
(Paa) 1872 tarihlerinde dnd. zetle, Paris'teki "Jn Trk'ler Prens Mustafa Fazl

Paa'nn dnnden sonra gr ve dnlerdeki aykrlk ve miza ayrlklar cznden

dalmak zorunda kalmlardr.
"Jn Trk"lerin Avrupa'daki yayn ieride byk velveleye ve fikir cereyanlarna neden
olmakla beraber, fiili bir ekilde memlekette slahat yaplmasn salayamam; ihtilalciler
Avrupa'ya giderken besledikleri mitlerin boa gittiini ac tecrbelerle grmlerdir. u
kadar var ki, Paris seyahati Ziya (Paa) ve Kemal Bey'lerin halk arasnda daha ziyade sevgi
ve muhabbetle anlmalarna ve zellikle Kemal Bey'in ihtilal bayraktar kabul edilmesine
neden olmutur. Kemal'in karakteri o kadar salam, vatanseverlii o kadar samimiydi ki,
ikbal dkn Prens Mustafa Fazl Paa evresinde biraz sakinleen heyecan, stanbul'a
dnnden sonra eski benliiyle tekrar ahlanmtr. Bu halini, her trl vaat ve baskya
ramen lmne kadar korumu, inklap davasn ve hrriyet savunuculuunu bir an terk
etmemitir. Nitekim, Namk Kemal'in yayn sayesinde "Jn Trk'lerin dnnden sonra
Merutiyet lehine olan faaliyet yava yava bym; sahneye yeni yeni elemanlar ve
resmi makam igal eden kuvvetli ahsiyetler de girmitir.
li Paa'nn lmyle Mahmud Nedim Paa sadrazam olmutu. Memlekete byk
ktl dokunan bu sevimsiz sadrazam, ilk i olarak rakip sayd Hseyin Avni ve
irvanizade Rd Paa'lar idareden uzaklatrm ve Anadolu'da ikamete mecbur etmiti.
Badat valiliinden azlettii Mithat Paa'y, stanbul'da oturmasna engel olmak fikriyle,
Edirne Valilii'ne atam, bret gazetesini karmaya balayan Namk Kemal'i de Gelibolu
mutasarrflna gndermitir. Mahmud Nedim Paa'nn bu hareketleri birok ikyeti
davet ettiinden Sultan Abdlziz kamuoyunu yattrmak iin Badat'tan dnen Mithat
Paa'y sadarete getirmitir. 1872 (25 Cemaziyelevvel 1289).
Mahmud Nedim Paa'y himaye eden Valide Sultan Pertevniyal'in mdahaleleri buna engel
olamamt.
ki buuk ay sonra Mithat Paa da azledilmi; yerine Mehmed Rd Paa sadrazam
olmutur. Rd Paa'nn sadareti uzun srmemi; ikinci defa Mahmud Nedim Paa
sadarete gelmitir.
Basna sansr koyan Mahmud Nedim Paa'nn bu sadareti ok kt etki yarattndan ve
umumi heyecana sebep olduundan tekrar azledilmi; Hseyin Avni Paa sadrazam ve
serasker tayin olunmutur.

Sultan Abdlaziz'in Tahttan ndirilmesi

Bu azil ve atamalardan halk usanmt. Orta tabakann temsilcisi saylan Fatih, Bayezid ve
Sleymaniye medreseleri rencileri Fatih Zaptiye Kumandan Abdlkerim Bey'in tahrik
ve tevikiyle 1293 (1876) senesi rebilevvelinin on altnc aramba gn isyan etmiler
ve saraya bavuruyla istikrarl bir hkmet oluturulmasn Sultan Abdlaziz'den
istemilerdir.
rencilerin amac Mithat Paa'y Sadrazam yapmakt; bu salanamamt. Mehmed
Rd Paa drdnc defa Sadaret'e getirildi. Hseyin Hayrullah Efendi eyhlislam ve
Hseyin Avni Paa da seraskerlie tayin olunmutu. Mithat Paa, Meclisi Vkel'da
grevlendirilmi ve sonra ray Devlet Reisi olmutur.
Bu olay Avrupa gazetelerini olaanst ilgilendirmi, ngiliz ve Fransz basn Mithat
Paa'y methederken, Rus basn Mahmud Nedim Paa'ya taraftar ve Mithat Paa'ya
aleyhtar bir cephe almt. Gerekten yeni kabinede Mithat Paa gibi arlar, merutiyet
taraftarlar vard. "Jn Trk'lerin reisi saylan Mithat Paa Tuna valiliindeki yksek
baarlarndan dolay halk tarafndan ok seviliyordu.
Sultan Abdlaziz'in izledii siyaset Rusya taraftarl kabul edildiinden, Vkel Heyeti
byle keyfi ve despotik hareketlerinden krgnd. Bu nedenden dolay Harbiye Nazr
Hseyin Avni Paa, Sultan Abdlaziz'in tahttan indirilmesine are aryordu. Bir grme
srasnda Mektibi Askeriye Nazr Sleyman ve Dari ra Reisi Redif Paalar bu fikre
katlmlardr. Hissi nklpla aka iaret edildii gibi bilahare Sleyman Paa'nn
uyarmasyla Hseyin Avni Paa meseleyi Mithat Paa'ya ve Bahriye Nazr Kayserili
Ahmed Paa'ya da am ve her ikisinden onay aldktan sonra Sadrazam Rd Paa ile
eyhlislam Hasan Hayrullah Efendi de bu ittifaka ithal edilmi ve tahttan indirme
eyleminin nitelii kararlatrlmtr.
Tahttan indirme eyleminin gn ve bunun nasl uygulanaca da tespit edilmiti. Halk,
cuma gn Nuruosmaniye Camii avlusunda toplanacak, cemaat arasndan seilecek bir
heyet saraya gnderilecek ve merutiyetin ilan padiahtan istenecekti; Sultan Abdlaziz bu
talebe uymazsa tahttan indirildii ilan edilecekti. Olaydan Veliaht Murat Elendi de
haberdar edilmiti. Mahmud Nedim Paa ise Sadaret'ten azlinden sonra Sultan Abdlaziz'e
bir yaz sunarak sadakat ve balln tekrarlam ve ahsi servetinin payitaht dnda emin

bir yere naklini de padiaha tavsiye etmiti. Servet dkn olan Sultan Abdlaziz hemen
servetini koruma telana dmt; en gvenilecek lke olarak ila Rusya'y buluyordu. Bu
dnce altnda Sultan Abdlaziz Rus Sefiri General natiyef ile sk fk grmelere
balamt. Halbuki iin iyzn bilmeyen eylem mttefikleri durumdan phelenmiler;
Sultan Abdlaziz'in mevkiini korumak ve savunmak iin Rusya'dan asker armak
istedii fikrine kaplmlar; tahttan indirme eylemini abuklatrmlardr.
te bu nedenden dolay tahttan indirmenin gn ve saatinde ani deiiklikler yaplm;
nihayet Harbiye Mektebi Nazr Sleyman Paa'nn hazrlad askeri kuvvetlerle 1876
tarihinde eyhlislam Hasan Hayri Efendi'nin kard fetvaya dayanarak saray
kuatlarak Sultan Abdlaziz tahttan indirilmi; Harbiye Nezareti binasnda Sultan Murad'a
onaylattrlmtr.
Sultan Abdlaziz'in saltanat on be sene drt ay yirmi bir gn srmtr.
Sultan Murad'n tahta oturmasnn ardndan "Jn Trk"lerden Namk Kemal Bey
Magosa'dan, Menapirzade Nuri Bey de Akk srgnnden stanbul'a dnmlerdir. Namk
Kemal'in gelii 1876 Mays'ndadr.
Sultan Abdlaziz'in tahttan indirilmesi, en kk bir engelle karlamakszn, tam bir
sakinlik iinde cereyan etmitir.
Fakat, bu srada Sultan Murad'n durum ve hareketlerinde baz tr anormallikler ba
gsterdiinden Viyana'dan uzman doktorlar getirilmi, fakat bunlar tedavisini imknsz
bulmulardr. Halbuki Rus hkmetinin tahrik ve mdahalesi yznden alevlenen BosnaHersek isyanna kar balayan askeri harekt ise hkmetin banda yetkiyle idarei kelam
edecek bir hkmdarn bulunmasn zorunlu klyordu. Bu yzden saltanat makamnda
yeniden deiiklik yaplmasna gerek grlmt.
Bunun iin Mithat Paa Veliaht Abdlhamid Efendi ile konumu ve Maslak'ta gerekleen
grmede meruti bir idare uygulanmas artyla deiiklik yaplmas kararlatrlm;
eyhlislam Hasan Hayrullah Etendi tarafndan karlan fetvaya dayanarak Beinci Sultan
Murad tahttan indirilmi ve Abdlhamid tahta oturtulmutur (aban 1293, -Miladi 1876).
Sultan Murad'n saltanat ay gn srmtr.

BRC MERUTYET

Sultan Abdlhamid'in tahta kndan ay sonra 2 Zilkade 1293 (1876) tarihinde Mithat
Paa iktidar mevkiine getirildi. 7 Zilhicce 1293 (Miladi 10 Knunuevvel 1876 cumartesi
gn) tarihinde de Babli'de okunan Hatt Hmayun ile Mithat Paa, Ziya (Paa) ve
Kemal Beylerin katldklar bir komisyon tarafndan hazrlanan Kanunu Esasi ilan edildi.
Sultan Abdlhamid, padiah olduktan sonra, Mithat Paa'ya kar veliahtlkta gsterdii
uysal tavr bir tarafa brakm; hatta onun tarafndan hazrlanan Hatt Hmayun'u
dzeltmeye gerek grmt ki, bu hareketi kendisinin sznde durmayacan ve
mutlakiyetle hkm srmek emel ve hevesinde olduunu belirten iaretlerden biri
olmutur. Hatta bu dzeltme mnasebetiyle Hatt Hmayun on gn gecikmeyle
okunmutur.
Sultan Abdlhamid bir taraftan kendine sadk ve bal hizmetiler salarken, dier taraftan
Ziya Bey (Paa) ve Kemal Bey gibi ar hrriyetperverleri (Sultan Murad taraftarlarn)
stanbul'dan uzaklatrmaya are aryordu. Bu nedenle Ziya Bey vezirlik payesiyle Suriye
valisi tayin edilmitir. Sultan Abdlhamid, Kemal Bey'in de taraya gnderilmesini tekrar
Mithat Paa'dan istemiti. Emrinin yerine getirilmediini grnce bu vesileden
yararlanarak Mithat Paa'y 24 Knunusani 1294 Pazartesi gn saraya davetle sadaret
mhrn geri aldrdktan sonra Kanunu Esasi'nin 113. maddesine uygun olarak saray feriki
Sait Paa'nn yol gstermesiyle kendisini "zzeddin Vapuru"na bindirerek snr d
ettirmitir. Sultan Abdlhamid'in bu cretkrane hareketi ne yazk ki halk tarafndan
sknetle karlanm; Harbiye mektebi rencilerinin saray aleyhine yaptklar gsteriler
de bir fayda vermemitir. Yalnz birka gen rencinin Akk Kalesi'ne srlmeleriyle
mesele kapanmtr.
Mithat Paa'nn srlmesinden sonra, Ethem Paa sadrazam tayin edilmitir. Sultan
Abdlhamid, Mithat Paa hakknda beslenen Merutiyet kurucusu hissini halkn zihninden
silmek iin 2 Rebilevvel 1294 (Miladi 7 Mart 1879 pazartesi gn) tarihinde Dolmabahe
Saray'nn Divan Hmayun mahallinde Mebusan Meclisi'ni atrm ve nutku hmayunun
ardndan toplar attrp, enlikler yaptrmtr.
Mebusan Meclisi'nde meydana gelen iddetli bir tartma zerine 7 Muharrem 1295 Cuma
gn Ethem Paa azledilmi; yerine Hamdi Paa sadarete getirilmitir. Hamdi Paa'nn
sadareti 27 gn srm ve ondan sonra sadaret unvan deitirilmi ve Ahmed Vefik Paa

"Bavekil" olmutur. Ahmed Vefik Paa'nn getirilmesindeki ama, meclisin tatiline yol
amakt. Nitekim toplantlara Rus Harbi vesilesiyle son verilmi; mebuslar vapura
bindirilerek memleketlerine gnderilmi; geici olarak tatil edilen Meclis ise kinci
Merutiyetin ilanna kadar kapal kalmtr.

Abdlhamid stibdad

Sultan Abdlhamid, meclisi tatil ettikten sonra memleketin idaresini tamamen eline alm
bulunuyordu; i ve d her trl iin dzenlenmesi kesilmi; Namk Kemal'i ikamete
memuren Midilli mutasarrf yapmtr. 15 Rebilevvel 1295 tarihinde Ahmed Vefik
Paa'y da azleden Sultan Abdlhamid Sadk Paa'y baveklete getirmitir.
Harp yenilgisinin kederi altnda inleyen halka gz atrmadan mstebit bir idare kurmaya
koyulan Sultan Abdlhamid, kendi kafasndan kan srgn kararlaryla artk aydnlar
bask altna alma yolunu tutmutu; baz kimseleri ise hrslandrarak kendine balam;
bunlar istibdadna alet olarak kullanmaya balamt. Sultan Abdlhamid'in memlekette
meydana getirdii idare sistemi halk mitsizlie drmt. zellikle harp nedeniyle 16
milyon liralk kt parann deersiz bir hale gelmesi ve 9 milyon lira deerindeki bakr
sikkenin alm gcn hayliden hayliye kaybetmesi yaam gletirdiinden padiahn
ahsna kar halkta genel bir nefret uyanmtr. Bundan dolay milletten gasp edilen
hrriyet ve merutiyetin geri alnmas iin vatanseverler saray aleyhine mcadeleye
koyulmular; "Jn Trk'ler yeniden faaliyete gemilerdir. "raan Saray Vakas" bu
faaliyetin bir rneidir.

Suavi ve raan Saray Vakas

Sultan Abdlhamid'in istibdad aleyhine ilk fiili hareket "raan Saray Vakas" ile
balamtr. Meselenin ruhunu Ali Suavi ve arkadalarnn Sultan Murad' yeniden tahta
oturtmak amacyla raan Saray'na saldrmalar oluturmutur. Abdlhamid'in Ruslara
kar zaaf gstermesi ve idarede uygulad keyfi hareketler, olayn meydana kmasna
neden olmusa da, Galatasaray Mektebi mdrlnden uzaklatrlan Suavi'nin

ykselmek ihtiras da nedenler arasnda saylabilir. Vaktiyle Filibe'de bulunmu olan Suavi
Efendi, harp nedeniyle stanbul'a gelen tand Rumeli gmenlerinin yardmyla Sultan
Murad' yeniden tahta karmak istemiti.
Sultan Abdlhamid memlekette Sultan Murad taraftarlarnn okluundan korkuyordu.
erke Nusrat Paa ile Nili Mahmud Bey ve bir de Nafa Nazrl yapan Damad Mahmud
Celleddin Paa'nn jurnallar ise padiahn bu konudaki korkusunu krklyordu. Buna
ramen, Sultan Murad'n saray sk kontrole tabi deildi ve dla haberleme imkn
engellenemiyordu. Bu frsattan yararlanmay karmak istemeyen ve taraftarlarna gvenen
Sultan Murad'n annesi evkefza Kadn Efendi, olunun yeniden tahta karlmas iin
tandklarna mektup yazabiliyor; Suavi Efendi bile skdarl Nuri (Kz Nuri) araclyla
Sultan Murad'a mektup gndermek ve giriimlerinden kendisini haberdar etmek olanan
buluyordu. Bu gibi durumlardan yararlanan ihtilalciler 18 Cemazielevvel. 1295 Pazartesi
(Miladi 20 Mays 1878) gn raan Vakas'n meydana getirmilerdir.
Saraya saldran Suavi Efendi ve arkadalar, Sultan Murad'n odasna kadar girmekte ve
kendisini dar karmakta baarl olmularsa da Beikta muhafz Hasan Paa'nn
jandarma kuvvetleriyle olay yerine yetimesi ve sopa darbesiyle Suavi Efendi'yi yere
ykmas durumu deitirmi; Sultan Murad taraftarlarnn dalmasna sebep olmutur.
Suavi Efendi'nin, 22 arkada ile beraber, kendi lmne de neden olan "raan Saray
Vakas" hakkndaki mazbata, Saray Baktibi Said Paa'nn" bakanlnda toplanan bir
komisyon tarafndan hazrlanmtr. lgililer, Divan Harbi rfi'ye sevk edilmi; biraz
aada aklanacak olan skalyeri olaynn ortaya kmas zerine her iki vaka zanllar bir
arada muhakeme olunmulardr.
raan Vakas, Sultan Abdlhamid zerinde ok fena etkilediinden iktidar mevkiinde
bulunan Bavekil Sadk Paa'y Cezairi Bahri Seft valiliine tayin etmi; yerine sadrazam
unvanyla Mtercim Rd Paa'y getirmitir. Sultan Abdlaziz'in tahttan indirilmesinde
pay sahibi olan Rd Paa, Sultan Abdlhamid'in vehmine dokunduundan, birka gn
sonra onu da azletmi, Saffet Paa'y sadrazam yapmtr.
"raan Vakas" ortak bir "Jn Trk" ihtilali olmaktan ok, vaktiyle Jn Trklerle ibirlii
yapm bulunan Suavi Efendi'nin ahsi bir giriiminden ibaretti. Fakat, olayn kaplaml bir
"Jn Trk" hareketi olmamas ihtilal bakmndan niteliini deitirmez; belki Suavi'nin
azim ve irade sahibi, fakat aceleci ve cretkr bir ihtilalci olduunu ispat eder. Nitekim,

Suavi'nin acelecilii meselede ilgili bulunan askeri birliklerin katlmna zaman

brakmam; giriimin baarszla uramasna neden olmutur. Bu byle olmakla beraber,
Sultan Murad'n tekrar tahta karlmas amac terk edilmi deildi. Nitekim, bu olaydan
bir buuk ay sonra dier bir ihtilal komitesinin varl meydana gelmi ve ilgililer tevkif
edilmitir.

Kleanti skalyer Komitesi ve Seniha Sultan

Suavi Efendi'nin kurduu cemiyet faaliyetine devam ederken, Farmason Cemiyeti

statlarndan Kleanti skalyeri tarafndan idare edilen ve kaplam itibariyle Suavi
teekklnden ok daha geni olan dier bir komitenin mevcut olduu anlalmaktadr.
"raan Saray Vakas"nda rol alanlarn tevkifinden ay nce 1878 senesi ubat ay
banda, bu komite ileri gelenlerinin Sultan Murad' saraydan karmak emeline dt ve
hatta bu konuda birtakm hazrlklara bile giritii ve Sultan Murad'n ikameti iin komite
yelerinden Aziz Bey'in evinde uygun bir oda hazrland yarglama srasnda meydana
kmtr.
Suavi Cemiyeti mensuplarnn tutuklanmas, btn i ve hareketleri reis skalyeri ile
Nakbend Kalfa'nn nezaret ve idaresi altnda cereyan eden bu komite mensuplarnn
faaliyetini sekteye uratmamt. Aksine, skalyeri komitesi mensuplar kamuoyuna hkim
olmak ve ye saysn artrmak iin yksek mevki sahibi biroklarnn komiteyle ilgili
olduunu yaymak yoluyla baz nemli ahsiyetlerin bile komiteye girmesini salamaya
almlardr. Bu cmleden olmak zere komite yelerinden Nakbend Kalfa, Halil
Paazade Damad Mahmud Paa'nn da komiteye dahil bulunduunu ileri srerek mevki
sahibi birok kiiye bavurmaktan ekinmemitir. Komite yeleri Avrupa'da bulunan
Mithat Paa ile haberleildiini ve saltanat deiiklii olursa kendisinin bavekil olacan
da duyuruyordu. Komiteye ait btn evrakn skalyeri tarafndan karlm bulunmas
nedeniyle ilgililerin gerek nitelik ve miktarn renmek mmkn olamamtr.
Komitenin aktif yeleri skalyeri, Nakbend Kalfa, Aziz Bey ve Seniha Sultan khyas
Bekir Efendi idi. Evkaf Mstear zzet Efendi'nin mahdumu Muhtar Bey de kitabet grevi
gryor ve Sultan Murad'la grmek isteyenlere araclk etmeyi stlenmi bulunuyordu.

Bu komite adna skalyeri ve Ali efkati Bey'ler su yoluyla saraya girmekte ve Sultan
Murad'la grmekte baarl olmulardr.
Komitenin planlar arasnda Sultan Abdlhamid'e suikast yapmak da vard. Bu tehlikeli ii
Doktor Agh Bey kabul etmi grnyordu.
Komitenin varln ihbar eden, Sultan Murad'n ikinci ktibi Hac Hsn Bey'dir.
Zaptiye Nazr Mehmed Arif Paa tarafndan Aziz Bey'in arambadaki evi basld
srada skalyeri kamakta baarl olmu, toplantda hazr bulunan dier yeler tevkif
edilmilerdir. Komite yelerinden skalyeri, Nakbend Kalfa ve Ali efkati Bey ele
geirilememi ve lke dna kabilmilerse de Aziz Bey'in evinde yakalananlar veya
sonradan tevkif edilenler "raan Saray Vakas" faillerini sorguya eken Divan Harb'e
verilmilerdir.
Son bulan Rus Harbi dolaysyla 1878 senesi 19 kincikanunu'nda Edirne'de imza edilen
Ayastefanos Antlamas'nn tadili iin toplanan Berlin Kongresi kararlarnn imzas bu
tarihlerdedir (13 Temmuz 1878). Antlamay Trkiye adna Aleksander Kara Todori Paa
imzalamt.
Komite yelerinin sorgulan ve yarglanmalar 26 Haziran 1294 ve 8 Recep 1295 tarihinden
(Miladi 18 Temmuz 1878) 30 Eyll 1294, 15 evval 1295 (Miladi 13 Birinciterin 1878)
tarihine kadar aydan fazla devam etmitir. Mahkm olanlar, "raan Saray Vakas"
mahkmlaryla beraber 19 Terinievvel 1294 perembe gn belirlenmi olan yerlerine
gnderilmilerdir.
Yukarda yaptmz aklamaya, imdiye kadar bilinmeyen bir gerek daha eklenirse,
"skalyeri-Aziz Bey Komitesi" olay tamamlanm olacaktr. Bahsetmek istediimiz,
Seniha Sultan'n bu komiteyle olan il-gisidir. Sultan Hanm'n bu olayla ilgi ve ilikisi
resmi kaytlara gemedii ve hibir bahse konu oluturmad iin bugne kadar mehul
kalmtr. Biz burada meseleyi aydnlatmaya alacaz.
Seniha Sultan, babas Abdlmecid'in lmnden sonra korumasz kald iin, byk
kardei ehzade Murad Efendi'nin sarayna alnmt. Bundan dolay Sultan Efendi yalnz
aabeyi sfatyla deil, ayn zamanda efkatli bir babaya gsterilecek sayg ve sevgiyle de
Murad Efendi'ye bal bulunuyor; talih ve talihsizliine ilgi gsteriyordu; bu his ve bala
da Sultan Murad'n yeniden tahta karlmasn istiyordu. Esasen, kardei olmasna ramen,

Sultan Abdlhamid'i hi de sevmezdi. Mahmud Paa ile evlendikten sonra da Sultan

Murad sarayyla, imkn orannda, ilikisini koruyan Seniha Sultan, Abdlhamid'in tahttan
indirilmesine taraftar olmu ve bu dorultuda alanlarla ibirlii yapmay grev bilmitir.
te bu amala, nce ei Mahmut Paa'nn annesiyle anlam, sonra da khyas Hac Bekir
Efendi ile uyumutu. Sultan Efendi kaynvalidenin servetinden ve khya efendinin de
temaslarndan yararlanmay dnmt. Seniha Sultan'n ilk giriimi, yaknen tand ve
kabiliyetini takdir ettii Nakbefd Kalfa'nn timar amacyla saraydan kmasn telkin
etmek ve salamak olmutur. Merhum Fazl Bey'in bana aktardna gre nakit ve
mcevher dolu bir antayla saraydan kan Nakbend Kalfa, doruca Damad Mahmut
Paa'nn Beylerbeyi'nde, Havuzba'ndaki kkne gitmitir. Kkte o gece adeta enlik
yaplmtr. Kahveci Yani'nin Beikta Muhafz Hasan Paa'ya verdii jurnalda sz
konusu ettii gibi, Nakbend Kalfa daima Seniha Sultan muhitinde yaamtr. Bunu
gerektiren neden, Sultan Efendi ile ilikiyi korumak ve yaanan harekttan kendisini
haberdar etmekti. Ayn zamanda bu durum, olumsuz pheleri stne ekmemeye de
vesile oluyordu.
Nakbend Kalfa, Seniha Sultan'dan ald emre uyarak Damad Mahmud Paa'nn
komiteye dahil olduunu yayyordu. Gerekteyse ileride aklanaca gibi, Damad Paa
byle bir komitenin varlndan haberdar bile deildi. Bu ilgiyi iddia etmekteki amasa,
Sultan Murad taraftarlarn kuvvetli gstermekti. Nakbend Kalfa izini kaybettirdii
zaman Mahmud Paa'nn Kurueme'deki yalsnda aranm; ehzadeba'ndaki konakla
Beylerbeyi Kk baskna uratlmt. Damad Mahmud Paa'nn aas Hac Bekir Efendi
bile Seniha Sultann emriyle skalyeri Komitesi'ne girmitir.
zet olarak, kesin olan bir nokta varsa, o da Sultan Murad'n yeniden tahta oturtulmas
giriimiyle Seniha Sultan'n da ilgili bulunmasdr. sminin resmi kaytlara geirilememesi
ya Sultan Abdlhamid'in hemiresi olmasndan ya da kanaat verici bir delil
gsterilememesinden kaynaklanmtr. Bununla beraber Sultan Abdlhamid'in bu konuda
pheli bulunduu, daha sonra hemiresine kar taknd souk tavrdan ve reva grd
kt muameleden karlabilir.
"skalyeri-Aziz Bey Komitesi" konusuna son vermeden nce, darya kaanlardan
skalyeri ile Nakbend Kalfa'nn Atina'ya yerletiklerini belirtmeliyim. Sultan Abdlhamid
skalyeri'ye kar her yolla mcadele etmi ve lmne kadar kendisine rahat yz

gstermemitir. skalyeri'nin lmnden sonra Nakbend Kalfa Msr'a gitmi ve orada

lmtr. Avrupa'ya kaan Ali efkati Bey de Napoli'de Istikbal gazetesini yaymlamaya
balam, Sultan Abdlhamid devrinde darda muhalefet yapan "Jn Trk'lerin bayraktar
olmak erefini kazanmtr.
"raan Saray Vakas" hretli bir "Jn Trk", Suavi'yi mcadele sahnesinden tamamen
silmiti. Fakat, "skalyeri-Aziz Bey Komitesi" Sultan Abdlhamid'e muhalefet iin
Avrupa'da ihtilal bayran dalgalandran Ali efkati'yi, yeni bir "Jn Trk" yaratmtr.

Ali efkati Bey ve "Jn Trk" Yaynlar

zmir gmrks Reid Efendi'nin olu olan Ali efkati Bey, ray Devlet Tanzimat
Dairesi muavinlerindendi. Sultan Murad'n tekrar tahta karlmas iin faaliyette bulunan
"skalyeri-Aziz Bey Komitesi"ne katlm, daha nce belirttiimiz gibi, Sultan Murad'la da
grmede baarl olmutu. ok ciddi ve zeki bir kii olan Ali efkati Bey, hrriyet akn
ve Sultan Abdlhamid'e kar besledii dmanl lnceye kadar korumutur. "Kleanti
skalyeri-Aziz Bey Komitesi" yelerini sorgulayan ve yarglayan Divan Harp, Ali efkati
Bey'i gyaben 12 seneye mahkm etmiti. Fakat, Ali efkati'nin mahkmiyeti yalnz bu
kadarla da kalmam, 1879 tarihinde Napoli'de kard stikbal gazetesinden dolay da 18
Recep 1298 (Miladi 16 Haziran 1881) tarihinde ilan edilen cinayet mahkemesi kararyla
lnceye kadar srgn ve rtbe ve memuriyetten mahrum edilmi ve mal varlna el
konulmutur.
Ali efkati Bey'in Avrupa'daki hayat hakknda geni bilgiye sahip deiliz. Yalnz, Sultan
Abdlhamid'in emriyle Msr Hdivi smail Paa'nn Ali efkati Bey'e her ay elli altn lira
gnderdiini, Zaptiye Nazr Hseyin Kzm Paa'dan aktaran Sayn Mithat Cemal Kuntay
Namk Kemal adl eserinin 346. sayfasnda yazmaktadr.
Ali efkati Bey, yazlarnda Koi Bey layihasn belirtmekte ve o zeminde slahat
yaplmasn istemekteydi. Hatta Ahmed Rza Bey'in nl layihalarn Ali efkati Bey'in bu
yazlarnn oluturduunu, Ali Kemal Bey'in ifadesine atfen, Mizanc Murad Bey
Mcadelei Milliye'sinde belirtir.

Ali efkati Bey, kurulmasn istedii Merutiyet'i grmeden, Hicri 1313 (Miladi 1896)
tarihinde sefalet iinde Paris'te lmtr. Perlaez Kabristan'na gmlmtr.
O zamanlar Cenevre'de kan Osmanl gazetesi lm mnasebetiyle; "...Cenevre'ye
gelerek hrriyeti yaynlaryla bugnk almamzn meyvelerinin tohumunu daha o
zaman bu diyarda atmtr" demektedir. Paris'te yaymlanan Meveret gazetesi de lm
haberi duyulunca, Osmanl sefarethanesinden Ali efkati Bey'in ikametghna sefaret
imami bakanlnda bir heyet geldiini, dini merasim vesilesiyle evrakn incelediini,
fakat cenazeye kar hibir ilgi gstermeden kp gittiini yazmaktadr.
Bu yazlara eklenecek bir nokta varsa, o da Ali efkati'nin Sultan Abdlhamid istibdadna
kar Avrupa'da tek bana muhalefet bayra aan- bir "Jn Trk" olduunu ve milletin
hrmet ve sevgisine layk, karakter sahibi bir vatansever bulunduunu sylemektedir.
Sultan Abdlhamid istibdadna muhalefet iin Avrupa'da ilk dnsel yayna balayan Ali
efkati olmutur.
"raan Saray Vakas" ve "skalyeri-Aziz Bey Komitesi" Sultan Abdlhamid'in mizacn
olaanst olumsuz etkilemiti. Bundan dolay Sultan Abdlhamid'in saltanat srekli bir
korku ve vehim iinde gemitir. Memlekette hafiyelie dayanan yeni bir idare kuran
Sultan Abdlhamid, kendini ani bir tahttan indirilme olayna maruz kalmaktan korumak
iin, btn zek ve dirayetini istibdadna boyun emeyenlerin srlmesine, memleketin
kuvvet kaynaklarn, ahsn ve makamn tehlikeden korumaya adamt. Bu halden
memnun olmayan ve memleketin d istila ihtiraslarna olgun bir lokma tekil etmesinden
korkan vatanseverler, Merutiyet'in bir an nce glendirilmesi iin, ierde bir hareket
imknn bulamaynca darda yayn yaplmasna nem vermilerdir. 1878'de, Paris'te ve
1879 tarihinde de Londra'da yaymlanan Hayal ile 1879 tarihinde Ali efkati Bey
tarafndan Napoli'de karlan stiklal bu amala kurulmutu.
Londra'da Hrriyet gazetesi de kyordu. Daha nce Read, Ziya (Paa) ve Kemal Bey'ler
tarafndan yaymlanan bu gazeteyi bu defa Selim Faris adl biri idare ediyordu. Bu
gazetenin alaka emeller besledii, yaymcsnn asl bende sakl ve sureti aada yer
alan mektubundan anlalmaktadr.

"21, Hill street, Rutland Gate London S.W.

Londra, 14 Austos, sene 99.

Utufetl efendim hazretleri,
Zat vllarnn imdi Paris'te bulunduunu Fransz ceridelerinde okudum. nallah shhat
ve afiyeti aliyeleri berkemaldir.
Ahiren zatlileriyle "Kontraksvil"de ittifak ettiimiz zere Paris'e terif buyurduunuz
zaman Abdlhakim Hikmet Beyefendi'yi ve eyh Hamid Efendi'yi nezdinize davet ve
ilerinin tesviyesine gayret edecektiniz. mit ederim ki imdiye kadar efendii mumaileyhima ile grp meselenin tesviyesine himmet buyurmusunuz.
Meselei mezkrenin bir an nce tesviyesi gereinin esbabn ifahen arz etmitim. Kezalik
bu iin tesviyesi mahzuziyeti ahaneyi dahi mucip olaca itikadndaym. Zira bunlar iskt
edilirse vukuu melhuz olan baz mnasebetsiz hallerin n alnm ve Paris'te bulunan
gen Trklerin tekessrne meydan verilmemi olur zannndaym.
Bendeniz bugn Londra'dan aile nezdine gidiyorum. Fakat, cevapname gndermek
ltfunda bulunursanz ktibim derhal bendenize isal eyler. Olaanst baz meguliyetim
ba gsterdiinden bu defa Londra'da birka gn ziyade kalmaya mecbur oldum. Baki
selam ve ihtiram.
Selim Faris"

Bu mektuptan baka, ileride yaymlanacak belgeler arasnda grlecei gibi Ahmed

Celleddin Paa'nn bir telgrafnda da Selim Faris konusu bahsedilmekte ve ifade tarzna
gre bu kiinin Yldz Saray'yla da ilikide bulunduu anlalmaktadr.
Darda yaymlanan bu gazetelerin ierii henz tekilatsz bulunan ieride byk bir etki
yapamamakla beraber memleketin durumu hakknda halk arasnda balayan ikyeti
hasbihalleri besliyor ve hkmet aleyhtar cereyan kuvvetlendiriyordu. Dardaki bu
yaynlara, ieride Namk Kemalin bret, Ebzziya Tevfik ve Recaizade Ekrem Bey'lerin
Tasviri Efkr ve dier gazetelerde imzal veya takma adlarla kan yazlan katlyor; imkn
orannda halkn zihnini, Merutiyet ve hrriyet dorultusunda ekillendirmeye yardm
ediyordu. Darda ve ieride gizli ve ak cereyan eden bu faaliyet devam ederken, Sultan
Abdlhamid de saltanatn rakipsiz bir hale getirmek ve mutiakiyeti arzu ettii gibi tam bir
ekilde kurmak iin birtakm nlemlere bavurmaktan geri kalmyordu. Sultan

Abdlhamid, Makyavelist dncelerini uygulamak iin kabine yelerini birbirine

drmeyi yararl bulmu ve bu ekilde fertten ferde btn hkmet yneticilerinin
kendisine bal kalmasn gven altna almt. ok ekindii Ziya Paa ile Kemal Bey'i
vali ve mutasarrf ad altnda payitahttan uzaklatrmay yeterli bulmayan Sultan
Abdlhamid, birka merutiyeti "Jn Trk"e daha uygulamak istedii zalim dncesini
hayata geirmek frsatn hazrlamaya balamt. Avrupa'dan davetle Hanya'da ailesiyle
birlikte oturmasna izin verdii ve iki ay sonra Suriye Valilii'ne atad Mithat Paa'y
1293 (Miladi 1881) senesinde zmir'e greve dndrm ve braz daha payitahta
yaklatrmada baarl olmutu.
Bir aralk zel saray bendegn araclyla Mithat Paa zmir'de 4 Mays 1296 Sal gn
tevkif edilmek istenmiti; Fransa Konsoloshanesine snd iin baarl olunamad.
Fakat, Paa, Sultan Abdlaziz'in lm hakknda hazrlanan sahte belgeleri kabul etmemi
ve Adliye Nazr Cevdet Paa ile haberletikten sonra, yarglanmak zere stanbul'a
gitmeyi uygun bulmutu. Yldz'daki adr Kk'nde Nazif Snni'nin bakanlnda
toplanan mahkemede gerek delillere dayanmaktan ok, kiisel ithamlara dayanlarak
Mithat Paa ile Sultan Abdlaziz'in lm davasna itirak ettirilen Damad Mahmud
Celleddin ve Nuri Paa'lar gibi bazlar da mahkmen Taife srlmlerdir. Mtercim
Rd Paa da Manisa'da ikamete memur edilmiti. Bu frsat karmak istemeyen Sultan
Abdlhamid, Mithat ve Mahmud Celleddin Paa'larn Taife evkinden sene kadar
sonra 12 Recep 1301 (25 Nisan 1884) tarihinde her ikisini mahpeste bodurmutur. Sultan
Abdlaziz'in tahttan indirilmesinde pay sahibi olan Hseyin Avni Paa, daha nce erke
Hasan'n, Mithat Paa Kona'ndaki saldrs sonucunda ldrlmt. Bu defa da dier
nemli ilgililer srlmlerdi. Ziya Paa ve Namk Kemal Bey gibi tehlikeli merutiyet
taraftarlar da, birer birer grev deiimi yoluyla memleketin eitli yerlerine srlm
bulunduundan, artk hilafet ve padiahlk gibi maddi, manevi iki nemli kuvveti
kiiliinde toplayan Sultan Abdlhamid'in mutlakiyetle saltanat srmesine engel olacak
kimse kalmam gibi grnyordu.
Grnen hal byle olmakla beraber, gerekte durum Sultan Abdlhamid aleyhine bir
cereyan almakta ve Kanunu Esasi'nin yeniden kurulmas arzusu halk arasnda
yaylmaktayd. Harbiye ve Tbbiye gibi yksekokul rencilerinin taknd manidar tavr
ve Mlkiye Mektebi retmenlerinden bazlarnn serbest krs geleneine layk bir
ekilde kanaatlerini aka ortaya koymalar ve genlii aydnlatmalar, esmeye balayan

bu frtnal havann byk deiimlere gebe olduunu gsteriyor ve Yldz Saray'na bal
bir hafiye ordusunun varlna ramen aydnlar arasndaki muhalefet faaliyeti sekteye
uratlamyor, yaplan basklar boa gidiyordu. Memlekette artk yeni bir r alm ve
vatanseverlerin srgne gnderilmeleri veya Avrupa'ya kamalar sradan olaylar arasna
girmiti. Srgne gidenlerden affa mazhar olanlar, Avrupa'ya kaanlardan snanlar da
eksik deildi. Hatta Avrupa'ya gitmeyi ykselmek iin bir basamak gibi kullananlar da
vard. Btn bunlar memleketin ciddi bir slahata ne kadar muhta olduunu ispat eden
delillerdendir.
Honutsuzluun byle had safhaya geldii srada, bilahare kinci Merutiyet nklab
dolaysyla byk hret olan bir gencin Avrupa'ya gitmesi, "Jn Trk" lemine ba olmas
ve Sultan Abdlhamid'e senelerce muhalefet etmesi takdir edilmiti. Bu gen, eski
Mebusan ve Ayan Reisi Ahmed Rza Beydir.

Ahmed Rza Bey ve "Meveret" Gazetesi

Ahmed Rza Bey, ngiliz Ali Bey'in oludur. Ali Bey ngilizce bildii iin ngiliz Ali Bey
adyla tannmt. Ahmed Rza Bey, Galatasaray Li-sesi'nde okumu ve daha sonra
Fransa'da Giriyyn'de ziraat renimi grmt. renimini bitirdikten sonra babasnn
srgn bulunduu Konya'ya gelmitir. Bir sre sonra da Bursa'da dadi Mektebi mdr ve
ardndan maarif mdr olmutur. Bu grevler genliini ksmen Paris'te geiren Ahmed
Rza Bey'in houna gitmemiti. Fransz Devrimi'nin yznc yldnm sebebiyle 1889
senesinde Paris'te alan sergiyi grmek amacyla Maarif Nazr Mnif Paa'dan izin
koparmay baaran Ahmed Rza Bey Paris'e gitmi ve kinci Merutiyet'in ilanna kadar da
geri dnmemitir.
Auguste Comte'un pozitivizmine bal olan ve Msy Piyer Lafayet'in felsefe derslerini
takip eden Ahmed Rza Bey Paris'te Monj Soka'nda mtevaz bir daireye yerlemi ve
sakin bir hayat yaamaya balamt. Fransa hkmetinden yeminli evirmenlik elde
ederek geimini yoluna koymu ve zorunlu ihtiyalarn salam bulunuyordu.

Sultan Abdlhamid'e gnderdii nl slahat layihalarn Ermeni ihtilalcilerinden Minas

erez'in tevikine dayandranlar ve daha nce de iaret ettiimiz gibi, ad geen layihalarn
Ali efkati Bey'in kaleminden ktn syleyenler vardr.
Ahmed Rza Bey'in gazetecilii garip bir tesadfle balamtr. Eski "Jn Trk'lerden
Mahir Said Bey'in bana aktardna gre, bir gn mektep retmenlerinden tannm bir
kii, o tarihte Paris'te bulunan Trk rencileriyle sohbet ederken, Trkiye hakknda
Avrupa gazetelerinde kan aleyhtar yazlardan sz am ve Trk genlerine
"Memleketinizle daha yakndan ilgili olun ve slaha aln" tavsiyesinde bulunmutur.
retmenlerinin bu samimi szlerinden etkilenen rencilerden Hakk Halid ve Vedad
Bey'ler hemen her trl resmi kayttan bamsz ve serbest yaayan Ahmed Rza Bey'e
giderek merutiyet taraftar bir gazete karmasn rica etmilerdir. O srada Paris'te on be
kadar Trk rencisi vard. Ahmed Rza Bey'in btn itirazlarna ramen de hemen bask
iin bir apiroraf takm satn almlar ve ilk Meveret gazetesinin Ahmed Rza Bey
hesabna kmasna yardm etmilerdir. Meveretin yaym 1895 tarihindedir. Ahmed Rza
Bey'in Paris'e gidiinden yaklak be sene sonra.
Ahmed Rza Bey birinci nshada rkek bir tavrla muhatap sayd Sultan Abdlhamid'den
adap ve erkn dairesinde baz dileklerde bulunmaktayd. Bugn Meveret'in bu nshasn
bulmak mmkn deildir sanrm. nk, oradaki yazlar sonradan kullanlan dille taban
tabana zt olduundan, bu nshann ortadan kaldrlmas gerekmitir.
Gazetenin bu kadar kolaylkla yaymlanmas Ahmed Rza Bey'in houna gitmiti. Bask
aralar da hazr bulunan bir gazeteyi karmakta saknca grmeyen ve yaz bakmndan da
yardma mazhar olan Ahmed Rza Bey, Meveret gazetesinin yaymna devam etmitir.
Gazete nshalar birbirini takip edince, artk Ahmed Rza Bey Sultan Abdlhamid'in
gznde isyan bayra aan bir ahsiyet olarak grlmeye balanm ve Meveret Yldz
Saray'n adeta korkutmutur. Bununla beraber, Ahmed Rza Bey'in etrafnda henz bir
topluluk yoktu; zihninden herhangi bir ekilde tekilat kurmak arzusu da gemiyordu.
Fakat, tekilat kendi ayana kadar gelecekti.
una da iaret etmek yerinde olur ki, Ahmed Rza Bey, Meveret gazetesini yaymlarken,
birok zorlua maruz kalmtr. Avrupa'nn en hr ve en demokrat lkeleri saylan
Fransa'da, Belika'da, svire'de Meveret'in yaym, Sultan Abdlhamid'in arzusuna bal
olarak, Osmanl elilerinin mdahalesi yznden zaman zaman sekteye uramtr. leride

Paris Sefiri Mnir Bey'in mdahale ekillerini gsteren mektuplarnda grlecei gibi, ilk
"Jn Trk" yaynn ortadan kaldrmak iin saray yneticileri ok uramlar ve bu uurda
fazla emek sarf etmilerse ele sonuta baarl olamamlar ve mcahitlerin azmini
kramamlardr.
lk olay, Paris'te alan hakaret davas olmutur. Bu sebeple M. Cassagnac ve M.
Clemenceau gibi Fransz dnrleri ve La Libre Parole, L'inircmsigant gibi serbest
dnceli gazeteler kendi hkmetlerini eletiriye balamlar ve davann sktuna yardm
etmilerdir. Halkta meydana gelen umumi galeyan dolaysyla Fransa hkmeti daha ileri
gidememi, kanuni bir noktaya dayanarak yalnz Trke Meveretin kapatlmasn 12
Nisan 1896 tarihli bir kararla resmen ilan etmitir.
Bunun zerine Ahmed Rza Bey, Mevereti Cenevre'ye nakletmiti. Orada gazetenin
basld matbaadaki Trke harfler Sultan Abdlhamid taraftarlarnca satn alnm ve
gazete bir sre litograf makinesiyle karlmtr. Paris'te yayma balayan Franszca
Meveret iin de hemen hemen ayn durum sz konusu olmutur. Sefir Mnir Bey, Paris'te
"Seine" mahkemesine bavurarak gazetede kan yazlar hakknda dava amt. Sonuta
Ahmed Rza ve Halil Ganem Beyler 15 Austos 1897 tarihinde on altar frank nakdi
cezaya mahkm edilmilerdir. Bundan sonra gazete Brksel'e nakledilmitir.
Fakat, Belika hkmeti de 1897 Eyll'nde gazetenin Brksel'de yaymn engellemitir.
Bu durum dolaysyla, Belika milletvekillerinden M. Georges Lorand, gazetenin sorumlu
mdrln zerine almtr. Buna ramen, Belika Kral Leopold'un ahsi emriyle
Ahmed Rza Bey 1897 senesi 13 Kasmnda Belika'dan snrd edilmitir. Grlyor ki,
"Jn Trk"ler yalnz ite deil, dta da bin bir zorlua maruz kalmaktan kurtulamamt.
Mcahitler btn bu engelleri yenerek memlekette hr bir idare kurulmasna
uramlardr.
Darda hrriyet vadisinde bu yolda mcadeleler yaplrken, ieride de genlerin faaliyeti
geniliyor; Sultan Abdlhamid idaresine kar kuvvetlenen gvensizlik, ahsi eletiri
eklinden karak yava yava daha sistemli bir ekil haline girmek eilimi gsteriyordu.
Nitekim Askeri Tbbiye Mektebi rencileri arasnda ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin
temeli atlm; daha sonra memleketin kaderinde nemli rol oynayan merutiyeti teekkl
bu sralarda olumutur.

TTHAT VE TERAKK KURULUU

ttihat ve Terakki Cemiyeti, Sultanselim civarnda, ukurbostan'da verilen son kararla

Askeri Tbbiye Mektebi rencilerinden brahim Temo, Harputlu Abdullah Cevdet,
Kafkasyal Mehmed Reid, Bakl Hseyinzade Ali ve Diyarbekirli shak Skuti
tarafndan 1308 (1892) tarihinde kurulmutur.
Cemiyeti kurma kararnn Demirkap'daki eski Tbbiye Mektebi odunluklarnda yaplan bir
toplant srasnda verildii de sz konusudur. Cemiyetin kitabet grevini erefeddin
Mamumi Bey yapyordu. Cemiyeti kuran genler, memleketin maruz kald felaketlerin
nedenini hkmetin idare sisteminde ve milletin kaderinin bir ahsn keyif ve hevesine tabi
tutulmasnda buluyor; Merutiyet'in uygulanmasn salamak amacyla byle gizli bir
cemiyetin kurulmasna gerek gryorlard. Cemiyet kurucular o gnlerin ihtiya ve
dncesine uygun bir de nizamname dzenlemilerdi.Basl olmayan bu nizamnameden
bifhsha bende sakldr. Bal "Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti Nizamnamesidir"
eklindedir.
Cemiyet dzenli bir oluum haline girdikten sonra kurucular cemiyeti darda temsil
etmesini Ahmed Rza Bey'den ricaya karar vermiler ve Tbbiye rencilerinden Arap
Ahmed'i (Ahmed Verdani) bu teklifin tebliinde grevlendirmilerdi. Yalnz Selanikli
Nazm (Doktor Nazm Bey), Paris'e kendisinin gnderilmesini arzu etmi ve seyahat
masrafn bizzat ykleneceini bildirmi olduundan her ikisinin "ttihat ve Terakki
Cemiyeti" adna Paris'e gnderilmeleri olumlu bulunmutur. leride grlecei gibi, bu iki
delege stanbul'dan kaarak Paris'e gitmilerdir. Bu ekilde de Ahmed Rza Bey
hazrlanm bir tekilatn temsilcisi olmutur.
Tbbiye Mektebi'nde kurulan "ttihat ve Terakki Cemiyeti" ilk zamanlarda taraftar
edinmeye ve mensuplarn artrmaya nem vermi ve pratik hibir harekete girimek
istememiti. Fakat, 1894 tarihinde stanbul'da ba gsteren ayaklanma hareketi ve zellikle
Ermenilerin Babli'ye hcumu ve Osmanl Bankas'na taarruzlar zerine, ngiltere ve
Fransa hkmetlerinin takndklar tavr ve durumdan rken cemiyet mensuplar harekete
gemiler ve bu ekilde memlekette zulme urayanlarn yalnz Ermeniler olmadn ve
btn Osmanllarn Sultan Abdlhamid istibdadndan ikyeti bulunduunu ve devletlerce
kabul edilecek kararn herhangi bir aznlk lehine olmaktan ok, btn Osmanllar

camiasn kapsamas gerekeceini Avrupallara anlatmak istemilerdir. Gdlen bu amac

sergilemek iin cemiyete bal gen Tbbiyelilerin cami duvarlarna yaptrdklar ilk
beyannameler "Y eyyellezine amen et-teku..." balkl ve halk birlie davet eder
nitelikteydi. kincisi, "Millet gidiyor, himmet mmete kalyor" balkl ve mali durumun
iler acs halini rakamlara dayanarak anlatan bir yazyd. Artk bundan sonra mahkemei
kbralar, hutbeler camilere ve halkn fazlaca toplu bulunduu yerlere atlmaya balanm
ve duvarlara beyanname yaptrlmasna devam edilmitir.
Bu cretkrane hareketler, balangta kaytszca bir hayret uyandrmsa da, sonralar
gerek Yldz Saray ve gerek halk zerinde nemli etkiler yapm ve aydnlarn ilgi ve
takdirini uyandrmtr. Bende sakl olan bir raporun ieriinden bu gibi faaliyetlerin
gerekten byk etkiler yapt anlalyor.
Raporun baz paralarn aynen alyorum:
"Frenklerin re'si sene arefesine msadif olan Efrenci knunuevvelin otuz birinci akam ve
ferdas sabah stanbul'un her tarafnda sokaklarda, kahvehanelerde Paris'teki 'Osmanl
Terakki ve ttihat Cemiyeti'nin Trke ve Franszca bir beyannamesi grlerek fevkalde
hsn tesir hasl etmitir. Beyolu ve Galata tarafna da oka yaptrlm olduundan
yabanclar Trk komitesinin almakta olduunu anlamlardr. Hkmet ve Saray telaa
derek yaftalar kaldrm ve kimler tarafndan yaptrldn aramsa da hibir ey
bulamamtr."
Byle beyannameler datan ve halk daima uyank bulunmaya tevikten geri durmayan
"ttihat ve Terakki Cemiyeti" mensuplarndan ilk defa ele geen ve srlen Doktor
Abdullah Cevdet Bey ve Tbbiye Mektebi rencilerinden Rodoslu Sleyman, Fatihli
brahim Nazmi Bey'ler olmulardr. 16 Knunusani 1311 (1895) tarihinde bu fedakrlar
mahkm edilmiler ve Abdullah Cevdet Bey Trablusgarp'a, Sleyman Bey am'a ve
brahim Nazmi Bey de Manastr'a srlmlerdir. Ayn sene iinde kadir gecesi Ayasofya
Cami'sinde zararl evrak datma suuyla tutuklanan Tbbiyelilerden Gedikpaal Rifat ve
Beylerbeyli Saffet de Ergani'ye srlmlerdir. Zararl evrak meselesinden tutuklu bulunan
Vefal Arifle (Kei Arif) Rauf Ahmed Beylerin hapishaneden kamalar bu tarihe rastlar.
Artk memleketin her ke ve bucana kk salan istibdat nedeniyle, baz genler scak aile
evresini terk ederek Avrupa'da ve Msr'da geni lekte faaliyette bulunan "Jn Trk"lere
katlmak iin anayurttan uzaklayorlard. Bu cmleden olmak zere 1311 (1895)

balarnda Tbbiye Mektebi mensuplarndan shak Skuti, Tunal Hilmi, zmirli Refik
Nevzad, Arap Ahmed (Ahmed Verdani), Selanikli Nazm, skdarl Hasan bakir,
skdarl Akil Muhtar, Yeniehirli emsi, Babahaydarl Nuri, Kavakl Ahmed, Beykozlu
Ali ve skdarl Seraceddin Bey'ler Paris'e ve ksmen Msr'a snmlardr. leride
aklayacamz gibi, Mizan gazetesi sahibi Murad Bey'in Avrupa'ya firar da bu senenin
ikinciterinindedir.
Tbbiye'den Mekkeli Sabri de bu tarihte Musul menfasna gnderilen mazlumlardand ve
Paabaheli Emin de zararl evrak datmaktan Erzurum'a srlmt.
1313 senesinde Tbbiye Mektebinde ok nemli bir isyan kmt. Debba Yunuslu Nuri,
Niancal Kenan, Sargzelli Veli, Cibalili brahim, Keecilerli Haindi, zmirli Mehmed,
Samatyal Cevad, Fenerli Mahmud, Fndklh Ata, Kassamemeli Mithat ve Beiktal
Refik Bey'ler bu sebeple Fizan'a srlenlerdendir.
Grlyor ki, Tbbiyeliler Sultan Abdlhamid'in istibdadn krmak ve Kanunu Esasi'yi
geri getirmek iin her yerde didimiler ve pek ok kurban vermilerdir. Bu noktay takdir
ve kranla burada belirtmek isterim.
Bahsettiimiz bu mahkmiyetlere, srgn ve uzaklatrmalara ramen de "ttihat ve
Terakki Cemiyeti" mensuplarnn faaliyetlerine bir trl engel olunamam; bask arttka
genler arasndaki fedakrlk duygular kuvvetlenmi, hatta ilk zamanlar yalnz Tbbiye
rencilerine has gibi grnen mcadele fikirleri okul duvarlarn am, okul dnda
oluturulan bir teekkl sayesinde "ttihat ve Terakki Cemiyeti" varln Yldz Saray'n
rahatsz edecek ekilde her yerde hissettirmeye balamtr. Bu yeni teekklde daha sonra
kodra Valilii'ne atanan Merkez "Kumandan Kzm Paa ile bu sebeple Mekke'ye
srlen Krt rekasndan Seyyid Abdlkadir gibi nemli ahsiyetler ve Nmunei Terakki
ders nazr Hseyin Avni, Ali eydi, Kolaas Hseyin, Zeki ve ktphaneci Hac Ali
Bey'ler ve daha birok milli haysiyet sahibi kii bulunuyordu ve hepsi de tutuklanm ve
srlmlerdir. Bu gruba bal bulunan ve eyh Naili Efendi'nin erkek kardei Bidayet
mddeiumumisi smail Hakk Bey tarafndan idare edilen Kemal Mithat, Haristan Glistan
sahibi Ahmed Hikmet ve Hariciye Vekleti mensuplarndan Agh ve Hsameddin Bey'ler,
smail Hakk Bey'in az skl ve yiitlii sayesinde ayn akbete uramaktan yakalarn
kurtarmlardr. Halbuki bu fedakrlar o srada Sultan Abdlhamid'e suikast yapmak
planyla megul oluyorlard.

Artk Nmunei Terakki Mdr Nadir Bey vakas sebebiyle 13 Terinievvel 1312 (1896)
tarihinde yedi sekiz arkadayla tutuklanarak Fizan'a srlen Harbiye Nezareti levazm
dairesi muhasebe mdrlerinden Hac Ahmed Bey'in himmeti ve biraz nce Musul'a
srldnden bahsettiimiz Tbbiye rencilerinden Mekkeli Sabri'nin gayretiyle Tbbiye
Mektebi dnda kurulan "ttihat ve Terakki Cemiyeti" genel merkezi geni lekte
faaliyete gemiti. Bu oluuma Hac Ahmed Bey bakanlk ediyordu. Haberlemeyi Sabri
Bey idare ediyordu. Bu kuruma bal bulunan Serasker Rza Paa'nn yaveri efik ve saray
muhafz Hurid Bey'ler araclyla oluturulan askeri teekkl baz saray muhafzlarn
elde etmeyi bile baarmt.
Bu grup mensuplar Canik Vapuru'yla srgn edilmi ve uzaklatrlmlardr. Bu vapur
yolcular arasnda eitli blgelere srlen Zaptiye Nezareti'nden azledilmi Nazm Paa,
Nahid, Divan Muhasebat reisi Zhd, ray Devlet mddeiumumisi Kemal, Doktor
Besim mer Paa'nn babas mer evki Bey'ler de bulunuyordu.
Memlekette Sultan Abdlhamid aleyhtarl ve Kanunu Esasi istei gn getike
kuvvetleniyordu. Bu arzuyu, saray mensuplarnn yukardan atp tutmalar ve hkmet
dairelerindeki kat muameleler de artryordu. Memlekette iki zmre olumutu:
Hkmetmek isteyenler ve kendilerini korumak zorunda kalanlar.
Bu ikilik btn memlekette bariz bir ekilde gze arpmaya balamt. Herkes birbirinden
ekiniyordu. Buna ramen de birok vatanseverin tekilatlanma giriimleri devam
ediyordu. Harbiye Mektebi Franszca retmeni rksulu Ahmed Bey ile Muhiddin Bey
de rencilerini Sultan Abdlhamid aleyhine tahrik etmekten ve komite kurmalarn
tavsiyeden korkmamlard. Bu teviklerin etkisi de az zaman zarfnda grlmt.
Akk Kalesi'nden firar etmeyi baaran efik Bey, yeeni Harbiye rencilerinden Mahir
Said Bey araclyla okulda Hseyin Avni Paa Kolu adyla bir komite kurmay baarm
ve nl Hoca Hayrullah Efendi'nin tavsiyesiyle Harbiye rencilerinden Fazl Bey de
Sleyman Paa Kolu'nu kurmutu. Harbiye Mektebi'nde kurulan bu komiteler ilk i olarak
askeri mektepler Nazr Zeki Paa'nn ldrlmesini karar altna almlard.
Bu komitelerin Avrupa ile yaptklar haberlemeyi Giritli Halim idare ediyordu. Yaver
olmak sevdasna den bu menfaatperest, Yldz Saray'n durumdan haberdar etmitir.
Bunun zerine Ankaral Mahir Said, Resmolu Cevad, Fazl, Hasan Saf, Aziz Samih,
Aksarayl Mehmed Ali, Kkayasofyah Sabri ve smail, Beypazarl Salhaddin

tutuklanarak Yldz Saray'na gnderilmilerdir. Yldz'da Bonak Kmil Bey'in

bakanlnda kurulan, Adliye mfettilerinden Feyzi, Mir evket ve Nakliye Livas
Ahmed Paalardan oluan Divan Harp heyeti bu tutuklularn sorgusuyla megul olmutur.
Zabt ktipliini kolaas akir Bey yapmt. Sonuta tutuklularn bir ksm serbest
braklm, dierleri Takla'ya gnderilmilerdir. te senelerce memleket genliini
inleten nl Ferik Reid Paa Divan Harbi 1313 Haziran' balangcnda bu vesileyle
kuruldu.
Bu Divan Harp'te Reid Paa'dan baka Tayyar Paa, Behet Bey, Miralay Mehmed ve
Faik Bey'ler yeydiler. Bu kurumdan sonra uzun zamandan beri tersanede tutuklu bulunan
siyasi zanllar da 5 Austos 1313 tarihinde Takla'ya nakledilmilerdir.
Harbiyeliler, Takla'da' "102" gn tutuklu kalmlardr. Nihayet sorgu bitmi ve bu
genler de mahkm edilmilerdir. Yalnz 13 Austos 1313 tarihinde Takla
tutuklularndan Doktor Necmeddin Arif Bey serbest braklmtr.
Bu vatanseverler, 27 Austos 1313 (1897) tarihinde birok doktor, bahriyeli, piyade ve
topu subaylaryla, Harbiyeli, Tbbiyeli ve Mhendishaneli mekteplilerden oluan "78"
kiilik bir kafile halinde Kabata nnde bekleyen eref Vapuru'na bindirilerek
Trablusgarp'a gnderilmiler ve 3 Eyll 1313 aramba gn Trablusgarp'a varmlar ve
askeri hapishaneye sevk edilmilerdir.
eref Vapuru yolcularnn isimlerini tarihi bir hatra olmak zere Aababa (Fahri Bey)
tarafndan yaymlanan Emel Yolunda isimli eserden aynen alyorum:
"Erknharp yzbalarndan Silistreli Hamdi, Doktor yzba Cevdet Osman, Doktor
yzba Sleyman Emin (Paa), mlzm Berkofal Ali Rza, Askeri idadisi makine ve
msellesat muallim muavini mlzmievvel Kmil, mlzimievvel Hilmi, Doktor Halil
Kadri, Mhendishaneden Hulusi, Nazmi, mlzim Emin, Harbiye mektebinden shakpaal
smail, Kuruemeli Fazl, Resmolu Ahmed Cevad, Giritli Abdlhalim, erknharp
mlzimlerinden Kazanl Yusuf Akora, Harbiye mektebinden Ankaral Mahir, ehzadebal Arif, bahriyeden mlzm Haydar, Edirneli mlzimisani Sami, mlzimievvel
Rza, mlzim Saffet, kurvet ktibi Ali, kurvet ktibi Kasmpaal Fahri, ark
mlzimievvel Ahmed Hayri, Tbbiyeden Ali, Naslili Abdrrahman Cafer, Nazm, Fatihli
brahim Ethem, Kaleisultaniyeli Hasan Tahsin, Halcolulu Ali Rza, Neet, Tophaneli
Muhtar, aml Salih, Selnikli Avram Salem, Aser Avram, hariciyeden mer Adil, umuru

ehbenderi kaleminden Hasan Fehmi, Mlkiye baytar mektebinden mezun Kazanl

Abdullah, Hukuk mezunlarndan eyhzade Vahyi, Mirahor tekkesi eyhi Hasan
Necmeddin, Dersaadet dadisinden Kazanl Abdrrahman, Harbiye mektebinden Kadrgal
Hasan, Kkayasofyal Hayri, Hrkaierifli Halil, Tbbiyeden Harputlu Vehbi,
Trablusgarpl MUnip, Mhendishaneden Tokatl Ziya, Fndkll Halid, Tbbiyei
mlkiyeden Asitaneli Ali Nail, Tccar kaptan mektebinden mezun Trabzonlu Osman,
erknharp mlzimlerinden Ferit, Harbiye mektebinden Mirahorlu Hafz smail,
Tbbiyeden Mahmutpaal Faik, Davutpaal Mustafa, skdarl Ahmed Sabri, Tosyal
Ahmed Vasf, Ktahyal Osman, Sakzl zzet, Samatyal Hsameddin, svari
mlzimisanisi Hasan Fehmi, Mehmed Bahaeddin, bahriye torpido mlzimievvellerinden
Mehmed Behet, Bahriye mektebinden Kapandakikli Ali Kemal, Tbbiyeden Selnikli
Mehmed Aziz, zmirli brahim Ethem, Sultanhamaml Kzm, Galip, Hrkaierifli Nazmi,
mlzimievvel Ali Kemal, mlzimisani Sadk, mlzimievvel Trabzonlu Osman, bahriye
doktorlarndan yzba Hamid, Doktor yzba Mehmed Reid, bahriye binbalarndan
Mehmed, asker idadiden Hidayet, bahriye mlzimlerinden Kbrsl Muhiddin ve
taburktibi muavini Rodoslu Ahmed Refik Beyler."
eitli yerlerde tutuklu bulunan bu vatan evlatlar, Takla Divan Harbi'nin kuruluundan
sonra zaman zaman oraya nakledilmiler ve karanlk koulara konmulard. Bilahare bu
tutuklular ayn renk ve kyafette birer hapishane elbisesi giydirildikten sonra Kabata
Iskelesi'nden motorlara bindirilerek akta demirli bulunan eref Vapuru'na nakledilmiler
ve Trablus'a gnderilmilerdir.
Biraz nce iaret ettiimiz gibi, bu vatanseverler Doktor Reid Hey ve daha bir iki kii
dnda hapsedilmilerdi. Fakat, bu serbest bulunanlar sayesinde Trablusgarp'ta "ttihat ve
Terakki Cemiyeti"nin yedinci ubesi kurulmutur.
Bu vatanseverlerin mahkmiyet dereceleri, mabeyni hmayunu mlkaneden yazlan 24
Aralk 1313 tarih ve 4031 numaral resmi mektupla Trablus vilayetine bildirilmiti. Sevk
ve korunmalar iin padiah yaverlerinden Kaymakam Mustafa ve Yzba Hasan Bey'ler
grevlendirilmiti.
eref Vapuru yolcularnn Trablusgarp'a hareketleri yukarda firarndan bahsettiimiz
Murad Bey'in Avrupa'dan dn sralarna rastlar. Murad Bey, Ali efkati ve Ahmed Rza
Bey'lerden sonra Sultan Abdlhamid'e muhalefet iin Avrupa'ya giden ahsiyetlerdendir.

MZACI MURAD BEY

Mufad Bey, memleketin kltr ve inklap hayatnda unutulmamas gereken kiilerden

biridir. Bir zamanlar Ziya (Paa) ve Kemal Bey'ler ve emsalleri Trk genlii zerinde
nasl etkili olmularsa, sonraki nesil zerinde de Murad Bey onlar tarafndan yaratlan
hrriyet havasn beslemede ayn etkiyi gstermitir. Mizan'daki yazlaryla aydnlarn ve
Mlkiye Mektebi'ndeki serbest konumalaryla genliin hrmet ve takdirini kazanmtr.
Murad Bey Dyunu Umumiye Komiseri bulunduu srada Sultan Abdlhamid'e muhalefet
yapmak amacyla 7 Kasm 1311 (1895) tarihinde Avrupa'ya kamtr. Avrupa'ya gidii
ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin stanbul'da kuruluundan sonradr. O tarihte ttihat ve
Terakki Cemiyeti ile dorudan doruya ilgisi bulunmamakla beraber, stanbul'da daha
baka gruplar ve oluumlar meydana gelmiti. Bunlarn bir ksmyla da Mlkiye ve Hukuk
Mektebi rencileri ilgili bulunuyordu. Bu oluumlardan bazlar, Avrupa'ya firarndan
nce Murad Bey'e beyannamelerini dzelttirmilerdir bile. Fakat, kendisi hibir oluuma
katlmam, teklif edilen bakanl da kabul etmemitir.
kinci Merutiyet'in ilannda Murad Bey'e kar ar eletiriler yaplmtr. Bunlar arasnda
belki dn gibi eletiye deer noktalar da vardr. Fakat, Murad Bey'i byle anlamsz
birtakm iftira ve hcumlarla silik bir hale getirmek mmkn deildir. "Jn Trk"
meselesinde kendisini ihmal etmek ak bir hakszlk olur. Bir defa Tarihi Umumi'si o
devir iin bal bana bir varlktr. Genlik dnya zerinde yaayan milletlerin hal ve
ann, hkmetlerin idare tarzn ve geirdikleri deiimleri, hep o eserden renmi,
aydnlarn tarihi kltr bu sayede gelimitir. Mlkiye Mektebi'ndeki dersleri ise, genlii
en fazla olgunlatran konumalardandr. yle bir devir ki, Ziya Paa ve Kemal Bey hayata
veda etmi, yazlar ve benzeri eserler ortadan kaldrlmt. Genler Jl Vern'in, Pol d
Kok'un veya Dumalis'in evirilerinden, Ahmed Mithad, Hseyin Rahmi ve Ahmed Rasim
Bey'lerin milli romanlarndan baka okuyacak bir ey bulamyorlard. te Murad Bey'in
tarihi konumalar bu yoksulluu gidermi, inan ve ilim rehberlii yapmtr. Bunun iin
Murad Bey kltr ve inklap tarihimizde yeri olan bir ilim adamdr.

Murad Bey'in Avrupa'ya gitmesine, Sultan Abdlhamid'e verdii layihalarn dikkate

alnmamas neden olmutu. Kendisi memlekette slahat yaplmasn ve nispi bir merutiyet
uygulanmasn istiyordu.
Bu dncesini Sultan Abdlhamid'e szl olarak sunan Murad Bey, padiahn taknd
tavrdan ve gsterdii yaknlktan maruzatnn uygun bulunduunu sanm ve bu kanaatle
huzurdan kmt. Daha sonra aldandn grnce, o gnlerin modasna uyarak,
Avrupa'ya gitmeyi tercih etmiti.
Murad Bey, Sivastopol ve Viyana yoluyla Paris'e gitmitir. O tarihte Ahmed Rza Bey
Avrupa'daki "Jn Trk"lerin reisi saylyordu. Doktor Nazm Bey hesap ilerine bakyor ve
rksulu Ahmed Bey de Ahmed Rza Bey'e yardmc konumunda alyordu. Trke
Meveret 'ten baka Alber Fva, Halil Ganem, Aristidi Efendi'lerin yardmyla Franszca
Meveret gazetesini de karyordu.
Murad Bey, Ahmed Rza Bey'le yapt ilk grmeden memnun kalmamt. Zira Ahmed
Rza Bey grme srasnda takip edilen ve edilecek i ve hareketlerden bahse yanamam
ve adeta bundan kanmt. teden beri stanbul'un aydn evrelerinde takdir edilen Murad
Bey'i rakip sayd anlalyordu. Esasen Murad Bey'i ahsen stanbul'dan tanrd. Kendisi
Paris'e hareketinden nce zellikle ziyaretine gitmi ve vedalamt. Bu defa bu
tankln tersine Avrupa'daki "Jn Trk"lere iltihak eden bu dostuna souk
davranyordu.
Murad Bey'in Paris'e var sefir Salih Mnir Bey'i de ilgilendirmi ve Yldz Saray ile
sefarethane arasnda telgraf haberlemesine neden olmutur.
Londra'ya ksa bir seyahatten sonra Msr'a giden Murad Bey, Kahire'de Mizan gazetesini
karmaya balamtr. O srada Kahire'de "Jn Trk'lerden dikkate deer Doktor smail
brahim, Hasan Arif Bey'lerle Reid Bey6 bulunuyordu. Osmanl hkmetinin Msr
fevkalade komiseri Muhtar Paa'nn yaveri Ahmed Saip Bey de "Jn Trk" hareketine
yardm esirgemiyordu. Bu adan Msr "Jn Trk'ler iin kuvvetli merkezlerden biri
olmutu.
Msr'n bu zellii Sultan Abdlhamid'in dikkatini ektiinden orada toplanan "Jn
Trk"lerin dalmasn istiyordu. Murad Bey'in kard Mizan gazetesi fikrini daha
ziyade kurcalam ve hemen ngiltere hkmeti nezdinde giriimde bulunmutur. Bu

giriim zerine 1312 senesi Haziran'nda (1896) ngiltere temsilcisi Lord Kromer Murad
Bey'i Msr'dan karmtr; o da tekrar Paris'e dnmeye mecbur kalmtr.
Murad Bey bu defa Paris'te yeni yeni yzler, kutsal lkye yardm edecek birok gen
elemanla karlamt. Serasker yaveri Kaymakam efik Bey, Doktor shak Skuti,
Sleyman Nazif, Doktor erefeddin Mamumi, Ali Kemal ve daha baz genler o tarihte
Paris'e gelmilerdi. Bu genlerin bir ksm gurur ve azametine tahamml edemedikleri
Ahmed Rza Bey'e kar cephe alm bulunuyorlard. Murad Bey'in Paris'e dn
oklarn sevindirdi ve mitlendirdi. Firar olaylarnn oalmas "Jn Trk" hareketinin
nemini artrdndan o sralarda Sultan Abdlhamid Murad Bey'le dier firarileri
stanbul'a davet iin Ebzziya Tevfik Bey'i ve bir de Yusuf Ziya Paa'y Paris'e
gndermiti. Bu iki delege bir i beceremeden geri dndler.
Grlyor ki, Yldz Saray memleket idaresini salamaktan ok, "Jn Trk" hareketini
felce uratmaya alyordu. Sultan Abdlhamid'in bu davet giriimlerinde memleket
lehine en ufak bir vaatten, bir deiiklik tasavvurundan bahsedilmiyordu. Btn ama,
"Jn Trk"l ortadan kaldrmakt. Bu nedenden dolay bu gibi giriimler daha
balangta baarszla uruyordu.
Paris'te "Jn Trk'lerin oalmas bir hareket programnn tespitini zorunlu kldndan,
yeni gelen genler ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin yeniden dzenlenmesini ve durumun
gereklerine uyacak bir program hazrlanmasn istiyorlard. Genel arzuya uyarak yaplan
bir toplantda Murad Bey oy okluuyla bakan seilmi ve idare mekanizmas kontroll
bir ekle sokulmutur. Fakat, Ahmed Rza Bey'in teden beri benimsedii bakanlktan
ayrlmas houna gitmediinden, "Jn Trk'ler arasnda fikir ayrlna yol alm oldu.
Halbuki alma ekli hakknda verilen kararda byk bir deiiklik yoktu. Ahmed Rza
Bey, cemiyetin organ olmak zere yine Meveret' karacakt. Ancak gazeteye girecek
yazlarn daha nce drt arkada tarafndan kontrol edilmesi gerekiyordu. Hesap ve para
ilerine eskisi gibi Doktor Nazm Bey bakacakt. dealist ilerde bakanlk iddias anlamsz
bir eydi. Ahmed Rza Bey'in bu zaaf "Jn Trk" birliini her vakit baltalamtr.
Halbuki, Franszca Meveret gazetesi "Supplement Franais-Organe de la Jeune Turquie"
balyla "Jn Trk"le mal edilmi bulunuyor ve hibir gruba tercih hakk verilmeden
yaymlanyordu. Bunun nedeni yazarlarn eitli unsurlardan olumasdr. Trke Meveret

ise, "Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti" adna kt halde Ahmed Rza Bey ahsi mal
gibi idare etmek hevesine kaplyordu ve bu fikri uygulamaya koyulmutu.
Paris'teki "Jn Trk'ler arasnda alma ekli bir karara balandktan sonra yeni reis
Murad Bey svire'ye gitmeye ve oradaki "Jn Trk'lerle tanmaya karar vermiti. Amac
ihtilalci arkadalarla grmek, ayn zamanda Mizan' Cenevre'de karmakt. Murad
Bey'in Paris'ten ayrlmas Ahmed Rza Bey'in kabul eder gibi grnd son kararlardan
vazgemesine neden olmu ve Meveret' ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin organ olarak
karmaktan vazgeerek ahsi bir gazete gibi kendi arzusu dahilinde yaymlamaya
balamtr. Daha sonralar ttihat ve Terakki ile olan ilikisini keserek mevcut tekilatn
"Terakki ve ttihat Cemiyeti" ekline sokmu ve btn i ve hareketlerinde serbest
davrand bir durum yaratmtr. Ahmed Rza Bey'in fikir birliini bozan bu hareketi "Jn
Trk"ler arasnda olumsuz dnceler yaratm ve aleyhine iddetli dmanlk
gsterilmesine neden olmutur.
teden beri Girit isyan dolaysyla Trke Meverette kan bir ksm yazlar baz "Jn
Trk'leri zyor ve asi Rum komitecilerinin inklap bir Trk gazetesinde savunulmasna
kzyorlard. Bu defa ise Franszca Meverette Yunanllara hak verir tarzda bir dil
kullanlmas birok Trkn galeyanna sebep olmu ve gazetenin sahibi Ahmed Rza Bey
aleyhine eletiriler balamtr. Esasen bu durumlardan dolaydr ki, Paris'teki toplantda
yazlarn yaymndan nce denetlenmesi kabul edilmi ve bu i iin de drt arkada
seilmiti. Bu denetim uygulattrlmadan Franszca Meverette kan Aristidi Efendi'nin
Yunanllar lehindeki yazs rksulu Ahmed ve Doktor erafeddin Mamumi Bey'leri
zm ve Cenevre'de bulunan Murad Bey'e aada yer verdiimiz mektuplarn
yazlmasna neden olmutur:

rksulu Ahmed Bey'in Mektubu

"Efendimiz,
"Btn sinirlerim ayakland. Bu sahte patriyot ile ne yapacaz? Mithat'n savunmasn
yaymlamak yle dursun mid (Aristidi) imzasyla yaymlad makalede, hkmeti
Osmaniyenin iln harbetmesi ftuhat iin olmadn resmen iln ettii halde imdi
Ahmed Mithat'n ftuhat taraftan grnmesine hayret ettiinden bahisle Yunan karlarna
'Meveret'i let etmek budalalna yahut cinayetine tesaddi olunuyor.

Protesto ettim, kavgalar ettik. Halil Ganem'e de bavurdum. O da bendenize hak verdi.
Hatta dn gelecek idim; bundan dolay cumartesi gazetenin kmasna kadar beklemeye
mecbur oldum. nadnda devam ile yine basarsa kat' mnasebat edeceim...
2 Mays 1313
Ahmed"

Doktor erefeddin Mamumi Bey'in Mektubu

"Makam riyasete merfudur "
Elmaruz,
zzetlerden, Ltfilerden hatt bizzat (Yldz) dan sudum baidlihti-mal olan btn hissiyat
Osmaniyeyi carih bulunan bir makalenin geen 'Meveret' de mnderi bulunmas, dahil
ve hariteki bilcmle ihvan ile beraber benim de vicdanmda ackl bir yara at. Drt
gzle 'Mizan ' bekliyor, bir reddiye, bir tekzip, bir protestoname bulunacan umuyorduk.
Gamusumuz, haysiyetimiz, hamiyetimiz evet! 'Miz edatile sylyorum, nk bu kir ne
sahibi makale 'mid-Aristidi' palikaryasna, ne de malbu raz redaktre, Rza'ya aittir.
Bu komiteye mensubum diyen kimselere mtesaviyen amildir - bu suretle temizlenecek, on
asr sonra bile lanetler yadrlmasn mucip siyah lekeden bu vehile syrlacaktk. 'Mizan'
gelip de bunu gremeyince o ackl yareye bir de tuz serpildi.
Demek ki bu da (mal antand)lerin bilmem kanc dznesine girdi!
ster sehven, ister inaden olsun bu hal bir hyanettir; kanunu hamiyette bir cinayettir. Bunu
hibir suretle tevil etmek kabil olamaz ve olamayacaktr. 'Bilcmle hasenata tvbe etmi'
diye tavsif edilen Ahmed Mithat bile bu denaeti kabul edememitir.
Trke 'Meveret'te Girit isyanna (hak ve adalet davaclar) dendi idi. Eranszcasnda da
Yunanllar mdafaa edilip hepsine ty dikildi.
Bir ahs (...) nun evham uruna devlet ve millet kaybolduu gibi, di bir kimsenin inat ve
srar uruna da 'ttihad ve Terakki' Cemiyeti Osman iyesi de 'teferrk ve tedenni'ye yz
tuttu. Bu hallerdir ki bu cemiyeti krletirdi. Bu defa kim bilir ka kiiyi caydracak, ka
nmerde sadan geri ettirecektir.
Paris 22 Mays 1897

Doktor erefeddin Mamumi"

Gerekten Meveret gazetesinin bu tarzdaki yayn dikkate deerdi. Bununla beraber daha
sonralar "Jn Trk'ler arasnda gazetecilik garip bir hal almt. Gazetelerin ierii sahip ve
yazarlarnn ahsi emel ve takip ettikleri amaca gre deiiyordu. Mesela Araplk hissine
kaplan gazeteciler bulunduu gibi, Osmanl, Trk, ntibah ve ray mmet gibi isimlerden
baka, Krdistan, Anadolu ve Arnavutluk balkl gazete yaymlayanlar da eksik deildi.
Darda "Jn Trk"ler tarafndan eitli memleketlerde 95 Trke, 8 Arapa, 12 Franszca ve
1 Yahudice olmak zere 116 gazete yaymlandn Selim Nzhet Gerek tespit etmitir.
Paris, Kahire ve Cenevre'de kan gazetelerden baka New York'ta Eleyvan, Riy de Janeyro'da
Errakip, Viyana'da Freie Osmanische Post, Bulgaristan'da Courrier d'Orient, Romanya'da
Saday Millet gazeteleri kmtr. Bu gazeteler arasnda antaj amac takip edenler de vard.
Bu byle olmakla beraber, Aristidi Efendi'nin "Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti"nin
dncelerini yayan bir Trk gazetesinde Yunanllar savunmaya kalkmas gerekten
irkindi.

Ahmed Celleddin Paa'nn Rol

te bu iki mektup da Aristidi Efendi'nin yazlarndan dolay Meveret gazetesi sahibi Ahmed
Rza Bey'e kar uyanan pheli hisleri anlatmakta ve "Jn Trk'ler arasnda balayan
yukarda iaret ettiimiz ayrlklar gstermektedir. Bu uyumazlklardan haberdar olmayan
Yldz Saray ise, "Jn Trk" muhalefetine son vermek iin areler aramaktan geri
kalmyordu. Yusuf Ziya Paa ile Ebzziya Tevfk Bey'in Paris seyahatleri boa gitmi ve hibir
yarar salayamamt. Sultan Abdlhamid bu iin hallini teden beri Ferik Ahmed Celleddin
Paa'ya brakma fikrindeydi. Fakat, vaktiyle Dastanllardan oluan bir muhafz alay
oluturulmasn arzu eden Sultan Abdlhamid bu mnasebetle baz emirlerin erke tarihi
yazlmas fikrinde olduklarn haber alnca ayrlk gayesi gdlyor fikrine kaplarak, iddet
gstermeyi hilafet anna daha layk bulduu iin Ahmed Celleddin Beyi it Kk'nde
hapsetmi ve Mehmed Fazl Paa gibi bazlarn da srmt. Yeni bir itaatsizliine ahit
olmak endiesiyle ok sevdii bu sadk kuluna kar tekrar iddetli davranmak vesilesine
meydan vermek istemiyordu. Bununla beraber Ahmed Celleddin Paa'ya kar olaanst

gven beslediinden bu nazik grevin paaya havalesi fikrinden de bir trl vaz
geemiyordu. Bundan dolay bir gn mabeyinci Hac Ali Paa'ya dert yanarcasna "Jn
Trk" meselesinin ancak Ahmed Celleddin Paa tarafndan halledilebileceini sylemiti.
Hac Ali Paa padiahn bu kanaatini Ahmed Celleddin Paa'ya aktarnca o da bundan
duygulanm ve huzura kabulnde hakknda gsterilen gvene teekkr ederken uygun bir
tmrle grmelerde serbest braklmak artyla araclk iini stleneceini arz etmi ve
ilgililere baz vaatlerde bulunmak yetkisinin bahsini da rica etmitir. te bu konumalar
zerinedir ki, Sultan Abdlhamid "Jn Trk"lerin dnn salamak iin Ahmed
Celleddin Paa'y Avrupa'ya gndermitir.
Bu frsatla unu da ekleyeyim ki, erke tarihi meselesi Sultan Abdlhamid'i ok skmt.
Sanrm, daha sonra srlen mehur Nazm ve Kuleli Askeri dadisi ders nazr erke
Hasan Fuad Paa'lann ve nce Trabzon'a srlen ve sonra "Jn Trk"lerle ilikisi vardr
bahanesiyle askerlikten atlan ve Erzincan'a srlen yaverlerden erke shak Paa'nn
maruz kaldklar akbetler bu his ve dnce tahtndadr ve Sultan Abdlhamid'in kafasnda
yer eden endielerden ileri gelmitir. Hatta Deli Fuad Paa'nn srlmesinde bile bu his,
ortaya koyulamayan belli bal etkenlerden biri olmutur.
Ahmed Celleddin Paa, Sultan Abdlhamid'den gereken talimat aldktan sonra byk
yetkilerle doruca Paris'e gitmi, merakl baklardan gizlenmeye gerek grmeyerek
muhteem otellerden birine yerlemitir. Paa'nn Paris seyahati ve temaslar Ahmed Rza
Bey'in son hareketinden dolay kskn olanlar zerinde etki yapm; bazlar dn fikrini
ileri srmeye veya renimlerine devam arzusunu ortaya koymaya balamlardr. Fakat,
Ahmed Rza, Doktor Nazm ve Nuri Bey'lerle Hoca Kadri Efendi Paa'nn vaatlerine
kaplmamlar ve tavrlarn bozmamlardr. Bununla beraber Ahmed Celleddin Paann
Paris'e ulatnda Yldz Saray'ndan ald u telgraf dikkate deerdir:

"4 Haziran
Hayli zamandan beri Cenevre'nin hazele iin merkezi fesad ve melanet ittihaz olunduu
malmdur. Orada bulunduklar istihbar olunan drt, be kadar ehas rezileye iltihak
etmek zere Msrdaki Enini Mazlum nam komitei muzrrann heyeti idaresini tekil eden
Faik ve Cemi ve Kadri Beylerle mlzimisani Saffet Efendi ve bahriye ark
mlzimlerinden ismi mehul dier nefer ki ceman alt kiiden ibaret olar mezkr heyetin

bugnlerde Cenevre'ye mteveccihen Msr'dan nakil ve hareket ettikleri istihbar

klnmtr. Ehas merkumenin Cenevre'de bulunanlarla birlikte neriyat bedhahanede
bulunacaklar tabii idinden ehas merkumenin neriyat mefsedetkrane icrasna
meydan braklmamas esbabnn istikmaline sy gayret ve mesaii mstahlsai lisinin
arz atebei ulya buyurulmas erefsnuh buyurulan iradei seniyei cenab mlkne iktizay
lisinden olmakla olbapta."'
Bu telgraftan Yldz Saray'nn Cenevre'de bulunan "Jn Trk'lere ne kadar nem verdii
anlalmaktadr. Bundan dolaydr ki, Ahmed Celleddin Paa, byk yetkilerle Cenevre'ye
gidecekti. Fakat, Paa'nn Paris'teki meguliyeti henz bitmemiti. "Jn Trk" avna kan
Ahmed Celleddin Paa'nn Paris'teki avlarndan birincisi nl Ubeydullah Efendi
olmutur. Bu konuda Paris Sefiri Salih Mnir Bey'le Paa arasnda meydana gelen
haberlemeyi aynen aaya kaydediyorum.
"Yaveran hazreti padiahiden Ferik saadetl Ahmed Celleddin Paa Hazretlerine
Saadetl efendim hazretleri,
12 nisan 313 tarihinde sefareti seniyeye tebli buyurular iradei seniyei hazreti
hilfetpenahi mantuku mnifi vehile mazhar aff li olan ve memlekete avdeti halinde
mnasip surette istihdam ve ikdar buyurulaca tebir edilen zmirli Hocazade Ubeydullah
Efendi bu kerte emrii ferman hmayunu padiahiye imtisalen avdet edecei cihetle
harcrah olarak baz emsali misill kendisine verilmek zere ltfen ve tvizen elli lira irsal
buyurulmasn rica ederim. Mebl mezburun vrudunda makbuz ilm haberi taraf
samilerine tisyar klnr. Olbapta emr irade hazreti menlelemrindir.
21 Safer ve 9 Temmuz 313
Paris Sefiri kebiri
Esseyyid Salih Mnir"

Artk Paris Sefiri Salih Mnir Bey'le Ahmed Celleddin Paa arasnda "Jn Trk"ler
hakknda haberleme balamt. Paa bir otorite gibi hareket ediyor; bir bykeli Sultan
Abdlhamid'in bu temsilcisine gz yummak zorunda kalyordu.
Sefir Salih Mnir Bey'in Ahmed Celleddin Paa'ya yazd dier bir mektup aynen:

"Yaveran hazreti padiahiden Ferik saadetl Ahmed Celleddin Paa Hazretlerine

Saadetl efendim hazretleri,
Ahmed Rza ile rfekasndan bazlar aleyhine ikame edilmi olan dvann riyeti iradei
seniyei hazreti padiahiye tevfikan re'y ve tensibi lileri vehile tehir edilmiti. Bu kerre
Fransa Adliye Gazr taraf cizaneme dairesi erknndan bir memuru mahsus gnderip
mezkr dva on be gn iin, yani efrenci austosun drd tarihine kadar tehir ettirilmi
ise de hkmeti seniye namna bu mddet in-kizasndan evvel dvadan feragat olunmazsa
tarihi mezkr hululnde baka surette tekrar tehiri kabil olamayacann bilinmesi lzm
geleceini bildirmi olmakla imdiden beyan keyfiyet eder ve nazr marnileyhe ne
yolda cevap vermekliimiz iktiza ederse taraf cizaneme i'ar buyurmalarn rica eylerim.
Olbapta emrtt irade hazreti menlelemrindir.
24 Safer 315 ve 12 Temmuz 313
Paris Sefiri kebiri
Esseyyid Salih Mnir"

Sefir Salih Mnir Bey'in bu mektubuna Ahmed Celleddin Paa tarafndan verilen cevap:
"Paris Sefiri Kebiri utufetl Mnir Beyefendi Hazretlerine
Utufetl efendim hazretleri,
12 temmuz tarihli Ahmed Rza ile rfekas aleyhinde ikame edilen dvaya ait tahrirat
aliyei sefiraneleri mtala klnd. Buna mteallik mlhazat cizanem bertafsil bugn
yola karlan mahsus posta ile atebei felekmertebei hazreti padiahiye arz ve takdim
olunmu ve cevaben alnacak emr ferman hmayun mucibince tayini hatt hareket
olunaca varistei kayd itibah bulunmu olduundan bendenizce imdiden yaplacak bir
ey varsa o da emr ferman hazreti mlkneye intizar olduu cevaben mruzdur.
13 Temmuz 313"
Paris Sefiri Mnir Bey'in ayn tarihte yazlm dier bir mektubu aynen:
"Yaveran hazreti ehriyariden Ferik saadetl Ahmed Paa Hazretlerine

Saadetl efendim hazretleri,

Mabeyni hmayunu mlkne ktiplerinden saadetl Kmil Beyefendi tarafndan Murad
ve Rza Beylerin elyevm nerede bulunduklarnn serian i'ar lzumuna dair biradei
seniyei hazreti hilfetpenahi zat lilerine tebli olunmak zere keide olunan ifre
telgrafnamenin sureti halliyesi letfen tesyir olunmu ve cevabnn bemucibi iradei seniyei
hazreti padiahi ifre ile hemen takdimi zmnnda bir an evvel suyi ciziye irsali
mtevakkf himemi aliyei kerimaneleri bulunmutur. Olbapta emr irade hazreti
menlelemrindir.
24 Safer 315 ve 12 Temmuz 313
Paris Sefiri kebiri
Esseyyid Salih Mnir"
Paa'nn bu mektuba verdii cevap:

"Paris Sefiri Kebiri utufetl Mnir Beyefendi Hazretlerine Utufetl efendim hazretleri,
Mabeyni hmayunu mlkne ktiplerinden saadetl Kmil Beyefendi tarafndan Murad
ve Rza Beylerin elyevm nerede bulunduklarnn serian i'ar lzumuna dair iradei seniyei
hazreti hilfetpenahiyi mutazammn 12 temmuz 313 tarihli tahrirat aliyei sefiranelerile
melfuf ifre mtala klnd. Hemen ve serian marnileyh Kmil Bey'e keide edilmek
zere yazlmas iktiza eden cevab telgrafi letfen takdim klnd. Ancak Murad ve Rza
Beylerin nerde olduklarna dair zat vly sefiranelerinin dahi malmatlar bulunmas
bedihi olduundan zat akdesi mlknece mltemes olan byle madde hakknda vakit ve
zamanile ihbar keyfiyet edilmi olduunu mit eder ve bu gibi umuru hususatn duar
teahhrat olmamas iin bendenize de biderii muavenet buyurulmasn rica ederim.
Olbapta emr ferman hazreti memleulemrindir.
13 Temmuz 313"

Murad ve Ahmed Rza Bey'lerin mahkemeye sevkleri "Jn Trk"lk iin ok faydalyd;
hem reklam niteliine sahipti, hem de mstebit hkmdar "Jn Trk"le vermi olduu
nemi resmen itiraf etmi oluyordu.

Salih Mnir Bey'in Ali Kemal hakknda yazd u mektup birok gerei ortaya koyuyor:
"Yaveran hazreti ehriyariden Ferik saadetl Ahmed Paa Hazretlerine
Saadetl efendim hazretleri,
Jn TUrki takm ile firari ilerinin biredei seniyei hazreti ehriyari taraf lilerine
havalesinden evvel 'Savoie'dan hasbelicap Pa ris'e celbolunan Ali Kemal Bey'in yz on iki
frank masrafnn tesviyesi hakknda gnderdii tezkere ile mfredat pusulas leffen tesyiri
suyi samileri klnm olmakla mebl mezburun Paris'te Madam Soka 'nda yirmi be
numarada mukim mumaileyh Kemal Bey'e ltfen bir an evvel irsalde taraf cizaneme de
malmat verilmesi mtemennadr. Olbapta emr irade hazreti menleulem-rindir.
24 Safer 315 ve 12 Temmuz 313
Paris Sefiri Kebiri
Esseyyid Salih Mnir"

Paris Sefiri Salih Mnir Bey'in, Ubeydullah Efendi hakknda Ahmed Celleddin Paa'ya
yazd zel mektubu aynen buraya ekliyorum:

"Tfengii hazreti ehriyari saadetl Ahmed Celleddin Paa Hazretlerine

Saadetl efendim hazretleri,
zmirli Hocazade Ubeydullah Efendi 'nin geen hafta ehbenderhaneye bilmracaa
harcirahn ahz ile Sofya tarikile stanbul'a gitmek zere Paris'ten mfarakat etmi
olduunu, olbapta istifsar havi Temmuz 1313 tarihli tezkerei aliyei kerimanelerine
cevaben izbar olunur. Olbapta emrii ferman efendim hazretlerinindir.
18 Temmuz 1313
Paris Sefiri kebiri
Esseyyid Salih Mnir"
Sefir Salih Mnir Bey'in bu mektubu, Ubeydullah Efendi'nin stanbul'a dn iin
ehbenderhane'ye bavurarak yukarda sz geen elli lira harcirah aldn ve Paris'ten

hareket ettiini gstermektedir. Fakat, Ubeydullah Efendi'nin stanbul'a hangi tarihte

geldii bilinmemektedir.
Ahmed Celleddin Paa byle "Jn Trk" avna devam ederken, avn daha baarl bir
sonu vermesini salamak iin sefir Salih Mnir Bey de genel af ad verilen bir a kurmu;
bunda "Jn Trk'lerden memlekete dneceklere memuriyet, renime devam edeceklere
maa vaat edildii gibi muhalefette inat ve srar gsterenlere de Osmanl tabiyetinden ihra
tehdidi savruluyordu. Aaya aynen aldm bu resmi tebli, "Jn Trk"lere, Ahmed
Celleddin Paa'nn varlndan daha ok etki yapm; Ahmed Rza Bey'den ikyeti
olanlar veya durumdan memnun bulunmayanlar hemen bunun cazibesine kaplmlard.

"Teblii resm
Memleketin usul ve kavanini cariye ve mer'iyesi hilfnda olarak pasaport almakszn ve
mensup olduklar devair ve mektip resa-sndan mezuniyeti resmiye istihsal etmeksizin
stanbul'dan ve memaliki ahanenin sair mahallerinden tebad ve itirap ile Fransa ve
svire vesair bild ecnebiyeye gelerek elyevm bild mezkrede icraat devletin isbab
hakikiyesini temyiz ve tetkik etmeksizin hkmeti seniye aleyhine neriyat ile megul
olanlarla neriyat mezkrede bulunanlara taraftarlk edenlerin haklarnda bu kerre taraf
erefi hazreti padiahiden affi umumi sadr olmu ve me-maliki ahaneye avdetlerine
msaadei seniye izan buyurulmutur. Hal ve an baldaki tarife muvafk olan kimselerin
hibir ferd mstesna olmamak zere kffesine amil olan ibu aff umumiden bilistifade
memaliki ahaneye avdet etmek isteyenlere meccanen pasaport verilecei gibi ihtiyac
olanlara harcrah itas ve avdetlerinde arzu edenlerin liyakatine gre mnasip
memuriyetlerle kayrlacaklar! ve elyevm Avrupa'da zaten mensup olduu meslekte ikmali
tahsil ile muttariden ve muntazaman megul olduklar muteber ahadat resmiye ile
tebeyyn edenlerin baladklar tahsili ikmal edinceye dein her birine yz elli frank maa
tahsisile devlete tayin ve irade olunacak Avrupa mektip ve medaris veya hastahanelerine
devama memur edilecekleri hususlarnn tebiri dahi cmlei iradei seniyeden bulunmutur.
bu af ve atfeti seniyei cenab hilafetpenahiyi umuma tebli ve tebir iin nerolunan bu
ilnnamenin tarihi nerinden on gn sonra yine buralarda neriyat garezkraneye devam
edenler bulunursa affi umumiden istifade hakkm zayi edeceinden baka tabiiyeti

Osmaniyeden iskat olunarak o makulelerin fimabait memaliki ahaneye duhullerine

msaade klnmayaca tebli olunur.
10-22 Temmuz 1897
Sefareti seniye Paris 276"

"Teblii resmi", ierii itibariyle nemliydi. Bir taraftan vaatlerde bulunuyor, dier taraftan
da tehdide bavuruyordu. "Jn Trk"ler kendi aralarnda teblii resmi etrafnda tartmaya
devam ederken, Sefir Salih Mnir Bey'le Ahmed Celleddin Paa arasnda haberlemeye
devam edilmitir. Btn konu, "Jn Trk'lere ait muhakeme veya dn giderleriyle
ilgiliydi.
Salih Mnir Bey tarafndan yazlm bir iki mektubu daha aynen alyorum:
"Tfeng hazreti ehriyari Ferik saadetl Celleddin Paa Hazretlerine
Saadetl efendim hazretleri,
Ahmed Rza Bey muhakemesi hakknda atebei ahaneye arzolunmak zere saadetl Kmil
Beyefendiye sefareti seniye vastasile taraf lii saadetlerinden keide klnan
telgrafnameye henz bir cevap gelmemitir. Gelmi olsa bittabi gnderilirdi. Devam
muhakemenin neden neet eyledii bahsine gelince bunun sebebi muhakeme ve takibat
kanuniye icras 11 Gisan 313 tarihli kat'i iradei seniyei hazreti padiah iktizasndan
olmasna ve dvann tehiri icras hakknda taraf lilerinden keide olunan 19 Temmuz 313
tarihli son telgrafnameye cevap gelmemi bulunmasna nazaran sefarete iradei seniyei
hazreti hilfetpenahi hilfna hodbehod muamele ifas mmkn ve caiz olmamasndan
ibarettir. Olbapta emr irade hazreti menleulemrindir.
9 Rebilevvel 315 ve 26 Temmuz 313
Paris Sefiri kebiri
Esseyyid Salih Mnir"

Bu mektubun biraz sert olduu grlmektedir. Ahmed Celleddin Paa'nn "Jn Trk"
iine mdahalesinin Sefir Salih Mnir Bey'in houna gitmedii kulland dilden
anlalyor. Bununla beraber ihtiyatkr davranmay tercih ettii de hissediliyor.

Sefir Salih Mnir Bey'in dier bir mektubu aynen:

"Tfeng hazreti ehriyari Ferit saadetl Celleddin Paa Hazretlerine
Saadetl efendim hazretleri,
Fuad Paa hafidi Hikmet Bey'e avdet harcrah olmak zere geen sene gnderilen elli
liradr ve mebl mezbur dahi mumaileyh Hikmet Bey tarafndan Osmanl Bankasindan
ahzedilmitir. Arzu buyurular ise kendisinin imzas tahtndaki makbuz ilmhaberinin sureti
musaddakast getirtilip taraf lii saadetlerine irsal kmu: Bundan maada bir defa vaka
yine Hikmet Bey iin harcirah namile ve vaki olan arz ve istizan cizanem zerine yz lira
gnderilmi ise de kendisinin cidden ve hakikaten avdet edeceine kanaat hasl
olamadndan iade klnm idi olbapta istifsar havi olan 25 Temmuz 313 tarihli
tezkerei aliyei kerimanelerine cevaben beyan olunur. Olbapta emr irade hazreti
menlelemrindir.
9 Rebilevvel 315 ve 26 Temmuz 313
Paris Sefiri kebiri
Esseyyid Salih Mnir"
Bu mektupta da ayn eda hissediliyor. Grlyor ki, iki saray bendesi arasnda rekabetten
doan bir ksknlk olumutur. Aadaki satrlar da dava ileriyle ilgili bir mektuptur:

"Tfengii hazreti ehriyeni Ferik saadetl Ahmed Paa Hazretlerine

Saadetl efendim hazretleri,
'Mizan' gazetesi idaresile Binba Ahmed Bey vesaire aleyhine icra olunan takibat
adliyenin 12 Austos 1897 tarihli tezkerei aliyei kerimaneleri mucibince sefareti seniyece
muamele i muk-taziyenin ifa klndnn cevaben iar ve izharna mbaderet olunman
olbapta emr irade hazreti menlelemrindir.
23 Rebilevvel 315 ve 9 Austos 313
Paris Sefiri kebiri
Esseyyid Salih Mnir"

Yukardaki mektuplarda sz geen dava hakknda, daha nce Meveret gazetesi

mnasebetiyle bilgi vermitik. Bu gereksiz davalar Trkiye aleyhine grltl bir durum
yaratmt. Paris'in en tannan avukatlar "Jn Trk'lerin savunmasn stleniyor; Fransa
hkmetinin Sultan Abdlhamid'e kar gstermek istedii iyilikseverlik, kamuoyu nnde
baarszla uruyordu. Fazla olarak bu dava vesilesiyle Paris basn Sultan Abdlhamid
hakknda "Kzl Sultan" tabirini kullanmaya balam; Osmanl hkmetini ac ac eletiri
ve alaya koyulmutu.
"Jn Trk" ileri dolaysyla artk Paris'teki iki merci ihdas edilmiti: Biri Osmanl
hkmetini temsil eden Sefiri Kebir Salih Mnir, dieri Sultan Abdlhamid'in gvendii
soylulardan Yaver Ahmed Celleddin Paa. Sefir Mnir Bey'e yazlan aadaki mektup,
Paa'nn Paris'te kazand nemi doal olarak belgelemektedir. Bu mektup, Ahmed
Celleddin Paa'nn Salih Mnir Bey'e emreder bir tavr takndn gsteriyor:

"Paris Sefiri kebiri utufetl Mnir Beyefendi Hazretlerine

Hikmet Bey, Binba Ahmed Bey, Doktor Hasan Bey, Haim Bey
Utufetl efendim hazretleri,
Balde isimleri muharrer beyler yarnki pazar gn Orient Expresse'le cizlerile beraber
Dersaadete hareket edeceklerinden usul dairesinde her birine muktazi pasaportun srati
itas iin iktizay halin icras babnda emr ferman hazreti menlelemrindir.

4 Eyll 97"

Ahmed Celleddin Paa Murad Bey Anlamas

Ahmed Celleddin Paa Paris'teki "Jn Trk" lemine ait ilerini bitirdikten sonra
Cenevre'ye geldi, Murad Bey'Ie grt. Murad Bey'le Ahmed Celleddin Paa'nn
grmeleri henz bir sonuca balanmadan Paris Sefarethanesi memurlarndan bir kiiyle
Paris'teki "Jn Trk'leri temsilen dier iki kii bir heyet halinde Cenevre'ye gelmiler,
cemiyetin reisi sfatyla Murad Bey'den grme talep etmilerdi; ama bykelilik

tarafndan yaymlanan resmi tebli hakknda grmek ve Murad Bey'i de dn fikrine

meylettirmekti. Bu durum karsnda Murad Bey tereddde dt; umum adna sz
sylemek cesaretini kendinde bulamad; cemiyet bakanlndan istifa etti. Bunun zerine
Murad Bey Ahmed Celleddin Paa ile kararlatrlan baz artlar dahilinde stanbul'a
dnmeyi, ahs adna uygun buldu ve 2 Austos 1313 (1897) tarihinde de stanbul'a dnd.
Murad Bey'le Ahmed Celleddin Paa arasndaki uyumann ekline gre zindanlardaki
siyasi tutuklular affedilecek; srgn edilenler yurtlarna dneceklerdi. Uyumada
memleket slahat adna kararlam bir ey yoktu. Murad Bey'in gsterdii bu zaaf eseri,
"Jn Trk" camiasn kknden sarsmt; aralarndan ou Sultan Abdlhamid'e
snmaya mecbur oldular.
Bu anlama "Jn Trk" tarihinde kayda deer bir nokta oluturur. Gerek Ahmed
Celleddin Paa'ya snanlar, gerek Paris Sefareti'nin resmi tebliinden hareketle bilahare
Bykeli Mnir Bey'le uyuanlar arasnda "Jn Trk" leminin tannm ahsiyetleri ve
ttihat ve Terakki kurucularndan iki idealist de bulunuyordu. Uyumadan sonra
Cenevre'de kan Mizan gazetesi de kapanmt. Bunun yerine shak Skuti ve Abdullah
Cevdet Bey'ler tarafndan Osmanl gazetesi karld. Fakat, Sefir Mnir Bey ve bu srada
sahneye dahil olan Necip Melhame uyumas zerine bu gazete de tatil edilmiti. shak
Skuti Bey Roma Sefareti'nde grev kabul etmiti. Trablusgarp srgnnden kaan Doktor
Abdullah Cevdet Bey, Viyana Sefareti doktoru; rksulu Ahmed Bey ise Belgrad
ataemiliteri olmutu. Serasker yaveri efik Bey Bkre, Ali Kemal Bey Brksel, Tunal
Hilmi Bey Madrid, Rauf Ahmed Bey Atina Sefareti'nde grev almlard. erefeddin
Mamumi ve daha bazlar renimlerine devam tercih etmiler, Rahmi ve Sleyman
Nazif Beylerle daha birka ihtialci memlekete dnmlerdi. Fizan'da bulunan Filibeli
Hilmi, Bahriyeli Sami ve Doktor Nazmi Beylerle on yedi Tbbiyeli de oradan geri
aldrlmlard. Fakat, daha sonra Hilmi ve Sami Bey'ler tekrar Fizan'a gnderilmilerdir.
Sami Bey Byk Sahra yoluyla Fizan'dan kamay baarmt. Hac Raid ve Ahmed
Bey'ler de 28 Austos 1314 tarihinde sahte bir mektupla Fizan'dan kurtarlmt.
Cenevre anlamalar dolaysyla bir liste dzenlenmitir. Belki bu liste Ahmed Celleddin
Paa'nn ahsi bir tasavvuru ve bir dncesidir. Bu listenin dzenlenmesindeki gerek
amac bilmemekle beraber ilgililer bu konuyu aydnlatr ve bu tarihi olay da bu ekilde
akla kavuur fikriyle, listenin aynen buraya aktarlmasnda mahzur grmedim.

Bir de birok imzay ieren bir dileke sureti vardr. Bunu da buraya ekliyorum:
"Talebelerin stidas
Saadetl Efendim hazretleri;
Delleti hkimanelerile saliki ehrah hakikat olduumuz yani cehalet ve tecrbesizlik
saikasile kapldmz bilcmle efkr batla ve mfsideden tecerrdle zat kudsiyet semat
cenab tacidarnn mazhar aff buyrulduumuz gnden beri nam devletlerini vird zeban
kran edindik.
Mehulmz olan nice hakayike kesbi vukuf ettik. Atalet ve zellette kalm bir cismi biruh
iken vesatet icazkranelerile bir hayat diere nail olduk. Padiahmzn ulviyetini,
enamn, eltafn grdk makam hilfetin kudsiyetine agh olduk, olanca sa'y gayretimiz
o makamn tealisine mnhasrdr. ehriyr madelet desar efendimizin en sadk hadimi
olmakla mftehiriz.
Bu defa Paris'i terifiniz hasebile ifasna medyun olduumuz resmi homediyi vesilei
cemile ittihaz ettik. Hem sayesinde garikuleltafi hilfetpenah buyrulduumuz nasayihi
pederanelerinden dolay beyan mahmedet ve hem de zat melikssemat cenab tacdarye
olan sadakt bendegnenizin teyidi ve hakk cizanemizde tevecc-hat cihanderecat
hilafetpenahinin bekas hususunda kaleme aldmz istirhamnameyi yine vesateti
liyelerile piikh tacdar ekremiye takdim iin birletik. Hkipay devletlerine geldik,
dorudan doruya arzna ferli minnettar hasebile teeddp ettiimiz baz temenniatmz da
yine zatdevletlerinin desti sadakati peyvestine tevdi ediyoruz.
kmali tahsilimiz iin inayeten ihsan buyurular maaatn sureti tesviyesindeki ademi
intizam tahsile sekte iras etmekte olduu cihetle bu mebla cz'inin Almanya'daki Talebe i
Osmaniye muhassasat gibi sefaret btesinden ayr olarak irsalini ve geen sene mstear
saadetl Gecib Melhame Efendi 'nin zimmetinde kalan temmuz maamzn ihsan ile Girid
iane Sandnn lavi hasebile maalar kesilen Girid hanedanndan Saffetzade Ahmed
Gesimi ve Hasan Zeki Efendi kullarnn iadei muhassa-sat hakknda mkkerreren ve
vesateti muhtelife ile vukubulan mracaatmz neticepezir olmad cihetle bu
mesulmzn isafn vesateti veliylnaimlerinden mitvarz. Ol babda emr ferman hazreti
veliylemtindir.
22 Haziran 315

Doktor Gecmeddin Arif, Jozef Hacez, Corci spanelli, Doktor sak Mayer, Hsn akr,
Cemil Zeki, Ahmed akir, Doktor Bahaeddin Burhan, Mustafa Reid, Refik Gevzad, Ahmed
Verdani, Celleddin Arif, Edvar Gafilyan, Doktor Ali Saip, Kprlzade Ressam Galip,
Kadri Raid."

Grlyor ki, bu anlama "Jn Trk"l gerekten temelinden sarsacak bir hareket
olmutur. Bereket versin, temel sarslmad. Ahmed Rza Bey dimdik ayakta duruyor,
ihtilali temsil edecek kuvvet ve kudreti nefsinde buluyor ve mcadeleye devam ediyordu.
Bazlar Ahmed Rza Bey'in bu halini vatanseverlik hissinden ok, maddi ihtiyalar bu
yzden temin edildii iin ihtilalcilii meslek kabul etmesine atfederler. Ben bu fikirde
deilim. tiraf edilmelidir ki, Ahmed Rza Bey'in eletirilmesi gereken birok hali olmakla
beraber, Sultan Abdlhamid'e kar gsterdii inat ve sabr hrriyete susayan genlie
daima bir mit ve k kayna olmutur.
Murad Bey Ahmed Celleddin Paa ile uyutuu srada memleket hakkndaki
tasavvurlarn stanbul'a dnnden sonra daha yetkili kiilerle grmek midi
besliyordu. Halbuki, bu frsat kendisine verilmedi; yalsnda ikamete mecbur edildi ve
halkla fazlaca temasta bulunmasna engel olmak iin de gz hapsine alnd.
Cenevre'de Ahmed Celleddin Paa ile yaplan anlamann siyasi tutuklu ve srgn
edilenler hakkndaki kararlar da uygulamaya konulmad. Yalnz Trablusgarp zindanndaki
tutuklularn, ehirde serbest gezmelerine izin verildi ve Fizan'dakiler Trablusgarp'a
getirildi, o kadar. En garibi, "eref" Vapuru kurbanlarnn Murad Bey'in stanbul'a
dnmesinden yirmi be gn sonra Trablusgarp'a gnderilmeleridir. nceki mazlumlarn
affndan vazgeilmesi bir yana, yenilerinin srlmesinden bile vazgeilmemitir.
Murad Bey'in stanbul'a dn ieride de ho grlmemiti. Bundan dolay genlik grev
bildii hrriyet davasna devam ediyordu. Trablusgarp llerine gnderilen "eref Vapuru
kurbanlarnn ackl halleri de vatanseverleri korkutamamt.
Genlik,
Ge mmkn zulm ile bidad ile imhay hrriyet
al idraki kaldr muktedirsen ademiyetten

diyor; ihtilal giriimlerine kuvvet veriyordu, ideal uruna zulme uramaktan

ekinmiyordu. Nitekim son gnlerin birok deiiklie yol amasna ramen, 1314 (1898)
senesinde Tbbiye mektebinde Mebus adl bir gazete yaymlamaya cesaret edilmi ve on
nsha da karlmtr. Bu yzden Mtak Vasf isminde bir Tbbiyeli Rodos'a srgne
gnderilmitir. 1315 senesi balarnda matbaa kurmak ve risale basmak suundan
Tbbiye'den Yeniehirli Rafet, Yeniehirli Arif, Sultanselimli Rafet, Sul-tanselimli
brahim, Hackadnl Hsn, Atpazarl Fehmi Bey'ler Diyarbekir, Badat ve Yemen'e
srgn edilmilerdir. 1316 senesinde aml Mustafa Bey ile Beiktal Suphi Bey de
nbeti askerlerini Sultan Abdlhamid aleyhine isyana tevik suundan krek cezasna
arptrlmlar; peki Kni'nin olu Hmid'le arkadalar Hikmet Sreyya, Trablusgarpl
Zeki, Diyarbekirli Mehmed, Fatihli Cevdet, Fatihli Avni, Niantal Kemal Bey'ler de
1318 senesinde eitli yerlere srgn edilmilerdir.
Bu fedakrlar, ttihat ve Terakki Cemiyeti kaynanda parlayan hrriyet mealesinin
sndrlen son klaryd. Bunlardan sonra Tbbiye mektebinde, geici bir sre iin,
hrriyet hareketleri durgunlam ve renciler arlaan bask altnda durumu gzleyen bir
tutum almlardr. Fakat, Tbbiye mektebinde bir sre iin sndrlen hrriyet baka
yerlere gemiti. Kuleli Lisesi'nde balayan ve Harbiye Mektebi'nde gelien bir oluum
hrriyet davasn korumaya, ayn eseri takip etmeye ve yksekokullar iine alan bir
kuruma nayak olmaya hazrlanyordu. Dier taraftan Yldz'n vaatlerine kaplmayan ve
tehditlerine kulak asmayan yeni bir mcadeleci kafilesi -Damad Mahmud Paa ve oullarAvrupa'da saflar seyrekleen "Jn Trk'leri desteklemek iin memleketten ayrlacakt.

DAMAD MAHMUD PAA

Seniha Sultan'n kocas ve Sultan Abdlhamid'in enitesi Damad Mahmud Paa, Damad
Halil Paa'nn oludur. Babasnn lmnde Mahmud Bey ok kkt. Konya Valisi
mehur Ali Kemali Paa, Damad Halil Paa'nn khyas bulunduu iin gen Mahmud Bey
bir sre onun gzetimi altnda byd. Bu khya efendi, Halil Paa'nn servetini,
lmnden sonra kendi geleceini salamak amacyla Damad Fethi Paa'ya' sunmak
arzusuna kapldndan, kendisi grevinden uzaklatrld. Bu ekilde Damad Halil Paa'nn

serveti de evlat ve torunlarna kald. Mahmud Bey'e bakmak iin de Hac Bekir Efendi
khya atanmtr.
lk renimine yeni alm bir okulda balayan Mahmud Beyi daha sonra okuldan alnm
ve zel olarak evde okutturulmutur. renim devresinin tamamlanmasndan sonra
Babli'ye katlan bu gen, bir ara henz renmeye balad Franszcasnn glenmesi
iin Paris Bykeliliine memur olarak gnderilmi ve bir sre sonra da memlekete
dnmtr.
Sultan Abdlaziz hayattayken, Mahmud Bey'in damatlar listesinde aday gsterilmesini
uygun bulmutu. Bu mnasebetle daha sonra Sultan Abdlhamid'in kz kardei Seniha
Sultan'la evlenmi ve damatlar srasna girmitir. Sultan Abdlhamid enitesine Adliye
Nazrl'n vermiti. O sralarda adliye ileri Mstear Vahan Efendi'nin keyif ve arzusu
dorultusunda cereyan etmekte, her dairede olduu gibi, adliyede de karklk ve
idaresizlik yznden meru birok hak kayba uramaktayd. Damad Mahmud Paa nazr
olunca, birok mcadeleden sonra, adliyede bir dzen kurmay baarm, kaynbiraderinin
gvenini kazanmt. Bu nedenle, Sultan Abdlhamid memleket ileri hakknda kendisiyle
hasbihal etmeye balamtr. Bu durum "skalyeri-Aziz Bey Komitesi"nin ortaya kna
kadar devam etti. Ondan sonra Paa, Adliye Nazrl'ndan affedilmi ve hasbihaller de
sona ermitir.
Damad Mahmud Paa'nn khyas Hac Bekir Efendi'nin "skalyeri-Aziz Bey Komitesi"yle
ilgili bulunmas Sultan Abdlhamid'i enitesi hakknda pheye drmt. Halbuki
Damad Mahmud Paa byle bir komitenin varlndan haberdar bile deildi. Gerekten
Seniha Sultan, ilgiyle takip ettii bu komite faaliyetinden kendisini haberdar etmemi, ne
annesi ne de khyas Paa'ya bir ey hissettirmemilerdi. Belki Paa'nn byle nazik bir ile
ilgilenmesini uygun bulmamlardr.
Adliye Nezareti'nden karlmas Damad Mahmud Paa'ya ok ar gelmiti. Bunu
hisseden Sultan Abdlhamid, "skalyeri-Aziz Bey Komitesi"nin iyzn anladktan ve
enitesinin bu gizli faaliyetle ilgili olmadna kanaat getirdikten sonra, kendisine Evkaf
Nezareti'ni vermek yoluyla eski dostluu canlandrmaya girimise de, Paa, bu teklifi
reddetmitir. Hatta bilahare tayin edildii ray Devlet Mlkiye dairesi yeliini de kabul
etmemi; firarna kadar da bu daireye uramamtr.

Damad Mahmud Paa, Avrupa'daki ikameti srasnda istirahat iin bir ara Roma'ya
gitmitir. Merhum Fazl Bey de refakatinde bulunuyordu. Paa orada Sultan Abdlhamid'le
kendisi arasnda cereyan eden olaylar Fazl Bey'e u ekilde anlatmtr:
"Gryorsun ki ben hastaym. Bu hastalk beni ldrecek. imde bir ukde var. Sen henz
gensin, hayatn msaittir; bu sylediklerimi mnasip bir zamanda neredersin. Bu sana
vasiyet olsun.
Benim Sultan Abdlhamid'le dostluum adeta bir arkadalk derecesinde idi. Sarayda
Babli'den gelen evrak beraberce okur, mtala eder ve icabna gre mttehiden karar
verirdik. Hibir gn gemezdi ki beraber yemek yemeyelim. Bu Hac Bekir meselesi
dolaysile Nezaretten azlimden sonra benim bu ite dahlim olmadna kanaat getiren
Abdlhamid beni Sarayna ard; iltifatlarda bulundu; gnlm almak istedi. Lkin ben
bu iltifatlara ehemmiyet vermedim. Tevcih ettii vazifeleri de reddettim. En son bana unu
syledi: 'Beni yapayalnz brakyorsun. Eer memleketin idaresinde bir kusurum olursa ve
memlekete bir felket gelirse bunun mesul sensin. nk benim itimad ettiim baka
kimse yoktur.
Ben bu szleri de benimsemedim; evime ekildim, oturdum. Vakta ki memleket ahvalinin
gnden gne fenalatn grdm; kendisini ikaz iin lyihalar yazp gndermeye
baladm. O vakit bana u yolda haber gndermiti: 'Ben kendisine yalvardn zaman
beni reddetti. Filhakika memlekette ikyet ettii ahval mevcut ise bunun sebeplerini
tekinde, berikinde veya bende aramasn. Dorudan doruya kendisinde arasn. unu da
ilve edeyim ki senelerden beri kendisi idare ilerinden uzakta bulunduu iin bugnk
siyas ihtiyalar bilmezler ve anlamazlar. Onun iin yine evlerinde otursunlar ve bir daha
benim iime karmasnlar!"
Samimi olduuna phe edilemeyen Paa'nn bu beyanatndan anlalaca gibi, Sultan
Abdlhamid enitesine olaanst nem vermi ve onu bir rehber ve danman kabul
etmekten gocunmamtr. Fakat Damad Mahmud Paa haksz yere iten karlmasn gurur
meselesi yapm, bir daha Sultan Abdlhamid'le mesai birliine yanamamtr.
Damad Mahmud Paa, sarayla ilikisini kestikten sonra yalsnda inzivaya ekilmi, bir
taraftan dostlar ve ziyaretileriyle edebi bahislere girierek zaman geiriyor, br yandan
da oullar Sabahaddin ve Ltfullah Beylerin tahsil ve terbiyeleriyle bizzat ilgileniyordu.
Beyler evde zel olarak renim grdrlyorlard. Kendilerine tayin edilen hocalar

memleketin en gzide ilim adamlar ve aydn ahsiyetleriydi. Kadnhanl Emin ve Hoca

Hayret Efendi'ler, smail Safa, Sadk Beli, retmen Feyzi ve Hseyin Dani Bey'ler
retim heyeti arasnda bulunuyordu. Ayrca Franszca ve resim retmeni geliyor ve nl
Ceza Heke de piyano dersi veriyordu. Paa'nn en byk emeli Sabahaddin ve Ltfullah
Beylerin Avrupa'da renimlerini salamakt. Fakat, Abdlhamid'in bunu uygun
bulmayacan bildii iin bu dncesini kimseye sylemeye cesaret edemiyor, bununla
birlikte frsat kollamaktan da geri kalmyordu. Bekledii frsat da ortaya kacakt.
Resmi meguliyetten bamsz bulunan Damad Mahmud Paa memleketin idare
mekanizmasn, umumi cepheden inceleme ve aratrmaya zaman ve olanak buluyor,
edindii izlenimlerle de mitsizlie dyor ve etkileniyordu. Dzenli olarak takip ettii
Temps ve Le Monde, lllustre gibi gazete ve mecmualarda rastlad Trkiye aleyhindeki
yazlar da kendisini zyordu. Memleketin i ve d siyasetinde takip edilen keyfi
hareketlerden ve srekli olarak srgn ve uzaklatrmaya urayan vatan evlatlarnn maruz
kaldklar zulmlerden hareketle selamet yollar gstermek iin, Sultan Abdlhamid'e
layihalar sunmaya balad.
Paa'nn layihalarna Sultan Abdlhamid nem vermemi, aksine kzm ve slahat talebine
kalkan enitesine gcenmitir. Bu hissini her frsattan yararlanarak ortaya koyuyordu. te
enite ile kaynbirader arasnda uyanan ve zaman zaman hissedilen bu hal, nihayet Paa'yla
oullarnn Avrupa'ya ekilmesiyle sonulanmtr.

Damad Mahmud Paa ve Oullarnn Avrupa'ya Gidii

Baz muhalifleri, Mahmud Paa ile oullarnn Avrupa'ya kamasn Abdlhamid'den

istenen Badat demiryolu imtiyaznn verilmemesine atfeder ve antaj amacyla olduunu
sylerler.
Bu doru deildir. Mahmud Paa'nn dnmesi iin Sultan Abdlhamid tarafndan
Avrupa'ya gnderilen Ahmed Celleddin Paa ve elilerle Yldz Saray arasnda meydana
gelen haberlemeye ait ve sras geldike yaymlanacak btn evrak bendedir. Bunlarda
Badat demiryolu imtiyaznn bir kar veya antaj iin istenildiine dair hibir ima yoktur.
Bundan baka bu haberlemelerde herhangi dier bir imtiyaz meselesi de sz konusu

edilmemektedir. Bu gerei burada sylemeyi, tarihe hizmet bakmndan grev bilirim.

Filvaki bir Badat demiryolu imtiyaz me-elesi sz konusu olmutur. Fakat, aada, yine
belgeye dayanarak penise aklanaca gibi, Damad Mahmud Paa bu imtiyaz
meselesinde basit bir araclk giriimini uygun bulmaktan baka bir ey yapmamtr.
Bu araclk ile ahsi herhangi bir emel ve gaye takip etmemitir. unu da aklayalm ki,
Badat demiryolu imtiyaz, yaymlayacamz belgelerden renilecei gibi, memleketin
genel siyasetinde byk deiimlere neden olan uluslararas bir mesele haline girmi,
Sultan Abdlhamid bile bu iin iinden syrlmak imknn bulamamtr.
Biz ncelikle, yalnz Mahmud Paa'nn bu imtiyaz iinde stlendii araclk keyfiyetinin
mahiyetini akladktan sonra, bu konudaki zel telgraflar aynen yaymlayarak imtiyaz
meselesini aydnlatmaya alacaz. Bu ekilde Paa ve oullarnn firar olay da
aktarlm olacaktr.
Yukarda Sabahaddin ve Ltfullah Bey'lerin renimlerinden sz ederken, mzik
retmenlerinden Msy Ceza Heke'nin ismi de anlmt. te bu kii, bir gn ders
srasnda rencilerine bir ngilizin kendileriyle grmek istediini sylemi; beylerden
bir randevu rica etmi ve rzalarn almt. Grmeye talip olan Maymon ismindeki kii,
belirlenen gn ve saatte beyler tarafndan kabul edilmiti. Ziyareti, beylerle grrken
kendisinin gayet kuvvetli bir ngiliz grubunun vekili olduunu ileri srerek Badat
demiryolu imtiyaznn bu grup adna alnmas iin ciddiyet ve namusuyla hret alm bir
Trkn aracln istediini bildirmi ve st kapal olarak Damad Mahmud Paa'nn bu
ile ilgilenmesini anlatmtr. Ayn zamanda bu imtiyaz verildii takdirde ngiliz
politikasnn Trkiye lehine dneceini ve dolaysyla bu giriimin dnceden pratie
gemesinin Trkiye'ye maddi ve manevi byk yararlar salayacan deliller gstererek
aklamtr.
Bu durum beyler tarafndan babalarna arz edilince, Paa meseleyi uzun uzun dndkten
sonra memleketin d siyasetindeki kararszl salam bir yola sokmu olmak amacyla
imtiyazn ngiliz grubuna verilmesinde yarar grm ve bu konuda ait olduu makama ve
mabeyine -kaynbiraderine- bavurmutur. Sultan Abdlhamid yukarda bir nebze
bahsettiimiz gibi, enitesinin taleplerini reddetmeyi adet edindiinden bu aracla kar
da "nce Paa'nn, senelerden beri politika ileriyle megul olmadndan, siyasi
dncelerle imtiyazn u veya bu gruba verilmesi hakknda araclk etmesi doru deildir.

Ayrca istedikleri gruba verilmesinde memleket iin gsterdikleri menfaatlerin vcuda

gelecei iddias da yersizdir. Dolaysyla Paa bu gibi ilerle uramasn cevabn
vermitir. Damad Paa Yldz Saray'ndan ald bu olumsuz cevab telleyip pullamadan,
kendisine has bir saflkla, Maymon'a bildirmitir. Fakat, bu cevap Damad Mahmud Paa'da
Sultan Abdlhamid'in yanl siyaset takip ettii dncesini uyandrmtr. Sultan
Abdlhamid'in grlerindeki, memleket bakmndan hatay sezen Paa, kaynbiraderini
uyarmak gerektiini dnm ve bu amaca ulamann dardan padiah zerinde etki
yapmakla mmkn olacana kanaat getirmitir. O tarihlerde memleketin geleceiyle
ilgilenmek isteyen milli haysiyet sahibi kiilerin birer birer Avrupa'ya kamak zorunda
kaldklarn, bir an iin fikrinden geiren Paa, ayn tarzda hareket ederek, Avrupa'ya
ekilmeye kesin olarak karar vermitir.
Paa'nn bu kararndan haberdar olan Maymon da kendilerine yardm ciriiminde
bulunmak iin Lord Salisburi'nin imzasn tayan pasaport getirterek firar
kolaylatrmak istemitir. Fakat, firarn kararlatrld gn yolcular almak zere Maltepe
sahiline gelecei Maymon tarafndan vaat edilen ngiliz vapurunun grnmemesi, Damad
Paa ile oullarnn midini krm ve Maymon'un bu ii halledemeyeceini ortaya
koymutu. Bununla beraber, ihtiyati bir nlem olmak zere, bu dncelerini Maymon'a
hissettirmemiler, Sabahaddin ve Ltfullah Bey'ler artk ama edindikleri firar iini baka
yol ve arala gerekletirmek iin are aramlardr.
Kendilerince sabit fikir haline gelen Avrupa seyahati nihayet dostlarndan svireli Msy
Charlier'in araclyla gereklemi ve Beyolu'nda piyano ticaretiyle megul olan Msy
Komvendinger de bu konuda kendilerine yardm etmitir. Msy Charlier, Pake
kumpanyasnn stanbul acentesi Msy Reboul ile uyutuktan birka gn sonra Paa ve
oullaryla Msy Charlier, Hseyin Dani Bey ve Paa'nn hizmetisi stanbul'dan
uzaklamay baarmlardr. Hareket gn kararlatrldktan sonra yolcular
Fenerbahe'deki "Belv Oteli"nde toplanmlardr. Ayn gn Rhtm irketine ait bir
rmorkrle gelip otel rhtmna ukan Msy Charlier, bu kiiyi grnce tesadfi bir
karlama olduunu gsteren bir jestle beylerin ellerini skarak kendileriyle grmeye
klam ve henz takdim edildii Paa'yla beraberindekileri bir deniz gezintisine davet
etmitir. Pek nazikane bir tavrla ortaya konan bu daveti Damad Paa kabul eder grnm,
beraberindeki zevatla rmorkre girmi, phe uyandrmamak iin de rmorkr stanbul'a
doru hareket etmitir. Boazii'nde yaplan bir gezintiden sonra rmorkr, Ahrkap

aklarnda, o gn hareket edecek "Georgie Vapuru"na yanam ve yolcular vapura

binmilerdir. Zaten vapur kaptan, Msy Reboul araclyla durumdan haberdar edilmi
bulunuyordu.
te merutiyet inklabnda nemli rol oynadklarna inandmz Damad Mahmud Paa ve
oullar bu ekilde stanbul'dan ayrlarak Marsilya'ya doru seyahatlerine devam
etmilerdir. Bu olay, 1899 senesi Knunuevvel aynda gereklemitir.

Badat Demiryolu mtiyaz Meselesi

Firar olayn bylece zetledikten sonra, biraz da Badat demiryolu imtiyaz meselesini
aklayaym:
Bu imtiyaz ii yalnz Damad Mahmud Paa bakmndan deil, esasen memleketin d
siyasetinde birok deiiklie yol am olmas ve belirli bir cephesi bulunmayan d
siyasetimizin daha ok karmasna sebebiyet vermesi asndan da incelenmeye muhtatr.
Bu demiryolu imtiyaznn ne gibi siyasi ve iktisadi karlar karlnda Almanlara
verildiini bilmiyorum. u kadar var ki, memleketin nemli bir ksmn kat edecek olan
byle bir hattn hibir kayt ve arta tabi olmayarak, hatta hkmetin ilgili daireleriyle en
ufak bir gr alveriine bile gerek grlmeden, Alman karlarna feda edilmesi hyanet
deilse, herhalde bir gaflet eseridir. Acaba bu emsalsiz hediye mparator Wilhelm'in
stanbul seyahati hatras mdr? Yoksa stanbul'daki Alman postahanesine sansr
konmasn uygun bulan Alman mparatoru'na bir iyilikseverlik gsterisi midir, bilinemez.
Sansr meselesi hakknda Berlin Sefareti'nden Mabeyin bakitabetine gelen telgraf aynen
alyorum:

"Berlin Sefareti seniyesinden Mabeyini hmayun bakitabetine

24 Mart
Mahremane Hametl Almanya mparatoru hazretleri taraf zi erefi hazreti
padiahiden beyan buyurulan her gna amale muvafakat eylemek hususundaki hissiyat
miiveddetkranesinin bir delili cedidini tekil eylemek zere Dersaadetteki Almanya pos-

tahanesi vastasile gnderilen veya mezkr postahaneye varid olan her gna muhaberat
muayene etmek vazifesile birka Osmanl memurunun mezkr postahaneye kabul
hakknda icap edenlere evamir ita buyurduklar maddesinin dorudan doruya evketmeap
efendimiz hazretlerine iarna cizlerini memur etmilerdir."

Sultan Abdlhamid devrinde sansre verilen nemi aklamak gtr. Resmi yabanc
makamlar bile bu kaydn dnda kalamyordu. Buna bir rnek olmak zere smail Kemal
Bey'in Bitlis ngiliz konsolosu araclyla srgn hayat yaayan olu Mahmud Bey'e
gnderdii mektup hakknda cereyan eden haberlemeyi buraya aynen alyorum:

"Posta ve telgraf Gezareti 656

Devletl efendim hazretleri,
Londradan Bitlis ngiliz konsolosu namna posta ile gelen krk sekiz bin dokuz yz yetmi
sekiz numaral ve taahhtl Franszca mektubun mahut smail Kemal tarafndan Bitlis'teki
olu Mahmud Gedim'e verilmek zere melfufen gnderilmi olan on liralk iki adet
banknotun tavsili ricasn havi ve merkum Mahmud Gedim'e hitaben dahi Trke dier bir
mektubu muhtevi olduu anlalarak berminval maruz taahhtl olmas ve on liralk evrak
nakdiyeyi muhtevi bulunmas ve esasen memurini ecnebiyenin mektibine ilimek mecaz
olmamas cihetle suretleri bilistinsah leffen arz ve takdim klnm ve aslnn alelusul
mahalline irsali derdest bulunmu olduu mruzdur. Olbapta emr ferman hazreti
menlelemrindir.
9 Terinisani 318
Posta ve telgraf Gazr Hseyin Hasip"

"Posta ve telgraf Gezareti

Londra'dan 8 Terinisani 902
Guru aynm olum Mahmud,
Kalbimin teessratn ihsas ve irab etmek istemem; nk mnkesir olan kalbini bir kat
daha kesretmekten baka fayda vermez- Maamafih byk bir cihad yolunda bulunanlar her

trl mesaibe hedef olacan bilmek lzmdr. Artk her ne felket zuhur etse ana rzadade
olmak iktiza eder.
Allah bizim ne gibi bir fikri ulv ve maksad liye hadim olduumuzu biliyor. Ecrini ne
kadar ge olsa yine verir; hi ftur getirmemeliyiz; midvarm ki bu da yakndr ve belki
pek yakndr. imdilik sana verilmek zere Msy Firman'a on lira gnderiyorum, alrsn.
Bundan peyderpey gnderirim ve seni parasz brakmam, Yalnz Msy Firman'dan
kendisine gnderilmek iin msaade istihsal etmelisin, iki gndr Londra'daym; daha
burada bulunacam. Gelecek aya doru Msr'a gitmek zere aalara doru akacam.
Mektuplar eskisi gibi Paris'e gnder, ben alrm. Kzm benimle beraberdir, Paris'te
kaldlar. Ethem'le Cevdet ngiltere'ye gelecekler; Tahir bakalm ne olur, belki an Msr'da
yerletiririm. imdilik kemali meserretle kucaklar ve Allah'n avnu savnna tevdi ederim
olum.
Pederin smail Kemal"

imdi yine imtiyaz meselesine gelelim.

Almanlara verilen bu demiryolu imtiyazndan Osmanl mparatorluu'nun ne gibi bir kar
ve ama takip ettii bilinmemekle beraber, bir s an nce inasnn uygun bulunmamas ve
hatta mmkn mertebe zorluk karlmaya allmas, Sultan Abdlhamid'in ne kadar
kararsz olduunu gsteren hallerdendir. Bununla beraber bol keseden Almanlara
bahedilen bu demiryolu imtiyazn, ncelikle Rus arl ho grmemi, Anadolu'da
demiryolu hatt inas hakknn kendisine ait bulunduunu iddia etmitir. Almanlarn
demiryolu imtiyaz dnda Bahreyn'de bir de kmr deposu kurmaya kalkmalar
ngilizleri kukulandrm, itiraz etmelerine neden olmutur. Ereli-ubuklu demiryolu
hatt Franszlara vaat edildii halde inasna engeller karlmas, Fransz hkmetinin
Badat demiryolu hakknda mdahalesini dourmu, nihayet bulank suda balk avlamak
sevdasna den Avusturyallarn da bu frsatla Mitrovia hattn uzatmaya uramalar bu
imtiyaz iini daha mulak bir ekle sokmutur.
unu da hatrlatmak yerinde olur ki, yukarda saydmz, demiryolu meseleleriyle megul
olan ilgili makam deildir; Sultan Abdlhamid adna Mabeyin bakitabetidir. Belki de
Vekiller Heyeti dnen hu dolaplardan haberdar bile olmuyordu.

Bu aklamay yaptktan sonra Mabeyin bakitabeti -yani Tahsin Paa- ile sefaretler
arasnda imtiyaz ileri iin karlkl ekilen telgraflardan bazlarn aynen alyorum:

"21 Gisan
Berlin Sefareti seniyesinden Mabeyini hmayun bakitabetine Mahremane Almanya
devleti tarafndan hkmeti seniyeye evvelce teklif edilegeldii zere Anadolu hattnn
Badat ehrine kadar temdidine intizar etmeksizin Acem krfezinde saltanat seniyeye ait
ve hukuku tasarrufyesi itiraz ve itibahdan masun adalardan birinin yine Osmanl bayra
altnda bulunarak hemen imdi Almanya ticaret ve harp sefainine kmr deposu ve
merkezi bahr vazifesini ifa eylemek zere tahsisine Bablice muvafakat edilirse
mparator hazretlerinin bundan dolay minnettar olaca ve Almanya devletinin her
vesilede diplomasi tarikile hkmeti seniyeye gayet cidd surette muavenette bulunaca
hakknda saltanat seniyeye tahriren teminat verilecei Hariciye Gazr tarafndan
cizlerine imdi tebli klnd."

Yukardaki telgraf eletirir ve aklar nitelikte olan aadaki telgraf ok dikkate deerdir:

"22 Gisan
Berlin Sefareti seniyesinden Mabeyini hmayun bakitabetine
MahremaneHariciye Gezareti Sefareti seniye ile mnasebatta bulunan bir zat vastasile
cizlerine nim resm bir tebligat icra ettirdi. Bu tebligata gre hametl imparator
hazretleri eer Acem krfezinde Almanya'ya bir kmr deposu terk olunmas hakknda
serdeyledii teklif cevapsz braklrsa hkmeti seniyeye kar gcenecek imi. Teblii
mezkrda bir zamandan beri Almanya'nn hkmeti seniyeye vuku bulan siyas teklifleri
her ne olursa olsun neticesiz braklmakta olduu dermeyan olunarak saltanat seniye
Almanya ile cari olan mnasebatnda sfat muhaleset ve samimiyeti muhafaza eylemek
iin binnefis imparator hazretleri tarafndan serdedilmi olan ve marnileyh
hazretlerinin ahs bir arzusunu tekil eden ibu kmr deposu meselesinde msaid bir
cevap ita eylemesi lzm geldii ityan olunmutur."

Bunlara karlk mabeyinden ekilen, Londra Sefareti'nden gelen ve ngiltere hkmetinin

grn bildiren u telgraflar ise Osmanl hkmeti ilerine mdahale eklini gstermesi
asndan nemlidir:

"21 Gisan
Mabeyini hmayun bakitabetinden Londra Sefareti seniyesine
Badat demiryolu meselesi hakknda ngiltere Hariciye Gazr tarafndan zat lii
sefiranelerine vukubulan teklifi mutazammn olarak varid olan telgrafnameler atebei
ulyaya arzolunmutur. Gazr marnileyh tarafndan serdolunan mtalat saltanat seniyenin Asiayi Surada hukuku hkimiyet ve tamamii mlkisinin her hal krda halelden
masuniyeti ngiltere devletince iltizam klndna bir delili kavii cedit tekil ettiinden,
saltanat seniyece memnuniyetle telkki olunmutur. Hkmeti seniyenin u nazariyesini
Hariciye Gazrna tebli eylemekle beraber Badat demiryolu teebbsnn hz fiile isalini
teshil eylemek zere ngiltere ile saltanat seniye arasnda akdedilecek sureti hususiyet
itilfiyenin balca esaslarn bir an evvel Babliye bildirmesini tavsiye ve temenni
eylemee mezunsunuz."

"22 Gisan
Londra Sefareti seniyesinden mabeyini hmayun bakitabetine
Dnk telgrafnamei kitabetpenahileri meddasm Hariciye Gazrna tebli ettim. Gazr
mumaileyh Badat demiryolu hatt meselesi hakknda ngiltere'nin mtalann aktan
aa bilmek hkmeti seniyece arzu edildiine gre artk kendisi izahat tiyenin itasnda
mahzur grmediini syledi. yle ki, dveli ecnebiyeden her biri memaliki ahanede
demiryol hututu inas iin bir dairei mahsusa tayin ettirmi olduuna nazaran, ngiltere
devleti Badat vilyeti hududuna kadar Alman sermayelerde ina klnan Badat hattnn
Badat ehrine kadar yine Alman sermayelerde yaptrlp ehri mezkrdan Acem krfezine
kadar olan ksm ngiltere'nin nezaretine tbi olmasn temin eyleyecek bir surette ina
ettirilmesini yani bu ksm ngiltere'nin nfuzu mnevisine tbi bulunmasn arzu

eylemektedir. Gazr marnileyh eer bu art icra ve ikmal olunmazsa mezkr demiryol
hattnn inas baa karlabileceine inanmadn da ilvei makal eylemitir."

"22 Gisan
Londra Sefareti seniyesinden mabeyini hmayun bakitabetine
Hariciye Gazrn grerek Badat imendiferi meselesi hakknda saltanat seniye ile
ngiltere arasnda tarafeynce mucibi memnuniyet olacak surette bir itilf akdi imkn
hakknda ngiltere'nin Dersaadet sefiri SirGikola d'Okonor tarafndan vukubulan beyanat
hakknda izahat talep eyledim. Gazr mumaileyh rubu asr mtecaviz bir zamandan beri
ngiltere'nin balca meagilinden biri Berlin ahitnamesile Asyay Surada vcuda
getirilmi olan hali hazr ahdinin halelden masuniyeti kaziyesi olduunu ve dveli
muazzamadan birinin kendisine mnhasr olarak Anadoluyu ahanede tesis ve tevsii nfuz
eylemesine Londra kabinesi, evvelce olduu gibi, imdi de Hindistan'n emniyeti ve
Bahrisefid muvazenesinin bekas noktai nazarndan bir tehlike nazarile baktn ve
binaenaleyh Badat imendifer meselesinin saltanat seniye ve Almanya'ca imdiki sureti
telkkisi muvacehesinde ngiltere'nin lkayit kalmas mmkn olamayp, zaten hattn
imdiki erait dairesinde inasna muhalefet eylemek zere Londra kabinesi Fransa
hkmetile bir itilf akdeyiediini kemali hulsla beyan ettikten sonra bu imtiyazn
Almanya'ya itas haddi zatnda saltanat seniye tarafndan siyas ve iktisad pek byk bir
hata tekil eylediini de syledi. u ahvale ramen ingiltere devleti teebbs mebhusun
baa karlmasna yine esasen muhalefet etmeyecek ise de imtiyazn yalnz 'mali' yani
sermayenin tedariki noktai nazarndan deil, idare noktai nazarndan da umum devletleri
amil bir hal kesbeylemesi ve husus iin art zam olduunu ilvei makal etti. Gazr
mumaileyhin reyine gre Badat demiryolu teebbsnn bilteahhr ve bil mklt
baa karlmas eer saltanat se-niyece mltemis ise meselenin Londra kabinesince sureti
telkkisini esas ittihaz ederek irketin hem mal, hem de idare noktai nazarndan
'Beyneddveli' (enternasyonal) bir hale vaz' (yani Alman irketi halinde kalmayp
'enternasyonal bir irket haline ifra) maddesini Londra kabinesile mzakere etmeli ve bu
sayede husule gelecek itilf netayicini Almanya'ya tebli eylemelidir."

Londra'dan gelen yukardaki telgraflar zerine Yldz Saray'nn Berlin sefirimiz

araclyla Alman hkmetine verdii u belirsiz cevap da nemlidir:

"23 Gisan
Mabeyini hmayun bakitabetinden Berlin Sefareti seniyesine
Cevap Telgraf nameleri alnd. Mnderecat atebei ulyaya arzolunarak cevaben bu
derecelerde mhim mesailin birka gn zarfnda hal ve tesviye olunamayaca iar
klnmas irade ve ferman buyuruldu. Bu vesileden bilistifade urasnn Almanya Hariciye
Gezaretinin nazar dikkatine takdimu muvafk addediliyor ki Badat hatt hakkndaki
teebbs eer hali aslisinde takip olunsayd hibir suretle mklta uramayaca dergr
iken iin yeni glklere tesadf etmesi mahza Almanya devleti tarafndan bir takm yeni
teklifler serdolmmasndan ileri gelmitir. Taraf dierden saltanat seniyenin Acem
krfezindeki hukuku hkimiyeti dergr olmakla beraber bu ite bilmtala ve mlhaza
hareket edemeyecei ve ezcmle mezkr krfezde Almanya devleti veyahut bir devleti saire
tarafndan kmr deposu tesisine muvafakat eylemesi sebebile bilhare kendisince zarar
ve mklt mucip hdiseler zuhur etmeyeceine kanaat hasl eylemeksizin bu bapta kat'
bir cevap veremeyecei aikr bulunmaktadr."

ngiltere hkmetinin ileri srd artlardan rken Sultan Abdlhamid'in bu imtiyaz

meselesinden dolay bocalamaya baladn anlatan telgraf ise yz kzartacak
mahiyettedir.

"30 Mays Mabeyini hmayun bakitabetinden Berlin Sefareti seniyesine

Mahremane Malmu sefraneleri olduu zere ngiltere devletinin hukuk ve nfuzu
saltanat seniyeye mugayir bir surette Ceziretlrap'ta ileri kartrmas mahza Badat
demiryolu hattnn ihmali inasndan ileri geldii dergr olup demiryol meselesinin halle
tekarrp ettii hisolunur olunmaz Ceziretlrab' ngilizlerin bir kat daha kartrmaya
koyulduklar defatle grlen tecrbe ile msbettir. Eer 28 Mays tarihli
telgrafnamelerinde beyan klnd zere saltanat seniye ile Almanya arasnda Badat
demiryol hattnn teferruat inaiyesine dair bir mukavelenamei siyasi akdolunursa

ngiltere hattn inas artk muhakkak olduunu anlayarak Badat ve Basra vilyetlerinde
entrikalarn bir kat daha tedit ve tevsi eyleyecektir. Saltanat seniye u aralk henz bu
entrikalara derecei kifayede muhalefet ve mukavemet edebilecek vesaite malik deildir.
Zaten demityol hatt hakknda kumpanyaya kar vuku bulan taahhdat binnefis Almanya
devletine kar tekide hibir sebebi istical grlemez.
u mtalat zat lii sefiranelerine mahremane tebli klnmaktadr. Mlakat ve
teebbsat sefiranelerinde mtalat mebhuseyi esas ittihaz ederek Badat meselesine
dair bir mukavelenamei siyas akdi teklifini muallkta brakmaya syeylemeleri iradei
seniyei hazreti padiah iktizasndandr. Mukavelenamei mezkrun akdine muvafakat
etmek hkmeti seniyece esasen imkn haricinde bulunduu dergr ise de Almanya'y
gcendirmemek zere idarei maslahat edilmesi, yine iradei seniyei hazreti padiahiden
bulunmutur. "

Halbuki meselenin ald gayri tabii ekil zerine Alman hkmeti ar basmaya balam,
Sultan Abdlhamid'in evvelce Franszlara vaat ettii Ereli-ubuklu demiryolu hatt
imtiyazna mdahaleyi ima eder bir tavr almt:

"31 Mays
Berlin Sefareti seniyesinden Mabeyini hmayun bakitabetine
Aldm malmata nazaran hametl Almanya mparatoru hazretleri Badat demiryolu
hatt meselesinin taraf hametanele-rinden ahiren beyan buyurular arzu dairesinde hal ve
tesviyesini mddeti kalile zarfnda istihsal etmek zere metin ve kati bir lisan istimalile
hkmeti seniyeye tebligatta bulunmasn binefis saray imparatoriden telgrafname
keidesile Dersaadet'teki sefiri muvak-kata emreyleyecektir. mparator hazretleri Saltanat
seniye ile Japonya arasnda mnasebat resmiyet siyasiye tesisi meselesi ne halde
bulunduunu cizlerine sual ederek yaknda Almanya sularna muvasalat edecek olan
Japonya sefaini harbiyesini Osmanl sularna gndermek zere Almanya devletinin
istimali nfuz etmek emelinde olduunu bildirmi ve u kadar ki bu iin pek mahremane
tutulmasn tavsiye eylemitir.

Saltanat seniyenin Ereliden ubuklu'ya kadar bir demiryol hatt inas imtiyaznn bir
Fransz kumpanyasna itas tasavvurundan saltanat seniyece sarfnazar edildiini haber
aldndan u malmat sahih olup olmad hakknda dahi malmat talep eylemektedir. "

Alman hkmetinin bu tehditkr talebi nnde yumuamak gereini hisseden Yldz

Saray, allageldii gibi, idarej maslahat politikasna bavurmu, aadaki telgraf
gndermitir:

"19 Haziran
Mabeyini hmayun bakitabetinden Berlin Sefareti seniyesine
Almanya sefiri muvakkati Sadrzam hazretlerine icra eyledii tebligatta eer hkmeti
seniye Badat demiryol hatt meselesini sureti kafiyede tesviye etmek zere Almanya
devletile bir mukavelename akdine muvafakat etmezse Dersaadet'e hini izamnda kendisine
tevdi klnm olan balca vazife neticesiz kalm olacan ve binaenaleyh hametl
imparator hazretlerinin evamiri cedidesini istihsal eylemek zere Berlin'e gitmesi icap
eyleyeceini ve bu tebligat imparator hazretlerinin emrile icra eylediini sylemitir.
Almanya Hariciye Gazrile grp bu meseleye dair ittihaz klnan karara tevfikan akdi
Almanya'ca arzu olunan mukavelenin msveddesi evvelbeevvel mahza malmat kabilinden
olarak bize tebli edilmesi lzm geldiini ve bu tebligat icra edilmedike sefir tarafndan
gsterilen honutsuzluk esassz olacan kendisine izah eylemeniz ve Almanya
diplomasisinin bir zamandan beri hkmeti seniye ile mnasebatnda istimal edegeldii
vesail ve vesaite nazaran mezkr msveddeye kesbi Ula etmek istemekliimiz tarafmzdan
dnmeksizin ve menafimizin mukteziyatn tetkik etmeksizin mukavelenamenin akdine
muvafakat eylemek meyline bir delil addolunamayacan da nazr marnileyhe
bilhassa tasrih eylemeniz lzm gelir."

darei maslahat politikasnn Almanlar asabiletirdii u telgraflardan anlalmaktadr:

"27 Haziran

Berlin Sefareti seniyesinden Mabeyini hmayun bakitabetine

Mahremane Almanya devletinin saltanat seniye ile akdi arzusunda olduu yeni
mukavelename ne gibi mevadd amil olaca hakknda taraf ciziden vukubulan istizah
zerine Hariciye Gazr mukavelenamei mezkr evvelbeevvel Badat imendifer
kumpanyas vekilde bilmzakere verilecek karar zerine mezkr hattn inasna mteallik
mevadd muhtelif ey i ve saniyen Ceziretlrab'm hali siyasi ve temamii mlkisi hakknda
saltanat seniye ile Almanya arasnda baz taahhdat hususiyeyi ve Acem krfezinde
Alman sefaininin seyahatini ve mezkr krfezde Badat hattnn hangi noktaya mntehi
olaca maddesini amil olacan sureti mahremanede beyan etti."

"28 Haziran
Mabeyini hmayun bakitabetinden Berlin Sefareti seniyesine
Saltanat seniye Badat demiryol hatt meselesine dair tafsilt ve teferruat lzmeyi amil
olmak zere hatt mezkr kumpanyasile hemen mzakerata girierek bir mukavelename
akdine karar vermitir. Bu karar saltanat seniyenin bu mesele hakknda ittihaz edebilecei
tedabirin mntehasn tekil etmekte olup yeniden tadilile baka bir hale ifra mmkn
ola' mayaca cihetle Almanya devletinin karar mezkrun ittihaz dolay memnun
olacan mit ederiz,"

"29 Haziran
Berlin Sefareti seniyesinden Mabeyini hmayun bakitabetine
Dnk tarihli telgrafnamei lileri meddasm imparator hazretlerine arz ve iar ettirdim.
Varid olan cevapta imparator hazretleri dorudan doruya hkmeti seniye ile Almanya
arasnda bir mukavelename akdi emelinde olup saltanat seniyenin bu hususa temamii
muvafakatini arzu eyledii beyan olunmutur. Hariciye Gazr bu arzuyu imparatoriyi
cizlerine tebli ettii srada hkmeti seniyenin Almanya'ya kar ittihaz ettii yeni
politika ile Avrupa'da nail olduu yegne halis ve samimi dostluu bir daha iadesi
mmkn olamayacak surette katiyen kaybeyliyeceini ve bu mesleinin netayici vahimesini
az zamanda greceini dahi ityan etmitir."

Buna karlk Yldz Saray'nn dier hkmetlerin mdahalesinden korkar grndn

de u telgraflardan reniyoruz:

" 1 Temmuz
Mabeyini hmayun bakitabetinden Berlin Sefareti seniyesine
Mahremane Badat imendiferi teebbsn hyz fiile isalden klliyen iskat etmek zere
ne gibi tedabire mracaat edilebilecei maddesinin u dakikada Londra ve Petersburg
arasnda tetkik edi-legeldii alnan malmattan msteban olmu ve u hale gre bu
meseleye dair Almanya Hariciye Gazr ile mlakat icras hakknda evvelce makam
cizeden taraf sefiranelerine gnderilen telg-rafnamenin muhtevi olduu talimata tevfikan
ve artk taliki madde etmeksizin mlakat mezkreyi icra eylemeleri hususuna iradei
seniyei hazreti padiahi erefsudur buyurulmu olmakla icab lisine hemen tevessl
eylemeleri tavsiye olunur.
Tahsin "
"4 Temmuz
Berlin Sefareti seniyesinden Yldz'a
Taraf iii kitabetpenahilerinden verilen evamire tevfikan Hariciye Gazrn grerek
Badat imendiferinin inasna Rusya ve ngilterenin muhalefet edecekleri rivayat
hakknda mtalatn istifsar eyledim.
Gazr mumaileyh cevabnda Rusya devleti Almanya ile cari olan mnasebat
vedatkranesinin muhafaza ve teyidi lzumunu gittike daha ciddi bir surette takdir
eyledii, daha dorusu Almanya'nn dostluuna kat'iyyen lzumu olduu cihetle devleti
marnileyha tarafndan muhalefet ika ihtimalini vesilei endie ittihazna mahal
olmadn ve ngiltere'ye gelince devleti marnileyha yalnz kald takdirde bu bapta
Almanya ile bir sureti itilfiye akdinden baka bir ey yapamayacan beyan eylemekle
beraber eer Rusya ve ngiltere filhakika mesaili siyasiye hakknda bir itilf umum
akdedip de Badat imendiferinin inasna muhalefete karar verirlerse hal ve mevki bittabi
tebeddl eyleyeceini de syledi.

Tevfik"

Bu imtiyaz iinin yalnz Trkiye ile Almanya arasnda halledilmesinin imkn olmadn
anlamaya balayan Yldz Saray, Almanya'nn basksndan kurtulamad iin -tabii yeni
taviz karlnda- Almanya lehine ngiltere'nin rzasn salamaya uramtr.

"21 Temmuz
Mabeyini hmayun bakitabetinden Londra Sefareti seniyesine
Eer ngiltere devleti Ceziretlrab'da ve Acem krfezinde hali hazr ahdinin temini iin
bir itilf akdine muvafakat ederse bu hususun evketmeap efendimiz hazretlerince
fevkalde mucibi mahzuziyet ve hkmeti seniyece de mtekimi hissiyat minnettarane
olacan ve ngiltere'ye taallku olan dier birok mesailin de bu mnasebetle devleti
marnileyhann arzusu dairesinde halledilebileceini Hariciye Gazrna beyan ve teblie
ba iradei seniyei hazreti padiah memursunuz."

Bu imtiyaz ii hakknda ahsmda daha birok telgraf vardr. Okuyucularm skmamak iin
buraya birka tanesini almakla yetindim. Amacm, Badat demiryolu imtiyaz iiyle
Damad Mahmud Paa'nn iddia edildii ekilde megul olmadn ve olmas imknnn da
bulunmadn gstermekten ibarettir. Aaya koyduum telgraf Badat demiryolu
imtiyaz meselesinin ald son ekli kesin olarak belirtmekte ve bu ite bir ferdin deil,
herhangi bir hkmetin bile bamsz hareket etmesi imknnn kalmadn anlatmaktadr.
Bu imtiyaz ii uluslararas mevzuat meyanna ithal edildiinden Osmanl mparatorluu
topraklar zerinde kurulmas dnlen bu hat hakknda bizzat Sultan Abdlhamid'in bile
mdahale imknlar kalmamt. Bu durumu aklkla belirten telgraf aynen alyorum:

"Mabeyini Hmayun bakitabetinden Berlin Sefareti seniyesine

ngiliz Sefiri Sir Gikola d'Okonor bugn irzan huyundan msaadei seniye zerine huzuru
lii mevfuru hazreti padiahiye msul erefine nail olduu srada Badat imendifer
meselesinin mucip olabilecei rekabete mahal brakmamak zere ngiltere ve Fransa

devletleri bu meselede mttefikan hareketi evvelbeevvel aralarnda kararlatrdktan sonra

imdi mezkr imendifer iinin beyneddvel bir itilf istihsali suretile umum bir hale vaz'
teferruatn mzakere eylediklerini beyan etmi ve saltanat seniyenin bu bapta
muvafakatini mezkr devletlere bir muhtra ile bildirmesi muvafik olacan da ilveten
sylemitir. Sefiri mumaileyhin u ifadatn sureti mahremanede Almanya Hariciye
Gazrna bildirerek nazr marnileyhin verecei cevab taraf ciziye iara
mezunsunuz."

Demiryolu mtiyaz Yamas

Badat demiryolu imtiyaz meselesine son vermeden nce Aydn, Ereli-ubuklu ve

Metrovie hatlar hakknda cereyan eden haberlemelere ait baz telgraflarn da burada
yaymlanmasn, yukardaki satrlarda sz konusu edildikleri iin gerekli gryorum.
Aydn hatt hakknda Mabeyin bakitabetinden Londra Sefareti'ne ekilen telgrafn sureti:
"7 Austos
Mabeyini hmayun bakitabetinden Londra Sefareti seniyesine
Aydn hattnn dir'e kadar temdidi Anadolu hattn zarardide ederek mklt mhimme
zuhuruna sebep olabileceinden Gafa ve Hariciye Gazrlar bu baptaki mtalalarn
iara memur edilmilerdir. Bu bapta bir karar itasna kadar Aydn demiryolu kumpanyas
hattn temdidi hakknda Gefa Gezaretile mzakerata girimekten itinap eylemelidir. u
nkteyi bil ifatei zaman Hariciye Gazrna tebli ve izaha memursunuz."

Bu telgrafa gelen cevap sureti:

"9 Austos
Londra Sefareti seniyesinden mabeyini hmayun bakitabetine
Aydn demiryolu imtiyaz meselesine dair erefsudur buyurular iradei seniyei hazreti
padiahi meddasnt tefsiren taraf samii kitabetpenahilerinden keide klman

telgrafnameyi ngiltere Hariciye Mstearna tebli ettim. Mstear mumaileyh cevaben

ngiltere devletinin bir kere daha aldatld bu tebligatle mertebei sbutta bulduundan
Hariciye Gazr Sir Grey'in nazarnda Devleti Ali-yenin ngiltere'ye kar reva grd
suimuameleye yeni bir delil tekil edeceini beyan ve eer Aydn hattnn dir'e kadar
temdidi hakknda birka gne kadar artk layetegayyer olarak yeni bir irade tebli
olunmazsa ngiltere devletinin kendisine kar iltizam olunan suimuamele politikasna
kar lkaydane hareketi kabul etmediini isbat ve bu suretle haysiyetini muhafaza etmek
zere mnasip grecei bilcmle tedabire mracaatte kendisini hakl addeyleyeceini
ilvei makal eyledi."

Aydn hattnn uzatlmasnn Almanya tarafndan engellendiini bildiren aadaki telgraf,

mdahalelerin ne kadar ac bir ekle girdiini gstermektedir:

"26 Terinievvel
Mabeyini hmayun bakitabetinden Berlin Sefareti seniyesine
Mahremane Aydn demiryolu hattnn temdidi hakknda Gafa Gezaretime icra
klnmakta olan muamelt ve mzakeratn bir mddet tehir edilmesini Almanya sefiri
Mabeyini hmayundan musrrane talep etmi ise de bu talebi mahremanesinin esbabn
izah etmek istemediinden bu bapta Almanya hkmetinden mstacelen talebi malmat ve
izahat dostaneye memursunuz."

ubuklu-Ereli demiryolu hatt dolaysyla Mabeyin bakitabetiyle Paris ve Berlin

sefaretleri arasnda karlkl gnderilen telgraflar aynen:

"2 Mart
Mabeyini hmayun kitabetinden Paris Sefareti seniyesine
ubuklu-Ereli demiryolu hatt meselesinin kariben hsn tesviye edilecei hakknda
Fransa'nn Dersaadet sefiri Msy Konstan'a teminat verilmi olduundan bu keyfiyetin
Hariciye Gazr Msy Pion'a teblide hasl edecei tesirin iarna memursunuz. "

Almanya devletinin ubuklu-Ereli demiryolu hatt imtiyaznn Franszlara verilmesine

gsterdii muhalefette srar edip etmedii Mabeyini hmayundan Berlin Sefareti
seniyesine yazlarak bu konuda bilgi istenmi olduundan ad geen sefaretten aada yer
alan telgrafname ekilmitir:

"3 Mart
Berlin Sefareti seniyesinden Mabeyini hmayun bakitabetine
Ereli imendifer meselesi hakknda ahiren Paris kabinesi Almanya hkmetini istimza
etmitir. Mezkr kabineye verilen cevapta Almanya hkmeti bu mesele hakkndaki
mesleini Metrovie imendifer meselesinin kesbedecei hale gre tayin eyleyecei beyan
olunmutur. Taraf lii kitabetpenahilerinden varid olan talimat zerine Almanya Hariciye
Gazrile icra ettiim mlakatta nazr marnileyh bu bapta Paris ve Berlin kabineleri
arasnda mzakerata giriilmi olduunu tasdik ederek Almanya'ca ittihaz klnacak
kararn birka gne kadar Berlin kabinesi tarafndan Fransa hkmetine tebli
olunacan ve karar mezkr Fransa devleti Metrovie hattna ve Badat imendifer
meselesine dair baz taahhdatta bulunmas artile Ereli demiryolu meselesine Fransa'ca
muhalefet edilmeyeceini mutazammn olacan syledi. Ve mlakatnn hatemesinde
Ereli hatt meselesinde Rusya'nn da muvafakati muhakkak olduunu ilvei makal eyledi."

"5 Mays
Paris Sefareti seniyesinden Mabeyin i hmayun bakitabetine
Meclisi Vkelnn son itimanda hkmeti seniyenin Ereli meselesinde iltizam eyledii
meslee bir mukabele olmak zere eyh Said nam mevkiin igali mevkii mzakereye
konulmutur. Hariciye Gazr Msy Pion Babli'nin Ereli meselesinde ika ettii
meslein Ereli-ubuklu demiryolu hatt meselesinde Fransa'nn taleplerini icra etmemek
emelinden ileri geldii itikadnda bulunmaktadr. Msy Konstan meselenin bu ciheti
hakknda Babli'ye bir sual irad iin talimat ahzeylemistir."

"7 Mays
Mabeyini hmayun kitabetinden Paris Sefareti seniyesine
Mstaceldir. Zat evketsemat hazreti padiahinin Ereli ilerinde Fransa hkmetini her
vehile honut etmeye amade olduunu hkmeti marnileyhaya hemen bildirmeye
memursunuz. Eer evketmeab efendimiz Ereli-ubuklu demiryol hatt meselesi de dahil
olarak bu ite Fransa 'yi memnun etmek mmkn olamadn grrlerse Fransa devletinin
honudisi baka suretle istihsal klnacaktr. Bu vesile ile mklemenizde saltanat
seniyenin Ereli ilerinde Fransa menafime mugayir mukarrerat iltizam etmesi kendi
emeline mugayir olarak dveli sairenin tazyikatndan ileri geldiini ve ite bu suretle
Babli ehveni erri tercihe mecbur olduunu ima ve ilham edecek surette idarei makale
memursunuz."

"16 Knunuevvel
Berlin Sefareti seniyesinden Mabeyini hmayun bakitabetine
mparator hazretleri Almanya'nn Dersaadet Sefareti'nden varid olan bir telgrafname
zerine nezdi ciziye bir memuru mahsus gndererek Ereli'den ubuklu'ya kadar bir
demiryolu hatt inas imtiyaznn Anadolu imendifer kumpanyasndan baka bir irkete
itasna Almanya devleti katiyen muhalefet eyledii taraf lii kitabetpenahilerine iar
olunmasn talep etmi ve Almanya Hariciye Gazr da cizlerine o yolda tebligatte
bulunarak bu baptaki cevab imparator hazretlerine arzeylemek zere yarn akama kadar
bekleyeceini ilveten bildirmitir. "

Ad geen ubuklu-Ereli demiryolu imtiyazn eski Fransa Maliye Bakan Msy Ruviye
ile demiryollar mteahhidi Msy Vitali ve dier baz Fransz bankerleri talep etmekteydi.
Fransa Dileri Bakan da bunlarn haklarn savunmaktayd. Msy Konstan bu ite
baarl olmak zereyken Almanya'nn muhalefeti giriimini bozmutur.
zetle, Trkiye topraklar zerinde iktisadi karlar salamaya alan Almanya, ngiltere
ve Fransa hkmetlerinin bu rekabetli hareketlerine Avusturya hkmetinin de katld
aadaki telgraflardan anlalmaktadr:

"14 ubat
Mabeyini hmayun bakitab etinden Viyana sefareti seniyesine
Dnk tarihli telgrafnameleri alnmtr. Bundan iki mahdan fazla bir mddet evvel
Hariciye Gezareti muavini Baron (Kal) tarafndan imparator hazretleri namna olarak icra
klnan vesayann taraf sefiranelerinden iar zerine Bosna'nn Saray ehri ile Metrovie
arasndaki demiryollarnn ilsakna dair besledii arzunun yaknda hyz fiile isalini
bedaheten kendi tarafmzdan vdeylemi idik. Bu vadimizi gelecek mevsimi baharda
Metrovie'den Talca'ya bir demiryolu inas suretile tutacaz. Viyana kabinesinin takip
eyledii ikinci meseleye gelince onun bilfiil halli Rusya'nn bir zamandan beri Sofya'da
takip eyledii mesleki bir kat daha takviye ve tedid eylemesi gibi bir netice hasl
etmesinden korkuyoruz. te bizi meselei mezkrede tereddde duar eden keyfiyet bundan
ibaret olup eer mkltn nn alabilecek zeminde bir teklif tebli olunursa
memnuniyetle telkki eyleyeceimizi beyan ederiz."
"29 ubat
Berlin Sefareti seniyesinden Mabeyini hmayun bakitabetine Talca'dan Metrovie'ye
kadar ina edilecek demiryol hatt meselesinde Rusya tarafndan ika edilen muhalefet
hakknda mhim bir tebligat icras iin Hariciye Gazr bu kere cizlerini nezdine davet
ederek Rusya devleti Anadolu'nun ksm malmunda demiryol inas hakkn kendisine
hasrettirmi olduuna gre devleti marnileyhann bu kere vukua gelen muhalefetini
haksz grmekte ve Rusya'nn Anadolu'ca istihsal ettii hak Trkiye'nin dier ksmlarnda
imendifer imtiyazat metalib esinden istifa ve istinkfn mstelzim bulunduunu dahi
beyan ederek Petersburg kabinesinin her gna tebligatna muhalefet iin nazr
marnileyh bu delili istimal etmekliimizi bize tavsiye eylemektedir."

"5 Gisan
Viyana Sefareti seniyesinden Mabeyini hmayun bakitabetine Viyana kabinesi tarafndan
defatle iltimas olunduu zere Selanik ve Kosova vilyetleri dahilinde her gna imtiyazat
istihsali tebaai Osmaniye ile Avusturya tebaasna hasredildiine dair mezkr kabineye bir
beyanname tebliine hkmeti seniyece muvafakat edildii takdirde Avusturya devletinin

de Makedonya ktasna dair saltanat serye ile hafi bir mukavelenamei asker akdine
muvafakat eyleyecei cuma gn huzuru maalii mevfuru velinimet zamiye hini kabulnde
Dersaadet'teki Avusturya-Macaristan sefiri tarafndan evketmeab efendimiz hazretlerine
resmen tebli edilmi olduunu Hariciye Gazr cizlerine beyan ederek bu tebliin cevab
tesri klnmasn iltimas etmi olduundan iar keyfiyete msaraat klnmtr."

"1 Mart
Mabeyini hmayun bakitabetinden Viyana sefareti seniyesine Bosna'nn Saray ehrini
Selnik'e raptedecek olan demiryol hattn ehemmiyetsiz bir hale getirmek zere Rumeli
ktasnda dier demiryol hatlar inasn dveli muazzamadan bazs hkmeti seniyeye
tavsiyeye karar verdikleri Viyana kabinesinin ald malmattan tamamile tezahr ettiini
Avusturya'nn Dersaadet Sefiri Babli'ye beyan ederek Metrovie iltisak hattna
muvafakat sureti-le Babli'nin Avusturya'ya kar gsterdii hsnniyet semeresiz
kalmamak zere Makedonya ktasnda badema icra edilecek bilcmle imendifer inaatnn
Avusturya ile bir itilf husule getirilmeksizin mevkii icraya konulmayaca hakknda bir
beyanname tastirile Avusturya'ya itas muvafk olacan sylemitir. Bu yolda bir taahht
altna gitmek hkmeti seniyenin hukuku istikllde kabili tevfk olmadndan, bu teklife
muvafakat katiyen mmkn olamayacan Avusturya Hariciye Gazn'na teblie bairadei
seniyei hazreti padiahi memursunuz."
Avusturya hkmetinin yukardaki telgraflarda grlen "yardm teklifi" ne kadar ar
artlara dayanmaktadr. leride grlecei gibi, Avusturya hkmeti icat ettii Makedonya
adl denetimi dolaysyla, hkmetimizden daha birok imtiyaz koparmak sevdasna
dm; zaafmzdan yararlanmak yolunu tutmutur.
Bu imtiyaz yamasnda italyanlara da hisse verilmitir. Avusturya hkmeti tarafndan
ina edilecek Manastr-Metrovie hattna karlk, taviz olarak, italyanlara da AvlonyaManastr hatt bahedilmiti. talyanlar da iin abuklatrlmasn istemilerdir.

"14 Mart
Mabeyini hmayun bakitabetinden Roma Sefareti seniyesine

Cevap nas mukarrer olan hattn tetkikat fenniyesine nihayet iki aya kadar
balanacaktr. Bu bapta Gafa Gezareti'ne zaten talimat muktaziye verilmitir. Bu baptaki
kararr mmkn olduu kadar hafi tutulmas talya Sefirde beynimizde karargirdir.

Abdlhamid'in i Siyasetinden rnekler

Memleketin d siyasetini ilgilendiren yukardaki telgraflara iilerimizi ilgilendiren birka

telgraf daha eklersek, memleketin o gnk i ve d durumu hakknda daha ak bir fikir
edinmi oluruz; ayn zamanda Sultan Abdlhamid devrinde memleketin nasl bir anari
kayna haline geldiini de reniriz.
Burada, Trablusgarp snrnda Franszlar ve Msr Hdiviyeti ile; Akaba ve Aden'de
ngilizlerle; Badat ve Basra'da ranllarla ve nihayet Kafkasya snrnda Ruslarla mevcut
ve bazen iki taraf aasnda arpmalara varan olaylardan sz etmek ve bunlara ait belgeleri
yaymlamak niyetinde deilim. Zira bu olaylar d siyasetteki bozukluklarn doal
sonulan olarak kabul ediyorum. Bu nedenle buraya yalnz dorudan doruya iilerimize
ait baz telgraflar alyorum. rnein, Mir Feyzi Paa'nn:

"4 ubat
San'ada bulunmakta olan Mir Feyzi Paa'dan Mabeyini hmayun bakitabetine
San'a ile dahildeki bilcmle mevakide askerin ne yiyecek ekmei, ne de dmana kar
kullanacak kurunu kalmamtr. Umum ordunun birlikte kyam eylemesi alebi
ihtimalttan addedilmek derecesinde yaknlalmtr. Mahmud Yahya bu halimizi haber
aldndan tedarikta koyulmu ve binaenaleyh bu cihetten de tehlike kesbi vehamet
eylemitir.
Defatle talep ettiim asker gnderilmedi. Gnderilse de bundan sonra teslihlerine imkn
kalmamtr. nk geen sene mevsimsiz bir tella terhis klman redif askerinin
Hudeyde'de brakm olduklar eslila ahiren makam vly seraskerinin emrile
Trablusgarb'a gnderildi.

Yemen vilyetinin iki aya kadar elimizden kamilen kmas muhakkak gibi grndnden
eer bu hal baa gelirse zerre kadar mesuliyet kabul etmeyeceimi tekraren beyan
ederim."

u telgrafa baknz; koca bir imparatorluu temsil eden saltanat makam asker gndermek
imkn olmadn itiraf ediyor:

"26 Mart
Mabeyini hmayun bakitabetinden Mir Feyzi Paa'ya
Yemende hasl olan ahval yani isyann terakkiyat muvacehesinde asker mevcudunun
kifayetsizliine dair ita klnan tafsilt aynile atebei ulyay hazreti padiahiye
arzolunmutur. Ahvali mruza fevkalde teessf ahaneyi mucip oldu. Yemen'e yeniden
asker irsaline olan lzum gayri kabili inkr ise de Balkanlar'daki ahval; Avrupa
ktasndaki mevcuda katiyen dokunulmamaya mecburiyeti katiye hasl eyledii gibi
Rusya'nn meslei de Anadolu hududundan asker ayrmamaya mecburiyet gstermekte
olduundan u ahvali nazar dikkate alarak orada mevcut askerle imdilik muhafazai
mevki edilmek zere idarei maslahat olunmas biradei seniye eki-den tavsiye klnr."

u telgraflardaki ackl duruma ne denir:

"20 Mays
San'ada bulunmakta olan Mir Feyzi Paa'dan Yldz'a
Asakiri ahane bir senei kmile zarfnda ancak iki maa aldklarndan mtemian terki
silh etmek ve savamak temayltn izhar ediyorlar."

"26 Mays
San'ada bulunmakta olan Mir Feyzi Paa'dan Mabeyini hmayun bakitabetine

Hudeyde ile mnasebatmz klliyen mnkati olmutur. Birka gn-denberi her tarafta
ussat asakiri ahane zerine iddetle hcum ediyorlar. Eer bir haftaya kadar asker ve
imdat gnderildiine dair malmat cedide almazsam istifaya katiyen karar verdim. Para,
asker, mhimmat katiyen elzemdir. Maamafh San'ann bunlar vrud edinceye kadar
dayanabilmesi imdi artk pek az mid edilebilir. "

Hudeyde mutasarrflndan gelen telgrafla Medinei Mnevvere Muhafzlnn telgraf ne

kadar elimdir:

"29 Temmuz
Hudeyde mutasarrflndan Mebayini hmayun bakitabetine
Mahremane ve mstacel Memleketlerine mteveccihen hareket eylemek zere vapuru
mahsusun muvasalatna hayli zamandan beri intizar eylemekte bulunan asakiri msteddile
Hudeyde ars zerine hcum eylediklerinden asakiri merkume ile Hudeyde ahalisi
arasnda bir msademe ileri gelmi ve be asker maktul, on drt asker de mecruh
olmutur. Ahaliden drt maktul ve sekiz mecruh vardr. Asakiri mstebdile ehir
etrafndaki bild ahalisi zerine atee devam eylemektedir. u ahval muvacehesinde talya
konsolosu eer talya tebaasnca zayiat ve haarat vukua gelirse hkmeti mesul
tutacan ve itia devam ettii takdirde bir harp sefinesi gnderilmesini hkmeti
metbuasndan talep eyleyeceini bildirmi ve ngiltere konsolosu da iadei inzibat iin
tedabiri cedide ittihaz olunmasn ve tedabiri mezkre neden ibaret olduu hakknda
kendisine malmat ita olunmasn talep eylemekle beraber indeliktiza ngiltere devleti icap
eden tedabire binnefis kendisi mracaat ve harp sefineleri irsal eyleyeceini de imdiden
bildirmitir. Konsoloslarn bu tebligatna cevaben askerin memleketine iadesine memuren
bilhassa bir sefine isticar edilmi ve yola karlm olduunu beyan eyledim; fakat henz
bu askeri almak zere Svey Kanal'ndan hibir sefine gememi olduunu biliyorum.
Ufak bir vapurla Ciddeden buraya piyade efrad muvasalat edecektir. taatsizlik
gstermekte olan asakir cebren bu vapura girerek memleketlerine gitmek istiyorlar. Ve
Akaba'da karaya karlmalarn istemeyip Beyrut'a izamlarn musrrane talep eyliyorlar.
Asakiri merkumenin bir ecnebi konsolosunu katlederek itia zuhuruna sebebiyet vermek
emelinde bulunduklar da mervidir."

"24 Terinievvel
Medinei Mnevvere muhafzlnda Mabeyini hmayun bakitabetine
Medine'de bulunan zabtam askeri sefaleti kmile iinde bulunduklar gibi efrad
askeriyenin de srtnda elbise kalmam olduunu ve nafakai yevmiye olarak birka avu
pirinci bile bin mkltla tedarik eylediklerini dorudan doruya makam devletlerine
iar eylemekten baka are gremeimden tedabiri cile ittihaz edilmesi istirhamile
arzederim."
Mir Feyzi Paa'nn aadaki telgraf ise, durumun vehametini iyice anlatmaktadr:
"20 Knunuevvel
San'ada bulunmakta olan Mir Feyzi Paa hazretlerinden Mabeyini hmayun
bakitabetine
Ahiren telgrafla vukubulan taleplerime ramen ne para, ne de asker gnderilmedii cihetle
asakiri ahanenin hali metrukiyetini grmekte olan reisi ussat tedarikt mhimme icrasna
balam ve ezcmle Hudeyde ile San'a arasnda mnasebat katolunmutur. Maa almam
olan asker reddi hizmet ediyorlar. Hatt Asir cihetinde askerin ksm mhimini firar
eylemektedir. Hal ve mevki btn btn vahim olup hdisat mhimme zuhuru
beklenmektedir. u hali taraf lii kitabetpenahilerine iar ettiim srada, asker ve para
gnderilmemesi sebebile ussata kar tedabiri muktaziyenin ittihaz olunamamasndan ileri
gelecek netayicin mesuliyeti kime ait olaca tayin buyurulmasn rica eylerim."

mparatorluun snr blgelerini ilgilendiren bu telgraflardan sonra, idare mekanizmasn

yakndan ilgilendiren, zellikle vatan evlatlarnn nasl harcandn anlatan ya da bir iki
bin lira iin atalarmzn tertemiz olarak bizlere emanet ettii Trklk erefinin nasl
ayaklar altna alndn gsteren ve nihayet en nemsiz kararlarda bile taviz vermeye
mahkm kabul edildiimizi bildiren aadaki telgraflarla bu konuyu kapamak istiyorum:

"22 Haziran
Yldz'dan Rumeli vilyat mfettii umumisi Hilmi Paa'ya

Ferik emsi Paa Kolain hdisesi esnasnda Karada cihetine gemi iken bu kere
memaliki ahaneye avdete balayan Hristiyanlarn atlarndan ve hayvanatndan yeni bir
vergi alnmas lzumu hakknda srar etmi ve teklifi mezkr hkmeti seniyece tasvip
buyurularak icray icab takarrr eylemi olduundan bu bapta talimat muktaziyenin icap
edenlere itasile beraber merkuman Hristiyanlarn daha baka suretle dahi
cezalandrlmas hakkndaki teklifinin ayan kabul ve tatbik grlmedii hakknda da
marnileyh emsi Paa'ya malmat verilmesi tavsiye olunur.
Tahsin "

"26 Haziran
Mabeyini hmayun bakitabetinden Drdnc orduyu hmayun Miri Zeki Paa'ya
1318 senesi kurasna mensup olduklar cihetle mddeti muvaz-zafiyetleri hitam bulmu
bulunan Bitlis'te ramsaz asakirin ehirden karak ve civardaki kylere dalarak drt
saat mtemadiyen yamakerlik ettikleri ve bu esnada ahaliden elli kii kadar maktul ve
mecruh olduu ve sayfiyesinde bulunmakta olan askeri kumandan bu vukuattan ancak alt
saat sonra haberdar olarak vazifesi bana yetitii hakipay seniyei mlkneye
vukubulan mruzt zerine mesmuu hmayun olmu ve kumandan mumaileyh Vali Ferid
Paa aleyhine ahali tarafndan vukua gelen hareket esnasndaki meslei cihetile mesuliyeti
azime altnda olup azli hakknda be gn evvel talimat verilmi iken elan hizmet banda
bulundurulmas mucibi taaccp olmutur. Mumaileyh kumandann hemen tebdili mekn
ve zaten yola km olan Trabzon valisi Tahir Paa tarafndan icra olunacak tahkikatn
hitamna kadar Ferid Paa'nn Erzincan'da alkonulmas emrii ferman hazreti padiahi
iktizasndan bulunmu ve marnileyh Tahir Paa, vali Ferid Paa ile beraber askeri
kumandann ahvali hakknda da icray tahkikata memur edilmitir."

"8 Temmuz
Badat'tan Altnc Orduyu hmayun Miriyetinden Mabeyini hmayun bakitabeti
celilesine
Hududu raniyede kin Peve mevkiinde bulunan asakiri ahaneden iki yz kadar ala
dayanamadklar cihetle ran cihetine savumulardr. Mevakii hududiyeyi igal eden

asakiri ahanenin ihtiyacat iin talep olunan mebaliden hibiri gnderilmedii cihetle
umum asker pek sefil bir halde bulunmaktadr."

"9 Temmuz
Hamadan Mabeyini hmayun bakitabetine
Hicaz demiryol hatt inaatnda istihdam edilmek zere Musul'dan sevkolunan be yz krk
yedi nefer asakiri ahane refakatlerine tabip terfik edilmeksizin ve ancak bir yzbann
kumandasna tevdi olunarak yola karldklar cihetle yz elli neferi Musul ile Hama
arasndaki mesafede telef olmular ve yz neferi de yorgunlua ve mahrumiyete
dayanamadklarndan firar etmilerdir. Binanena-leyh asakiri merkumeden ancak U yz
neferi Kuds erife mteveccihen Hama'ya muvasalat etmi ve onlarn da yars ar
surette hasta olduklar mahede edilmitir."

"11 Austos
Londra Sefareti seniyesinden mabeyini hmayun bakitabetine
Gmrk rsumunun tezyidi meselesinde ngiltere devleti itirazat vakasna canibi
Babli'den verilen cevaplar kfi grmedii cihetle meselei mebhuse hakknda elyevm
Londra kabinesile Dveli Muazzama arasnda teatii efkr edilegeldii ve bu mzakeratn
hayli zaman imtidad muhtemel olduu bu kere Hariciye Gezareti'nden cizlerine beyan
edildii srada eer ngiltere'nin muallkta bulutlan ileri hal ve tesviye olunursa
Babli'nin u muamelei itilfyeveranesinde mukabil devleti marnileyha da rsumu
mezkreye ait teferruatn tetkikini tiye talik ederek tezyidi rsumu hemen n bir surette
kabul eyleyecei de anlatlmtr.
Musurus".

"1 Knunusani
Msr Fevkalde Komiserliinden Mabeyini hmayun bakitabetine
Hudeyde'den alm olduu esliha ve mhimmat Trablusgarb'a nakledecek olan darei
mahsusaya mensup Mekke vapuru Kanal kumpanyasna tediyesi lzm gelen yedi bin

frang tesviye edememesi sebebile mruruna msaade olunmayarak tefakkufe mecbur

edilmi olduu halde taraf ciziden icra klnan vesaya zerine seyahatine devam
etmesine msaade olunmu idi. Mebl mezkr taraf ciziden Babli'ye icra klnan
vesayay mkerrereye ramen elan tesviye olunmadndan Kanal kumpanyas badema
hibir Osmanl sefinesinin mruruna msaade etmemeye karar vermi ve parann
gnderilmesine muntazran bu kere hcca nakline memur Marmara vapuru Svey'te
alkonulmutur."

Damad Mahmud Paa'nn Sultan'a Telgraf

Osmanl mparatorluunun i ve d gidiatnda grlen bu durum ve artlar nedeniyledir

ki, memleketin dnce sahibi evlatlar birer birer ortaya atlmak gereini hissetmiler ve
Avrupa'ya ekilerek Sultan Abdlhamid istibdad aleyhine mcadeleye girimilerdir.
te Damad Mahmud Paa ve oullarnn memleketi terk etmesi de bu his ve dnceye
dayanr. Yukarda sylediimiz gibi, Mahmud Paa ve beraberindekiler stanbul'dan
ayrldktan sonra, doruca Marsilya'ya gitmilerdir. Orada kendilerini, mabeyinden ald
emir gereince, Osmanl hkmeti baehbenderi karlamtr. ehbender bey bir taraftan
Sultan Abdlhamid'in selamn Paa'ya iletirken, birok enam ve ihsan mjdelemi, dier
taraftan da Yldz Saray'nn talimat dairesinde, sabi iki ocuunu karm olmak ve ei
Seniha Sultan'n elmas ve mcevherlerini alm bulunmak suundan Paa'nn
tutuklanmasn ve teslimini Fransa hkmetinden istemeyi unutmamtr. Bu bavurudan
haberdar olan Paa, Sultan Abdlhamid'e ac bir telgraf ekmekten kendisini alamamt.
Bu ekilde de Sultan Abdlhamid'in ikiyzl politikas layk olduu karl grmtr.
Paul Fesch'in, Abdlhamid'in Son Gnleri adl eserinde grdmz bu telgraf aynen
buraya ekliyorum:

"Hametmeab,
Yksek Osmanl hkmdarlna sadakatimden ve padiahn kanunlarna itaatimden hi
kimse phe edemez. Sk ve salam rabtalar beni hanedannza balyor. Ben
Mslmanm. Hkmdarn da damadym. Hametmeablar halife ve Osmanl padiah

bulunuyorsunuz. Hkmdar ile halk yekdierine karlkl vazifeler taahht eden sk bir
dayanma ile birlemilerdir. Halkn hakiki saadeti bu itirakten doacaktr. Bizim birinci
dileimiz ykselmeyi tahakkuk ettirmek ve hametmeabnzn fazilet yolunda her gn biraz
daha fazla ilerlediini grmek dncesi olacaktr. Peygamberimiz: 'Mteakip gnn
evvelkinden daha fena olmas bedbahtlktr' dememi midir? Zaten iimizden herkes
Osmanl selmeti ile ayni derecede alkadar deil midir? Hametmeab, tamamen samim
olarak ak sylememe msaade ediniz ki, idare ekliniz hibir kanun tarza ve doru bir
halife gidiine, hatt Avrupa hkmdarlar usulne de benzemiyor. Hkmdarlnzda
daha ziyade birka bin sene evvel yaayan baz tiranlara mabih noktalar var.
Hametmeablar, memur olarak aa tabakann cahillerinden, bunam ihtiyarlarndan,
hilekr yalanclardan, bozuk ahlkllardan ve hatt apulculardan baka kimse
kullanmyor. Bunun iindir ki namuslu ve faziletli adamlar hametmeablarna
yaklaamyorlar.
Bu gibi unsurlar ile bir halkn saadetinden emin olmak mmkn mdr? nadnz ve bu
kmaz yol milletimizi tamamen ykmaktan baka hangi neticeye gtrebilir? Bana kalrsa
hametmeab, baz mstebid ve egoist hkmdarlar gibi hareket ediyor ve On Beinci
Louis'nin me'um szn tekrarlyorsunuz: 'Benden sonra isterse tufan olsun!'
Siz kendinizden baka kimseyi dnmyorsunuz. Btn haklarn ve insanlk hislerinin
zerine basarak geiyorsunuz. Milletin refah sizin en son dnceniz ve yirmi drt milyon
Osmanl sizin egoistliinizin kurbandr. Halbuki bir lhze dn ve mlhaza gsterir ki
hakikati hal halkn hissiyatdr. Siz halk tarafndan adaleti tatbike memursunuz; ona
hmet etmeye mecbursunuz. Kuvvetlerinizi umumi arzuya ve kanuna uydurmazsanz
mesulsnz.
Maliyede, bahriyede umum tesislerin sefil vaziyetleri, dier nezaretlerdeki yolsuzluklar,
sefalet ve dehetle kanayan kalplerin tehlike feryatlar mstebitliinizin hangi dereceye
kadar ykseldiini gsteren sarih almetlerdendir. Siz memleketin yklmasna sebep olan
yegne failsiniz. Dktnz kanlar, sndrdnz ocaklar herkese dehet veriyor.
Binlerce insan -Hristiyandan ok Mslman- mahvoldular. Tebaanz istibdadnzdan
kurtulmak iin kayor. Vatan boalyor, irad daralyor ve siz, her eye lkayit, meydan
okur gibi, gz kamatrc ve fuzuli lksnzde devam ediyorsunuz.

Beni konsoloslara ve eliliklere, suikast ve karmn mcevherlerini alan bir hrsz ve iki
ocuumu aldatarak karan bir baba olarak bildirmekten sklmyorsunuz. Bir Osmanl
hkmdarnn tevkifimi mmkn klmak iin byle yalanlar uydurmas adilik deil midir?
Fakat ben bunlardan sarf nazarla padiahn dt vehametten ve vatanmdan
bahsetmeyi tercih ediyorum; yalnzca beni alkadar eden eylere ehemmiyet vermek
istemiyorum.
Vatanmz zengin ve halk bahtiyar edecek kabiliyettedir. Hatt byk bir kolaylkla
imdiki nfusun yirmi mislini beslemeye muktedirdir. Fakat heyhat! Bir hrsz etesi
zerine km ve bu zenginliin yolunu kapam bulunuyor. Sizin hareketleriniz
dolaysiledir ki btn bu sevimli topraklar bakmsz kalmtr. Yalnz kendi menfaatinize
kullanmak gayesile mkfat olarak dattnz ve hesapsz olarak harcadnz paralarla,
muhtelif bankalara kendi adnza koyduunuz milyonlarla, Osmanl hkmeti bugn byk
bir donanmaya sahip olabilirdi. Her eye ramen Girit bizim iin kaybolmayacakt. Belki
harbe de hacet kalmayacakt. Yunanllarda da intikam hissi uyanmayacakt. Btn bunlar
hibir zaman affedilmeyecek olan hatalarnzdandr.
Sekiz seneden beri size mteaddit defalar bu dnceleri syledim. Bu szlerimi takdir
etmediniz ve beni anlamadnz. yle ise size stanbul'da bulunduumdan daha fazla
hakikati syleyeceim. Dndm ki: madem ki sultan cizdir, dinlemeyi ve anlamay
reddediyor; o halde benim milleti aydnlatmam ve imdiki rejimin tehlikelerini ve
deimesi ihtiyacn ortaya koymam lazmdr. Bu vazifeyi ifa etmek ve vicdanm btn
mesuliyetlerden kurtarmak iin Avrupa'ya geldim. Ben Mslman ve Trkm. Irk ve din
fark gzetmeden vatanma hizmet etmek istiyorum. ki olum da ayn gaye ve emel ile
buraya, bana bu mukaddes vazifede yardm etmek iin geldiler.
Adalet daima galabe alar ve hibir vakit malp olmaz.
Paris, 21 kinciknun 1900
Damad Mahmud"

Damad Mahmud Paa'nn bundan yarm yzyl nce zamann kudretli diktatr Sultan
Abdlhamid'e ektii bu beli telgraf ihtilalcilik edebiyatmzn bir aheseridir.

Damad Mahmud Paa, Fransa ve svire'de

Damad Mahmud Paa ve beraberindekiler Marsilya'dan doruca Paris'e gitmilerdi.

Kendilerini, bata Ahmed Rza Bey olmak zere, btn Trkler ilgiyle karlamlardr.
Paa'nn Paris'e gelii, "Jn Trk" leminde bir sevin dalgas yaratmt. Sultan
Abdlhamid ise, enitesiyle yeenlerinin stanbul'a dnmeleri arelerini aratryordu.
Bu grev ncelikle Paris Sefiri Mnir Bey'e havale edilmi, sonralar Turhan Paa ve Nuri
Bey'ler de bu meseleyle ilgilendirilmitir. Fakat, Mahmud Paa'y geri dndrmeye,
mcadeleden vazgeirmeye imkn bulunamamt.
Murad Bey'in, stanbul'a dnnden sonra, Avrupa'da "Jn Trk"l temsil edebilecek
bir reise iddetle ihtiya vard. Ahmed Rza Bey bu mevkiyi dolduramyor, bu inat
mcadele kahramannn kendini beenmi hareketlerinden rahatsz olanlar kendisiyle
beraber almak istemiyordu.
Murad Bey'in dn srasnda Ahmed Celleddin Paa ve Sefir Salih Mnir Bey'le
yaplan anlamay yukarda aklamtk. Bu anlama yznden "Jn Trk"lk sarslm ve
umumu temsile yetenekli kimse kalmamt. Damad Mahmud, Paris'e gelince, "Jn Trk"
camias tarafndan doann nimeti gibi karlanm, her taraftan mutavaat teklifleri
yamaya balamtr. Bu durum karsnda Ahmed Rza Bey bile bir mavir tavr taknm
ve Paa'nn arzusuna ters herhangi bir hareketten saknr olmutu. Durumun gereklerine
uyan Paa da kendisine mal edilmi gibi grnen vasfa uygun olarak "Jn Trk'ler
arasndaki ayrln kaldrlmasna uram ve gerekli tavsiyelerde bulunmutur.
Fakat, bu yeni durum Ahmed Rza Bey'in hi houna gitmemeye balamt. Her nedense
Ahmed Rza Bey, eflik ihtirasna kaplarak gdlen gayeyle ahsi istekleri arasnda
tereddtten kurtulamyor; bu iki dnce altnda da elikilere dyordu. Ahmed Rza
Bey eflik mevkiinde rakip grd Damad Mahmud Paa'ya stanbul'a dnmesini
tavsiyeye balamt. Ortaya atlan bu szler -grnte- Paa'nn salk durumuna
dayanyordu. Gerekteyse, Murad Bey'in zamannda olduu gibi, eflik postunu korumak
iin bu dolambal yollara bavuruluyordu. Bununla beraber, Paa Ahmed Rza'nn bu
hareketini samimi buluyor ve baka duygulara kaplmyordu.

O sralarda Paris'te Franszca Meveret gazetesi yaymna devam ediyor, Trke Meveret
gazetesi ise, Brksel'de baslyordu. Cenevre'de de "Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti"
organ olmak zere Osmanl gazetesi kyordu. Msr ve dier yerlerde de gazeteler
yaymlanyordu. Fakat, Osmanl gazetesinin durumu pek salam deildi; maddi yardma
kesinlikle ihtiya vard. Bundan dolay Damad Mahmud Paa ve oullar hem
Cenevre'deki "Jn Trk'lerle tanmak, hem de bu gazetenin durumunu iyiletirmek
amacyla Cenevre'ye gittiler. Paa ile oullarnn bu seyahati, hemen bir telgrafla u ekilde
Yldz'a ihbar edilmiti:
"Mahmud Paa ile mahdumlar bu akam Cenevre'ye mteveccihen buradan hareket
etmilerdir. Hdivi Msr'n vagonu bunlarn rakip bulunduklar katara merbut
bulunduundan seyahati beraber yapmlardr. Mahmud Paa'nn bu seyahati icra
edebilmek iin Hdivden imdilik bir miktar para tedarik ettii tahkikat vakadan mevsukan
anlalmaktadr."
Damad Mahmud Paa ile oullan svire'ye varnca shak Skt Bey hemen Roma'dan
Cenevre'ye gelmi ve Osmanl gazetesi zerindeki btn hak ve yetkilerini Paa'ya takdim
etmiti. Paa da bu kadirinasl olumlu karlayarak gazetenin btn masraf ve
sorumluluklarn stne almt.
Osmanl gazetesi ilk defa shak Skt ve Abdullah Cevdet Bey'ler tarafndan 1897
tarihinde Cenevre'de kurulmu ve Paris Sefiri Mnir Bey ve Ahmed Celleddin Paa ile
yaplan anlamada gazete yaymna da son verilecei kabul edilmiti. Bundan dolay
Osmanl gazetesi bir sre iin mcadele faaliyetini ertelemi gibi grnmtr. Fakat,
Sultan Abdlhamid'in anlama artlarna uymad, Trablusgarp ve dier zindanlarda
inleyen siyasi mahkmlann tahliyesinin uygun bulunmakla beraber, gerek bunlarn ve
gerek dier srgnlerin yurtlarna iadelerine ya-nalmad anlaldndan gazete de
yeniden yaymlanmaya balamt.
Bu defaki yaymnda, Osmanl gazetesini Ethem Ruhi ve Nuri Bey'ler idare ediyordu.
renime devam eden Doktor kil Muhtar Bey'le Atina Sefareti'nde bulunan Rauf Ahmed
Bey de imzasz olarak bamakaleleri yazyorlar ve Doktor Lardi de yardmn
esirgemiyordu.
Halbuki, gerekte gazeteyi yaatan yine shak Skt Bey'di. Bu mcahit Roma
Sefareti'nden ald maan bir ksmn gazeteyle arkadalarnn ihtiyacna ayryor ve

zindanlarda inleyen "Jn Trk'lerin tahliyesi iin Sultan Abdlhamid'le uyumu

grnyordu. Ayn zamanda "Jn Trk" yaynna ve inklap mcadelesine devam
edilebilmesi iin Roma Sefareti'nde grev almak mecburiyetine katlanyordu. Bu
fedakrlklara gs geren shak Skt veremdi ve tedaviye muhtat. Nihayet bu
zorluklara dayanamad ve San Remo'da ld.
Yeri gelmiken unu da arz edeyim ki, o tarihlerde Ahmed Rza Bey, Stockholm Sefiri
erif, eski Nafa Nazr Abbas Halim Paalarla Prens Mehmed Ali brahim ve Prens
Mehmed Ali Fazl Paa'lardan bol bol yardm grd ve bu sayede geni bir refah iinde
mcadeleye imkn bulduu halde, ayn amala yaymlanan Osmanl gazetesine, mali
durumu uygun olmasna ramen, hibir yardmda bulunmam; "Jn Trk" mcadelesini
ahs adna istismar eder bir tavr taknmt. Yalnz Msrl Prens Mustafa Fazl'n olu
Prens Mehmed Ali Fazl'n Ahmed Rza Bey'e her ay "500" lira verdiini Bay Mithat
Cemal Kuntay Namk Kemal adl eserinde yazmaktadr.

Abdlhamid'in Damad Paa'ya Dn Teklifleri

Damad Mahmud Paa ile oullarnn Cenevre'ye gelii oradaki "Jn Trkleri ne kadar
sevindirdiyse, Sultan Abdlhamid'i de o kadar telaa drmt. Ahmed Celleddin Paa
ile yaplan 1897 anlamasndan sonra az ok snm ve can ekiir bir hale gelmi sanlan
"Jn Trk" mcadelesinin yeniden svire'de kuvvetlenmesi ihtimali vard. Buna da
Mahmud Paa'nn Cenevre'deki varl neden olacakt. Bunu, daha ortaya kmadan
nlemek iin Sultan Abdlhamid, durumu iyice inceledikten sonra, allageldii gibi
tekrar gvendii baz kimseleri, Damad Mahmud Paa'y davet iin Cenevre'ye
gndermeyi kararlatrd. lknce Paris Sefiri Salih Mnir Bey'e, Paris'teki baarszlna
ramen, hemen Cenevre'ye gitmesi emri verilmiti. Damad Mahmud Paa tarafndan kabul
edilmek erefine bile nail olmadan geri dnmeye mecbur kalan Sefir Salih Mnir Bey'den
sonra Brksel ve Bern Sefiri Kara Todori Efendi'den, Damad Mahmud Paa ile hemen
grmesi ve dnnn salanmas istenmitir.

"Brksel ve Bern Sefiri Kara Todori Efendi'ye ekilen telgrafnamenin suretidir

Geende Seniha Sultan hazretlerinin arzu ve istirham vakna binaen ayan buyurular
msaadei seniyei cenab padiahi zerine Sultan marnileyha hazretlerinin ktibi Agh
Bey Cenevre'ye azimet ve Mahmud Paa ile grerek Dersaadet'e avdet eyledi. Esnay
mlakatta Mahmud Paa'nn Dersaadet'e avdet iin mazlum aff li olacana dair bir
tahrirata ve azimeti vakasndan dolay duar olduu deynin tesviyesi zmnnda yedi bin
dokuz yz liralk bir eke intizar eyledii halde Paris Sefiri Mnir Beyefendi tarafndan bu
bapta meyus ve nevmid edildiim ve ann zerine Cenevre'ye geldiini syledii,
mumaileyh Agh Bey tarafndan beyan olunmu olup halbuki Mahmud Paa'nn
mahdumlar beylerle beraber Dersaadet'e geldii halde hakknda aff li ayan ve gemi
eyler firamu ve nisyan buyurulaca ve Sultan hazretlerinin mevcudiyeti kendisine byk
bir teminat olduu ve imdiye kadar taraf erefi ahaneden ltuftan baka hibir suretle
muamelei nareva grmedii cihetle bunu dnmek bir insan iin kfi olduu ve bir damad
paaya lyk surette Dersaadet'e gelip de atebei ulyay mlkneden isti'taf eyledii
takdirde sair damad paalar misill mazhar atfeti ahane olaca mlbesesile
buralarnn kendisine anlatlmas ve Dersaadet'e gelmek iin yolda imendifer vesaire iin
iktiza eden akenin sarf marnileyh Mnir Beyefendiye evvelce yazld gibi Agh
Bey'in ibu ifadesi zerine bu tebligat niin ifa edilmedii bilmuahaze Mnir Beyefendiye
beyan ve hemen Cenevre'ye giderek tebligat vakai meruha dairesinde beyanat ifas i'ar
ve dermeyan ve imdiye kadar Mahmud Paa'nn hakknda efkat ve atfeti ahaneden
baka bir muamele vaki olmad cihetle bunun kadir ve krn bilip ve dnyada ve
hirette kuvvet ve selmet rzay hmayunu ahanede olduunu dnp ve izni lii
hilfetpenahi olmakszn Darlhilfetlaliyeyi terk ile memaliki ecnebiyeye firar ve
saltanat seniye ve hilfeti celilei islmiye aleyhinde karar er'an ve kanunen nasl bir
hkm inta edeceini mlhaza edip emr ferman hmayunu hazreti hilfetpenahiye
mutaen bir an evvel avdeti kr kil olacann tefhimi ityan olunmas zerine Mnir Bey
Cenevre'ye azimet eylemiti. Paris'te iken Mnir Bey tarafndan kendisine eza ve cefa
edildii ve bu defaki tebligatnn dahi neticesiz eyler olaca ve meagili kesiresi olduu
beycimle greneyecei Mahmud Paa tarafindan bildirildiinden Paris'e avdet eyledii
marnileyh Mnir Bey canibinden arz ve i'ar edilmitir, imdi zat vllan hemen
Mahmud Paa ile mlakat ederek Mnir Bey'in Cenevre'ye azimeti bervehi bl
kendisinin Agh Bey'e vaki olan beyanatndan ileri geldiinin ve ibu telgrafname
miinderecatnn tamamen ve kamilen teblii ile nk kendisi yine bulunduu halde kalp

anda devam edecek, Dersaadet'e gelmeyecek olursa artk i ciheti er'iyeye tevdi
buyurulacandan andan sonra kendisi nedamet ve aff merhameti padiahiye dehalet etse
de vakit gemi ve birtakm neriyat ve makalt garezkrane ile kendisini
affolunamayacak derkelere atm olacandan nedametinin faide si olmayp Mahmud Paa
ve oullar iin badema memaliki ahaneye ayak basmak kabil olamayaca ve er'an
mrted ve Sultan hazretlerde mnasebetti mnkati ve emval ve emlki de er'an ve
kanunen lzm gelen muameleye tbi olaca ve nihayet hane ve aileden dr ve imdiye
kadar nail olduu niam ve saadetten mehcur olarak hsran iinde kalaca ve kendisini
tanttran tevecchat kudsiyei velinimeti bi minnet ve eref mihrin olduundan bunlardan
tecerrtten sonra, her ne kisveye girer ise ve gerek kendisi ve gerek oullar velev ki bir
taraftan muavenet ve himaye grse asla ehemmiyeti olmayaca aikr bulunduundan ite
son defa olmak ve ikak ve merahimi seniyei cenab padiahi icab lisinden bulunmak
zere bu kere de erefsadr olan emr ferman hmayunu cenab hilafet-penahiden
bilistifade hemen msaraat ettirilmesi ve mahdumlarile beraber gelecek olduu halde
bervehi muharrer yol ev imendifer masraflarnn taraf vallarndan tamamen temin ve
tesviye olunmak zere neden ibaret olaca bittabi nezdi vallarnda malm bulunmak
lzm gelen miktarnn i'ar ve ite buraca ana gre muamele olunmak zere yarn sabaha
kadar bir cevab kati verilmesi bairadei seniyei hazreti padiahi tebli olunur. Olbapta.
16 Gisan 1900"

Bu da ayn baarszla uram, ald ret cevabn ylece Yldz Saray'na bildirmitir:
"Cenevre'den Brksel Sefiri Kara Todori Efendiden varid olan ifreli telgrafname
On alt nisan tarihli ircdei seniyei hilfetpenahiyi Mahmud Paa'ya tamamen ve kamilen
tebli ettim. Bir tefekkr amikten sonra verdii cevab harfiyen bervehi ati arzeyliyorum:
Benim kadir ve kymetim imdiye kadar Yldz Saray'nca anlalmamtr. Hatta bunun
anlalmadna bir numune de hakkmda imdiye kadar gerek mabeyinden gerek Mnir
Bey tarafndan en baya adamlara edilmesi lazm gelen muamelenin reva grlmesile
sabittir. Byle bivukuf bir hkmetin havzasna avdetim ihtimali yoktur. Yldz Saray 'nn
byle muameltile... hem de ne yaparsa yapsn unu da ilave etti: Mnir Bey'e demi idim,
siz benim kadrimi anlayamyorsunuz beni zorla zat hazreti padiahiye mukabeleye

sevkedeceksiniz, fakat mukabele mesuliyeti size ve sizin gibi bundan istifade etmek
isteyenlere ait olmas lazm gelir.
20 Gisan 1900
Kara Todori"

Bu sonutan kplere binen Sultan Abdlhamid, Damat Paa kbusundan bir an nce
kurtulmak azmiyle Ferik Ahmed Celleddin Paa'y ikinci defa Cenevre'ye gndermekten
baka are bulamamt.
Gariptir ki, Yldz Saray, her nedense, bu dn tekliflerini daima maddi karlara
dayandrm, hibir zaman memleket idaresinde en ufak bir deiiklik yaplmasna
yanamamtr. Saray, ideal peinde koan vatan evlatlarnn ikbal ve servetle
avlanabileceini adeta bir prensip olarak kabul etmi bulunduundan her zaman bu yoldan
gitmitir. Daha nce grevlendirdii hizmetkrlar gibi, bu defa da ayn art ve kayt
altnda, Ferik Ahmed Celleddin Paa Cenevre'ye geliyordu.
Ahmed Celleddin Paa, Sultan Abdlhanid'in en ok gvendii ve itimat ettii
hizmetkrlarndand. Murad Bey meselesinde de yararl grlm ve grevini tam bir
baaryla bitirmiti. Bu ekilde "Jn Trk" geinen bazlarn saray hesabna kazanm
bulunan Paa, bu nevi inklaplarla haberlemeyi de yoluna koymutu. Bu ekilde kendisi
"Jn Trk" harektnn iyzne nfuz ediyor ve olaylarn akn yakndan takip ediyordu.
Ahmed Celleddin Paa, stanbul'dan hareketinden itibaren her urad yerden Yldz
Saray'na telgraf ekmeyi ihmal etmemitir.
Birinci telgraf aynen:

"Dersaadet'te Mabeyini hmayunu mlkne ifre ktibi saadetl Asm Beyefendi

hazretlerine
Sayei mekrimvayei hazreti mlknede selmetle Edirne'ye muvasalat edildii ve
seyahate devam olunduu mruzdur."

Belgrad ve Viyana'dan ektii telgraflardan birini ve Cenevre'ye varn bildiren telgraf

alyorum:

"29 Mays
imdi Cenevre'ye vsl ve Hotel Gasyonal nam misafirhaneye nazil oldum. Tesadfattan
olarak Mahmud Paazade beylerin, isimlerini henz anlayamadm iki Amerikal kadn ile
bu akam bu otelde taam ettiklerini haber aldm ise de pederlerinden evvel kendilerile
grmeyi muvafk grmedim. Bir iki gn buradaki ahvali anlayp ona gre hareket etmeyi
lzum grdmden hatt hareketim hakknda pazartesi yahut sal gn arz malmat
edebileceim mruzdur."

Damad Mahmud Paa'nn Mukabil Teklifleri

Damad Mahmud Paa ile gerekleen grmeler hakknda Ahmed Celleddin Paa'nn
Yldz Saray'na ektii telgraflarla cevaplan ve ifre cetvelleri bendedir. Bu telgraflarda
birok gereksiz tabir ve ok hrmetkrane kelimeler vardr. Bunlan aynen buraya almak
hem ok yorucu hem de skc bir i olacandan ekilen telgraflarla cevap muhteviyatn
zetleyen, ahsmda bulunan "40" sayfalk bir raporun nemli paralann ksaltarak buraya
aktarmakla yetineceim. Ancak, Damad Mahmud Paa'nn Ahmed Celleddin Paa
araclyla bizzat Sultan Abdlhamid'e gnderdii tarihi telgraflar daha nce aynen bu
sayfalara koymay uygun buluyorum.
Damad Mahmud Paa'nn Ahmed Celleddin Paa'ya yazd mektup aynen:
"Efendimiz hazretleri,
Muttasf buyurulduklan zeky mstekimaneye Abdlhamid'in mntesibiyni iinde daha ilk
defa olmak zere tesadf ettim zannediyorum. naallah zannmda hata etmemi oluyorum.
Malmu lileri buyurulduu zere her eyden evvel gzedilecek ey din ve millet ve
devlettir. Her ne kadar Abdlhamid'in velinimetiniz olduundan binaberin kendisine
sadakatle hizmet etmekliinizin vcubundan bahsediyorsunuz. Bu da dorudur. Lkin, bu
emri vacip drdnc dereceye kalr. nk tekiler faizi ayndr. Bununla beraber, dine,

millete, devlete edilecek hizmet, yine Abdlhamid'e edilecek hizmetin en yksek derecesi
olduunda itibah yoktur. Demek oluyor ki Abdlhamid'e sizin i'ar buyurmaklnz ve
kabul ettirmekliiniz maksadile melfufen takdim eylediim ifade ve teklifin nazar dikkate
alnmas ve aldrlmas Abdlhamid'e imdiye kadar ettiiniz ve edeceiniz hizmetlerin en
by olacaktr. Daha bunun fevkinde velinimetinize hibir hizmet tasavvur edilemez. ki
kere iki drt eder, efendimiz.
2 Mays 1900
Damad Mahmud"

Damad Mahmud Paann Ahmed Celleddin Paa araclyla Abdlhamid'e ileri srd
teklifler:
"fade ve Teklif
Abdlhamid'in hibir szne emniyet caiz olmaz- Sras geldii gibi 'Celleddin Paa
kendiliinden szler sylemi, benim asla haberim yoktur' diyebilir. Gasl ki hakkmda
tertip ettii iftiralar ve icra eyledii tulumbac muamelerini Hariciye Gazr'nn,
baktibin ve Mnir Bey'in stne atmtr. Abdlhamid, sadklvdil emin olan yani
mrnde bir yalan sylememi olan Hazreti Peygamberin halifesiyim iddiay vahisinde
bulunduu halde mrnde azndan kasten bir doru sz kmamtr. Meer ki tesadfen
km ola. Teklife gelince: ptida Abdlhamid, hakkmda tecviz ettii iftiralar,
muamelt zalimaneyi Avrupa gazetelerile tekzip ettirmeli. Mnir Bey'i, Tahsin Bey'i,
Tevfik Paa'y, mademki onlar yapm deniyor, azletmeli. Maymon'u dahi kovmak. Ta ki
benim krlan gnlm tamir edilmi olsun ve edilen iftiralardan, mezalimden benim
haberim yoktur, diye syledii szn doruluu anlalsn.
Saniyen Abdlhamid mahiye maliyeden on be bin lira almakla iktifa etmeli.
Salisen Millet Meclisi tekil etmeli. Mebusan her ne kadar me-maliki Osmaniyeye pek o
kadar kabili tatbik deil ise de fakat her halde Abdlhamid'in idarei muzlimesinden bin kat
mnevverdir, ehveni erdir.
Rabian Abdlhamid bu teklifi kabul etmedii halde padiahlktan kendisi istifa etmeli.
Avrupa'ya ekilmeli. Bankalarda birok paras var. Onlarn faizinden en azdan ayda elli
bin lira alr. Yine ahane geinir. Artk milletin, devletin bu kadar mahvolduu yetiir.

Hamisen Bunlar icra edildikten sonra gelirim, ta ki alt buuk aydan beri ektiim
emekler boa gitmi olmasn.
2 Mays 1900
Damad Mahmud"

Avrupa gazetelerinin irtidad ve medeni hukuktan iskat ve talk meselelerinden

bahsetmeleri zerine Damad Paa tarafndan Ahmed Celleddin Paa'ya yazlan dier bir
mektup aynen:

"Mruzu cizleridir,
Bu aralk irtidad ve hukuku medeniyeden iskat ve talk gibi meselelerden Avrupa
gazeteleri oka bahsetmeye baladlar. Binaenaleyh taraf bendegnemden hakipay
hmayuna arzolunmak zere bervehi ti maddeyi hulsaya cret ettim:
Evvel Avrupa devletleri memaliki Osmaniyenin taksimi kolay olmak iin Abdlhamid
Han hazretlerinin imdiki meslekte devam buyurmalarn ziyadesile istiyorlar. Binaberin
kendilerinin Avrupa'da hkmetlerden ok yardmcs vardr. Fakat ngiliz mstesna.
Saniyen O kadar yardmcya malik olmalarile beraber cizlerinin stanbul'dan
hurucumdan sonra aleyhimde tertip ettikleri notada kendi ... lerini isbattan baka bir ey
gsteremediler. nk klavuzlar karga. Halbuki bizim mesele kk bir eydi. Eer
muazzamat umurda da byle her vakadan ders almaya muhta iseler o halde kendilerine
yz bin senelik mr kifayet etmeyecei bedihidir.
Salisen Bu defa da irtidadma kalkmak, hukuku medeniyeden beni skata teebbs
etmek, bunlar da iyice yaldzl lkrdlar. Fakat neticesi hemen her meselede olduu gibi
kendilerinin ...ve klelerinin min gayri haddin anm ve ipkayi nam ile hatemepir olacaktr.
Baki emr ferman hazreti menlelemrindir.
5 Mays Efrenci 1900
Damad Mahmud"

Sultan Abdlhamid tarafndan Ahmed Celleddin Paa araclyla Damad Mahmud

Paa'ya ekilen telgrafa cevap olmak zere Mahmud Paa'nn Ahmed Celleddin Paa'ya
yazd mektup aynen:

"Mruzu cizleridir,
Mektubu maali slbu mekrimkrileri ve melfufu mstekrehi vsl yedi cizi oldu.
Olbapta kaleme alp vesatet alilerde Abdlhamid'e gnderilmek zre leffen takdim
eylediim cevapnamenin mahalline irsali mtevakkf reyi lileridir. Baki emr irade
hazreti menlelemrindir.
3 Haziran 1900
Damad Mahmud"
Abdlhamid'e verdii cevap aynen:

" Abdlhamidi Saniye

Taraflna tebli olunmak zere Ahmed Paa'ya ekmi olduunuz 30 Mays 1900 tarihli
telgraf namenizi aldm. Ben de er'i erifin sizin gibi bir lalifei gayri meru hakknda
emrettii muameleyi icradan bir an fari olmayacam cevaben beyan eylerim.
3 Haziran 1900
Damad Mahmud"

Damad Mahmud Paa'nn ilk grmede Ahmed Celleddin Paa'ya stanbul'a dn

teklifinin yalnz kendisine yaplmasnn yeterli olmadn ve oullarna da ayrca
bavurulmas gerektiini hatrlattn, Ahmed Celleddin Paa'nn Yldz Sarayndan
ald izinden sonra, dn teklifinin beyleri de kapsadna burada iaret etmek isterim.
Bu ekilde Prens Sabahaddin ve kardei Ltfullah Bey'ler, ilk defa siyasi olaylara ve
memleket mcadelelerine resmen karm oldular. Hi phe yoktur ki, Damad Paa'nn
da amac buydu; oullarna layk olduklar nemi verdirtmek ve onlar da sraya koymak
istiyordu.

Ahmed Celleddin Paa Raporunun zeti

Yukarda bahsettiim raporun zeti aadadr. Buraya olduu gibi aktardm cmleler ya
Ahmed Celleddin Paa'nn maruzat veya Damad Mahmud Paa tarafndan ortaya koyulan
beyanatn Sultan Abdlhamid'e aktarlan eklidir:
"...Konsolosluk umurunu vekaleten idare etmekte olan Almanyal Baron Richthofen'i sureti
mahremanede nezdime davet ederek kendisinden istizahatta bulundum. Baron,
Dersaadet'ten hareketi abidanemden biraz evvel Paris'ten bilhassa Cenevre'ye izam
buyurula Mnir Bey'i (sefir) nezdine kabul etmeyip mulakatsz evirmi olan Mahmud
Paa'nn Kara Todori Efendi araclyla vuku bulan tebligat edide zerine saltanat
seniyeye kar bir kat daha buzu adavet ibraz ve gayet iddetli bir lisan istimal ettiini
beyanla ... acizleriyle de mlakat reddetmesi gayetle muhtemel olduunu syledi. Fakat...
taraf acizanemden teklif vuku bulmakszn grmek arzusunu binnefs marnileyhe
beyan ettirmeye muvaffak oldum. te bu ekilde ... avdeti maddesi hakknda grmeye
baladm. ... ilk bir hatve olmak zere ... neriyat muzrradan ve gazete muhbirleriyle
mlakattan sarfnazar etmeleri gereini... kendilerine katiyen taahht ettirdim. Hatta ...
'Osmanl' nam varakparei muzrrann tevziinden satfnazar eyledi.
Zevat ve dier ezcmle en son defa olarak tebligat vaka esnasnda Kara Todori Efendi ile
vuku bulan mlakatnda velinimetimiz efendimiz hazretlerine kar gnagn tefevvatta
bulunduu Baron Richthofen tarafndan beyan edilmi olan Mahmud Paa, acizleriyle,
padiah bendesi muvacehesinde sylenebilecek szlerle konumaya balad.
... Maamafih Dersaadet'ten hareketlerinden beri taraf hkmeti seniyeden gnderilen
notalar ve icra olunan tedabir lemi medeniyete kar namuslarn lekedar ettii gibi
Mahmud Paa'nn emlaki hakknda Dersaadet'e ittihaz olunan kararn hasl eyledii
mecburiyet sebebile... ehri bin lira vermek zere oluturduklar ve aydan beri parasn
ahz eyledikleri sendika heyetine kar ... nasl bir are tasavvur buyurulduunu sordular"
dedikten ve bunun iin "Vukubulan sorularna kar taraf erefi mlkaneden ltfen bir
tedbiri hakimane tayini mzakerat teshil eyleyecei cihetle" eklindeki telgraf ekmeye
mecbur kaldn yazdktan sonra:

"Avdetinizi daha ne gibi eyler duar mklat ettiini syleyiniz" sorusuna kar da
Mahmud Paa'nn:
"... Bir adam ldrmek ve bilahare birtakm mcevherat almak gibi vaki olmayan
eylerle beni lemi medeniyete kar itham etmek iin gazetelerle neriyatta bulunduklar
gibi Hariciye Nezareti vastasile resmen de Fransa Sefareti'ne bu yolda tebligatlar vaki
oldu. Mrtedliim hakknda bir fetva istihsal etmek ve zevcemden beni ayrmak
istediklerini de yakn zamanda gazeteler yazdklar gibi hususi surette aldm nek-' tplar
da bu tasavvurun vcudunu isbat ediyor. Gerek bu muameleler ve gerek Dersaadet'te
saraya olan mracatlarda grdm muameleler ahsma kar fevkalade bir nefreti
hmayun mevcut olduunu gsterir" ... tarzndaki cevabna unlar da eklediini bildiriyor:
"Bu kadar svldm, sayldm. Benim bir mevkiim var... Zat ahane hi olmazsa beni
on be gn iin intihap edeceim bir heyetle Baveklete tayin etsin. On be gn sonra da
isterse azletsin" dediini yazyor.
Bu ifadeye kar hiddet yerine tebessmle karlk verdiini ve cevapsz brakmamak zere
de:
"Sadaret demeyerek Baveklet istemeniz manidar bir talep olmakla beraber tekrar
ediyorum ki ailenizin reisi bulunan zat hazreti padiahi kayt altna giremez" cevabnda
bulunduunu sylyor ve buna karlk Damad Mahmud Paa'nn:
"Demek oluyor ki biz buraya geldiimiz gibi dnp gideceiz; yle istiyorsunuz, arzu
ediyorsunuz deil mi?" sorusuna maruz kaldn ve buna da:
"ktnzdan nce nasl rahat idiyseniz ylece rahat oturmak isterseniz, aresi,
geldiiniz gibi avdet etmektir" karlnda bulunduunu aklyor ve:
"Mahmud Paa maysn beinci gn acizlerini nezdine davet ve Prens 'DUgal ile Lord
'Rozberi'nin tavsiyesine tevfikan Londra'ya gideceini ... mzakerata orada da devam
edilmesi mmkn bulunduunu beyan etti" dedikten sonra yeni grme hakknda da:
"Bu sabahki telgrafiamei akiranemde arz ettiim gibi bugn Mahmud Paa ve
mahdumlarn yeniden grp 5 Mays tarihli telgrafnamei atufilerinin mutazammn olduu
ferman hmayunu mlkane dairesinde tebligat lazmede bulunarak... Londra'ya
azimetinden sarf nazar etmelerini tavsiye ettim. Mahmud Paa cevabnda bu seyahatleri
bil-muhabere kararlatrdndan... akama Londra'ya mtteh azimet bulunduunu... ve

'Prens D Gal'e takdim olunacam hakknda imdi mektup aldm' diyerek ingiltere'den
geldii pulundan anlalan ak bir zarf irae etti" szlerini ve: "Maamafih bu suretle
cereyan eden mlakat zerine hasl olan neticeyi muhafaza etmek zere marnileyhin
imendifere rakip olaca zaman istasyona gidildiini" de ekliyor.
"... Vagondan dar karken ... nazar dikkatimi celbeden iki ahsn kim olduklarn sual
ettim. Biri mrettip Nazmi, dieri de Roma Sefareti seniyesi nc ktibi olduunu
bilahare rendim" demekle kalmyor:
"...Ve kendim de kendisini takiben Paris'e gitmekliim hakknda vaki olan enr femana
imtisalen Paris'e mtevecihen hareket ederek Elize Palas Oteli'ne nazil oldum" haberini
veriyor ve "Ertesi gn marnileyhi grerek... Londra'ya gidiinin ertelenmesi hakknda
yeniden nasayihi lazmede bulunduunu" arz ederken otele dnnde "Damad Paa'nn
gvenini kazanm olan Salih Bey'in memuriyeti mahsusayla kendilerine gnderildiini
ihbar eden telgraf aldn ve birinci defa olmak zere bir meyusiyeti kamile iinde
kaldm" syledikten sonra: "Telgraf mealinin ertesi gn Paa'ya tebli edildiini" ve bu
tebligatn "Mahmud Paa'y da hayrette braktn" anlatyor ve devam ediyor:
" Cenevre'de benim baladm bir iin halli iin Salih Bey'in izam bende, ademi
muvaffakiyetim iltizam edildii phesini hasl ettii cihetle b baptaki zannm hakknda
bir neticei katiye hasl etmek zere Paris Sefaretine gittim. Evvelki avdet mzakerelerinin
muhabere evrak hakknda bilgi istedim. Sefir atufetl Mnir Beyefendi hazretleri mevcut
olan muhaberat hulasaten bildirdi. Oradaki muhabere dahi Mnir Bey'in teebbsatnn
ayn benim uradm ya da uratldm felaket nevinden: bir felaketle neticesiz kalm
olduunu irae ettiyse de" demesine ramen hemen "neticeye vasl olmak iin sarf mesai
eylemek azmini terk etmedim. Sefaretten doruca Mahmud Paa'y ziyaret etmek zere
Grand Hotel'e dndm ve marnileyhin oturduu odaya girer girmez:
Dn Hdiv'in biraderi Mehmed Ali Paa geldi, bugn de gelecek. Sebebi ziyareti ise
Hdiv, o kimseyle istanbul'a avdet etmesin, an ben gtrrm, diye haber gndermi. Zat
aliniz kk Jn Trk'lere memurmusunuz, hitabyla karlamak oldu" diye ikyette
bulunuyor ve buna kar:
"Msr Hdiviyetini siz merci tutmaynz" cevabn verdikten sonra, otele dndn ve
ertesi gn tekrar Paa'nn ziyaretine gittiini ve orada Salih Bey'le grtn anlattktan
sonra, "te 13 Mays tarihli telgrafnamei acizinin de ispat ettii gibi Salih Bey'in Paris'e

muvasalat acizlerinin meseleyi u raddelere getirdiim bir zamanda vuku buldu" diyor ve
Salih Bey'i bir kat daha serbest brakmak dncesiyle Paris yaknnda bulunan Saint
Germain kasabasna naklettiini yazarken "Salih Bey'in izam Mahmud Paa meselesini
teshil edecek yerde bilakis gayet mhim mklat cedide zuhuruna neden olmutur"
kaydn da ekliyor:
Raporu bu ekilde zetlemekle beraber, bu ekilde okuyucularmn tatmin edilemeyeceini
dndmden, ierii itibariyle en ok dikkat eken telgraflarn bende brakt izlenimi
zetlemeyi ve baz telgraflar aynen yaymlamay da gereksiz saymyorum.
Haberlemenin ruhunu Damad Paa'nn stanbul'a arlmas oluturduundan btn
grmelerin bu erevede cereyan ettii telgraflarda grlyor. Damad Paa'nn
beyanatna atfen Ahmed Celleddin Paa tarafndan Yldz'a ekilen telgraflar mmkn
mertebe adaba uygun bir ekle sokulmusa da dorudan doruya Mahmud Paa tarafndan
ekilen ve yukarda birka rneini yaymladmz telgraflar pek iddetli ve ardr. Bu
durum, Bern Sefiri Kara Todori Efendi'nin, Mahmud Paa'ya atfen Yldz'a ektii
telgrafn ieriinden de anlalmaktadr. Buna karlk Yldz Saray Damad Mahmud
Paa'ya hitabnda daima yumuak bir dil kullanmtr. u kadar var ki, grmelerin
uzamasndan dolay asabileen saray, sonralar Mahmud Paa'nn hayat ve ei Seniha
Sultan'n durumu hakknda tehditkr bir tavr almaya balamtr.
Cereyan eden grmelerde Damad Paa'nn baz dnceler ileri srd ve eitli
meselelerin sz konusu edildii grlyor. Bunlar ylece amak mmkndr:
a- Sarayca, Paa'nn maruz kald hakaretlerin nedeni saylan Hariciye Nazr ile Paris
Sefiri Mnir Bey'in cezalandrlmalar;
b- Sadaretin "Baveklete dntrlmesi ve bu deiiklie esas olmak zere kendisinin on
be gn iin bu makama getirilmesi;
c- Sendika meselesinin halli.
Yldz Saray'nn nceki iki noktaya kaytsz kalmak istedii ve nc meseleye fazla
nem vermi grnd, sendika meselesinin incelenmesi iin birok araca
bavurulmasndan anlalyor. Yldz Saray, Paa'nn bir kl kabul ettii isteklerine idarei
maslahat zihniyetiyle karlk veren bir tavr takndndan Paa da dnmemekte srar
etmitir.

"Sendika" i

Burada sendika iinin nitelii hakknda okuyucularmz aydnlatmay gerekli gryor ve

konuda biraz aklama yapmak istiyorum:
Damad Mahmud Paa, Osmanl gazetesinin yaymn devam ettirmek ve "Jn Trk"Ierden
muhta olanlara yardm etmek istediinden fazlaca masrafa girmi ve vaktiyle stanbul'da
tant Maymon da bu defa kendisini dolandrm bulunduundan olduka skntya
dm; bu durum karsnda bor para bulmak zorunda kalmt. Daha nce kendilerini
stanbul'dan karmay baaran Msy Charlier'in yol gstermesiyle dn para almaya
kalkm ve bu ama etrafnda da baz sermayedarlarca bir sendika oluturulmutur. Bu
sendikay Paris'te Rue de Province 31'de yazhanesi bulunan Msy Silvain ile yine
Paris'te Boulevard des Ca-pucines 25'te oturan Msy Bousquet temsil ediyordu. Silvain'in
yazd mektubun asl:

"I. Silvain

Adresse telegraphique

31 Rue de Province

Wrightens-Paris

Paris

Paris, le 21 Juin 1900

Son Excellence Ahmed Djlaleddln Pasha

Pairilon Henri guatre
St. Germain en Laye Cher Monsieur,
J'ai bien reu votre depeche de Londres et je serai heureux de vous recevoir demain
Vendredi 2 heures "a mon bureau; 31 Rue de Provence; Monsieur Bausquet vous
attendra avec moi; mais comme nous avons tout deux l'assamblee general ntre Banaue
4 heures, je vous serais bien recconaissant si vous po-uvriez venir 2 heures precises.
En attendant le plaisir de vous voir, veuillez agreer, cher Monsieur, mes bien cordiales
salutation.
J. Silvain"

Yukardaki Franszca mektubun tercmesi:

Devletl Ahmed Celleddin Paa Hazretlerine
Aziz Beyefendi,

21 Haziran 1900

Londra'dan telgrafnamenizi aldm ve yarnki cuma gn sizi saat 2'de yazhanemde

grmekle bahtiyar olacam (31 rue de Province). M. Bousquet de sizi bekleyecek; fakat
ikimizin de saat drtte bankamzn umumi toplants olacandan, eer saat tan 2'de
gelebilirseniz ok memnun olacam. Sizi grmek zevkine intizarcn, samimi selamlarm
ltfen kabul ediniz beyefendi.

Sendika meselesi hakknda Ali Kemal Bey'in yazd uzun bir mektuptan baz paralar
alyorum:
17 Austos 1900
Maruzu kemteranemdir;
Dn sabah Msy Bousguet Cenevre'den, Silven de sayfiyesinden geldiler. Bendenize
haber gnderdiler, hemen gittim, her ikisiyle de uzun uzadya grtm. Mahmud Paa
iinin ne olduunu, ne olacan derhal, tamamyla anladm, anladm da ite ayinle
efendimize arz ediyorum: Evvela geenki kararlar vehile Bouscet Mahmd Paa'ya
gider, otuz bin frank gtrr, Paa memnun olur.
Firariler hakknda ahiren nerolunan kamna Mahmd Paa'nn beyanname tarznda
edidlmeal bir cevab, saniyen evketmeab efendimize son derece taarruzat var. Hatta
'L'aurore' gazetesinde 'talya kral gibi adil. Acem ah gibi kendi halinde, sakin
hkmdarlara suikast olunacana, eli, aya insan kan iinde yzen Sultan Ahmer'in
hesab grlvermelidir' diyor.
imdi Bousguet'nin anlattklarn hikye edeyim:
Sultan efendi hazretlerinin Mahmd Paa'ya o geenki mektubu Kapural'in damad olup
Paris'te ikamet eden Soir gazetesinin mdr Edvar vastasile Mahmud Paa'ya yedbeyed
verilmek zere Bosauet'ye gelir. Mektup mhrl ve kapalyn, hatta Edvar'a
Kostan'n da bir mektubu varm... Bunda Konstat diyormu ki: Siz Sultan efendinin u
mektubunu kendisine hemen isal ediniz, Mahmd Paa derhal stanbul'a avdet eyler.

Hulasa Bousguet mektubu alr. Cenevre'ye bizzat gtrr, Paa'ya verir. Paa
Bousguet'nin nnde mektubu aar okur, sonra hiddetle frlatr atar... Bousguet've der ki:
'Bu mektup iki para etmez bir maskaralktr, beni istanbul'a avdet ettirmek yle dursun,
odamdan dar karamaz. Hi phe yok, padiah tarafndan zevceme zorla ve aynen
yazdrld. Bana merhameti ahaneye iltica, ocuklar iade, bilmem ne tavsiye eyliyor,
duruyor.'
Ali Kemal"

Sendika, Paa ile oullarna ayda 1 000 lira vermeyi kabul etmiti. Bu bor -tabii yksek
bir faizle- Paa'nn stanbul'daki emlakndan ileride alnacak gelirle denecekti. Bu ekilde
sendikann alaca, o tarihlerde, Paa'ya ve oullarna verilen 7 500 lirayla Osmanl
gazetesinin Londra'ya nakli dolaysyla yaplan 1 500 lira masraftan ve bir de simsarlk
olarak verilmesi gereken 2 000 liradan ibaretti. Yuvarlak bir hesapla bor miktar yaklak
10 000 lira kadard. te bu para meselesi grmelerde ve zellikle telgraflarda nemli bir
yer alm; asl hedef ihmal edilir gibi olmu ve haberlemelerin son aamas, Yldz
Saray'nca bir alveri ekline sokulmak istenmitir. Para meselesine bu kadar nem
verilmesi Yldz Saray'nda hasl olan pheden ileri geliyordu ve bu ekilde sendikann
varlna kanaat getirilmek isteniyordu. Gvensizlii douran nedenin ne olduu aadaki
telgraflardan anlalmaktadr:

"Asm Bey'den
7 Temmuz 1900
Paris'ten Dersaadet'e yeni gelmi bir kiinin muhakkak ve mevsuk ekilde vukubulan
ifadesinden anlaldna gre yle sendikann Mahmd Paa'ya para verdiinin asl
olmayp bu parann Dersaadet fesat komitesi tarafndan gnderildiini zat mumaileh
beyan etmi ve bu bapta ngiliz devletinin Dersaadet Sefiri'nin de muaveneti ve medhali
olduu dahi cmlei rivayetten bulunmutur. Bu bapta daha ziyade malumat istihsal
olunursa taraf lilerine bildirilecei bairadei seniyei cenab mlkae iar ve tebli
olunur, olbapta."

Raporun ieriinden anlalaca zere, Damad Mahmud Paa ile Ahmed Celleddin Paa
arasnda cereyan eden grmeler yarm kalm ve bir sonu alnmadan Damad Paa
Londra'ya hareket etmitir; Paa, Londra'ya hareketinden nce Cenevre'de kan, Osmanl
gazetesinin ngiltere'ye naklini kararlatrm ve yaym iin gereken matbaa harfleri
ihtiyacn da salamt. Gazetenin yazileriyle Ethem Ruhi Bey, hesap ileriyle de Nuri
Bey ilgilenecekti. Mrettiplik grevini Nazmi Bey zerine almt. Bu kiiler de Damad
Paa ile oullarnn Londra seyahatine katlmlardr. Osmanl gazetesi, 1 Temmuz 1900
tarihinde Londra'da ve 15 Terinievvel 1900 tarihinde de "Folkston"da yayma balamtr.
Paa, Londra'ya giderken birka gn Paris'te kalmt.

Damad Mahmud Paa'nn Londra Seyahati

Damad Mahmud Paa'nn byle bir mcadele ykyle Londra'ya gitmeye

hazrlanmasndan haberdar edilen Sultan Abdlhamid telaa dm; bu seyahate engel
olmak iin Paa'nn stanbul'da kalan aas Salih Bey'i hemen Paris'e gndermitir. Sarayn
bu ie ne kadar nem verdii aadaki resmi yazmadan aka anlalmaktadr:

"Cevap 6 Mays 1900.

Mhimdir Mahmud Paa mahdumlanyla Londra'ya gidecei bildiriliyor. Binaberin arz
lileri vehile marnileyh hemen grlerek kendilerinin bir ecnebi devlet kucana
dmelerinden ise bir an nce Dersaadet'e gelip eltafi inayat malanihayei hazreti
mlkaneye iltica ve dehalet herhalde shriyet ve islamiyet noktai nazarnca daha mnasip
deceini ve berminvali muharrer arzuyu liye tevfiki hareket etmek Paa hakknda
atiyen bilvcuh hayrl olaca sureti mnasebede tefhim ile padiahmz efendimiz
hazretleri marnileyh hakknda ltfen ve hassaten gayet rahimane ve pederane vesaya
buyurmakta olduklar cihetle buralarnn etrafile ve laykile msaraaten marnileyhe
tebli ve neticesinin serian arz atebei ulya buyurulmas iradei seniyei cenab mlkane
iktizay lisinden bulunmutur.
Asm."

Salih Bey'in Paris'e varndan sonra Yldz Saray'na ektii bir telgraf aynen:
ki defadr arza cret eylediim gibi evamiri seniyei cenab mlkaneyi Mahmud Paa
kullarna tebli eyledim.
Haklarnda ryegn buyurulan atfeti padiahiye beyan teekkr ettiler. Fakat, kendi
adamlar olduum mnabetile kullarna bundan fazla sz syleyemeyeceklerini ve bu
husustaki fikir ve cevaplarn kullarndan nce mzakereye girimi olan Ahmed
Celleddin Paa kullarna verdiklerini ilaveten dermeyan buyurduklar iin artk
akirlerinin ne yolda hareketim lazm gelecei menutu ferman lidir olbapta.
13 Mays 1316
Kullar: Salih"

Salih Bey'in aadaki telgraflar yukardakinden daha ok dikkate deerdir. Aynen:

"Mabeyini hmayunu mlkane ifre ktibi Asm Beyefendi hazretlerine
27 Mays 1900 tarihli telgrafnamei lilerile bugn savb kemteraneme tebli buyurulan
iradei seniyei cenab mlkane hkm celilini Mahmud Paa Hazretlerine tebli eyledim.
Marnileyh yarn Londra 'ya mttehii azimet bulunduundan ve acizleri de kendilerini
takip edeceimden bu bapta iktiza eden cevab kafiyi bertafsil oradan tahriren ve
dorudan doruya atebei hazreti mlkaneye arz edeceimi beyan eylerim olbapta.
Salih"
"Atabei ulyay velinimeti azamiye maruzdur
Geenki maruzat akiranemi mteakip Sefir Mnir Bey bendeleri baz tebligat icra etmek
zere kullarn sefarethaneye istedi. Ancak, Ahmed Paa kullarnn Saint Germain'e
ekilmesi zerine miizakeratn ciddiyeti hakknda pheye dm olan Mahmud Paa
kullan sefarethaneye gittiim surette tekrar kendi yanlarna avdet edemeyeceimi beyan
eylediklerinden aresiz Mnir Bey'in nezdine gidemedim. Tahriren beyan keyfiyet
eylemesini miri marnileyhe bildirdiim halde henz cevap alamadm, irade i seniyei
cenab veliynniamileri tebli olunduu gnden beri itilaf husulne medar olabilmek zere
Paa kullar neriyattan ve Londra'ya azimetten her ne kadar sarf nazar eylemise de
maruzat sabkai cahilanemin henz cevab lisi eref zuhur etmemesi ve Ahmed Paa

kullarnn Paris'e muvasalat haberi her tarafa ayi olmas zerine ingilizler tarafndan Sir
mit Bartlet buraya geldii gibi Arnavutlar ve Bulgaristan ahalii Islamiyesi vesaire
taraflarndan tehiri azimetini havi tevik ve tehditnameler vrud etmekte olduundan u
halde i uzadka muvaffakiyet o nisbette ehemmiyetten sakt olmaya baladn arz ile
ileride nezdi merahim ve imdi hmayunlarnda mahcup kalmamak iin imdiden hakikati
hali nn gayri haddin arza cesaret eylerim ferman.
19 Mays 1900
Kullar Salih"

shak Skti'nin lmnden sonra Roma Sefareti tarafndan Yldz Saray'na gnderilmi
olan bu fotoraf, Sultan Abdlhamid'in tahttan indirilmesinden sonra sarayn terk edilmi
evraklar arasnda bulunmu ve Edhem Ruhi Bey'e iade edilmitir.

"Asm Bey'den Ahmed Celleddin Paa hazretleri araclyla Salih Bey'e

28 Mays 1900
Mahmud Paa'nn yarn Londra'ya azimet edeceine dair, 19 Mays 1900 tarihli
telgrafnamei cevabileri manzuri li bu-yuruldu. Paa'nn mesleksizliini gsteren
televvn efkr esbab neye mpteni olduunu tamamyla derecei vuzuha vard.
Kurenay hazret i elriyariden Ragp Bey ile akirleri huzuru lii hazreti hilafetpenahide
bulunulduu esnada taraf erefi mlkaneden size hitaben erefsiinuh byurulan talimat
seniye ve ani mfessir ve meyyid olarak erefsadr buyurulup taraf lilerine keide
edilmi olan iradei seniyei cenab mlkaneyi mtezammn telgrafnamelerle bildirildii
vehile Paa'nn ufak tefek dyununun imdiden tesviye buyurulmas asla an mekrim
nian liye muvafk olamayacandan herhalde bu iler, Paa'nn avdetinde dnlp
yaplaca ve imdilik bundan fazla yaplacak bir muamele kalmad derkrdr. Binaberin
bu ana kadar talimat seniye ahkm feyzine imtisalen Paa'nn mahdumlaryla birlikte
Dersaadet'e avdet edip etmeyeceine dair cevap ahz olunarak arz atebei ulya klnmas ve
aksi halinde malumunuz olan tedabirin ittihazna mecburiyet hasl olacandan ve baka
bir muameleye zat evketsemat efendimiz hazretlerine mahal ve imkn kalmadndan

buralarnn son defa olmak zere bu kere de tekraren kendisine teflimi erefsadr olan
iradei seniyei cenab mlkane iktizay lisinden bulunmutur."
"Asm Bey'den
Mstacel cevap 30 Mays Mahmud Paa'nn Londra'ya hareketi bir taraftan ... eyledii
talimat zerine vukuu melhuzdur. Bundan baka Kara Todori Efendinin ziyaretini
mteakip Paa'nn Paris'ten hareket etmesi dahi calibi dikkat olduundan bir an nce
Kara Todori Efendi grlerek Mahmud Paa 'yi ziyaret etmesi iin kendisine bir taraftan
emr iar vukubulup bulmadnn lisan mnasip ile ve mahirane istifsar olunarak istihsal
olunacak malumatn eriat iar buyurulmas, bir de evvel ve ahr biddefat ve niikerreren
tebli olunduu vehile talimat seniyeye tevfikan Salih Bey tarafndan vukubulan ifadata
Mahmud Paa'nn bilimtisal hemen Dersaadet'e avdet etmesinin ve aksi halinde seri erife
tatbikat hakknda muamele icrasna bed ve mbaerete mecburiyet elvereceinin
kendisine iarile verecei cevab kafinin msareaten arz atebei ulya buyurulmas iradei
seniyei cevab mlkane iktizay lisindendir olbapta. "

O sralarda Yldz Saray ne yapacan arm; her trl areye bavurarak Damad
Mahmud Paa'yla ilgili btn ilerden haberdar olmak hevesine dmt. Bu sebeple
Ahmed Celleddin Paa, Yldz Saray'ndan aadaki telgraf almt:

"Avrupa ricalinden byk bir zatn ifadesinden Mahmud Paa baz madenlerin imtiyazn
alacan meydan temine koyarak birtakm sennayedarandan iki bin lira miktarnda
akeler ahzetmekte olduu mstefad olmutur. Bu hal eer sahih ise marnileyhe taraf
hkmetten bu misillu imtiyaz itas imdiye kadar vaat buyurulmam olmakla teminat
vaka adeta dolandrclk suretinde bir hareket demek olduundan bu bapta malumat
laz.me bilistihsal arz atebei ulya klnmas erefsnuh buyurular iradei seniyei cenab
mlkane muktezcy lisindendir olbapta."

Yldz Saray'nn bu telgrafna Ahmed Celleddin Paa tarafndan u cevap verilmitir:

"Mahmud Paa hazretlerinin baz imtiyazat vaadiyle para almakta olduu hakkndaki
rivayettin biesas olduu tebeyyn etmitir. 16 Mays tarihiyle Cenevreden bakitabeti

celileye keide ettiim telgrafnamede beyan edildii vehile, filhakika bu yolda baz
imtiyazat mtalebe etmesi birok taraflardan teklif edilmise de marnileyh bu teklifata
cevab red vermitir. imdiye kadar vukubulan mlakatlermda hibir imtiyaz talebinden
bahsetmedii gibi, ne burada, ne de Dersaadet'e avdetinde imtiyaz istirhamnda
bulunmayacan dahi mkerreren beyan eylemitir. Acizleri mzakeratla itigal ettiim
mddete, mesele saray hmayunca isimleri malum olan zevattan marnileyhin
ahzettii parann tesviyesine mnhasr kalarak mklat saire bertaraf edilmi ve hatta
kendisinden atebei ulyay cenab mlkneye bir isti'tafname de ahzedilmek zere
bulunmuken o srada Salih Bey'in vruduyla i uhdei acizanemden alnd, sefaretin de
yeniden mdahalesi vukua geldii cihetle halen ne olduu acizlerince mehuldr. Paa'nn
etrafn saylerini hayra sarf etmek hassasndan mahrum baz Msrllarla eski ve yeni
firarilerin ihata etmi olduklar haber alnmaktadr. 21 Mays telgrafnamei saadetlerine
gelince, Salih Bey'in ilk maruzat ifreyle kendi imzasn ve telgrafnaneden gemek zere
dahi ak olarak acizlerinin imzasn havi olarak 14 Mays 1316 tarihinde binnefis taraf
acizanemden telgrafhaneye tevdi olunmutu. Maamafih 21 Mays tarihli telgrafnameleri
mnderecat yeniden kendisine tebli edilerek, alnacak cevabn msaraaten arz atebei
ulya klnmas tabii olmakla olbapta."

Bu telgraf Damad Mahmud Paa'nn imtiyaz talebinde bulunmadn aka izah eden
tarihi bir belgedir.
Bu ara Yldz Saray'ndan Ahmed Celleddin Paa araclyla Salih Bey'e yle bir telgraf
gelmiti:

"27 Mays akam saat sekizde ekilmitir

Ahmed Celleddin Paa vastasile Salih Bey'e
27 Mays 1900 mstaceldir Mahmud Paa'nn Dersaadet'e avdeti hakkndaki iradei
seniyei cenab mlkane kendisine tebli klnmas zerine cevabnn Ahmed Celleddin
Paa'ya verilmi olmasna gre ne yolda hareket gerekecei bir sureti acibede istizan
olunmutur. Halbuki zat lilerinin Dersaadet'ten hareketinizden evvel ita buyurulmu olan
talimat seniye mucibince Mahmud Paa'dan la ve niam kat'i cevap alnmas lzumunun

Ahmed Celleddin Paa marifetiyle de 24 Mays 1900 tarihinde taraf lilerine tebli
ettirilmi olduu gibi paai marnileyhin Dersaadet'e avdeti iin lazm gelen harcirahn
banka vastasile tediye olunaca ve Avrupa'da vukubulan ufak tefek borcun dahi iradei
seniyei cenab, mlkane ... avdetlerinden sonra tesviyesine baklmas an liye muvafk
decei kurenay hazreti mlkaneden Ragp Bey ile zat lileri ve acizleri huzuru lii
mlkanede bulunduumuz esnada taraf erefi mlkaneden, vukubulan ifadat hazreti
mlkane cmlei cemilesinden olduu sizce de malum olduundan ve bu bapta
muhaberatn imtidad ise birok teviat mucip olarak bilahare baz ahvalin hudus've
tekevvnne badi ve imdilik bundan fazla ve baka bir muamele icras dierleri iin suinisal olacandan ve zat evketmeab efendimiz hazretlerine bundan baka bir hatt
hareket ittihazna mahal kalmam idnden berminvali muharrer talimat seniye ahkam
mbeccelesine tevfikan katiyen ve serian cevap ahzile arz atebei ulya klnmas erefsnuh huyundan iradei seniye cenab niilkane iktizay lisinden bulunmutur."

Salih Bey tarafndan bu telgrafa verilen cevap aynen:

"Evcmih mlkaneyi paa kulunuza tebli ettim. Kendisi bundan pek ntessir olup ve
nefsi hmayuna kar teden beri beslemekte olduu hrmete asla halel gelmediini ilavei
makal etti. Yalnz Dersaadet'e avdeti iin ortada birtakm hailler mevcut olup bunlarn da
izalesi yine zat hazreti padiahnn elinde bulunduunu beyan eyledi. Baki ferman.
Kullar: Salih"

Bu telgraf haberlemesinin Yldz Saray'nda yaratt etki dolaysyla Ahmed Celleddin

Paa'ya u yolda bir telgraf ekmek gerei duyulmutur:

"Salih Bey tarafndan zat lilerinin ifresile keide edilen telgrafname manzum li
buyurulmutur. Miri mumaileyhin maruzat sabkasnn cevab lisi erefzuhur etmedii
bildiriliyor ise de imdiye kadar bu bapta miri mumaileyhin bir ga arzna tesadf
olunmad cihetle bu maruzat ne vasta ile takdim etmi ve neden ibaret bulunmusa
hemen tekrar arz edilmesi lzumunun kendisine teblile beraber telakki etmi olduu

talimat mlkneye kar Mahmud Paa'nn la ve nian verecei cevabn ahzile

nsareaten arz atebei ulya etmesinin, tefehhm ve teettt efkr ve kilkale meydan
braklmam olmak zere tedabiri lazmenin ittihaz nuktezay iradei seniyei cenab
mlkaneden bulunmutur."

unu da aklayalm ki, Yldz Saray, Damad Mahmud Paa ile megul olurken, dier
"Jn Trk"ler hakknda kaytsz kalmyor, en ufak hareketlerini gzden kalmyordu.
Buna dayanarak Yldz Saray'ndan Ahmed Celleddin Paa'ya ekilen 24 Mays tarihli bir
telgrafta yle denilmektedir:

"Tahsin Bey'den
Paris'te Pale Rvayal Mahallesinde yz numaral hanede Kemal Bey tarafndan tesis
edilen matbaada Dersaadet sokaklarna talik olunmak zere birtakm yaftalar baslmakta
olduu haber alnmtr. bu matbaa sahibi Ali Kemal Bey olmak lazm geleceinden
kendisinin bu gibi mnasebetsizliklerden meni vesaire ...ve ubudiyeti meessire evki
bermantuku iradei seniyei cenab mlkane beyan olunur."

Bu telgrafa Ahmed Celleddin Paa tarafndan verilen u geni cevapta gizli olan birok
gerein ortaya konulduu grlmekte ve Ali Kemal Bey'in resmen Ahmed Celleddin
Paa hizmetinde bulunduu anlalmaktadr. Esasen Ali Kemal Bey teden beri Brksel
Sefareti'nde memur olarak kaytlyd. Bu gerek, maalarndan yardm bedeli kesilen
memurlarn listesi ilan edildii zaman ortaya kmt.

"Cevap 24 Mays Matbaa ve yafta keyfiyeti zaten tahkik olunmaktayd. Bu ie Fransa

hkmeti mdahale etmitir. Hanesi taharri olunan Kemal, Ali Kemal Bey olmayp bir
zaman nabeyini hmayuna baz ihbarcna bulunan tabip kolaalarndan erke ismail
Kemal'dir. Ali Kemal Bey imdi tekdire deil taltife ayan hidematta istihdam
olunmaktadr. Tabolunan yaftalarla dier evrakn muharriri Yemen'e gnderilmekteyken
firar eden ve Londra 'da nerolunan Hilfet nam varakparei fesadda yaz yazmakta
bulunan Doktor binbalarndan Krd Abdlhakim Hikmet'tir. Merkum ile baz

arkadalarnn Msrllardan Fazl Mustafa Paazade Haydar Bey'in yz bin frank kadar
parasile tertip ettikleri mefsedeti mecnunanedeki maksatlar ve iin sureti cereyan
postayla hertafsil derdesti arzdr. Fransa hkmetinin bu baptaki mdahalesi Haydar
Bey'in smail Kemal Bey aleyhinde ikame etmek zere olduu dolandrclk davasndan
ileri gelmitir. Merkumun arasnda zuhur eden ihtilaf bu mefsedetin menbanca byk bir
suhuleti mucip olacaktr, ismail Kemal imdi Paris'te bulunmayp muvakkaten
Kafkasya'ya gitmi olduundan yalnz hurufatn temhiri ve evrak muzrranm
msaderesiyle iktifa edilmitir. Fransa hkmeti her ne kadar bu muamelesinden saltanat
seniyeye dostane surette hareket eylenekteyse de yalnz bir temayl hayrhahanesi arzu
buyurulan neticeyi kendi bana temin edemez- Merkum Doktor Abdlhakim'in meni
habaseti imkn dahilinde olduundan olbaptaki teebbsat mtevakkf ferman
hmayundur. 26 Mays tarihli telgrafnamei utufilerine gelince Avrupa'da nerolunan
evrak muzrranm itiras iin nairlerde itilaf husule getirilmesi gazetenin meni nerini
temin edemez. Arzu olunan ancak gazetenin itiras muamelesinin mukavelat muharriri
vastasile resmen icra edilmesile hasl olabilir. 'Osmanl' nam fesat gazetesi hakknda
ahiren vukubulan teebbste yazanlarn, yani Abdullah Cevdet ve Skuti ve baz
tfekisinin kalemini mubayaa etmekten ibaret olup, gazete dier bir mfsit tarafndan her
zaman neri mmkn bir halde braklmtr. Mezkr fesat gazetesinin imdi kim tarafndan
neredildii ve Cenevre'de kimler bulunduu bitahkik arz olunacaktr. Acizlerinin ihtiyar
skt ve uzlet ettiim hakkndaki i'ar utufilerine gelince Dersaadet'ten esnayi hareketi
acizanemde evketmeab efendimiz hazretleri tarafndan yalnz Mahmud Paa meselesine
memur edilmitim ki, bilahare Salih Bey'in izam zerine miri mumaileyhin istihsal edecei
neticeye intizar etmekliim fernan buyuruldu. Mahmud Paa meselesinde vasl olduumuz
netice velinimet efendimiz hazretlerinin malumu seniy eleridir. Menafii hmayun
dairesinde her zaman almak vazifei memlukiyet ise de dier meseleler hakknda
acizlerine talimat verilmedi. Maamafih hizmeti seniyede yine kusur edilmeyip Trablus'tan
ve mahali saireden firar edip gelenlerin gerek Mahmud Paa'ya tekarrpleri ve gerek
dier erbab fesada iltihaklar idarei kelam suretiyle elden geldii kadar men
olunmaktadr. Ancak, bu suretle husule getirilen netice muvakkat bir ey olabileceinden
ve bu bapta izhar buyurulan teessf bir hatt hareket tayini olamayacandan iin esasna
girimek, bu husustaki arzuyu ahanenin ne merkezde bulunduu hakknda talimat irsal
buyurulmasma vabestedir. Cenevre'de vukubulan mehudat acizaneme gre oradaki

konsoloshane umurunun Almanyal Baron do Rihthofen'e tevdi olunmas gayet musip bir
tedbir olduundan baehbenderk vazifesi asaleten kendisine tevcih buyurulur ve baz
ehliyetsiz memurlarn ika ettikleri mklata kar muhafaza buyurulursa taraf
acizanemden dahi kendisine muavenat lazmede bulunularak bir hsn netice istihsali
memuldur. "

Yukardaki telgraflarda bahsi geen risalenin Yldz Saray'nca nemle takip edildii
grlmektedir. Daha sonra Abdullah Cevdet Bey'in Doktor Nihat Read Bey'e gnderdii
kartpostaldan Doktor Abdlhakim Hikmet Bey'in yaymlad risaleyle kendisinin de ilgili
bulunduu ve hatta risalenin Cenevre'de Abdullah Cevdet Bey'e ait matbaada basld
anlalyor.
Btn gayret ve srarna ramen Damad Paa'nn Londra'ya gitmesine engel olamayan
Ahmed Celleddin Paa, Salih Bey'in Paris'e geliinden sonra Saint Germain'e ekilmiti.
Fakat, bu ekilii bir baarszlk saymyordu. Azimle meseleyi takip etmekten bir trl
vazgemiyor ve baka yollarla baar salamaya alyordu. rnein Ali Kemal Bey'i
aada suretleri grlen tavsiyelerle Damad Paa'y takiben Londra'ya gndermiti.
"Mahmud Paa 'ya Maruzu akiri kemineleridir,
Baz maruzat acizanemi ifahen hakipay samii fehimanelerine ref etmek zere sadakat ve
samimiyetine itimad eylediim Ali Kemal Bey bendeleri taraf lii asfanelerine izam
olundu. Bu maruzat hsn telakki buyurulur da bu bapta mtalaai aliyei daverileri ltfen
savb acizaneme bildirilirse minnetar olduum asar atifet ve nezaketi hdivanelerine bir
zamimei fahire daha eklenmi olur. Olbapta."
"Sabahaddin Bey'e Utufetlu necabetl efendim hazretleri,
Gimeti lfeti utufilerine adeta alm olduumu o nimetten mahrumiyeti acizanemden beri
hissedegeldiim teessrat kalbiyeden anlyorum. Gimeti atifetile bydm bir hanedan
ziann zat inayetsemat valalar gibi mesut ve mferrah gon-celerini grmek acizleri gibi
esdikay bendegn iin tarif kabul etmez bir meserrettir. Cenah Hak ifan ve kemalat
lileri mertebesinde mr ikbali samilerini firavan eylesin. Zat kerenkrileri buradayken
gerek pederi maalikehirleri paa hazretlerine ve gerek huzuru valalarma maruzatm
olunca hemen Grand Motel'e gidiyor ve bu grevi vazifeyi ifa ediyordum. imdi aramza

denizler, mesafeler girdii iin bu bahtiyarla mazhar olamyorum. Haline gpta

eylediim Ali Kemal Bey bendeleri taraf acizanemden vekaleten bu hizmeti icra edecektir.
Artk mumaileyh bendelerinin arz edecekleri mevadd mhimmeyi kudreti temyizine daima
hayran olduum nazar dikkati daverilerine bilhassa takdim ederim. Olbapta emr ferman
hazreti menlelemrindir.
3 Mays 1900"

"Ltfullah Bey'e Utufetlu inayetin efendim hazretleri.

Gerek acizlerine ve gerek Ali Kemal Bey bendelerine bu hafta zarfnda bir kere daha Saint
Germain'e terif buyurulacat vaat edilmiti. Bu vaadin ittihazn Londra'da bile
metalibeden geri kalmadmz ispat etmek iin mumaileyh Ali Kemal Bey bendeleri savb
utufilerine izam edileli. Bu nevi mesaili mhimmede u kadarck bir ltuftan dolay af ve
safin lilerini niyaz eyledikten sonra derim ki, Ali Kemal Bey bendelerinin arz edecei baz
ifadan mhimimi bendegnemin nazar ehemmiyetle telakki buyurulmasn zat necabet
sanat keremkrilerinden de ayrca istirham eyler ve meftun ve hayran olduum feyzi fedl
kemaltperverilerinin tecelli ve taalisine dua eylerim."

Ali Kemal Bey, Londra'dan 4 Haziran 1900 tarihli ilk mektubunu Ahmed Celleddin
Paa'ya yle yazyor:
"Velinimetim ve kerimeym efendim hazretleri,
Dn gece buraya vasl oldum. Badettaam hemen Paa hazretlerini, beyefendileri aradm.
Paa yatmt. Sabahattin Beyefendiyi buldum. Beni Allah iin bir adamlarn, hatta
biraderlerini kabul eder gibi kabul ettiler. Mahcup eylediler."
kinci ve nc mektuplarnda da paa ve beylerle ayr ayr grtn, fakat
"imdilik'stanbul'a bir ey yazmaynz... atallat" diyor ve ertesi sabah Paris'e
dneceini bildiriyor.
Gerekten Ali Kemal Bey, Damad Paa'nn u mektubuyla Paris'e dnmtr:
"Maruzu abd acizleridir.

Guru aynmz Kemal Beyefendi vastasyla irsal buyurular emirnamei devletleri enimlei
tazime alnd, fark tebcile konuldu. Zat lileri gibi mabeliftihar mabeyin olan bir zat
stude semaim hakk cizanemde ibraz buyurduu iltifat ve tevecchat deil, yalnz bu
bendelerine, btn irkn hanedan akiraneme badii mbahat olmu ve bey bendelerinin
lisan bedilbeyanndan istifade edilen meali hakikati istimal telhisi irfan belagat meal
bulunmutur. Bu bapta taraf kemteranemden ittihaz muktezay maslahat gibi zannolunan
baz netayici efkr bnilkemal vezzaman marnileyhin tevdii kuvvei hafzas edilmi
olmakla takdimi cevapnameye mbaderet ve duay muvaffakiyeti celilelerile mcaseret
olundu. Baki emrirade.
Damad Mahmud"

Halbuki Salih Bey'in Damad Paa ile Londra'ya gitmesi Yldz Saray'n artm
olduundan, tekrar Ahmed Celleddin Paa'ya bavuru mecburiyeti domutur. Bundan
dolay kendisine, "...Mnasebet aldrarak" Londra'ya gitmesi emri verilmitir. Ahmed
Celleddin Paa bu emir zerine hemen Londra'ya gitmeye karar vermitir. Hareketinden
nce Londra'da sendika iini halletmek zere elverili arelere bavurarak Osmanl
tebaasndan ve Paris borsas sarraflarndan Eli Leon isminde bir kiinin araclyla sendika
temsilcileri Bousquet ve Silven'le ilikiye gemi ve onlarn da Londra'ya gelmesini
saladktan sonra kendisi de yola kmtr.
Yldz Saray'nn Londra Sefareti'nden geldii beyanyla nemli meselelerden sz eden ve
bir sureti Ahmed Celleddin Paa'ya bildirilen ve Damad Paa'nn her ne ekilde olursa
olsun dnnn salanmasn isteyen telgraf ok dikkate deerdir.

"Asm Bey'den 3 Haziran gece alafranga saat altda

(Suret) 'Dn akam gazeteleriyle bugnk sabah gazetelerinde dahi Mahmud Paa'nn
Londra'ya gidecei hakknda kelimei vahide grlmemitir. Kendisinin bir hafta kadar
otelde kaldktan sonra Londra civarnda bir karyede isticar edecei hanede bir matbaa
tesis eyleyecei istihbar olunmusa da bunun shhatine hkmolunmayp tahkiki maddeye
devam edilmektedir. Marnileyhin Londra'ya ikisi Rus ve Osmanl olmak zere be
nefer Ermemden mrekkep olmak zere mevcut olan hafi bir komiteyle mnasebatta

bulunduu dahi istihbar edildiinden mezkr komite azas meyannda tefrika ikama
allmakta bulunduu ... dir. 'Sureti balada naklolunan 3 Haziran 1900 tarihinde Londra
Sefareti seniyesinden varid olup manzum li buyurular ifreli telgrafname bilmtalaa
evvel ve ahr taraf saadetlerine vukubulmu olan tebligat mkerrere vehile Mahmud
Paa'nn harekt meruhasnn n alnarak son dereceye kadar sarf mesai ve gayreti
saadetlerinin tamamyla icras msellem olan sadakat ve ubudiyetinizden muntazr id
erefsnuh buyurular iradei seniyei cenab ml-kanei hazreti hilafetpenahi iktizay
lisinden bulunmakla olbapta.
Asm."

Bu telgrafa Ahmed Celleddin Paa tarafndan verilen geni bir cevapta yle
denilmektedir:
"Mahmud Paa'nn be Ermemden mrekkep bir komiteyle akdi ittifak ettii hakkndaki
ihbaratta Ermenilerin tabiiyeti bile tayin olunmaktayken isim tasrih olunmamas
acizlerince ayan dikkat grlyor. Bu ihbar Selim Faris'in bu ite bir alaka peydasna
uratn ispat etmektedir."
Yldz Saray Londra mzakerelerine ok nem verdiinden bu konumalar bir an nce
sonulandrmak ve ayn zamanda Damad Mahmud Paa'y tehditle yumuatmak iin
Ahmed Celleddin Paa'ya aadaki telgraf ekmiti:
"11 Haziran efrinci Asm Bey'den
Dnden beri hibir telgrafnameyi lileri zuhur etmediinden bu bapta ayan arz bir ey
varsa msaraaten tebliine intizar olunur. Seniha Sultan hazretlerinin mugayiri rzay li
baz fikir ve hareketi hissolunmasyla Mahmud Paa'nn avdetine kadar Yldz Saray
hmayununda ikamet edecekleri hakknda iradei seniyei cenab mlkanein erefsudur
buyurulmu olduunun beray malumat tebli edilmesi emr ferman buyurulmutur
olbapta. "
Asm Bey'den gelen 30 Haziran 1900 tarihli telgraftan Fransa'nn stanbul Sefiri Msy
Konstans'n da "Jn Trk" hareketine mdahaleye balad ve Damad Mahmud Paa
meselesine kart aa kmaktadr:

"Dnk cuma gn selamlk resmi lisinden sonra ayan buyurulan msaadei seniye
zerine sureti gayri resmiyede msul erefine nail olan Fransa devletinin Dersaadet sefiri
Mahmud Paa'nn sendikadan yle mebalii klliye ahz kabz eylemedii gibi asl deyni
kk eylerden ibaret olarak bunun miktar dahi iki bin lira kadar bir yekn tekil
edebilecei ve Mahmud Paa'nn bila kayd art Dersaadete avdet etmek fikir ve niyetinde
bulunduunu ifade ve hatta bir gazeteci vastasile Mahmud Paa'nn nerettirmek
teebbsnde bulunduu bir risaleyi Fransa hkmetinin men eylediini beyan etmitir.
Paa'mn bir miktar muharrer ufak tefek borlarnn veklet ... tesviye olunmak zere
miktar ... hemen bildirilmesi ve banka marifetile havale edilmek zere iktiza eden
harcirahnn da verilmesi mukarrer olduundan keyfiyetin senan arz emr ferman
buyurulmutur olbapta."
Bu telgrafa Ahmed Celleddin Paa'mn verdii cevap. Ksmen:
"bu telgrafname keide olunaca srada 30 Haziran tarihli telgrafnamei lileri alnd.
Umuru maliyeye demi vukufumu ve para meselesinde bendegm ahaneden dier birinin
alakadar bulunmasnda beis olmadn evvelce arz etmitim. Sendika azasndan Msy
Bousgue Fransa'nn Dersaadet Sefiri Msy Konstans'n kendi ehibbasmdan olduunu
geende bilmnasebe acizlerine sylemitir. Dyunun miktar gayet dn olduunu beyan
etmi olan sefiri marnileyh daha az meblala tesviyesi imknn da gstermi
olacandan mumaileyh Msy Bousque ile bu ii dorudan doruya tesviye etmesinin ie
byk yardm olaca kaviyyen memuldur.
Msy Konstans'n bu bapta Msy Bousque'ye bir telgraf ekmesi ya da para meselesini
kamilen deruhte etmesi iin dier ksmlarn duar halel etmez. Bu amacn vastc
acizanemle istihsali arzu bu-yurulursa bu bapta mkerreren tecrbede bulundum ise de
muvaffak olamayacama kanaati kamile hasl ettiimden beyhude izaai vakit edilmemesi
iin bu muvaffakiyetin vesate acizanemden beklenmemesini bilhassa arz ederim. nk,
sendika srf Mahmud Paa ile beylere tediyat olarak yedi bin be yz liralk bir hesap
gstermi ve o ii husule getirenlere taahhtleri iktizasndan bulunan mebla, kzete ve
dier masarifat bedelini ilave ederek iki yz elli bin franklk bir sureti tesviye gstermitir.
Bir milyon franktan balayan talepleri bu miktara kadar tenzil ettirebilmitir. Mahmud
Paa'mn bila kayd art avdet edecei lakknda Fransa Sefri'nin maruzat evketmeab
efendimiz hazretlerince gayri malum bir keyfiyet deildir. Bu husus emr ferman

hmayunu mlkaneleri iktizay lisinden olup acizleri bu esas marnileyhe kabul

ettirdikten sonra dyunun tesviyesi maddesine giritiim i'arat akiranemle mspettir.
Menolunan risale maddesine gelince, ruhsatsz bir matbaada tabedilmi olduundan
Fransa hkmetinin nizamn msaadesinden bilistifade msadere ettirdii risalei muzrra
Doktor Abdlhakim Hikmet tarafndan tahrir ve Msrl Haydar Bey'in parasyla tabolunan
bir risale olup, Mahmud Paa'nn nerettirecei bir risalenin menolunduu hakknda
acizlerince malumat yoktur. Fransa'da ruhsatl bir matbaada tabolunan bir kitap
menolunamaz. Faraziyattan olarak bir sebeple menolunsa bile Mahmud Paa'mn imdi
Cenevre ve Londra'da iki matbaas bulunduundan o gibi asar melanetkraneyi anlarda
tabettirebilecei aikrdr."

Bu grmelerin cereyan ettii sralarda Paris'te 1900 sergisi alm bulunuyordu. Bundan
dolay btn sefaretler, det olduu zere resmi ziyafetler vermiler, sergi ziyaretlerinden
dolay Paris evresinde yaanan takn nee ve sevin ortamn artrmaya almlard.
Osmanl Sefareti de bu protokole uyarak birok davet yapm ve hkmetin eref ve
haysiyetine uygun hareketlerde bulunmutu. Fakat, sefaret binasndaki bu canl topluluklar,
Sultan Abdlhamid'i kukulandrdndan durumun incelenmesi, telgrafla, Ahmed
Celleddin Paa'ya havale edilmitir. Paa, Salih Mnir Bey hakknda aratrma yapacakt.
Resmi bir temsilci hakknda, basit bir ziyafet dolaysyla gsterilen bu gvensizlik, Sultan
Abdlhamid'in ruhundaki korkunun derecesini gsterdiinden, bu meseleye dair karlkl
ekilen telgraflar aynen buraya alyorum:

"Asm Beyden, 17 Haziran

Paris'te sefareti seniye dairesinde gayet parlak ve mkemmel suretle ziyafetler verildii
Ajans Havas irketinin gazetelerde neir klnan telgrafnamesinden anlalmtr. Bu
ziyafetler resmi midir ve meduvin ne snf zevattan ibarettir ve esnay zaiyafette ne gibi
szler cereyan etmitir ve Sefir Mnir Bey'in bu misill ziyafetleri keideden hafi bir amac
melhuz olup bu ziyafetlerde bulunanlardan bazlaryla zat lilerinin mlakat etmeleri tabii
bulunduundan berminvali muharrer bu bapta zevat mumaileyhimden lisan mnasip
kullanlarak istihsal olunacak malumatn arz atebei ulya klnmas erefsnuh buyurulan
iradei seniyei cenab mlkane iktizay lisindendir ol-bapta."

Bu telgrafa verilen cevap:

"Sergi mnasebetile bilcmle sefaretlerde olduu gibi sefareti seniyede de bir iki ziyafet
tertibi tabii idi. Mnir Bey tarafndan keide olunan ziyafetlerin adedi bu dereceyi
gemise de ancak ilk bir ikisine gelen halk politika lemine mensup olup dierlerinde
bulunanlar mntehap bir halk deildir. Bu ziyafetlerde sylenen szler, kalabalkt bir
yerde sylenmesi mmkn bir zeminde olup, hukuku seniyeye mugayir bulunmalar
muhtemel deildir. Zaten mezkr ziyafetlerde taama medu bulunanlarn miktar yirmi kii
kadar olup, bakisi taamdan sonraya davetli bulunuyorlard. Sefir Mnir Bey'e bu
ziyafetlerin taaddd sebebini sual ettiimde sefarethanenin taam salonu yirmi kiiden
ziyade davet edilmesine msait bulunmadndan byle mteaddit ziyafetler tertibine
mecbur olduunu beyan etmitir. Bakalar ise evketmeab efendimiz hazretlerinin
kendisine muber bulunduklarn hissedince byle ecnebilerle mnasebeti ve ziyafetler
tertibini artrmak Mnir Bey'in deti! olduunu beyan ediyor. u halde velinimet efendimiz
hazretlerinin u aralk kendisine muber bulunduklar marnileyhimce hissedilmi
olduu anlalmaktadr. Gerek Paris Sefarethanesinin ve gerek Avrupada bulunan dier
sefareti seniyelerin ahvali teessf istimali hakknda tanzim etmek zere bulunduum bir
layihann katiben hakipay seniyei velinimeti azamiye takdim olunaca maruzdur. "

Gerek dn meselesi ve gerek sendika ii etrafnda Londra'da yaplan grmeler

yznden Mahmud Paa ile Ahmed Celleddin Paa'nn aras almt. Damad Paa dn
tekliflerini daima reddetmi ve dier konumalar da bu yzden sonusuz kalmtr. Hatta
Ahmed Celleddin Paa artk mitsizlie dmtr. Yldz'a ektii uzun bir telgrafta, "Bu
maksadn vasttai acizanemle istihsali arzu buyuruluyorsa bu bapta mkerreren tecrbede
bulundumsa da muvaffak olamayacama kanaati kamile hasl ettiimden beyhude izaai
vakit edilmemesi iin bu muvaffakiyetin vesateti acizanemden beklenmemesini bilhassa
arz ederim" diyor ki, bu ekilde Londra grmelerinin sonusuz kald ak olarak
anlalm oluyor. Bu byle olmakla beraber, Ahmed Celleddin Paa, Londra'da
bulunduu sralarda orada bulunan "Jn Trk'lerin durumundan haberdar olmak aresini
bulmu ve kendisine gvenilir bir muhbir de salamt. Bu muhbirden ald mektuplar
buraya aynen ekliyorum:

"Devletl efendim hazretleri,

Dn Londra'ya avdet ettim. Baz havadis tedarik etmek iin icap eden zatlar buldum. Jn
Trkler burada yerletiler. Mahmud Paa'nn ktibi Irani Dan Efendi partii mezkra
itirak eyledi ve birka gne kadar ngilizce bir gazete neredecekler, efendimize irsal
ederim. Gazeteyi yazan bir ngilizdir, ne vehile elde edildii yarn bildirilir. Ermeniler ile
hibir ittifaklar yoktur. Ancak, Cenevre'de bulunan Druak Cemiyeti'nden burada bir zata
mektup getirmiler, ehemmiyetsiz. Agopyan ne bo herif olduu ktibi hususiniz Glyan
Efendi'ye malumdur.
Manifesto hususunu elan elde edemedim ise de, ehemmiyetsiz ey olduuna kani oldum.
Jn Trkler stanbul ubesi marifetile umum sferaya verilmi olduu muhakkaktr.
Damad Mahmud Paa'nn Cenevre'de olduu malumu devletleridir. Marnileyh
hazretleri Avrupa'dan bkm olduunu buradan hareket etmezden bir gn evvel bir zata
sylemi; marnileyh herhalde Trkiye'ye kariben avdet edecek, eer mahdumu Prens
Sabahaddin Efendi elde olur ise. Onun da aresi vardr ki yakinen efendimize yazacam
(kadn marifetile) olacaktr. Teebbsat var diyorlar, zira Mahmud Paa'ya kalsa imdiye
kadar oktan avdet etmiti. Jn Trkler aleyhinde hibir neriyatta bulunmuyorlar. Ancak,
bir bror yazlmakta, dier bir parti tarafndan yaknen tabolunacaktr. Manester'de
bulunan Constitution Partisi mevcut olduunu bildirmi idim. Parti mezkr tarafndan bu
defa imparatora nota gnderilmitir. Birine mi birkana m umumuna m anlayamadm,
gnderildii muhakkaktr. Meali ve belki suretini elde edip irsaline alrm efendim. Bu
yazlarm nezdi devletinizce mucibi kabuliyet olup olmadn ltfen bildirdiinizde
memnuu olurum. imdiye dein yazlarma bir cevap alamadm. Binaenaleyh rica ederim
ltfen bu havadislerim ie yarar olduunu ve daha ne noktalar zerine havadisler arzu
buyurulur ise bildirin, iim olduu zamana dair havadis tedarikine muktedirim; zira her
partiyle mnasebetim vardr. Olbapta ve her halde emr ferman hazret i menlelemrindir.
Mihri kullar."

"Devletl efendim hazretleri,

imdiye dein yazlan mektuplarma hibir cevap zuhur etmedi ise de yine kulunuz zat
devletlerinin licenap ve hakik vatansever olduunu bildiimden kendime vazifei
mukaddese addederim. Havadisat iraesi bu defa sureti kafiyede ve muhakkakada tahkik

ettim. Manester'de bulunan milel muhtelife Constitutionel Partisi tarafndan Almanya

mparatoru'na notann yazld suret ve mealini elde etmek iin gayret edeceim.
Hdiv ve Mahmud Paa arasnda Suisse'de bir iki mlakat vukubulmutur. Bunlar zerine
de malmat alnabilir. Bura Jn Trkleri elan yerlemi nazarile baklamaz ise de
gazetelerini muntazaman karmaktalar.
Abdurrahman Bey Krd ve Trk lisanile gazete karacak ise de hurufat ve mrettibi
yoktur. Hurufat Manesterden ve mrettibi Marsilyada Ermeni gazetesinin mrettibini
elde etmeye alyor.
smi Gian Sironyan'dr. Kulunuz min gayri had ve liyakat efendimizden bir emir alacak
olursam hurufatnn satn tehir ettiririm. Yazlar birbirine kartrp nerede olduunu
iyice bilirim.
Bendelerine emniyeti kmile ile muhabere edebilirsiniz ve yazdnz mektuplar ayn gn
sizlere iade ederim. Daha pek ok havadislerim var ise de, iki satrak bir emrinizi
alamadmdan cesaret edemiyorum. Jn Trklerden bir iki kii meyillidir zat devletlerine
mracaata. Olbapta ve her halde emr ferman hazreti menlelemrindir.
15 Temmuz 1900
Mihri kulunuz"

"Devletl efendim hazretleri,

Mah hal 19 tarihli tahrirat vllar bu sabah vusul cizanem olarak cmlei meali ve
evamiri devletleri malmu akiri oldu.
Kulunuz daim hazrm arzu buyurular noktalar zerine mufassal ve teferruatl malmat
itasna. imdiye dein muhtasar yazdmn esbab efendimizden hibir talimat almadm
idi.
Mah hal on dokuzuncu gn Sinop'tan firar eden Gureddin Bey Paris'e gitti, belki oradan
Cenevre'ye de geer. Mumaileyhin ibu seyahati umum Avrupa'da ve Msr'da bulunan Jn
Trk partisinin birletirilmesi ve Londra'y merkez ittihaz, ederek bi-littifak hareket
edilmesi ve bu bapta Paris'te bir meclis edecekler imi.

Burada bulunanlardan yalnz bir mrettip Gazmi Efendi ve muharrirlerinden Halil Hilmi
Bey kald. Bu defa gazetelerini 1 000 nsha kardlar.
Krdistan gazetesi mdr Bedri Han Paa hafidi Abdiirrahman Bey burada. Halbuki elan
gazetesini karmad.
Mahmud Paa organ olmak zere Dani Efendi idaresinde iki ingiliz muharrirler
vastasile bir ingilizce gazete nerolunuyor. Haftalk olmak zere bu iki ngilizce mahiye
60-70 lira maa verilmektedir. Halbuki zatn cizaneme nazaran muvakkat olmak gerekir.
Zira bunlar bu masarife kar duramazlar.
Jnler Ermenilerden hibir yz bulamadlar ve bulamayacaklar; zira kendilerine emniyet
eden yoktur ve 'Gor Giyank' gazetesi alenen Mahmud Paa aleyhinde yazmaktadr ve
Mahmud Pa-a'y kendi reisleri namile gsterdiler. Burada ise herkesin aznda ve
gazetede yazlmaktadr ki, Mahmud Paa hibir vehile Jnler iine karmayacaktr ve bu
hususta devletl Ahmed Paa hazretleri marifetile icra edilmitir ve bu Jn'lerin imdilik
maliyeleri gayet bozuk gitmekte, burann masrafndan korkmaktalar. Yakinen baz resimli
kartpostallar bastracaklar. Bunlarn stanbul'a ne vehile gazetelerini gndermekte
olduklarn tahkik etmekteyim, elde eder etmez bildiririm efendim.
Manester'de bulunan mileli muhtelife komitesi tarafndan Almanya mparatoru hametl
Giyyom hazretlerine irsal olunan manifestonun meali:
Yldz heyetinin bir hali intizama irca, efendimiz varidat kamilen ekmekte olduundan
bunun n alnmas, devairi resmiyenin vazifeleri dairesinde Yldz mdahalesinden men
olunarak serbeste muamele etmeleri, adliye, ticaret vesair cihetlerin terakkisi ve 12
kiiden mrekkep bir komisyonu fevkalde marifetile memaliki mahrusai ahanenin idaresi
talebinden ibaret id. Bu manifesto suretini arzu buyurduunuz aynen imzas ile bir an
evvel taraflara seyahat ederek elde olunabilir. Olbapta ve her halde emr ferman hazreti
menlelemrindir.
27 Temmuz 1900
Mihri"

Damad Mahmud Paa Msr'da

Damad Mahmud Paa ile Ahmed Celleddin Paa arasndaki grmeler sekteye
uradktan sonra, Damad Paa'nn rahata kavutuunu sanmaynz. Bu defa da sahneye
Msr Hdivi Abbas Hilmi Paa kmtr. Saray, Damad Paa'nn faaliyetini sekteye
uratmak iin kendisini daima gzetim altnda bulundurmak politikasn izliyor, maruz
kalnan baarszlklara ramen, sosyal mevkileri daha yksek yeni yeni delegelere
bavuruyordu. te bu cmleden olmak zere, Hdiv Abbas Hilmi Paa da bu grevi kabul
etmi, Damad Paa'nn dnn salamak iin uygulanabilecek bir plan hazrlamak
amacyla Paa'y Msr'a davet etmitir.
Damad Paa Hdiv'in davetini olumlu kabul etmise de, oullar Prens Sabahaddin ve
Ltfullah Bey'ler doru bulmuyorlar, babalarn bu seyahatten vazgeirmeye
abalyorlard. Fakat, bu gayretleri Hdiv'in srar ve "Jn Trk" davasna yardm vaadi
karsnda boa gitmi ve nihayet Msr seyahati bir emrivaki haline girmitir. Bu meselede
Paa'nn khyas Salih Bey'in de byk etkisi olmu ve sonuta alt kiilik bir kafile Msr'a
hareket etmitir.
Paa ile oullarn Kahire'deki iftliinde kabul eden Hdiv, onlarla Nil stnde yat
gezintileri yapm, misafirlerini arlamaya ve gvenlerini kazanmaya almtr. Bilahare
Kahire'de Continental Oteli'nde lks bir daire tutulmu, misafirler oraya yerletirilmi,
daha sonra da mstakil bir eve nakledilmilerdir. Hdiv, Paa ve oullarnn masraflarna
karlk her ay 1 000 lira veriyordu.
Mahmud Paa ve oullar Msr'da zamanlarn bo geilmemilerdir. Londra'dayken Msr
fevkalade komiseri Ahmed Muhtar Paa'ya bir mektup yazarak beraber almay teklif
ettii halde ald cevap ihtiyatl ve nazik bir ekilde ret niteliini tadndan Mahmud
Paa ile Ahmed Muhtar Paa'nn aras iyi deildi. Bununla beraber Damad Mahmud Paa
Msr'da yalnz "Jn Trk'lerle var olan ilikilerini devam ettirmi ve Hoca Kadri
Efendi'nin idare ettii Kanunu Esasi gazetesine yardm etmekle kalmam, dorudan
doruya Sultan Abdlhamid'e kar mcadeleye iddetle devam etmitir. Bu arada,
yaymlad Tezkerei Ulema risalesinde Sultan Abdlhamid'e yle hitap etmektedir:

"Huzuru padiahiye mruzdur,

... Bir sultan, bir meliki zalimin hilafetinin ind-el-er'i sahih olamayaca mteaddit
ehadisi Gebevi delletile ve akvali ulema ile sabittir. Zat hmayunlar doru syleyen ve
dalkavukluk etmeyen ehli slm hapis, nefy, katil ve mallarn msadere, hane ve
hanmanlarn tarumar ettikleri ve ahaliyi tahammllerinin fevkinde vergiler tarhederek
dier taraftan israf beytlmalin son derecesine vardklar, donanmay mahiv, hrriyeti
ahaliyi selb, yalanlar icad, ...ve daha buna mmasil birok zulm ve isyan irtikp
buyurduklar meydanda duruyor.
Yirmi beinci senei devriyenize tekellfat muhteemane ve yini sefihane iltizam eylemek,
eraiti Muhammediyeden inhiraf ettiinize gzel bir delili kfi olabilir. Binaberin, insaf
hmayununuza dehalet eder ve birka sual iradna cesaret eyleriz:
Evvel Bu kadar tuyan ahaneden sonra nasl oluyor da halifelik iddiasna cret
buyuruluyor?
Saniyen Bu dvay bimnay hilfetten hicap bytlmyor mu?
Salisen Acaba hangi hareket ahaneniz merudur?
Zat ahaneleri maatteessf yalnz mizac sefhaneye ho gelen yini cahilaneyi kabul, ho
gelmeyen mkult limaneyi red buyuruyorsunuz.
27 Austos 1900
Damad Mahmud"

Bundan baka Damad Paa Osmanl edebiyatnda ok byk deere sahip bulunan
Divan'n da Kahire'de bastrmtr. Bu eserin siyasi cephesi, baz kasidelerin Osmanl
hkmetini ve ynetimini eletirir nitelikte olmas ve zellikle Bahriye Nazr Hasan Paa
hakknda ac satrlar iermesidir.
O sralarda "ttihat ve Terakki Cemiyeti"nin yayn olarak Msr'da kan Hak gazetesinde
Damad Paa hakknda birok methiye vardr. Bu yayn da gsteriyor ki, Damad Mahmud
Paa'nn Msr'a gitmesi, harektnda hibir deiim yaratmamtr. Bu inklaplarn
Msr'a gittikleri srada nl Ali Kemal Bey de Kahire'de Ahmed Celleddin Paa'nn ei
Prenses smet Hanm'n iftliinde daire mdr bulunuyordu.

O tarihte Msr'da mcadele eden "Jn Trk'lerden birkan bu frsatla anmak yerinde olur
kanaatindeyim:
Ahmed Saip Bey: Msr fevkalade komiseri Ahmed Muhtar Paa'nn yaveriyken grevini
terk ederek, mcadele amacyla Sancak gazetesini yaymlamaya balamt. Namuslu,
sebatkr ve gayretli bir kiiliktir. Aslen Kafkasyalyd.
Bahriyeli Rza Bey: Hak adnda bir gazete karyordu. yi bir hatip ve ciddi bir ihtilalci
olan bu kii, Trkiye iine gizli adam gnderme imknn bulmu ve propaganda amacyla
Rza adnda bir fedakr stanbul'a sokmay baarmtr.
Salih Cemal Bey: Kahire'de "Kanunu Esasi Matbaas"n kuran kiidir. Drst bir vatan
evladdr.
Bundan baka daha birok vatandan adn saymak mmknse de, meseleyi uzatmamak
iin bu kadarla yetineceim. Yalnz Saday Millet gazetesi sahibi Leon Fehim'den
bahsetmek ve bu kiinin antaj yoluyla kar elde etmek yoluna saptn sylemek bir
grevdir.

Hseyin Dani Bey'in stanbul'a Dn

Damad Mahmud Paa oullaryla Kahire'deki eve yerletikten sonra beklenmeyen bir olay
meydana gelmitir. Paa'nn zel kitabetiyle megul olan Hseyin Dani Bey, Ali Kemal
Bey'in araclyla stanbul'a gitmitir. Bu dn meselesinin daha Londra'dayken sz
konusu olduu durumdan anlalmaktadr. Sefaret Mstear Abdlhak Hamid Bey,
Londra'da, Paa ve oullarna tavsiye ettii gibi, Hseyin Dani Bey'e de "Bu kmaz bir
yoldur, nafile kendinizi zyorsunuz. Size acizane tavsiyem bir yolunu bulup ieriye
girmenizdir" demiti. Fakat, o zaman pratie geirilemeyen bu nasihat, Yldz Saray'nn
mdahalesi ve Ali Kemal Bey'in aracl ve giriimiyle ortaya km, Hseyin Dani Bey
de memlekete dnmtr. Bununla beraber, dn meselesi etrafnda daha nce Ahmed
Celleddin Paa ile grmeler cereyan ettii, Hseyin Dani Bey'in Londra'dayken
yazd aadaki mektuptan anlalyor:

"Londra, 10 Temmuz efrenci 1900

Paa hazretleri,
Mstear sefareti seniye utufetl Abdlhak Hmid Beyefendi hazretlerini kulunuza
tebliine tavsit buyurduunuz telgrafnamei linizin mefadna kesbi vukuf eyledim. Paris'e
gelmekliimin bir lzumu mbreme mpteni olup olmadn beray ifham irsal
buyurulaca memul olan bir mektubunuza intizaren imdilik Londra'da ikamet
etmekteyim. Gnderilecek mektubun dorudan doruya nam cizaneme olmas mercu ve
mltezimdir.
Hseyin Dani"

Hatta Ahmed Celleddin Paa'nn Yldz Saray'na ektii u telgraf da, mektuptaki kapal
ifadeyi aydnlatan bir belgedir:
"Mahmud Paa'nn ktibi Hseyin Dani Bey hakkndaki mruzt akiranem 29 Haziran
tarihinde vukubulmutu. Andanberi kendisine hibir cevap verilmediinden Mahmud
Paa'nn bir ngiliz vastasile neretticei ngilizce gazetenin umuru tahririyesinde
bulunmak zere Londra'da kald haber alnmtr. Avrupa'da are tesviyesi bulunmu
olan bir iin uzatlmas bu gibi sui netice hasl eder. Maamafih telgrafnamei lilerde tebli
klnan iradei seniye cenab mlkne kendisine i'ar edildiinden varid olacak cevab arz
atebei ulya klnaca mruzdur."
Damad Mahmud Paa'y dnmeye ikna iin Avrupa'ya gelmi olan ve baarszla urayan
Ahmed Celleddin Paa; sarf ettii emeklerin boa gitmesinden dolay ok zgnd. Sultan
Abdlhamid'in kendisine verdii nem ve gsterdii gvenin karln deyememi
bulunmaktan znt iinde kalan Paa, Damad Paa ile oullarnn Msr'a gitmelerini
mecburen izledikten sonra, Sultan Abdlhamid'in nezdinde kazand mevkiin deimesini
nlemek ve elde etmi olduu yaknln devamn salayabilmek amacyla btn gayret
ve abasn "Jn Trk'lerden daha bazlarnn snmasna yneltmiti. Hseyin Dani Bey
de bunlardan biridir. Bununla beraber, Londra grmelerinden bir sre sonra stanbul'a
dnen Ahmed Celleddin Paa, "Jn Trk" alemiyle ilgisini kesmek istememi, kazand
baz zayf karakterli kiilerle haberlemeye devam etmitir. Msr'daki iftliine nazr
olarak atad Ali Kemal Bey'le de zel ileri iin haberleirken, Damad Mahmud Paa ve

oullan hakknda da daima bilgi almtr ve bu vesilelerle de saraydaki mevkii sarslmam,

Abdlhamid'in gvenini korumay baarmtr.
Ali Kemal Bey, Hseyin Dani ve Damad Paa hakknda Ahmed Celleddin Paa'ya
yazd 12 Knunusani 1900 tarihli bir mektupta yle diyordu:

"...Dani Bey yarn buradan stanbul'a hareket ediyor. Bu arizamla beraber stanbul'a
muvasalat eder, efendimizle grr, hakikati hali hakipayinize arz eder.
... Mahmud Paa'ya imdiye kadar para veren yalnz Hdiv'dir. Sendika vermiyor.
Maamafih emin bir yerden haber aldm; Hdiv stanbul'la uyusa da, bugn Mahmud
Paa'y Dersaadet'e sokmak istese sokamayacaktr. Paa'nn ve mahdumlarnn fikirleri
yine Avrupa'ya g etmektir."

Prens Sabahaddin ve Ltfullah Bey'lerin Beyannameleri

Gerekten Damad Mahmud Paa ve oullar Hdiv'in evirmek istedii dolaplara

girmiyorlar ve dne yanamyorlard. Onlarn btn arzu ve emelleri mcadeleye devam
etmek, memlekette esasl bir slahat icrasna yol amakt. Bununla beraber yaplan
mcadelede uyumsuzluk ve dzensizlik grdklerinden bunun nedenlerini ortadan
kaldrmak ve savam daha esasl ve etkili bir ekle sokmak iin Sabahaddin ve Ltfullah
Bey'ler, "Umum Osmanl Vatandalarmza" balkl ve risale eklinde uzun bir beyanname
yaymlamlar ve "Jn Trk'leri genel bir toplantya, yani kongre akdine davet etmilerdir.
Bu beyanname, "Sultan Abdlmecid'in torunlar Mehmed Sabahaddin ve Ahmed
Ltfullah" imzasn tayordu. Bunda takip edilen ama, beylerin mcadeleye bilfiil
katlmak istediklerini, emel ve gayeye ulamadan Sultan Abdlhamid'e muhalefetten
vazgemeyeceklerini, yalnz babalarnn himayesine snarak deil, gerekirse bamsz
olarak da hareket etmek hak ve yetkisine sahip bulunduklarn herkese anlatmakt.

"Umum Osmanl Vatandalarmza

Avrupa'ya vrudumuzdanberi zat ahaneye takdim ettiimiz birok hususi lyihalarda

milleti Osmaniyenin ihtiyacat hazrai me-deniyesini halisane ve samimane arz eyledik.
Yazk ki, padiah beyanat merua ve muhikkimizin hibirini nazar dikkate almayarak
yalnz stanbul'a avdetimizi temin iin tarafmza memurlar sevk etmek, telgraflar ve
ktlar yadrmakla megul oldu. Bittabi bunlar reddettik. Fakat, her redde kar taraf
ahanelerinden yeni bir tecavze, yahut yeni bir tehdide mruz kaldk. Ezcmle daha
ferday azimetimizde Fransa hkmetine resmen tebli ettirdii bir notada hakkmzda en
eni iftiralar ve ithamlarla devleti marnileyhden teslimimizi talep eyledi. Bu notaya
hkmeti cumhuriye tarafndan lyk olduu skt ile mukabele edildiini grnce
pederimizin memaliki Osmaniye dahilinde bulunan tekmil emlkini taht hacze aldrd.
Gihayet validemiz Seniha Sultan hazretlerini de Yldzda hapsetti. Kendi z hemiresi
bulunan marnileyh hazretleri hakknda tecviz eyledii muamelei gaddarane, muazzez
validemizi bize kar deta rehin makamnda tutarak onun felketile bizi meyus ve bu
suretle avdete mecbur etmek maksadna mebni idi.
te are addettii btn bu mezalimden hibir netice kmadn gren Sultan
Abdlhamid Han, bu kere de stanbul'a avdet etmeyecek olursak hayatmzdan da katiyen
feragat lzm geleceini alenen bildirdi. Fakat, teneffs ettiimiz demleri kendisine
medyun olduumuz sevgili vatanmzn en takatiken musibetlerin yedi kahrnda bir bazice
olduunu grdmz mddete, onu bir temaay atlane ile imrar edilecek hayat zaman
tabiisinden evvel bir ktlei trap altna girmeye tercih edecek insanlardan olsaydk
ikametghmzdaki izzet ve rahat terk ederek bugn bu mevkide bulunmazdk. Binaenaleyh
hemiresini, biraderini, evldn hapis ve tazyika rzadade olan bir kalpten saadeti
milliyemizin teminini mid, abesle itigal demek olacandan ikbal ve tealisi yolunda hasr
nefs eylediimiz milleti necibei Osmaniyenin hissiyat ulviyei vatanperveranesine mracaat
ediyoruz.
Kemali teessfle itiraf eyleriz ki, sllei ali Osmani iinden kan bir hkmdarn
tarihimizin son yirmi be senelik faslna srd leke o kadar byktr ki, yine o ailei
saltanat erkn icab halinde bu meum lekeyi kendi kanlarile silmedike heyeti
itimaiyemiz nnde tebriyei zimmet edemeyecektir. stanbul'dan infikkimiz bu vazifei
mneviyeyi ifa hususunda yalnz bizi serbest brakm olduu iin yaadmz mddete
hibir endie -isterse o, bir endiei hayat olsun- baladmz ie devamdan bizi
meneyleyemeyecektir. Maksadmz, menfaati mttehid olduu halde mesleken mteferrik

olan ve o tefrika yznden telfisi gayri kabil bir felkete mruz bulunan Trk, Arap,
Arnavut, Ermeni, Makedonyal, Rum, Krt, Musevi ilh vatandalarmzn kuvvetini bir
noktaya cemeylemek ve bu suretle hem bugnk seyyiata hitam vermeye ve hem de yarnki
hkmeti dilnenin temel talarn aray umumiyei Osmaniyenin inzamamile vaz'a
almaktr. Bu ittihadn teesss edecei binay mually medeniyet yirminci asr
terakkinin bir tac ibtihac zievketi olacak ve beeriyeti mstakbelenin btn mtefekkir
evltlar bu eseri syi takdis eyleyeceklerdir.
ttihadn vukuu bir meclisi umuminin inikadna vabestedir. Binaenaleyh beyannamemize
cevap vermek isteyen ahrar milletin reylerini tarafmza bil tehir bildirmelerini menfaati
umumiyei Osmaniye namna rica eder ve ihtiramat ihvankranemizi takdim ile kesbifahr
eyleriz."

Beyanname yaym bu kadarla kalmamtr. Prens Sabahaddin Bey, Osmanl unsurlar

arasndaki uyumsuzluu gidermek ve Osmanl birliini samimi bir hale sokmak, daha
dorusu din ve rk rekabetlerini bertaraf etmek iin de alyor, munis bir hava yaratmak
amacyla urayor, urayor, urayordu. Bu emelle yaymlanm ve o gnk siyasi
gr ve dnleri anlatan dier bir beyannamenin nemli paralarn buraya alyorum:

"Umum Osmanl Vatandalarmza

... Ortada bir fikir daha var ki, o da ecnas muhtelifei Osmaniyenin Balkan hkmat
sagiresi gibi ayrca kesbi istikll etmeleridir. Lkin, bu kk hkmetler ark'ta
mevcudiyeti Osmaniyenin husule getirdii muvazenei dveliyeden istifade suretile
yaayabiliyor. Haritai lemde o muvazene, devleti Osmaniye zararna tebeddl ettii gn,
anasr mezkrenin ihraz istikllleri yle dursun, fakat hayli zamandanberi kesbi istikll
etmi olan Balkan hkmetlerinin bile zadei tecavz kalacaklar phelidir.
Sahnei tabiatta cidali hayat kanunu ahenini devam ettii mddete yaamak, hususile
hrriyetini muhafaza etmek artile yaamak iin, onun devamn temin eyleyecek bir
kuvvete malikiyet iktiza eder. Hatt farz muhal olarak akvam Osmaniyenin birer idarei
mstakilleye malik olacaklar kabul edilse bile cevanibi erbaala-rndan ykselen kuvvay
hariciyeye kar koyacak bir kuvvay dahiliye vcuda getirmek zere mtemekkin olduklar

araziden istihsal eyleyecekleri servetin ne byk bir ksmn ihtiyacat askeriyelerine sarf
etmeleri lzm gelecektir! Halbuki tabiiyeti Osmaniye altnda bir adaleti mtesaviye ile
yaamak, bizi asker, iktisad her trl tecavzat hariciyeden masun brakacak en salim
yoldur. Hatt komularmzn da -munsifane dnecek olurlarsa- itiraf eylemeleri lzm
gelir ki, Osmanlln ihyas umum lemi medeniyete bir hizmet olacaktr. nk,
devletimizin mazisi ftuhat cesime-i askeriyede idi; istikbali ftuhat liyei medeniyede
bulunacak! Bir milletin sahai temeddnde ihraz edecei ftuhat ise yalnz kendisinin deil,
fakat tekmil insaniyetin mal saylr. Umum Osmanllarn bu byk maksada vusul iin
furuk-u muhtelifei ahrardan mrekkep bir cemiyeti cedidenin teesss ettiini grr grmez
ona her suretle zahir olacaklarndan eminiz."

Bu beyannamelerin nemli etkileri olmutur. Vatanseverler arasnda kongre isteklileri

zaten eksik deildi. Nitekim Ali Fahri Bey, 14 Austos 1316 (1900) tarihinde Cenevre'de
yaymlad "Yeni Osmanllar Kongresi" adl risalede bir kongre akdini istemi; Tunal
Hilmi Bey Murad adl eserinde "Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti"nin fiili yokluundan
bahisle yeni bir cemiyet kurulmas fikrini ileri srmtr. Fahri Bey, 1318 senesinde
Paris'te kard "Yine Kongre" baln tayan kk bir brorde bu mesele zerinde
yeniden durmu, srar etmitir. Kongre meselesi "Jn Trk"ler arasnda gnn konusu
olmutu. Birok iyi niyet sahibi mcahit, Ali Fahri Bey'in dedii gibi, "sen, ben davalar"n
nlemek arzusuyla izlenecek yolu tespit etmeyi ve bir program hazrlamay en nemli
grev sayyordu.
te Prens Sabahaddin ve Ltfullah Bey'lerin yaymladklar beyanname de bu amaca
ynelikti ve tam zamannda yaymlanmt. Fakat, byle bir hareketin sorumluluunu
stlenecek ve zellikle ahsiyeti itibariyle bu kadar nemli bir giriime etken olacak
kudreti hibir kimse kendinde bulamyordu. Ahmed Rza Bey, etrafna toplad birka
arkadayla, kendi grne gre Sultan Abdlhamid muhalefetine devam ediyor ve
Meveret gazetesinin yaymyla yetiniyordu. Baz "Jn Trk"ler ise aralarnda fikir birlii
olmadn ve muntazam bir tekilata bal bulunmadklarn bildikleri halde kendilerini
mitsizlie kaptrmyorlar; inklap davasnda sonuna kadar devam azmiyle bir gn zafer
kazanm olarak vatana dnmek midiyle teselli oluyorlard.

Prens Sabahaddin Bey, Msr'dan iin ve asl Ayrld?

Durumun byle belirsiz bulunduu sralarda Damad Mahmud Paazade Sabahaddin ve

Ltfullah Bey'ler de arzulan dnda geldikleri Msr topraklarndan ayrlarak bir an nce
Avrupa'ya dnmeyi istiyorlar ve bu konuda babalarn sktryorlard. Bunun
abuklatrlmas iin de nemli nedenler vard. Hdiv Abbas Hilmi Paa'nn Sultan
Abdlhamid'le mnasebette bulunduu ve misafirlerin her gnk meguliyetleri hakknda
Yldz Saray'na telgraflar ekildii anlalmt. Durum bu ekilde aydnlannca,
Sabahaddin ve Ltfullah Bey'ler Hdiv'e kar souk bir tavr taknmaya balamlardr.
Beylerin taknd bu tavr Hdivin houna gitmemi ve nihayet Paa'ya stanbul'a
dnmelerini tavsiye etmekle ve Mahrusa Yat'nn emirlerine hazr olduunu bildirmekle
asl amacn ortaya koymutur. En zor zamanda yldrm gibi gkten inen bu teklif
karsnda Paa ok sarslmtr. Oullar ise bunla hi ilgilenmeyerek babalarna "bu
durumda memlekete girmek caiz deildir, Avrupa'ya ekilerek mcadelemize devam
edelim" demilerdir.
Hdiv Abbas Hilmi Paa dn teklifini ileri srerken balca u iki noktay gz nnde
tutmutu:
ncelikle, beylerin beyanname yaymlamalar; ayrca, Paa ve oullarnn haberlemelerini
sansre tabi tuttuu iin dardan yardm grmeleri ihtimali olmadna kanaat getirmi ve
misafirlerini memlekete gndermenin tam zaman geldiine hkmetmi bulunmas.
Fakat, Hdiv'in bu gayret ve midi de boa gitti. Paa, oullarnn kahramanca szleri
zerine tereddde kaplmad ve mitsizliine ramen metanetini koruyarak dnmek
teklifini bir kere daha reddetti.
Ali Kemal Bey yazd mektuplarda bu durumu ylece anlatyor:
"Misafirin ii fenalat. nk mtevelli stanbul'a avdetlerini teklif eyledi. Gitmezlerse
paray keseceini zmnen bildirdi. Fakat ocuklar avdet etmeyiz diye kyamet koparyorlar.
2 Mays 1901"
"Misafir ile mtevelli bsbtn bozutular. Oldu, bitti. Misafir istikraz ile yayor ve hlen
istikraza abalyor.

14 Mays 1901"
Hdiv, Damad Paa'ya dn teklifini gerekten en zor zamanda yapmt. Paa'nn hi
paras kalmamt. Fakat, hi mit edilmeyen bir rastlant Paa ile oullarn byk bir
zorluktan kurtarmtr. Paa'ya Osmanl Bankas'ndan gelen bir mektupta vaktiyle adlarna
alan cari hesapta bir yanllk olduu ve halen bankada 1000 lira alacaklar bulunduu ve
bu parann emirlerine hazr tutulduu bildiriliyordu. Bu ihbardan memnun kalan Paa, bu
paray hemen bankadan ekmitir. Fakat, gerekte bu para banka hesaplarnda yaplan bir
yanlln bakiyesi miydi, yoksa Damad Paa'nn maruz kald zor durumu sezen ve adn
bildirmek istemeyen becerikli aydnlardan birinin banka kanalyla yapt bir hediye miydi,
olayn bu yn belli deildir. Belli olan, Paa'nn cebine 1000 lirann girmesi, mcadele ve
"Jn Trk" kozu iin binlerce liray harcamaktan ekinmeyen ve sevin duyan Paa'nn bu
defa eline geen bu kadar az bir paradan dolay olaanst duygulanmasdr. Sras
gelmiken unu da belirtelim ki, gyaben yaplan bu gibi yardmlar vaktiyle Mithat
Paa'dan da esirgenmemi, o byk inklapya da takdirkrlar buna benzer para
yardmlarnda bulunmulardr.
Damad Mahmud Paa, Hdiv tarafndan herhangi bir zorluk karlmasna meydan
brakmamak iin bu paradan be yz lirasn oullarna vermi ve hemen onlar Avrupa'ya
yolcu etmi, bunu salayncaya kadar da kendisi stanbul'a dnmekte kararsz tavr
taknarak meydana gelebilecek engelleri nlemeye almtr. Ali Kemal Bey bir
mektubunda yle demektedir:
"Misafir kariben stanbul'a avdet etmek zeredir. Fakat, mtevellinin iddetle aleyhinde
zebandraz olmaya balad. ocuklar mtevelli ile deta kavga ettiler. Bir gnn iinde
piliyi prty toplar toplamaz yapyalnz, bir uak bile almadan sade ikisi Paris'e gittiler.
Mtevelliye pek kzgndrlar, bize ihanet etti... diyorlar."

Ali Kemal'in Baz "Paris Mektuplar"

kdam gazetesi bayazar sfatyla memleketimizde hret kazanan ve ttihat ve Terakki

Cemiyeti aleyhine yapt yaymla, basnda nemli etkiler uyandran Ali Kemal Bey'in
Avrupa'da bulunduu ve "Jn Trk" hayatna katlyor sanld zamanlarda izledii asl

amac anlatan baz mektuplarn da sras gelmiken buraya ekliyorum: Ali Kemal Bey'in
mahrem iaretli bir mektubu aynen:
"Mruzu akiri kemineleridir,
Mtevelli misafiri malm ile sahibi hakk derecei kifayede tehdit ederek antajn
yrtmekten meyus oldu. Baka vastalara mracaat eyledi. Burada 'afak' namile bir yeni
Jn Trki Cemiyeti tesis ettirmek istedi. O ise olmadan bozuldu, yrmedi. Mehmed Ali
Paa Halim'i Avrupa'ya gnderdi. smail Kemal Bey'e varncaya kadar ne kadar Jn Trk
varsa buraya toplamak istiyor. Bedrihan Paazade, Osman Paa gibi a dkntleri
toplar. Fakat, bugn skenderiye'ye kt gibi havadise ramen zannetmem ki, smail
Kemal Bey bu zilletlere tenezzl etsin. Ahmed Rza ise asla. Gitekim burada 'Sancak' sahibi
Ahmed Saib Bey bile tenezzl etmiyor. Saniyen Umlkura' diye mahud brahim Muylemi
gibi bir iki rezile sama sapan bir kitap yazdrdlar. 'Hicaz'da yazlm' dediler. Bu kitab
yaptran mtevellidir. Sahibi hakk bu suretle de tehdit etmek istiyorlar. Sureti tasnifi filn
hep bendenizce malumdur.
stanbul iin bu ocuka hareketlere en gzel cevap bir handei istihzadr. ngilizler bu
harektn klliyen aleyhindedirler. Hatt heyeti nzzar bile. Bendeniz bu ilerin hibirine
karmak istemem. Fakat, Keaf namile bir gazete karlsa, mtevellinin btn u di
fesatlar meydana dklse, Trkl, Jn Trkl, insanl maskara eden bu heriflerin
mahiyeti meydana konulsa bu rezailden bir iki ay zarfnda eser kalmaz, herkes bir delie
girer; ama stanbul'a emniyet olmaz.
htilfatile uramakta dehrin zevki yok, zevk onun mirsad ibretten temaasndadr.
Ali Kemal
16 Knunusani 1901"

Dier bir mektubu aynen:

"Mruzu akiri kemineteridir,
20 Haziran 317 tarihli emirnamei mnimaneleri residei desti tevkir oldu. Malmu lii
dvenleridir ki Avrupa'y ilk terifi devletlerinden beri kulunuz hidemat hakikiyei hazreti
cihanbaniye cidden vakf mesai eyledim. Zerre kadar ihanet ve hyanetten klliyen ihtiraz

eyledikten maada byle bir meslee slk edenlerle de deta arptm. Hatt, mahza emri
zillullahiye iktifa iin bir aralk gece gndz kalemimi Gecip Melhame'nin posta ile ve
telgrafla mruztna hasrettim. Bu esbaba mebni de Cenevre'de, Paris'te, Londra'da
aleyhimde yazmadklar, neretmedikleri kalmad. Bu fedakrlklara mukabil makam
liden grdm mkfat en kk bir taltif yle dursun, evvel yazlarmn stanbul
gazetelerinden men'i, saniyen grdnz hal oldu. Bu hakayiki efendimiz kadar utufetl
baktip Beyefendi hazretleri de bilir.
Maruf Feridun Bey mecnunu Ahmed Rza'ya maa vererekten, tede beride zat ahaneye
kfrederekten dolar dururken, o kadar ihsanlara, iltifatlara garkedildi. shak Skutiler,
Abdullah Cevdet'ler olmadk fezayihi irtikp eylemi iken byk byk rtbelere,
memuriyetlere mazhar buyuruldu.
Mahza muaveneti fikriye ve kalemiyemle 'Meveret'in Trkesini karabilmek iin Ahmed
Rza az m peimde dolat? Hl da m dolamyor? Hkmetten aldm maan iki
mislini vererek Damad Mahmud Paa beni maiyetine mi almak istemedi, hl da m
istemiyor? Bu noktada u ciheti de arz etmeliyim ki, Mnir'in yalanclklar,
hokkabazlklar seyyiesile bugn Paris'te byk birfrkai muhalife deta teesss eyledi.
smail Kemal, Damad Mahmud Paa, Ahmed Rza hep birletiler, Doktor Kemal vesaire
gibi ufak tefei de beraber olarak olduka kavi bir cemiyet tekil ettiler...
9 Haziran 1901
Ali Kemal"
Hami: Makam, lice hidemal sabka bendegnem hep unutulmu olsun, fakat hi
olmazsa geen k Dani Beyin avdetinden dmanlarn ademi muvaffakiyetine kadar
sebkeden hizmeti akranem framu buyurulmamalyd."

nemli bir mektubun anlaml paralar:

"Mruzu akr kemineleridir,

Zaten Paris'in ahvali buraya behemehal terifinizi mstelzimdir. Mnir'in yalanlarna

ehemmiyet verilmesin. imdi burada her ey, herkes zat meliksenat cihanbani

aleyhindedir. Leffen gnderilen paradan msteban olduu zere vaktile himmeti

devletinizle stunlarn medaihi ahane ile dolduran 'Matin' gibi gazeteler hl hakk
cihanbanide pek fena lisan idare ediyorlar.
Gefsi Paris'te 'Meveret'ten maada Hayal, istikbal vesaire gibi mteaddit muzr gazeteler
nerolunuyor. Cenevre'de ise, neriyat muzrrenin hadd hesab yok.
12 Haziran 1901
Ali Kemal"

Damad Mahmud Paa ve oullan tekrar Avrupa'ya ekildikten sonra, Ali Kemal Bey de
onlarn ardndan Paris'e gidiyor ve Ahmed Celleddin Paa'ya hayat ve hareketleri
hakknda bilgi vermeye devam ediyordu. te oradan yazd bir mektubun baz fkralar:

"Mruzu akiri kemineleridir,

10 Haziran 1901 tarihli ltufnamei devletleri imdi residei idii tekrim oldu.
.
... Getice udur ki, ahval gayetlgaye fenadr. Evvel misafirle, mahdumlarile Meveret
sahibinin arasnda bir vifak tam husule geldi. Saniyen dier cihetten Londra 'nn en byk
Ermeni ihtill komiteleri de bunlara iltihak ettiler. imdi mahdumlar Londra'ya davet
ediyorlar. Konferanslar yaptracaklar, ingilizlerin Msr'daki idarelerini methettirmek,
halifeyi zem ettirmek, saltanat ve hilfet aleyhinde dolaplar evirmek istiyorlar...
14 Haziran 1901
Ali Kemal"

Ali Kemal'in tehditkr bir mektubundan paralar:

"Mruzu akiri kemineleridir,
Efendimize evvelce arzeyledim, ehemmiyet vermediniz. Bankann leffen takdim olunan
cevabndan msteban olduu zere Paris Sefiri Mnir maam resmen gasbeyledi,
verdinniyor. Kulunuzun bu memuriyeti mahza iradei zillullahiye ve emri devletlerine

http://huysuzkitapci.com

imtisal iin kabul ettiimden dolay her taraftan ne kadar taan ve buuzlere, ne tecavzlere
uradm yine efendimiz bilirsiniz. Bu kadar sadakatimin mkfat ite neticede bu oldu.
Halbuki, Skuti'ler ve Cevdet'ler vesaireler gibi hainler, Mnir'ler, Melhame'ler gibi
alaklar bol bol maalarda, memuriyetlerdedir. Brksel kitabetinden bana verdikleri be
alt yz frank maaa mukabil t Meveret sahibinden, Ahmed Rza'dan Mahmud Paa'ya
kadar frkai muhalife iin almak artile o parann iki mislini bana temin edenler oldu,
hl da vardr.
Ancak dairei daptan harice kmak kulunuzun elinden hibir zaman gelmedi, inaallah
yine de gelmez. Aman Yarabbi, bu idareye nasl hizmet mmkn olur, hep ihanet edenler
mkfat gryor. Vaktile ne hizmetlerde bulunduumu, ahiren Dani Bey'in avdetine
balca sebep olduumu, hatt misafirin ve mahdumlarnn avdetlerine bile muvaffakiyetle
almaya baladm yine efendimiz rna bilirsiniz. imdiden sonra artk bu belhetlerde
bulunmayacam.
Benim gibi esdikay byle zor zoruna dilgir ederek yoldan karmak Mnir'in tedenberi
balca mesleki ihaneti olduunu istanbul hl renemedi mi? Misafirin ii yine srf
Mnir'in hyanetile fevkalde parlad, mevkii muhkemleti. Geen gn Sefaretin refi rtbe
tebliine misafir gayet ar, berbat bir cevap verdi. Mahdumlar kariben Londra'ya
konferanslara gidiyorlar. Meveret sahibi ile mtereken hep birden bir kongre tekiline
alyorlar. Dier bir yerden byke bir mebl- dier daha buldular. Biz btn bu
yolsuzluklarn nn almaya alyorduk, artk o budalalktan vazgetik.
Bir yerde ki yok nameni takdir edecek g
Tazyii nefs eyleme, tebdili makam et
Bendeniz yine dairei edepten harice kmam, ancak;
Evvel tekmil gazetelerle hibir memuriyetim ve hkmeti seniye ile hibir alkam
olmadn ve kendi fikir ve mesleki ahraraneme hizmet eder mstakil birferd olduumu
iln edeceim.
Saniyen ptiday mzuliyeti bendegnemden itibaren nere baladm Mecmuai
Kemal'de yine edep dairesinde olmakla beraber Mnir gibi esafilin devlete nasl ihanet
eylediklerini delili vazhasile gsterebileceim. Bu srada da mabeyinin vaktile Paris
Sefaretine ve Gecip Melhame'ye gnderdii baz muharrerat acibeyi de nereyleyeceim.

Hdiv'in biraderine, smail Kemal Bey'in Arnavutluk prensliini teklif eyledii ve buna
istinaden Mnir'in iarat hep yalandr. smail Kemal Bey gerek mtevelliye ve gerek
biraderine deta ne yaptn bilmez, bir ie yaramaz ocuk nazarile bakyor. Bu hakaik de
kariben delilile tahakkuk eder.
Mnir gibi bir rezile ezilmek haysiyeti cizaneme giran geldii iin bu hyanetin, o
memuriyetin indimde zerre kadar ehemmiyeti olmadn ve hlen benim iin en gzel
memuriyet memuriyetsizlik olduunu bakitabete bildirmekten kendimi alamadm; nk
efendimize defaet ile yazdm, her nedense ehemmiyet vermediniz. Siz de Mnir'e
kaplyorsunuz. Halbuki o burada misafire sizi Avrupa'ya gndermeye mni olduunu ve
bu sene gelemeyeceinizi sylyor, duruyor, daha da ne dolaplar eviriyor.
Geenlerde rtbemin, memuriyetimin terfi olunacandan bahis buyuruyordunuz; baknz
netice ne oldu. Maamafih kulunuz iin bu taltifat ehemmiyetten ridir. Ancak, hakkmdaki
u hakikatsizlik bana cidden giran geliyor.
Bu mruzt akiraneme dair kulunuza cevap ihsan ederseniz minnettar olurum. Her halde
emr ferman hazreti menlelemrindir.
15 Haziran 1901
Ali Kemal"

Ali Kemal Bey bu tarzda faaliyete devam ederken, grmekte olduu hizmetlerin tersine
Paris Sefareti tarafndan aleyhinde bir tebli yaymlamtr. Yukarda da belirttiimiz gibi,
Ali Kemal Bey vaktiyle Brksel Sefareti'nde grev almt. Fakat, grevi banda
bulunmuyor, kendi leminde yayor ve Ahmed Celleddin Paa'nn iftlik ileriyle
urayordu. Bunun iin byle bir tebli yaymlamaya gerek duyulmutur.

"Brksel Sefareti seniyesi ikinci ktibi Ali Kemal Bey'e

Alelusul mezuniyeti resmiye istihsal etmeksizin memuriyetlerini terkle fraren memaliki
ecnebiyeye azimet eden memurini devleti Aliye haklarnda Askeri Ceza Kanunnamei
hmayunun yz otuz ikinci maddesi mucibince ifay muamele olunarak badema hizmeti
devlete kabul olunmamalar Meclisi Has Vkel karan zerine bi-listizan mteallik ve

eref sudur buyurular iradei seniyei hazreti padiahi muktezay mnifnden olmakla ibu
tebliname tarihinden itibaren yirmi gn mddet zarfnda istifay kusurla arz dehalet ve
avdet etmeyenler haklarnda karar mezkre tevfikan ifay muamele klnaca ve olvehile
memaliki ecnebiyeye gidip de saltanat se-niye ve hkmeti devleti Aliye aleyhinde
neriyat muzrra ve garezkrenede bulunanlar haklarnda dahi Mlkiye Ceza
Kanunnamei hmayunundaki mevadd mahsusa ahkmnn tatbik ve icra klnaca Paris
ehbenderlii tarafndan tebaai Osmaniyeden Ali Kemal Bey'e beyan olunur.
17 Temmuz 1317
ehbenderi devleti Osmaniye der Paris"

Ali Kemal'in, yukardaki tebligatn yaplmasndan cannn skldn gsteren bir

mektubundan paralar:
"Mruzu akiri kemineleridir,
Dnk arizai bendegnemle mufassalan arzeylediim vehile dmanlarmzn hakk
bendegnemdeki son kaifleri her trl tezvirata mracaat ederek usul nahude zere
mahkmiyeti cizanemi Dersaadet gazetelerinde nerettirmek ve beni bsbtn dilgir
eylemektir.
Avrupa'da imdiye kadar itaatten kmam ve bunun iin her tarafn ta'nna uram bir
Trk varsa o da bu cizleridir.
Efendimiz de bilirsiniz ki, Mahmud Paa'dan Ahmed Rza'ya kadar btn frkai muhalife
beni aralarna alabilmeyi daima bir nimeti gayri mterakkibe addederler. Avrupa'da
neriyat nasl olurmu ite o zaman stanbul grr... Sade bakitabetin, merhum Kmil
Bey'in, hatt zat ahanenin mahud Gecip Melhame ile sebkeden ve btn yedi
cizanemden geen ve bir suretleri abdi bendegnemde lelhamd mahfuz bulunan
muhaberelerini anane ile ortaya frlatmak ne velveleyi mucip olur, grlr... Maamafih
bunlardan maada daha yazacamz, neredeceimiz neler var!
Avrupa'da tl mddet bulunmu herkesi, her hakikati etrafle anlam benim gibi bir
adam yle oluk ocukla kartrmamaldr. Bizden muhaceme, muhalefet grmek bir
para tuzlu oturur.

2 Austos 1901
Ali Kemal"

Baz Jn Trkler hakknda besledii dmanl gsteren ve kendisine nem verdirmek

amacyla yazld anlalan bir mektubu:

"Mruzu akiri kemineleridir,

Zat devletlerinin bu sralarda Avrupa'ya terif etmek zere olduklar Paris'te ayi olduu
ahiren kulunuza bildirildi ve bu mnasebetle erbab ikyetten bir ksm kllisinin arz
istiman iin hazrlandklar bile yazld...
Tetkikat hakirane gre, Paris'te Merutiyet vesaire diye neredile gelen bir iki
varakpareyi bisshule kapatarak sahiplerini vilyetlerce, ufak tefek memuriyetlerle ikna
eylemek pek kolay olduu gibi, Londra'da kan 'Osmanl' ve 'Hilfet' gazetelerinin
kapatlmas da en kolay umurdandr. Hele Cenevre'nin istirdat ve intikamlar kapatmak
iin frsata ar em ile muntazrdrlar. u kadar var ki hep makasd hasise ve diye
gzeten bu a heriflerin zerlerine gitmeyerek tedbir ve ihtiyatla bab atfete
mracaatlerini teshil eylemek lzmdr. Hda bilir, Mnir Bey'in birka senedir ihanet ve
hyaneti, hiset ve tama'krl olmasayd bugn Avrupa'da bu rezaletlerden eser kalmazd.
Fakat bunlar kalmaynca beyin krna, kesesine zarar gelirdi. Biz ne hakikatler biliriz,
ama imdi sylemek zaman deil... Efendimiz terif buyurursanz bunlarn cmlesinde
muvaffak olursunuz. Fakat, Mnir Bey, Feridun Bey vesaire dnerlerse emin olunuz i
gittike berbad olur. Gazeteler, rezaletler gittike artar.
13 Terinisani 1901
Ali Kemal"

Sabahaddin ve Ltfullah Beylerin Msr'dan hareketleri Fransz basnnda yanklar

uyandrm ve ajanslar u haberi yaymt:
"Paris 'L'intransigent' gazetesi sultann yeenleri Prens Sabahaddin ve Ltfullah'in
yaknda Kahire'den geleceklerini yazmaktadr. Memlekete avdetleri iin Hdiv'in yapt

teklife kar rk ve din fark gzetilmeksizin btn Osmanllar namna istedikleri slahatn
icrasna kadar stanbul'a dnmeyeceklerdir."
Beylerin hareketinden be on gn sonra Damad Mahmud Paa Msr protokol memurlar
tarafndan, Hdiv adna, Srre Alay'na13 davet edilmiti. Merasim srasnda Hdiv'in
kendisine souk davrandn gren Paa, hemen merasim yerini terk etmi ve ertesi gn de
skenderiye yoluyla Avrupa'ya hareket etmitir. Artk Paa iin Msr'da daha fazla
kalmaya neden yoktu ve oullan Avrupa'ya varm bulunuyorlard.
Hdiv'in souk davran, Msr'dan ayrlmas iin, Paa'nn imdadna yetien bir neden
olmutur. Bununla beraber, Hdiv'in bu davran sebepsiz deildi. Beylerin Avrupa'ya
hareketleri kendisine hibir ey sylemeden gereklemiti. Hdiv, bu ifte avn elden
kamasndan dolay zgnd. Yalnz Mahmud Paa'nn dnmesini salasa da, byk bir i
baarm olmayacakt. Beyler kendi hesaplarna mcadeleye devam edecekler, Hdiv,
Sultan Hamid'in vehmini laykyla istismar edemeyecekti. Gerek beyler ve gerek Damad
Mahmud Paa, Msr'dan ayrldktan sonra doruca Paris'e gitmilerdir. Paa, Paris'in
havasna ayak uyduramadndan ve biraz da ucuz yaayabilmek amacyla Korfu'ya
gitmitir. Bu seyahat, Sultan Abdlhamid'i tekrar telaa drm ve Paa'y Korfu'dan
karmak iin ok uramtr. Hatta Fransa'nn stanbul Sefiri Msy "Konstans" da bu
meselede kendisine yardm etmitir. Daha nce yaymladmz belgelerden renildii
gibi, Msy "Konstans" sendika meselesine de karm ve Msy Silven ile Msy
Bousquet'ye de mektuplar yazarak Damad Paa'nn stanbul'a dnne yardm etmelerini
istemitir. Grlyor ki, Sultan Abdlhamid yabanc hkmetlerin elilerini de kendi
istekleri dorultusunda hizmet ettirmesini becermitir.
Bununla beraber, Sultan Abdlhamid'in emellerine hizmet eder grnen bu elilerin
harcadklar emekler bouna deildi. Nitekim Fransz Sefiri Msy "Konstans"n "Jn
Trk" ilerinde gsterdii faaliyet de dlsz braklmamt. Aadaki telgrafn ierii
katlanlan zahmetlerin bedeli olarak ihsan olunmutur. Memleketin can ve kan damarlar
ve iktisadi kaynaklan bu ekilde israf ediliyordu:

"5 Kanunusani
Paris Sefareti seniyesinden mabeyini hmayun bakitabetine

Hariciye Gezareti'nden nim resm bir vasta ile taraf cizaneme verilen malmatta Ereliubuklu demiryol hatt imtiyaznn Ereli madeni Fransz komitesine ita edilecei binnefis
evketmeab maali nisab efendimiz hazretleri tarafndan Msy Konstans'a vd
buyurulmu iken, imdi dier bir kumpanyaya itas hakkndaki tasavvur Fransa hkmetini
fevkalde gcendirecek bir muamele tekil eyleyeceinden devteyn arasnda cari olan
mnasebat vedatkrane byle bir sadmeye uratlmamas iin Msy Konstans'a mezkr
imtiyazn Fransz kumpanyas namna istihsali zmnnda icap eden mracaat ekidede
bulunmak zere talimat mahsusa gnderilmi olduu bildirilmitir."

"7 Kanunusani
Mabeyini hmayun bakitabetinden Paris Sefareti seniyesine
Cevap Ereli maden kumpanyasnn imtiyaz ferman hmayununda mestur olmayp,
mahza Bahriye Gezareti canibinden ita bu-yurulmu baz imtiyazata malik olduu tetkikat
vaka neticesinde anlalmtr. Maahaza madenlerden bazsnda tebaai Osmaniye ve
ecnebiyeden baz ehasn hukuku mevcut olduuna gre ma-adini mezkrenin istimlk
kanunnamei hmayunu iktizasnca icrai muamelesi hakknda mklt kanuniyeye tesadf
olunaca tebeyyn etmektedir. Bablide Devletl Hasan Fehmi Paa Hazretlerinin
riyaseti tahtnda teekkl edecek bir komisyon muallkta braklm olan imendifer
meselesi hakknda bir karar ittihaz eylecektir. Bu bapta erefsdur buyurular radei
Senniyei hazreti Padiah Msy Konstans'a tebli edilerek meselenin hali hazr
bildirilmitir."

Damad Paa Korfu'da hastalanm ve hatta doktorlar hayatndan midi kesmilerdi.

Hayatnn byle tehlikeye girdii srada Msr'dan bir ziyareti gelmiti. Paa'nn salk
durumunun bozuk ve hayatnn tehlikede olduunu renen Hdiv, Paaya birini
gndermiti. Bu yetkili kii baz teklifler sunmu ve stanbul'a girmesi iin Hdiv'in
aracla hazr bulunduunu bildirmitir. Paa, bu sevimli grnen teklife yle sert bir
cevap vermitir:
"eri girmek istemiyorum. Memleketin bu durumu devam ettike darda lmeyi tercih
ederim."

Yldz'a aksettirilen bu cevap, Sultan Abdlhamid'in inadn tahrik ettiinden Yunan

hkmetini sktrmaya balamtr. Fransz Konsolosu da bu konuda Paa nezdinde
giriimde bulunmu; Korfu'da ikmetin Yunan hkmeti iin bir istismar konusu haline
geleceini ve bunun herhalde kendi memleketi zararna olacan aklayarak Paa'nn
Korfu'dan ayrlmas iin gerekli onay elde etmitir. Yoksa Yunan kanunlar siyasi bir
mlteciyi snr d etmeye uygun bulunmadndan, Paa'y Korfu'dan zorla karmann
olana yoktu. Zaten Atina ve Pire'de birok siyasi Trk mlteci vard ve hatta gazete bile
karyorlard. Sultan Abdlhamid bunlara pek nem vermiyordu.
Paa, Korfu'dan ayrldktan sonra Roma'ya gitmitir. On be gn kadar sonra da oullarnn
bir bor szlemesi imzaladklarn ve Ah-rar Osmaniye'nin ilk kongresi iin her tarafa
davetiyeler gnderildiini renmitir.

Avrupa'da mcadele eden "Jn Trk"ler, tekilatlarn kuvvetlendirmek ve memlekette

kkleen istibdad ykmak azmiyle her areye bavururken, Sultan Abdlhamid idaresi de
bu fedakrlarn gayretlerini sonusuz brakmak ve kendilerine manen ve maddeten eziyet
etmek iin elinden geleni yapyor ve basksn artryordu. Firari "Jn Trk'lere ait mal ve
mlkn zaptedilmesi hakknda Defteri Hakani (Tapu daresi) tarafndan yaplan aadaki
genelge bu eit zulmlerden biridir. Bir ibret rnei olmak zere aynen buraya
kaydediyorum:
"Defteri Hakniden umumdur
Mukaddema Kosova vilyeti mektubu kalemi msevvidliinde istihdam edilen Mehmed
Hamdi, elyevm Atina'da bulunan ve mukaddema Reji memuriyetinde istihdam edilmi olan
Mehmed Bey, Suriye ahalisinden ve Rum Gldan Katolik milletinden Gecib Hindi, tabib
kolaalarndan smail Kemal matbuat ecnebiye hulefasndan Yehuva, Mektebi Tbbiye
talebesinden Aksarayl Enveri Ahmed ve Filibeli Gazmi, Bedri Han Paazade
Abdrrahman Bey, Defteri Hakni nezareti celilesi muhasebe kalemi mstahdiminden
Yeniehirli Hasan Fehmi, Vefik Bey mahdumu smail Kemal Bey, askeri tekayd sand
ketebesinden Hafz Emin, matbuat ecnebiye kalemi hulefasndan Franszca ve ngilizce
gazeteler sansr memuru sabk Kantarolu Bou Zeki, Suriyeli Selim Serkis, zmir
gmr mstahdiminden Gaim, Bahriye frn ktiplerinden Kasmpaal Ali Fahri, Roma
sefareti senniyesi nc ktibi Halil Muvaffak, Mektebi Tbbiye talebesinden Etem Ruhi,

Cenevre ehbenderi sabki Kmi, Kbrs'ta 'Zaman' gazetesi sahibi imtiyaz Dervi Paa,
Fatih Camii erifi Mesnevi hocalarndan ve 'Malmat' gazetesi heyeti tahririyesinden
Sleyman Menduh, Londra ehbender vekili Halil Halid, Tunal Hilmi, Avlonyal smail
Kemal, Aynaroz kaymakamlndan mazul ahin, Roterdam Baehbenderi Ali Guri,
Arnavud Faik.
Avrupa'ya firar edip kendilerine tebligat vukubulduu halde avdet etmemekte srar ile
neriyat fesadcyaneye ictisar etmelerinden dolay Mahkemei cinayete gyaben
muhakemeleri bilicra hkmleri ita klnan ehasn ahz ve tevkifleri hakknda icap
edenlere tebligat icra klnd beyanile bunlarn uh-delerindeki emlkin haczine dair
mahkemeden verilen kararn sureti icrasna mteallik tedabirin lzumu ittihaz Adliye
Gezareti celilesinden btezkire i'ar ve kt'a defteri tisyar klnmas zerine Dersaadet'e
devairi belediye nezdindeki mtahrir vergi memurlarna tebligat lzme ita klnmakla."

PRES SABAHADD BEY VE

BRC "J TRK" KOGRES

Prens Sabahaddin Bey, Paris'e geldikten sonra btn abasn bir "Jn Trk" kongresi
akdine hasretmi ve bu konuda bin bir areye bavurmutur. Kongrenin akdi eitli
memleketlerde bulunan btn Osmanl hrriyetperverlerinin bir araya toplanmasna
balyd. Halbuki bu inklaplarn bir ksm seyahat yapmak imknlarndan mahrum, hatta
gnlk ihtiyalarn salamaktan aciz bulunuyorlard. Bu durumda olanlarn yol
masraflarn ve kongre devamnca geimini dnmek gerekiyordu. Bundan dolay Prens
Sabahaddin Bey, her eyden nce bu iin bu ynnn gven altna alnmasn gerekli
grm ve ahs adna bir bor szlemesi yapmtr. Bu mesele halledildikten sonra da
herkese seyahat masraflaryla birlikte davetiyeler gnderilmitir. Fakat, Fransa hkmeti
halka ak yerlerde byle bir kongrenin akdini uygun bulmuyor; btn dnyaya hrriyet
dersi veren Fransa bakentinde "Jn Trk" kongresinin yaplmasna Sultan Abdlhamid'in
giriimlerinin etkisiyle zorluk karyordu. Bu yzden kongre toplants, ubat 1902 gn
iin kararlatrld halde, Paris polis mdrnn gereksiz mdahalesiyle toplant ancak 4
ubat 1902 tarihinde ayan yelerinden Trk muhibbi ve hrriyet dostu Msy Lafeuvre
Contalis'in zel ikametghnda yaplabilmitir.

Kongrede, Osmanl unsurlarn oluturan btn milletler hemen hemen temsil edilmiti.
60-70 kiiye varan kongreciler "Jn Trk" leminin ve Sultan Abdlhamid muhaliflerinin
en tannm simalar arasndan seilmiti. nklap tarihimizde nemli bir dnm noktas
oluturan bu birinci "Jn Trk" kongresine katlm olan Osmanl ihtilalcilerinden bazlar
unlardr:
Prens Sabahaddin ve Ltfullah Bey'ler, Ahmed Rza, smail Kemal, bilahare Amasya
Mebusu olan smail Hakk Paa, Kanun-i Esasi gazetesi sahiplerinden Hoca Kadri, Halil
Ganem, eski Ankara Mebusu Mahir Sadk, eski stanbul Mebusu Yusuf Akora, Tokyo
sefirlii yapan Ferid, Babanzade Hikmet, Mithat Paazade Ali Haydar, Hseyin Tosun, Ali
Fahri, air Hseyin Siyret, brahim Temo, Dervi Hima, Doktor Nazm, Doktor Refik
Nevzat, Kemal Mithat, Abdlhalim Memduh Bey'lerle eyh evki Efendi, Celal,
Abdurrahman Beder Han, Kzm, Yaar, Hamdi, Zeki, Nuri, Ali Fehmi, Ltf, Salih,
Nzhet ve erke Kemal Bey'ler.
Kongreye katlanlarn bir ksm Msr'dan, Kbrs'tan ve Bulgaristan'dan gelmilerdi.
Ermeniler adna Sisliyan, Rumlar adna da eski Posta Nazr Musiris Gidi ve Avukat
Doktor Fardis hazr bulunuyordu.

"Jn Trk" ler kiye Ayrlyor

Kongre, Prens Sabahaddin Bey'in gzel bir konferansyla almtr. Mzakere srasnda u
iki nokta zerinde durulmutur:
a-

Yalnz propaganda ve yaynla inklap yaplamaz. Dolaysyla askeri kuvvetlerin de

ihtilal harektna katlmalarn salamaya almal.

b-

Yabanc hkmetlerin mdahalesini davet yoluyla memlekette slahat icrasna

giriilmeli.
Birinci noktay smail Kemal Bey ortaya atmt. ddiasna gre kendisi nemli bir askeri
kuvveti temsilen kongreye katlmt. Bu meselenin genel oturumda konuulmas makul
olamayacandan, eer heyeti umumiye uygun bulursa, seimle belirlenecek bir komiteye
bu konuda aklama yapabileceini sylyordu.

kinci teklif Ermenilerden geliyordu. Onlar, Sultan Abdlhamid'in vaat ettii slahatn
imdiye kadar yaplmadn ve bundan byle de yaplamayacan, memlekette gerek
inklabn yabanc mdahalesiyle kabul edilebileceini iddia ediyorlard, hatta Berlin
Antlamas'nn 61. maddesinde yazl olan 11 Mays 1895 tarihli muhtrann uygulanmasn
istiyorlard.
Bu dorultuda sz uzadndan kongre yeleri arasnda anlamaya varlmas imknsz bir
hale geldii srada Prens Sebahaddin Bey'in mdahalesi meseleyi iki tarafn da memnun
kalaca bir duruma sokmutur.
Prens Sabahaddin Bey, yabanc mdahalesinin memleketimize daima zarar verdiini ve bu
defa da zarar vereceinin umulduunu ve byle bir talepte bulunmann akl kr olmadn
syledikten sonra, ancak yabanc mdahalesine de ihtiya bulunduunu ve bunu
memleketimiz yararna evirmek gerektiini anlatm ve dncesini u ekilde
zetlemitir:
"Biz memleketimizde bir ihtilal yapmak amacyla toplanm bulunuyoruz. Fakat, ieride
ihtilal karmay baardmz takdirde bu hareketin iyi ekilde sonulanaca kesin
deildir. Kargaalk srasnda herhangi yabanc bir hkmetin kendi kar adna,
ilerimize mdahale etmesi muhtemeldir. te biz bu mdahaleyi nlemek iin kar
karmza uygun bir hkmetle daha nceden anlam olmalyz. Yani ieride bir hareket
oluturduumuz zaman bundan yararlanmak emeline decek hkmetlerin mdahalesini
bertaraf edecek hr ve demokrat hkmetlerle imdiden uyumalyz ve bundan sonra
ihtilal harektna gemeliyiz."
Mzakere salonu bir sre bu tartmalarla alkalandktan sonra, u yolda iki gr ortaya
kmt: "Mdahaleci" ve o zamann diliyle "demi mdahaleci". Prens Sabahaddin Bey'in
aklad ekilde mdahaleye taraftar olanlar ounluu oluturuyordu. Bu hizbi smail
Kemal Bey temsil ediyordu. demi mdahaleci aznlk hizbine de Ahmed Rza Bey ba
olmutu. Bu ekilde kongre iki blme ayrlmt.
Ahmed Rza Bey'in demi mdahale taraftarl yersizdi. Aksi takdirde kendi imzas
altnda teden beri Meveret gazetesinde yaymlad yazlarla Sultan Abdlhamid
rejimine kar ngiliz ve Fransz hkmetlerinden talep ettii mdahaleler samimi
olamazd. 1 Terinievvel 1896, 13 Mays 1897, 1 Austos 1900 ve 15 ubat 1901 tarihli
Meveretlerde bu tarzda mdahale talebini oluturan yazlarn birok rnei vardr. Ahmed

Rza Bey alld zere ei benzeri olmama arzusuna kaplmt. Halbuki "mdahaleci"
ad verilen ounluk hizbi, yabanc hkmetlerinin memleketin iilerine mdahalesini
deil, "Jn Trk" hareketine manevi yardm gstermelerini istiyordu. Bu da memleket
lehine bir kazant.
Mdahaleci grup liderlerinden Prens Sabahaddin Bey, memleketin selametini basit bir
vatanseverlik iddiasndan ok etnografik ve sosyal dncelerle incelediinden Hristiyan
unsurlar tarafndan ileri srlen taleplerin dnmeksizin reddedilmemesini ve meselenin
halkn karlarna uygun bir ekle sokulmasn istiyordu. Halbuki gereinde ve memleketin
karlarnn sz konusu olduu yerlerde mdahale talebinde bulunmaktan vazgeip bu gibi
emel besleyenlere kar tek bana savunmaya gemekte tereddt bile gstermiyordu.
Nitekim baz Ermeni yaynlarn Trk karlarna aykr bulduu iin, 1905 Eyll'nde
Ermeni komitecilerine hitaben ak bir mektupla izledikleri yolun btn Osmanllar
hakknda zararl sonular vereceini sylemekten ekinmemitir. O sralarda Amerika
Cumhurbakan Msy Roosevelt'e verilmek zere Fransa Hariciye nazrlarndan M.
Berthelot tarafndan Ermeniler lehine bir beyanname hazrlanmt. (Beyannamenin ierii
milli benliimizi rencide eder nitelikte olduundan, buraya koymadm.) Prens Sabahaddin
Bey, 5 Knunusani 1906 tarihli Matn gazetesinde yaymlad bir mektupla yalnz bu
beyannamenin ieriini eletirmekle kalmam, Ermenileri de hrpalam ve kmaz bir
yola saptklarn sylemitir. Ayn zamanda baz aznlklar lehine yaplacak mdahalelerin
anlamszln mantkl delillerle kantladktan sonra Yakndou'da barn korunmas iin
Avrupa hkmetlerinin, her eyden nce, "Osmanl mparatorluu topraklar
Osmanllarndr" kuraln kabul etmeleri gerektiini, din ve milliyet ayrmadan btn
Osmanllar lehine insani yardmn esirgenmemesi gereini ilgililere hatrlatmtr.
Bundan baka ngiltere Hariciye Nazn Sir Edward Grey'in Avam Kamaras'nda sz ettii
Panislamizm iddiasn 13 Austos 1906 tarihinde yaymlad'bir mektupla yalanlamtr.
Grlyor ki, Prens Sabahaddin Bey yalnz Sultan Abdlhamid'e muhalefet etmekle
yetinmemitir. Aksine, duruma gre daima hassas davranm, dier "Jn Trk"
elemanlarnn kaytszlna ramen gereinde vatan hukukunu savunmada msamahaya
kaplmamtr. Btn bunlar gsteriyor ki, "mdahaleci" ve "demi mdahaleci"
tabirleriyle ikiye ayrlan kongre yeleri gerekte ve dnce bakmndan birbirlerinden
uzak deillerdir. Ancak, bazlarnn benlik iddias bu ayrla neden olmutur. Ve buna da
sava kahraman Ahmed Rza Bey'in reis seilmemesi sebep olmutu.

Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti

Btn bunlara ramen kongrede fikir mcadelesi olmusa da birbirini incitecek irkin
hareketler yaanmamtr. Bu adan kongre sknet iinde dalm, gruplar kendi gr
ve dnlerine uygun giriimlerde bulunmak zere birbirlerinden dostane ayrlmlardr.
Kongrenin ounluu oluturan hizbi, gizli tutulan fikirle uygun bir program etrafnda
almaya ve organ olarak da "Folkston"da yaymlanan Osmanl gazetesini air Hseyin
Siyret Bey'in bayazarl altnda karmaya karar vermiti.
Aznlk hizbinin ilk hareketi ise, "Osmanl ttihat ve Terakki" adn "Osmanl Terakki ve
ttihat Cemiyeti" olarak deitirip ve Silistreli Hamdi Bey'in katlm ve Ferid Bey'in
bayazarl altnda Islahat Esasiye taraftarlarnn yayn olmak zere, Msr'da ray
mmet gazetesinin yaymn, Kahire'deki Ahmed Saib Bey'in Sancak, Cenevre'deki Mahir
Said'in ntikam, Ali Fahri Bey'in Tokmak, Hikmet Bey'in istirdat gazetelerinin
kapatlmasn kabul etmek oldu. En nemli karar cemiyette reis tabirinin ortadan
kaldrlmasyd. Fakat, Ahmed Rza Bey, Ahmed Saib Bey'e bu son karar yanl bildirmi
ve umumi reis seildiini yazmt.
"Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti" adn alan bu hizbin btn amac Merutiyet'in elde
edilmesi cmlesinde toplanyordu. Fakat, bunun ne ekilde salanaca kesinlikle sz
konusu edilmiyor ve varmak istedikleri sonu iin yaynclktan baka da belirli bir hedef
takibi dnlmyordu.

MR RECEP PAA VE HTLAL HAZIRLIKLARI

ounluk grubunu temsil edenler, memlekette ihtilal karlmasn ve bu ama etrafnda

askeri kuvvetlerle iliki kurulmasn ve d mdahalelerin zararsz bir ekle sokulmasn
prensip olarak kabul etmi bulunuyordu. Bu ama etrafnda ounluk grubu adna
oluturulan bir komite smail Kemal Bey'in gizli beyanatn dinledikten sonra meselenin
incelenmesini ve takibini Prens Sabahaddin ve Fazl Beylere havale etmiti. Bu iki delege,

Trablusgarp fevkalade kumandan ve vali vekili Recep Paa'nn yaveri evket Bey'le1
grtkten sonra, kendisiyle grmek zere Malta'ya hareket etmilerdir.

Malta Grmesi ve Tasarlanan htilal Projesi

Prens Sabahaddin Bey'le Fazl Bey bir sre Malta'da beklemiler ve Recep Paa'nn
delegesi Binba evket Bey ancak iki hafta sonra gelebilmitir.
lk grmede Prens Sabahaddin kongre mzakerat hakknda evket Bey'e bilgi vermi ve
sonuta sz smail Kemal Bey'e intikal ettirerek asl meseleyi ortaya koymutur. evket
Bey, Prens Sabahaddin Bey'in beyanatn dikkat ve nemle dinledikten sonra kendi
grne nazaran dndklerini ortaya koymu ve ihtilal meselesi hakknda Recep
Paa'nn grn de anlatmtr. evket Bey ifadesinde Recep Paa'nn Arnavutluk'ta
hareket yaplmasna ve bunun btn memlekete temiline taraftar olduunu sylemi, fakat
Paa'nn bu fikrine kendisinin itiraz ettiini, Arnavutluun tehlikeli ve yabanc
mdahalesini celbe en uygun bir blge olduunu ileri srdn ve Dedeaa'ta yaplacak
askeri bir hareketle daha kolaylkla baar salanacan sylediini ve nihayet Paa'y bu
noktaya meylettirdiini aklamtr.
Sabahaddin Bey, evket Bey'in grlerini glendirmitir; fakat stanbul dnda
yaplacak harektn Sultan Abdlhamid'e zaman kazandrmaya yarayacan ve buna
dayanarak dorudan doruya payitahtta bir ayaklanma hazrlamann en salam ve
tehlikesiz bir hareket olacan bildirmesi zerine bu noktada anlama salanm ve bu
vadide bir proje hazrlanmas iki taraf arasnda kararlatrlmtr. Proje de u ekilde tespit
edilmiti: Gvenilir subaylar araclyla Trablusgarp frkasndan birka tabur asker
manevra bahanesiyle Sert mevkiine kadar ilerletilecek, Sert mevkiinde gemilere
bindirilecek olan bu askerler yabanc bayra altnda anakkale Boaz'ndan geirildikten
sonra stanbul'da daha nce erknharp subaylar araclyla tayin edilecek bir noktaya
gnderileceklerdir. Bu kuvvetle hareket edecek taraftarlarn yardmyla hkmet
drlecek, merutiyet ilan edilecek ve Kanunu Esasi'nin uygulanmasna geilecek. Her
trl ihtimale karn yabanc hkmetlerin mdahalesi daha nceden alnacak tedbirlerle
nlenecek.

Bu proje, Recep Paa'nn onayna braklarak, iki tarafa kabul edilmiti. Ayn zamanda
mesai ekli iki safhaya ayrlm; mali, siyasi ve gemi ileriyle Sabahaddin ve smail Kemal
Bey'lerin megul olmas, askeri ksmyla da Recep Paa ve evket Bey'in ilgilenmesi
kararlatrlm ve Malta grmesine son verilmitir.
Prens Sabahaddin Bey, Paris'e dnnde Malta'da cereyan eden grmeleri ounluk
grubu komitesine etraflca anlatm ve bir sre sonra da evket Bey'den gelen bir mektup,
Recep Paa'nn Malta grmelerini ve projeyi uygun bulduunu mjdelemitir. Bu
sevinli haber zerine giriimde bulunmak gerei ortaya ktndan smail Kemal Bey,
Londra'ya hareketle Sefaret Baktibi Reid Sadi Bey'in araclyla ngiliz siyasi
temsilcileriyle temasa gemitir. Dier taraftan Fazl Bey de Atina'ya gitmi ve
Yunanistan'dan istenilen kalitede gemi temin etmenin mmkn olacan anladktan sonra
Paris'e dnmtr. Prens Sabahaddin Bey de btn varlyla nemli bir bor anlamasna
are aryor, smail Kemal Bey ve dier arkadalarnn yaama ihtiyalarn da salamak
amacyla urap duruyordu.
Londra'daki diplomatik giriimlerin sonucu ok iyiydi, ingiltere hkmeti stanbul'da
harekta geilecei srada Akdeniz donanmasnn ziyaret amacyla, Beike civarnda
bulundurulacan vaat etmi ve yalnz ihtilal balangcnda darnn olaydan haberdar
olamamas iin Eastern telgraf kablosunun Odesa ve Kstence'ye bal ksmlarnn
kesilmesini tavsiye etmiti. Fakat, siyasi diplomasi ve gemi meseleleri halle yakn bir ekle
girmi olmakla beraber, para ii henz istenilen sonuca vardrlamamt. Yabanc bir
memlekette karlksz para bulmak o kadar abuk olamazd. Bir de gnlk ihtiyalar
karlamak, yayn erteletmeden "Jn Trk" varln herkese kar daha kuvvetli ve aktif
gstermeye almak herhalde basit bir i deildi.
Paris'te bu harikulade faaliyetler devam ederken "Jn Trk" camiasnn toplu bulunduu
dier blgelerde de Sultan Abdlhamid'e kar muhalefete iddetle devam ediliyordu. Bu
arada, Kahire'de de Feyzi Bey tarafndan Trk isimli yeni bir gazete yaymlanmaya
balanm ve Cenevre'de de Jn Trk yaymna nem verilmiti. eitli memleketlerde
kan siyasi ve mizahi gazete ve brorler Sultan Abdlhamid'in istibdadn iddetli bir
dille eletirmekten ve halk uyarmaktan geri durmuyorlard. Meveret ve ray mmet
gazeteleri bu dorultudaki yayma nderlik grevi yapyorlar ve aznlk hizbinin
dncesini temsile gayret gsteriyorlard. Folkston'da kan Osmanl gazetesi "Osmanl

ttihat ve Terakki Cemiyeti" organln koruyordu. 1902 senesinde Yldz Saray'nca

gyaben mahkm edilen eski Cenevre Baehbenderi Ahmed Kmil Bey de Msr'da ark
Musavver adl bir dergi karmaya balamt. 1905 tarihinde Msr'da len bu kiinin Paris
ve Msr gazetelerinde ok deerli yazlar kmtr.

Damad Mahmud Paa'nn lm

Bir aralk k dolaysyla, Damad Paa Brksel'e nakledilmiti. Orada tekrar arca
hastaland. Paa'nn hastaln duyan Paris Sefareti, durumu Yldz Saray'na bildirmekte
kusur etmemiti. Sultan Abdlhamid enitesinin bu hastaln bir frsat sayarak kendisinin
zel bir trenle ve uzman doktorlarn nezareti altnda stanbul'a naklini Paris Sefiri Mnir
Bey'e emretmiti.
Salih Mnir Bey ald emri yerine getirmek iin hemen Brksel'e komu ve hatr sorma
amacyla geldiini ileri srerek Paa'nn yanna girmek imknn bulmu ve kendisine
verilen grevi uygun bir dille Paa'ya anlatmtr. Paa, yaam ile lm arasnda bir
durumda olduundan bu konuda bir ey sylemeye gerek grmemiken, Mnir Bey,
Paa'nn sessizlikle karlamasn bir kabul cevab sayarak Sultan Abdlhamid'e hemen
telgraf ekmi ve basna da Damad Paa'nn stanbul'a dnmeye karar verdiini
duyurmutu.
Bu haberden dolay aran Prens Sabahaddin Bey, Brksel'e kadar giderek Salih Mnir
Bey'in "Jn Trk" kozuna indirdii darbenin nemini babasna anlatm ve bundan
etkilenen Paa da 1 Kanunusani 1903 tarihinde basn araclyla "Bu devri istibdad ve
zulm devam ettii srece vatanmdan, ailemden uzak olarak burada lmeyi memlekette
refah ve saadet iinde yaamaya tercihte fira ihtizarda bile tereddt etmem" diye
beyanatta bulunmu ve Sultan Abdlhamid'in himayesine snmayacan bir kere daha
ilan etmek mecburiyetine katlanmtr. Paa'nn lm bu tarihten on be gn kadar sonra
ve 17 Kanunusani 1903'tedir. Henz 48 yandayd.
Damad Mahmud Paa'nn lm, "Jn Trk"ler arasnda byk aclar uyandrmt. O
tarihlerde Avrupa'da yaymlanan btn gazeteler bu acy uzun makalelerle
yaymlamlardr. Damad Mahmud Paa'nn geici kabri banda syledii nutukta Ahmed
Rza Bey yle demitir:

"...Memleketimizde birlemeyi mit ederken bir gn byle bir kabristanda toplanacamz

ve bu na hrriyeti nakn karsnda kemali hzn ve ihtiramla saf balayacamz
hatrmza gelmezdi."
Damad Mahmud Paa'nn lm, vatani grevin yerine getirilmesi iin engel
oluturmamt. Aksine, umumi kedere ramen herkes stlendii hizmetin en iyi ekilde
sonulanmasna gayret gsteriyordu. Prens Sabahaddin Bey henz para bulmay
baaramamakla beraber ounluk hizbinin faaliyeti ok gelimi ve herkeste bir mit
uyanmt. Hatta Londra Sefareti Baktibi Reid Sadi Bey kendisini btn btn ihtilal
iine verebilmek iin memuriyetten istifa etmi ve bor anlamas iini baarmak gayretine
dmtr. Nitekim Danes Kasel, "Trkiye Milli Bankas'nn temsilcisi" ile 10 bin ngiliz
liras bor anlamas yapmay baarmtr. Bu paray Prens Sabahaddin Bey'le Reid Sadi
Bey ahsen borlanm oluyorlard. Fakat, geni bir tarzda yaamay alkanlk haline
getiren smail Kemal Bey zorunlu ihtiya kabul ettii masraflarnn teminini daima
Prens'ten bekledii iin onun bu arzusu tamamen tatmin edilmedike ihtilal masraf olarak
bor alnan paradan sarfiyat icrasn istemi; talebi uygun bulunmaynca da
memnuniyetsizlik gstermeye balam, "Byle parasz ihtilal yaplamayacan ve bu
durum devam ederse kendi bana hareket etmek" zorunda kalacan sylemekten
ekinmemitir.
Dier taraftan Trablusgarp'tan gelen mektuplarda da aklk yoktu. Ak bir dille
haberlemenin zorluu gz nnde tutularak askeri durumun gelikinlik dzeyi hakknda
belirgin bir fikir edinmek amacyla Fazl Bey tekrar Trablusgarp'a gnderilmitir.
Trablusgarp Liman'nda vapur iinde evket Bey'le grmeyi baaran Fazl Bey ald
haberlerden memnun kalmt. Trablusgarp'taki "Jn Trk" tekilatn evket Bey idare
ediyor ve btn firar olaylarn o salyordu. Bundan dolay kendisine kar byk bir
gven vard. evket Bey, para temin edildii takdirde harekete gemek iin bir engel
kalmadn sylemi ve ii hzlandrmak amacyla para ve dier aralarn bir an nce
yetitirilmesini rica ederek vapurdan ayrlmt. Fazl Bey, Paris'e dnte evket Bey'le
geen grme eklini anlatm ve ii hzlandrmak gerektii noktasnda srar etmitir.
Buna dayanarak Reid Sadi Bey'in mevcut paray alarak ilk vastayla Trablusgarp'a
hareketi kararlatrlmtr.

ounluk hizbinin bu daimi faaliyeti dier Jn Trkleri de ilgilendirmeye baladndan,

bata Ahmed Rza Bey olduu halde btn Trkler ihtilal harektn hazrlamaya alan
komite yelerine yardm vaadinde bulunmular ve kendilerine de grev verilmesini ricaya
balamlardr.

Prens Sabahaddin ve Arkadalar Atina'da

Bu sralarda smail Kemal Bey ortadan kaybolmutu. Kendisini bulmak mmkn

olmadndan, durumun gerektirdii aciliyet dolaysyla, daha ok beklemeye olanak
kalmam ve Reid Sadi Bey Trablusgarp'a giderken Prens Sabahaddin ve Ltfullah
Bey'lerle Fazl Bey de Atina'ya hareket etmiler ve Musuris Gidi Bey de bilahare
kendilerine katlmtr.
Atina'da toplanan komite yeleri Reid Sadi Bey'in gelmesini beklerken Msr
seyahatinden Paris'e dnen smail Kemal Bey'in de Atina'ya hareket ettii haberi gelmi ve
Fazl Bey kendisini karlamak zere Patras'a gitmitir. Patras Liman'nda talyan bandral
bir vapurdan kan smail Kemal Bey'in bindii sandal, rhtma yanarken birka Yunan
subaynn kendisini karlad ve msafaha ettiklerini gren Fazl Bey bir an iin arm
ve ihtiyatl bir tavr taknmak gereini duyarak bir kenara ekilmise de bu hareketin
farkna varan smail Kemal Bey, Fazl Bey'e el uzatarak, subaylar iaretle "Eski
ainalardan" tabiriyle meseleyi aklar grnm ve hep birlikte trene doru yrmlerdir.
Fakat, trende smail Kemal Bey iin zel bir kompartman ayrlm olduunu anlayan Fazl
Bey'in hayreti bu defa daha ok artmsa da, tabii bir ey hissettirmemek zorunda kalmtr.
Kompartmana yerletikten sonra smail Kemal Bey subaylarla Rumca grm ve bu
konumalardan Fazl Bey bir ey anlamamakla beraber edindii izlenim, subaylarn smail
Kemal Bey'e nemli eylerden bahsettikleri merkezindedir. Trenin hareketinden nce
subaylar inmi ve smail Kemal Bey'le Fazl Bey yalnz kalmlardr.
Baz bo szlerden sonra Fazl Bey uygun bir frsat yaratarak Msr seyahatinin nedenini
smail Kemal Bey'den sormu ve smail Kemal Bey de, "Yaknda ok nemli bir ihtilal
yaplacandan ve memlekete dndkleri zaman fazlaca megul olunaca iin tekrar
ayrlmak olana bulunamayacandan" sz ettikten sonra, eskiden beri grmek istedii
Msr' u frsattan yararlanarak ziyaret ettiini ve bu arada dostu bulunan Lord Kromer'le

de grtn ve meseleyi ona da atn ve ayn zamanda Prens Sabahaddin ve Reid

Sadi Bey'lerin temin ettikleri ve bundan sonra da bor almalar muhtemel paralarla byle
nemli bir ihtilalin baarlmas ihtimali olmadndan hazrlk almalarndan Hdiv
Abbas Hilmi Paa'y da haberdar ettiini ve gerekirse yardm talebinde bulunacan ve
bununla beraber srrmz aklamann Hdiv'lik tacna ve hayatna mal olacan da
sylediini anlatmtr.
Halbuki her trl fedakrl gze alm bulunan Fazl Bey'in, bu samimi vatanseverin
bilmedii ve o zaman renmesine de imkn olmayan bir gerek vard ki, o da smail
Kemal Bey'in Hdiv Abbas Hilmi Paa'y zel ekilde ziyaret amacyla, ihtiyatl
davranarak, kimseye sezdirmeden Msr'a gitmi bulunmasyd. Hdiv Abbas Hilmi Paa ile
smail Kemal Bey arasndaki ilikinin ekli Ali Kemal Bey'in aadaki mektubundan
anlalabilir.
"Mruzu akiri kemineleridir:
Bir mddettenberi mtevelli stanbul'a dargndr. Bunun iin vaktile damad yanna almak
gibi tevessl eyledii arelere yine balad. Burada teye, beriye bavurdu. Ahmed Rza'y
ve taraftarlarn mahud Mehmed Ali Halim vasi fasile ele almak istedi, bir trl muvaffak
olamad. Cidd bir Trke ktibe ihtiyac olduunu vesile ederek beni yeniden maiyetine
dolgun bir maala sokmak arzu etti. Hatt bu bapta Gazl Hanmefendinin vesatatine
mracaat eyledi. Bittabi kabul etmedim, niin kabul edemeyeceimi de Gazl
Hanmefendi'ye erh ettim. Avrupa'da, Amerika'da en kk bir ie kailim, fakat burada
sizden baka kimseye bir gn hizmet edemem, neyse, bunlarn ehemmiyeti yok.
Gihayet mtevelli aradn smail Bey'de buldu. Buradan para gitti, vidler gitti, ismail
Kemal Bey buraya geldi. imdi oteldedir, grtk. Tabi setri maksad ediyor, fakat
mtevelli benden saklamad. Maksad esas stanbul'u tehdiddit; bunlarn teebbsat-na,
icraat mstakbelesine kamilen muttaliiz, evvelden olduu gibi sz yine havaya gidecek.
Biz kibette kuru bir mektupla kalacak isek bu ilerle nafile yere izaai vakte hacet yok.
Fakat, hakikaten hizmet ve gayret aranacak, padiahn ve memleketini sevenler, cidden ie
yarayanlar aranacak ise bu hususta her ne emir bu-yurulursa gerek burada ve gerek
Avrupa'da ifaya hazr ve mtevellinin btn bu dolaplarn altst etmeye sayei ahanede
muktedirim. Bu yaz kulunuzun Lsren'den yazdklarma ehemmiyet vereydiniz, damad ii

imdiye kadar oktan tesviye olunurdu. Herhalde imdilik emrinize intizaren skt eylerim
ferman.
19 Aralk 1902
Ali Kemal"

Bu mektuptan anlalyor ki, smail Kemal Bey, arkadalarndan gizli tuttuu bir ama
gdyor ve seyahatinin nedenlerini baka trl aklyordu.
smail Kemal Bey, Msr seyahatini kendi dncesine gre bylece anlattktan sonra,
Reid Sadi Bey'in Trablusgarp'tan dnp dnmediini Fazl Bey'den sormu ve "Benim
Yunanistan'da pek ok tandm var, zorlukla karlanlrsa meselenin hemen ardndan
halline are buluruz" demi ve grevini tamamlam adamlara mahsus bir tavrla skta
varmtr. Tren, Korint'ten geerken smail Kemal Bey blgenin nemini ve eski eserler
bakmndan zenginliini bahis konusu ederek yeni kefedilen ve bir maarada meydana
karlan harabeyi ziyaret iin ilk istasyonda trenden indikten sonra Atina'daki
arkadalarnn sabrsz bekleyilerine ramen inklap peinde koan bir ihtilalci olmaktan
ok gezinti iin yola km bir seyyah edasyla nihayet Atina'ya varmtr. Atina Gar'nda
smail Kemal Bey'i tekrar birtakm kordonlu subaylar karlamtr. Arkadalarna bir an
nce kavumay arzu eden Fazl Bey, istasyonda smail Kemal Bey'den ayrlm ve
ikametghlarna gitmitir. Ayrlrken smail Kemal Bey, Fazl Bey'e takma adla seyahat
ettiini sylemi ve otelde Karavlas adyla aranmasn tavsiye bile etmitir.
Fazl Bey arkadalarna kavuunca, Patras Liman'ndan itibaren meydana gelen btn
olaylar birer birer anlatm ve kendi izlenimlerini de szlerine eklemitir. Ertesi gn
smail Kemal Bey komite yeleriyle grrken, "Hdiv'in ihanetinden korkmaynz;
bununla beraber kendisinden para aldm da zannetmeyiniz" dedikten sonra, "Elimizde
bulunan parann inklap iine yeterli gelmeyeceini bildiimden mesele hakknda Yunan
hkmetiyle de grmek istiyorum" szn eklemitir.

smail Kemal'in Entrikalar

Anlalyor ki, ihtilal ii smail Kemal Bey'in gznde para bulmak iin bir vesile olmaktan
baka bir deere sahip deildi. Arkadalar kendisini bu fikirden vazgeirmek iin hayli
uramlar ve nihayet ikna edilmi grnerek bu dncesinden vazgetiini syledikten
sonra, yanlarndan ayrlmtr. Atina'da bir aralk smail Kemal Bey kendisini arkadalarna
kar ok yksekten satmak ister ve yanlarna nadiren urarken, son gnlerde durumunda
byk deiiklikler meydana gelmi, arkadalarna yaklam, Yunan hkmetini anlaml
anlamsz eletirmeye ve hatta Yunan milletini yalanclkla itham etmeye ve Yunanistan'tan
temin edilecek gemilere gvenilemeyeceini ve Recep Paa ile askerlerini bir felaketten
korumak gerektiini iddiaya balamtr. Ayn zamanda hemen Atina'y terk etmek
gereini tavsiye ve Trablusgarp'la daha kolay haberleme olana bulunaca iin
Napoli'ye gidilmesini teklif etmitir. Bu szlerine "Napoli'de tandm vardr; onlarla
ilikiye girelim ve burada bamza bir i karmayalm" korkusunu da eklemitir. Durum
ve hareketlerini smail Kemal Bey'in tavsiye ve iddiasna gre tayin ve tespit etmek o anda
Prens Sabahaddin ve arkadalar iin imkn dahilinde deildi.
nce Reid Sadi Bey'e Atina'da randevu verilmiti. Sonra da gemiler hakknda yaplan
grmeler olduka ilerlemi ve Reid Sadi Bey'in geliinden sonra kesin eklini alacak bir
aamaya girmi bulunuyordu.
Ayrca smail Kemal Bey'in telal telal ileri srd mahzurlar hakknda arkadalarn
ikna ve raz edecek ortada hibir neden de yoktu. Hayali engeller kendisi tarafndan da
aklanmyordu. Bundan dolay, Prens Sabahaddin Bey ve arkadalarnda smail Bey
hakknda phe uyanmaya balamtr.
Grlyor ki, iin iine ahsi emeller ve alaka karlar girmi ve smail Kemal Bey
arkadalarnn iyi niyet ve ak kalpliliklerinden yararlanma yoluna sapmt.
Ali Kemal Bey'in daha nce yaymladmz 15 Haziran 1901 tarihli mektubunda sz ettii
ve tekzibine gerek grd prenslik meselesi, bir dnce halinde mevcut olsa bile,
nemliydi. Bu doruysa, smail Kemal Bey'in Trkiye'de karlacak ihtilalden ok
Arnavutluk'ta prenslik kurmaya alt ve hareketlerinde samimi olmad anlalr.
Prens Sabahaddin ve arkadalarnn sonradan aldklar bilgiye gre smail Kemal Bey,
vaadinin tersine, Yunan Kral'yla da grm ve ihtilal meselesini kendisine am ve
yardm talebinde bulunmutur. Yunan Kral da Sultan Abdlhamid'e kar ihtilali koruyan

bir hkmdar olarak grnmek istemedii iin bu iten vazgemelerini smail Kemal Bey'e
tavsiye etmitir.
Gerekten smail Kemal Bey, kral ikna ve ihtilal kozuna kazanmak iin uramsa da,
baarl olamaynca Atina'da toplanan komite yelerinin Yunanistan' terk edebilmeleri iin
hi olmazsa, masraflarnn denmesini istemek anlamszlna dm ve bu arzusu
itirazsz kabul edilince, yukarda belirttiim gibi, bir an nce arkadalarnn Atina'dan
ayrlmalar aresine bavurmutur. Tabii, btn bu olaylar smail Kemal Bey tarafndan
gizli tutulmu ve arkadalarna paradan bahsetmemitir. Fakat, krala verdii sz yerine
getirmi olmak iin hemen o gn kendisi Atina'dan Napoli'ye gitmek zere hareket ederek,
bir iki gn sonra ektii bir telgrafla da Prens Sabahaddin Bey ve arkadalarn Napoli'ye
davet etmitir.
O srada Reid Sadi Bey de Atina'ya gelmiti. Reid Sadi Bey'in Trablusgarp izlenimleri
pek bozuktu. Orada Receb Paa ile grm ve evket Bey'le de temasta bulunmusa da
harekete gemek konusunda tereddt mevcut olduunu anladndan ve smail Kemal
Bey'in Receb Paa zerinde olaanst nfuzu bulunduunu ve onsuz harekete gemesi
ihtimali olamayacan hissettiinden Trablusgarp'ta para brakmadan Atina'ya dnmt.
Reid Sadi Bey, smail Kemal Bey'in Atina'da bulunduundan haberdar deildi. Yukarda
akland zere, komite yeleri Paris'ten hareket edecekleri srada smail Kemal Bey
kimseye sylemeden bilinmeyen bir tarafa gitmiti. smail Kemal Bey'in akbetinden
haberdar olmayan Reid Sadi Bey de kendi kendine bir i grmek olanan bulamadan
Atina'ya dnmtr.
Grlyor ki, her an ve her meselede bir engel kyor ve memlekette ihtilal karmak
isteyen bu kiiler bin bir zorluk iinde kvranarak vatann selameti adna her trl skntya
gs geriyorlar, didie didie clz bir mit etrafnda memleket ufkunda bir k
yaratabilmek azmiyle urayorlard.
Receb Paa'nn askeri yardmn smail Kemal Bey salamt. Bu kuvveti harekete
geirmenin smail Kemal Bey'in varlna bal olduu bu son tecrbeden anlalmt.
Meseleyi daha ok bulandrmamak iin kendisini kollamak gerektii, durumdan
karlmaktayd. Dolaysyla Prens Sabahaddin Bey'le Musoris Gidi Bey smail Kemal
Bey'in Napoli davetini olumlu kabul ediyor grnerek oraya harekete karar vermilerdir.

Napoli'de smail Kemal Bey arkadalarn grnce byk bir sevin duymu ve geni bir
nefes almtr. Buna da sebep, Yunan Kral'na verdii sz yerine getirmi ve komite
yelerinin Atina'dan uzaklatrlm olmas, Trablusgarp hakknda rendii eylerin
istenilene uygun bulunmasyd. nk, ihtilal harektnn ertelenmesini daha ok
Atina'dayken, Receb Paa ile kendisi arasnda kuryelik grevi gren Fkaray
Bektaiye'den Necati araclyla Paa'ya yazan, smail Kemal Bey'di. Zira alnan tertibat
yeterli grmyordu ve baary pheli kabul ediyordu. Nihayet smail Kemal Bey, Prens
Sabahaddin Bey'le dier arkadana ihtilalin yaplmas olana olmadn ve kendisinin
bundan vazgetiini bildiriverdi.
smet Kemal Bey, ihtilali aristokrat vastalarla, yani Yunan Kral ve Msr Hdivi gibi
hkmdarlarn yardmyla baarmak istiyordu. htilalin demokrat olmasna akl ermiyor ve
halk tahrik etmek yoluyla inklabn yaplmasna olanak grmyordu. Bu gibi yksek
ahsiyetler elde edi-lemeyince ihtilal giriiminden vazgemeyi iine daha uygun buldu ve
sonunda fikrini aka syledi. Fakat, bu durum karsnda gerek Prens Sabahaddin ve
gerek Musiris Bey son derece zldler ve arkadalarna kavumak zere tekrar Atina'ya
dndler. Aralarnda yaptklar bir grmeden sonra smail Kemal Bey'in durumundan
Receb Paa'y haberdar etmeyi uygun buldular ve evket Bey'e bir mektup yazdlar. evket
Bey mektubu alnca, Paa'y grp fikrini sormutu. Receb Paa da smail Kemal Bey'in
hareketlerini onaylar bir tavr aldndan verilmi bir sz olduunu ne sren evket Bey'e
Paa kesinlikle ret cevab verince o da zntsnden yere yklm ve kendisine fel indii
anlalmtr.
Prens Sabahaddin Bey'le arkadalar bu ac darbeyi haber aldktan sonra, Paris'e dnmek
zorunda kalmlardr. Harcadklar bu emeklerin dl olarak da aznlk hizip
taraftarlarnn, bu defa "zaten bu i yryemezdi" tarzndaki eletirilerine maruz
kalmlardr.
htilal giriimi yarm kalmt. Fakat, ekilen zahmet ve yaplan masraflar btn btn boa
gitmemi; zaten temiz bir asker olan Receb Paa'nn inklap tannmasna ve hakknda
beslenen sayg ve sevginin artmasna neden olmutur. Bundan dolay, ileride grlecei
gibi, kinci Merutiyet'in ilanndan sonra Receb Paa'nn Harbiye Nezareti'ne getirilmesi
Selanik'ten gelen ttihat ve Terakki temsilcileri tarafndan srarla istenmi ve Sultan
Abdlhamid, uzun tartmalar sonucunda, istemeyerek buna raz olmutur.

Ermeni Komitaclarnn Faaliyeti ve Amalar

"Jn Trk"ler memlekette ihtilal karmak iin byle urarken, Sultan Abdlhamid de
bo durmuyor, Osmanl sefirlerini her tarafta ihtilalci aramakla grevlendiriyordu. Hatta
komu hkmetlerde meydana gelen siyasi deiikliklere taraftar grnen Trklerin
kimlerden ibaret olduunu renmeye bile nem veriyor ve ran'da Merutiyet'in ilan
zerine Msr'dan ekilen tebrik telgrafnn kimler tarafndan yazldn Msr Fevkalade
Komiseri Ahmed Muhtar Paa'dan soruyordu. Dier taraftan Ermeni ihtilal tekilat
hakknda Washington Sefareti'nden bilgi istiyor ve Londra'daki mitinge engel olmak
arelerini aratryordu.
Bu dorultuda cereyan eden haberlemelerden birer rnek alyorum:
"Mabeyni hmayun Bakitabetinden Msr fevkalde Komiserlii'ne
15 Austos
ran ah'na Meclisi Meb'usan kadndan dolay tebriki havi Msr'dan telgraf ekmi
olan Rza ve Hasan ve Kemal kimlerdir? Bahusus Kemal henz affolunmu ve Dersaadet'e
avdeti iin msaade buyurularak harcrah verilmi olan Doktor Kemal midir? Serian
bittahkik i'ar."
"Londra sefareti seniyesinden Yldz'a
19 Mays
Cevap Ermenilerin kariben burada akdetmek teebbsnde bulunduklar miting
hakknda emir buyurulan mracaat zaman kaybetmeksizin ifa eyledim. Hariciye Gazr
ngiltere'de cari olan ka-vanine gre bu gibi itimalarn taraf hkmetten men'i mmkn
olmad imdiye kadar vesaili mmaselede grlm ve anlalm olduunu beyan eyledi.
Talimat Gezaretpenahilerine tevfikan nzn marnileyh ngiltere'nin mezkr mitingi
menetmek suretile ibraz eyleyecei asar dostu Hkmeti Seniyece bilhassa takdir
edileceini ifade eylediimde Sir Grey ngiltere'nin politikas bu gibi teminata arz ihtiya
etmeyecek derecede kuvvetli olduunu beyan eylemekle iktifa etti."
"Washington Sefareti seniyesinden Yldz'a

23 Mays
Mahremane Ermeni komitalarnn ahval ve harekt hakknda Washington Polis daresi
Emniyeti umumiye dairesi tarafndan cizlerine tevdi klnan muhtra tercemesile beraber
posta vastasile irsal klnmtr. Talimat Gezaretpenahilerine tevfikan hulsasn bervehi
ti i'ara msaraat ediyorum.
Hinakist ve Yeni Hinakist ve Truak namile cins komite mevcut olup, bu komitelerin
zas yalnz alen itimalar akdile iktifa etmemekte, yani bir zamandanberi balca pazar
gnleri gizli itimalar da akteyledikleri grlmektedir. Tekil ettikleri umum itimalara
pek ok amele itirak eder. Komiteler anarist usulnde olan plnlarnn icrasna muktazi
mebaliin canibi ahaliden itasn tevik iin Mttehidei Amerika'nn Ermeni meskn
beldelerine nutuklar iradn meslek edinmi hatibler irsal ederler. Bu suretle Chicago ve
Washington ve Sen Li'de sekiz bin liray Osman raddesinde para cem'ine muvaffak
olmulardr.
Komitelerin balca zas sahte nam tarlar ve namlarn icab hale gre tebdil ederler.
Hkmeti Osmaniye tarafndan en ziyade nezaret altnda bulundurulmas lzmgelen resa
Bedros ile Arsak obanyan nam zattr. smini kesretle tebdil eden dier bir komite reisi de
elyevm Paris'te bir apartmanda bulunmaktadr.
Ermeni anaristlerinin beyanna nazaran, Osmanl polis memurlarnn byk ksm para
sayesinde kolaylkla kazanlabilir. Rus memurlar Ermeni erbab fesadndan kurtulmay
cana minnet bildikleri cihetle bunlarn Bahri Siyah sahilindeki Rusya limanlarndan
kayklara rakip olarak Trabzon'a ve Samsun'a gitmelerine muavenet etmektedirler. Bu
suretle Rusya'dan Trkiye'ye pek ok Ermeni erbab fesad gemektedir. Rus memurlar
bunlara barut ve dinamit de veriyorlar. Zaten yine Ermeni anaristlerinin beyanna
nazaran Trkiye dahilinde de pamuk barutundan baka gherile ve bomba imaline
muktazi mevadd iptidaiyenin tedariki kolaydr. Ermeniler Anadolu'da yeniden umum bir
ihtill hazrlyorlar."

Gerekten o tarihlerde memlekette ihtilal harektna girien yalnz Trkler deildi.

Ermeniler de eitli oluumlar halinde istibdad aleyhine tutum alm bulunuyorlard. u
kadar var ki, baz Ermeni komitaclar hakknda "Jn Trk" dncesinden aykr bir ama
gttkleri ve bir Ermenistan tekilini hedef edindikleri phesi vard. Bundan dolay Mu

havalisindeki ayaklanmalar, Adana ve Drtyol blgesindeki isyanlar, hatta stanbul'da

Babli baskn ve Osmanl Bankas'nn Ermeniler tarafndan igali halk arasnda iyi etki
yapmamt. Herkes bu hareketleri yabanc hkmetlerin mdahalesini ekmek iin
bavurulmu birer hile olarak gryor ve Ermenilere ayrcalkl bir stat oluturulmasna
vesile kabul ediyordu. Bundan dolay Ermeni faaliyetine yalnz Sultan Abdlhamid
hkmeti deil, btn Osmanl unsurlar direniyor ve kar koyuyorlard.
Halbuki bende bulunan belgeler arasnda mevcut "Hinakyan Sosyalist htilal Komitesinin
gizli programnda bamszlk ve ayrlk maddesine dair hibir kayt yoktur. Yalnz bir
noktada "Trk hkmeti kimdir? Elcevap: Hitir. Cemaat kimdir? Elcevap: Herkestir"
eklinde bir kayt vardr.
Programn amacn aklayan birinci blmnn sonu, "Bir fert umum iin ve umum bir
fert iin" szleriyle bitmektedir.
Bu programn ye olmak artlarn aklayan birinci maddesinde, "cins, mezhep, durum,
mevkii ve servet ayrm yaplmakszn her ahs bu birlie dahil olabilir" denilmekte ve
ama uruna evlad, ei, babay, anneyi ve kardeleri, ksacas her eyi feda iin yemin
edilmesi art koulmaktadr. kinci madde ise, "hibir yalanc, riyakr, fesat, sarho,
hrsz, ksacas kt ahlak sahibi olan kii bu birlie dahil olamaz" diye aklanmaktadr.
Tekilata ait nc blmnde hakszla, demi merkeziyete ve istibdada kar isyandan
bahsedildikten sonra on ye iin bir onba ve on onbalk oluumu iin bir yzba ve on
yzba oluumu iin de bir binba kabul eklinde tekilat askeri bir usulle tarif
etmektedir. eitli blmlere ayrlan program, birinci blmde meclisi idareyi, beinci
blmde komite idare heyetinin idam cezas vermek ve uygulamak yetkisine sahip zel
mahkemesini, dier blm ve balklarda ila eitli amalar anlatmaktadr.
Grlyor ki, Sultan Abdlhamid devrinin memlekette uyandrd memnuniyetsizlik
Osmanl unsurlar arasnda milli teekkller dahilinde allmasna yol amtr. Fakat,
btn bu gayretler sarf edildii ve baz komiteciler tarafndan Edouvard Joris araclyla
21 Temmuz 1905 tarihinde Sultan Abdlhamid'e kar cuma selaml treninde suikast
yapld, byk byk fedakrlklara katlanld halde bir yarar elde edilmediini gren
ve bu gibi giriim ve ahsi faaliyetlerden bir sonu kmayacana kanaat getiren
Ermeniler, nihayet "Jn Trk'lerle ibirlii yapmak zorunda kalmlardr. nceleri Murad
Bey tarafndan Londra'daki Ermeni komiteleri reislerine yaplan beraber alma teklifi

reddedilmiti. Buna ramen uzun tecrbelerden sonra Ermeniler Paris'te gerek "Terakki ve
ttihat Cemiyeti" mensuplarna ve gerek "Teebbs ahsi ve demi Merkeziyet"
cemiyetine ibirlii teklifinde bulunmulardr ve bu bavuru, ileride aklanaca gibi,
ikinci "Jn Trk" kongresinin toplanmasna sebep oluturmutu.
Yldz'da Sultan Abdlhamid'e kar yaplan Edouvard Joris suikast kapitlasyonlar
dolaysyla garip ve yz kzartc bir mesele halini aldndan, olay ksaca burada
nakletmeyi yararl buluyorum: Edouvard Joris aslen Belika uyrukludur. Ermeni
komitecileri tarafndan Yldzda Sultan Abdlhamid'e kar yaplan suikast bu idare
etmiti. Bu konuda oluturulan mahkemenin suikastla ilgili baz sulular hakknda idam
karar vermesi ve bunlar arasnda Joris'in bulunmas Belika hkmetinin mdahalesine
sebep olmu ve 1838 tarihinde Trkiye ile Belika arasnda akdedilen kapitlasyon
imtiyaz mukavelenamesi esaslarna dayanan sz konusu hkmet bu suikastnn,
mahkeme kararnn infazndan nce, Belika Konsolosluu'na teslimini isteyecek kadar
iilerimize karmt. Hatta bu suikast failinin himayesi hakknda ahsen Belika Kral
Avrupa hkmetlerine bavurmu ve Fransa'nn uygun bulmasna karlk Alman
mparatorluk anslyesi Bethmann Holveg'in bu talebi reddetmesi meseleyi mulak bir
ekle sokmutu. Nihayet ahvalin ald bu uluslararas durumdan dolay Sultan
Abdlhamid kendisini ldrme" giriiminde bulunan Joris'i affetmek ve snr d etmek
zorunda kalmtr.
Grnrde Sultan Abdlhamid cmertlik gstermi oluyordu. Gerekte ise, Avrupallarn
basklarndan ve gazetelerin aleyhtar yaymndan kurtulmak iin baka selamet yolu
bulamam ve bu karan vermiti. Bu suikast olaynn Sultan Abdlhamid'e kar
hazrlanmak istenen bu trden dier bir tasavvurla ilgisi ileride aklanacaktr.

TEEBBS AHS VE DEM MERKEZYET

CEMYET KURULUU

Prens Sabahaddin Bey, Atina'dan Paris'e dndkten sonra Mon Valyen Soka'nda 96
numaral evin bir odasna snm, yeni bir faaliyet sahas yaratmak arelerini dnmeye
balamt. Bir taraftan Revue ve Matin gazetelerinde makaleler yaymlyor, dier taraftan

da Mole Tokil Salonu'nda konferans vermek yoluyla Trkiye hakknda Franszlar

aydnlatmaya alyor; Fransa'da lehimize bir cereyan yaratmaya urayordu. Bu arada
Ahmet Rza Bey metodik yaynclna devam ediyordu. Folkston'da "Osmanl ttihat ve
Terakki Cemiyeti"nin yayn organ olarak yaymlanan Osmanl gazetesi ise, Damad
Paa'nn lm dolaysyla ve Prens Sabahaddin Bey'in rzasyla Ethem Ruhi Bey
tarafndan Msr'a nakledilmi bulunuyordu. Bu defa Osmanl gazetesine Msr Hdivi Abbas Hilmi Paa yardm ediyordu. Hatta Mehmed Ali Halim Bey'in yardm da salanmt.
Fakat, Paris'teki Jn Trklere bir durgunluk kmt. Yeni bir hamle iin nemli bir
tahrik kuvvetine ihtiya duyuluyordu. Jn Trkler byle sakin bir hayat yaarken,
birdenbire Paris'te nemli deiiklikler meydana gelmi, Ferik Ahmed Celleddin Paa,
kurenadan Arif Bey, yaverandan Ahmed evket ve kardei Rza Paalarla Doktor Nihad
Read Bey ve Kelekyan Efendi, Doktor Kerim Sebati Bey ve biraz sonra da Doktor
Bahaeddin akir Bey Avrupa'ya gelmiler ve Jn Trk camiasna katlmlard. Bu yeni
gelen elemanlar Paris'te uyuuk bir durum alm bulunan Jn Trklerin tekrar faal
giriimlerde bulunmasna neden olmulardr.
Doktor Bahaeddin akir Bey, Ahmed Rza Bey ve dier "Jn Trk'lerle grtkten sonra
Prens Sabahaddin Bey'le de temasa gemi, durgun havay biraz tahrik etmek imknlarn
aratrmtr. Esasen Siverin'de oturan Prens Sabahaddin Bey de dostlarndan Baron de
Lormet'nin yardmyla Berlin Soka'nda 8 numaral binada kiralad kk bir daireyi
bro haline getirmi ve geirmekte olduu durgunluk ve bekleme devresini terk ederek
dostlarn orada kabul etmeye balam bulunuyordu. Doktor Bahaeddin akir Bey,
birlemek ve amaca ulamak ilkesini ortaya atmt. Bu kadar basit bir formlle inklap
yaplacan sanan doktor, Prens Sabahaddin Bey'le grrken mantkl fikir ve dnle
karlanca meselenin o kadar basit olmadn anlam ve hangi esaslar etrafnda birleme
imkn bulunacan aratrmaya koyulmutu. Birok temastan sonra, btn "Jn Trk"
elemanlarnn bir araya toplanmas ve bir oluum meydana getirilmesi gereine kanaat
getirmitir. Bunun zerine bir program dzenlenerek bunun uygulanmasna geilmesi baz
kiiler arasnda kararlatrld. Bu ama etrafnda toplananlardan bazlar u kiilerden
oluuyordu.

Prens Sabahaddin, Ahmed Rza, Sami Paazade Sezai, Doktor Nihad Read, Doktor
Bahaeddin akir, Doktor Nazm, Doktor Sabri, Fazl, Ali Haydar Mithat, Hseyin Tosun
ve Milasl Murad Bey'ler.
te bu heyetin uzun uzadya yapt grmeler sonucunda ounluk Prens Sabahaddin
Bey'e hitaben, "Siz dnr bir kiisiniz, memleketin slah ve kurtulmas neye balysa
ona gre bir program dzenleyiniz, birlikte grelim ve grlerimizi birletirdikten sonra
bu programa tabi olarak beraber alalm" demitir.

"demi Merkeziyet" Tabirinden Kopan Frtna

Bu teklif zerinedir ki, Prens Sabahaddin Bey'in senelerce mcadelesine devam ettii
"demi merkeziyet ve teebbs ahsi" prensibi bir program halinde hazrlanarak ortaya
konmutur. Prens Sabahaddin Bey bu program hazrlamak iin bir taraftan incelemelerde
bulunuyor ve memleketin durum ve idaresine vakf kiilerle gryor, dier taraftan da
birinci kongrede ok isabetli konumalaryla kendisini tantm ve ray Devlet yesiyken
Avrupa'ya firar etmi bulunan Musiris Gidi gibi kiilerden de yararlanmay ihmal
etmiyordu. Bu grmelerde yaplacak programda Avrupallarn Trklerden ok nem
vermek istedikleri Hristiyan unsurlarn grlerini de gz nnde tutmak ve onlar kendi
istekleriyle memleket karlarna balamak amac izleniyordu.
Prens Sabahaddin Bey bu ama ve dnce etrafnda programa "decentralisation=demi
merkeziyet" kelimesini koymutu. Esasen bu kelime, Mithat Paa ve arkadalar tarafndan
vaktiyle hazrlanan Kanunu Esasi'nin Franszca nshasnda aynen mevcuttu ve tabir oradan
aktarlmt. Sabahaddin Bey'in programa koyduu "demi merkeziyet" tamlamas bu
Franszca kelimenin Trkeye evirisinden baka bir ey deildi.
Programn grlecei gn btn ilgililer toplanmlard; yalnz Ahmed Rza Bey
gelmemiti. Kendi giriimiyle olmayan veya kendi bakanlnda toplanmayan bir
toplantya katlmamak, Ahmed Rza Bey'in teden beri alkanlk haline getirdii bir
hareket olduundan ve herkes de bu zaaf bildiinden bu kaytszln ho grmlerdi.
Toplanan heyet ilk grmede programn oaltlarak btn yelere birer nsha
verilmesini ve baka bir gn grlmesini karar altna aldktan sonra dalmtr.

Aradan birka gn getikten sonra yaplan toplantda Doktor Bahaeddin akir ve Nazm
Bey'ler, Ahmed Rza Bey ve Terakki ve ttihat Cemiyeti mensuplarnn port parol olarak
"demi merkeziyet" aleyhinde sz sylemeye balamlardr. Bu iki hatibin fikrine gre,
demi merkeziyet "merkez yok" demekti. "Merkez" olmaynca da "memleket yok"
oluyordu. Bu kadar basit bir iddiayla bir programn reddedilmesi veya bir program
grmesinin yalnz bir kelimeye indirgenmesi tabii caiz deildir. Grmede esaslarda
anlamak ve mantkl delillerle birbirini ikna ve yerine gre programda dzeltmeler
yapmak yoluna gidilmemi, "demi merkeziyet" tabirinden ama ve kavramn ne olduu
ve ne olaca etraflca dnlmeden birden itirazlar yaplmtr. Prens Sabahaddin Bey ve
dostlar da "demi merkeziyet" tabirinin Franszca Kanunu Esasi'de mevcut bir kelimenin
tercmesinden baka bir ey olmadn bo yere anlatmaya almlarsa da, kar
gelenleri iknaya imkn bulamamlardr. Muhalifler, Kanunu Esasi'nin uygulanmasn
istediklerini ve bununla memleketin kurtulacana inandklarn ileri srdklerinden, iki
taraf arasnda yle bir konuma yaanmtr:
"Mademki Kanunu Esasi taraftaryz, diyorsunuz; neden dolay Kanunu Esasi'nin aka
yazd bir kelimeden rkyorsunuz?"
"Eer Kanunu Esasi'de byle bir kelime varsa kabulde tereddt etmeyiz."
u soruya ve cevaba gre mesele basitlemi ve Kanunu Esasi'de byle bir kelime bulunup
bulunmadn incelemek gerei hasl olmutu. Nihayet Franszca bir Kanunu Esasi
nshas getirttirilmi ve 108. madde, muhaliflere gsterilmitir. Fakat, Doktor Nazm Bey
maddeyi okumu, arkadalarna okutmu ve "Ben on bir senedir buradaym; ilk defa
Kanunu Esasi'yi okuyorum; dolaysyla bu kelime pek tuhaf! Mademki i byledir, izin
verin de meseleyi kendi aramzda bir defa daha grelim" demitir. Daha dorusu Ahmed
Rza Bey'in oyunu almadan kesin bir kanaat getirmek istememitir. Fakat, maalesef bu
vaadin tersine bir daha byle bir toplant yaplmam ve Ahmed Rza Bey'in arzu ve
telkinatyla "demi merkeziyet" lafz etrafnda Trke ve Franszca Meveret gazetelerinde
amac tahrif edici bir kampanya balamtr. Prens Sabahad-din Bey, drst olmayan bu
haksz muameleden krlm ve bamsz harekete karar vererek Teebbs ahsi ve
demi Merkeziyet Cemiyeti'ni oluturmu, cemiyetin yayn organ olmak zere Terakki
gazetesini yaymlamaya balamtr (Terakkinin yaym 1906 tarihindedir). Jn Trk
leminin tannm baz yzleri bu cemiyete katlm bulunuyordu. zellikle, Doktor Nihad

Read, Doktor Sabri, Doktor Rifat, Miralay Zeki, Hseyin Tosun, Milasl Murad, Hseyin
Siyret ve daha biroklar "Teebbs ahsi ve demi Merkeziyet Cemiyeti" taraftar
olmulardr. Cemiyetin umumi ktipliini Fazl Bey stlenmiti.
Birinci kongrede aznlkta kalan Ahmed Rza Bey grubunun umumi merkezini de "Terakki
ve ttihat Cemiyeti" ad altnda Ahmed Rza, Sami Paazade Sezai, Sancak gazetesi sahibi
Ahmed Saip ve Doktor Nazn Bey'lerle Prens Mehmed Ali Fazl Paa oluturuyorlard.

"Cemiyeti Ahdiyei Osmaniye"

Bu program grmeleri sonusuz kalnca, Msr'da bulunan "Jn Trk"ler "Cemiyeti

Ahdiyei Osmaniye" adl bir oluum meydana getirmiler ve btn Osmanllar uzun bir
beyannameyle birlie davet etmilerdir. Bu beyannameden, aktarma yoluyla baz nemli
ksrnlar buraya alyorum:
"Cemiyeti Ahdiyei Osmaniye
"...Ahalimizin her bir ksm temaylt hususiyei kavmiyesi namna bir hatt hareket ihtiyar
etmi olduundan faaliyeti infiratkranelerile deta yekdierinin aleyhine alyorlar. te
en evvel bu hale son vermek... birlemeleri hususundaki fevaidi asar Osmaniyeye takdir
ettirmek lzm geliyor.
stibdadn yklmas mmeti Osmaniyenin saadetini temine kifayet edemez. stibdattan
kurtulmak iin her eyden evvel 1293 tarihinde neredilen Kanunu Esasi'yi ahaliye daha
vsi hukuk bahedecek surette tdil ettirmek lzmdr.
Yeni Kanunu Esasi'de tevsii mezuniyet usulnn kabul temin klnmaldr.
1293 Kanunu Esasisinde dier birok hususlarla beraber vilyatta tevsii mezuniyet
maddesi de mphem braklm ve bu hal suitefsire uram ve bunun pek ziyade mazarrat
grlmtr."
Prens Sabahaddin Bey tarafndan yaymlanan Terakki gazetesi ilmi incelemelere ve sosyal
olaylara ilikin yazlarla kt iin her yerde olumlu karlanyordu.

Ebzziya Tevfik Bey'in Bir Konya Mektubu

"Jn Trk" basnnda meydana gelen bu ikilik, Ahmed Rza Bey'in benlik iddiasndan ileri
gelmiti. Birinci kongrede aznlkta kalan Ahmed Rza Bey, Sancak gazetesinde
yaymlanmak zere Ahmed Saip Bey'e yazd mektupta reis seildiini iddia etmek
tuhaflna dmt. Bakanla bu kadar dknd. Konya'da srgndeyken yazd bir
mektupla Ebzziya Tevfik Bey, Ahmed Rza Bey'in bu tedavi kabul etmez zaafn iaret
etmekten kendini alamamtr. O gnk durumu aklad iin mektubu aynen buraya
alyorum:
"Konya, 10 Mart 1902
Ahmed Celleddin Paa hazretlerine
Biraderi azizim saadetl efendim hazretleri,
Geende Dersaadet gazeteleri inhiraf mizac lileri haberi esef eserini iln ediyorlard.
Diyar gurbette bulunan bir dostu hakik iin byle esefmiz haberlerin ne mertebe
dilhKa olduunu vaktile tecrbeniz sebkat etmi olduu cihetle pekl takdir
buyurursunuz.
Aradan birka gn mrurunda yine o gazeteler iadei afiyetle selmlk resmi lisinde isbat
vcut eylediklerini iln etmelerde evvelki teessrm sonraki tebiri afiyetle lelhamd
malp olmutur.
Birader, pek ok hastalanyorsunuz. Ge yapyorsunuz. Vcudunuza niin lzumu kadar
mukayyet olmuyorsunuz. Bilmez misiniz ki,
Adem bu bezmi devri dilraya bir gelir Bil kadri mrnn kii dnyaya bir gelir
Bu lemi fni gelinir gidilir bir yerdir. Gidilir gelinir bir yer olsa idi belki insan lm
gniye ve eskam maddiyeye o kadar ehemmiyet vermezdi. Rica ederim sizi kalben seven
evidda halisenize hrmeten vcudunuza itina edin.
Size tuhaf bir havadis vereceim hem tuhaf hem garip, hem de esefengiz. Suretini bir
kda yazp leffen takdim ettiim bir tezkerei resmiye ile zirindeki cevabm okursanz iin
tuhafln, garabetini esef ver siz de tasdik buyurursunuz. Benim sahavetimde bir sail var
idi.
Ben bu ilahiyi kendim dzerim

Byk kaplarda syler gezerim

zemzemesile sokaklar dolar dururdu. te o kabilden olarak imdi de stanbul'daki
namuslu dostlarmz hayalhanei mefsedetlerinde dne dne vcut verdikleri birtakm
mfteriyat redieyi hakikat eklinde ortaya koyuyorlar.
Ben burada hali mihnet istimalimde oturduum halde bana atfediyorlar. Sonra lemi bl
bu trl ihtiraat kzibeye ki butlanna binefsiha kendi ekli dellet etmektedir. timat
ederek beni u halimde de bihuzur veya mstarak ftur eyliyor.
Bugn 119 gndr ki ben sokak kapsndan darya bir hatve atmammdr. Ben rahat bu
vehile inza ve itizal ile temin ve takviye etmek isterken, yine dostlar bizimle megul olur.
Ahmed Rza'nn sabah akam drt adet rafadan yumurta tedarikine ancak kifayet edebilen
varidat haziresini bir kere tasavvur buyurun. Sonra da beni karmak iin buraya yani
Kk Asya'ya iki ngiliz sevk ve izam etmekteki garabeti mlhaza edin. Buna Topta
tmarhanesinden kanlar bile itimat etmekte epeyce mklt grrler.
Siz pek iyi bilirsiniz ki ben hibir vakit o gruh ile kendi kendime mnasebatta
bulunmadm. Evet Rza'y t babasnn salndan ve Murad Bey'i irvanzade dairesine
geldii tarihten beri tanrm. Fakat, bunlar mesleki muhalefete salik olduklar gnden t
kendilerde taraf padiahiden mkleme ve mzakereye memur olduum gne kadar
benimle hibir mnasebette bulunmamlardr. Murad Bey sahibi namustur. Sorar
anlarsnz. Ben Paris'ten avdetimden sonra Murad Bey'le defadan baka
mektuplamadm. Ann da birisi rksulu Ahmed Bey'e, dieri de Mizanda refikim olan
Ziya Paa aleyhinde iln edilen isnadata dair idi. Hele Rza ile hibir vesilei muhabere
yoktu. Selim Faris'le de Beyrut su imtiyaz ii bitinceye kadar biradei seniye muhaberede
devam eyledim.
Damad Mahmud Paa'ya gelince, Madam ki shriyeti hazreti padiahiyi haizdir hakkndaki
hissi nefretimi izhara hasbelterbiye teeddp ederim.
Rza beni ne iin karacak. Mahmud Paa'nn benim firarmda ne menfaati
mutasavverdir. Rzay pekl tanmsnzdr ki her eyde teferrt daiyesinde ve riyaset
fikrinde bir adamdr.
Beni celp ile kendisi benim taht emri irademe mi girecek. Yahut ben seni kurtardm gel
taht idaremde kal. Elindeki kalemi fikrimi tervite istimal et mi diyecek. Birincisine

kendisi muhalif olduu gibi ben anlarn fikrinde de bulunmu olsam hibir vakit fikir ve
kalemimi aharn tervici meramna let edecek surette zilletinefis sahibi deilim. Mahmud
Paa'y hele hi kale almam.
Tuhafla gelince, 'Tevfik Bey anlara iltihak fikrinde ise kendisi serbest braklacandan...
'fkras insan hayrette brakyor.
Ben sekiz yanda bir mektep ocuu muyum ki, haydi olum istersen git de mahalle
apknlarile topa evir veya kaydrak oyna yollu tecrbei ifalkraneye firifte olaym.
Efendimiz beni Avrupadaki gruhu mekruha iltihakta serbest brakacaklarna buraya
gnderildiim gne kadar Dersaadet'te bulunduum hali serbestiye iade buyurmu ve beni
evld aileme kavuturmu olsalard bihakkn adil ve insaf hmayunlarna lyk bir
muamelei muhassene ibraz buyurmu olurlard. Birader ben zulm ekerim, ama byle
istihzalar ekemem. nsann bulunduu aciz ve strab halden byle bykle yakmaz
surette istifade edilmemelidir. evketmeab efendimiz ne erbab sadakati tanyor ne de
adam tecrbe etmenin yolunu biliyor. imdiye kadar benim etvar uhudiyetkranemden ne
ziyan grdler. Ya hal byleyken ifre ktibi Asm Bey gibi en iddetli Sultan Murad adam
eski Jn Trkinin en mthi vastai neriyat olan hibir ekilde fikrini tebdil etmek
anndan olmayan bir adam acaba hangi tecrbei hmayunlarnn kuvvet ve isabetine
itimat buyurup da ifre ktibi gibi en mhim seraire mehdi ketman olmak lzm gelen bir
kuvvette istihdam ediyorlar. Siz beni biliyorsunuz ki, ben kimseye iftira etmek levis ve
denaetile kisvei namusumu lekedar etmi bir adam deilim. Asm Bey'le de hibir
vazgetim yok.
kay hal ve ifadeyle teyidi mddea iin sylediim bu sz gareze muhavvel olmaz sanrm.
Maamafih evketmeab efendimiz sadakat ve ubudiyet para ile, ihsan ile itira olunur
zannnda iseler buna pek ziyade yanlyorlar. te ben bugn eyay bey-tiyemi satp da
geinir bir haldeyim. Padiahtan da ihsan beklemiyorum. Sylediim sz, arzettiim
sdku ubudiyeti de banknot paketi almak iin sylemiyorum. Yalnz bildiimi ve isbat
edecek derecede vkf olduum bir hakikati sadk bir ben-dei kadimi olduum haysiyetile
sylyorum. Hem bunu da sizden baka kimseye syleyemem. Zira saray hmayunda pek
ok adam tanrm ki, anlar yalnz menfaatlerine sadktr.

u hasbihali dradr ile banz arttm. Fakat insan, cidden meyus ve muztarip
bulunduu zamanda ahlk fazle ashabndan olan bir dostuna da kalbini arz ve erh
edemezse emin ol ki kahrolur.
Baki bekay afiyet ve tevecch lileri ehass temenniyatmdr efendim.
Biraderi muhlisiniz Ebzziya Tevfik"
"26 Ramazan 319 ve 21 Kanunuevvel 317 tarihile Konya Va-lilii'nden varid olan tezkere
sureti:
Mabeyini hmayunu cenab mlkne bakitabeti celilesinden alnan telgrafnamede
Ahmed Rza tarafndan firar Mahmud Paaya yazlm olan bir mektupta Konya'da
bulunan Ebzziya Tevfik Bey'in Avrupa'ya karlmas zmnnda teebbsatta bulunmak
zere iki ngilizin Konya tarafna gnderildii iar edilmi olup tarassudat lzme icrasile
beraber Tevfik Bey'in Avrupa'ya azimetile bufesedeye iltihak etmek istedii halde kendisi
azimette serbest braklacandan ve yle bir fikri yok ise kendilerde beraber olmadn ve
anlardan bulunmadn beyan ve iln eylemesi iktiza edeceinden bu iki suretten
hangisini ihtiyar edecei hususu kendisinden sorularak alnacak cevabn arz ve iar
muktezay iradei seniyei cenab mlkneden bulunduu beyan edilmi olmakla bu iki
suali liye kar her ne denecek ise zeylen ve tahriren iar buyurulmas babnda irade
efendim hazretlerinindir.
Konya Valisi Ferid"
"Zeylen verilen cevap sureti
ibu iradei celilei cenab veliynniami mantuku lisi karini iz'an kemteri oldu. Gerek
Avrupa'da ve gerek Msr'da bulunan fesede ile hibir zaman mnasebette bulunmadm
velinimet efendimize temine hacet gremem. Eeri bu abdi sadklarnda zerrece aibei
esaib bulunduuna ihtimal verilmi olsayd vaktile Murad ve Rza Bey'lerin maneviyat ve
maksadn tahkik ve iara bu abdi kemterlerini memur buyurmazlard.
Fesedei mebhusu atmaya iltihak istediim halde serbest braklacam fkrasna gelince:
Lelhamd velmine bendeniz mddeti mrmde erbab fesad ile muhalsa ve mukarenete
me'lf olmadm beni bilenlerin kffesinin fevkinde olan evketmeab efendimiz ltfen
tasdik buyururlar itikadndaym. Bu cihetle iki senedenberi msta-rak olduum u hali
ducret istimali o gruha iltihaka ve bulunduum kuyudu mutlakay byle bir serbestiye

tercih ve bundan sonra ltuf ve kahrdan her neye kesbi liyakat edersem an da velinimet
efendimizin adalet ve merhameti hmayunlarna tevdi eylerim. Binaenaleyh velinimet
efendimize kar ne sevabktan ne de hal ve istikbale ait hususattan dolay vicdanmda
kat'a mesul bulunmadm ve bulunmayacam cihetle msterihlbalim. u kadar ki
hasbelkader bu abdi cizleri yznden evldmn istikbali heder olduu gibi nezdimde
bulunan olumun da shhati muhtel bulunduu malmu vilyetpenahileri olduundan
bendenizce yalnz buras ras mestevcebi lm olduunu ve fesedei meskrenin teebbsat
merviyeleri indinde hibir kymeti haiz olmadndan gerek ahslarna ve gerek
maksatlarna daima nefrinhan olduumu arz ve iln ederim olbapta.
Ebzziya Tevfk"

Memleket indeki Srgnler

Ebzziya Tevfk Bey srgnde yalnz deildi. Tabloda grld gibi daha birok kii
mantk d hkmlerle oraya gnderilmiti. zellikle, Miralay Doktor Hakk inasi Bey'le
(Paa), Hariciye Nezareti daire mdrlerinden Mustafa Ruhi Bey, Sultan Abdlhamid'i
zehirlemek dncesini besliyorlar phesiyle Konya'ya srlmlerdi. Harbiyeliler ise
veliaht saray civarnda gezmekten dolay ve Sultan Abdlhamid'e hastalk bulatrma
zannyla Konya'ya gnderilmilerdi. Dier kiiler de bunlara benzer birer uydurma
kabahatle srgne gnderilmilerdi. Konya ve Trablusgarp'tan baka Yemen, Akka,
Diyarbekir vs... blgeler de srgnlere merkezlik vazifesi gryorlard.
Yeri gelmiken unu da syleyelim ki, Ebzziya Tevfk Bey'in mektubunda sz geen ilin
tezkeresindeki sorgular pek de nedensiz deildi. Gerekten "Jn Trk"ler srgnde
bulunan tannm ahsiyetlerle temasa geme ve kamalarna yardm etme giriiminde
bulunuyorlard. Nitekim, srgnde bulunan Deli Fuad Paa iin Msr'dan Halil adnda eski
sanayi okulu rencilerinden bir firariyi am'a gndermilerdi. Bursa'ya srlen Damad
Kemaleddin Paa ile o srada vilayet yazileri mdr bulunan edip Sleyman Nazif Bey
araclyla haberlemeye alld aaya eklediimiz mektuptan anlalmaktadr:

"Velinimeti ekrem ve efhamim,

Temmuzda tahrir ve tastir buyurulan bir nvazinamei bendeperveraneyi terinievvelde

pirayei desti tazimi iftihar ve cevabn da ubatta takdime ictisar etmek, her ne sebep ve
mania ilcasile olursa olsun, vicdan sdk nian abidanemi dadar hzn hicap edecek
ahvaldendir. Hibir saat, bir gn yoktur ki zat ve meessiri rahima-nelerini kranlar,
dualar, takdislerle yd etmeyeyim. O gnah bu sevaba balanrsa mteselli olurum.
Halilei ismetpenah devletlerinin haber elimi irtihalini fermanna-mei samilerinin
erefbahay vusul olmasndan ok zaman evvel Franszca stanbul gazetesinden alm ve
o drr ismet ve necabetin ziya ebedisine acdm kadar bu musibetin kalbi maali penah
veliyyniamilerinde aaca cerihai teessrn evcandan hisseyab teellm olmutum.
Mtehallik buyurulduklar evsaf liyeden birisi de metaneti kalbdir. Bu metaneti liyenin
her hal ev mahalde ve her trl felket karsnda hayat kymetdar maaliperverilerinin
temin muvazenetine kifayet edeceini bilir ve bu vukuf ve itminan ile tdili meyusiyet
ederim.
Emirnamei fehimanelerine meltuf namei mnvvetmendaneyi bedbaht mrseli ileyhine isal
etmeye kulunuz gibi bir cizin kuvveti deil, hi kimsenin kudreti kfi olamaz. Mahpus
bulunduu hanenin derun ve birunu bir ksm mabeyini hmayundan memuren beraber
gelmi olan bir sr memurin ve asker ve jandarma ile muhattr. Harile ihtilt yle
dursun, muhafzlarile beraber konumasna ve pencereleri demir kafeslerle seddedilmi
olan odasndan darya kmasna msaade olunmuyor. O heyeti muhafazay vilyet de
iddetli bir murakabe altnda bulundurmaktadr. Biare adam! Bu dakikada sudegzini
mekabir olan emvatn haline alayarak gpta etmekte olduuna eminim. Yzn grmek
zaten hi kimse iin kabil deil, hanesinin bulunduu sokaktan geenler takip ve ledelicap
isticvap edilmektedir. Hele adn zikredenler uzak yakn bir mahalle derhal nefy tebid
olunuyorlar. te bu esbab mcbire emr vaciblinfaz devletlerine ittiba erefinden abdi
kemterlerini mahrum etti.
Ve namei devletlerini de -ayet yedi ayare geip de o biare iin mucibi istidad felaket
olur korkusile ve kemali tazim ile ptkten sonra- imha ettim. Bu suretle de ibraz
buyurulmu olan asar merdanekiyi bir kere daha takdis ederim.
Daima hitap ve iltifat veliynniamilerine nailiyetle erefyab olmak isterim. Efendimizin
kk bir ltfu hitab abd memlkleri iin her mazhariyetin fevkinde bir nimettir. Mbarek
dest ve pay devletlerini tahassr ve tevkifle perim. Baki afiyeti daime ve muvaffakiyeti

tamme ile inrar eyyam eref ve icll buyurulsun. Her halde emrii ferman hazreti
veliynnaim ve lihsanndr.
14 ubat 1905
Bursa'da Sleyman Gazif kullar"

Hatta Diyarbakr'a srlen harbiye mektebi retmenlerinden Muhiddin Bey'le

haberleildii, baz nemli ksmlarn aldmz u mektuptan renilmektedir:
"Huzuru samii devletlerine
Arz teekkr naizanemdir,
Hakikaten dilnvazane ve licenabane bir istifsarla bendenizi memnun ve minnettar
buyurdunuz. Sanki bir cehennem makinesi imiim gibi herkesin deil iltifata hatt bakmaya
bile cesaret edemedikleri bir mahlku cizi cidden tatyip buyurdunuz. Rtbesi alnm,
ebediyyen nefyolunmu, ismi deta unutulmu eski bir askeri hatrlamaklnz evsaf
bergzidei samiyenizin en gzel delilinden biridir.
Mektibi askeriye mfettii sabk Zlfl ve Kkll smail Paa malmu devletleridir.
Birok senelerdenberi byk bir iyilikte bulunmaya alyordu. Her jurnalnda mabeyini
hmayunda isticvap edildiim iin deta mkfat gryordum. Bu son senelerde nezdi
ahanedeki nfuzundan istifadeyi arad. Mektepten birka efendiyi yolcu etti. Mektebin
birok meras evine kotular. Hkipayna yz srdler. Bu abdi titiziniz boyun emedi.
Firari Rza Paa'nn evine gittiim iin uzun uzad isticvap etti ve bir gn tevkif etti. Yine
sebat ettim. Tophane mhiri vastasile iki zat tarafndan evine gitmekliime dair emir
tebli ettirdi. Bizzat bu kemter bendeniz 'yle bir adamn' evine gitmeyeceimi Tophane
miri paaya syledim. Mir Paa hiddet ve infial eseri gsterdi. Yine fikri cizanemde
sebat gsterdim. Bir hafta sonra mektepte stm kendisi aradktan sonra Takla'ya
gnderildim. On yedi nisanda tevkif edildim. On dokuz nisan sal gn istintak edildim.
smail Paa sivil olarak hazrd. Evrak cizanem arasnda vaktile tercme ve Sreyya
Paa vastasile takdim ettiim birka yaprak bulmular. Memnuniyetlerinden gzleri
parlyordu. Reid Paa'nn mfettiin mttefiki olduu aikr grnyordu. Bu evrak
Franszca bir ak mektubun tercmesi idi. Bunu mazbatada tercme deil kendi
tertipgerdesidir demiler. Bu yalan kfi deil gibi Avrupada'ki erbab fesad ile muhabere

ediyor diye bir de iftira ilvesinden utanmamlar. nk buna dair ne bir kelime sordular
ve ne de bir delil gsterdiler. Mfettiin be arkadalarn vastalarile tebid ettirdii ve
badehu madalya ile taltif ettirdii be namzed efendiye derslerde talebenin efkrn
zehirliyor diye be jurnal da yazdrmlar, nihayet Takla'da on yedi gn mevkufiyetten
sonra Merkez kumandan odasnda bendenizi keeklh ettiler. Bu yetimemi gibi Bab
zaptiyeye teslim olundum. Cinayet ksmnda otuz gn! Canilerle, hrszlarla arkadalk
ettim. Haziran drtte Grc vapuru Boazdan kartt. Muhafzlarmn da harcirahlarn
tesviye etmek artile, 24 haziranda Diyarbekirden ieri girdim.
Ceza namna hibir ey eksik kalmamak iin ne maa, ne de yevmiye tahsis etmemiler.
Pederi kemteranemin gnderdii drt yz kurula geinmeye gayret ediyorum. Hakipay
sa-milerine arzu ubudiyet etmeyi arzu ederim. Fakat, vastai nakliye tedarikinin mtevakkf
bulunduu nakdi tedarik edemedim. ki para evrak mtercime iin bu kadar byk ve
insafsz cezaya kar her harekette tabi mazur grlrm. Bu evrakn mnderecat muzr
olabilir. Fakat, on iki sene evvelisi takdim ettiim vakit bir sual bile varid olmamt. Bu
evrak kimse grmek yle dursun, bendeniz bile kamilen unutmutum. Araz ahsiye
yolunda iyi fena bir askeri, muktedir ciz bir muallimi bu tarzda mahvetmek, deta diri diri
Diyarbekir'e gmmek iin insann insanln unutmas icap eder...
Hakipay dsturu ekremilerine tekrar arz teekkre cret ederim. Her halde emr ferman
hazreti menlelemrindir.
4 Knunuevvel 321, Pazar, Diyarbekir
Merkum bendeleri Muhiddin "
Bunlardan baka ikamete memur Arnavut Mehmed, svari Kzm ve erke Mehmed
Fazl Paa'larn firarlarn kolaylatrmak iin Sleyman Sezai Bey adnda bir kiinin 1906
senesinde tccar sfatyla Badat'a gittiini, bende bulunan haberleme evrak gsteriyor.

Ahmed Celleddin Paa'nn Muhalefete Geii

Bu konu zerinde fazla durmadan tekrar Ahmed Rza Bey konusuna dnyorum. Ahmed
Rza Bey kendisine rakip grd ve rekabet edebileceini dnd her ahs
ktlemeyi veya fikirlerini eletirmeyi ilke edinmi ve kendisine ballk gsteren genleri

de arkasndan srklemitir. Murad Bey'e ve Damad Mahmud Paa'ya olduu gibi bu defa
Prens Sabahaddin Bey'e de muhalif bir cephe almt. Hatta Sultan Abdlhamid'e kar
muhalefete yeni karan Ferik Ahmed Celleddin Paa hakknda da ayn ekilde hareket
edecektir.
Yukarda kaydettiimiz gibi, Ahmed Celleddin Paa, Sultan Abdlhamid tarafndan ilk
defa Murad Bey'i stanbul'a davet iin Avrupa'ya gnderilmi ve bu grevde basan
gstermiti. Bilahare Damad Mahmud Paa iin de ayn grevi stlenmise de, bu kez
Damad Mahmud Paa'nn azim ve kahramanl karsnda amaca ulaamadan geri
dnmt. Ahmet Cellettin Paa bu iki seyahatten edindii izlenimle "Jn Trk" emel ve
gayretlerinin memleket karna olduunu takdir etmi bulunuyordu. Buna ramen, Sultan
Abdlhamid'e kar ahsen besledii hrmet ve ball suiistimal etmi olmamak iin,
kendisine verilen grevi saygyla, iyi bir ekilde yerine getirmeye almtr. Bununla
beraber, "Jn Trk"lerden dnleri salananlar hakknda Yldz Saray tarafndan reva
grlen muameleler tabiatna ar geldii gibi, bizzat kendi araclyla snanlara kar
yaplan vaatlerin yerine getirilmediini grnce, kendisi de muhalefet cephesine gemeye
ve istibdada kar mcadele amaya karar vermiti. Bu amala yanna Kelekyan Efendi'yi
alarak Fransz Sefareti'ne ait Votr gemisiyle 1904 tarihinde stanbul'dan ayrlm ve
Korfu'ya gitmitir. Oradan da Msr'a gemitir.
O sralarda Doktor Nihad Read Bey de Msr'a varmt. Doktor Nihad Read Bey,
Tbbiye Mektebi'ni bitirdikten sonra bulac hastalklar hakknda inceleme yapmak iin
hkmet tarafndan Hindistan'a gnderilmiti. Oradan dnnde stanbul'da kalmasna
izin verilmedii iin, grnte Beyrut Hastanesi'nde grevlendirilmi, gerekteyse oraya
varnda tutuklanmas emredilmitir. Doktor'un Veliaht Read Efendi mensuplarndan
olduu iddias tutuklanmasn gerektirmiti. Bundan dolay Doktor bu hakszla boyun
ememi, Beyrut'tan Kbrs'a kam, oradan da Msr'a gemitir. te bundan dolay
Ahmed Celleddin Paa ile Msr'da birlemiler ve birlikte Paris'e gitmilerdir.
Yukarda da belirttiimiz gibi, gerek bu iki kiinin, gerek dier firarilerin birbirlerini
takiben Paris'e gelmeleri "Jn Trk" evresinde nemli etkiler meydana getirmitir.
Esasen Ahmed Celleddin Paa'nn muhalefete katlmak iin Msr'a gelii "Jn Trk"ler
zerinde etki yapmaktan geri kalmamt. Yldz Saray'nn en kuvvetli ve Sultan
Abdlhamid'in emin ahsiyetlerinden biri olan ve daha nce kendilerini stanbul'a

dnmeye ikna etmek amacyla Paris, Cenevre ve Londra seyahatini yapan Paa'nn bu defa
cephe deitirmesi, Sultan Abdlhamid muhitinin dalmas bakmndan, Prensi de
ilgilendirmi ve Sabahaddin Bey kendisine aadaki mektubu yazmtr:

"Efendimiz,
Msr'a vusulnz haberini aldm. mid ederim ki, seyahatiniz mucibi mahzuziyet bir
surette vukubulmutur. Paris'te bulunduunuz esnada hakkmzda izhar buyurduunuz
asar dostaneye, tevecch ve itimada arz teekkr eylerim. Bu son Paris mlakat drt
sene evvelki uzun bir mklemeyi kelime kelime hatrma getirdi. O zaman mevzuu bahis
olan mesaili mselseleyi parlak bir ziyay vuzuh, keskin bir nfuzu nazarla lp bien
muhatabmn erknndan bulunduu idareyi dnm, aralarnda hibir karabeti daime
grememitim...
Drt sene evvelki hayretim mnsz deilmi. te o idare bu rknn kaybetti. Makhuru
zulm olan memleket, birok vicdanl ve faziletli efrad ihtiva eden bu ktlei cesimei
beeriye ise zasndan birini daha temini istikbaline hadm bir hareketin banda buluyor.
Dorusu hem ayan tebriksiniz, hem de ayan tebrikiz.
darei hazirann sermidanndan birinin mevkiini ve huzurunu terk ederek birok faydal
tecrbelerile bu fedakrlk zemininde yrmesini ashab vicdan menfalarnda ektikleri
bunca felketler, bunca eziyetlerin bir mukaddemei mkfat olmak zere kabulde pek
hakldrlar. Vaka meydanda henz gze arpar bir ey yok. Fakat, hsn niyetle memzu
mesaiyi her zamankinden fazla bir bereketle semeredar etmeye mheyya bir zemini manev
var. Bunca senelerdenberi grlmeyerek, iitilmeyerek, hatt sahipleri tarafndan
beenilmeyerek vcuda gelen, biriken mesaii fikriye u mnbit zemini hazrlam, imdi
zerinde herkesin grp takdir edecei ve bilahare inasna itirake alaca payidar
mebanii nafa tesisi lzm... Tahminimde aldanmyorsam evld Osmann fahir ve fazl ile
yaayacaklar eyyam saadet pek ok teehhr edemeyecek.
htiramat faikamz takdim eyler, peyam afiyetlerine intizar eyleriz efendim.
Sabahaddin"
Artk Ahmed Celleddin Paa kendisini Jn Trklerin hamisi kabul ediyordu. Bu sfatla da,
Sultan Abdlhamid muhalefetinin reisi olarak tannmak istiyor ya da bazlan kendisine bu

gzle bakyorlard. Bunun iin Paa, kendi zenginliine ve len ei Prenses smet
Hanm'dan miras kalan servete dayanarak, her trl harekt yrtmeyi mmkn sanyor ve
Sultan Abdlhamid'i tahtndan indirmek giriiminde bulunacan herkesin duymasndan
ekinmiyordu. Ahmed Celleddin Paa, maddi varlna gvenerek Avrupa'da bulunan Jn
Trklerin kendi direktifi dorultusunda hareket edecekleri midine kaplmt. Halbuki
Ahmed Celleddin Paa'nn dostlarndan birine yazd aadaki mektubun ieriinden
anlalaca zere, Paa, bu konuda hayal krklna uramt:
"Azizim,
Cemiyeti cedideye program ittihaz edilecek surette tanzim klnm olan melfuf
beyannameyi nhr resmi ile tarafnza gndermek zere bulunduum srada Ali Saip
Bey nezdime geldi ve Paris'teki refiklerinden ald bir mektubun mealinden bahsederek
baz ifa-datta bulundu. Syledii szler gerek ben Paris'te iken cereyan eden
mlakatlarmza ve gerek bilhare zat linizin iaratna tevafuk etmediinden
beyannamenin mhr resm ile irsalinden sarf nazar ettim. Sizce malmat olmak zere
leffen husus surette gndermekle iktifa ediyorum. Ali Saip Bey'in szleri hakknda da
kendisine verdiim cevap dairesinde baz mtalat serdini mnasip gryorum:
Bu kii safveti kalb ve hulsu niyet erbabndan olduundan ahsan kendisini takdir ederim.
Gezdime geldii zaman vukubulan ifadatn da mmkn olduu kadar terbiye ve nezaketle
ifa eyledi. Binaenaleyh verdiim cevabn kendi ahsna taallku olmayp asaleten ve
vekleten beyan eyledii mtalata mukabele hkmndedir.
fadat vakasna gelince: Her ne kadar kendisi ve arkadalar beni tanyorlar ve
samimiyetimi biliyorlarsa da ahsm ve hissiyatm memlekete henz tamamile mruf
olmadndan evvel beevvel cemiyet sandna nakden mhim bir miktarda fedakrlkta
bulun-maklm lzumunu beyan etti ve muhalefet politikasnda bir mevki tutmu olan
Ahmed Rza Bey ile dier bu misill zevat okayarak kendimi tantmak iin onlarn
refakatinden ve hsn ahadetinden istifade etmekliim lzumunu zmnen anlatt.
Maamafh kendisile arkadalar bu uurda bunca zanandanberi almakta olduklar
halde imdi beni reis diye tanmalar izzeti nefislerine dokunacan ve binaenaleyh her ne
kadar yine benim efkrma muvafk surette hareket edilecek ise de, itirakim bir dereceye
kadar mahrem kalmas lzumunu serd eyledi.

Bu ifadat beni bittabi taaccplere giriftar etti. nk ben memleketin hayr iin elimden
geldii kadar maddeten ve manen fedakrlk ihtiyarndan kanmaz isem de kanaati
vicdaniyeye ve tarafeynin yekdierini takdir eylemesi esasna istinad lzm gelen byle bir
ite bana arkada olacak adamlarn peinen bir miktar para itasn refakate art ittihaz
eylemeleri akl ve hikmete tevafuk edemeyecei gibi tarafmdan da arkada edinmek deil,
esir ticaretine muadil bir muameleyi ihtiyar eylemek hkmn kesbeyleyecei aikrdr.
Halbuki benim maksadm byle para kuvvetle i grmek olmayp saikai hamiyetle devlet ve
millete hizmet etmek isteyenlerin ittihadna almaktan ibarettir. in maddi fedakrlk
ciheti bir art olamayp ihtiyar olunan meslein muk-teziyat ve neticesi hkmnde kalmak
lzm gelir.
Memleket dahilinde tannm olup olmadm maddesine gelince: Baka her ne sylense
belki bu kadar taaccbe duar olmazdm. nk memleketimizde beni tanmayan adam
kalmam iken kendimi tantmak iin bu zatlarn ahadetine ve kendilerini okamaya lzum
ve mecburiyet gsterilmesi dorusu pek garip bir iddiadr. Eer benim heyeti itinaiyei
Osmaniye arasnda bir mevki ihraz etmekliim bakalarn okamak sayesinde vuku
bulacak ise ben yle bir mevkii ereften imdiden vazgeerim. nk kendimi byle bir
ihtiyatan vareste biliyorum.
Riyaset hakkndaki ifade de olduka gariptir. nk riyaset bir mhrden ibarettir. Bugn
benim elimde, yarn da bakalarnda bulunabilir. Fakat farz olarak yle bir iddiada
bulunsam her birimizin mevkii ve maddi ve mnevi iktidar nazar itibara alnmak artile
ok grlebilir mi?
imdi gelelim dier bir meseleye: Ali Saip Bey kendi cemiyetlerinden, onun nfuzundan
filndan bahsediyor. Halbuki cemiyetin ka kiiden ibaret olduu ve onlarn da ellerindeki
eldiven bu ana kadar stbeyazlile kalm iken birok evld vatann Trablusgarplarda ve
Fizan'larda inlemelerine sebep olmaktan baka bir semere gsteremedikleri pekl
bildiim ahvaldendir.
Gerek maddi fedakrlk ve gerek kendilerine yol gstermek ve faaliyetle muhalefet
politikasn ereflendirmek benden beklendii halde kiiden ibaret olan bir cemiyet
namna byle iddialara kmak fahi dmez mi? Ben kendi mevkiinde bu zatlara arkada
olmaya muvafakat ettikten sonra onlarn maalmemnuniye kabul etmeleri lzm gelir

zannederim. Halbuki gya, her mevki, her iktidar kendi ellerinde imi de ben bir ciz
imiim gibi muamele ettikleri grlyor.
Bir de cemiyeti cedidenin 'Jn Trki' nam altnda hareket etmesi lzumundan
bahsolunuyor ki buna muvafakat edememekte mazurum. Benim zannma gre 'Jn Trki'
nam gerek dahilde ve gerek Avrupa nazarnda o derecelerde lekelenmitir ki eer bu nam
kabul etmek istenirse pek ok tevecchlerden mahrum kalnaca ve pek ok cihetlerin
emniyeti celbedilemeyecei bence muhakkaktr. Cemiyeti cedide iin zaten bir nam intihap
olunmutu. O nam altnda pekl hareket edilebilir. Eer yle olursa ben de resmen
itirake mheyyaym. Yok eer "Jn Trki" nam kabul edilecek ise ben yine muaveneti
nakdiyede bulunmakla beraber akta kalrm. Bu ite hsnniyet sahipleri bulunduunu
bildiimden muavenetim baki kalr, fakat kendim "Jn Trki" namna mensup olamam.
u mtalatn beyanndan sonra sizce malmat olmak zere husus surette gnderdiim
program hakknda baz mtalat serdim lzum gryorum:
Bu program tanzim edildii srada bir taraftan devletin tamamii mlkisi nazar dikkate
alnd ve 'yek vcut' halinde bulunmas emrindeki hikmet takdir edildii srada, umum
heyeti mtekiyeyi birletirmek emrindeki vcub da dnlm ve vatan ve devletin
hukuku mukaddesesinden hibir ey feda edilmemekle beraber, umum Osmanllarn
ittihadna allmtr.
Gayri mslim vatandalarmz bize yaklatrmak maddesini tizk-ra bilhassa lzum
grrm. Bu husus hakkndaki teebbsatm cmlesinden olarak iki mhim Ermeni
cemiyeti mteki vesile sureti ciddiyede mzakerata giriilmi ve yakn zamanda bir neticei
mfide istihsal olunaca kaviyyen memul bulunmutur. Memleketimizde bulunan bilcmle
anasrn bir ikyet bayra altnda ce-medilmesi gerek dahilde muhalefet politikasnn
kuvveti ve gerek harite politika leminin Osmanllarn davay hrriyetine tevecch ve
itimad noktai nazarlarndan o kadar byk ehemmiyeti haizdir ki teebbsatmzn bunun
fevaidi maddiye ve mneviyesinden istifadesine almamak bir dereceye kadar zaaf
iltizam demek olur. Tabiidir ki ittihad hasl olsun diye tamamii mlkiye halel getirecek ve
baz anasrn ayrlmak emellerini teshil eyleyecek erait kabul olunamaz. Fakat byle
neticelerde karar klmayp, bilkis imdi uzaklamak meylini gsteren eczay memleketi
devlete yaklatracak vesailin kabulnde hi beis yoktur. Bilkis bunlara mracaat
eylemek basiret ve cemiyete muvafktr.

Memleketin kanunlarnn tanzimi ancak millete ait olduundan, bu hakka tecavz etmemek
lzm gelir. Gnderilen lyihada bu madde nazar dikkate alnarak yalnz yeni idarenin
teekkln mteakip hukuku milletin ne suretle mevkii icraya konulabileceini
gstermekle iktifa olunmu ve bir taraftan memleketin yeniden istibdat altna dmemesi
esbab irae edildii srada dier taraftan da anasr muhtelifei mtekiyenin devletin
tamam mlkisini tasdik ve 'Osmanl' unvann halisane kabul eyleyerek bizimle
birlemelerini teshil eyleyecek esbap izah olunmutur.
Merkeziyet ve ademi merkeziyet meselesine gelince: Bu lyihada vasat bir tarik tutulmu
olduu grlecektir. Vilyetlerin kendi dahili ilerinde haizi mezuniyet olmalar hikmeti
idare iktizasndan olup memaliki mtemeddinenin ekserinde kabul ve tatbik edilmitir. Bu
esas bir dereceye kadar Mithat Paa'nn Kanuni Esasi'sinde de mevcuttur. u kadar var ki
bu mezuniyet siyas bir mnay haiz olmamak vaciptir. Umuru askeriye ve haric politika
ile umuru maliyenin merbutiyeti takviye eyleyecek ksm merkezin elinde bulunduka
vatann birlii tehlikeden klliyen tidir. Bir mahallin nafaya ve maarife ait ihtiyalarn
ve bu misill mevadd amil olan vilyet btesinin sureti idaresini meclisi umumii
vilyetin merkezden daha iyi anlamas ve idare edebilmesi pek tabiidir. Bu hakikatin
tasdikinde hibir mahzur yoktur. Maamafih umum memleketin menafii mterekesine
taallku olan ilerde -dier memaliki mtemeddinede olduu gibi- merkezle rabtalar cari
olmas umuru tahliyedendir. Bu maddeler hakknda bu kadarnn beyanile iktifa eder ve
gzlerinden perim azizim."

Maruz kald bu muamele karsnda bilfiil "Jn Trk" camiasna reis olamayacan
anlayan Ahmed Celleddin Paa, muhalefet leminde manevi bir mevki salayabilmek
iin, maddi fedakrlklara bavurmay doal bulmu ve bu uurda servetinden
yararlanmay ihmal etmemitir. Gerekten, "Jn Trk'lerden muhta bulunanlara yardm
esirgememi ve yardm talep edenleri reddetmemeyi ilke edinerek az zamanda pek ok
kiinin minnet ve sevgisini kazanmay baarmtr. Doktor Bahaeddin akir Bey'in
mektuplarnda, bu yardmlarn sistemli bir ekle sokulmu olduu grlecektir. erke
Hasan Fuad Paa'nn oullar Ahmed Hamdi ve Ali Mmtaz Bey'lerin ve daha
biroklarnn renim cretlerinin Paa tarafndan dendii de mevcut mektuplardan

anlalmaktadr. Hatta Ali Haydar Bey'in mektubu, Paa'nn bor ad altnda birok
vatandaa yardm ettiini de kantlamaktadr.

Ahmed Celleddin Paa'nn Abdlhamid'e Suikast Giriimi

Bununla beraber Paa'nn roln yalnz saa sola para datmaktan ibaret kabul etmek
byk bir hata olur. Elimde bulunan mektuplardan anladma gre, Paa, "Jn Trk"ler
arasnda umduu mevkiyi elde edemeyince, Sultan Abdlhamid istibdatna kar kendi
bana harekete gemek gereini hissetmi ve bu dnce etrafnda bir cemiyet kurmaya
girimitir. Hatta gizli bir rapordan anlaldna gre, Mnih hekimlerinden Doktor
Ziyetsen'in tehisi sonucu, Sultan Abdlhamid'e idrar yollarndan ameliyat yaplmas
tavsiye edildii ve Doktor Kanburolu ile lyas Paa'nn buna taraftar olduklar halde
Alman doktorlarndan Bergman ile Doktor Nafiz ve Nureddin Paa'larn muhalefeti zerine
iin sonusuz kald anlalmaktadr. te bu durum dolaysyla ehzade Burhanettin
Efendi'nin Alman Sefiri Baron Maral ve Rus Sefiri Msy Zinovyev ile grmesi
verasetin deitirilmesine bir yol arand phesini dourduundan, Ahmed Celleddin
Paa, Veliaht Read Efendi ile haberlemeye balam ve kendilerini stanbul'dan
uzaklatrmak giriiminde bulunmutur. Bu konu hakknda Veliaht Read Efendi sarayna
yazd, 19 Nisan 1906 tarihli ifreli bir mektupta yle demektedir:
"Shhat ve selmetleri taht emniyete alnmas muktazi olduu cihetle 4755, 4575 ve
764'lerle yaplan muhabere neticesinde Dersaadet'te bulunan ngiltere devleti fahimesinin
iki 355'in her dakika emrinize hazr ve mheyya bulunaca vadi alnmtr. Dorudan
doruya her arzunuzun icrasna vesatet etmek iin 4755 ve 464 tarafndan Dersaadet'te bir
memur bulundurulacaktr. Ayn zamanda suikast amacyla ieriye fedai sokmak arelerine
bavurduu, Doktor Nihad Read Bey'in mektubunda yer verdii geni aklamalardan
karlmaktadr. Bu suikast meselesiyle ilgili olanlar, Avrupa'ya firar eden Tbbiyelilerden
Ethem Ruhi Bey'le Arif Bey'di (Kei Arif). Byle bir amala seyahate kan bu iki
arkadatan Ethem Ruhi Bey, baz dncelerle, Sadklmeyyed Paa'nn Bulgaristan
komiserlii zamannda, Sofya'da resmi grev kabul etmi ve bir sre sonra da istifa ederek
Bulgaristan'da Balkan gazetesini karmtr. Arif Bey stanbul'a girmise de, amaca
ulalamamt. Bu iki vatansever fedainin amac, stanbul'da bir yldrma hareketi

yaratmakt. Fakat, bu gizli giriimden Yldz Saray'nn haberdar olmas gecikmedi.

Nitekim, Mabeyini hmayundan Paris Sefareti'ne hemen u telgraf gnderilmiti:
"Mabeyini hmayun bakitabetinden Paris Sefareti seniyesine
5 Knunuevvel
Gefsi mukaddesi lazreti padiahiye bir cinayeti melnetkrane tertip edildii Paris Sefiri
Mnir Paa hazretleri tarafndan ehri mezkrdan mfarakatinden evvel arz ve iar
olunmutu. Bu teebbs hainanede bulunanlar kimler olduklar malm olduundan bu
bapta her gna tahkikat ve tecesssat muktaziyenin icrasile netayici mstahsalay
Dersaadet'te marnileyh Mnir Paa hazretlerine iar eylemeleri ve Paay
marnileyh tarafndan da rkb kamertab veliynnimeti zamiye arzolunmas
erefsudur buyurular iradei seniyei hazreti padiahi iktizasndandr."
Suikast giriimiyle ilgili bulunanlar sarayn bilgisinden habersiz olduklarndan
hareketlerini ertelemediler ve yola ktlar. 1904 tarihinde bir "Jn Trk" fedaisi sfatyla
stanbul'a girmek zere seyahate kan Ethem Ruhi Bey'in Fahri Bey'e yazd son veda
mektubunu Kandemir'in Zindan Hatralar eserinden aynen buraya aktaryorum.
"ok sevgili Aababacm,
Artk veda! u mektubumu sana Brindizi'den, Balkan veya lm yolundan yazyorum.
Bildiin gibi vazifeme gidiyorum. Arkamdan alayacak anam yok. stanbuVda onun
mezarna kavuursam ne mutlu! Vatanmn, anamn, hrriyetin intikamn almak iin
lmeyi bilen varm dedirtebilirsek ne mutlu! u dakika ruhumda lm korkusu yok.
Bilakis bir sevin bir heyecan var. Yalnz seni, sen gibi zindan ve emel arkadalarm, hele
seni, -ah aababacm seni-unutamyorum. Arkadalarmn bana cesaret, samimiyet ve
fedakrlk ilham eden mveddet hisleri, eminim, beynim dald anda dahi ruhumla
beraber yryecektir. Eer bu mektubum son mektubum olursa onu sakla. Benim Hrriyet
Feridun'un fotoraflar arasna koy. Hasretle ve hrmetle ellerinden, gzlerinden per,
hayr duan ve tevecchn dilerim.
9 Gisan 1904 Ethem Ruhi"

Celleddin Paa'nn Veliaht Reat ile Haberlemesi

Sultan Abdlhamid'e muhalefet iin, Ahmed Celleddin Paa'nn yaratt olaylar, genel
olarak, bylece zetledikten soma, o gnk durum ve hareketler hakknda bir fikir
edinmeye yarar olur dncesiyle Paa'nn gerek ieriyle yapt haberlemeye ait, gerek
"Jn Trk'lerden sk ilikide bulunduu dier kiilerle yazt mektuplardan bazlarn
buraya eklemeyi yararl buluyorum. ncelikle, Veliaht Read Efendi'nin bir mektubunu
alyorum. Bu mektup Sultan Read'n el yazsdr:
"Muhibbi vefaianm Ahmed Celleddin Paa,
Ramazan mnasebetile irsal buyurulan mveddetnamei lileri baisi srrmz olmakla
nezaketi devletlerine arz teekkr ve imdiye kadar beyan mahzuziyet ve mukabelei
samimiyeti m'ir cevapna-menin baz esbaba mebni teahhuru bizce mucibi teessf olduu
beyan olunur. Shhat ve afiyetle Avrupa'dan avdetiniz badii kran olup orada geirilen
tarz hayat ve takip olunan maksada ait tafsilatn taraf lilerinden irsali mukarrer olduu
dier mektuplardan istinbat olunmakla vusulne intizar olunduu bilbeyan desti mveddetleri kemali samimiyetle sklarak ar selm olunur.
stad"
Bu mektaba verilen cevap:
"Mruzu akiri kemineleridir,
Esdikay necabetpenahileri olmakla beraber bendelerince de haizi itimad ve muhabbet
bulunan Read kullar vastasile takdimi mukarrer olan mruzt akiranemin nsf
derecesinde yazld halde ikmal ile arz takdim edemediimin sebebi betaetten mtevellit
olmayp bundan evvel zuhura gelen meaili mstacelenin verdii mevaniden husule
geldiini arz ve mruzt kemlerinin zaman frsatta ikmal ve inallahrrahman takdimine
muvaffak olur midile u vesileden bilistifade hakipay necabetpenahilerine ihtiramat
fevkaldemi takdime cesaret eylerim, olbapta."
Ahmed Celleddin Paa'nn Veliaht Read Efendi ile haberlemesi ray Devlet dairesi
reislerinden Read Bey araclyla gereklemitir. Read Bey, Doktor Nihad Read
Bey'in babasdr. Bu zat muhterem Yldz Saray'nn durumu ve memleketin gidiat
hakknda gerek olu Doktor Nihad Read Bey'e, gerek Ahmed Celleddin Paa'ya yazd
deerli mektuplarla Jn Trk evresini daima uyarm, geleceini ve hayatn tehlikeye

atmaktan ekinmemitir. Veliaht Read Efendi'ye ait haberleme ilerinde esvapba

Sabit Bey'in de fedakrl unutulmamaldr.

"Jn Trk"Ierin ahsi ilikileri

Ahmed Celleddin Paa'ya yazlan mektuplarn birkan, "Jn Trk'lerin birbirleri

hakknda besledikleri dnceleri yanstt iin buraya ekliyorum:
Murad Bey'in ok anlaml bulduum bir mektubu aynen:
"Hamiyyet iar ulviyyetnisar efendim hazretleri,
Tziyet eklinde ayan huyundan eseri tevecch ve iltifat se-niyei utfilerine arz minnet
ve ayni vazifenin ifas hususunda taraf kiranemden vki olan kusurun affn rica
eylerim.
Maatteessf zat smilerinin duar bulunduklar felket mstesna tutulduu halde hli
kiranemce vukua gelmi bir tebeddl yoktur. Evld kullar yaldan kmak arzusunu
beyan edince Kadkynde Moda cihetinde Tubini akaratndan birine mektubu msaadei
ahane olursa nakletmek arzusunda bulunduumu arz edince msaade ile beraber kira
bedeli dahi ihsan buyuruldu. Bu vakann baldaki cmlenin mefhumunu fiilen isbat etmek
zere nakledildiini beyana ayrca hacet yoktur.
Zat saminiz ise ii uzattnz. Yoksa men dakka dukka kaidesince davete bendelerini mi
bekliyorsunuz? Baki shhati selmet ve sknet."
Ali Haydar Mithat Bey'in bir mektubu aynen:
"Ulvvhimem efendimiz hazretleri,
Zat devletleri ile olan mlakat cizanen hengmnda zamann ademi msaadesi hasebile
birok mesail serdine meydan kalmam olduundan mesele mzakere olunmamtr.
Maksad devletleri hamiyyeti lileri iktizasndan devletin sebebi felket ve inhitat olan bir
hkmdarn harekt mstebidane ve gafilnesine sed ekerek devlet ve milleti sahili
selmete sal etmeye mtevakkf olduunu beyan buyurmu olduklarndan zat lilerini
tebrik ve muvaffakyat eliklerini temenni ederim. Bendeniz bu mhim noktann halline
be seneden beri altm. Gamusumu muhafaza ederek milletimin ve vatanmn selmetini

mdafaa edecek esbaba tevessl ettim. Fakat teessf olunur ki, muvaffakiyetim ngiltere
matbuatnda Avrupa'nn milletim hakknda besledii suizann tahfif eylemek ve makarnan
liyeyi ikna etmekten ibaret kald. Binaenaleyh bir hissi vatanpenercine ile meydana atlan
zat devletleri bir ittifak vcuda getirerek maksad milliyettin sureti icraiyye ve ciddiye
cihetine gidilmek ve u suretle imdiye kadar intizar olunan ahvali meydana koymak arzu
olunuyorsa cmlemizin elbirlii ile almas ve maksad hamiyy etpen'erlerine itirak
edilmesi farizai zimmettir. Fakat bu babda intihab edeceiniz zevatn tercmei haline son
derece itina olunmas lzmdr. Bendiniz zt devletleri ile grnceye kadar be sene bir
mddet zarfnda Avrupa'da el ele vererek samim bir maksad vatanperverane uruna
alacak ve vazei istimdadn dinleterek erefi milleti muhafaza edecek ashab hamiyyet
iinde iki kiiye tesadf ettim. Bunlardan biri Prens Sabahaddin Bey, dieri de Reid
Beydir ki, ilerin hasl ettii renk Reid Bey'i meyus eylemi olduundan ticaretle itigal
etmesine sebebiyet vermi ve Reid Bey'in u suretle ilerden ekilmesi meydan hali
brakm olduundan Prens Sabahaddin Bey ile bendeniz ittifak ederek meselenin maliye
ciheti mzakere olunmaya balanm iken zat devletleri de Avrupa'y terif eylemi
olduklarndan kaybolunmu zannolunan kuvvet tekrar canlanm ve taraf lilerinden
midvar olduumuz muavenete mazhar olacamza kanaat hasl ederek Londra'da yine
teebbsatm olduu yerde brakp zat lileri ile mlki olmay arzu etmitim. Binaberin
u aizai cizanemi takdim etmekten maksadm bunlar tekrar etmek ve fikri cizanemce
ittihaz edilmesi lzm gelen meseleleri mnhasran ar-zetmekten ibarettir. Malmu
devletleri olduu vehile meselenin neriyat ciheti ilerlemi ve birok zevat siyasiye
neriyat dahilindeki efkrmz iite iite bkm ve makarnan liye dahi maksadn husule
geleceinden mitsiz kalmtr.
Biz mevcudiyetimizi dahi memlekette efrad milletin bize itimat edecei bir surette
mtereken, miittehiden ve mttefikan isbat eder isek lehimize hariten muaveneti
siyasiyeye mazhar olacamz zt devletlerini imdiden temin ederim. Fakat, biz iimize
vatanmza fenalk etmekten baka bir kr olmayan ve milletimizi tahkir eden Hdiv gibi ve
Msr prenslerinden bazlar gibi menfaatperest adamlar ithal eder ve Siyret Bey gibi
mtebasbs hkmsz, ve sznn eri olmadn defaatla isbat etmi olan kimselere yz
verir isek beynimizde husule gelecek ittifak bozulacandan her ey eskisi gibi akim kalr.
Binaenaleyh meydanda yaplacak ey zt devletlerinin intilab edecei birka kiiden

mrekkep; bir cemiyet tekil eyleyerek bu cemiyetin maliyesini temin ile ciheti icraiyesine
teebbs eylemek ve u suretle Londra'da vuku bulan konferans zalarile birlemektir.
Bendeniz bu defa Londra'da iken Ahmed Rza Bey'in ettii hatay tahfif eylemek fikrile
konferans reisine mracaat etmi ve gazetelerde tab olunmak zere cevaben reisi
marnileyhe yazdm mektubun bir suretini rizai cizanemle leffen takdim ediyorum.
Mtala olunursa grlr ki, maksad Ahmed Rza Bey'in fikri cahilanesi gibi yalnz
Trklk ve slmlk namna almak olmayp bil fark ve cinsi mezhep umum efrad millet
namna almaktr. te biz mevcudiyetimizi dahil memlekette bulunan kendi efrad
milletimize tasdik ettirecek bir surette vakit izaa etmeksizin teebbs eder ve u surette
Avrupa'ya kuvvetimizi tantm olursak ngiltere konferansnda isbat vcud eden ngiliz
mahidini ii muhabereye brakmakszn bir sureti samimide tarafmza celbetmi oluruz.
Bu iler iki saat iinde naklolunur eylerden olmadndan zat devletlerini
Contrexeville'de tasdi etmeyi arzu etmi ve Siyret Bey'in davet edildiinden bihaber
bulunmu idim. Grld vehile maruzatm biltereddt her hakikati beyan etmekten
ibaret olduundan ve iki hafta daha svire'de bulunarak ondan sonra teebbsat
cizanemi takip edeceimden bu baptaki fikri devletlerinin beyan ve bir cemiyet tekili
gerek nakden ve gerek manen muaveneti lilerinin ibraz buyurulup buyurulmayacann
iar ve tekil olunacak cemiyete intihap buyuracanz zevatn mmkn ise esamisinin
tebliini rica eder ve eer ahs cizanemde bir liyakat ve nefsimde bir iktidar grlmyor
ve mahza Mithat Paa olu bulunduum iin eseri tevecch gsteriliyorsa bir babann
iktidar, zek ve ahlknn evldna hibir mul olmadn itiraf edenlerden
bulunduumdan bu noktalara katiyen riayet edilmeyerek sarahaten i'an keyfiyet
olunmasn zat devletlerinden istirham eylerim. Baki tevecchat lilerinin bakasn
temenni ile hatmi mekal ederim efendim hazretleri.
Ali Haydar Mithat"
"Mister Brays'in mektubunun suretini tekrar gndermek uzun olacandan zt devletleri
ile mlakat ettiim zaman takdim ederim.
18 Austos 1904"

Dr. ihad Read Bey'in ki Mektubu

Sultan Abdlhamid ricali aleyhine suikast giriiminde bulunmak zere stanbul'a

gnderilen fedailere dair Doktor Nihad Read Bey tarafndan yazlan bir mektup:
"Maruzu bendeleridir,
Bundan evvelki arizalanmda Doktor Cevdet hakknda sefirimizin svire'ye vukubulan
seyehati ile oradaki teebbsatna dair baz malmat arzetmi ve gazetelerde manzum
bendegnem olan fkralar dahi takdim eylemi idim.
Bugn Cenevre'den aldm bir mektupta zavall Cevdet'in Cenevre'den ihra edildii ve
imdilik mumaileyhin Cenevre'ye yarm saat bir mesafede bulunan 'Anmas'ta ihtiyar
ikamet eyledii bildiriliyor. Doktor Cevdet'in svire'den ihrac iin svire hkmeti
tarafndan karar verildiini yazan 'Tribn de Geneve' gazetesindeki telgraf haberinin
aynn da leffen takdim eyledim. Geen haftaki arzamda buna sebep, Doktor Abdlhakim
Hikmet Bey'in Rya namnda geenlerde Cenevre'de Cevdet'in matbaasnda bastrlan bir
kitab olduunu arz etmi idim. Bu defa gerek Cevdet'in yazd mektuplar, gerekse buraca
vukubulan tahkikat mevsukai bendegnem zerine destres olduum tafsilt arz ve i'ar
edeyim:
svire hkmeti (Sefirimizin vukubulan mraacati zerine) Cevdet'e, Rya namndaki
kitabn muharriri kim olduunu sorar. Doktor Cevdet cevaben mezkr kitabn muharriri
Doktor Abdlhakim Hikmet Bey olup, mumaileyhin kitab Cenevre'de bastrdktan sonra
Paris'e azimet eylediini ve elyevm Paris'te bulunduunu ifade eder. Bunun zerine
hkmet, kitabn muharriri Doktor Abdlhakim Bey olduunu isbat etmek iin Doktor
Cevdet'ten kitabn monoskrisini talep eyler. Mteakiben Cevdet, bendenize leffen takdim
ettiim kartpostal yazarak Paris'te Doktor Abdlhakim Bey'i bularak monoskriyi taleb
etmekliimi ve Cenevre Adliye Gazr Msy 'Odiyer' nam zata kitabn muharriri kendisi
olduuna dair bir mektup yazmasn sylemekliimi beyan eder. Bendeniz de, meselenin
dergr olan nezaketine mebni hasbelinsaniye hemen koup Abdlhakim Bey'i bularak
Doktor Cevdet'ten aldm kartpostaldan ve cereyan hlden bilbahs monoskriyi ya
kendisinin dorudan doruya Cevdet'e yollamasn veyahut Cevdet'e gnderilmek zere
bendenize vermesini ifade ettim. Abdlhakim Bey cevaben, Doktor Cevdet'in, kendi kitab
yznden svire'den karlmak istenilmesi Itaberine teessfler beyan ettikten sonra
monoskileri ya zayi ettiini veyahut nerede olduunu bilmediini ifade ile beraber

Cenevre Adliye Gazr'na mektup yazmayacan ve nk kendisinden resmen

sorulmadka cevap vermesi muvafik maslahat olamayacan ilve eder. Bendeniz
mumaileyhin verdii cevab hemen Cevdet'e yazdm.
Cevdet bunun zerine Abdlhakim Hikmet Bey'e hitaben bir mektup yazarak bendenizin
vesateti ile vukubulan mtalibesini tekrar eder. Abdlhakim Hikmet Bey. Cevdet'e cevap
dahi yazmayarak doruca bendenize gelir ve Cevdet'ten mektup aldn syler ve vaktinin
ademi msaadesinden ni Cevdet'e bizzat mektup yazamayacan ve bendeniz tarafndan
Cevdet Bey'e bir mektup yazlarak bunda Abdlhakim Hikmet Bey'in monoskileri zayi
ettiini bir defa daha bildirmekliimi ityan eder. Cevdet, Abdlhakim'e yazd mektupta
'eer siz monoskrileri yollamazsanz sizi sefirimiz ile mttefik addederim. Ve herkes de
yle addeder' demi imi. Bunun iin mumaileyh Abdlhakim bendenize 'Ben hibir vakit
Mnir ile mterek deilim, Cevdet Bey hata ediyor' gibi szler de syleyerek nezdimden
kar gider. Ve bittabi Cevdet isvire hkmetine monoskrileri gsteremediinden ve her
ne kadar kitabn muharriri Doktor Hikmet olduu kitabn zerinde muharrerdir derse de
kendisine 'Sen bu nam mahsus koymusun, bunu sen yazmsn, yle olmasayd
monoskrileri bize gsterebilirdin' denilerek Cenevre'den ihra edilir. Mezkr kitabn
muhteviyat nazmen ve fakat aza alnmayacak derecede galiz tbirat ile yazlm, bir
hicviyeden ibaret imi. te u arz ettiim tafsilt zerine gerek Cevdet'in kendisi, gerekse
burada bulunan sair zevat bu plnn, Cevdet'in Cenevre'de matbaas kapatlmak zere
Sefirimiz tarafndan Doktor Abdlhakim'i ele alarak tertip edilmi bir entrika olduuna
zahip oluyorlar. Mamafh bu ite Abdlhakim Bey'i kanaati vicdaniye ile itham edebilmek
iin cereyan ludden maada bir sebep ve delil yoktur.
Edhem Ruhi'den birka gn evvel bir mektup aldm. Mumaileyh ieriye giren tabibin,
zerindeki alt ve edevat ile beraber yakalanarak Bab Zabtiye'de hapsedildiini ve
oradan da yakasn syrarak firar ile elyevm Rusuk'ta bulunduunu yazyor. Bunu
mteakip Cenevre gazetelerinden birini de gnderdi. Anda da hakikaten stanbul'da
Sultanahmet'te bombay hmil bir gen Trkn yakalanp firar ettii yazl idi ki, o
fkray dahi leffen takdim ediyorum. Bittabi u hlden bendeniz mteaccip ve mtehayyir
kalarak dndm sralarda idi ki, Prens Mehmed Ali Halim bendenizi grmek arzu
ettiini haber verdiler. Marnileyhin herhalde bu vak'aya dair baz eyler syleyeceini
mtala ederek o akam ikamet ettikleri otele gittim. Ve kendileri ile grtm. Prens'in
yannda Kaymakam Hakk Bey dahi var idi. Filhakika Prens bir iki szden sonra kelmn

bu vak'aya intikal ettirerek, Edhem Ruhi'nin kendisine bir gazete yolladn, o gazeteden
ierideki adamn tutulduu ve bilhare firar ettiini mtazammn bir telgraf bulunduunu
beyan ederek, Bu ite beni aldattlar. Benden be yz Ura kadar gitti. Hepsi yalan imi. Bu
herif ieriye girmi olsayd yakalandktan sonra kaamazd. Zira yle zerinde bomba
kan bir adam kartmazlar' yollu idarei lisan etmesi zerine bendeniz cevaben, Evet ibu
mtalat ve muhakematnzn cmlesi mkul ise de yalnz Ethem'e isnad edilmek istenilen
dolandrclk keyfiyetini kabul biraz gedir. Zira srtnda giyecek bir gmleinden baka
bir eyi olmayan ve sefahat ile melf olmayan Edhem Ruhi dolandrd paralar nereye
sarf etmitir? imdiye kadar tarafnzdan kendisine berayi muavenet verilen parann
mahalli sarfn size gstermiyor muydu? Ve daha bu misill baz szler syleyince sz
evirerek gel gel sana husus baz eyler syleyeceim diyerek bendenizi yalnzca baka bir
odaya gtrerek Ahmed Celleddin Paa burada iken bana bu adamn ieriye girmesini
tehir edelim demiti. Ben de adamn ieriye girdiini ve bundan dolay tehiri mmkn
olamayacan sylemi idim. Bunun iin mutlak Paa bunu dorudan doruya senin
vastan ile Edhem'e sylemitir. Siz de beyninizde kararlatrarak o adamn ieriye
girmesini tehir etmisinizdir. Bana madik ettiniz ve imdi benden saklyorsunuz gibi szler
syleyerek gya bendenizi iskandil etmek istedi. Bendeniz de buna cevaben, bu fikirlerinin
katiyen doru olmadn beyan ile bu szlerini iddetle reddettim. Bunun zerine Prens
yine tebdili lisan ederek. yle ise gazetedeki o telgraf mutlak Edhem yazdrmtr. Bu ite
baka trl eyler var' diyerek o aralk bizim yanmzda Edhem Ruhiye bir mektup yazd.
Bendeniz de kendisi ile biraz daha uradan buradan grtkten sonra yanndan ktm.
Derhal Edhem'e bir mektup yazarak Prens'in kendisine yazm olduu mektupta ne
dediini sordum. Edhem de o mektubu derhal bendenize yollad. Bu mesele hakknda zt
devletlerince daha iyi bir fikir hsl olabilmek iin Prens'in Edhem'e yazd mezkr
mektup ile bugn Edhem'den aldm bir mektubu lefen takdim ediyorum. Prens'in
mektubunun mtalasndan Prens'in ne fikirde olduu anlalabilecei gibi Edhem'in
mektubunun da mtalasndan gerek stanbul'a girip yakaland sylenen ocuk hakknda
gerekse bu defaki Cevdet meselesinde Ahmed Rza ve reksnn bu garip hallerine
hareketlerine dair bir fikri mahsus peyda buyurursunuz. Ve ie daha etraf ile muttali
bulunursunuz mtalasile mezkr arzalar leffen takdime mcaseret eyledim.

Edhem bendenize yazd mektupta, zt devletlerine bir telgraf keide ettiini bildiriyor ve
sebebini de beyan eyliyor. Mumaileyhin mektubunda o da manzum samileri olacandan
bendeniz tekrar yazp tasdi etmemeyi mnasip grdm.
Prens Mehmed Ali Halim yarn buradan Marsilya'ya azimet ediyor. Birka gn sonra da
oradan Msr'a gidecek imi. Kendisi zt devletlerinden talya'da bulunduklar srada bir
mektup aldn mezkr mektupta kendisi mhim ilerden dolay Msr'a avdet ettiinizi
dahi iaa eylediini, hulsa pek boboaz olduunu ilveten ar-zederim. Hatt geen gn
Fazl Bey ile grt srada 'Paa stanbul'dan byk efendiden bir kt bekliyor bana
syledi andan sonra ie balayacaklardr' demi. Paa hazretleri baknz u tflne
harekete!
Fazl Bey bendenize 'Prens Mehmed Ali Halim'in aznda byle eyler nasl oluyor da
dolayor' diye mtehayyirane beyanatta bulunduu zaman bendeleri bittabi ademi
malmat beyan ederek byle bir ey olmasa gerektir dedim ve Prens'in bu yolda
harektna taaccpler ettim.
eriye girip yakaland denilen ahsn hakikaten ieriye girmedii ve yakalanp
yakalanmad halde hakikati hal pek az zamanda elbet anlalacandan bendeniz
cereyan edecek ahvali bittabi yine arz ederim.
2 Terinisani 1904
Bendei ltufdideleri
Gihad Read"

"Bir Rya" Kitab ve Dr. Abdullah Cevdet Bey'in svire'den karlmas

Abdlhakim Hikmet Bey tarafndan bastrlan kitap hakknda, Doktor Abdullah Cevdet
Bey'in Doktor Nihad Read Bey'e yazd kartpostal:
"Kardeim. Bu kan elinize varr varmaz Doktor Abdlhakim Hikmet Bey'i bulmaya gidin.
Bir Rya diye matbaamda bastrd kitabn hemen bana manoskrisini gndersin ve ayn
zamanda burann Adliye Gazn Msy Odier'ye bir mektup yazsn. Bu eserin muharriri ve
sahibi kendi olduunu hemen bildirsin. Bu kitap yznden eksblze edilmek tehlikesi

iindeyim. Eer bunlar yapmazsa Mnir ile mttefik olduu meydana kar. gayet
mhimdir. Edhem de ben de pek rica ederiz. Adresi Rue Oudry 18'dir. Gumarasn
bilmiyorum Aman acele et mmknse manoskriyi sen al taahhtl olarak bana gnder.
Baki sana bin hasret seni pek seven Cevdet."

Read Bey'in Bir Mektubu

Read Bey'in "Aa" tabiri kullanarak Sultan Abdlhamid'in hastalndan ve Efendi

hazretleri ifadesiyle de veliahn salkl olduundan sz eden mektubu:
"Mruzu cizleridir;
Bu defa kemali tazim ile alm olduum ltufnamei lii kerimanelerinde mnderi mevad
bir varakaya hlsa edilerek refikama teslimen alkadar olan zata takdim klnm idi.
Bu babda ita buyurulan malmattan ve ittihaz edilen tedabiri ul-yalarndan fevkalde
mahzuziyet husule gelerek olbabda tastr buyurulan tahrirat aliyyeleri aynen mtala
buyurulmu ise de ne are ki hasbel ihtiyat ihrak edildii cihetle bittabi emirlerinin infaz
mmkn olamayaca cevabile bdeizin tevard edecek muharreratn takdimi ifade edildi.
u hale ve oradaki vastann begayet emin olmasna nazaran erefvarid edecek
muharrerat aliyyelerinin aynen takdiminde bir mahzur grlememek tabiidir. Binaenaleyh
yine ne vehile emir buyurulur ise ona gre hareket olunaca dergrdr.
Mnahnfihimize gelince Aa'nn murdar ilik hastalile mterafik bir maraza mbtel
olduu her ne kadar oraca iaa edilmekte ise de buraca zerre kadar yle bir ey
iitilmiyor, ancak brahim Paa'nn alelacele Avrupa'ya gidip gelmesi ve Mektebi Harbiye
talebesinden iki ocuk beyninde hastalk hakknda tekevvn eden bir sz zerine samiin
sfatile bulunan dier iki ocuk dahil olduu halde drt neferi barenin altmar para
yevmiye ile Konya'ya leb'id edilmesi bendelerince dahi inallah sahihtir; ibu hastaln
asl ve esas olduunu ihsas ettirmekte ise de fizamanina baka taraftan malmat ahzine
destres olamadm.
Efendi hazretlerinin eker hastalndan veya sair rahatszlktan muztarip olduuna dair
iaa edilen eyler katiyyen b asl ve esas olup kemali shhat ve afiyetle imrar hayat

etmekte olduklarm arz ve tebir eylerim. Kendilerinin kavlince bu havadis geende zinam
hkmeti ele geirebilmek iin baz teebbsat haber alnmas zerine iddetle taht
murakabede bulunan Yusuf zzeddin Efendi tarafndan iaa edilmekte imi. Olbabda emir
ve irade efendim hazretlerinindir.
25 Haziran 321
Read"

Dr. Nihad Read Bey'in dikkate deer bir baka mektubu:

"Hkipyi Samilerine,
stanbul'dan pederimden bir mektup daha aldm. erke Yusuf Bey'i Kastamoni'ye ve Ferik
Bahri Paa'y Erzincan'a teb'id suretile memuren gndermiler. Bu iki zattan maada bir
miralay ile mlkiye paalarndan bir dier zat dahi nefyedilmi ise de bunlarn kimler
olduunu peder henz renememitir. erke Yusuf Bey'in kabahati zebandrazlk imi.
Bahri Paa'nnki de efendiye mnasebet iftiras imi.
Edhem Ruhi ve rfekasnn stanbul'da bulunduunu evvelce arz etmitim, iki gn evvel
kendisinden bir mektup alnm, icrayi ameliyat etmek zere frsat kullanmakta ve ameliyat
icra edecei hastay gzlemekte imi. Bunlara ait bakaca havadis yoktur.
Cenevre'den Cevdet'in tard ve ihrac meselesine gelince, bunun sebebi bundan bir buuk
ay evvel Cevdet'in matbaasnda Doktor Abdlhakim Hikmet Bey tarafndan tabettirilen
'Rya' namndaki manzum bir kitaptan ibaret olduu anlald. bu kitapta gerek evketl
ve gerekse Vkely kiram ve sefirimiz hakknda pek galiz tbirat bulunduundan dolay
evketmeap Efendimiz pek ziyade hiddet buyurmular ve sefirimize Cevdet'in svire'den
ihrac ile matbaasnn kapatlmasna himmet ve gayret etmesi iin iddetli emirler
vermiler. Sefirimiz Cenevre'den Paris'e avdet etti. svire hkmeti, hkmeti
Osmaniyenin bu baptaki ikyetini tedkih zere keyfiyeti Cenevre adliyesine havale etmi,
imdi Cenevre'de idarei adliye reisi Msy 'Odier' bu kitaba dair Cevdet'ten malmat talep
etmi, Cevdet de kitabn sahibi Doktor Abdlhakim Hikmet Bey olduunu ve filhakika
mezkr kitabn kendi matbaasnda tabedildi-ini beyan eylemi, bunun zerine mesele
Doktor Abdlhakim Hikmet Beyden istifsar edilecekmi. Doktor Abdlhakim de elyevm

Paris'te bulunmaktadr. Bakalm neticesi ne olacadr. Olbabda ve herhalde emr ferman

hazreti menlelemrindir.
25 Terinievvel 904
Bendeleri
Gihad Read"

Doktor Bahaeddin akir Bey'in paragraftk mektubu:

"Mruzu bendeleridir;
Bu defa Kelekyan Efendi vastasile leffen irsal buyurulan bin frank vasl olarak bendenizi
muhakkak bir sefaletten kurtard. Bendenizin yegne penahm zt lii pederi eh
enlileridir. Ve ok defalar olduu gibi, bu defa dahi sayei ltfunuzda mthi bir
perianiden kurtuldum. Borlarma taksim ettim.
Burada bir tabib yannda muavenet sfatile mahiye yz frank kazanmaklm tahakkuk etti.
Knunusani gayesinden itibaren bu mebl alacam. Gefsimi, istirahatimi dnmek
lzm gelseydi, Msr'a avdetle cenah atfeti devletlerine iltica icabederdi.
Vatan ilerine ait esbab mcbirei kat'iye beni burada tutuyor. imdilik bu yz frankla
yaamak aresine bakarak zt devletleri gibi uluvvu cenab ve mrvvetin timsali bir zat
uluvvu kadrin mevkii hzradaki suretle devamna adaleti ilhiye kail olamayacandan
Efendimizin ikbaline tbi bahtmzn bir gn olur dzelir midi kat'isindeyim. Efendimizin
ltuf ve inayatna kar bendenizin takdim edecei teekkrat cizane bittabi tercman
hissiyatm olamayacandan bu hissiyat samimane ve minnettaraneyi kalbimin en derin
kesinde hfzeyler ve zat pederi ekremilerinin bakayi tevecchat devletlerini istirham ile
hkipayi veliynniamilerine arz tazimat eylerim efendim.
Bendeleri
Doktor Bahaeddin
42 Rue des Ecoles. Paris.
Kongrenin mzakeratm bdelvuku arz eylerim efendim."

Doktor Bahaeddin akir Bey'in ikinci mektubu aynen:

"Mruzu bendeleridir,
Bu kerre stanbul'dan aldm bir mektupta Fazl Bey'in avdet ve Beikta muhafz Vasf
Paa vastasile cumartesi gnne kadar istirahat edip cumartesi gn sabahleyin saat te
Mabeyne gelmesi hakknda irade tebli olunmu olduu zikrolunuyor. Ve orada Vasf
Paa'ya verdii ifade bervechi tidir.
Read ve Yusuf efendilerle benim muhaberem olduu ve buna Msy Rne dellet etmekte
olduunu -Fransz Postahanesi'nd'e tebaadan mevcut bir Yahudi memur elde edildii
halde bu mektuplarn satn alnabileceini- ve evvelki yevmiyemin Celleddin Paa
tarafndan krk bin liraya artrldn ve bunun tekrar edileceini -Sultan Hamid ve
Burhaneddin efendilerin tesnimi mukarrer id? ve Seraskerin taraf devletlerinden elde
edildiini ve Kumkap cihetinde ncirdibi'nde bir komite mevcut ed ve bunun da
mahalli mezkrda Protestan kilisesi civarnda olduu vesaireden ibarettir. Alak Kmilin
ifadan hkmet tarafndan ne kadar nazar itibara alnacan bilemez isem de muhaberat
ve saire meselesinden dolay stad ziyade sktracaklar ve belki bignah bendegnndan
birka kiinin nefi ve tagribine kalklaca kat'iyyen memuldur.
u malmat bendenize i'ar eden muhbirden phe edilmemesi iin bu hususun Efendimiz
tarafndan mektum tutulmasn istirhama cr'et eylerim. Baki salk ve afiyeti pederi
ekremilerinin devam ve bakasn tazarru eyler ve tevecchat veliyynnimetlerinin bideri
buyurulmasn istirham eylerim efendim.
Bendeleri:
Doktor Bahaeddin "
"42 rue des Ecoles. Paris.
Mruzu bendeleridir;
Hasan Fuad Paa'mn mahdumlar namna inayet buy undan mebl Diran Efendinin 22
Knunusani tarihli mektubunda i'ar ettii vehile cemiyet sandna teslim ile makbuz
ilmhaberini Ali Haydar Mithat Bey'in makbuz ilmhaberi ile leffen takdim ediyorum.
Ahmed Rza Bey, bu perembe gn hareket eden Alman vapurile Msr'a hareket etmek
zere dn gece Paris'ten hareket etti. Zat devletinizi bilhassa ziyaret edecektir.

Keza ikinci defa olarak vastai cizanemle Tevfik ve smail Bey'lere gnderilen er yz
franklk eklerini yedbeyed kendilerine teslim ettim. Ve Diran Efendiden aldm talimat
kendilerine lisan mnasip ile tebli ettim. Her ikisi de imdiye kadar pederane ve
licenabane olan iltifatnzdan dolay arz teekkr eylediler.
Bayram olduundan bihaber bulunduumdan vazifei cizanem olan arz tebrikt hususunu
bayramn nc gn icra edebildiimden mazeretimi zt pederaneleri kabul buyururlar.
Ltuf ve inayeti pederanelerine ebediyyen arz kran eyler ve bakay tevecchat
veliynnimetlerini istirham eylerim efendim.
Bendeleri
Dr. Bahaeddin"

Baz siyasi meselelerden bahseden dier bir mektup:

"Huzuru hdivi efhamilerine
60 B. Monparnasse
Velinimet hmii millet efendimiz hazretleri,
Bu sabah aldm mektupta havadislere kulunuzdan evvel efendimizin malmat devletleri
bulunacan bildiim halde yalnz baz noktalarn arzetmeyi muvafk grdm. Arif Bey
Rza Paa'nn memuriyetini arzetmek zere imi. Paris Sefiri paay marnileyhin
memuriyetini hamilen birka gne kadar Paris'e avdet etmek zere bulunduunu
bildiriyorlar. Ahmed evket Paa'y Sultan Hamid pek istiyor imi. istanbul'dan yazldna
gre iki haftaya kadar yani biraderi memuriyeti aldktan sonra onun da hakipay seniyeye
dehalet edecei syleniyor. Burada kendisi ise asla gitmeyeceim diyor. Binaenaleyh
halleri pek deiti. Sultan Hamid tarafna meyli ziyadedir.
Bombay atan Fehim'in arabacs olduu tebeyyn ediyor imi. Bu yzden Fehim'in taht
istintaka alnaca memuldur deniliyor.
Mahsus baz ilnlar datlmakta devam edilecekmi.
Tccardan zat stanbul'a muvasalat etmi, Petersburg tarikile ileri yoluna koyacak zattan
haber alnm. Heyet teekkrden ciz bulunduklarn arz valy hazreti hdivi efhamileri

et-mekliimi emrediyorlar. Arif Bey'in avdeti gnlerinde edilen iltifat tedrici tenakus
etmekte olduu grlyor imi.
Zat ahanenin mevta rengine dnen levni terihten fark kalmayan vehi dilrbalar
bugnlerde pek mkedder imi. Londra, Berlin, Viyana Sefareti seniyelerine dehetli uzun
uzun ifreler yadrlmakta imi. Bunlarn da malmatlar yaknda bildirilecek imi; daha
bir ey anlalamam,
Her halde emr ferman ltfu ihsan bu bendei natuvan velinimeti biminnetimiz efendimiz
hazretlerinindir.
13 Knunuevvel 905
Ltufdide bendeleri: M. Asaf"

air Eref Bey'in Doktor Abdullah Cevdet Bey'i eletiren ve air'in elmas ticareti yapmak
istediini bildiren iki mektubu:
"Hakipay lii kerimanelerine
Efendimiz,
Guri Bey'in vapurda verdii adres zerine geenlerde zat devletlerine hitaben Paris'e bir
mektup yazmtm. Cevap gelmedi, merak ettim. Getice i tahkikatmda Paris'te otelin
deitii gibi imdi Vii'de bulunduunuzu anladm. Binaenaleyh u ikinci mektubu
yazyorum:
Ya hazreti Celleddin, burann havasnn ademi itradndan biraz ikyetim varsa da bira
ve konyakla aramz pek iyidir. Baka elencelere itirake gelince bundan pek ok zaman
evvel gelmek lzm gelirmi. Bununla beraber gnl kocamadndan gz yeillenip
hakkn alyor; fakat mahrumiyeti tabiiye insann yreini kaldryor. Efendimizin irfanna
kar bu bahsi tafsil etmek istemem.
Bizim ikinci Deccal'n tabna Cevdet'in matbaas msait deildir. nk hurufat rk,
makine gevek ve iinde bulunanlar ise tosunu kz olmu birtakm eek olu eektir. Hali
hazrda matbaa her tahmile ancak alt bin frank eder. Cevdet'in yksekten umaktan
maksad ise eski zamanlarda olduu gibi ayet hkmeti Hamidiye talip olur ise yirmi bin

franga doru sokmak fikrinden ibaret olduunu da anladm. Cevdet'e verilen paralara
mukabil matbaa zat linizin olabilir, fakat deeri yoktur.
Benim burada canm sklmaya balad; sebebi isizliktir. nk baz gezilecek yerler
bitiyor, paralar da bitiyor. u cmlei ahireden maksadm para istemek deildir. Bo
durmaktan ise bir i yapmak istiyorum. Mithat Paa'nn olundan vesaitlerinden
rendiime gre burada ta prlanta olmak artile elmasln bire kazandn
anladm. Reyi devletlerine muvafk gelirse skenderiye'de bulunan mdri umuru
fehimaneleri Reid Bey'e yazlsa da yzk, kpe, gerdanlk gibi muhtelif, fakat kymetleri
yksek olarak be para nihayet yz Ura kymetli ve mutlaka prlanta tal olmak zere
alp buraya gnderse de bir tecrbe etsem pekiyi olacak. Bu ltfu deri etmeyeceinizden
eminim. Bu ana kadar airliin sonunu istihsali felketle neticelendirdik. Bundan sonra da
elmas tccarlile neticelendirirsek sayei seniyelerinde parlak der zannederim. Bu ie bu
kadar heves ve inhimakimin sebebi Mithat Paazade Ali Haydar Ahmed Celleddin Paa
hazretleri yalnz, bu sene Avrupa'ya getirdii paralar elmas olarak getirseydi altm bin
lira yapard' diyor. u halde bu tecrbeye imrenmeye hakkm yok mudur? Bu bapta emir
ve mtalat devletlerine intizar eder ve u arzam yazan namuskran ahrardan
Tarsuszade Mnif Bey bendelerinin de efendimize dua etmekte olduunu arzeyierim.
Olbapta ferman hazreti menlelemrindir.
27 Haziran 1905
Eref"

"Huzuru samilerine
Kt'a
Byktr kymetin kadrin indimde Mevlna
Muammer eylesin Hak, nsa bir hayr umumisin
Hull mezhebinden olmu olsaydm eer derdim
Deilse baka sen ill Celleddin Rum'sin

Alihimmet efendimiz,

28 haziran sene 1905 tarihli bir kta keremnamei devletleri vasl yedi ihtiram oldu. zahat
yok ise de bu Paris'e yazdm mektubun cevab olsa gerektir. nk birka gn evvel
buradan yazdm mektup -ki cevabna intizar etmekteyim- o mufassal olduundan byle
ksa cevapla kapanmayaca dergrdr. Mektubu lilerinin son satrlarnda yirmi be gn
sonra buradan Lusern'e gidilecei yazlyor ve hareketlerinden haberdar edileceim vd
buyuruluyor. Teekkr ederim.
Bo vakitlerde ayet okunur diye bir gazete bir Deccal gnderdim. Buradan daha ne gibi
eyler arzu buyurulursa yazld hakle takdim ederim.
Geenki mektubumda matbaadan biraz bahsetmitim. imdi de biraz Cevdet'ten
bahsedeceim. Arabgirliler umumen edepsiz ise de Cevdet Arabgirli olmayp Divrik
dilencisi olduunda bence phe brakmamtr. nk Paris'e giderken alad, szlad bir
param yoktur dedi, beni aldatt. imdi katiyen tahkik ettim ki bankada yirmi be bin frang
vardr. Bunun vkf sadk, ahidi dili olanlarn en birincisi Mithat Paazade Ali Haydar
Bey'dir. Bunu yazmaktan maksadm mesel Tarsuszade Mnif bendeleri gibi gerekten
ihtiyacat sarilime ashabndan olup da buradan baka yere gitmek iin harcrah olmak
zere sizden be lira istemeyen, mektup yazmayan namuskran ahrara ramen Cevdet
gibi zengin dilencilerin hali insan kzdryor. Mithat Paazade Ali Haydar Bey arz
tazimat bigayat ediyor. Mumaileyhin ald mektuplarda mevsuk olarak hnkrn eker
hastalndan bahsolunuyor. Baki erkn maiyeti devletlerine arz hrmet ederek
mektubumu kapyorum. Ferman.
30 Haziran 1905
Eref"

air Eref Bey'in Doktor Abdullah Bey'i eletirmesi, belki de aynen br sayfaya
koyduumuz bono iindir. Ahmed Celleddin Paa, bu bonoyla, Doktor Abdullah Cevdet
Bey'in 3500 franga Almanya'dan satn ald matbaa makinesi bedelinden artakalan 1900
frangn Msr'daki dairesi tarafndan denmesini kabul etmektedir. u hale gre Abdullah
Cevdet Bey'in Viyana'dan dnnden sonra Cenevre'de kurduu "tihad Matbaas"
Ahmed Celleddin Paa'nn para yardmyla kurulmu demektir. Bu matbaa sonra
Kahire'ye nakledilmiti. Merutiyetin ardndan "tihad Matbaas" stanbul'da kurulmutur.

Celleddin Arif Bey'in bir mektubu:

"Karlsbad, 16.7.1906
Mruzu bendeleridir,
Prens devletl Said Paa hazretlerini grerek selm vlarm tebli eyledikten sonra
mahud mesele hakkndaki fikri lilerini kendilerine syledim. Cevaben buyurdular ki: 'Ben
o jurnal meselesine zerre kadar ehemmiyet vermedim ve smail Gazm Bey'i de asla
grmedim. Miri mumaileyhi bir kere paa hazretlerile birlikte seyahat ederken vapurda
grmtm, sonra ne Paris'te bana geldi, ne de kendisine para verdim. ayet para vermi
olsaydm paa hazretlerine kar saklamazdm, sylerdim. Bu jurnal meselesi birbirine
garezi olan iki kii arasnda uydurulmu bir mesele olsa gerektir. Ben zaten hnkrn hal
ve ahvalini bildiim iin stanbul'dan karldm vakit sebebini tenezzl edip ne
mabeyine ve ne de Sadrtzam'a sordum. Bir de Ahmed Celleddin Paa hazretlerinin bu
gibi bir eye tenezzl etmeyeceklerini pekl biliyorum ve benim de byle bir ocuklua
inanmayacam kendileri de bilirler.
Prens Said Paa hazretlerinin ifadelerini mealen balda yazdm. Kendilerine tebli
olunacak bir emri lileri var ise adresim bervehi tidir:
Said Paa hazretleri de Parkhaus Rupp Oteli'nde ikamet buyuruyorlar. Tarafeynce sulh
imzalanm, karkoca imdi gzel gzel geiniyorlar, Allah dirlik versin.
Baki devam tevecchat lilerini temenni ile hatmi gftar eylerim efendim hazretleri.
Celleddin Arifi"

air Hseyin Siyret Bey'in bir mektubu:

"Brksel, 19.1.1906
Mruzu bendei ltufdideleridir,
Msr'dan hareketi bendegnemde hakipayi samilerine revmali ubudiyet olduum gn
Paris'ten arizai mahsusa takdim edeceimi arzetmitim. Paris'e muvasalat lakiranemde
grmek istediim zata ancak bir hafta sonra mlki olabildim. Bendenize olan mahremane tebligatn harfiyen efendimize yazyorum. Srf zat devletlerine aittir.

Abdlhamid mabeyinde menasndan binle zat necibanelerini vurdurmak iin lzm gelen
teebbsata mracaat hususunda mzakere etmi. Saraydan husus bir adam gnderilse
gitmeden evvel vsl sem'i devletleri olaca ve ayet yakaland takdirde byle bir fiili
cinayetin zat ahane tarafndan yaptrld herkese malm bulunaca mlhazas varidi
hatr olmakla bundan sarf nazar edilmi. Gihayet Avrupa'dan bir mebl mhim
mukabilinde bir anarist tedarikile cinayeti ahanenin icras tasavvur buyurulmu ve bu
suret muvafk hal ve maslahat grlm. Saray halkndan -zat fahimaneleri istihbar
keyfiyet buyurur diye son derece bu cinayeti mutasavvereyi saklyoriarm. Bu tasavvuru
mel-naneyi mevkii fiile koymak iin Sreyya namnda bir habise havale etmiler. O da bir
buuk iki ay mukaddem bir ecnebiyi Avrupa'ya gndermi. Bu Sreyya'nn kim olduunu
bilmiyorum; ilk defadr ki ismini iitiyorum. Paris'te grtm zata stanbul'dan rica
etmiler git Siyret'i bul, mahremane ona syle. Siyret, Ahmed Celleddin Paa hazretlerine
beyan hal eder demiler. Bendeniz, de mukabeleten efendimizden vekleten stanbul'daki
zat faziletsemata arz teekkrat ettim. Artk lzm gelen tedabiri tahaffziyeye riayet
elzemdir velinimetim.
Efendimize daha ziyade yazmaya halim msait deil. Bir felketi nagihzuhur bendenizi
anszn hzn ve mateme mstarak etti. Refikam mteverrimen vefat etti. Kerimem yetim,
bendeniz de bi enis kaldm. Byle bir felketin kalbi zevciyeti ne kadar cerihadan teessr
edeceim herkesten ziyade efendimiz, tahmin buyurursunuz. Cilvei takdire baknz ki zat
devletlerde hemhal lm ve felketimden uzun uzadya bahsetmek istemem. nk,
matemlerinizi tazelemek demektir. Baki saadet ve selmetiniz nuhbei malimdir
velinimetim efendim.
Bendei ltufdideleri Siyret"

Sabah gazetesinin bayazar Diran Kelekyan Efendi'nin mektubuyla bu mektubunda

bahsettii raporu buraya ekliyorum:
"10 Eyll efrinci 1906
Mruzu akiri kemineleridir,
stanbul'daki dostumuzdan imdi aldm bir mektupta bir ngiliz vastann yedinde
bulunup ahiren kendisine teslim klnan mektubu lileri kendi marifetile stad hazretlerine

http://huysuzkitapci.com

yetitirildii ve cevab bugnlerde alnp zat devletlerine gnderilmesi memul olduu

beyan olunduktan sonra Brhaneddin Efendi meselesinin ehemmiyetine binaen bu i
hakknda malmat istihsali iin mabeyini hmayunda bilhassa bir adam tedarik ettiini ve
mumaileyhten ald bir raporun suretini takdim eylediini bildirmiti?: Bu raporda
verilen malmatn derecei ehemmiyetini derkr olduundan hemen yetitirdim. Baki
ferman.
Diran Kelekyan "
Dostumuzun tabakai itiyada tedarik eyledii vastann raporudur:
Eyll efrencinin birinci gn taraf ahaneden erefsadr olan iradei seniye zerine
mabeyini hmayunda eyhlislm Cenaleddin Efendi ile Dahiliye Gazr Memduh ve
Hariciye Gazr Tevfik ve Serasker Rza ve Bahriye Gazr Cemal ve Efkaf Gazr Turhan
Paalardan mrekkep olarak ktibi sani zzet Paa'nn riyaseti tahtnda bir meclisi mahsus
inikad ederek zat ahanenin inhiraf mizacna nebni ehzade Brhaneddin Efendinin
naibi saltanat nasbolunmas izzet Paa tarafndan bu meclise teklif olunmu ve mesele bir
mddet mzakere olunduktan sonra imdilik nabemevsim olduu beyanile teebbs
nebhus reddedilmitir. u kadar var ki meclisi saltanat ve hilfete bir naib tayini teklifini
esasen mugayiri usul ve eriat addeyleyerek reddetmi olmayp mahza shhati ahanenin
gnden gne iyiletii gibi bahanelerle naibi saltanat tayinini nabemevsim grm
olduundan karar vakiin bu ciheti bilhassa calibi dikkattir."

Ahmed Celleddin Paa'nn mahkmiyetine dair Msr Fevkalade Komiseri Ahmed Muhtar
Paa'nn tebligat ve hakkndaki kararn kopyasn aaya alyoruz:
"Saadetl efendim hazretleri,
Mabeyini hmayunu cenab mlkne bakitabeti celilesinden keide olunup bir sureti
lejfen irsal olunan telgrafnane mtalasndan malmu lileri buyurulaca zere her
halde emrii ferman hmayunu cenab padiahiye itaat ve inkiyad vazifei ubudiyeti ifa
demek olaca varestei izah ve beyan olman cevaba intizar olunduu malmu lileri
buyuruldukta, olbapta irade efendim hazretlerimindir.
An skenderiye 6 Terinievvel 323
Ahmed Muhtar"

"Serktibi haz.reti ehriyari devletl Tahsin Bey hazretlerinden alnan telgrafname

suretidir:
Ahmed Celleddin Paa'ya dair divan harpa verilen karar havi tanzim olunan iki kta
mazbata suyi bendegnemden atebei ulyaya arz edilmi, velinimeti zam efendimiz
hazretlerinin merhameti seniyei mlkneleri icab lisince bunlar henz mesktu an
braklmtr. Buna kar kendisince yaplacak ey hakk nimeti hmayunu cenab
padiahiyi tahdisen farizai ubudiyeti ifa ile doruca stanbul'a gelerek atebei ulyay cenab
mlkneye arz dehaletle istiday aff merhamete msaraat edilmektir. ayet bu
yaplmazsa bunca yldanberi nimeti celilesile perverde olduu padiahmz efendimiz,
hazretlerinin tettufu merhameti seniyelerine kar kfran nimet etmi olaca ve bu
takdirde taraf erefi hazreti padiahiden vaktile kendisine ihsan buyurular rtbe ve
nianlarn istirdad ile divan harpa verilmi olan kararn tasdiki tabiidir. te bunlarn
kendisine teblide alnacak cevabn arz atebei ulyay cenab mlkne klnmas
muktezay iradei seniyei cenab hilfetpenahiden bulunmu olmakla olbapta.
6 Terinievvvel 323"

Yukardaki mektuplar "Jn Trk" hayat ve harektnn ne kadar dadaal ve zc

olduunu gstermektedir. En ok dikkate deer olan taraf, bir program etrafnda belirli bir
hedefe doru gitmelerinin salanamamasdr. Bundan baka birbirleri aleyhine dedikodu
yapmalar ayrca zc ve esef vericidir.

Prens Sabahaddin Bey'in Giriimlerinin Yanklar

Bu artlar iinde memlekette ayaklanma hazrlamann ve bir ihtilali baaracak giriimlerde

bulunmann imknszl meydandayken, bu azimkar idealistler ufukta en kk bir mit
ve mjde belirtisi grmeden, srekli olarak hem birbirleriyle didimiler hem de
memleketin kurtuluu ve selameti iin uramlardr. Toplant ve kongrelerde bile
birbirlerini incitecek szler saf etmekten saknmamalarna ramen maneviyatlar
krlmam ve Sultan Abdlhamid aleyhine giritikleri mcadeleden bir trl
vazgememilerdir. Ne mutlu onlara! Nitekim, yukarda bahsettiimiz gibi, Prens

Sabahaddin Bey de maruz kald haksz sulamalara hi aldr etmemi, akla uygun
eletirilere ilmi ve mantki cevaplarla karlk vermi ve Terakki gazetesiyle savamna
devam etmitir. stanbul hkmetinin ksa gr yznden Terakki gazetesinin Osmanl
lkesine giriinin yasaklanmas sebebiyle adresinin genelgelerle ilan edilmesi bir reklam
mahiyetini aldndan, genlikte "demi merkeziyet" cemiyetiyle haberleme arzular
uyanm ve vatanseverler Terakki nshalarn yabanc postahaneleri araclyla
getirtmilerdir. Bu vesileyle bu gazete memlekette az zamanda ok itibar grmtr.
Ademi merkeziyet Cemiyeti ktibi umumilii gazete talebinde bulunanlarla haberleme
imkn yaratmay baardndan ieride birtakm inklap teekkller olumu ve Sultan
Abdlhamid ve istibdad aleyhine ayaklanmaya hazr elemanlar oalmtr. Terakki
gazetesinin yaym devam ettike taraftarlar da artm ve zellikle savunduu fikir ve
ilkeler etrafnda cemiyetler kurulmutur. Bu cemiyet kurumlar arttka faaliyet sahas da
genilemeye balamtr. Bu arada, Doktor Nihad Read Bey, annelerinin aracl ve
esvapba Sabit Bey'in fedakrlyla Veliaht Read Efendi'den ok nemli bir vaat elde
edilmesini baarmt. Veliaht Read Efendi, Prens Sabahaddin Bey'e yazd mektupta,
"Trkiye'de meruti idarenin uygulanmasna taraftar" olduunu ve "saltanat makamn
igal eder etmez mevcut mutlakiyet sistemini deitireceini" bildirmekteydi.
O zamanlar bu haberlemeden ngiltere Hariciye Nazr Sir Edvar Grey ile Fransa
Bavekili Msy Klemanso haberdar edilmiler ve "Jn Trk" kozuna yardmlar
istenmitir.
"Teebbs ahsi ve Ademi Merkeziyet" Cemiyeti adna ieride, tekilat oluturanlardan
bazlarn ylece kaydedelim:
stanbul'da Satvet Ltfi Bey ve arkadalar, zmir'de Necdet ve. Faiz Bey'ler, Erzurum'da
Hseyin Tosun ve Serdarzade Stk Bey'ler, Trabzon'da Hicabi ve Sancakbeyizade
Mehmed Bey.
Bu saydmz kiilerden Satvet Ltfi Bey stanbul'da, Necdet Bey zmir'de, Hseyin
Tosun ve Stk Bey'ler de Erzurum'da tutuklanmlard.

Erzurum syan

Erzurum tutuklamalar ok nemliydi; hkmeti gnlerce megul etmiti. Hseyin Tosun

Bey, Trablusgarp Askeri Rdiyesi'nde Franszca retmeniyken Avrupa'ya kamt.
Kendisi Doktor Reid Bey'in kardeidir.
Yukarda bir nebze bahsettiimiz Recep Paa ve smail Kemal Bey giriiminin sonusuz
kalmasna zlen bu fedakr subay teori ve yaynclkla inklap yaplamayacan anlam
ve pratie gemek iin Prens Sabahaddin Bey'in rzasn elde ettikten sonra Kafkasya
yoluyla gizlice Erzurum'a girmitir. Orada anam vergisi bahanesiyle karmay baard
isyan zerine baz arkadalaryla birlikte tutuklanmtr. Hrriyet kahraman Niyazi Bey
Htrat'mda bu Erzurum ayaklanmasndan takdirle bahseder.
Erzurum syan ok dikkate deerdi. Bu ayaklanmay hazrlayanlar memleketin dier
hrriyeti blgeleriyle ibirlii yapmak ve ortak faaliyete gemek olanan bulabilselerdi,
belki de, Merutiyet'in ilanna o tarihte yol alr ve daha sonra ortaya kan Selanik
politikaclarnn tekelci siyasetine mahal kalmazd. syan srasnda Erzurum'da bir hafta
kadar arlar kapanm olduundan ehir geim buhranna uramt. Bunun zerine eraf
gnlerce muhta ailelerin geimini salam ve direnii beslemitir. Sonuta hibir taraftan
tevik ve yardm grmeyen giriimciler, Sultan Abdlhamid'in basksna daha fazla
direnememiler ve teslim olmak zorunda kalmlardr.
te Avrupa'da "Jn Trk" yaym yaplrken, birok fedakr, vatann selameti adna byle
tehlikeli ilere girimekten geri kalmyordu. Bilmem bugn bu kahramanlklar
hatrlayanlar var m?

"htilalci Askerler Cemiyeti"

Avrupa'da "Jn Trk'ler mcadele faaliyetine devam ederken ieride de genler arasnda
birtakm inklap gruplarn oluturulmasna ve cemiyetlerin kurulmasna nem verildiini
yukarda belirtmitim. 1318 senesinde Kuleli Askeri dadisi'nde de "htilalci Askerler
Cemiyeti" kurulmutu. Kurucular, Trabzonlu Ahmed (Ahmed Bedevi), Darendeli smet,
Niancal Mazhar ve Bosnal Veli'den ibaretti. zlenecek yol iin bir tzk karalam ve
birer de takma ad almtk. Ben "Turgud Alp" adn tayordum. Amacmz arkadalarmza
istibdat aleyhinde propaganda yapmak ve hrriyet fikirlerini yaymakt. Ayn zamanda milli

duyguyu ve vatan hislerini uyandrmaya alyorduk. Zaten aldmz takma adlar da bu

ama dorultusunda eski Trk adlarndan seilmiti. Ruhlarda yer tutan anlamsz
anlaylar krelttikten sonra, Sultan Abdlhamid aleyhinde eletirilerde bulunuyor ve
memleketin urad tehlikeleri aklayarak Kanunu Esasi'nin ilanna uygun zemin
hazrlamak istiyorduk.
Dnce benimdi. Eski ngiltere Bavekili Cromvvell'in harekt bana ilham kayna
olmu ve talya'da kurulan "Karbonari Cemiyeti" de tekilata esas tutulmutu. Filibe'de
Rza Paa tarafndan yaymlanan Gayret gazetesi memleketin durumu hakknda beni
uyarmt. lk oluumumuzda ne Avrupa'daki "Jn Trk'lerden ne de ieride alan dier
genlerden haberdar deildik. Balangta, Namk Kemal'in veya Ziya Paa'nn hr
fikirlerle yazlm eserlerini arkadalarmza okutmak yoluyla zihinlerinde serbest
dnceye eilim uyandryorduk. Bu eserleri ben salayp mektebe sokuyor ve
okunmalarna klavuzluk ediyordum. Fakat, bir iki kitabn subaylar tarafndan yakalanmas
yznden bu meseledeki rolm anlalm ve mektep idaresi gznde pheliler arasna
girmitim. Hatta rencilerden hareketlerimi izlemeleri iin hafiyeler bile tayin edilmiti.
rnein, tekilatmza dahil olan Amasyal Dervi, mektep idaresi tarafndan beni
izlemekle grevlendirilmiti. Grevi kabul etmi grnen bu arkada sayesinde bizler de
idarenin hakkmzdaki grlerini reniyorduk. Ve faaliyetimiz de fedakr ve deerli
arkadalar sayesinde sekteye uramadan devam ediyordu. Arkadalarmz arasnda
zellikle nyeli Halil, erkeli smail Hakk, Zafarbolulu Remzi, Samsunlu Refik,
Kohisarl Hidayet, Beiktal brahim, Kilisli Ahmed, Beiktal Hidayet ve Bitlisli Ziya
ciddi ve metin bir ekilde emek ve gayret gstermekten ekinmiyorlard.

Abdlhamid'e Birinci Suikast Giriimi

Uygun bir evre bulan fikirlerimiz hzla yaylyor ve cemiyet yeleri gnden gne
artyordu. Bize byk bir gven ve cesaret veren bu durum, bizi daha maddi ve daha etkili
hareketlere girimeye sevk etmiti. Sultan Abdlhamid'e kar suikast yapmay
dnyorduk. Fakat, bu fikri pratie geirmek o kadar kolay deildi. Bununla beraber bu
fedakrl gze alacak bir arkada kmt: Snf arkadalarmzdan Erzincanl evki.

Artk mesele Yldz Saray'na girmeye ve Sultan Abdlhamid'e yaklamaya kalmt.

Bunun iin de Soukeme Telgrafhanesi'nden Sultan Abdlhamid'e evki imzal maruzat
telgraf ekmitik. Amacmz, padiahn mizacna uygun bir rya mevzuu hazrlayan
evki'ye yaverlik veya hnkr avuluu salamak ve kendisini Sultan Abdlhamid'e
yaklatrmakt. Bu giriimimiz baaryla sonuland ve evki yaver olarak mektebe iade
edildi. Ne are ki, bu arkada sznde durmad; mektebe dnnden sonra bizlerle olan
fikri ilikisini kesti. Fakat bizleri satmak kklne kaplmad. Mektebimizde dier
mevcutlar gibi yeni bir kordonlu renci daha tremi oldu, o kadar.

Abdlhamid'e kinci Suikast Giriimi

Bununla beraber bizler amacmzdan vazgemi deildik. Yeniden aratrmalara ve

tecrbelere giritik ve sonunda yine snf arkadalarmzdan Krehirli Rza'y ikna ederek
bu rol benimsetmeyi baarmtk. Bu defa Sultan Abdlhamid'in dikkatini baka ekilde
ekmek istedik. Yldz Camisinde cuma namaznn ardndan "Padiahm ok yaa!"
duasyla Sultan Abdlhamid'in ilgisini ekecek hareketler yapan Rza, hazrlanan dilekeyi
hnkra sunmak istedi ve baarl da oldu, Fakat, Sultan Abdlhamid'in camide allmn
tersine birka dakika fazla kalmasn gerektiren bu hareket hayatn kurtarmt. nk,
Jores'in 21 Temmuz 1905 tarihinde Sultan Abdlhamid'e kar kulland ayarl bomba tam
bu srada patlam ve Rza, Sultan Abdlhamid'in kurtulmasna istemeyerek neden
olmutu. (Bu noktay tabii kimse bilmez. Bu mesele imdiye kadar aa da vurulmamtr.
Bunun iin bu tarihi olay burada kaydetmekten vazgeemedim.) Bizim bu defaki
giriimimiz de istenilen sonucu vermemiti. Rza, askerlikle ilgisi kesildikten sonra
memleketine, Krehir'e gnderilmiti.
Rza'nn baarszlndan mit ve faaliyetimiz krlmamt. Gnden gne tekilatmz
bym olduundan haberleme iin bir ifre yapmtk. Eski Arap harflerinin noktasz
olanlaryla "Msr tulen aksi halde" eklinde bir cmle meydana getirmek ve bu dizgiyi
ikier ikier "min sad, r ti, vav lm elif, ayin kef, sin h, elif lm, d h" eklinde ayrdktan
sonra yazlarmzda mevcut noktasz harflerin yerlerini, yukarda grld gibi, yanndaki
dier noktasz harfle deitirmek zere yani "min" yerine "saf kullanmak ve ayn ekilde
"sat" yerine "min"i almak ve keza "r" yerine "t"y koymak tarzyla gizli haberlememizin

srrn aa karmamaya gayret gsteriyorduk. Mesela, "Cemil" kelimesi bu artlar

dahilinde "cim, sat, ye, elif = csya" ekline giriyordu. Yazlar zmek iin de ayn usulle
noktasz harflerin yerlerini deitirmek gerekiyordu.

"Harbiye ve Yksekokullar Birlii"

Az zamanda tekilatmz dzenli bir ekle girmiti. Faaliyetimiz arttka ufkumuz

genilemeye baladndan "Jn Trk" faaliyeti hakkndada az ok bir fikir edinmeye
balamtk. Bunun iin elimizde bulunan gizli evrak ve kitaplarn darda basmn
salamak ve ayn zamanda Avrupa'daki "Jn Trk'lerle ilikiye gemek amacyla
arkadamz Bosnal Veli'nin memleketine gitmesine karar verdik. Fakat, arkadamz
zmir'den Dalmaya sahillerine giden bir vapura binerken yakaland ve sandnda kan
evrak yznden Niancal Mazhar da stanbul'da tutukland. Bu arkadalarmz ikier
seneye mahkm edilmilerdi. O sralarda ben ve baz arkadalar idadi mektebini bitirmi,
artk harbiyeye gemitik; orada da faaliyetimize devam ediyor ve komitemizin
glenmesine alyorduk. Veli, mahkmiyeti bittikten sonra Bosna'ya gitmiti. Bir sre
sonra Satvet Ltf Bey araclyla kendisinden aldm bir mektup hrriyet vadisindeki
faaliyetimizin artmasna ve tekilatmzn iyiden iyiye bymesine neden olmutu. Veli,
Satvet Ltfi Bey'in gvenilir bir arkada olduunu yazyor ve hrriyet mcadelesinde ortak
allmasn tavsiye ediyordu. O gne kadar harbiye mektebindeki tekilatmz daha ok
askeri mektepler evresinde faaliyette bulunuyordu. Kanaatimiz inklabn ancak ordunun
yardmyla yaplaca merkezindeydi. Bundan dolay sivillerle ibirliine, Veli'den mektup
gelinceye kadar fazla nem vermemitik. Veli'nin tavsiyesinden sonra meydana gelen
ibirlii, faaliyet sahasn geniletmi ve btn yksekokullar samimi bir ereve iine
almt. Harbiye tekilatna mektep arkadalarmzdan baka Askeri Tbbiye'den zmitli
Yusuf, Pertev Tevfk, Davutpaah Brhaneddin, aml Niyazi, Diyarbekirli Hicri, Adanal
Osman; Topu Mektebi'nden Mehmed, Bahriye Mektebi'nden Mustafa, Halkal Ziraat
Mektebi'nden Refet ve Darafaka'dan Fehmi Bey'ler dahildi. Bu defa dier mekteplerin
katlmyla genel bir birlik meydana gelmiti. Kuvvetimiz artm ve faaliyetimiz nem
kazanmt. Her mektebin kendi bnyesinde bir kurumu vard. Bu kurumlarn banda
bulunanlarla cuma gnleri buluur, grr ve Avrupa'dan gelen "Jn Trk" yaynlarn

aramzda blrdk. Bu yeni anlamayla genlikte cret ve cesaret artm ve yeni yeni
mitler domutu.

"Cemiyeti nklabiye" Tekilat

Harbiyeliler askeri evrelerde Merutiyeti elde etme olanaklarna are ararken, baz sivil
mektepli genler de kendi aralarnda kurduklar cemiyetlerle bu dorultuda alyorlard.
Satvet Ltf Bey de Vefa dadisi'nde bu yolda faaliyette bulunanlardan biridir. Bir ara
mektebini deitiren Satvet Ltf Bey, Vefa dadisinden Mercan dadisi'ne gemiti. Ayn
ekilde faaliyete devam etmek arelerine bavururken bu mektepte de ok samimi ve ayn
ideal peinde koan birka arkadala tanm ve bu ama etrafnda uraan baz
rencilerle uzlamtr. Mercan dadisi rencilerinden Hamid Bey aslen Giritli
olduundan, mektep tatillerinde, yurt zlemini gidermek iin ailesinin yanna gidiyordu. O
sralarda Girit, "Jn Trk" hareketine merkezlik yapan blgelerdendi. Hmid Bey'e
ticaretle uraan babasnn yazhanesindeki ktip Hasan Efendi baz "Jn Trk" gazeteleri
okutmu, kendisine stanbul'da Merutiyet lehinde almasn tavsiye etmi ve Avrupa'da
kan "Jn Trk" yaynlarnn dorudan doruya stanbul'a gnderilebileceini de vaat
etmiti.
Hmid Bey'in memleketten stanbul'a dnnce durumu arkadalarna anlatmas zerine
mektepte 20-21 senesinde Satvet Ltf, Hmid, Ferid, Necdet, Namk Zeki ve Mahmud
Bey'ler tarafndan "Cemiyeti nklabiye" adl bir tekilat kurulmutur. Bundan sonra "Jn
Trk" yaynlarnn Avusturya postahanesi araclyla istenmesine de imkn bulunmutur.
Bu oluumun ilk fiili hareketi, Sultan Abdlhamid'in ehzade Brhaneddin Efendi'yi
veliaht yapmak istemesi dolaysyla keyfi olan bu giriimi protesto etmek ve Merutiyet'in
ilann talep etmek amacyla bir beyanname yaymlamak olmutur. Sultan Abdlhamid'e
ak mektup eklinde olan bu beyannamede Osmanl mparatorluu'nun anl gemii yad
edilmekte ve takip edilen istibdat rejimi dolaysyla memleketin maruz kald ackl
durum canlandrlmaktayd. Beyanname, Ferid Necdet Bey'in aramba'da Kovacdede
Soka'ndaki evinde hazrlanm; iki saat iinde eitli semtlerde gece vakti, kap
aralklarndan ve pencere kenarlarndan evlere atlmak yoluyla datlmt.

Bu cesurane ve vatanperverane hareket Yldz Saray'nn gznden kamam ve Sultan

Abdlhamid taraftarlar bu fedakr giriimcileri aramaya balamtr. Aratrmalar sonunda
Krml Abdurrahman ve daha birka gen renci tutuklanmt. Bilahare kkrtc
sfatyla Satvet Ltfi Bey de ayn akbete uramtr. Satvet Ltf Bey'in tutuklanmasndan
sonra cemiyete merkezlik vazifesi gren Ferid Necdet Bey'in evi baslmsa da teksir ve
litograf aletleriyle cemiyete ait evrak evin mahzeninde gml Bulunduu iin hibir su
kant ele geirilememitir. Kovuturmay iddetlendiren ve tutuklularn ilikide olduklar
btn genleri gz hapsine tabi tutan Yldz Saray, bekr rencilerin kaldklar Fatih'teki
ekerci Han'na da baskn yaptrm ve Satvet Ltfi Bey'in arkadalarndan akir ve Kemal
kardelerin odalar inceden inceye aratrlm, fakat beyanname etrafnda veya cemiyete
dair bir ipucu bulunamamtr. Cemiyetin kurucularndan Hmid ve Namk Zeki Bey'ler de
geici olarak stanbul'u terk ederek Tavancl'ya gitmiler ve izlerini kaybettirmilerdi. Bu
ekilde beyanname faaliyetinin nedenleri meydana karlamam ve Yldz Saray'nn
btn gayret ve emekleri hibir olumlu sonu vermemitir.
Satvet Ltf Bey de Sultan Abdlhamid yaverlerinden Hasan Bey'in aracl ve bir deerli
enfiye kutusu hediyesi sayesinde Yldz Saray'nda devam edilen Necmeddin Molla
sorgusundan kurtarlm ve tutukluluuna son verdirilmitir.
Satvet Ltf Bey'in tutukluluu tekilat ve idare bakmndan nemliydi. Bundan dolay
Satvet Ltf Bey tutuklu kald srece o teekkln idaresini Ferid Necdet Bey
stlenmiti. Ben de Ferid Beyie iliki kurduumdan teekkller arasndaki iliki
bozulmamtr. Satvet Ltfi Bey'in tutukluluu uzun srmemi, az bir sre sonra, yukarda
belirtildii gibi serbest braklmtr. Tutuklanan bu arkadalarn henz acsn unutmadan
Harbiye'de ve Tbbiye'de tutuklamalar yaplmtr.

Askeri Tbbiyelilerin Gizli Cemiyeti

Arkas kesilmeyen mahkmiyetler nedeniyle Askeri Tbbiye Mektebi rencilerinin biraz

saknganlkla davranmaya baladklarn yukarda belirtmitim. Sultan Abdlhamid,
istibdadn kkletirmek istiyordu. Hrriyet iin alanlarn ideolojisi de yurttan istibdad
bsbtn atmakt. te Tbbiyeliler de verdikleri kurbanlara ramen istibdadn yklmas
arelerini aratrmaktan bir trl vazgemiyorlard. Bu konuda hocalardan bazlar

rencilerin bu uurdaki dncelerini beslemekten geri kalmyordu. Edebiyat retmeni

Raif Necdet Bey, Avrupa'dan gelen btn gazeteleri gvendii rencilere vermekten
ekinmezdi. Bununla beraber Tbbiye rencilerinin amlca ve Beikta taraflarna
gitmeleri bile yasak edilmiti. Haklarnda gdlen gvensizlik bu kadar fazlayd. Buna
karn renciler her gn arkadalarndan birinin aralarndan yok edildiini gryor ve
kendi balarna gelecek akbeti dnmeden ideallerine doru yrmekten korkmuyorlard.
Sultan Abdlhamid'in ezici ve ldrc penesi rencilerin dncelerini bomaya ve
kafalarndan kazmaya alrken, baz idealist renciler de gelecekleri ve hayatlar
pahasna bu mektebin gemie ait deerli hatralarn yaatmaya ve hrriyet faaliyetinin
mektep iinde snmesine meydan vermemeye alyorlard. Basknlar, zulmler
rencileri rktemiyor, hrriyet iin almaktan alkoyamyordu.
Bir gn yeni bir propaganda hamlesi Tbbiye Mektebi duvarlarndan szarak krpe ruhlar
zerinde daha pratik ekilde etkili olmaya balad. Vaktiyle bu mektepte temeli atlan
ttihat ve Terakki kurumu dolaysyla darya yaylan hrriyet dalgas bu defa yeniden
mektebe akm ve tekrar kaynana dnmt. Tbbiyei ahane'nin son snf
rencilerinden ve teden beri arkadalar arasnda hrriyet fikirlerinin yaylmasna,
canlanmasna uraanlardan Selanikli Mazlum (General Mazlum Boysan) mektep tatilinde,
Selanik'te Hatip mer Naci, Topu Mlazm Hsrev Sami Bey'lerle tantktan sonra yeni
bir harekete neden olmutur. Avrupa'ya firarlarndan nce bu iki vatansever, gen
Tbbiyeliyi istedikleri gibi bulduklarndan aralarna almlar, Merutiyet ve Kanunu Esasi
etrafnda grmlerdi. Bu fikirleri zaten yadrgamayan ve yeni bir fikir ykyle sladan
mektebe dnen Mazlum Bey, arkadalarn daha fazla bir kuvvetle aydnlatmaya balam
ve birlikte getirdii ray mmet gazetelerini ve buna benzer risaleleri gvendii
arkadalarna okutturmutur. Bu ekilde, teden beri Askeri Tbbiye Mektebi'nde mevcut
olan hrriyet akmlar yeniden canlanm, olgunlamaya balam ve 1 Mays 323
senesinde mektepte Mazlum Bey'in giriimiyle yeni ve gizli bir cemiyet kurulmutur.
Bu cemiyet, Mazlum Selanik, Nzm akir Haseki, Ahmed Nuri Kademesi, Avni
Kocamustafapaa, Nail Amasya ve Sadreddin Kastamonu'dan oluuyordu. Bu cemiyetin
kuruluundan nce Mazlum Bey'le Esad Kemal Metrovie arasnda hrriyet hareketleri
iin bir fikir birlii mevcut bulunduundan, bu iki arkada tarafndan verilen karar, yeni
cemiyetin mektep iinde ve dnda yaplacak faaliyetine esas tekil etmeye balamtr.
Cemiyete dahil genler birbirlerine sadk kalacaklarna, ihanet etmeyeceklerine ve

memlekette Kanunu Esasi ilan edilinceye kadar mcadeleye devam edeceklerine ant
imilerdi. Cemiyetin ama ve hedefi, memleket iinde ve dnda olumu siyasi
cemiyetlerle ilikide bulunmak, Avrupa'daki "Jn Trklerin btn yaynlarn elde etmek
ve memleket genlerine okutmakt.
Bu fedakrlarn ilk giriimi, yazmak yoluyla hkmeti idare edenleri tehdit edici bir dille
istibdat aleyhine tevik etmek olmutur. Hatta o srada ray mmet'te padiaha hitaben
yazlan bir yazy kopya ederek Yldz Saray'na gndermilerdir. Bu yaznn baz
paralarn aynen buraya ekliyorum:
"Vaktile Srbistan Kral ile Kralie Drcga'nn suret ve sebebi katillerini mkerreren ve
btn gazetelerinizle iln ettiniz. Bundaki maksad ahaneniz mlk ve asker
memurlarnza bir ibret olsun diye idi. Halbuki bugn nerede bir kral katlolunsa, nerede
bir hanedan mahvolsa enzar mmeye arpan sizsiniz.
Mithat Paa'nn katille kalbi millete atnz ceriha elan kanyor.
Cemiyetimizin, meveretimizin size bulduu arei necat, u taht saltanattan feragat
eylemenizdir. Braknz bu taht bibaht, braknz.
Meveretimiz, cemiyetimiz sizin hal ve istikbalinizi ylece hulsa eder. Haliniz krnz,
istikbaliniz de simsiyah!"
Bu yoldaki giriimler Mazlum ve Esad Kemal Bey'ler tarafndan cemiyetin dier
arkadalaryla birlikte yaplyordu. Bu genlerin 323 senesi birinci kanununda Paris'teki
arkadalarndan aldklar bir yazda stanbul hkmetinin ve zellikle sarayn her ne
pahasna olursa olsun megul edilmesi bildiriliyordu. Bunun zerine Askeri Tbbiye
Mektebi'nde genler daha heyecanl ve daha etkili bir hrriyet gsterisi yapmaya karar
verdiler. Bir akam mektep bahesinde yaptklar gizli bir toplantda mektep duvarlarna
istibdat aleyhine baz eyler yazlmasn kararlatrdlar. Bu hareketin kur'a isabet edenler
tarafndan uygulanmas daha nce kararlatrlmken bu ii Mazlum ve Nzm akir
Bey'ler gnll olarak yapmlardr. 323 senesi 22 birinci kanun sabah alacakaranlkta bu
iki fedakr koridor pencereleri arasndaki byk ve geni kntlara kmrle unlar
yazmlardr:
"Yaasn hrriyet, adalet, msavat! Kahrolsun istibdat, kahrolsun zulm!"
Bir tarafa da Namk Kemal'in;

"Eyledik vatan kisbimize sermaye"

"Biz bu denli hizmetle mi geldik dnyaya"
Dier bir duvara da;
"Mahveder kendini blbl bile hrriyet iin ekilir mi bu bel lemi bir minnet iin Din
iin, devlet iin, can ekien millet iin"
Ve daha bunlara benzer vecizeleri yazmlar ve dier duvarlara birer raptiyeyle "Hayyalel
Felah" ve "Vazife ve Mesuliyet" risalelerini ilitirmilerdir.
Mektebe hemen Mfetti smail Paa gelmi, soruturmaya balamt. Buna ramen ertesi
gece duvarlara "Bugn mektebe kpek cinsinden bir hayvan geldi; kuvvet hakka galebe
alamaz!" cmleleri yazlmtr. Saray bendegn bu pervasz genleri bin bir areye
bavurarak aratrmaya balam ve nihayet baz vicdanszlarn ihanetiyle Mazlum ve Esad
Kemal Bey'ler tutuklanm ve Tophane Zindan'na gnderilmilerdir. Bilahare Harbiye
Mektebi'nde sorguya ekilen bu fedakrlar, maruz kaldklar baskya ramen sular itiraf
ettirilemedii iin mektebe iade edilmilerdi. Hapisaneden ktktan sonra da bu genler
hrriyet savan Merutiyet'in ilanna kadar terk etmemilerdir. Yksekokullara kar
uygulanan bu bask ve tutuklamalar hrriyet faaliyetini bir trl durduramam ve Harbiye
Mektebi merkezlik grevini yapmaya devam etmitir.
Tbbiye Mektebi'nde Harbiye Mektebi tekilatna bal baz elemanlarn bulunduunu
yukarda belirtmitik. Fakat, biraz nce sz geen Mazlum ve Nzm akir Bey'ler
hareketi bamsz olarak yaplmt. Bizler, o grubun hareketlerinden baytar blm
rencilerinden Davutpaal Brhaneddin Bey araclyla haberdar oluyorduk. Birbirini
takiben yksekokullarda varln hissettiren Merutiyet taraftarlndan Yldz Saray
telaa dm ve casuslarn her tarafa salmt. Artk genlie gz atrmak istemiyorlar
ve en ufak hareketlerini byk dikkat ve zenle izliyorlard. Buna ramen de hrriyet ve
Merutiyet propagandas yryordu. ahidi olduklar btn bu bask ve tutuklamalara
kaytsz kalan ve tehditlere kulak asmayan Harbiyeliler ama uruna her tehlikeye gs
geriyorlar, mektep iinde ve dnda taraftar kazanmaya alyorlard.
Bizim amacmz yelerimizi artrmak ve bir cuma gn birka byk cami minberinden
halk isyana davet etmek ve ayn zamanda arkadalarmz Beyolu caddelerinde silahl bir
hrriyet gsterisine sevk etmekti. Hatta Sultan Abdlhamid'in istibdadna alet olanlardan

bir iki despotu da ortadan kaldrmakt. Bizler bu amaca ulamak iin urayorduk. Fakat,
felek izin vermedi. Nihayet Harbiye'de de tutuklamalar balamt.

Harbiye Mektebindeki Tutuklamalar ve Mahkmiyetim

Harbiyelilerin tutuklanmas ok dikkat ve zenle gerekletirilmiti. O gn mektebe

Mabeyin Erknharbiye Reisi Mir Abdullah Paa gelmi ve tutuklamalara onun emirleri
dorultusunda ve btn renciler, pratik dersler bahanesiyle darya karlarak
giriilmitir. Erknharp snflar bile dar kmak kaydnn dnda kalmamlard.
renciler bu vesilelerle dar karldktan sonra mektebin her taraf batan aa
yoklanm, silah ve zararl evrak aranmtr. Talim amacyla mektepten karlan bizler ise,
1323 senesi sonlarnda Pangalt Hamam'nn bulunduu caddede dzenli bir sra halinde
durdurulmu ve sokak ortasnda isimlerimiz okunarak tutuklanmtk. Tutuklananlar,
Ahmed Trabzon (Ahmed Bedevi), Halil nye, Kemal amlca, Hasan Silistre, Recep
anakkale, Sadk orlu ve Osman Trablus'tan ibaretti.
Bizleri ele veren, Osman Trablus ile Kad Sinop adnda dier birisiydi. Mektebe
getirildiimiz zaman hepimizi bir araya koydular. Ben bu frsattan yararlanarak arkadalara
yle bir teklifte bulundum:
"Eer bir zorunluluk doarsa benim adm ortaya atmaktan ekinmeyin ve bakalarn
kartrmayn."
Amacm yeni tutuklanmalara meydan verdirmemekti. Bizleri sorguya eken divanharp u
ekilde olumutur: Tophane Miri ve Mektibi Askeriye Nazr Zeki Paa, Mektibi
Askeriye Mfettii Ferik smail Paa, Mektebi Harbiye Nazr Kayserili Rza Paa, Harbiye
Mektebi Ahlak retmeni Mazhar Bey.
Sorgulama uzun srd. nk, isnat edilen su bykt: Sultan Abdlhamid'i ve
vekillerini ldrmek iin rgt kurmaktan sanktk.
Btn arkadalar, teklif ettiim gibi yalnz benim adm ileri srmler; bakaca hibir
zararl itirafta bulunmamlardr. Fakat, divanharp heyeti benden bahsedilmesinden bir ey
kazanmamt. Zaten meselenin ruhunu Osman anlatm ve beni kkrtc olarak
gstermiti.

Artk divanharp heyeti benden bilgi almak hevesine dmt: Arkadalarm kimlerdi,
dier mekteplerde bulunanlarn isimleri neydi, bunlar renmek istiyordu. Amalarna
ulaamaynca tehdide baladlar. Ayama pranga takld. Subay olan babam emekliye sevk
edilmi ve Debre'deki subay kardeim hapsedilmiti. Ayn zamanda maneviyatm,
etkilemeye ynelik abalara giriilmiti. yelerden Mazhar Bey, Lahey Konferansna
gittikleri zaman grd "Jn Trk'lerin perian hallerinden bahsetmi; smail Paa da
Namk Kemal'in ahlak dkn bir adam olduunu ve Ziya Paa'nn Adana valiliinde bir
mecidiyeye kadar rvet aldn ileri srm; Murad Bey hakknda da sevilmeyen kiilerin
karlarna alet olarak maa aldn iddiaya kalkmt. Btn bu safsatalarla, vatansever
olarak tannm ahsiyetleri kltmek ve izlediimiz yolun fenal kantlanmak
isteniyordu.
Bu gibi manevralara teden beri almlard. Nitekim, bizim tutuklanmamzdan ok nce
Harbiye rencilerinden Hsameddin Krbakkal, Kzm Hasky ve Cemil Doanclar ile
Hurid Tophane, Veliaht saray civarnda grldklerinden tutuklanmlar ve
beklemedikleri byle bir olaydan telaa den genlerin verdii kararsz cevaplar sebepsiz
srgnlerini dourmutu. Bu defa da ayn tarzda hareket etmek ve istenilen sonuca
kolaylkla varmak istiyorlard. Halbuki bizim durumumuz onlara uymuyordu.
Kalplerimizde besili ve olgun bir iman tayorduk.
Gnlerce devam eden bask ve tehditten sonra nihayet beni dllendirme yoluyla iknaya
yeltendiler ve bol keseden binbalk rtbesi vermeye ve yaverlik balamaya kalktlar.
Hatta smail Paa, Beyolu'nda atlas demeli arabalar iinde gezen yaverlerle benim
prangal durumum arasndaki fark ballandra ballandra kyaslad. Tehdit ve rtbe artrm
vaatleri kulama girmemiti. Fakat son kyaslar canm skm ve sabrm tarmt. Btn
bu anlamsz szlere toptan cevap verdim ve "Sultan Abdlhamid ... bir adamdr. Ben onun
hizmetine girmek ve rtbesini almak istemem!" dedim.
Bu szlerim zerine orada bulunanlar hemen ayaa frladlar ve hepsi "Estafurullah!"
szleriyle zerime hcum ettiler. Bununla beraber, bundan sonra durumda byk
deiiklikler oldu. Ulumu Tabiiye retmeni Miralay Fethi Bey'in bakanlnda ikinci bir
divanharp oluturuldu. Ve bir daha paalar beni yanlarna davet etmediler.
Divanharp heyeti deitii gibi tutuklu bulunduumuz yer de deitirilmiti. Mektepten
Tophane Zindan'na gnderildik. Ben tek bama bir odaya tkldm. Odann durumu ok

ktyd. Baucumda camsz ve demir parmaklkl bir pencere vard. Ayak tarafmda
bulunan demir kap ise yarya kadar parmaklktan ibaretti. Kar serpintileri pencereden ieri
dyor, esen rzgr bir taraftan girip obur taraftan kyordu. Bu cereyan arasnda
yataktan, yorgandan yoksun, ot minder zerinde yatmaya mecbur tutuluyordum.
Arkadalarn tutukluluu devam etmekle beraber divanharbe davet edilmiyorlard Ben ara
sra arabayla gzaltnda Harbiye Mektebi'ne gtrlyordum; bazen de Divanharp Reisi
Fethi Bey tutuklu bulunduum yere geliyor, hapishane subaynn odasnda sorguya
ekiliyordum.
Btn ama, dier mekteplerle olan ilikimizi ortaya karmakt. Ve bu da mmkn
olamyordu. Zavall Fethi Bey ok babacan ve temiz bir kiiydi Kendisine yle sorular
soruyordum ki, bir gn divanharp yeleri yannda alad ve kurtarlmam iin her areye
bavuracan yeminle temin etti. Yalnz benden yksek makamlara dil uzatmamam rica
ediyordu.
Ben divanharpta sank olmaktan ok davac rol gryor ve memleket hakknda birok
hakl ikyeti ileri sryordum. rnein, Sultan Abdlhamid'in cmertliinden sz ettikleri
zaman "Evet" diyordum, "Yldz Saray'nn gsterii ve tantanas yerinde; fakat snr
boylarnda, yabanclarn "z nnde bulunan subay ve askerlerimiz yrtk elbise ve
yamal pantolonla geziyor" ve paazadelerin daha doarken rtbe ve nianlara sahip
olmalarnn srrn soruyordum. Yemen isyanlarnn, Krt ayaklanmalarnn nedenini
renmek isterken, Trklerin her tarafta bo yere krldklarn iddia ediyordum. Fethi Bey
benim bu cretimi yama uygun bulmuyor, tarafmdan rtbe ve yaverliin reddini hayretle
karlyordu.
Ksacas, uzun sre Tophane Zindan'nda k kyamette yorgansz ve yataksz, ot minder
zerinde yattm. Hastalandm zaman ila bile vermediler. Tutukluluum sresince
mideme ekmek ve sudan baka bir ey girmemiti. Sonuta beni birtakm zararl
dnceler beslediim ve hafife aleyhinde suikast hazrladm ve nihayet padiah
hizmetkrlar huzurunda hakaret ettiim iin idama mahkm ettiler.

KC "J TRK" KOGRES VE AVRUPA'DAK

MUHALFLER BRLEMES

Memleket iinde bu ackl olaylar, tutuklamalar ve gittike artan basklar devam edip
giderken, memleket dndaki "Jn Trk'ler de durmadan alyorlar, gayret ve
faaliyetlerini geniletmek iin elden geleni yapyorlard. Daha nceki sayfalarda anlattm
gibi, Prens Sabahaddin Bey, Teebbs ahsi ve Ademi Merkeziyet Cemiyeti'ni kurmu;
Terakki gazetesiyle dzenli yayma balayarak fikirlerini yaymaya urayordu. Dier
taraftan br "Jn Trk" cemiyet ve gazeteleri de korkusuz ve aralksz almalarna
devam ediyorlard. Tam bu srada beklenmedik bir olay meydana geldi. Bu sefer giriim, o
gne kadar ekingen bir tavr taknan Ermeni komitecileri tarafndan geliyordu.

Ermeni Komitecilerinin Bavurusu

Cenevre'deki Ermeni "Tanakstyon Cemiyeti", Teebbs ahsi ve Ademi Merkeziyet

Cemiyeti'ne hitaben Prens Sabahaddin Bey'e gnderdii bir mektupla "nemli baz
meselelerin grlmesi iin" bir delegenin kabul edilmesini istemitir. Ayn ekilde bir
teklif Terakki ve ttihat Cemiyeti'nin temsilcisi saylan Ahmed Rza Bey'e de yaplmtr.
Birka gn sonra da Tanakstyon Cemiyeti'nin delegesi olan Malmyan adnda bir kii,
Sabahaddin Bey'in Berlin Soka'ndaki yazhanesine gelerek kendisiyle grm; bir
kongre akdini ve bir program etrafnda toplanmay ve baz icraat ekillerini teklif etmitir.
Prens Sabahaddin Bey ve dostlar bu teklifi uygun bulmular, hangi noktalar etrafnda
grleceini belirlemek iin hazrlayc bir komitenin seilmesini ileri srmlerdir.
Birka gn iinde Ermeni delegelerinin abasyla gerek Terakki ve ttihat Cemiyeti'nden
ve gerek Teebbs ahsi grubundan delegeler seilmi ve ilk toplant Prens Sabahaddin
Bey'in Berlin Soka'ndaki brosunda yaplmtr. Bu toplantda Ademi Merkeziyet
grubundan Doktor Nihad Read, Fazl Bey'ler, Terakki ve ttihat grubundan Doktor
Bahaeddin akir, Hsrev Sami Beyler, Ermenilerden de Malmyan Efendi ve dier bir kii
bulunuyordu.
Birinci toplantda Ermeniler amalarn aka sylemiler ve Ermeni komiteleri tarafndan
Sultan Abdlhamid aleyhine yaplan suikastn kt sonular verdiini ve bu yzden ok
miktarda parann heder edildiini itiraf ettikten sonra, Ermeni komitelerinin bamsz
hareket etmelerinin gerek memleket ve gerek kendileri iin iyi olmadna kanaat

getirdiklerini aklamlardr; istenilen hedefe ulaabilmek amacyla ortak bir program

dzenlenmesini ve izlenecek yollarn imdiden belirlenmesini teklif etmilerdir. Umumi bir
ekilde gsterilen bu kanaat ve dnceler herkes tarafndan ho grlmse de i ortak bir
program hazrlanmas aamasna gelince gr farklar meydana kmtr. Hatta bir ara
grmeler kesintiye uram ve en sonunda u esaslar zerinde anlama salanabilmitir.
Her cemiyet kendi kimliini korumakla beraber prensip dncesini bir an iin dikkate
almayacak; dierlerinin eletirisiyle megul olmayacak; istibdada son verilmesi iin ortak
bir program altnda allacak; alma tarzn da bu cemiyetin gizli ekilde seecekleri
delegeler belirleyecekler.
Bu karara varabilmek iin ok emek harcanm ve alld zere Ahmed Rza Bey ikide
bir bozgunculuk ruhunu ortaya koymaktan geri kalmamsa da Doktor Bahaeddin akir
Bey'le Ermenilerin basks ve biraz da tehdidiyle Ahmed Rza Bey'in bozgunculuu
bertaraf edilmi ve komite toplantlar baarl bir sonuca ulaabilmitir.

Kongre Grmeleri ve Tartmalar

1907 senesi ilkkanununda genel kongre toplantlarna balanmtr. Kongre'ye Prens

Sabahaddin Bey bakanlk etmitir. Celse aldktan sonra hazrlayc komite tarafndan
hazrlanan gndem grlrken hi beklenmeyen ve lzumu anlalamayan bir anda
Ahmed Rza Bey sz alm, hilafet ve saltanat haklarnn kongre tarafndan kabul
edildiinin hemen ilann istemitir. Bu talep baz kongre yeleri ve zellikle Ermeniler
zerinde olumsuz bir etki yarattndan teklifin gereksizlii ileri srlm ve kongre altst
olmutur.
Esasen Ahmed Rza Bey'in bekledii de buydu ve amaca da ulalmt. nk, ncelikle
kongre kararlarnda kendisi etkili deildi; toplantlara istemeyerek katlyordu. Ayrca,
bakanlk makamn bir bakas, rnein Prens Sabahaddin Bey igal etmi bulunuyordu.
Bu iki olay, kendisinin olumsuz ruhunu kamlamaya yeterli gelmiti.
Bakanlk makamnda bulunan Prens Sabahaddin Bey, kongre yelerini yattrmaya
almsa da bunu baaramamt. Esasen kendisi hazrlk komitesinde almadndan ve
orada cereyan eden olaylar hakknda yeterli derecede bilgi sahibi olmadndan, grler

arasndaki fark tamamen bilmiyor ve buna kar yattrc cevaplar bulmakta glk
ekiyordu. Bundan dolay tartmalarn devam srasnda Fazl Bey sz alm ve yle
demitir:
"Ahmed Rza Bey ve hazr bulunanlardan herhangi bir arkada kongreye istedii teklifi
yapmaya yetkilidir. Teklifin mutlaka hazrlk komitesi tarafndan formle edilmesi art
deildir. Kongremizin bu gibi meseleleri inceleyecek komisyonlar vardr. Ahmed Rza
Bey'in teklifi de oraya gider ve varlacak sonu umumi heyete arz olunur."
Bu teklif kabul edilmi ve kongrenin dalma tehlikesi bu ekilde ortadan kalkmtr.
Ahmed Rza Bey'in teklifini grecek komisyon hemen toplanm ve bakanla da
Ahmed Rza Bey seilmitir. Fakat grme iyi idare edilememi ve durum kt bir ekil
almtr. Ermeniler yle diyorlard:
"Biz burada saltanat ve hilafetin hakkn korumak iin deil, mazlum Osmanllarn gasp
edilmi haklarn geri almak amacyla toplandk. Padiahn kendisini koruyacak paras,
askeri ve hafiyeleri vardr. Dolaysyla bir ihtilal kongresinde hkmdar hukukundan
bahsetmek, 'ihtilal' kelimesinin ierdii anlam ve ruhu anlamamak demektir. Burada bou
bouna tartmakla veya ara sra gazete karmakla amaca ulalamaz. Bo yere milleti ve
kendimizi aldatmayalm."
Bu szler Ahmed Rza Bey'in dncelerine uygun gelmediinden hemen bakanlktan
istifa ederek krsden ayrlmtr.
Bundan sonra bakanlk makamna Fazl Bey seilmitir. Fazl Bey durumu zetlemi ve
ihtilal hareketinin nemi ve anlam zerinde durmu; hedefe varmann ahsi dncelerden
uzaklamaya bal bulunduunu anlattktan sonra Ahmed Rza Bey'e sormutur:
"Siz hilafet ve saltanat hukukunun aleyhine ne gibi bir ey sezdiniz ki, kongrenin
gndemine byle bir maddenin konmasnda srar ediyorsunuz?"
Ahmed Rza Bey buna u cevab vermitir:
"Biz 93 Kanunu Esasi taraftaryz. Onda hilafet ve saltanat hukuku sakldr. Dolaysyla
Ermeni vatandalarmzn bunun aleyhinde olmadklarn sylemeleri gerekir. Ancak,
ondan sonra kendileriyle ibirlii yapmay uygun buluruz."
Fazl Bey bu sefer Ermenilere hitaben;

"Hristiyan bir unsur olmanz itibariyle hilafetle alakanz var mdr? Hilafetin ve
memlekette meruti saltanat hukukunun aleyhinde misiniz?" sorusunu yneltmitir. Onlar
da;
"Trk vatandalarmzn kendileri iin kutsal kabul ettikleri meruti saltanat ve hilafet
meseleleri bizi ilgilendirmedii gibi, bunlann aleyhinde de deiliz" demilerdir.
Bu cevaplardan sonra bunlara benzer baz dedikodular hakknda da Prens Sabahaddin Bey
gzel ve ak konuarak aklamalarda bulunmu ve anlamsz szlere nem verilmemesini
umuma tavsiye etmi olduundan, kasten krklenen yanl anlalmalar ortadan kalkm
ve kongrede beliren kasvetli hava dalm ve alma imknlar domutur. Her nedense
bu ikinci kongre toplantsnda herkes daha mlayim ve daha ok anlamaya eilimli
bulunuyor ve ortak almaya taraftar grnyordu.

Kongrenin Yaymlad Beyanname

Kongre baaryla sonulanm, aaya aynen koyduumuz beyannameyi yaymladktan

sonra dalmtr:
"Osmanl Muhalifin Frkalar Kongresi'nin Beyannamesi
Trkiye'de icray faaliyet eden fnk muhtelife tarafndan 27, 28, 29 knununevvele
msadif gnler zarfnda mnakid kongre Devleti Osmaniye'yi tekil eden milletler
beyninde ittilada muvaffakiyet hasl olduunu resmen iln eder, o milletler ki padiah
lhk Abdlhamidi Saniyenin cinayat gaddaranesi sebebile memlekete musallat olup btn
cihana bir manzarai nefret ve istikrah arzeden idarei mstebideden mtereken azap
ekiyor.
Otuz seneden beri devam eden bu devir zannolunduu gibi yalnz Hristiyanlar hakknda
deil, btn Mslmanlar iin de mucibi harabi oldu. Hnkr menfaati ahsiyesi uruna
Hristiy anlar tazyiki daimi altnda bulundurdu; katlim etti. Mslmanlara gelince taht
esarete soktu; nefy tarip etti; kesti, ldrd. Sonra da kendinin ve etrafndaki canilerin
beeriyete kar icra ettikleri su-ikastlerin mesuliyetini Mslmanlarn zerine atarak bu
suretle de mileli mtemeddine nazarnda haksz olarak mtteham addedilmelerine
sebebiyet verdi. Devletin btn akvamn Abdlhamid birbirini mteakip zulm

cinnetkranesine kurban etti. Aralarnda din ve milliyet husumetleri uyandrmak ve bu

husumetleri deta bililtizam idame etmek suretile cmlesini alettevali birbiri zerine sald:
Trk, Ermeni, Rum, Bulgar, Arap, Drz, Krd, bunlarn hepsi nefiy, tazyik, katlimlar
grd, rendi. Btn bu cinayetlere dehetli bir ty diken Ermeni katliam, elhaleti hazihi
devam eden Arabistan kitali failine 'Byk katil', 'Krmz Sultan' unvanlarn kazandrd.
Bu cinayetlerden baka Abdlhamid Trkiye'nin btn kuvvei ha-yatiyesini bittedric mahv
ve ifna edici bir politika takip etti. Milletin ticaretine, idareye, maarife mteallik btn
hayat, madd ve mnevisini mall ve muattal kld.
Vicdanlarda arzuy teemml, fikirlerde sevday hrriyet husule gelir korkusile -iktidar
nisbetinde- maarife sed ekti, iktisab ilm marifete hahikr olan btn bu milletleri
vesaiti tahsilden mahrum etti. Mektepleri kapad, muallimini hapse att, akirdan srd,
mektep namna kade brakt tesisatta ise tedrisat misli grlmemi bir sansrn fart
tecesss tahtnda hi hkmne indirdi.
Matbuat tamamyla esaret altndadr. Sansr memurlar tarafndan msaade edilen
veyahut yine onlar tarafndan icat olunan havadisten baka bir ey neir ve iaaya kimse
mezun deil. Bu ekilde Devleti Osmaniye hkimi mutlakmn arzusuna binaen kurulmu bir
nevi riya ve cehalet duvarile muhat bulunuyor.
Abdlhamid yalnz her eyden aciz olan nev nemay mneviye mni olmad; tebaasn
refah maddiyi temin arelerinden de mahrum etti. Bu cihetten de halk alk ve sefalet
iinde! Birtakm haris ve namussuz memurlar tarafndan toplanan haksz vergiler yol ve
kanal inasna hasredilmiyor; Sarayn kasalarn doldurmaya, Yldz haeratn beslemeye,
zenginlendirmeye, hafiyeleri ve harite Trkiye ahvaline dair Avrupa'y aldatan ve
memleketin en byk dman olan Abdlhamid'in medih ve sitayiinde bulunan gazeteleri
doyurmaya sarf olunuyor.
Amedi ddn men'i ve bennucibi emir kimseye pasaport verilmemesi faaliyeti ticariyeyi
mmknsz klyor. Mkellefat resmiye, murabaha, ademi asayi ve emniyet, vastai
nakliyenin yokluu, kylnn elinden tohumlarn bile cebren alnmas ziraati mahvediyor.
Bir zaman dnyann zahire anbar addedilen o en mnbit ve mahsuldar topraklar bile
imdi kuru bir l halinde! Ormanlar, mdenler almyor, iletilmiyor. Vaka devletin
bana km bir sr sermayedarane imtiyazlar bahediliyor. Fakat bunlarn o
imtiyazlardan istihsal ettikleri menafi yalnz kendi ceplerine mnhasr kalyor.

Buna binaen mlkn her cihetinden muhtelif millet ve mezhepte binlerce halk maskat ve
re'si olan yerleri terk ile hrriyet, asayi, emniyet ve biraz da vastai maiet bulmak emelile
Avrupa ve Amerika'ya kadar gidiyor. Bu suretle muhaceret, kaht gala ve katlima yardm
etmi oluyor, memleketin nfusunu hemen o nisbette tenkis ediyor.
Trkiye'nin mzayakas, sefaleti harici politika noktai nazarndan da yine bu derece ackl
bir haldedir. Abdlhamit husus bir siyaset takip ederek Devleti Osmaniye'yi tamamile
itibardan drd; hrriyetperver devletlerin rabet ve muhabbetini nefrete mnkalip etti.
O devletler ki Paris ve Berlin muahedelerinde slahat vaitlerine mukabil Devleti Aliye'yi
klliyen mukasemeden esirgemiti. Bu slahat eer zamannda icra edilmi olsayd
memleket yeni bir hayat kazanr, imdi bereket iinde bulunurdu. Bilkis defat ile resmen
vdolunan bu slahatn ademi icrasnda gsterdii inad ile padiah lhik tebaas iinde
bundan bilhassa mutazarrr olan akvamn muhikkane kyamna sebebiyet vemi ve
mdahalei ecnebiyeyi davet etmi oldu.
Bu meun usul idare mlkn klmesini inta etti. Eer biraz daha devam ederse
Arnavutluk, Makedonya, Arabistan, Ermenistan da phesiz devletten ayrlacak ve
etrafnda ya mlkn tevsi veya mal, ticar menfaatler istihracn arzu eden yahut
ahalisini yerletirmeye toprak arayan hkmetlerin penei hrsna decek.
Bu ahvalin inta ettii harekt ihtillkrane imdiye kadar ayr ve birbirinden farklyd;
bugn mteaddit mahallerde Mslman ile Hristiyann mtereken hareketleri isbat
eyledi ki btn ahalii memleket eza ve cefadan usanm; padiahn kendilerini uurumlara
srklediini anlam!
Bugn biraz mlhazaya iktidar olanlarn hepsi hkmeti hazirann tebdiline msaraatla
devleti izmihlalden ve mahv taksimden kurtarmak mmkn olduunu pekl gryor. Bu
kadar felketlere sebebiyet veren bir usul idareyi derhal ve her ne vasta ile olursa olsun
ykmak elzemdir. Bunun iin matlubumuz:
1-

Sultan Hamid'i tahttan feragate icbar,

2-

darei hazirann esasen tebdili,

3-

Usul meveret ve merutiyetin tesisi (Ayan ve Mebusan meclisleri).

Felketi umumiyeye sebebi asl olann izalesi slahata en birinci arttr. Onunla beraber
istibdat, casus korkular, siyas emniyetsizlikler de mahvolmal. Sonra usul merutiyetin

ihdasile btn akvam devlet hukuk ve vezaife msavi addolunarak ihtiya ve arzusunu
ilna muvaffak olur ve bir ittihad suluhperverane iinde herkesin hakk, hrriyeti temin
olunur.
te kongreyi birletiren maksat budur. Bu maksat bir toprak evld olan ve ayn suretle
zahmet eken memleketimiz akvamnn arzusuna muvafktr. O kavimler bugn hrriyet ve
saadette olan hisselerini mttehid bir hareketle istihsale karar vermilerdir.
Her komitenin program ve harekt hususiyesine riayet ederek mtereken almak iin
halisane ve uhuvvetkrane ittihad ediyoruz. Mcadeleye balamadan evvel hdisat
karsnda ftur getirmeyeceimizi birbirimize vdediyoruz. Trkiye'de yeni bir devrin
zuhuruna muvaffak olmadan terki silh etmeyeceimizi hnkra iln ederiz.
Ar fedakrlklarla azm bir gayret ve metanete mtevakkf olan bu anl ve meakkatli
azim ve teebbste umumun bize muavenette bulunmasn isteriz. Serbeste taharriyat ve
tetebbattan menolunan ulema ve hkemaya, miri memurlar tarafndan soyulan, ikence
eken, haksz vergiler altnda ezilen, bir kuru ekmekten, bir avu topraktan bile mahrum
kalan kyllere, iftilere, emniyet ve hrriyetin yokluundan nai iinde gcnde devam
edemeyen tacirlere, a, plak, sefalet iinde olan ve sonra da padiahn emriyle
vatandalar zerine yrmeye mecbur tutulan askerlere, hasl devletin dehetli bir tazyiki
altnda ezilen btn milletlere bu talebimizi tekrar ederiz. T ki herkes bu zulm ve hacalet
hkmetini muktedir olabilecei vasta ile devirmek iin hrriyet, inklp ve slahat
fikirlerini bizimle beraber kabul eylesin. Otuz senelik uzun bir tecrbe pek ac bir surette
gsterdi ki bu dehetli bely esaretten kurtulmak iin sulhperverane vesaite mracaat
kifayet etmiyor. Her refedilen avaz istirhama, her takdim olunan arzuhale hnkr cebir
istimali, nefy, katlim cezalarile cevap verdi.
Binaenaleyh kongre fruku muhtelifenin vesaiti ihtillkianeye mracaat lzumunu ittifak
ra ile tasdik etti.
imdiye kadar vukubulan umum harekt ihtilliye ve bilhassa Trk ve Ermeni fruku
muhtelifesi faaliyeti cedidesinin bahettii se-merat bu kararn isabetini teyit eder. Zaten
hkmetin cebir ve zulm Anadoludaki vilyetlerin ekserisinde bu arei ihtilli meru ve
mecbur klyor.
Bizi ihtille sevkeden sebep hkmeti hazirann cinayetleridir. Mcadeleye hazr
olduumuzu iln ve atide mnderi vesaiti umuma tavsiye ederiz:

1-

Hkmetin efal ve harektna kar silh ile mukavemet,

2-

Siyas ve iktisad tatili itigalt ile silhsz mukavemet (polis ve hkmet

memurlarnn tatili meguliyeti),

3-

Hkmeti hazraya vergi vermemek,

4-

Ordular dahilinde telkinat: Asker, ne evld vatana, ne de erbab kyama kar

yrmemeye davet olunacak,

5-

Kyam umum,

6-

Hdisatn gsterdii lzuma gre sair vesaiti icraat.

Mazlumlarn hepsi bizim gibi azmederse o hkmet yaknda ortadan kalkar. O hkmet ki
yklmaya yz tutmu bir duvar halindedir. Onu ykmaya ve onun yklmasile selmete eren
vatan dahilinde ziyay hrriyet ve adaletin temevvcne bir omuz darbesi kifayet eder!
Yaasn imdiye kadar mteferrik bir halde bulunan milletlerin ittihad! Yaasn kuvvei
ihtilliyenin itimai!
Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti, vastai neriyat: ray mmet ve Meveret.
Ermeni htilal Heyeti Mttefikas (Tanakstyon), vastai neriyat: Duruak.
Msr Cemiyeti srailiyesi, vastai neriyesi: Lavara.
"Hilafet" heyeti tahririyesi: Trke ve Arapa vastai neriyat (Londra).
Armenya gazetesi heyeti idaresi, vastai neriyat (Marsilya).
"Razmik " heyeti idaresi, ihtilal nairi (Balkan memleketleri).
"Hayrenik" heyeti idaresi, ihtilal nairi (Amerika).
"Ahdi Osman'" Cemiyeti (Msr).
Teebbs ahsi ve demi Merkeziyet, Merutiyet cemiyeti, Gairi efkr: Terakki.

Kongrenin Kabul Ettii eitli Teklifler

1- ran Meclisi mebusan reisine gnderilen telgrafname:

Avrupa'da itima eden Devleti Osmaniye fiiruku muhalife ve icraiye kongresi, hukuk ve
vazifelerine itminan kalb ile vkf ve milletinin hrriyet ve adaleti iin mcahid, ran
milleti mebuslarna muhabbeti amikasn arzeder.
Kongre mit eder ki. Devleti Osmaniye'de tesis edilecek idarei meruta, iki komu
memleketi birletiren dostluu takviye edecek ve arkn temeddnne hizmet eyleyecektir.
Yaasn ran Meclisi Mebusan!
Kongre resas: Malmyan, Ahmed Rza, Prens Sabahaddin
2-

Muhtelit daim komite:

Kongre, tekilt dahiliyesi bulunan frkalarn zasndan mteekkil olmak zere daim ve
hafi bir muhtelit komite tesisine karar verdi. Bu komitenin nizcunnamei dahilisi mevcuttur.
Tekilt ve icraat son derece mektum tutulacaktr. fay esrar mcazat edideyi davet
eder.
3-

Mareketi ihtilliyeye davet:

Makedonya denilen vilayetlerimizdeki vesair yerlerdeki akvam muhtelifeye mensup

msellh eteler, mazlum ahaliye tecavz ve yekdierile muhasama ederek nefreti
umumiyeyi celp, mstebidi zami memnun vefelsefei esasiyei ihtilli tayir etmektedirler.
Kongre, hedefleri -ahalinin saadeti, vatann selmeti, fikri hrriyet ve adaletin tesis ve
tamimi, hkmeti hazrai mstebidenin ilgas olmas lzm gelen fruku muhalifeyi
silhlarn mtereken ve nttehiden hkmeti Hamidiye aleyhine tevcihe davet eder.

4-

Vatan mterekimizde hidemat fedakrane ibrazile mahpes ve menfada inleyen

mazlmini hrriyete ve selm hrmet ve uhuvvet isali.

5-

Hainlerin tecrimi.

Fruk muhalifeye mensup olduklar halde bilhare hkmete satlan, esrar cemiyeti fa
eden ve her suretle maksada muhalif harekette bulunduklar efalile tebeyyn eden
hainlerin 'muhtelit icraat komitesi' nizamnamesi mucibince cezalandrlmalar.
6-

Neriyat ihtilliye:

Kongre neriyat ihtilliyenin efkr ahalide husule getirdii tesir ve inklbat nazar
dikkate alarak Trke, Arapa, Krte, Arnavuta, Ermenice, Bulgarca, Rumca resaili
mteselsile nerini ve bunlarn tekilt dahiliyeleri vastasile tevziini taht karara ald.
Bilhassa kyllere, memurine, asker ve zabtana, ulemaya, sunufu liye ashabna ve
kadnlara hitaben intibahnameler yazlacaktr.
7-

Gelecek kongrenin tarihi:

Gelecek kongrenin 1908 senei efrinciyesi nihayetine doru inikad karargir olmutur.
Maamafih bu tarih, mecburiyet zuhurunda, daim komiteyi tekil eden frkalarn
muvafakatile tebdil edilebilir."

Beyannamedeki imzalardan anlald gibi, bu ikinci "Jn Trk" kongresine btn

Osmanl ihtilalci frka ve komiteleri katlm ve kongrede temsil edilmilerdir. Bu ekilde
ilk kez olarak Sultan Abdlhamid muhalifleri birlemi ve ortak ama etrafnda toplanm
oluyordu. Fakat, bir sre sonra Rumeli'de ba gsteren askeri ayaklanma, beyannamede
karar altna alnan alma tarznn uygulanmasna gerek brakmadan, Merutiyet'in ilanyla
sonulanm ve bu ayaklanma baarnn balca etkeni olmutur.

MAKEDOYA MESELES VE MERUTYET SYAIA ETKLER

Paris'te kongre grmeleri cereyan ederken ieride de nemli faaliyetler oluyor ve

inklap oluumlar her tarafta istibdat aleyhine ve memleketin maruz kald mdahalelere
kar koyacak giriimlerde bulunuyordu. Bu konuya dair etrafl aklamalarda bulunmadan
nce Makedonya'nn -vilayat selase- o gnk durumu hakknda okuyucularm
aydnlatmay gerekli gryorum.
Vaktiyle Tbbiye Mektebi'nde kurulan ttihat ve Terakki Cemiyeti Rumeli'de hzla
yaylmt. Byle olmasnn birtakm nemli nedenleri de vard. zellikle Bulgar, Srp ve
Yunan etelerinin varl ve Makedonya'ya milletleraras adli denetim konmas bu
yaylmada ok etkili olmutur. Vatansever nc ordu subaylar memleketin maruz
kald yakn tehlikeyi sezmiler ve daha samimi bir fedakrlk hissiyle birbirlerine
yaklamlard. nk, adli denetimin olumas, baz yabanc subaylarn Bulgar

komitelerini daha yakndan tevik etmesine yaryor; Makedonya'daki olumsuz ruhu

kolaylkla besliyordu. Halbuki adli denetimin kurulmas, komitecilie son vermek amacna
dayanyordu. imdi durum deimi, ama tersine dnmt. Kald ki, adli denetim zaten
Sultan Abdlhamid'in yanl idaresi ve kaytszl yznden kurulmutu. Ufak bir aba ve
biraz iyi niyet bu denetime kolaylkla engel olabilirdi. Bu denetim gitgide nitelik
deitirmi ve Avrupa devletleri iin Osmanl hkmetinden taviz koparmaya da vesile
oluturmutur. Bu konuda sylenecek birok ey ve gsterilecek birka resmi belge
mevcutsa da, bunlar -imdilik- yaymlamay uygun bulmuyorum. Ancak, olaylarn
cereyann biraz aklam olmak iin, Makedonya'y ve adli denetimin oluumunu
ilgilendiren birka belgeyi buraya eklemekle yetineceim.

Makedonya'da "Adli Denetimin" Kurulmas

Makedonya, Bulgaristan'n "Emirlik" olmasndan sonra bir anari blgesi olmutu. Bulgar
subaylarnn oluturduu komiteler, dier unsurlarn zararna halk aldatmaya ve ziyana
uratmaya urayorlard. Sonralar Srplar da ayn yola girmiler ve Rumlar da ete
hareketlerine girimilerdi. Ve btn bu zararl oluumlar Osmanl hkmetinin ciddi bir
nlem alamamas nedeniyle genilemiti. Komiteciler Bulgaristan'dan ve Yunanistan'dan
olaanst yardm gryor ve her trl ihtiyalarn salama imknn buluyorlard.
ler bu ekle sokulduktan sonra, baz taraflardan Makedonya'ya "adli denetim" konmas
teklif edilmeye balanmtr. Rus ve Avusturya-Macaristan hkmetleri bu teklifi
desteklemekte gecikmemilerdi. Bu iki hkmet arasnda grmeler cereyan ederken baz
siyasi mahfillerden Osmanl hkmetinin dikkati ekilmi ve daha nce faydal ve gerekli
nlemlerin alnmas nemle tavsiye edilmise de Sultan Abdlhamid idaresi bunlara kulak
asmam ve bunun sonucu olarak "adli denetim" teklifi gereklemitir. Bu konu etrafnda
baz sefaretlerle cereyan eden telgraf haberlemelerini aynen buraya alyorum:
"Viyana Sefareti seniyesinden Mabeyini hmayun Bakitabetine
Sferay ecnebiyeden biri tarafndan cizlerine ita klnan malmat mahremanede eer
Makedonya'da haydut etelerinin vcudu sebebile elyevm mevcut olan hale bir mddet
daha are bulunmaz ve saltanat seniye kendisinin bu hale bir netice vermeye muktedir

olduunu gstermezse Avrupa devletlerinin bir mdahalei fiiliye meselesini mevkii

mzakereye vazeyieyecekleri bildirilmitir.
26 Mays"
Viyana'dan gelen bu telgraftan sonra Berlin Sefareti'inden de u telgraflar gelmiti:
"Berlin Sefareti seniyesinden Mabeyini hmayun Bakitabetine Dveli muazzamann
Makedonya'da umuru adliye hakknda bir nevi kontrol tesisini hkmeti seniyeye teklif
eylecekleri Almanya devletince mevsukan haber alndndan teklif mezkru hkmsz
brakmak ve hi olmazsa devletlerin tekliflerini kabul ettirmek zere fevkalde ibram ve
srar edebilmelerine meydan vermemek zere Berlin kabinesi Makedonya'nn ahvali
adliyesince karihai saltanat seniyeden baz mertebe slahat icra edilmesini vesateti
cizanemle tavsiye etmekte olduundan arz keyfiyete msaraat ederim.
28 Knunuevvel"
"Berlin Sefareti seniyesinden Mabeyini hmayun Bakitabetine
Makedonya ktasnda mevkii icraya vaz' Rusya ve Avusturya devletlerince tasavvur edilen
murakabei adliye meselesi hakknda Hariciye Gazrile yeniden mlakat ettim. Gazr
mumaileyh Almanya devleti bu ie dair hkmeti seniyeye vakti merhununda vesayay
mnasebede bulunabilmek iin, evvel beevvel devleteyni marni-leyhima tarafndan
imdiye kadar Babli'ye ne gibi tebligat vukubulduunu bilmeye muhta olduunu beyan
etti.
31 Knunuevvel"
Mabeyin bu telgraflara u yolda cevap gndermiti:
"Mabeyini hmayun Bakitabetinden Berlin Sefareti seniyesine
Cevap- Makedonya'da Rusya ve Avusturya sivil memurlarnn nezareti altnda icras
tavsiye klnan slahat adliye hakknda Viyana kabinesi ahiren saltanat seniyenin ehri
mezkrda mukim maslahatgzarna bu bapta tanzim klnan lyihann kariben hkmeti
seniyenin tasdikine arz olunacan bildirdii gibi saltanat seniyenin Petersburg Sefiri
vastasile Rusya Hariciye Gezareti nezdinde icra ettirilen vesayaya cevaben dahi nezareti
muarunileyha bu meseleye dair henz Rusya ve Avusturya devletleri arasnda itilf tam
husule gelmediini ve u kadar var ki vakti merhunu hulul ettike hkmeti seniyenin

Makedonya vilyatnda hali hazr siyasiye ve zat hazreti padiahinin nfuzuna halel
getirebilecek ahval ve hdisata mahal brakmamak zere Viyana ve Petersburg
kabinelerinin bu bapta safede geldikleri mesaiye muaveneti ciddiyede bulunacam
kaviyyen mit eylediini sylemi ve eer Babli bu ite devleteyne muvafakat ederse
baka bir devlet mdahale edemeksizin bu i tesviye edilmi olacan da ilvei makal
etmi olduundan bu tafsiltn Berlin kabinesine tebliine memursunuz.
1 Knunusani"
Durumun nemini anlayan Babli, Makedonya adli slahat hakknda bir tasar
dzenleyerek ilgili devletlere vermi; bu konudaki etkiyi anlamak zere sefaretlere de
telgraflar gndermiti. Bunlara Berlin Sefareti'nden u cevaplar gelmitir:
"Berlin Sefareti seniyesinden Mabeyini hmayun Bakitabetine
Hkmeti seniyenin Makedonya'da icra klnacak slahat adliye hakkndaki kararn
hkmeti metbuasna iar etmi olan Almanya'nn Dersaadet Sefiri Baron Maral
hazretleri eer Makedonya vilyatnda deavinin hall fasln tesrie medar olmak zere
ittihaz klnan bu karar mevkii icraya vazolunursa Rusya ve Avusturya sivil memurlarnn
kontrol veyahut nezaretle mkellef bulunarak mdahale etmelerine filhakika lzum
kalmayacan ve zaten kendileri Makedonya'da bulunarak usul cedidenin sureti tatbikini
greceklerinden hkmeti seniyenin reyi mstakiliyle ittihaz ettii bu kararn netayicini
bil mklt mahade ve kaydedebileceklerini cevaben Babli'ye beyana memur
edilmitir.
2 Knunusani"
"Berlin Sefareti seniyesinden Mabeyini hmayun bakitabetine
Almanya Hariciye Gazrile bu kene vukubulan mlakat zizanemde nazr marnileyh
Makedonya'da icra klnacak slahat adliye hakknda Avusturya ve Rusya devletlerinin
Dersaadet sefirlerinin hkmeti seniye nezdinde vukubulan teebbsatndan dolay
Bablice izhar edilen endie nabemehal olduunu ve herhalde mbaladan gayri azade
addedileceini beyanla bundan sene evvel Morstek mlakat esnasnda karargir olar
program ahkmna tevfikan marnileyhima Avusturya ve Rusya sefirleri kavanini
mer'iyei saltanat seniye dairesinde umuru adliyenin Makedonya vilyatnda mihveri
muttaritte cereyann talebe memur olup hkmeti seniyece tatbiki mutasavver olan tedabir

hakknda istihsali malmat etmedike devleti Aliyerin erefine ve hukuku hkimiyetine

sekte getirebilecek surette tebligat katiye icra etmeyecekleri Almanya devletinin Viyana
kabinesinden istihsal eyledii malmattan msteban olduunu ve hatta Avusturya ve
Rusya'nn Dersaadet Sefirleri kariben Babli'ye bu mealde bir tebligat icrasna da memur
edileceklerini syledi.
3 Knunusani"
Denetim meselesi hakknda Viyana Sefareti'nden gelen bir telgraf:
"Viyana Sefareti seniyesinden Mabeyini hmayun Bakitabetine
Hariciye Gazr tarafndan vukubulan davet zerine nazr marnileyh nezdine gittim.
Marnileyh Makedonya murakabei adliyesi meselesinden bahsederek eer Babli
slahat adliye vesaireyi karihasndan icra edecei hakknda teminat muk-taziyeyi vermi
olsayd, murakabei adliye meselesinde Viyana kabinesinin hkmeti seniyeye muaveneti
mmkn olabileceini, fakat bu teminatn verilmemesi o yolda bir meslee mni
olduunu ve ezcmle Babli Makedonya'da uabat idarei hkmete icra eyleyecei
slahat hakknda bir muhtra gndereceini vd etmi olduu halde bu muhtrann henz
Avusturya'ya tebli olunmadn beyan etti ve murakabei adliye meselesi hakkndaki
mzakeratn hali hazrna nazaran Avrupa ittifakndan ayrlmamak kaziyesi Avusturya'nn
umum politikas mukteziyatndan olduunu syledi.
7 Knunusani"
Buna cevaben Mabeyin Bakitabeti'nden Viyana Sefareti'ne u telgraf ekilmitir:
"Mabeyini hmayun bakitabetinden Viyana Sefaretine
Cevap- Avrupay Osnani vilyat selsesinde tatbiki mmkn olan slahat hakknda
Bablice tanzim klnmakta olan muhtra iki gne kadar Avusturya'nn Dersaadet
Sefiri'ne tebli olunacaktr. Teminat maddesine gelince: Bablinin hsnniyeti ve ecnebi
mdahalesine meydan vermemek hususundaki arzusu Viyana kabinesini temine kfi
mevaddandr. Bu ite Babli'nin Avusturya devletine teminat filiye ita edememesi tabiati
maslahatn tevlid ettii bir hal olup bu imknszlk Avusturya'y eer murakabei adliye
meselesinde hkmeti seniyeye ibraz muavenet ederse bu muavenetin tevlid ettii
minnettarln asar filiyesi ibraz olunaca hakknda tereddt ve pheye duar

etmemelidir. Avusturya Hariciye Gazr'na bu mealde tebligatta bulunmaya bairadei

seniyei mlkne memursunuz.
8 Knunusani"
Adli denetim meselesi ortaya atldktan sonra Avusturya-Macaristan hkmetinin taviz
koparmak sevdasna dt aadaki telgraflardan anlalmaktadr.
"Viyana Sefareti seniyesinden Mabeyini hmayun bakitabetine
Gayet mahremanedir Hariciye Gazr Avusturya devletinin Makedonya ktasnda takip
eyleyecei politika hakknda bir karar kat' ittihaz eylediini beyanla adliye murakabesi
hakknda atizzikir teklifte bulunmutur:
Eer Babli Metrovie ile Talca arasndaki imendiferin iltisak peydasna muvafakat
ederse ve eer -baka vilyatta dveli saire hakknda yapld gibi- Kosova ve Selanik
vilyetleri dahilinde imtiyazn istihsali hakk da Avusturya Macaristan'a hasrolunursa
Viyana kabinesi murakabei adliyeyi neticesiz brakmak taahhdnde bulunaca gibi
bilcmle Balkan mesailinde saltanat seniyeye muavenet eyleyeceini de taahht edecektir.
Bu teklifi kabul olunmad halde devleti marnileyha Balkanlar'da imdiye kadar takip
etmi olduu politikada devam eyleyecektir.
13 ubat"
"Hariciye Gazr Kont Golohofski'nin mddeti gaybubetinde marnileyhe veklet
etmekte olan Hariciye Gezareti muavini evveli bu kere Kont Golohofski'nin beray tebdili
hava Viyana'dan hareketinden evvel cizlerine vukubulan baz ifadat mahremanesindn
yeniden bahseyleyerek baz devletler tarafndan Makedonya umuruna vukubulan
mdahalenin tedidine ve ezcmle Rumelii ahanece ahiren tesis klnan halin yeniden
tdil ve tebdilini talep eylemelerine bahane braklmamak zere canibi Babli'den hibir
ey yaplmadn beyan etti ve bu szne bir delil olmak zere vilayat selse jandarma
heyetinin takviyesine canibi askeriden kur'a efrad tahsis ve jandarmalara nevicat esliha
tevzii maddelerine dair devletlerin defatle vukubulan mracaatine ramen hibir karar
verilmediini irae ederek bu iki meselenin sratle halli lzumunu sureti mahsusada beyan
eyledi.
25 Austos
Mahmud Gedim"

"Umumi Mfettiliin" Oluturulmas

Btn bu haberlemelerin sonunda Osmanl hkmetinin atalet ve yaval yznden

Rumeli vilayat selasesinde adli denetim ortaya km ve milletleraras bir tekilat
Makedonya blgesine yerlemitir. Bu tekilatla beraber Osmanl hkmeti de bir umumi
mfettilik oluturarak ayn zamanda faaliyete gemitir. Umumi mfettiliin isteklerinin
yerine getirilmemesi daha vahim sonulara yol amtr. te baz belgeler:
"Rumeli vilayat Mfettii umumsi Hilmi Paadan Mabeyini hmayun bakitabetine
Mahi halin drd tarihli telgrafnamei lileri de vsl desti tazim olmutur. Makam vly
Seraskeriden ahiren vukubulan bir istilma cevaben Rumelii ahanede asayi ve inzibatn
muhafazas yalnz jandanna heyetine ihale edilirse ahvali umumiyenin bilhare aresi
bulunamayacak derecede kesbi vehamet eylemesi zarur olduunu, ezcmle cihat
muhtelifeden gelen ekiya eteleri meydan msait bularak fazahat cinayetkranelerine
germi vereceklerinden bir mdahalei filiyei ecnebiye vukuu ihtimali kesbi kuvvet ve hatt
belki kesbi zaruret eyleyeceini bildirmi idim. Zat vly Seraskerinin asakiri ahanenin
ekiya takibatnda istihdam edilmemesi ve vazifei takibatn jandarmalara hasrolunmas
arzusunu ediden iltizam eylediklerini revi hal gstermekte olduundan eer bu suret
hkmeti seniyece kabul ve tasvip buyurulursa artk buraca vazifei cizinin de lzumsuz ve
mnsz bir ekil alacan beyana msaraat eylerim.
6 Knunusani"

"Mabeyini hmayun bakitabetinin Makam Sadareti uzmaya tezkerei mahremanesidir:

Rumeli vilayat selsesi jandarma heyetini takviye iin efrad asakiri ahane verilmesine
dair vukubulan mruzt manzum hikmetnuru hazreti velinimeti azam buyurularak bu
teklifin katiyen reddi hususuna iradei seniyei hazreti padiahi erefmteallik
buyurulmutur. Maahaza mezkr jandarma heyetine Martini tfengi tevzi olunmas ve
jandarmalarn asakiri ahane gibi alelmum bir cins silhla msellh bulunmalar
teklifleri de nezdi dekayik ve feddi hazreti padiahide muvafk grlmediinden u iki

talebin reddi veyahut sureti mnasebede izalesi hususuna Bablice bezli makderet
olunmas muktezay emr ferman hazreti hilfetpenahidendir.
30 Austos
Tahsin"

Reval Grmesi

Yukardaki telgraflarn ieriinden anlalaca zere, Rumeli'nin durumu gnden gne

tehlikeli bir hal alyordu. Reval'de ngiltere Kral ile Rusya ar arasnda gerekleen
grmede Makedonya hakknda da baz anlamalar olduu renildiinden, nc
ordunun deerli subaylar olas mdahaleleri nlemek iin, zaman kaybetmeden isyan
bayran amlar ve memleketin kurtulmas arelerini temine almlardr.
te Makedonya'nn durumu ve Reval grmesinin etkisiyle cemiyet tekilat sratle
gelimi ve isyan harektnn abuklatrlmas gerei kesinlik kazanmtr.

KC MERUTYET LAI VE PART HAYATII BALAGICI

Merutiyet'in nihayet fiilen gereklemesiyle sonulanan olaylar, gerek tek tek, gerek topu
birden vatanseverliin en yksek dereceli bir aheseridir. Hele ilk gnlere ait aamalar ve
gelimelerde ne kadar iyi niyet ve ne byk fedakrlk duygusu var! nsan hayran kalyor.
O ne temiz hava, o ne samimi hareketti! Hrriyet kahraman Niyazi Bey, Hatrat adl kk
kitabnda o mucizeleri ne byk bir alakgnlllkle anlatyor! Ne yazk ki ileride
grlecei gibi- Merutiyet'ten sonra bir mddet iin stanbul'da da yaratlan o sevimli ve
heyecanl hava, Avrupa'daki "Jn Trk'lerin vatana dnlerinin ardndan bir iki
karcnn; ktlkleri veya akl kt baz kimselerin lgnlklar yznden ksa zamanda
umu gitmi, vatan ufuklar yeniden kararmtr. Ve ne yazk ki, o sra sra affedilmez
hata ve gafletler, yalnz Hristiyan unsurlara deil, fakat Mslmanlar arasna bile yeni
yeni nifak ve fesat tohumlarnn ekilmesine neden olmutur!

Hrriyeti Mjdeleyen lk Kurun

ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin merutiyet lehine yapt ilk fiili hareket, smail Cambuld
Bey'in yardmyla Mustafa Necip Bey tarafndan Selanik Merkez Kumandan, Kaymakam
Nzm Bey'e yaplan suikasttr. O sralarda Miralay Hasan Rza Bey, Yldz Saray
tarafndan stanbul'a davet edilmiti. Birka gn misafirlikten sonra, Selanik'e iade edildi.
Nzm Bey olay zerine Erknharp Enver Bey de aranm ve tutuklanmas istenmiti. O
da Niyazi Bey daa ekildikten sonra, birka gn gizlenmek gereini duymutur. Yldz
Saray taraftarlarndan olan Yaver Nzm Bey, Erknharp binbalarndan Enver Bey'in
(paa) enitesiydi. Buna ramen cemiyet yelerini ortaya karmaya urat iin bu
suikast Enver Bey de uygun bulmu ve enitesinin ortadan kaldrlmasna rza
gstermitir. Hatta enitesinin evinde misafir bulunan Enver Bey suikastn icrasna yardm
etmitir. Fakat, Nzm Bey ldrlememi, yalnz yaralanmt.
Yldz Saray, olay aratrmak iin, Selanik'e smail Mahir Paa heyetini gndermiti. Bu
olaydan bir sre sonra da ttihat ve Terakki Cemiyeti Manastr Merkezi, -Rus Konsolosu
hari tutulmak artyla- btn konsoloslara Makedonya meselesi hakknda bir muhtra
vermitir. Bu muhtrada Makedonya'nn durumu anlatlyor, Avrupallarn haksz olarak
Osmanl topraklarna mdahale ettikleri kaydediliyor ve yalnz Hristiyanlar korumakla
Trklere ktlk yapld kantlarla belirtiliyor ve ikyet ediliyordu.

iyazi Bey'in Daa kmas

Reval grmesinde Makedonya'nn da sz konusu olmasna ramen Sultan Abdlhamid

hkmetinin taknd kaytsz tutumdan etkilenen Kolaas Niyazi Bey, bunu protesto
etmek ve Merutiyet'in ilann istemek amacyla 15 Haziran 1324 tarihinde Resne'de Hac
Aa'nn evinde arkadalaryla yapt toplantda daa ekilmeye ve hkmete isyan etmeye
karar vermi ve 20 Haziran 1324 senesi cuma gn iki subay ve memur ve yz elli
kadar sivil fedaiyle Resne'den ayrlmt. Ayn tarihte Mabeyin Bakitabeti'ne, Umumi
Mfettilie ve Manastr Valilii'ne de birer beyanname gndermitir. Niyazi Bey'in

giriiminden haberdar edilen cemiyetin Manastr merkezi de bu hareketi yalnz uygun

bulmakla kalmam, cemiyetin isteklerini belirtmek zere valiye bir beyanname vermitir.
Bu olaylarn cereyan dolaysyla daa kanlarn cezalandrlmas iin Ferik emsi Paa
byk yetkilerle Yldz Saray tarafndan Manastr'a gnderilmitir. Fakat, Selanik'te Alay
Mfts Mustafa evket ldrld gibi, 24 Haziran 1324 tarihinde emsi Paa da bir
sr muhafz arasnda kahraman Atf Bey tarafndan Manastr'da katledilmiti. Bu
fedakrlklar durumda byk deiiklikler meydana getirmitir.
Niyazi Bey, Debre, Elbasan, Ohri ve Grice blgelerini maiyetiyle dolam; slamlar
arasndaki kan davalarn ve soukluu kaldrm, yaratt samimi hava iinde milli
dmanlklar da bertaraf edilmi olduundan, cins ve mezhep ayrm yapmakszn o
blgedeki btn Osmanllara cemiyet adna yemin ettirmitir. Niyazi Bey bu ileri tam bir
baaryla bitirdikten sonra, Manastr merkezinden ald emir zerine Eyp Sabri Bey'in
Ohri milli taburuyla beraber Manastr'a gitmi; emsi Paa'nn yerine Yldz'n Manastr
fevkalade kumandanlna tayin ettii Teftii Askeri Komisyonu yelerinden Mir Osman
Paa'y 9 Temmuz 1324'te Manastr'daki ikametghndan kaldrarak koruma altnda
Resne'ye gtrmtr. Birbirini izleyen bu cretli hareketler Abdlhamid'in kolunu
kanadn krmt. O sralarda Manastr'da vali sfatyla bulunan Hfz Paa'nn gerek
saraya, gerek Umumi Mfettilie gnderdii resmi telgraflarda ttihat ve Terakki
Cemiyeti'ni kuvvetli ve kudretli gstermesinden Yldz Saray bsbtn arm kalm,
artk hibir midin kalmadn iyice anlam ve nihayet 11 Temmuz 1324'te Merutiyet'i
kabul etmek zorunda kalmtr.

ttihat ve Terakki'nin Manastr Merkezi

Yukarda ksaca anlattmz ekilde cereyan eden olaylara gre Merutiyet inklab,
Niyazi Bey'in kahramanl, Atf Bey'in fedakrl ve ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin
Manastr merkezinin cret ve cesaretiyle baarlmtr. Bu bir gerektir. Buna ramen
Merutiyet'in ilanndan sonra stanbul'da duruma Selanik merkezinden ve Avrupa'dan
gelen baz "Jn Trk'ler hkim kesilmilerdir. u ac noktay da kaydetmeden
geemeyeceim ki, hrriyet kahraman Niyazi Bey, Merutiyet gnlerinin her trl
adiliklerinden uzak kalm, Balkan Harbi'ne de katlm, fakat stanbul'a gelmek zere

Arnavutluk limanlarndan. Avlonya'da vapura binmek zereyken melun bir kuruna kurban
gitmitir. Bugn, bu memlekette bu sekin vatanda adna en ufak bir minnet nianesi bile
yoktur. Zavall kahraman!
O sralarda cemiyetin Manastr merkezi Miralay Sadk, Yzba Habip, topu mlazimi
evveli Yusuf Ziya Beylerle, piyade mlazimi evveli Tevfik ve vilayet tercman Fahri
Bey'lerden oluuyordu. Sleyman Asker Bey, otorite sahibi bir elemand.
Cemiyetin Selanik merkezini ise, Miralay Hasan Rza, Erknharp kaymakamlarndan Faik
ve Cemal, Erknharp binbalarndan Fethi ve smail Hakk Dava Vekili Manyasizade
Refik, Talt ve Rahmi Beyler oluturuyordu. Svari Rasim Bey de ok aktif bir yeydi.

lk Merutiyet Hkmetleri ve lk Hatalar

Merutiyet'in ilan srasnda Kk Said Paa sadrazam bulunuyordu. Hkmetle

grmek zere ttihat ve Terakki Cemiyeti adna Selanik'ten Talt ve Cavid Bey'ler
stanbul'a gelmilerdi. Said Paa Merutiyet kabinesi adna hazrlanacak hatt hmayuna
"Harbiye ve Bahriye nazr tayini padiah hakkdr" diye bir kayt koymak istiyordu. Buna
eyhlislam Cemaleddin Efendi itiraz etmi, Kanunu Esasi'ye muhalif olduunu
sylemitir. Bu ihtilaf nemli bir rnek eklini aldndan Said Paa istifa etmek zorunda
kalmt.
Said Paa'dan sonra Sadaret'e Kmil Paa getirilmitir. Vekiller listesinin dzenlenmesinde
sadrazamla cemiyet delegeleri arasnda ufak bir prz km; nihayet Recep Paa'nn
Harbiye Nazrl Sultan Abdlhamid'ce de kabul edildiinden i tatllkla halledilmitir.
Kabinenin oluturulmasndan sonra vilayetlerde seimler yaplm ve Meclis toplanmtr.
Ancak, siyasi meselelere vakf olmamalarna ramen cemiyet ileri gelenleri Kmil Paa
kabinesine mdahaleye baladklarndan cemiyetle hkmetin aras almtr. eyhlislam
Cemaleddin Efendi'nin Hatrat'nda yazd gibi, cemiyet ileri gelenleri ok ar hareket
ediyordu. Bunlar Merutiyet'in balangcnda memleketin zaafn hi kaale almadan BosnaHersek'ten mebus getirtmek istiyorlard. Avusturya hkmeti bu talebe Bosna-Hersek'i
topraklarna katmakla cevap vermitir. Dier taraftan Bulgaristan kethdas alelade bir
Osmanl memuru kabul edilmi; Kral Ferdinand da bu iddiaya bamszln ilan etmekle

karlk vermitir. Bundan baka Doktor Nzm ve Bahaeddin akir Bey'lerin tertip ve
tevikiyle gereksiz yere Girit meselesi alevlendirilmi, Rumlara boykot yaplmtr. Bu
durum Yunanllarn Bulgar ve Srplarla birlemesine neden olmutur. Hatta Makedonya'ya
yerletirilmek zere Bonak gmenleri getirtilerek Selanik'te uzun sre korunmulardr.
Fakat, amaca ulalamad. Gelenler Avusturya hkmetinin yardmyla yurtlarna dnd.
Makedonya meselesi dolaysyla Balkan hkmetleri birbirlerine dmand. zlenen bu
ar ve bilinsiz siyaset, dmanlar birletirdi ve biraz sonra Balkan birliini dourdu.
Doal olarak btn bunlar, cemiyet reislerinin arlklarndan ve milli onur ve haysiyeti,
vatanseverlii ancak kendi dar alaryla lmelerinden ileri geliyordu; yoksa meselede
ihanet yle dursun, kt niyet bile yoktu. ttihat ve Terakki reisleri komiteci zihniyetiyle
hareket etmi, hibir zaman gizli etkilerden kurtulamam, hkmet idaresini uluslararas
ilikilerin zorunluluklarn uygulamaktan ok kendi i grleriyle incelemek ve
sonulandrmak istemilerdir. Bunun sonucu olarak memleket yklm; koca bir
imparatorluk birka kiinin vatanseverlik ihtirasna kurban gitmitir. Eer mebus seimi
srasnda Tann gazetesinin ok ar ve Hristiyan unsurlar rencide eden o nifak sac
yazlar olmasayd, herhalde Osmanllar arasnda meydana gelen kartlk bu kadar
alevlenmez ve aznlklarn talep ve iddialar bu derece iddetli bir hal almazd. Bununla
beraber Merutiyet'ten sonra vatanseverlik msabakasna kan ar gazetecilerin Kanunu
Esasi'nin yeniden ilanyla pek de ilgileri yoktu. Bunlardan bazlar vaktiyle Yldz
Saray'nda grev almlard. Bir ksm Merutiyet'in ilanndan nce ttihat ve Terakki
Cemiyeti'ne girmekte tereddt gstermiler, fakat imdi kraldan ok kralc kesilmilerdi...
Merutiyet'in ilanna ne Paris'te Ahmed Rza Bey'in temsil ettii Terakki ve ttihat
Cemiyeti, ne de Prens Sabahaddin Bey'in Teebbs ahsi ve Ademi Merkeziyet Cemiyeti
bal bana etken olmamtr. Bu baarda her iki cemiyetin de katks bulunduunu ve bu
cemiyet yelerini takdir etmek ve yceltmek gerektiini burada sylemeyi vicdani bir bor
bilirim. Merutiyet'in ilann ve Kanunu Esasi'nin uygulanmasn, dorudan doruya askeri
kuvvete dayanan ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Manastr ve Selanik merkezleri
salamlardr. Yukarda akland gibi, Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti ilk defa
Tbbiye Mektebi'nde kurulmu; daha sonra asl merkez dalm, cemiyetin ad eitli
oluumlar tarafndan ve bu meyanda Paris'te Ahmed Rza Bey tarafndan da
benimsenmitir. Fakat, bir ara onlar da bu ad "Terakki ve ttihat Cemiyeti" ekline sokarak
bu cemiyetle olan ilgi ve ilikilerini kesmilerdir. Halbuki Rumeli'de zellikle subaylar

arasnda yaylan ilk oluumun ad da, amac da buydu. Bu itibarla Tbbiye Mektebi'nde
kurulan cemiyet, sonradan Rumeli'ye gemi ve orada yaylmtr.

Edirne Grubu ve Talt Paa

ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Rumeli'ye yaylmasna en ok Talt Bey (paa) ve daha

birka arkada neden olmulardr. Dostum Ziya akir Bey'in Yakn Tarih adl eserinde
belirttiine gre, Talt Bey de (paa) ilk istibdat aleyhtarl propagandasn Rusuk'ta
yaayan enitesi smail Yrk'ten almtr. Hafz brahim Efendi ile tanmas da Talt
Bey'in (paa) hareketlerinde etkili olan rastlantlardandr. brahim Efendi samimi bir
inklap ve istibdat aleyhine alan fedakr bir vatanseverdi. Edirne'de kendisine uygun
baz arkadalarla birlemi ve Sultan Abdlhamid idaresi aleyhinde propaganda yapmay
grev edinmiti. Faik Bey'in de dahil olduu bu gruba o zaman posta memuru olan Talt
Efendi'nin de katlmas, propaganda sahasn geniletmiti. nk, Talt Efendi enitesi
araclyla Avrupa'da kan "Jn Trk" gazetelerini dzenli olarak getirtmek olanan
salyordu.
Henz resmi bir oluum haline girmemi bulunan bu vatanseverler, grubu aydnlar arasnda
faaliyette bulunuyor ve istibdat aleyhtarln, mmkn olduu kadar her yere yaymaya
urayorlard. Fakat, ufak bir dikkatsizlik faaliyetlerini sekteye uratm ve birka
fedakrn yakalanmas sonucunu dourmutur. Bir gn tiyatro locasnda unutulan bir paket
Jn Trk gazetesinin ele gemesi, Talt, Faik ve brahim Bey'lerle daha birka arkadan
tutuklanmasna ve mahkmiyetlerine neden olmutu.

Selanik Merkezinin Faaliyetleri

Bir sre sonra affedilen bu fedakr vatanseverler Edirne valisinin uygun grmesiyle il
dna karlm ve Talt Bey Selanik'e srlmtr. Selanik'te Talt Bey'e usulen bir tayn
balanmt. Fakat, Selanik valisine verdii bir dilekede sadakaya muhta olmadn
syleyerek kendisine i verilmesini istedi; seyyar posta memurluunu temin etti. Posta
Memuru Talt Efendi, bundan sonra muhitinde komitecilik zihniyetini alamaya balam

ve "Jn Trk" yaynlarnn getirilmesini ve okunmasn da yoluna koymutur. Hastane

mdr Mithat kr ve Rahmi Bey'lerle tantktan sonra, birlikte Farmason Cemiyeti'ne
girmilerdir. Fakat, ruhen komiteci olan Talt Bey, yabanc etkilerden kurtulmak ve ayn
zamanda asl amac olan siyasi tekilata bir an nce balayabilmek iin arkadalarna
ncelikle bir slam farmasonluu kurmay teklif etmi ve sonra da dostlar zerindeki
otoriter konumuna gvenerek asl ama ve hedefe varmay ve dncesini aktan aa
bildirmeyi uygun bulmu ve Selanik'te ttihat ve Terakki Cemiyeti ubesini kurmalarn
ileri srmtr. Bu faaliyetlerle Avukat Manyaszade Refik ve Franszca retmeni Naki
Bey'ler de ilgiliydi.
Cemiyet, 1317 senesinden sonra nem kazanmaya balam ve bymtr. Cemiyetin
gnden gne glendiini gren kurucular, subaylar da cemiyete almaya balamlar ve
ilk defa nemli bir ahsiyet olarak
smail Hakk Bey" aralarna girmitir. Bilahare orduda ok sevilen Bursal Tahir ve
Miralay Sadk Beyler de bu cemiyete katlmlardr. Sadk Bey, Manastr tekilatnn
bana gemiti. Melami olmas, cemiyetin mistik bir zihniyetle yaylmasna yardm
etmitir.
Selanik'te kurulan bu cemiyet, Paris'te bulunan sabk Amasya Mebusu smail Hakk Bey'le
(paa) haberlemeye balam ve bu ekilde Avrupa'da bulunan "Jn Trk'lerle de temas
salamlardr ve sonuta Merutiyetin ilann baarmlardr.

Doktor azm Bey'in Rol

Bu byle olmakla beraber, Paris'teki Terakki ve ttihat Cemiyeti reisleri, inklab

benimsemiler ve bu baary kendilerine mal etmeyi becermilerdir. Bu el abukluunu
yapan da Doktor Nazm Bey olmutur. Doktor Nazm Bey, Ahmed Rza Bey'in en ok
gvenini kazanm bir arkadayd. Nazm Bey, sadk bir arkada tavr takndndan
Ahmed Rza Bey tarafndan ok sevilirdi. Mcadele hayatnda pek ok defa yapayalnz
kaldklar ve dier "Jn Trk'ler tarafndan terk edilmi bir duruma dtkleri halde bu iki
merhametli arkada hibir zaman birbirinden ayrlmam ve aralarnda sayg ve sevgi ilkesi
daima devam etmitir.

Yukarda etraflca aklamaya altmz birinci kongreden sonra Jn Trk'ler arasnda

ortaya kan ayrlklarn gazete stunlarna yansmas ve gereksiz yere Prens Sabahaddin
Bey'in eletiriye uramas ve Terakki gazetesinde kendini savunmak zorunda braklmas
memleket iinde faaliyette bulunan inklap taraftarlar arasnda byk zntler yaratm
ve bu aile ayrlklarnn ortadan kaldrlmas iin eitli yerlerden mracaatlar
gereklemiti. Bunlar arasnda olmak zere Selanik'te ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin en
nemli uzuvlarndan biri olan Manyasizade Refik Bey de ayrlklarn bertaraf edilmesi iin
"Teebbs ahsi ve Ademi Merkeziyet" reislerinden Doktor Nihad Read Bey'e bir
mektup yazmtr. Mektubun ierii "Teebbs ahsi" mensuplaryla "Terakki ve ttihat"
mensuplarnn bir program etrafnda birlemelerini ve birbirlerini eletirmekten
vazgemelerini istemek ve bu tarzdaki yaynlarn ieride olumsuz etki yaptn
bildirmekten ibaretti. Manyasizade Refik Bey'in bu mektubu Ademi Merkeziyet
Cemiyeti'nce sahip olduu nemle dikkate alnm ve ieriinden Terakki ve ttihatlar
haberdar edilmitir.
Bunun zerine zel bir komite oluturulmas ve grme yaplmas kararlatrlm,
"Ademi Merkeziyeti"lerden Doktor Nihad Read Bey'le "Terakki ve ttihatlardan
Doktor Bahaeddin akir Bey meselenin zm iin grevlendirilmilerse de gr
farklarn ortadan kaldramamlard. Fakat, Selanik'in bu arzusu "Terakki ve ttihatlar
bir dereceye kadar uyarmt. Vaktiyle ilk kongrede inklabn yaynla yaplamayacan
iddia eden smail Kemal Bey'in, Recep Paa tarafndan salanacak askeri kuvvete
dayanarak ihtilal karmak giriiminde bulunduunu bilen Terakki ve ttihatlar bu defa
ayn fikir etrafnda allmas gereini duymular ve bu dorultuda tecrbeye atlmak
zere, Refik Bey'in mektubundan esinlenerek, Rumeli'de faaliyete geilmesini gz nnde
tutmulardr. Doktor Nazm Bey bu amala Selanik'e gelmi ve orada almakta olan
Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti reisleriyle anlatktan sonra zmir'e yerleerek
Merutiyet iin canla bala almtr.
te Doktor Nazm Bey'in bu fedakrca hareketi meyvesini vermi, Niyazi Bey'in isyan
ederek beraberindeki askerlerle daa ekilmesi ve emsi Paa'nn Atf Bey tarafndan
Manastr'da ldrlmesi zerine ilan edilen Merutiyeti Terakki ve ttihat Cemiyeti bu
sayede benimsemi veya bu cemiyet mensuplar kendilerini Rumeli ihtilalci unsurlarnn
nfuz sahibi birer ahs sayvermilerdir.

Halbuki, Merutiyetin ilan srasnda Avrupa'daki Jn Trk'ler her eyden gafil ve kongre
dzenlemekle megul ve Rumeli'de gerekleen ayaklanma harektndan habersiz
bulunuyorlard. Hatta Merutiyetin ilan edileceine ihtimal veremeyen Paris'teki "Jn
Trk'ler askeri isyann kaplam derecesi hakknda birbirlerinden bilgi edinmek hevesine
dmler ve ilk zamanlar ilgi gstermeye bile cesaret edememilerdir. Nitekim, Ahmed
Rza Bey hibir iddia ne srmeden alelade bir yolcu gibi, Prens Sabahaddin Bey'den ok
sonra, stanbul'a gelmi ve Bakrky'de trenden inmitir.

ttihat ve Terakki ve "Terakki ve ttihat" Cemiyetleri

Esasen ilk Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti ile Ahmed Rza Bey'in temsil ettii Terakki
ve ttihat Cemiyeti tzkleri tamamen ayr ayr eylerdir. Osmanl ttihat ve Terakki
Cemiyeti'nin bende sakl basl olmayan tzyle 1323 tarihinde Msr'da baslm
Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti tz arasnda hibir benzerlik yoktur. Mesela ttihat
ve Terakki Cemiyeti programnn birinci maddesi "Hkmeti hazirann adalet, eitlik,
hrriyet gibi insan haklarn ihlal eden ve btn Osmanllar..." eklinde olduu halde
Osmanl Terakki ve ttihat'n birinci maddesi "Vatan ve milletin selamet ve saadetini
isteyen Osmanl vatanseverleri tarafndan 'Terakki ve ttihat Cemiyeti' adyla srekli bir
Osmanl siyasi cemiyeti oluturulmutur" eklindedir.
Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin altnc maddesi:
"Cemiyetin heyeti idaresi bir reisle drt yeden olumaktadr ve merkezi stanbul'dur.
dare yeleri cemiyet arttka binde bir orannda artrlacaktr" eklinde olduu halde
"Terakki ve ttihat Cemiyeti"nin tznde byle bir kayt yoktur.
zetle, bu iki cemiyetin programlan tamamen birbirinden ayr ve aykrdr. Yalnz bu iki
cemiyet esasta, yani Merutiyet'in ilann istemekte birliktirler. Zaten btn oluumlarn
istek ve gayeleri de Merutiyet talebinden baka bir ey deildi.
Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin idare meclisinin oluturulmasna ilikin on yedinci
maddesi "Merkez meclisi idaresi reis ve azas stanbul'da bulunan efrad cemiyetin igzar
ve gayretlilerinden seilerek her biri bir kolba itibar olunmutur" eklindedir. Yirmi
birinci maddede yayn faaliyetinde bulunabilecek kiilerin yabanc memleketlere

gnderilecei akland gibi, yirmi nc maddede de cemiyet mensuplarndan

tutuklananlara yardm edilmesi, grevler kapsamnda saylmaktadr.
Yirmi beinci maddeyi oluturan cemiyete giri artlar u ekilde aklanmaktadr:
"Osmanl olmak; akl sahibi ve reit, yetenekli ve iyi ahlak sahibi olmak; hrs, agzllk
ve kiisel karlara malup olmamak."
Otuz yedinci maddesinde "Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'nde bulunan kadnlar,
btn erkekler gibi ayn hukuka sahip ve ayn grevlerle ykmldrler" denilmektedir.
Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti tz ok samimi bir dille yazlm olmasna
ramen, fikir bakmndan basit ve memleketin muhta olduu slahat ve icraata dair esasl
hibir noktaya deinmemekteydi. Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti tznde ise
dikkate deer bir fevkaladelik bulunmamakla beraber, dil daha dzgn ve ifade daha
aktr.
zetle, ayn ama etrafnda alan, fakat ayr ayr adlar tayan bu iki cemiyet,
Merutiyet'in ilannda bir cemiyet haline dnm ve Paris'teki Terakki ve ttihatlar
kendilerini inklab yaratan ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin asli unsuru olarak tantmlar ve
memleketi dncelerine gre idareye kalkmlardr.
Meydana gelen bu deiiklikte, grnte, dikkati eken bir ey yok gibi grnyorsa da,
mesele incelenince bu hareketin zararl olduu ve memleket iin ok kt bir sonun
balangc bulunduu kan sonutan anlalmaktadr. nk, Paris'te cereyan eden
dedikodular bir hamlede inklab gerekletiren ttihat ve Terakki reislerine de bulatrlm
ve memlekette ikilik karlmasna ve imparatorluun yklmasna zemin hazrlanmtr.
Benim kanaatime gre, Merutiyet ilannda stanbul'da birdenbire her snf halk tabakasn
saran uygun olan-olmayan frka cereyanlar, ahidi olduumuz o korkun ekli almam
olsayd, memleketin maruz kald felaketler bu kadar mthi olmaz ve imparatorluk
yklmazd.
huzursuzluk, d ihtiraslar tahrik etmi ve basnda eitli unsurlara kar reva grlen
bilinsiz saldrlar Osmanl camiasnn zlmesine neden olmutur. Bu kanaatimi yeri
gelmiken ortaya koymu bulunuyorum. Amacm polemik kaps amak deildir.

Merutiyet'in ilan memlekette byk sevince neden olmutur. Ayn etki Avrupa'da da
hissedilmi ve Trkleri seven her evrede memnuniyet yaratmtr. Tabii, "Jn Trk"lerde
de zafer neesi vard.

Prens Sabahaddin Bey Taraftarlarnn Faaliyetleri

erideki srgn ve mahkmlar birer birer yuvalarna ve "Jn Trk'ler de yurtlarna

dnmeye balamlard.
Prens Sabahaddin Bey de, Merutiyetin glendirilmesi ve takviyesi iin arkadalarn
seferber etmi ve memleketin eitli blgelerinde propaganda seyahatine kmalarn
uygun bulmutu. Doktor Nihad Read Bey'le Murad Bey Edirne yoluyla stanbul'a ve Fazl
Bey de Pire yoluyla zmir'e hareket etmilerdir. Ayn zamanda Prens Sabahaddin Bey
stanbul'daki Teebbs ahsi ve Ademi Merkeziyet Cemiyeti temsilcilerine de,
gazetelerde yaymlanmak zere bir beyanname gndermiti. O beyannamenin yaymna o
zamanlar imkn bulunamamt. Baz paralarn aynen buraya aktaryorum:

"Aziz vatandalar!
"Merutiyet'in bu ikinci ilnndan dolay cmlenizi tebrik eder ve erbab kyama gayri
kabili zeval olan minnettarlmz takdim eyleriz.
"Islahat hususiye
"Terbiyei milliyemizin mihveri grenekten teebbse evrilmeli!
"Eer istibdat memleketimizde nevnemasna cidden msaid bir zemin bulmasayd,
mmkn deil bu kadar cesim bir mikyasta teesss edemezdi. Koca bir milletin bunca
senedir birka haine esir oluu o birka hainin kuvvetini deil, fakat o koca milletin zfn
isbat ediyor! Bu zfn sebebi hep cehaletimize affedilmede! Vaka cehalet de bir sebep;
fakat asl sebep, istibdad tevlid eden tarz maietimizdir ki, ayn zamanda cehli idame
ediyor. Baka milletler hkmetleri haricinde veya hkmetlerine ramen tenevvr
edegeldikleri halde biz hkmetimize itbaen cahil kaldk. Bakalarnda milletin memuru
olan hkmet bizde miri mutlak kesildi. Mahedat fenniye sarahaten gsteriyor ki,

hrriyetle istibdat, efradn kabiliyet veya ademi kabiliyetinden douyor. Kabiliyeti

itimaiyeyi vcuda getiren en byk kuvvetse teebbs ahsidir. Halbuki bizim gerek aile,
gerek mekteplerde aldmz terbiye ataletle grenek besliyor. Maietimizi kimseye muhta
olmadan temin edecek, tuttuumuz ii teebbsmzle ilerletecek surette bymyoruz.
Onun iin mrmzn en kymetli zaman, ahsiyeti ezen, olanca esaretile bir kla hayat
yaatan mekteplerde tebah olduktan sonra oradan ekseriyetle her zillete katlanacak bir
mstehlik, ciz bir memur olarak kyoruz. Eer ahalimizin kabiliyeti istihsaliyesi artar,
artmas iin terbiyei milliyemiz grenek yerine teebbs ahsinin tahkimine hizmet
etmezse memleket ne kadar serbest ve dil kanunlara malik olsa yine sefaletle istibdadn
mahkmu daimisi olmaktan kurtulamaz. nk ahalisi manen ve maddeten kazanamayan,
kazanmak iin icap eden hasaili esas iyeden mahrum olan bir memlekette hrriyet payidar
olamaz. te bundan dolaydr ki, neriyat sabkamzda yalnz hkmetin msavisini
saymakla kalmadk; onlar douran, besleyen, oaltan nekayisi milliyeyi de terihe
altk. Tamimine iddetle muhta olduumuz bu ilm hakikatleri yarn daim byk bir
mikyasta nere alacaz.
"steriz ki mekteplerimiz kendilerine teslim ettiimiz istikbali bu kuvvetlerle tehiz etsin!
Faaliyeti beeriyenin bilcmle uabatnda fturnpezir bir gayretle yryecek mteebbis
insanlar yetitirsin! Terbiyei milliyemizin mihveri grenekten teebbse, gemiten
gelecee evrilsin!
"... Tekml itimaimize kimsenin inanmad o feci senelerin ldrc tahkirleri
karsnda, 'Trkler var, Trkler var olacak; mslim, gayrimslim umum Osmanl
kardelerinin haklarn kendi haklarndan ayrmayacak bir hrs adaletle var olacak;
cihan medeniyete bir fazla metini faziletle iltihak edecekler!..' demi; dokuz seneden beri
eski ve yeni dnya matbuatnda olanca kanaati kalbiyemizle bu hakikati iln etmitik, ite
akvalimizi efalimizle isbat edecek zaman!
"Ey fazilet! Btn varlmzla varlna vakf mr etmek istiyoruz!
"Teebbs ahs Merutiyet ve Ademi Merkeziyet Cemiyeti merkeziyesi namna
Sabahaddin"

Bu beyannameden anlyoruz ki, Prens Sabahaddin Bey millete hitabnda memleketin

muhta bulunduu slahat esaslarna iaret etmekle beraber toplumsal dzeyin
ykseltilmesine de deer vermektedir.

"Jn Trk"ler Arasnda lk arpmalar

Teebbs ahsi ve Ademi Merkeziyet Cemiyeti mensuplarndan seyahate kan Doktor

Nihad Read Bey, Meturiyet'in elde edilmesinde Osmanl ordusunun gsterdii faziletkr
hareketi takdir eder ve halk aydnlatr nitelikte Edirne'de bir iki konferans verdikten sonra
stanbul'a gelmiti. Bu konferanslarda smet Bey de (smet nn) hazr bulunmutur.
Fazl Bey de ncelikle Pire'ye gitmi ve Msr'dan ard Ro-doslu evket Bey'i
Merutiyet'ten nce kurulan demi merkeziyeti oluumla ilikiye gemek zere zmir'e
sevk etmiti. Msr'da bulunan Mahir Said, Yzba Tevfik Beylerle Paris'teki Avni Kemal
Bey'e zmir'e gelmelerini bildirdikten sonra kendisi de Celleddin Arif Bey'le zmir'e
hareket etmitir.
Celleddin Arif ve Fazl Bey'ler zmir'e vardklar zaman halkn gsterileri arasnda
Kromer Palas'a yerlemiler ve Celleddin Arif Bey, Fazl Bey'in grev ve amacna bir
girizgh olmak zere irticalen bir nutuk sylemeye balamtr. Fakat, bu srada Doktor
Nazm Bey, Binba Edip Servet ve Rozinyol Hsn Bey'lerle daha birka subay otele
gelmi bulunduklarndan ve tavrlarnda memnuniyetsizlik gzlemlendiinden nutuk ksa
kesilmitir. Bu srada hemen Doktor Nazm Bey sze balam ve Fazl Bey'e hitaben, "Bu
memlekette ttihat ve Terakki'den baka hibir cemiyet yaayamaz. Buraya niin
geldiinizi biliyorum. Sizi tanmam olsam baka trl muamele yapardm. Size tavsiyem
ilk vapurla zmir'i terk etmenizdir" demitir.
Fazl Bey de, "Memlekette istibdadn ykldn zannetmitim. Gryorum ki, aklanmm.
Bununla beraber, Sultan Abdlhamid'e boyun emediim gibi sana da emem!" cevabn
vermitir.
Celleddin Arif Bey orada bulunan subaylara Fazl Bey'in "Jn Trk" olduunu ve istibdat
taraftar olmadn ve Doktor Nazm Bey'le Avrupa'dan tantklarn anlatmtr. Bu
durumdan dolay gln bir konuma den Doktor Nazm Bey de Fazl Bey'e dnerek "Bu

kadar alnacak ne var?" gibi sudan szlerle mazeret beyan eder bir tavr takndndan
mesele kapanmtr.
Doktor Nazm Bey'in bu hareketi Paris'teki ayrlklarn memlekete tanmas demekti ve
ama da Fazl Bey'in faaliyetini sekteye uratmakt. Halbuki, Paris'teki ayrlk ve
ekimeleri, hi olmazsa bir an iin unutmak ve Merutiyet'i halk tabakasna kadar nfuz
ettirmeye almak herkes iin bir gereklilik ve bir grevdi. Fazl Bey ite bu amala
zmir'e gelmi ve propaganda seyahatine kmt. Fakat, ne are ki, ilk admda frka
gayreti ve rekabet fikriyle karlamt.
Doktor Nazm'la olan bu ufak, fakat ac olay kapandktan sonra Fazl Bey daha nce
zmir'e gelen Rodoslu evket Bey'le grm ve ald haberlerden dolay hayretler iinde
kalmtr. stibdat dneminde Teebbs ahsi ve Ademi Merkeziyet Cemiyeti adna
zmir'de bir oluum meydana getirmeyi baaran genlerin birer birer tutuklandklarn
renmiti. Hatta Sabahaddin Bey ve arkadalarnn "vatan haini" olduklar halk arasna
yaylmt. ttihat ve Terakki Cemiyeti zmir ubesi reislerinden ve eskiden Prens
Sabahaddin Bey'e hocalk yapm olan Kadnhanl Hoca Emin Efendi'nin mdahalesi
zerine Fazl Bey'in tutuklanmasna cesaret edilememise de, bilahara Msr'dan gelen
Mahir Said ve Tevfik Bey'lerle Paris'ten gelen Avni Kemal Bey Anadolu seyahatine
karlarken, Doktor Nazm Bey'in emriyle zmir'den hareketlerinden biraz sonra yolda
tutuklanmlardr.
Artk memlekette yeni bir istibdal rejiminin kurulmasna doru gidiliyordu. Senelerce
Sultan Abdlhamid idaresiyle mcadele edenler, katksz ttihat ve Terakki damgas
tamadklar iin Yldz Saray taraftarlar gibi tutuklanmaya balanmt. Ne elim durum!

Anlama Grmeleri ve Sonular

Btn bunlara ramen stanbul'a gelmi olan Doktor Nihad Read Bey, ttihat ve Terakki
reislerinden Manyaszade Refik Bey'le grerek iki cemiyetin birletirilmesi imknlarn
aram ve grmek iin Fazl Bey'i de zmir'den davet etmilerdir. Merutiyet'ten nce
stanbul'da Teebbs ahsi ve Ademi Merkeziyet Cemiyeti adna tekilat kurmu olan
Satvet Ltfi Bey'le arkadalar, hapishaneden km bulunan Hseyin Tosun Bey'in de

katlmyla, eref Soka'nda bir merkez amlard. Birka gn sonra da ayn sokakta
ttihat ve Terakki Cemiyeti genel merkezi kurulmutur. ttihat ve Terakki Cemiyeti genel
merkezinde gerekleen uyuma grmesinde ttihat ve Terakki adna Erknharp Cemal
(Paa), smail Hakk (Paa) ve Doktor Bahaeddin akir Bey'ler; "Teebbs ahsi" adna
da Doktor Nihad Read, Hseyin Tosun ve Muhiddin (Paa) Bey'ler bulunmutur.
Grme samimi bir ekilde gereklemi ve uyuma g olmamtr. Hatta Cemal ve
smail Hakk Bey'ler, demi Merkeziyette ama 'Tevsii mezuniyet' ise, ileride
programlarn birletirilmesinde bil bir mahzur grmyoruz" demilerdir. [Muhiddin Bey'in
(Paa), ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne girmesi bu grmelerden sonradr. leride
grlecei gibi, sonradan ar ttihat ve Terakki taraftan kesilmitir.]
Grmelere bir ara Paris Kongresi'nde hazr bulunan Ermeni delegesi Malmyan Efendi
de katlmtr.
Grmeler, Fazl Bey stanbul'a gelmeden bitmiti. Hem de dostane ve her iki taraf
memnun edecek bir ekilde sonulanmt. ki cemiyet arasnda Mebusan Meclisi'nin
alna kadar frka ihtiraslarna meydan verilmemesi kararlatrlmt.
Bu sralarda srgnden yurtlarna dnen bazlar da, tredi vatanseverlere gcenmi olarak
ttihat ve Terakki Cemiyeti dnda bir oluum yaratmlar ve bir de Hukuku Umumiye
adyla bir gazete yaymlamaya balamlard. Avnullahlkzimi ve Konya srgnnden
dnen Nazmi Bey'lerle Arap smail Hakk ve Abdlkadir Bey'ler bu grubun kurucular
arasnda bulunuyordu. Bunlar Fransz Devrimi'nde ilan edilen "nsan Haklar"
beyannamesine karlk olmak zere "Hukuku Umumiye" tabirini bir bayrak olarak
kullanmak istemilerdir.
ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin en yetkili ve nfuzlu ahs olan Talt Bey ilk zamanlarda
"Teebbs ahsi" taraftarlna ve buna benzer dier oluumlara kt gzle bakmyordu.
Hatta Rum Patrikhanesi'nin Merutiyet ilanna kar -Patrikhane imtiyazlar dolaysylataknd ihtiyatkr tavr Fazl Bey araclyla gidermeye alm ve "Jn Trk"ler
arasnda prensip ayrl gtmediini arkadalarna anlatmak istemitir.

Prens Sabahaddin Bey'in Dn ve Parlak ekilde Karlan

Nihayet Prens Sabahaddin Bey babasnn tabutuyla beraber Marsilya'dan stanbul'a hareket
etmiti. Vapur zmir'e urad zaman, gerek Kadnhanl Hoca Emin Efendi'nin, gerekse
"Teebbs ahsi ve Ademi Merkeziyet'i Milasl Murad Bey'in tevikiyle zmirliler
kendisine kar fevkalade tezahratta bulunmular ve bu gurbetzede prense yllarca ektii
aclarn ve mahrumiyetin mkfatn bir nebze tattrmlardr.
* Talt Paa, Almanya'dayken Gesim Mazliyah Efendi'ye ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin hatalarn itiraf
ederken, "En byk kabahatimiz Merutiyet'in ilannda Avrupa'dan gelen iki arkada (Ahmed Rza,
Doktor Gazm ve Bahaetdin akir) iimize almamzdr. Bunlar, Prens Sabahaddin ve Murad Bey'e
dmanlk gsterilmesine neden oldular ve memlekette nifak tohumu ekildi" demitir.

Prensin stanbul'a var (21 Austos 1324) grlmemi bir olay tekil etmitir. Gerek
Sabahaddin Bey'in kendisi ve gerek babasnn tabutu benzerine az rastlanr umumi bir
heyecan ve cokun bir galeyanla karlanmtr.
Sultan Abdlhamid bile ehzadeler gndermi ve yaverlerle hal ve hatrn sordurmutur.
Unutmayalm ki, Prens Sabahaddin Bey days bulunan Sultan Abdlhamid'in bu
iyilikseverliine kaplmam ve gelen kiilerle srf kendi ahslar adna grtn
sylemekten ekinmemitir. ttihat ve Terakki Cemiyeti de Erknharp kaymakam Rasih
Bey'in bakanlnda bir heyetle Prens Sabahaddin Bey'in karlanmas tezahratna
katlmtr. Basn adna da kdam gazetesi sahibi Ahmed Cevdet Bey ile Serveti Fnun
mecmuas sahibi Ahmed hsan Bey'ler karlayanlar arasnda bulunuyorlard.

ttihatlarn Prens Sabahaddin Bey'e Saldrlar

Prens Sabahaddin Bey, stanbul'a varnn ertesi gn kalabalk bir kitle refakatiyle
babasnn naam Eyp'teki aile mezarlna gmdrtmtr. Bu cenaze treninde resmi ve
gayri resmi birok itibarl kii, bu arada eyhlislam Cemaleddin Efendi ile Hahamba
bizzat bulunmutur. Patrikhanelerden de birer heyet bu dini trene katlmlardr.
Babasnn cenazesine kar gsterilen bu ilgi nedeniyle, Prens Sabahaddin Bey,
eyhlislam Cemaleddin Efendi'ye teekkre gittii gibi, dier dini kurumlarn
temsilcilerini de ziyaret etmise de bu grev ve kadiriinaslk ttihat ve Terakki Cemiyeti

gazetelerinde "Dn Prens Sabahaddin Bey Patrikhaneye gitmi ve Patrik'in elini pm"
eklinde yaymlandndan, basnda dedikodular ba gstermi; iki cemiyet arasndaki
nifak basna yansm; aznlklara szl saldrya ve hcuma yol almt. Frka gazeteleri
halkn karlama meselesinde gsterdii ilgiyi gereksiz gstermek ve yerinde olmad
hissini cahil tabakaya alamak iin anlamsz eletirilere balamlardr.
Bu durum Prens Sabahaddin Bey'in cann skmakla beraber, meydana getirilen uzlamay
bozmam olmak iin susmay tercih etmi ve bu kklklere cevap vermemitir. Daha
balangta memlekette ayrlk karlmasn istemeyen Prens, Selanik ve Manastr' ziyaret
ederek cemiyetle kendi arasnda aynhk olmadn gstermeye ve verdii birok
konferansla da bu durumu belgelemeye almtr.
Btn bunlarn boa gittiini, memleketin kavumaya muhta olduu skundan ok kendi
his ve ihtiraslarnn tutsa olan Ahmed Rza, Doktor Nazm ve Bahaeddin akir Bey'lerin
propagandalaryla aradaki ikiliin bir trl ortadan kaldrlamadn sylemeye gerek
yoktur.
Prens Sabahaddin Bey, anlamann bozulmamas iin elinden geleni yapmtr. Hatta
yaplan teklif zerine ttihat ve Terakki Cemiyeti genel merkezi toplantlarnda hazr
bulunmay kabul ettii halde bunda da ikiyzllk gsterilmi; senelerce memleketi iin
mcadele eden ve birok mahrumiyete gs geren bu kiiye de, vaktiyle Ahmed Rza
Bey'e yardmlarn esirgemeyen Prens Mehmed Ali Fazl ve dier Msr prenslerine
cemiyette bahedilen protokoler bir mevki verilmek istenmitir. Halbuki, Prens Sabahaddin
Bey rekabet duygusuyla hareket edenlerin amalarn, memleket endiesiyle anlamam
grnm ve -5 ve 6 Terinievvel 324 tarihli- kdam gazetesinde yaymlad yazlarla
demi merkeziyeti aklayarak ve muhtariyet taraftar olmadn belirterek yanl
anlamalar gidermeye almtr. Bu samimi hareket gz nne alnmadndan iki zmre
arasndaki iliki korunamam; Prens Sabahaddin Bey de birka defa gittii cemiyet
merkezine gidip gelmekten artk vazgemitir. Ve bu ekilde ikide bir Ahmed Rza Bey'in
terbiye d szl saldrlarna uramaktan da kurtulmutur.

Prens Sabahaddin Bey ve Ahmed Rza Bey

Ahmed Rza Bey bir gn Prens Sabahaddin Bey'e, "Hani sizin Rum ve Ermeni dostlarnz
vard, onlar ne oldu?" diye sormu ve Paris'te kongre grmelerinde yaanan tartmalarla
ilgili Malmyan vesaireyi ima etmek istemiti. Prens Sabahaddin Bey'in Osmanl
aznlklaryla ibirlii fikrinde bulunduunu ima etmek isteyen Ahmed Rza Bey, bu
dokundurmay yaparken, Franszca Meveret gazetesini Musevi Alber Fua, Rum Aristidi
ve Fransz tebaas Halil Ganem'in yazlar yardmyla yaymladn muhakkak ki
dnmemitir. Hatta 1324 Merutiyeti'nin ilanndan sonra, ttihat ve Terakki Cemiyeti
genel merkezinin Farmason locas statlarndan Musevi Karasu Efendi'nin etkisi altnda
bulunacana ve kendisinin de buna boyun emeye mecbur kalacana ihtimal vermemi
ve daha sonralar Ermeni cemaatine mensup Halayan ve Zehrap Efendi'lerle Posta ve
Telgraf Nazrlna kadar ykselen Oskan Efendi'nin ttihat ve Terakki Cemiyeti reisleri
arasnda mevki tutacaklarn ve bu duruma kendi rzasnn da katlacan dikkate
almamtr. Hatta Ahmed Rza Bey Avrupa'dayken Meveret ve ray mmet
gazetelerinde "Kzl Sultan" tabiriyle and Abdlhamid'in bir gn kanl elini peceini ve
kz kardei Selma Hanm'a hatra olmak zere hediye edilen gerdanlk iin Sultan
Abdlhamid'e teekkrlerini sunmak zorunda kalacan bir an zihninden geirmemitir.
(Bu satrlar yazmaktaki amacm, ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin aznlklarla ibirlii
yaptn eletirmek deildir. Ancak, Ahmed Rza Bey'in Prens Sabahaddin Bey'e yapt
szl saldrnn ne kadar yersiz ve dmanca olduunu anlatmaktr.)
Buna karlk Prens Sabahaddin Bey, stanbul'a dndnde days Sultan Abdlhamid
tarafndan kendisine kar gsterilen iyilikseverliklere bile hi deer vermemi ve Ahmed
Rza Bey gibi ballm bildirmek iin saraya komamakla, kendisine gelen ehzade
Brhaneddin Efendi ve dier hanedan mensuplarna ziyaretlerini iade etmemekle,
senelerce aleyhinde mcadele ettii bir hkmdar ailesi hakkndaki fikrinin Merutiyet'in
ilan edilmesiyle deimediini gstermitir.
te iki mcahit arasndaki fark: Biri kararnda sebat eden, dieri gemiteki savamnn
ve sebatkrlnn tersine uysalla eilimli ve ayn zamanda bakalarna szle saldrmak
zaafna mptela!

Politika ve lim Kavgas

Prens Sabahaddin Bey'e, ttihat ve Terakki gazeteleri tarafndan yaplan szl saldr ve
alaylar, ilmi bir inceleme rn olan "Ademi Merkeziyet" programnn cemiyet reislerince
layk olduu nemle incelenmemesinden ileri geliyordu. Ve aradaki ilmi seviye fark da
rekabeti bytyordu. ttihat ve Terakki Cemiyeti'yle Teebbs ahsi ve Ademi
Merkeziyet Cemiyeti arasnda varlan uzlama dna klmasndan ve Sabahaddin Bey'in
seyirci durumuna sokulmak istenmesinden vazgeilmi, istibdat devrinden beri "Ademi
Merkeziyet" grubu mensuplarndan ve ieride tekilat kurmay baarm fedakrlardan olan
Doktor Hicri Bey'in Diyarbekir'de tutuklanmas ve Faiz Bey'in Adana'da bir kaza
kurununa feda edilmesi gsteriyordu ki, ttihat ve Terakki Cemiyeti reislerinin kendi
mensuplarndan olmayan hibir ferde hayat hakk verilmesine ve kendi kanaatleri dnda
bir fikir ve gr ileri srlmesine tahammlleri yoktu. Nitekim, sonralar uzun gurbet
hayat yaam, Msr'daki "Jn Trk"ler arasnda ahlak ve fazilet rnei olarak herkesin
gnln ve sevgisini kazanm olan Hasan Fehmi Bey, basnda ttihat ve Terakki
Cemiyeti'ne muhalefet ettii iin kpr zerinde katledilmi ve daha sonra Ahrar
Frkas'nn kurulmasna yardmc olanlardan Ahmed Samim Bey de ayn akbete kurban
gitmitir. Hatta Murad Bey'in dostu olduu iin Zeki Bey de ldrlmtr.
Bir istibdat yklm, fakat yerine bir yenisi kurulmutu. Bu artlar dahilinde ttihat ve
Terakki Cemiyeti ile genel olarak uyuma imkn bulunamayaca anlaldndan
"Teebbs ahsi" taraftar ve teden beri Sabahaddin Bey grubuyla ilgili bulunanlardan
bazlar dorudan doruya ttihat ve Terakki'ye katlmlar ve kendilerine verilen grevleri
kabul etmilerdir. Binba Muhiddin Bey, srgnden dnnden sonra Prens Sabahaddin
Bey grubuyla ibirlii yapt ve hatta iki cemiyet arasnda gerekleen uyuma
grmelerinde "Teebbs ahsi" grubunu temsil edenler arasnda bulunduu halde daha
sonra ttihatlara katlmtr. Doktor Reid Bey de ayn ekilde cephe deitirenlerdendir.
Bazlar da meslek deitirmektense, yeni bir frka kurmay daha uygun bulmular ve
"Ahrar Frkas"n oluturmulardr.

Genliin Yksek Bir rnei

Btn bu knt frtnas iinde en temiz yolu seenler, yine bir avu gen olmutur.
nce Teebbs ahsi ve Ademi Merkeziyet Cemiyeti adna stanbul'da tekilat kurmu

olan bu genler, "Nesli Cedit" adyla ilmi bir oluum yaratmlar ve ehzadeba'nda bir
kulp amlard. Naf Atuf, Hmid ve Ferid Necdet Bey'ler kurucularndandr. Kulp
kurucularnn amac, ilmi yaymda bulunmak ve genlie okuma zevki alamakt.
Oluumun ilk verimli baars, Edmond Demolins'in Asya steplerinden g eden
kavimlerin izledikleri ynleri gsteren bir eserini Yollar adyla evirmesi ve yaymlamas
olmutur. (Kitap, kulp kurucularndan Namk Zeki Bey tarafndan evrilmitir.) Bu kulp,
Prens Sabahaddin Bey'in himayesi ve Satvet Ltf Bey'in abas ve giriimiyle
kurulmutur.

AHRAR FIRKASII KURULUU

Ahrar Frkas'nn douunu Prens Sabahaddin Bey'e atfedenler vardr. Halbuki, bu frkann
kuruluu Prens'in Manastr seyahatine rastlamaktadr. Frkann kurucular Fazl, Mahir
Said, Celleddin Arif, Nureddin Ferruh ve Ahmed Samim Bey'lerle Solon ve Bebi
Kazanova Efendi'ler ve bir de Kbrsl Mustafa Paa'nn oullan Tevfik, Nazm ve evket
Bey'lerdir. Avukat Zehrap ve Halayan Efendi'ler de bu oluumla ilgilenmilerdir. Gmrk
ilerimizin slahyla grevli olan Ostrorog, frka tznn hazrlanmasnda emei
geenlerden biridir. Btn bu grme ve tartmalar, Kandilli'deki Kbrsl Yals'nda
gereklemi ve tzk orada hazrlanmtr.
Prens Sabahaddin Bey'in Manastr'dan dnnde frka bakanl, kurucular tarafndan
kendisine teklif edilmise de kendisi bunu kabul etmemi, nezaketle reddetmitir. Frka
programnda "yetki genilii" prensiplerine yer verilmi olmas, Prens Sabahaddin Bey'in
siyasi fikirlerine taraftar olan birok kiinin bu frkaya katlmalarn kolaylatrm ve bu
durum frkann Prens Sabahaddin Bey tarafndan kurulduu iddiasna yol amtr.
Frka umumi ktipliini Nureddin Ferruh Bey stlenmitir. Bir de frka kurucularndan
Fazl Bey, Sleyman Nazif Bey'in bayazarl altnda Osmanl gazetesini yaymlamaya
balamtr. Fakat, gazete Ahrar Frkas'nn resmi organ deildi. Bununla beraber frka
prensiplerini savunuyor ve ttihat ve Terakki hkmetinin eletiriye deer taraflarn temiz
ve terbiyeli bir dille ortaya koymaktan ekinmiyordu.

lk Parlamento Muhalefeti

Gerek Ahrar Frkas'nn kuruluu, gerek Osmanl gazetesinin yaymlanmas ttihat ve

Terakki Cemiyeti'ni skm ve cemiyet reisleri bu rakip kuvveti ortadan kaldrma arelerini
aramaktan geri kalmamtr. Hatta mebus seiminde Ahrar Frkas adaylarnn kazanmasna
kesinlikle meydan verilmemi, bin bir hile ve dzenle her yerde ttihat ve Terakki Cemiyeti
ounluu kazanmtr.
Ahrar Frkas'nn program bir inceleme rnyd ve Osmanl m-paratorluu'nu oluturan
eitli unsurlarn dilek ve eilimleri gz nnde tutularak hazrlanmt. ye kayd
konusunda da ok titiz hareket ediliyor, rasgele her Osmanlnn frkaya katlmasna izin
verilmiyordu. Fakat, smail Kemal Bey'le Ali Kemal Bey'in frkaya kabul ve frka adna
mebus aday gsterilmeleri baz yeleri olumsuz etkilemi ve Doktor Rza Nur, Fazl,
Mahir Said ve Celleddin Arif Bey'lerin birlikte istifa etmelerine neden olmu ve bu
yzden frka zor bir duruma dmtr.
Yukarda eitli vesilelerle belirtildii gibi, Ali Kemal Bey Merutiyetin ilanndan nce
Yldz Saray'na eitli hizmetlerde bulunmu, smail Kemal Bey ise Recep Paa ile
evvelce hazrlanan ihtilal hareketinde dneklik gstermiti. Bununla beraber, bu iki kii
frkayla olan ilgilerini kesmek gereini duyduklarndan, frkadan ayrlan kiiler de
istifalarn geri almlar ve frka faaliyeti sekteye uramamtr.
Mebusan Meclisi aldktan sonra, Ahrar Frkas'nn btn faaliyeti mecliste kuvvetli bir
muhalefet grubu oluturmaya ynelik kalm ve bu emelinde de baarl olmutur. Mecliste
ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne muhalif olmak zere, 60-70 yeli bir grup olumu ve bu
ekilde hkmeti daima kontrol etmek imknlar domu oluyordu.

Harbiyeli Tutuklularn Okula Dnleri

Bu byle olmakla beraber, ttihat ve Terakki Cemiyeti ile Teebbs ahsi ve Ademi
Merkeziyet Cemiyeti arasnda uzlama salanamamasndan doan bozuk hava, bu defa
ttihat ve Terakki Frkas'yla Ahrar Frkas arasnda daha korkun ve tehlikeli bir hal alm
ve yaylan dedikodular memlekette gerekten usandrc bir huzursuzluk yaratmt. Sultan

Abdlhamid devrindeki gvensizlik imdi bambaka ad ve kisveyle ortaya kvermiti. Bu

zntl durumdan birok kii zarar gryordu. Harbiye Mektebi rencileri de bu
durumdan zarar gren madurlar arasndadr.
Dorusunu sylemek gerekirse ulvi amalan en baya ihtiraslara feda eden baz
garezkrlar, ahsi karlar uruna milli vicdan ifal ediyor ve vatanseverlik iddiasyla
ortala fesat tohumu sayorlard. Merutiyet'ten nce Harbiye Mektebi'nde yaplan
tutuklamalardan yukarda sz etmitik. Merutiyet'in ilanndan bir gn sonra Tophane
Zindan'nda yatan Harbiyeliler izzet ve ikram ile mektebe iade edilmilerdi. Tabii ben de
arkadalarmla beraberdim. Yedi buuk aylk tutukluluk, arkadalarn ou gibi, beni de
deitirmiti. Gdaszlktan renklerimiz umu, traszlktan salarmz sakallarmza
karm, yataksz yorgansz kuru minderler zerinde geirdiimiz uzun gecelerin bitmez
uykusuzluu vcutlarmz ypratm, eritmi, hepimiz cidden tannmaz bir hal almtk.
Mektebe alelacele iademize renciler arasnda ortaya kan galeyan neden olmutu.
Erknharp snf mdavimlerinden Tophaneli Nazm Bey, bizleri mektep idaresine
hatrlatm ve bir an nce mektebe agrlmamz istemiti. Esasen kapmda nbet bekleyen
Ahmed adnda bir askerden Merutiyet'in ilann renmi bulunduum iin grltye
balam ve Vkela heyetinden serbest braklmamz kararn hapishane amirleri
araclyla elde ettirmitim.
Mektebe dnmz srasnda, Harbiye rencileri snavla megul olduundan stanbul
sokaklarnda devam eden gsterilere bizler fiilen katlamam ve o galeyanl gnlerin
srkleyici durumuna istemeden seyirci kalmtk. Hatta Ahmed evket ve Rza Paalarla,
Fahri Bey'in Tepeba'nda toplanan halk bir hcum dalgas halinde arkalarna takp
Harbiye Mektebi'ne gelmelerine ve Tbbiyelilerin gsterilere katlmaya davet iin zellikle
bir heyet gndermelerine ramen, bizler mektepte kalmay ve snav hazrlklaryla megul
olmay tercih etmitik. Amacmz siyasi cereyanlara kaplmadan tamamen birlik halinde
kalmak ve Merutiyet'in bekisi sfatyla toplu bir halde bulunmakt.
Snavlar bittikten sonra rencilerin bir ksm ailelerinin yanna gitmilerdi. Ben de
Manisa'ya, ailemin ziyaretine komutum. Benim yzmden uradklar ac felaketleri
gidermeye alacaktm. znim bitince stanbul'a dndm.
Yeni ders ylnda smail Fazl Paa, Harbiye Mektebi'ne nazr olarak atanmt. Fakat,
derslere balanamyordu; eski kitaplar istibdat yadigr olduu iin rencilere verilmiyor

ve yeniden kitap basm ve tedariki de salanamyordu. Hatta retmenlerin bir ksm

mfetti smail Paa taraftar olduklar iin mektepten uzaklatrlm olduundan Harbiye
Mektebi kitapsz ve retmensiz kalmt. Bu yoksulluun yan sra mektepte bir de tamirat
ve onarm almalarna balandndan, btn renciler gndzlerini darda geiriyor ve
yalnz yatmak iin mektebe geliyordu. Bu halin devam, belirlenmi olan renim
sresinin kaybna ve dolaysyla mesleki bilgimizin eksik kalmasna neden olacak
durumlardand. Son snf rencisi olan bizlej iin bu ok nemliydi. Bu duruma bir zm
bulunmasn Harbiye Mektebi Nazn smail Fazl Paa'dan rica etmitik. Nazr Paa
bavurumuzu uygun bulmu, hatta Alman mekteplerinde olduu gibi, rencilerden oluan
bir haysiyet divan kurulmasn da emretmiti. Fakat, bizim bu bavurumuz despot ruhlu
baz subaylarmzn houna gitmemi; bunlar bizi arlkla sulamlardr.

Harbiyeliler Abdlhamid'in ayn miyor

Merutiyet'in ilk kurban bayram yaklat sralarda, nazrmz smail Fazl Paa, Harbiye
Mektebi rencilerinin de Yldz'da dzenlenecek bayram selamlnda hazr bulunmalar
arzusunu ifade etmiti. Harbiye Mektebi rencileri Sultan Abdlhamid'i selamlamak
emelinde olmamakla birlikte amirlerimize itaat etmi olmak iin, istemeyerek bu arzuya
uymutuk. Yldz'a gidildii gn hava ok souk ve karlyd. Selamlk resmine katlan
btn askerlere ve bu arada Harbiye Mektebi lencilerine ay verilmitir. Harbiydiler bu
ikram reddetmilerdir. Sultan Abdlhamid durumdan haberdar edilince mektep tabur
kumandan Fazl Bey'i yanna davet ederek havann souk olmas dolaysyla rencilerin
ay imesini emretmise de renciler tebli edilen bu emre de itaat etmemilerdir. Bu
durum Sultan Abdlhamid'i rkttnden, bir iki saat sonra mabeyincilerden oluan bir
heyetle mektebe pasta ve kurabiye trnden baz hediyeler gnderilmitir. Bunlar da
tarafmzdan reddedilmitir.
Sultan Abdlhamid'e kar sadakat gstermek zorunda kabul edildiimiz iin bizim bu
hareketimiz gerek hkmete, gerek mektep idaresince ho grlmemitir. Fakat, iin
temeli uydu: Harbiye Mektebi rencileri, Sultan Abdlhamid'in tahtnda braklmasn
mantksz buluyor ve bir an nce tahttan indirilmesini istiyordu. Bu yaplmadka da
Merutiyet'in yeniden tehlikeye dmesinden korkuyordu. Mebuslardan bazlarnn Sultan

Abdlhamid hakknda taraftar bir tavr taknmas ve hatta meruti bir hkmdar sfatyla
Sultan Abdlhamid'in hrmete layk kabul edilmesi Harbiye Mektebi rencilerini
zyordu. Bunun iin aykr hareketlerde bulunarak halkn dikkatini Yldz Saray zerine
ekmek istiyorduk.

"Padiahm ok Yaa" Yok!

Bu selamlk olayndan sonra, yeni bir olay daha meydana gelmiti: Askeri klalarda
olduu gibi Harbiye Mektebi'nde de her akam yoklamasnda defa "padiahm ok
yaa!" diye barmak detti. Biz Harbiyeliler artk Sultan Abdlhamid iin bu detin
tekrarlanmasna gerek kalmadna kanaat getirdiimizden, bir akam yoklamasnda
trampetin tempoya uygun ahenktar havasna uymam ve "padiahm ok yaa!" duasn
okumaktan vazgemitik. Bu hareketimizden mektep idaresi telaa dm ve Harbiye
Nazn Salih Paa ge vakit mektebe gelerek soruturmaya balamtr. Sonuta bu
hareketin sorumlusu olarak ben gsterilmitim. Fakat, Harbiye Nazr bu meseleye fazla
nem vermekten ekinmi ve yalnz bu gibi hareketlerin askerlik bakmndan itaatsizlik
kabul edileceini syledikten ve bir daha buna benzer yolsuzluklara meydan
braklmamasn tledikten sonra mektepten ayrlmtr.
te selamlk merasimi olayyla bu yeni vaka mektep idaresiyle renciler arasnda derin
bir uurum am ve anlamazla ttihat ve Terakki reisleri de mdahale etmek gereini
duymutur. Buna bal olarak benim mektep dndaki ilikilerim inceleme konusu olmu
ve Ahrar Frkas'na dahil olup olmadm Harbiye Mektebi subaylarndan Yzba Rza
Bey araclyla soruturulmutur. Frka kaytlarnda adm bulunamaynca ttihat ve
Terakki Cemiyeti'ne ye kaydedilmekliimin faydas olaca dnlm ve avc taburu
subaylarndan zmirli Ethem ve umnulu Hasan Bey'ler araclyla cemiyete girmem
hakknda teklifler yaplmtr. Bu teklifi kabul etmediim iin beni tehdit edecek kadar ileri
giden bu arkadalar, daha mektep sralarnda "Merutiyet" ve "Kanunu Esasi" szlerini
belki ilk kez benden renen genlerdendi.

Harbiye Mektebi'nde Merutiyet Tutuklamalar

Btn bu durumlar gsteriyordu ki, Harbiye rencilerinin resmen ttihat ve Terakki

Cemiyeti'ne girmemi ve kaydedilmemi bulunmalar, hkmet yetkilileri ve cemiyet
reisleri arasnda yanl duygular uyandrm, bizleri sevk ve idare eden siyasi bir merkezin
varl hakknda pheye drmt. zellikle Ahrar Frkas hakknda byle bir zan
besleniyordu. Halbuki bizler hibir frkayla alakadar deildik. Yaptklarmz, kendi
dnce ve grlerimizden ibaretti. Ve Sultan Abdlhamid'in ahs dnda siyasi hibir
ama da izlemiyorduk.
Bir perembe gn Harbiye Mektebi Dahiliye Mdr smail Hakk'' Bey'in kapsnda
nbet bekleyen asker, koridorda silah atmt. Bu olay zerine Takla'daki avc taburlar
kumandan Esad Paa mektebe gelerek soruturmada bulunmu ve rencinin kabahati
olmadna kanaat getirdikten sonra, izinli klmasna msaade etmiti. Fakat, ertesi gn
Harbiye Mektebi kaplar smsk kapanm ve izinden dnen renci, Binba Remzi Bey
tarafndan ufak bir kap nne konan bir masa zerindeki Kuran ve revolvere el
koydurmak suretiyle ttihat ve Terakki Cemiyeti adna yemin ettirilmi ve bu ileme tabi
tutulmayan "40" gen tutuklanmtr. Harbiye Nezareti'nde oluturulan mehur Dervi
Paazade Ahmed Paa divan harbinde gnlerce sorgulandk. Harbiye Nezareti'nin
cezalandrlmamz hakkndaki arzusuna ramen, divan harp bizlerde kanuni su
bulamadndan bir sre sonra mektebe dndk.
Btn bu bamza gelenler ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne girmememizden ve Sultan
Abdlhamid'e aleyhtar bir cephe almamzdan ileri geliyordu. ttihat ve Terakki Cemiyeti
Harbiye rencilerinin izledikleri asl amac anlamak istememi, daha dorusu
duygularmza deer vermemi ve bizleri alelade birer mektep ocuu kabul etmiti. Bizler
ise kendimizi Merutiyet inklabnn yardmclar arasnda naiz birer uzuv sayyor ve bu
vasfa dayanarak, aka ifade etmemekle beraber, Sultan Abdlhamid'in tahtan indirilmesi
talebinde srar ediyorduk. Bunda ne kadar hakl olduumuzu daha sonra patlak veren 31
Mart olay kantlamtr.

31 MART OLAYI

Bu olayn iyz henz tamamen aydnlanmamtr. Bu faciay "ttihat ve Terakki"

liderlerinin izledii siyasete kar bir reaksiyon olarak kabul edenler oktur. Her ne olursa
olsun, uras kesindir ki, hkmetin idaresizliinin ve hrriyeti kendi grne gre
snrlamaya kalkmasnn bu olayn ortaya kmasna nemli etkisi olmutur. syan,
hrriyet ve Merutiyetin bekisi olarak Rumeli'den stanbul'a getirilen avc taburlarndan
kmtr. Asileri idare eden, Hamdi avu adnda biriydi.

Hasan Fehmi Bey'in Katli ve Etkileri

Ben burada 31 Mart olayn etraflca aklamak fikrinde deilim. Sadece tarihi bulduum
baz ksmlardan bahsetmekle yetineceim. Olayn stanbul'da kapsaml bir hal almasna ve
halkn da katlma eilimi gstermesine, Hasan Fehmi Bey'in katli byk bir etkendir.
Hasan Fehmi Bey, uzun sre Msr'da Sultan Abdlhamid idaresiyle mcadele etmi
namuslu bir vatanseverdi. Sadece basnda ttihat ve Terakki hkmetine muhalefet ettii
iin kpr stnde katledilmi, katil veya katiller tutuklanmamtr.
ttihat ve Terakki hkmetinin bu hareket tarz, frsat olduka akland gibi, hemen
Merutiyet'in ilanyla balam ve daha mektep sralarndayken cemiyeti kuranlardan biri
olan brahim Temo Bey gibi ilk "Jn Trk'lere kar bile ayn tarzda muamele yaplmtr.
brahim Temo Bey, Merutiyet'in ilanndan sonra, Romanya'dan stanbul'a gelmi ve
arkadalaryla Osmanl Demokrat Frkas'n kurmutu. Frka prensiplerini yaymak gerei
dounca, azimkar bir gen olan Muhlis Sabahaddin Bey, Rumeli'de tekilatta
grevlendirilmitir. Bu kiiye Selanik'te birok zorluk karlm ve ldrlmesi iin dzen
kurulmutur. Bereket versin Muhlis Sabahaddin Bey hayatn kurtarm, yalnz iki bak
yarasyla stanbul'a dnmtr.
Bu frka adna yaymlanan ark, Trkiye gibi gazetelerle Ziya akir Bey'in Jn Trk
gazetesi ve daha biroklar hkmete birer birer kapatldndan, brahim Temo Bey bu
basklardan ve keyfi muamelelerden olumsuz etkilenmi, bir beyannameyle frkay fes
etmek ve tekrar Romanya'ya dnmek zorunda kalmtr.
zmir'de yaymlanan Hizmet gazetesinde air Hseyin Rifat Bey'in serbest konulu yazlar
da hoa gitmediinden kendisi tehdide maruz kalmt. Halbuki Hseyin Rifat Bey, ttihat

ve Terakki'nin zmir ubesine daha Sultan Hamid dneminde katlm ve zmir'den

Manastr'a gnderilen askerler arasnda rol oynam inklaplardand. Bunlardan baka
Merutiyet iin alm olan Hicabi Bey'in de Trabzon'da yaymlad Tark gazetesi
yznden ba belaya girmiti.
zetle, o sralarda bu gibi saldr ve basklar doal durumlardan saylr olmutu;
Manastr'da kan Neyyiri Hakikat gazetesi, Selanik'te yaymlanan Silh Tahsin'in
Sng, Bomba gibi anlamsz yaynlar cemiyet adna herkese saldryor ve her tarafa
yldrmlar yadryordu. Silh Tahsin Bey, adeta Fransz Devrimi srasnda birok
kafann umasna neden olan ve sonunda "Charlotte" isminde vatansever bir gen kzn
elinde can veren Marat'nn taklitiliini yapyordu. Ruhlarda uyanan sevin dalgalarn
yava yava karartan bu cokunluklarn yan sra Hasan Fehmi Bey'in katli halk arasnda
ok kt bir etki yarattndan, aydnlar, bu saldry protesto etmek istemitir. Nitekim
henz yeni faklte haline dnen Hukuk Mektebi rencileri, hocalar Celleddin Arif
Bey'in tevikiyle harekete gemi ve mlkiye rencileriyle birlikte Babli'ye giderek
Sadrazam Hseyin Hilmi Paa'dan katillerin tutuklanmasn istemilerdir. Bu kk
topluluk Babli'den ayrlrken halkn da katlmyla be on bin kiiyi bulmu; bylece baz
gazete idarehanelerine gidilmi ve son merhale olarak Mebusan Meclisi'ne gidinceye kadar
kalabalk belki elli bini gemiti. Cenazenin defni merasiminde muhakkak ki yz bin
vatanda hazr bulunmu ve hkmet bu yolla protesto edilmitir. 31 Mart olay bundan iki
gn sonra ve henz bu katil vakasnn etkisi gemeden patlak vermitir.

Harbiye rencisi Harekete Hazr, Fakat...

31 Mart olayyla Harbiyeliler yakndan ilgilenmilerdir. Olayn birinci gn sakin

gemitir. Fakat akama doru silah sesleri artm ve sokaklardan geen sarho askerlerin
"padiahm ok yaa" bartlar herkeste olduu gibi Harbiyelilerde de Merutiyet'in
tehlikeye uramas korkusunu uyandrmtr. Bu duygu ve korkudan dolay durumu
incelemek iin gece Prevezeli Cell ve Basrah Abdullah adndaki snf arkadalarmla bir
arabaya atlayarak Sultanahmed Meydan'na kadar gitmitik. Gerek burada, gerek Harbiye
Nezareti'nde grdmz manzaralar hi de hoa gidecek eylerden deildi. Her tarafta
sarho askerlere rastladk.

Dnte subaylarmzla yaptmz grmeler sonucunda evci rencilerin ailelerinin

yanna gitmelerini, fakat her trl ihtimale kar mekteple sk temas korumalarn ve
mektepteki silah deposunun rencilerin gzetimi altna alnmasn ve bu ekilde
gerektiinde rencilere silah datlmasn karar altna aldk. Amacmz, yetkili bir merci
bulduumuz takdirde, isyan eden askerlerin cezalandrlmas iin harekete gemekti.
Olayn ikinci gn, mektebe Abdlkadir adnda bir subay gelmitir. Bu kii birinci ordu
kumandan Mahmud Muhtar Paa adna geldiini sylemi ve Harbiyelilerin isyan
harektn bastrmak iin faaliyete gemeye taraftar olup olmadn sormutur. Zaten
bizler de byle bir ba bulmak ateiyle yanyorduk ve bu frsat karmadk. Gelen kiiye
verdiimiz cevap ksa zaman iinde arkadalarmzn harekete hazr bulunacaklarn ifade
etmek oldu ve hemen btn arkadalar mektebe davet ettik. Ertesi gn harekete hazr bir
hale gelmitik. Fakat, Mahmud Muhtar Paa'dan gelen haberde biraz sabredilmesi ve
skunetin korunmas bildirilmitir. Daha dorusu Selanik'te "Hareket Ordusu"
oluturulduundan haberdar olan Mahmud Muhtar Paa Selanik'e gitmeyi tercih etmitir.

ldrlenler, Saklananlar ve Kaanlar

O gnlerde stanbul hkmeti adeta dalm, daireler kapanmt. Adliye Nazr Nazm
Paa ile Mebus Emin Arslan Bey'in yanlla kurban gitmelerinden sonra ttihat ve
Terakki ileri gelenleri de ortadan kaybolmulard. Basnda yalnz Mizan gazetesi sahibi
Murad Bey'le, Serbesti gazetesi sahibi Mevlnzade Rifat Bey mevkiilerini terk etmediler
ve gazetelerini de karmaya devam ettiler.
Olayn ba gstermesinden dolay btn aydnlar zgnd ve herkes Merutiyet'in
tehlikeye dmesinden korkuyordu. Olayn ani patlak vermesi herkesi telaa drm,
birok kimse ya stanbul'dan kam ya da bir keye sinmiti. Ortak bir hamleyle asi
askerlerin cezalandrlmas giriiminde bulunma imkn yok gibiydi.
Harbiydiler silahlanm ve bastrma harektna hazr olduklar halde kendilerine bir hareket
tarz belirleyecek sorumlu bir makam bulamyorlard. Yalnz baz gen subaylar mektebe
davet etmeye ve hayatlarn korumaya alyorlard.

Mebusan Meclisi'nin ak bulunmas ve yeni oluan hkmetin meclis yeleriyle temas

korumas, az ok gven verici belirtilerdendi. Fakat, bir taraftan da Merutiyet'in ilan
zerine saraydan uzaklatrlm veya rtbe ve niandan mahrum braklm olan istibdat
devrinin baz nfuzlu kiilerinin asi askerler zerinde etkili olmaya baladklar ve Sultan
Abdlhamid'i Merutiyet'in kaldrlmasna sevk etmek istedikleri, durumdan karlyordu.

Prens Sabahaddin Bey'in Donanmaya Bavurusu

Sz ayaa dm ve idare mekanizmas tamamen bozulmutu. Bu byle olmakla beraber

memleketin selameti adna hayatn tehlikeye atmaktan ekinmeyen ve tek bana
muazzam bir projeyi teoriden pratie geirmeye cesaret gsteren vatanseverler de ortaya
kmtr. Askerin isyan duyulur duyulmaz, Kurueme karakol subay durumdan Prens
Sabahaddin Bey'i haberdar etmitir. Prens, askerlerin Sultan Abdlhamid hakknda alaka
gsterdiklerini renince hemen istimbota binerek Heybeliada'da oturan "Avnullah"
kurveti svarisi Enver Bey'in ziyaretine gitmitir. Prens, Enver Bey'le grrken, Sultan
Abdlhamid'in tahttan indirilmesini ileri sunmutur. Enver Bey byle nemli bir ii yalnz
bana baaramayacan -hakl olarak- itiraf ettiinden, dier hap gemileri svarileriyle
grmek zere Sabahaddin Bey'le birlikte ada nndeki torpidolardan birine binerek
Beikta sahillerinde demirlemi bulunan "Hamidiye" kruvazrne gelmilerdir.
"Hamidiye" svarisi Vsf Bey'le (sonra paa olmutur) grlm ve sonuta Vsf Bey,
"syan harekt Merutiyet aleyhine bir hal alrsa dier arkadalarla grp anlatktan
sonra birlikte Yldz Saray'n topa tutar ve yakarz" cevabn vermitir.
Bu toplantya "Asar Tevfk" svarisi Ali Kabuli Bey de katlmtr.

Prens Sabahaddin Bey'in kinci Bavurusu

Bu baary elde ettikten sonra, Prens Sabahaddin Bey dinlenmek amacyla yalsna
gitmitir. Fakat, akamzeri Fazl Bey'in getirdii haberler ok kt ve istibdadn
hortlamak zere bulunduu duygusunu verir nitelikte ve atalca'daki askerlerin de
stanbul'a geldii merkezinde olduundan Prens Sabahaddin Bey hocas Emin Efendi ile

Fazl Bey'e stanbul'da incelemede bulunmalarn ve eer durumda Merutiyet aleyhine bir
ey sezerlerse hemen "Hamidiye" kruvazrne gitmelerini ve donanma komutanlarna
kendisine verilen szn yerine getirilmesi teklifinde bulunmalarn sylemitir.
Hoca Emin Efendi ile Fazl Bey, Kurueme'den stanbul'a gelmiler; gereken incelemeyi
yapmlar ve vardklar sonu askerlerin Sultan Abdlhamid lehine gsteri yaplmasna
nem verdikleri kanaatini dourduundan, daha nceden kararlatrld gibi, bir
istimbotla ge vakit, "Hamidiye" kruvazrne giderek Vsf Bey'le grmlerdir. Vsf
Bey, ziyaretilerin Prens Sabahaddin Bey tarafndan geldiklerini anlaynca, yanna kabul
etmi ve sunulan teklif hakknda da, "Sabah olsun, arkadalarla da grelim, hemen
harekete geeriz" demitir.
Hoca Emin Efendi ile Fazl Bey yalya dnmler ve sonucu Prens Sabahaddin Bey'e
bildirmilerdir. O gece Prens Sabahaddin Bey'in yalsna sadan soldan kurun sklmaya
balandndan, yal sakinleri, Prens'le beraber, istimbotla Kandilli'deki Cemile Sultanzade
Celleddin Bey'in yalsna snmak zorunda kalmlardr.

Prens Sabahaddin Bey'in ki Beyannamesi

Prens Sabahaddin Bey, maruz kald bu tecavzkr hareketlere ramen memleket

dncesini kiisel endielerin stnde tutmu; herkesin stanbul'u terk ettii o ana baba
gnnde hayatn tehlikeye atmaktan ekinmemi ve iki beyanname yaymlanmtr.
Bunlardan biri "Ey Ulemai Amilin!" balkldr ve ulemaya hitaptr. Dieri de Osmanl
askerlerine bir ak mektuptur.
Ulemann isyan aleyhine samimi bir giriimde bulunma eilimine girdiklerini gren Prens
Sabahaddin Bey onlara hitabnda;
"aln; bugn her zamandan ok aln ki, slam ehli zulme alet olmak ihtimalinden
bsbtn kurtulsun, bundan byle, kardelik ve faziletten baka bir ama takip etmesin!"
diyor; muhatap tuttuu Osmanl askerlerine ak mektubunda ise, "eriat adna hareket
ettiini iddia eden ve subaylaryla ilikiyi bsbtn kesmi olan asi askerlere eriatn
cinayetle korunamayacan" aktan aa syledikten sonra; "Peygamberimiz, 'Ben
dnyaya gzel ahlak tantmak iin geldim' buyuruyor. Kur'an- Kerim'imiz de 'adalet ve

iyilik' emrediyor. Demek ki, dinimize uygun bir fetvay seri olmadan hibir ferdin canna
deil, klna dokunmaya hakkmz yoktur. Vatana hainlik edenleri eriatn emriyle kanun
cezalandrr. Bunun icras ise milletin ittifakyla yalnz hkmete braklmtr. Baka trl
hareket edersek eriat nazarnda katil grlrz. "O halde hi kimseyi incitmeyin! Derhal
subaylarnzla barn, kucaklasn ve emirlerine itaat edin!" tavsiyesinde bulunuyordu.

"Asar Tevfk" Svarisi Ali Kabuli Beyin Katli

Btn bu rica ve tavsiyelere ramen, isyan hareketi iddetini kaybetmemi; Yldz

Saray'n topa tutmaya hazrlanan "Asar Tevfik" svarisi Ali Kabuli Bey de emrindeki
askerlerin isyanyla karlam ve bu ekilde daha nce alnan karar yerine
getirilememitir. "Asar Tevfik" gemisinde isyan eden bahriye askerleri, Ali Kabuli Bey'i
Yldz Saray'na kadar gtrmler ve Sultan Abdlhamid'in gz nnde bu mert subay
paralamlardr. Bu kahraman svari, 31 Mart olaynn en acnacak kurbanlarndan biridir.

"Hareket Ordusu"nun stanbul'a Gelii

stanbul'da bu gibi olaylar meydana gelirken, Selanik'te oluturulan "Hareket Ordusu"

stanbul civarna gelmi ve Yeilky'e yaklam bulunuyordu. "Hareket Ordusu" u
kumandanl Cihangirli Mehmed Nesip Bey araclyla beni Yeilky'e armtr.
Orada, daha nceleri Harbiye Mektebi ders nazrl yapm olan erknharp livalarndan
Manastrl evki Paa ve daha baka kiilerle grtm.
Kumandanln bana verdii emir, Harbiye rencilerinin silahlanmas ve "Hareket
Ordusu" ktalarnn ertesi gne kadar beklenilmesi zeminindeydi. Gerekten Hareket
Ordusu ertesi gn sabahleyin alacakaranlkta ili yoluyla Harbiye Mektebi'ne gelmi ve
bizler de asi askerler tarafndan saldrya uramamalar iin elde silah sabaha kadar bu
askerlerin gelmesini beklemitik. Hareket Ordusu stanbul'u igale balarken Harbiye
Mektebi rencilerinin bir ksm eliliklerin korunmas iin grevlendirilmi ve dier bir
ksm da Yldz Saray'nn kuatlmas iin gnderilmiti. Okuyucularm zmemek iin

igal gnlerinde stanbul sokaklarnda yaanan kanl olaylar etraflca anlatmaktan

saknyorum.

Sultan Read'n Tahta kmas

Hareket Ordusu stanbul'a girip duruma hkim olduktan sonra, Ayastefanos'ta (Yeilky)
bir toplant yapan Meclisi Ayan ve Meclisi Mebusan heyetlerinin ortak kararlan gereince,
Mahv.ud evket Paa iki heyet hazrlam; bunlardan Mebus Karasu Efendi'nin katld
birini Sultan Abdlhamid'in tahttan indirilmesini tebli iin Yldz Saray'na, dierini de
Dolmabahe Saray'nda oturan Veliaht Read Efendi'ye gndermitir. kinci heyet Bolulu
Habip, Toygarl Halid ve Kadkyl Fehmi adlarnda subaydan ibaretti. Bu subaylar
Veliaht Read Efendi'yi, aldklar emir gereince, Topkap Saray'na davet etmiler ve bir
sre orada dinlendikten sonra Harbiye Nezareti'ne gidilmi ve kabul treninin ardndan da
Sultan Read, zel trenle ve "padiahm ok yaa" sadalan arasnda Dolmabahe Saray'na
dnm ve o gece tahta kma enlikleri yaplmtr.

ttihatlarn Frsattan Yararlanmaya Kalkmalar

Kurulan divan harp, isyan harektyla ilikili olanlar cezalandrmtr. Frsattan istifade
Ahrar Frkas fes edilmi ve kuruculardan Fazl Bey birka gn tutuklandktan sonra
serbest braklmtr. ttihat ve Terakki Frkas'na mensup olmayan gazeteler kapanm,
"Nesli Cedid Kulb" de ayn akbete uram, eyas da yama edilmitir. zetle, 31 Mart
olay memlekette yeni bir devir am, yeni bir idare sistemi kurulmasna neden olmutur.
Olay, her ne ama ve niyetle meydana gelmi olursa olsun, asl dikkate deer nokta, asi
askerlerin cezalandnlmas iin daha balangta fiil olarak iki giriimin gereklemi
olmasdr. Biri, yukarda anlattm ekilde, Prens Sabahaddin Bey'in o azimkar hareketi;
dieri de Harbiyelilerin, isyan eden askerlere kar cephe alm bir tavr taknmalardr.
Halbuki isyan hareketi bastnldktan sonra ilk i olarak 31 Mart olaynn tertipleyicisi
sfatyla Prens Sabahaddin Bey'i tutuklamlar ve bir sre sonra da hibir neden beyan

edilmeksizin Harbiye rencileri cezalandrlmlardr (Sbhane men tahayyere fi

sun'ilkul).
Prens Sabahaddin Bey'in tutukluluu -bereket versin- uzun srmemi, drt be gn sonra
gazetelerde ilan edilen u zr yazsyla kendisi serbest braklmtr:
"Sultanzade Mehmed Sabahaddin Bey'in tevkifini icap ettirecek hibir delil mevcut
olmadndan hrriyetleri maalitizar iade edildii ilan edilir.
15 Gisan 1325
stanbul Merkez Kumandan Erknharp Binbas Remzi"
Bu muameleden znt duyan Prens Sabahaddin Bey de tekrar Avrupa'ya ekilmitir.

Harbiyeli Hrriyetseverlerin Balarna Gelenler

Harbiyelilere gelince, 31 Mart olaynn bastrlmasndan bir sre sonra snavlarn bitiren
renciler diplomalarnn datlmasn beklerken mektebe gelen Muhiddin Bey subay
adaylarndan ve dier rencilerden bazlarnn tutuklanmasn emretmitir. Ahmed
Trabzon (Ahmed Bedevi), akir Cibali, smet Darende ve daha birok arkada
tutuklananlar arasndayd.
Bizler son snav vermi ve diploma datm trenini bekliyorduk. Tutuklanmamzn
nedenini bilmiyorduk. Yalnz Muhiddin Bey bizleri yanna kabul ettii zaman, "imdi
gelsin de Sabahaddin Bey sizi kurtarsn" demiti.
Tutuklanmamzdan sonra alelacele Bekiraa Bl'ne gnderilmitik. zel olarak
edindiimiz bilgiye gre Diyanbekir'e srlecektik. Ertesi gn Gazzeli Cemal, Stl
Hakk, Yozgatl Nuri, anakkaleli Abdullah, Beiktal Faik, Bolulu Hakk, Tiranl Cavid,
Trabluslu Mahmud Nedim, aml Remzi, aml Hilmi ve daha bazlar da tutuklanarak
Bekiraa Bl'ne gnderilmilerdi. Bunlar da memleketin eitli yerlerine
srleceklerdi. Nedeni bilinmiyordu. Sultan Abdlhamidvari bir mantkd hkmle bizler
ttihat ve Terakki reislerinin arzusuna kurban ediliyorduk.

Muhiddin Paa hayattayken bana yazd imzal bir mektupta "ttihat ve Terakki Cemiyeti
merkezinden ald bir emre uyarak bizleri tutuklattrdn" itiraf etmitir. Bizim
tutuklanmamzdan sonra Muhiddin Bey'e dl olarak Beyolu mutasarrfl verilmitir.
ttihat ve Terakki reislerinin izledii ama ortadayd. Muhiddin Bey'in de itiraf ettii gibi,
bizlerin subay olarak orduya girmemizi tehlikeli buluyorlar ve aleyhlerine bir cereyan
yaratmamzdan korkuyorlard. Bu korku iinse hibir neden yoktu. Anlalyordu ki, ttihat
ve Terakki reisleri kendi tekilatlar dndaki kabiliyetleri ortadan kaldrmay ilke
edinmiti. Nitekim teden beri bizleri yok etmek iin birok areye bavurmular,
emellerini bir trl gerekletirememilerdi. te bu defa 31 Mart olay dolaysyla kurulan
diktatrlk sayesinde bu hrsl kinlerinin tatminine imkn bulmulard.
Bununla beraber, ttihat ve Terakki reislerinin hakkmzdaki dmanl tam bir baaryla
sonulanmamt. Bekiraa Bl'ne gnderilen btn arkadalar, sk tedbirlere ramen
hapisten kap Msr'a gitme imknlarn bulmu ve yeni yeni mcadelelere atlmak
zorunda kalmtk. Senelerden beri emek verdiimiz mesleimizden olmak, bizlere ok
ar gelmiti. Bu arada askerlikten, sadece ttihat ve Terakki reislerinin arzu ve keyfi iin
ayrlm bulunmak ok acyd. Bununla beraber hibirimiz mitsizlie kaplmam ve
nmzde alan yeni hayata uyum salamay ve bu hayat gleryzle karlama azmini
korumutuk.

MERUTYET DEVRDE PART MCADELELER

skenderiye'ye vardmda kendimi pek yabanc bir yerde bulmadm; ehrin grn
sevimli ve medeni bir etki brakyor ve stanbul'dan daha temiz, daha dzenli gibi
grnyordu. Afrika'nn kuzey kylarnda grdm bu manzara ve bunun bende
uyandrd izlenim ve dnceler zihnimi bir hayli kurcalamt. Mehmed Ali Paa'nn bir
Osmanl eyaletinde kurduu bu yarbamsz hkmet, imar bakmndan asl ana vatan
geride brakm ve ngilizlerin bu lke zerindeki yirmi, yirmi be senelik denetimleri Nil
Vadisi'ni bir Avrupa ehri haline sokmutu.
ki gn skenderiye'de kaldktan sonra Kahire'ye gittim. lk iim eski Jn Trklerden
burada oturanlarla grmek oldu. Bu meyanda Dr. erefeddin Magmumi, Dr. Abdullah

Cevdet ve Dr. Necmeddin Arif Bey'leri1 ziyaret ettim. Bundan amacm Kahire hakknda
bilgi toplamak ve ayn zamanda uygun bir geim yolu bulmak konusunda bu kiilerin
aracln rica etmekti. erefeddin Magmumi ve Abdullah Cevdet Bey'ler ok samimi ilgi
gsterdiler ve gereken yardm esirgemeyeceklerini sylemek cmertliinde bulundular.
Nitekim bu vaatlerini yerine de getirdiler.

Msr'da Trke retmenliim

Bu iki vatandan abasyla Elehram gazetesi sahibi -aslen Suriyeli- Gabriyel Bey'le Msr
evkaf mdrlerinden dier bir kiiye Trke ders vermeye baladm.
Merutiyet'in ilan dolaysyla her tarafta Trkiye hakknda uyanan yaknlk ve sevgi, dier
yerlerden ok Msr'da gsterilmi ve Trkiye d ve i siyaseti ok yakndan takip
edilmeye balanmt; hatta Trk diline kar ilgi artm, bymt. Elehrcm gazetesi
sahibi, Trk gazetelerini bizzat takip edebilmek amacyla Trkeyi renmek istiyor; dier
kii de Osmanl evkafn dzenlemek iin Trkiye'de aktif bir grev almay
dndnden ncelikle Trkeyi renmek arzusunda bulunuyordu.
O srada smet Darende de Kahire'ye gelmiti. Onun iin de bir retmenlik bulmak g
olmad. Bizim Msr'da bulunduumuzu bilen dier arkadalarn bir ksm da
skenderiye'ye gelmilerdi: Nuri Yozgat, Cemal Gazze, Faik Beikta, Mahmud Nedim
Trablus, Remzi am, Hilmi, brahim, smail Hakk, Sami Amasya vd...
Bu srada Efgan ordusuna dahil olmamz teklif edilmiti. Halbuki, Abbas Hilmi Paa, Fas
hkmeti ordusunda almamz ileri sryordu. Biz Fas'a gitmeyi daha uygun bulduk ve
Hdiv Abbas Hilmi Paa ile Paris'te grev gerei bulunan Fas Hariciye Nazr Elmukri
arasnda gerekleen haberleme sonucunda Fas'a gitmemiz kararlat. Yol masraflarmz
Hdiv Abbas Hilmi Paa stlenmiti.
Arkadalar Fas'a hareket iin skenderiye'de smet'le beni bekliyorlard. Fakat geici olarak
benim Kahire'de kalmam kararlatrldndan btn arkadalar Fas'a hareket ettiler. Fas'a
giden bu arkadalar arasnda Tahir Bey adnda bir erknharp subay da vard. Bu kiiyle
daha nceden tanklm yoktu. Sonradan Msr'da tantk. Fas hakkndaki giriimlere bu
da karm, ilgi gstermiti.

Arkadalarn hareketinden sonra ben tekrar Kahire'ye dndm. Arkadalarn gidii iki ay
gemiti. erii Paa, Doktor erefeddin Magmumi Bey araclyla bir gn beni
Zeytun'daki kkne davet etti ve Fas'a gitmek konusundaki amacm deimediyse
yardma hazr olduunu bildirdi. erii ailesi, sanrm aslen Fasl olduundan, Paa, Fas
hakknda cereyan eden durumlarla yakndan ilgileniyordu. Hareketim iin mevcut engeller
ortadan kaltndan teklifi memnuniyetle kabul ederek birka gn sonra Fas'a gitmek zere
hareket ettim.

Merutiyet'ten Sonra Msr'a lk Gelen Muhalifler

Ben Msr'dayken Serbesti gazetesi sahibi Rifat Bey de Paris'ten gelmi ve daha sonra
Paris'e dnmtr. (Yaknen bilmemekle beraber, tahminime gre bu seyahat, Serbesti
gazetesinin yaymna maddeten yardm eden erif Paa ile Rifat Bey'in arasnn almas
zerine, yayma devam edebilmek iin Hdiv Abbas Hilmi Paa'nn para yardmn
salamak amacyla gereklemitir. Fas'tan dnmde Rifat Bey'i Paris'te bulmu ve
yayma devam etmekte olduunu grmtm.) Basra valisiyken ttihat ve Terakki
hkmetiyle aras alan Mardin Arif Bey de o sralarda Kahire'de kalyor ve gizliden
gizliye ttihat ve Terakki hkmetine muhalefette bulunuyordu. Bir ara Kahire'de uzun
sre kalm eski "Jn Trk'lerden Vizeli Ali Rza ve "Hukuku Umumiye" kurucularndan
Abdlkadir Bey'lerle Tbbiye rencilerinden -daha sonra Konya'da ldrlen- Doktor
Trabzonlu Sabri Bey de Kahire'ye uramlardr.

Fas'tan karlmamz ve Fransz gali

Fas'a gitmek5 iin Port Said'de Avustralya'dan gelen bir vapura bindim. Yolcularn ou
ngiliz ve az da Franszd. Basmdaki krmz fes hviyetimi abuk aa kard ve Trk
olduum hemen ortaya kt. Esasen vapur kaptanna da tavsiyeliydim. Bu yzden herkes
az ok benimle ilgileniyor ve bana kimi ngilizce, kimi de Franszca retmek istiyordu.
Gen bir Trkn seyyah vapuruna binmesi yolcular sanki hayrete drmt.

Napoli ve Marsilya limanlarna uradktan sonra, Cebelitark'ta vapurdan indim. Ayn gn

ufak bir vapurla Tanca'ya getim. Bu ekilde Fas topraklarna ayak basm oldum. ki gn
Tanca'da kaldktan sonra, bir kervan kaflesiyle Fas ehrine hareket ettim. dn gn
sonra Fas ehrine vardm ve arkadalarla bulutum. Hepsi bir arada byk bir evde
oturuyorlard. Hkmet merkezi olan Fas ehri olduka byktr. Birok camisi ve
sultanlara mahsus bir sarayla eitli kervansaraylar vardr.
Mevly Hafz; arkadalar, Fas'a gelilerinde huzuruna kabul ederek gnllerini okam
ve her arzularnn yerine getirileceini vaat ederek haklarnda byk gven beslediini
gstermi, her birine birer at hediye ederek ordusunu ellerine teslim etmiti. O srada Fas
Harbiye Nazr, Fas'n Paris fevkalade elisi olan Elmukri'nin oluydu. Harbiye Nazr,
gen ve tecrbesiz olmakla beraber, zeki ve iyi niyet sahibi bir kiiydi. Onun iin
arkadalara gereken kolaylklar gstermiti.
Giriilen askeri slahat, Fas zerinde teden beri yaylma emelleri besleyen Fransa
hkmetinin dikkatini ekmekte gecikmedi. Askeri dzenlemeye muhalefet iin ad geen
hkmet eitli arelere bavurdu. En doru yolun Trk subaylarnn Fas'tan
uzaklatrlmas olduuna kanaat getiren Fransa hkmeti, bizim geri arlmamz iin
Osmanl hkmetine bavuruda bulunmutur. Bizim hkmet, durumdan tamamen
habersiz olduundan, bizlerle ilgisi olmadna dair Fransa hkmetine gvence vermi ve
ad geen hkmeti hareketinde serbest brakmtr. Bunun zerine Fransa, Fas hkmetine
ltimatom vermi ve bizlerin snr d edilmemizi istemitir. Halbuki bizler Fas'taki
mevkiimizden yararlanarak memleketimiz hakknda faydal baz giriimlerde
bulunuyorduk. zellikle Madrid sefirimiz Sami Paazade Sezai Bey'e mracaat ederek
Fas'ta bir konsolosluk kurulmas iin hkmetimiz nezdinde giriimde bulunmasn rica
etmi ve gereke olarak Fas'tan Hicaz'a her sene birok hacnn gittiini bildirmi ve
bunlarn seyahat belgesinin vize edilmesi vesilesini ileri srmtk.
Fransa hkmetinin taknd tavr bizleri zmt. Fakat, Fas milletine sava almasna
neden olmamak iin, Emir Mevlyi Hafz'in srarna ramen, Fas topraklarn terk etmek
zorunda kaldk.
Bizler Fas'tan ayrldktan bir sre sonra, Fransa hkmeti baz meseleleri bahane ederek
Fas'a asker sevk etmi ve birka kabileyi Sultan aleyhine tevik ederek 1911 tarihinde Fas'
fiilen istilaya girimitir. Bu olay zerine durumu feci bir ekilde kavramaya balayan

Sultan, bizim Fas topraklarn terk etmemiz iin Fransa hkmetinin niin bask yaptn
daha iyi anlam ve bizim Fas'tan ayrlmamza rza gstermesinden dolay ok zlmtr.
Emri altnda gvenilecek hibir kuvvet olmadn, olaylarn yaratt ac tecrbelerle iyice
anlayan Sultan Mevlyi Hafz, Fas'a dnmemiz iin giriimlerde bulunmutu. Fakat, i
iten gemi ve geri dnmemizin bir yarar salayaca midi kalmamt.

Paris'te Toplanan Muhalifler

Arkadalar Msr'a dnmler, ben de Elceziras, Madrid, Bordo yoluyla Paris'e gitmitim.
Paris'e vardmda Bulvar St. Michel zerinde bir otele indim. Ertesi gn ayn semtte
mektep arkadalarmdan Veli Bey'le karlatm. Bu arkada hrriyet ilanndan sonra
Bosna'dan stanbul'a dnm ve hkmet adna renim grmek iin Paris'e gnderilmiti.
Veli'den Sabahaddin Bey'in adresini rendim. Sabahaddin Bey'i ziyaretten sonra daha
birok Trkle iliki kurdum: Doktor Nihad Read Bey, erif Paa, brahim Baha Bey,
Hoca Kadri Efendi," Ali Kemal Bey, Yahya Kemal Bey, Avni Kemal Bey, Halid Bey,
Muhtar Bey, Rd Paa, Fazl Toptan, Kemal Bey, Ressam Galip Bey.
Bunlardan baka Merutiyet hkmetinin renim grmek iin Paris'e gnderdii genlerle
de tantm: Halid Bey, Behet Bey Ali Yar Bey, Kzm inasi Bey, Edip Dani Bey,
Doktor Mazlum Bey, Doktor Recep Bey, Nevres Bey, Doktor Fahri Bey, Kzm, Saffet,
Doktor Rasih, Kemal, Fazl, Nizameddin ve Patriyot Hilmi Bey'ler vd...
Paris'te hayat pek de pahal deildi. Bununla beraber bir gelir salamak gerekiyordu.
Ailemden yardm beklemeyi dnmyordum; nitekim Msr'da da kendi hayatm
kazanmak yolunu tutmu, retmenlik yapmtm. Paris'te de kendime bir i bulmay ilk
grev kabul ediyordum. Bu nedenle, Sabahaddin Bey'le grmemde bu durumu aka
kendilerine am, yardmc olmalarnn imkn olup olmadn sormutum. O sralarda
Paris'te erif Paa tarafndan Merutiyet gazetesi ve Mevlnazade Rifat Bey tarafndan da
Serbesti gazetesi yaymlanyorduk Ben, Merutiyet gazetesinde matbaa hesabna gazetenin
dzelti ileriyle megul olmak ve hayatm bir oranda kazanmak imknn elde etmitim.
ahsi hrriyetimi korumak iin de, matbaa mdriyetinin ezilerek bzlerek teklif ettii bu
grevi memnunlukla kabul etmitim. Sabahtan akama kadar matbaada kalmyor,
saatlerimi istediim gibi kullanmakta serbest bulunuyordum. Bu frsattan yararlanarak

Bulvar Raspay'la Bulvar St. Michel'in birletikleri noktada, Kafe Lila'da, Hoca Kadri
Efendi'nin etrafnda toplanr ve memleketin siyasi durumu hakknda konuurduk. Bu
konumalarda en ok ttihat ve Terakki erkn sz konusu olur ve izledikleri istibdat ve
bask siyaseti eletirilirdi. Hoca Kadri Efendi, herkesin hrmet ettii ok temiz bir
eletirmendi; ttihat ve Terakki erknn yaknen tanyordu; vaktiyle birlikte
altklarndan ttihat ve Terakki ynetimi hakknda olumlu kanaatleri vard; ilim, irfan ve
zek itibariyle hepsini birer birer tartar ve merhametsiz eletirilerde bulunurdu. Bu
kahvehane bir Trk mekn, daha dorusu bir muhalefet mekn halini almt. Belli iki
masay mutlaka bizler igal ederdik. Belli bal mdavimler Hoca Kadri, Ressam Galip,
Avni Kemal, Pertev Tevfk ve eski mutasarrflardan Halil Bey'lerden ibaretti. Ara sra
eyhlislamzade Muhtar Bey, Rd Paa, Fazl Toptan Paa, Tahir Bey bu sohbetlere
izleyici olarak katlrlard.
Trk rencileri Bulvar St. Michel zerindeki Kafe Vaet'te toplanrlard. stanbul
hkmeti Paris'te bulunan rencileri kendi grne uygun yetitirmek istediinden
bunlarn muhaliflerle ilikide bulunmasn istemez ve sk ilikiye girmelerine engel
olurdu. renci mfettileri bunu salamak iin ok uyank davranrlar, rencilerin dier
ilerinden ok buna nem verirlerdi. Buna ramen renci hayat yaayan eski Jn
Trklerden air Yahya Kemal Bey, her iki zmre arasnda iliki kurulmasna yardm eder
ve soukluk kmamasna alrd. Yahya Kemal Bey, eski Jn Trklerden olmas
nedeniyle yukarda adlar yazl muhalif geinen kiilerin bir ksmn oktan beri tanyordu;
renci vasf altnda genlerle de yaknen ilikide bulunuyordu. Bu durumun yardmyla
muhaliflerle rencilerin ara sra bir arada toplanmas mmkn oluyordu. Baz geceler
rencilerden bir ksm zellikle Ali Kemal Bey etrafnda bir halka olutururlar, siyasi
konular dnda ilmi ve akademik tartmalara giriirlerdi.

ki Lider: Prens Sabahaddin Bey ve erif Paa

Paris'te bulunan muhalifleri Prens Sabahaddin Bey ve erif Paa temsil ediyordu. Fakat, bu
iki muhalefet lideri arasnda fikir birlii yoktu. Sabahaddin Bey, belli prensipleri olan bir
ilim adamyd. Memlekette giriimci genler yetitirilmesini, halkn hkmet hakknda
besledii kskn zihniyetin giderilmesi iin nlemler alnmasn ve ayn zamanda eitli

unsurlar arasndaki ilikilerin dostane bir ekil almasn istiyordu. Terbiye ilmi esaslarna
dayanan ak fikirleri vard. Prens, Fransz sosyologlarndan Ed. Demolins'in ngiliz
mekteplerini inceden inceye inceleyerek ve ngiliz milletinin hayatndaki baar
nedenlerini aratrarak yazd nl kitabndaki prensiplerin memleketimizde uygulanmas
ve bu sayede yeni neslin giriimci yetimesi meselesi zerinde srarla duruyordu.
Sabahaddin Bey'in memleketin idaresi hakknda da ayrca dnceleri ve prensipleri vard.
"demi merkeziyet" denilen "tevsii mezuniyet" ve "taksimi vazaif' meselesi bu dnceler
arasndadr. Prens Sabahaddin Bey'in emeli, vatanna yararl olmak ve vatandalarn hr
ve faziletli grmekti. Trkle selamet yollarn hazrlayabilmek iin Avrupa'da hayatn
toplumsal bilimler (science social) alanndaki incelemelere vakfetmi ve Merutiyet'in
ilannda memleketin ihtiyacna uygun bir ilim ykyle vatanna dnmtr.

Prens Sabahaddin Bey'in lmi Prensipleri

Prens Sabahaddin Bey'in ilmi dncelerinden burada biraz bahsetmeyi ve eserlerinden

baz paralar almay yararl buluyorum. Prens Sabahaddin Bey, insan cemiyetlerinin
toplumsal snflandrma usulne dayanarak ve bu konuda Fransz sosyoloji okulunun
(science sociale) ilkelerini gz nne alarak, milletleri "formation com-munautaire:
toplumsal biimlenme" ve "formation particulariste: bireysel bilimlenme" adlar altnda iki
ana bloka ayrr. Fransz okulunun snflandrma usulne gre bu ana bloklar da gene
bnyeleri iinde daha birok blme ayrlmaktadr. Sabahaddin Bey, Trkleri bu tasnif
kadrosu iinde genel hayat zel hayata hkim klan "teekkl tecemmi" blokuna ithal
etmektedir. Halbuki zel hayat genel hayata hkim klan ve ahsi bamszl yaratan
"bireysel biimlenme"dir. Sosyolojinin bu teorisine gre "toplumsal biimlenme"ye dahil
bulunan milletler, ahslar birbirine balayarak dayanak noktalarn daima ahsiyetleri
dnda aramaya mahkm insanlardan oluan tketici cemiyetlerdir. Dou milletleri ve
Latin rklar -Gney Amerika da dahil- bu gruptandr. Bilakis "teekkl infiradi"ye
mensup olan milletler, ahsi "giriimcilik" ile aktif bir retim yaratan, retici cemiyetlerdir;
ngiliz, Amerikan ve skandinavya milletleri gibi.
Sabahaddin Bey'in grne gre milletlerin ahlaklar da bu oluumlarn trne gre ya
olgunlamaya ya da gerilemeye eilimlidir. Sabahaddin Bey, bu ekilde istibdadn

dorudan doruya toplumsal hayattaki zaaftan ileri geldiini, memleketin maruz kald
felaketlerin bir veya birka kiiye yklenmesinin tamamen doru olmadn, bilimsel
tahlillere ve toplumsal kanunlara dayanmayan genel teoriler ve kiisel fikirlerle bir
memleketin slahnn mmkn olmadn iddia etmi ve "toplumsal kanunlar bilmenin
kendi kendimizi idare etmek, bilmemeninse kr krne idare olunmak" sonucunu
dourduunu ileri srmtr. Bir oluumdan dierine gemek mmkn olduu iin de,
memleketimizin tembel bir terbiye yaratan "toplumsal biimlenme"den ayrlarak aktif bir
terbiye kayna olan "bireysel biimlenme"ye gemesini ister ve okullarmzn bu
dorultuda yrtlmesi gereini savunur.
te 1334 tarihinde baslan Trkiye Nasl Kurtarlabilir? adl kk bir eserin "Teekkl
timamiz" balkl ksmndan baz paralar:
"Mtefekkirlerimiz nazarnda meselei itimaiyemiz sadece maarif meselesinden ibarettir
denilebilir. Btn bu mkltn, btn lm itimaiyenin neri maarifle hal ve tedavi
edilebilecei zannolunuyor. Avrupa ile temasmzn artmas, buhran itimaimizin
keskinlemesi nisbetinde maarifin tesiri ifabahasna itikat da kuvvet bulmada. nk
garbin tefevvuku bir tefevvuku fikri, haleti itima-iyemizde cehil mahsul telkki ediliyor."
"Hdisat itimaiye bir usul ilm ile tahlil edilerek aralarndaki mnasebat anlalmadan,
cemiyat muhtelifenin tasnifi sayesinde, Avrupa'ya garbiden aktar saireye mteveccih,
cereyan itimainin mahiyeti taayyn etmeden, hulsa ilmi itimain kefiyatndan istifade
edilmeden slahat iin bir istikameti esasiye bulmak ve cemiyeti o tarike sevk edebilecek
avamili grmek mmkn deildir."

Muhalifler Arasnda Fikir Ayrlklar

te Prens Sabahaddin Bey, byle derin grl bir bilim adamyd. erif Paa ise ttihat ve
Terakki hkmetinin yklmasyla btn ilerin dzelecei kanaatini besliyordu; vaktiyle
Ahmed Rza Bey'in Sultan Abdlhamid hakknda izledii muhalefet tarz. Dier muhalifler
de kendi yetenek ve dncelerine gre birer gr savunuyorlard. Sonu olarak unu
sylemek isterim ki, ttihat ve Terakki hkmetine kar mcadele iin Paris'te toplanan
muhalifler arasnda belirli bir fikir birlii yoktu. Prens Sabahaddin Bey'in dnceleri

bilimseldi. erif Paa'nn da kendisine gre bir dn tarz vard. Prens Sabahaddin
Bey'le erif Paa'nn muhalefet tarz birbirine uymuyordu: Biri yalnz ykmay
dnyordu, dieri ykmaktan nce yerine konulacak yeni ekli aryor ve bunu bulup
gsteriyordu.
Bu kez Paris'te toplanan muhaliflerin en ok sz geen ba, hemen hemen ideologu Prens
Sabahaddin Bey'di. erif Paa daha ok elindeki gazete sayesinde ve zellikle para
kuvvetiyle kendisini bir lider olarak tantm sayyordu.
Ben, Sabahaddin Bey'in fikirlerinin takipisiydim. Dr. Nihad Read Bey de teden beri
olduu gibi en samimi dostu sfatyla Sabahaddin Bey'le ibirlii yapyordu. brahim
Bahaeddin Bey ve daha birka arkada Sabahaddin Bey etrafnda samimi bir grup
oluturmutuk. Dier kiilerle de ilikimiz bulunmakla birlikte siyasi meselelerdeki gr
ve dn farklarndan dolay, onlarla belirli bir program etrafnda birlemi deildik.
Hatta bu fikir ayrlklar nedeniyle Merutiyetin bayazarl brahim Baha Bey'den Ali
Kemal Bey'e ve Ali Kemal Bey'den Pertev Tevfk Bey'e gemitir. Bayazarlar, yazlaryla
Sabahaddin Bey'in fikirlerine muakeks olduka birbirlerinin yerine geiyorlard. Halbuki,
gazete, ortak bir kararla, muhalefet organ olmak zere kurulmu ve idare ileri Sabahaddin
Bey'in arzusuna braklmt ki, sonradan billurlaan ihtiras zevki gazeteyi ilk karardan
uzaklatrm, erif Paa'nn yayn organ ekline sokmutur. Paris muhalefetinde
Sabahaddin Bey fikri, erif Paa da serveti temsil ediyorlard. Fikir servete feda
edilemeyince veya para tahakkm kudretinden uzaklaarak saf bir hale gelemeyince genel
bir birlik olamyor, bu iki bask arasnda kalan iyi niyetler de sonusuz kalyordu. Halbuki
hepimizin amac ttihat ve Terakki hkmetini bir an nce drmek ve memleketi kt
idarelerinden kurtarmaktan ibaretti. Buna ramen hedeflenen ama uruna olsun, hissi
fedakrlklara kimse yanamyordu. Sonu olarak da birlik kurulamyor, hepimiz byk bir
kemeke iinde yuvarlanp gidiyorduk...

TRABLUSGARP HARB

ttihat ve Terakki kartlar darda kuvvetlenmeye alrken memleket iindeki muhalefet

tamemen snm, hkmet idaresi artk ttihat ve Terakki Cemiyeti ynetiminin direktifi
dorultusunda hareket eden elemanlara gemi, "Adl hsan Kabinesi" ad verilen Hakk

Paa hkmeti iktidar olmutu. Grnte ieride sakinliin saland byle bir srada
talyanlar, milletleraras hukuk kurallanna uymayan, alaka bir saldryla Trablusgarp'n
eitli blgelerine asker karmlardr. talyanlarn byle bir giriimde bulunmasna, belki
ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin izledii siyasetin etkisi olmutur. Fakat, bu saldrnn en
byk nedeni, istibdat devrinin miras brakt kt izler ve dmann Osmanl
topraklarna taarruz iinde mevcut ve yrrlkte olan uluslararas hukuk kurallarna
uymaya gerek grmemesidir. Esasen talyanlar teden beri bu blgeyi istila etme
dncesini beslemekte ve frsat kollamaktaydlar. Ancak, talyanlarn bu amalar
bilindii halde Hakk Paa hkmetince, o ara, Trablusgarp'ta bulunan martinlerin mavzere
evrilmek zere stanbul'a ekilmesi, o evreyi ihtiyat silahlarndan hemen hemen mahrum
brakm ve adeta saldry abuklatrmtr. Bu saldrnn etkisi yalnz Trablusgarp'n ve
baz adalann elden kmasyla kalmam, bu bir balang olmu; son Balkan Harbi'nin
ortaya kmasn ve Osmanl mparatorluu'nun yklmasn dourmutur. En dikkate deer
nokta, Roma sefirimizin talyanlarn hazrlklan hakknda hkmeti uyarmasnn dikkate
alnmamas ve hatta Trablusgarp saldmsndan birka gn nce Sadrazam Hakk Paa'nn
Mebusan Meclisi'nde talyanlarla mevcut dostluktan bahsetmek garipliini gstermesidir.

Sultan Abdlhamid'in D Siyaseti

Halbuki Sultan Abdlhamid, bu blge hakkndaki emellerini bildii iin, talyanlara kar
daima tetikte olmu ve saldrya meydan brakmamtr. Merutiyet hkmetleri ise
kaytsz kalmlar ve ayn siyaseti yrtmeyi baaramamlardr. Sultan Abdlhamid'in
Trablusgarp hakknda ne kadar hassas ve tedbirli hareket ettiini aadaki telgraf
haberlemeleri kantlamaktadr:

"Mabeyini hmayun Bakitabetinden Roma Sefareti seniyesine

Bir menba hususiden hakipay seniyei hazreti padiahiye varid olan malmatta ahvali
hazirann talya devletinin Trablus garp'a kararlatrlm olan programn tatbikine
msait olup olmad hakknda msaraaten tahkikat icra eylemesi iin devleti
marnileyha Hariciye Gazr Msy Titoni tarafndan Trablusgarp'ta mukim ceneral

konsolosa talimat verilmitir. Shhat ve mevsukiyeti katiyen emin olan bu bilgi talya
devletinin silh istimal etmeksizin Trablusgarp'ta hukuku siyasiye istihsal eylemek ve
vilyeti mar-nileyhay ilk frsatla kendi mstemlekt srasna ithal edecek ekilde
teebbsatta bulunmak emelinde olup bu emelden vazgemek istemediine dellet eyliyor.
Binaenaleyh hususu mebhusun Hariciye Gazr Msy Titoni'ye beyanile bu bapta icap
eden izahatn talebine devleteyn arasnda cayigir olan mnasebatn iktizasndan olduu
zere teminat mveddetperverane talebine memursunuz."

"Mabeyini hmayun Bakitabetinden Trablusgarp vali vekili ve askeri kumandan Recep

Paa'ya
Geen ayn yirmisi tarihli tahrirat mahremaneleri alnmtr. Tahrirat mezkre
mnderecatna nazaran talya devletinin entrikalarna msait bir zemin istihzar iin
kabaili mahalliye resas arasnda ihtilfat peydasna almakta ve Bingazi mutasarrf
ile asker kumandan da devleti marnileyhann bu entrikalarna kolaylk ibraz
eylemekte olduundan zat evketmeab hazreti padiah mumaileyhimay
memuriyetlerinden azil buyurmular ise de haleflerinin muvasalatna kadar azillerinden
haberdar olmamas muktezay iradei seniyei hazreti ehriyaridendir. Bingazi
mutasarrflna bu kere Tekirda mutasarrf Ali Bey tayin olunarak mahalli memuriyeti
cedidesine gitmek zere hafiyyen vapura irkp olunmu ve yeni askeri kumandan henz
tayin edilmemitir."

"Roma Sefareti seniyesinden Mabeyini hmayun Bakitabetine

Msy Titoni ile vukubulan mlakatmda Derne'ye harp sefaini irsali talya devletinin arzu
ile yapaca eylerden olmad ve u kadar var ki, Deme'deki ngiltere Konsolosu
tarafndan Malta'ya keide klnan bir telgrafnamede iki dman kabile arasnda vukua
gelen hunriz bir msademe zerine umum ahali kyam ettiinden emniyeti umumiyenin
idamesi iin tedabir ittihazna lzum gsterdiinden talyan devleti de eer ingiltere
tarafndan Derne'ye harp sefaini irsal klnma kendisi de sevkyat icra etmek zere iki
kruvazrn harekete mheyya bir halde bulunmasn emreylediini nazr marnileyh
beyan eyledi. (1 Mart)"

"Mabeyini hmayun Bakitabetinden Paris Sefareti seniyesine

talya'nn Trablusgarp Konsolosu'nun husus bir mlakat esnasnda en ufak bir hdise
zuhuru yahut bir talyal zerine ufak bir hcum vukuu takdirinde talya devleti Fransa'nn
Fas'ta iltizam eyledii meslee imtisalen Afrikay Osmani sevahilinde bir noktay igal
eyleyeceini beyan eylemi ve bu karar gerek Trablus'u gerekse Bingazi'yi amil olduunu
da ilvei makal etmitir. u malmat Fransa Hariciye Gazr'na bildirerek mumaileyhten
varit olacak cevabn iarna memursunuz. 10 Gisan."

"Paris Sefareti seniyesinden Mabeyini hmayun Bakitabetine

Fransa Hariciye Gezareti canibinden imdi taraf ciziye icra klnan tebligatta
Trablusgarp'n tamamii mlkisini teminen Fransa hkmetinin saltanat seniyeye kar
vukubulan taahhd gelecek haziran efrencinin yirmi ikinci gn hitam bulaca ve
Babli Afrika daki memalikinin istikmali esbab mdafaas iin bu taahhdn vcudundan
istifade etmemi olduuna gre hitam mddette yeniden Fransa'ya lzumu olmas alebi
ihtimalttan olduu beyan klnarak Ereli meselesinin kesbeyledii halin husule getirdii
honutsuzluk Fransa'y canibi Babli'den Trablusgarp'a dair vukubulacak mracaatleri
hsn telkkiye tevik edecek ahvalden olmad maddesinin Babli'ye iar talep
klnmtr. (29 Gisan)"

"Yldzdan Roma Sefareti seniyesine

talya Hariciye Gazr ahiren Meclisi Mebusunda icra ettii beyanat meyannda Bahri
Sefid'de hali hazrn bekasna dair talya, Fransa ve ngiltere arasnda mevcut itilftan
bahsetmi ve bu beyanatn Trablusgarp'a taallku dergr olmakla hkmeti seniyece
fevkalde nemle telkki olunmas tabi bulunmutur.
Gazr mumaileyhin bu kereki beyanatnn mna ve dolaysile mul ve taallku Afrika'daki
vilyeti ahaneye dair bundan evvel Roma kabinesinden istihsalile kesbi memnuniyet etmi
olduumuz teminata tevafuk etmediinden beyanat mebhuseden sonra tekrar bundan
evvelki teminat zemininde teminat istihsali iin tedabiri muktaziyeye tevessl eylemeleri
tavsiye olunur. (10 Mays)"

"Roma Sefareti seniyesinden Yldz'a

Babli canibi samisinden taraf ciziye varid olan talimata tevfikan talya Hariciye
Gazrile mlakat ederek ahiren Parlmentoda irad eyledii nutukta ngiltere-Fransa-talya
arasnda Bahri Sefid umuru hakknda mnakid itilftan bahseyledii srada Trablusgarp'a
dair ettii iyhamn derecei mulne dair izahat talep eyledim. Gazr mumaileyh itilftan
maksat Bahri Sefid'de mli hazrn muhafazasndan ibaret olduunu ve nutkunun bizce
calibi dikkat olan cmlesi talya devletinin statkonun muhafazas arzuyu halisanesinde
bulunduunu isbat etmekte olup bu arzuda bulunan bir devletin bittabi hali hazr kendisi
de rahnedar etmeyeceini beyan eyledi. (12 Mays)."

"Mabeyini hmayun Bakitabetinden Roma Sefareti seniyesine

italya devletinin vasaiti askeriyeye mracaat etmeksizin Trablusgarp a girerek orada
yerlemek zere vukubulan teebbsat neticesiz kalmas zerine bu kere vilyeti
marnileyhaya sevk olunmak zere gayet cidd surette bir frkai askeriye tehih etmekte
olduu alnan malmattan msteban olduu cihetle bu bapta eer taraf lilerince bir
malmat varsa batelgraf iar ve tahkikat ciddiye icras muktezay iradei seniyedendir. (18
Eyll)"
"Mabeyini hmayun Bakitabetinden Londra Sefareti seniyesine
Bir menba hususiden hkmeti saniyeye varid olan malmata nazaran talya'nn Londra
Sefili ahsan Trablusgarp'n italya asakiri tarafndan igal edilmesi taraftar olup sefiri
mumaileyhe hkmeti metbuas tarafndan da Roma kabinesinin ihtiyar edecei baz
fedakrlklara mukabil bu tasavvura ngiltere'nin muvaffakatini istihsal eylemek vazifesi
tevdi klnm olduundan elyevm bu cihete alt bildirilmitir. Vaka ngiltere'nirl bu
emelin hiyz fiile isaline muvafakat etmesi bizce mstebad grlmekte olup Trablusgarp'ta
mukim talya Konsolosu'nun baz ifadat da bu zann teyid eylemekte ise de Londra
muhafili liyesince bu madde hakknda cereyan edecek temaylt ve mbahasat kemali
dikkatle takip ederek istihsaline muvaffak olacanz her malmatn taraf ciziye iarna
bairadei seniyei hazretipadiahi memursunuz (8 terinievvel)"

"Londra Sefareti seniyesinden Mabeyini hmayun Bakitabetine

8 terinievvel tarihli telgrafnamei lileri vsl desti ihtiram olmutur. Alelekser ngiltere
Hariciye Gezaretinin bilvasta icra etmek istedii tebligata memur edilen bir zat tarafndan
cizlerine beyan olunduuna gre ingiltere ve Fransa devletlerinin talya'nn dostu
bulunmalar ve baz menafii mterekeleri de mevcut olmas ile beraber devleteyni
miiarnileyhima talya'nn Trabhsgarp' igal etmesine msaade etmeyeceklerdir.
Maamafih Roma kabinesinin bu bapta hkmeti seniyece pek az memul grlen dier bir
cihetten, yani Almanya tarafndan naili tevikat olmas ihtimali de muhatab cizi
tarafndan serd ve temhid edilmi ve Berlin kabinesinin talya'y ttifak Mselles dahilinde
bulundunnak hususundaki menafii azimesi nazar dikkati ciziye vazolunarak mezkr
kabine Tunus meselesinde Fransa'y emri igale tevik etmi olduu gibi imdi de
talya'nn ttifak Mselles'te bekasn temin eylemek zere devleti marnileyhay
Trablusgarp'a sevkeylemesi memul olduunu sylemitir. Mumaileyh telgrafnamei
lilerinde beyan klnan madde hakknda hibir malmat cedide verememi veyahut
vermek istememitir. Hatta talya'nn Trablusgarp hakkndaki tasavvuratnn ne
derecelerde kemale vsl olduunu tayin edemeyeceini de sylemitir. (10 terinievvel)"

"Mabeyini hmayun Bakitabetinden Berlin Sefareti seniyesine

Almanya Hariciye Gazr'mn Roma'ya seyahatinde talya devletini Trablus garp'ta bir
faaliyeti ciddiye ibrazna tevik etmek, yani Almanya devletinin bu faaliyete muvafakatini
bildirerek talyanlar o cihete tahrik eylemek gibi bir talimat da haiz olduu bu kere
velinimetimiz evketmeab efendimiz hazretlerine arz ve beyan olunmutur. Saltanat
seniyenin byle bir rivayete kat'an inanmak istemeyecei dergr bulunmakla beraber
ademi vsuku aikr olmasna ramen bu yolda bir ayiann vcudu esasen saltanat
seniye ile Almanya devleti fahimesi arasnda teyemmnen cari olan mnasebat hususiyei
vedadkrane ile kat'an telif kabul etmeyeceinden bu madde hakknda Almanya devleti
nezdinde bir teblii mahremanede bulunarak Hariciye Gezareti'nin nimresmt vastai neri
efkr bulunan gazete vastasile kat'ilmefad bir tekzipname nerini talep eylemeye ba
iradei seniyei hazreti padiahi memursunuz. (3 terinisani)"

ttihat ve Terakki'nin D Siyaseti

talya hkmetinin Trablusgarp hakknda saldr emelleri beslediinin Merutiyet'ten nce

bu kadar ak bir ekilde haberleme konusu oluturduu biliniyorken, Merutiyet'ten sonra
bunlarn dikkate alnmamas ve Hakk Paa hkmetinin gereken dikkati gstermekte
ihmalkr davranmas ok acdr. Ve bu kaytszlktan hibir kimse sorumlu tutulmamtr.
Bu hatalardan memleketin grd zarar, Trk milletinin varln sarsacak kadar byk
ve kaplaml olmutur. Buna ramen, bu hatalar zerinde duran kimse kmam, yalnz
Mebusan Meclisi'nin 1327 senesi Terinievveli balarndaki bir toplantsnda Trablusgarp
mebuslar Naci ve Sadk Bey'ler, Hakk Paa kabinesinin divan liye evkini istemilerdir.
Bu satrlar ttihat ve Terakki hkmetlerini eletirmek amacyla yazmyorum; yalnz
Merutiyet ileri gelenlerinin memleket idaresinde ve zel olarak d siyasette ne kadar
yeteneksiz davrandklarn gstermek iin yazyorum.

Trablusgarp Harbi ve Dardaki Muhalifler

talyanlarn Trablusgarp'a saldrlar srasnda hasta bulunuyordum. Paris'teki Trkler muhalif, taraftar hepimiz- byk bir azap iindeydik. Vatan meselesinde hkmete
taraftarlk veya aleyhtarlk sz konusu olamazd. Vatandalarmzdan bazlar, Tunus
yoluyla Trablusgarp'a gitmeye hazrlanyordu. Paris, Trk vatanseverleri iin bir geit
grevi gryordu. Sonralar Msr yolu da nem kazanmtr. Hastalm nedeniyle Paris
civarnda oturduum kyden Paris'e dnerek baz arkadalarla grtm. Sonuta Tahir
Bey'le beraber Trablusgarp'a gitmeye karar verdik. Bu kararmz Msr'da bulunan
arkadalara da bildirdik. Esasen onlar da bu konuda giriimde bulunmular ve daha nce
kanund olarak mahkm edilen ve bundan dolay memleketten ayrlmak zorunda kalan
btn bu arkadalar Msr'dan Trablusgarp'a gemiler ve ok byk yararllklar
gstermilerdir. smet Darende Sellm blgesi kumandanlnda bulunmu, Cemal Gazze
Snus'nin ifre ktipliinde grevlendirilmitir. Hakk St, Nuri Yozgat da bu
mcadeleye katlmlardr. Abdullah anakkale uzun sre orada kalm ve halkn gvenini
kazanmas dolaysyla son zamanlara kadar btn almalara katlmtr. Abdullah,
talyanlarla bar anlamasnn akdine ramen, savamaya devam etmi, ancak alt-yedi

sene nce anavatana dnmtr. Hsn zmir, kzgn llerde, o bedbaht vatann
topraklarn kanyla sulam, oralarda lmtr.
Yukarda adlarn yazdm bu arkadalar ksmen Msr'dan Trablusgarp'a gemilerdi. Biz
de Tahir Bey'le Tunus yoluyla gitmeyi doru bulduk. Tahir Bey, o zaman Paris
ataemiliteri olan Fethi Bey'le temasa geti; seyahat kararlatrld. Fakat, benim hastalm
gnden gne arlayordu. Hareket edeceimiz gn Fethi Bey benim seyahatime engel
oldu ve dedi ki, "Siz ok hasta ve zayfsnz. Bu durumda llerde seyahat edemezsiniz.
nce kendinizi tedavi ediniz, sonra gelirsiniz".
mitsiz ve kahrolmu bir halde tekrar kye dndm.
Hastalm gerekten ar ve vahimdi. Hatta Prens Sabahaddin Bey bu durumda ky ve
tedaviyi brakarak Paris'e geldiim iin beni efkatle takdir etmi, hem derhal kye
dnmemi istemi, hem de kendi mali durumu pek de uygun olmad halde, tedavi
masraflarn stlenmek cmertliini gstermitir. Ayn kyde yaayan brahim Paazade
Beha Bey de hakkmda ayn efkati gstermek ltfunda bulunmutur. Bu iki asil ve faziletli
insann abalar sayesinde bir sre sonra iyiletim.

TTHAT VE TERAKK DARES KMES

O sralarda stanbul'dan gelen haberler muhalefetin gnden gne kuvvetlendiini

gsteriyordu. Dersim Mebusu Ltf Fikri Bey'in Tanzimat gazetesi, zellikle eski Dahiliye
Nazr Reid Bey'in "H. Nzm" imzasyla Damad Salih Paa'nn gazetesinde kan yazlar
ve Rza Nur Bey'in Bekiraa Bl'ndeki zulm ve ikenceden bahseden Meclis'teki
aklamalar ttihat ve Terakki hkmetini sarsm ve halkn gzn amt. Mektep
arkadalarmdan Cell Preveze Manastr'da bulunuyordu. Rumeli'de meydana gelen
durum, subaylarn grleri ve Manastr'ta oluan subaylar grubu hakknda beni dzenli
olarak haberdar ediyordu. Son mektuplarnn birinde her trl hazrln tamamlandn,
ttihat ve Terakki hkmetine kar isyan karar verildiini bildirmi ve hemen kendilerine
katlmak zere beni Manastr'a davet etmiti. Mahkmiyetime ramen birka gn iinde
Manastr'a gitmek zere hareket ettim. lk olarak skp'e uradm. Orada baz subay
arkadalarla ve zellikle erknharp subay Tahir Kean'la grtm. Subaylarn grleri

muhaliflerin dnceleriyle ters dmyordu. Merutiyet'in ilannda ttihat ve Terakki

Cemiyeti'ne mal edilen lkclk gn getike yozlam, yneticilerde ba gsteren
ihtiras ve vatanseverlii tekellerine alma tutumlar herkesi tiksindirmeye balam,
aydnlarn bu cemiyete doru ak durmutu. Halk bu idareden yz evirmi, mitsizlie
dmt. Bu yzden ttihat ve Terakki hkmetine kar yaplan en ufak bir tevik
byme eilimi gsteriyor, her evrede iyi karlanyordu.

ttihat ve Terakki'nin Arnavutluk Gafleti

ttihatlar, memleket ve dnya olaylarn yalnz kt ve muamele masas zerinde izliyor,

halkn straplarn ve memleketin kaderini kesinlikle dnmyor, hatadan hataya
dyorlard. Balkanlardaki Hristiyan unsurlara kar biricik slam kuvveti saylan
Arnavutlar cezalandrmaya ve silahszlandrmaya kalkmalar bunlar arasndayd. ttihat
ve Terakki Cemiyeti, Merutiyet'in ilannda ordunun yan banda Arnavutlarn
vatanseverliklerinden yararlanm ve 31 Mart olaynda Arnavut gnlllerinden byk
yardm grmt. Buna ramen imdi btn Arnavutlar cezalandrma hareketini
hazrlam, bu milleti de ezmek hevesine kaplmt. teki durum buna asla uygun deildi.
Ne are ki, hkmet ileri gelenleri, genel merkezin kap grevlisi haline gelmiti. Doktor
Nazm ve Bahaeddin akir Bey'ler silah toplama meselesinde srar ettiklerinden hkmet
de bunu sebep bilmi ve Arnavutluk'ta askeri harekta karar vermiti. Buna karlk Balkan
devletleri de hkmetin bu lgn harektndan yararlanmak frsatn karmyor ve ittifak
giriimlerini takviye ediyorlard. stanbul, yaplan hatalarn vehametini pek ge anlamtr.
Arnavutluk'ta meydana gelen honutsuzluu gidermek ve yaplan hatay onarmak iin,
cemiyet yneticileri, daha nce Sultan Read' Kosova'ya kadar gtrmlerdi. Bu
iyilikseverlik bile Arnavutlarn dargnln ortadan kaldramamtr.

kntden Elim Bir rnek

durumdaki bu bozukluun derecesini anlamak iin o sradaki Meclis grmelerine

yle bir gz atmak yeterlidir. 1910 senesi Kanunuevvel aynn on ikisinde Meclis'te

meydana gelen bir olayn ne kadar elim olduunu gstermek amacyla Meclis'te sarf edilen
baz szleri aynen buraya alyorum:
Hkmeti eletiren Doktor Arif smet Bey'e kar Dahiliye Nazn Talt Bey, "Yalan!" diye
barmt.
Buna karlk Arif ismet Bey de u cevab vermitir:
"Yalan sen sylyorsun. Yalan sylemek istiyorsun; fakat onu da beceremiyorsun!"
Bu tartmadan sonra Talt Bey de Dahiliye Nezareti'nden ekilmiti.
Bundan baka 1911 senesi Kanunuevvelin 21. gn Meclis'te dier bir olay ba gstermi
ve kamuoyunda byk etki yaratmt. Ktahya Mebusu Ferid Bey, Meclis'te bir ey
sylemek istemiti. Edirne Mebusu Talt Bey (paa) yerinden frlayarak, "Sen sus!" diye
barmtr. Ferid Bey'in Talt Bey'e, "Sen ne karyorsun?" demesi zerine, Talt Bey
Ferid Bey'e hitaben, "Jurnalci!" szn savurmutur. Buna kar Ferid Bey de, "Ben mi
jurnalciyim? Yalan sylyorsun" cevabn vermitir. "Sefil, yalanc, edepsiz, alak"
diyecek kadar ileri gitmi ve ertesi gn de Tekilt gazetesinde Talt Bey'e kar
aadaki ak mektubu yaymlamtr:
"Edirne Mebusu Talt Bey'e,
Dn, Meclisi Mebusan'da, takririn reye vazolunaca srada bana hitaben 'Jurnalci'
tabirini istimal ettiniz. Eer benim bir jurnalim varsa, ebediyyen hayat siyasiyeden
ekileceimi imdiden vaat ediyorum, derhal karnz. karmadnz takdirde dnyann
en rezil mfterisi siz olduunuzu kabul etmeniz tabii ve zorunludur. Bunu da alenen beyan
ederim."
te grlyor ki, ttihat ve Terakki yneticilerinde arya varan bir tahakkm edas ve
holarna gitmeyenlere kar ar ithamlarda bulunmak ve bu ekilde cemiyete dahil
olmayan ahsiyetlerin namus ve erefleriyle oynamak sevdas vard. Bu durum, Sultan
Abdlhamid istibdadnn farkl bir grnmnden baka bir ey deildi.
Bu ac ve ackl olaylar memleketin bir siyasi buhrana doru gittiini gsteriyordu.
Kamuoyunda byk bir muhalefet havas esiyordu. Bu durum orduyu da etkilemekte
gecikmedi. Nitekim aadaki olaylar bunu kantlayacaktr.

Manastr'da Subaylarn Ayaklanmas

skp'ten sonra Selanik'e gelerek orada subay arkadalarla temasta bulundum. Manastr'a
vardmda baz subaylar, Yzba Tayyar," Mlazm Tahsin, Yzba Mmtaz,
Mlazimievvel brahim, Mlazim Cell, Mlazim Kasm ve Mlazim Melek Fraeri daa
ekilmi bulunuyordu. Bunlarn arkadalarndan Mlazim Nafiz ve Mlazim Trabzonlu
Hamza Bey'ler tutuklu olarak stanbul'a gnderilmilerdi. Daa ekilen bu subaylar ilk
zamanlar klada memleketin kaderi hakknda sohbetlerde bulunurken, durumun
olumsuzluunu ve idarenin bozukluunu gz nne alarak hkmeti uyarmay
dnmler ve bir grup oluturarak isteklerini ilgililere duyurmak iin adrl ordugha
ekilmeye karar vermilerdir. Bu karar 1327 senesi Nisan aynda Kristohor Manastr'nda
verilen bir ziyafetin ardndan alnmtr. Bu subaylar kamuoyunun isteklerine tercman
olmak istiyorlard. Taleplerini bir doktor yzbasna braktklar listeye kaydetmilerdi.
Subaylarn adrl karargha ktklar srada Manastr'da vali Mnif Bey'di. Vali
yaverliinde Yzba smail Hakk Bey adnda bir kii bulunuyordu. Yaver smail Hakk
Bey daa ekilen subaylarn taleplerinde baarl olabilmeleri iin ok alm, adeta
onlarn savunmalarn stlenmiti. Esasen hemen hemen btn Manastr halk bu subaylara
taraftard.
Her nedense o evrede ttihat ve Terakki Cemiyeti hakknda amansz bir dmanlk
olumutu. Niyazi Bey'in hatratn yazan Neyyiri Hakikat gazetesi bayazar Avukat Hasip
Bey bile mensup bulunduu cemiyetin savunmasn stlenmekten ekiniyordu. Hatta
hkmete mensup ttihatlarn biroklar benim mahkm olduumu ve hkmetin rzas
hilafna Paris'ten Manastr'a geldiimi bildikleri halde subaylarla olan ilikimi ve daima
onlarla bir arada bulunduumu grdklerinden aleyhimde ufak bir giriimde bulunmak
cesaretini gsteremiyorlard. Daha dorusu hkmet otoritesi ok zaafa uramt.
Manastr'da subaylar arasnda siyasi meseleler itibariyle en nfuzlu kii Yzba Demir Ali
Bey'di.

"Byk Kabine"nin bana Gelmesi

Manastr'da iki hafta kadar kaldm. Hkmet, subaylarn grlerini kabule eilim
gsterdiinden, bence mesele halledilmi ve orada daha fazla kalmama gerek kalmamt.
Bununla beraber, daa ekilen subaylar henz ehre inmemilerdi ve Selanik'te de nemli
olaylar meydana geliyordu. Orada da btn subaylarn katlmyla byk bir toplant
kararlatrlm ve ttihat ve Terakki hkmetinin protesto edilmesi ve kabinenin ekilmesi
teklif olunmutu. Bu durum, kabinenin istifasnda ok etkili olmutur.
Bir sre bu cereyanlar arasnda dolatktan sonra ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin belli bal
merkezlerinden biri olan Serez'e giderek orada da teden beri tantm baz subay
arkadalarla grtm. Buray ziyaretim uzun srmedi. Birka gn sonra Serez'den
payitahta geldim. Avrupa'daki muhalefet reisleri de stanbul'a dnm bulunuyorlard.
Benim dnmden nce ttihat ve Terakki hkmetinin drlmesi srasnda stanbul'da
yaanan durumu burada belirtmeyi yararl buluyorum.
teden beri Sabahaddin Beyle ibirlii yapan dostlar Prens'in Kurueme'deki kknde
toplanarak ttihat ve Terakki yneticileri hakknda baz tedbirler alnmasn ve bilfiil
uygulanmasn kararlatrmlarsa da, yeni kurulan ve "Byk Kabine" ad verilen Muhtar
ve Kmil Paa'lar hkmetinin en nfuzlu yesi olan Nazm Paa'nn bu gibi giriimlere
artk gerek kalmadn ve birtakm gereksiz endielerle hkmete zorluklar
karlmasndan saknlmas yolundaki aklamas bu giriimleri sonusuz brakmtr.
Nazm Paa bu safdilane hareketini hayatyla demitir.

Hrriyet ve tilaf Frkas ve Muhalifler

Yeni hkmetin kurulmasna ramen, stanbul'da siyasi akmlar pek kark bir haldeydi.
1911 senesi Terinisanisinde Hrriyet ve tilaf Frkas, Muhtar Paa kabinesini benimsemi
grnyor ve kabineye yardm ediyordu. Fakat, bu dsal bir grnten baka bir ey
deildi. Gerekte devlet daireleri ttihat ve Terakki mensuplarnn elinde bulunuyordu.
Birleik bir ktle oluturan bu cemiyet yeleri, grnmeyen, hayali bir nfuzun etkisiyle
hkmet mekanizmasn sarsarak idari ilerde karkla neden oluyordu. Muhaliflerin bir
ksm kabinenin bu halinden doal olarak ikyetiydi. Dier bir ksm da kk bir
memuriyet almak ve hkmet tekilatnn en aciz bir yesi olmak yolunu
bulamadklarndan dolay, yeni hkmetin iktidar mevkiine gelmesi iin harcadklar

emee acmaya ve kabineyi eletirmeye balamlard. Esasen Hrriyet ve tilaf Frkas

iinde birok anlamazlk vard. Bu frka, ttihat ve Terakki gibi komite halinde olmayp,
siyasi bir parti olmak zere kurulduu, fakat cemiyete kskn olan herkesi sinesine almak
gibi evvel ve ahir her teekklce iine dle gelen hata ile malul bulunduu iin
kurucular arasnda bile uyum yoktu. Sadk Bey frka reisi sfatyla kendisini her karar ve
hkmn stnde gryor; Terliki Salih Efendi gibi cahil bir tarikat eyhinin veya
Zeynelbidin Efendi gibi bir medrese yobaznn ve Kayserili aban Aa" gibi alayl bir
emeklinin telkinatyla koca bir Osmanl mparatorluu'nun kaderine hkim olmay
dnyor ve frkann dier liderlerini incitiyordu. Nitekim mhr Sleyman gibi boynuna
ast frka mhr resmisinin bu amalar etrafnda suiistimal edilmesinden znt duyan
birok kii frkadan ayrlmakta gecikmemitir. Bu ekilde Rza Tevfik, Rza Nur, Ltf
Fikri, Mahir Said, Kemal Mithat, Hseyin Siyret ve arkadalar gibi gen, aydn ve frkann
en kuvvetli unsurlar grdkleri bu garip zihniyet karsnda frkayla ilikilerini
kesmilerdir. Frkann nfuzlu adamlar olarak geinen Gmlcineli smail Bey, Damad
Salih Paa ve Hoca Sabri Efendi gibiler de kendi evrelerinde kelam sahibi ve byk ermi
kesilmilerdi.
lim-cahil, bilinli-bilinsiz btn bu elemanlar birletiren tek ama, ttihat ve Terakki
hkmeti aleyhtarlndan ibaretti. O ykldktan soma, herhangi bir fikrin desteklenmesini
ve uygulanmasn dnmeyi gereksiz gryorlard. Bununla beraber frkann belirli bir
program yok deildi. Adndan da anlald zere, bir kere "ttihat ve Terakki"den ok
hrriyetiydi. Ayrca ttihat ve Terakki'nin Merutiyet'in ilannda hocalarla papazlar
alenen ptrmesine ramen sonra vazgetii sanlan unsurlarn birlii davasn -Osmanl
mparatorluu onsuz devam edemeyecei iin- zorunlu olarak, bu frka ele almt. Bu iki
esas nemliydi. Fakat, frkann i tekilat bozuk, periand. Bu yzden, ttihat ve Terakki
hkmeti der dmez frka yneticileri arasnda geimsizlik ortaya kmtr. Bu haller
frkay, daha domadan bomu, ldrm, yeni kurulan hkmeti de dayanaksz
brakarak g bir duruma sokmutu.
Sabahaddin Bey ve dostlar bu karkla seyirci kalmakla beraber, yaanan durumu
yakndan takip ediyorlard. Esasen Hrriyet ve tilaf Frkas'nn program kendi grlerine
tamamen uymuyordu. Frka programnda memleket hayatnda yenilenmeye doru bir
deiiklik ve idare sisteminde bir yenilik ortaya karacak usuller pek yoktu. ktidardaki
hkmetse, teden beri kurulan belli idare eklinin devamn salamak istiyordu.

Hkmete gre ne frka vard ne de frka program. Sabahaddin Bey'in yakn dostlar
Hrriyet ve tilaf Frkas'na dahil olmamlar ve onun prensiplerine sadk kalmlardr.

BALKA HARB

Balkan Harbi -bazlarnn sand gibi- Balkan devletlerinin iilerimizin karklndan

yararlanarak acele acele ve bir rpda kendi aralarnda aldklar bir kararn sonucu
deildir. Gerekte ierideki durumumuzun bir trl salam bir dzene girememesi, hele
Merutiyet'ten sonra gerek i, gerek d politikada yaplan ar hatalarn devam edip
gitmesi; Balkan ittifaknn gereklemesini ve harbin balayp aleyhimize sonulanmasn maalesef- pek nemli dzeyde etkilemi iki elim olaydr. Fakat, bu gereklere ramen,
bugn elimizde bulunan belgelerin sat ktan ak bir ekilde anlalmaktadr ki,
Bulgaristan bu harbe daha Sultan Abdlhamid devrinde hazrlanm, Yldz Saray -Bulgar
hazrlklarndan haberdar olduu iin- Babli'yi uyarm, Osmanl hkmeti de kar
nlemler almak gereini takdir etmitir. Hatta asl dikkati eken nokta, Bulgar saldrsnn
1909 senesinde kesin olduunu -eitli kaynaklardan ald bilgiden- kestiren Sultan
Abdlhamid'in harbin daha nce balamasn istemesi ve bu gr vkel meclisine
bildirmi olmasdr. Sultan Abdlhamid'in bu konudaki gr ok yerindeydi. Bu da ileri
srd grten anlalmaktadr. Sultan Abdlhamid, harp karsa, Srp ve Karadallarn
da Bulgarlarla beraber yryeceklerini gz nnde tutmakta ve aralarnda ittifak
olumadan harbin abuklatrlmasn ve Bulgarlarn yalnz kalmasn istemektedir.
Doaldr ki, Sultan Abdlhamid bu gr aklarken Yunanistan'n Bulgarlara kar etecilik meselelerinden dolay- besledii dmanlk duygularn da gz nne almt.
Yunan hkmeti, zamannda Babli'ye bavurmu ve Bulgarlarla harp olduu takdirde
birlikte hareket etmeyi teklif etmi, buna karn uygun yerlerde bir iki konsolosluk
almasn istemitir.
Merutiyet'ten biraz nce durum bu merkezde cereyan ederken, sonralar Balkan milletleri
arasndaki rekabetten yararlanmasn beceremeyen Merutiyet kabineleri, vatanseverlik ve
milli siyaset saydklar dar dncenin zararl etkilerinden kurtulamamlar, Rumeli
faciasnn nne geememilerdir. Bulgar hkmeti aznlklara kar duyulan

gvensizlikten bol bol yararlanm, Balkan ittifak efsanesini gerekletirmi ve harbi Yldz'n tahmin ettii tarihlerde-atelemeyi baarmtr. Gerek budur.

Sultan Abdlhamid'in Balkan Siyaseti

Yukardaki grn dayand belgelerden bazlarn buraya aynen alyorum:

"Serez'de ramsaz dokuzuncu frkai askeriye kumandan Mir brahim Paa
hazretlerinden Mabeyini hmayun bakitabetine
Bulgaristan hkmetinin ve Bulgaristan efkr umumiyesinin hkmeti seniyeye kar
iltizam eyledii meslek hakknda birdenbire husule gelen tebeddln, yani Bulgaristan'
byle kstahane bir vaz ibrazna sevkeden ahvalin hakikatini bilmek bigayet elzem olduu
cihetle bu madde hakknda Bulgar ve ecnebi menabiinden istihsal ettiim baz malmat
muhtasaray bundan evvelki telgrafnamei cizanemle taraf kitabetpenahilerine
arzeylemitim. Muahharen taraf cizanemden icra klnan tahkikat malmat mezkrenin
ikmaline imkn hasl ettiinden arz keyfiyete msaraat eyliyorum:
Bir hayli Bulgar resa ve ruhbannn huzuru cizide vukubulan itiraflarna ve msadere
klnan evrak mnderecatna nazaran Rumeli vilyat selsesi mfettii umumsi
refakatinde bulunan Rus memuru Bulgaristan kabinesi ve Bulgar cemiyeti fesadiyesi ile
sureti daimede muhabere eylemektedir. Memuru mumaileyhin Bulgaristan nzzarna ve
Bulgar komitecilerine en son gnderdii mektuplarda Avrupa'nn Makedonya'ya
mdahalesi ve Avrupay Osmanide mukim akvam muhtelife arasnda cari olan husumeti
Trkiyenin iddeti slhat icras hakknda evvelce tanzim klnan lyihalar mnderecatnn
tatbikini imknszlk derecesine isal ettii ve binaenaleyh Bulgaristan'n nezareti altnda
bulunmak zere mstakil bir Makedonya tekili hakkndaki tasavvurunun imdilik ve belki
bir mddeti medide iin mahvolduu izah ve eer Bulgaristan hkmeti hakikaten istihsali
istikll ve tahkimi mevki emelinde bulunuyorsa Bulgarlarn ittifak ve ciddiyetle almalar
lzm geldii ve ezcmle mmkn olduu kadar kalil bir mddet zarfnda Bulgar
unsurunun umum bir kyamn hazrlamak zere umum frkalarn birlemeleri elzem
bulunduu dahi ilvei kftar olunmutur.

Memuru mumaileyh tarafndan yazlan dier baz muharreratta da Bulgaristan hkmeti

tedarikt askeriyesini ikmal etmek iin olduka mhim miktarda muvakkat bir vergi ihdas
etmesi lzm geldii beyan olunarak Bulgar askerinin hkmeti Osmaniyenin gavaili
hazrai dahiliyesinden ve orduyu hmayunun seferber halinden sulh haline ifra edilmi
olmasndan bilistifade nagihan bir hcumda bulunmas temini muvaffakiyete pek ziyade
hizmet edeceinden bu husustaki fevaidin nazar ehemmiyetten dr tutulmamas bilhassa
tavsiye olunmu ve biraz evvel beyan edildii zere Rumeli vilyat ahanesinde umum bir
ihtill hazrlanmas lzumu hakknda tekrar srar olunarak ihtillin zuhurunu mteakip
Bulgar ordusunun vilyat ahane Bulgarlarnn imdadna yetimek behanesile hududu
tecavz etmesi tavsiye olunmutur.
Memuru mumaileyh u ahval zerine dveli fahimenin sureti ciddiyede mdahalesine
mecburiyet hasl olacan yoksa Rusya mstesna olarak dveli muazzamann cmlesi de
elyevm slahatn tatbik ve icrasna nezaret etmek behanesile Makedonyada bir mevkii
mmtaz ihrazna altklarn ityan ve her ne kadar imdi Rusya sureti zahirede
Makedonya ahvaline kar lkayt grnmekte ise de u vukuatn zuhuru yafte olmasile
beraber Bulgarlarn hami ve kurtarcs sfatile muhafazai eref iin bilfiil mdahaleye
itap eyleyeceini serd ve beyan eylemitir (14 Eyll)."
Bu telgrafa Mabeyin bakitabetinden verilen cevap:
"Mabeyini hmayun bakitabetinden dokuzuncu frka kumandan Mir ibrahim Paa'ya
Dnk telgrafnamei asfaneleri manzum maalinuru hazreti veliyynnimeti azam
buyurularak Rusya devletinin asrlardan beri saltanat seniyeye kar besledii hissi
adavet mkteziyatna muvafk dmekte olan mnderecat mhimmesi ltfen takdir
buyurulmu ve binnefis Bulgarlarn da bu malmat huzuru mhanelerinde tasdik etmeleri
vsukuna yeni bir zman tekil etmitir.
Binaenaleyh mehareti msellimeleri ve sadakati mbecceleleri muktezas olduu zere
gerek Rusya memurunun entrikalar ve gerek Bulgaristan'n mesleki hakknda tahkikata
devamla istihsal klnacak netayicin peyderpey telgrafla iar iradei se-niyei hazreti
padiah icab lisinden olmakla ifay muktezasna bezli himmet olunmas (15 Eyll)."

Bulgaristan komiserliine ekilen telgraf:

"Mabeyini hmayun bakitabetinden Bulgaristan komiserliine

Gayet mahremanedir- Serez'de bulunan dokuzuncu frka kumandan Mir brahim Paa
hazretlerinden atebei ulyay hazreti padiahiye ref ve takdim klnan bir arzada bu kere
dahi vilyat selasede ifay vazife ile mkellef Rus memuru tarafndan yazlan bir mektubun
memurini hafiye tarafndan derdest edildii ve mektubu mezkrda Rusya devleti asrlardan
beri saltanat seniyenin advv ekberi olduu beyan edilerek eer Makedonya meselesinin
halline bezli himmet etmesi cidden iltimas olunursa bu bapta Bulgarlara derii himaye
etmeyeceine emniyet edilmesi lzm geldii, ezcmle Petersburg kabinesi her ne kadar
imdi lkaydane hareket ediyormu gibi grnmekte ise de bu husus ancak iin sureti
zahiresi olup eer evvel Bulgar eteleri ve bilhare Bulgar asakiri nizamiyesi vastasile
memaliki Osmaniyeye tecavz edilirse Petersinirg kabinesi Bulgaristan' cidden iltimas ve
himayeden hali kalmayaca beyan edildii gsterilerek emaretin hkmeti seniyeye
verdii teminat asayiperverane ile kabili telif olmayan u ahval hakknda celbi dikkat
olunmutur. Miri marnileyh tarafndan vukubulan u mruztn ehemmiyeti
fevkaladesine binaen bu bapta tahkikat icrasile neticenin msaraaten taraf se-naveriye
arz bairadei seniyei hazreti padiah tavsiye olunur (6 terinisani)."

Mabeyini hmayun bakitabetinden Sadarate yazlan tezkereler:

"Mabeyini hmayun bakitabetinden makam samii Sadareti uzmaya tahrirat mahremane
Bulgaristan hududunda bulunan meray askeriyenin emaret mez-kre ile saltanat seniye
arasndaki mnasebatta husul itidale binaen bundan evvel muharebe zuhuru ihtimaline
msteniden kendilerine tebli klnan evamir ve talimatn mevkii tatbike vaznda rehavet
gsterdikleri atebei ulyay hazreti padiahiye arzolunan malmat hussiyeden anlalm
ve halbuki meray askeriye aldklar evamirin icrasna mecbur olup talik veya tehiri
mutazamnn yeni bir emir almadka ahvali siyasiyeye gre tdil ve teyidi harekt
etmeleri caiz olamayaca dergr bulunmutur. Maahaza Bulgaristan emareti iar
ubudiyete mugayir meslek ve harektnda devam eylediine gre metbuu mfehham olan
saltanat seniye ile cari mnasebatnn kesbi itidal etmesi cali bir ey olup gelecek mevsimi
baharda muharebe zuhuru ihtimali baki ve hatt pek kuvvetli olduundan tedarikt
askeriye hakknda bundan evvel tebli klnan talimatn kemali ehemmiyet ve sratle infaz
ahkm zmnnda makam valy seraskeriye ve dier icap eden devaire evamiri ekide itas

lzumu Teftii Askeri Komisyonu lisince verilen karar zerine erefsudur ve snuh
buyurulan iradei seniyei hazreti padiahi mantuku lisince beyan olunur (6 terinisani)."
"Mabeyini hmayun bakitabetinden makam samii Sadaretpenahiye
kinci ve nc ordular dairesinde inas muktazi olan ve ameliyatna zaten balanm
bulunan turuku askeriyenin sratle ikmaline Teftii Askeri Komisyonu lisinden bu kere
hakipay mekrim-simay hazreti padiahiye takdim klnan bir mazbatada lzum
gsterildii gibi mezkr ordular asakiri redifesinin indeliktiza srati kmile ile silh altna
alnabilmesi iin mahall hkmeti mlkiye ve askeriyesince tedabiri lzmenin imdiden
ittihaz ve harp zamannda ciheti askeriyece alnabilecek ahali nezdindeki hayvanatn da
cetvelleri mahallerince tanzim klnarak mercii askerisine ita klnmas ve mezkr ordular
svari ve topu mrettebatna muktazi hayvanatn Rusya ve Avusturya'dan mubayaas ve
sanayi alaylarna kfi miktarda krek, kazma, balta ve edevat mmasile tevzii ve askerin
sratle vapura tahmili yahut vapurlardan ihrac iin Rodos'ta ve Bandrmada iskeleler
ina olunmas yine mezkr mazbata mnderecatndan bulunmu ve bir de komisyonu li
mevsim msaade eylemesile beraber ikinci ve nc ordular mrettebatndan yz elli
tabur askere manevralar icra ettirilmesine lzum gstermi olduundan icray icab
hususuna ledelistizan iradei seniyei hazreti padiahi erefmteallik buyurulduundan ber
mantuku emri lii hazreti veliyynnimeti azam ifay muktezasna masrufu himmeti
Sadaretpenahileri siyaknda (28 ubat)."

imdi de Atina Sefareti'nden gelen telgraflar srayla aynen buraya ekliyorum:

"Atina Sefareti seniyesinden Mabeyini hmayun Bakitabetine
Gayet nahremanedir- Saltanat seniye ile Yunan devleti arasnda bir sureti itilfiye vcuda
getirilmesi hakknda icra eylediimiz mzakerata ilveten bu kere Yunan Reisi Vkels
cizlerine saltanat seniye ile Bulgaristan arasnda muharebe zuhuru takdirinde Yunan
hkmetinin saltanat seniyeye muaveneten kuvay berriye ve bahriye tahsisine amade
olduunu ve u hidematna mukabil Yunana ne suretle mkfat edilecei maddesinin
tayinini de hkmeti seniyenin tensibine brakmakta olup Babli'nin bu baptaki reyi
kendisine bildiriline mzakerenin neticelenmesi teshil edilmi olacan beyan eyledi (16
Mart)."

"Atina Sefareti seniyesinden Yldz'a

Bu kere Yunan Hariciye Gazr'ndan taraf ciziye gnderilen bir tahriratta hkmeti
Yunaniyetin Rum ekya etelerini datmaya karar verdii beyan ve hkmeti seniyenin
bu karardan resmen haberdar edilmesi talep olunmutur (28 Gisan)."
"Atina Sefareti seniyesinden Mabeyini hmayun Bakitabetine
Mahremane- Yunan Hariciye Gazn tarafndan ihtaratt sabkasn teyiden bu kere
cizlerine vukubulan beyanat mahremanede gelecek mevsimi baharn bidayetinden
itibaren hkmeti seniyeye kar tecavzkrane bir muharebeye balamak, Bulgaristan
emaretince katiyen mukarrer olduu ve bu ihtimale kar o zamana kar saltanat seniye
ile bir itilf akdedebileceim kaviyyen mid eylemekte olan hkmeti Yunaniyetin
muharebenin zuhurunu mteakip kuvvei askeriyesile devleti aliyeye cidden muavenet
edebilmek zere imdiden tedarikt harbiyeye tevessl ettii bildirilmi ve devletlerin
faaliyeti diplomatikiyesi bir daireyi mahdude dahilinde kalmas zarur olduuna nazaran
Bulgaristan' amali asayieki-nanesinden vazgeilmek zere dveli muazzama canibinden
vukua gelecek mdahalenin behemehal msmir olaca midinde bulunmak vahi olup
zaten emareti marnileyha baharn hullile beraber Avrupa'nn nasayihi
sulhperveranesine havalei sem'i itibar etmemeye karar vermi bulunduu da ilvei gftar
edilmitir (8 Eyll)."
"Atina Sefareti seniyesinden Yldz'a
Yunan Hariciye Gazr Girit meselesinin saltanat seniyece husule getirdii suitesiri izale
eylemek emelile bu kere sureti gayri resmiyede cizlerini ziyaret ederek kral hazretleri
dnnde kendisine arzolunmak zere saltanat seniye ile Yunan arasnda siyas ve asker
bir itilf akdi iin icap eden tedariktn hemen imdiden icrasna betelgraf emrettiini
gayet mahremane bir surette syleyerek bu bapta icap eden bilcmle talimat haiz
bulunduunu da ilvei gftar eyledi (28 Eyll)."
"Atina Sefareti seniyesinden Mabeyini hmayun Bakitabetine
Reisi Vkel Msy Teodokis ile vukubulan mlakat cizanemde Yunan devletinin bize
teklif ettii itilf biri hemen tatbik edilmek ve dieri saltanat seniye ile Bulgaristan
arasnda muharebe zuhuru takdirinde mevkii icraya konulmak zere iki ksm amil
olduunu ve birinci ksm Rumeli vilyatnn elyevm Yunan konsolosu bulunmayan bir

hayli mahaline Yunan konsoloslar tayinini ve bunlarn Makedonya'da Panislavizmin

terakkisini meneylemek zere memuruni hkmeti seniyeye sureti muavenetini amil olarak
ikinci ksm da saltanat seniye ile Bulgaristan arasnda muharebe zuhuru takdirinde
Yunan hkmetinin sureti itirakine mteallik bulunacan ve Yunan hkmeti saltanat
seniyenin emri altna altm bin kiilik bir ordu ile donanmasn vaz eylemeye amade olup
eer hkmeti seniye bu itilfa muvafakat ederse muharebe zuhur eder etmez Yunan
askerinin ve donanmasnn muavenetini kabule mecbur bulunmas lzm geleceini
marnileyh Msy Teodokis beyan eylemitir (20 terinisani)."
"Atina Sefareti seniyesinden Mabeyini hmayun Bakitabetine
Mahremane Kral hazretlerinin Paris'te bulunduu srada vukubulan beyanat Reisi
Vkel Msy Teodokis tarafndan tekzip olunmad. Reisi marnileyh Bulgaristan
tarafndan serzedei zuhur olan tehlike muvacehesinde mtedarik bulunmak Yunanistan iin
bir vazife olduunu ve devleti marnileyhann muharebe zuhuru takdirinde saltanat
seniyeye mttefik sfat ile muavenet eylemesi de bunu istilzam eylediini beyan ederek bir
devletin ittifak arzu edilmesi kuvvet ve mekneti gz nnde bulunmasna mtevakkf
olduunu zaten bundan evvel bir vesile ile sylemi olduu gibi bu kere de ayn mtalay
tekrara lzum grdn ve Yunan devleti mahza bu hikmete mebni tedariktma kemali
germi ve bir azmi metin ile devam edegeldiini ilvei makal eyledi (22 kanunusani)."

ttihat ve Terakki'nin Balkan Siyaseti

Bu telgraflar birok gerein zlmesine yardm etmektedir:

1-

Balkan Harbi'nin Merutiyet'ten nce hazrland anlalmaktadr. u kadar var ki,

bizler frka mcadeleleri iinde Balkanlar'da aleyhimize hazrlanan ittifaktan haberdar

olamadk. Dnyann durumundan habersiz olan ttihatlar, rakiplerini yok etmekle zaman
geirmiler ve memleketi kr krne uuruma srklemilerdir. Hatta Hariciye Nazr
Asm Bey, "Balkanlar'dan vicdanm kadar eminim!" diye aklamada bulunmak safln
gstermitir.
2-

ttihat ve Terakki hkmeti bilinsiz hareketleriyle Balkanlar'da karlarmzn

ortak olduu Yunanistan' bile aleyhtar bir cephe alacak kadar Trkiye'den uzaklatrmtr.

Amacm Yunanllarn samimi olduunu iddia etmek deildir. Ancak, ortak kar erevesi
dahilinde dostluun srdrlmesinde bile baarl olunamamtr.

"Byk Kabine"nin Byk Aczi

Memleketin hali ve hkmetin aczi herkesi dndryordu. Dier taraftan ttihatlarn

iktidar tekrar ele geirmek iin ortaya koymaktan geri kalmadklar gizli faaliyetler ayrca
endie yaratyordu. Zaten ufak bir hamleyle Muhtar Paa hkmetini drmek pek
mmknd ve hkmet kuvvetiyle bunun nne gemek olanakszd. Bu dorultuda hibir
tedbir alnmamt. Bu durumu gz nne alan hkmet taraftarlar zel almalarda ve
kiisel giriimlerde bulunmay etraflca dnmeye balamlard. Bu dorultuda Nzm
Paa'nn yaveri Nafiz Bey -davet edildii ktadan bedel vererek kurtulduu halde, gnll
suretinde kaydolunduu kararghta askerleri hkmet ve harp aleyhine tevik ettii
duyulan- Talt Bey'in katlini bir grev kabul ediyordu. Nafiz Bey, Davavekili Fuad akir
Bey'in nezdinde bana bu meseleden bahsettii zaman iddiasn rterek bu fikrinin yanl
olduunu ve reddimin nedenlerini kendisine akladm. nk, bizim giriim ve
dncelerimizde kan, kesinlikle sz konusu deildi. Sabahaddin Bey, pek samimi olarak
bu gibi kiisel ve hunhar giriimlere aleyhtard. Et bile yememeyi prensip kabul eden bir
kiiden baka trl hareket de beklenemezdi. Bununla beraber, Nafiz Bey'in dncesi, o
srada stanbul'da bulunan erif Paa'ya anlatld. O da "ttihatlarn izledikleri yola
girmeyelim ve onlarn hatasna dmeyelim" dedi. Halbuki daha sonra Cavid Bey'e ait bir
mektubun Paris'te kan Merutiyet gazetesinde yaymlanmas ve Fransa'dan balanmak
istenen dn paraya erif Paa'nn muhalefete kalkmas yznden -ileride
aklayacamz gibi- erif Paa'ya kar Paris'te suikast yaplmas ttihatlarca mubah
saylmt.

Balkan Harbi'nde Yenilgimizin edenleri

Harbin stanbul evresinde meydana getirdii sefalet ve mitsizlik memleketin ruhsal

durumunu cidden sarsm ve hkmeti gerei gibi zaafa uratmt. Bu yrekler acs

duruma ramen, ttihat ve Terakki Cemiyeti tatmin edilemeyen bir hrsla hkmeti ele
geirmek iin urap duruyordu. Dorusunu sylemek gerekirse, Muhtar Paa hkmetine
taraftarlk gstermek de caiz deildi. Gerekte harpteki yenilginin sorumluluu dorudan
doruya bu hkmete mal edilemezdi. Bu konuda daha ok ttihat ve Terakki
hkmetlerini eletirmek hakl olurdu. nk, yeni askeri tekilat dzenleyen ve kabul
eden ttihat ve Terakki kabinesinden Harbiye Nazr Mahmut evket Paa olduu gibi, d.
siyasette de izlenen mulak politikayla Balkan birlii daha Hakk Paa kabinesi zamannda
olumu ve sefirlerimizin -zellikle Viyana sefirimizin- bu mesele hakknda hkmetin
dikkatini ekmek iin yazd tezkereler kaytszlkla karlanmt. Nitekim Trablusgarp
Harbi'nden nce de Roma Sefiri Kzm Bey tarafndan talya'nn askeri hazrlklar
hakknda yaplan ihbarlar ciddiye alnmam, talyanlar tarafndan verilen ltimatomdan
bir iki gn nce Sadrazam Hakk Paa, Meclis krssnde ad geen hkmetle olan
ilikimizin pek dostane olduunu sylemitir. Hatta harp ilan notasnn Hakk Paa'ya
kumar masasnda verildii bile sylenmitir.
Balkan Harbi'nin kamuoyu zerinde yapt etki, meydana getirdii elem ve keder, hemen
hemen tamamen Muhtar Paa kabinesine yneliyor ve yenilgiler, hkmetin nlem
almaktaki eksiklerine balanyordu. Hi dnlmyordu ki, nakil aralarnn
bulunmamasna ramen Alman askeri tekilatn kabul etmek ve menzil tekilatn
memleketimizde aynen uygulamaya kalkmak en nemli yenilgi nedenlerindendir.
Bundan baka, daha nceden hazrlanan bir plan dahilinde hareket edilerek her cephede
savunmaya giriilmesi de dorudan doruya ttihat ve Terakki hkmetinin bir
eksikliiydi. Pek doaldr ki, harp ilannn arifesinde yeni planlar hazrlamaya ve
erknharbiye kararlarnn deitirilmesine maddi imkn yoktu. u kadar var ki, harbin
ilanndan nce Rza Tevfik Bey araclyla zel olarak Yunanllarla cereyan eden
grmeler, hkmet tarafndan uygun bulunmak ansna sahip olsayd, belki bu
hkmetin harbe katlmaktan vazgemesi imkn doard.

Hariciye azr oradongiyan Efendi

Byk kabinenin kurulu tarz da garipti. Aada yapacam aklamadan sonra

okuyucularmn da bu fikre katlacaklarndan eminim; Fazl Bey bir gn Harbiye Nazr

Nzm Paa'nn ziyaretine gitmi, tesadfen Ziraat Nazr Reid Paa da Nzm Paa'nn
yanndaym. Grme srasnda Ziraat Nazr Nzm Paa'ya "Paam aramzda hainler
var" diye sze balam ve Trablusgarp Harbi dolaysyla talyanlarla bar grmeleri
yaplrken cereyan eden u olay aktarmtr:
"Ben talyanlardan lehimize baz eyler koparmaya altm ve bu konuda dostlarm da
ikna etmeyi baarmtm. Fakat, bir ara talyan delegesinin hareketinde deiiklik hissettim
ve nedenini sordum. talyan delegesi cevaben, 'Dayinler vekili Nogara stanbul'dan
gnderdii raporda Hariciye Nazr Noradongiyan Efendi'yi evinde ziyaret ettiini
bildiriyor ve Noradongiyan Efendi'nin 'Durumumuz ktdr, ne isterseniz vermeye
mecburuz; frsat karmayn, isteklerinizde srar edin!' tavsiyesinde bulunduunu yazyor'
demitir."
Bunu bana bizzat Fazl Bey anlatmtr. Bununla beraber bir Hariciye Nazr temsil ettii
memlekete byle ihanet eder mi? Veya Reid Paa bu ihaneti biliyorsa o kabineyle olan
ilgisini neden kesmemi? Hatta Nzm Paa bu durumdan haberdar olduktan sonra
meseleyi neden incelememi?
Kmil Paa Kabinesinin Durumu

ttihat ve Terakki taraftarlarnn tevikiyle stanbul'da yaplan harp mitingi ve Babli'ye

kar alnan tehditkr tavr hkmetin izleyecei siyaset zerine etki yapmakta
gecikmemitir. Bu mitingin ardndan Babli nne gelen ufak bir kalabala meram
anlatmak iin Bahriye Nazr Muhtar Paa'nn dkt terden kabinenin ne kadar aciz
olduunu anlamak g deildi.
te btn bu nedenlerden dolay, Ahmed Muhtar Paa kabinesi dmeye mahkm ve
kamuoyu gznde manen fel ve bitkindi. Bu durumdan cesaret alan ttihatlar da stanbul
evresini zehirlemeye devam ediyorlar; bir taraftan Balkanllar, dier taraftan politikaclar,
hkmeti nden arkadan vuruyorlard. Acz iinde rpnan hkmet de bu iki bask
arasnda bocalayp kalmtr.
Bir sre sonra duruma direnme olanan bulamayan Ahmed Muhtar Paa mevkiini Kmil
Paa'ya terk ederek Sadaretten ekilmek zorunda kalmtr. Kabinenin deimesi, durumda

hibir deiiklik yaratmamtr. Mevcut karklk Kmil Paa kabinesinin drlmesine

kadar devam etmitir.
Baz olaylar Kmil Paa hkmetinin d durum karsnda olduu kadar, i durum
karsnda da endie iinde olduunu kantlyor.

Arnavutluk'un Bamszlnn lan

Balkan Harbi sonucunda btn Rumeli'nin elden kmas, Arnavutluk'u pek mitsiz ve
tehlikeli bir durumda brakmtr. Bir taraftan Srp ordusu kodra zerine yryor, dier
taraftan da Yunan frkalar Avlonya'ya yaklayordu. Bu iki tarafl tehlike karsnda,
Arnavutlar hemen faaliyete geerek, yurtlarn yabanclara kaptrmamak iin bamsz bir
Arnavutluk hkmetini kurmay dnmler ve bunu Avusturya-Macaristan'la talya
hkmetleri arasnda teden beri mevcut Adriyatik anlamazlndan yararlanmak yoluyla
ve zel olarak Viyana hkmetinin yardmyla sonunda becermilerdir. urasn da
kaydetmek gerekir ki, bu iki hkmet arasnda Osmanl mparatorluu'nun paralanmas
veya Rumeli'de Osmanl hkimiyetinin sona ermesi durumunda, Adriyatik sahilleri
boyunca bamsz bir Arnavutluk'un kurulmas hakknda bir anlama mevcuttu. Bu gizli
protokol, Balkan Harbi'nden bir hayli yl nce -1897'de- imzalanmtr.
smail Kemal Bey, Balkan Harbi'nin karanlk gnlerinde stanbul'a gelmi ve Sadrazam
Kmil Paa ile grmtr. Buradan Romanya-Viyana-Tiryeste yoluyla Dra Liman'na
km, fakat orada plann gerekletirememitir. smail Kemal Bey'in amac, Srp ve
Yunan ordularnn ilerleyilerini durdurmak iin Arnavutluk'un bamszln Dra'ta ilan
etmekti. Bu ehre varr varmaz memleket erafn bir toplantya davet etmi ve bunlara
durumu anlattktan sonra Arnavutluk'un bamszln ilan etmekten baka are
kalmadn sylemitir. Toplantda bulunanlar hayret ve endie iinde afallayp kalmlar;
kimse azn ap bir tek sz sylemek kudretini gsterememitir. Bunun zerine smail
Kemal Bey, Mft'ye dnerek fikrini sylemesini istemitir. Mft u cevab vermitir:
"Efendim, aramzda ahlak ve fanna hepimizin gvendii Metropolit Efendi vardr. nce
onun grn dinleyelim!"

Bu sz zerine hemen ayaa kalkan Rum metropolidi "Osmanllk" lehine heyecanl bir
nutuk sylemitir. Dzgn bir Trke konuan ve pek ince bir diplomat olan bu din adam,
szlerine unlar da katmtr:
"Ben zmir'de bir 'Osmanl' olarak dodum. Grevime balamadan nce Osmanl
hkmetine ve onun hkmranlk haklarna sadk kalacama dair yemin ettim. Osmanl
ordular henz her tarafta dmanla arpmaktadr. kodra Kalesi dmana kahramanca
direnmektedir. Harp devam ediyor ve bir bar imzalanm deildir. Bu artlar iinde ben
Osmanl hkmetine ihanet edemem!"
Metropolit Efendi'nin bu yaman hitabesi toplanty altst etmitir. Mft Efendi skp
kalm, ancak u iki kelimeyi syleyebilmitir:
"Efendim, Metropolit Efendi bu fikirde olduktan sonra bana ne sylemek der?!"
Toplant derhal dalm ve smail Kemal Bey de hemen o gece Dra' terk etmitir. ki
gn sonra kendi doum yeri olan Avlonya'ya giden smail Kemal Bey, orada baka bir yer
bulmu, Dra'taki hareket tarzn deitirmi, iyice tand ve gvendii kimselerle bir
toplant yapmtr. te smail Kemal Bey burada Mithat Fraeri ve Murad Bey Toptan gibi
bir iki aydn Mslman Arnavutun, kodral birka Katolik Arnavutun ve adamlaryla
Kosova'dan gelen sa Boletin'in yardmlaryla 29 Ekim 1912 tarihinde Arnavutluk'un
bamszln ilan etmeyi baarmtr.
Balkan Harbi sonucunda, Osmanl mparatorluu btn Rumeli'yi kaybederek douya
doru ekilirken, Balkanlar'n bat kylarnda bamsz, fakat yarm ve kck bir
Arnavutluk douyordu: Balkan slam dnyas hem ezilmi, hem de ikiye blnmt.

BABIL BASKII VE ZIM PAA'I KATL

Evim ili'de Kthane Caddesi'ndeydi. Bir gn gece yarsndan sonra beni uyandrdlar
ve Beyolu Polis Mdr kr Bey'in dairede beni beklediini sylediler. Gnderilen
zel otomobille Beyolu mutasarrflna gittim. Saat sralaryd. kr Bey hl
alyordu. Davet sebebini anlatt: ttihatlar Said Halim Paa Yals'nda toplanyorlar ve
hkmet aleyhine baz dnceler besliyorlarm. Bu konudaki kanaat ve dncemden

yararlanmak isteniliyormu. Alnacak nlemler hakknda benim oyumu almasn ve benden

yardm istemesini kendisine tavsiye etmilermi.
Bu, benim anlayamadm bir dildi. Grlyordu ki, hkmet, ttihat ve Terakki
Cemiyeti'nin faaliyetinden ve gizli toplantlarndan haberdard. Mevcut inzibat aralarn
bu konuda kullanmak ve zararl giriimlerin nne gemek mmkn deil miydi?
Hkmet aciz kalrsa bir fert ne yapabilirdi?
Babli baskn ilk defa 25 Kanunuevvel 1328 tarihinde Beezade Emin Bey'in Vefa'daki
evinde yaplan toplantda kararlatrlmtr. Halbuki Said Halim Paa'nn yalsndan
bahsediliyordu!
Bu, hkmetin durum hakkndaki bilgisizliine en byk bir kant deil miydi? kr
Bey'e cevaben, sratle tedbir alnmasndan baka are gremediimi syledim ve yanndan
ayrldm. Hkmetin bu derece aciz kalmasn ve ahmakln bir trl aklm almyordu.
Bu duruma kaytsz kalmak, siyaset akmlarna kaplm ve bu uurda genliini ypratm
bir adam iin mmkn myd? Ertesi gn Babli'ye gittim. Amacm Nzm Paa'nn
yaveri Nafiz Bey'i grmek ve hkmetin durumunu daha zel bir azdan renmekti.

ttihatlar zm Paa'y asl fal Etmilerdi?

Babli'nin karsnda, emekli kraathanesi vard. nnden geerken birisinin beni

ardn duydum. aran eski bahriye subaylarmzdan evki Bey'di. Kendisiyle
Paris'te beraber bulunmutuk. ttihat ve Terakki hkmetine kar yaplan mcadelelere o
da pek yakndan katlmt. Oturduu masaya yaklatm zaman telala silahm olup
olmadn sordu: "Hayr" cevabn verdim. ard ve ttihatlarn Babli'yi basmak
zere olduklarn, neredeyse grnmelerinin muhtemel olduunu syledi. Hayret!
Hkmet, ayrntlarna kadar vakf bulunduu bu durum hakknda hibir nlem
alamyordu. Bu nasl hkmetti! evki Bey'e, "Bizim kiisel fedakrlmza dayanan bir
hkmetin iktidar mevkiinde kalmas memleket iin zararldr. Kendi kuvvetini iyi
kullanmasn bilmeyen bir hkmet drlmelidir" dedim ve ayrldm.
Nafiz Bey'in yanna girdiim zaman ayn endieleri a da ifade etti ve her an bir saldrya
maruz bulunduklarn gizlemeye gerek grmedi. Nafiz Bey'den ne gibi nlemler aldklarn

sormutum. Bana Babli'nin alt ksmnda emre hazr bulundurduklar bir askeri ktay
gsterdi. Ktann banda teden beri ttihatlyla nl Osman Bey adnda bir yzba
vard. Bu kii Enver Bey'in tavsiyesiyle oraya alnm. Nzm Paa, askerlik namusu
zerine sz veren Enver Bey'e duyduu gvene dayanarak Osman Bey'i Babli muhafz
yapm imi. Osman Bey'e gvenmediimi ifade ettiim zaman Nafiz Bey, "Ne yapaym,
Paa'ya sz anlatmak mmkn olamyor" demiti. Anlalyordu ki, hkmet kendi
kuyusunu kazmakla meguld.
Gerekten bundan iki gn sonra ttihatlar Babli'yi bastlar ve Nzm Paa ile Yaver
Kbrsl Tevfik ve Nafiz Bey'leri ldrdler. Bu olay 1328 senesi Kanunusani aynn
dokuzuncu gn sarayda toplanan "Saltanat ras"nn ertesi gn yaanmtr. Doaldr
ki, bu srada Babli'nin korunmasna ayrlan blkten ufak bir engelleme veya savunma
tutumu kmamtr.

Satvet Ltfi Bey'in Bir Giriimi

Bununla beraber, ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin bu cretkr saldrsna kar muhalefet

silah brakm deildi. O korkun gnde bile hkmetin tekrar ttihatlarn eline
gememesi iin ok tehlikeli giriimlerde bulunulmutur. Arkadalarmzdan Satvet Ltfi
Bey, Babli baskn srasnda hemen saraya komu ve dostlarmzdan Mabeyinci Reid
Bey'in odasna girmeyi baarmtr. O srada Enver Bey de Sultan Read'n huzuruna
km bulunuyordu. Bir ahbabyla havadan sohbetlerle megul olan Reid Bey, Ltfi
Bey'in telal haline arm ve haber vermeden odaya girmesini ima ederek ziyaretinin
nedenini sormutur. Yaanan durumdan tamamen habersiz olan Mabeyinci Bey, Babli
olayndan ve hatta kaps nnde ttihat adna nbet bekleyen Mmtaz Bey'den ancak Ltfi
Bey'in aklamas zerine bilgi sahibi olmutur. Bununla beraber Ltfi Bey tarafndan
yaplan ve ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin baarsn tehlikeye sokacak olan teklifi Reid
Bey kabul etmemi ve bu ekilde son mit de mahvolmutur.
Ltfi Bey'in teklifi; Enver Bey'in tutuklanmas ve padiahn Babli'ye gtrlerek
toplanan halkn datlmas amacn tayordu. Bu giriim sonusuz kalnca ttihat ve
Terakki'nin galebesi kesinlik kazanmtr. Ve bu baar zerine dzenlenen plan dahilinde
btn daireler igal edilmi, hkmet ttihatlarn eline gemitir.

Komitecilik Zihniyetinin Bir aheseri

ttihat ve Terakki son senelerde btn btn komitecilik zihniyetini ele almt. Bu
sebepten dolay hemen ayn gnde dm hkmet taraftarlarn birer birer tutuklayarak
zindanlara atm ve Babli cinayetlerine ramen, hi rkmeden ortala dehet samaya
cesaret etmitir.
Olayn ertesi gn Taksim Meydan'ndan geerken tutuklandm. Beni Beyolu Polis
Mdriyeti'ne gtrdler. gn nce Kmil Paa hkmeti hakknda sohbette
bulunduum Polis Mdr kr Bey'le kar karya geldik. Tutuklanmamn sebebini
sordum. kr Bey, emrin genel mdrlkten verildiini ve kendisinin bilgisi olmadn
syledi. iddetli itirazlarm zerine telefonla Polis Genel Mdr Azmi Bey'den aklama
istedi. Uzun bir konumadan sonra bir "taahht senedi" imzaladm takdirde serbest
braklacam bana bildirdi. Azmi Bey'in telefonla dikte ettii senet sureti hemen hemen
yleydi:
"Gzm Paa'nn katlinden dolay Adliye Gezareti tarafndan vuku bulacak davete bila
kayd art icabet edeceimi taahht ederim. "
Bu senetin imzalatlmasndaki ama, gerekirse, Nzm Paa'nn katili olarak beni
gstermek ve bu ekilde bir tala iki ku vururcasna beni ipe kadar gndermekti!

HKMET DARBES HAZIRLIKLARI VE

MAHMUD EVKET PAAI KATL

Kmil Paa hkmeti iktidar mevkiindeyken birbirlerini eletiren muhalifler imdi elden
kardklar devlet kuunu tekrar yakalamak iin birlemi grnyorlard. Doal olarak
ben de paalar svam, ttihatlarn drlmesine alanlarla ibirliine dalmtm.
Fakat, daima olduu gibi bu defa da zmreler arasnda ayrlk noktalan daha ilk hamlelerde
belirmeye balamt. Bir taraftan "tilaf Frkas"ndan Gmlcineli smail Bey faaliyete
gemi, dier taraftan da Sadk Bey'le Salih Paa i sahasn daha kaplaml bir hale

koymulard. eitli zmreler arasnda baz irtibatlar oluturulmu, gizli toplantlara

balanmt. Sabahaddin Bey etrafnda toplananlar arasnda Dr. Nihad Read ve Satvet
Ltfi Bey'ler odak vazifesi gryorlard. Gmlcineli smail Bey; Muhip, Pertev Tevfk ve
Taceddinzade Hakk Bey'lerle beraber alyor, Sadk Bey'le Salih Paa da "tilaf Frkas"
unsurlaryla bunlara katlm bulunuyorlard. Bunlara bal olarak eitli gruplar da faaliyet
halindeydi. Kimi ttihat ve Terakki aleyhinde propaganda yapyor, kimi de yeni yeni
taraftarlar kazanmaya urayordu. Fakat, btn bu eitli faaliyetler belirli bir program
etrafnda toplanp, az ok disiplinli bir tekilat hamlesi olmaktan ok uzakt. Merkezsiz,
basz, karmakark bir heyecan dalgas iinde tehlikeli bir oyun balamt; sonucu lme
kadar gidebilirdi.

Muhalefet Gruplar ve eitli Akmlar

Ben, eitli oluumlar arasnda irtibat grevi gryordum. Kurueme'den aldm

intibalarla Gmlcineli smail Bey cephesini fikren desteklemeye kouyor, dier
gruplardaki durumdan haberdar olmaya alyor ve bu zorunluluklarla her tarafta mekik
dokuyordum. Erknharp Kemal, Yzba Kudret Bey'lerle Kemal Paa4 ve baz subaylar
arasndaki irtibata da araclk ediyordum. Yzba erke Kzm ve Nazmi Bey'ler en
tehlikeli rolleri oynamaya hazr ve mutlaka kan dklmesine taraftardlar. Bunlar bu
konuda Sabahaddin Bey'e yaptklar birok bavuruya ret cevab alnca, baka taraflara
bavuruyorlar ve bir kuvvete dayanmayan bir siyasi hareketin anlamszln iddia ederek
baz ttihat ve Terakki ileri gelenlerinin ortadan kaldrlmalar gereini iddetle
savunuyorlard. Bu faaliyetler dorultusunda Kandilli'deki Kbrsl Yals da ttihat ve
Terakki hkmetine kar cephe alm ve Kbrsl evket Bey, kardei Yaver Tevfk Bey'in
katlinden etkilenerek ve idealist dncelere uyarak Halid Bey ve dier dostlaryla ihtilalde
birinci derecede etkili kiiler arasnda yer almlard.

stanbul Muhafzlnn Tedbirleri ve lk Tutuklamalar

Gn getike durum hassasiyet kazanyor, teebbs sahas geniliyor, fakat baarszlk

tehlikesi de artyordu. ttihatlar komitecilik ilerinde tecrbeli ve adam aldatmakta
becerikli kimselerdi. Cemiyet bizimle ibirlii yapan Yzba air Celis'i satn almt. Bu
kii veremliydi ve uzun sre yaamas ihtimali bile yoktu; buna ramen her nedense btn
bildiklerini Talt ve Cemal Bey'lere anlatmt. Ayn zamanda bizimle almaya devam
ediyor gibi grnerek her gn elde ettii bilgilerden hkmet erknn haberdar etmiti.
Yzba Hilmi Bey de iki ynl siyaset izlemi, Nihad Read Bey'i aldatmay baarmt.
Bu iki kii esasen tecrbe edilmi arkadalardan deillerdi. Ne ekilde aramza girdiklerini
hl bilmiyorum. kr Paazade Yzba Fethi Bey de bunlar arasnda bulunuyordu.
imizde bir ihanet ebekesinin varlna ramen btn esaslar bu kiilerin renmesi
mmkn olamamtr. Bizler faaliyetimize devam ediyorduk. Hkmet darbesi iin son
noksanlar da ikmal edilmi ve kesin harekta geilmek zere datlmas gereken
beyannamenin matbaadan alnmas kalmt. Beyannamenin basmnda ben grevliydim.
Bunun iinde askeri meselelere deiniliyordu ve yetkili kimseler tarafndan kaleme
alnmt. Ne yazk ki, ufak bir ihtiyatszlk btn bu hazrlklar altst etmitir. Matbaaya
benden bakasnn gitmemesi kararlatrld halde bu kararn korunamamas bir felakete
neden olmu ve baz arkadalar tutuklanmtr. Erzurum taraflarna giden bir kiiye bir
miktar beyanname verilmesi bir iki arkada arasnda kararlatrldktan sonra benim
haberim olmadan Serdar Stk Bey beyannamelerden bir ksmn matbaadan alarak sz
konusu arkadana vermi; Mustafa ismini tayan bu adam da frsat ganimet bilerek
beyannameleri stanbul muhafz Cemal Bey'e brakmtr. Cemal Paa'nn Hatrat'nda
syledii gibi, ele geirilen Serdar Stk Bey'den sonra baz kiiler de tutuklanmtr.
Bu durum zerine hazrlklarn belli bal failleri olarak gizlenmek ihtiyacn hissettik.
Satvet Ltf Bey, Pangalt'da bir yabancnn yannda sakland. Ben Tepeba'nda bir
apartmana sndm. Gmlcineli smail Bey de Tokatlyan arkasnda bir eve ekilmiti.
Muhip ve Pertev Bey'ler de ayn ekilde izlerini kaybettirdiler. Bununla beraber, hava
karardktan sonra gece kular gibi faaliyete geiyor, bazen Nihad Read Bey'in yannda
toplanyor, bazen Gmlcineli smail Bey'de buluuyor, zetle mevcut tehlikelere ramen
almaya devam ediyorduk.
Bu faaliyetin devamn hisseden veya herhalde yaknen bilen stanbul muhafzl benim
hakkmda gazetelerde yle bir ilan yaymlamt:

"Ksa boylu, tknazca, mtenasiblendam, iyi Franszca tekellm eder, kibar tavrl bir
zat..."
Bu ilanla hkmet kendi memurlarna beni tutuklamalar iin aka emir veriyor, hatta
dier vatandalara da bu tutuklama hakkn bahediyordu. Hatta air Yahya Kemal Bey,
ben sanlarak stanbul muhafz kumandanlna davet edilmi ve yanllk anlaldktan
sonra serbest braklmt. Tutukluluum iin dnlen bu garip giriimlere ramen
uramaktan geri durmuyordum. rnein, bu ilan bir sabah Gztepe'de okuduum halde
ayn gn leden nce Haydarpaa'da, leden sonra Beyolu'nda, daha nceden verilmi
randevularma gittim ve hatta o gnn akam Satvet Ltf ve Gmlcineli smail Bey'lerle
bulutum. Fakat, ne de olsa durum cidden glemiti.
Bu nazik gnlerde Kurueme'ye bizzat gitmem mmkn olmamt. Tabii Sabahaddin
Bey'in yals gzetim altndayd. Bununla beraber btn bu ihtiyat ve abalara ramen
korkulan son nihayet geldi ve tutuklandm.

asl Tuzaa Dtm ve Sorgulanmamz

Tutuklanmamz pek garip bir ekilde gereklemiti. Tepeba karsnda Nihad Read
Bey'in kald apartmanda bulunuyordum. Apartmana Kzm Bey adnda bir subay geldi.
Bana, stanbul tarafnda toplanan baz arkadalarn beklediklerini syledi. Tandm baz
isimler de sayd. Kzm Bey'i mektepten tanmakla beraber, bu gibi ilerle ilgili olarak
imdiye kadar ilikide bulunmu deildim. Fakat, ahit gsterdii isimler beni kandrmaya
yetmiti. Karanlk basmadan kmann uygun olmadn ileri srerek itiraz ettimse de,
arkadalarn dalma ihtimali bulunduunu ve benden renmek istedikleri baz konularn
ertelenmesinin, manevi kuvvetleri ve sonu olarak kararlan zerinde kt etki yapacan
iddia ederek ve daha bunlara benzer baz diller dkerek beni ikna etmeyi baard ve
arabayla gidilecek olursa hibir tehlike sz konusu olamayacan gven verici bir dille
syleyince aresiz bu sahte aracya aldandm. Birlikte apartmandan aa indik. Cadde
zerindeki kapdan kar kmaz sadan soldan iki sivilin etrafm evirdiini grdm.
Gerekten arabayla stanbul'a getik, ama gittiimiz yer toplant yeri deil, polis genel
mdrlyd. Kzm Bey, zerinde resmi elbisesi bulunduu halde polis mdriyetinde
benim gibi tutuklu grnyordu. Bir ara bulunduumuz odadan memurlar ayrlmt.

Hemen bu ikiyzl dost, "Ben subaym, niin sivil memurlarn emriyle buraya geldim.
Herhalde buradan kmalym" dedi ve ste bir de kendisine emanet edilecek zel ilerim
olup olmadn sordu. Ben nefretimi irkin bir ekilde gstermekle yetindim. kt, gitti.
lk sorgulama, Polis Mdr Azmi ve stanbul Muhafz Cemal Bey'ler tarafndan
yaplmtr. Bir ara Azmi Bey telefonla Levazm Reisi smail Hakk Bey'i davet etmi ve
"dostun tutukludur, sorgulamasn beraberce yapalm" demitir. smail Hakk Bey,
sorgulama srasnda okul olaylar dolaysyla hakkmda teden beri besledii dmanl
gstermekten ekinmemitir.
Btn sorulara olumsuz cevaplar verdim. Bir ara ifadelerimden sinirlenen Cemal Bey bir
komiteci azyla, "Kellemizi koltuumuzun altna alarak igal ettiimiz yeri hibir zaman
terk etmeyeceiz. ttihat ve Terakki'nin karar kesindir. Baarl olmanz ihtimali yoktur"
dedi.
Benden nce Serdar Stk, Hasan ve Said Bey'ler tutuklanmlard. Daha sonra Satvet Ltf
Bey'i de hileli bir hareketle yakalamay baarmlar; Binba Avni, Tevfk, Mlazm Ltf,
Salih, Stk, Mahmud Bey'ler de bir iki gn sonra bizlere katlmlardr.

Sabahaddin Bey Taraftarlar ve Dier Gruplar

Grlyor ki, ilk tutuklamalar dorudan doruya Sabahaddin Bey'in belirli birka dostu ve
beyanname iiyle ilgili baz taraftarlaryla snrl kalmtr. Bunun nedeni udur ki, dier
gruplar kanl bir inklap yapmay dndklerinden ve kan dkmek prensibimize uygun
gelmediinden bizler yava yava bu arlarla olan ilikimizi gevetmi ve yalnz
Sabahaddin Bey'in fikirlerini onaylayan ve kabul eden arkadalarla hkmeti barl
aralarla drmek giriimlerinde bulunmutuk. Dier gruplar, daha sonra anlald
zere, kendi grlerine gre, "Hrriyet ve tilaf Frkas" ileri gelenlerinin sevk ve
idaresiyle her ne pahasna olursa olsun ttihatlardan iktidar geri almaya alyorlard.
Bunun iindir ki, bizim tutuklanmamz srasnda onlar hi kaale alnmam; sorgudaki dik
ballkla verdiimiz cevaplarmza dayanarak divanharp bu ilerle ancak bizim
uratmz fikrine kaplm; bizim sessizliimiz nnde onlarn tutukluluunu hakl
gsterecek fiili bir sebep de icat edememitir. Bizler Bekiraa Bl'nn kasvetli

odalarnda birbirimizle grtrlmeksizin ayr ayr tutuklu bulunuyorduk. Burada

divanharp konusuna deinmeyi ve divanharp hakknda aklamaya girmeyi gerekli
bulmuyorum. Binba Nafiz Bey bakanlnda kurulan divanharp, kesin sonuca doru
yava hareket ediyor; ttihat ve Terakki hkmetinin Sabahaddin Bey'le uyuma
giriiminin sonucunu bekledii hissediliyordu. Bununla beraber, sorgulama, doal seyrini
takipte gecikme gstermiyordu.

Akl Hastalar Arasnda...

Tutuklu bulunduumuz yerin rutubetli oluu ve havaszl yznden Mahmud Bey

hastalanmt. Ben de sonra hastalanarak Haydarpaa Hastanesi'ne sevk edildim. Nbeti
doktor, benim bir numaral koua yatrlmam uygun grd. Halbuki bu kou teden beri
akl hastalarna mahsustur. "Belki" dedim "asabi hastalklar iin baka bir yer ayrmlar".
Bir de ne greyim: Mahmud Bey karyolada bzlm yatyor; ortada iki hasta abuk sabuk
konuarak geziyordu. Hayret iinde Mahmud Bey'in yanna yaklatm. Zavall arkadam
bana durumun vehametini iaretle anlatt. Hemen koutan dar frlayarak nbeti
doktorun odasna kotum ve kendisine, "Siz mesleki grevinizi siyaset uruna feda
ediyorsunuz" dedim.
Doktor ard. Aldklar emir gereince hareket ettiklerini, birbirimizle grmemiz yasak
olduu iin dier koulara yatrlmamzn imkn olmadn syleyerek itiraz etti.
Nihayet yukardaki koulardan birisini tahliye ederek ikimizi de oraya yatrdlar.

Mebbet Krek Cezasna Mahkmiyetimiz

Tedaviden sonra tekrar Bekiraa Bl'ne dndmz zaman divanharp hakknda

birok dedikodu oldu. Cemal Bey bakalarna ibret olsun diye Satvet Ltf, Mlazm Ltf
Bey'lerle beni idam ettirmek istiyormu. Dier taraftan Mahmud evket Paa, Sabahaddin
Bey'le uyuulmasn ve affmz tercih ediyormu. Bununla beraber beslenen bu mitler
boa gitti ve sonuta Satvet Ltf ve Mlazm Ltfi Bey'lerle beni ve daha birka arkada

mebbet krek cezasna, dierlerini on beer seneye mahkm ettiler ve umumi

hapishaneye tktlar.
Mahkmiyet karan zerimizde nemli bir etki yapmamt. ncelikle idam tehlikesini
atlatmtk. Ayrca bizim tutuklanmamzn ardndan Nihad Read Bey'in de Avrupa'ya
gitmesi zerine Sabahaddin Bey'in evresindeki arkadalarn faaliyeti geri sonusuz
kalmt; fakat dier zmrelerin baarsn bekliyor ve tahliyemizi mit ediyorduk.
Kumandan Ahmed Abuk Paa ile Gelibolu'da bulunan kumandan Natk Paa'nn ttihat ve
Terakki hkmetine kar olduklar ve dolaysyla stanbul'u igal iin hazrlk yaptklar
rivayet edilmekteydi. Bununla beraber, Sabahaddin Bey istemeyerek girdii bu kmazdan
kurtulmu ve dier kiilerle olan ilikilerini kesmitir.
Divanharp, Binba Avni Bey'i beraat ettirmiti. Mahkmlardan Mlazim Ltfi, Hasan ve
Said Bey'ler Sinop'a, Stk ve Tevfk Bey'ler de baka bir yere sevk edileceklerdi.
Dierlerimiz Bodrum'a gnderiliyorduk.

Mahmud evket Paa'nn Katlinden Sonra

1913 senesi Haziran'nn 14. aramba gn Harbiye Nazr Mahmud evket Paa,
Bayezid'de katledilmiti. Bu haber bize geldii vakit henz umumi hapishanede bulunuyor,
Bodrum seyahati iin hazrlklar yapyorduk. Olay gn ortalk epey karm, fakat
ttihatlar mevkilerini korumu; Kmil Paa kabinesi gibi eller yukarda teslim iareti
vererek Babli'yi terk etmemilerdir. Tabii, hemen yeni tutuklamalar balamtr. Yalnz
Beyolu'nda Pire Mehmed Soka'nda Kzm, Topal Tevfk, evki ve Nazmi Bey'ler
hkmet kuvvetleriyle uzun sre arptktan sonra teslim olmulardr. Bunlardan Nazmi
Paazade Abdrrahman Bey firar etmeyi baarm, gnlerce dalarda dolam, sonunda
snr dna kabilmitir. Nazmi Bey de kamay baarmtr.
Tutuklamalarn pek yaygn olduunu gren ve kendilerine kadar geleceinden korkan baz
kiiler, bu arada eski Dahiliye Nazr Reid, Kbrsl evket, Sz gazetesi bayazar Asaf
Muammer, Lider Sadk ve Gmlcineli smail Bey'ler ve daha pek oklar memleketi terk
etmilerdir.

Bu tedbirleri alamayanlar ya aslm, ya mahkm edilmi ya da srgne gnderilmilerdir.

Sinop srgnne gidenler o kadar oktu ki, kendilerine zel bir vapur tahsisine gerek
grlmtr.
Ne garip durum ve ne acayip benzeyitir ki, Kmil Paa kabinesi zamannda yaplan ve
Nzm Paa ile Yaver Kbrsl Tevfk ve Nafiz Bey'lerin lmleriyle sonulanan Babli
basknn hkmet biliyor ve bunu bekliyordu. Mahmud evket Paa ile yaverinin
hayatlarna mal olan olay da daha nceden ttihat ve Terakki hkmetince ve zellikle
stanbul muhafzlnca biliniyordu. Bu noktay u olay doruluyor:
Olaydan bir gn nce dostlarmzdan Fazl Bey muhafzlk erkn-harbiye reisinin
odasnda bulunuyordu. Dostumuzun yannda reis Mustafa Bey, emri altndaki subaylara
ertesi gn iin tetikte bulunmalarn tavsiye etmi ve muhafz birliine cephane
datlmasn emretmitir. Demek oluyor ki, hkmete daha bir gn nceden her trl
ihtimali karlayacak nlemler alnmtr. u kadar var ki, kendilerini korumay ihmal
etmeyen ttihat ve Terakki yneticileri Mahmud evket Paa'y uyarmaya gerek
grmemilerdir. Cemiyet bu vesileyle hem muhaliflerinden hem de genel merkezin artk
houna gitmemeye balayan Hareket Ordusu kumandanndan kurtulmutur!

dam Kararlar ve Abdlhamidvari Hileler

Mahmud evket Paa'nn katli dolaysyla alelacele oluturulan ve Binba Remzi Bey'in
bakanlna emanet edilen yeni divan harbi rfi hemen faaliyete gemi ve ani kararlarla
Damad Salih Paa, Muhib Bey, Hakk Bey ve kardeini, Kzm, Topal Tevfk, evki
Bey'leri ve daha biroklarn idama mahkm etmi ve hkm hemen infaz olunmutur. Bu
divanharp olaydan nce Ferik Tevfik Paa'nn bakanlndayd. Hakinas bir kii olan
Ferik Tevfik Paa, verilecek kararlar hakknda nceden taahhde giriemedii iin ay
iin izinli saylm ve yerini Remzi Bey'e brakmtr.
ttihatlar bu zorba hareketlerini yeterli grmeyerek siyasetin dier trl hilelerine de
bavurmular ve Avrupa'ya kamay baaran muhaliflerin tekrar memlekete dnmelerini
salamak iin, selefleri Sultan Abdlhamid gibi, arkalar sra adamlar yollamlardr.
Nitekim srgn yeri Sinop'tan geri arlan (...) Bey Paris'e gnderilmitir. Dn teklifini

http://huysuzkitapci.com

efik Esad Bey ve dier bazlar reddetmilerdir. Mutavasst Bey o zaman Nis'te bulunan
Mahir Said Bey'e yapt yazl bavuruda aa yukar u cmle ve ibareleri kullanmtr:
"stanbul muhafz Cemal Beyefendiden affnz iin ekden istirhamatta bulundum.
Marnileyh bu istirhamatm u artla kabul ettiler: Her biriniz hangi komploda
dahilseniz tahriren itiraf edeceksiniz. Bu itirafname tarafeynin intihap edecei bir Trke
ve bir Franszca iki gazetede yaymlanacak. ayet bunu yapmazsanz bir daha memlekete
giremeyeceksiniz. Aleyhinizde 'Lutte outrance'da bulunulacaktr? Ben bunlar sizi tehdit
iin yazmyorum; 'pour acquit de conscience'yazyorum; cevabnza muntazrm."
Mahir Said Bey cevabnda, yanl kap aldn, hibir komployla alakadar olmadn,
bunu efendisi Cemal Bey'in de bildiini yazmtr.
stanbul muhafz Cemal Bey bizim de tekrar divan harbe sevkimizi ve daha nce verilen
mahkmiyet kararn hi yokmu gibi sayarak dierleri gibi sehpaya ekilmemizi srarla
istemise de Adliye Nazr brahim Bey bu talebe uymamtr.
Bu sayede idamdan kurtulduk, fakat stanbul hapishanesinden kurtulamadk. Yerlerimize
de bir trl sevk edilemiyorduk, fakat daryla ilikimiz engellenmiyordu. Bir gn
Mevlnazade Rifat Bey beni grmeye geldi. stanbul Muhafz Cemal Bey'le artsz
kaytsz ibirliini kabul ettiim takdirde affedileceimi ve serbest braklacam bildirdi.
Rifat Bey'e cevap bile vermedim.

BODRUM VE SOP ZDALARI

Bizi Bodrum'a gndermeden nce ilk nlem, yankesiciler gibi, polis mdriyetinde
gsmze yaftalar yaptrarak resmimizi ektirmek ve parmak izimizi aldrmak
olmutur. Bu yetmiyormu gibi yan yana, ikier ikier bileklerimizden kelepelerle
birbirimize bal olarak yola karldk.
Seyahatimiz Haydarpaa-Eskiehir-zmir-Aydn-Milas yoluyla ve gereksiz mesafeler kat
ettirilerek gereklemitir. Halbuki Bodrum'a ileyen vapurlardan birisiyle sevkimiz pek
kolay ve iyi olurdu. Bununla beraber hkmet bizleri deniz yoluyla gndermemekte adeta
keramet gstermiti. Deniz yoluyla gideceimizi sandmz iin, ona gre planlar
hazrlam, anakkale Boaz'ndan getikten sonra vapuru istediimiz tarafa yneltmeyi

dnmtk. Yolcular arasna karacak silahl birka fedakrn yardmyla, bizi evke
grevli jandarmalar silahszlandrldktan sonra, kaptana isteimiz dorultusunda direktif
vermek g olmayacakt, izlemek zorunda kaldmz karayolu, bu dncemizi baltalam
ve Bodrum'da bile sonusuz kalan bu hrriyete kavumak emeli, ancak Sinop'a gittikten
sonra teoriden pratie geirilebilmitir.

Bodrum Srgnne Doru

Sevkimizle grevli jandarma subay, snf arkadalarmdan Fehmi Bey'di. Gzerghtaki

btn hapishaneleri huzurumuzla ereflendirdikten sonra kaypsz ve salimen Bodrum'a
vardk. Bu seyahatte Mahmud evket Paa meselesine karm olan Kr Emin, Kara
Ahmed, erke Ragp Bey'ler de beraberdi. Kasabadan ayr gibi duran Bodrum Kalesi
denize doru uzanm kocaman bir binadr. Hapishane bunun iindedir. Buray Trkiye'nin
her tarafndan gelen azl ve muhafazalar g mahkmlarla dopdolu bulduk. Hatta akc
Mehmed Efe'nin kzanlar da bunlar arasnda. Bereket versin, mahkmlarn bulunduu
yerlerden tamamen ayr ve bamsz ufak bir binay bize ayrdlar. Buras tam bizim
yerimizdi: Abdlhamid devrinin siyasi mahkmlarna bu bina mesken vazifesini
grrm...

Sonusuz Kalan Firar Giriimlerimiz

Buraya yerletikten bir sre sonra esaret acs yreimize kmt. Arkadalardan
Mahmud Bey affedilmiti. Bizler de zincire balanan ahsi hrriyetimizi tekrar geri almak
iin yeniden planlar kurmaya balamtk. Hapishanede greli bir serbestlie sahiptik.
Arzularmz mmkn mertebe yerine getiriliyordu. Muhterem kaymakam Faik Bey ve
mddeiumumi bey gibi hkmet adamlar ara sra ziyaretimize gelmek zahmetine
katlanyorlar, gnlmz alyorlar ve bu ekilde bizim zntlerimizi ksmen hafifletmeye
alyorlard. Hapishane Mdr Hasan Bey de fena bir adam deildi. Fakat genel
merkezden ald emirler yetmiyormu gibi, ittihat ve Terakki'nin zmir murahhas Talt
Bey'den de ayrca talimat alr ve bu iki etki altnda muhafazamz iin dikkatini iki kat

artrrd. Maksat, kamamza meydan vermemekten ibaretti. Hakkmzda cerayan eden

haberlemeler hakknda da bilgi sahibi oluyorduk. zel bir el bu evrak dosyalarndan
alarak bize getirir ve daha sonra hibir ey sezdirmeden yine yerine kordu. Hatta ttihat ve
Terakki'nin o gnk gr tarzm gstermek itibariyle nemli grdmz bir iki evrak
(...) Bey'de sakldr.
Btn bu dikkatlere ramen kamak giriiminde bulunmutuk, stanbul ve Paris ile yaplan
gizli haberleme sonucunda bu konuda gereken her trl hazrlk tamamlanm ve Bodrum
Kalesi'nden uzaklamak imkn domutu. Bu amala nbeti jandarmalar uyutacak bir
uyku ilac ve kaleden inmek iin byk bir kangal tel temin edilmi; bizleri stanky
Adas'na geirmek zere iki sandal da emrimize hazr klnmt. Bu ilala tel, hediye
olarak stanky'den getirilen bir sepet zm iinde hapishaneye sokulmutur. Bizim
giriimlerimizden habersiz bulunmakla beraber, akrcal Mehmed Efe'nin kzanlar Koca
Mehmed, Sleyman, San Hasan ve nl ekyalardan olan ve bir ara zmir vilayetinde kr
kumandanl yapm olan Bakirli Mehmed Efe hapishaneden karlmamz iin ne
gerekiyorsa, yardm iin emrimize hazr bulunduklarn sylemilerdi. Yeri gelmiken unu
da arz edeyim ki, bunlar uyguladklar mezalimin, srf hkmete ve hkmet tekilatna
zorluk karmak amacyla yaplm olduunu iddia ediyor ve kendilerini aile ocaklarnn,
hsm ve akrabalarnn korunmas amacyla ortaya atlm birer iyiliksever olarak
gryorlard. Bunlarn errinden kurtulmak ve kamalarna alet olmamak iin kamak
fikrinde olmadmz kendilerine syledik. Fakat, biz kendi kendimize firar hazrlklarn
tamamlamakla meguldk. Bu ilerle megul olmak zere Satvet Ltf Bey'in kardei Esad
Bey zellikle Bodrum'a gelmiti. Tam bu srada gelen bir resmi yazyla Sinop'a
gnderilmek zere stanbul'a evkimiz emredilmiti. Kalebentlie mahkm bulunduumuz
halde mahpese atlmamz bir zulm ve adaletsizlik kabul ettiimizden hakkmz geri
almaya girimitik. Milas Mddeiumumisi Asm Bey'i teden beri tanrdm; kendisine
yazdm zel bir mektupla durumu aklamtm. Ve ayn zamanda kanuni gereklere
uymu olmak iin de resmi bir dileke gnderdik. Bu nakil olaynda belki bu bavurunun
etkisi olmutur. Bununla beraber ehirdeki adamlarmz durumdan haberdar edilmi ve
giderken yolda firar giriiminde bulunmak kararlatrlm olduundan ona gre nlem
alnmt. Bu kiiler tarafndan byk bir sandal Gvercinlik skelesi'ne gnderilmi ve
kiilik silahl bir svari kafilesi de alelade yolcu halinde kh nmzden, kh arkamzdan
bizi takip ederek firar frsatnn olumasn beklemilerdir. lk bekleme yeri olan

Gvercinlik, firar iin hareket noktas kabul edilmiti. Gllk veya Gvercinlik skelesi'ne
vardmzda bizi ambar gibi bir yere misafir etmilerdi. Gece orada ay iilecek ve ayn
iine katlacak uyuturucu ilala jandarmalar geici olarak etkisizletirilerek emrimize
hazr bulunan kaya binerek stanky'e geecektik. Fakat, gece kararmak zereyken tufan
andran bir yamur balad ve projemiz sonusuz kald. Bizler de ister istemez kaderimize
uyarak zmir ve Bandrma yoluyla stanbul'a geldik.

Merutiyet Zamannn Fizan': Sinop

Sinop skelesi'ne ktmz zaman bir insan kalabalyla karlatk. Yukarda akland
gibi, Mahmud evket Paa olay zerine "ttihat ve Terakki" hkmeti stanbul'da kendi
siyasetine zararl grd ne kadar adam varsa, hakl haksz demeyerek, hepsini Sinop'a
srmt. Bunlarn says be alt yz buluyordu. Sultan Hamid devrinde Trablusgarp,
Fizan ve Yemen gibi baz yerler siyasi zanllar iin srgn yeri tannm ve padiahn
gazabna urayanlarn oralara gnderilmesi gelenek halini almt. Sultan Hamid idaresinin
yerine geen ttihatlarn da byle bir yere ihtiyalar doald. Kale ile deniz arasna
skm gibi duran Sinop ehri her adan bu i iin tam uygun bir zindand. stanbul'un
bykl ve gsterii yannda pek dar ve snk bir ehir olan Sinop'ta
meguliyetsizlikten bunalan srgnlerin tek elenceleri vapur gn iskeleye komakm.
Meer kydaki kalabalk da bundanm.
Sinop'ta, hakkmzda kalebentlik cezas uygulanyordu. Burada hepimiz ehir iinde
serbest dolayor ve evlerde oturuyorduk. Yalnz her gn sabah akam karakola uramak
zorunluluu vard. Srgnler arasnda Amasya Mebusu smail Hakk Paa, fham gazetesi
sahiplerinden Ferid ve Suphi Bey'ler, Refik Halid Bey, Cell Paa, Refi Cevad ve Kadri
Bey'ler, Evkaf Mzesi Mdr, Abdlkadir Efendiler gibi tannm ahsiyetler vard. Sinop
srgnleri toplumsal tip koleksiyonunu andran bir toplanma kampn meydana getirmiti.
Burada stanbul'un btn tabakalarndan seme insan rneklerini bulmak mmknd.
Hacsndan hocasna, askerinden siviline, mebusundan memuruna kadar her snf halk o
yamru yumru binalara tklmt. Hatta siyasi hayatla hi ilgisi olmayan kimseler de buraya
srlmt. rnein, Fehim Paa'nn nl Arap Abdullah' buradayd. Uzun sre Erenky

ve Pendik civarlarnda ekyalk yapm ve Abdlhamid hkmetini aciz bir duruma

sokmu Mehmed Pehlivan da siyasi zanl olarak Sinop'ta bulunuyordu.
Lider Sadk Bey'in vefal dostu Melmiler eyhi Terliki Salih Efendi bile oradayd. ok
zeki olan ve okuryazar olmadna herkesi inandrmak iin ailesinden gelen mektuplar bile
bakasna okutan bu eyh efendi, sohbet srasnda bir ayet veya hadis zikrini veya bir
ataszn ahit gstermeyi ihmal etmezdi. Bu ekilde btn bu bilgilerin Tanr vergisi
olduunu evresine gstermek ister ve bu gvenle herkesi emrine bal klmak amacn
gderdi. eyh Beha Bey de Sinop'tayd.

Kendilerini lme Veren Srgnler

Sinop misafirlerinin bir ksm deniz kenarnda srgnlerden Ata Bey tarafndan alan
kahvede oturup, tekdze bir hayat geirirlerdi. Dier bir ksm yerlilerle dp kalkard.
Srgnler arasndaki aydnlar kendi aralarnda toplanrlar, grme ve incelemelerle zaman
geirirlerdi. Ferid Bey nadiren evinden kar, ailesiyle kendi leminde yaard. Refik Halid
Bey belirli baz kimselerle temasta bulunur, ounlukla Celal Paa ile grrd. smail
Hakk Paa, Rza Nur Bey'in evinde kalr; snrl birka dostuyla grrd. Halil Edip,
Nemlizade Salim ve Subhi Bey'lerle ben bu zmreye dahildik. Erknharp subaylarndan
Nevres Bey de srgnler arasnda bulunuyordu. Bu subay ok parlak bir zekya ve yksek
kltre sahipti. Umutsuzluk iinde geen o gnlerde, dman tarafndan Sinop'a ynelecek
bir saldrya kar alnacak savunma tedbirlerini incelemi; kuvvetli siper kurulmasna
elverili yerleri belirlemeye yarar bir harita yapmt.
Nevres Bey kendi bana alrd. Hatrmda kaldna gre, hazrlad plann esas,
"seyyar ve kuleli" savunma sistemine dayanyordu. Eski retmenlerden Ziver Bey de
jeoloji tatbikatnda bulunur; o snrl evrenin birok yerinde artezyen kuyular amaya
urard. Yazar Osman Cemal Bey'in gnlk olaylar tahlil ederkenki orijinal bulular
herkesin ilgini ekiyordu. Rfk Bey ise, tekke hayatn incelemekle ve Bektai nefeslerini
yazmakla meguld. Hocalar arasnda da deerli kiiler mevcuttu. Bunlar nl bir hoca
efendinin etrafnda bir evre oluturmulard ve hep birlikte bulunurlard. zet olarak
aydnlar mmkn mertebe yararl ilerle urayor ve zamanlarnn israf edilmemesine
gayret ediyorlard.

ttihatlar kendi lemlerinde yaayan srgnleri yine rahat brakmamlar; o Babil

Kulesi'nde hafiye kullanmay veya srgnler arasnda bu gibi ilere elverili kimselerden
yararlanmay ihmal etmemilerdir. Nitekim bu gibi cretkrlkta bulunan birisi bir srgn
tarafndan sokak ortasnda bakla yaralanmtr.
Sinop srgnlerinin ayrc vasflar, ttihat ve Terakki hkmetinin yklmas dileinde
bulunmaktan ibaretti. Bunun dnda siyasi bir faaliyet mevcut deildi. Bu gibi giriimlerde
bulunmas muhtemel diye smail Hakk Paa, stanbul'a aldrlm, pek ok baskya maruz
braklmt. Bunun nedeni, srgn hayat yaayan ve daha nce sz geen (...) Bey
gibilerin srgnden kurtulmak iin insani zaaflara kaplarak paa hakknda aslsz
ihbarlarda bulunmalar ve hkmetin bu kadirbilmezlere nem vermesi olmutur.

Mustafa Suphi'nin Fikirleri ve Sinop'tan Firarmz

Btn bunlara ramen baz dostlar arasnda, giriim niteliinde olmamak zere, bir fikir
birlii mevcuttu ve bu sayede bazen derin sohbetlere cereyan vermek mmkn oluyordu.
fham gazetesi sahiplerinden Mustafa Suphi Bey, ttihat ve Terakki hkmetinin amansz
aleyhtarlarndan biriydi. Bu kii gvendii arkadalardan bir oluum yaratmaya
alyordu. ncelikle bir Trk ve slam farmasonluu oluturulmasn, ttihat ve Terakki
Cemiyeti'nin uluslararas farmasonluuna kar "milli bir farmasonluk" kurumunu
denemek istedi. Pek snrl olmakla beraber birka arkada bu noktada birletik. Bunda
izlenen ama, perde arkasnda siyasi roller oynamak ve hkmetin drlmesini mmkn
klacak kuvvetli bir oluum yaratmakt. Bu fikir bir kere ortaya atlm ve benimsenmiti.
imdi fikri yaymak iin almak, yayn yapmak ve bunun iin de Sinop'tan kamak
lazmd. Vaktiyle srgnlerden Halid Bey kam, bunun zerine ehirde dikkatler
artrlarak polis kuvvetleri takviye edilmi, hatta limana bir de torpido getirilmiti. Tek firar
yolu denizdi. Btn bu zorlua ramen biz bal bamza bir firar plan tasarladk.
Sandalla denize alacak, deniz ortasnda Rusya'ya giden gemilerden birisine binecektik.
Sandal temin etmek bir meseleydi. Limandaki kayklar her gece karaya ekilir ve krekleri
evlere gtrlrd. Herhangi bir sandalcnn rzasn alarak sandalndan yararlanmay
salamak, hkmet korkusu nedeniyle mmkn deildi. Fakat, bir gn Mustafa Suphi her

neredense iki krek buldu. Bunlar, Zeytinlik denilen yere gizlendi. Artk i herhangi bir
frsatla denize kayk indirmeye ve bir vapur beklemeye kalmt.
Bir gece limana bir yabanc vapuru gelmiti. Daha nce kararlatrld gibi bizler
Zeytinlik'te toplanm, bekliyorduk. Anszn limanda byk bir grlt koptu. Her tarafta
ddkler tyor, polis kayklar faaliyette bulunuyordu. Vapurdan denize yansyan elektrik
klarnn yardmyla btn telal hareketler fark edilmekteydi. Nihayet mesele anlald;
o gece frsat bularak bizim hesabmza bir kayk bulan Servet adnda bir kii, Zeytinlik'e
bizi almaya gelirken deniz ortasnda polisler tarafndan yakalanm, polisler firar edildii
sansna kapldklarndan her taraf telaa vermiler ve vapurun hareketine engel olmak
istemiler. Servet gnlerce hapis yatt, dayak yedi, fakat bizi ele vermedi.

Karadeniz Ortasnda Bir Korsanlk Olay

Artk firar iin baka arelere bavurmutuk. Trabzon'dan Mustafa Reis adnda birisini
getirttik, yannda iki de arkada vard. Bunlar bizi karmay zerlerine aldlar. Bir akam
her zamanki gibi gece yoklamas iin karakola uradktan sonra tenha yollardan geerek
belirlenen yerde toplandk. Berrak bir geceydi. Fakat, gizlendiimiz yer bir maara
ukuruydu. Dardan grlmek tehlikesi yoktu. Mustafa Reis sandaln kayalk bir yere
yanatrd. Hepimiz sandala girdik: Nevres, Ltf, Suphi, Mnir, Servet, Stk, Raid
Mehmed ve Sabahaddin, ben ve kayklar da dahil tam on drt kii. Rastlantnn ltfuna
kendimizi teslim ederek denize aldk. Sinop Liman olduka uzun bir krfezdir. Saatlerce
krek ekildikten sonra liman dna kabildik. Mustafa Reis'in vaat ettii bir yelkenli
aklarda bizi bekleyecekti. Trkiye ile Rusya arasnda kaaklk yapan yelkenlilerden
biri. Sahibi Rus uyrukluymu. Trk karasularna pek sokulamyormu.
Sandal aldka deniz de kabaryordu. Sandaldakilerde byk bir tela ve heyecan uyand.
Her azdan bir ses kyor, ounluk dnmeyi tavsiye ediyordu. Nihayet Sinop'ta
yaamann boulmaktan iyi olduu fikri galip kt. Bir aralk durum ciddiyet kazanmt.
Az kalsn deniz ortasnda birbirimize girecektik. Bereket versin o srada uzaktan grnen
bir vapura! Bunun na doru yolumuza devam etmemiz ve dn sznn bir daha
sylenmemesi nihayet salanabildi. Fakat, ne are ki, vapur bizi grmeden uzaklat.
Feryadmz, imdat iaretlerimiz gecenin sessizlii iinde fezada akisler brakarak dald,

gitti. Biz srekli olarak alyorduk. Aldka da deniz ykseliyor, tehlike artyordu. Ne
cinnet Yarabbi! Ufak bir sandalla Karadeniz'i ayor ve Rusya'ya gemek istiyorduk! Ve
durmakszn lmn korkun cazibesine doru yol alyorduk!
Bir ara uzaktan bize doru ilerleyen bir k belirdi. Sandalmz da o a doru gitmeye
balad. Grnen bu kta hayat kadar tatl, mit kadar aldatc bir durum vard; bizleri
kendisine doru ekiyordu. Bir sre sonra n ufak bir yelkenliden geldii anlald.
Artk yelkenli iyice yaklam, hatta teknesi seilecek derecede yanmza gelmiti. Bu,
kk bir takayd. mdat feryadn iiterek bize doru dmen krm ve yelkenini
gevetmiti. Bununla beraber bizi grr grmez ii anladlar. Hemen uzaklamaya
davrandlar, fakat i iten gemiti. Sandalmz kuvvetli hamlelerle yelkenlinin bordasna
artk yanam bulunuyordu. Hemen yelkenliye atladm. Dier arkadalar da beni izlediler.
O srada bizim kayklar mavzerlere sarlmlar ve yelkenlinin kamasna meydan
vermemilerdi. Halbuki, yelkenlidekiler de tabancalarn ekerek, art olsun tehdidiyle
silah kullanacaklarn sylediler. Biz bo grltye nem verecek durumda deildik.
Yelkenli sahipleri de hkmet korkusuyla ne yapacaklarn arm ve anszn karlarna
kan bu cretkr korsanlardan nasl kurtulacaklarn kestiremez bir hale gelmilerdi.
Kayklarmz yelkenliye baladklar sandal iinde ellerinde mavzer, tetikteydiler.
Mustafa Reis, Rusya'ya gtrlmemize rza gsterilmedii takdirde yelkenlinin zorla zapt
edileceini ve gerekirse silah kullanacan ant ierek baryordu. Yelkenli sahibi Salih
Reis bu teklife rz gsterirse mahvolacan dnerek merhamet dileniyor ve hkmetin
kendilerine uygulayaca cezann takdirini insafmza brakyordu. Durum gerekten
hassast. Bir vatanda incitmek, daha dorusu bir vatandan mahvna yrmek
vicdanmz skan bir eydi. Ne are ki durum merhamet gstermeye uygun deildi.
ki taraf arasnda trajedik bir konuma cereyan etti. Bizler de bu vatann evladydk.
Elimize geen bu frsat kaybedersek ne olacaktk? Tekrar sandalmza binecek ve bu ecel
beiinin batmasn bekleyerek bir sre daha deniz ortasnda alkalanacaktk. Sonunda her
iki tarafn karna pekl bir are bulunabildi. Tatl bir dille, cana yakn bir tavrla kalbi
ok temiz olan Salih Reis'in duygularn okadk ve bu z Trk evlad bizi Sivastopol'a
gtrmeye raz oldu.

Sivastopol'a Doru

Yelkenli ok kk olduundan" fazla yke dayankl deildi. Bundan dolay yelkenlideki

pirinlerin denize dklmesi ve bedelini tarafmzdan karlanmas kararlatrld. Zavall
adam, bu ufak "yap" ile Karadeniz'i amann hayali bir dnce olacan iddia ediyor;
bizse her halde felaketle kar karya olduumuzu ileri srerek yola devam edilmesinde
srar ediyorduk. Szleri su katlmam gerekti. Karadeniz'in ne kadar mthi frtnalara
sahne olduunu, byk gemilerin bile ne byk zorluklar gslemek zorunda
kaldklarn biliyor ve yrekten gelen bu ifadenin doruluunu kalben onaylyorduk.
Bununla beraber, belki onun amac gzmz korkutmak ve bu tehlikeli ve mesuliyetli
giriimden bizi vazgeirmekti; fakat ne yapacaktk? Tark bin Ziyad'n spanya Seferi'ne
benzer bir durumdaydk. Geride tehlike kesindi ve ileride belki hayat midi vard. Rotay
Sivastopol'a evirdik. Dalgalar arasnda hedefimize doru ilerlemeye baladk. Gemimiz
limon kabuu gibi alkanarak dalgalara batp kyor; bu korkun tepecikler arasna
gmlme ann kaytszlkla bekliyorduk.
Artk tanyeri aarm, deniz yzeyinin grlmesine engel olan karanlk rts kalkm,
uzaklar kolaylkla semek olana domutu. Btn dikkatimizle ufuklarda daha emin bir
kurtulu aresi aratryorduk. zellikle bizi beklediini umduumuz gemiyi bulmak
midiyle etrafa bakyorduk. Batmak korkusu yannda baka bir tehlike daha vard:
Sabahleyin firarmzdan phesiz haberdar olacak olan mutasarrf bey bizi yakalatmak iin
her trl areye bavurmaktan geri durmayacakt. Zaten sahilden o kadar uzakta deildik;
Sinop ehri harabe ynna benzeyen ehresiyle bize bakyordu. Bereket, o srada muhafz
torpido tamir iin stanbul'a gitmi bulunuyordu. Bununla beraber stanbul Liman'ndan
alelacele hareket ettirilecek seri bir gemi de Rus sularna varmadan bizi kolaylkla
yakalayabilirdi.
Biz bu duygu ve dnceler iinde kvranp dururken uzaktan gzmze bir gemi grnd.
Hemen o tarafa doru yol almaya baladk. Biraz yaklanca geminin hareket halinde
olmadn ve yelkenlerini ksmen gevetmi bulunduunu anladk. Bizi bekleyen
kurtarcnn bu gemi olduunun farkna vardk. Kk takay terk ederek hemen oraya
getik. Cret ve cesaret eseri ve korsanlk yoluyla elimize geen kk yelkenliyi, yaanan
olaydan hibir yerde bahsetmemek vaadiyle, serbest braktk. Zavall sahibi, hkmetin
dikkatini ekmeden Bartn Limanna gireceini syleyerek, sahile doru dmen krd.

Yeni gemimiz olduka byk ve denize dayanklyd. ok tecrbeli bir kaptan vard.
Rzgr kuvvetli olmamakla beraber, geminin birok yelkeni olduundan daha sratle yol
almak mmkn oluyordu. Bununla beraber yakalanmak tehlikesi hl ortadan kalkmamt.
Greli bir sakinlik iinde yolumuza devam ettik. Gece olmasn bekliyorduk. Karanlklar
ok daha nemli olaylar yabanc gzlerden gizlemitir. Bizim de gizlenmeye ihtiyacmz
vard.
Akama kadar endiemiz gememi ve ancak gne battktan sonra durum gvenli hale
gelmiti. Kuru peksimet ve zeytin tanesi yerken kavumak zere bulunduumuz hrriyet
iin sohbetlere daldk. Ge vakit iddetli bir frtna balam olmasayd, zevkle devam eden
sohbetimiz sabaha kadar uzayacakt. Frtnann iddeti gittike artm ve kaptan uzun
tecrbelerle kazand metanete ramen mitsizlik gstermekten kendini alamamt.
Arkadalar, zellikle Nevres ile Ltf Bey'ler, kaptann imdadna kotular; dmenin
idaresini ve pusula tanzimini stlendiler. Dorusu her ikisi de ok becerikli birer gemici
rol oynadlar. Rzgrn hz arttka artt. Frtna btn iddetiyle gemiyi hrpalamaya
balad. Mthi anlar geiriyorduk. Bir ara geminin prova direi krld, prova yelkeni
para para oldu. Gverte zerinde ayakta durmak imknsz bir hale gelmi, dmen idaresi
glemiti. Nevres'le Ltf, nbet bekleyen vazifeinas iki asker gibi, dmenin bandan
bir an olsun ayrlmyorlar ve rzgrn gemiyi srklemesini nlemeye alyorlard.
zlenen yn oktan terk edilmi ve rzgrn seyrine uygun bir rota alnmt. Hava, ancak
sabaha kar durgunlat. Krlan direkle paralanan yelkenin tamirine ve deitirilmesine
imkn olmamakla beraber, byk direkteki yelken geminin ilerlemesine yetiyordu.
Dmende de arzalar meydana gelmiti. Bununla beraber tamamen kullanlmayacak bir
halde deildi. O haliyle bir sre daha sevk ve idare hizmeti grebilecek nitelie sahipti.
Rota yeniden deitirilmi, gemi tekrar Sivastopol'a doru yola girmiti. Gnein
domasyla beraber ortalk da sakinleti. Karadeniz'de pek ender rastlanan bir tatllkla,
cokun ve kkremi deniz imdi bir kadn teslimiyetiyle sakinlemiti.
Artk Krm sahilleri uzaktan grnmeye balad. Kaptan bizi Yalta'ya karacan ve
oradan yaya olarak Sivastopol'a gitmemizin uygun olacan syledi. Yani ne ekilde ve
hangi arala geldiimizin gizli kalmasn ve pek hakl olarak, sorumluluunu gerektirecek
durumlara meydan verilmemesini istedi. Biz Yalta yerine Sivastopol'a ktmz ve bir
takann Sivastopol sahilinde bizleri karaya braktn syleyecektik. leden sonra Yalta
Liman'na vardk. Limana girmek pek zor bir ey. Her taraf dar boazlar, kayalk kylar ve

talar iinde. Gizlenmek ve grnmemek mecburiyetiyle be dakikalk bir mesafede

bulunduumuz halde bir trl karaya kamyorduk aresiz, yarasalar gibi gecenin
gelmesiyle alacakaranlkta karaya ktk.
Kaptann tarif ettii gibi, nmzde uzanan oseyi izleyerek on bir kiilik ufak bir kafile
halinde yaya olarak Sivastopol'a doru yola koyulduk. Gece olduu iin olsa gerek, yollar
tenhayd. Tek tk rastladmz yolcular hayretle bize bakyorlard. Bamzdaki fesler ve
Trke konumalar dikkatlerini ekmeye yetiyordu. ehir dolaylarnda sra sra klalar
grdk. Ne soran oldu ne de aldran. Hayretler iindeydik. Koca mstahkem ehrin kaplar
ne gzel korunuyordu!

Sivastopol Askeri Kumandanl'nn Tela

arlk devrinde Rusya'da mevcut idare usulne gre, otelcilerin bizi kabul etmesi ihtimal
dndayd. Bu yzden ehre girer girmez doruca polis mdriyetine gittik. Vakit ok ge
ve sabah olmak zereydi. Btn gece yol yrmtk. Bizim byle ani geliimizden polis
mdriyeti telaland. Mdr, gecenin o vaktinde daireye geldi, mutasarrf davet edildi,
Petersburg'a telgraflar ekildi. Bizler tabii btn bu gelimelere kaytsz, ikram edilen
aylar ve pastalar bo midemize indirmekle meguldk.
Tercmanlar araclyla durumumuz hakknda bilgi istediler. Biz de gereken aklamay
yaptk: Sinop'tan katmz, siyasi snmac olduumuzu, Rus topraklarnda geici bir
sre iin kalacamz anlattk. Gndz olunca, kendi hesabmza, bizi bir otele
yerletirdiler. Bir zorlukla karlarsak tereddtsz hkmete bavurabileceimizi, Rus
topraklarn terk edinceye kadar bizlere misafir gzyle bakacaklarn ve memleketi terk
ederken gereken kolayl gstereceklerini bildirdiler.
Yerel gazeteler bizden bahsetmeye balamt. Dier gazete muhabirleri de grmek
istiyor, resimlerimizi ekiyor ve yksek aileler zel davetlerle hakkmzda byk ilgi
gsteriyorlard. Tatarlar evlerine aryorlar, Mslman zenginler ziyaretimize geldike
yardma hazr olduklarn ve hizmet etmeyi grev kabul ettiklerini sylyorlard.
Lokantaya gidemez olmutuk. Lokanta sahibi para almaz, her masadan votka veya bira
ikram hcumuna maruz kalrdk.

Bir gn otele bir general komutasnda bir askeri heyet gelerek bizimle grmek isteini
belirtti. Bizim Sivastopol'a ne ekilde geldiimi byk bir ilgi uyandrm; arlk
saraynda, nbetilerin varlna ramen dardan gelen bir kayn Sivastopol sahiline
yolcu karmas merak uyandrm. Gelen heyet ktmz yeri, k saatini ve
engellemeyle karlap karlamadmz sordu. lk yaptmz aklama fazlasyla
endieye neden olmu; Sivastopol kylar tamamyla korunakl olduundan her tarafta
asker nbet beklemekteymi. Bu kadar nbetinin varlna ramen grnmeden ve hibir
itiraz ve engellemeye uramadan bir kayn sahile yanamas ve bizim bilmeyerek yasa
blge iinden getiimizi iddia etmemiz olaanst bir mesele olmu, geceki nbetiler ve
hatta nbeti subaylar hapsedilmi, kumandan mevkii sarslmt. Hele aramzda bir
erknharp ve bir de istihkam subaynn bulunmas durumun nemini artrmt. Bizim
bunlardan haberimiz yoktu; yalnz gemicileri korumak amacyla her trl askeri dnceyi
bir kenara brakarak ve gerein tersine olarak Sivastopol'a ktmz iddia ediyorduk.
Heyet ikinci defa geldi. Heyet bakan general bizi getiren geminin Yalta'da bulunduunun
anlalm olduunu ve oradan yaya olarak Sivastopol'a geldiimizin ortaya ktn,
dolaysyla artk gerein itirafnn bir zarar olmadn syledi. Biz verdiimiz ilk ifadede
kararl olduumuzu gstermek iin szmz deitirmiyorduk. Sonunda tutuklularn
haksz yere cezalandrlmasn nlemek zere bizzat general bir are bulmu, harita
zerinde izlenen yol tespit edilmi ve o ekilde mesele aklanarak Petersburg ikna
edilmitir. Harita zerinde tespit edilen nokta Sivastopol istikametiyle Yalta arasnda
bulunan yksek kayalklarn himayesine snm bir dereydi. Oraya yanaan herhangi bir
kayn nbetiler tarafndan grlmesi mmkn deilmi. Biz de oraya ktmz, dereyi
izleyerek bir mezarlk yanndan geerek oseye vardmz ve bu yolla Sivastopol'a
girdiimizi -generalin talimat dorultusunda- aklayarak ilk ifademizi rtmeden ve
bozmadan, meydana gelen tela bertaraf edebildik. Gerekte bu son ifademizle ilk
beyanatmz deitirmi olmuyorduk. Sadece harita zerinde yeri tespit etmi ve bu sayede
askerleri cezalandrmaktan kurtarm oluyorduk.

Sivastopol'dan Hatra

Sivastopol'n en ok gzme arpan ve mrm boyunca unutamayacam u zellii

olmutur:
1-

Sultan Mecid devrinde Ruslar tarafndan Sinop'ta yaklan Osmanl donanmasnn

harp levazm ve paralarndan oluturulan mze. Bizim donanma kumandanmzn elbise

ve klcyla daha birok ganimet paralar oraya konmu.
2-

Krm Harbi'ni tasvir eden yalboya bir tablo. Adeta cami kubbelerine benzeyen

byk bir binann duvarlarna resmedilen bu tablo panorama on drt senede tamamlanm.
3-

Krm Harbi'nde en ok direnen Rus kumandannn salamlatrd ve savunduu

Malakof siperinin imdiki durumu. Aradan geen seneler eski harp sahnesi zerinde hibir
deiiklik meydana getirememitir. Harp durumu ve siperler olduu gibi korunmu.
Patlamayan mermiler siperlerin etrafnda duruyor. O zamandan kalma bir bina iinde
oturan bekiler bu hatralarn korunmasyla sorumlu tutulmaktadr.

ttihatlarn Bizi Af Giriimleri

Sivastopol'da bulunduumuz gnlerin birinde konsolosumuz Cemil Bey, beni

konsoloshaneye davet etti ve hkmetten ald bir emri tebli etti. Hkmet darbesi -veya
o zamanki tabiriyle "taklibi hkmet"- mahkmlar affedilmimi; vatana dnmemize artk
saknca kalmamm.
Bu mesele biz daha Sinop'tayken sz konusu olmutu. Mahmud evket Paa olayndan
sonra Sabahaddin Bey gyaben mahkm edilmisti. Halbuki onun bu meseleyle hibir ilgisi
yoktu; bizim tutuklanmamzdan nce Yzba erke Kzm Bey'in ar bulduu
tekliflerini srarla reddetmiti. Mahkmiyet karar zerine Sabahaddin Bey iin yalda
odalarn birinin deme tahtalar sklm, saklanacak bir yer hazrlanmt. Bir sre sonra
da yaly terk ederek daha emin bir yere nakledilmitir.
Bir gn Sabahaddin Bey kyafet deitirerek kz Fethiye Hanm'n ngilizce hocas Mis
Layn ile yaldan km ve Fazl Bey'in salad arabaya binerek ihane Karakolu
civarnda yabanc bir dostunun evin gitmitir. Oradan da kendisi iin hazrlanan yere
gtrlmtr. Bu yer deimesinden iki gn sonra da yal baslm, btn evrak alnm
ve hazinedar ustas da tutuklanmtr. Sonra Sabahaddin Bey'in stanbul'da kalmas

tehlikeli bir hal alm olduundan baz dostlarnn yardmyla kendisi "Osmaniye
Vapuru"na binerek stanbul'dan uzaklamtr.

Cavid Bey'in Sabahaddin Bey'e Bavurusu

te Sabahaddin Bey ele geirilemeyince hkmet kendisiyle iyi geinmeyi gerekli

saymaya balamt. Bununla beraber genlerin Sabahaddin Bey'e taraftar olmalarna
meydan vermemek iin elinden gelen de yapyordu. ttihat ve Terakkiciler duruma gre
hareket eden komitecilerdi. Daha Nzm Paa'nn Babli'de katlinden sonra Talt Bey
Sabahaddin Bey'in yalsna kadar giderek kendisine Heyeti Vekile'ye dahil olmasn bile
teklif etmi ve fikirlerinden yararlanmak istediklerin bildirmitir. Doaldr ki, btn bunlar
tamamen grn kurtarr emeliyle ve memlekette idealist bir genlie dayanan
Sabahaddin Bey'i tarafszln salamak amacyla bavurulan hilelerden ibaretti. Biz
Sinop'a gittikten sonra Sabahaddin Bey'le uyumak iin ttihatlar stanbul'da tutuklu
olarak tedavi altnda bulunan Satvet Ltf Bey'i Paris'e gn dermilerdi. Mahkmiyetine
ramen Satvet Ltf Bey tekrar stanbul' dnmtr. Bundan baka Paris'te Mahir Said
Bey'e mracaat edilmi v onun yardmyla Sabahaddin ve Cavit Bey'ler arasnda bir
grmede hazrlanmt. Bu grmede Cavid Bey Sabahaddin Bey'e days Sultan
Read'n selamn tebliden sonra hkmetin haklarnda bir af kanun karacan
syleyince Sabahaddin Bey, "Kim kimi affedecek? Sakn byle bir ey yapmaynz, sonra
reddederim" cevabn vermi; fakat Cavid Bey, "Bu sizin hakknzdr; bizim yapmak
istediimiz ey de bizim grevimizdir" eklinde srarda bulunmu; bunun zerine
Sabahaddin Bey daha yumuak bir dille, "Ben kendim iin hibir ey istemiyorum; siz
benim yzmden hakszla urayanlarn maduriyetlerini gideriniz" demitir.
Btn bu giriimlerden ttihat ve Terakki hkmetinin izledii ama, o srada Paris'te
imzalanmak zere bulunan dn para meselesinde Prens Sabahaddin Bey'in yardmn
salamakt. erif Paa gazetelerle buna engel olmaya alyordu.

erif Paa Aleyhine Yaplan Suikast

Paris'te erif Paa'ya kar yaplan suikastn burada aydnlatlmasn, gerek gerek adna ve
gerek okuyucularmn tatmini bakmndan gerekli gryorum:
erif Paay ldrme giriiminde bulunan Kemal Bey adnda (Cemal Paa'nn yaveri)
birisidir. Doduu yer Elziz dahilinde An nahiyesidir. Babas Trabzon Hapishanesi
Mdr Mustafa Bey adnda bir kiiydi. Kemal Bey, olaydan nce bir iki defa erif
Paa'nn kald apartmana uram ve paay sormu, evde olmad cevabn alm. Buna
gcenen ve ne pahasna olursa olsun avn yere sererek bir an nce hedefine ulamay ilke
edinen Kemal Bey, paann ikametghna son gidiinde kapy aan Paa'nn as ve zel
adam smail'i iterek zorla apartmana girmi ve rastgele silah skmaya balamtr. Bu
srada erif Paa banyo dairesinde bulunuyordu. Silah seslerini duyan Paa'nn damad
Salih Bey (kendisi imdi stanbul'dadr) hemen dar frlayarak elindeki revolverini Kemal
Bey'e yneltmi ve onu ldrmtr.
Meselenin feci safhas bundan ibaret olmakla beraber, bu olay alelade ahsi bir
dmanla yormak mmkn deildir. zellikle bu sralarda ttihat ve Terakki'nin nl
polis mdr Azmi Bey Paris'te bulunuyordu. Olay hakkndaki bilgilerinin derecesini tayin
gse de, bu bulunuunu rastlant kabul etmek de uygun olmasa gerek.
ncelikle suikasta sebep olan durumu aalm:
O tarihlerde ttihat ve Terakki hkmeti Paris piyasasndan bir bor para balama
giriiminde bulunmu ve aslarak ldrlm olan Cavid Bey'in bu konuda harcad
emeklerle Fransz hkmetinin onay da alnmt. erif Paa teden beri muhalefet ettii
ttihat ve Terakki'nin bu baarsn nlemek ve bor para balama giriiminin kesintiye
uramasn mmkn klmak yolunu tutmu; propaganda niteliinde Paris sokaklarna
byk yaftalar yaptrtmak yoluyla halkn dikkatini bu bor para balama giriimi
aleyhine ekmeye uramtr. Bu durum doal olarak ttihatlar kzdrm ve erif
Paa'nn varl kendileri iin zararl grnmeye balamtr. Bu grledir ki, erif Paa
ldrlmek istenmitir. Zaten aada yapacamz aklamalar da, ttihat ve Terakki
yneticilerinden bazlarnn meseleyle ilgili olduklar konusunda pheye yer
brakmamaktadr:
Paris faciasndan sonra oktan beri mektup alamad olunun salndan ve hayatndan
haber almak zere Kemal Bey'in babas Mustafa Bey, Trabzon'dan kalkarak stanbul'a
gelmi ve Cemal Paa'ya bavurmutur. Cemal Paa, Kemal Bey'in olaanst bir grevle

darda bulunduunu ve adna para gnderdiini syleyerek zavall babasn

sakinletirmeye alm ve kendisine 300 altn vermitir. Mustafa Bey durumdan
phelenmekle beraber, yaplacak bir ey olmadndan kadere boyun eerek ve gnln
ferahlatacak hibir bilgi edinemeden Trabzon'a dnmek zorunda kalmtr.
Bu kii bir sre sonra lnce Kemal Bey'in vey annesi Fatma Hanm'la kz kardei
Mnire Hanm, Cemal Paa tarafndan stanbul'a getirtilerek skdar'da oturmalar iin
ayrlan bir eve yerletirilmilerdir. Bu ailenin geimi, firarna kadar, Cemal Paa tarafndan
dzenli olarak salanm ve Mnire Hanm'n renimi de ihmal edilmemitir. Cemal Paa
firar ettikten sonra sahipsiz kalan bu aile zorunlu olarak Trabzon'a dnmtr.
Bu iki olay gsteriyor ki, erif Paa hakkndaki suikast, bir plan sonucudur ve baz
yneticiler bu ie karmlardr.
Bu aklamadan da kesin olarak anlalaca gibi, o sralarda Paris'te erif Paa aleyhine
suikast yaplm bulunuyordu. ttihatlar bir taraftan kendi emellerine zararl grdkleri
kimseleri ortadan kaldrmaya urarken, dier taraftan da Sabahaddin Bey'le uyumak
gayesini gdyor grnyorlard. Bu hareketlerinde ne derece samimi olduklarn anlamak
mmkn deildir. u kadar var ki, bizim affmz Paris grmesinde sz konusu olduu
halde tebligat aylar getikten ve bizler firar etmeyi baardktan sonra yaplmtr. Esasen
Sinop'ta hkmet darbesi mahkmlarndan kimse kalmamt.
Ben konsolos beyin bana yar resmi ilettii o anlamsz tebligatn arkadalara bildirdim.
Onlar da bu frsattan yararlanmak istememilerdir.

Sivastopol'da drt be arkada, daha Sinop'tayken aramzda kararlatrdmz esaslar

dorultusunda faaliyete gemek zere ba baa vererek konumu ve aramzda baz
kararlar almtk. Suphi Bey, Kafkasya'ya giderek orada bir gazete yaymlayacakt. Nevres
ve Salih Bey'ler Msr'a hareket edeceklerdi. Mlazim Ltf Bey, Krm'da kalmay tercih
ediyordu. Ben de Paris'e giderek orada bulunan muhalefet liderleriyle iliki kurduktan
sonra durum ve izlenecek hareket ekli hakknda bu arkadalar aydnlatacaktm.
Ne are ki, btn bu kararlar Birinci Dnya Harbi'nin balamas zerine tamamyla
sonusuz kalmtr. Arkadalarn bir ksm mecburen memlekete dndler veya mttefikin
esir kararghlarnda tutuklu kaldlar.

Sivastopol'da bir aydan fazla kaldm. O sralarda Saraybosna'da Avusturya veliahtna kar
yaplan suikast haberi geldi. Bunun zerine ben de Sivastopol' terk ederek Odesa'ya
getim; oradan da Varova ve Berlin yoluyla Paris'e gittim.
Dnya artk harp faciasna kavumutu. Bu sebeple Sinop'taki srgnler ksmen affedilmi
ve stanbul'a iade edilmiler; bazlar orada alkonulmutu. Fakat, Rus donanmasnn ikide
bir Sinop'u bombardmana tutmas srgnlerin Anadolu'ya evklerini gerektirmi ve
Refik Halid Bey orum'a gnderilmitir.
Bir ara Ankara Valisi Reid Bey'in emriyle Ankara'ya arlan Refik Halid Bey daha sonra
Talt Paa'nn izniyle Amasya Mebusu smail Hakk Paa, Ktahya Mebusu Ferid Bey ve
Melami tekkesi eyhi Terliki Salih Efendi'nin srgn bulunduklar Bilecik'e nakil
olunmutur. Bu ekilde Sinop, srgnler iin ikamet yeri olmaktan ve istibdat devrinin
Fizan'na veklet vazifesi grmekten kurtulmutur.

BRC DYA HARB

Paris'e vardmda Fransa'y ve batanbaa btn Avrupa'y tela ve heyecan iinde

buldum. Avrupa, Birinci Dnya Harbi'nin arifelerindeydi. Byk devletler askeri
hazrlklarna hz vermiler, yer yer asker toplamalara balamlard. Almanlarla Franszlar
ve Ruslar arasnda harbin kopmas bir gn, hatta saat meselesi saylyordu. Bu durum
karsnda Sinop ve Krm'da tasarladmz siyasi planlarmzn sonusuz kalmaya
mahkm olduunu anlyordum. imdi nmze yepyeni meseleler km, beklenmeyen
endieler domutu. Yeni duruma uygun bir yol aramak ve bulmak gerekiyordu.

Paris'te Sabahaddin Bey'in Yannda Bir Toplant

Doal olarak ilk iim, Sabahaddin Bey'i ziyaret etmek oldu. Kendilerini endieler iinde
buldum. Dnya Harbi'nin medeniyet iin byk bir felaket olacan sylyor, ayn
zamanda ttihatlarn Almanlar yannda harbe katlacaklarndan korkuyor, bunun mthi
bir hata olacan sylyordu. Gerekten byle bir harp karar memleketimizi

mahvedebilir, bamszlmz tehlikeye sokabilirdi. Biz ki, harp felaketinden daha henz
kurtulmutuk; yaralarmzn tedavisine deil, sarlmasna bile henz zaman ve imkn
bulamamtk; buna ramen yeni bir badireye girmenin, yeni bir maceraya atlmann
vatanmz iin pek ac sonular douraca ortadayd. Memleketin siyasetini idare edenler
acaba ne dnyorlard, bunu bilemezdik. Bununla beraber Paris'te bulunan Trklerin bir
ksm Sabahaddin Bey'in yannda toplandk ve durumu inceledik. Herkes dndklerini
syledi. Sabahaddin Bey harbe srklenmememizi istiyor, buna meydan vermemek iin de
mtereken hkmete bavurarak tarafszlmzn korunmasnn istenilmesini ileri
sryordu. Bu toplantda tarafszlmzn korunmas meselesi etrafnda fikirler birlemi,
fakat bunun salanmas iin hkmete bavurmak noktasnda baz tereddt ve itirazlar
ortaya kmtr. Orada bulunanlarn bir ksm -zellikle efik Esad Bey- hkmete
bavurunun yararsz olacan iddia etmilerdir. Sabahaddin Bey, aksi fikirdeydi. Gerekte
o da ttihatlardan hayr beklenemeyeceini kabul ediyordu; fakat ona gre harbe girip
girmemek meselesi, kelimenin en yksek anlamyla, bir "vatan meselesi"ydi. Bu bakmdan
bavurunun yaplmas noktas zerinde srarla durdu ve hatta teklifi uygun bulunmad
takdirde kendisinin sadece bir Trk vatanda sfatyla hem padiahtan, hem frka lideri
Talt Bey'den memleketin harp felaketine srklenmemesini rica edeceini syledi.
Sabahaddin Bey bu vatani grevi byk bir samimiyetle yerine getirdi; kendi imzasyla her
iki makama gnderdii telgraflarla harbin devam sresince tarafszlmzn korunmasn,
vatann selameti adna rica etti.
Sabahaddin Bey bu kadarla kalmam, baz etkili Fransz ahsiyetlerin araclyla
dorudan doruya Fransz hkmetiyle de temas kurmu; tarafszlmzn salanmas iin
Fransz kabinesinin manevi yardmn aramtr. Bu mnasebetle Fransz Dileri Bakan
ile yapt grmeden pek zgn olarak ayrlmtr. nk, bakan, eldeki bilgilere gre,
"Trkiye'nin Almanlar yannda harbe atlacan" kendisine sylemitir.

l ttifak'a Katlmamz

Bay Sleyman Kani rtem stadmzn da anlattna gre, harbe katlmamz, Saraybosna
cinayetinin hemen ardndan sz konusu olmu ve Almanlarla ittifakmz ta o zamandan
beri adeta bir "emrivaki" haline gelmiti. Sadrazam Said Halim Paa bu ittifak meselesi

hakknda Avusturya veliahtna kar yaplan suikastn hemen ardndan, Almanya'nn

stanbul Bykelisi Baron Wangenheim'le grmelere balamt. Hatta bu konuda
Sultan Read'dan yle bir "hatt hmayun" da elde etmiti:
"Rusya'nn tecavz muhtemelesine kar Almanya devletiyle tedafi bir ittifak akdine
Sadrazam ve Hariciye Nazr Said Halim Paa mezundur. (18 Temmuz 1330.)"
Bu ittifaka ncelikle Avusturya hkmeti taraftarlk gstermise de, Almanya Dileri
Bakan von Yagow, Trkiye zayf olduundan merkezi hkmetlere katlmasnn yarar
yerine zarar vermesinin muhtemel bulunduunu ve byle bir ittifaka taraftarlk
gsterilmemesi gerektiini 14 Temmuz 1914 tarihli gizli bir telgrafla Baron Wangenheim'e
tebli etmitir. Fakat, sonradan mparator "Wilhelm'in mdahalesi ve Trkiye'de bulunan
Alman askeri heyeti bakan Liman von Sanders Paa'nn Trkiye askeri kuvveti hakknda
verdii teminat zerine Almanya hkmeti de ittifaka raz olmutur. Bu ekilde Almanya,
Avusturya ve talya devletlerinin oluturduu l ittifaka Osmanl hkmeti de dahil
olmutur. Bu konudaki antlamann esasl maddeleri unlardr:
1.

Avusturya-Macaristan ile Srbistan arasndaki harpte iki devlet tarafszln

korumay taahht ederler.

2.

Rusya harbe askeri mdahalade bulunursa Almanya'nn Avusturya'ya kar

taahhtlerini yapmas gerekeceinden Trkiye'nin de taahhdn ifa etmesi zorunlu

olacaktr.
3.

Harp durumunda Alman askeri heyeti Trkiye'de kalacaktr. Trkiye de yksek

komutasnn bu heyet tarafndan bilfiil icrasn salayacaktr.

4.

Almanya, Trkiye'nin halen elinde bulunan topraklarn Rusya'ya kar tekeffl

eder.
5.

Antlama, Srbistan Harbi ve bu harpten milletler arasnda kabilecek

anlamazlklar sresince yrrlkte kalacaktr. Eer bu harp, Almanya ile Rusya arasnda
bir harp ortaya kmasna sebep olmazsa antlama hkmszdr."
Sekiz maddeden ibaret olan ve beinci maddesi Osmanl Sadrazamnn itiraz zerine
deitirilen bu antlama, 1918 tarihine kadar geerli olmak ve sz konusu maddede ne
srlen kaytlar kaldrlmak artyla 22 Austos 1914 tarihinde taraflarca imzalanmtr.

Artk Dnya Harbi'ne giriyorduk; hem de bakalarnn talep ve daveti zerine deil, bizzat
kendi istek ve hatta srarmz sonucunda!
Almanya ile ittifak grmeleri Sadrazam Said Halim Paa tarafndan yrtlm; bunun
teklif ve srar zerine birka derece birden terfi ederek Harbiye Nezareti'ne getirilen Enver
Paa ile Talt Bey'den baka, nazrlardan hibirisi durumdan haberdar edilmemitir. Hatta
bu ittifak grmesi, bir iki derece terfi ettirilerek ilk defa vekleten, Bayndrlk
Nezareti'ne ve sonra da Bahriye Nezareti'ne tayin edilen Cemal Paa'dan bile gizli
tutulmutur. ttifakn imzalanmasndan az bir sre sonra da Said Halim Paa istifa etmek
zorunda kalm ve Talt Bey vezirlik rtbesini elde ederek sadrazam olmutur.
Btn bu grme ve hazrlklardan ak bir ekilde anlalyor ki, ttihat ve Terakki
hkmeti harbin daha ilk gnlerinde harbe katlmaya karar vermi bulunuyordu.
Avusturya-Macaristan'n Srbistan'a harp ilan etmesi 28 Temmuz 1330'da gereklemitir.
Almanya'nn Rusya'ya harp ilan 1 Austos 1330'da ve Trkiye'nin Almanya ile ittifak ise
2 Austos 1330 tarihindedir. u hale gre, muhaliflerin Paris'teki toplants veya
Trkiye'nin harbe girmemesi hakknda Sabahaddin Bey'in Sultan Read'a ve Talt Paa'ya
yapt bavurusu bounayd. Mesele daha nce bir karara balanm ve Trkiye l
ttifaka katlmt.

Alman Amirali Schuson'un Rol

Halbuki Tekirda Mebusu Bay Rahmi Apak tarafndan Anadolu'nun Taksimi adyla
Trkeye evrilen, eski Rus Hariciyesi'nin gizli evrakndan renildiine gre, mttefikler
Trkiye'nin tarafsz kalmas iin baz giriimlerde bulunmular ve bu konuda birtakm
kararlar bile almlard. Hatta Rus Ataemiliteri General Leontof Trkiye'nin ne gibi artlar
altnda tarafsz kalacan renmek amacyla Harbiye Nazr Enver Paa'ya bavurmutur.
Enver Paa bu grmede Trkiye'nin toprak btnln, kapitlasyonlarn kaldrlmasn
ve buna benzer baz talepleri ileri srmtr. Sadrazam Said Halim ve Cemal Paalarla
Maliye Nazr Cavid Bey'in tilaf devletlerine, Talt Beyle Enver Paa'nn ise Almanlara
meyilli olduklar Rus belgeleri arasnda bulunan telgraflarda belirtilmektedir.

ngiltere, Fransa ve Rus hkmetleri arasnda cereyan eden uzun grmelerden sonra
yukardaki art ve isteklere uygun bir ekilde ve arazi terkini de ieren baz esaslarda
anlamlar ve durumu Trk hkmetine teblie hazrlanrken, Alman Amirali Schuson'un
emri altnda bulunan Trk donanmasyla Rus donanmas arasnda yaanan arpma, harbi,
"emrivaki" haline sokmutur.

Trkiye'nin Paralanmas Planlan ve Ayaklanmalar

Biz harbe girdikten sonra mttefiklerin en byk urann, Trkiye'nin bllmesi

konusundaki grmeler olduunu Rus siyasi belgeleri gsteriyor. Ruslar, stanbul ve
Boazlar'dan baka Sinop'a kadar olan dou blgesini benimsemilerdir. Franszlar Suriye
ve Adana evresine sahip km, talyanlara -harbe katlmalarndan sonra- Antalya ve
Konya evresi vaat edilmitir. Yunanllara zmir sahilleri bahedilmi ve erif Hseyin'e
ise byk bir Arap hkmeti vaat edilmitir. Yani Osmanl mparatorluu tamamen
bllm ve bu topraklarn gerek sahibi olan Trkler kaale bile alnmamtr. Henz
harp bitmemi, galip ve malup belli olmam bulunduu halde, Trk topraklarnn
blm meselesi uzun uzun grmelere zemin olmu, birok komisyonun marifetiyle
baz esaslar bile tespit edilmi ve kararlatrlmtr. Hatta haritalar dzenlenmi, demiryolu
imtiyazlar datlm, gmrk artlar hakknda bile birtakm anlamalar yaplmtr.
Bu kararlar verilirken bir taraftan da Trkiye'de i isyanlar hazrlamak ii unutulmamtr.
Bu konuda en ok ileri giden ngiltere ve Rusya'dr. ngilizler Hicaz'daki erif Hseyin ve
oullar araclyla Araplar isyana tevik ederken, Ruslar da Suriye'deki ordu kumandan
Cemal Paa ile ilikiye gemiler ve grmelere balamlardr. Fakat, bu hareketleri
karlarna uygun bulmayan Fransz hkmeti ie mdahale ederek bunun nne gemi,
ngilizler ise Araplarla anlamay hesaplarna daha uygun bulmular ve bunda baarl da
olmulardr.

Cemal Paa'nn artlar ve Rus Propagandas

Rus Hariciye evrakna gre Cemal Paa'nn ileri srd artlar unlardr:

Rus Hariciye Nazr Sazanoftan Paris, Londra ve Roma'daki bykelilere ekilen telgraf:

Gumara 6391
23 terinievvel 1915
stanbul Ermeni muhafilinden bildirildiine gre, eer devletler kendisine aadaki
artlar teklif edecek olurlarsa Cemali stanbul hkmeti aleyhinde ak bir isyana
meylettirmek midi mevcutmu;
1.

Sultann riyaseti altnda, Suriye, Filistin, rak, Arabistan, Kilikya ile Ermenistan ve

Krdistan muhtar eyaletlerinden mrekkep olacak, 'Trkiye Asyas'nn masuniyet ve

istikllini devletler tekeffl ederler.
2.

Babadan byk oula veraset suretile gemek zere sultan olarak Cemal Paa'nn

iln edilmesi.
3.

Cemal Paa stanbul hkmetini ve sultann Almanlarn elinde esir ve binaenaleyh

mlga ad ve iln ederek bunlar aleyhinde sefer amay taahht ediyor.

4.

Onun stanbul zerine sefer etmesi halinde devletler onu silh, erzak ve tehizat ve

topu ile tehiz edeceklerdir.

5.

Harbin sonunda devletler Cemale yardmda bulunacaklardr.

6.

Cemal, stanbul ve Boazlarn terkine raz olacak.

7.

Cemal, imdiden itibaren Ermenilerin kurtarlmas ve harbin nihayetine kadar

onlar beslemek iin tedabir ittihaz etmeyi taahht eder.

Her trl dahil ihtiltat yalnz ve ancak Trkiye'nin kuvvetlerini zayflatr ve bizim
faydamza hizmet eder. Binaenaleyh bize sadk Ermeniler vastasile Cemal ile gizli
mzakerata girimek lzmdr. Eer Cemal Almanlar kovmaya ve stanbul hkmetini
devirmeye muvaffak olamazsa dahi Osmanl mparatorluu'nda bir uri ve fesad
karmak hususu bile faydadan hli olmayacaktr. Mahrem bir surette Hariciye Gezaretine
keyfiyeti tebli ederek mstacelen telgrafla malumat vermenizi rica ederim.
Sazanof

Bu anlama mttefikler arasnda bir sre grme konusu olmusa da, Cemal Paa'nn bu
ii baaracana gvenilemedii iin sonradan terk edilmitir. Ancak Rus diplomatlar
Trkiye'de bir i isyan karmak ve Trk enerjisini felce uratmak konusunda almaktan
vazgememilerdir. Nitekim stanbul Rusya Sefareti Ba tercman Mandelstein bu ama
dorultusunda svire'deki baz Trklerle ilikiye girimi ve oradan Rusya Hariciye
Nezareti ile haberlemitir. Fakat, bu giriim de suya dmtr.

Harbe Fiilen Katlmamz

Biz hl Paris'teydik. Fakat, orada kalmamz artk imknsz bir hal almt. Harbin ilk
gnlerinde Paris fena halde karmt. Fransz ordusu batya doru ekiliyordu. Geri
Alman ordusuyla henz kesin bir sava yaanmamt; fakat ehir zerinde uan Alman
uaklar Parislileri gerei gibi rktmt. Hkmet Bordeaux ehrine nakil hazrlklar
yapyor, halk ve siviller payitahttan dalgalar halinde uzaklayordu. Bu durum karsnda
Prens Sabahaddin Bey ve baz arkadalar Fransa'y terk ederek ngiltere'ye gemilerdir.
Ben de arkadam Hasan Sadi Bey'le birlikte svire'ye getim. Harbe fiilen katldmz
haberini orada aldk. Korktuumuz mthi son nihayet gereklemiti. stanbul hkmeti
harbin Almanlarn zaferiyle sonulanacan mit ediyordu. Bu mit urunda kutsal
vatann hayat ve kaderi gelecein mehul karanlklarna terk ediliyordu.
Harbe giriimizin garip eklini yukarda anlatmtm. Harbin ilanndan nce stanbul'a
snan "Gben" ve "Breslav" Alman kruvazrleri dankl dv yoluyla Osmanl
donanmasna mal edilmi, btn donanma da Amiral Schuson'un kumandasna verilmiti.
Manevra iin Karadeniz'e kan Osmanl donanmasnn Ruslarn saldrsna maruz kald
iddia edilmi, Alman Amirali Sivastopol' topa tutmu, bu ekilde Ruslarla fiilen harbe
girmitik. O srada Alman ordusunun hcumlar ilk hzn kaybetmiti. Fransz ordusu,
kesin bir yenilgiye uratlamamt. Alman zaferi pheye dmt. Bizim harbe
katlmamz byle nazik bir zamanda gereklemitir. Harp balar balamaz Enver Paa
bakumandan vekili sfatyla harbin idaresini stlenmi, Cemal Paa ise, Bahriye
Nazrl'n korumakla beraber, drdnc ordu kumandanln zerine alarak Kanal'dan
Msr'a taarruz iin Suriye'ye gitmitir. Yedi milyon altn lira rtl denei olan Cemal
Paa Suriye'de bir hkmdar tavryla dilediine mal mlk vermi ve balarda bulunmu,

houna gitmeyen baz Arap ileri gelenlerini de stanbul hkmetinin iznini bile almaya
gerek grmeden asmtr. Tabii bu uygunsuz hareketler Araplarn aleyhimize
ayaklanmasn abuklatrm ve ngilizlerle uyumalarn kolaylatrmtr.

Harp inde ttihatlarn ahsi htiraslar

Cemal Paa'nn Suriye'deki yaay tarz halk arasnda ve hatta ttihat ve Terakki genel
merkezinde birok dedikoduya sebep oluyordu. Kendi kulana kadar yansyan bu
eletiriler yznden Cemal Paa ncelikle Dahiliye Nazr Canbulad Bey'e, sonra da bizzat
Sadrazam Talt Paa'ya aadaki mektuplar yazmtr: Bunlar Bay Ziya akir'in Yakn
Tarih adl eserinden aynen buraya alyorum:

Birinci mektup (aynen):

"Canbulad Bey,
Bana gayet mevsuk olarak haber verdiler ki, sen baz muhafilde benim ipek meselesi
alveriinden komisyon aldmdan bahsediyormusun. Evvel, bu komisyon almak
meselesi kat'iyyen yalandr ve onu zannedenler ve syleyenler, ancak alaklar olabilir.
Saniyen, ben kabahatleri yalnz aldklar emri ifa etmekten ibaret olanlarn deil, namus ve
erefime alaka tecavz edenlerin kafalarn patlatmak iin tabancasn istimal etmesini
bilenlerdenim.
Seninle aramzdaki revabit ve mnasebat muhadeneti bugnden itibaren kamilen krm
olduumu beyan ederim."

kinci mektup (ksmen):

"Talt Paa,
Bana haber veriyorlar ki, siz mahut ipek meselesini, yine batc kar vastai mdafaa ve
tahaffuz olmak zere ortaya atm ve tufeylileriniz vastasile ihvan ve rfeka meclislerinde
alenen mevzuu bahsettirmek cretine kadar ileri gitmisiniz.

Ben size urasn ak olarak syleyeyim ki, artk sizin yaptnz haddi mrufu oktan at.
Ve size kar sillei tedip uzatmaya beni mecbur etti.
Mahmud evket Paa'nn vakai ehadetini mteakip teekkl edecek olan kabinede
Dahiliye Gazr olmaya karar vermi olan Talt Paa'nn bu arzusuna muhalif rfeka
iinde bir zmrei mahsusa teekkl etmi ve bu zmre, o nezarete Cemal Bey'i mnasip
grmekte bulunmutu.
te evvel Said Halim Paa ile Gafa Gazr vekili Cemal Paa'nn arasn amaktan
balayan teebbs Cemal Paa'nn Harbiye Gezaretini deruhte edememesi teebbsile
takviye bulmu ve Almanlarla yaplacak ittifakn Cemal Paa'dan gizlenmesi lzm
geleceini tavsiyeye kadar ileri gitmi ve mteakiben, Cemal Paa'nn stanbul'dan
uzaklatrlarak Suriye'ye gnderilmesi ve Kartal'a sevk olunmas esbabnn tehiyesile
tetevv etmitir.
Talt Paa dier birok fedakr arkadalar hakknda kulland lisan, muhakkak ki Cemal
Paa hakknda da kullanm. 'Canm, hi olmazsa Msr seferi tahakkuk etmezse Cemal
Paa ya ehid olur, yahut vesaitin noksan, ordusunu berbat ve perian eder. O da, lgn
bir hale gelir; beynine bir tabanca skmakla bizi kendisinden kurtarr' demitir."

Ksmen aktardm bu mektup ok daha uzun ve gayet tehditkr bir dille yazlmtr. Buna
Talt Paa'nn ne ekilde cevap verdiini bilmiyoruz. u kadar var ki, bu mektuplardan
kan anlam gayet aktr ve memleketi harbe srklerken ttihat ve Terakki ileri gelenleri
arasnda mthi rekabet ve ahsi ihtiraslarn dalgalandn ispat etmektedir. Bu artlar
altnda onlarn idaresinden ve hele byle bir harbin sonucundan memleket kar ve
selameti adna ne beklenebilirdi?

Sabahaddin Bey'i Atina'da ldrme Giriimi

svire'de bulunan muhalif-taraftar btn Trkler harbe girmemizden son derece zgnd.
Avrupa'da yaanan durumu yaknen gren bizler, her durumda Osmanl yneticilerinden
daha ok olaya vakf ve gelecek hakknda kanaatte bulunabilecek bir konumdaydk. Ne

are ki, hkmeti idare edenler yalnz kendi gr, dnce ve ihtiraslarnn esiriydiler;
gzleri hibir ey grmyor, kulaklar zl sz duymak istemiyordu.
Bizim harbe giriimizden birka ay sonrayd; Sabahaddin Bey'den aldm davetname
zerine Paris'e dndm. Sabahaddin Bey, memleketi, iine yuvarland felaketten
kurtarmak midiyle "ayr bar" zeminini hazrlamay dnyordu. Bunun iin
memleketle yakndan temasa gelmeyi gerekli grm ve Atina'da yaamay
kararlatrmt. Hsn Paazade Kemal ve Nazmi Paazade Abdurrahman Bey'lerle
birlikte Atina'ya geldik. Sabahaddin Bey, Sefir Galip Kemali Bey araclyla hkmetle
haberlemeye girimiti. Galip Kemali Bey ara sra Sabahaddin Bey'in yanna geliyor ve
bazen Sabahaddin Bey tarafndan ben sefarethaneye giderek ilikilerin devamna araclk
ediyordum. Sonu itibariyle hkmet, daha dorusu Talt Paa, endie duyulmamas
gerektiini, gelecein gnl ferahlyla beklenilmesini ve diledikleri takdirde stanbul'a
dnebileceklerini sefir araclyla Sabahaddin Bey'e bildirdi ve bu ekilde haberlemeye
son verildi. O sralarda eski dostlarmzdan Medhi Bey'le Rifat Bey Atina'da bizlere
katlmlard. Ayn zamanda Sabahaddin Bey'i ldrmek iin birisi de Atina'ya gelmiti.
Bu cinayetin icrasn stlenen adam, aslen Bosnal ve mteassp bir medrese meziydi.
Siyasetle ilgili olanlar belki tanrlar; ttihat ve Terakki hkmetine muhalefet eden
subaylar arasnda Bonak Salih adnda palabykl bir yzba vard. Bu yzba gya
siyasi fikirlerindeki inadyla sivriliyor ve ok fedakr grnyordu. te bu adam her
naslsa bu dereceye dmt. Onun iin mezin kendi kararyla Atina'ya gelmesi ve
Sabahaddin Bey'in ortadan kaldrlmasna almas dikkat ve phemizi ekmemiti.
mez ile ilk defa ben grmtm. Yapt aklamaya gre, Salih Bey tarafndan
geliyormu ve Sabahaddin Bey'e hususi maruzat varm. Salih Bey tarafndan Sabahaddin
Bey'e hitaben yazlm bir de tavsiye mektubu tayordu. O gn Sabahaddin Bey'le
grmesi mmkn olamam, ertesi gn iin bir randevu ayarlanmt.
Sabahaddin Bey'le ilk grmesi doal bir ekilde cereyan etti. Konuma zeminini,
memleketin siyasi durumu oluturdu. Fakat konuma devam ettike, dini bir fanatizmle her
cinayeti ilemeye hazr bir hale getirilen bu medrese rencisi, Sabahaddin Bey'in
gzlemlerinden ve vatan hakknda ileri srd samimi grlerinden etkilenmi ve byk
bir samimiyetle itiraflarda bulunmutur. stlendii cinayet grevinden dolay Sabahaddin
Bey'den, ayaklarna kapanarak af dilemi ve bir sre sonra da, ruhen perian bir halde,
Atina'y terk ederek Selanik'e gitmitir.

Bu meselede resmi makamlarn ne derece ilgisi vard; bunu kestirmek mmkn deildir.
Bu kiinin itirafyla gereklii anlalm bir nokta varsa, o da Salih Bey'in bu ie alet
olmas ve bu cahil mezi ayartp Atina'ya gndermesidir. Bu giriim gsteriyordu ki,
Sabahaddin Bey'in Atina'da bulunmas ve ayr bar teklifi bazlarnn cann skmt.
Geri Sabahaddin Bey'in bu uyarlar hkmetin izledii siyaseti deitirmeye yeterli
deildiyse de, yollar zerinde en ufak bir engel bulunmasn arzu etmeyenler, ykselen bu
sesin de bir yank yaratmadan boulmasn kendi siyasetlerine uygun grm olsalar
gerektir.

Sabahaddin Bey'in Atina'daki almalar

Biz Atina'da bulunduumuz srada Prens Sabahaddin Bey tarafndan yaplm daha baka
iler vardr ki, bunlara burada iaret etmeyi yararl gryorum:
Bizim hkmet harbe katldktan sonra, Balkan siyasetinde olduka nemli deiiklikler
meydana gelmesi kesindi. Orta Avrupa'nn yenilgisi durumunda en ok Trkiye'nin zarara
urayaca da ortadayd. Bu duruma gre, nlemler almay dnen Sabahaddin Bey,
Atina'da baz giriimlerde bulunmutur. Bu dorultuda Yunan hkmetinin harbe
katlmamas iin gerekli kiiler katnda telkinlerde bulunmaktan geri kalmyor; kral saray
generali araclyla harbin kt sonular vermesi ihtimalini ileri srerek kraln maneviyat
zerinde etki yapmaya alyordu. Dier taraftan gerek Venizelos frkasndan ve gerek
kral taraftarlarndan bazlar katnda ayn telkinlerde bulunuyordu.
Sabahaddin Bey'in Atina'daki faaliyeti bu kadarla kalmam; Yunanllarn harbe girmesine
engel olmaya almakla beraber, dier Balkan hkmetleri katnda da baz giriimlerde
bulunmaktan vazgememitir. zetle, stanbul meselesi hakknda Romanya'nn ve
Balkanlar'a hkimiyet noktasndan Srbistan'n dikkatini ekmitir. Sabahaddin Bey,
Boazlar'a sahip olan muazzam bir Rusya'nn az zaman sonra Balkanlar'a da hkim
olmasnn kesin olduunu ve dolaysyla Romanya'nn Rusya ile gney slavlar arasnda
skacan ve sonu olarak, Besarabya meselesinde olduu gibi ve mevcut dostluklara
ramen, Romanya'nn er ge Rus istilasna maruz kalacandan, bu alnyazs yaanmadan
nlemler alnmas ve stanbul'un Trkler elinde kalmasnn savunulmas kendi milli kar

ve varlklar gerei olduunu arkadalarmzdan Kemal Bey araclyla Romanya

hkmetine ulatrmtr.
Kemal Bey, Romanya'dan dnnde Srbistan Bavekili M. Pasi ile de grm,
Sabahaddin Bey'in dncelerini kendisine aklam, ihtiyar diplomat Trk grnn
savunulmasnn, kendi bekalar adna milli bir bor olduunu, Rusya'nn Balkanlar'a hkim
olmasnn gney slavlar iin en byk tehlikeyi oluturduunu sylemitir.
Bu giriimler yeterli grlmemi, Bat hkmetleriyle de yeni ilikiler kurulmasna
allm ve yardm salamaya uralmtr. Mesela Malta'da bulunan ngiliz donanmas
kumandan Campel Paa'nn dostluuna bavurulmutur. Bilindii zere, Campel Paa bir
zamanlar Osmanl donanmasn eitmek ve dzenlemekle grevlendirildiinden Trkleri
yaknen tanm ve sevmitir. Bu duygunun meyvelerini toplamak amacyla Amiral'i
ziyaret etmekle grevlendirilen arkadaa verilmi bir resmi mektupta geleneksel Trkngiliz dostluklarndan bahsedilmi, Trklerin ngilizler hakknda teden beri hissettikleri
samimi muhabbet duygular ileri srlm; ttihatlarn, Trk milletinin rzasnn
karsnda olarak harbe girdii ifade edilmi ve eer hilafet meselesi ngiltere hkmetini
kukulandryorsa -Trkiye toprak btnlnn korunmas artyla- bu konunun pekl
halledilebilecei anlatlmtr.
tilaf hkmetleri karlar gerei el ele vermiler ve harbin kazanlmas iin beraberce
harekete gemilerdi. Fakat, kendi milli emelleri itibariyle aralarnda rekabet eksik deildi.
Trkiye'nin harbe girmesi bu rekabetleri daha ok artrmtr. ngilizlerle Ruslar arasnda,
btn resmi vaatlerin tersine, stanbul hakknda tam bir anlama yoktu. Keza ngilizlerle
Franszlar arasnda da hilafet ve hilafet merkezi meselesinde bir gvensizlik vard.
Franszlar stanbul'un Trk payitaht ve hilafet merkez olarak kalmasn istiyorlard. Yani
slami nfusun ounluunu iine al ngiliz mparatorluu hilafeti himayesine ald
takdirde Fransz tebaas olan Kuzey Afrika slamlarnn dini nfuz itibariyle, ngilizlerin
manevi etkisinde kalacaklarndan korkuyorlard. O srada Atina'ya gelen Fransz
diplomatlarndan biri bu endieyi Sabahaddin Bey'e sezdirmiti.
Resmi makamlarn izledikleri bu girift yollardan baka, baz kiilerin de Trkiye lehinde
tutum almalarna sevk eden giriimler ba gstermi veya ortaya koyulmutur. teden beri
Trkiye'de yaayan tccar ve sermayedar ngiliz tebaalar harp dolaysyla Trkiye'yi terk
etmek zorunda kalnca bir ksm geici olarak Atina'ya yerlemi bulunuyordu. Bunlar

arasnda Trkleri gerekten sevenler de vard. Nitekim stanbul un Ruslara ve zmir'in

dier bir hkmete vaat edilmesinden dolay zgn olan bu kiiler, ngiltere hkmetine
verilmek zere, Sabahaddin Bey'in arzusuyla, hazrladklar bir muhtrayla Dou'nun en
soylu milletinin Trkler olduunu, stanbul ve zmir'in Trkler elinde kalmasnn,
ngiltere'nin iktisadi karlarna uygun olduunu ve bu esasa uymayan vaatleri ngiliz
tebaas sfatyla protesto ettiklerini Lloyd Georges hkmetine ulatrmlardr. Hatta
ngiltere'de kan Near East mecmuasna, anakkale Boaz'nda batan gemilerden denize
dklen ngiliz bahriyelilerinin kurtarlmas almasna engel olmamak iin -Alman
kumandanlnn verdii iddetli emirlere ramen- Trk topularnn ate kestikleri, Trk
milletinin yksek niteliklerini ortaya koyan bu halden dolay, kendilerine kar centilmence
davranlmas gerektii arac yoluyla yazdrlmt.
Benim Atina'daki ikametim alt ay kadar srmtr. Daha sonra arkadalarla grmek
zere Selanik'e giderek bir sre de orada kaldm. O sralarda Selanik'te Natk Paa, Yusuf
Rasih, air Hseyin Siyret, Asaf Muammer, Karzek Sleyman Paazade, Adil ve
Gmlcineli smail Bey'ler bulunuyorlard. Gmlcineli smail Bey bir gazete karyordu.
Bunun ierii bizleri zdnden kendisiyle dargndk. Natk Paa ile de byk bir
tartma sonucu darldk; nk Gmlcineli smail Bey'in yaynlarn tasvip ediyordu.

Sabahaddin Bey'in Bir Ayr Bar Giriimi Daha

Ben Selanik'teyken Prens Sabahaddin Bey Paris'e dnmt. Esasen Atina'da ikametine
gerek kalmamt; nk ayr bar lehindeki giriimleri sonusuz kalmt. Sabahaddin
Bey'in dnnden bir sre sonra, ben de Paris'e gittim. Orada bulunan Trkler olarak,
Sabahaddin Bey'in bakanlnda bir toplant yaptk. Sabahaddin Bey'in Fransa hkmeti
katndaki yeni giriimlerinin sonucu hakkndaki aklamasn dinledik. Prens Sabahaddin
Bey, Fransa hkmeti bakan Msy Briand'n zel kalem mdr ve hariciye nezareti
ark brosu efyle, M. Clemenceaux'nun zel ktibi M. Mandel ve M. Briand'n baz zel
dostlaryla grtn ve ayr bar iin zemin hazrlama ynnde sz alndn
sylemitir. Elde edilen bu baar dolaysyla ve vatan daha byk felaketlerden kurtarmak
emeliyle, hkmetimizi durumdan haberdar etmek zere, Dr. Nihat Read, eski
mabeyincilerden Reit Bey'lerle ben bir heyet halinde svire'ye gittik. Dr. Nihat Read

Bey durumu svire sefirimiz Fuat Selim Bey'e anlatt ve meseleyi btn ayrntsyla
hemen hkmete bildirmesini kendisinden rica etti. Prof. Dr. Cemil (Paa) o sralarda
svire'de bulunuyordu ve stanbul'a dnmek zereydi. O da ayr bar giriimini renmi,
sevinmi ve stanbul'a varr varmaz Sadrazam Talt Paa'y bizzat grerek iten onu
haberdar etmeyi zerine almt.
Doal olarak bu giriimlerden de bir sonu kmamtr.

Talt Paa'nn Sonusuz Kalan Bir Giriimi

Ayr bar giriimleri bu kadarla da kalm deildir. Bu giriim etrafnda kayda deer bir
iki olay daha cereyan etmitir. rnein, Satvet Ltfi Bey'in Sadrazam Talt Paa katndaki
giriimi bu trdendir. Zaferi biraz pheli grmeye balayan Talt Paa, Dahiliye Nazr
smail Canbulad Bey'in de hazr bulunduu bir toplantda ayr bar giriimini kabul ve
Sabahaddin Bey'in bu konuda yol gstermesini rica etmek zere Satvet Ltfi Bey'in
svire'ye hareketini uygun bulmutu. Fakat, ayr bar akdi iin Enver Paa'y tehdit eden
Yakup Cemil Bey olay bu hayrl giriimi sonusuz brakmtr. nk, bu giriimler
mterek addedilmi ve gizli bir tekilata dayand sans ortaya kmt. Bu yanl
dnce zerine Bursa srgnnden zellikle davet edilen ve pasaportu bile hazrlanan
Satvet Ltfi Bey tekrar oraya iade edilmitir.

svire'deki Trk Aileleri

Birinci Dnya Harbi srasnda svire'de pek ok Trk ailesi ve rencisi vard. Fransa,
Almanya ve Belika'da renimde bulunan rencilerin hemen hepsi renimlerine devam
edebilmek iin svire'ye iltica etmi ve yeni renci zmreleri de keza renim grmek
iin tarafsz bir yer olan svire'yi semilerdi. stibdat ileri gelenlerinden Serasker Rza ve
Afif Paa'larla eski Halep Valisi Kzm Bey, Cenevre'de yayorlard. nl eyh amil'in
damad eski Medine muhafz merhum Osman Paa ailesi ile Abidin Paazade Rasih Bey
ailesi ve bilahare Dahiliye Nazr olan Reid Paa ailesi Cenevre'de bulunuyordu. Mahmud
Muhtar Paa ile kdam gazetesi sahibi Ahmed Cevdet Bey, Lozan'da otururlard. Bir ara

eski "Jn Trk"lerden ve vaktiyle Fizan'dan Sahray Kebir yoluyla firar eden Sami Beyle
Sleyman Nazif ve eski zmit Mebusu Ziya Bey de svire'ye gelmilerdi. Bunlardan baka
Ykup Kadri, Mahmud Nedim," Merhum Muhiddin Nami Bey'ler tedavi iin Davos'a
yerlemilerdi. Siyasi nedenlerden dolay Reid, Rza Nur, Hakk Halid, efik Esad, Kemal
Mithat, Kbrsl evket Bey'lerle Selanik'ten dnm bulunan Yusuf Rasih, Asaf
Muammer, Hseyin Siyret ve Sleyman Paazade Adil Bey'ler de Cenevre'de kalyorlard.
Bir sre sonra Sabahaddin Bey de svire'ye gelmi ve bu ekilde muhalefet erkn da
liderleriyle svire'de toplanm oldu.
Cenevre misafirleri arasnda tannm tiyatro eletirmenimiz Selim Nzhet Gerek'i
unutmamak gerekir. Kendisi tiytaro sanatkrlaryla yakndan ilgilenir, ilmi aratrmalarla
megul olurdu.
Bir ara Romanya'da propaganda konumalar yaparak, Balkanllar tahrike uraan Boxton
kardeleri Bkre'te ldrme giriiminde bulunan Nevres Bey de Cenevre'ye gelmiti.
Nevres Bey, Romanya'da tutuklu bulunduu hapishaneden, oray igal eden Almanlar
tarafndan serbest braklm; Leh asilzadelerinden Grikofsky takma adyla yola kmt.
Rifat Paa, Nusret ve Sunullah Bey'ler de Cenevre'de bulunuyorlard.
Emniyeti umumiye mfettilerinden Zht Bey de harbin sonlarna doru -belki grev
icab- svire'ye gelerek bir sre Cenevre'de kalmtr.

Cenevre ve Lozan "Trk Yurtlar

Birinci Dnya Harbi yllarnda svire'nin eitli niversitelerinde renimde bulunan

genlerimizin hepsi zaman genliinin en deerli elemanlaryd. Bunlar ksmen
Cenevre'de, ksmen Lozan'da bulunuyor ve tam bir ilim havas iinde, sade bir renci
hayat yayordu. rencilerin niversite hayat dnda toplu olarak bulutuklar yer, bu
iki ehirdeki "Trk Yurdu" kulpleriydi. Cenevre'deki "Trk Yurdu" hem lokal itibariyle
daha elverili hem de mdavim ye bakmndan daha nemliydi; burada dzenli toplantlar
yaplr ve pek yararl konferanslar verilirdi. Ben de burann yesiydim; bo zamanlarm bu
temiz evrede geirir ve niversiteli genlerimizin ilmi almalarn zevkle izlerdim. Ara
sra Lozan'dan Mahmud Esad ve Cemal Hsn Bey'ler de Cenevre yurduna gelirler, ilmi

ve sosyal konular zerine konferanslar verirlerdi. rencilerden Saraolu kr Bey

Cenevre "Trk Yurdu"nun hem reisi, hem ruhuydu. Mnir Mazhar ve evket Mehmed Ali
Bey'ler yurdun en faal yelerindendi. Atekesten nce rencilerin byk ksm, zellikle
tp okuyanlarn ou -Fahri, Hakk Hayri, Sedad, Nabi, Asm Germenli ve Rauf Bey'lerrenimlerini tamamlayarak hastaneler de staj gryorlard.

svire'deki Trkleri Birletiren okta

svire'deki Trkler arasnda olduka derin fikir ayrlklar vard. Muhalifler, Sabahaddin
Bey'le eski Dahiliye Nazr Reid Bey etrafnda toplanmt. Bunun dnda henz oraya
gelen Ltfi Fikri Bey, tek bana bir lk temsilcisi geiniyor; Kemal Mithat Bey de Hakk
Halid Bey'le birlikte yeni bir oluuma rehberlik etmek istiyorlard. Bununla beraber btn
bu grnrdeki durumlarn stnde muhalefet lideri olarak herkes Sabahaddin Bey'i
tanyor, nemli meselelerde onun dncelerini renmek istiyordu. Esasen herkes, harbin
almakta olduu durumdan dolay zgn ve daha dorusu Alman yenilgisinin Trklere
getirecei felaketten dolay acl ve Trkiye'nin bu felaketten bir an nce kurtulmasn
istemekte hemfikirdi.

Harp Zamannda svire'nin Durumu

Tarafsz bir blge olan svire'de iki dman cephe taraftarlarnn yapmakta olduklar
propaganda, ayrca fikri karklklara neden oluyordu. svire, adeta trl trl gizli
tekilatlara merkezlik grevini gren bir milletleraras siyaset ve propaganda pazar
manzarasn almt. ngilizler, Franszlar ve Almanlar trl trl ad ve sfatlarla svire
topraklarnda mekik dokuyorlar; her tarafta kendilerine taraftar kazanmaya ve dman
cephelerin askeri durumuyla iileri hakknda bilgi toplamaya alyorlard. Almanlara
hizmet eden Franszlara veya Fransz, ngiliz istihbarat hizmetinde alan Osmanl
tebaalarna rastlamak ender durumlardan deildi. zetle, svire glleri kan rengine
boyanmam ve am ormanlar top ateiyle tahrip olunmamsa da, bu memleket,
milletlerin ahlaki klerine bir seyirci sfatyla snrlar iinde cereyan eden her trl

pervaszla kaytsz kalmtr. Fransz kantonlar tilaf devletlerini, Alman kantonlar da

ttifak devletlerini z evlat gibi korumakta kusur gstermiyorlard.

ttihat "Karde"ler

svire'de biz muhalifler iin yaplacak nemli bir ey yoktu. Hkmet ayr bar yapmay
uygun grmemiti. Harp devam ediyordu. Memleketin i durumu hakknda gelen haberler
ktyd. Cemiyet yeleri her trl yardm grdkleri halde, tekilata dahil olmayanlar,
ayn vatan evlad deillermi gibi ihmal edilmilerdi. nce Yldz Saray mensuplaryla
millet arasnda gdlen fark bu defa "Kardeler"le vatandalara gemi ve her nimet ttihat
ve Terakki tarafndan korunan kimselere mahsus hale gelmiti.
lk Merutiyet'te ilan edilen hrriyet, kardelik ve eitlik, "karde"lere has bir ayrcalk
niteliini alm, cemiyete dahil olmayanlar, yabanc bir unsur gibi kabul edilmek
durumunda kalmlard. Toplumsal durum o kadar bozuktu. Bundan baka sava durumu
suiistimallerin artmasna neden olmutu. Geinme durumlar berbatt. Kyl ve ehirli
genlerimiz cephe hatlarnda kahramanca arpyordu; ordumuz, stn ve mkemmel
ekilde donatlm olan dmana kar, bin bir mahrumiyete ramen, vatan savunmasnda
harikalar yaratyordu. Geride kalanlar geim sknts ve alk iinde eriyip gidiyordu.
* Cemiyet mensuplar birbirlerine "karde" diyorlard. Bu, farmasonluktan kalma bir
alkanlkt.

svire Trk Genleri Cemiyeti

ve d durumun bu feci gerekleri karsnda memleket dndaki muhalefetin ne etkisi

olabilirdi? Yukarda anlattm gibi, Prens Sabahaddin Bey'in ayr bar lehine giritii
birok giriim hibir sonu vermemiti. durumun dzeltilmesi veya hi deilse harp
idaresinin daha dzgn bir ekle konulmas, muhalefetin elinde olmayan bir iti. Fakat,
harp gnn birinde bitecekti ve memleket kim bilir ne feci bir durumun iine decekti!
Yarnn karanlk ihtimallerine kar imdiden hazrlanmamz gerekiyordu. Bu da her

eyden nce kuvvetli bir tekilatn bir an nce olumasna balyd. Felaketlerimizin, milli
ve ahsi felaketlerimizin ou, birleememenin ve tekilatszlmzn sonular deil
miydi?
Eski fikir ve mcadele arkadam Hasan Sadi Bey'le sk sk buluur, hep yukardaki ac
dnce ve endielerle her tarafmz saran karanln iinden kurtulmak iin fikirlerimizi
birbirimize anlatrdk. Nihayet ikimiz el ele vererek bir cemiyet kurmay kararlatrdk.
Sabahaddin Bey kararmzdan ve bunun gereklemesi iin harcadmz emeklerden
haberdard; fakat bizi serbest brakm, meseleye hibir ekilde karmamtr. Daha sonra
olduka kuvvetli bir oluum yarattk. Doktor Fahri, Doktor Sedat, Doktor Asm, Doktor
Hakk Hayri Beylerle Sadi, Hamza Osman, Bereket Osman, Doktor Rauf ve Edip Dani
Beyler bu oluumun kurucu yelerindendiler. Adil, evket Mehmed Ali, Eczac Nazif,
Mehmed Cevad, Mnir Mazhar, Mazhar Nedim, Ziya Hsn ve Rahmi Bey'ler meseleden
haberdar edilmilerdi.
Bu oluumdan sonra svire'de Trk kolonisi arasnda Trk siyasetini ilgilendiren iler
belirli bir hedefe doru sevk edilmitir. Hatta dank bir halde bulunan muhalefet
erknnn siyasi fikirleri zerinde, daha nceden yaplan konumalarla etkide bulunmak
mmkn hale gelmitir.

Sabahaddin Bey'in svire'deki Hayat

Sabahaddin Bey, Cenevre ehri iinde oturmuyordu. Sal, byk dikkat gerektirecek
derecede sarslmt. Bu yzden mevsime gre kantondan kantona yer deitiriyordu.
Byle aralksz yer deitirmesinin baka nedenleri de yok deildi. Sabahaddin Bey'in ad
yanna bir de "Prens" lakab eklendiinden ekonomik adan bunun cezasn ekiyordu.
Mali durumu uygun olmadndan byk otellerde oturmasna imkn yoktu. Bu zc
maddi nedenlerden dolay, kk ehirlerde veya ky pansiyonlarnda Mehmed
Sabahaddin ad altnda yaamak zorunda kalyordu.
Sabahaddin Bey, teden beri vejetaryen olduundan her yemei yemezdi; hayatnda
kesinlikle et nedir bilmemi, balk lezzeti tatmamtr; yedii, sebzeyle stl maddelerden
ibaretti. Bununla beraber kendisi arzu etmi olsayd bu zorluun hibirisine maruz

kalmayabilirdi. ektii maddi sknty yakndan bilen Fransa hkmeti, Evian'da

ikametine bir kk tahsis edileceini bildirmise de, kendisi harp halinde bulunduumuz
bir hkmet tarafndan yaplan bu teklifi kabul etmemi ve anlattm ekilde yokluk
iinde yaamay tercih etmitir. Franszlarn teklifi bu kadarla da kalmyordu. Fransa
hkmeti muhalefet erkn adna nemli bir para tahsisini ve Trkiye'yi ayr bar akdine
ikna iin gazete yaymlamak yoluyla bu paradan yararlanlmasn da ileri srmt. Bu
mesele dorudan doruya Fransa hesabna propaganda yapmaktan ibaret olaca iin bu
teklif de Sabahaddin Bey ve dier kiiler tarafndan reddedilmitir. Bu ret karar iin
yaplan toplantda Prens Sabahaddin, eski Dahiliye Nazr Reid, efik Esad Beylerle ben
vardk.

Milli Felaket ve ttihatlarn Sonu

Artk harbin sonu yaklayordu. Alman ordusunun bat cephesindeki son saldrlar, yer yer
birka kilometrelik toprak kazanlarna ramen, baarszla uramt. Almanya son
kaynaklarn tketmiti. Saldr sras imdi tilaf devletleri ordularna gelmiti. Bu srann
onlara gelmesi zaten harbin bitmesi demekti. Nitekim de yle oldu. Cephe boylarnda
atekes ve hatta teslim belirtileri gzkmeye balamt. Rus ordularna Bolevik htilali
sonucunda "atekes!" emri verilmi, Balkan cephesindeki Bulgarlar da sava hattn
brakarak evlerine dnmeye balamlard. Sonuta bilinen artlar ve nedenler altnda
Almanlar da silahlarn teslim etmek zorunda kaldlar. Harp, tilaf devletleri lehine
sonulanm, bizim dahil bulunduumuz ttifak devletleri blou yenilmiti. Bu yzden
stanbul hkmeti de Mondros Atekesi'ni imzalayarak, malup ve perian bir ekilde
harpten kt.
Birok samimi vatanseverin korku ve endie iinde ta harbin ilk gnlerinden beri grd
korkun son, nihayet btn o yrekler acs haliyle karmza geldi, dikildi. Bu faciann tek
sorumlular olan ttihatlar birer birer ortadan kaybolmaya baladlar. Talt Paa kabinesi
8 Ekim 1334 (1918) tarihinde istifa etmitir. 14 Ekim 1334 tarihinde zzet Paa Sadaret'e
gelmitir. Bir sre sonra da Sadaret'e Londra Sefiri Tevfik Paa getirilmitir.
Trkiye'nin Birinci Dnya Sava'na girmesine neden olan Talt ve Enver Paa'larla Cemal
Paa, 1334 senesi Kasm'nn nc gn, bir Alman torpidosu ile stanbul'dan kaarak

Rusya'ya snmlardr. Bu rakip reis, Odesa'ya varr varmaz birbirlerinden ayrlmlar,

Enver Paa Moskova'ya, Talt ve Cemal Paa'lar da Berlin'e gitmilerdir. Talt Paa, 15
Mart 1921 tarihinde Tabberyan adnda bir Ermeni tarafndan Berlin'de katledilmitir.
Enver Paa, Moskova'dan Trkistan'a gemi, orada Boleviklerle yapt arpmada 5
Austos 1922 tarihinde yaralanarak lmtr.
Cemal Paa, Berlin'den Moskova'ya gelmi, oradan Afganistan'a gitmitir. Daha sonra
geici olarak geldii Tiflis'te, yaverleriyle beraber, Sergo Vartaryan adnda bir Ermeni
tarafndan ldrlmtr. Siyasi ilerde sz geen otorite sahiplerinden Doktor Bahaeddin
akir de darda byle sinsi bir kuruna kurban gitmi, Dr. Nzm, Cavid, Kara Kemal ise
Gazi Mustafa Kemal Paaya kar zmir'de hazrlanan suikast dolaysyla aslmlardr. Bu
ekilde ttihat ve Terakki reisleri olaand bir lmle hayata gzlerini kapamlardr.
Bu kiilerin tecrbesizlikleri ve kskan vatanseverlikleri nedeniyle btn faaliyetleri
memleket zararna sonu vermitir. lk Merutiyet'te byk ve iyi niyetler ve samimi
fedakrlklarla ortaya atldklarna phe yoktur. Fakat izledikleri yol ve kapldklar
ihtiras, memleketi ykmtr.
Ahmed Rza Bey'e gelince: Uzun sre Mebusan ve Ayan meclisleri bakanl yapm olan
bu kii bir hastahanede lmtr.

AVRUPA'DAK TRKLER FAALYETLER

Mondros Atekesi'nin imzalanmas ve bunu izleyen elim olaylar, svire'deki Trkleri

byk bir kedere ve mitsizlie drmt. Avrupa gazetelerinin aleyhimizdeki yaynlar
pek ar ve stanbul'dan gelen haberler ise bsbtn ktyd. svire'de yaayan Trkler,
aralarndaki fikir ayrlklarn bir kenara brakarak byk tehlikeler geiren milli erefi ve
milli varl kurtarmak ve korumak azmiyle adeta el ele vermi, vatan davasnda
birlemiti. Orada toplanan bir avu Trk -genci, ihtiyar, muhalifi, yanda-, vatann
geleceini kurtarmak amacyla olumlu baz giriimlerde bulunmular ve birtakm arzular
glendirmilerdir.

svire'deki Trk Kongresi

Sabahaddin Bey, atekesin imzalanmasndan ksa bir zaman sonra Cenevre'ye gelmi ve
bizi bir toplantya armt. Amac, Wilson prensiplerini incelemek ve bunlara kar milli
karlarmz gz nne almak artyla aramzda bir birlik yaratmak, ak ve belirli bir
hareket hattn tespit etmekti. Bir iki konumadan sonra nihayet bir kongrenin
toplanmasna karar verildi. Bu amala Paris'ten davet edilen erif Paa da Cenevre'ye
gelmiti. "Metropol Oteli"nde toplanan bu kongreye Cenevre'de bulunan hemen btn
Trk vatandalar katlmlardr. Ltf Fikri Bey, kongrenin hazrlk konumalarna
katlmsa da, genel toplantya her nedense gelmemitir. Kongre reisliine Sabahaddin
Bey, ikinci reisliine de eski Dahiliye Nazr Reid Bey seilmilerdir. Daha nce
hazrlanan esaslar kongre heyetine bildirilmi ve hepsi uygun grlmtr. Kongre
kararlarnn z, Trk milletine haksz yere mal edilen harp sorumluluunu ortadan
kaldrmak ve Trklerin oturduu vatan paralarn, Wilson prensiplerine uygun bir ekilde,
Trk milletinin elinden kaptrmamak noktasnda toplanyordu. Bu karar metni, Wilson'a ve
dier tilaf devletleri bavekilleriyle hariciye nazrlarna ve svire'deki sefirlere sunulmu,
bu belgelerin kopyalar btn dnya gazete ve ajanslarna da gnderilmitir. Kongre, Trk
haklarnn savunulmas iin gereken her trl fedakrln yaplmasn ve bu amaca
ulamak iin, parti ve fikir ayrlklarna bakmadan, Trklk adna birleik bir cephenin
kurulmasn tavsiye etmi ve bu dorultuda yaplmas gereken giriimlerin yrtlmesi iin
Sabahaddin Bey'e yetki vermitir. Dier taraftan erif Paa da ayn ama dorultusunda
Paris'te gereken giriimlerde bulunacak, kongreyi Paris'te temsil edecekti.
Bu Trk kongresinden sonra o gnlerde Cenevre'de bulunan baz eski rejim adamlar,
zellikle Damad Ahmed Nami Bey'le, eski Serasker Rza ve eski Levazm reisi Afif
Paalar ve arkadalar ikinci bir kongre toplamak ve hanedann karlar adna birtakm
talepler ileri srmek giriiminde bulunmulardr. Bu giriime Sabahaddin Bey'in 1919
senesi Mart aynda Tribne de Geneve gazetesinde kan aklamas neden olmutur.
Sabahaddin Bey, bu aklamasnda, hanedandan sz etmeyerek, "Hilafetin Trkiye iin
gereksizliini" ve bu badan kurtulmann milli Trk karlarna daha uygun bir siyaset
olacan, milli duygu dnda, dini kaytlara tabi olmamak gerektiini ileri srmtr. Bu
aklamay gazete stunlarna yazan, svire gazetecilik leminde iyi bir mevkiye gelmeyi
baarm Hayati adnda bir Msrl Mslmand.

Sabahaddin Bey'in bu fikirleri Trkler arasnda bir hayli dedikodu uyandrm; ttihat ve
Terakki taraftarlarndan ve zmir tccarlarndan Nuri Bey'in de yardmyla yukardaki
ikinci kongrenin yaplmasna giriilmitir.
Bizler, bu hem mantksz hem de zamansz iddialarla Trkln gln bir mevkiye
dmemesi iin byle bir toplantnn yaplmasn gereksiz gryorduk. Bununla beraber
gen niversitelilerden Sadreddin Cell Bey kongre giriimcilerinin iddia ve taleplerine
gereken cevaplar vermi ve bu ekilde "Kongre" ad verilen bu toplant, zel bir konuma
niteliinden teye gememitir. Lozan'da yaplan baka bir kongre de ayn nitelikte
kalmtr.

"Trk karlarn Koruma Cemiyeti"

svire'de bunlar cereyan ederken galip tilaf ordular, atekes artlarna dayanarak,
stanbul'a ve memleketin belirli baz blgelerine askeri kuvvetler sevk etmilerdi. Ksa bir
sre sonra zmir facias patlak verdi. zmir'in Yunan ordusu tarafndan igali, her tarafta
olduu gibi, Cenevre'deki Trkler arasnda da pek derin bir heyecan uyandrd. Trk kalbi
en kutsal yerinden vurulmutu. Bu askeri karma, geici ve srf ihtiyati bir tedbir gibi
kabul edilemezdi. Yunan emelleri hepimizce biliniyordu. Hepimizi sarsan mthi felaket
acsna ramen birka arkada hemen bir araya toplanarak, "Trk karlarn Koruma
Cemiyeti" adyla bir tekilat oluturduk. Harun Alie, Dr. Fahri, Dr. Sedat, Sadri Cell,
Cevad, Hamza Osman, Hasan Sadi ve Yusuf Bey'ler, bu yeni tekilatn en aktif
yelerindendir. Bu oluum, daha nce kurduumuz cemiyetin yrtme komitesi niteliini
alm ve o cemiyet kurucularnn idaresi altnda ie balamtr. Amacmz, yararl yayn
yaparak, Avrupa kamuoyunu aydnlatmak ve milli haklarmzn korunmas davasnda Trk
milletinin her trl fedakrla hazr olduunu dnyaya anlatmakt.

"Trkn Hakk" Adl Brormz

Cemiyetin ilk ii Franszca bir bror yaymlamak oldu. Bunun ana hatlar aramzda
belirlenmi, yazlmas iini Sadri Cell Bey zerine almtr. Brorn ad le Droit du

Turc'tur (Trkn Hakk). Bror, ttihat ve Terakki hkmetini ve siyasetini eletirmekle

balyor, Trk milletinin sava sulusu konumunu kuvvetli kantlarla reddediyor; Trk
milletinin, zmir'in bir yabanc devlet idaresine gemesini kesinlikle kabul etmeyeceini ve
gerekirse zmir'i ve Anadolu'yu kurtarmak iin btn Trklerin tek bir fert kalncaya kadar
arpacan dnyaya haber veriyordu.
Bror ak ve kuvvetli bir dille yazlm ve baz ileri siyasi grleri ortaya atmtr.
rnein, bir yerinde aynen u satrlar vardr:
"...Eski Osmanl mparatorluu mntkaya taksim edilebilir:
1.

Dmanlarn da taht itirafnda olduu zere, Trk rknn yzde 70 nisbetinde bir

ekseriyeti haiz bulunduu merkez ve garb Anadolu;

2.

Yine Trk ve Krtlerin Ermenilere nazaran yzde 78 nisbetinde bir ekseriyeti haiz

bulunduklar ark vilyetleri;

Trkiye Asya'sn tekil eden bu iki mntkada Trkten bakas hkmran olamaz.
Buralarda Ermenistan hkmeti veya Yunan mstemlekesi kurmak gayri mmkndr.
3.

nc mntkay tekil eden Arabistan'a gelince: Bu mntka ahalisinin

ekseriyetini tekil eden Araplar -Trkiye'den ayrlmak arzusunu sarih bir surette izhar
ederlerse- mstakil bir Arabistan veya birka Arap hkmetinden mteekkil bir
konfederasyon tesisi ve bu konfederasyonun Trk hkmetile birlikte bir ark Milletleri
Federasyonu' vcuda getirmesi kabil olabilir."
Bu brorde ileri srlen fikirlerin byk ksm, bugn birer gerektir. Trk milleti yabanc
boyunduruu altnda yaamaktansa, lm gze aldn ve bamszl iin hibir
fedakrlktan ekinmediini stiklal Harbi'nde btn dnyaya kantlam; Mustafa Kemal
gibi inklap bir dahinin idaresi altnda ayaklanan millet, milli erefini ve milli varln
korumu, vatan topraklarn eitli istilaclarn ellerinden kurtarmtr. Arap lkeleri
hakkndaki iaret de bugn bir gerektir. "Dou Milletleri Federasyonu" fikri, yani ArapTrk ibirlii de, bir hayli ilerlemi bulunmaktadr. Brorde Trk nfusu 16 milyon olarak
gsterilmitir ki, bu da, birinci nfus saymnn verdii rakama ok yakndr.
Bununla birlikte bizim btn bu yaz ve almalarmz kuru temenni ve teorilerden
ibaretti. Bunlar gerekletiren, Trk milletini esaretten kurtaran, millete yeni hayat

ufuklarn aan Atatrk'n esiz azim ve iradesi olmutur. Trk milleti erefini ve varln
ona borludur.

Avrupa'da Dier Trk Yaynlar

Bizim bu yaynlarmz baka yaynlar izledi. Reid Saffet Bey Kara emsi imzasyla
birok bror yaymlad ve Trk haklarn pek esasl bir ekilde savundu. Keza
eyhlislamzade Muhtar Beyle o sralarda Cenevre'ye gelen Mehmed Ali Tevfik Bey
yaynclk alannda almlar ve Avrupa'da Trkn sesini ykseltmeyi baarmlardr.
Ayn ii Paris'te Dr. Nihad Read Bey yapm, Osmanl aznlklarnn Avrupa'daki kindar
propagandalarn rtmek zere, baz arkadalaryla beraber, birok bror yazmtr.

Dr. ihad Read Bey'in nemli Bir Hizmeti

Burada zmir igali zamannda Dr. Nihad Read Bey'in milli davaya yapt nemli bir
hizmetini kaydetmeden geemeyeceim:
zmir'de cereyan eden igal musibetinin incelenmesi iin Amerika hkmeti adna General
Bristol, ngiltere adna General Harrington, Fransa adna General Charpy ve talya adna da
General Monbelli zmir'e gitmiler, Yunan taknlna ahit olduklar gibi, zmir ve
evresinde Trk ounluunun oturduuna kanaat getirmiler ve bu sonucu kendi
hkmetlerine bildirmilerdi. Fakat bu rapor gizli tutuluyor ve Trklerin haberdar
olmamasna dikkat ediliyordu. Doktor Nihad Read Bey bir Fransz dostu araclyla rapor
suretini elde etmi ve Hilliahmer'de alan Doktor Adnan Bey'in araclyla stanbul
hkmetine bildirmitir. O sralarda Anadolu'nun temsilcisi saylan Harbiye Nazr
Mersinli Cemal Paa ile Harbiye Mstear smet Bey bu baardan memnun kalmlar,
raporun bir suretini hemen Anadolu'ya gndermilerdir.
Ayn zamanda Sadrazam Ali Rza Paa, Hariciye Nazr Reid ve Harbiye Nazr Mersinli
Cemal Paa'lar Anadolu harekt lehinde yaynda bulunmas iin Doktor Nihad Read
Bey'e Paris'e gitmesini teklif etmilerdir. Doktor Nihad Read Bey'in Paris'teki almasna

Hind Hilafet komitesinin katlm sayesinde Fransa'da lehimize doan cereyan, bir sre
sonra George Leyque gibi ahsiyetlerin gayretiyle ngiltere'ye de gemi, 1921 senesi
balangcnda Bekir Sami Bey bakanlndaki Cami, Yunus Nadi, Husrev ve Zeki
Beylerden oluan bir heyetin Londra'ya davetine vesile vermitir. u kadar var ki,
grmeler istenilen sonuca vardrlamam, hatta daha sonra Yusuf Kemal Bey
bakanlnda Londra'ya giden ikinci heyet de "Misak Milli"de srar gsterdiinden o
zaman da bar salanamamtr. Ancak, byk zafer elde edildikten sonradr ki, 1922
senesinde smet Paa, Lozan Konferans'nda Trkn hakkn tantm ve barn
salanmasn baarmtr. Doktor Nihad Read Bey, Lozan Konferans'nda basn temsilcisi
sfatyla hazr bulunduu gibi, Londra'ya giden dier iki heyete de katlmtr.

ATEKES YILLARIDA STABUL

Avrupa basnndaki Trk dman yaynlarn mthi yaygara ve iftiralarla alp yrd ve
Trkn sesi boulmu, Trk hakk korumasz kalm sanld bir anda Mustafa Kemal
Paa stanbul'dan ayrlarak Anadolu'ya gemi, Avrupa'nn lme mahkm ettii vatan bu
feci sondan kurtarmak iin milli mdafaa hazrlklarna balamt. Artk btn dnya
gazeteleri stunlarnn byk ksmn Trkiye'nin durumuna ve zellikle Mustafa Kemal
Paa'nn hayat ve gemiine ait uradan buradan toplayabildikleri bilgilere ayryorlard.
Mustafa Kemal Paa'nn Anadolu'ya gidii, Avrupa basnnn aleyhimizdeki ifadelerinde
bir deiiklik yapmamt. Fakat, Trkiye haberleri gnn en nemli konusu olmu, hatta
baz gazete stunlarnda lehimize eilimli bir gr belirmeye balamt. Avrupa'da
Trkn ldne inananlar oktu. Bu haber btn bu dnceleri altst etmiti. imdi
bilakis Trkn, erefini kirletmek isteyenlere kar kolay kolay boyun emeyeceini, vatan
topraklarn ve bamszln feda etmektense bir harp meydannda kahramanca arparak
kannn son damlasn aktacan syleyenlerin says bir hayli artmt. Bizim
bulunduumuz Cenevre ehrinde aydn tabakalarn byk ksm, baz gazeteciler ve
zellikle niversite evrelerinde Trkiye hakkndaki bu yeni gr olduka yaylm;
gazete stunlar Anafartalar kahramannn hayatn, ahsiyetini ve askeri stnln
anlatan yazlarla sslenmeye balamt. Tabii aleyhimizde yayn yapanlar da vard; hatta
bunlarn bir ksm ii bsbtn aztm, yaygaralarna daha irkin bir ton vermiti. Fakat,

ne de olsa gazetelerin hemen her gn bizden bahsedileri ve hele Mustafa Kemal Paa gibi
azim ve kudret sahibi bir askerin milli mdafaa mcadelesinin bana getiini haber
vermeleri, birok Avrupaly hakkmzda baka trl dnmeye sevk etmi; Trk
kahramanl yine herkesin dilinde dolamaya balamt. Bu da -o kapkara gnlerin
mthi mitsizlii iinde- hl gurbet ellerinde bin bir dert ve hasret alaryla boua
boua yaayan bizler iin byk bir teselli kayna olmutu. Cenevre gazetecileri arasnda
baz tandklarm vard; bunlara Anafartalar kahraman hakknda ben de bildiklerimi
anlatmtm. Artk hakkmzda gazetelerde bambaka bir ilgi uyanmt.

Harpten Sonra stanbul'a Dnmz

te bu ruh hali iinde ve br sayfalarda topluca anlattmz ilerle urar dururken,

dier taraftan vatana dnme giriimlerinden de geri kalmyorduk. Fakat bu i, o gnlerin
artlar iinde olduka g bir meseleydi. Harp sonras devresinin pek doal yolculuk
glklerinden baka bir de stanbul'a gelebilmek iin oradaki tilaf devletlerinin
komiserlerinden izin ve onay almak gerekiyordu. Btn bunlardan baka Sabahaddin Bey
ve dostlar iin yeni birtakm zorluklar da ortaya kmt.

Tevfik Paa'nn Sabahaddin Bey'e Bir Mektubu

ttihatlar iktidar makamn terk ederek memleketten ayrldktan sonra Sultan Vahidettin
Sadaret'e Tevfik Paa'y getirmiti. Tevfik Paa, memleketini seven, temiz ve tecrbeli bir
vezirdi. Sadaret'e geldikten sonra byk bir zveri duygusu ve yksek bir vatani
dnceyle ve Satvet Ltf Bey'in araclyla Sabahaddin Bey'e bir mektup ve bir de ifre
gndermi; kendisinden vatann bu zor anlarnda siyasi yardm ve destek istemiti.
Mektubun ieriine gre, hkmet, Sabahaddin Bey'i imparatorluk adna tilaf devletleri
diplomatlaryla temas konusunda serbest brakyor, siyasi akmlar ve Trk karlarn
ilgilendiren durumlar hakknda aydnlatlmasn rica ediyordu; bundan baka memleket
adna yararl kabul ettii takdirde hemen stanbul'a dn meselesini de Sabahaddin
Bey'in kararna brakyordu. Bu temenni ve iaretler, gerekten temiz kalpli bir devlet

adamnn dnecei eylerdi. Sabahaddin Bey, ieride ve darda hret kazanm,

memleketi iin senelerce mcadele etmi ve zellikle Trkiye'nin Dnya Harbi'ne
karmasna alenen aleyhtarlk etmi ve bu uurda bir hayli uram, temiz ve lekesiz bir
Trk dnr ve Avrupa'da da tannm yksek bir ahsiyetti. Vatann geirmekte olduu
o byk tehlike anlarnda nemli ve etkili hizmetleri olabilirdi. Sabahaddin Bey, ihtiyar
sadrazamn bu sayg, vatan sevgisi ve fazilet rnei mektubunu alr almaz derin bir
heyecana kaplm, elinden geleni yapmak azmiyle hemen ie sarlmt.

Damad Ferid Paa'nn Aleyhimizdeki Giriimleri

Fakat ksa bir sre sonra Tevfik Paa, Sadaret'ten ekildi. Onun yerine Sadaret
sandalyesine Damad Ferid Paa geti ve durum birdenbire deiti. Yeni Sadrazam, Prens
Sabahaddin Bey'in stanbul'a gelmesini istemiyordu. Hatta tilaf devletleri komiserleri
nezdinde bu dne engel olmak gayretiyle giriimde bile bulunmutu. in daha garibi,
atekesten evvel svire'ye gelen Sabahaddin Bey'in kz Fethiye Hanm iin de Ferid Paa
ayn davran gstermi, gen bir kzn stanbul'a girmesinden korkmutur. Bereket versin,
bu mevkii dkn Paa'nn yzne gzne bulatrd Paris seyahatinden dnnde
svire'ye urad zaman Fethiye Hanm'n stanbul'a hareketi salanabildi. Bir sre sonra
da Sabahaddin Bey'in stanbul'a girmesine izin verilmitir.
Burada u noktay da ekleyeyim ki, Ferid Paa bu svire seyahati srasnda, daha nce
Tevfik Paa'nn Prens Sabahaddin Bey'den bekledii hizmeti eski Dahiliye Nazr Reid
Bey'e brakm ve sz konusu bu grevi kabulle stanbul'a dnnden nce Paris'e giderek
gereken giriimlerde bulunmutur.

Sabahaddin Bey'in stanbul Gazetecilerine Demeci

Biz stanbul'a Roma yoluyla geldik. talya hkmeti Sabahaddin Bey'e kar byk
kolaylklar gstermi ve Hariciye Nazr Kont Sforza Trk siyaseti iin manevi yardm vaat
etmiti.

Sabahaddin Bey'den aldm baz zel talimatlarn uygulanmas iin kendilerinden nce
stanbul'a geldim. On be gn sonra gelen Sabahaddin Bey (8 Ekim 1919) daha vapurda
gazetecilerin grme talepleriyle karlat. Tabii bu talepleri reddedemezdi, memleket
onu da dinlemek istiyordu. Sabahaddin Bey'in gazetecilere verdii deme "istilaya maruz
kalan bir memleket, kendini savunmak iin silaha sarlmak zorundadr." tarzndayd.
Sabahaddin Bey, bu demeciyle Anadolu'da ekillenmekte olan isyan hareketini doru
bulduunu aka ortaya koymu oluyordu. Bu ak szler, stanbul evresinde memnunluk
uyandrm, yalnz ttihat ve Terakki hkmetine muhalefetle nlenmi reisler zerinde
kt bir etki yapmt. Saray ileri gelenleri ve hatta hkmdar da ayn duygu iindeydi.

Atekes Dneminde stanbul'daki Anari

stanbul anari halindeydi. Atekesin ardndan ounluu ttihatlardan oluan

elemanlarn dzenledii bir mitingde Amerika mandasn istemek hevesine dlm,
Wilson prensiplerinden medet umulmutu. ngiltere Sefareti mensuplarndan Msy
Fero'nun himayesinde hareket eden Sait Molla'nn kurduu "ngiliz Muhipleri Cemiyeti"
de ngiliz taraftarl maskesi altnda faaliyete gemi; onlardan yardm grmek midine
kaplmt. Hkmet ileri -ve hatta saray- ngiliz subaylarndan Maxwell'le Yzba
Bennet'in ellerindeydi. Mebusan Meclisi mttefiklerin kararyla kapatldktan sonra, ttihat
ve Terakki'nin belli bal elemanlar veya memleket savunmasna elverili addedilen
ahsiyetler toplanm, bir hamlede Malta'ya srlmt. Bu srgnler arasnda kr
Kaya, Mithat kr, Kara Kemal, Sleyman Nazif, demi merkeziyet muhalefetinin
aababas Hseyin Cahid, Hamidiye svarisi Rauf, Ahmed Emin Beylerle hsan Paa,
Ubeydullah Efendi ve daha pek oklar vard. Hatta bask hareketi bu kadarla kalmam,
bir ara stanbul'un igali ilan edilmi, bu mnasebetle grevini yerine getiren baz Trk
askerlerinin lmne neden olan 16 Mart facias yaratlmt.

Atekes Dneminde stanbul Basn

O srada basn da birok deiiklie uramtr. ttihat ve Terakki organlar yava yava
sahneden ekilmi, yerlerini yeni fikirli gazeteler igal etmiti. Mahmud Yesari Bey'in yaz
yardmyla kan Nizam gazetesi saray entrikalarna kar teyakkuz halinde bir cephe
tutmutu. Daha sonralar Ref Cevad ve Pehlivan Kadri Bey'lerin sahip bulunduklar
Alemdar ve Ali Kemal Bey'in bayazarlk yapt Sabah gazeteleri stanbul hkmetine
taraftar bir izgi izlerken, Necmeddin Sadak ve Falih Rfk Bey'lerin idare ettikleri Akam
gazetesiyle Babanzade kr Bey'in Tercman Hakikati ve Ahmed Cevdet Bey'e ait
ikdam gazetesinde Yakup Kadri Bey Anadolu harektna eilimli bir tavr almlard.
Serbesti gazetesi de kyordu.

Atekes Dneminde Parti Hayat

stanbul'da, ken imparatorluun eski merkezinde, yeni yeni isimlerle birok zmre
olumu veya baz kiiler bir grup halinde bilinmeyen herhangi bir fikrin taraftar olarak
grnmeye balamlardr. "Hrriyet ve tilaf Frkas" zamann ve durumun temelden
deitiini bir trl anlayamamt. Eski kurucularndan bazlar, zellikle Mahir Said Bey,
bu frka programnn, eitli unsurlardan meydana gelen imparatorluun hrriyet ve adalet
prensiplerine uygun olarak srdrlmesi iin yapldn, halbuki memlekette imdi hemen
hemen Trkten baka unsur kalmadn, yeniden siyasete atlrken milliyet esasnn
nemle dikkate alnmasn tavsiye etmilerdi. Bu kiiler bu nemli noktay dikkate
almayarak yalnz kin ve garaz dorultusunda hareket ettiklerinden frkann ikinci
oluumuna katlmamlardr. Hatta ortalktaki ikilii gidermek iin Mahir Said Bey yalnz
bu kayt ve artla seip ald vatanseverlerle "Milli Ahrar Frkas"n kurmutu. "Hrriyet
ve tilaf Frkas" ilk oluumunda olduu gibi, bu defa da eitli kiilerin etkisi altnda
birtakm ahsi mcadelelere sahne oluyordu. Bu meyanda en ok Lider Sadk ve
Gmlcineli smail Bey'lerle Hoca Sabri Efendi sivriliyordu. Konyal Zeynelbidin Efendi
nargilesini ierken her tarafn grne nmayikr davranmak yoluyla frka genel
kurulunu istedii ekilde ynetmeye abalyordu.
Bunlardan baka topu livas Ferid Paann temsil ettii "Sulh ve Selmet Frkas" da ye
toplamaya balamt. Bu ad, daha Umumi Harp iinde Ankara'da srgn bulunan Satvet
Ltfi ve arkadalar ehsvarzade Hac Bey, Hoca Mfid Efendi ve Mustafa Kemal Bey'ler

tarafndan gizli olarak kurulan bir tekilata aitti. Yeni kurulan frka, "Sulh ve Selmet"
adn gereksiz olarak almt. Bir de Amasya Milletvekili smail Hakk Paa ile Hoca Fazl
Efendi, Hseyin Hicabi Bey ve daha birka kiinin giriimiyle oluan ve 1334 senesinde 49
maddelik bir program yaymlayan "Selmeti Osmaniye Frkas" ortaya kmt. Ayn sene
iinde 94 maddelik bir programla varln ilan eden, fakat ne kurucular ne de yeleri
bilinmeyen "Osmanl Hrriyetperver Avam Frkas" diye bir siyasi oluum daha tremiti.
Bunlardan baka ii snfna ve zellikle Zonguldak kmr iilerine dayanan bir sosyalist
frkas da kurulmutu. Bu oluum sosyalist Hseyin Hilmi Bey'in bakanl altndayd ve
tirak adl bir de gazetesi vard.

Trk Olmayan Unsurlarn Bozgunculuklar

Atekes gnlerinde btn eski yaralar yeniden tazelenmi; Rumlar, Ermeniler, Araplar
hatta Krtler ayr ayr siyasi merkezler kurarak bulank suda balk avlamaya, byk
hayaller beslemeye balamlard. Vaktiyle Araplarn "L merkeziye", Arnavutlarn
"Bakim" kulpleri gibi imdi de Krtler ve dierleri buna benzer birtakm ayrlk
yuvalarn kurmulard. Krt hlyas dou snrlarndan Sakarya'ya kadar dayanyordu. Bu
geni ktada bamsz bir Krdistan hkmeti tasavvur ve kendilerine milli bir bayrak bile
kabul eden bu bozguncularn belli bal yzleri Hamdi ve Mustafa Paa'larla Bedirhani
Emin, Celdet ve kardeleri, Doktor kr Mehmed, Mevlnzade Rifat, Seyyid Abdlkadir
ve Memduh Selim Beylerdi. Yeri gelmiken unu da kaydedeyim ki, Babanzade Zihni Paa
btn srarlara ramen, bu Krt hareketine katlmamt. Krt istiklali fikrini dorudan
doruya ngilizler himaye ediyor, ngiltere Sefarethanesi mensuplarndan Doktor Fero bu
harektn odak noktasn oluturuyordu. Hatta Fero'nun ve Rum Patrikhanesi'nin
araclyla Yunan hkmetinden para alnm, Dou illerinde isyan karmak ve
Krdistan'da bir tekilat kurmak zere Badat'a bir heyet gitmiti. Bu heyet Sleymaniye
evresinde bal bana bir idare tesis eden eyh Mahmud'dan yz bulamam, bo elle geri
dnmtr. Daha nce Diyarbekir'e kadar giderek ayn giriimde bulunan Bedirhani
Celdet de ayn akibete uramt.
Aznavur'a "paalk" rtbesi verilerek erke gnllleri oluturulmasndan sonra stanbul
hkmetinin emirlerini tanmamaya balayan zmit mutasarrf erke brahim, Kuvay

nzibatiye kta kumandanlarndan Bekir ve Yunan kkrtmasna kaplan daha baz

entrikaclar Adapazar ve evresinde milli bir erke teekkl oluturmaya
uramlardr. Hatta Beikta'ta bugnk Halkevi binasn "erke Taavn Cemiyeti" ad
altnda merkez kabul etmilerdi.
Mesele bu kadarla bitmi olmuyordu. Yunan ve ngilizlerin himayesine gvenen
Pontosular da Giresun merkez olmak zere bir hkmet tekiline girimiler ve hatta daha
nceleri okul olarak ina ettikleri byk bir binaya Pontos bayran ekmilerdi. Bereket
versin bu ihanet hemen yerinde sndrlm ve belirli kstahlar iddetle
cezalandrlmtr.

D Dmanlar ve teki Gericiler

Antalya ve Zonguldak, Mttefiklerce talyanlara vaat edilmi; Adana, Franszlara hediye

edilmi ve Dou illerinde bamsz Ermenistan kurulmas tasavvur olunmutu. Yani Trk
vatan gayri meru miraslar arasnda bllerek kutsal topraklarmz zerinde yeni yeni
hkmet emalar oluturulmak istenmiti. Her biri benliimizi sarsmaya ayr ayr kabiliyet
gsteren bu tehlikeler yetmiyormu gibi, bir de halife adna milleti aldatmaya alan
trediler ortaya kmt. Bolu mutasarrflna atanan Osman Nuri adnda birisi o evrede
milli kuvvetlere kar dmanca bir cephe alm, sonuta yenilerek stanbul'a dnmek
zorunda kalmt. Bu hareketin irkinliini sonradan anlamaya balayan maiyet
kumandanlarndan Yzba Mehmed Bolu, stiklal Harbi'nin bitiminde cezalandrlma
korkusuyla akln oynatmtr.
Sivas valiliine tayin edilen eski Kayseri Mebusu erknharp kaymakamlarndan Ali Galip
Bey emrine bir askeri kta ve topu kuvvetleri verilerek Sivas'ta yaplmas kararlatrlm
milli kongre toplantlarnn engellenmesine allmtr. Birok vatandan ackl ekilde
lmne neden olan Konya isyan da bunlar arasndadr.
Btn bu olumsuz harekt, Anadolu eraf ad altnda Yldz Saray'na misafir edilen
birka gerici tahrik ediyor ve hkmet bu faziletsiz eraftan ald kuvvetle haksz yere
Trk kan dklmesine alet oluyordu.

Ferid Paa hkmetiyle "tilaf Frkas" arasnda sz ve z birlii yoktu. Marur paa her
kudreti kendi ahsnda toplam bulunuyor; gvenmek zorunda olduu frkann varlna
nem vermiyor, Osmanl mparatorluu'nu, Sultan Vahdettin'in istekleri dorultusunda
idare etmekten ve tilaf devletlerinin btn arzularn yerine getirmekten baka bir ey
dnmyordu. Hkmet gazeteleri irkin bir mahiyet almt. Sabahaddin Bey'in dn
srasnda kendisinden byk bir samimiyetle sz eden baz gazeteler, yava yava Ferid
Paa'nn telkiniyle dil deitirmeye balamlard. Yakup Kadri Bey, ikdam gazetesinde
yazd bir bamakaleyle Sabahaddin Bey'in mesleini ve dncelerini ak ve gzel bir
ekilde anlatm, kendisinden beklenen hizmetin nemini belirtmi, halk birlemeye ve
belirli bir hedef etrafnda toplanmaya davet etmiti. O sralarda bilinli ve temiz yrekli bir
Trk aydnndan beklenen hareket ancak bu olabilirdi. Halbuki muhalefet adna
Sabahaddin Bey'i savunmalar gereken bazlar, Ferid Paa'ya yaranmak iin birliin
zorunlu olduu o nazik gnlerde Sabahaddin Bey'i eletirmek yoluyla ortala fesat
tohumu ekmilerdir.
Dier taraftan Ferid Paa da Sabahaddin Bey'i padiaha "cumhuriyeti" diye tantm,
sultann ona kar gvenini nceden sarsmak iin elinden geleni yapmtr.
Sabahaddin Bey, zaten teden beri hanedan sevmezdi, sarayn semtine hibir zaman
uramamtr. Bu yzden sarayn izledii siyaseti de yakinen bilmiyordu. Hkmetin
gvenine sahip olmadndan, bu bakmdan da siyasi akmlarn tamamen yabancs ve
dolaysyla bu akmlar etkileme gcnden yoksundu. Bununla beraber savunma ve
direnme fikrinin taraftan olduundan btn varlyla Anadolu'ya yardm edilmesini
istiyordu. Hatta Ktahya'nn Yunanllar tarafndan zapt zerine Mustafa Kemal Paa'ya bir
telgraf ekmi, bu geici baarszln milletin direni kudretine ve hakkn son zaferine
olan gvenini sarsmadn aka bildirmitir. Bu gayeye hizmet amacyla, onlara byk
bir deer vermemekle beraber, tilaf devletleri temsilcileriyle ahsi ilikiler kurmay ve
srdrmeyi gerekli gryor ve buna gre bir hareket hattnn takibini yerinde buluyordu.
Sabahaddin Bey'in "tilaf Frkas"yla alakadar olmamas ve reisleriyle hi temasta
bulunmamas muhalifleri ok hiddetlendirmiti. Onlarn gznde Sabahaddin Bey bir
Kuvay Milliyeciydi. Gerekten Sabahaddin Bey, gnden gne ekillenen Kuvay Milliye
tekilatn ilgiyle izliyor, fakat Anadolu'ya gitmesine sal izin vermiyor, gereinde
siyasi bir hizmet iin stanbul'da bulunmasnn daha yararl olacan sylyordu.

"Cumhuriyet"in lan

stanbul atekes yllarnda trl trl siyasi entrikalara sahne olmutur. Sultan Vahdettin ve
Damad Ferid Paa kendi ahsi ihtiraslarnn kurban ve yabanclarn emellerine kr
krne alet olmulardr. Fakat Trk stanbul'un en byk ounluu, btn o irkin ve kirli
ihtiras adiliklerinden uzak kalm, tam bir Trklk bilinci ve temiz bir vatanseverlik
heyecanyla milli mcadeleye elinden gelen yardm yapmtr.
ttihat ve Terakki muhaliflerinin hemen btn ileri gelenleri stanbul'da toplanm
bulunuyordu. Bunlarn bir ksm, Sultan Vahdettinle Damad Ferid Paa'nn tuttuklar
yoldan nefret ediyor, vatann bu en tehlikeli annda sarayn yaratt ikilii ortadan
kaldrmak amacyla urap duruyordu. urasn da kaydedeyim ki, Damad Ferid Paa
hkmetlerinin yeleri arasnda bile onun siyasetini doru bulmayanlar vard. rnein, bir
dnem Damad Ferid Paa hkmetinde Dahiliye Nazrl yapan Reid Bey bunlardan
biriydi. Bu kii, Gebze'deki Kuvay Milliye'ye kar asker sevk etmek gerei hakknda
kendisini ikna etmeye alan skdar mutasarrf Ziver Bey'e u cevab vermitir:
"Aldanyorsunuz; grnz yanltr. Ben Avrupa'dan yeni geldim. Edindiim kanaat,
Avrupallarn bizi mahvetmek istedikleri merkezindedir. Bu durum karsnda 'Kuvay
Milliye' veya 'stanbul hkmeti' diye birbirimizi yemektense el ele vermeli ve yardma
hazr bulunan Franszlardan yardm salayarak, Yunanllarn topraklarmzdan atlmasna
almalyz. Ve illa baka felah yoktur."
Reid Bey bu szleri syledii anda, ben de yannda bulunuyordum. O srada Gebze
kaymakamydm. ehri igal eden gnll kumandan Ruen Bey'le anlam ve aramzda
kararlatrlan esaslar dahilinde almak zere stanbul'a gelmitim.
Bu amala Doktor Abdullah Cevdet, Mahir Said, Hakk Halid, Kemal Mithat ve daha
tannm baz kiilerden oluan bir grup kurulmu ve Prens Sabahaddin Bey'in Sadaret'e
getirilmesi iin bir de dileke hazrlanmt. Dilekeyi Sultan Vahdettin'e sunmakla
Abdullah Cevdet ve Mahir Said Bey'ler grevlendirilmilerdi. Sultan Vahidettin'in
batabibi Read Paa, Yldza giden bu delegeleri uyarmaya kalkm; "cumhuriyeti"
addedilen Sabahaddin Bey'in istenmesinin olumsuz etki yaratacan ileri srm ve

ihtiyaten Ferid Paa'nn adnn da dilekeye eklenmesini telkin etmitir. Bu delegeler

dilekeye Ferid Paa'nn adnn da eklenmesini zorunlu bulmulardr. Bu bavuruya uygun
olarak Sadaret'te deiiklik yaplmt, fakat Ferid Paa yine Sadaret'e getirilmiti.
Ferid Paa'nn yolsuz hareketlerini nlemek iin gerekleen ve sonusuz kalan bu giriim,
senelerce nce gen yalarnda vatan mcadelesine atlm olan bu "Jn Trk"lerin en son
siyasi hamlesi olmutur. Fakat, bu gibi faaliyetlere artk gerek kalmamt. Az bir sre
sonra, Trk ordular Gazi Mustafa Kemal Paa'nn iaret ettii ynde ilerlemi ve Yunan
askerlerini denize dkmt. Bu zaferin ardndan Sultan Vahdettin, Sadrazam Damad
Ferid Paa ve uaklar stanbul'u terk etmek zorunda kalmlardr. Lozan Antlamas'nn
imzalanmasndan sonra da, Byk Millet Meclisi hilafet ve padiahln kaldrlmasyla
Cumhuriyetin ilanna karar vermitir. Prens Sabahaddin Bey ise, -srf Osmanl hanedanna
yaknl dolaysyla- btn hayat boyunca saadet ve selameti iin ylmadan alt
vatanndan tekrar ayrlmak faciasna uramtr.

http://huysuzkitapci.com