T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2619

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1587

ELEKTRK MAKNALARI

Yazarlar
Yrd.Do.Dr. Ali hsan ANAKOLU (nite 1, 2, 5)
Yrd.Do.Dr. Abdurrahman NSAL (nite 3, 4, 6)
Yrd.Do.Dr. Niyazi Serdar TUNABOYLU (nite 7)

Editr
Prof.Dr. Doan Gkhan ECE

ANADOLU NVERSTES

i

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2012 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
Genel Koordinatr Yardmcs
Do.Dr. Hasan alkan
retim Tasarmclar
Yrd.Do.Dr. Seil Banar
r.Gr.Dr. Mediha Tezcan
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
Grafiker
Glah Ylmaz
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Elektrik Makinalar
ISBN
978-975-06-1275-6
1. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 4.000 adet baslmtr.

ESKEHR, Haziran 2012

ii

indekiler
nsz

....

1. Manyetik Malzemeler ve Manyetik Devreler.

iv

2. Elektromekanik Enerji Dnm Prensipleri

30

3. Transformatrler.

58

4. Asenkron Makinalar

84

5. Senkron Makinalar

..

6. Doru Akm Makinalar

110
..

140

7. G Elektronii ve Motor Srclerine Giri

iii

..

170

nsz
Elektrik makinalar endstriyel srelerdeki tm hareketli yaplarn temel elemanlardrlar. Endstriyel
lkelerde retilen enerjinin byk bir blm elektrik makinalarnn almasyla tketilmektedir. Bu
kitabn ilgili blmlerinde akland gibi elektrik makinalar ayn zamanda elektrik enerjisi retiminin
de temel elemanlardrlar. Bu nedenle, mhendislerin ve teknik elemanlarn elektrik makinalarnn
srelere uygun olarak seilmeleri, iletilmeleri ve bakmlar konularnda bilgi sahibi olmalar byk
nem tamaktadr.
Bu kitap iki yllk n lisans programlarna ynelik olarak temel dzeyde elektrik makinalarn ve alma
ilkelerini tantc ekilde hazrlanmtr. Matematiksel modellemeden olabildiince kanlarak rencinin
konuyla ilgili temellere younlamas amalanmtr. Kitap, elektrik makinalarnn alma prensiplerine
esas tekil eden manyetik devrelerin tantlmas ve elektrik makinalarnn temellerinin aklanmasyla
balamaktadr. ncelikle bu temel bilgilerin kazanlmasnn ardndan, transformatrler, genel olarak
endstride motor olarak kullanlan asenkron makinalar, enerji retiminde generatr olarak kullanlan
senkron makinalar ve kontrol kumanda sistemlerinde sklkla kullanlan doru akm makinalar en temel
dzeyde ele alnmaktadr. Son blmdeyse elektrik makinalarnn endstriyel srelerde ne ekilde
kontrol edildiklerini aklamak iin g elektronii devrelerine bir giri yaplmtr.

Editr
Prof.Dr. Doan Gkhan Ece

iv

Amalarmz


Bu niteyi tamamladktan sonra;
Manyetik malzemeler ve eitlerini sralayabilecek,
Manyetik malzemelerin davrann tanmlayabilecek,
Manyetik malzemelerin mknatslanma karakteristiklerini aklayabilecek,
Dorusal manyetik devrelerin zmn yapabilecek,
Sabit mknatsl devrelerin zmn yorumlayabilecek
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Manyetik Malzemeler

Manyetomotor Kuvvet

Mknatslanma Karakteristikleri

Ferromanyetik Malzemeler

Histerezis

B-H Karakteristikleri

Nve

Sabit Mknatslar

indekiler

Giri

Manyetik Malzemeler

Manyetik Devreler

Endktrler ve Endktans

Manyetik Malzemeler ve
Manyetik Devreler
GR
Manyetik alanlar ve bu alanlarla ilgili kanunlar ve kavramlar, elektrik makinalarnn alma
prensiplerinin temelini oluturur. ki temel kanundan birincisi Biot-Savart Kanunu, ikincisi ise Amper
Kanunudur. Elektromekanik enerji dnm yapan btn elektrik makinalarnn ve transformatrlerin
alma prensipleri, bu iki kanun ve dier elektromanyetik kanunlar ile kolayca aklanr.
Bilindii gibi elektromekanik enerji dnm yapan btn dner elektrik makinalar, motor veya
generatr olarak altrlabilirler. Motor almada, makinaya verilen elektriksel enerji mekanik enerjiye;
generatr almada ise, makinaya verilen mekanik enerji elektriksel enerjiye dntrlr. Bu
tanmlamalardan anlalaca zere bir elektrik makinas, biri mekaniksel dieri elektriksel olmak zere
iki farkl ortam birbirine balar. Manyetik alan, bu iki farkl ortam birbirine balamada nemli rol oynar
ve ortak ortam olarak nitelendirilir. Elektriksel enerjiyi dorusal hareketle mekanik enerjiye dntren
rle, kontaktr gibi cihazlarda da ortak ortam manyetik alandr. ekil 1.1de motor ve generatr alan
bir makina ve oluan manyetik alan prensip ema olarak gsterilmitir. Elektromekanik enerji dnm
prensipleri ve manyetik alann rol 2. Blmde anlatlacaktr.

ekil 1.1: Generatr ve motor alma prensip emalar ve ortak ortam olarak manyetik alan.

Makinalar iin gerekli manyetik alan oluturduumuz devreye manyetik devre ismini veririz. En
basit temel manyetik devre, manyetik alana ait kuvvet (ak) izgilerini tayan ve ferromanyetik (demir
zl veya elik) bir malzemeden iml edilen nve ile manyetik alan kayna olan sargdan meydana
gelir. Elektrik makinalarndan elde edilecek g, makinada oluturulan manyetik alann deeri ile doru
orantldr. Bu durumda, elektrik makinasnn performans hesabnda manyetik devresine ait bir zm
ortaya konmas iimizi kolaylatracaktr. Her elektrik makinasnn farkl nve yaplarna sahip olmas,
hatta bu yaplarn karmak geometrilerden olumas, bu devrelerin zmn zorlatrabilir. Ancak bu
devreler ile elektrik devreleri arasnda bir benzeim oluturulabilir ve basit bir edeer devre ortaya
konabilir. Elektrik devrelerine benzeim sonucunda, elektrik devreleri iin geerli olan btn kanunlar ve
teoremler, manyetik devrelerde de geerli olur.
Bir manyetik devre probleminin doru olarak zlebilmesi, nvede kullanlan manyetik
malzemeninin zelliklerinin ve manyetik alandaki davrannn iyi bilinmesine olduka baldr. Bu
blmde ilk nce manyetik malzemeleri, eitlerini, manyetik karakteristiklerini ve davranlarn
tanyacaz. Daha sonra manyetik devrelerin zelliklerini ve dorusal manyetik devrelerin zmleri
konularn ileyeceiz. Manyetik devrelere ait bir uygulama ile blm tamamlayacaz.

MANYETK MALZEMELER
Akm tayan bir iletken kendi etrafnda manyetik alan meydana getirir. Ortaya kan bu manyetik alan
iletkendeki serbest elektrik yklerinin (elektronlarn) hareketi ile ortaya kar. Manyetik alana ait kuvvet
izgilerinin yn sa ele kural ile belirlenir. ekil 1.2de grld gibi I akm tayan iletkeni,
3

baparmamz akm ynn gsterecek ekilde sa elimiz ile kavradmzda, drt parmamzn yn,
kuvvet izgilerinin ynn gsterir. B, manyetik ak younluunu gstermektedir.

ekil 1.2: Akm tayan iletkenin etrafnda meydana gelen manyetik alan ve bu alan ynnn sa el ile bulunmas.

letkendeki serbest yklerin hareketini atomik ortamda dnrsek, atomda ekirdek etrafnda hareket
eden elektronlarn da kendi etraflarnda bir manyetik alan oluturacan syleyebiliriz. O halde her bir
atomu bir mknats gibi dnebiliriz. Elektronun ekirdek atrafnda bir yrngede dnmesinin yannda
kendi etrafnda da dnmesi szkonusu olduundan, iki kk mknats oluaca grlecektir (ekil1.3).
Malzeme zerinde oluan bu kck mknatslardan ayn yne ynlenenlerin oluturduu blmlere
domen ad verilir. Bu domenlerin ynleri, harici bir manyetik alana maruz kalmam malzemede
geliigzel olarak ynlenmitir (ekil 1.3).

ekil 1.3: Bir elektronun ekirdek ve kendi etrafnda dnmesiyle oluan manyetik alanlar ve ayn yne ynlenen
atomlarn oluturduu domenler.

Eer bir malzeme harici bir magnetik alana maruz kalrsa, malzeme zerindeki domenler ayn yne
doru ynlendirilirler. Malzeme zerinde gzlenebilir bir manyetik alann olutuu grlr. Bu durumda
malzeme mknatslanm ve manyetik zellik kazanmtr. Malzemenin mknatslanma derecesi, bu
domenlerin ne oranda ayn yne ynlendiklerine baldr. Uygulanan harici alan ekildikten sonra
domenlerin nceki konumlarna dnmesi beklenir. Bu geri dn hzl bir ekilde olmaz, domenler yeni
konumlarn bir mddet muhafaza ederlerse, zerlerinde kalc mknatsyetin olutuu sylenir.
Domenlerin ynleniini ekil 1.4te grmekteyiz. stteki ekilde, malzemeye herhangi bir manyetik
alann uygulanmad durumu, alttaki ekilde ise belirtilen ynde bir manyetik alann uyguland ve
domenlerin buna gre ynlendii grlmektedir.

ekil 1.4: Domenlerin durumu: stte alan uygulanmam durumu, altta ise gsterilen ynde alan uygulanmas ile
domenlerin ynlenii grlmektedir.

Sabit (tabi) mknatslarn domen ynlerinin nasl olabilecei

hakknda bir fikir yrtebilirsiniz.

Manyetik Malzemelerin Snflanmas

Bir malzemenin dardan uygulanan manyetik alan iddeti ile mknatslanabileceini grdk. Malzemeye
uygulanan H manyetik alan iddetine karlk malzeme iersinde manyetik ak younluu deeri elde
edilir. Oluan manyetik ak younluunun genliini, malzemenin manyetik geirgenlik deeri ile
mknatslanma lt olarak tanmlayabileceimiz manyetik alnganlk deeri belirler. Uygulanan
manyetik alan iddetine karlk elde edilen manyetik ak younluu deerini aadaki gibi yazabiliriz:
(1.1)

B = H

Yazdmz eitlikte;
B:Manyetik ak younluu (Tesla, T),
:Manyetik geirgenlik (Henry/metre, H/m),
H:Manyetik alan iddeti (Amper/metre, A/m),
byklklerini gstermektedir. Bir malzemenin manyetik geirgenlik deeri, manyetik alnganlk ve
boluun manyetik geirgenlik deeri ile aadaki gibi yazlabilir:

= 0 (1 + m ) ( H / m)

(1.2)

0 = 4 10 7 (H / m) deeri boluun (yaklak olarak da havann) manyetik

geirgenliini, m ise boyutsuz olarak manyetik alnganlk deerini gsterir. Malzemelere ait greceli
Eitlikte

manyetik geirgenlik deeri ise, manyetik geirgenlik deerinin boluun geirgenlik deerine oran
olarak tanmlanr ve adaki gibi yazlr.

r =

=1+ m
0

(1.3)

Malzemelerin greceli manyetik geirgenlik ve manyetik alnganlk deerlerine gre, diamanyetik,

paramanyetik ve ferromanyetik olarak snfa ayrlmas mmkndr.
5

Diamanyetik Malzemeler
Diamanyetik malzemeler, uygulanan kuvvetli bir manyetik alan iddetine karlk ok zayf ve negatif
deerlikli manyetik alnganlk deeri gsterirler. Negatif deerlikli alnganlk gstermesi, manyetik alan
tarafndan hafife itilecekleri anlamn tar. Uygulanan alan kaldrldktan sonra kalc bir mknatsiyet
barndrmazlar. Periyodik tablodaki altn, gm, bakr, civa, bizmut ve karbon grafit gibi pekok element
diamanyetiktir. Bu malzemelerin yannda, su, tahta ve canl doku da diamanyetik malzemeler
kategorisindedir. Diamanyetik malzemeler kuvvetli bir alana maruz kaldklarnda havada asl kalrlar.
ekil 1.5de sabit mknatslar zerine konmu bir karbon malzemenin havada asl duruu grlmektedir.

ekil 1.5: Uygulanan manyetik alan ile havada asl kalm pirolitik karbon.

Paramanyetik Malzemeler
Paramanyetik malzemeler manyetik alan tarafndan zayfa ekilirler ve kk miktarda pozitif deerli
manyetik alnganlk gsteririler. Bu malzemeler scakla kar olduka duyarldrlar. Alminyum,
uranyum ve pilatinyum gibi paramanyetik mazlemelerin dk scaklklarda mknatslanmalar artar.
Dier paramanyetik malzemelere rnek olarak magnezyum, titanyum, tungsten, molibden ve lityum
saylabilir. Bu malzemeler ok dk manyetik alnganlk deerleri (10-5 gibi) sebebiyle manyetik
olmayan malzemeler olarak adlandrlrlar. Ayn zamanda greceli manyetik geirgenlik deerleri 1e
yakndr yani manyetik geirgenlikleri boluunkine yaklak eittir. Manyetik olmayan paramanyetik
malzemelere ait tipik mknatslama karakteristii (B-H karakteristii) ekil 1.6da gsterilmitir.

ekil 1.6: Manyetik olmayan (paramanyetik) malzemelere ait B-H (mknatslanma) karakteristii.

ekil 1.6daki karakteristik, paramanyetik malzemeye uygulanan manyetik alan iddeti deerlerine
karlk elde edilecek manyetik ak younluu deerlerini gstermektedir. Paramanyetik malzemelerin
6

manyetik geirgenlik deerinin yaklak 4 10 7 ( H / m) olduunu hatrlarsak, karakteristikten

deerlerinin buna karlk geldiini kolayca grebiliriz.

B
H

Ferromanyetik Malzemeler
sminden anlalaca zere arlkl olarak demir veya demir zl malzemeler olarak bilinmesine
karlk, nikel ve kobalt gibi malzemeler de ferromanyetik malzemelerdir. Kendi aralarnda yumuak ve
sert olarak da snflandrlrlar. Demir gibi yumuak malzemeleri mknatslamak kolay iken, nikel ve
kobalt gibi malzemeler zor mknatslanrlar. Ancak tersine demir kalc mknatsiyetini yitirme eiliminde
iken, dierleri mknatsiyetlerini koruma eilimindedirler. Ayn zamanda bu malzemeler sabit
mknatslarn fabrika ortamnda yapay olarak elde edilmesinde de kullanlrlar. Bu malzemelere ait B-H
karakteristikleri ve bunlarn elde edilmesi bir sonraki balkta anlatlacaktr. Tablo 1.1de manyetik
malzemelere ait karakteristik deerler zetlenmitir.
Tablo 1.1: Manyetik malzemelerin karakteristikleri.

Malzeme Tipi
zellik
Manyetik Alnganlk
Greceli Manyetik Geirgenlik
Kalc Mknatisiyet zellii

Diamanyetik

Paramanyetik

Ferromanyetik

m < 0 (10 5 )

m > 0 (10 5 )

m >> 0

r 1

r 1

r >> 1

Yok

Var, fakat zayf

Alminyum,
magnezyum,
kalsiyum, krom,
platin, tungsten

Var, gl

Bizmut, bakr, gm,

altn, kurun, civa,
gm, silikon

rnek Malzemeler

Demir, nikel,
kobalt

Mknatslanma (B-H ) Karakteristikleri

Diamanyetik malzemelerin mknatslanma karakteristikleri, uygulanan alan ynnn tersi ynde
mknatslanmalar sebebiyle, paramanyetik malzemeler iin verdiimiz karakteristiin (ekil 1.5) tersidir.
Burada ferromanyetik malzemelerin mknatslanma karakteristiklerinden bahsedeceiz. Ksaca B-H
karakteristii olarak adlandrlan bu karakteristikler, ksaltlm adndan da anlalaca zere, malzemede
elde edilen B manyetik ak younluu deerinin, uygulanan manyetik alan iddeti deeri H ile deiimini
verir. Bir manyetik devrede nve olarak kullandmz ferromanyetik malzemeye ait B-H karakteristii
basit bir deney dzenei ile elde edilebilir. Bunun iin ncelikle Amper kanununun bir manyetik devreye
uygulann ksaca grelim. ekil 1.7deki gibi kesit alan dairesel olan halka biimli bir manyetik nve
dnelim. Bu nve yapsnn zel ad toroiddir. Halka zerine N sarml bir bobin yerletirilmi olsun ve
bu bobin I akmn tayor olsun.

ekil 1.7: Ortalama yarap r olan, I akm tayan N sarml sargya sahip toroid. Halkay oluturduumuz nvenin
yarap ise d ile gsterilmitir.

Sarg akm tamaya balad andan itibaren nve iersinde B manyetik ak younluu elde edilir.
Bnin yn yine sa el kural ile bulunur. Sa elimizin drt parma sargdaki akm ynn gsterecek
ekilde nve kavrandnda, baparmamz oluan manyetik ak younluu vektrnn ynn gsterir.
Amper kanununun tanmna gre, bir manyetik devreye uygulanan H manyetik alan iddetinin, kapal bir
yol boyunca integrali, kapal yol iinde kalan toplam akm deerine eittir. ekil 1.7de halka iersinde
oluan B manyetik ak younluunu gstermek zere izilmi kesikli izgilerin r yarapn gsterecek
ekilde izildiine dikkat edelim. Bu izgilerin halkann dairesel dik kesitinin tam ortasndan getiini de
kabul edelim. Bu kesikli izgileri Amper kanunu iin kapal intgrasyon yolu olarak kabul edersek, bu yol,
sargnn N sarml olmas sebebiyle N tane I akmn iersine almaktadr. Bu durumda H manyetik alan
iddetinin bu kapal yol boyunca integralini aadaki gibi yazp, Amper kanununu bu devreye
uygulayabiliriz.

l H dl = NI

(1.4)

Toroidin sargsnn tad akmn doru akm olduunu kabul edersek, oluacak manyetik alan
iddeti vektrnn genlii sabit olur ve bu vektr integrasyon deikenimizi tanmlayan vektr ile ayn
yndedir. Bu durumda (1.4) eitlii aadaki gibi yazlabilir.

Hl = NI

(1.5)

Buradan bir manyetik devreye uygulanan manyetik alan iddeti deerinin,

H=

NI
l

(1.6)

olarak hesaplanabileceini grrz. NI deeri, devredeki toplam Amper-sarmdr. Bu deer sarg

tarafndan manyetik devreye uygulanan manyetomotor kuvvet (mmk) olarak tanmlanr ve birimi (Asarm/m) olarak da alnabilir. l integrason yoludur ve toroid iin bu yolun 2r ye eit olduu
grlmektedir. Dier taraftan A kesit alanna sahip bir ak yzeyden akan ak miktarndan, nvede elde
edilen B manyetik ak younluu deerini hesaplayabiliriz.

B=

d 2

(1.7)

Burada d yarapnn halkay oluturduumuz silindirik kesitli nvenin yarap olduuna dikkat
edelim. Manyetik ak younluunun birimi Tesladr ve T ile gsterilir. imdi halka zerine, nvede elde
ettiimiz ak miktarn lebileceimiz bir fluxmetre balarsak, nvedeki B manyetik ak younluunu
kolayca hesaplayabiliriz. Byle bir deney dzenei ekil 1.8de grlmektedir.

ekil 1.8: B-H karakteristiini elde etmek iin kullanlabilecek bir deney dzenei.

Ayarl reosta ile sargdan geirilecek akm deeri adm adm arttrlarak, her akm deerine karlk
gelen ak deerleri fluxmetreden okunur. Adaki gibi bir tablo hazrlanarak, uygulanan H manyetik alan
iddeti deerlerine karlk B manyetik ak younluunun deiimi izdirilir.

8

Tablo 1.2: N sarml, kesit alan

A = d 2 ve ortalama yolu l

olan toroid iin deney deer tablosu.

Adm

Akm (A)

H (A-sarm/m)

(Wb)

B (T)

I1

NI 1 NI 1
=
l
2r

I2

NI 2
l

B=

I3

NI 3
l

B=

Son adm.

Is

NI s
l

B=

B=

1
A

1
d 2

A
A

Deney sonucunda B deerlerinin H ile deiimi izdirildiinde nvede kullanlan malzeme iin
mknatslanma karakteristii elde edilir. Tabloda gsterildii zere, H manyetik alan iddetinin birimini
A/m deil A-sarm/m alndna dikkat ediniz. ekil 1.9da byle bir malzemeye ait B-H karakteristii
grlmektedir. Nve zerindeki sargnn doru akm ile beslenmi olmas sebebi ile elde edilen
mknatslanma karakteristikleri DC mknatslanma karakteristii olarak adlandrlr.

ekil 1.9: Deney sonucunda elde edilen tipik bir B-H karakteristii.

Elde edilen B-H karakteristiine baktmzda kabaca iki blgenin tanmlandn grrz. Dorusal
blgede B deerlerinin uygulanan H deerleri ile dorusal deitii, doyma blgesinde ise bu
dorusalln ortadan kalkt grlr. Doyma blgesinde, malzemeye uyguladmz H deerinlerinin
artna karlk B deerlerinin doru orant ile artmamas malzemenin doyduu anlamn tar. Sonu
olarak ferromanyetik malzemelerin mknatslanma karakteristikleri dorusal olmayan davran sergiler.
Dorusal blgede malzemeye ait manyetik geirgenlik deerinin (=B/H), doyma blgesindeki deerine
gre daha byk olaca grlmektedir. Bu sebeple manyetik devrelerin, malzemeler dorusal blgede
alacak ekilde tasarlanmasna dikkat edilir. Eer sarg doru gerilimle deil sinsoidal gerilimle
beslenirse, B-H karakteristii tek blgeli deil drt blgeli olarak elde edilecektir. Elde edilen bu
karakterisitik histerezis erisi olarak adlandrlr. Erinin drt blgede elde edilmesinin sebebi, sinsoidal
uyarmada akmn her periyotta yn deitirmesi ve buna karlk manyetik alan ynnn de yn
deitirmesidir. Eriler kapal bir evrim oluturur. Tipik bir histerezis erisi ekil 1.10da gsterilmitir.
9

ekil 1.10: Tipik histerezis erisi. ekil zerindeki oklar alan dei im ynn gstermektedir.

Sabit Mknatslar
Gnmzde motor ve generatrlerde manyetik alan kayna olarak sabit mknatslar yaygn olarak
kullanlmaktadr. Sabit mknatslarn mknatslanma karaktersitikleri sadece ikinci blgede tanmlanr.
ekil 1.11de baz sabit mknatslara ait mknatslanma karakteristikleri grlmektedir. Dorusal olmayan
davran gsteren bu karakteristikleri kullanarak zm yapma zorluu sebebiyle, karakteristikler
dorusallatrlarak zm yaplr. Manyetik devreler konusunda bu zm teknikleri anlatlacaktr.

ekil 1.11: Baz sabit mknatslara ait mknatslanma karakteristikleri.

Sabit mknatslarn fabrika ortamnda retildiine dikkat ekerek,

kullanlan maddelerin yksek scaklklarda mknatsiyet zelliklerini kaybettiini
belirtelim. Dolays ile bu mknatslar yksek scaklklarda kullanlmamaldr.
10

MANYETK DEVRELER
En basit manyetik devre, kapal devre oluturan ve ferromanyetik malzemeden iml edilen bir nve ile bu
nve zerine sarlm N sarml, I akm tayan bir sargdan oluur (ekil 1.11). Sargnn sarld yere bu
yerin karlndaki yere bacak, bu bacaklar birletiren ksmlara ise boyunduruk ad verilir. Ortadaki
boluk ise pencere bo luudur. Nvenin, aksnn ak ynndeki dik kesiti A ile aksnn nve
iersinde katettii ortalama yol ise l ile gsterilmitir.

ekil 1.12: En basit manyetik devre.

Mknatslanma karakteristiklerini anlatrken NI deerinin, manyetik devreye uygulanan mmk deeri

olarak tanmlandn grmtk. Sarg akm tamaya balad andan itibaren devreye bu mmk deerini
uygular ve devreden bir aks akmaya balar. Mmk, elektrik devrelerindeki gerilim kaynamzn emk
deerine, aks da akma karlk gelir. Bir elektrik devresinde akm nasl bir diren ile karlayorsa,
manyetik devrelerde de aks bir manyetik diren ile karlar. Bu karlatrmalarla, manyetik bir
devrenin bir elektrik devresine benzetilmesi mmkndr. ekil 1.12de verdiimiz manyetik devrenin iki
boyutlu bir gsterimi ile edeer devresi ve karlk gelen elektriksel benzeim devresi ekil 1.13de
gsterilmitir.


I
N

Yandan Grn

nden Grn
(a)


= NI

(b)

(c)

ekil 1.13: (a) En basit manyetik devrenin nden ve yandan grnleri. Taral alan nvenin dik kesitini gstermektedir.
(b) Edeer devre. (c) Elektriksel benzeim devresi.

Manyetik devrelerin bir elektrik devresine benzetilmesi bize, elektrik devrelerinde geerli olan btn
kanun ve teoremlerin manyetik devrelere de uygulanabileceini gsterir. Mesel ohm kanununu manyetik
devremize uygularsak aadaki eitlikleri elde ederiz:

= NI = Hl =

(1.8)
11

Burada (A-sarm) birimi ile devreye uygulanan mmk deerini, (1/H) birimi ile manyetik direnci
dier adyla relktans gsterir. Bir nveye ait relktans deeri ise aadaki eitlikle hesaplanr:

(1.9)

Sonu olarak elektriksel bir bykln karlk gelen manyetik bykl Tablo 1.3deki gibi
gsterebiliriz.
Tablo 1.3: Elektriksel ve manyetik byklklerin karlatrlmas.

Elektriksel Byklk

Manyetik Byklk

Akm, I

Manyetik Ak,

Akm Younluu, J

Manyetik Ak Younluu, B

letkenlik,

Manyetik Geirgenlik,

Elektromotor kuvvet, emk=IxR

Manyetomotor kuvvet, mmk=x

Diren, R =

l
A

Relktans, =

l
A

Benzeim tekniini kullanarak, bir manyetik devrenin edeer devresini elde ederek zm
kolaylatrabiliriz.
rnek 1:
ekil 1.13de verilen manyetik devre iin, aknn ortalama toplam yolu 10 cm., sargnn sarm says
1000 deerleri verilmitir. Sargdan geen akm 10 mA ve alma noktasnda nvede kullanlan
malzemenin greceli manyetik geirgenlii 4500 olduuna gre, nvede oluan manyetik ak younluu
deerini hesaplaynz.
zm:
Devremizi ve bu devremize ait edeer devreyi tekrar hatrlayalm.

I
N

= NI

Nvede oluacak manyetik ak younluunun,

B = H
olduunu biliyoruz. Verilenlerden devreye uygulanan manyetik alan iddeti deerini hesaplarz:

H=

NI 1000 10 10 3
=
= 100 ( A / m)
l
0.1

Eitlik (1.3)e gre malzemenin manyetik geirgenlik deerini hesaplayalm:

= 0 r = 4 10 7 4500 = 5.65 10 3 (H / m)
12

Bu deerlere gore nvede oluan manyetik ak younluu deeri aadaki gibi bulunur:

B = H = 5.65 103 100 = 0.565 (T )

rnek 1de aknn ortalama yolu ve malzemenin manyetik geirgenlik deerleri hazr olarak
verilmiti. imdi ise bize verilen bir manyetik devrede aknn ortalama yolunun nasl hesaplanacana
dair bir rnek grelim.
rnek 2:
ekilde verilen manyetik devrenin ortalama ak yolunun uzunluunu hesaplaynz. ller cm olarak
verilmitir.

10
I
N

30

10

10

40

10

zm:
Manyetik devrelerde aknn, nvenin tam ortasndan akt varsaylr. Bylece ak yolu iin verilen
llerden ortalama yol hesaplanr. Aadaki ekilde bunun nasl yaplaca anlatlmtr.

l
5

30

40

Yukardaki ekilde krmz ile gsterilen yol, hesaplayacamz ortalama ak yoludur. ekilden de
kolayca grlecei gibi, bir kenar iin pencere geniliine veya yksekliine, bacak veya boyunduruk
llerinin yarsn ilve ederiz. Toplam yol iin iki genilie ait, iki de ykseklie ait uzunluu
toplayarak hesabmz tamamlarz:

l = 2 (40 + 5 + 5) + 2 (30 + 5 + 5) = 180 cm = 1.80 m

rnek 2de verilen manyetik devrenin pencere ykseklii 40 cmye

kartlrsa ortalama ak yolu uzunluu ne olur?
13

ok Gzl Manyetik Devreler

Baz manyetik devrelerde birden fazla pencere ve birden fazla sarg olabilir. Bu durum ok gzl ve
birden fazla gerilim kaynann bulunduu bir elektrik devresine karlk gelir. Elektrik devrelerinde ok
gzl devrelere uygulanan zm yntemleri, manyetik devrelere de uygulanabilir. Byle bir devreye ait
rneimiz ile ayn zamanda malzemeye ait B-H karakteristiinin de kullanmn grelim.
rnek 3:

ekilde verilen E tipi manyetik devrenin nvesi demirdir ve mknatslanma karakteristii ekilde
verilmitir. Sargnn sarm says 2000dir. Devrenin orta bacanda (sargnn bulunduu bacak) 1 (T)lk
ak younluu elde edebilmek iin sargdan gemesi gerekli akm bulunuz. ller cm olarak verilmitir.

10

l3

l1

l2

10

Nvenin 3 boyutlu grn.

Nvenin lleri.

B (T)

1.6

1.2

0.8

0.4
H (A-sarm/m)
200

400

600

800

Nveye ait mknatslanma karakteristii.

zm:
Devremize Amper kanununu uyguladmzda aadaki eitlii yazabiliyorduk:

= = NI
Bu devremize ait bir edeer devre aadaki gibi elde edilir:

2

= NI

= NI

14

2 //3

1, 2 ve 3 sras ile l1, l2 ve l3 yollarna ait relktans deerleridir. Ak orta bacaktan yola kp st
boyunduruun orta noktasndan ikiye ayrlmaktadr. Bylece 2 ve 3 relktanslarnn paraleli alnarak
edeer devremiz seri devre haline gelir. Amper kanununu tekrar yazarsak:

= T = NI
Sargnn sarm says bilindiine gre, devremizdeki ak deeri ile toplam relktans T deerini
hesaplamak suretiyle akm deerine ularz. lk nce ak deerini hesaplayalm. A1 orta bacan kesit
alan olmak zere:

= BA1
A1 = 0.1 0.05 = 5 10 3 m 2

= 1 5 10 3 = 5 10 3 (Wb)
imdi devremizin toplam relktansn hesaplayalm. Nve tek malzemeden olutuundan her blgede
manyetik geirgenlik deeri ayn olacaktr. Malzememize ait manyetik geirgenlik deeri direkt olarak
verilmemi, bunun yerine mknatslanma karakteristii verilmiti. Orta bacakta 1(T)lk ak younluu
elde edileceine gre, bu karakteristikten 1(T)ya karlk gelen manyetik alan iddeti deerini 200 (Asarm/m) olarak okuruz. Bu deer karakteristik eri zerinde iaretlenmitir. Bylece malzmemenin
manyetik geirgenlik deeri = B / H = 1 / 200 ( H / m) olarak hesaplanr. imdi toplam relktans deerini
hesaplayalm:

l1 = 10 + 2.5 + 2.5 = 15cm

l1
0.15
=
= 6000 (1 / H )
1
A1
5 10 3
200
l 2 = l3 = 2 (5 + 5 + 2.5) + (10 + 2.5 + 2.5) = 40cm
1 =

A2 = 0.05 0.05 = 2.5 10 3 m 2

0.40
= 32000 (1 / H )
1
2.5 10 3
200
32000
2 // 3 =
= 16000 (1 / H )
2
T = 1 + ( 2 // 3 ) = 6000 + 16000 = 22000 (1 / H )
2 = 3 =

Yan bacaklarn kesitinin, orta bacan kesitinin yarsna eit olduuna dikkat edelim. Toplam ak st
boyunduruun orta noktasndan ikiye ayrldnda deeri de yarya decektir. Bu durumda yan
bacaklarda da elde edilecek manyetik ak younluu deeri 1(T) olacaktr. Bu sebeple bu yollara ait
relktans hesabnda da manyetik geirgenlik deerini 1/200 (H/m) olarak aldk.
imdi gerekli akm deeri hesaplanabilir:

= T = 5 10 3 22000 = 110 (A-sarm)

= 110 = NI I =

110
=
= 55 (mA)
N 2000

rnek 3te verilen devre iin gerekli akm deerini 50 mAe drmek
iin sargnn sarm says ne olmaldr?
imdi ak yolu zerinde farkl kesitli yollarn bulunduu bir manyetik devre rnei verelim.

15

rnek 4:
ekilde verilen manyetik devreye aitnvenin derinlii 10 cmdir. Malzemenin greceli manyetik
geirgenlii r=2000, sargnn sarm says N=500 ve sargnn tad akm I=1 Adir. stenenleri
bulunuz. ller cm olarak verilmitir.
a.

Nvede oluan ak miktarn,

b.

Nvenin bacak ve boyunduruklarnda oluan manyetik ak younluu deerlerini,

c.

Nvede 0.012 Wb deerinde ak miktar oluturmak iin gerekli akm deeri.

15

25

15
c

10

25

10

zm:
ekil zerinde aknn ortlama yolu gsterilmitir. Nvenin bacak ve boyunduruk geniliklerinin farkl
olduuna dikkat ediniz. Bacak ve boyunduruklarn farkl genilikte olmas, aknn a-b, b-c, c-d ve d-a
yollar boyunca farkl relktanslar ile karlamas anlamna gelecektir. Devremize ait edeer devreyi
aadaki gibi izebiliriz.
bc
ab

cd

= NI

da

a.

Devremize Amper kanununu uygulayalm:

= NI = T = ( ab + bc + cd + da )
Kesitlerin ayn olduu yollarda relktanslarn da eit olacandan, relktans deerlerini aadaki
ekilde hesaplayabiliriz. Bacak kesitini A1, boyunduruk kesitini A2 ile gsterelim.

ab = cd =
bc = da =

l ab

0 r A1
lbc

0 r A2

35 10 2
= 9284 (1 / H )
4 10 7 2000 15 10 10 4

40 10 2
= 15915 (1 / H )
4 10 7 2000 10 10 10 4
= 2 9284 + 2 15915 = 50398 (1 / H )

T = 2 ab + 2 bc

16

Bylece ak miktar aadaki gibi bulunur:

=
b.

NI 500 1
=
= 0.00992 (Wb)
T 50398
Bacak ve boyunduruklarn kesit alanlar farkldr. Devremiz seri devre olduundan ak miktar
her yerde ayndr. Kesit alanlarnn farkll manyetik ak younluklarnn farkl olmasn ortaya
kartr.

Bbacak =

Bboyunduruk
c.

0.00992
= 0.661 (T )
150 10 4

0.00992
=
=
= 0.992 (T )
A2 100 10 4

A1

Ak deeri 0.012 Wb deerine kartldnda, manyetik ak younluklar da deiir. nce bu

deerleri hesaplayalm:

0.012
= 0.8 (T )
A1 150 10 4

0.012
Bboyunduruk =
=
= 1.2 (T )
A2 100 10 4

Bbacak =

Oluacak bu ak younluklar iin gerekli A-sarm deerlerini hesaplayp, Amper kanununu

uygulayarak gerekli akm deerini buluruz:

= NI =

Hl = H

ab l ab

+ H bc lbc + H cd lcd + H da l da

Bbacak = 0 r H bacak H bacak =

Bbacak

0 r

Bboyunduruk = 0 r H boyunduruk H boyunduruk

0.8
= 318.31 ( A / m)
4 10 7 2000
Bboyunduruk
1.2
=
=
= 477.46 ( A / m)
0 r
4 10 7 2000

Devremiz iin gerekli toplam A-sarm:

Hl = H

bacak

2 lab + H boyunduruk 2 lbc = 318.31 2 35 102 + 477.46 2 40 102

=Hl=604.79 (A-sarm)

I=

604.79
=
= 1.2096 ( A)
N
500

Hava Aralkl Manyetik Devreler

Elektrik makinalarnda stator veya kutuplar ile rotor veya endvi arasnda bir hava aral braklmak
zorundadr. Ayn ekilde rle, kontaktr ve solenoid valflerde hareketli para ile kutup gbei arasnda
bir hava aral bulunur. Hava aralnn etkisini incelemek iin en basit manyetik devremize geri dnp,
nve zerinde, ak yoluna dik bir hava aral aalm (ekil 1.14).

17

Bd

Bg

ekil 1.14: Hava aralkl manyetik devre.

ekil 1.14te grld gibi hava aralnn boyu g kadardr. Nve iersinde oluturduumuz
manyetik ak younluu deeri Bd, hava aralnda Bg kadar olsun. Aknn nvede ald ortalama yolu ld,
nvenin dik kesitini Ad, hava aral kesitini Ag ile gsterelim. Ak hava aralnda g kadar yol alr. Demir
ksmn manyetik geirgenlii ile havannki farkl olduundan devreye ait edeer devre, seri bal iki
relktanstan oluur. Devremiz seri bir devredir nk devredeki ak ortakdr. Amper kanununu devreye
uygulayalm:

l
g
T = NI =T = ( d + g ) = d +
Ad 0 Ag

(1.10)

d ve g srasyla demir nvenin ve havann relktanslardr. nve malzemesinin, 0 havann

manyetik geirgenlik deeridir. Nvenin ve hava aralnn kesitlerini eit alalm. Elde edilen manyetik
ak younluklarn da eit alrsak aadaki eitlikleri elde ederiz:

Ad = Ag = A
(1.11)

Bd = B g = B
T =

ld

+ g
0 A r

Elde edilen son eitlikten u sonucu kartabiliriz: Manyetik malzemelerde greceli manyetik
geirgenlik deerleri 2000 il 80000 arasnda deimektedir. Parantez iindeki ld/r deeri g
deerimizden ok ok kk olur ve ihml edilebilir. Bylece (1.11) eitliini aadaki gibi yazabiliriz:

g
= g
T =

0 A

(1.12)

(1.12) eitliine gre, hava aralkl manyetik devrelerde, devreye uygulanan toplam mmk deerinin
tamamna yakn deeri hava aralnda der. Baka bir ifadeyle, demir ksmn relktansn havann
relktans yannda ihmal edebiliriz. Bylece edeer devremiz sadece havann relktansnn bulunduu
basit duruma gelir.

18

= NI

= NI

g
ekil 1.15: Hava aralkl manyetik devrenin edeer devresi.

Hava aralnda relktans deerimizin yksek olduunu grdk. Hava aral boyunun demir ksma
gre ok kk olmasna ramen, manyetik geirgenliin dk olmas sebebiyle relktansn ok byk
olmas, devremizin ihitiyac olan mmk deerini arttn grdk. Yani buradaki relktans yenebilmemiz
iin byk miktarda Amper-sarma ihtiyacmz olmaktadr. Hava aralnn etkisi sadece mmk ihtiyacn
arttrmak deildir. Aknn hava aralndan geii srasnda, baz ak izgilerinin devresini daha aktan
tamamlamasdr. Bu durum saaklanma olarak tanmlanr ve hava aralnn kesit alannn bymesine
sebebiyet verir. Bu durum ekil 1.15te gsterilmitir.

ekil 1.16: Hava aralnda aknn saaklanmas.

rnek 5:
ekilde demir ksmda ak yolunun ortalama uzunluu 40 cm olan manyetik devre grlmektedir.
Nve zerinde boyu 0.05 cm olan bir hava aral almtr. Nvenin kesit alan 12 cm2, greceli
manyetik geirgenlii 4000, sargnn sarm says 400dr. Hava aralnda oluan saaklanmadan dolay
hava aral kesitinin %5 artt kabul edilecektir. Verilen deerlere gre,
a.

Devrenin toplam relktansn,

b.

Hava aralnda 0.5 (T) deerinde manyetik ak younluu elde etmek iin gerekli akm,
hesaplaynz.

19

zm:
a.

Demir ksmn relktans:

d =

ld

0 r Ad

0.4
= 66300 (1 / H )
4 10 7 4000 0.0012

Hava aralnn relktansn hesaplarken, kesit alann demir ksma gre %5 fazla alacaz:

g =

g
0.0005
=
= 316000 (1 / H )
7
0 A g 4 10 (1.05 0.0012)

Devrenin toplam relktans:

T = d + g = 66300 + 316000 = 382300 (1 / H )

b.

Amper kanununda ak eitlii iin =BA yazarsak, demir ksmn relktansn ihmal etmeden
gerekli akm deerini aadaki gibi hesaplarz (saaklanmay ihml ederek):

= T = BAg T = NI
I=

BAg T
N

0.5 0.0012 382300

= 0.573 ( A)
400

Demir ksmn relktansn ihmal edersek (saaklanmay gznne alarak):

I=

BAg T
N

0.5 0.00126 316000

= 0.50 ( A)
400

Sabit Mknatsl Manyetik Devreler

Sabit mknatslar gnmzde motor ve generatrlerde alan kayna olarak yaygn bir ekilde
kullanlmaktadr. Frasz doru akm motorlar ve sabit mknatsl senkron motorlar bunlara rnek olarak
verilebilir. ekil 1.10da verilen sabit mnatslara ait mknatslanma karakteristiklerine bakldnda, H
deerlerinin negatif deerli olmas sebebiyle, mknats iersinde oluan B manyetik ak younluu ile H
manyetik alan iddeti deerlerinin birbirine ters ynde olaca grlr. Bu sebeple karakteristiklerin dier
ad demanyetizasyon erileridir. ekil 1.17de dairesel kesitli bir sabit mknats zerinde bu alanlar
gsterilmektedir. Mknats ubuu dairesel ekilde ular ak kalacak biimde ekillendirilmitir. Bu
durumda iki u arasnda bir hava aral meydana getirilmi olur. Alan ynleri gznne alnarak bu
devreye de Amper kanununu uyguladmzda aadaki eitlii elde ederiz:

H g g + H mlm = 0

(1.13)

g
sg
Hm

Hg , Bg

Hm

sm
Bm

ekil 1.17: Dairesel kesitli sabit mknats ubuk.

20

lm aknn mknats iersindeki ortalama yolunu, g hava aral boyunu, Hm mknats iersindeki
manyetik alan iddeti deerini, Bm mknats iersindeki manyetik ak younluunu, Hg hava aralnda
elde edilen manyetik alan iddetini, Bg hava aralndaki manyetik ak younluunu gstermektedir.
Bm=Bg alnrsa:

Hg =

Bm

(1.14)

Bm =

lm
0 H m
g

(1.15)

eitlii elde edilir. Yazdmz eitlik, hava aralnn ve mknatsn kesit alanlarnn eit olmas
durumu iin geerlidir. Kesitle farkl ise (1.16) eitlii elde edilir.

Hm =

sm g
Bm
0 s g lm

(1.16)

rnek 6:
ekildeki manyetik devrede Alnico 5 sabit mknats kullanlmtr. Demir ksmn relktansn ve
saaklanmay ihml ederek, hava aralnda oluan manyetik ak younluu deerini hesaplaynz.
Demir

Alnico 5

lm = 20 cm

sm = 3cm2

g = 0 .5cm

sg = 2.5cm2

Demir

zm:
Hava aralnn ve mknatsn kesitleri farkldr. Bu durumda (1.16) eitliini kullanarak zm
yaparz. Bu eitlie gre Hm ve Bm arasndaki ilikiyi buluruz. Bu bir doru denklemidir. Bulunan Hm
deerine karlk, mknatsa ait demanyetizasyon erisinden Bm deerini hesaplarz. Devremiz yine seri
bir devre olduundan aknn mknats, demir ksm ve hava aral iin eit olmasndan hava aralndaki
manyetik ak younluu deerini hesaplarz. Aada verilen demanyetizasyon erisinde gsterilen P
noktas, alma noktas olarak tanmlanr.

Hm =

sm g
B
0 s g lm m

3 10 4 0.5 10 2
Bm
4 10 7 2.5 10 4 20 10 2
H m = 23873Bm
Hm =

21

Bulduumuz -23873 A/m deerini eri zerinde iaretlediimizde, karlk gelen manyetik ak
younluu deerini Bm=0.975 T olarak okuruz.
B (T)
1.25

1.00
0.975 (T)
0.75

Alnico 5
0.50

0.25
-H (kA/m)
60

50

40

30

20

10

23873 (A/m)

Bylece hava aralndaki mayetik ak younluu aadaki ekilde hesaplanr.

= Bs m = 0.975 3 10 4 = 2.925 10 4 (Wb)

Bg =

sg

2.925 10 4
= 1.17 (T )
2.5 10 4

rnek 5te verilen problemi, mknatsn kesitini hava aralnn

kesitine eit alarak tekrar znz.

ENDKTRLER VE ENDKTANS
Endktr (bobin) manyetik alannda enerji depo eden elaman olarak tanmlanr. Elektrik alannda enerji
depo eden kondansatre karlktr. Solenoid ve toroid zel endktr yaplardr. Bir toroidin yapsn
ekil 1.7de vermitik. ekil 1.18te ise bir solenid grlmektedir.

ekil 1.18: Bir solenoidin etrafnda meydana gelen manyeitk alan kuvvet izgileri. Sarglardan geen akm, drt parmak
ile gsterilecek ekildesa el ile bobin kavrandnda, baparmak kuvvet izgilerinin ynn gsterir.

22

Solenoidin kesit alan A, sarm says N, boyu l ise, nvenin hava olduunu kabul ederek, solenoidde
oluan manyetik ak younluu deerini I akm deeri iin aadaki gibi elde ederiz.

B=

0 NI

(1.17)

Toroid iin l yolu, aknn ortalama yolu iin yarap r alarak (ekil 1.7) evre uzunluu olur. Bu
durumda toroidde elde edilen manyetik ak younluu deeri aadaki gibi yazlr.

B=

0 NI
2r

(1.18)

Elde edilen manyetik ak younluuna ait ak deeri, bu yaplar sarm says N kere halkalayacaktr.
Bu tanmla bobinler iin ak halkas olarak tanmlayacamz yeni bir kavram elde ederiz. Ak halkas
deerini aadaki gibi yazabiliriz.

= N

(1.19)

Ak halkas deerinin birimi (Wb-sarm) olur. Endktrn endktans, birimi Henry (H) olmak zere,
ak halkas deerinin tad akma orandr.

L=

N
I

(1.20)

Solenoidin Endktans
Silindirik yapdaki solenoidin dik kesit alannn A olduunu kabul edelim. Solenoid iin ak halkas
aadaki gibi yazlr.

= N = NBA

(1.21)

(1.17) eitlii ile verdiimiz manyetik ak younluu deerini (1.21)de yazarsak, endktans deeri
elde edilir.

=
L=

0 N 2 IA
l

(1.22)

0 N 2 A
l

Toroidin Endktans
Benzer yollar izlenerek bir toroidin endktans deeri de aadaki gibi elde edilir. ekil 1.7ye gre
toroidin halkasn oluturan silindirin yarap d olduuna gre kesit alan A=d2 olacaktr.

L=

0 N 2 2 0 N 2 d 2
d =
2r
2r

(1.23)

23

rnek 7:
2000 sarml, 500 mm uzunluunda, 40 mm apl solenoid, kat bir tp zerine sarlmtr.
Solenoidin endktansn hesaplaynz.
zm:
500 mm

40 mm

N=2000
I

L=

0 N 2 A

I
l
4 10 7 2000 2 0.02 2
L=
= 12.63 ( H )
0.5

24

zet
Elektrik makinalarnn tasarm ve analizinde
izlenecek temel yol, manyetik devrelerine ait bir
zmn ortaya konmasndan geer. Optimum
tasarmda manyetik devre iin seilecek
malzemenin nemi kadar, doru manyetik devre
modelini ortaya koymak ve doru bir zm elde
etmek de o kadar nemlidir.

Verdiimiz rneklerde, nvenin tek bir

malzemeden olutuunu kabul ettik. Baz
manyetik devrelerde, ak yolunun zerinde farkl
malzemeler bulunabilir. Ak yolu zerindeki
farkl malzemelere ait yollarn relktanslar, o
malzemeye ait manyetik geirgenlik deeri gz
nne alnarak yaplr.

ncelediimiz konularda baz kabuller ve

kstlamalar bulunmaktayd. Bunlar tekrar
zetleyerek, blmn erevesini tekrardan
belirleyelim:

Ayn zamanda sargnn tad akmn doru

akm olduunu kabul etmitik. Sarglarn zamanla
deien bir gerilim ile mesel sinsoidal gerilimle
beslendiini kabul edersek zm, gerilim, akm,
ak,
manyetik
ak
younluu
gibi
byklklrtimizin efektif deerleri alnarak
yaplr.

Ferromanyetik malzemelerin mknatslanma

karakteristiklerinin dorusal olmayan davran
sergilediine deinmitik. Dorusal olmayan
davran
sergileyen
bu
malzemelerin
karakteristiklerini tam olarak matematiksel
modellemesi
aslnda
karmak
ilemleri
gerektirir. Bu blmde, bu karakteristiklerin
dorusal blgesinde altmz kabul ederek
zm yntemlerini verdik.

Sonu olarak, her elektrik makinasnn ve

elektromekanik enerji dnm yapan her trl
cihazn bir edeer manyetik devresi ortaya
konulabilir. Bu devreler elektrik makinasnn
tasarmnda, analizinde ve iyiletirilmesinde,
elektrik makinalar uzmanlarna byk kolaylk
salar. Gnmzde Sonlu Farklar, Sonlu
Elemanlar, Snr Elemanlar gibi saysal
yntemlerin temeli de bu manyetik devrelerin
zmne dayanr.

Bu
kabul
ile
manyetik
devrelerimizin
davranlarn elektriksel devrelerimize benzettik.
Bu benzetim yntemi de zmlerimizi
kolaylatrd.

25

Kendimizi Snayalm
1. Akm tayan bir iletkenin etrafnda meydana
gelen manyetik alana ait kuvvet izgilerinin yn
hangi kural ile bulunur?

5. ekilde verilen manyetik devrenin ikinci

sargsndaki akm 2 Adir. Nvede oluacak ak
deerini sfrlamak iin birinci sargdaki akmn
deeri ne olmaldr?

a. Sol el kural.
b. Sa el kural.
c. Akm kural.
d. Gerilim kural.
e. Enerji kural.
2. Manyetik geirgenlik deeri 0.76x10-3 H/m
olan bir nveye 2000 A/m deerinde manyetik
alan iddeti uygulanrsa nvede elde edilecek
manyetik ak younluu deeri ne kadardr?
a. 15.2 T

a. +4 A

b. 1.91x10-6 T

b. -2 A

c. 1.52 T

c. -4 A

d. 1520 T

d. +2 A

e. 19.1x10-6

e. +8 A

3. Manyetik geirgenlii 4.398229x10-3 olan

malzemenin greceli manyetik geirgenlii ne
kadardr?

6. Aada verilen manyetik devrede iaretlenmi

yollara ait relktans deerleri,
PQ = 10x105
5
(1/H)
olarak
(1/H),
PTS=PQS=15x10
verilmitir. PQS ile iaretlenmi bacakta 0.5
(mWb) deerinde ak elde etmek iin gerekli
mmk deerini hesaplaynz.

a. 350
b. 35
c. 4..10-7
d. 3500
e. Hibiri
4. Yarap d=0.05 m olan toroidde oluan ak
deeri 0.0125 Wbdir. Manyetik ak younluu
deeri nedir?
a. 1.36 T
b. 1.29 T

a. 750 A-sarm

c. 1.59 T

b. 875 A-sarm

d. 1.10 T

c. 1500 A-sarm

e. 1.63 T

d. 250 A-sarm
e. 1750 A-sarm

26

10. ekilde verilen sabit mknats iin alma

noktasnda manyetik alan iddeti Hm=-23000 A/m
olarak verilmitir. Hava aral boyu 2 mm,
mknatsn boyu 62 mmdir. Mknats iinde elde
edilen manyetik ak younluu deeri Bm ne
kadardr?

7. Bir manyetik devrenin ortalama ak yolu

uzunluu l kadardr. Bu devrede g boyunda bir
hava aral alrsa, ayn ak deeri iin
kaynaktan ekilen akm:
a. Arttrlmaldr.
b. Azaltlmaldr.
c. Ayn kalmaldr.

d. Sfr yaplmaldr.

sg

e. Ayar yapmaya gerek yoktur.

8. ekilde verilen manyetik devrenin nvesinde
elde edilen B manyetik ak younluu deerini
hesaplaynz. ller cm olarak verilmitir.

Hm

Bm

I=2 A
40

N=1000

15

a. 0.965 T
15

50

15

b. 1.145 T

a. 1.21 T

c. 0.65 T

b. 1.47 T

d. 0.895 T

c. 1.63T

e. 0.548 T

d. 1.75 T
e. 1.56 T
9. ekilde bir ferromanyetik bir devreye ait
mknatslanma karakteristii verilmitir. 1.8 Tlk
manyetik ak younluu deeri iin manyetik
geirgenlik deeri nedir?

a. 1.8 H/m
b. 0.0018 H/m
c. 180 H/m
d. 1432 H/m
e. 1.432 H/m
27

Hm

sm

15

r = 1500

Hg , Bg

Sra Sizde Yant Anahtar

Kendimizi Snayalm Yant

Anahtar

Sra Sizde 1

1. b Yantnz yanl ise Manyetik Malzemeler

balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

Sabit mknatslarda oluan domenler yaklak

olarak ayn yne ynlenmilerdir.

2. c Yantnz yanl ise Manyetik Malzemeler

balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 2

3. d Yantnz yanl ise Manyetik Malzemeler

balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

l=2 m.

4. c Yantnz yanl ise Manyetik Malzemeler

balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

N=2200 sarm olmaldr.

Sra Sizde 3
Sra Sizde 4

5. c Yantnz yanl ise Manyetik Devreler

balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

B=1.23 T.

6. e Yantnz yanl ise Manyetik Devreler

balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
7. a Yantnz yanl ise Hava Aralkl
Manyetik Devreler balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.

Yararlanlan Kaynaklar

8. e Yantnz yanl ise Manyetik Devreler

balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

Chapman, S. J., (2007). Elektrik Makinalarnn

Temelleri. stanbul:alayan Kitabevi.

9. b Yantnz yanl ise Manyetik Devreler

balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

Grdal, O., (2007). Elektromanyetik Alan

Teorisi. Nobel Yayn Datm.

10. d Yantnz yanl ise Sabit Mknatsl

Manyetik Devreler balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.

Cheng,
D.K.,
(2000).
Mhendislik
Elektromanyetiinin Temelleri. stanbul:Palme
Yaynclk.

28

Amalarmz


Bu niteyi tamamladktan sonra;
Mekanik byklkleri tanmlayabilecek,
Manyetik alanlarn temellerini sralayabilecek,
Manyetik alan ierisinde hareket eden iletkende endklenen gerilimi aklayabilecek,
Manyetik alan ierisinde akm tayan iletkene etkiyen kuvveti sralayabilecek,
Basit bir doru akm makinasnn nasl altn betimleyebilecek,
Basit bir alternatif akm makinasnn nasl altn yorumlayabilecek,
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Mekanik Byklkler

DA Makinalar

Manyetik Alanlar

AA Makinalar

Kuvvet

Moment

Generatr

Sarg

Motor

Manyetik Kutuplar

indekiler

Giri

Mekanik Byklkler ve Tanmlar

Manyetik Alan erisinde Akm Tayan letkene Etkiyen Kuvvet

Manyetik Alan erisindeki Bir letkende Endklenen Gerilim

DA Makinalarnn Temelleri

AA Makinalarnn Temelleri

30

Elektromekanik Enerji
Dn m Prensipleri
GR
Enerjiyi bir trden dier bir tre; dnme, teleme veya titreim hareketi yaparak dntren cihazlara
transdser denir.
Enerji dnmn dnme hareketi ile yaparak, giriindeki elektrik enerjisini mekanik enerjiye
eviren makinalara elektrik motorlar, giriindeki mekanik enerjiyi elektrik enerjisine eviren makinalara
da elektrik generatrleri denir. Bir makinann motor ya da generatr olarak almas iin, baka bir
deyimle elektromekanik enerji dnm yapabilmesi iin hareket eden bir paras olmas gereklidir.
Motor ve generatrlerden baka, hareket eden hibir paras olmayan, giriindeki elektrik enerjisinin
trn deitirmeyen, buna karlk gerilim, akm gibi bileenlerini deitiren makinalar vardr. Bu
makinalara da transformatr ad verilir.
Dnme hareketi ile enerji dnm yapan elektrik makinalarnn giri veya klarndan birinde
elektrik enerjisi ve dierinde ise mekanik enerji vardr. Bu enerjilerin birbirine dntrlmesi olayn
karakterize edebilmemiz iin enerjinin saknm prensibini dikkate almamz gereklidir. Bu prensibe gre;
sisteme verilen enerjinin bir ksm kayp enerji olarak sistemin elektrik ve mekanik ksmlarnda s
enerjisine dnecek, dier bir ksm mekanik ve elektriksel ksmlarda depo edilecek ve geri kalan ksm
da ekil deitirerek sistem kndan faydal enerji olarak alnacaktr. ekil 2.1de motor ve generatr
almalara ait enerji ak diyagramlar grlmektedir.

ekil 2.1: Elektromekanik sistemlerde enerji ak diyagram.

1881 ylnda Michael Faradayn elektrik ve mekanik enerjiler arasndaki ilikiyi kefine kadar sadece
kimyasal yollarla elde edilen elektrik enerjisi, Ampere ve BioSavart gibi bilim adamlar tarafndan ortaya
31

konulan elektrik ve manyetik alanlarla ilgili dier almalar sonunda mekanik enerjiden elde edilmeye
balanlmtr. Bylece ortaya kan elektromekanik enerji dnm, elektrik generatr ve motorlarnn
ve mikrofon gibi ayn ilkelere gre ilev gren cihazlarn gndeme gelmesine yol amtr.
Ayn fiziksel prensiplere gre elektromekanik enerji dnm yapan, ancak ilevlerine bal olarak
yaplar birbirinden farkl olan birok cihaz sz konusudur;
1.

Transdserler: lme ve kontrol amal olarak kullanlan ve genel olarak giri ve k

byklkleri arasnda dorusal iliki olan ve kk iaretlerle alan moment motorlar,
mikrofon, pikap ve hoparlr gibi cihazlar.

2.

Rle ve elektromknatslar: teleme hareketi ile bir kuvvetin oluturulduu ve devrelerin amakapama ilemlerinde kullanlan cihazlar,

3.

Elektrik motor ve generatrleri: Dnme hareketi ile elektrik enerjisini mekanik enerjiye
dntren ya da tersini salayan cihazlar.

Yukarda anlan tm cihazlarda mekanik yanlar bir yana braklrsa sz konusu olan sistem bir
elektromanyetik sistemdir. Bu nedenle sistemin elektromanyetik ksmn iki gurupta toplamak
mmkndr; elektrik ve manyetik ksmlar. Elektrik enerjisini mekanik enerjiye dntren ya da tersini
gerekletiren bir elektromekanik sistemin elektrik ve mekanik yanlar arasndaki ilikiyi belirleyen
gerilim, akm, frekans, g faktr, hz ve moment ya da kuvvet ile ilgilenilir. Bu iliki tamamen sistemin
manyetik ksmnn davran ile belirlenebilir. Bu blmde elektromekanik sistemlerin mekanik ve
elektrik ksmlar ile ilgili temel tanmlamalar yaplacaktr.

MEKANK BYKLKLER VE TANIMLAR

Elektromekanik sistemlere ilikin davranlar aklamakta kullanlan baz terimler aadaki gibidir.
1.

Konum As: Konum As , dnme hareketi yapan elektromekanik sistemde keyfi olarak
seilen bir referansa gre hareketli ksmn konumunu belirleyen adr. Baka deyile asal
olarak alnan yoldur. Konum as [rad] simgesi ile gsterilen radyan ya da [] simgesi ile
gsterilen derece ile llr.

2.

Asal ve izgisel Hz: asal hz, konum asnn zamana gre deiim hzdr. Keyfi olarak
seilen hareket ynne bal olarak pozitif ya da negatiftir. Genel olarak saat dn yn
referans alndndan bu yndeki hareket iin referans, pozitif olarak seilir. Dnme hareketinde
asal hz,

d
dt

(2.1)

olup [rad/san] simgesi ile gsterilen radyan/saniye ile llr. teleme hareketinde ise izgisel hz,

v=

dx
dt

(2.2)

ile tanmlanr. x telemesi, metre olarak lldnde [m/san] simgesi ile gsterilen metre/saniye ile
llr.
3.

Asal ve izgisel vmelendirme (Hzlanma): asal ivmelendirme (hzlanma), asal hzn

zamana gre deiim hzdr. Asal ivmelendirme, asal hz artyorsa pozitif olarak tanmlanr.
Matematiksel olarak dnme hareketinde asal ivmelendirme,

d
dt

(2.3)

olup, [rad/ san2] simgesi ile gsterilen radyan / saniye2 ile llr. teleme hareketinde ise,
a=

dv
dt

(2.4)

olarak tanmlanr ve [m/ san2] simgesi ile gsterilen metre / saniye2 ile llr.
32

1.

Moment: Bilindii gibi teleme hareketi yapan her hangi bir cisme bir kuvvet uygulandnda
cismin hz deiir. Sz konusu kuvvetin, cismin hareketi dorultusunda uygulanmas ve byk
olmas durumunda cismin hz da byr. Benzer durum, dnme hareketi yapan sistemlerde de
sz konusu olur. Dnme hareketi yapan bir cisme dardan bir moment uygulanmadka cisim
sabit bir asal hz ile dner. Moment bytldnde asal hz da artar.

Bir cismin dnme kuvveti, moment olarak adlandrlr. Kendi ekseni etrafnda dnebilme serbestlii
olan bir silindiri gz nne alalm (ekil 2.2.a). Silindire dnme ekseni dorultusunda bir kuvvet
uygulanrsa silindir dnmez. Buna karn ayn kuvvetin uygulama ekseni ekil 2.2.bde gsterildii gibi
olursa silindir, saat ibresi ynnde dnme zelliini kazanr. Buna gre bir cismin momenti ya da dnme
kuvveti, iki bykln arpm ile tanmlanr. Bunlar; uygulanan kuvvetin genlii ve uygulanan
kuvvetin dorultusu ile dnme ekseni arasndaki en kk mesafe olarak tanmlanan kuvvet koludur
(ekil 2.2.c). Bu iki bykln kullanlmas ile moment,

T = Kuvvet KuvvetKolu = F r sin( )

(2.5)

Moment, [Nm] simgesi ile gsterilen Newton- metre ile llr.

2.

Newton Kanunu: teleme hareketi yapan bir cisme bir kuvvet etki ettiinde, m cismin ktlesini
ve a da uygulanan kuvvet sonucunda oluan ivmeyi gsterirse kuvvet,

F = ma

(2.6)

KK=KuvvetKolu=r sin

KK
r

(a)

(b)

F
(c)

ekil 2.2: Kendi ekseni etrafnda serbest dnebilen silindir. (a) Uygulanan kuvvetin eksen zerinde olmas, (b)
Uygulanan kuvvetin dnme ekseninden as kadar kaymas, (c) Kuvvet kolu uzunluunun hesaplanmas. =90
olmas durumunda Kuvvet Kolu uzunluunun r yarapna eit olacana dikkat ediniz.

olarak tanmlanr. Dnme hareketi yapan bir sistem iin de benzer tanm geerlidir. Sistem ya da
cisme uygulanan moment T, bunun sonucunda oluan asal ivmelendirme de ise sisteme ait moment,
T = J = J

d
dt

(2.7)

denklemi ile tanmlanr. Burada J, sistemin ya da cismin eylemsizlii olup, [kg-m2] simgesi ile
gsterilen kilogram metre2 ile llr.
1.

: Bir cisim ya da sistem bir F kuvvetinin etkisi ile bir x telemesi yaptnda ortaya kan i,
(2.8)

W = Fdx

ile tanmlanr. Birimi [J] simgesi ile tanmlanan jouledur. Uygulanan kuvvetin sabit olmas
durumunda,
W= Fx

(2.9)
33

olur. Cismin ya da sistemin dnme hareketi yapmas durumunda i,

(2.10)

W = Td
olarak tanmlanr. Uygulanan momentin sabit olmas durumunda ise,

W = T

(2.11)

ile tanmlanr.
2.
P=

G: G, iin zamana gre deiim hz olarak tanmlanr. Matematiksel olarak,

dW
dt

(2.12)

denklemi ile tanmlanr. Uluslararas birim sisteminde [W] simgesi ile gsterilen watt = joule/saniye
ile llr. Bununla beraber [HP] simgesi ile gsterilen beygir gc (horse power) ile de llr. teleme
hareketi yapan bir sistemde, kuvvetin sabit ve hareket dorultusunda olmas varsaym altnda,
P=

dW d ( Fx)
dx
=
=F
= Fv
dt
dt
dt

(2.13)

dnme hareketinde ise momentin sabit alnmas varsaym altnda,

P=

dW d (T )
d
=
=T
= T
dt
dt
dt

(2.14)

denklemleri sz konusu olur. (2.14) denklemi, dnme hareketi yapan elektrik motor ve
generatrlerinin mil gcnn, mil momenti ve asal hz ile olan ilikisini vermesi nedeniyle elektrik
makinalarnda nemli bir yeri vardr. Bir elektrik makinasnn generatr olarak altn dnrsek, bu
ilikiyi aadaki ekil 2.3 ile aklayabiliriz.

TAHRK
MAKNASI

Pmek = T

Pelk =VI
GENERATR

ekil 2.3: Mekanik ve elektriksel glerin bir elektromekanik sistem zerinde gsterimi.

ekil 2.3teki tahrik makinas generatre Pmek gcn uygulamaktadr. Generatr knda alnan
elektriksel g ise Pelk olarak tanmlanr. T, tahrik makinasnn generatre uygulad moment, sistemin
asal hzdr. Sitemin verimi, k gcnn giri gcne oran olarak tanmlanr. Bu durumda verim
aadaki ekilde yazlr.

Pelk
VI
=
Pmek T

(2.15)

Ancak burada generatrn kndan alnan g ifadesindeki V geriliminin u gerilimine, I akmnn

ise yk akmna karlk geldiini sylemeliyiz. Bu deerler ve makinaya ait elektriksel ve mekanik
kayplarn tanmlamalarnda, makinann yapsnn dikkate alnmas gerektii unutulmamaldr.
Makinalara ait g ak diyagramlar ile bu byklkler tanmlanabilir.

MANYETK ALAN ERSNDE AKIM TAIYAN LETKENE

ETKYEN KUVVET
ekil 2.4de grld gibi, sabit genlikli ve yn deimeyen bir manyetik alan iersine, I akm tayan
bir iletken yerletirelim. letkenin konumuna gre, manyetik alana ait kuvvet izgileri iletkene her
noktada dik olarak etki etsin.
34



B

B

(b)

(a)

ekil 2.4: Dzgn manyetik alan iersinde akm tayan iletken. (a) stten grn, (b) nden grn.

Bu iletkene etkiyen kuvvetin yn sa el kural ile bulunabilir. Sa elimizi ekil 2.5de grld
gibi atmzda, birleik duran drt parmamz iletkendeki akm ynn, avu iimiz alan ynn (avu
ii S kutbuna bakacak ekilde) gsterirse, baparmamz iletkene etkiyen kuvvetin ynn gsterir.

I
B

ekil 2.5: letkene etkiyen kuvvet ynnn bulunmas iin sa ele kural.

Sa elimizi ekil 2.4(b)de grdmz adan tutarsak baparmamzn aaya doru yn

gsterdiini grrz. letkene etkiyen kuvvet ve yn ekil 2.6da gsterilmitir.

B

F
ekil 2.6: Manyetik alan iersinde I akm tayan iletkene etkiyen kuvvetin yn.

Bu kuvvetin deeri (2.32) eitlii ile hesaplanr.

F = I (l B)

(N )

(2.16)

(2.16) eitliindeki l iletkenin dorultu vektrdr. B ise manyetik ak younluu vektrdr ve ak

izgilerinin dorultusunu gstermektedir. ekillerden grlecei gibi bu iki vektr birbirine diktir. (2.16)
eitliindeki arpm iin ay 90 aldmzda, iletkene etkiyen kuvvet iin aadaki eitlii elde ederiz
(sin 90=1). Kuvvet birimimiz N harfi ile gstereceimiz Newtondur.

F = BIl sin( ) = BIl

(N )

(2.17)
35

(2.17) elektrik makinalarnn motor almadaki temel eitliidir. Yine bu ifadeden grlecei zere
iletkene etkiyen kuvvet, iletkenin ak izgileri ile yapt ann sins deeri ile orantldr.
Verdiimiz ifadeler bir iletkene etkiyen kuvvet deeridir. imdi manyetik alan iersine bir akm
evrimi (bobin) yerletirelim (ekil 2.7).

l
F I

F
S
(b)

(a)

ekil 2.7: Manyetik alan iersinde I akm tayan bobin ve kenarlarna etkiyen kuvvetlerin yn. (a) Yandan grn,
(b) nden grn.

Bobinin kenarlarndaki akmlarn ynne gre sa el kural ile kuvvetlerin ynleri bulunduunda,
bobinin bir ifti oluturaca grlmektedir. Kutup ayaklarnn yapsna dikkat edildiinde, bobin
kenarlar kutup blgesi altnda kuvvet izgileri ile daima dik konumda bulunacaktr (yani =90). Buna
gre bir kenara etkiyen kuvvet (2.17) ile hesaplanr. Bobin ekilde gsterilen ekseni etrafnda saat dn
ynnn tersine asal hz ile dnecektir. Bir kenara etkiyen moment aadaki gibi hesaplanr.

Tk = Fr = BIlr (Nm)

(2.18)

Bobine etkiyen toplam moment, bir kenara etkiyen momentin iki katna eit olur. Bobinin N sarmdan
olutuu da gz nne alnrsa aadaki eitlik yazlr. Moment birimi Newton-metredir.

T = 2BNIlr (Nm)

(2.19)

Burada r bobinin yarapdr. Gerek makinalarda bu deer endvi veya rotor yarap, l iletken
uzunluu ise makinann aktif uzunluudur. Yine gerek makinalarda moment hesab yaplrken, B ak
younluu deeri yerine kutup bana elde edilen ortalama ak deeri kullanlr. Ak deeri hesaplanrken,
allan makinaya ait konstrksiyon deerleri gz nne alnm olacaktr. Sonu olarak (2.19) eitlii
btn elektromekanik enerji dnm yapan dner elektrik makinalar iin temel eitliktir. Moment
eitliklerindeki farkllklar, makinann konstrksiyon yapsndan gelen katsaylardan ortaya kar.
rnek 1:
ekil 2.14de verilen elektromekanik sistemde elde edilen ak younluu deeri 0.5 T, bobinin boyu
0.2 m, yarap 0.05 m ve sarm says 200dr. Bobinde toplam 3 Nmlik moment retmek iin gerekli
akm deeri olmaldr?
zm:

T = 2 BNIlr
3 = 2 0.5 200 I 0.2 0.05
I=

3
= 1.5 ( A)
2
36

MANYETK ALAN ERSNDEK BR LETKENDE ENDKLENEN

GERLM
Elektromanyetik Endksiyon Yolu ile Gerilim Endklenmesi
Hareketsiz duran bir iletken zamanla deien bir manyetik alana maruz kalrsa, Faraday kanununa gre
bu iletkende bir gerilim endklenir. Endklenen gerilim endksiyon gerilimi olarak tanmlanr ve
aadaki eitlik ile hesaplanr.

ei (t ) =

d
dt

(2.20)

letken olarak ele aldmz evrim N sarml bir bobin ise eitlik 2.20 N ile arplr. Bir
transformatrn sekonder sargsnda endklenen gerilim endksiyon yolu ile endklenir ve Faradayn
verdiimiz eitlii ile hesaplanr. Eitlikteki (-) iareti Lenz kanunundan gelmektedir ve aklamasn
nceki konumuzda vermitik. Asenkron motorlarn rotor ubuklarnda endklenen gerilim de bu yol ile
elde edildiinden, bu motorlar endksiyon motorlar olarak da isimlendirilir. Transformatrler ve
Asenkron Makinalar blmlerinde bu gerilim deerinin hesab yaplacaktr.
rnek 2:
100 sarml dairesel bir bobine etkiyen ak deeri

(t ) = 0.8 cos(t )

Wb deerindedir. Bobinde

endklenen gerilimin ifadesini bulunuz.

zm:
Verilen deerleri (2.36)da yerine yazarsak:

d
d
= 100 (0.8 cos(t ))
dt
dt
e(t ) = 100 0.8 sin (t)
e(t) = 80sin(t) (V )

e(t ) = N

olarak buluruz. Bobine etkiyen ak cosinsoidal olarak deimektedir. Endklenen gerilimin ise
sinusoidal olarak deitiini gryoruz. Sins ve cosins fonksiyonlar arasnda 90 faz fark olduunu
bildiimize gre, ak ile gerilim arasnda bu faz farknn olutuu sylenebilir.

rnek 2de elde edilen gerilim deerinin efektif deerini hesaplaynz.

Hareket Yolu ile Gerilim Endklenmesi

letkenin iinde bulunduu manyetik alan zamanla deimiyorsa (doru akm makinalarnda olduu gibi)
gerilim endklenmesi iin iletkenin veya alann hareketli olmas gerekir. Bu yolla endklenen gerilim
hareket gerilimi olarak isimlendirilir. ekil 2.7de ele aldmz sistem imdi generatr olarak altralm.
Yani bobine dardan bir dndrme kuvveti uygulayarak, asal hznda dnmesini salayalm. Bu
durumu ekil 2.8de grmekteyiz.

37

S
(b)

(a)

ekil 2.8: Dzgn manyetik alan iersinde hareketi bobin. (a) Yandan grn, (b) nden grn.

Bir iletkende endklenen gerilimin deeri aadaki yazlr:

ei = l ( v B )

(2.21)

Burada l iletkenin boyunu, v izgisel hzn, B iinde bulunduu manyetik ak younluu deerini
gstermektedir. letkende endklenen gerilim sonucu oluacak akmn yn bu kez sol el kural ile
bulunur. Sol elimizi ekil 2.5deki gibi aarz ve ayn byklkleri sol elimiz zerinde iaretleriz. ekil
2.8e bu kural uygularsak, avu ii aaya (S kutbunu gsterecek ekilde) bacak biimde baparmamz
hareket ynn gsterirse, bitiik drt parmamz sayfa dzlemine doru olur. stteki iletkende akm
yn sayfa dzlemine dorudur. Alttaki iletken iin akm yn deiir ve sayfa dzleminden bize doru
olur. Motor almada tanmladmz gibi iletkenin v hz vektr ile B ak izgileri btn kutup
blgesinde birbirine dik ise, (2.21) eitliini aadaki gibi yazabiliriz.

ei = Blv

(2.22)

Bobini N sarml olarak kabul edip, bobin ularndan alacamz gerilimi aadaki gibi elde ederiz.

eb = 2 NBlv

(2.23)

v izgisel hzn asal hz cinsinden yazarsak, bir bobinde endklenen hareket geriliminin eitliini
aadaki gibi dzenleyebiliriz.

eb = 2 NBlr

(2.24)

Eitlik 2.24 elektromekanik enerji dnm yapan dner elektrik makinalarnn temel eitliidir.
Yine burada da B yerine kutup bana ak miktar alnarak eitlik, makine konstrksiyon bilgilerini
ierecek ekilde dzenlenir.
rnek 3:
ekil 2.8de gsterilen sisteme ait deerler u ekilde verilmitir:
B = 1.5 T

N = 25

l = 0.1 m

= 188.88 rad/s

r = 0.06 m
Bobinde endklenen gerilimin deerini bulunuz.

38

zm:
Verilen deerleri eitlik 2.40da yerine yazarsak, endklenen gerilimin deerini buluruz.

eb = 2 NBlr
eb = 2 25 1.5 0.1 188.88 0.06
eb = 85 (V )

DORU AKIM (DA) MAKNALARININ TEMELLER

Elektrik makinalarndan alnacak g, makinann hacmi ile orantldr. Alnacak g ayn zamanda,
makinada endklenen gerilim ve dolays ile akm ile orantl olacaktr. nceki ayrtta rneini verdiimiz
tek bobinli yap ile endklenecek gerilimin arttrlmas, konstrksiyon anlamnda zorluklar kartacaktr.
Makinadan alnacak gce karlk gelen manyeto motor kuvvet (Amper-sarm) deerini salayacak olan
bobin tek para olarak deil, paralara blnerek makina evresine datlr. rnek olarak ekil 2.7 ve
2.8de verdiimiz kutup yaps korunarak, bu kutuplarn iersine yerletirilen bobini bir silindirik yap
zerine atmz oluklara datrsak, DA makinasnn endvisini elde etmi oluruz. Bu bobinlerin
ularn da kollektr dilimlerine irtibatlandrp, bu dilimlere fra ile temas etmek sureti ile yapy
tamamlam oluruz. Endvi yapsnn ayrntsn DA Makinalar blmnde grebilirsiniz. imdi burada
basit bir DA makinas yaps ele alarak, bu makinalarda endklenen gerilimin ve momentin hesabn
yapacaz.

Doru Akm Makinasnda Hava Aral Alan Dal ve Endklenen

Gerilimin ekli (Gerilimin Dorultulmas)
ekil 2.7deki bobinin ularn, ortasndan ikiye blnm bir bilezikten elde edilen iki dilime
balayalm. Bu balant ve bobinin kutuplar iersindeki durumu ekil 2.9da grlmektedir.


l


a

S
b

1. kollektr
dilimi
2. kollektr
dilimi

eab

eab

ekil 2.9: 2 kutuplu, tek bobinli DA makinas

ekil 2.9da grlen makina yapmzda bobinin kenarlar a ve b olarak isimlendirilmitir. Bu kenarlar
ile kolektr dilimleri endvi zerindedir ve birilikte asal hz ile dnmektedir. Kolektr dilimlerine
sabit duran iki adet fra basmaktadr. Bobinin a kenar 1. kolektr dilimine, b kenar ise 2. Kolektr
dilimine irtibatldr. Makinann generatr olarak altn varsaydmza gre, sol el kuraln
kullanarak, N kutbunun altndaki a kenarnda akmn bize doru, S kutbunun altndaki b kenarnda ise
sayfa dzlemine doru olduu grlr. Bu akm ynlerine gre, 1. kolektr dilimine basan fradan
aldmz gerilimin polaritesini (+), dier fradan aldmz polariteyi de dolays ile (-) olarak
iaretleyelim. imdi endvinin 180 dn gerekletirdiini varsayalm. a ve b kenarlar yer deitirerek
kar kutuplarn blgesine girecektir. Bu durumu ekil 2.10da grmekteyiz. Bobin kenarlar ile birlikte
kolektr dilimleri de yer deitirmitir fakat fralarn konumu sabittir. imdiki durumda b kenar N
kutbunun blgesine, a kenar da S kutbunun blgesine girmitir. Kenarlardaki akm haliyle yn
deitirecektir. Ancak fralarn konumlar sabit olduundan ulardan aldmz gerilimin polaritesi
deimez. Bunun anlam ise, bobin ularndan aldmz gerilimin yn deimiyorsa, elde ettiimiz
gerilim (eab) dorultulmu bir gerilimdir. Elde edilen gerilimin, endvi dn as nn fonksiyonu
olarak deiimi ekil 2.11de grlmektedir.
39



l


b

S
a

r
b

2. kollektr
dilimi
1. kollektr
dilimi

eab

eab

ekil 2.10: Endvinin 180 dndkten sonraki durumu

eab

ekil 2.11: Endvinin bir sarmnda endklenen gerilimin deiimi

Gerilim dalga eklini inceleyecek olursak, endvi ile kutup yzeyleri arasndaki hava aralnn
yaklak sabit olmas sebebiyle, dalga eklimiz yaklak karesel olacaktr. Bu ekil kutup boyunca hava
aralnn sabit olmas sebebi ile oluur. Gerek makinalarda hava aral alan dalm ekli sinsoidaldir
ve bobinlerde endklenen gerilim sinsoidaldir. Yukarda aklamaya altmz kolektr dilimleri ve
bunlara basan fralar ile bu gerilimler dorultularak darya alnr. Kolektr dilimleri ve fra mekanik
dorultucu grevini stlenirler.
Bobini tek sarml olarak kabul ettiimizden elde edilen gerilimi sarm gerilimi olarak tanmlarz ve
deerini nn fonksiyonu olarak yazabilmek iin manyetik ak younluu deerini nn fonksiyonu
olarak yazarz. Eitlik 2.24e gre sarmda endklenen gerilimin deeri aadaki eitlikle hesaplanr.

es = 2 B( )lr (V/sarm)

(2.25)

Eitlik 2.25deki B()nn yerine kutup bana ortalama ak deerini kullanacaz. Bylece gerilimin
ortalama deerini hesaplam olacaz.

Bir Sarmda Endklenen Gerilimin Ortalama Deeri

Eitlik (2.25)teki B()nn yerine kutup bana ortalama deerini, makina zerinde bir kutup blgesi
tanmlayp, bu blgenin alanna gre yazabiliriz. Bir DA makinasnda kutuplarn makinann evresine
tam olarak yayldn kabul edelim (ekil 2.12). Bu ekil zerinde kutuplar gsterilmemitir.

40

Makina Gvdesi
r
S

N
ekil 2.12: 4 kutuplu bir DA makinasnda kutuplarn evreye yaylmas. (Kutuplarn evreye eit dald kabul ile)

Makina gvdesi zerinde bir kutup blgesinin yzey alann hesaplayalm. ekil 2.13de bu alan A ile
gsterilmitir. Gerek makinalarda kutuplar arasnda belli bir boluk vardr.

A

ekil 2.13: DA makinasnn gvdesi zerinde bir kutbun yzey alan

Bir kutbun genilii , makina evresinin kutup saysna orandr. Makinamz 2p kutup saysna sahip
olduuna gre aadaki ekilde hesaplanr.

2r
2p

(2.26)

Kutbun yzey alan, makine boyu l ile kutup geniliinin arpmna eittir.

A=

r
l
p

(2.27)

(2.27)deki p makinann ift kutup saysdr. (1.7) eitliini kullanarak, (2.25)deki ak younluu
deeri olan B()nn ortalama deerini yazalm.

B ( ) =

p
rl

(2.28)

41

(2.28)i sarmda endklenen gerilim eitliinde yani (2.25)de yerine yazarsak, bir sarmda
endklenen gerilimin ortalama deeri,

es = 2

p
2p
rl =

rl

(V/sarm)

(2.29)

olarak elde edilir. Bu admdan sonra bobinde endklenen gerilim deerine gemeliyiz. Daha nce
bahsettiimiz gibi endvi zerinde tek bir bobin yerine bobinler vardr ve bu bobinler kollektr
dilimlerine bal olduklarndan endvi zerinde, birbirine seri bal bobinlerden oluan paralel kollar
meydana gelir. ekil 2.14de 8 oluklu, 8 kollektr dilimli 2 kutuplu bir endvinin basit paralel sarm
emas grlmektedir.

IA

(+)

(-)

ekil 2.14: ki kutuplu, 8 oluklu, 8 kollektr dilimli, basit paralel endvi sarm emas

Endvi sarm emasnda (+) ucun baland fra 2. kollektr dilimine basmaktadr. Akm yolunu
takip edecek olursak, iki kola ayrlma olduu grlmektedir. Btn akm yollar takip edildiinde her
kolda seri bal 4 bobinin bulunduu iki paralel kolun olutuu grlr.

IA /2

(+)

IA

(-)

ii
IA /2

ekil 2.15: ekil 2.14te grlen endvide oluan paralel kollar

Makinamz 4 kutuplu olsayd, basit paralel sarm iin 4 adet paralel kol meydana gelir. Her paralel
koldaki bobin seri olduundan ayn akm tar. Bobin akm ayn zamanda endvide yerleik her
iletkendeki akm olur. Paralel kol saysna a diyelim. Makinamz generatr olarak altrrsak fra
ularndan alacamz gerilim, endvide endklediimiz gerilim EA olur. Endvideki toplam sarm
saysna N dersek, bir paralel koldaki sarm says ile bir sarmda endklenen gerilim deerinin arpm
endklenen gerilim deerini verir.

EA =

2 pN
N

es =
a
a

(2.30)

42

Endvi zerindeki toplam sarm says yerine toplam iletken saysn kullanrsak, her bobinin iki
kenar olduuna gre toplam iletken saysn Z=2N olarak buluruz. Endvide endklenen gerilim iin bu
deeri kullanrsak,

EA =

Zp

(2.31)

Eitliini buluruz. Son eitlikteki Zp/a makinann konstrksiyon sabitidir. Bu sabiti K ile gsterirsek
(2.31) aadaki gibi olur.

E A = K

(2.32)

Asal hz yerine de =2n/60 deerini alrsak, makina konstrksiyon katsays Zp/30a olarak elde
edilip endvi gerilimi eitlii aadaki gibi de yazlabilir.

E A = K nn

(2.33)

Bulduumuz gerilim deeri, generatr almada endklenen gerilim, motor almada ise endklenen
zt elektromotor kuvvet olarak tanmlanr.

Endvide Endklenen Moment

Endvide endklenen toplam momenti hesaplamak iin endvideki bir iletkende endklenen kuvvet
deerini hesaplamakla ie balayalm. ekil 2.16da endviye yerletirilmi tek sarml bir bobin ele
alalm.
f

S
b

ekil 2.16: Endvide yerleik tek sarml bir bobin ve bobin kenarlarna etkiyen kuvvetler.

Bobinin a ve b kenarlarndan geen akmlarn ynn ekildeki gibi kabul edersek, sa el kuraln
kullanarak bu kenarlara etkiyen kuvvetlerin ynlerini gsterilen ynlerde buluruz. Bu kuvvetlerin
ynlerine bal olarak endvinin saat dn ynnde dnecei grlmektedir. Bu iletkenlerdeki akm
deeri ic endvideki bir paralel koldaki akma eittir (paralel koldaki bobinlerin seri bal olmas sebebi
ile). Endvi toplam akmn IA ile gstermitik. Bylece bir iletkenin tad akm deeri aadaki gibi
hesaplanacaktr.

ii =

IA
a

(2.34)

letkene etkiyen kuvvet (2.17) eitliine gre (2.35) eitlii ile hesaplanabilir.

f i = B( )l

IA
a

(2.35)

letkende oluan ortalama moment (2.18) eitliine dayanarak,

43

Ti = B ( )l

IA
p I A
pI A
r=
l r=
a
rl a
a

(2.36)

eklinde hesaplanr. Endvideki toplam moment, iki iletkendeki momentlerin toplam olacana gre,
endvideki toplam iletken says Z deerini de kullanarak, aadaki ekilde elde edilir.

T = 2 N Ti = 2 N

pI A Zp
=
I = KI A
a a A

(2.37)

rnek 4:
4 kutuplu bir doru akm makinasnn endvi yarap 12.5 cm, boyu 25 cmdir. Kutuplar endvi
evresinin %75ini kaplamaktadr. Endvi, yedier sarml 34 bobinden olumaktadr. Paralel kol says
4dr. Her kutuptaki ortalama ak younluu 0.75 (T)dr.
a.

Makinann konstrksiyon sabitlerini belirleyiniz.

b.

Endvi 1000 (d/d) ile dnerken endklenen gerilimi bulunuz.

c.

Endvi akm 400 A iken her bobindeki akm ve endklenen momenti bulunuz.

zm:
a.

Makinamzn kutup says 2p=4 ise, ift kutup says p=2 olur.

Zp
30a
Z = 2 34 7 = 476(iletken)
476 2
KA =
= 7.93
30 4
Zp 476 2
K =
=
= 75.75
a
4
KA =

b.

A=

Kutuplar makina evresinin %75ini kapladndan dolay bir kutbun yzey alann hesaplarken
bu durumu dikkate almalyz.

rl
p

0.75 =

0.125 0.25 0.75

2

= 36.8 10 3 (m 2 )

= B A = 0.75 36.8 10 3 = 0.0276 (Wb)

E A = K A n = 7.93 0.0276 1000 = 218.86 (V )
c.

Bir bobindeki akm deeri:

I A 400
=
= 100 ( A)
4
a
T = K I A = 75.75 0.0276 400 = 836.28 ( Nm)
ii =

ALTERNATF AKIM (AA) MAKNALARININ TEMELLER

Alternatif akm (AA) makinas dendiinde ilk akla gelen makinalar asenkron ve senkron makinalardr. Bu
makinalarn alma prensiplerinin temelinde dner alan kavram vardr. ok fazl bir makinada statora
alm oluklara datlarak yerletirilmi faz sarglarna, ayn faz saysnda gerilimler uygulandnda
dner bir manyetik alan meydana getirilir. Asenkron Makinalar blmnde bu dner alana ait
tanmlamalar ve oluumu anlatlacaktr. Bu blmde asenkron ve senkron makinalara uygulanan stator
sarm tekniinden bahsedilerek, senkron makinalarda endklenen gerilimin hesab verilecektir.
44

Elektrik Makinalarnda Mekanik ve Elektrik Alar

Silindirik yapdaki bir elektrik makinasnn evresi mekanik olarak toplam 360dir. 2p=2 olan yani 2
kutuplu bir makina ele alalm ve stator evresine bu iki kutbu yerletirelim. 2 kutuplu makina temel
makine yapmzdr. ki kutup arasndaki mekanik ann 180ye eit olacan grrz. Bu aklk kutup
adm olarak tanmlanr. Bu makina iersine bir iletken yerletirelim ve iletkeni de stator iersinde 360
yol aldrp iletkende endklenen gerilimin deiimine bakalm. (Hava aral alan dalmn sinsoidal
kabul edersek, endklenecek gerilim de sinsoidal biimli olur.) (ekil 2.17)
V
N

= 180

= 180

iletken

360

0

t

180

ekil 2.17: 2p=2 kutuplu makinada komu iki kutup arasndaki a ve bir iletkende endklenen gerilimin deiimi

ekilden anlalaca zere, iletken makina evresinde bir tam tur dndnde iletkende bir tam sinus
dalgas endklenmektedir. Yani iletken mekanik olarak 360 yol aldnda elektriksel olarak da 360 yol
alnm olunmaktadr. Bylece makinann evresi de elektriksel olarak toplam 360dir. Burada kutup
admn gstermektedir. imdi 2p=4 olan yani drt kutuplu bir makine dnelim (ekil 2.18).
V

1
=

80

360

720

t

0

ekil 2.18: 2p=4 kutuplu makinada komu iki kutup arasndaki a ve bir iletkende endklenen gerilimin deiimi

4 kutuplu bir makina iin yine iletkenin bir tam dn yapmas sonucunda zerinde, iki tane N iki tane
S kutbu blgesinden geeceinden toplam iki tam sinus dalgas endklenecektir. Yani 360 mekanik
olarak alnan yola karlk 2x360 =720 elektriksel yol alnmtr. Yani 2 kutuplu makinaya gre
makinamzn evresi elektriksel olarak 2 katna kmtr. Fakat 720yi evreye eit datrsak iki kutup
aras elektriksel a 180ye eittir. Makinamz 6 kutuplu olsayd, 3 tam sins dalgas elde edileceinden,
makine evresi elektriksel olarak 3x360=1080ye ykselecektir. Grlecei gibi elektriksel katlarmz
makinamzn ift kutup says kadardr. Bu durumu zetleyecek olursak:

1.

Elektrik makinalarnda iki komu kutup aras kutup adm olarak tanmlanr ve daima elektriksel
olarak 180ye eittir. Mekanik olarak a deeri 360/2p olarak deiecektir.

= 180
e
2.

Bir elektrik makinasnn evresi daima 360m aya eitken, elektriksel olarak ift kutup says p
katna kar. herhangi bir a olmak zere:

e = p m
45

3 Fazl Stator Sarglar

3 fazl AA makinalarnda bir faza ait bobin, birka bobinin seri balanarak statordaki oluklara datlarak
yerletirilirler. Bu sebeple bu sarglara datlm sarglar ismi de verilir. Bu sarglarn statora

60
e faz kuana sahip sarm tekniklerini

datlmasnda eitli teknikler uygulanabilir. Burada

aklamaya alalm. Sarglarn oluklardaki tabaka saysna (bobin kenar) gre iki eidi bulunur.
Bunlar:
1.

2.

Tek tabakal sarmlar:

a.

El sarm

b.

Yarm kalp (yarm gabari, yarm Amerikan) sarm

ift tabakal sarm (Tam kalp sarm)

olarak snflandrlrlar. ekil 2.19da tipik bir grlmektedir. Y iki bobin kenar arasndaki aklktr
ve bobin adm olarak adlandrlr. Bu aklk oluk says veya elektriksel a cinsinden verilir.
Bobin
ba

b
kenar

a
kenar

Bobin
ba
Bobin girik ular

ekil 2.19: Statora yerleen tipik bir bobin

ekil 2.20de bobinin stator iersindeki yerleimi grlmektedir. Yerleime bakacak olursak, Y=

180
e olarak grlmektedir. 2 kutuplu bir makinada kutup adm 180ye eit olduuna gre, statora
bobinler normal olarak bobin adm=kutup adm olarak yerletirilirler. Bu ekilde yerleen bobin tam
adml bobin olarak isimlendirilir.
a
kenar
b
kenar

a
kenar
Y = 180
e

Y = 180
e

b
kenar

ekil 2.20: Tam adml bobinin statora yerleimi

Eer bobin adm 180den kk olursa bu bobin kesirsel adml bobin olarak isimlendirilir. Yani
bobin adm normal deerinden ksaltlmtr. Byle bir bobin ekil 2.21de grlmektedir.

46

a
kenar
b
kenar

a
kenar
Y < 180
e

Y < 180
e

b
kenar

ekil 2.21: Kesirsel adml bobinin statora yerleimi

Stator Sarm emas rnei

Statordaki bir fazda endklenen gerilimin hesabn yapabilmemiz iin, stator sarm ema teknii bilmemiz
gerekir. Burada btn sarm tekniklerine deinemeyeceimiz iin sadece yarm kalp sarma bir rnek
vereceiz. Sarm emasn izebilmek iin gerekli eitlikler aadaki gibidir:
1.

Bobin Adm (Y): Bir AA makinasnda oluklar evreye eit aralklarla datlrlar. Dolaysyla
kutup adm deerini oluk says cinsinden yazarsak bu deer ayn zamanda bobinin iki kenar
arasndaki akla yani bobin admna karlk gelir. Toplam oluk saysn S ile gsterirsek, 2p
kutuplu bir makine iin bobin adm aadaki gibi hesaplanr.

=Y =
2.

S
2p

(2.38)

Bir Kutup Blgesinde Bir Faza Ait Oluk Says (Renk Says) : Bir kutup blgesinde bir fazn
kullanaca oluk saysdr. izimlerin kolayca yaplabilmesi iin, bu deer kadar ayn renkte
oluk yan yana iaretlenerek izime balanr. Bu sebeple renk says olarak da isimlendirilir ve
aadaki gibi hesaplanr. Burada m faz saysn gstermektedir.

Q=

S
2 pm

3.

Oluk As (Oluk Adm): ki oluk arasndaki elektriksel adr.

(2.39)

360
m p
=
S

(2.40)

imdi bu deerlerlerle bir yarm kalp sarm emas nasl izileceini adm izerek aklayalm. 4
kutuplu, 24 oluklu, 3 fazl bir stator iin hesaplamalar yapalm:

S
24
=
= 6 (1 7)
2p
4
S
24
Q=
=
=2
2 pm 4 3

Y=

360
m 2
24

= 30
e

izime renk says kadar ayn renkte oluklar yan yana iaretlenerek balanr. Daha sonra yarm kalp
sarm emasnda pratik yol olarak, ilk oluklardan balayarak uzun ve ksa kenarlar iaretlenir. Uzun
kenarlar bobinin birinci kenar, ksa kenarlar ikinci kenarlarn (a ve b kenarlar) gsterir. izimde
karkl nlemek iin bobinlerin sadece yars izilir. (ekil 2.22).
47

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

ekil 2.22: Oluklarn ve bobin kenarlarnn izilmesi

Daha sonra bobinlerin uzun ve ksa kenarlar birletirilerek, bobinlerin izimi tamamlanr. Burada
bobinlerin ikili olarak seri bal biimde hazrlandn belirtelim. Oluturulan bobin gurubunun girii 1.
bobinin girii, k ise, 2. bobinin kdr. (ekil 2.23)
Her renkten iki gurubun olutuu grlmektedir. Tek tabakal sarmlarda bir fazdaki bobin gurubu
says ift kutup saysna eittir. ift tabakal sarmda (tam kalp sarm) bobin gurubu says kutup
saysna eit olur.

p, tek tabakal sarg

X =
2p, ift tabakal sarg

(2.41)

izime devam edecek olursak, sonraki adm faz giri ularn ve bobin guruplarnn birbiri ile
balantsn gerekletirmektir. Bundan sonra faz k ular da bulunmu olur (ekil 2.24).

1. bobin
2. bobin

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

Bobin
gurubu
k

Bobin
gurubu
girii

ekil 2.23: Bobinlerin izilmesi

Faz kua

Bir kutup blgesi

60
e

180
e

120
e

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

120
e
180
e

Z V

ekil 2.24: Yarm kalp sarm emas (2p=4, S=24, m=3)

Faz giri ular U, V, W k ular X, Y, Z harfleri ile gsterilir. Faz giri ular arasndaki elektriksel
amzn 120 olmas gerektiinden, =30 olmasndan dolay 4 oluk saydktan sonra bir sonraki faz giri
ucunu buluruz. Bobin guruplar arasnda ise 180 elektriksel a bulunur. ekil 2.24de bir kutup blgesi
ile bir faz kua iaretlenmitir.
48

Statorun Bir Faznda Endklenen Gerilimin Hesab

Bir Sarmda Endklenen Gerilim
Statora yerleik bir iletkende endklenen gerilim iin ekil 2.25te gsterilen stator yapsna bakalm. Bu
yap kk kutuplu bir senkron makinann prensip yapsdr. Rotor tekerlei ns senkron devir says ile
dnmektedir. Rotor zerinde, DA makinalarndaki kutup yapsnn ayns bulunmaktadr. Yani rotor
zerinde oluturulan manyetik alan, genlii ve yn sabit bir alandr. O halde statordaki bir iletkende
endklenen gerilim hareket yolu ile endklenir. (2.22) eitlii kullanlarak hesaplanacak bu gerilim
deeri, AA makinas zerinde altmza gre ani deerdir. Bu ani gerilim deerinin efektif deeri
aadaki gibi yazlabilir.

Ei =

1
Bmlv (V/iletken)
2

(2.42)

Hava aralnda oluan manyetik alan dalm biimi, rotor tekerlei yaps sebebiyle sinsoidaldir.
Endklenecek gerilimler de sinsoidaldir ve frekans f olacaktr. Endklenecek gerilimlerin asal
frekansn yazalm.

e = 2f

(rad/s)

(2.43)

Bu frekansa sahip gerilimleri endklemek iin rotorun hangi hzda dnmesi gerektiini hesaplamak
istersek, makinalarmzdaki elektriksel ve mekanik alar arasndaki banty kullanrz.

m =

2f
(rad/s)
p

(2.44)

(2.44) eitliini dakikadaki tur says olarak yazp ns devir says (senkron devir says olarak
adlandrlr) ekilirse,

2f 2n s
f 60
(d/d)
=
ns =
60
p
p

(2.45)

olarak elde ederiz.

ekil 2.25e gre makinamzn statorunun i ap D ise ve rotor ns (d/d) ile dnyorsa, iletkenin rotor
zerindeki manyetik alana gre greceli hz yaklak olarak,

ns

ekil 2.25: D i yarapl bir senkron makina statorunda yerleik bir bobin

v D

ns
f
D (m/s)
60
p

(2.46)
49

olarak yazlr. DA makinalarnda yaptmz gibi hava aralndaki ortalama ak deerini kullanmak
daha uygundur. Stator yzeyi zerindeki bir kutup blgesinin alann, bu sefer stator i apn kullanarak
yazp l boyundaki 2p kutuplu makina iin ortalama ak younluu deerini (ekil 2.13 referans alnarak),

Bort =

2p
Dl

(2.47)

eklinde ifade ederiz. l makinann (statorun) uzunluudur. Sinsoidal dalgann maksimum deerinin
ortalama deerine oran /2 olduuna gre, ak younluunun maksimum deeri iin (2.48) eitliini
yazp bu deeri (2.42)de yerine yazarsak, bir iletkende endklenen gerilimin efektif deerini yazm
oluruz.

Bm =

Ei =

2p

2 Dl

(2.48)

f
1 p
f (V/iletken)
l D =
p
2 Dl
2

(2.49)

Sins dalgasnn ekil katsays 1.11e eittir. (2.49) eitliini bu deere gre dzenlersek, iletkendeki
gerilimin efektif deeri aadaki gibi elde edilecektir. ekil katsaysn k ile gsterip, kutup bana ak
miktarn ile gsterirsek,

Ei = 2.22 f = 2k f (V/iletken)

(2.50)

Bir Bobinde Endklenen Gerilim

Bir bobinin statora tam adml veya ksaltlm adml olarak yerletirilebileceini grmtk. ekil
2.26da statorda yerleik byle iki adet bobin grlmektedir.
= 180

Y = = 180

Y < 180

EB

EB

Tam adml bobin

Kesirsel adml bobin

ekil 2.26: Statora yerleik tam ve kesirsel adml bobinler.

Bu bobinlerde endklenen gerilimler arasnda oluan faz farklarna bakalm. Tam adml bobinde,
bobin kenarlarnn N ve S kutuplarnn eksenine ayn anda girmektedirler. Bu durumda iki kenarda
endklenen gerilimler ayn fazda olur. Kesirsel adml bobinde ise ikinci kenar S kutbunun eksenine
birinci kenara gre sonra girmektedir. Bu durumda ise iki kenar gerilimi arasnda kadar faz fark
meydana gelir. Bobinin N adet sarmdan olutuunu kabul edersek, iki duruma karlk gelen gerilim
fazr diyagramlarn ekil 2.27deki gibi izebiliriz.

50

NEi

NEi

NEi

NEi

E B = 2 NEi
(a)
E B = 2 NE i cos

NEi

NEi

NEi

NEi
(b)

ekil 2.27: Tam ve kesirsel adml bobinlerde endklenen gerilimlere ait fazr diyagramlar, (a) Tam adml bobin, (b)
Kesirsel adml bobin

Kesirsel adml bobinde endklenen gerilim deeri tam adml bobine gre cos(/2) kadar
azalmaktadr. Bobin adm kadar ksalrsa endkleyeceimiz gerilimde azalma meydana gelir fakat
endklenen gerilimdeki harmoniklerin genliklerinin azaltlmasnda nemli bir rol oynar. ki durumda
endklenen gerilimlerin oran bobin adm katsays olarak tanmlanr ve aadaki ekilde hesaplanr:

ka =

Eb 2 NEi cos( / 2 )

=
= cos
Eb
2 NEi
2

(2.51)

Bobinde endklenen gerilimi bobini adm katsays ile aadaki gibi yazarz.

Eb = k a 2 NEi = 4.44k a Nf (V/bobin)

(2.52)

Bir Bobin Gurubunda Endklenen Gerilim

Bir daz sargsna ait bobinin guruplara ayrlarak statora yerletirildiini ve bu guruplarn da Q renk says
kadar bobin ierdiini belirtmitik. ekil 2.28de Q=3 olan bir bobin gurubunun stator iersindeki
yerleimi grlmektedir. ekilden de grlecei zere, bobinlerin kenarlar arasnda endklenen
gerilimler arasnda da, oluk adm kadar faz fark meydana gelecektir. Yine ekil 2.28de oluan bobin
gerilimlerinin fazr diyagramlar gsterilmitir.

EB

EB

EG

EB

EG

ekil 2.28: Q=3 olan bobin gurubu ve endklenen bobin gerilimlerinin fazr diyagram

Bobin gurubunda endklenen gerilimin hesab, her kenar arasndaki gerilim farknn olmas
sebebiyle vektrel olarak toplanarak bulunur.

E g = Eb + 2( Eb cos ) = Eb (1 + 2 cos )

(2.53)

Eer bu bobin gurubu 3e ayrlmayp tek olua yerletirilseydi, bobin kenarlarnda endklenen
gerilimler arasnda faz fark olmazd ve toplam gerilim bir bobinde endklenen gerilimin 3 katna eit
olurdu.
51

E g = QEb

(2.54)

Bylece (2.53)n (2.54)e oran bobin datm katsays olarak tanmlanr. Q=5 iin bu oran
deiecektir. 60 faz kuakl sarmlar iin bobin datm katsays genel eitlii aadaki gibi olacaktr.

kd =

0.5

Q sin
2

(2.55)

Bobin datm katsays ile bir gurupta endklenen toplam gerili eitlii,

E g = k d QEb (V/grup)

(2.56)

Olarak elde edilir.

Statorun Bir Faznda Endklenen Gerilim

3 fazl bir makinann stator sargsnda bir fazda oluan gurup saysn (2.41) eitlii ile vermitik. Bu
guruplarn arlkl olarak seri bal olduunu kabul edersek, bir fazda endklenen gerilim eitlii,
(2.56)da (2.52)yi de yerine yazarak aadaki gibi yazlabilir.

E f = XE g = 4.44k a k d fN f (V/faz)

(2.57)

(2.57)deki Nf bir fazdaki toplam sarm saysdr ve (2.58) ile hesaplanr.

N f = NQX

(2.58)

rnek 5:
3 fazl, 6 kutuplu bir senkron generatrn statorunda 72 oluk vardr. Stator i ap 1 m, aktif uzunluu
4 mdir. Statordaki her bobin 5 sarmldr ve 1 oluk adm ksaltmas ile sarlmtr. Sarm tek tabakaldr.
Hava aralndaki manyetik ak younluunun maksimum deeri 0.855 Tdr. Statorun bir faznda
endklenen gerilim deerini hesaplaynz (Bobin guruplar seri baldr ve alma frekans 50 Hzdir).
zm:

E f = 4.44k a k d fN faz
Bobinler 1 adm ksaltma ile sarldna gre =dr. Oluk admn hesaplayalm:

360
m p 360 3
=
= 15
e
S
72

Bobin adm katsays:

15
k a = cos = cos = 0.991
2
2
Bir kutup blgesinde bir faza den oluk says:

Q=

S
72
=
=4
2 pm 6 3

Bobin datm katsays:

kd =

0.5
0.5
= 0.961
=
15

Q sin 4 sin
2
2
52

Tek tabakal sarm olduundan X=p=3 alnarak faz sarm says:

N faz = NQX = 5 4 3 = 60

(sarm/faz)

Manyetik ak younluunun ortalama deeri:

Bort =

Bmax =

0.855 = 0.544

(T)

Bir kutbun yzey alan:

A = l =

D
2p

l =

1
6

4 = 2.094
(m2)

Kutup bana ortalama ak miktar:

= Bort A = 0.544 2.094 = 1.139

(Wb)

Bulduumuz deerleri faz gerilimi eitliinde yazarsak, faz bana endklenen gerilim deerini
buluruz.

E f = 4.44 0.991 0.961 50 60 1.139 = 14448.57

53

(V/faz)

zet
Benzer ekilde AA makinalarnn temelini
oluturmak zere, 3 fazl makinalarda sarm
tekniinden bahsedilerek, endklenen gerilimin
eitlii verilmitir. Buradaki konular asenkron ve
senkron makinalarn temelini oluturmaktadr.
AA makinalarnn temel konularndan olan dner
alan prensibi, asenkron makinalar blmnde
verilecektir.

Bu blmde elektrik makinalarnn temel

kavramlar verilmitir. lk olarak mekanik
byklklerin tanmlar yaplarak elektriksel
sistemlerde
karlacamz
deerleri
ve
karlklar verilmitir.
Basit bir DA makinasnn yaps zerinden,
iletkende endklenen kuvvet ve moment
eitlikleri elde edilmitir. kartlan ifade btn
elektrik makinalarnn motor almasnn temel
eitliidir. Dier makinalardaki eitliklerde ilgili
makinann konstrksiyon sabitleri alnarak
dzenleme yaplr.

Konular anlatrken de deindiimiz zere, bu

konularn uygulamalarn bundan sonraki
blmlerde
gerek
makinalar
anlatrken
greceiz. Bu blmde ilgili konulara yzeysel
olarak yaklalmtr. Daha fazla bilgi iin blm
sonunda verilmi olan yararlanlan kaynaklar
bal altndaki kitaplara mracaat edilebilir.

Yine basit bir DA makinas ele alnarak, DA

makinalarnda
endklenen
gerilimin
matematiksel eitlii verilmitir. Burada ok
yzeysel bir ekilde endvi sarm tekniine de
deinilmitir.

54

Kendimizi Snayalm
1. Bir elektromekanik sistemde ak younluu
deeri 0.75 T, bobinin boyu 0.25 m, yarap 0.04
m ve sarm says 180 olarak verilmitir. Bobinin
1 A akm tamas sonucunda enedklenecek
moment ne kadardr?

5. Bir DA makinasnn konstrksiyon sabiti

K=53.35, endvi akm 75 A, kutup bana aks
0.027 Wbdir. Endvide endklenen moment ne
kadardr?
a. 1080 Nm

a. 0.27 Nm

b. 120 Nm

b. 2.70 Nm

c. 108 Nm

c. 1.35 Nm

d. 100 Nm

d. 2.50 Nm

e. 50 Nm

e. 27 Nm

6. Sa el kuralnda ba parmak hangi bykl

gsterir?

2.

Bir

iletkene

etkiyen
ak
deeri
deerinde
ise,
(t ) = 0.5 sin(t ) Wb
endklenen gerilimin eitlii aadakilerden
hangisidir?

a. Akm
b. Gerilim
c. Kuvvet

a. ei (t) = 0.5cos( t)

d. Ak

b.

ei (t ) = sin(t )

e. Alan Yn

c.

ei (t ) = 0.5 sin(t )

7. 6 kutuplu bir elektrik makinasnda makine

evresi ka elektriksel derecedir?

d.

ei (t ) = 0.5 cos(t )

a. 1080
e

e.

ei (t ) = 0.5 sin(t )

b. 2160
e

3. ekil 2.8de verilen sisteme ait deerler

aada verilmitir:

c. 540
e

Eb=100 V, N=30 sarm, l=0.15 m, r=0.05 m,

=188.88 rad/s.

d.

360
e

e.

120
e

Bobinde verilen gerilimin endklenebilmesi iin

ak younluu deeri ne olmaldr?

8. Bir bobinin bobin adm

a. 2.35 T

180
e ise, bu bobin:

b. 1.93 T

a. Yarm bobindir.

c. 1.50 T

b. Tam bobindir.

d. 1.71 T

c. Tam adml bobindir.

e. 1.17 T

d. Yarm adml bobindir.

4. Bir DA makinasnda kutup bana 0.03 Wblik

ak elde eilmektedir. Makinann konstrksiyon
sabiti K=63.66 olarak verildiine gre,
endvinin 1200 d/d ile dnmesi sonucunda
endklenen gerilim ne kadardr?

e. Kesirsel adml bobindir.

9.

Bir statorda oluk as

statordaki sarm iki oluk adm ksalmas ile

sarlm ise, bobin adm katsays katr?

a. 240 V

a. 0.939

b. 270 V

b. 0.984

c. 2291.76 V

c. 0.90

d. 1200 V

d. 0.833

e. 296.82 V

e. 0.950
55

10
e aya eittir. Bu

10. DA makinasnda kollektr ve fralarn

grevi nedir?

Kendimizi Snayalm Yant

Anahtar

a. Akm dorultur.

1. b Yantnz yanl ise Manyetik Alan

ersinde Akm Tayan letkene Etkiyen
Kuvvet balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

b. Gerilimi dorultur.
c. Makinann gcn arttrr.

2. c Yantnz yanl ise Hareket Yolu ile

Gerilim Endklenmesi balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.

d. Makinann grltsz almasn salar.

e. Yaltm grevi grr.

3. e Yantnz yanl ise Hareket Yolu ile

Gerilim Endklenmesi balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
4. a Yantnz yanl ise DA Makinalarnn
Temelleri balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
5. c Yantnz yanl ise DA Makinalarnn
Temelleri balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
6. c Yantnz yanl ise Manyetik Alan
ersinde Akm Tayan letkene Etkiyen
Kuvvet balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
7. a Yantnz yanl ise Elektrik Makinalarnda
Mekanik ve Elektriksel Alar balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.
8. c Yantnz yanl ise 3 Fazl Stator Sarglar
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
9. b Yantnz yanl ise 3 Fazl Stator Sarglar
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
10. b
Yantnz yanl ise DA Makinalarnn
Temelleri balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

56

Sra Sizde Yant Anahtar

Yararlanlan Kaynaklar

Sra Sizde 1

enol, ., Bekirolu, N., (2011). Elektrik

Makineleri I. stanbul: Birsen Yaynevi.

E=

Em 80
=
= 56.57 V
2
2

Chapman, S. J., (2007). Elektrik Makinalarnn

Temelleri. stanbul:alayan Kitabevi.
Sarma, S.M.,. (1985). Electric Machines. New
York: West Publishing Company.

57

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Transformatrlerin nemini ifade edebilecek,
Transformatrlerin eitlerini sralayabilecek,
Transformatrlerin yapsn aklayabilecek,
Transformatrlerin alma prensibini aktarabilecek,
Transformatrlerin edeer devrelerini karabilecek,
Transformatrlerin kayplarn, verimini ve gerilim reglsyonunu hesaplayabilecek,
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Transformatr

Verim

Edeer Devre

Gerilim Reglsyonu

Primer Sarg

Oto Transformatr

Sekonder Sarg

Akm Transformatr

Nve

Gerilim Transformatr

Kayplar

indekiler

Giri

Transformatrlerin Yaps

Transformatrlerin alma Prensibi

Fazl Transformatrler

Oto Transformatrleri

l Transformatrleri

Transformatrlerin Paralel almas

Transformatrleri Soutulmas
58

Transformatrler
GR
Elektrik enerjisinin en nemli zelliklerinden birisi santrallerde retildikten sonra uzak blgelerdeki
kullanm alanlarna kolaylkla iletilebilmesidir. Bu iletimin en yksek verimle ve az kaypla yaplmas
gerekir. Bunun iin gerilimin olduka yksek deerde akmn da olduka dk deerlerde olmas istenir.
Elektrik enerjisi santrallerde alternatif akm olarak retilir. retilen elektrik enerjisinin gerilimi ok
yksek deildir. Elektrik enerjisini uzak blgelere enerji iletim ve datm hatlaryla iletilebilmesi iin
gerilimin ykseltilmesi gerekir. Yksek gerilimle iletilen elektrik enerjisinin kullanm yerlerinde ihtiya
duyulan gerilim seviyesine tekrar drlmesi gerekir. te santrallerde dk gerilimle retilen elektrik
enerjinin iletilmesi iin yksek gerilime dntrlmesi, kullanm yerlerinde de istenilen gerilim
seviyesine tekrar drlmesi iin transformatrler kullanlr. Transformatrler elektrik enerjisini bir
gerilim seviyesinden baka bir gerilim seviyesine dntren elektrik makinalardr. Trkiyede alak
gerilim ebekelerinde 220 V ve 380 V, orta gerilim ebekelerinde 10 kV, 15 kV ve 33 kV, yksek gerilim
ebekelerinde 66 kV ve l54 kV, ok yksek gerilim ebekelerinde de 380 kV kullanlmaktadr. Elektrik
santrallerinde dk gerilimle retilen enerjinin iletim ve datm hatlarnda istenilen seviyeye
dntrmek iin transformatrler kullanlmaktadr. Transformatrler elektrik enerjisini bir gerilim
seviyesinden baka bir gerilim seviyesine dntrdkleri iin, gcn sabit olduu dnldnde,
gerilim ykseldii zaman akm der veya akm ykseldii zaman gerilim der. Bundan dolay enerji
iletim hatlarnda ok yksek gerilim kullanld zaman akm olduka kk deerlere kadar debilir.
Kk gl sistemlerde bir fazl transformatrler, yksek gl sistemlerde ise fazl
transformatrler kullanlrlar. Gnmzde teknoloji ok gelitii iin, elektrikle alan cihazlarn byk
bir ksmnda elektronik kontrol devreleri kullanlmaktadr. Bu cihazlarn ihtiya duyduu enerji de ok
farkl seviyelerde olabilmektedir. ok farkl seviyelerdeki ihtiyalar karlamak iin birok elektrikli
cihazn besleme nitelerinde hem gerilim seviyesini deitirmek hem de elektriksel yaltm amacyla
transformatrler kullanlmaktadr. Yksek gerilimli ve yksek akm devrelerinde lme yapmak iin
llecek byklklerin l aletlerinin lebilecei seviyeler drlmesi gerekir. Bu ama iin de l
transformatrleri kullanlr.
Transformatrler elektrik enerjisini bir gerilim seviyesinden baka bir gerilim seviyesine (frekansn
deitirmeden) elektriksel endksiyon yoluyla dntren statik (hareket eden paras olmayan) elektrik
makinalardr. Transformatrler statik elektrik makinalar olduu iin elektriksel endksiyonun meydana
gelebilmesi iin transformatrn alternatif akmda almas gerekir. Bir transformatr doru akm
devresine balanrsa, manyetik alan sabit olduu iin elektriksel endksiyon meydana gelmez ve
transformatr almaz.
Transformatrlerde genel olarak iki tane sarg bulunmaktadr. Bunlar primer (birincil) ve sekonder
(ikincil) sarg olarak adlandrlrlar. Primer sargs giri sargs, sekonder sargs da k sargs olarak da
adlandrlabilir. Primer sargs giri ebekesine, sekonder sargs da yk tarafna balanr. Primer sarg
ebekeye baland iin primer sarg gerilimi ebeke gerilimine eittir. Sekonder sarg gerilimi primer
sarg geriliminden yksek veya dk olabilir. Sekonder sarg gerilimi primer sarg geriliminden yksek
ise bu tr transformatrlere ykseltici transformatr, sekonder sarg gerilimi primer sarg geriliminden
dk ise bu tr transformatrlere de alaltc veya drc transformatr denir.
59

Transformatrlerde bir gerilim seviyesinden dier bir gerilim seviyesine transfer edilen elektriksel
gcn bir ksm transformatrn kayplarn karlar. Transformatrlerin hareket eden paralar
olmadndan dolay kayplar olduka dk deerlerdedir. Elektrik makinalar iinde kayplar en dk
olan makine transformatrdr. deal bir transformatrn giri gcnn tamamn ka transfer ettii
kabul edilir. Kk gl gerek transformatrlerde giri gcnn %80-%90 kadar ka transfer
edilebilmektedir. Yksek gl transformatrlerde ise giri gcnn %99.5e kadarn ka
aktarabilmek mmkndr. Transformatrlerin kapasitesi grnr gleri olan volt-amper (VA) cinsinden
anlrlar.
Bu nitede transformatrlerin yaps, alma prensibi, edeer devreleri, kayplar, verimi, eitleri,
kullanm yerleri ayrntl olarak aklanacaktr. Aadaki blmde transformatrlerin yaps
aklanacaktr.

TRANSFRMATRLERN YAPISI
Transformatrlerin yaps bir manyetik nve ve nvenin zerine yaltlm iletkenlerle sarlan sarglardan
oluur (ekil 3.1). Basit bir transformatrlerde iki adet sarg bulunur: Primer ve Sekonder sarglar.
Primer sargya birincil sarg, sekonder sargya da ikincil denir. Primer sarg transformatrn giri
sargsdr ve ebekeye balanr. Sekonder sargs da k sargsdr ve yke balanr. Eer
transformatrler gerilimi ykseltmek iin kullanlacaksa primer sargya dk gerilim sargs sekonder
sargya da yksek gerilim sargs denir. Eer transformatr gerilim drmek iin kullanlyorsa primer
sargya yksek gerilim sargs sekonder sargya da dk gerilim sargs denir. Primer sarg ile sekonder
sarg arasnda herhangi bir elektriksek balant yoktur (oto transformatrlerinin yaps daha sonra
aklanacaktr). Transformatrlerin sarglarnda genel olarak bakr iletken kullanlr. Ancak alminyum
iletken baz zel uygulamalar iin kullanlan transformatrlerde kullanlabilmektedir.


I1
Primer
V1 sarg

I2

N1

N2

Sekonder
sarg V2

(a)

(b)

(c)

ekil 3.1: Bir Fazl Bir Transformatrn Nvesi ve Sembolleri

Transformatrlerde sarglarn zerine sarld kapal manyetik gvdeye nve denir. Nve yapmnda
yumuak demir, elik ve hava kullanlr. Yumuak demir ve elik nveler dk frekansl ebekelerde
alan transformatrlerde kullanlr. Hava nve ise ok yksek frekansl (20 kHzden yksek)
ebekelerde alan transformatrlerde kullanlr. Nvenin sarglarnn zerine sarld ksma bacak
(ekil 3.1 (a)) alt ve st ksmlarna da boyunduruk denir. Transformatrler elektrik devrelerinde
izilirken nve ekli yerine semboller kullanlr. ekil 3.1 (b)de hava nveli bir transformatrn
sembol, (c)de ise demir nveli bir transformatrn ekli grlmektedir.
Transformatrn primer sargsna alternatif akm eklinde bir gerilim uygulandnda bu sargda
uygulanan gerilimin frekansna bal olarak deien bir manyetik ak meydana gelir. Bu manyetik ak
nve zerinden devresini tamamlar. Nve zerinden devresini tamamlayan manyetik ak ayn nve
zerinde sarlm hem primer sargy hem de sekonder sargy kestii iin sekonder sargda bir gerilim
endklenir. Transformatrn primer ve sekonder sarglar ayn manyetik ak tarafndan kesildiinden
dolay her iki sarg iin de sarm bana endklenen gerilim ayn deerde olur. rnein ekil 3.1 (a)daki
nvede primer sarg 220 sarm olduunu varsayalm (N1 = 220). Primer sargsna 220 V bir gerilim
60

uygulanrsa sarm bana 1 V bir gerilim der. Sekonder sargda da sekonder sarg sarm saysyla
orantl bir gerilim endklenir. Sekonder sargda endklenen gerilim de sarm bana 1 V olduundan
dolay sekonder sarm says deiik deerlerde sarlarak transformatrn knda elde edilen gerilimin
giri geriliminden dk veya yksek olmas salanr. rnein sekonder sargda (N2) 110 sarm varsa
sekonder sargda endklenen gerilim 110 V olur. Eer transformatrn primer sargsna doru bir gerilim
uygulanrsa demir nve zerinde bir manyetik alan meydana gelir. Ancak meydana gelen bu manyetik
alann yn ve iddeti sabit olduundan dolay sarglarda bir endklenmez.

Nve Yaplar
Transformatrlerde gcn en verimli bir ekilde primer sargdan sekonder sargya manyetik olarak
transfer edilebilmesi iin nvede kullanlan malzemenin relktansnn ok dk olmas istenir. Bundan
dolay nveler bir taraf yaltlm yumuak demir ve elikten malzemeden yaplm ince salarn
paketlenmesiyle meydana gelir. Salarn bir yznn yaltlmasnda vernik, kt, lak, ve benzeri
yaltkanlar kullanlr. Bunun nedeni transformatrlerde demir kayplar olarak adlandrlan ve s olarak
meydana gelen fuko ve histeresiz kayplarn azaltmaktr.
Transformatrlerde iki eit nve kullanlmaktadr:

ekirdek tipi nve

Mantel tipi nve

ekirdek tipi nvede sarglar manyetik nveyi kavrayacak ekilde yan bacaklara sarlrlar. Nvenin
kesiti her yerde ayndr. Bu tip nvelerde yaltm iin daha fazla yer bulunduundan byk gl ve
yksek gerilimde alacak transformatrlerde ekirdek tipi nve tercih kullanlr. ekirdek tipi nve
salar U-I veya L eklinde kesilip paketlenerek oluturulur. ekil 3.2de ekirdek tipi bir nve ve nveyi
oluturan U-I eklinde kesilmi salar grlmektedir.

ekil 3.2: ekirdek Tipi Nve

Mantel tipi nvede ise nve sarglar kavrayacak ekilde yaplr. Bu nve ekli kk gl
transformatrlerde kullanlr. Nvenin kesiti her yerde ayn deildir. Sarglar orta bacaa sarlr. Orta
bacakta meydana gelen ak yan bacaklarda iki kola ayrlarak devresini tamamlar. Yan bacaklarn kesiti
orta bacaktaki manyetik aknn yarsn tayacak ekilde seilir. Mantel tipi nve, salar E-I eklinde
kesilip paketlenerek oluturulur. Mantel tipi nve ve nveyi oluturmak iin kullanlan salarn ekli ve
dizilii ekil 3.3te verilmektedir.

ekil 3.3: Mantel Tipi Nve ve Hazrlan

Bu nve eitlerine ilaveten datlm tip nve, spiral tip nve ve deiik uygulamalar iin zel olarak
tasarlanm nve eitleri bulunmaktadr.
61

Transformatrlerin Sarglar
Transformatrlerde kullanlan sarglar silindirik ve dilimli sarg olmak zere iki farkl sarg ekli
kullanlr. Silindirik sarglar kk gl transformatrlerde kullanlr. Makara eklinde hazrlanp nveye
yerletirilir. Alak gerilim sargs altta yksek gerilim sargs ste gelecek ekilde hazrlanr. ekil 3.4
(a)da silindirik sarg kesiti (b)de ise sargnn hazrlan grlmektedir. Dilimli sarglar byk gl
transformatrlerde kullanlr. Primer ve sekonder sarglar dilimlere ayrlarak sarlr. Sarg dilimlerinin
aras yaltlarak nveye yerletirilirler ekil 3.5 (a)da dilimli sarg kesiti (b)de ise hazrlan
grlmektedir. Alak gerilim sarglar ile yksek gerilim sarglarnn aras ve sarg ile nve aras
transformatrn alma gerilimi gz nnde bulundurularak yaltlr. Yaltm malzemesi olarak kt,
plastik maddeler, pamuk, mika, pres bant, reine, pertinaks ve benzeri kullanlr. Sarglarda kullanlan
iletken bakr veya alminyum iletkenden oluur. letkenlerin zeri pamuk, kt veya vernikle izoleli olup
kesiti yuvarlak veya dikdrtgen eklindedir. Kk gl transformatrlerde sarglar yuvarlak kesitli
iletkenden yaplrken byk gl transformatrlerde sarglarda kullanlan iletkenlerin kesiti dikdrtgen
eklinde yaplmaktadr. Dikdrtgen kesitli iletkenlerden yaplans sarglarda iletkenler arasndaki hava
boluklar ok kk olur. Bu da nvenin daha etkin olarak kullanlmasna yani ayn nve boluuna daha
fazla sarm sarlmasna imkan salar.

YG

AG

AG

YG

YG

AG

AG

YG

(a)

(b)
ekil 3.4: Silindirik Sarg

1/2YG
AG
YG
AG
YG
AG
1/2YG

(a)

(b)
ekil 3.5: Dilimli Sarg

Transformatrlerin Sarg Polaritesi

Transformatrlerin sarglarnda endklenen gerilimlerin anlk ynleri sarglara uygulanan gerilimin
polaritesine ve sarglarda meydana gelen manyetik aknn ynne bal olarak deiir. Sarglarda
endklenen gerilimin anlk ynlerinin bulunmasna veya sarg ularnn iaretlerinin belirtilmesine
polarite denir. Transformatrlerin paralel balanmas veya sarglarn kendi aralarnda balanmasnda
hangi ucun hangi uca balanaca sarg polaritesine gre kararlatrlr. Polarite ematik olarak noktalama
iaretiyle belirlenir. ekil 3.6da bir transformatrn polaritesi noktalama iaretiyle belirtilmitir. 1 nolu
u ile 3 nolu u ayn noktalama iaretine sahip olduklarndan ayndrlar. 1 ve 3 nolu ulara ayn ynde
akm uygulandnda meydana gelen ak ayn ynde olur. Buna gre 2 ve 4 nolu ular ayn ynde akm
62

uygulandnda meydana gelen ak da ayn ynde olur. 1 ve 2 nolu ulara gerilim uygulandnda (1 nolu
uta pozitif gerilim varsa) 3 nolu uta da pozitif bir gerilim endklenir. Eer 3 ve 4 nolu ulara yk
balanrsa 1 nolu uca akm girerse 3 nolu utan da akm kar. Polarite sarglarn sarm ynne baldr.
Eer sarglarda herhangi bir iaretleme yoksa polariteleri deneysel olarak bulunabilir.

4
(b)

(a)
ekil 3.6: Transformatrlerin Polaritesi

Transformatrlerde polarite neye gre oluur?

TRANFORMATRLERN ALIMA PRENSB

Lenz kanununa gre bir iletkende bir gerilim endklenmesi iin iletkenin deiken bir manyetik alan
iinde bulunmas veya sabit bir manyetik alan iinde hareket etmesi gerekir. Transformatrde hareket
eden para olmad iin oluan manyetik alan hareketlidir. Sekonder sarg ular bota olan bir
transformatrn primer sargsna alternatif bir uygulandnda primer sargdan kk deerli bir akm
geer. Primer sargdan dolaan bu akm primer sargda deiken bir ak () meydana getirir. Bu ak ayn
transformatrn nvesi zerinden devresini tamamalar. ekil 3.1de nve, sarglar ve aks
grlmektedir. Nvede meydana gelen manyetik ak primer sargya uygulanan gerilimden 90o geridedir.
Primer sarg gerilimi ile aksnn deiimi ekil 3.7de grlmektedir. Nve zerinde devresini
tamamlayan aks sekonder sargy da kestii iin sekonder sargda da bir gerilim endklenir.






ekil 3.7: Manyetik aknn gerilimle deiimi

Bir fazl bir transformatrn primer sargsnda endklenen gerilimin etkin deeri (Volt) aadaki
ekilde ifade edilir:

V1 = 4.44. f . m .N1

(3.1)

Burada f, primer sargya uygulanan gerilimin frekansn (Hz), m meydana gelen aknn maksimum
deerini (Weber), N1 primer sarg sarm saysn gstermektedir. Benzer ekilde sarm says N2 olan
sekonder sargda da endklenen gerilim aadaki ekilde ifade edilebilir:

V2 = 4.44. f . m .N1

(3.2)

63

Primer sargda endklenen gerilimin sekonder sargda endklenen gerilime oran primer sargdaki sarm
saysn sekonder sargdaki sarm saysna eittir. Bu orana transformatrn dntrme oran denir ve
katsays ile gsterilir.

V1 4.44. f . m .N1 N 1
=
=
=a
V2 4.44. f . m .N1 N 2

(3.3)

Transformatrn kayplar sfr olarak kabul edilirse primer sargya uygulanana gcn tamam sekonder
sargya transfer edilir. Primer sarg gc volt-amper olarak (VA)

S1 = V1I1

(3.4)

sekonder sarg gc

S2 = V2 I 2

(3.5)

olarak yazlabilir. Primer sarg gc sekonder sarg gcne eit olur:

S1 = S2 = V1I1 = V2 I 2

(3.6)

Eitlik (3.3) eitlik (3.6) ile birletirilirse transformatrn dntrme oran eitli (3.7)deki gibi
yazlabilir:

a=

V1 N 1 I 2
=
=
V2 N 2 I1

(3.7)

Dntrme oran kullanlarak transformatrn primer ve sekonder gerilimleri, sarm saylar ve

akmlar hesaplanabilir.
rnek 1:
Bir fazl bir transformatrde primer sargda 250 sarm bulunmaktadr. Bu transformatrn primer
sargsna 110 V uygulandnda sekonder sargda 220 V endklenmektedir. Transformatrn dntrme
orann, sekonder sarg sarm saysn ve sarm bana endklenen gerili hesaplaynz.
zm:
V1 = 110, V2 = 220 V, N1 = 250, olarak verilmektedir.
Dntrme oran a =

V1 N 1
eitliinden
=
V2 N 2
bulunur.

V1 N1 110
=
=
= 0.5 olarak bulunur.
V2 N 2 220
110 250
yazlabilir. Bu eitlik N2 iin zlrse N2 = 500 sarm olarak
=
220 N 2

rnek 2:
V1/ V2 = 10000/200 Volt ve gc S = 80 kilovolt-amper olan bir transformatrde primer ve sekonder
sarg akmlarn hesaplaynz.
zm:

S1 = S2 = 80 kVA
S1 = V1I1 = 80000= 10000I1 buradan I1 =

80000
= 8 Amper olarak bulunur. Benzer ekilde sekonder
10000

sarg akm da hesaplanabilir:

S2 = V2 I 2 = 80000= 200I 2 burada I 2 =

80000
= 400 Amper olarak bulunur.
200
64

Transformatrlerde Kaak Aklar

Transformatrn primer sargsna alternatif bir gerilim uygulanrsa primer sargdan I1 akm geer ve 1
manyetik aks meydana gelir. 1 aksnn kk bir ksm (l1) devresini havadan tamamlar. Geri kalan
ksm ise devresini nve zerinden tamamlar (ekil 3.8deki m ile ayn ynde). Sekonder sarg tarafna
bir yk balandnda sekonder sargdan da I2 akm geer ve 2 manyetik aks meydana gelir. 2
manyetik aksnn kk bir ksm (l2) devresini havadan tamamlar. Geri kalan ksm ise (ekil 3.8de
gsterilen m ile zt ynde) devresini nve zerinden tamamlar. m hem primer sargy hem de sekonder
sargy kesen ortak manyetik akdr. Primer sarg tarafndan retilip devresini havadan tamamlayan l1
aks ile sekonder sarg tarafndan retilip devresini havadan tamamlayan l2 aksna kaak ak denir. l1
aks hem bo almada hem de ykl almada ortaya kar. l2 aks ise sadece ykl almada ortaya
kar. Kaak aklardan dolay transformatrlerin verimi der. Yani primer sargdan sekonder sargya
transfer edilen g miktar azalr. deal transformatrlerde ise kaak aklar olmadndan dolay primer
sarg gcnn tamam sekonder sargya transfer edilir.


R1

I1





N1

N2







V1

I2

R2

V2

Ryk

ekil 3.8: Kaak Aklar

Transformatrn sekonder sargsna yk baland zaman sekonder sargdan I2 akm dolar. I2

tarafndan retilen bu manyetik ak (2) primer sargdan retilen 1 manyetik aksna sa el kuralna gre
zt yndedir. Her iki sargy kesen ortak manyetik ak m primer ve sekonder sarg tarafndan retilen
manyetik aklarn farkna eittir (m = 1 - 2). Transformatr yklendike I2 akm artar, bunun sonucu
olarak 2 manyetik aks da artar. 2 manyetik aksnn artmas m ortak manyetik aky azaltr.
Transformatr azalan ortak manyetik aky karlamak iin (1 artrmak iin) devreden daha fazla akm
(I1) eker. Bundan dolay transformatrler yklendike devreden fazla akm ekerler. Fazladan ekilen I1
akmn transformatre zarar vermemesi iin anma deerini amamaldr.

Kaak aklar neden verimin azalmasna sebep olur?

Transformatrlerin Edeer Devresi

Transformatrlerin devre analizinde ve simlasyonunda gerek modelinin yerine edeer devreleri
kullanlr. Edeer bir devrenin mmkn olduu kadar gerek transformatrn btn parametrelerini
yanstmas yani btn zellikleri tamas gerekir. Edeer devre karlrken transformatrn btn
parametrelerinin hesaba katlmas gerekir. Edeer devrenin transformatrn btn zelliklerini tamas
gerekir. Transformatrn edeer devresinde bakr kayplar, nve kayplar (girdap akm kayplar ve
histeresiz kayplar) ve kaak ak kayplarnn gz nnde bulundurulmas gerekir. ekil 3.9 (a)da ideal
bir transformatr, ekil 3.9 (b)de ise gerek bir transformatrn edeer devresi grlmektedir.

65

R1

:1

E1

R2

I2

V1

E2

Rc

Xm

E1

V2

E2

X2

:1

X1

I1

(a)

(b)

ekil 3.9: Transformatr Edeer Devresi: (a) deal Transformatr (b) Gerek Transformatr

Primer sarg kaak aks (l1) X1 reaktans ile ifade edilir. Sekonder sarg kaak aks (l2) ise X2
reaktans ile ifade edilir. deal bir transformatrde kaak ak deeri sfr olduundan X1 ve X2 kaak ak
reaktanslar da sfra eittir. Primer sargs kaak aklarndan dolay meydana gelen gerilim dm I1.X1
ile ifade edilir. Sekonder sargda meydana gelen kaak aksndan dolay meydana gelen gerilim dm
ise I2.X2 ile ifade edilir. Edeer devredeki R1 ve R2 direnleri primer ve sekondere sarglarnn
direnleridir. Edeer devredeki katsays ise transformatrn dntrme orandr.
Bir transformatr sekonder tarafna herhangi bir balanmadan primer taraf bir gerilim kaynana
balanrsa ok az bir akm eker. Transformatrn ektii akmn bir ksm transformatrde meydana
gelen nve kayplarn karlar. Geri kalan ksm ise nvenin uyartlmasn (mknatslanmasn) salar.
Nve kayplar s eklindeki kayplar olduundan edeer devrede primere paralel bal Rc direnciyle
gsterilir. Transformatrn uyartm akm uygulanan gerilimden 90o geride olduundan dolayn bu akm
uygulanan gerilime paralel bal Xm reaktans ile gsterilir. Xm reaktansna mknatslanma reaktans da
denir. Edeer devrede birbirine paralel olarak bal olarak gsterilen Rc direnci ile Xm reaktansna
transformatrn uyartm devresi de denir.
Transformatr bota (yksz) alrken sekonder sargdan herhangi bir akm dolamaz. Sekonder
sargda meydana gelen I2.R2 ve I2.X2 gerilim dmleri sfra eit olur. Transformatrn dntrme oran
bir olarak kabul edilirse ( = 1, primer ve sekonder sarg sarm saylar birbirine eit) primer ve sekonder
gerilimleri birbirine eit olur. ekil 3.10da bota alan bir transformatrn edeer devresi
grlmektedir.
R1

I1

X2

:1

X1

I2 = 0

R2

V1

Rc

Xm

E1

V2

E2

ekil 3.10: Bo alma Edeer Devresi

Transformatr yk altnda alrken sekonder sargdan da bir akm geer. Sekonder sargdan geen
akmdan dolay sekonder sarg tarafndan I2.R2 ve I2.X2 gerilim dmleri meydana gelir. ekil 3.11da
yk altnda alan bir transformatrn edeer devresi grlmektedir.
R1

I1

X1

X2

:1

+
V1

R2
+

Rc

Xm

E1

E2

V2
-

ekil 3.11: Ykl alma Edeer Devresi

66

I2

Baz uygulamalarda transformatr edeer devresi, transformatrn dntrme oranndan ()

yararlanlarak primer veya sekonder tarafna dntrlr. Primer tarafnda indirgenmi edeer devrede
primer tarafna ait R1, X1, Rc, ve Xm deerleri ayn kalr. Sekonder tarafndan primer tarafna diren ve
reaktanslar dntrlrken 2 ile arplr, sekonder akm primer tarafna dntrlrken ya
blnr, sekoner gerilimi ise ile arplr. ekil 3.12de primer tarafna indirgenmi bir edeer devre
grlmektedir. Primer tarafndan sekonder tarafna dntrme yaplrken sekonder tarafa ait R2 ve X2
deerleri ayn kalr. Primer tarafna ait diren ve reaktanslar sekonder tarafna dntrlrken 2 ye
blnr, primer gerilim ya blnr, primer akm ise ile arplr. Gerek bir transformatrn
edeer devre parametreleri bo alma ve ksa devre deneyleri yardmyla bulunur. Edeer devre
parametrelerinin deneysel olarak hesaplanmas sonraki blmde aklanmaktadr.
R1

X1

I1

2X2

I2/

2R2
+

+
V1

Rc

Xm

V2

ekil 3.12: Primer Tarafna ndirgenmi Edeer Devre

Bo alma Deneyi
Bo alma deneyi transformatrn demir kayplarn hesaplamak ve edeer devrede demir kayplarn
temsil eden Rc direnci ile mknatslama reaktans Xm parametreleri hesaplamak iin yapl. Bo alma
deneyi transformatrn sekonder sargs ak-devre yaplarak (yksz) primer sarg kaynaa balanr.
Bo alma primer gerilimi (Vb), akm (Ib) ve gc (Pb), srasyla voltmetre, ampermetre wattmetre ile
llr ekil 3.12de transformatrn bo alma deney balant emas grlmektedir. Bo alma
deneyinde llen deerler kullanlarak edeer devre parametreleri hesaplanr.

I2 = 0

ekil 3.13: Bo alma Deneyi Balant emas

Bo alma deneyinde sekonder sarg ak-devre olduu iin sekonder sargdan akm gemez.
Transformatrn ebekeden ektii akmn tamam, ekil 3.11 ve ekil 3.12ye gre, Rc ve Xm devre
elemanlarnn zerinden akar. Transformatrn primer sarg direnci (R1) ve kaak ak reaktans (X1) Rc ve
Xm ile karlatrldnda deerleri ok kk olduundan R1 ve X1 elemanlar zerindeki gerilim
dmleri ihmal edilebilir. Rc ve Xm elemanlar V1 gerilim kaynana paralel olarak kabul edilebilir. Bu
durumda Wattmetrede okunan gcn Rc direncinde s olarak tketildii kabul edilir. Rc direnci gerek
bir diren olmayp nvede meydana gelen kayplar temsil eden hayali bir direntir. Rc ve Xm
deerlerini hesaplamak iin devrenin admitansndan yararlanlr: Srasyla nve kayp direncinin
iletkenlii, mknatslanma reaktansnn suseptans ve toplam uyartm admitans eitlik 3.8, 3.9 ve 3.10ki
ekilde bulunur.

Gc=

1
Rc

(3.8)

67

1
Xm

(3.9)

Y E= Gc jBm

(3.10)

Bm =

Uyartm admitansnn genlii bo alma deneyinde elde edilen akm ve gerilim deerleri
kullanlarak hesaplanr:

YE =

Ib
Vb

(3.11)

Bir fazl devrelerde aktif g eitlik 3.12deki ekilde hesaplanr. Bo alma deneyinde llen g
kullanlarak admitans as da eitlik 3.13teki gibi hesaplanr.

P = V .I . cos

(3.12)

Pb
Vb .I b

(3.13)

cos =

Admitans as da aadaki ekilde hesaplanr.

= cos 1 (

Pb
)
Vb .I b

(3.14)

Transformatr endktif zellikli bir makina olduundan dolay bo almada akm her zaman
gerilimden as kadar geride olur (ykl almada as yk asna eit olur). YE admitans
aadaki gibi hesaplanr.

YE =

Ib
o
Vb

(3.15)

YE admitans kullanlarak nve kayp direnci ve mknatslanma reaktans srasyla eitlik 3.16 ve
3.17deki gibi hesaplanr.

Rc =

Xm =

1
YE . cos

(3.16)

1
YE . sin

(3.17)

Ksa Devre Deneyi

Ksa devre deneyi transformatrn nce primer gerilimi sfra eitlenip sekonder ular bir ampermetre
zerinden ksa devre edilerek gerekletirilir. Primer sarg tarafna da bo alma deneyinde olduu gibi
ampermetre, voltmetre ve wattmetre balanr. ekil 3.14te bir transformatrn ksa devre deneyi balant
emas grlmektedir. Primer sargya uygulanan gerilim, sekonder sargdan geen akm sekonder anma
akmna ulancaya kadar, yava yava artrlr. Primer sarg tarafna balanan l aletlerinin lt
akm, gerilim ve aktif g deerleri (Ik, Vk, Pk) kaydedilir. Sarglara zarar vermemek iin sekonder
sargdan anma akmndan fazla akmn gememesi gerekir.

68

I2

ekil 3.14: Ksa Devre Deneyi Balant emas

Ksa devre deneyi kullanarak edeer devre parametrelerini hesaplamak iin ekil 3.12deki primer
tarafna indirgenmi edeer devreden yararlanlr. Transformatrn sekonder sargs ksa-devre iken
primer gerilimi ok kk deerli olacandan dolay uyartm kolundan geen akm da ok kk
olduundan ihmal edilir. Uyartm kolundan geen akm ihmal edilirse transformatrn bota ektii
akmn tamam seri devre elemanlar (R1, X1, a2R2, a2X2) zerinden getii varsaylr. Primer tarafna
gre seri empedansn genlii aadaki gibi hesaplanr.

Z SE =

Vk
Ik

(3.18)

Akmn g katsays ve as srasyla aadaki gibi hesaplanr.

cos =

Pk
Vk I k

= cos 1

(3.19)

Pk
Vk I k

(3.20)

Empedans as pozitif olduundan dolay seri empedans eitlik 3.21deki gibi hesaplanr.
Z SE =

Vk
o
Ik

(3.21)

Seri empedans ZSE (ekil 3.12 kullanlarak) eitlik 3.22deki gibi hesaplanr.

Z SE = R1 + a2 R2 + j( X1 + a2 X 2)

(3.22)

rnek 3:
10 KVA 4000/120 50 Hzlik bir transformatrn edeer devre empedanslarn bulmak iin bo
alma ve ksa devre deneyleri gerekletirilmitir. Bo alma ve ksa devre deneyleri primer sarg
tarafnda gerekletirilmitir. Bo alma deneyinde akm, gerilim ve g deerleri srasyla Ib = 0.155 A,
Vb = 4000 V, Pb = 200 W olarak llmtr. Ksa devre deneyinde de akm, gerilim ve g deerleri
srasyla Ik = 1.5 A, Vk = 275 V, Pk = 100 W olarak llmtr. Primer sarg tarafna gre edeer devre
empedanslarn bulunuz.
zm 3:
Bo alma deneyinden elde edilen g katsays

cos =

Pb
200
=
= 0.322 (geri)
Vb I b 4000.( 0.155)

olarak bulunur. Admitans as

= cos1(0.322) = 71.21o olarak bulunur.

Uyartm admitans
69

YE =

Ib
0.155
=
71.220 =0.00003875 71.21o
Vb
4000

Rc =

1
1
=
= 80118.25
YE . cos 0.00003875. cos(71.22)

Xm =

1
1
=
= 27257.60
YE . sin 0.00003875. sin( 71.22)

Ksa devre deneyinde elde edilen g faktr ve as srasyla

cos =

Pk
100
=
= 0.242
Vk I k 275.(1.5)

= cos1(0.242) = 75.99 (geri)

Seri empedans
Z SE =

275
75.99o = 183.3375.99o = 44.38 + j177.87
1.5

Buradan da edeer diren (seri direnlerin toplam) Redeer = R1+a2R2 = 44.38 olarak bulunur.
Edeer reaktans da seri reaktanslarn toplamna eittir. Xedeer = X1+a2X2 = 177.87 olarak
bulunur.
Ksa devre deneyi ve bo alma deneyi sekonder sarg tarafndan yaplrsa bulunan edeer devre
parametrelerinin hesaplanmasnda da sekonder tarafa indirgenmi edeer devre referans olarak kullanlr.

Transformatrlerin Kayplar
Transformatrlerde meydana gelen kayplar dier elektrik makinalarnda olduu gibi s eklinde ortaya
karlar. Transformatrlerde meydana gelene kayplar e ayrlrlar:

Transformatrn demir (nve) kayplar

Transformatrn bakr kayplar

Kaak ak kayplar

Demir kayplar nve kayplar olarak da isimlendirilir. Bakr kayplar ise transformatrn sarg
direnlerinden (I2R) dolay meydana gelen sl kayplardr. Kayplar deneysel olarak bulunur. Demir
kayplarn bulmak iin transformatrn bo alma deneyinden yararlanlr. Bakr kayplarn
hesaplamak iin ise transformatrn ksa devre deneyinde yararlanlr. Bo alma ve ksa devre
deneyleri sonucunda transformatrn hem kayplar bulunur hem de edeer devre parametreleri
hesaplanr. Kaak ak kayplar nvedeki kaak aklardan dolay meydana gelen kayplar olup deeri
dier kayplarla karlatrldnda ok kk olduundan dolay hesaplamalarda genel olarak ihmal
edilebilir.
Demir kayplar girdap kayplar ve histeresiz kayplar olmak zere ikiye ayrlrlar. Demir kayplar
transformatrn alma geriliminden bamszdrlar ve frekansa bal olarak deiirler. Toplam demir
kayplar yaklak olarak transformatrn bota ebekeden ektii gce eit olarak kabul edilir.
Transformatr bo almada ebekeden ok kk deerde bir akm eker. Bota ekilen akm ok kk
olduundan primer sarg direncinde meydana gelen bakr kayb (I12R1) ok kk olduundan dolay
ihmal edilir. Transformatrn bota ebekeden ektii g demir kayb olarak kabul edilir.
Transformatrn nvesi zerinde devresini tamamlayan manyetik ak transformatrn sarglarn
kestii gibi demir nveyi de keser. Demir nve de iletken olduu iin nve zerinde kk gerilimlerin
endklenmesine sebep olur. Nve zerinde endklenen gerilimler yine nve zerinde ksa devre olarak
70

kk girdap akmlarnn olumasna sebep olur. Meydana gelen girdap akmlar da nvenin snmasna
sebep olur. Bundan dolay demir nvede s eklinde meydana gelen bu kayplara girdap veya fuko
kayplar denir. Demir nve zerinde endklenen girdap akmlarnn bykl demir nvenin
byklne (hacmine) baldr. Bundan dolay (girdap kayplarn azaltmak iin) nve, bir taraf
yaltlm ince saclardan yaplr.
Transformatrn primer (veya sekonder) sargsna alternatif bir gerilim uyguland zaman N-S
manyetik kutuplar meydana gelir. Ayn zamanda demir nveyi oluturan atomlar da manyetik alanla ayn
ynde dizilirler. Manyetik alann kutuplar sargya uygulanan gerilimin frekansna bal olarak yn
deitirir. Manyetik alann yn deitii zaman atomlarn dizilii de yn deitirir. Meydana gelen bu
yn deiiminden dolay atomlar birbiriyle srtnrler ve demir nvede s meydana gelir. Meydana gelen
bu s kaybna transformatrn histeresiz kayb denir. Histeresiz ve girdap kayplar transformatr yk
akmndan bamsz olarak nve zerindeki ak younluuna ve frekansa bal olarak deiir.
Transformatrn sekonder tarafna bir yk baland zaman hem primer sargdan hem de sekonder
sargdan akm geer. Bu akmlar primer ve sekonder sarglar zerinde s kaybna sebep olur. Bu
kayplara transformatrn bakr kayplar denir. Bakr kayplar transformatrn edeer devresinde
bulunan diren deerleri kullanlarak hesaplanr. Toplam bakr kayplar Pcu = I12R1 + I22R2 eklinde
hesaplanr. R1 ve R2 srasyla primer sarg ve sekonder sarg direnleridir. Primer ve sekonder sarglarn
direnleri bir ohm-metre ile de llebilir. Ancak ohm-metre ile llen diren deerleri sarglarn doru
akm direnleri olup alternatif akmdaki direnleri biraz daha yksek olur.
Kaak ak kayplar, hem primer hem hem de sekonder sargda meydana gelen kaak aklarn sebep
olduu kayplardr. Transformatrn primer ve sekonder sarglarnda meydana gelen aknn bir ksm
devresini havadan tamamlar. Aknn bir ksm devresini havadan tamamlad iin primer sargdan
sekonder sargya g transfer eden etkin manyetik ak azalm olur. Kaak aklardan dolay primer
sargdan sekonder sargya transfer edilen gte meydana gelen kayp kaak ak kayb olarak adlandrlr.
Kaak ak kayb, dier kayplarla karlatrldnda kk deerli olduundan dolay pratik
hesaplamalarda, genelde, ihmal edilir.

Transformatrn nve kayplar neden yk akm ile deimez?

Transformatrlerin Verimi
Transformatrlerde verim dier elektrik makinalarnda olduu gibi alnan g verilen gce oranlanarak
hesaplanr. Alnan g transformatrn sekonder tarafndaki gc, verilen g ise transformatrn primer
tarafndaki gc veya giri gcdr. Giri gc transformatrn ebekeden ektii g, k gc ise
transformatre balanan ykn gcdr. Verim ile gsterilir ve aadaki ekilde hesaplanr.

P P
Piki
Palinan Piki
=
=
= giri kayip
Pverilen Pgiri Piki + Pkaya
Pgiri

%=

Piki
Pgiri

(3.23)

100
(3.24)

deal bir transformatrde kayplar olmadndan dolay verim %100dr. Gerek transformatrlerde ise
alnan g her zaman verilen gten daha dktr. Aradaki g kayb transformatrlerin kayplarnn
karlar. Eitlik 3.23teki Pkayp nve ve sarglarda meydana gelen kayplarn toplamdr. Nve kayplar
bota ve eitli yk deerlerinde sabit kalmasna ramen bakr kayplar transformatrn yk akmnn
karesiyle orantl olarak deiir. Bundan dolay transformatrlerin verimi dk ykte dk, tam yk
deerinde ise en yksektir. Transformatrler verimi en yksek olan elektrik makineleridir. Kk gl
transformatrlerde verim %80 - %90 civarnda olmasna ramen byk gl transformatrlerde verim
%99.5te kadar kabilmektedir.
71

Transformatrlerde verim iki ekilde bulunabilir: Birinci yntemle verimi bulmak iin bo-alma
deneyi ve ksa-devre deneylerinden yararlanlr. Bo alma deneyi ile nve kayplar ksa devre deneyi
ile de bakr kayplar bulunarak transformatrn nce kayplar sonra verimi hesaplanr. kinci yntemde
ise verimi bulmak iin transformatrn giriine ve kna birer wattmetre balanarak giri gc (verilen
g) ve k gc (alnan g) direkt llerek verim hesaplanr. ekil 3.15te veriminin bulunmas iin
gerekli olan deney balant emas grlmektedir.

Ryk

ekil 3.15: Transformatr Veriminin Deneysel Olarak Bulunmas

rnek 4:
Verimin bulunmas iin yaplan deneyde transformatrn giri gc 18.75 kW olarak llrken
sekonder tarafndaki g 17.50 kW olarak llmtr. Transformatrn verimi hesaplaynz.
zm 4:

% =

17500
Palinan
.100 =
.100 =%93.33
18750
Pverilen

rnek 5:
20 kVA bir transformatrn ksa devre deneyindeki kayplar 600 Watt, bo-alma deneyindeki
kayplar 180 Watt olarak llmtr. Transformatrn tam yk verimini g katsays (cos) 1 ve g
katsays 0,8 (geri) iin hesaplaynz.
zm 5:
Toplam kayplar Pt = Pb + Pk = 600 + 180 = 780 watt olarak bulunur.
G kat says (cos) = 1 iin,
Transformatrden alnan g katsays ile grnr gcnn arpmna eittir. Buna gre

Palln = S. cos = 20000.1 = 20000 watt olarak bulunur.

% =

Piki
Piki + Pkayip

.100 =

20000
.100 = %96.24
20000 + 780

olarak bulunur.

(cos) = 0.8 (geri) iin Palinan = S. cos = 20000.(0.8) = 16000 watt olarak bulunur.

% =

Piki
Piki + Pkayip

.100 =

16000
.100 = %95.35
16000 + 780

olarak bulunur.

Gerilim Reglsyonu (VR)

Transformatrler yklendike giri gerilimi sabit olsa bile k gerilimi (sarg direnleri ve reaktanslar
zerinde den gerilimlerden dolay) der. Botaki sekonder gerilimi ile ykl durumdaki sekonder
gerilimi arasndaki farka gerilim reglsyonu denir ve aadaki ekilde hesaplanr.

%VR =

V20 V2
.100
V2

(3.25)
72

V20 transformatrn botaki k gerilimi, V2 ise yk altndaki k gerilimidir. Hangi yk

kademesinde reglsyon hesaplanacaksa o yk kademesindeki k gerilimi kullanlr. Reglsyonun
mmkn olduu kadar kk olmas tercih edilir (deal bir trafonun gerilim reglsyonu sfrdr).
Reglsyonu kk olan bir transformatrde k gerilimi yk art ile ok az azalr. Transformatrn
kna balanan yk resistif veya endktif zellikte ise reglsyon positif olarak kar. Yani yk akm
artka k gerilimi azalr. Eer transformatrn kna balanan yk kapasitif ise reglsyon negatif
kar; yk akm artka k gerilimi de artar. Reglsyon iki ekilde bulunur: Birincisi edeer
devreden yararlanarak hesaplama yoluyla, ikincisi yntem ise deneysel olarak sekonder tarafn botaki ve
ykteki gerilimleri llerek reglsyon bulunur.
Transformatrlerin k gerilimlerini sabit turmak iin gerilim ayar mekanizmalar kullanlr.
Gerilim ayar transformatrn sarm says deitirilerek yaplr. Bu amala sarglardan birok u
kartlr. Ular karlan bu sarglara gerilim ayar bobinleri denir. htiyaca gre gerilim azaltmak veya
ykseltmek iin ihtiyaca gre ayar sarglar devreye alnr veya devreden karlr.

FAZLI TRANSFORMATRLER
Elektrik enerjisinin retilmesi, iletilmesi ve datlmas fazl alternatif akm sistemiyle
gerekletirilmektedir. Elektrik enerjisinin retim, iletim ve datm sistemlerinde gerilimi ykseltmek
veya drmek iin fazl transformatrler kullanlr. fazl transformatrlerin alma prensibi bir
fazl transformatrlerle ayndr. fazl transformatrler iki ekilde imal edilebilirler. Birinci yntemde
adet ayn zelliklere sahip bir fazl transformatrn primer sarglarnn kendi aralarnda ve sekonder
sarglarnn da kendi aralarnda yldz (Y) veya gen () balanmasyla imal edilirler. kinci yntemde
ise transformatr ortak bir manyetik nve zerine adet faza ait primer ve sekonder sarglar
yerletirilerek imal edilir. ekil 3.16te fazl bir transformatr grlmektedir. tane bir fazl
transformatrden fazl transformatr elde etmenin baz avantajlar vardr. Herhangi bir arza
durumunda sadece arzal faza ait transformatr deitirilir. Ancak bu durumda transformatr daha fazla
yer kaplar. Gnmzde kullanlan fazl transformatrlerin tamamna yakn tek manyetik nve zerine
sarlm fazl sarglardan olumaktadr.

ekil 3.16: Fazl Transformatr

ekil 3.17te fazl transformatrlerin nveleri grlmektedir. ekil (a)da adet bir fazl
transformatrden fazl bir transformatrn elde edilii grlmektedir. ekli basitletirmek iin sadece
her faza ait primer sargs gsterilmitir. Her bir faza birbirinden 120o faz farkl gerilim uygulandnda
meydana gelen her faza ait manyetik ak da 120o faz fark meydana gelir. ekil 3.17 (b)de ve (c)de ise
ortak nve zerine sarlm fazl transformatr nve ve sarglar grlmektedir.

73

ekil 3.17: Fazl Transformatrlerin Nveleri

fazl transformatrlerde eit balant kullanlr. Yldz (Y), gen () ve zik-zak (Z) balant.
Yldz ve gen balant fazl transformatrlerin hem primer tarafnda hem de sekonder tarafnda
kullanlmasna ramen zik-zak balant sadece sekonder tarafnda kullanlr. Yldz balantda faz-faz
gerilimi (buna hat gerilimi de denir ve VH ile gsterilir) faz-ntr (buna faz gerilimi de denir ve VF ile
gsterilir) geriliminin

3 katdr ( VH = 3VF ) . Yldz balantda Hat akm ile faz akm birbirine

eittir ( I H = I F ). gen balantda ise hat gerilimi faz gerilimine eittir ( VH = VF ). Hat akm faz
akmnn

3 katdr ( I H = 3I F ).
A

Yldz balant
A

Zik- zak balant

gen balant

ekil 3.18: Fazl Transformatrlerde Kullanlan Balant ekilleri

fazl transformatrlerin balant emalar ekil 3.18da grlmektedir. Primer sarg yldz veya
gen bal olabilir. Sekonder sarg ise yldz, gen veya zik-zak bal olabilir. Yaygn olarak drt
balant eidi kullanlr: Y-, Y, , ve Y-Y. fazl transformatrlerde fazlar arasndaki yk
dalmnn dengesiz olduu durumlarda sekonder sargda zik-zak balant da kullanlr. ekil 3.19 (a)a
adet bir fazl transformatr kuallanlarak fazl Y- bir transformatrn elde ediliinin balant
emas grlmektedir. Her bir balant aada ksaca alanacaktr.
Y - Balant: Bu balant tr genelde yksek gerilimleri drmek iin kullanlr. Primer
tarafndaki ntr noktasnn topraklanmas gerekir. Transformatrn dntrme oran balant eklinde
gre deiir. Y- bal bir transformatrn primer sargs faz geriliminin sekonder sargs faz gerilimine
74

V1F
V
= a ve primer hat geriliminin sekonder hat gerilimine oran da 1H = 3a olarak yazlabilir.
V2 F
V2 H
ekil 3.19 (b)da Y- balant emas grlmektedir.

oran

- Y Balant: Bu balant tr genelde gerilim ykseltmek iin kullanlr. ekil 3.19 (c)da Y-
balant emas grlmektedir. Buna gre primer sekonder hat gerilimi dntrme oran
3
V1H
olarak yazlabilir.
=
V2 H
a

- Balant: Bu balant trnn en byk avantaj transformatrn faz sarglarndan birinin

arzalanmas durumunda sistemin iki faz ile almasna devam edebilmesidir. Bu balantya ak-gen
veya V balants denir. V-balantsnn yaplmas durumunda transformatrler normal yklerinin
%58den fazla yklenmemelidirler. Buna gre primer sekonder hat gerilimi dntrme oran

V1H V1F
=
= a olarak yazlabilir. - balant emas ekil 3.19 (d)de grlmektedir.
V2 H V2 F

3aI

V
3

N2

aI

(b) Y-

(a) Y-

V
a

I
3

aI
3
3V
a

(c) -Y

aI

aI
3

I
3

(d) -

75

V
3a

N1

V
a

aI

V
3a

V
3

V
a

(e) Y-Y

ekil 3.19: Fazl Transformatr Balantlar

Y - Y Balant: Bu balant tr teorik olarak mmkn olmasna ramen pratikte ok nadir olarak
kullanlr. Dengesiz yklenme durumunda fazlar zerindeki gerilim dmleri de dengesiz hale gelebilir.
Primer-sekonder hat gerilimi dntrme oran

V1H
3V1F
=
= a olarak yazlabilir. Y - Y balant
V2 H
3V2 F

emas ekil 3.19 (e)de grlmektedir.

Zik-Zak (Z) Balant: Zik-zak balant transformatrlerin sadece sekonder sargsnda
gerekletirilir. Sekonderi zik-zak bal olan bir transformatrn primeri Y veya bal olabilir. Zik-zak
balanty gerekletirmek iin her fazn sekonder sargsnn eit gerilimli iki sargs bulunmaldr. Sarg
polaritesine dikkat edilerek her fazn bir sargs teki fazlardan birinin baka sargs ile seri balanmaldr.
ekil 3.18de zik-zak balant emas grlmektedir. Bu balant eidi dengesiz yklerin bulunduu
durumlarda transformatrn dengeli olarak yklenmesi amacyla tercih edilir. Genelde datm
transformatrlerinde kullanlr.

fazl bir transformatr tek nve zerine fazl sarg sararak

elde etmek mi daha verimli olur yoksa adet bir fazl transformatr kendi aralarnda
balayarak fazl olarak altrmak m daha verimli olur?

Transformatrlerde Balant Gruplar

fazl transformatrlerin primer sarglarnn bir fazna alternatif bir gerilim uygulandnda sekonder
sargnn ayn faznda alternatif bir gerilim endklenir. Primer sarg ile sekonder sargda ayn faza ait
gerilimler arasnda bir faz fark (faz as) meydana gelir. Ayn faza ait primer ve sekonder gerilimleri
arasndaki aya grup as da denir. Bu faz fark sarglarn polaritelerine ve balant ekillerine gre
deiir. G transformatrlerinde kullanlan balant ekilleri iki harf ve bir rakamla belirtilir. Birinci harf
primer sarg balant eklini, ikinci harf sekonder sarg balant eklini, rakam ise ayn faza ait primer ve
sekonder gerilimi arasndaki elektriksel ay ifade etmektedir. Balant gruplarn belirlemek iin
kullanlan harflerden D (primer sargda) veya d (sekonder sargda) gen balanty, Y (primer
sargda) veya y (sekonder sargda) yldz balanty, Z veya z ise zik-zak balanty ifade
etmektedir. Grup as 30oye blnmek zere bir sabit say olarak ifade edilir. rnein Yd2 balant
grubunda primer sargs yldz bal, sekonder sargs gen bal, primer ile sekonder gerilimi arasndaki
a da 2 x 30 = 60o ay ifade etmektedir. Toplam 12 eit balant grubu bulunmaktadr. Bunlar Dd0,
Yy0, Dz0, Dy5, Yd5, Yz5, Dd6, Yy6, Dz6, Dy11, Yd11, Yz11 olarak yazlabilir. rnein Dz6 balant
grubunda primer sargs gen, sekonder sargs zik-zak ve primer gerilimi ile sekonder gerilimi
arasndaki faz veya grup as 6 x 30 = 180o. Dy11 balant grubunda primer sargs gen, sekonder
sargs yldz ve primer sarg gerilimi ile sekonder sarg gerilimi arasndaki faz veya grup as 11 x 30 =
330o. Balant grubu transformatrlerin paralel olarak altrlmasnda kullanlr. Paralel alacak
transformatrlerin ayn balant grubunda olmas gerekir.

76

OTO TRANSFORMATRLER
imdiye kadarki aklamalarda transformatrlerde primer ve sekonder sarg olmak zere birbiriyle
elektriksek balants olmayan iki ayr sarg bulunduu akland. Transformatrlerin bu sarglar
yardmyla gerilimi drp veya ykselttii akland. Oto transformatrlerinin alma prensibinin
normal transformatrlerin alma prensibinden fark yoktur ancak primer ve sekonder sarglar ortak bir
sargdan olumaktadr. Oto transformatrleri iki sargl normal transformatrlerde olduu gibi gerilimi
drmek veya ykseltmek iin kullanlabilir. Primer ve sekonder sarg ayn olduundan dolay daha az
sarg iletkeni kullanlr ve dolaysyla nveleri de daha kk olur. Bundan dolay ayn g deeri ii oto
transformatrnn maliyeti normal transformatrlerle kyaslandnda daha dk olur.
ekil 3.20 (a)da drc, (b)de ise ykseltici bir oto transformatrnn balant emas
grlmektedir. Primer sarg ular sabittir. Ancak sekonder sargnn bir ucu sabit dier ucu (c ucu) sarg
zerinden hareket ederek sekonder gerilimini deitirir. Sekonder sargnn hareketli ucu reostann
hareketli ucu gibi hareket eder. Oto transformatrleri bir fazl olduu gibi fazl olarak da
altrlabilirler. Oto transformatrlerinde dntrme oran normal transformatrlerin dntrme
oranna benzer ekilde yazlabilir.

a=

V1 N1 I 2
=
=
V2 N 2 I1

(3.26)

b
V1

I2

I1

I1

I2

N2

N1
V2

N2
I2-I1

V1

V2

N1
c

I2-I1
(b)

(a)

ekil 3.20: (a) Drc Oto Transformatr, (b) Ykseltici Oto Transformatr

Gerilim drc bir oto transformatrnn sekonder sargsna bir yk balandnda primer
sargsndan I1 akm geer. Buna karlk hem primer hem de sekonder (ortak) sargdan geen akm I = I2
I1 olarak yazlabilir. Sekonder taraf anma gc S2 =V 2I 2 olarak ifade edilir. Ortak sargdaki gce ise
transformatrnn tip gc denir. ST = V2 I olarak hesaplanr. Tip gc ile anma gc arasndaki iliki

ST V2 I
I
=
=
S2 V2 I 2 I 2

(3.27)

olarak ifade edilebilir. Tip gc de

ST
I
= 1 1
S2
I2

(3.28)

eitliiyle hesaplanr. Eitlik (3.26) (3.27)de bulunan deerler eitlik (3.28)de kullanlrsa tip gc
aadak ekilde ifade edilebilir.

ST = S 2 (1

I1
V
1
) = S 2 (1 2 ) = S 2 (1 )
I2
V1
a

(3.29)
77

Oto transformatr gerilim ykseltici olarak kullanlacaksa, ortak sargdan geen akm I = I1 I2
olduundan yukardaki dnmler de buna gre yaplmaldr.
Oto transformatrleri ok geni bir alanda kullanlmaktadr. Asenkron motorlara yol vermede, gerilim
ykseltme veya drmede, enerji iletim ve datm sistemlerinde gerilim ayarnda, laboratuar ve test
uygulamalarnda ayarl gerilim kayna olarak veya ayarl gerilime ihtiya duyulan uygulamalarda ayarl
g kayna olarak kullanlr.

L TRANSFORMATRLER
Yksek deerli akm ve gerilimleri dorudan l aletleriyle lmek hem zor hem de emniyet asndan
tehlikelidir. Yksek akmlarn ampermetre zerinden direkt olarak geirilmesi ampermetrenin fiziksel
olarak ok byk olmasn gerekli klar. Yine yksek gerilimleri direkt olarak voltmetre ile llmesi
emniyet asndan tehlikeli olabilir. Bu amala yksek gerilim ve byk akmlarn llmesi iin l
transformatrleri kullanlr. l transformatrleri llecek olan byk akm ve yksek gerilimleri l
aletleriyle emniyetli bir ekilde llebilecek seviyeye indirirler. l transformatrlerinin primer
devresine llecek yksek gerilim veya byk akm devresine balanr. Sekonder devrelerine de
Ampermetre, Voltmetre, Wattmetre, eitli rleler veya kontrol devreleri balanr. ki eit l
transformatr bulunur: akm transformatrleri ve gerilim transformatrleri.

Akm Transformatrleri
Sekonder akm primer akm ile orantl olan bir eit transformatrdr. Primer sargsndan llmesi
istenen akm (veya yk akm) sekonder devresinden de l aleti (ampermetre ve benzeri) akm geer.
Akm transformatrlerin primer sargs sarm says az ve kaln kesitli iletkenden sarlr. Sekonder sargs
sarm says ok ve ince kesitli iletkenlerden sarlr. Nvesi ekirdek veya Mantel tipi olabilir. ekil
3.21de akm transformatrleri grlmektedir. Baz akm transformatrlerinin primer sargs sadece akm
llecek iletkenden oluur. ekilde grlen deliklerden akm llecek iletkenler geirilir. Akm
transformatrlerinin sekonder devrelerine balanan l aletlerinin i direnleri ok kk olduundan
dolay transformatr ksa devre durumunda alr. Bundan dolay da sekonder sarglar bo (yksz)
braklmamaldr. Sekonder sargs yksz brakld zaman primer sargnn meydana getirdii manyetik
akya sekonder sargnn meydana getirdii manyetik ak deeri sfr olacandan dolay nve zerinde
dolaan manyetik ak deeri ok yksek olur. Bundan dolay da sekonder sargda sarm saysyla orantl
olarak ok yksek gerilimler endklenir. Bu yksek gerilimler hem trafolarla alan insanlarn emniyeti
iin hem de sarglarn izolasyonuna zarar verebilir. Ayrca manyetik nve zerinde yksek aklarn
dolamas nvenin kayplarn artrarak ar snmalara neden olur. Bundan dolay akm
transformatrlerinin primer sargsndan akm geerken kesinlikle balant deiiklii yaplmamaldr.
Eer balantlarda deiiklik yaplacaksa, sekonder sargnn mutlaka ksa devre edilmesi gerekir.

ekil 3.21: eitli Tip Akm Transformatrleri

78

ekil 3.22: eitli Tip Gerilim Transformatrleri

Gerilim Transformatrleri
Yksek gerilimlerin llmesinde gerilim transformatrleri kullanlr. Gerilim transformatrleri yapsal
olarak iki sargl drc transformatrler gibi alr. Primer taraf llmesi istenen yksek gerilim
ebekesine balanr, sekonder taraf da l aletine (voltmetre, rleler, kontrol devreleri ve benzeri)
balanr. Gerilim transformatrlerin anma gleri ok kktr. Transformatr sadece sekonder sargya
balanacak l aletiyle yklenir. ekil 3.22de gerilim transformatrleri grlmektedir. Gerilim
transformatrlerinin primer sargs yksek gerilime bal olduundan mutlaka ksa devrelere kar
korunmaldr. Sekonder sargya balanacak l aletlerinin i direnleri normalde yksek olduundan
sekonder sargnn ak kalmas durumda sekonder sargda ok yksek gerilimler olumaz ve tehlike
oluturmaz.

TRANSFORMATRLERN PARALEL ALITIRILMASI

Elektrik iletim ve datm ebekelerinin transformatr merkezlerinde genelde birden fazla transformatr
bulunur. Baz transformatrler yedek olarak bekletilir. ebeke yk artt zaman yedek transformatrler
devreye paralel balanarak artan ykn beslenmesi salanr. Transformatrlerin paralel balanmas
elektrik iletim ve datm ebekelerinde ok yaygn olarak karlalan bir durumdur. Ayn transformatr
merkezindeki transformatrler bara zerinden paralel balanrken birbirinden uzak olan transformatrler
ise enterkonnekte sistem zerinden birbirine paralel olarak balanrlar. Paralel balamada
transformatrlerin ykleri uygun bir ekilde paylamas ok nemlidir. Paralel bal olan
transformatrlerin yk dalm ksa devre gerilimiyle orantldr. Buna ilaveten paralel bal
transformatrlerin paralel balanma artlar aada verilmektedir.

Paralel balanacak transformatrlerin botaki primer ve sekonder gerilimleri birbirine eit

olmaldr.

Paralel balanacak transformatrlerin gleri birbirine eit veya gleri arasndaki oran 1/3 ten
kk olmamaldr.

Paralel balanacak transformatrlerin anma yklerindeki ksa devre gerilimleri birbirine eit
olmal veya ksa devre gerilimleri arasndaki fark %10dan fazla olmamaldr.

Paralel balanacak transformatrlerin sarg polariteleri birbiriyle uyumlu olmaldr. Ayn

polaritedeki ular birbirine balanmaldr.

Eer paralel balanacak transformatrler fazl ise balant gruplar da ayn olmaldr.

Paralel balanacak fazl transformatrlerde balant grubu farkl

ise ne olur?

79

TRANSFORMATRLERN SOUTULMASI
Transformatrler yk altnda altklar zaman demir ve bakr kayplarndan dolay snrlar. Meydana
gelen snn transformatrn nve ve sarglarna zarar verecek dereceye ulamamas gerekir. Meydana
gelen snn belli bir deerin altnda tutulmas iin artan snn transformatrden uzaklatrlmas gerekir.
Isnn uzaklatrlmas iin de transformatrn iyi bir soutma sistemine ihtiya vardr. Soutma
sisteminde haval, sulu ve yal sistemler kullanlr. Transformatrlerde kullanlan soutma yntemi
sembolik harflerle belirtilir. Her sembol drt harften meydana gelir. rnein ONAN veya ONAF
soutma tipi gibi. ekil 3.23te bir transformatre ait tipik bir soutma sistemi grlmektedir.
Birinci harf sarglarn bulunduu i soutma ortamnn belirtir:
O: Yanma noktas 300 oC olan mineral ya veya sentetik sv yaltkan.
K: Yanma noktas > 300 oC olan sv yaltkan.
L: Yanma noktas llemeyen (yanc olmayan) sv yaltkan ifade eder
kinci harf i ortamda soutucunun dolam trn ifade eder:
N: Soutma donanm iinden ve sarglardan doal termosifon ak.
F: Soutma donanm iinden zorlamal dolam ve sarglardan termosifon ak.
D: Soutma donanm arasndan zorlamal dolam, soutma donanm sisteminden en azndan ana
sarglar iine ynlendirme
nc harf ise d soutma ortamn ifade eder:
A: Hava soutma
W: Su soutma
Drdnc harf d soutma ortam iin dolam trn ifade eder:
N: Doal koveksiyon
F: Zorlamal dolam (vantilatr, pompa ve benzeri)

ekil 3.23: Tipik Bir Soutma Sistemi

80

zet
Transformatrler hareket eden paras olmayan
elektrik makinalardr. Transformatrler elektrik
gcn bir gerilim seviyesinden dier bir gerilim
seviyesine endksiyon yoluyla dntrrler.
Alak gerilim seviyesinden yksek gerilim
seviyesine dnm yapan transformatrlere
ykseltici
transformatr,
yksek
gerilim
seviyesinden alak gerilim seviyesine dnm
yapan
transformatrlere
de
drc
transformatr denir. Transformatrler kayplar
en az, verimi en yksek olan elektrik
makinalardr.
Kayplar
ihmal
edilirse
transformatrlerin bir gerilim seviyesinden dier
bir gerilim seviyesine dntrdklerinde g
sabit olarak kabul edilir. Transformatrler
elektrik iletim, datm sistemlerinde, birok
elektrikli cihazn g kaynaklarnda kullanlr.

sarg tarafndan meydana getirilen manyetik ak

primer sarg tarafndan meydana getirilen
manyetik akya zt yndedir. Primer sarg
manyetik aks ve sekonder sarg manyetik
aksnn bir ksm devresini havadan tamamlar.
Havadan devresini tamamlayan aklara kaak
aklar denir. Kaak aklarda dolay etkin
manyetik
ak
azaldndan
dolay
transformatrlerin verimi der.
Elektrik devre hesaplarnda transformatrlerin
edeer devrelerinden yararlanlr. Edeer devre
transformatrn elektriksel zelliklerini gsterir.
Edeer devre bo alma ve ksa devre
deneyleri yardmyla karlr.
Transformatrlerin dier elektrik makinalaryla
karlatrldda
kayplar
azdr.
Transformatrlerde bakr kayplar, demir
kayplar ve kaak ak kayplar bulunur. Bakr
kayplar transformatrn primer ve sekonder
sarg direnlerinden dolay meydana gelen sl
kayplardr. Demir kayplar nvede meydana
gelen girdap ve histeresiz kayplardr. Kaak ak
kayplar
da
kaak
aklarndan
dolay
transformatrde meydana gelen kayplardr.

Transformatrlerin yaps manyetik bir nve

zerine
sarlm
sarglardan
oluur.
Transformatrlerde iki tane sarg bulunur.
Kaynak tarafna balanan sargya primer
(birincil) sarg, yk tarafna balanan sargya da
sekonder (ikincil) sarg denir. Sarglar zeri
izoleli
bakr
iletkenlerden
sarlr.
Transformatrn nvesi ise silisyum katkl bir
taraf yaltlm ince demir sac levhalarn skca
paketlenmesiyle oluturulur. Transformatrlerde
ekirdek tipi ve mantel tipi olmak zere iki genel
nve tipi kullanlmaktadr. Bunun yannda zel
uygulamalar iin zel nve tipleri de
kullanlabilir.

Baz transformatrlerde ayr ayr primer ve

sekonder sarg bulunmaz. Primer ve sekonder
sargs ortak olan transformatrlere oto
transformatrleri denir.
Yksek gl elektrik sistemlerinde genel olarak
fazl sistemler kullanlr. fazl
sistemlerinde kullanlan transformatrler de
fazl olarak yaplrlar. fazl transformatrler
yap olarak bir fazl transformatrlerle ayndr.
fazl bir transformatr ya nve zerine
fazl sarg sarlarak elde edilir ya da adet bir
fazl transformatr kendi aralarnda fazl
olarak balanarak elde edilir. fazl
transformatrlerde ayn faza ait primer sarg
gerilimi ile sekonder sarg gerilimi arasnda faz
fark meydana gelir. zellikle paralel almada
bu faz farkna dikkat etmek gerekir.

Bir transformatrn primer sargsna bir alternatif

bir gerilim uygulandnda primer sargdan bir
akm geer ve primer sargya uygulanan
gerilimden 90o geride bir manyetik ak oluturur.
Bu manyetik ak nve zerinden devresini
tamamlar. Devresini tamamlayan manyetik ak
ayn nve zerine sarlm olan sekonder
sarglarn da keserek sekonder sargda da bir
gerilim endkler. Primer sargda sarm bana
endklenen gerilim ile sekonder sargda sarm
bana endklenen gerilim birbirine eittir. Primer
sarg sarm saysnn sekonder sarg sarm
saysna oranna transformatrn dntrme
oran denir. Dntrme oran ayn zamanda
primer geriliminin sekonder gerilimine oranna,
sekonder akmnn primer akmna oranna da
eittir. Sekonder sarg tarafna bir yk
balandndan sekonder sargdan bir akm
geerek sekonder sarg tarafndan da bir manyetik
ak meydana getirmesine sebep olur. Sekonder

Yksek deerli gerilimleri ve akmlar lmek

iin
de
transformatrler
kullanlr.
Bu
transformatrler l transformatrleri denir.
Akm lmek iin akm transformatr, gerilim
lme iin de gerilim transformatr kullanlr.
l transformatrleri akm ve gerilimleri l
aletlerinin akm ve gerilim seviyelerine drr.
Genelde pano ve benzeri yerlerde kullanlrlar.
Primer ve sekonder gleri eittir.
81

Kendimizi Snayalm
6. Aadakilerden hangisi
kayplarndan deildir?

1. Transformatrler hangi amala kullanlr?

a. Devre gerilimi deitirmek iin

transformatrn

a. Demir kayplar

b. Devre empendansn deitirmek iin

b. Primer sarg bakr kayplar

c. Devre frekansn deitirmek iin

c. Srtnme kayplar

d. Devre g katsaysn deitirmek iin

d. Histeresiz kayplar

e. Devre gcn deitirmek iin

e. Girdap kayplar

2. Aadakilerden hangisi transformatrlerde

kullanlan bir nve eididir?

b. Zik-zak

7. Primer sarg sarm says 400, sekonder sarg

sarm says 200 olan bir transformatrn primer
gerilimi 220 V ise sekonder gerilimi ka volt
olur?

c. Girdap

a. 220

d. Histeresiz

b. 200

e. Fuko

c. 400

3. Bir fazl bir devrede gerilim ykseltmek iin

kullanlan bir transformatr iin aadakilerden
hangisi dorudur?

d. 110

a. ekirdek

e. 55
8. Primer sarg sarm says 440, sekonder sarg
sarm says 220 olan bir transformatrn primer
gerilimi 220 V ise sekonder sargda sarm bana
ka volt endklenir?

a. Primer sarg sarm says sekonder sarg sarm

saysna eittir.
b. Primer sarg sarm says sekonder sarg sarm
saysndan byktr.

a. 22

c. Primer sarg sarm says sekonder sarg sarm

saysndan kkttr.

b. 220
c. 44

d. Primer sarg dilim says sekonder sarg dilim

saysndan byktr.

d. 2

e. Primer sarg dilim says sekonder sarg dilim

saysndan kktr.

e. 440
9. Aadakilerden hangisi fazl transformatr
balants deildir?

4. Transfrmatrlerde meydana gelen kaak

aklarla ilgili aadakilerden hangisi dorudur?

a. -

a. Transformatrn verimine bir katks yoktur

b. Y -

b. Transformatrlerde verimi artrr.

c. Z - Y

c. Sadece sekonder sargda meydana gelir.

d. Y-Y

d. Sadece primer sargda meydana gelir.

e. - Y

e. Devresini havadan tamamlayan aklardr.

5.
Transformatrn
edeer
aadakilerden hangisi yanltr?

ile

10. Oto transformatr ile ilgili aadakilerden

hangisi yanltr?

ilgili

a. Ayr primer ve sekonder sargs yoktur.

a. Primer ve sekonder sarg direnlerini ierir.

b. zolasyon amacyla kullanlr.

b. Ksa devre deneyi yardmyla bulunur.

c. Gerilim drmek iin kullanlr.

c. Bo alma deneyi yardmyla bulunur.

d. Gerilimi ykseltmek iin kullanlr.

d. Transformatrn nvesini ierir

e. Primer ve sekonder anma gleri eittir.

e. Primer ve sekonder sarg reaktanslarnn ierir.

82

Sra Sizde 3

Kendimizi Snayalm Yant

Anahtar

Nve
kayplar
nvenin
mknatslanma
zelliiyle alakaldr. Mknatslanma da sarglara
uygulanan gerilimin frekansna bal olarak
deitiinden dolay nve kayplar yk akmna
bal deildirler. Transformatre uygulanan
frekansa bal olarak deiirler.

1. a Yantnz yanl ise Giri balkl konuyu

yeniden gzden geiriniz.
2. a Yantnz yanl ise Transformatrlerin
Yaps balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

Sra Sizde 4

3. c Yantnz yanl ise Transformatrlerin

Yaps balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

fazl bir transformatr adet bir fazl

transformatrn kendi aralarnda balanmasyla
elde edildii zaman daha fazla nve
kullanldndan
dolay
demir
kayplar
artacandan dolay verim daha az olur.

4. e Yantnz yanl ise Transformatrlerin

alma Prensibi balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.

Sra Sizde 5

5. d Yantnz yanl ise Transformatrlerin

alma Prensibi balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.

Paralel balanacak transformatrlerde balant

grubu farkl olursa transformatrlerin primer ve
sekonder gerilimleri arasnda faz fark meydana
gelir. Faz farkndan dolay birinden dierine akm
akar.

6. c Yantnz yanl ise Transformatrlerin

alma Prensibi balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
7. d Yantnz yanl ise Transformatrlerin
alma Prensibi balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.

Yararlanlan Kaynaklar

8. d Yantnz yanl ise Transformatrlerin

alma Prensibi balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.

Chapman S. J. (2007). Elektrik Makinalarnn

Temelleri, stanbul: alayan Kitabevi.
Sen, P. S. (1997). Principles of Electric
Machines and Power Electronics, Toronto:
John Wiley & Sons.

9. c Yantnz
yanl
ise

Fazl
Transformatrler balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
10. b
Yantnz
Transformatrleri
gzden geiriniz.

yanl
ise
balkl konuyu

Peint A ve rkmez A (1984). Elektrik

Makineleri Cilt II, stanbul: Milli Eitim
Basmevi.

Oto
yeniden

Mergen A. F. ve ve Kocaba D. A. (2006).

Elektrik Makineleri I, stanbul: Birsen Yaynevi
Rosenblatt J. ve Friedman M. H. (1984). Direct
and Alternating Current Machinery, London:
Charles E. Merrill.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
Transformatrlerde polarite
ynne gre belirlenir.

sarglarn

Sarma S. M. (1985). Electric Machines, New

York: West Publishing Company.

sarm

Sra Sizde 2
Kaak aklardan dolay etkin olan manyetik ak
azaldndan dolay sarglarda endklenen
gerilim azalr. Bundan dolay verim der.

83

Amalarmz


Bu niteyi tamamladktan sonra;
Asenkron makinalarn yapsn tanmlayabilecek,
Bota ve ykteki testlerin nasl yapldn sralayabilecek,
Dner alann nasl olutuunu aklayabilecek,
-fazl motor uygulamalarnn neler olduunu sralayabilecek,
Edeer devresinin nasl elde edildiini aklayabilecek,
Asenkron motorlara nasl yol verildiini tanmlayabilecek,
Asenkron motorlarn frenlemesi konularn yorumlayabilecek,
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Stator

Bota alma

Rotor

Ykte alma

Senkron Hz

Edeer Devre

Bilezikli Rotor

Asenkron Generatr

Kilitli Rotor

Sincap Kafes

indekiler

Giri

Asenkron Motorlarn Yaplar

Asenkron Motorlarn alma Prensibi

Asenkron Motorlarn Edeer Devreleri

Asenkron Motorlarn Hz-Moment Karakteristikleri

Asenkron Motorlarda Hz Kontrol

Asenkron Motorlara Yol Verme

Asenkron Motorlarda Frenleme

Asenkron Motorlarn Klemens Balantlar ve Etiket Bilgileri

84

Asenkron Makinalar
GR
Asenkron makinalar, endstride en yaygn kullanlan elektrik makinalardr. Asenkron makinalar
ounlukla motor olarak kullanlrlar. Asenkron makinalar fazl ve bir fazl olarak imal edilirler.
Yksek gl asenkron makinalar (yaklak olarak 1 kWdan daha yksek glerde) fazl olarak, bir
fazl asenkron makinalar ise daha dk glerde imal edilirler. Asenkron makinalar hem generatr
hemde motor olarak alabilirler. Asenkron generatrlere, uygulamada ok snrl olarak kullanldklar
iin, burada yer verilmemitir. Bu blmde fazl asenkron makinalarn motor olarak almas
incelenecektir. Endstriyel uygulamalarda genellikle fazl asenkron motorlar tercih edilirler. Asenkron
motorlar, endksiyon prensibine gre altklar iin endksiyon motorlar olarak da adlandrlrlar. Bu
blmde fazl asenkron motorlarn alma prensibi aklanacaktr. Bir fazl asenkron motorun alma
prensibi blmnde incelenmeyecektir.
Asenkron motorlarn dnen ksm rotor, duran ksm ise stator olarak adlandrlr. Asenkron motorun
sarglar statorun i yzeyinde alan alan oluklara yerletirilir. Stator sarglar direkt ebekeye balanr.
Asenkron motorlarda iki eit rotor kullanlr: Sincap kafesli rotorda rotor yzeyine alan oluklara
dkme alimnyumdan oluan ksa devre ubuklar yerletirilir. Ksa devre ubuklar rotorun her iki
tarafndan ksa devre edilmitir. Her iki tarafndan ksa devre olan rotor ubuklar sincap kafesine
benzedii iin bu tr motorlar sincap kafesli veya ksa devre rotorlu asenkron motorlar olarak
anlmaktadrlar. Bazen de asenkron motorun rotor oluklarna sarg sarlr. Bu tr asenkron motorlara da
rotoru sargl asenkron motor denir. Rotor sarglar motor milinin zerine yerleitirilmi bileziklere
balanr. Bu tr asenkron motorlara bilezikli asenkron motorlar da denir.
fazl bir asenkron motorun stator sarglar fazl bir gerilim kaynana balandnda stator
sarglarnda bir dner alan meydana gelir. Bu fazl dner alan rotor ubuklarnda veya sarglarnda bir
gerilim endkler. Rotor ubuklar her iki taraftan ksa devre edildikleri iin endklenen gerilimden dolay
rotor ubuklarnda bir ksa devre akm akmaya balar. Rotor ubuklarnda dolaan bu ksa devre
akmndan dolay rotorda da bir manyetik alan meydana gelir. Rotorda meydana gelen manyetik alan ile
statorda meydana gelen dner manyetik alann birbirini etkilemesi sonucu rotor dnmeye balar. Motor
almada rotorun dnme hz dner alann dnme hzndan daha dk deerdedir. Bundan dolay bu
makinalar asenkron makinalar olarak adlandrlr.
Asenkron motorun alma prensibi, sekonderi ksa devre edilmi transformatrn almasna benzer.
Ancak asenkron motorda rotor dnd iin rotor ubuklarnn veya sarglarnn dner manyetik alan
tarafndan kesilme oran transformatrlere gre daha azdr. Bundan dolay rotor ubuklarnda endklenen
gerilim transformatrlerin sekonder sarglarnda endklenen gerilimle karlatrldnda daha dk
deerdedir.
Asenkron motorlar dier elektrik makinalaryla karlatrldnda en yaygn olarak kullanlan
elektrik motorlardr. Doru akm makinalar gibi fra ve kolektr olmad iin asenkron motorlar
patlayc ve yanc maddelerin bulunduu ortamlarda rahatlkla kullanlabilirler. Asenkron motorlar doru
akm motorlarna gre ayn g deeri iin daha kk, daha hafif ve daha ucuzdurlar. Asenkron
motorlarn en byk dezavantaj hzlarnn ok snrl olarak deitirilebilmesi veya kontrol
edilebilmesidir. Asenkron motorlarn hz ebeke frekansna ve kutup saysna baldr. ebekeden
85

dorudan beslenen asenkron motorlarda devir says sabittir. Ancak baz uygulamalarda motora ift sarg
yerletirilerek iki farkl devirde alma da salanr.
G elektronii teknolojilerinin hzla gelimesi ve ucuzlamas sonucu inverterler asenkron motorlar
srmek iin yaygn olarak kullanlmaktadr. nverterler asenkron motorun besleme frekansn deitirerek
hzlarnn da ok geni snrlar arasnda kontrol edilmesine imkn salamaktadr. nverterlerin
kullanlmasyla birlikte asenkron motorlarn hzlarnn geni snrlar arasnda kontrol edilmesiyle doru
akm motorlarnn yerlerini asenkron motorlar almaktadr.

ekil 4.1: Asenkron motorun paralar: 1- Stator sarglar, 2- Gvde, 3- Komple rotor, 4- Ayak, 5- Rotor mili, 6- n
kapak, 7- Arka kapak, 8- Flan, 9- Flan, 10- Rotor kanatklar, 11a- n rulman, 11b- Arka rulman, 12- Pervane
muhafaza tas, 13- Soutma pervanesi, 22- Mil ucu kamas, 24- Klemens (u) balant kutusu, 30- Conta, 31- U
balant kutusu kapa, 34- U plakas-Klemens, 40- Kablo giri rakoru, 43- Conta, 64- Motor kaldrma halkas , 65Rulman tutucu d kapak (yalama nipelli motorlarda), 66- Rulman tutucu i kapak, 72a- Disk, 72b- Yay, 75- Ya tutucu
disk, 76- D segman (rulman ve ya tutucu diskin tespiti iin), 79- Yalama nipeli, 80- segman (arka rulman
kapana sabitlemek iin), 81- Lastik toz contas, 82- Kee szdrmazlk bilezii.

(a) Stator sac

(b) Stator nvesi

(c) Stator gvdesi

ekil 4.2: Asenkron Motorlarn Stator Yaps

ASENKRON MOTORLARIN YAPILARI

Bir asenkron motorun btn paralar ekil 4.1de grlmektedir. Btn paralar numaralandrlarak
verilmektedir. Asenkron motorlar genel olarak stator ve rotor olmak zere iki ksmdan olumaktadr.
Stator asenkron motorun duran ksmdr. Stator nvesi birer yzeyi yaltlm ince silisyumlu saclarn
preslenerek paketlenmesiyle meydana gelir. Stator nvesi motor gvdesisin iine yerletirilir. Statorun i
yzeyine fazl stator sarglarn yerletirmek iin oluklar almtr. ekil 4.2de bir asenkron motora
ait stator saclar, stator nvesi ve stator nvesinin gvdesi grlmektedir. Stator sarglar yldz veya
gen balanr. Stator sarglarnn sarm ekli ve nve oluklarna yerletirme ekline gre el sarg ve
kalp sarg olmak zere iki eit sarm teknii kullanlmaktadr. Sarglarla ilgili detayl bilgi Blm
2de verilmitir.
86

Rotor asenkron motorun dnen ksmdr. Rotor, birer yz yaltlm ince silisyumlu saclarn
paketlenmesiyle meydana gelir. Rotor saclar paketlendikten sonra mil zerine geirilir. Rotorun
yzeyinde sarglarn yerletirilmesi iin oluklar almtr. Asenkron motorlarda sincap kafesli ve sargl
olmak zere iki farkl rotor eidi kullanlmaktadr. Sincap kafesli rotorlarn oluklarna genel olarak
dkme alminyum ubuklar yerletirilmitir. Alminyum ubuklar rotorun her iki tarafndan ksa devre
halkalar yardmyla birletirilmitir. Baz motorlarn rotorlarnda bakr ubuklar da kullanlmaktadr.
Sargl rotorlarda ise rotor oluklarna fazl sarglar yerletirilmitir. fazl sarglar yldz veya gen
balanr. Sarg ular mil zerine yerletirilen bileziklere balanr. Sarglarn d devre ile elektriksel
balants fra yardmyla salanr. Fralar yardmyla rotor sarglarna diren balanabilir. Sargl rotor
bilezikli rotor olarak da adlandrlr. ekil 4.3te asenkron motorlarda kullanlan rotor yaplar
grlmektedir.

(a) Rotor sac

(b) Sincap kafesli (ksa-devre) rotor

(c) Sargl (bilezikli) rotor

ekil 4.3: Asenkron Motorlarn Rotor Yaps

ekil 4.4: ki Kutuplu Alt Oluklu Fazl Bir Stator

ASENKRON MOTORLARIN ALIMA PRENSB

Asenkron motorlarn almas transformatrlerin alma prensibine benzer. Motorun stator sargs
transformatrn primer sargs gibi, rotor sargs veya ksa devre ubuklar da transformatrn sekonder
sargs gibi davranr. Motorun stator sarglarna birbirinden 120o faz farkl fazl bir gerilim
uygulandnda sarglarda fazl bir dner alan meydana gelir.
Statorunda faz bana birer bobin olmak zere toplam bobini bulunan iki kutuplu bir statoru gz
nne alalm. Her bir bobinin bir kenar N kutbunun altnda dier kenar da S kutbunun altnda bulunur
(ekil 4.4). Bu statora ekil 4.5te gsterilen, birbirinden 120o faz farkl fazl (R-S-T) bir gerilim
uygulanm olsun. ekilde zaman (t) eksenindeki a-b-c-d-e-f-g anlarndaki faz gerilimlerini inceleyelim.
R ve T fazna ait gerilim deeri a annda pozitif, S fazna gerilimin anlk deeri ise negatiftir. Anlk
deeri pozitif olan gerilim, uyguland bobindeki akmn sayfa yzeyine doru, anlk deeri negatif olan
gerilimin uyguland bobinin akmnn da sayfa yzeyinden dar doru olduu varsaylsn. Buna gre
ekil 4.5te gsterilen a anndaki akm ynleri ve meydana gelen manyetik alan kutuplar ekil 4.6
(a)da gsterilmitir. Stator bobinlerinden geen akmlarn meydana getirdii manyetik alann yn sa el
kuralna gre bulunur. Buna gre a anndaki gerilim deerlerine gre meydana gelen kutup ynleri
ekil 4.5 (a)da gsterilmitir. ekil 4.5teki b annda ise R fazna ait gerilim pozitif, S ve T fazlarna
ait gerilim negatif deerlidir. Bu andaki manyetik alan yn de sa el kuralna gre ekil 4.5 (b)de
gsterilmitir. ekil 4.5 (a) ekil 4.5 (b) ile karlatrldnda manyetik kutuplarn 60o dnd
87

grlmektedir. Benzer ekilde c-d-e-f-g anlarndaki manyetik alan ynleri de ekil 4.5 (c), (d), (e), (f)de
gsterilmektedir. ekiller incelendiinde manyetik alann 60olik alarla dnd grlmektedir. ekil
4.5ki g anndaki manyetik alann yn de a anndaki manyetik alann yn ile ayndr. Buna gre
statora uygulanan ebeke geriliminin bir periyodunda manyetik kutuplar bir tur dnerler. ebeke frekans
50 Hz olduu iin manyetik alan kutuplar saniyede 50 defa, dakikada 3000 defa dner. Meydana gelen
bu dner alan ayn zamanda rotor sarglarn veya rotor ubuklarn da keser.
V
T

ekil 4.5: Fazl Alternatif Gerilim

R

R
S

N
S
T

N
S

(a)

(b)

(c)

N
N

S
N

S
S

(d)

(e)

(f)

ekil 4.6: Dner Alann Meydana Gelii

Stator dner alan tarafndan kesilen rotor sarglarnda veya rotor ubuklarnda bir gerilim endklenir.
Endklenen gerilimden dolay rotor ubuklarnda bir akm dolar. Rotor ubuklarnda dolaan akmdan
dolay rotorda, statora benzer kutuplar meydana gelir. Ayn olan manyetik kutuplar (N-N veya S-S)
birbirini iter, farkl olan manyetik kutuplar ise birbirini eker. Buna gre ayn polariteli olan stator ve
rotor kutuplar birbirini iter, farkl olan stator ve rotor kutuplar birbirini eker. Bu prensibe gre stator
kutuplar dnerken rotor kutuplar da dolaysyla rotor da stator dner alanyla birlikte dner. ekil 4.7de
iki kutuplu bir asenkron motorda rotor ve stator kutuplar ve dnme ynleri grlmektedir.
88

R
N
nr

S
T

ns

N
S

ekil 4.7: Asenkron Motorlarda Rotorun Dnmesi

Bir asenkron motorun stator sarglarn alternatif bir gerilim uygulandnda stator sarglarnda dner
bir manyetik alan meydana gelir. Rotor ilk anda durgun durumda olduundan dolay rotor,
transformatrlerin ksa-devre edilmi sekonder sargs gibi davranr. Manyetik alan tarafndan kesilen
rotor ubuklarnda bir gerilim endklenir. Endklenen gerilim sonucu rotor ubuklarndan akm geer ve
rotorda da stator kutup saysna eit sayda manyetik kutuplar meydana gelir. Rotor manyetik kutuplar
stator dner manyetik kutuplarna kilitlenerek dnmeye balar. Rotor da stator dner alanyla birlikte
dnmeye balar. Rotor hzlandka stator dner alannn rotor ubuklarn kesme hz der. Bunun
sonucu olarak rotor sarglarnda endklenen gerilim de azalr. Rotor hz dner alann hzna kadar
hzlanr. Rotor senkron hzda dnd zaman dner manyetik alan rotor ubuklarn kesmez ve rotorda
gerilim endklenmez. Rotorda gerilim endklenmeyince rotor hz der. Rotor hz dnce, rotor
ubuklarnda tekrar gerilim endklenir ve rotor dner alanla birlikte dnmeye balar. Ancak rotorun
dn hz dner alann dn hzndan daha dktr. Motorun almasn devam ettirebilmesi iin rotor
statordan daha dk bir devir saysnda dner. Dner alann devir saysna senkron devir says veya
senkron hz denir. Rotor devir says ile senkron devir says arasndaki farka kayma devir says denir.
Bir asenkron motorun senkron devir says kutup saysna ve motoru besleyen ebeke frekansna
baldr. ebeke frekans f (Hz), toplam kutup says p ile verilen bir asenkron motorun dner alan veya
senkron devir says (devir/dakika, d/d, olarak) aadaki gibi hesaplanr.

ns =

120. f
p

(4.1)

Buna gre 50 Hzlik bir gerilimle beslenen iki kutuplu bir asenkron motorun senkron hz 3000 d/d,
drt kutuplu bir asenkron motorun senkron devir says ise 1500 d/d olur.
Asenkron motorlar hibir zaman senkron hzda alamaz. nk motor senkron hzda dnerse rotor
ubuklarnda gerilim endklenmez. Bu durumda rotorda dnme momenti meydana gelmez. Dnme
momenti meydana gelmedii zaman rotor dnmez (motor milinden mekanik g elde alnmaz). Bundan
dolay asenkron motorlarn rotorlar senkron hzdan bir miktar dk devirde dner.
Motor yklendike rotor hz bir miktar azalr. Bu durumda stator manyetik alannn rotor ubuklarn
kesme oran artar. Bunun sonucu rotor ubuklarnda endklenen gerilim artar. Rotorda endklenen
moment artar. Rotor devir says ile dner alan devir says arasndaki fark yukarda kayma olarak
adlandrlmt. Motor yk artka kayma da artar. Kayma hem devir/dakika olarak hem de yzde olarak
ifade edilir. Senkron hz ns, rotor hz nr olan bir asenkron motorun kayma devir says d/d olarak
aadaki ekilde hesaplanr.

nk = ns nr

(4.2)

89

Kayma devir says tek bana bir anlam ifade etmez. Bundan dolay kayma devir says senkron devir
says ile oranlanarak yzde olarak ifade edilir ve s ile gsterilir.

s=

nk ns nr
=
ns
ns

(4.3)

Motor durgun iken kayma deeri 1, motor senkron hzda dnerken kayma deeri sfr olur. Motor
senkron hzdan daha yksek hzlarda alyorsa kayma deeri negatif olur. Normal almada bir
asenkron motorun kaymas %1 ile %5 arasnda deiir. Kayma deeri verildiinde, kayma devir says
eitlik (4.4)teki gibi hesaplanr. Kayma d/d olarak hesapland gibi dner alan ve rotor hz asal hz
(rad/sn) birimi cinsinden de hesaplanabilir.

nk = s.ns

(4.4)

Kayma ve senkron devir says verildiinde motorun rotor hz aadaki ekilde hesaplanr.

nr = (1 s)ns

(4.5)

Bir asenkron motorun rotoru durgun (kilitli) iken rotor ubuklarnda veya sarglarnda endklenen
gerilimin frekans stator sarglarna uygulanan yani dner alan meydana getiren gerilimin frekansna eit
olur. Ancak normal almada rotor kayma orannda stator dner alanndan daha dk hzda dner. Bu
durumda rotorda endklenen gerilimin frekans da stator geriliminin frekansndan daha dk olur. Bir
asenkron motorun rotorunda endklenen gerilimin frekans aadaki ekilde hesaplanr.

f r = sfs
fr =

(4.6)

ns nr
fs
ns

(4.7)

Bir asenkron motorun bota almada ektii mknatslama akm,

ayn makina yke bindiinde deiir mi? Neden?
rnek 1:
fazl iki kutuplu bir asenkron motor 50 Hzlik frekansa sahip bir ebekede almaktadr. Motorun
tam ykteki hz 2850 d/d dr. Bu motorun yzde cinsinden kaymasn hesaplaynz. Rotorda endklenen
gerilimin frekansn hesaplaynz.
zm :
ebeke frekans 50 Hz, kutup says 2 olduuna gre motorun senkron hz
ns =

120. f 120.50
=
= 3000
p
2

d/d olarak bulunur. Kayma devir says ise

nk = ns nr = 3000 2850 = 150 d/d olur. Yzde olarak kayma deeri, s ise
s=

nk ns nr 150
=
=
= 0.05 = %5 olarak bulunur.
3000
ns
ns

Rotorda endklenen gerilimin frekans f r = sfs = 0.05 50 = 2.5 Hz olarak bulunur.

90

ASENKRON MOTORLARIN EDEER DEVRELER

Asenkron motorlarn kararl hal analizinde genelde edeer devre modellerinden yararlanlr. Edeer
devrenin mmkn olduu kadar gerek deerlere yakn olmas gerekir. Asenkron motorlarn edeer
devresi sekonder sargs ksa-devre edilmi transformatrlerin edeer devresine benzer. Stator edeer
devresi transformatrn primer sarg edeer devresine, rotor edeer devresi ise transformatrn ksa
devre edilmi sekonder edeer devresine benzer. Asenkron motorun edeer devresinin transformatr
edeer devresinden fark rotor frekansnn kaymaya bal olarak deimesidir. Transformatrlerde
primer sargdan sekonder sargya g transferi manyetik nve zerinden gerekleir. Asenkron
motorlarda is primer statordan rotora transfer edilen g stator ile rotor arasndaki hava boluu zerinden
gerekleir. ekil 4.8de fazl yldz bal sargl rotorlu bir asenkron motorun modeli grlmektedir.
u

S
T

Hava
aral

Stator

Rotor

ekil 4.8: Fazl Bir Asenkron Motorun Devre Modeli

fazl bir asenkron motorun bir faz edeer devresi ekil 4.9da grlmektedir. V1 statora
uygulanan gerilimini, R1 stator sargs edeer direncini, X1 stator sargs reaktansn, Rc stator demir
kayplarn ifade eden direnci, Xm is mknatslanma reaktansn gstermektedir. Rotor tarafnda ise Xr
rotor reaktansn , Rr ise rotor direncini ifade etmektedir. Bu devre pratik uygulamalarda pek kullanlmaz.
Pratik uygulamalarda rotor devresi stator tarafna indirgenerek edeer devre elde edilir.
R1

X1

I1

Xr




IR

+
V1

Rc

Xm

Es

Rr

Er

ekil 4.9: Fazl Bir Asenkron Motorun Edeer Devresi

Rotor parametrelerinin stator tarafna indirgenmesi transformatrlerin sekonder sarg parametrelerini

primer tarafa indirgenmesi gibi yaplr. Buna gre rotor empedans stator tarafna dntrlrken etkin
dntrme orannn (eff) karesiyle arplr. Rotor gerilim dntrlrken etkin dntrme oranyla
arplr, akm ise etkin dntrme oranna blnerek dntrlr. Etkin dntrme orann elde etmek
ok zordur. Fakat stator tarafna indirgenmi edeer devre parametrelerini direkt olarak bulmak
mmkndr. ekil 4.10da stator tarafna indirgenmi bir faz edeer devresi grlmektedir.
R1

I1

I2

X1

X2

IR

+
Vf

Rc

Xm

R2/s

ekil 4.10: Fazl Bir Asenkron Motorun Faz Bana Edeer Devresi

91

Asenkron motorlara statordan rotora g aktarlmas etkin

dntrme oranna baldr. Etkin dntrme oran hangi parametrelere gre deiir?

Edeer Devre Parametrelerinin Hesaplanmas

Bir asenkron motorun edeere devre parametreleri deneysel olarak belirlenir. Stator sarg direnci, stator
sarglarna bir DA kayna balanarak deneysel olarak hesaplanr. Buna ilaveten asenkron motorun bo
alma ve kilitli rotor deneyleri gerekletirilerek edeer devrenin btn parametreleri belirlenir.

Bo alma Deneyi
Bo alma deneyi asenkron motorun srtnme kayplar ve bo alma bileenlerini belirlemek
amacyla gerekletirilir. ekil 4.11de bir asenkron motora ait bo alma deney balant emas
grlmektedir. Deneyde adet ampermetre, bir voltmetre ve iki adet watt-metre kullanlarak
gerekletirilir. Motor milinde herhangi bir yk bulunmad iin motorun ebekeden ektii g sadece
srtnme kayplarn ve demir kayplarn karlar. Bo alma deneyinde ok kk deerde de olsa
statorda ve rotorda bakr kayplar da meydana gelir. Bu kayplarn deeri bo almada ok kk
olduu iin ihmal edilir. Motorun ebekeden ektii g iki watt-metrenin lt glerin toplamna
eittir. Bu g motorda, bo almada meydana gelen kayplarn toplamna eittir. Motorun bota
ebekeden ektii g nve kayplar ile mekanik srtnme ve rzgr kayplarnn toplamna eit olarak
kabul edilir. Bo alma deneyindeki edeer giri empedans yaklak olarak mknatslanma stator
reaktans ile mknatslanma reaktansnn toplamna eittir.

Z B X1 + X m

(4.8)

A
fazl
Ayarl
Gerilim
Kayna

W
V

Fazl
Asenkron
Motor

A
A

Bo alma

ekil 4.11: fazl bir asenkron motorun bo alma deney balant ekli

Stator sargs DC deneyi

Edeer devredeki stator sargsna ait diren stator sarglarna DC bir gerilim uygulanarak hesaplanr.
Stator sarglarndan motor anma akmndan yksek akm geirilmemelidir. ekil 4.12de stator sarg
direnlerini hesaplamak iin kullanlacak deney balant emas grlmektedir. Stator sarglar hem gen
hem de yldz olarak bal olabilir. ekil 4.12 (a)da bal sarg iin, (b)de ise yldz bal sarg iin
deney balant emas grlmektedir. gen bal sarg iin sarg direnci

R1 =

3VDA
2 I DA

(4.9)

Sarglar yldz bal ise (ekil 4.12 (b)) sarg direnci aadaki gibi hesaplanr.

R1 =

VDA
2 I DA

(4.10)
92

VDA

IDA

Rs

Rs

IDA

Rs
VDA

V
Rs

Rs

(a)

Rs

(b)

ekil 4.12: fazl bir asenkron motorun stator direncinin llmesi

letkenlerin alternatif akmdaki direnci doru akmdaki direncinden biraz yksek olduu iin gerek
R1 direnci hesaplanan diren deerinden biraz daha yksektir. Stator sarg direnci ok hassas bir ohmmetre ile dorudan da llebilir. Bu deneyde bulunan R1 direnci edeer devre modelinde dorudan
kullanlabilir.

Kilitli Rotor Deneyi

Ksa devre deneyinde asenkron motorun rotoru dnmeyecek ekilde sabitlenir. Bo alma deneyinde
olduu gibi adet ampermetre, bir adet voltmetre ve iki adet watt-metre kullanlarak deney
gerekletirilir. ekil 4.13te kilitli rotor deney balant emas grlmektedir. Kilitli rotor deneyinde
ayarl kaynak gerilimi deitirilerek stator sarglarndan tam yk akm geinceye kadar artrlr. l
aletlerinden okunan deerler kaydedilir. Bu deneyde mknatslanma akm ihmal edilir ve ebekeden
ekilen akmn rotor devresinden getii kabul edilir. Motorun ebekeden ektii toplam g iki wattmetreden okunan glerin toplamna eittir. Motorun ebekenden ektii g kullanlarak kilitli rotor
deneyindeki g katsays (Gk) aadaki ekilde hesaplanr.

Gk = cos =

Pin
3VI

(4.11)

Empendans as eitlik 4.11dak ifade kullanlarak bulunur (cos-1). Kilitli rotor deneyinde motor
devresindeki toplam empedans eitlik 4.12deki gibi hesaplanr.

Z KR =

V
V
=
3I I f

(4.12)

A
fazl
Ayarl
Gerilim
Kayna

W
V

Fazl
Asenkron
Motor

A
A

Kilitli Rotor

ekil 4.13: fazl bir asenkron motorun kilitli rotor deney balant ekli

Z KR = Z KR cos + j Z KR sin

(4.13)

93

Kilitli rotor deneyindeki toplam diren aadaki ekilde hesaplanr. R1 stator direncini, R2 ise stator
tarafna indirgenmi rotor direncini ifade etmektedir.

RKR = R1 + R2

(4.14)

Rotor direnci kilitli rotor direncinden eitlik 4.9 veya 4.10da hesaplanan R1 kartlarak hesaplanr.

R2 = RKR R1

(4.15)

Toplam reaktans eitlik 4.16teki gibi hesaplanr. Ancak reaktans frekansa bal olarak deitii iin
aada hesaplanan deerler deney frekansndaki deerlerdir. X1 stator sargs reaktansn, X2 ise stator
tarafna indirgenmi rotor reaktansn ifade etmektedir.

X KR = X1 + X 2

(4.16)

rnek 2:
fazl, drt kutuplu, 380 V, 50 Hz 7.5 BG gcnde, yldz bal bir asenkron motor ebekeden 28 A
akm ekmektedir. Motorda DA, bo alma, ve kilitli rotor deneyleri gerekletirilmitir. Deneylerde
aadaki deerler elde edilmitir.
DA deneyi: V = 13.6 V, I = 28 A.
Bo alma deneyi: V=380 V, IR = IS = IT = 8.15 A. f = 50 Hz, Pin = 420 W.
Kilitli rotor deneyi: V=25 V, IR = IS = IT = 28 A. f = 50 Hz, Pin = 950 W.
Faz bana edeer devre parametrelerini bulup devre zerinde gsteriniz.
zm:
Motor yldz bal olduu iin DA deneyinde alnan deerlerden R1 direnci hesaplanabilir.

13.6
V
=
= 0.243 olarak bulunur. Bo alma deneyinde llen faz gerilimi
2I 2.(28)
V 380
olarak
bulunur.
Bo
alma
deneyi
giri
empedans
Vf =
=
= 220 V
2
2
220
Z B =
= 26.99 = X 1 + X m olarak bulunur. Burada stator reaktans X1 bilindii zaman Xm
8.15
rahatlkla bilinebilir. Botaki stator bakr kayplar PSCU = 3I12 R1 =3(8.15) 2 (0.243) = 48.42 W olarak
R1 =

bulunur. Botaki mekanik srtnme, rzgar ve nve kayplar ise P = Pin Pscu = 420 48.42 = 371.58 W
olarak bulunur. Kilitli rotor empedans Z KR = V = 25 = 0.515 olarak bulunur. Empedans as

3I

3 28

P
950
olarak
bulunur.
Kilitli
rotor
direnci
= cos1 in = cos1
= 38.46 o
3VI
3.25.28
RKR = Z KR cos = 0.515 cos(38.46) = 0.40 =R1 + R2 R1 direnci 0.243 ohm olduundan dolay R2
direnci

0.16

ohm

X KR = X1 + X 2 = Z KR
durumda

X m = Z B

olarak

bulunur.
Kilitli
rotor
toplam
reaktans
sin(38.46) = 0.32 olarak bulunur. Genelde X1 = X2 olarak kabul edilir. Bu

olarak
bulunur.
Mknatslanma
reaktans
X1 =26.99 0.16 = 26.82 olarak bulunur. Faz bana edeer devre ekil 4.14te
X1

X2

0.16

verilmektedir.
94

0.243

I1

0.16

0.16

I2

+
220 V

Rc

0.16/s

28.82

ekil P2: rnek 2 Edeer Devresi

Asenkron Motorlarn Kayplar ve Verimi

Asenkron motorlarda, dier elektrik makinalarnda olduu gibi eitli kayplar meydana gelir. Motorun
giri gc ebekeden ekilen elektrik gcdr. k gc ise motor milinden elde edilen mekanik gtr.
Bir asenkron motorun balca kayplar stator bakr kayplar, stator demir kayplar (nve kayplar), rotor
bakr kayplar, ve mekanik srtnme ve rzgar kayplarndan olumaktadr. Stator bakr kayplar stator
sarglarnn direncinden kaynaklanan sl kayplardr (I2R1). Rotor bakr kayplar rotor direncinde dolay
meydana gelen sl kayplardr. Stator ve rotor bakr kayplar motor yklendike artan kayplardr.
Mekanik srtnme kayplar ise rulmanlarda meydana gelen mekanik srtnmeden kaynaklanr. Rzgar
kayplar ise rotor yzeyinin hava ile srtnmesinden kaynaklanan kayplardr. Asenkron motorlarn
demir kayplar transformatrlerde olduu gibi girdap ve histeresiz kayplarndan olumaktadr. Mekanik
srtnme ve rzgar kayplaryla demir kayplar yk akm ile deimez ve sabittirler.
Bir asenkron motorun giriine elektriksel g (Pg)uygulandnda bu gcn bir ksm stator demir
kayplarn (Pnve), bir ksm da stator bakr kayplarn (Pscu) karlar. Geri kalan g hava aral gc
(Pag) olarak adlandrlr ve statordan rotora aktarlr. Rotora aktarlan gcn bir ksm rotor bakr
kayplarn (Prcu) karlar. Geri kalan (Pconv) g mekanik gce dnr . Mekanik gcn bir ksm da
mekanik srtnme ve rzgar kayplarn karlar (Pfw), geri kalan g motorun k gcdr (Po). ekil
4.14te bir asenkron motora ait g ak diyagram grlmektedir.
Stator
Rotor
Pg

Po

PAG

Pscu

Prcu

Pfw

Pnve

ekil 4.14: Asenkron Motorlarn G Ak Diyagram

Asenkron motorlarn verilim, dier elektrik makinalarnda olduu gibi k gcnn giri gcne
oranna eittir. Verim ile gsterilir ve aadaki ekilde hesaplanr.

P P
Po
Po
=
= g k
Pg Po + Pk
Pg

%=

(4.17)

Po
100
Pg

(4.18)

95

rnek 3:
380 V 50 Hz, 50 BG (beygir gc) deerinde iki kutuplu, fazl bir asenkron motor 0.85 geri g
faktrnde ebekeden 60 A akm ekmektedir. Stator bakr kayplar 1.5 kW, rotor bakr kayplar 600
Wtr. Srtnme ve rzgar kayplar 500 W, demir kayplar 1500 W olarak verilmektedir. Motorun hava
aral gcn, mekanik enerjiye dntrlen gc, k gcn ve verimini hesaplaynz.
zm:
Motorun giri gc Pin= 3.V .I . cos = 3.380.60.(0.85) = 33567.14 W olarak bulunur.
Hava aral gc, giri gcnden demir kayplar ve stator bakr kayplar karlarak bulunur:

Pag = Pin Pscu Pnve = 33567.14 1500 1500 = 30567.14 W olarak bulunur.
Hava aralndaki gten rotor bakr kayplar karlrsa mekanik enerjiye dntrlen g bulunur:

Pconv = Pag Prcu = 30567.14 600 = 29967.14 W olarak bulunur.

Mekanik enerjiye dntrlen gten mekanik srtnme ve rzgar kayplar kartlrsa motorun
k gc bulunur: Po =Pconv Pfw = 29967.14 500 = 29467.14 W olarak bulunur.
Motorun verimi giri gcnn k gcne oranna eittir:

Po
33567.14
.100 =
= %87.78 olarak bulunur.
Pg
29467.14

Asenkron motorlarda hangi kayplar yk akm ile deiir? Hangileri

yk akmndan bamszdr?

Asenkron Motorlarda G ve Moment

Asenkron motorlarn g ve moment denklemleri motorun faz bana edeer devre modeli kullanlarak
kartlr. ekil 4.9daki edeer devre kullanlarak motorun kayplar ve k gc hesaplanabilir. Stator
toplam ( fazn toplam) bakr kayplar stator sarg direncinde sya dnen kayplardr ve aadaki
gibi hesaplanr.

Pscu = 3.I12 .R1

(4.19)

Demir kayplarnn edeer devredeki Rc direnci zerinde sya dnt varsaylarak eitlik
4.20deki gibi hesaplanr.

Pnve

V12
= 3.
Rc

(4.20)

Hava aral gc giri gcnden stator bakr kayplar ve demir kayplar kartlarak hesaplanr.

Pag = Pin Pscu Pnve

(4.21)

96

Hava aralndan rotora aktarlan gcn edeer devreye gre rotor direncinde tketilmesi gerekir.
Buna gre hava aral gc aadaki gibi hesaplanr.

Pag = 3.I 22

R2
s

(4.22)

Rotor devresi bakr kayplar ise aadaki gibi hesaplanr.

Prcu = 3.I 22 .R2

(4.23)

Hava boluu gcnde rotor bakr kayplar kartlrsa motorda mekanik enerjiye dnen g
bulunur.

1 s
Pconv = Pag Prcu = 3.I 22 R2

(4.24)

Motorun k gc, dntrlen gten mekanik srtnme ve rzgar kayplar kartlarak bulunur.

Po = Pconv Pfw

(4.25)

k gc motorun milinden elde edilen mekanik gtr. Motorun milindeki moment k gc

motor devir saysna blnerek eitlik 4.25teki gibi hesaplanr. Momentin N.m olarak kmas iin motor
devir saysnn rad/s olarak kullanlmas gerekir.

T=

Po

(4.25)

rnek 4:
rnek 2de verilen motor tam ykte %4 kayma ile almaktadr. Motorda endklenen momenti ve
mil (yk) momentini hesaplaynz.
zm:
Motorda endklenen moment hava aral gcnn senkron hza blnmesiyle bulunur. Motorun hava
aral gc nceki rnekte bulunmutu. Motorun senkron hz ns =
bulunur. Endklenen moment Ti =

Pag
ns

120 f 120.50
=
= 3000 d/d olarak
p
2

30567.14
= 97.29 N.m. Motorun yk memonti k
3000.((2. ) / 60)

gcnn rotor hzna blnmesiye bulunur. Motor %4 kayma ile altna gre rotor hz

nr = (1 s)ns = (1 0.04).3000 = 2988

d/d olarak bulunur. Motorun k gc rnek 2de

hesaplanmt. Buna gre motorun yk momenti

Ty =

29467.14
Po
=
= 94.17 N.m olarak bulunur.
nr 2988.((2 ) / 60)

97

ekil 4.15: Asenkron Motorlarda Moment-Hz likisi

ASENKRON MOTORLARIN HIZ-MOMENT KARAKTERSTKLER

Bir asenkron motorun moment hz ilikisi ekil 4.15te verilmektedir. Yatay eksen iki parametreyi
gstermektedir. Birincisi motorun yzde olarak (%) senkron hz, ikincisi ise kaymadr. Dikey eksen ise
motorda endklenen momenti gstermektedir. Asenkron motorlarn ilk kalknma annda kaymas %100 (s
= 1) deerindedir. Daha sonra rotor dner alan ynnde dnmeye balar. Motor bota alyorsa rotor
hz senkron hza yakn bir deere kadar ykselebilir. Bota alan bir asenkron motorun kaymas
yaklak olarak %1 deerindedir. Motor yklendike rotor hz azalr buna bal olarak kayma da artar.
Kayma artka dner alann rotor ubuklarn kesme hz artar ve rotorda endklenen gerilim-akm artar.
Buna bal olarak motorda endklenen moment ve motorun ebekeden ektii akm artar.
ekil 4.15 incelendiinde senkron hzda endklenen momentin sfr olduu grlr. Bo alma ile
ykl alma arasnda moment yaklak doru orantl olarak deiir. Motorun rettii maksimum
momente devrilme momenti denir. Bu moment motorun anma yk momentinin, yaklak olarak, 1.5 ila
2.5 kat kadardr. Devrilme momenti edeer devre parametreleri kullanlarak yaklak olarak
hesaplanabilir. Yol verme veya ilk kalknma momenti anma momentinden biraz daha dk olur.
Asenkron motorlarda moment motora uygulanan gerilimin karesiyle deiir. Asenkron motorun rotoru
senkron hzdan daha yksek hzda dndrlrse motorda endklenen momentin yn deiir ve motor
generatr olarak alr. Motor manyetik alan ynne ters ynde dnyorsa motor yavalayarak
duracaktr (frenlenecektir). Bir asenkron motorda endklenen toplam moment (ekil 4.10daki edeer
devre parametrelerinden yararlanarak) aadaki ekilde hesaplanr.

T=

V12

R
2
R1 + 2 + ( X 1 + X 2 )
s

R2
s

(4.26)

Devrilme yk momenti devrilme momentine eit olursa asenkron

motor alrm?

ASENKRON MOTORLARDA HIZ KONTROL

Normal alma koullarnda bir asenkron motorun hz senkron hzdan biraz daha dktr. Yani rotor
devir says senkron hzn devir saysndan kayma hz kadar daha dktr. Motorun hz birka ekilde
ayarlanabilir. Motor hz, stator gerilimi deitirilerek, kutup says deitirilerek, rotor sarglarna seri
diren balayarak (sadece bilezikli asenkron motorlarda) ve besleme gerilimi frekans deitirilerek
ayarlanr. Kutup says ve besleme gerilimi frekans deitirilerek yaplan hz kontrolnde motorun
senkron hz deiir. Dier metotlarda ise sadece motorun hz-moment karakteristii deitirilerek rotor
hz deitirilir.
98

ekil 4.16da bir elektrik motorunun yk ile balants grlmektedir. Motorun rettii moment (Tm))
yk momentinden (Tyk) yksek ise (Tm>Tyk) motor hzlanr. Motorun rettii moment yk
momentinden dk ise (Tm<Tyk) motor yavalar. Motorun rettii moment yk momentine eit ise
motor sabit hzda alr.
Tm
Yk

Motor
Tyk

ekil 4.16: Bir elektrik motorunun yk ile balants

Asenkron motorlarn momenti besleme geriliminin karesiyle orantl olarak deiir (eitlik 4.16).
Motorun besleme gerilimi deitirildii zaman motorun rettii moment deiir. Belli bir yk (pompa ve
fan gibi ykler) altnda alan bir motorda besleme gerilim artrlrsa motorun rettii moment yk
momentinden yksek olacandan dolay motor hz artar. Besleme gerilimi drlrse moment azalr.
Motor momenti yk momentinden az olduu zaman motor yavalar. Besleme gerilimi deitirilerek hz
kontrol ok dar bir aralkta gerekletirilir. Besleme gerilimlinin deitirilmesi seri direnle (seri
direnlerde g kayb meydana geldii iin verimli bir yntem deildir), oto trafosu ile veya g
elektronii tabanl ayarl bir alternatif akm kayna yardmyla gerekletirilir. ekil 4.17de deiik
deerdeki besleme gerilimleri iin drt kutuplu bir asenkron motorun hz-moment deiimi
grlmektedir.

ekil 4.17: Hz-moment karakteristiinin besleme gerilimi ile deiimi

Bir asenkron motorun sarglar sarldktan sonra kutup saysn deitirmek mmkn deildir. Bununla
birlikte motor sarlrken kutup says deitirilebilecek ekilde sarlarak devir says belli snrlarda
deitirilebilmektedir. Kutup saysnn deitirilmesi iki ekilde gerekletirilir. Birinci yntemde kutup
sarglarnn bobin balantlar deitirilerek kutup saylar 2:1 orannda deitirilir. kinci yntemde ise
statorda farkl kutup saylarnda sarlm ift sargl stator ile motor iki devirli olarak altrlabilir.
rnein drt kutuplu bir motorun kutup says deitirilerek 6 kutuplu olarak altrlabilir. Bu motor 50
Hzlik bir frekansta alyorsa senkron hz 1500 d/ddan 1000 d/dya der.
Rotor direnci deitirilerek asenkron motorlarn hz yine belli snrlar arasnda deitirilebilir. Bu
yntem sincap kafesli asenkron motorlarda kullanlmaz, sadece bilezikli (sargl rotorlu) asenkron
motorlarda kullanlr. Rotor direnci, rotor sarglarna fra-bilezikler zerinden dardan ekstra direnler
balanarak deitirilir. Rotor direnci deitirildii zaman (eitlik 4.26ya gre) motorun momenti ve
kaymas deiir. Bunun sonucunda da motor hz deiir. Bu yntem kullanld zaman, rotor devresine
99

balanan direnlerde bir g kaybnn meydana geldii unutulmamaldr. Rotor sarglarna balanan
direnlerin g tketebilen diren eitlerinden olmas gerekir. ekil 4.18de bir asenkron motorun rotor
direnciyle hz-moment karakteristiinin deiimi grlmektedir. Belli bir yk momenti iin rotor direnci
artrlrsa motor hz azalr, rotor direnci drlrse motor hz artar.

ekil 4.18: Hz-moment karakteristiinin rotor direnci ile deiimi

ebeke frekans deitirilerek motorun senkron hz dolaysyla rotor hz deitirilir. ebeke

geriliminin frekans yar iletken teknolojisinin tabanl inverterler kullanlarak geni aralklarda
ayarlanabilir. nverter mortun besleme frekansn ve gerilimini deitiren g elektronii tabanl
devrelerdir. nvterlerin almas ve inverterlerle hz kontrol Blm 7de ayrntl olarak aklanacaktr.

ekil 4.19: Hz-moment karakteristiinin frekansla ile deiimi

Asenkron motorun hznn inverterle kontrolnde dikkat etmek gerekir. ebeke frekans deitirildii
iin motorun stator ve rotor reaktanslar da deiir. Motor reaktans deitii zaman empedans ve
dolaysyla ayn besleme gerilimi iin ebekeden ektii akm deiir. Bundan dolay motorun ar akm
ekerek zarar grmemesi iin ebeke gerilimin frekansa oran (V/f) sabit tutulur. Bir asenkron motorun
besleme frekans deitirilerek hz kontrol sfrdan anma senkron hznn iki katna kadar geni bir
aralkta gerekletirilebilir. Sfrla anma hzna kadarki aralklarda ebeke gerilimi de frekansa bal (V/f
sabit tutularak) deitirilir. Frekans azaltlp ebeke gerilimi sabit tutulursa motor ar akm ekerek zarar
grebilir.
100

Anma hzndan yksek hzlarda ise ebeke gerilimi anma deerinde sabit tutulur. ebeke geriliminin
anma geriliminden yksek deerlere kartlmas motorun sarglarnn zarar grmesine sebep olur. Anma
hzndan yksek hz deerleri elde etmek iin frekansn anma frekansndan yksek deerlere kartlmas
gerekir. Gerilim anma deerinde sabit tutulup frekans anma deerinden yksek deerlere kadar artrlrsa
motorun stator ve rotor reaktanslar artt iin motorun ebekeden ektii akm azalr. Dolaysyla hava
aralndaki manyetik ak ve motorda endklenen moment azalr. Anma hzndan yksek hzlarda
asenkron motorlar anma momentinden daha dk momentle alrlar. ekil 4.19da bir asenkron
motorun farkl frekans deerleri iin hz-moment karakteristikleri grlmektedir.
Asenkron motorlarn devir ynnn deitirilmesi besleme gerilimin iki faznn yer deitirilmesiyle
gerekletirilir.

ASENKRON MOTORLARA YOL VERME

Asenkron motorlarn enerji uygulanp altrlmasna yol verme denir. Motora ilk enerji uygulandnda
ebekeden ekilen akma da ilk kalknma akm denir. Bir asenkron motora, ilk kalknma annda, anma
gerilimi uyguland zaman anma yk akmnn be ile on kat kadar yksek akm eker. Bu yksek
deerli akm motorun kendisine zarar vermeyebilir. Ancak ani olarak ekilen yksek akmdan dolay
motor besleme hatt zerinde ani gerilim dmleri meydana gelebilir. Bu ani gerilim dmlerinden
dolay ebeke zarar grebilir. Bundan dolay motor ile ayn hat zerinden beslenen dier ykler de zarar
grebilir. Bu olay evlerde de grlebilir. Geceleri, buzdolab motoru almaya balad zaman zellikle
ampullerin aydnlatma iddetinden ani dler gzle net olarak grlebilir. Asansrl evlerde asansr
almaya balad zaman asansr motorunun ebekenden ilk anda ektii yksek deerli akmdan dolay
da geceleri aydnlatma iddetinde gzle grlr dler gzlenebilir.
Asenkron motorlar ok yksek gte olduu zaman ilk anda ebekeden ekilen akm da ok ar
deerlere kadar kabilir. ok sk kalkp duran uygulamalarda alan motorlarda ilk kalknma akmndan
dolay motorda ar snmalar meydana gelebilir. Bundan dolay asenkron motorlarn ilk kalknma annda
ebekeden ok ar derecede akm ekmemesi iin genelde dk gerilimle balatlrlar. Ancak asenkron
motorlarda retilen moment motora uygulanan gerilimin karesiyle orantl olarak deitii iin motor
dk gerilimle almaya balad zaman ilk kalknma momenti de olduka dk olur. Kk gl
asenkron motorlar dorudan ebekeye balanarak balatlabilirler.
Bir asenkron motora ilk anda enerji uygulandnda rotoru durgun konumdadr. Rotorda ubuklarnda
veya sarglarnda maksimum gerilim endklenir ve maksimum ksa devre akmlarn meydana gelmesine
sebep olur. Rotor dnmeye baladka stator manyetik alannn rotor ubuklarn veya sarglarn kesme
hz azaldndan dolay rotorda endklenen gerilim ve ksa devre akmlar der. Motorun ebekeden
ektii akm da ok ksa bir sre iinde normal deerine der. lk kalknma anndaki bir asenkron
motorun davran sekonder sargs ksa devre edilmi bir transformatr gibi davranr. Blm 3te
akland gibi sekonder sargs ksa devre edilmi bir transformatre anma gerilimi uyguland zaman
ok ar deerde yksek akmlar ekebilir.
Asenkron motorlara aadaki ekillerde yol verilir:

Dorudan yol verme

Dk gerilimle yol verme

Seri reakstans ile yol verme
Seri diren ile yol verme
Oto trafosu ile yol verme
Yldz-gen balant yntemi ile yol verme

Rotoru sargl asenkron motora rotor sarglarna seri diren balanarak yol verme

Soft starter ile (yumuak) yol verme

nverter ile yol verme

101

Asenkron Motorlara Dorudan Yol Verme

Kk gl (genelde 5 BGden kk) asenkron motorlara dorudan yol verilir. Dorudan yol verme
metodunda da motor ilk kalknma annda yksek akm eker. Ancak motor gc dk olduu iin
motorun ilk kalknma annda ebekeden ektii yksek akm ihmal edilebilir. Motor bir pako alter veya
mekanik kontaktrler yardmyla start-stop butonlaryla ebekeye dorudan balanr.

Seri Reaktans ile Yol Verme

Seri reaktans motorun stator sarglarna seri balanarak motorun ilk kalkna annda dk gerilimle
almas salanr. Seri reaktans zerinde reaktif gerilim dm meydana gelerek ilk kalknma annda
motorun ilk kalknma annda dk gerilimle almaya balatlmas salanr. Seri reaktansn g
katsays motorun g katsaysna eit olarak tercih edilmelidir. Motor normal devir saysna ulatktan
seri reaktans devreden karlr. Seri reaktans tek kademede devreden karld gibi kademeli olarak da
devreden karlabilir. Seri reaktansn deeri, motorun ilk kalknma annda anma akmnn ka kat kadar
akm ekmesine izin verilmesine gre hesaplanr. Seri reaktans ile yol verme devresi elektromekanik
kontaktr ve zaman rlesi yardmyla veya PLC kullanlarak gerekletirilebilir.

Seri Diren ile Yol Verme

Bir asenkron motora seri diren ile yol vermek ilk kalknma akmn snrlar. Motorun ilk kalknma
annda ebekeden ektii akm seri diren zerinden getii iin seri diren zerinde gerilim dmne
sebep olur. Motor stator sarglarna daha dk bir gerilim uygulanm olur. Seri diren tek kademe
olarak kullanlabildii gibi kademeli olarak da kullanlabilir. Seri direncin deeri, motorun ilk kalknma
annda anma akmnn ka kat kadar akm ekmesine izin verilmesine gre hesaplanr. Seri direncin
tamamnn veya kademeli ise hangi kademesinin ne zaman devreden karlaca motor akmnn ne kadar
srede normal deerine dmesine baldr. Seri diren ile yol verme devresi elektromekanik kontaktr ve
zaman rlesi yardmyla veya PLC kullanlarak gerekletirilebilir.
I1

I2
V1
V2

ekil 4.20: Bir Fazl Oto Transformatr

Oto Transformatr ile Yol Verme

Asenkron motorlara fazl drc oto transformatrleri ile yol verilir. lk kalknma annda motorun
anma geriliminde daha dk bir gerilim ile yol verilerek motorun ilk anda ebekeden daha dk akm
ekmesi salanr. Motor dnmeye baladktan sonra oto transformatr ile gerilim kademeli olarak
devreden karlr. Motor anma hzna ulatktan sonra oto transformatr devreden tamamen kartlarak
motor normal ebeke gerilimi ile beslenir. Motorun ilk kalknma annda ektii akm oto
transformatrnn sekonder sarg akm, ebekeden ekilen akm ise oto transformatrnn primer
akmna eittir. Motor ilk kalknma annda anma akmnn sekiz kat kadar akm ekiyorsa oto
transformatr yardmyla motora %50 dk deerde gerilim uygulanrsa motor ilk kalknmada anma
akmnn 4 kat kadar akm eker. Buna gre oto transformatrnn sekonder akm motor kalknma
akmnn 4 kat olur. Motorun ebekeden ektii akm ise oto transformatrnn primer akmna eit olur.
Oto transformatrn %50ye ayarland iin oto transformatrnn primer akm sekonder akmnn
102

yars olur. ebekeden ekilen akm motor anma akmnn 2 kat kadar olur. Seilen oto
transformatrnn tayabilecei akm ve gerilim deerleri motorun ilk kalknma anndaki akm
deerlerine ve motorun alma gerilimine uygun olmaldr.

Yldz-gen (Y-) Yol Verme

Yldz gen yol verme metodunda motor stator sarglar ilk olarak yldz balanarak altrlr. Motor
belli bir hz deerine ulatktan sonra sarg stator sarg balantlar gen balanarak motor almasna
devam eder. Yldz gen yol verme metodu en ekonomik dk gerilimle yol verme metodudur.
I

3I
V
3

I
V

V
I

ekil 4.21: Motor Sarglarnn Y- Balants

ekil 4.21de bir asenkron motorun stator sarglarnn yldz ve gen balant emalar
grlmektedir. Yldz balantda motorun bir fazna uygulanan gerilim ebeke hat geriliminin 1 / 3 kat
kadardr. 380 Vluk fazl bir ebekede, motor faz sarglarna 220 V uygulanm olur. Bu motor
sarglarna dk gerilim uygulanm olur. Yldz balantda motorun ebekende ektii hat akm ile
motor sarglarndan geen akm birbirine eittir. lk kalknmada yldz bal olarak alan motor normal
devrine ulatktan sonra sarg balantlar olarak deitirilirse motor normal almasna devam eder.
Motora olarak yol verilirse ilk kalknmada motor sarglarndan geen akm

I f ise ebekeden

ekilecek hat akm I h = 3.I f olur. Motora Y olarak yol verilirse ilk kalknma akm, stator sarglarna
uygulanan gerilim 1 / 3 kadar az olduu iin yldz balant durumunda sarglardan geen akm daha az
olur gen balant durumuna gre daha az olur: I Y = I f / 3 olur. Motorun gen balant durumunda
ebekeden ekecei ilk kalknma akm yldz balant durumunda ektii ilk kalknma akmna blnrse

3 .I f
I
=
=3
IY I f / 3

(4.27)

elde edilir. gen alma akm yldz alma akmnn kat kadardr.

I = 3.I Y

(4.28)

Yldz alma akm ise gen alma akmnn te biri kadardr.

IY =

I
3

(4.29)

gen alacak olan bir motor ilk kalknma annda Y olarak yol verildii zaman te bir orannda
daha az akm eker. Motora ilk anda Y olarak yol verilir. Motor normal devir saysna ulatktan sonra
altrlr Y- yol verme devresi elektromekanik kontaktr ve zaman rlesi yardmyla veya PLC
kullanlarak gerekletirilebilir.
103

gen alan bir motoru uzun sre yldz olarak altrmaynz.

Normalde gen alan bir asenkron motor uzun sre yldz olarak altrld zaman
dk gerilimle alt iin ebekeden yksek akm ekerek ar derecede snarak
zarar grebilir.

Rotoru Sargl Asenkron Motorlara Seri Diren ile Yol Verme

Rotoru sargl asenkron motor da sincap kafesli asenkron motorlara benzer ekilde ilk kalknma annda
yksek deerde akm ekerler. Rotoru sargl asenkron motorlarn rotor sarglar da stator sarglarna
benzer ekilde fazl olarak sarlr. Rotor direnci motorun performansn nemli lde etkilemektedir.
Rotor direncinin motorun ebekeden ektii akma etkisi ekil 4.10daki edeer devreden grlebilir.
ekil 4.18da ise farkl rotor direnleri iin motorun hz-moment karakteristikleri verilmiti. Rotor
sarglarna fra-bilezik yardmyla seri diren balayarak sargl rotorlu bir asenkron motorun normal
almadaki ilk kalknma akm, balang momenti ve devir says deitirilebilir.
Rotoru bilezikli asenkron motorlarn rotor sarglar da, stator sarglar gibi, kendi aralarnda yldz
veya gen balanarak ular rotor mili zerindeki bileziklere balanr. Bileziklere bal adet fralar
yardmyla rotor sarglarna dardan direnler balanr. Seri diren deeri motorun gcne gre
hesaplanr. Diren olarak reosta kullanlabildii gibi kademeli direnler de kullanlabilir.
lk kalknma annda direnlerin tamam devrededir. Motor dnmeye baladktan sonra direncin bir
ksm devreden kartlr. Motorun hz artka direnler de kademeli olarak devreden kartlr. Motor
normal hzna ulatktan sonra rotor sarglar fra dzenei yardmyla ksa devre edilerek seri direnler
tamamen devreden kartlr.

Soft-Starter ile Yol Verme (Yumuak Yol Verme)

Soft starter veya yumuak yol vericiler g elektronii (tristr) tabanl devrelerdir. Bu devreler yardmyla
bir asenkron motorun ilk kalknma annda ebekeden ektii akm motora ilk kalknmada uygulanan
gerilim kontrol edilerek belli snrlar asarnda tutulur. Soft starter motora uygulanan gerilim ve motor
akm izlenerek ayarlanr. Soft starter ile altrlan bir asenkron motora uygulanan gerilimin istenilen
deerde ayarlanmas, motorun kalk ve duru sresinin ayarlanmas mmkndr. Bu cihazlar motor
glerine gre kullanlrlar. Motor gerilimi ve akm tristrlerin tetikleme alar kontrol edilerek
ayarlanr. Soft starter ile balatlan motorlarda ilk kalknmada hz ve moment kontrol yapmak da
mmkndr. ekil 4.22de fazl bir asenkron motorun soft starter balants grlmektedir.
Soft starter

fazl
dengeli
gerilim
kayna

Fazl
Asenkron
Motor

ekil 4.22: Soft starter ile bir asenkron motora yol verme

nverter ile Yol Verme

nverterlerin asl fonksiyonu motor besleme gerilimini ve frekansn deitirerek motor hzn kontrol
etmektir. nverter ile alan asenkron motorlarda ilk kalknma annda motora uygulanan gerilim ve
motorun ektii akm izlenerek motorun istenen deerde tutulabilir. nverter bir yol verme yntemi
deildir ancak inverter ile alan motorlarda herhangi bir harici yol verme metoduna ihtiya yoktur. lk
kalknma anndaki yksek akmn kontrol invterterin kendisi tarafndan gerekletirilir. Buna ilaveten
inverterin kendi korumas ar akmlara kar hem kendini hem de motoru korur.
104

ASENKRON MOTORLARDA FRENLEME

Asenkron motorlar, alma koullarna ve srdkleri yklerin zelliklerine bal olarak, ani
durdurulmalar (fren yapmalar) gerekebilir. Bu durumda zel frenleme sistemlerinin kullanlmas gerekir.
Normal bir asenkron motorun enerjisi kesildiinde yavalayarak durur. Motorun duru sresi rotorun
ve/veya rotor miline bal olan ykn ataletine baldr. Motorun istenilen srede durmas iin baz zel
dzeneklerin kullanlmas gerekir.

Dinamik Frenleme
Motorun enerjisi kesildikten sonra stator sarglarna ksa bir sure DC gerilim uygulanr. Statorda oluan
sabit manyetik alan rotorda byk akmlarn gerilim ve akmlarn endklenmesine sebep olur. Rotor ksa
devre olduu iin endklenen gerilim ve ksa devre akmlarn sonucu motor ksa srede durur. Motor
durduktan sonra kayplar ve motorun ar snmamas iin stator sarglarna uygulanan DC gerilim
hemen kesilmesi gerekir. Bu frenleme sisteminde DC gerilim ihtiyac bir dorultucu devresi yardmyla
salanr. Sistemin elektromekanik kontaktrler ve zaman rlesi yardmyla veya PCL gibi akll kontrol
yntemleriyle gerekletirilir.

Mekanik Frenleme
Motorun enerjisi kesildikten sonra, motor miline bal disk balatalar yardmyla sktrlarak durdurulur.
Balata sistemi tamamen mekanik olduu gibi elektromekanik sistemler de kullanlabilir.

ekil 4.23: (a) fazl bir asenkron motorun yldz sarg balants (b) Klemens kutusundaki yldz balant ekli (c)
gen sarg balants (d) Klemens kutusundaki gen balant ekli

Elektriksel Frenleme
Motorun enerjisi kesildikten sonar stator sarglarna ksa sre iin ters ynde gerilim uygulanr. Ters
ynde gerilim iki fazn yerleri deitirilerek gerekletirilir. Ters ynde gerilim uyguland zaman, motor
ters ynde dnmek isteyecek ve ksa srede duracaktr. Motor durduktan hemen sonra ters ynde
uygulanan enerji kesilmelidir. Aksi takdirde motorun srd yk/sistem de ters ynde dnmeye
balayarak tehlikeli sonular dourabilir. Bu yntem yksek atalet momentine sahip sistemler iin uygun
deildir. Sistem mekanik olarak zarar grebilir.
105

ASENKRON MOTORLARIN KLEMENS BALANTILARI VE

ETKET BLGLER
fazl asenkron motorlarda her faza ait stator sargsnn iki ucu olmak zere toplam alt adet sarg ucu
klemens kutuna kartlr. ekil 4.23te sarglarn yldz balant emas, gen balant emas ve
klemens kutusundaki yldz ve gen balant ekilleri grlmektedir.
Bir asenkron motorun etiketinde aadaki bilgiler bulunur.
Deer

Tanmlama

Birim

Tam ykte milden alnan mekanik g, Po

(W, kW)

Gerilim

Nominal gerilim, U/UY

(V, kV)

Akm

Nominal akm, I/IY

(A, kA)

Devir Says

Nominal rotor devir says, nr

(d/d)

Verim

Nominal verim,

G Katsays

Nominal g katsays, cos

Frekans

Nominal frekans, f

(Hz)

106

zet
Asenkron makinalar teorik olarak hem generatr
hem de motor olarak kullanlabilirler. Generatr
olarak kullanm olduka snrldr. Genelde
motor olarak kullanlrlar. Sanayide en ok
kullanlan
elektrik
motorlar
asenkron
motorlardr. Asenkron motorlar hem bir fazl
hem de fazl olarak imal edilebilmektedirler.
Bir fazl asenkron motorlar dk gte (1
kWtan dk) imal edilirler. Yksek gl
asenkron motorlar ise fazl olarak imal
edilirler.

rettii
maksimum
Asenkron
motorlarn
momente devrilme momenti denir. Motorun
alabilmesi iin yk momentinin devrilme
momentinden yksek olmas gerekir. Bir
asenkron motorun stator sargsna farkl deerde
gerilim uygulayarak, farkl frekansta gerilim
uygulayarak ve rotor direncini (sadece sargl
rotorlu asenkron motorlarda) deitirerek hzmoment karakteristii deitirilebilir.
Asenkron motorlarn hzlar dner alann hzna
baldr. Dner alann hz da stator sarglarnn
kutup saysna ve besleme gerilimi frekansna
baldr.

Asenkron motorlar doru akm makinalaryla

karlatrldnda yaplar daha basit, verimleri
daha yksek ve fiyatlar daha dktr. Ayn g
deeri iin asenkron motorlarn ebatlar daha
kktr.

Besleme gerilimi frekans, direkt ebeken

beslenen motorlar iin sabittir. Ancak motor
inverter
zerinden
besleniyorsa
frekans
deitirerek dner alan dolaysyla motor devir
says deitirilebilir. Dner alan devir saysn
deitirmenin dier yntemi ise kutup saysn
deitirmektir. Kutup saysnn deitirilmesi
sarglar sarldktan sonra mmkn deildir. Fakat
ift kutuplu sarglar kullanlarak devir says
kontrol edilebilir. Bunlara ilaveten rotor direnci,
besleme gerilimi deitirilerek motorun hzmoment karakteristii kontrol edilerek de devir
says kontrol edilebilir.

Asenkron motorlarn duran ksmna stator, dnen

ksmna da rotor denir. Statorun i yzeyine
fazl sarglarn yerletirilmeleri ii oluklar
almtr. Stator sarglar kendi aralarnda yldz
veya gen olarak balanr. Asenkron
motorlarda, sargl rotor ve sincap kafesli rotor
olmak zere iki eit rotor kullanlr.
Bir asenkron motorun stator sarglarna fazl
bir alternatif gerilim uygulandnda statorda
sarglarn kutup saysna bal olarak bir dner
alan meydana gelir. Dner alann devir says
stator besleme geriliminin frekansna ve stator
sarglarnn kutup saysna baldr. lk anda
motorun rotoru durgun olduu iin dner
manyetik alan rotor sarglarn veya ubuklarn
keserek rotorda da bir gerilim endklenmesine ve
rotor ubuklarnda veya sarglarnda ksa devre
akmlarnn dolamasna sebep olur. Bunun
sonucu olarak rotorda da stator kutup saysna
eit sayda manyetik kutuplar meydana gelir.
Stator ve rotorun ayn kutuplar (Ns-Nr veya SsSr) birbirlerine itmeleri farkl kutuplarn (Ns-Sr
veya Ss-Nr) birbirlerini itmeleri sonucu rotor
dnmeye balar. Bunun sonucu dnme momenti
meydana gelir. Rotorun devir says stator dner
alann devir saysndan biraz dktr. Rotor
devir says ile dner alan devir says arasndaki
farka kayma denir. Normal bir asenkron motor
yaklak olarak %1 ila %5 arasndaki bir kayma
ile alr.

Asenkron motorlar ilk kalknma annda ebekede

ok yksek akm ekerler. Bu akm ebeke
zerinde ani gerilim dmlerine sebep olur ve
ayn ebeke zerinden beslenen ykler iin zararl
olabilir. Bundan dolay asenkron motorlarn ilk
kalknma
annda
ektikleri
akmlarn
snrlandrlmas iin zel yntemler kullanlr.
Asenkron motorlara, seri reakstans, seri diren,
balanarak, oto trafosu kullanlarak ve stator
sarglar yldz-gen balanarak ilk kalknmada
dk gerilimle almaya balamalar salanarak
dk akm ekmeleri salanr. Rotoru sargl
asenkron motora rotor sarglarna seri diren
balanarak da ilk kalknma akm snrlanr.
Bunlara ilaveten soft starter ve inverter ile de
asenkron motorlara yol verilir.
Asenkron motorlarn enerjisi kesildikten sonra
ksa sre ierisinde durmalar iin frenleme
sistemleri kullanlr. Yaygn kullanlan frenleme
sistemleri, mekanik frenleme, dinamik frenleme
elektriksek frenleme yntemleridir.

Bir asenkron motorda stator bakr kayplar,

demir kayplar (nve kayplar), rotor kayplar,
rzgar kayplar ve mekanik srtnme kayplar
meydana gelir. Kayplardan dolay asenkron
motorlarn verimleri der.
Asenkron motorlarn momenti stator besleme
geriliminin karesiyle doru orantl olarak deiir.
Moment ayn zamanda rotor devresi direncine,
motor alma frekansna da bal olarak deiir.
107

Kendimizi Snayalm
a. Motorun hzdr

6. 4 kutuplu, 50 Hz te alan, bir asenkron

motorun tam ykte kaymas %2dir. Bu durumda
rotor hz d/d cinsinden nedir?

b. Statorun kutuplarnn dn hzdr

a. 1550

c. Motor besleme frekansdr

b. 1530

d. Motor kutup saysdr

c. 1500

e. Hibir

d. 1470

2. Dner alan devir says aadakilerden

hangisine baldr?

e. 1450

a. Besleme gerilimine

7. Bir asenkron motorun besleme gerilimi

arttrlrsa rotor hz nasl bir deiim gsterir?

b. Stator sarg direncine

a. Artar

c. Besleme gerilimi frekansna

b. Azalr

d. Rotor sarg direncine

c. Deimez

e. Motorun kayplarna

d. vmelenir

3. fazl bir asenkron motorun dn ynn

deitirmek iin hangisi yaplabilir?

e. Hibiri

a. R ile S yer deitirilir

8. Bir asenkron motorun rotor direnci arttrlrsa

moment nasl bir deiim gsterir?

b. S ile T yer deitirilir

a. Artar

c. R ile T yer deitirilir

b. Minimum dzeyde sabit kalr

d. T ile R yer deitirilir

c. Deimez

e. Hepsi

d. Azalr

4. Asenkron motorun rotoru iki eittir.

Bunlar ............... rotor ve .............. rotordur.

e. Hibiri

a. Bakrl- Alminyumlu

9. Aadakilerden
metodudur?

1. Dner alan devir says nedir?

b. Ksa Devreli-Sincap Kafesli

hangisi

bir

yol

a. Yldz-gen

c. Ksa Devreli-Sargl

b. Seri reaktans

d. Bilezikli-Sargl

c. Oto trafosu

e. Alminyum-Sargl

d. Seri diren

5. Bir asenkron motorun miline balanan yk

arttka, rotor hz nasl bir deiim gsterir?

e. Yukardakilerin hepsi
10. Dinamik frenleme nasl gerekletirilir?

a. Artar

a. Mekanik balatalar kullanlarak

b. Azalr

b. Elektromekanik balatalar kullanlarak

c. Deimez

c. Stator sarglarma doru akm uygulayarak

d. vmelenir

d. Rotor sarglarna doru gerilim uygulayarak

e. Hibiri

e. Motora ters ynde gerilim uygulayarak

108

verme

Kendimizi Snayalm Yant

Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

1. b Yantnz yanl ise Asenkron Motorlarn

alma Prensibi balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

Deimez. Mknatslama akm, Im, yaklak

olarak ayn deerde kalr. nk parallel Rc//Xm
devresi zerinde den gerilim, kaynaktan
ekilen akmla ok az deiir. Bu deiim
mknatslama akmn etkilemez.

Sra Sizde 1

2. c Yantnz yanl ise Asenkron Motorlarn

alma Prensibi balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

Sra Sizde 2

3. e Yantnz yanl ise Asenkron Motorlarn

alma Prensibi balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

Etkin dntrme orann stator ile rotor

arasndaki hava boluuna ve rotordaki sarm
veya ubuk saysna baldr.

4. c Yantnz yanl ise Asenkron Motorlarn

Yaplar balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

Sra Sizde 3
Stator ve rotor bakr kayplar yk akm ile
deiir. Demir kayplar, rzgr ve mekanik
srtnme
kayplar
yk
akmndan
bamszdrlar.

5. b Yantnz yanl ise Asenkron Motorlarda

Hz-Moment balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

Sra Sizde 4

6. d Yantnz yanl ise Asenkron Motorlarn

alma Prensibi balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

Devrilme momenti motorun retebilecei

maksimum momenttir. Yk momenti devrilme
momentinden yksek olursa motor yk
momentini karlayamad iin yavalayarak
durur.

7. a Yantnz yanl ise Asenkron Motorlarda

Hz-Moment balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
8. d Yantnz yanl ise Asenkron Motorlarda
Hz Kontrol balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

Yararlanlan Kaynaklar
SAKAN Ahmet Hamdi (1985), Elektrik
Makineleri 3, Milli Eitim Basmevi, Ankara.

9. e Yantnz yanl ise Asenkron Motorlara

Yol Verme balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

Chapmen S. J. (2007). Elektrik Makinalarnn

Temelleri, stanbul: alayan Kitabevi.

10. c
Yantnz
yanl
ise
Asenkron
Motorlarda Frenleme balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.

Sen, P. S. (1997). Principles of Electric

Machines and Power Electronics, Toronto:
John Wiley & Sons.
Rosenblatt J. ve Friedman M. H. (1984). Direct
and Alternating Current Machinery, London:
Charles E. Merrill.
Sarma S. M. (1985). Electric Machines, New
York: West Publishing Company
Richardson D.V & Caisse A.J. (1997). Rotating
Electric
Machinery
and
Transformer
Technology, New York: Prentice Hall

109

Amalarmz


Bu niteyi tamamladktan sonra;
Senkron makinalarn yaplar ve eitlerini tanmlayabilecek,
Senkron makinalarda kullanlan uyarma sistemlerini sralayabilecek,
Senkron makinalarn motor ve generatr alma modlarn aklayabilecek,
Senkron makinalar zerindeki kontrolleri gerekletirebilecek,
Senkron makinalarn tek bana almalarn aklayabilecek,
Senkron generatrlerin enterkonnekte system ile parallel almalarn yorumlayabilecek,
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Senkron Dner Alan ve Hz

Yk Ayarlar

kk Kutuplu Makina

Gerilim Fazr Diyagramlar

Yuvarlak Rotorlu Makina

Tek Bana alma

Senkronizasyon

Uyarma Sistemleri

Paralel alma

indekiler

Giri

Senkron Makinalarn eitleri ve Yaplar

Uyarma Sistemleri

Senkron Makinalarn Edeer Devreleri ve Gerilim Fazr Diyagramlar

Senkron Generatrde G ve Moment Eitlikleri

Senkron Generatrn Tek Bana almas

Senkron Generatrlerin Paralel almas

110

Senkron Makinalar
GR
Asenkron makinalarn enerji dnm yapabilmeleri iin gerek ve yeter art, rotor hz ile dner alan
hz arasnda bir farkn bulunmasdr. Bu fark hza kayma hz demitik. Dier taraftan doru akm
makinalarnn endvilerinde endklenen gerilimin sinsoidal olduunu, bu gerilimi kollektr-fra
dzenei ile dorultarak d devreye aldmz belirtmitik. Asenkron makinalardaki kayma hzn
sfrlarsak rotoru, dner alan ile ayn hzda dnen bir makina elde ederiz. Elde ettimiz gerilimi de
dorultmadan sinsoidal olarak d devreye alrsak alternatif akm makinasn elde etmi oluruz. Baka
bir ifade ile doru akm makinasndaki kollektr-fra sistemi yerine bilezik-fra sistemi kullanrsak
doru akm makinasn senkron makina olarak kullanrz. Bu sebeple senkron makinalar, genelletirilmi
elektrik makinalar snfna girerler.
Gnmzde elektrik enerjisinin modern hayattaki rol tartlmazdr. Enerji retim santrallerinde,
sosyal hayatn ve sanayinin ihtiyac olan elektrik enerjisini senkron generatrler ile retiriz. Bir lkedeki
btn enerji retim santralleri ve bu santrallerde alan btn senkron generatrler paralel olarak
alrlar. lkedeki btn pasif ykler ile bu ykleri besleyen senkron generatrlerin oluturduu sisteme
entrkonnekte sistem ad verilir. Bu tanmlardan anlalaca zere senkron generatrler enterkonnekte
sistemin en temel elemandr.
Senkron makinalarn motor almada hzlarnn sabit olmas sebebi ile gemite motor uygulamalar
ok kstl alanlarda kalmtr. Yukarda bahsettiimiz gibi enerji retim santrallerinde ve acil ihtiya
durumlarnda generatr olarak yaygn biimde kullanlmtr ve hlen gnmzde kullanlmaktadr.
Gnnmzde ise sabit mknatsl senkron motorlar zellikle otomobil sektrnde yaygn uygulama
alanlar bulmaktadr. Klasik senkron makinalarn generatr uygulamalarnn arlkta olmas sebebi ile bu
blmde senkron makinalarn generatr almas geni olarak ele alnmaya allacaktr.
Bu blmde senkron makinalarn eitleri ve yaplarndan bahsedilecektir. Makinann generatr
almasnda endklenen gerilim eitlikleri ve makina parametrelerinin elde edilmesi anlatlacaktr.
Generatrlerin tek bana ve enterkonnekte sistem ile paralel almasndan bahsedilip, motor almaya
ait kontrol teknikleri zerinde durulacaktr.

SENKRON MAKNALARIN ETLER VE YAPILARI

Senkron makinalar elektromekanik enerji dnm yapan genelletirilmi alternatif akm makinalardr.
Senkron generatrler mekanik enerji elektrik enerjisine, senkron motorlar ise elektrik enerjisini mekanik
enerjiye dntrrler. Btn dner elektrik makinalarnda olduu gibi senkron makinalarda da stator
veya endvi olarak adlandrlan bir durgun ksm ile rotor veya kutup tekerlei olarak adlandrlan bir
dnen ksm bulunur. Stator, asenkron makinalarda olduu gibi, 3 fazl makina iin aralarnda 120
elektriksel a bulunan her faza ait datlm sarglar ierir. Rotor ise, doru akm makinalarndaki kutup
yapsnn aynsna sahip kutup sarglarn tar. O halde senkron makinalarda kutup sarglar bir doru
akm kayna ile beslenecektir. Bu besleme rotor mili zerine yerletirilen iki bilezik ve bu bileziklere
basan firalar yolu salanr. Uyarlm kutup sarglar, rotor ile birlikte dnen bir manyetik alan oluturur.
Rotor aerinde kutup asrglar ile oluturacamz alan sabit mknatslar ile de oluturabiliriz. O halde
senkron makinalar kutup tekerleinin ve bu tekerlek zerine konulan kutup sarglarnn biimine gre
snflandrabiliriz:

111

1.

Rotoru sargl makinalar: Rotor zerinde oluturulacak uyarma manyetik alannn sarglar yolu
ile elde edildii makinalar. Bu yap tipi kendi arasnda ikiye ayrlr.

a. kk kutuplu senkron makinalar.

b. Yuvarlak rotorlu senkron makinalar.
2. Sabit mknatsl senkron makinalar: Uyarma alan iin rotor zerinde sabit mknatslarn
kullanld makinalardr. Bu makinalarn eitlerini aadaki sralayabiliriz:
a.
b.
c.
d.

Sabit mknatsl senkron motorlar.

Adm (step) motorlar.
Histerezis Motorlar.
Relktans Motorlar.

Rotoru Sargl Senkron Makinalarn Rotor (Kutup) Yaps ve Alan

Dalmlar
Gnmzde enerji retim santrallerinde kullanlan, byk gl ve fazlararas gerilim deerleri 10 il
27.5 kV arasnda olan senkron generatrler, rotoru sargl makinalardr. Bu yapdaki makinalar ikiye
ayrlr ve kullanm alanlar, kullanldklar enerji retim santralinin tipine baldr. ekil 5.1 ve ekil
5.2de kk kutuplu ve yuvarlak rotorlu makinalarn yaps grlmektedir.
d ekseni
(kutup ekseni)
Stator oluu

N
ns
q ekseni
(manyetik ntr
ekseni)

Rotor
Tekerlei

Kutup
sarglar

ekil 5.1: 2 kutuplu kk kutuplu senkron makinann prensip ekli

d ekseni
(kutup ekseni)
Stator oluu

Kutup
sarglar

Rotor
Tekerlei

q ekseni
(manyetik ntr
ekseni)

ekil 5.2: 2 kutuplu yuvarlak rotorlu senkron makina prensip ekli

112

ekil 5.1 ve 5.2de kutuplarn tam orta noktasndan geen bir d ekseni ve kutuplarn orta
noktalarndan geen qeksenleri gsterilmitir. Bu eksenlerden d ekseni oluan manyetik ak
younluunun maksimum, q ekseni ise minimum olduu noktay gsterir. ekil 5.3(a)da kk kuutplu
bir senkron makina, (b)de ise yuvarlak rotorlu bir senkron makinann rotorlar grlmektedir.

(a)

(b)

ekil 5.3: (a) 10 kutuplu kk kutuplu rotor, (b) 2 kutuplu yuvarlak rotor

Senkron makinalarn rotoru zerindeki alan sarglar DA ile beslenir. kk kutuplu makinalardaki
kutuplarn, bir DA makinasna ait kutuplarn ters yapsnda olduunu belirtmitik ve bu yapy ekil
5.1de gstermeye altk. kk kutuplu senkron makinalarda, makinann hava aralnda oluan
manyetomotor kuvvet dalm sins biimli olacak ekilde elde edilir. Bu durumda manyetik ak
younluu da sins biimli olacaktr ve statorda endklenen gerilimler de ayn biime sahip olacaktr.
ekil 5.4 kk kutuplu makinann hava aralnda elde edilen mmk dalmn gstermektedir. 2 kutuplu
bir makine iin verilen dalm grebilmek iin makina dzlem olarak almtr. ekil 5.5de ise
yuvarlak rotorlu makinaya ait hava aral alan dalm gsterilmitir. Yuvarlak rotorlu makinaya ait
hava aral btn kutup blgesi boyunca yaklak olarak sabittir. Bu sebepten dolay statordaki her
iletken, kutup blgesi boyunca ayn deerde mmk deeri grecektir. O halde her bobinin hava
aralndaki mmk dalm basamakl dalga biiminde olup her bobinin mmk deeri stste toplanacaktr.
d

, B
Bmax

Stator

ns

ekil 5.4: kk kutuplu makinada hava aralnda oluan mmk dalm

113

Blm 2de statordaki bir fazda endklenen gerilimin hesabn yaparken kullandmz Bmax deeri bu
dalmda grlen deerdir. Normalde hava aral dalmnn basamakl olmas sebebiyle, fazda
endklediimiz gerilimler harmonikler ierir. Yuvarlak rotorlu makina iin ekil 5.5de grlen
dalmn 1. harmoniinin tepe deeri kullanlr. Bu harmonikler, basamakl dalmn dalga formu
Fourier serisine aldnda grlr ve simetrik yapmz sebeiyle sadece tek mertebeli harmoniklerden
oluur. Statorda yaplan bir takm ilelemlerle bu harmonikler yok edilir veya genlikleri bastrlr. Bobin
admnda uygulanan adm ksaltmas bu ilemlerden birisidir. Bylece 3., 5., ve 7. harmoniklerin (en
basknlar bunlardr) yok edildiinden veya genklikleri azaltldndan fazla baskn olmazlar ve ekil
5.5de gsterdiimiz 1. temel harmonikle alrz.

kk Kutuplu ve Yuvarlak Rotorlu Senkron Makinalarn Kullanm Yerleri

kk kutuplu ve yuvarlak rotorlu makinalarn yaplar, kutup tekerlei zerine kutup yastklarnn veya
kutup sarglarnn yerleimine bal olarak deiiklik gsterirler.
d
1. Temel
Harmonik

, B

Bmax

Stator

S/2

S/2

ekil 5.5: Yuvarlak rotorlu makinada hava aralnda oluan mmk dalm

kk kutuplu makinalarda, rotor tekerlei zerine kutup yastklarnn datlmas sebebi ile aplarnn
boylarna gre byk olmas durumu ortaya kar. Yuvarlak rotorlu makinada kutup sarglar, ekil
5.2den de grlecei gibi, rotor evresinin 2/3ne yaylrlar. Bunun sebebi hava aralndaki alan
dalmnn sins formuna daha iyi yaklatrlabilmesidir. Byle bir yapda ise byk kutup saylarna
kmak, rotor apn yine bytecektir. Yuvarlak rotorlu makinalar genellikle 2, en fazla 4 kutuplu olacak
ekilde iml edilirier. Bu yapda ise makinann boyu apna gre byktr.
ap byk boyu buna nazaran ksa olan ve yksek kutup saylarnda iml edilen kk kutuplu
makinalalar dikey almaya uygundur. Yuvarlak rotorlu makinalar ise yatay almaya uygundurlar.
Blm giriinde belirttiimiz gibi senkron makinalarn stator yaps asenkron makinann stator yaps ile
ayndr ve enerji dnm iin gerekli ve yeter art, rotorun dner alan hznda dnmesidir. 2p kutuplu,
stator sarglarna f frekansl gerilimler uygulanm bir statorda elde edilen senkron hz (dner alan hz),

ns =

f 60
(d/d)
p

(5.1)

olarak elde edilmekteydi. ekil 5.6da bir senkron generatre ait stator grlmektedir. O halde bir
senkron generatrn stator sarglarnda f frekansl gerilimler endklemek iin rotorun senkron hzda
dndrlmesi gereklidir. Tablo 5.1de f=50 Hz iin gerekli senkron devir saylar grlmektedir.
114

Tablo 5.1: f=50 Hz iin ift kutup saylarna gre senkron devir saylar

p ift Kutup
Says

Senkron
Devir Say.
(d/d)

3000

1500

1000

750

600

500

428.57

375

ekil 5.6: Byk gl bir senkron generatre ait stator

Devir says kutup says ile ters orantldr. Byk kutup saylarna kldka, senkron devir says
dmektedir. Hidroelektrik santrallerde alma su rezervine bal olduundan yksek hzlarda almak
istenmez. Dolays ile hidroelektrik santrallerinde kk kutuplu makinalar kullanlr ve bu makinalar
dikey olarak alr. Termik santrallerde ise alma buhara bal olduu iin yksek hzlara klabilir.
Termik santrallerde ise yuvarlak rotorlu makinalar kullanlr ve bunlar da yatay olarak alrlar.

Senkron
Generatr

Ak Kontrolr
(Buhar Vanas)

ns
Buhar Trbini
Ak Kontrolr

ns

Su Trbini
(a)

Senkron
Generatr

(b)

ekil 5.7: (a) Hidrolik santralde dikey alan kk kutuplu senkron generatr, (b) Termik santralde yatay alan
senkron generator

UYARMA SSTEMLER
Uyarma alannn oluturulmas iin, rotor tekerlei zerine yerletirilmi kutup sarglarnn DA ile
beslendiini belirtmitik. Uyarma iin gerekli g, makinann nominal gcnn %2si il %5i kadardr.
Gerekli olan uyarma gerilimi eitli yollardan karlanabilir. Arlkl olarak orta ve byk gl
makinalarda iki tip uyarma ekli vardr. Bunlar aklamaya alalm.
115

Frasz Uyarma Sistemi

Bu sistemlerde, rotor mili zerine monte edilmi, yani rotor tekerlei ile birlikte dnen bir AA generator
kullanlr. AA generatrnden elde edilen gerilim yine ayn mil zerine yerletirilmi yar iletken
kontroll ya da kontrolsz dorultucular ile dorultulup dorudan kutup sarglarna uygulanr.
Dorultucular mil zerine monte edilmi olduklarndan, elde edilen gerilimin, herhangi bir fra-bilezik
sistemine ihtiya duyulmadan, dorudan kuutp sarglarna uygulanmas szkonusudur. Fra-bilezik
sisteminin ortadan kaldrlm olmas, bu sistemlerden kaynakalanacak arza ve bakm maliyetlerinin
azaltlmas anlamndadr. ekil 5.8de kk kutuplu bir senkron makinaya, ait rotorla ayn mil zerine
monte edilmi uyarma genertrn ve dorultucular grmekteyiz. ekil 5.9da ise sisteme ait prensip
balant emas grlmektedir.
Uyarma Generatr
Kontrol Devresi
Dorultucu

ekil 5.8: Frasz uyarma sistemine sahip bir senkron generator

3 faz
dorultucu

Uyarma
Generatr

Senkron
Generatr
Senkron
Generatr
Kutup
Sargs

Rotor

Endvi

IF

Stator

Uyarma
Sargs

RF
3 faz k

Senkron
Generatr
Stator
Sarglar

3 faz
besleme
girii

ekil 5.9: Frasz uyarma sistemininin prensip emas

Fral (Statik) Uyarma Sistemi

Uyarma iin gerekli olan DA bu sistemlerde bir kontroll g elektronii dorultucusundan elde edilir.
Elede edilen gerilim, mil zerine yerletirilmi fra-bilezik sistemi ile kutup sarglarna uygulanr.
Uyarma gcnn dk olmas sebebi ile, senkron generatrden elde edilen gerilim, uyarma trafosu ad
verilen bir trafo ile uygun gerilim deerine drldkten sonra dorultulup sarglara uygulanr.
Kendinden uyarma sistemlerinde ilk yolverme annda uyarmay salamak zere bir ak gurubu bulunur.
Bilezik sistemi ve bir prensip balant emas ekil 5.10da grlmektedir.
116

Kutup

Bilezikler

ekil 5.10: Solda mil zerindeki bilezikler, sada static uyarma prensip balant emas. Bilezik zerindeki fralar
gsterilmemitir

SENKRON MAKNALARIN EDEER DEVRES VE GERLM

FAZR DYAGRAMLARI
Blm 2de hesabn yaptmz bir fazda endklenen gerilim deeri Ef, generatr almada endklenen
gerilim, motor almada ise zt emkdr. Endklenen bu gerilim deeri stator ularndan sadece bota
almada okunabilir. Generatr yklendikten sonra stator akm olutuunda generatr ularndaki
gerilimde, bota almaya gre bir azalma grlr. Endklenen gerilim ile u gerilimi arasndaki fark,
stator sarg empedansnda den gerilimdir.
Stator sarglarnn yldz bal olduu durum iin, fazl bir makinaya ait uyarma devresi ile birlikte
stator devresine ait edeer devre ekil 5.11de gsterildii gibi olacaktr.

IS

jX S

jX S
RS

RS

Ef 3

+
_

_
_

Ef1

VH

Ef 2
+

RS

jX S

ekil 5.11: Statoru yldz bal dengeli 3 fazl senkron makinann edeer devresi

ok fazl makinalarn dengeli olduunu kabul ederek, senkron makinalarn bir faz edeer devreleri
ekil 5. 12de gsterilmitir. Grlyor ki senkron makinalarn edeer devreleri, bir fazda endklenen
gerilim deerini gsteren bir kaynak ile, stator sargsna ait empedans iermektedir. Sarg empedans ise,
stator sarg direnci ile reaktansnn seri balanmas ile gsterilecektir.

117

IS

IS
+

jX S

RS

jX S

RS
+

Ef

V
_

Ef

_
Motor

Generatr

ekil 5.12: Generatr ve motor almalara ait bir faz edeer devreleri

ekil 5.12de verilen devrelerdeki byklkleri tanmlayalm:

Ef : Statorun bir faznda endklenen gerilim.
IS : Stator akm.
RS : Stator bir faz direnci.
XS : Stator bir faz reaktans.
V : U gerilimi. ( V

= VH / 3 )

Edeer devreler iin Kirchoff gerilim kanununa gre eitlikleri yazalm.

Generatr almada:

E f = V + I S ( RS + jX S )

(5.2)

Motor almada:

V = E f + I S ( RS + jX S )
(5.3)
(5.2) ve (5.3)teki byklkler fazr byklklerdir. Generatr almada IS stator akmnn V u
gerilimi olan ilikini (faz asn) yk g as belirler. Motor almada ise bu a uyarma akm ile
kontrol edilebilir. Dolays ile motor, endktif, omik ya da kapasitif olarak altrlabilir.
Senkron makinalar iin, stator direnci reaktansnn yannda ihml edilebilir. Byk gl senkron
makinalarda direncin reaktansa oran, 1/200 deerlerine kadar ulaabilir. Stator direnicini ihmal
ettiimizde, edeer devremiz daha basit bir hl alr ve endktif, omik ve kapasitif almalara ait gerilim
fazr diyagramlar daha kolay elde edilebilir. (5.2) ve (5.3) eitliklerini, stator direncini ihml ederek
yazp, ekil 5.12deki direnleri de ortadan kaldrm kabul ederek bu almalara ait fazr diyagramlarn
ekil 5.13deki gibi izebiliriz.

E f = V + I S ( jX S )





V = E f + I S ( jX S )

(5.4)

ekil 5.13de grlen fazr diyagramlarnda V u gerilimi vektr referans olarak alnmtr.
Endktif yklenme durumu iin izilen fazir diyagramna dikkat edilecek olursa, IS, Vden g as
kadar geridedir. Omik almada ise g as kadar ileridedir. izilen gerilim fazr diyagramlar (5.4)
eitliinin grafik anlatmdr.
118

(GENERATR)
I S jX S

Ef

I S jX S
V

I S jX S

Ef

Ef

IS

IS

IS

Endktif alma

Omik alma

Kapasitif alma

(MOTOR)

I S jX S

I S jX S
I S jX S

Ef

Ef

Ef

IS

IS

IS
Endktif alma

Omik alma

Kapasitif alma

ekil 5.13: Generatr ve motor almada gerilim fazr diyagramlar

Gerilim fazr diyagramalarnda IS ile Ef fazrleri arasnda gsterilen , i g asdr. Gerilim fazr
diyagramlarndan da grlecei zere, generatr ve motor almada endkelenen gerilim deerleri
endktif ve kapasitif yklerde birbirine zt durumlara karlk gelmektedir. Endklenen gerilim deerimiz
uy kutup sarglarndaki IF uyarma akmnn bir fonksiyonudur. Omik almada makinann kutup
sarglarndaki uyarma akm deerini normal uyarma akm olarak tanmlarsak, ayn u gerilimini elde
etmek iin endktif ve kapasitif durumlarda endkelenen gerilim deerlerinin zelliklerini yle
aklayabiliriz:
1.

Endktif ykl generatr: Gerilim fazr diyagramna gre, Ef, Vden byktr. O halde
endklediimiz gerilimi u geriliminden byk olacak ekilde uyarma akmn ayarlamalyz. Bu
durumda generatr ar uyaramada alyor denir.

2.

Kapasitif ykl generatr: Ef, Vden kktr. Endkelenen gerilim deeri u geriliminden
kktr. Bunu salayabilmek iin uyarma akm normal uyaram deerinden kk olmaldr.
Bu durumda generatr zayf uyaramada alyor denir.

3.

Endktif ykl motor: Motor almaya ait fazr diyagramlarndan endktif ykl almaya
karlk gelen fazr diyagramna bakalm. Motorda endklenen zt emk deeri Ef, Vden
kktr. Bu durum makinaya fazla uyarma yapmadmz anlamna gelir. Yani motor zayf
uyarma ile altrlrsa, bal olduu ebekeden reaktif g alacaktr. Bu alma bir bobine
edeerdir.

119

4.

Kapasitif ykl motor: Kapasitif almada ise durum endktif almann tersidir. Motor ar
uyarmada altrlr ise, bal olduu ebekeye reaktif g verecektir. Bu alma bir
kondansatre edeerdir.

ekil 5.14de generatr ve motor almalalarda, uyarmann durumuna gre g aklar gsterilmitir.
(GENERATR)

Qe

Pe

Qe =0

Pe

G
3~

G
3~

LF

RF

LF

RF

IF

IF

Ar Uyarma
(Endktif alma)

Pe

G
3~
LF

RF
IF

Normal Uyarma
(Omik alma)

Zayf Uyarma
(Kapasitif alma)

(MOTOR)

Pe
M
3~
RF

Pe

Qe = 0

Pe

M
3~

LF

RF

IF

LF

IF

Ar Uyarma
(Kapasitif
alma)

M
3~
RF

LF

IF

Normal Uyarma
(Omik alma)

Zayf Uyarma
(Endktif alma)

ekil 5.14: Generatr ve motor almalarda uyarma durumuna gre alma modlar ve g ak ynleri

ekil 5.14de gsterilen g ak ynlerine gre, ar uyarlm generatr bal olduu ebekeye veya
yke reaktif g vermektedir. Omik almada reaktif gcn deeri sfrdr. Zayf uyarlan generatr bal
olduu ebekeden reaktif yk almaktadr veya yk kapasitiftir. Motor alamalarda ise, ar uyarlm
motor bal olduu ebekeye reaktif g verir. ebkeye reaktif g aktarmas, ebekedeki reaktif g
ihtiyacn karlamas anlamndadr. Yani motor dinamik bir kompanzatr olarak alr. Omik almada
yine reaktif g al-verii olmaz. Zayf uyarmada ise ebekeden reaktif g almaktadr. Ar uyarlan
motorda ebekeye verilen reaktif gcn ayarlanabilecei durumunu karttmza gre, kapasite deeri
ayarlanabilen bir kondansatr elde edilmi demektir. Eskiden bu makinalar motor olarak dinamik
kompaznzasyon ilemlerinde olduka yaygn olarak kullanlmlardr. Hatta sadece bu ilev iin
kullanldklarndan motorun mili bulunmamakta idi (yani mekanik g almak hedeflenmemiti). Milin
darya kartlmam olmas sebiyle byle motorlara kr motor ad verilmitir.

Edeer Devre Parametrelerinin Belirlenmesi

Bir senkron makinann edeer devre parametrelerinin (stator bir faz diren ve reaktansnn) belirlenmesi
iin, makinaya ait bota alma ve ksa devre karakteristiklerinin kartlmas gereklidir. Bu iki
karakteristiin kartlabilmesi iin makine generatr olarak altrlr. Sras ile bu deneylerin yapln
aklayalm:
1.

Bota alma Deneyi: Senkron generatr, senkron devir says ile tahrik edilir. Uyarma akm
sfrdan itibaren admsal olarak arttrlp, her admda u gerilimi llr. Generatr bota
alt iin, ulardan okunan gerilim, endklenen gerilime eittir. Elde edilen deerler ile
120

Ef=f(IF) yani bota alma karakteristii izilir. Elde edilen karakteristik, bir DA makinas iin
elde edilen bota alma karakteristii ile ayn zellikleri tar. ekil 5.15(a)da tipik bir bota
alma karakteristii grlmektedir.
2.

Ksa Devre Deneyi: Senkron generatr yine senkron devir saysnda tahrik edilir. Stator sarg
ular ksa devre edilerek uyarma akm sfrdan admsal olarak arttrlarak stator akmlar
kaydedilir. Sarg ualrnn ksa devre edilmesi, endklenen geilimin stator empedansna
uygulanmas demektir. Elde deerler ile IS=f(IF) yani ksa devre karakteristii izilir. ekil
5.15(b)de byle bir karakteristik grlmektedir.
I S ( A)

E f (V / faz )

I F ( A)

I F ( A)

ekil 5.15: (a) Bota alma karakteristii, (b) Ksa devre karaktersitii

Elde edilen bu iki karakteristik ile edeer devre parametreleri aadaki yollar izlenerek
hesaplanabilir. Bunun iin ilk nce ekil 5.16da grlen ksa devre almaya ait edeer devreye
bakalm. Bir faz edeer devresi grlen eklimizde sarg ularmz ksa devre olduundan u gerilimi
deerimiz sfrdr.

IS
+

RS

jX S

V =0

Ef

_
ekil 5.16: Ksa devre almaya ait edeer devre

Endklenen gerilim sarg empedansna uygulandna gre, stator sarglarndan geen akm deeri
fazr byklklerle,

IS =

Ef

(5.5)

RS + jX S

olarak yazlr. Fazr byklkler yerine efektif deerlerle alacamzdan stator akmnn efektif
deerini yazalm.

IS =

Ef

(5.6)

RS2 + X S2
121

Bylece stator sarg empedans aadaki deere eit olur.

Z S = Rs2 + X S2 =

Ef

(5.7)

IS

Byk makinalarda XS>>RS olduundan, bota alma ve ksa devre karakteristiklerini kullanarak,
stator reaktans yaklak olarak aadaki gibi hesaplanr.

XS =

Ef

(5.8)

IS

Sonu olarak, ayn uyarma akm iin iki karakteristikten, endklenen gerilim ve stator akmlar
okunarak, bir faz reaktans deeri hesaplanr. Stator sarg direnci, direkt yollarla veya ampermetrevoltmetre yntemi kullanlmak suretiyle tesbit edilebilir.
rnek 1:
380 V, 50 Hz etiket deerlerine sahip, statoru Y bal bir senkron generatrn nominal uyarma akm
5 Adir. Nominal uyarma akm iin, bota alma karakteristiinden endklenen gerilim 400 V/faz, ksa
devre karakteristiinden stator akm 385 A okunmutur. Stator bir faz reaktans deerini hesaplaynz.
zm:
(5.8) eitliini kullanarak:

Xs =

Ef
IS

400
= 1.039 ( / faz )
385

olarak hesaplanr.

rnek 1deki reaktansn zendktans (L) deeri nedir?

SENKRON GENERATRDE G VE MOMENT ETLKLER

Senkron generatrler, kendisini senkron devir saysnda dnren bir tahrik makinasnn uygulad
mekanik giri gcn elektriksel gce dntren makinalardr. (5.1) eitliine gre endklenen
gerilimlerin frekansnn sabit olmas iin senkron devir saysnda tahrik arttr.
Senkron generatre aktarlan mekanik g ile k gc olan elektriksel g arasnda bir fark bulunur.
Bu fark makinann kayplarna harcanan gtr. Bir senkron generatre ait g ak diyagram ekil
5.17de grlmektedir. Pi, i g olarak adlandrlr. Pg giri gcnden makinadaki mekanik kayplar
ktktan sonra kalan mekanik gtr ve bu g makine tarafndan elektriksel gce dntrlen g
deeridir. Makinamzdaki elektriksel kayp g olan bakr kayplarna harcama yapldktan sonra elde
kalan g k gc Pdir. Glere karlk gelen editlikler ekil zerinde verilmitir. Ti generatrde
endklenen momenttir ve tahrik makinasnn uygulad TM gir momentine zt yndedir. Asal hzlar
senkron asal hzlar gstermektedir.
g eitlii makinada endklenen gerilim Ef ile IS stator akm arasndaki faz as ile ilgilidir. ekil
5.13de verdiimiz endktif alan bir generatre ait gerilim fazr diyagramn tekrar gznne alarak
ekil 5.18deki gibi tekrar izelim.

122

Pi

Pg = TM s

P = 3VH I S cos

Pi = Ti s

= 3VI S cos

Bakr Kayplar
PCU = I S2 RS

Demir
Srtnme+Vantilasyon
Kayplar
Kayplar

ekil 5.17: Senkron makinann generatr almasna ait g ak diyagram

Ef

I S jX S

E f sin = I S X S cos

IS

ekil 5.18: Endktif alan generare ait fazr diyagram. Endklenen gerilim ile u gerilimi arasndaki yk asdr.

Senkron generatrde endklenen i g deeri aadaki eitlik ile tanmlanr.

Pi = 3E f I S cos

(5.9)

Eitlikten grlecei zere, i g makinada endklenen g olmas sebebi ile endklediimiz gerilim
ile stator akmnn ve bu iki fazr arasndaki g asnn kosins ile ilikili olacaktr. Generatr
kndan aldmz aktif g deeri ise,

P = 3VI S cos

(5.10)

olacaktr. ekil 5.18deki eklimize tekrar dnecek olursak, gerilim fazr diyagramnda yeni bir a
tanmladmz grmekteyiz. Ef ile V arasnda tanmladmz as, yk as olarak adalandrlr. Bu
amz kullanarak abc geninin bc dik kenarnn uzunluunu ekildeki gibi tesbit ederiz.

E f sin = X S I S cos

(5.11)

(5.9) eitliindeki aktif g ifadesinde, IScos, stator akmnn aktif bileenidir. (5.11)den bu deeri
ekip, (5.10)da yerine yazarsak, generatrden alnan aktif g iin yeni bir eitlik elde ederiz.

P =

3VE f
XS

sin (W)

(5.12)

Ti olarak g ak diyagramnda gsterilen endklenen moment deeri ise,

123

Ti =

3VE f

S X S

sin (Nm)

(5.13)

olarak hesaplanr. yk as ayn zamanda rotor kutup ekseni ile stator kutup ekseni arasndaki
adr. Bota almada bu a derimiz sfra eittir. Generatr yklenince, yk orannda deer almaya
balar. Yani kutup ekseni dn ynnde ileriye doru kayar. (5.12) eitliine gre yk asnn
maksimum deeri 90dir. Yani generatr 0-90 aralnda kararl alr. Yk as, iki kutuplu bir
senrkon makine zerinde ekil 5.19da gsterilmitir. Sonu olarak generatr ykl ise > 0 olur.
Stator d ekseni
(kutup ekseni)
Rotor d ekseni
(kutup ekseni)

ns

ekil 5.19: Generatrde oluan yk as.

SENKRON GENERATRN TEK BAINA ALIMASI

Senkron generatrlerin davrann ykn g katsaysna ve tek bana veya byk bir ebeke ile paralel
almas belirler. lk nce tek bana almay, yine generatre ait basit edeer devremizi (stator
direncini ihml ederek) gznne alarak tanmlayalm. ekil 5.20de tek bana alan generatr
grlmektedir.
Yk

Qe

Pe
Tahrik
Makinas

PM

nS
RF

G
3~
LF

IF
ekil 5.20: Tek bana alan senkron generatr.

Tek Bana almada Yk Deiiminin Etkisi

ekil 5.20de grlen senkron generatrn yknnn endktif olduunu kabul edelim. Tahrik makinas
senkron generatre PM mekanik gcn uygulamakta ve ns senkron devir says ile tahrik etmektedir.
Ykn gcne ve g asna bal olarak bir yk as olumutur. Bu artlarda allrken, ykn g
124

katsays sabit kalacak ekilde yk deerini arttralm. Bu deiikliin u gerilimine ne ekilde bir etkisi
olacaktr, aratralm. Yk deerimizin artmas, stator akm ile birlikte yk asnn bymesine sebep
olacaktr. Uyarma akmnda herhangi bir deiiklik yapmadan ykn arttrldn ve senkron devir
saysnda altmz varsaydmzda, ilk ve son gelinen durumlara ait deerler, ekil 5.21deki gerilim
fazr diyagramnda gsterilmitir.

E f
E

Ef

IS

I S jX S

I S jX S

V V
I S

ekil 5.21: Sabit g katsayl ykler iin, yk deiiminin u gerlimine etkisi.

Gerilim fazr diyagramna dikkat edilecek olursa, yk asnn bymesi, Ef fazrnn V u gerilimi
fazrnden daha ileri gitmesine sebep olur. Ancak uyarma akm deimediinden Efnin uzunluu
deimeyecektir. Bylece Ef, yarap kendi uzunluuna eit bir ember izerek deiim gsterecektir.
Yeni duruma karlk gelen deerler st indis ile gsterilmitir. G as nin sabit olmas sebebi ile
reaktansdaki gerilim dm fazrleri paralel olarak alnr. Grld gibi gerilim toplamlarnn eitliini
salamak zere yeni duruma karlk gelecek u gerilimi deerinin daha kk olmas gerektii
grlmektedir. Buradan da, generatrn endktif yk artarsa u geriliminde ciddi bir dn grlecei
sonucu kacaktr.
ekil 5.22de omik ve kapasitif yklenmelerde, yk artnn u gerilimine etkisi gerilim fazr
diyagramlar zerinde gsrterilmitir. Bu diyagramlar incelenecek olursa, omik ykte bir miktar gerilim
dm oluurken, kapasitif ykte, u geriliminde bir artn olduu grlmektedir.

E f

E f

Ef

I S jX S

I S I S

I S
I S jX S

IS

Ef

I S jX S

I S jX S

V V

(a)

(b)

ekil 5.22: (a) Omik yklenmede, (b) kapasitif yklenmede yk deiiminin u gerilimine etkisi

Yk deiimi sonucunda etkilenen u gerilimin tekrar eski deerine getirmek iin uyarma akm
uygun ekilde ayarlanmaldr. Ykn artmas ile devir saysnda da bir deime szkonusu olacaktr.
Devir saysnn deimesi, endklenen gerilimlerin frekansn deitireceinden, devir saysnn senkron
devirde sabit tutulmas gerekir ve tahrik makinasndan gererkli ayarlarn yaplmas gerekir.
125

Tek bana almada generatrn davrann zetleyelim:

1.

Generatrmz zerindeki iki kontrolmz olan uyarma akm ve mekanik giri gc

deerlerimiz yke baldr. U gerilimini ve frekans nominal deerlerinde tutabilmek iin,
ykn durumuna gre uyarma akm ve mekanik giri g deerleri ayarlanr.

2.

Endktif ykl bir generatrn u geriliminde belirgin bir dme olur.

3.

Omik yklerde de u geriliminde bir miktar gerilim dm grlr.

4.

Kapasitif yklerde ise belli bir g asna kadar gerilim dm oluur. Belli bir kapasitif yke
ait g asnda u gerilimi ile endkelenen gerilim birbirine eit olur. Bu adan sonra ise u
geriliminde art oluur.

rnek 2:
380 V, 50 Hz etiketli drt kutuplu statoru Y bal bir senkron generatre ait bota alma
karakteristii ekil 5.23de verilmitir. Stator sarg direnci 0.015 /faz, senkron reaktans 0.1 /fazdr.
0.8 geri g katsayl (endktif) tam yknde stator akm 1200 Adir. Yine tam yk artlarnda
srtnme+vantilasyon kayplar 40 kW, demir kayplar 30 kWdr. Kutup sarglarnda oluan bakr
kayplar ihml edilecektir.
E f (V / faz )
600
500
400
300
200
100

I F ( A)
1

ekil 5.23: rnek 2deki senkron generatre ait bota alma karaktersitii.

a.

Generatrn senkron devir saysn hesaplaynz.

b.

Bota almada generatrn u geriliminin 380 V olmas iin gererkli uyarma akm ne
olmaldr?

c.

Soruda belirtilen tam yk artlarnda alrken u gerilimini 380 V deerine kartmak iin
uyarma akm ne olmaldr?

d.

Generatrden alnan aktif g ne kadardr? Tahrik makinasnn generatre verdii mekanik g

deeri nedir? Sistemin verimini hesaplaynz.

e.

Generatrn yk ani olarak kaldrlrsa u gerilimi ne olur?

zm:
Generatrn statoru Y baldr. Bota alma karaktersitiinde verilen gerilim deerleri faz-ntr
deerleridir (Efnin birimi V/fazdr). Burada yeri gelmiken belirtelim ki, 3 fazl makinalarda etiketlerde
verilen gerilim deerleri fazlararas gerilim deerleri, akmlar ise hat akmdr. zmde statorun Y bal
olmasna dikkat etmeliyiz. Y bal devrede hat akm faz akma eittir. Ayn zamanda stator bir faz sarg
direnci verilmitir. zmde bu deeri de dikkate alacaz.
126

a.

(5.1) eitliini kullanarak, generatrn senkron devir says,

ns =

f 60 50 60
=
= 1500 (d / d )
p
2

olarak bulunur.
b.

Generatrn bota almasnda ulardan okunan gerilim endklenen gerilime eittir.

Statorumuz Y bal olduundan u geriliminin fazlararas deerinin 380 V olmas isteniyor.
Bota alma karakteristiinden gerekli uyarma akm deeri, bu deerin faz-ntr deerine gre
okunur. Faz-ntr gerilim deerimiz,

V=

VH
3

380
3

220 V

220 V iin bota alma karakteristiinden uyarma akm IF=2 A olarak okunur. Faz-ntr gerilim
deeri olarak makinada 220 V endklersek, makinann ularndan fazlar aras 380 V gerilim deerini elde
etmi oluruz.
c.

(5.2) eitliini kullanarak u gerilimini 380 V yapabilmek iin endklenmesi gereken gerilim
deerini hesaplayabiliriz. Stator Y bal olduu iin hat akm faz akmna eittir ve 1200 A
olarak verilmitir. Bir faz edeer devreye gre zm yaptmz iin (5.2) eitlii iin u
gerilimi deerini 380/3=220 V almalyz. Stator bal olsayd gerilim deeri aynen alnp,
verilen akm deeri 3e blnrd.

 
E f = V + I S ( RS + jX S )

= 2200
+ 1200 36.87
( 0.015 + j 0.1 )

= 306.4 + j85.2 V = 31815.55
V
V=318 Vluk gerilimdeeri iin gerekli uyarma akm, bota alma karakteristiinden yaklak
olarak 2.66 A olarak okunur.
V u geriliminin asn 0 almakla bu fazr referans alm olduk. Dolays ile Ef geriliminin as, V
gerilimi ile yapt aya yani asna karlk gelmektedir. Bu almaya ait gerilim fazr diyagram
aada gsterilmitir.

Ef

I S jX S

= 15.55

= 36.87

IS

I S RS

ekil 5.24: rnek 2deki almaya ait gerilim fazr diyagram. Stator direncindeki gerilim dm ISRS, stator akm Is
ile ayn fazdadr.

d.

Senkron generatrden alnan g (5.10) eitlii kullanlarak hesaplanr:

P = 3VI S cos = 3 220 1200 cos(36.87 ) = 633600 W = 633.6 kW

Tahrik makinasnn verdii g deeri, ekil 5.17deki g ak emasna gre hesaplanr.

127

Pg = Ps ,v + PFE + PCU + P
PCU = 3I s2 RS = 3 1200 2 0.015 = 64800 W = 64.8 kW
Pg = 40 + 30 + 64.8 + 633.6 = 768.4 kW
Generatrn bu almadaki verimi alnan gcn verilen gce oran olduuna gre,

=
e.

P
Pg

100 =

633.6
100 = %82.45
768.4

Bu yk iin u gerilimininin faz-ntr deerini 220 V yapabilmek iin uyarna akmn 2.66 Ae
ayarlayp generatrde 318 V/faz deerinde bir gerilim endklememiz gerekiyordu. Yk ani
olarak kaldrlrsa generatr ularnda bu gerilim deerinin 3 kat grlecektir.

VH = 3E f = 3 318 = 550 V

SENKRON GENERATRLERN PARALEL ALIMASI

Gnmzde senkron generatrlerin tek bana almas, enterkonnekte sistemden beslemenin kesintiye
uramas sonucunda yklerimizin geici olarak beslenmesinde karmza kar. Enterkonnekte sistemde,
enerji retim santrallerinde alan senkron generatrler paralel olarak almaktadrlar. lkemizde de
durum byledir ve enterkonnekte sistemimizdeki btn ykleri ortak olarak beslemektedirler.
Senkron generatrlerin paralel altrlmasnn pek ok avantaj vardr. Bunlar u ekilde
saralayabiliriz:
1.

Paralel alan generatrler, bir generatrn besleyebileceinden daha fazla yk besleyebilirier.

2.

Paralel alan generatrler, oluturduklar sistemin gvenirlilini ve emniyetini arttrr. Bir

generatrn arzalanmas, sistemin beslenmesinde kesinti olumasna sebep olmaz.

3.

Sistemde pek ok generatrn bulunmas, bir veya birkann arza veya bakm sebebi ile devre
d braklmasna imkn verir.

4.

Enterkonnekte sistem iin tek bir generatr ile besleme yaplsa idi, bu generatrn srekli olarak
tam ykte almas szkonusu olurdu. Birden fazla generatrn ortak yk paylamalar,
bunlarn srekli olarak tam ykte alma artn ortadan kaldracandan verimleri daha yksek
olacaktr.

Paralel Balama artlar

ekil 5.25de grlen G1 gneratr belli bir yk beslerken, digger bir generatr olan G2 generatr buna
parallel olarak balanacaktr. S kesicisi kapatlmadan nce birtakm artlarn yerine getirilmesi gerekir.
Bunlar paralel balama artlar olarak tanmlanr.

G1

G
3~

G2

G
3~

Yk

S1
ekil 5.25: Bir senkron generatrn bir sisteme paralel balanmas.

128

Paralel balama artlarn aadaki gibi sralayp aklamaya alalm:

1.

Paralel balanacak generatrlerin u gerilimleri eit olmaldr. U gerilimleri eitlenmeden

paralel balama gerekletirilecek olursa, paralel balanan generatrn, paralel balama
gerekletiinde zerine reaktif g almasna sebep olur. Bu ise ani yklenme sonucunu
dourur.

2.

Generatrlerin faz sras ayn olmaldr. Baka bir deyile faz sralarnn gsterdikleri dn
ynleri ayn olmaldr. Aksi takdirde ksa devre meydana gelecektir. Paralel balamada en ok
dikkat edilmesi gereken art budur.

3.

Paralel balama esnasnda fazlar arasnda faz fark olmamaldr. Paralel balama mmkn
olduunca her iki sistemin fazlar arasnda faz fark sfrken yaplmaldr.

4.

Generatrlerin frekanslar eit olmaldr. Paralel balanacak generatrn frekans bir miktar
sistemin frekansndan byk dahi olabilir. Frekanlar arasnda byk fark olursa, paralel
balanan generatr ani olarak zerine aktif g alabilir veya motor almaya geebilir.

Paralel balanan generatrn sistem ile temiz bir balant gerekletirilebilmesi, sistemde geici
rejimlerin, salnmlarn olmamas iin bu artlarn yerine getirilmesi gereklidir. Gerilimlerin eitlii iki
sisteme balanacak voltmetreler gzlenerek salanr. Paralel balanacak generatrn uyarma akm ayar
edilerek u gerilimlerinin eitlii art yerine getirilir. Dier art ise basit olarak ekil 5.26da
gsterilen lamba montaj ile salanr.

G1

G
3~

G2

G
3~

Yk

S1
ekil 5.26: Sistemlerin faz srasn belirlemek, faz farkn ve frekans eitliini salamak iin kullanlan snen lamba
montaj.

ekil 5.24de gsterilen lambalar karlkl fazlara balanmtr. Frekanlar farkl ise lambalar srekli
olarak, her de birlikte yanp snecektir. Yanp snme hz frekans farkna baldr. Fark ne kadar
bykse o kadar hzl yanp snerler. ki sistem arasnda faz fark sfr olduunda btn lambalar
snecektir. Btn lambalarn snd anda S1 kesicisi kapatlarak paralel balama gerekletirilir. Eer
ayn fazlar karlkl olarak bal deilse, lambalarn hepsi ayn anda yanp snmeyecek, dnerek yanp
snen bir his uyandracaktr. Bu durumda fazlarn karlkl olmad anlalr ve herhangi iki fazn yeri
deitirilerek, fazlarn karlkl gelmesi salanr. Lambalarn hepsinin snd an yakalayabilmek,
yanp snme hznn dk olmasna baldr. Lamabalarn yanp snme hz, tahrik makinasnn devir
says ayarlanarak drlr. Bu durumda frekanslar da birbirine ok yaknlam demektir. Sonu olarak
sadece lamba montaj ile faz sras, frekans eitlii ve faz farknn sfr olmas artlarn salayabiliriz.

Frekans-Aktif G, Gerilim-Reaktif G Karakteristikleri

Btn senkron generatrler bir tahrik makinas ile tahrik edilmektedirler. Tahrik makinalar arlkl
olarak bir buhar veya su trbinidir. Bunlarn yannda, rzgr trbini, gaz trbini veya bir dizel motor da
tahrik makinas olabilir. Bu tahrik makinalarnn ortak zellii, yklenme ile devir saylarnn dmesidir.
Tahrik makinasnn verdii mekanik g, generatr tarafndan elektriksel gce dntrldne gre,
devir saylarnn, generatrden alnan aktif gce gre deiimi devir says-aktif g karakteristiini verir.
(5.1) eitliine gre gerilimlerimizin frekans tarik makinasnn devir says ile deimektedir. Dolays ile
devir says yerine frekans deerini alarak, frekans-aktif g karakteristikleri elde edilir.
ekil 5.27de tipik bir frekans-aktif g karakteristii grlmektedir. f0, generatrn bota almadaki
frekansn, fty tan ykteki frekans deerini gstermektedir. Frekans deerimiz, generatr yklendiinde
devir saymzn dmesine bal olarak azalacaktr. Pety generatrn tam yk deerini gstermektedir.
129

f (Hz )

f0
f ty

Pe (kW )

Pety
ekil 5.27: Tipik frekans-aktif g karakteristii.

Herhangi bir frekans deeri iin generatrden alnan aktif g deeri aadaki gibi hesaplanr.

Pe = s P ( f 0 f s )

(5.14)

Verileneitlikteki byklkleri tanmlayalm:

Pe: Generatrden alnan aktif g (kW, MW).
f0: Bota almadaki frekans (Hz).
fs: Sistem frekans (Hz).
sP: Freakns-Aktif G drusunun eimi (kW/Hz, MW/Hz)
Benzer iliki, generatrden alnan reaktif g deeri ile u gerilimi arasnda kurulabilir ve gerilimrekatif g karakteristii elde edilir. Generatrn u geriliminin endktif, omik ve kapasitif
yklenmelerde nasl deitiini belirtmitik. ekil 5.28de tipik bir gerilim-reaktif g karakteristii
grlmektedir.
V (V )

V0

Vty

Qe (kVAr )

Qe (kVAr )

Qety
ekil 5.28: Tipik gerilim-reaktif g karaktersitii.

ekil 5.28de +Qe blgesi endktif almay (sisteme reaktif g verilmesi), -Qe blgesi kapasitif
almay (sistemden reaktif g alnmas) gstermektedir. Grld gibi endktif almada u
geriliminde dme, kapasitif almada ise artma grlmektedir.
Tek bana alan bir senkron generatre ikinci bir generatr paralel balandnda veya generatrn
yk deitiinde sistem frekansnn hesab ile generatrlerin yk paylamlar, szkonusu
karakteristikler kullanlarak hesaplanabilir.
130

rnek 3:
Bir senkron generatr, bota alma frekans 51 Hz iken, 1000 kW, 0.8 geri g katsayl bir yk ile
yklenmitir (Durum 1). Daha sonra birinci yke paralel olarak 800 kW, 0.707 geri g katsayl ikinci
yk sisteme ilave edilmitir (Durum 2). Generatrn frekans-aktif g karakteristiinin eimi 1
MW/Hzdir.
a.

Durum 1de allrken sistem frekans ne olur?

b.

Durum 2de allrken sistem frekans ne olur?

c.

Sistem frekansn 50 Hz deerine getirmek iin ne yaplmaldr?

zm:
Problemi zmek iin (5.14) eitliinden yararlanrz.

Pe = s P ( f 0 f s )
fs = f0
a.

Pe
sP

Durum 1de allrken sistem frekans aadaki gibi hesaplanr.

1000
1000
f s = 51 1
f s = 51

= 50 (Hz)
Karakteristiin eim deerini 1 MW/Hz=1000 kW/Hz olarak aldk.
b.

Durum 2 iin toplam yk deerimiz 1000+800=1800 kW olmutur. Bu yk deeri iin sistem

frekansn hesaplayalm.

1800
1000
f s = 51 - 1.8
f s = 51

= 49.2 (Hz)
c.

Generatrn bota alma frekans, tahrik makinasnn devir says arttrlarak 0.8 Hz deerinde
ykseltilip 51.8 Hz deerine kartlmaldr. Bu durumda sistem frekans 50 Hz olur.

Enterkonnekte Sistem ile Paralel alma

Bir lkedeki enterkonnekte sistem, gc sonsuz byklkte, gerilim ve frekans deerleri sabit, rijid bir
sistem olarak tanmlanabilir. Bu tanmlarla bir enterkonnekte sisteme ait frekans-aktif g ve gerilimreaktif g karaktersitikleri, eimi sfr olan dorular olarak belirlenir. ekil 5.29da nu karakteristikler
gsterilmitir. Sonsuz byk gl kabul ettiimiz byle bir sisteme paralel balanacak bir senkron
generatrn davranlarn zetledikten sonra, bu karakteristikler zerinden yklenme durumlarn
tanmlayabiliriz.
f (Hz )

Vs

fs

Pe (kW )

Qe (kVAr )

Qe (kVAr )

ekil 5.29: Sonsuz byk sisteme ait frekans-aktif g, gerilim-reaktif g karaktersitikleri.

131

Bir senkron generatr sonsuz byk bir sisteme paralel balandktan sonra, devir says sistemin
frekans tarafndan belirlenir. Sistemin frekans, ekil 5.29daki frekans-aktif g karakteristiine gre
sabittir. Paralel balanan senkron gneratr sabit senkron hzda almasna devam edecektir. Mesela bu
durumda, tahrik makinasndan devir saysn arttrma ynnde bir ilem yaplrsa, devir says deimez.
Ancak tahrik makinasnn generatre uygulad g artmtr. alma noktas iki karakteristiin kesiim
noktas olur. Artan bu g deeri sisteme verilen aktif g olarak grnr. Tahrik makinasnn verdii
mekanik g deeri ok drlerek, generatrn bota almadaki frekans deeri sistem frekansnn
altna derse, makinamz motor alma blgesine kayar ve sistemden aktif g almaya balar. kinci
duruma izin verilmez. ekil 5.30da bu iki durum aklanmaya allmtr.

f (Hz )
f0
fs

f0

Pe (kW )

PG

PM

ekil 5.30: Generatr bota alma frekans deerlerine bal olarak generatrn sonsuz byk sistemdeki davran.
PG sisteme verilen aktif gc (generatr alma), PM sistemden alnan aktif gc (motor alma) gstermektedir.

Bir senkron generatr sonsuz byk bir sisteme paralel balanrsa, generatr ularnda sistemin
gerilimi gzkr. Paralel balandktan sonra, uyarma akm ile endklenen gerilim deiirken,
generatrn u gerilimi, sistem (ebeke) gerilimi olarak sabit kalacaktr. Endklenen gerilimin u
geriliminden byk olmas, generatrn endktif yklenmesine karlk gelmekte idi. Generatr ar
uyarlm olarak endktif almaya geer ve bal olduu sisteme reaktif g verir. Eer uyarma akm
azaltlarak endklenen gerilim sistem geriliminin altna drlrse, generatr bu durumda da kapasitif
alma blgesine geerek sistemden reaktif g almaya balar. Bu durum zayf uyarma ile alma olarak
tanmlanr. Farkl uyarma ve elde edilen bota alma u gerilimlerine karlk gelen alma noktalar
ekil 5.31de gsterilmitir.
Farkl mekanik giri g deerlerine karlk, generatrn bota almasnda elde edilen farkl frekans
deerlerine denk den aktif g deerleri ekil 5.32de grlmektedir.

V0

Vs

V0

Qe (kVAr )

Qe (kVAr )

QG < 0

QG > 0

ekil 5.31: Farkl uyarma deerlerine karlk generatrn reaktif g deerleri. Ar uyarma blgesinde (V0> Vs)
generatr endktif, zayf uyarma blgesinde (V0< Vs) kapasitif almaktadr. V0= Vs noktasnda normal uyarma
szkonusudur ve omik almaya karlk gelir.

132

f (Hz )
f 03

PM 3 > PM 2 > PM 1

f 02
f 01

f 03 > f 02 > f 01

fs

PM 3
PM 2
PM 1

Pe (kW )

PG1

PG 2

PG 3

ekil 5.32: Farkl mekanik giri gc deerlerine karlk geberatrn sisteme verdii aktif g deerleri. Sistem
frekansnn dolays ile senkron generatrn frekansnn, fs sistem frekansnda sabit kaldna dikkat ediniz.

Sonu olarak sonsuz byk sistemle paralel alan generatrdeki kontrollerimizi zetlersek:
1.

Bir senkron generatrn sisteme verecei aktif g, mekanik giri gc ile ayarlanr. Tek bana
almada mekanik giri gcnn deeri yke bal iken, burada sisteme verilecek gcn
kontrol bizdedir. Yani mekanik giri g deeri, sisteme verilen aktif g deerini belirler.

2.

Bir senkron generatrn sisteme verecei reaktif g, uyarma akmna baldr. Yine sisteme
verilecek reaktif g deeri bize baldr.

> 0, Ar uyarma, endktif alma

Qe = 0, Normal uyarma, omik alma

< 0,
Zayf uyarma, kapasitif alma

Ayn Gteki Senkron Generatrlerin Paralel almas

Bir senkron generatrn tek bana almasnda u gerilimi uyarma akmna, frekans deeri ise tahrik
makinasnn giri gcne bal olarak deimekte idi. Bir anlamda alma noktamz beselen yk
belirlemeteydi. Sonsuz byk gl bir enterkonnekte sistem ile paralel almada ise, u gerilimini ve
frekans ebeke belirliyordu. imdi ayn gteki iki senkron generatrn paralel almasnda, tahrik
makinalarnn verdii g deeri (frekans ayar deerimiz) ile uyarma akmlarnn set deerleri,
generatrlerin yk paylamn nasl etkileyecek bunu aratralm.

G1

G
3~

G2

G
3~

Yk

(a)

133

f (Hz )
f 02

f 01

fs

Pe1 (kW )

Pe 2 (kW )

PG1

PG 2

(b)

f (Hz )
f 02

fs

f 01

PM1

Pe 2 (kW )

Pe1 (kW )

PG 2 PG 2

PG1 PG1
(c)

ekil 5.33: (a) Ayn gteki iki senkron generatrn oluturduu system, (b) kinci geberatrn parallel balandktan
hemen sonraki f-P karaktersitleri, (c) kinci generatrn mekanik giri gc arttrldktan sonraki -P karaktersitleri

ekil 5.33(a) ayn gteki iki senkron generatrn paralel bal olduu bir sistemi gstermektedir.
Generatrlerin sisteme verdii aktif ve reaktif glerin toplam, ykn aktif ve reaktif gcne eittir.
Generatrlerin glerinin eit olmas, ikinci generatre gre, ilk generatrn oluturduu sistemin byk
gl bir sistem olarak grlemeyecei anlamn tar. Yani sistemin frakns ve gerilimi sabit olmayp,
ikinci generatr bu sisteme etki yapacak ve birinci generatrn yknden kendi zerine yk alma
davrann gsterecektir. ekil 5.33(b) ikinci generatrn sisteme paralel balanmasndan hemen sonraki
duruma karlk gelen frekans-aktif g karakteristiklerini gstermektedir. kinci generatrn bota
almadaki frekans deeri nceki generatrn oluturduu sistemin frekansna yakn olduundan,
zerine alaca aktif g deeri kk deerde olacaktr. Yani birinci generatr hl toplam ykn byk
ksmn zerine alm olarak sistem almasna devam eder. ekil 5.33(b)de grld gibi ikinci
generatrn mekanik giri g deerini arttrarak, bota alma frekansn daha byk deere kartrsak,
ikinci generatrn zerine alaca ykn artacan grrz. Birinci generatrn yknn de buna
karlk azalaca grlmektedir. Fakat sonuta sistem frekansnn da artm olduu grlmektedir. Her
iki durumda da generatrlerin verdii aktif glerin toplam ykn gcne eittir.

134

PToplam = Pyk = PG1 + PG 2

(5.15)

PToplam = Pyk = PG1 + PG 2

Ayn durumlar ikinci genratrn uyarma akmnn arttrlmasnda da gerekleir. kinci generatr
sisteme paralel balanr balanmaz zerine bir miktar reaktif g alr. Sistem gerilimi ok fazla
etkilenmez. Ancak ikinci generatrn uyarma akm arttrlr ise, zerine alaca reaktif g artar. Birinci
genratrn reaktif gc azalr ve sistemin gerilimi ykselir. Bu durum ekil 5.34deki gerilim-reaktif g
karakteristiklerinde gsterilmitir.

V
V01

IF

V02

Vs

Qe 2 (kVAr )

Qe1 (kVAr )
QG 2

QG1 QG 1

QG 2

ekil 5.34: Ayn gteki iki senkron generatrn parallel almasnda reaktif g ayar

rnek 4:
ekil 5.33(a)da gsterilen iki generatr ortak bir yk beslemektedir. Birinci generatrn bota
alma frekans 51.5 Hz, frekans-aktif g karakteristiinin eimi 1MW/Hzdir. kinci generatrn bota
alma frekans 51 Hz, frekans-aktif g karakteristiinin eimi 1MW/Hzdir. Ykn toplam aktif gc
2.5 MWdr ve 0.8 geri g katsayldr. Bu duruma ait frekans-aktif g karakteristikleri ekil 5.35de
grlmektedir.
a.

Sistemin alma frekans nedir? Her bir generatrn verdii aktif g deeri nedir?

b.

Ykn gc 1 MW arttrlrsa, sistem freakns ne olur? Generatrlerin yeni yk deerlerini

hesaplaynz.
f (Hz )
51.5 Hz

51 Hz
49.5 Hz

Pe1 (kW )

Pe 2 (kW )

PG2 = 0.5 MW

PG1 = 2 MW

ekil 5.35: rnek 4 iin generatrlere ait f-P karakteristikleri

135

(5.14) ve (5.15) eitliklerini kullanarak, her bir generatrn sisteme verdii aktif g deerleri ve
sistem frekans hesaplanabilir.
a.

Her generatrn verdii aktif g deeri, bota alma frekanslarna baldr. (5.14) ile bota
alma frekansna bal olarak verdikleri glerin toplam, ykn toplam g deerine eit
olmaldr.

Pyk = PG1 + PG 2
= s P1 ( f 01 f s ) + s P 2 ( f 02 f s )
2.5 = 1 (51.5 f s ) + 1 (50 f s )
= 51.5 f s + 50 f s
2.5 = 101.5 2 f s
Buradan fs ekilirse, sistem frekans aadaki gibi bulunur.

101.5 2.5
= 49.5 (Hz)
2

fs =

Generatrlerin ykleri ise aadaki hesaplanr.

PG1 = s P1 ( f 01 f s ) = 1 (51.5 49.5) = 2 ( MW )

PG 2 = s P 2 ( f 02 f s ) = 1 (50 49.5) = 0.5 ( MW )
b.

lave edilen 1 MW deerindeki yk iin sistem frekans benzer yol izlenerek bulunur.

Pyk = s P1 ( f 01 f s ) + s P 2 ( f 02 f s )

3.5 = 1 (51.5 f s ) + 1 (50 f s )

= 51.5 f s + 50 f s
3.5 = 101.5 2 f s

fs =

101.5 3.5
= 49 ( Hz )
2

PG1 = s P1 ( f 01 f s ) = 1 (51.5 49) = 2.5 ( MW )

PG 2 = s P 2 ( f 02 f s ) = 1 (50 49) = 1 ( MW )
rnek 4de sistem frekansn 50 Hze ykseltmek iin ne yaplmaldr?
Bu ayar neyi etkiler?

136

zet
Senkron makinalarn zerinde iki temel kontrol
sistemi vardr:

Senkron makinalar gnmzde arlkl olarak

enerji retim santrallerinde generatr olarak
kullanlrlar. Gnmzde motor uygulamalar,
sabit mknats teknolojisinin gelimesiyle art
gstermektedir. Enerji retim santralllerinde
kullanlan senkron generatrlerin g snrlar
1200 MVAya, stator gerilimi ise 27 kVa
dayanmtr.

1. Mekanik giri gc: Mekanik giri gc

senkron generatrn yke veya sisteme
verdii aktif gc belirler.
2. Uyarma akm kontrol: Uyarma akm
senkron generatrn yke veya sisteme
verdii reaktif gc belirler.

Termik ve hidrolik santrallerde kullanlan

senkron generatrler yapsal olarak farkldrlar:

Bahseettiimiz iki kontrol, generatrn tek bana

veya byk bir sistemle paralel almasna gre
farkl ekilde oluur.

1. Termik santrallerde kullanlan generatrler

yuvarlak rotorlu yapdadrlar ve yatay olarak
alrlar.

Motor almada da uyarma kontrol, motorun

bal olduu ebeke ile olan reaktif g
alveriini belirler. Yani motor, uyarma akmnn
durumuna gre endktif, omik veya kapasitif
olarak alabilir.

2. Hidrolik santrallerde kullanlanlar ise kk

kutupludurlar ve dikey olarak alrlar.
Senkron generatrlerin kutup sarglar DA ile
beslenir. Uyarma gc, nominal gcn %2si
il %5I kadardr. Uyarma sistemleri kendi
arasnda ikiye ayrlr:

Bu blmde arlkl olarak senkron makinalarn

generatr almasna arlk verdik. Senkron
generatr zerindeki kontrollerin ayns motor
alma iin de geerlidir ve bataki
konularmzda buna deindik. Motor olarak
gnmzde asansr makinalarnda ve hybrid
otomobil
uygulamalarnda
ne
kmaya
balamtr.

1. Frasz uyarma sistemleri.

2. Fral uyarma sistemleri.
Her iki uyarma sistemi de statiktir.

137

Kendimizi Snayalm

a. 3600 d/d

6. Bir senkron makinann 3 Alik uyarma akm

iin endklenen gerilim deeri 280 V, ksa devre
akm 350 A okunmutur. Bir faz senkron
reaktans deeri aadakilerden hangisidir?

b. 1500 d/d

a.

1.25

c. 1000 d/d

b.

12.5

d. 1800 d/d

c.

0.9

e. 3000 d/d

d.

0.8

e.

0.46

1. 60 Hz frekansl 4 kutuplu senkron makinann

dner alan (senkron) hz nedir?

2. Aadakilerden
makina eididir?

hangisi

rotoru

sargl

b. kk kutuplu senkron makina.

7. Bir senkron generatrn u geriliminin fazntr deeri 220 V, stator akm 30 A, besledii
ykn g katsays 0.8 (geri)dir. Generatrn
k gc aadakilerden hangisidir ?

c. nt makina.

a.

15840 W

d. Kompund makina.

b.

9134.4 W

e. Hibiri.

c.

27360 W

d.

5280 W

e.

6600 W

a. Sabit mknatsl senkron makina.

3. Ar uyarlm generatrn alma modu

nedir?

8. Aadakilerden hamgisi
paralel balama artlarndandr?

a. Omik alma.
b. Kapasitif alma.
c. Pasif alma.

a.

Glerin eit olmas.

generatrlerin

b.

Faz fark olmamas.

d. Bota alma.

c.

retici firmalarn ayn olmas.

e. Endktif alma.

d.

Balama gurubunun ayn olmas.

4. Normal uyarma senkron makinalarda hangi

alma moduna karlk gelir?

e.

Hibiri.

b. Pasif alma.

9. Frekans-aktif g karaktersitiinin eimi 1

MW/Hz olan generatrn bota alma frekans
52 Hze ayarlanrsa, 50 Hzlik bir sistemde ne
kadar yklenir?

c. Bota alma.

a.

1 MW

d. Omik alma.

b.

1.5 MW

e. Hibiri.

c.

2 MW

5. Senkron
makinalarn
edeer
devre
parametrelerinin
belirlenmesinde
adaki
deneylerden hangileri yaplr?

d.

2.5 MW

e.

0.5 MW

a. Paralel alma.

10. Sonsuz byk sistemle paralel alan

generatrn mekanik giri gc arttrlrsa
aadaki durumlardan hangisi gerekleir?

I- Bota alma deneyi.

II- Yk deneyi.
III- Ksa devre deneyi.

a.

Aktif gc azalr.

b.

Aktif gc deimez.

a. I ve II

c.

Reaktif gc artar.

b. I ve III

d.

Aktif gc artar.

c. II ve III

e.

Omik almaya geer.

d. I, II ve III
e. II
138

Kendimizi Snayalm Yant

Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1

1. d Yantnz yanl ise kk Kutuplu ve

Yuvarlak Rotorlu Senkron Makinalarn Kullanm
Yerleri balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

X S = 2 f L
L=

2. b Yantnz yanl ise Senkron Makinalarn

eitleri ve Yaplar balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.

Sra Sizde 2
Sistem frekansn ykseltebilmek iin birinci
veya ikinci generatrn mekanik giri gcn
arttrarak
bota
alma
frekanslarn
ykseltmeliyiz. Bu ayar generatrlerin sisteme
verdikleri yk deerlerini etkiler. Yani yk
paylam oranlar deiir.

3. e Yantnz yanl ise Senkron Makinalarn

Edeer Devresi ve Gerilim Fazr Diyagramlar
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
4. d Yantnz yanl ise Senkron Makinalarn
Edeer Devresi ve Gerilim Fazr Diyagramlar
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
5. b Yantnz yanl ise Edeer Devre
Parametrelerinin Belirlenmesi balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.

Yararlanlan Kaynaklar

6. d Yantnz yanl ise Edeer Devre

Parametrelerinin Belirlenmesi balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.

Chapman, S. J., (2007). Elektrik Makinalarnn

Temelleri. stanbul: alayan Kitabevi.
Sarma, S.M.,. (1985). Electric Machines. New
York: West Publishing Company.

7. a Yantnz yanl ise Senkron Generatrlerde

G ve Moment Eitlikleri balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.

Mergen, A. F., (2006). Elektrik Makineleri III

Senkron Makineler. stanbul: Birsen Yaynevi.

8. b Yantnz yanl ise Paralel Balama

artlar balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
9. c Yantnz yanl ise Frekans-Aktif G,
Gerilim-Reaktif G Karakterisitkleri balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz.
10. d
Yantnz
yanl
ise
Fazr
Diyagramlar balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

139

XS
1.039
=
= 3.30 mH
2 f 2 50

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Doru akm makinalarnn yaplarn aklayabilecek,
Doru akm generatrlerini tanmlayabilecek,
Doru akm motorlarn sralayabilecek,
Doru akm motor ve generatrlerin alma karakteristiklerini tanmlayabilecek,
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Ana Kutup

Uyartm Sargs

Endvi Reaksiyonu

Kutup Sargs

Kompanzasyon Sargs

Endvi

Gerilim Reglsyonu

Moment

Hz Kontrol

Alan Sargs

indekiler

Giri

DA Makinalarnn Yaps

DA Makinalarnn alma Prensibi

DA Generatrleri

DA Motorlar

Sabit Mknatsl DA Motorlar

DA Motorlarnda Hz Kontrol

DA Motorlarna Yol Verme

DA Motorlarnda Frenleme

140

Doru Akm Makinalar

GR
Doru akm (DA) makinalar mekanik enerjiyi elektrik enerjisine, elektrik enerjisini de mekanik enerjiye
dntren makinalardr. DA makinalarn tarihi yaklak olarak elektrik enerjisinin tarihi ile ayn
zamanlarda balar. lk ticari elektrik DA motoru yaklak olarak 1870 yllarnda icat edildi. 1889 ylnda
Kanadada caddelerin aydnlatlmas iin ilk defa bir DA generatr kullanld. Gnmzde kullanlan
DA elektrik makinalar ilk icat edilen DA makinalarnn fiziksel konfigrasyonunu ve elektriksel
zelliklerinin tamamn tamaktadrlar.
Doru akm makinalar genel olarak ikiye ayrlrlar. Mekanik enerjiyi elektrik enerjisine dntren
bir DA makinasna generatr denir. Elektrik enerjisini mekanik enerjiye dntren bir DA makinasna
ise motor denir. Generatr ve motor yap olarak ayndrlar. Ayn makina hem generatr hem de motor
olarak kullanlabilir. ekil 6.1de bir DA makinasnn paralar ve kesiti grnmektedir. Bir DA makinas
genel olarak gvde, kutuplar, kompanzasyon sargs, endvi, komtatr, fralar ve mekanik (rulman ve
benzeri) paralardan meydana gelir.

ekil 6.1: DA Makinas

DA makinalarnn almas iki temel prensibe dayanr:

Bir iletken sabit bir manyetik alan ierisinde hareket ettirilirse (manyetik alan izgileri tarafndan
kesilirse) iletken zerinde bir gerilim endklenir (DA generatrlerinin alma prensibi).

Sabit bir manyetik alan ierisinde bulunan bir iletkenden akm geirilirse iletkene dik bir kuvvet
etki eder ve iletkeni manyetik alann dna doru iter (DA motorlarnn alma prensibi).

ekil 6.2de iki kutuplu bir basit bir DA makinasnn prensip emas grlmektedir. Makina N-S
kutuplar ve kutuplar arasna yerletirilmi bir iletkenden (a-b-c-d) meydana gelmektedir. letkenin iki
ucu iki paradan oluan bir halkaya balanmtr. Halkann her bir parasna birer adet fra (A-B) temas
etmektedir. Kutuplar arasna yerletirilen iletken harici bir tahrik sistemiyle dndrlrse iletkende bir
gerilim endklenir. letkende endklenen gerilimin deeri iletkenin kutup altndaki boyuna, manyetik
141

alann iddetine ve iletkenin dndrme hzna baldr. ekil 6.3 (a)da a-b-c-d iletkeninde endklenen
sinzoidal gerilim grlmektedir. Sinzoidal gerilim halkalara balanan fralar yardmyla dorultulur.
ekil 6.3 (b)de dorultulmu gerilim grlmektedir. Dorultulmu gerilim incelendiinde dalgal olduu
grlr. Gerek DA makinalarnda iletken says ok fazla olduundan dorultulan gerilim dalgal deil
ideal doru gerilime olduka yakn olarak kar. ekil 6.2deki AB fralarna bir yk balanrsa iletkende
endklenen gerilimden dolay yk zerinden bir doru akm geer. Bu ekildeki almaya DA
makinasnn generatr olarak almas denir.

ekil 6.2: ki Kutuplu DA Makinas

ekil 6.2deki DA makinasnn A-B fralarna dardan bir gerilim uygulandnda bu sefer a-b-c-d
iletkeninden bir akm geer. letkenden geen akm, iletkenin etrafnda bir manyetik alan oluturur.
letkenin etrafndaki manyetik alan ile kutup (N-S) manyetik alannn birbirini etkilemesi sonucu iletken
hareket etmeye balar (iletken her iki taraftan bir mil yardmyla yatakland iin dairesel olarak hareket
eder). letkenin hareket yn iletkenden geen akmn ynne, iletkenin hz ise akmn ve N-S
kutuplarnn alan iddetine baldr.
VAB

VAB

(a)

(b)

ekil 6.3: N-S kutuplar altnda dndrlen bir iletkende endklenen gerilim

DA MAKNALARININ YAPISI
Bir DA makinasnn hareket etmeyen parasna genel olarak stator, hareket eden parasna da rotor denir.
Stator karkas, stator boyunduruu, ana ve yardmc kutuplar ile kompanzasyon sarglarndan meydana
gelir. DA makinalarnn rotoru endvi olarak adlandrlr. Endvi yzeyinde sarglar yerletirilmesi iin
oluklar ve sarg ularnn balad kollektr bulunur. Kollektrn zerine fralar yerletirilerek endvi
sarglaryla d devrenin elektriksek balants gerekletirilir. Drt kutuplu bir DA makinasnn kesiti
ekil 6.4 (a)da grlmektedir. ekilde DA makinasna ait tm aksamlar grlmektedir. Aada bunlar
srasyla ksaca anlatlacaktr.

142

Gvde ve Boyunduruk
Gvde makinann en dtaki muhafazasdr. Genelde dkme demir veya dkme elikten yaplr. Hem
makinay d darbelere kar korur hem de makinada meydana gelen snn d ortama aktarlmasna yarar.
Bundan dolay s iletiminin iyi olmas gerekir. Gvde karkas olarak da adlandrlr. Boyunduruu ise
kutuplar ile karkas arasnda kalan parasdr. Kutuplar tarafndan retilen manyetik alan devresini
boyunduruk zerinden tamamlar.

Ana ve Yardmc Kutuplar

Bir DA makinasnda ana ve yardmc kutup olmak zere iki eit kutup bulunmaktadr. Ana kutuplar
zerine sarlan sarglar yardmyla makinann almas iin gerekli olan manyetik alan meydana getiren
kutuplardr. Ana kutuplar ince silisyumlu saclarn perinlenerek paketlenmesiyle meydana gelir ve
statorun karkasna civata veya pim ile monte edilir. Ana kutuplarn endvi tarafna bakan ksmna kutup
aya denir. Kutup ayanda endvi reaksiyonunun etkisini (daha sonra aklanacaktr) azaltmak iin
kullanlacak kompanzasyon sarglarnn yerletirmek iin oluklar almtr. Ana kutuplarn zerine
makinann manyetik alann oluturan sarglar sarlr. ekil 6.4 (b)de bir DA makinasnn ana kutup ekli
ve kompanzasyon sarglarnn oluklar grlmektedir.

(a)

Kompanzasyon
Sargs
oyuklar

(b)
ekil 6.4: DA Makinasnn Kesiti

Yardmc kutuplar endvi reaksiyonunu etkisini yok etmek iin makinann ana kutuplar arasnda
karkasa monte edilirler. Yardmc kutuplar zerindeki sarglardan ve kompanzasyon sarglarndan endvi
akm geer. Bundan dolay bu sarglar kaln kesitli iletkenden az sarml olarak sarlr. Yardmc
kutuplar da ana kutuplarda olduu gibi silisyumlu saclarn perinlenmesiyle meydana gelirler.
143

Ana Kutup ve Kompanzasyon Sarglar

Ana kutup sargs ana kutup zerine sarlan ve makinann almas iin gerekli olan manyetik alan
meydana getiren sarglardr. Bu sargya alan sargs veya uyartm sargs da denir. Uyartm sargsna
gerilim uygulanp kutuplarn mknatslanmasna DA makinasnn uyartlmas denir. Uyartm sargsnn
ebekeden ektii akma da uyartm akm denir. Bu sargnn endvi devresine balant ekline gre
makina isimlendirilir. Kutup sargs endvi devresiyle paralel balanmsa bu makinalara paralel veya
nt DA makinas denir. nt bir DA makinasnda kutup sargs ince kesitli iletkenden ok sarml olarak
sarlr. Alan sargs endvi sargsna seri balanmsa makinaya seri DA makinas denir. Seri DA
makinalarnda endvi akm ana kutup sargsndan getii iin ana kutup sargs kaln kesitli iletkenden az
sarml olarak yaplr. Baz makinalarda ise hem seri sarg hem de paralel sarg bulunur. Bu makinalara da
kompunt veya karma DA makinas denir. Kompunt bir DA makinasnda nt sarg ince kesitli iletkenden
ok sarml olarak, seri sarg ise kaln kesitli iletkenlerden az sarml olarak yaplr. Baz makinalarda alan
sargs endvi sargsna balanmayp dardan (harici) beslenir. Bu tr makinalar da yabanc uyartml,
serbest uyartml veya harici uyartml DA makinas olarak adlandrlr. Yabanc uyartml DA
makinasnn sarg yaps nt sarg yapsyla ayndr.
Kompanzasyon sarglar ise kutup ayaklarnn altna alan oyuklara yerletirilir. Bu sargnn grevi
endvi reaksiyonunun etkisini azaltmaktr. Baz durumlarda kompanzasyon sargs yardmc kutuplarn
zerine de sarlr. Kompanzasyon sargsndan normal endvi akm getiinde genelde kaln kesitli
iletkenlerde az sarml olarak yaplrlar.

Endvi Sarglar
Endvi sarglar da endvi yzeyinde alm oluklara yerletirilir. Endvi ince silisyumlu saclarn
paketlenip mil zerine yerletirilmesiyle meydana gelir. ekil 6.5 (a)da bir DA makinasna ait endvi
(b)de ise endviyi oluturan bir sac levha grlmektedir. Endvi oyuklarna yerletirilen sarglarn ular
kollektr dilimlerine balanr. Makina dnerken sarglarn merkezka ve elektrodinamik kuvvetlerden
dolay dar frlamamas iin oyuk boyunca sarg zerine muhafaza (takoz) yerletirilir. ekil 6.6da
sarglarn endvi oluklarna yerletirilii grlmektedir.
Sac paketi

Fra

Mil

Kollektr
Oyuklar

(a)

(b)

ekil 6.5: Endvi ve endvi kesiti

Takoz

Sarg

zolasyon

ekil 6.6: Sarglarn oyuklara yerletirilmesi

144

Oluklara yerletirilen sarglarn sarm topluluuna bobin denir. Bobinlerdeki sarm says makinann
gcne gre ihtiya duyulan amper-sarm deerine baldr. Endviye sarlacak sarm says amper-sarm
ihtiyacna gre belirlenir. Bir bobinde iki kenar vardr. Her bir kenar ayr bir olua yerletirilir. Yani her
bir bobin yerletirilmesi iin iki olua ihtiya vardr. Sarglar oluklara farkl ekilde yerletirilebilirler.
Her olukta en az iki farkl bobin kenar bulunur. Eer bir olukta iki bobin kenar varsa her bir kenar bir
katman olacak ekilde sarlr. Eer bir olukta ikiden fazla bobin kenar varsa bobin kenarlar yan yana
gelecek ekilde oluklara yerletirilebilir. ekil 6.6da sarglarn oluklara yerletirilmesi grlmektedir.
Endvi sarglar paralel (bklml) sarg ve seri (dalgal) sarg olmak zere iki ekilde sarlr. Paralel
sarg dk gerilim ve yksek akml makinalarda kullanlr. Seri sarg ise dk akm ve yksek gerilimli
makinalarda kullanlr. Paralel sargda kutup says kadar fra kullanlr. Seri sargda ise iki adet fra
kullanlr. ekil 6.7 (a) seri ve paralel endvi sarglar grlmektedir. ekil 6.7 (b)de ise drt kutuplu 12
oluklu bir DA makinasnn endvi sargs grlmektedir.

ekil 6.7: Paralel ve seri endvi sarglar

Kollektr ve Fralar
Kollektr endvi bobin ularnn baland, dilimli bakrdan levhalardan yaplm, motor mili zerine
yerletirilmi silindir eklindeki paradr. ekil 6.8de eitli kollektr resimleri grlmektedir.
Kollektr oluturan bakr dilimleri mika ile birbirinden izole edilir. Bobin ular bu bakr dilimlerinin
ularna kaynakla veya lehimle balanr. Endvi sarglar bylece elektriksel olarak kollektr dilimlerine
balanm olur. Kollektre fralar balanarak endvi sarglarnn d devre ile balants salanr.
Kollektr yzeyinin fralar ile iyi temas etmesi ve ark meydana gelmemesi iin srekli olarak temiz ve
przsz olmas gerekir.

ekil 6.8: Kolektr ve Fralar

145

Fralar kolektre temas ederek endvi sarglaryla d devre arasnda akm akmasn salayan
paralardr. Fralar kollektr stnde, manyetik alann sfr olduu kutuplar arasndaki geometrik ntr
kutup eksenine yerletirilirler. Fralarn iletkenliklerinin yksek, sertlii yksek (kollektr dilimlerinin
sertliinden dk) ve srtnme katsays dk olmaldr. Yaplarnda metal tozu ve karbon bulunur.
Kollektrle srekli temas halinde olduklarndan dolay kollektr andrmamas gerekir. Fralar
kollektr yzeyinde hareket halinde olduklarndan dolay fra ile kollektr arasnda dk deerde bir
gerilim dm meydana gelir. Endvi sargs seri olarak sarlmsa iki adet fra kullanlr, sarglar
paralel olarak sarlmsa makinann kutup says kadar fra kullanlr. Fralar kolektr zerine mekanik
bir dzenekle yerletirilir. Fra basnc yayl bir mekanizma ile salanr. ekil 6.8de tipik bir fra ekli
grlmektedir.

DA MAKNALARININ ALIMA PRENSPLER

Bir DA makinas ya generatr ya da motor olarak altrlr. Yap olarak bir DA generatr ile bir DA
motoru arasnda hibir fark yoktur. Ayn makina ihtiya duyulmas halinde hem generatr olarak
kullanlabilir hem de motor olarak kullanlabilir.
Bir iletkende bir gerilim endklenmesi iin iletkenin manyetik alan tarafndan kesilmesi gerekir.
letkenin manyetik alan tarafndan kesilmesi iki ekilde gerekleebilir. Ya iletken sabit olacak manyetik
alan hareketli olacak ya da manyetik alan sabit olacak ve iletken hareket edecek. letkenin sabit manyetik
alann hareketli olduu durum transformatrlerin alma prensibini oluturur. Manyetik alann sabit
iletkenin hareketli olduu durum ise DA makinalarnda kullanlr. ekil 6.9 (a)da bir DA makinasnn
sarglar, (b)de ise sembol grlmektedir. Bir DA makinasnn alabilmesi iin ana kutup sarglarna
bir gerilim uygulanmas gerekir. Kutup sarglarna Vf gerilimi uygulandnda kutup sarglarndan If
akm geer ve sabit manyetik alan meydana gelir. Makinann endvisi harici bir tahrik sistemi ile devri
ile dndrlrse endvi sarglarnda bir Ea gerilimi endklenir. Endklenen gerilim (mknatslanma erisi
lineer olarak kabul edilirse) eitlik 6.1deki hesaplanabilir. Burada Ka makinann fiziksel boyutlarn,
sarg sarm saysn ifade eden sabittir, kutup manyetik aksn, m ise makinann devir saysn ifade
eder. nin birimi Weber, mnn birimi rad/s olarak alnrsa endvide endklenen gerilimin birimi volt
olur.

Ea = K a m

(6.1)


If
Alan F2
sargs

A2



E

Fralar
A1
ntr
eksen
Endvi

Ra

F2
A2

G
If

F1

Ea
A1

F1

+
V
-

 Kutup
(a)

ekseni

(b)

ekil 6.9: DA makinasnn sarglar ve sembol

Endvide endklenen Ea gerilimi fralar yardmyla d devreye balanr. Makina bu ekilde

generatr olarak alr ve fralar yardmyla d devreye balanan gerilime generatrn terminal veya
k gerilimi denir. ekil 6.9da V ile gsterilmitir. Eer endvi sarglarnn kna bir yk balanrsa
endvi sarglarnda Ia kadar bir yk akm geer. Bu akma da generatrnn k akm denir. Kutup
sarglarna uygulanan Vf gerilimine uyartm gerilimi, If akmna da uyartm akm denir. Makina motor
olarak da altrld zaman endvi sarglar generatr alma durumunda olduu gibi sabit manyetik
alan iinde hareket ederler. Bundan dolay endvi sarglarnda bir Ea gerilimi endklenir ve endklenen
gerilim eitlik 6.1daki gibi hesaplanr.
146

Komtasyon
Endvi sarglarnda endklenen gerilimin kolektr zerine yerletirilen fralar yardmyla d devreye
baland daha nce aklanmtr. Endvi dnerken fralarn altndan geen kolektr dilimlerine bal
olan endvi bobinlerinin akmnn yn deitirmesi ve endvi sarglarnda endklenen alternatif akmn
fralar yardm ile doru akma dntrlerek d devreye aktarlmas ilemidir. ekil 6.10da
Komtasyon ilemi grlmektedir. ekilde endvi bobinlerinin kolektr dilimlerine balants ve fra ile
temas grlmektedir. Her bir kolektr dilimine iki farkl bobinin kenar balanmtr. Her bir bobinden Ia
akm gemektedir. ekil 6.10 (a)da fra sadece bir kolektr dilimine (1. dilim) temas ettii iin fra
akm iki farkl bobinin akmnn toplamna eittir (2Ia). (b)de fra 1. ve 2. nolu kolektr dilimlerine
temas ettii iin 1 nolu bobin ksa devre olmaktadr. Fakat fra akm yine 2Ia kadardr. (c)de ise fra
sadece 2 nolu kolektr dilimine temas etmektedir. Bu durumda fradan 1 ve 2 nolu bobin akmlar
gemektedir. Ancak bu durumda 1 nolu bobinin akm yn deitirmitir. Kolektr dndke fra ayn
anda iki kolektr dilimine temas ettii zaman bu iki ucu bu dilimlere bal olan endvi bobini ksa devre
olur. Ksa devre olan bobinin akm nce sfr olur ve kollektr hareket ettike de akmn yn deitirir.
Komtasyon srasnda ksa devre olan bobin zerinde gerilim varsa, fra ile kollektr arasnda ark
meydana gelir. Meydana gelen ark fra ve kolektr dilimlerine zarar verebilir veya generatr yanc veya
patlayc maddelerin bulunduu ortamda alyorsa tehlikeli olabilir. Komtasyon srasnda ksa devre
olan bobinin geriliminin sfr olmasna allr. Bunu salamak iin iki yntem kullanlr. Birinci
yntemde fralar kutuplarn ntr eksenine (alann sfr olduu noktalara) yerletirilir. Ksa devre olan
bobin sfr alan blgesinde olduu zaman zerinde endklenen gerilimin deeri de sfr olur. kinci
yntemde ise ksa devre olan bobinin zerindeki gerilimin sfr olmas iin ana kutup alanna zt manyetik
alan retecek endvi sarglarna seri bal yardmc kutuplar kullanlr. Komtasyon DA generatrlerinde
meydana geldii ekilde DA motorlarnda da meydana gelir. Ancak motorlardaki komtasyon olaynda
fralardaki ve bobinlerdeki akm yn ekil 6.10da gsterilen akm ynnn tersi yndedir. Motor
alma durumunda akm yn d devreden fraya dorudur.

ekil 6.10: Komtasyon

Manyetik
ntr ekseni

(b)

(a)

(c)
Yeni ntr ekseni

(d)

(e)

ekil 6.11: Endvi Reaksiyonu

147

Eski ntr
ekseni

Endvi alan

Endvi Reaksiyonu
Bir DA generatrnn kna bir yk baland zaman yk akm endvi sarglarndan geer. DA
makinas motor olarak altrlyorsa ebekeden ekilen yk akm endvi sarglarndan geer. Endvi
sarglarndan geen akm, endvi zerinde bir manyetik alan meydana getirir. Endvide meydana gelen
manyetik alan, makinann ana kutuplar tarafndan meydana getirilen manyetik alann dalmn
bozacaktr. Endvi sarglarnn rettii manyetik alann ana kutuplar tarafndan retilen manyetik alann
dalmn bozmasna endvi reaksiyonu denir. Endvi reaksiyonu ekil 6.11de grlmektedir. ekil
6.11 (a)da bir DA generatrnn kutup manyetik alannn dalm ve ntr eksenin grlmektedir. Hava
boluunun relktans demir nveye gre yksek olduundan dolay alan dalm hava boluunda biraz
bozulur. Bu durum (b)de grlmektedir. (c)de ise endvi sarglar tarafndan meydana getirilen alan
dalm grlmektedir. (d)de hem endvi manyetik alan hem de ana kutup manyetik alannn dalm
grlmektedir. Kutup ekseninin altnda endvi alan ile ana kutup alan birbirine zt yndedir ve endvi
alan ana kutup alann zayflatacak yndedir. Kutup ekseninin st tarafnda ise ana kutup alan ile endvi
alan birbirine eklenir. Bunun sonucu olarak generatrn manyetik ntr ekseni kayar. Kaym ntr ekseni
(e)de grlmektedir. Endvi reaksiyonun DA motorunda da ayn ekilde meydana gelir. Ancak endvi
akmn yn farkl olduu iin endvi aksnn yn de farkl olur. Dolaysyla endvi reaksiyonu sonucu
meydana gelen manyetik ntr ekseni kaymas (e)deki kaymann ztt ynnde meydana gelir.
Endvi reaksiyonunun DA makinalar zerinde iki tr etkisi vardr. Birincisi manyetik ntr ekseni
kayd iin komtasyon srasnda ksa devre olan bobinde endklenen gerilim sfr olmaz. Byk deerli
ksa devre akmlarnn gemesinde dolaysyla fra ile kolektr arasnda ark meydana gelmesine sebep
olur. Meydana gelen ark da hem fralarn hem de kolektrn zarar grmesine ve makinann mrnn
azalmasna sebep olur. kinci etkisi ise ana kutup alannn zayflamasdr. ekil 6.11 (d)de gsterildii
gibi endvi reaksiyonu sonucu ana kutup alan kutup ekseninin alt tarafnda zayflar, st tarafnda ise
artar. Fakat endvi reaksiyonu sonucu ana kutup aksndaki net deiim zayflama ynndendir. Yani ana
kutup aks endvi reaksiyonu sonucu azalr. Eer DA makinas generatr olarak alyorsa endvi
reaksiyonu sonucu ana kutup alannda meydana gelen zayflamadan dolay endvide endklenen
gerilimin deeri azalr. Eer DA makinas motor olarak alyorsa ana kutup alannda meydana gelen
azalmadan dolay motorun hz artar. nk DA motorlarnn hz manyetik alan dolaysyla da manyetik
ak ile ters orantldr.

ekil 6.12: Kompanzasyon sarglar ve yardmc kutuplar

Endvi reaksiyonunun etkisi azaltmak iin yntem kullanlr. Birinci yntemde makinann fralar
endvi reaksiyonu sonucu kayan ntr eksenin kaydrlr. Fra kaydrma yntemi yk altnda yapld
iin byk gl makinalarda ark meydana gelmesine sebep olur. Bundan dolay ok byk gl
makinalarda bu yntem tercih edilmez. kinci yntemde yardmc kutuplar kullanlr. Yardmc kutuplar
148

ana kutuplarn arasna yerletirilir ve sarglar endvi sarglarna seri balanr. Yardmc kutuplarn grevi
endvi reaksiyonunu etkisini ortadan kaldrmaktr. Endvi reaksiyonun iddeti endvi akmyla doru
orantl olduu iin makina yklendike endvi reaksiyonun etkisi artar. Yardmc kutuplar da endvi
sarglarna seri balandndan dolay makina yklendike yardmc kutuplarn rettii manyetik ak da
artarak artan endvi reaksiyonun etkisini yok eder. nc yntemde ise kutup alnlarna kompanzasyon
sarglar yerletirilir. Kompanzasyon sarglar kutup alnlarndaki oluklara yerletirilir (ekil 6.4 (b)) ve
endvi sarglarna seri olarak balanr. Kompanzasyon sargs da endvi reaksiyonunun etkisini ortadan
kaldrr. Kompanzasyon sarglar yntemi byk gl makinalarda kullanlr. Kompanzasyon sarglar ve
yardmc kutuplar ekil 6.12de grlmektedir.

DA Makinalarnn Kayplar
DA makinalarnda meydana gelen kayplar, bakr kayplar, demir kayplar, mekanik kayplar ve fra
kayplar olmak zere drt gruba ayrlr.

Bakr Kayplar
DA makinalarnn sarglarnda bakr iletkenler kullanldndan dolay sarg direnlerinden tr
meydana gelen sl kayplara bakr kayplar denir. Bir iletkenden akm (I) getii zaman iletkenin
direncinden (R) dolay P = I2R kadar bir g kayb meydana gelir. Bu g kayb s eklinde meydana
gelir. Bir DA makinasnda uyartm sarglar, yardmc kutup sarglar, kompanzasyon sarglar ve endvi
sarglar bulunur. Ana kutup sarglar genel olarak ince kesitli iletkenlerden ok sarml olarak
yapldndan direnleri yksektir. Ancak ana kutup sargs direnci Rf, uyartm akm If olarak
verildiinde uyartm sargs kayplar aadaki ekilde hesaplanr.

Pf = I f 2 R f

(6.2)

Kompanzasyon sargs ve yardmc kutup sargs ok az sarml olarak yapld iin bu sarglardan
endvi akm gemesine ramen diren deeri dk olduundan dolay pratik hesaplamalarda ihmal
edilebilir. Bazen kompanzasyon sargs ve yardmc sarg kayplar endvi bakr kayplaryla birlikte
hesaplanr. Endvi direnci Ra ve endvi devresi akm Ia olarak verildiinde endvi bakr kayplar eitlik
6.3teki gibi hesaplanr.

Pa = I a 2 Ra

(6.3)

Toplam bakr kayplar ise

Pcu = Pf + Pa

(6.4)

eklinde hesaplanr. Eer yardmc kutup sargs direnci ve kompanzasyon sargs direnci verildiinde
bu diren deerleri eitlik 6.4teki Ra direncine dahil edilerek endvi devresindeki toplam bakr kayplar
hesaplanabilir.

Demir Kayplar
DA makinalarnn demir kayplar makinann ana ve yardmc kutuplar ile endvide meydana gelen
girdap ve histeresiz kayplardr. DA makinalarndaki demir kayplar kutuplardaki manyetik ak
younluuna ve endvinin dnme hzna bal olarak deiir. Girdap ve histeresiz kayplar Blm 3te
aklanan transformatrlerdeki demir kayplarna benzer ekilde meydana gelirler.

Mekanik Kayplar
DA makinalarndaki mekanik kayplar rulmandaki mekanik srtnme ve endvinin hava ile
srtnmesinden dolay meydana gelir. Bir DA makinasndaki demir kayplar ve mekanik kayplar
makine bota altrlarak yaklak olarak bulunabilir. Bir DA makinas motor olarak yksz altrlrsa
ebekeden ok az bir akm eker. Motorun yksz akm ok dk olduundan dolay bota ebekeden
ekilen g DA makinasnn demir ve mekanik kayplarna eit olarak kabul edilebilir.

149

Fra Kayplar
DA makinalarnda fralar kolektre temas ederek kolektr ile d devre arasnda elektriksel balant
kurarlar. Ancak fra ile kolektr arasnda temas direnci diye adlandrlabilecek temas direncinden dolay
bir gerilim dm meydana gelir. Fradan endvi akm getiinden dolay fra kayplar fradan
geen akm ile fra-kolektr arasndaki gerilimin arpmna eit olur. Fra gerilim dm birka volt
kadar olabilmektedir. Fra gerilim dm VB ve endvi akm Ia olarak verildiinde, fra kayplar
aadaki ekilde hesaplanr.

PB = I aVB

(6.5)

Doru akm makinalarndaki demir kayplar neden endvinin dn

hzyla deiir?

DA GENERATRLER
DA generatrlerinin uyartm sargs farkl ekillerde beslenir. Uyartm sargs endvi devresinden
bamsz olarak dardan bir kaynak ile besleniyorsa bu tr DA generatrlere yabanc uyartml DA
generatr denir. Uyartm sargs endvi sargsna paralel balanmsa bu tr DA generatrne de nt
veya paralel DA generatr denir. Uyartm sargs endvi sarglarna seri balanmsa bu generatrlere de
seri DA generatr denir. Baz doru generatrlerinde hem seri hem de nt uyartm sargs bulunur. Bu
tr DA generatrleri de kompunt generatr denir. DA generatrlerinin balant ekiller ve zellikleri
aada aklanacaktr.

Yabanc Uyartml Generatrler

Yabanc uyartml bir DA generatrnn uyartm sargs endvi devresinden bamsz ayarl bir DA
gerilim kayna ile beslenir. Bu kaynak ak, baka bir DA generatr ya da yar iletken bir DA kayna
olabilir. Uyartm akm kaynak gerilimi deitirilerek ayarlanr ya da uyartm sargsna seri bir diren
balanarak ayarlanr. Uyartm sargs direnci Rf ve uyartm sargsn besleyen kaynak gerilimi Vf ile
verilirse uyartm sargsndan geen akm aadaki gibi hesaplanr.

Vf

(6.6)

Rf
Ia

Ra IL= 0
+

A2

Ea
A1

Endklenen gerilim

If =

V
-

If
F2
Vdc

Artk
mknatsiyet

F1

Uyartm akm
(b)

(a)

ekil 6.13: Yabanc uyartml DA generatrnn bo alma balant emas ve karakteristii

ekil 6.13 (a)da yabanc uyartml bir DA generatrnn devre balant emas grlmektedir.
Generatr yksz olarak sabit bir hzda dndrldn varsayalm. Eer uyartm akm ayarl besleme
kayna yardmyla sfrdan yava yava artrlrsa generatrn kutuplar tarafndan retilen manyetik ak
150

da yava yava artar. Balangta uyartm akm ile dorusal olarak artan manyetik aknn deeri uyartm
belli bir deerin zerinde ktktan sonra daha yava olarak artar. Daha yksek uyartm akmlarnda nve
manyetik olarak doyum noktasna ulat iin uyartm akm artrlsa bile manyetik akda artma meydana
gelmez. Generatr sabit hzda dndrld iin endvide endklenen gerilim (Eitlik 6.1) de generatr
uyartm akm ile orantl olarak artar. Endvide endklenen gerilim uyartm akmna karlk olarak
kaydedilip izilirse ekil 6.13 (b)deki grafik elde edilir. Generatrn endvi devresine herhangi bir yk
olmad iin akm gemez. Bu durumda endvide endklenen gerilim generatrn k gerilimine eit
olur. Endvide endklenen gerilimin uyartm akm ile deiimine DA generatrnn bo alma
karakteristii denir. ekil 6.13 (b)deki grafik ayn zamanda generatr kutuplarnda meydana gelen
manyetik aknn uyartm akm ile deiimini de gstermektedir. Bundan dolay bu grafie mknatslanma
grafii de denir.
Uyartm akm artrlarak kutuplar manyetik doyuma ulatktan sonra uyartm akm yava yava
azaltlrsa manyetik ak da azalr ancak azalma miktar daha dk oranda gerekleir. Uyartm akm sfr
olduu zaman manyetik ak deeri sfr olmaz. Uyartm akmnn sfr olduu anda kutuplardaki ak
deerine artk mknatsiyet denir. lk defa altrlacak DA makinalarnda artk mknatsiyet deeri
sfrdr. Makina altrldktan sonra artk mknatsiyet meydana gelir ve deeri yaklak olarak sabit
kalr. Kutup sarglarnda ters ynde akm geinceye kadar deerini muhafaza eder. Uyartm akm ters
ynde geerse artk mknatsiyet yok olur.
Yabanc uyartml bir DA generatrnn k ularna bir yk balanp anma uyartm akmnda sabit
hzla dndrlrse k gerilimi yk artka azalr. k gerilimi iki nedenden dolay der. Birincisi
generatr ykl olarak alt zaman endvide endklenen gerilimin bir ksm endvi sarg direnci
zerinden der (Ia.Ra). kinci nedeni ise endvi reaksiyonudur (ER). Generatr yklendike endvi
reaksiyonun etkisi artar ve kutup manyetik aks azalr. Manyetik ak azaldka endvide endklenen
gerilim de yk akm artka azalr. ekil 6.14 (a)da balant emas (b)de ise generatrn k
geriliminin yk akmyla deiimi grlmektedir. Fralar ile kolektr arasndaki gerilim dm ihmal
edilirse generatrn k gerilim aadaki ekilde yazlabilir.

V = E I aRa

(6.7)

V generatrn k gerilimini, Ia endvi akmn, Ra ise endvi direncini gstermektedir. k

geriliminin yk akm ile deiimine generatrn d karakteristii denir. Yabanc uyartml bir DA
generatrnn d karakteristii ekil 6.14 (b)de grlmektedir. ekilde kesikli izgi ile gsterilen
gerilim endvide endklenen gerilimi gstermektedir. k gerilim ise endklenen gerilimden daha
dktr. k gerilim ile endklenen gerilim arasndaki fark endvi sargs direnci zerindeki gerilim
dm ve endvi reaksiyonu sonucu kutup aksnn azalmasndan kaynaklanmaktadr. Generatrde
kompanzasyon sargs ve yardmc kutuplar varsa endvi reaksiyonu k geriliminin dmesine etki
etmez.
Ia

Ra IL

Ea
A1

Ea
V

Ry
k gerilimi

A2

If
F2

ER var

ER yok

Vdc
F1

Yk akm

(a)

(b)

ekil 6.14: Yabanc uyartml DA generatrnn yk alma balant emas ve d karakteristii

151

Yabanc uyartml bir DA generatrnde k geriliminin polaritesinin deitirilmesi iin ya

generatrn dn yn deitirilir ya da uyartm akmn yn deitirilir. Uyartm akmnn yn ise
uyartm sargsn besleyen DA kaynann polaritesi deitirilerek deitirilir.

Yabanc uyartml DA generatrlerinde artk mknatsiyetin varl u

gerilimini nasl etkiler?

nt DA Generatr
DA nt generatrnn uyartm sargs endvi devresine paralel balanmtr. ekil 6.15 (a)da nt bir
DA generatrnn balant emas grlmektedir. Uyartm akmn ayarlamak iin uyartm sargsna
ayarl bir seri diren balanr. Seri diren yardmyla uyartm akm ayarlanr. nt bir DA generatrnn
endvisinde endklenen gerilim eitlik 6.1 kullanlarak hesaplanr. k gerilimi eitlik 6.7 kullanlarak
hesaplanr. Uyartm sargs endvi devresine paralel olarak baland iin uyartm gerilim ile
generatrn k (V) gerilimi ayndr. Uyartm akm aadaki gibi hesaplanr.

If =

V
Rf

(6.8)

Endvi devresi akm da aadaki ekilde yazlabilir.

Ia = I f + IL

(6.9)

V generatrn k gerilimini ifade etmektedir. Rf uyartm devresi toplam direncidir. Rf direncine

hem sarg direnci hem de ayarl diren dahildir. Normalde uyartm akm ayarlamak iin uyartm sargsna
seri bir ayarl diren balanr. Bu seri diren bazen ayr olarak gsterilir bazen de uyartm sargs direnci
ile birlikte gsterilir. ekil 6.15 (a)da gsterilen ayarl diren, uyartm sargs direnci ile ayar direncinin
toplamn gstermektedir. nt bir DA generatrnn gerilim verebilmesi iin kutuplarnda bir artk
mknatsiyetin olmas gerekir. lk defa altrlacak bir nt generatrde artk mknatsiyet yoktur. Artk
mknatsiyetin olumas iin ilk almada uyartm sargsnn dardan bir DA gerilim kayna ile
beslenmesi gerekir. Artk mknatsiyete sahip nt bir generatr anma devrinde dndrlrse endvide
kk deerli bir gerilim endklenir. Endklenen bu gerilimden dolay uyartm sargsndan kk bir
akm geer. Bu akm kutuplarda dk deerde bir manyetik ak meydana getirir. Bu ak endvide
endklenen gerilimin artmasna sebep olur. Endvide endklenen gerilim artka uyartm akm artar,
uyartm akm artka endvide endklenen gerilim artar. Bu durum endvide endklenen gerilim anma
deerine ulancaya kadar devam eder. nt bir generatrde ilk alma annda uyartm devresi ak
olursa veya uyartm sargs direnci ok yksek deerde ise endvide endklenen gerilim artmaz. nt
generatrlerde endvide gerilim artnn meydana gelebilmesi iin uyartm sargs direncinin kritik
diren (Rc) deerinden kk olmas gerekir. Rc direnci endvide gerilim art engelleyecek ekilde
uyartm akmn snrlayan diren deeridir.
V

RF

Ra
A2

Ia

G
F1

Ea

A1

k gerilimi

F2

Ea

IL = 0

If

Uyartm akm
(a)

(b)

ekil 6.15: nt DA generatrnn bo alma balant emas ve bo alma karakteristii

152

nt bir generatrde endklenen gerilimin polaritesini deitirmek iin ya generatrn dn yn

deitirilir ya da uyartm sargs balantsnn ular deitirilir. Ancak balant ularnn deitirilmesi
generatrdeki artk mknatsiyeti ortadan kaldrr. Artk mknatsiyet ortadan kalknca generatrde gerilim
art meydana gelmez. Gerilim artnn tekrar meydana gelebilmesi iin ilk almada uyartm
devresinin ters polariteli bir gerilim kayna ile dardan beslenmesi gerekir.
nt bir generatrn bo (yksz) alma karakteristii ekil 6.15 (b)de grlmektedir. Bo alma
karakteristii generatr anma hznda dndrlerek uyartm akmna karlk k geriliminin deiimi ile
elde edilir. Bo almada yk akm sfr olduu iin k gerilimi endvide endklenen gerilime eit
olur. ekil 6.15 (b) ayn zamanda generatrn mknatslanma grafiine de eit olur.
nt bir DA generatr yklendii zaman endvi akm artar. Artan endvi akmndan dolay endvi
direnci zerinde bir gerilim dm (Ia.Ra) meydana gelir. Bu gerilim dmnde dolay generatrn
k gerilim der. Endvi akm artka ayn zamanda endvi reaksiyonu etkisinden dolay da k
gerilimi der. Eer generatrde kompanzasyon sargs ve yardmc kutup varsa endvi reaksiyonunun
k gerilimine etkisi yoktur. ekil 6.16 (a)da nt bir DA ykl alma balant emas (b)de is d
karakteristii grlmektedir.

RF

Ra
A2

Ia

G
F1

+
V
Ea

A1

Ry

k gerilimi

F2

Ea

IL

If

ER yok

ER var

Yk akm
(a)

(b)

ekil 6.16: nt DA generatrnn ykl alma balant emas ve d karakteristii

nt generatrlerde uyartm sargs endvi devresine paralel olarak bal olduundan dolay,
generatr anma yknden yksek yklerde altrlrsa k gerilimi ar derecede der. nk k
gerilimi dtke uyartm akm azalr, uyartm akm azaldka da k gerilimi der. Yk akm
artmaya devam ederse k gerilimi sfra kadar debilir.

Bir nt DA generatr dndrldnde k gerilimi vermiyorsa

ne yapmak gerekir?
rnek 1: 100 kW, 240 V, bir nt DA generatrnn ayarl diren dahil uyartm devresi toplam
direnci 55 ve endvi sarglar direnci 0.067 olarak verilmektedir.
a.

Generatrn tam ykteki k akmn hesaplaynz.

b. Uyartm akmn hesaplaynz.

c.

Endvi devresi akmn hesaplaynz.

d. Endvi reaksiyonun etkisini ihmal ederek tam ykte endvide endklenen gerilimi hesaplaynz.
e.

Generatrde meydana gelen toplam bakr kayplarn hesaplaynz.

153

zm:
Tam yk akm I = P = 100.000 = 416.7 A
L
V
240

a.

b. Uyartm akm I = V = 240 = 4.36 A

f

Rf

c.

55

Endvi devresi akm uyartm akm ile yk akmnn toplamna eittir:

I a = I f + I L = 416 .7 + 4.36 = 421 .06 A

d. Tam ykte endvide endklenen gerilim Ea = V + I a .Ra = 240 + (421.06).0.067 = 268.2 V olarak
bulunur.
Uyartm devresi bakr kayplar, Pf = I 2f ( R f ) =(4.36) 2 .(55) = 1045.53 W. Endvi devresi bakr

e.

kayplar da, Pa = I s2 ( Ra ) =(416 .7) 2 .(0.067 ) = 11633.8 W olarak bulunur.

Toplam bakr kayplar Pcu = Pf + Pa = 1045.53 + 11633.8= 12679.33 W

Seri DA Generatr
Seri DA generatrlerinde uyartm sargs endvi devresine seri olarak balanmtr. Uyartm sargsndan
yk akm (endvi akm) geer. Bundan dolay uyartm akm kaln kesitli iletkenden az sarml olarak
yaplr. Generatr yksz olarak altrld zaman yk akm sfr olduundan dolay uyartm
sargsndan akm gemez. Uyartm sargsndan akm gemedii iin generatrde manyetik ak meydana
gelmez. Bundan dolay endklenen gerilim de sfr olur. Ancak generatrde artk mknatsiyet varsa
yksz almada endvide dk deerli bir gerilim endklenir. Generatrde k gerilimi elde etmek
iin artk mknatsiyetin olmas ve ykl olarak altrlmas gerekir. ekil 6.17 (a)da seri bir DA
generatrn ykl balant emas grlmektedir. Yk altnda alan seri bir generatrn k gerilimi
eitlik 6.9daki gibi hesaplanr.

V = E I a( Ra + Rs )

(6.10)

Rs seri uyartm sargs direncidir. Generatr yklendike yk akm dolaysyla uyartm akm artar ve
endklenen gerilimi yk akmna bal olarak artar. Generatr doyuma ulancaya kadar bu durum
devam eder. Endklenen gerilimin bir ksm endvi direnci zerinde der bir ksm da seri uyartm
sargs direnci zerinde der. k gerilimi generatr doyuma ulancaya kadar artar. Generatr doyuma
ulatktan sonra yk akm daha fazla artrlrsa k gerilim azalr. Byk gl endvi reaksiyonuna
sahip generatrlerde yk akm ok fazla artrlrsa k gerilimi sfra kadar der. ekil 6.17 (b)de seri
bir generatrn k geriliminin yk akm ile deiimi grlmektedir. Seri DA generatrlerinin k
gerilimleri yk akm ile ok fazla deitiinden dolay pratikte pek tercih edilmezler. Seri DA makinalar
genelde motor olarak altrlrlar.
V
Rs

F1

Ra

A2

RY

Ea

A1

k gerilimi

Ia F2

Ea

ER var

ER yok

Yk akm
(a)

(b)

ekil 6.17: Seri DA generatrnn balant emasn ve d karakteristikleri

154

rnek 2: 1 kW, 125 V, bir seri DA generatrnn. Endvi sargs direnci 1.33 , seri sarg direnci
de 1.04 olarak verilmektedir. Generatrn endvisinde tam yk altnda endklenen gerilimi ve tam
yk altnda generatrdeki toplam bakr kayplarn hesaplaynz.
zm: Generatrn tam yk akm I L = I a = P = 1000 = 8 A.

125

Endvide endklenen gerilim, Ea = V + I a ( Ra + Rs )= 125 + 8.(1.33 + 1.04) = 143.96 V

Toplam bakr kayb, Pcu = I a2 ( Ra + Rs )= 82.( 2.37 ) = 151 .68 W

Kompunt DA Generatrleri
Kompunt DA generatrlerinde hem seri sarg hem de paralel sarg bulunur. Paralel sarg ince kesitli
iletkenlerden ok sarml olarak yaplr ve nt generatrlerin uyartm sargs gibi balanr. Seri sarg
kaln kesitli iletkenlerden az sarml olarak yaplr ve seri generatrlerin uyartm sargs gibi balanr. ki
eit kompunt balant eidi kullanlr. nt sarg seri sargdan nce endvi devresine paralel olarak
balanrsa bu tr generatrlere ksa-nt kompunt DA generatr denir. nt sarg seri sargdan sonra
balanmsa bu tr generatrlere da uzun-nt kompunt DA generatr denir. Bu balant ekilleri
kompunt motorlarda da kullanlr. ekil 6.18 (a)da ksa-nt, (b)de ise uzun-nt balant emas
grlmektedir. Kompunt bir DA generatrnn seri sarg manyetik alan nt sarg manyetik alan ile
ayn ynde ise (destekliyorsa) bu tr generatre eklemeli kompunt DA generatr denir. Seri sarg
manyetik alan nt sarg manyetik alan ile zt ynde ise (zayflatyorsa) bu tr generatre de diferansiyel
kompunt DA generatr denir. Kompunt bir DA generatrnn k gerilimi eitlik 6.9daki gibi
hesaplanr. Endvi akm ise yk akm ile uyartm akmnn toplamna eit olup aadaki gibi hesaplanr.

Ia = I f + IL

(6.11)

Eklemeli ve diferansiyel kompunt DA generatrlerinin almas aada aklanacaktr.

Eklemeli Kompunt Generatr

Eklemeli kompunt bir DA generatrnde seri ve paralel sarg manyetik aklar birbirini kuvvetlendirecek
ekilde balanmtr. Generatr yklendike yk akm artar. Yk akm artnca endvi direnci ve seri
sarg direnci zerinde den gerilim artar ve generatrn k gerilimi der. Yk akm ayn zamanda
seri sargdan da getii iin seri sargnn rettii manyetik alan nt sarg manyetik alann
kuvvetlendirdii iin endklenen gerilim ve dolaysyla k gerilimi yk akmyla artar. Yk akm
artka k gerilimi, endvi direnci zerinde den gerilimden dolay derken seri sargnn manyetik
aksnn artmasndan dolay da artar. k gerilimindeki net deiim seri sarg sarm saysna baldr.
Seri sarg az sarml ise yk akm artka seri sarg ve endvi direncinden dolay meydana gelen
gerilim dm seri sargdan dolay meydana gelen manyetik alan artndan tr meydana gelen
gerilim artndan fazla olduundan dolay k gerilimindeki net gerilim deiimi azalma eklinde olur.
Generatr tam yk k gerilimi botaki k geriliminden daha az olur. Bu tr generatrlere alt
kompunt generatr denir.
Seri sarg sarm says biraz daha fazla olacak ekilde sarlrsa generatr yklendike ilk bata k
gerilimi seri sarg manyetik aksndan dolay artar ancak daha yksek yk akmlarnda endvi direnci ve
seri sarg direnci zerinde den gerilimlerin artmasndan dolay k gerilim tekrar azalr. Generatrn
botaki k gerilimi ile tam ykteki k gerilimi birbirine eit olur. Bu tr generatrlere dz kompunt
denir.
Seri sarg ok sarml olarak yaplmsa generatr yklendike seri sargnn rettii manyetik alandan
dolay (generatrn doyuma ulamamsa) k gerilim ykselir. Endvi direnci ve seri sarg direnci
zerindeki gerilim dmlerine ramen generatr k gerilimindeki net deiim art ynnde olur.
Generatrn k gerilimi bo alma geriliminden daha yksektir. Bu tr generatrlere ar kompunt
generatr denir. ekil 6.18 (c)de kompunt DA generatrlerinin k gerilimimin yk akmyla deiimi
nt bir generatrn k gerilimi ile birlikte grlmektedir.
155

S2
F2
Rf

S1

Rs

Ra

S2

Ea

A1

F2
Rf

A2

RY

(a) Ksa nt

+
RY

Ea

A1

F1

S1

Ra

A2

Rs

F1

(b) Uzun nt
Ar kompunt

k gerilimi

Dz kompunt
Alt kompunt
nt

Diferansiyel kompunt

Yk akm
(c)
ekil 6.18: Kompunt DA generatrn balants ve d karakteristikleri

Diferansiyel Kompunt Generatr

Diferansiyel kompunt DA generatrnde paralel sarg ile seri sarg manyetik alanlar birbirini
zayflatacak yndedir. Generatr yklendike endvi direnci ve seri sarg direnci zerinde meydana gelen
gerilim dmlerinden dolay generatrn k gerilimi azalr. Yk akm artka seri sarg tarafndan
retilen manyetik alan da artar. Seri sarg manyetik alan nt sarg manyetik alanna zt ynde
olduundan dolay generatrdeki net manyetik alan zayflatr. Bundan dolay endvide endklenen
gerilim azalarak generatrn k gerilimi daha da azalr. Bu durum ekil 6.18 (c)de grlmektedir.
rnek 3: 12 kW 100 V uzun nt bal bir kompunt DA generatrnn (ekil 6.18 (b)) endvi
direnci 0.1 nt sarg direnci 80 , olarak verilmektedir. Generatr tam ykte 100 V verecek ekilde
altrlmaktadr. Seri sarg direnci 0.01 olarak verilmektedir. Endvide endklenen gc hesaplaynz.
zm:
Generatrn tam yk akm I L =
nt sarg akm I f =

P 12000
=
= 120 A.
V
100

V 100
=
= 1.25 A
80
Rf

Endvi devresi akm yk akm nt sarg akm ile yk akmnn toplamna eittir.

I a = I f + I L = 121 .25 A olarak bulunur.

Endvide endklenen gerilim Ea = V + I a ( Ra + Rs )= 100 + 121.25(0.1 + 0.01) = 113.33 V olarak
bulunur. Endvide endklenen g ise Pa = I a .E a = 13741.26 W
rnek 4: nceki rnekteki kompunt DA generatrn ksa nt olarak kabul ederek rnei tekrar
znz.

156

zm: Generatrn tam yk akm 120 A (nceki rnek ile ayn).

nt sarg akm I = V + I L .Rs = 100 + 120.(0.01) = 1.265A
f

80

Rf

Endvi devresi akm I a = I f + I L = 121 .265 A olarak bulunur.

Endvide endklenen gerilim

Ea = V + I a .Ra + I L Rs = 100 + 121.265.(0.1) + 120.(0.01) = 113.33 V olarak bulunur.

Endvide endklenen g ise Pa = I a .E a = (121.265)(113.33)= 13742.96 W olarak bulunur.

DA MOTORLARI
DA motorlarnn yaps DA generatrleri ile ayndr. Motor olarak altrldnda ise makinann giriine
elektrik gc uygulanr kndan ise mekanik g elde edilir. DA motorlarn uyartm sarglarnn
balant ekilleri generatrlerin balant ekilleri ile ayndr. DA motorlar da uyartm devresi balant
ekline gre snflandrlr. Uyartm ekline gre DA motorlar dardan uyartml, nt, seri ve kompunt
olarak adlandrlr. Bir DA motorunun endvi devresi bir DA g kaynana balandnda endvi
sargsndan bir akm geer. Endvi devresinden geen akm endvi sarglarnda bir manyetik alan
meydana getirir. Endvi sarglarnn meydana getirdii manyetik alan ile uyartm sargs manyetik
alannn birbirini etkilemesi sonucu motor dnmeye balar.
Motorun devir says endvi akm (dolaysyla besleme gerilimi) ile doru orantl ve uyartm sargs
alan ile ters orantl olarak deiir. DA motorlarnn hz ok geni bir aralkta hassas olarak kontrol
edilebilir. Bir DA motorunun devir yn ise endvi sargsnda geen akmn ynne ve uyartm akmnn
ynne baldr. Bir DA motorunun devir ynn ya uyartm sargsndan geen akmn yn (uyartm
sargs balant ular deitirilerek) ya da motorun ana besleme ular deitirilerek gerekletirilir.
Aada her DA motoru balant eidi ve almas ayr ayr olarak aklanacaktr. Yabanc uyartml
motorlar ile nt motorlarn karakteristikleri birbirine benzedii iin burada yabanc uyartml DA motoru
ayr bir balk altnda incelenmeyecektir. Yabanc uyartm DA motorlarnn hz-moment karakteristii ile
nt DA motorunun hz-moment karakteristii ayndr.
rnek 5: 125 Vluk bir gerilimle beslenen bir DA motoru tam yk altnda ebekeden 22.5 A akm
ekmektedir. Motorun endvi direnci 0.45 dur. Motorun endvisinde endklenen gerilimi ve endvide
endklenen gc hesaplaynz.
zm:

Endvide endklenen gerilim

Ea = V I a Ra = 125 22.5(0.45) = 114.87 V olarak

bulunur. Endvide endklenen g endvi akm ile endklenen gerilimin arpmna eittir.

Pa = Ea I a = 114.87.(22.5) = 2587 W olarak bulunur. Bu g endklenen gtr. Motordaki kayplar

bu gce dahildir. Yke aktarlan g bu gten daha azdr.

nt DA Motorlar
nt DA motorlarnn uyartm sargs endvi devresine paralel olarak balanr. ekil 6.19 (a)da nt bir
DA motorunun balant emas grlmektedir. Motor ebekeye balandnda endvi devresinde ve
uyartm devresinden akm gemeye balar. Uyartm devresinden geen akm aadaki gibi hesaplanr.

If =

V
Rf

(6.12)

Motorun ebekeden ektii toplam akm ise endvi akm ile uyartm akmnn toplamna eittir ve
aadaki ekilde hesaplanr.

IL = Ia + I f

(6.13)

Endvi devresinden geen akm aadaki eitlik 6.13teki gibi hesaplanr.

157

Ia =

V Ea
Ra

(6.14)

Ea endvi sarglarnda endklenen gerilimdir ve eitlik 6.1deki gibi hesaplanr. Eitlik (6.1) eitlik
(6.14) da kullanlrsa Ea aadaki ekilde hesaplanabilir.

Ea = Km = V I a Ra

(6.15)

Eitlik (6.15) motor hz iin zlrse hz ifadesi eitlik (6.16)deki gibi elde edilir.

m =

V I a Ra
K

(6.16)

Eit 6.16den de grlebildii gibi devir says, manyetik aks (veya uyartm akm, If ) ile ters
orantl, besleme gerilimi (V) ile doru orantl olarak deiir. nt motorun devir says iki yntemle
ayarlanabilir. Birinci yntemde besleme gerilimi deitirilerek devir says deitirilir. kinci yntemde
ise uyartm sargsna seri ayarl bir diren (reosta) balanarak uyartm akm dolaysyla manyetik alan
deitirilerek devir says deitirilir.
Motorda endklenen moment ise aadaki ekilde hesaplanr. Moment, endvi akmyla doru
orantl olarak deiir.

T = KI a

(6.17)

Eitlik (6.16) ve eitlik (6.17) kullanlarak bir DA nt motorunun hz ile momenti arasndaki
matematiksel iliki aada eitlik (6.18) ve (6.19)deki gibi yazlabilir. Motorun rettii g ise eitlik
(6.20)daki gibi hesaplanr.

m =
T=

Ra
V

T
K ( K) 2

(6.18)

V ( K ) ( K ) 2 m

Ra
Ra

P = E a I a = T m =

(6.19)

V ( K ) m ( K ) 2 ( m ) 2

Ra
Ra

(6.20)

Bir nt DA motorunun balant emas ekil 6.19 (a)da, hz-moment karakteristii ise (b)de
verilmektedir. Motor bota anma (m0) devir saysnda dner. Motor mili yklenirse (yk momenti
artrlrsa) motorun hz azalr. Motor hz azalnca eitlik 6.1de gre endvide endklenen gerilim azalr.
Endklenen gerilim azalnca eitlik 6.13e gre motorun ebekeden ektii akm artar. Akm artnca
motorda endklenen moment artar. Motorun momenti yk momentine eit oluncaya kadar artar. Motor
momenti yk momentine eit olursa motor sabit hzda almaya devam eder. Motorun rettii moment
artnca motorun hz tekrar artar. Motorun ebekeden ektii akm artnca (nt sarg akm sabit kabul
edilir) endvi devresi zerinde den gerilim artar. Eitlik (6.16)e gre motorun hz der. Ancak
motorda kompanzasyon sargs yoksa endvi reaksiyonunun etkisinin de dikkate alnmas gerekir. Yk
artnca motorda endvi reaksiyonunun etkisi artar. Endvi reaksiyonunun etkisiyle kutup manyetik alan
(ve aks) azalr. Manyetik ak azalnca motor hz (eitlik (6.16)) artar.

158

RF

Ra

Ia

F1

ER var

A2

Yksz alma hz

Motor hz

F2

m0

IL

If

Ea

A1

ER yok

Moment
(b)

(a)

ekil 6.19: nt DA Motoru ve U Karakteristikleri

rnek 6: Bir nt DA motorunu 125 Vluk ebeke gerilimi ile beslenirken 1800 dev/dak ile
dnmekte ve 1340 hp (beygir gc) bir g retmektedir. Motor ebekeden 10.67 A akm ekmektedir.
nt sarg direnci 110 ve toplam endvi devresi direnci 1.233 dur. Motor yk %20 artrlrsa a)
Motorun yeni hzn b) Motorun ebekeden ektii akm bulunuz.
zm: Motorun hz dev/dak olarak verilmitir. Hzn rad/sn olarak kullanlmas gerekir. Motorun
hz 1800 2 = 188.5 rad/sn olarak bulunur. Motor ebekeden 10.67 A akm ekmektedir. Motorun

60

uyartm akm ise I = V = 125 = 1.136 A olarak bulunur. Motorun Endvi devresi akm ise
f

Ra

110

I a1 = I L I f = 10.67 (1.136 ) = 9.53 A olarak bulunur. Motorun yk %20 orannda artrlrsa motorun
uyartm

akm

sabit

kalr

fakat

endvi

akm

%20

orannda

artar.

Yeni

endvi

akm

I a 2 = I a1.(1.2) = 9.53.(1.2) = 11.44 A olarak bulunur.

Eitlik 6.15 kullanlarak manyetik ak K = V I a Ra olarak hesaplanabilir. Motorun ilk durumdaki

m
manyetik aks K = V I a Ra = 125 (9.53)(1.233) = 0.6008 olarak bulunur. Motorun yk %20
188.5
m

orannda artrlrsa motor ebekeden %20 orannda daha fazla akm eker. Ancak motordaki manyetik ak

V I a 2 Ra 125 (11.44)(1.233)
=
= 184.6 rad/sn olarak
K
188.5
(60)
= (184.6).
= 1762.8 olarak bulunur.
2

sabit kalr. Bu durumda motorun hz m 2 =

bulunu. Motorun dev/dak olarak hz m 2

Motorun ebekeden ektii akm I L = I a 2 + I f = 11.44 + (1.136 ) = 12.58 A olarak bulunur.

Seri DA Motorlar
Seri DA motorlarnn uyartm sargs endvi devresine seri balanr. Uyartm sargsndan motorun yk
akm getii iin sarg kaln kesitli iletkenden az sarml olarak yaplr. Seri bir DA motorunun edeer
devresi ekil 6.20 (a)da grlmektedir. Motorun ebekeden ektii akm aadaki gibi hesaplanr.

IL =

V Ea
Ra + Rs

(6.21)

Seri bir motorun yk artka yk akm (uyartm akm) artar. Artan yk akm seri sarg tarafndan
meydana getirilen manyetik aky artrr. Manyetik ak motor kutuplar manyetik doyuma ulancaya
159

kadar yk akmyla doru orantl olarak artar ( = KsIa yazlabilir). Ks katsays yk akmnn manyetik
akm ile manyetik ak arasndaki orant katsaysdr. DA motorlarnda retilen moment manyetik akm ve
akmla doru orantl olarak deiir. Ancak seri motorlarda manyetik ak da yk akmyla orantl olarak
deitiinden dolay moment yk akmnn karesiyle orantl olarak deiir. Bir seri DA motorunda
endklenen moment aadaki ekilde hesaplanr.

T = ( K) I L = ( KK S I L ) I L = KK s I L2

(6.22)

Moment akmn karesiyle orantl olarak deitii iin motor yklendike momenti artar. Bundan
dolay seri DA motorlarnn momentleri olduka yksektir. Seri motorlar yk altnda sk sk durup kalkan
uygulamalarda ve yksek moment gerektiren uygulama alanlarnda kullanlrlar.
Bir seri DA motorunun hz ise aadaki gibi hesaplanr.

m =

K (K s )

Ra + Rs
K (K s )

(6.23)

ekil 6.20 (b)de seri bir DA motorunun hz-moment grafii grlmektedir. ekilden de grlecei
gibi seri DA motorlarnn ilk kalknma momentleri olduka yksektir. Bu zelliklerinden dolay ilk
kalknma momenti yksek olan uygulamalarda kullanlrlar (rayl sistemler). Seri DA motorlar bota ok
az akm ekerler. Botaki akm az olduu iin motorun rettii manyetik ak da ok az olur. Motor hz
manyetik ak ile ters orantl olduundan dolay ak ok az olunca motor hz ok yksek deerlere kadar
kabilir. Bundan dolay Seri DA motorlar kesinlikle bota altrlmamaldr. Motor hz monentin
karekkyle ters orantldr. Motor bota altrld zaman moment ok kk deerli olacaktr.
Moment ok kk deerli olduundan dolay hz olduka yksek deerlere kabilir. Bundan dolay seri
DA motorlar bota altrlmamaldr.
m
Rs

F1

IL

Ra

A2

Ea

A1

Motor hz

Ia F2

Balang
momenti
T
Moment

(a)

(b)

ekil 6.20: Seri bir DA motorunu balants u karakteristikleri

Seri bir DA motorunu kesinlikle bota altrmaynz. Bota alan

seri DA motorlarnn hz ar derecede artarak motorun paralanmasna sebep olabilir.
rnek 7: 220 V seri bir DA motoru 1000 dev/dak (104.71 rad/sn) ile anma yknde almaktadr.
Motorun endvi direnci 0.1 , seri sarg direnci ise 0.045 dur. Motor tam yk altnda ebekeden 185 A
akm ekmektedir. Tam ykte endvide endklenen gerilimi, endvide endklenen gc ve momenti
hesaplaynz. Motor yk deitirilerek ebekeden ektii akm 100 Ae drlrse hzn bulunur.

160

zm: Tam yk altnda endvide endklenen gerilim

Ea = V I a ( Ra + Rs ) = 220 185(0.1 + 0.045) = 193.18 V olarak bulunur. Endvide endklenen

g Pa = I a Ea = 185(193.18) = 35737 W olarak bulunur. Endklenen g moment ile hzn arpmna
eittir ( Pa

= T (m )) . Bu durumda endklenen moment T = Pa = 35737 = 341.3 Nm (Newton-metre)

m

104.71

olarak bulunur. Motor akm 100 Ae drlrse Endvide endklenen gerilim de der:
Ea 2 = V I a 2 ( Ra + Rs ) = 220 100(0.1 + 0.045) = 205.5 V olarak bulunur. DA motorlarnda Endvide
endklenen gerilim Ea = K ile hesaplanr. Seri DA motorlarnda ise ak seri uyartm akm tarafndan
retilir ve = KsIa yazlabilir. Bu durumda bir seri DA motorunun endvi devresinde endklenen gerilim
Ea = K = (KKsIa) olarak yazlabilir. Motorun yk akm 185 A iken endvide endklenen gerilim Ea1
= (KKsIa11) = 193.18 V, motor akm 100 Ae dt zaman endvide endklenen gerilim Ea2 =
(KKsIa22) = 205.5 V olarak hesaplanmtr. Bu iki gerilim birbiriyle oranlanarak yk akm 100 A iin
motor hz hesaplanabilir. Ea1 = KK s I a1 1 = I a1 1 eitlii 2 iin zlerek yk akm 100 A iin hz

Ea 2 KK s I a 2 2 I a 2 2
I
E
bulunur: = a1 a 2 = 185 205.5 (1000) = 1967.98 dev/dak olarak bulunur.
2
1
100 193.18
I a 2 Ea1

Kompunt DA Motorlar
Kompunt DA motorlarnda hem seri sarg hem de nt sarg bulunur. Balant ekline gre kompunt DA
motorlar ikiye ayrlr. nt sarg seri sargdan nce balanmsa bu tr motorlara ksa nt kompunt
motor, nt sarg seri sargdan sonra balanmsa bu tr motorlara da uzun nt kompunt motor denir.
ekil 6.21 (a)da ksa nt balantl kompunt bir DA motoru, (b)de ise uzun nt balantl kompunt bir
DA motoru grlmektedir. Seri sargnn manyetik aks nt sarg manyetik aksn destekleyecek ynde
ise bu tr motorlara eklemeli kompunt DA motor denir. Seri sarg manyetik aks nt sarg manyetik
aksna zt ynde ise bu motorlara da diferansiyel kompunt DA motoru denir. Uzun nt balantl
kompunt bir DA motorunun endvi devresinden geen akm aadaki gibi hesaplanr.

Ia =

V Ea
Ra + Rs

(6.24)

nt sargndan geen akm da

If =

V
Rf

(6.25)

eklinde aadaki gibi hesaplanr. Motorun ebekenden ektii toplam akm ise aadaki gibi
hesaplanr.

IL = Ia + I f

(6.26)

Kompunt DA motoru ksa nt olarak balanmsa endvi akm,

uyartm akm ve motorun ebekeden ektii akm nasl hesaplanr?
Eklemeli kompunt DA motorunda hem seri motorun hem de nt motorun zelliklerini tar.
Motorlarda nt sarg manyetik aks sabit, seri sarg manyetik aks ise yk akmna bal olarak deiir
ve nt sarg manyetik aksna eklenir. Bundan dolay eklemeli kompunt DA motorunun rettii moment
nt motorun momentinden daha yksek ancak seri motorun momentinden de daha dk olur. ekil 6.21
(c)de eklemeli ve diferansiyel kompunt DA motorlarn hz-moment karakteristikleri grlmektedir.

161

Ra
A2

Ia

S1 IL

Rs

F2

S2
+

Rf
If

M Ea

Ra
A2

A1
-

F1

S1

Rs

F2

Ia

Rf
If

Ea

A1

F1

IL
+
V

Motor hz

S2

Diferansiyel
kompunt

Eklemeli
kompunt

(a)

(b)

Moment
(c)

ekil 6.21: Kompunt DA motorun balant ekilleri ve u karakteristikleri

Diferansiyel kompunt DA motorunda seri manyetik aks nt sarg manyetik aksna zttr. Seri sarg
manyetik aks yk akmna bal olarak deitiinden dolay motor yklendike seri sarg manyetik aks
artar ancak toplam manyetik ak zayflayacandan dolay motorun hz artar. ekil 6.21 (c)de
diferansiyel kompunt motorun hz moment karakteristii grlmektedir. Motorun yk artnca hz da
artt iin hz kontrolnde problemlere sebep olabilir. Bundan dolay diferansiyel kompunt DA
motorlarnn kullanm alanlar ok snrldr. Uygulamada eklemeli kompunt DA motorlar daha yaygn
olarak kullanlr.
Kompunt bir DA motorunun hz, besleme gerilimi deitirilerek, uyartm akm (nt sarg akmn)
deitirilerek veya endvi devresi direnci deitirilerek kontrol edilir. Uyartm sargs direnci uyartm
sargsna seri olarak balanan ayarl direncin (Rf) deeri deitirerek deitirilir. Endvi direnci de
endvi devresine ayarl bir seri diren balanarak ayarlanr. Motorun devir ynn deitirmek iin
besleme gerilimini polaritesini deitirmek gerekir.

SABT MIKNATISLI DA MOTORLARI

Sabit mknatsl DA motorlarnda uyartm sargs yoktur. Makinann almas iin gerekli olan kutup
manyetik aks kutuplara yerletirilen sabit mknatslar tarafndan salanr. Motorda kutup sarglar
olmadndan dolay da kutup sarglarndan dolay meydana gelen kayplar da yoktur. Uyartm sargs
bulunmadndan dolay ayn k gc iin nt veya yabanc uyartml DA motorlaryla
kyaslandnda fiziksel olarak boyutlar kktr. Ancak ayn endvi akm iin sabit mknatsl bir DA
motorunda retilen moment daha dk olur. Sabit mknatsl bir DA motorunun kutup aks kutuplar
oluturan mknatslarn kalc aksdr. Motor uzun sre yksek yk altnda altrlrsa endvi
reaksiyonundan ve kayplardan dolay meydana gelen snmadan dolay kutuplardaki kalc aknn bir
ksm yok olur ve motor performans der. Motorunun hz sadece motora uygulanan gerilim
deitirilerek kontrol edilir. Devir yn ise uygulanan gerilimin polaritesi deitirilerek gerekletirilir.

ekil 6.22: Sabit Mknatsl DA Motoru

162

DA MOTORLARINDA HIZ KONTROL

DA motorlarnda hz kontrol genel olarak iki ekilde yaplr. Yabanc uyartml, nt ve kompunt DA
motorlarnda hz kontrol hem uyartm sargs direnci deitirilerek hem de endvi devresi direnci
deitirilerek gerekletirilir. Seri ve sabit mknatsl DA motorlarnda da hz kontrol sadece besleme
gerilim deitirilerek gerekletirilir. Sfrdan nominal hza kadar motordan maksimum moment elde
etmek iin motor hz endvi devresine uygulanan gerilim deitirilerek gerekletirilir. Nominal hzda
zaten motor endvi devresine anma gerilimi uygulanmtr. Motoru nominal hzndan yksek hzlarda
altrmak iin besleme geriliminin nominal geriliminden yksek deerlere kadar artrlmas gerekir.
Motor nominal geriliminde yksek gerilimlerle beslendii iin daha fazla akm eker. Ar akmdan
dolay motor ok snabilir ve sarg izolasyonlar zarar grebilir. Motorun hznn sfrdan nominal hzna
kadar kontrol blgesine sabit moment blgesi denir. ekil 6.23te doru akm makinalarnn hz kontrol
aralklar grlmektedir.
Anma hzndan yksek hzlarda motoru altrmak iin uyartm akm azaltlr. Uyartm akm
azaltld iin motor kutuplarndaki manyetik ak azalr, manyetik ak azalnca motorun hz artar.
Uyartm akm azaltlarak hz kontrolnn yapld blgeye (anma hzndan yksek) alan zayflama
blgesi denir. Bu durumda motordan maksimum g elde edilir.
Pmax

Tmax

Pmax sabit

Tsabit

Pmax = Tmax
Pmax sabit
Rf kontrol

V kontrol
Sabit moment
blgesi

baz

Rf kontrol

V kontrol

Alan zayflama
blgesi

baz

ekil 6.23: DA Motorlarnda hz kontrol

Seri ve sabit mknatsl DA motorlarnda da hz kontrol sadece besleme gerilim deitirilerek

gerekletirilir. Bu durumda motorun nominal hzndan daha yksek hzlarda altrlmamas gerekir.
Eer motor nominal hzndan daha yksek devirlerde altrlacaksa nominal geriliminden yksek
gerilimler uygulamak gerekir. Motorun sarglar zarar grebilir.

DA MOTORLARINA YOL VERME

Bir DA motoruna enerji uygulanp altrlmasna yol verme denir. Motorlar ilk yol almada ar akm
ektikleri iin zellikle motor yk altnda altrlacaksa zel dzeneklerle motora yol vermek gerekir.
ekil 6.24te bir DA motorunun yk ile balants grlmektedir. Motorun rettii moment (Tm)) yk
momentinden (Tyk) yksek ise (Tm>Tyk) motor hzlanr. Motorun rettii moment yk momentinden
dk ise (Tm<Tyk) motor yavalar. Motorun rettii moment yk momentine eit ise motor sabit hzda
alr.
lk almada motor durgun halde olduundan motorun hzlanmas iin motorun rettii momentin
(T = K Ia) yk momentinden yksek olmas gerekir. Motor bu momenti retmek iin balangta
ebekeden fazla akm eker. Balangta endvide endklenen gerilim (Ea = K) sfr olduu iin motor
ilk hzlanma annda ebekende yksek akm eker (I = (V-Ea)/Ra). Motor hzlandka Ea artar, Ea artnca
Ia azalr. Ia azalnca motorun momenti de azalr. Bu durum motorun momenti yk momentine eit
oluncaya kadar devam eder.

163

Tm
Yk

Motor
Tyk

ekil 6.24: Bir DA Motorunun Yk ile Balants

DA motorlarnn ilk kalknma akmlar tam yk akmlarnn birka katna kadar yksek
olabilmektedir. lk kalknma akmlarnn motora ve motoru besleyen ebekeye zarar vermemesi iin
dk deerde tutulmas gerekir. nt bir DA motorunda balang akm I = V/Ra olduundan dolay ilk
kalknma annda motora iki ekilde yol verilebilir. Birinci metotta motora ayarl bir DA gerilim kayna
yardmyla ilk anda dk gerilim uygulanr. Motor normal hzna ulanca gerilim de normal deerine
ykseltilir. kinci yntemde ise motorun endvi devresi direncini ykseltmektir. Bunun iin endvi
devresine kademeli bir diren seri olarak balanr. Motor hzlandka seri diren kademeli olarak
devreden karlr. Motor normal hzna ulanca seri diren de tamamen devreden karlr. Seri direncin
uzun sre devrede olmas g kaybna sebep olur. Seri motor ve kompunt motorlara da nt motorlarda
olduu gibi yol verilir.
IL

If

R1
R2
R3

Rn+1

Ra

RF

A2
Ea

F2

n+1
n
n-1
3
2
1

A1

F1
rn
rn-1
r2
r1

ekil 6.25: nt bir DA motora seri endvi direnci ile yol verme

DA MOTORLARINDA FRENLEME
Bir DA motorunun enerjisi kesildiinde srtnme kuvvetlerinin etkisiyle yavalayarak durur. Ancak
motorun enerjisi kesildikten sonra ok ksa srede durdurulmas isteniyorsa zel frenleme sistemlerinin
kullanlmas gerekir. DA motorlarnda mekanik ve elektrikli frenleme olmak zere iki eit frenleme
sistemi kullanlr. Mekanik frenleme balatal bir sistem ile motoru durdurma prensibine gre alr.
Mekanik frenleme yaygn olarak tercih edilir. Elektrik frenleme sistemi genel olarak mekanik frenleme
sistemini desteklemek iin, mekanik frenleme isteminin mrn uzatmak iin, frenleme annda meydana
gelen enerjiyi tekrar kazanp kullanmak iin veya acil durumda motoru annda durdurmak iin kullanlr.
Genel olarak eit elektrikli frenleme sistemi kullanlr: Dinamik frenleme, regeneratif frenleme, ve
ters ynde gerilim uygulama metodu.
Dinamik frenleme metodunda motorun ebeke gerilimi kesilir ve motora terminallerine dinamik
frenleme direnci balanr. ebeke gerilimi kesilince motor generatr olarak almaya balar. Motorun
rettii gerilim diren zerinde tketilerek motorun durmas salanr. Motorun durma sresi motorun
ebeke balants kesildii andaki enerjisine ve frenleme direncinin byklne baldr.
Regenaratif frenlemede motor frenleme annda generatr olarak altrlarak rettii enerji geri
ebekeye aktarlarak enerji tasarrufu salanr. Frenleme annda motorun rettii enerjisinin ebekeye
aktarlabilmesi motorun rettii gerilimin ebeke geriliminden yksek olmas gerekir. Bunu salamak
iin motora ayarl bir DA kayna ile beslenir ve frenleme annda kaynak gerilimi motorun rettii
gerilimden dk olacak ekilde ayarlanr.
nc elektrikli frenleme metodunda ise motora ters ynde gerilim uygulamaktr. Motora ters ynde
bir gerilim uygulandnda motor ters ynde bir moment reteceinde dolay ok hzl bir ekilde durur.
Motor durduktan sonra ters ynde uygulanan gerilimin kesilmesi gerekir. Aksi takdirde motor ters ynde
dnmeye balar.
164

zet
DA makinalar yaklak olarak 150 yldr
kullanlan en eski elektrik makinalardr. Bu gn
kullanlan DA makinalar ilk olarak icat edilen
makinalarn zelliklerinin byk ksmm
tamaktadrlar. Bir DA makinasna dardan
mekanik enerji uygulanrsa knda elektrik
enerjisi elde edilir. Buna DA makinasnn
generatr almas denir. Eer ayn makinann
giriine elektrik enerjisi uygulanrsa kndan
mekanik enerji elde edilir. Buna da DA
makinasnn motor olarak almas denir. Ayn
makina hem generatr hem de motor olarak
altrlabilir. Doru akm makinalarnda
uyartm sargs ve endvi sargs olmak zere iki
tane sarg bulunur. Uyartm sargs makinada ana
kutup alann oluturan sarglardr. Ana kutuplar
makinann sabit duran ksmlardr. DA
makinasnn dnen ksmna endvi denir. Endvi
zerine sarlan oyuklara endvi sarglar
yerletirilir. Makina motor olarak altrlacaksa
endvi sarglar fra-kolektr sistemi yardmyla
DA gerilim kaynana balanr. Endvi
sarglarnda endklenen gerilim ve moment ile
motor dner. Makina generatr olarak
altrlacaksa makinann rettii gerilim endvi
sarglarnda endklenir. Endvi sarglar frakolektr sistemi yardmyla d devreye
balanarak generatre balanan yk besler.
DA makinalarnda uyartm sargs ve endvi
sargsndan baka kompanzasyon sargs ve
yardmc kutup sargs bulunur. Bu sarglarn
amac endvi reaksiyonunun etkisi azaltmak ve
komtasyonu kolaylatrmaktr.

ettii zaman ksa bir zaman aral iin bir endvi

bobini ksa devre olur. Ksa devre olan bobinin
zerinde enerji olmas fra ile kolektr arasnda
ark olumasna sebep olur. Bu ark fra ve
kolektrn bozulmasna sebep olur. Bunu
nlemek iin frann ksa devre ettii endvi
bobininin zerindeki enerjinin sfr olmasna
allr. Bu amala fralar manyetik ntr
eksenine kaydrlr. Manyetik ntr ekseninde alan
sfr olduu iin buradaki bobin ksa devre
olduu zaman herhangi bir ark meydana gelmez.
Endvi reaksiyonu sonucu ntr eksende kayma
meydana gelirse fralar yeni ntr eksene
kaydrlarak komtasyon salanr. Bunun yannda
ntr eksenin kaymasn nleme ve makinadaki
manyetik alan dalmasndaki bozulmay
nlemek iin DA makinalarnda yardmc
kutuplar ve kompanzasyon sarglar kullanlr.
doru
akm
yar
iletken
Gnmzde,
teknolojindeki gelimelerden dolay statik g
elektronii dntrcler yardmyla alternatif
akmdan elde edilir. Bundan dolay DA
makinalarnn generatr olarak altrlmas
snrldr. DA makinalarnn motor olarak
altrlmas zellikle hassas devir kontrol
istenen uygulamalarda hala yaygn olarak
kullanlmaktadr.
DA makinalar uyartm sarglarn balant
eitlerine gre snflandrlrlar.
Sabit mknatsl DA makinalar kk gl
olarak imal edilirler ve genelde motor olarak
kullanlrlar. Sabit mknatsl DA makinalarnda
kutup manyetik aks sabit mknatslardan
salandndan dolay uyartm sarglarnda bakr
kayplar azdr.

Endvi reaksiyonu endvi sarglarnn meydana

getirdii manyetik alann ana kutup manyetik
alannn dalmn bozmas (ntr eksen kaymas)
ve net kutup alann zayflatmas olarak
aklanabilir. Kompanzasyon sarglar ve
yardmc kutup sarglar endvi reaksiyonu
sonucu meydana gelen manyetik alana zt bir
manyetik alan reterek endvi reaksiyonu etkisini
ortadan kaldrrlar.

Yabanc uyartml DA makinalarnn uyartm

sargs dardan ayarl bir DA kayna ile
salanr. Makina motor olarak altrlacaksa
endvi devresi iin ayr uyartm devresi iin ayr
bir DA kaynana ihtiya vardr. Yabanc
uyartml DA makinas hem motor hem de
generatr olarak kullanlabilir. Motor olarak
altrld zaman performans nt motor
performansna benzer.

Komtasyon endvi sarglarnda retilen

alternatif akmn fra-kolektr yardmyla
dorultularak d devreye balanmasna denir.
Endvi sarglar kolektr dilimlerine baldr.
Fralar da kolektr dilemlerine temas ederek
endvi sarglaryla d devre arasnda elektriksel
balant kurarlar. Endvi bobinleri yan yana yan
yana bulunan kolektr dilimlerine balanr.
Endvi dnerken fra iki kolektr dilimine temas

nt DA makinalarnda uyartm sargs endvi

devresine paralel olarak balanr. Bu makinann
alabilmesi iin kutuplarnda bir artk
mknatsiyetin olmas gerekir. nt DA makinas
daha ok generatr olarak tercih edilir.
165

DA motorlarnda hz besleme gerilimi ile doru

orantl, manyetik alan ile ters orantl olarak
deiir. Makinada hz kontrol nominal hzna
kadar
besleme
gerilimi
deitirilerek
gerekletirilir. Nominal hznda yksek hzlarda
uyartm akm azaltlarak gerekletirilir. Seri DA
makinalarnn botaki manyetik alan ok az
olduundan
dolay
kesinlikle
bota
altrlmamaldr. DA makinalarnda moment
genel olarak hz ile ters orantl, endvi akm ile
doru orantl olarak deiir. Seri motorlarda
moment endvi akmnn karesi ile doru orantl
olarak deiir.

Seri DA makinalarnda uyartm sargs endvi

sargsna seri olarak balanr. Uyartm
sargsndan makinann yk akm getiinden
dolay genelde az sarml ve kaln kesitli
iletkenlerde yaplr. Seri DA makinalar generatr
olarak tercih edilmezler genelde motor olarak
kullanlrlar. lk kalknma momentleri ok yksek
olduundan dolay yk altnda durup kalkan
uygulamalarda yaygn olarak kullanlrlar.
Kompunt DA makinalar hem nt sargya hem
de seri sargya sahiptirler. Seri sargnn rettii
manyetik alan nt sarg manyetik alan
destekleyecek ynde ise bu tr DA makinalarna
eklemeli kompunt DA makinas denir. Seri sarg
manyetik alan nt sarg manyetik alann
zayflatacak ynde ise bu tr DA makinalarnda
da diferansiyel DA makinas denir. Kompunt DA
makinas hem seri makinann hem de nt
makinann zelliklerini tar.

DA makinalarnda bakr kayplar demir

kayplar, fra kayplar ve mekanik kayplar
meydana gelir. Bakr kayplar kutup sarglar,
yardmc kutup sarglar, kompanzasyon sarglar
ve endvi sarglarnda oluan sl kayplardr.
Demir kayplar ise endvide meydana gelen
girdap ve histeresiz kayplardr. Fra kayplar
fra ile kolektr arasnda temas direncinden
dolay meydana gelen gerilim dmn sebep
olduu kayplardr. Mekanik kayplar ise DA
makinasnn
rulmanlarnda
ve
endvinin
dnerken hava ile temas etmesi sonucu meydana
gelene kayplardr. Kayplardan dolay makinann
verimi der.

DA generatrlerinde endklenen gerilimin

polaritesini deitirmek iin ya generatrn
dn yn deitirilir ya da uyartm sargsndan
geen akmn yn deitirilir. DA makinas
motor olarak altrlyorsa devir yn ya
besleme geriliminin polaritesi ya da uyartm
akmnn yn deitirilerek gerekletirilir.

166

Kendimizi Snayalm
1. Bir nt DA generatrnde endvi
reaksiyonu sonucu Ea gerilimi nasl etkilenir?

6. Aadaki DA motorlarndan hangisi yk

altnda en yksek performans gsterir?

a. Ea azalr

a. Sabit mknatsl motor

b. Ea artar

b. Yabanc uyartml motor

c. Ea deimez

c. nt motor

d. Eann polaritesi deiir

d. Seri motor

e. Yukardakilerin hibir

e. Kompunt motor

2. Aadakilerden hangisi bir DA makinasnda

meydana gelen endvi reaksiyonunu bir
sonucudur?

7. DA motorlarnda neden yol verme devreleri

kullanlr?
a. Balang momentini artrmak iin

a. Kutup alan artar

b. Balang hzn artrmak iin

b. Ntr eksen kayar

c. Kayplar azaltmak iin

c. Fra kayplar artar

d. Devir ynn deitirmek iin

d. Toplam kayplar azalr

e. Motorun balangta ektii akm azaltmak

iin

e. Bakr kayplar artar

3. Endvi
reaksiyonunun
etkisi
motorlarnda nasl meydana gelir?

DA

8. DA motorlarna genel olarak nasl yol

verilir?

a. Moment ok artar

a. Uyartm akm azaltlarak

b. Moment deimez

b. Uyartm akm artrlarak

c. Hz azalr

c. Uyartm akm yn deitirilerek

d. Hz artar

d. Endvi devresine seri diren balayarak

e. Hz deimez

e. Yardmc kutup kullanlarak

4. Bir DA generatrnde endklenen Ea

gerilimini artrmak iin aadakilerden hangisi
yaplr?

9.

a. Generatrn yk artrlr

b. Uyartm sargs besleme geriliminin polaritesi

deitirilerek

DA motorlarnda hz nasl artrlr?

a. Besleme geriliminin polaritesi deitirilerek

b. Fralarn yeri kaydrlr

c. Kompanzasyon sargs kullanlarak

c. Uyartm akmnn yn deitirilir

d. Fra says artrlarak

d. Uyartm akm azaltlr

e. Uyartm gerilimi azaltlarak

e. Dn devir says artrlr

10. DA motorlarnda endklenen moment nasl

artar?

5. Bir DA generatrnde endklenen Ea

geriliminin polaritesinin deitirmek iin
aadakilerden hangisi yaplr?

a. Motorun yk azalnca

a. Dn devir says artrlr

b. Motor hz artnca

b. Dn devir yn deitirilir

c. Motor hz azalnca

c. Uyartm akm artrlr

d. Motor kayplar artnca

d. Uyartm akm azaltlr

e. Motor kayplar azalnca

e. Kutup says artrlr

167

Sra Sizde Yant Anahtar

Kendimizi Snayalm Yant

Anahtar

Sra Sizde 1

1. a Yantnz yanl ise nt DA Generatrleri

balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

Endvi makinann kutuplar altnda dndke

endvi gvdesi zerinde de gerilim endklenir.
Endklenen gerilim kendi zerinde ksa devre
olarak girdap akmlarnn meydana gelmesine
neden olur. Bu girdap akmlarnn byklp
endvinin dn hzna bal olduundan dolay
demir kayplar da endvi hzna bal olarak
deiir.

2. b Yantnz yanl ise DA Makinalarnn

alma Prensipleri balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
3. d Yantnz yanl ise DA Motorlar balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz.
4. e Yantnz yanl ise DA Generatrleri
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 2
Yabanc uyartml bir DA generatrnde artk
mknatsiyet varsa uyartm akm sfr olsa dahi
generatrn endvisinde kk deerli bir
gerilim endklenir.

5. b Yantnz yanl ise DA Generatrleri

balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
6. d Yantnz yanl ise DA Motorlar balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 3

7. e Yantnz yanl ise DA Motorlarna Yol

Verme balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

Gerilim art meydana gelmiyorsa artk

mknatsiyet yok olmu olabilir, uyartm devresi
direnci ok yksektir veya uyartm devresi ak
kalmtr. Artk mknatsiyet yoksa uyartm
devresi harici bir kaynak ile beslenir. Uyartm
devresi direnci ok yksek ise diren deeri
drlr, uyartm devresi ak kalmsa
balants yaplarak k geriliminin art
salanr.

8. d Yantnz yanl ise DA Motorlarna Yol

Verme balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
9. e Yantnz yanl ise DA Motorlarnda Hz
Kontrol balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
10. c
Yantnz yanl ise DA Motorlar
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 4
Endvi devresi akm: I a =

V I L Rs Ea
Ra

nt sargndan geen akm: I f =

V I L Rs
Rf

ebekende ekilen akm: I L = I a + I f

168

Yararlanlan Kaynaklar
Chapman S. J. (2007). Elektrik Makinalarnn
Temelleri, stanbul: alayan Kitabevi.
Sen, P. S. (1997). Principles of Electric
Machines and Power Electronics, Toronto:
John Wiley & Sons.
Richardson D.V. ve Caisse A.J. Jr. (1997).
Rotating Electric Machinery and Transformer
Technology, New Jersey: Prentice Hall.
Mergen A. F. ve Kocaba D. A. (2006). Elektrik
Makineleri IV, stanbul: Birsen Yaynevi
Rosenblatt J. ve Friedman M. H. (1984). Direct
and Alternating Current Machinery, London:
Charles E. Merrill.
Sarma S. M. (1985). Electric Machines, New
York: West Publishing Company

169

Amalarmz


Bu niteyi tamamladktan sonra;
G Elektronii Devre Elemanlarn tanmlayabilecek,
Diyot, MOSFET aklayabilecek,
Tristr, IGBT, GTO aklayabilecek,
Dorultucular sralayabilecek,
nvertrleri tanmlayabilecek,
DC Doru Akm Motor Srclerini tanmlayabilecek,
AC Alternatif Akm (Asenkron) Motor Srclerini yorumlayabilecek,
bilgi ve becerisine sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
G Elektronii

nvertr

MOSFET-IGBT

DC Motor Srcs

SCR-Tristr

AC Motor Srcs

Dorultucu

indekiler

Giri

G Elektroniine Giri

G Elektronii Devre Elemanlar

Dier G Elektronii Elemanlar

Yar letken G Elemanlarnn Karlatrlmas

Konverterler (Dntrcler)

170

G Elektronii ve Motor
Srclerine Giri
GR
1960 sonras motorlarn hz kontrolunda byk gelimelere gebe olmutur. ncelikle yar iletken SCR
tristrlerin icadyla birlikte sadece DC makinalarn deil ayn zamanda AC makinalarn da yar iletken
g anahtarlar yardmyla hz kontrolu mmkn hale gelmitir.

G ELEKTRONNE GR
G elektronii, elektrik enerjisinin elektronik yntemlerle kontrolnden domutur. 1960 ncesi vakum
tpleriylek kontrol edilen byk gler, bu yllardan sonra yar iletken g elektronii elemanlar ile
gerekletirilmee balamtr. Bu elemanlara srasyla; g diyotlar, g transistrleri, tristrler gibi
isimler verilmitir. Normal elektronik devreler kk gleri, yani kk akm ve gerilimleri kontrol
ederler. G elektronii elemanlar ise byk akm ve gerilimleri control etmek durumundadrlar. Bu
nitede g elektroniinin temel kavramlarna giri yaplacaktr. ncelikle, yar iletken anahtarla
balanacak daha sonra ise dorultucu ve invertrlerle devam edilecektir. Motor srclerini prensipleri
anlatldktan sonra da doru akm motorlar ve alternative akm asenkron motorlarnn g elektronii ile
hz kontrollerine giri yaplacaktr.

G ELEKTRON DEVRE ELEMANLARI

Yar iletken dorultucularda ana elemanlar olarak; diyot, konvansiyonel tristr, triak, kapdan tkanabilen
tristr (GTO), bipolar g transistr, g MOSFETi ve yaltlm kapl bipolar transistr (IGBT)
saylabilir. Diyotun haricindekiler ileri ynde uygulanan gerilime dayanabilir ve dolaysyla kontrol
edilebilirler.

Diyot
N tipi ; negatif ykl veya P tipi ; pozitif ykl olabilirler.
I
leri ynde (gerilim dm)
~ 0.6V - 0.7V

Kaak Akm
~ mA

Anot

leri iletim

P
N

Ters Tkama

Katod
Yap

Sembol

Karakteristik

171

Zener diyodu ; Fark, p-n ekleminin zener yklmasna veya bozulmasna imkan verecek ekilde ok
dar tutulmu olmasdr. Gerilim referans veya gerilim reglatr olarak kullanlrlar.

Tristr
Anot

I
leri ynde (gerilim dm)
~ 0.6V - 0.7V

Tutma akm

Kilitleme akm

P
N

Geri kaak
akm

Kap

P
N

leri kaak
akm

Ters
delinme

Katod

leri ynde
delinme

Sembol
Yap

2000 V , 300 A iin

30 mm ap ; 0.7 mm kalnlk

Karakteristik

Kap akm uygulanmad durum iin tristr, iki ynde de iletime izin vermeyen tane seri bal diyot
gibidir. Ters ynde kutuplanma durumunda diyotla ayn davran sergiler. leri ynde kutuplamada yani
anot pozitif iken, merkezdeki kontrol jonksiyonunun delinme gerilimi almadka sadece kaak akm
akar. Delinme gerilimleri iki yn iin de ayndr. Ters kutuplama durumunda katod P-N jonksiyonu
10Volt ta delindiinden tm gerilim anottaki P-N jonksiyonunda grlr.
I
leri iletim

Ig'ye bal gerilim

deerleri

V
Ters
Tkama

Ig

I
V

Ianot

leri ynde kutuplamada gerilim

oluursa tristr, iki jonksiyonlu diyot gibi
alr ve diyotun iki kat gerilim dm
olur. Tristrn iletimde kalabilmesi iin
anot akmnn kilitleme akm IL (latching)
seviyesini amas ve tutma akm Ih
(holding) seviyesinin altna dmemesi
gerekir.

I L 2I h < %1I NormalYk

ekilde grld gibi ileri ynde kutuplanm

tristre Ig kap akm uygulanrsa tristr iletime geer.
Anot akm kilitleme akm seviyesini geer ve tutma
akmnn altna dmezse tristr iletimde kalr ve bu
andan itibaren de kap akm kaldrlabilir.
Ters ynde akm

Tristr sndrmek iin (kesim) anot akm

seviyesinin altna drlmeli ve tristr kontrol
jonksiyonunun tkama durumuna gemesine kadar
geen
bir
srede
ileri
ynde
gerilim
Ters kaak akm
uygulanmamaldr. Bu amala tristre ekilde
grld gibi harici bir devre tarafndan ters ynde akm gemesi salanr. Akmn sresi genelde 10 ila
100 s arasndadr.
172

Tristr Kaps (Gate) ve Tetikleme

Tristrn
kap-katot
ular
karakteristii
zayf
P-N
jonksiyonununkine
benzerlik
gsterir.
rnden
rne
deimekle
birlikte
ekildeki
karakteristiklere uyan bir davran
sergiler. Tristrlere uygulanacak
minimum akm ve gerilim seviyesi
jonksiyon
scaklnn
bir
fonksiyonudur. Kap akm ve
geriliminin minimum ve maksimum
deerleri vardr. Bu deerler ayrca
belli bir minimum seviyenin
stnde olmaldr. Kap akmnn ve
geriliminin arpm olan gcn de
bir maksimumu vardr.

VG
Yksek diren
snr

Belirli bir tip tristrlere

ait karakteristikler

IG
60 C
VG
30 C
Minimum tetikleme
limitleri

IG

Kap Akm

VG

Karakteristik st snr

Max. Gerilim
Max. G (VG IG)
Max. Kap Akm

Tetikleme
Blgesi

Karakteristik alt snr

Min. kap akm

IG

Yandaki ekilde tristrn

iletime gemesi iin tetikleme
akm ve geriliminin almas
gerekli deerleri gsteren blge
taranarak gsterilmitir. Uygun
artlardaki tetikleme darbesi bir
izolasyon trafosu araclyla
tristr
kapsna
uygulanr.
Trafonun kap tarafnda kap
akmn snrlamak iin bir
bulunur.
Tristr
R1direnci
snmdeyken kap gerilimini
snrlamak iin de R2 direnci
balanmtr.

Min. kap gerilimi

Devrenin Thevenin edeeri de aada soldadr. Edeer devredeki gerilim ve akm miktarn
belirlemek amacyla tristrn karakteristii ile Thevenin edeerinin oluturduu yk hattnn kesiim
noktas belirlenir. VG ile IG arasndaki iliki ; E ve RGnin oluturduu yk hatt tarafndan belirlenir.
Tetikleme sinyali uygulandnda kap akm karakteristik izgi-hat boyunca ilerleyerek P noktasna
ular. Ancak P noktasna ulalmadan (tahminen A noktasnda) tristr iletime gemi olur. letimin kesin
olabilmesi iin tetikleme devresinin elemanlar yle seilmelidir ki alma noktas olan P, maksimum
g snr ile A noktas arasnda kalsn. Genellikle bu artlar salayan E = 5 ila 10 Volt ; IG= 0,5 ila 1
Amper arasndadr.

173

R1

Maksimum g
snr

R2

Tristr karakteristii

VG
P

IG
RG

A
E

VG

Yk Hatt
E/RG

IG
Belirsiz Tetikleme Blgesi

Tetikleme Devrelerinin Salamas Gereken artlar

Bir tristr iletime geirmek iin kap akmnn ok hzl ykselme zamanna sahip olmas gerekir. Bu;
anot akmnn kilitleme seviyesine ulaabilecei uzunlukta hzl ykselme zamanna sahip darbe
retebilen tetikleme devreleriyle elde edilir. Darbe kullanlmasnn nedeni kapda daha az g
harcanmasna ve tetiklenme annn daha iyi belirlenmesine imkan vermesindendir.

10V
AC Besleme
Yk hatt
Gecikme

VG

Zaman

50

IG

Darbe ekli

Yk Hatt

1A
Tetikleme Derbeleri

Yukardaki ekillerde grld gibi; zellikle AC besleme uygulamalarnda tetikleme devresinin

retecei darbe beslemenin fazna gre belirlenebilmeli ve yeri deitirilebilmelidir. Tipik rnek ; 1sde
10Vluk kaynaktan 1A akma ulaabilecek bir darbedir. Ancak ou uygulamada 10s uzunlukta, 1sde
2Va ulaan darbe yeterlidir.
Tetikleme devresi art arda darbeler retebilmelidir. Baz uygulamalarda katodlar farkl potansiyele
sahip iki tristr ayn anda tetiklenmelidir. Bu durumda devre iki veya daha ok izole k olan trafo
iermelidir. Ters ynde darbe uygulamasndan kanlmaldr, yoksa daha ok g harcanr. Ayrca tristr
ters kutupluyken kap akm uygulanrsa bu kaak akm artrr.

174

Tipik Tetikleme Devreleri

VL
Vyk

Vbesleme

t
ig

Yukardaki devrede yk gerilimi kontrol edilmektedir. Ig Vbesleme/ R kap akmnn deeri Rye bal
olduundan tetikleme as her periyot deiebilir, tristrn scaklna ve dier deiimlere bal
olarak. Ayrca tam sfr ve tam 900de tetikleme yaplamaz. Dolaysyla bu devre pratikte kullanlmaz.
Basit ama pratikte kullanlabilecek tetikleme devresi aada grlmektedir.

R2
R1

Z
C1

Devre AC kaynaktan beslenir. R1e bal olarak C1 exponansiyel ekilde dolar. C1 belli bir deere
ulanca unijonksiyon transistr iletime geer ve C1 transistr zerinden boalarak tristr kapsna darbe
retir. R1in ayarlanmasyla 1800ye kadar gecikme elde edilebilir. Bu tr bir devre ile omik ykler
kontrol edilebilir. R1e eklenecek ek devrelerle de uzaktan otomatik kontrol salanabilir. htiyaca uygun
olarak daha ok elektronik devre ieren veya osilatr ieren tetikleme devreleri de vardr.

Tetikleme Devrelerinin Kontrol zellikleri

G kontrol eleman olarak tristr ieren daha karmak sistemler; kapal evrim linkler, ok fazl
besleme, motor moment seviyesi ya da akmnn otomatik kontrol, farkl gruplarn ayn anda
tetiklenmesi sonucu yanl almay nleyici dngler vs. ierirler. Kontrol karakteristii, tetikleme
gecikme as ile giri gerilimi arasnda tanmlanan ilikiyi verecek ekilde olmaldr. Aada byle bir
kontrol ve tetikleme devresi blok diyagram olarak gsterilmitir.

175

Triyak
Triyak be katmanl, her iki ynde de P-N-P-N yoluna sahip ve dolaysyla iki ynde de iletebilen
elemandr. Triyak pozitif ya da negatif kap akmyla iletime geebilir. T2 pozitifken pozitif, T1 pozitifken
negatif uygulamak daha iyidir, ancak pratikte her ikisi iin de negatif darbe uygulanr.
Terminal T2

N
G
Kap

P
N

Terminal T1
Yap

Sembol

Tristr Edeeri

GTO (Gate Turn Off - Kapdan Tkanabilen Tristr)

Tristrn bulunmasndan sonra iki yeni rn daha gelitirilmitir. Bunlardan birisi ters ynde daima
iletimde olan ancak daha ince silikon kullanlmasyla daha ksa srede tkamaya geebilen asimetrik
tristrdr. Bu tristr inverter devrelerde kullanlr. Birka s iinde devreye alnp karlabilir. Dier bir
eleman kap akmn uygulayp kesmekle iletime sokup karlabilen GTO tristrlerdir.

176

P+

N+

P+

N+

P+

N+

P+

N
P
N+

N+

N+

C
G

C
Yap

Sembol

ekilde grld gibi GTO,

klasik tristre gre daha karmak
bir yapya sahiptir. Yksek oranda
katk ieren + iaretli katmanlar
vardr. Kap ve katod birbirine
yakn
ve
dar
kanallardan
olumaktadr. leri kutuplamada
merkezi N-P jonksiyonu gerilimi
tutar ancak ters kutuplamada bloke
yaplamaz.
Ama
ters
bloke
yapabilen GTOlar da yaplmtr.
GTOlar
karmak
yaplar
sebebiyle daha yksek kilitleme
akmna sahiptir.

GTOyu iletime sokmak iin kapsna akm enjekte edilir. Sndrmek iin ise katod - kap ynnde
10V seviyesinde gerilim uygulanr. Snm iin geecek akm anot akmnn 1/5i veya 1/3 kadar
olmaldr. Bu akm 1sden daha az bir zamanda salanacandan Anot geriliminin artn snrlamak iin
kondansatr balanr.

+15V

T1

R1
C1

On

C2
Kontrol
T2

Off

D1 (12 Volt)

Gerilim
Kayna
Akm
Kayna

On Off On Off

0V

Yukardaki devrede basit kap kontrol devresi grlmektedir. Kontrol sinyalinin konumuna gre T 1 ve
T2 iletime geerek C1 doldurulup boaltlarak tristr iletime veya kesime geirilir. C2 ise anot katod
geriliminin dV/dt artn snrlar.

177

G Transistr
Collector

IC

IB artyor
IC

P
Base

Belirli IB
deerleri

IB

Doyma
Gerilimi

VCE

IB = 0

P
Ters
Delinme

E
Emitter

Yap

Delinme
Gerilimi
VCE

Kaak
Akm

NPN transistr karakteristii

Sembol

Bipolar transistr 3 katmanl NPN veya PNP yapda g transistrdr. alma aralnda IC akm
IBnin fonksiyonudur. Belirli bir VCE iin baz akmndaki deime kollektr akmnda katlanm olarak
grlr. Bu oran 15 100 kat arasndadr. Ters gerilim uygulanan bir transistrn baz emiter
jonksiyonu 10V civarnda delinir. Bu modda allacaksa transistre seri diyot balanmaldr.
Transistrde kayplar VCE ile ICnin arpmnn bir fonksiyonudur. Yandaki ekilde baz akm IC akmnn
10A gemesini salyorsa, kayp g 1kW, gerilim dm 100V ve verim %50 olacaktr. Bu kabul
edilemez bir kayptr. Bu nedenle g uygulamalarnda transistr anahtar gibi kullanlr. IB= 0 iken
transistr kesimdedir. letim iin transistr karakteristiinin doyma blgesi kullanlr. Doyma gerilimi
1,1V civarndadr. Kayplar sadece anahtarlama srasnda gerekleir.
+V = 200V

200
100
50

10

Yk
10

IC
IB

Gvenli letme
Blgesi

0.1
5

10

50

100

VCE (ani)

IC

Ksa devre
IB => yksek
IC => devreye bal

IC

IB
VCE

Ak devre
IB = 0
VCE

178

500

Tristr ile G Transistr Karlatrlrsa

C

30A tristr 0,1A kap akm, 30A transistr 2A baz akm

gerektirir.
B

G transistrnn ar yk kapasitesi tristrden dktr.

Transistrn anahtarlama hz ok yksek (1s) tir.
Transistrle yk akm kontrol edilebilirken, tristrde
iletimden sonra kontrol yoktur.
Transistrlerin akm kazancn artrmak iin yandaki ekilde
grld gibi Darlington balants kullanlr. Bu ekilde
akm kazanc 250ye karlabilir.
E

G Mosfeti
Drain

Metal Kontak
Drain

N+

Diyot
Akm

Transistr
Akm

P
N+

Gate

P
N+

N+

N+

Silikon Dioksit (SiO2)

Metal Kontak

Gate

Source

Source

G MOSFETi (metal oksit yar iletken alan etkili transistr) bipolar transistrden farkl olarak gerilimle
kontrol edilir. VGS sfr iken MOSFET kesimdedir. Yaklak 3V uygulannca iletime geer. Dk VDS
deerleri iin MOSFET sabit diren zellii gsterir. G kayplarnn az olmas iin g MOSFETi bu
blgede altrlr. Kap gerilimi Drain akm snrnn yk akmndan daha byk olmasn salayacak
byklkte tutulmal fakat 20Vu gememelidir. MOSFETin ama kapama zaman 1snin altndadr.
letim esnasndaki direnci 100Vluk MOSFET iin 0,1 ; 500Vluk MOSFET iin 0,5dur. G
MOSFETleri dorudan mikro elektronik devrelerce kontrol edilebilir. Tristrden daha az gerilim
seviyelerine sahip olmasna ramen daha hzldr. 100Vdaki iletim kayplar tristr ve transistrden daha
fazladr, ancak anahtarlama kayplar ok daha azdr.

179

D
ID

ID

VGS
9V
7.5V

VDS

6V

VGS

4.5V

ID

3V

VDS

IGBT ( Yaltlm Kapl Bipolar Transistr )

C

IGBTler, MOSFET ile bipolar transistrn

zelliklerinden yararlanarak yaplmtr.
G transistrnde daha ok N P N
kullanlrken IGBTde P N P yaps
kullanlr. Kollektr Emiter karakteristii
bipolar transistre benzerken kontrol
zellikleri MOSFET gibidir. Tipik iletime
geme zaman bipolar transistrden daha
azdr ( 0,15s ) ve MOSFETe benzerlik
gsterir.

P+
N+
N-

P
N+

P
N+

N+

N+

G
G

E
C

+15V

-15V
On

Off

letimden k zaman 1sdir. ( P N Pye benzer). IGBTlerin anahtarlanmas yukardaki ekilde

grld gibi yaplr. Yke bal olarak sndrme esnasnda ters gerilim uygulanmas gerekebilir.

180

DER G ELEKTRON ELEMANLARI

MCT ( Mos Kontroll Tristr )
Tristrn yk karakteristii ile MOSFETin kontrol karakteristii birletirilmitir. MCT , GTOda olduu
gibi ters kutuplanmada tkama yapamaz.

SIT ( Statik Endksiyon Transistr )

Normalde iletimde olan bu eleman, (baz sinyali yokken iletimde) ters kutupland zaman kesime gider.
ok hzl anahtarlama yapabildiinden mikrodalga frekanslar seviyesinde kullanlr.

SITH ( Statik Endksiyon Tristr )

GTOya benzer, ancak normalde iletimdedir. Katod kapya ters gerilim uygulanrsa kesime gider.
Dier tristrlere gre daha az kayplar vardr ve daha hzl alrlar.

YARI LETKEN G ELEMANLARININ KARILATIRILMASI

G elektronii devrelerinde elemanlar anahtar olarak kullanlr. dealde bir anahtarda ; Snrsz gerilim
ve akm deerleri, Ani ama kapama zamanlar, Sfr kaak akm, Sfr iletim ve anahtarlama kayplar,
Sfr kap tetikleme gc art, Ar akm ve gerilimlere dayanabilme kabiliyeti, Ksa devrelere kar
koruma kolayl, Dk maliyet ve montaj kolayl gibi zellikler aranr.
Pratikte uygun eleman seimi uygulamadan uygulamaya deiir. Uygulamada kriterler ; cihaz etiket
deerlerine, iletim kayplarna, anahtarlama kayplarna, anahtarlama zamanlarna, kontrol stratejilerine
ve maliyete bal olarak belirlenir. Tristr elemanlar iinde en yksek akm ve gerilim seviyesine sahiptir,
dayankldr, dk iletim kayplar vardr ve ucuzdur. Ancak iletime geii yavatr, snm yke
baldr. Yksek g ve gerilimlerin olduu 50, 60 Hz uygulamalar iin idealdir. ACden DC eldesinde
ya da anahtarlama modlu (switch mode) g kaynaklarnda hzl anahtarlama deeri aranr ve ters
kutuplamada tkamaya ihtiya yoktur. Buralarda bipolar g transistr IGBT, MOSFET, GTO, MCT
kullanlabilir. 100 kHzin zerinde ancak MOSFET kullanlabilir. 100 kHze kadar bipolar transistrle
IGBT dk maliyeti, dk iletim kayplar sebebiyle MOSFETe kar tercih edilirken anahtarlama
kayplar MOSFETden fazladr. 15 kHze kadar tristr ; GTO yada asimetrik tristr kullanlr.
letme scaklklar dnldnde transistr ailesi 150 OCye kadar iletilebilirken tristrler 125 OC
ile snrldr. Kayplar ve soutma maliyetleri eleman seiminde nemlidir. Ksa devreye kar koruma
tristr ailesiyle ok kolaydr. Bu, transistrlerin yksek akm ve gerilimlerde imalini engelleyici olmutur.

Anahtarlama kayplar nedir? Hangi durumlarda bu kayplar ortaya

kar. Bu kayplar tamamen ortadan kaldrmak mmkn mdr?

Dorultucu Devreleri
Bir dorultucu devresi AC beslemesini DC yke balayan devredir. Elde edilen DC gerilim akde olduu
gibi sabit olmayp ortalama gerilim seviyesine sper impoze edilmi alternatif akm dalgalanma bileeni
ierir. Aada bahsedilen devrelerin tamam DC gerilim vermesine ramen ; ktaki AC dalgalanmas,
ortalama gerilim seviyesi, verimi ve AC beslemedeki ykleme tesirleri asndan farkllk arz ederler.
Dorultucu devreleri yarm dalga ve tam dalga balantlar olmak zere iki grupta tanmlanabilir.
Yarm Dalga Devreleri : Bu devrelerde AC beslemenin her hattna bir dorultucu eleman balanr ;
elemanlarn katodlar DC yke ve ykn dier ucu da AC beslemenin ntr ucuna balanr. Akm ak her
hatta tek ynldr. Tek yollu devre de denilir.

181

Tam Dalga Devreleri : Biri yk besleyen, dieri de yk akmn AC hatta dndren iki adet yarm
dalga devresinin seri balanmasndan olutuundan, ntr hattna gerek yoktur. Kpr devreleri ya da
ift yollu devreler olarak da adlandrlr.
Devrelere ait kontrol karakteristikleri kategoride toplanabilir.
Kontrolsz Dorultucu Devreleri : Sadece diyot ierirler, AC besleme gerilimiyle orantl sabit DC
gerilim salarlar.
Tam Kontroll Dorultucu Devreleri : Tristr (ya da g transistr) kullanlr. Tristrlerin iletime
getii faz asnn kontrolyle DC yk geriliminin ortalama deeri ayarlanabilir, yn deitirilebilir.
Tam kontroll devreler yk ve besleme arasnda iki ynde de g transferine imkan tandndan ift
ynl konverter olarak da adlandrlrlar.
Yarm Kontroll Devreler : Tristr ve diyot karm ierirler. Gerilimin yn deitirilemez ancak
ortalama deeri ayarlanabilir. Bu sebeple yar kontorll ve kontrolsz devreler tek ynl konverter
olarak adlandrlrlar.
Darbe Says : AC beslemenin bir periyodunda DC gerilim dalga eklinin tekrar saysn ifadede
kullanlan bir terimdir. rnein 6-darbeli devrenin k dalgalanmas giri frekansnn 6 kat frekansa
sahiptir. Giri 50 Hz ise, DC dalgalanma 300 Hzdir.

Komtasyon Diyodu

 

 
    
  

 

ou devreler (zellikle kontrolsz ya da

yar kontroll) yandaki ekilde olduu gibi
komtasyon diyodu ierirler. By-Pass diyodu da
denilir. ki fonksiyonu vardr : 1-Yk
geriliminin ynnn deimesini nlemek 2Yk akmnn ana dorultucudan akn
nleyerek dorultucunun bloke durumuna
gemesini salamak.

KONVERTERLER (DNTRCLER)
AC-DC Dntrcler
Aadaki ekilde bir tek fazl yarm-dalga kontrollu bir dorultucu grlmektedir. T1 tristr asnda
tetiklendiinde, besleme gerilimi yke uygulanr. Sadece omik ykl durumda, besleme geriliminin
pozitif ksmnda, k gerilimi giri gerilimini takip eder. Besleme negatife dndnde ise T1 tristr
tkanr ve akm kesilir. Ykn, aadaki ekilde olduu gibi, endktif olma durumunda ise, besleme
gerilimi negatife dnmesine ragmen, endktansta biriken enerjiden tr akm yke doru akmaya devam
eder. ayet serbest dng diyotu DF olmasayd, yk akm dngsn tamamlayamayacak ve akm
kesilecekti. DF diyotu giri g faktrn ykseltir, yani iyiletirir.

182

Kontrollu tam-dalga bir dorultucunun dc k bir ortak ulu trafo araclyla aadaki ekilde
olduu gibidir. Bazan trafonun istenmedii durumlarda, kpr balants kullanlr. Tek fazl, kpr
diyotlu dorultucunun srekli akm modundaki ortalama k gerilimi



Burada Em giri geriliminin tepe deerini ve ise tetikleme asn belirtir. Bu deer, ortak ulu 2
tristrl dorultucu iin de geerlidir.

Aadaki ekilde 6 tristrden oluan 3-fazl, tam-dalga bir dorultucu grlmektedir. Bu en yaygn
trden 3-fazl kpr konfigrasyonudur. T1, T3, ve T5 tristrleri besleme gerilimlerinin pozitif
blgelerinde tetiklenirken; T2, T4, ve T6 tristrleri negative gerilimlerde tetklenerek ilgili faz gerilimini
yke balarlar. deal durum iin k gerilimi vo, k akm io ve giriten ekilen iA akm grafikleri
ekilde verilmitir. Srekli yk akm modundaki, tetikleme asna bal olarak elde edilen gerilim u
ekilde verilir.



Burada Em faz geriliminin tepe deeridir.

183

Aadaki ekilde kk bir gecikme asnn uyguland tam kontroll 3 dalgal kpr devresi
grlmektedir. 6 darbeli yk gerilimi dalga eklini oluturmak iin iki 3 darbeli balant bir araya
getirilmitir. Akm dalga ekilleri diyot alma durumuna benzer; ancak, as kadar geciktirilmilerdir.
Bu kpr devresinde dier devrelerde rastlanmayan bir problem sz konusudur. Devrenin ilk
altrlmas srasnda iki tane tristr ayn anda iletimde olmas gerekeceinden iki tetikleme bir tristre
yapldktan bir mddet sonra ekil (b)de grld gibi dier tristr iletime alnrken bu tristre yine
tetikleme uygulanmas zorunluluu vardr. Bu sebeple balangta her bir tristre iki kez (fakat belirli
aralklarla) tetikleme uygulanr. alma dzene kavuunca bu uygulamaya gerek kalmaz, ancak devam
edilmesi de saknca oluturmaz.

i1 ig1
T1

i3 ig3
T3

i5 ig5
T5

ig4
T4

ig6
T6

ig2
T2

iL

ia

b
i4

i6

Yk

i2

(a)

Vfaz (max)

c
L

L
= t

Vhat (max)

= t

Vort

a - b
a - c

ig1
ig2

Vhat (max)

ig3

b - c c - a
b - a

c - b

Vort

i1
i4
ia

(c)

(b)

Tetikleme gecikmesi artarsa (ekil (c)) 3 darbeli iki dalga ekli izerek yk geriliminin dalga ekli
deiimini anlamak gleir. Bu sebeple faz geriliminin farkndan oluan 6 hat gerilimleri ile dalga ekli
elde edilebilir. Yk geriliminin ortalama deeri :

Vort =

VHAT (max) cos dr.

(ki adet seri tristr gerilim dm ihmal edilirse) 6 tristr yerine 3 tristr ve 3 diyot kullanlarak ve 3
fazl yarm dalga balants yaparak yk gerilimi kontrol edilebilir. 1 fazl yarm dalga balantsnda
184

olduu gibi komtasyon diyodu kullanlarak aadaki ekil (a)daki devre edilir. Gerilim dalga ekilleri
incelendiinde; iki adet 3 darbeli dalgann stte olan kk tetikleme darbesi gecikmeli olduu, dierinin
ise diyot durumu dalga ekli olduu gzlenir. Aradaki fark yk gerilimi V2yi verir. Bu durumda dalga
ekli 3 darbeli olup tam kontrollye gre daha fazla harmonik ierir.
Akm dalga ekilleri incelendiinde ise T1 tristr akmnn gerilimine gre geciktirilmi, ancak
devreyi tamamlayan D4 diyodunun akmnn ise gerilimi ile ayn fazda olduu grlr. Bu nedenle ia
ebeke akmnda simetrisizlik oluacaktr. Bu da ift harmoniklerin olumas demektir. Tetikleme asn
900 en byk olduu durumlarda st dalga formu alt dalga formuna gre daha negatif olur. Bu durumda
yk gerilimi dalga ekli deeri sfr olan blgeler ierir. Sfr blgelerde yk akm komtasyon diyodu
zerine alr.

i1 ig1
T1

i3 ig3
T3

i5 ig5
T5

ig4
T4

ig6
T6

ig2
T2

iL

ia

b
i4

i6

Yk

i2

(a)

Vfaz (max)

c
L

L
= t

Vhat (max)

= t

Vort

a - b
a - c

ig1
ig2

Vhat (max)

ig3

b - c c - a
b - a

Vort

i1
i4
ia

(c)

(b)



iin yk gerilimi ortalama deeri sfrdr. Yk geriliminin ortalama deeri:

Vort =

3 3
3
VFAZ (max) (1 + cos ) =
VHAT (max) (cos ) dr.
2
2
185

c - b

Tam kontroll devreyle karlatrldnda ; Yar kontroll devresi daha ucuz, balang altrma
problemleri olmayan, fakat yk gerilimi ve besleme akmnda daha ok harmonik oluturan bir devredir.

G elektroniinde komtasyon ne demektir? Aratrnz.

Motor Srcleri
Burada iki tr motor srcs teknolojilerinden bahsedilecektir: DC motor srcleri ve AC motor
srcleri. Anlalmas en kolay motor src teknolojisi muhtemelen DC (Doru Akm) srcleridir.
Bu tip srcler sabit frekans ve sabit gerilimi ayarlanabilir DC gerilime dntrrler.

DC Motor Srcleri
Gnmzde kullanlan DC src sistemleri, cihaz altrmak arzacln yapmak ve bakmn
gereekletirmek iin gerekli tm paralarn biraraya getirildii yaplardr. kablo girili ve drt kablo
kl sistemlerdir. Tipik uygulamalarda girite faz kablolar, kta iki armature kablosu ve iki de
alan besleme kablosu bulunur. Opsiyonel olarak ikili tako generator kablosu da bulunabilmektedir. Bu tr
src rnei aada verilmitir.

DC Motorlarn Konverter Kontrol:

Bir DC motorun hz kontrol armatr terminallerine uygulanan DC gerilimi araclyla kontrol edilir.
Faz kontroll bir tristr (SCR) konverter araclyla deiken DC gerilim elde edilir. Kk glerde tek
fazl bir konverter yani dorultucu kullanlrken, byk glerde fazl konverterlerden yararlanlr.
Aadaki ekilde fazl SCR kontroll bir motor srcsnn g devresi grlmektedir. Burada, A,
B, C fazlar iin alfa tetikleme asnda kta elde edilen vo gerilimi bir sins evriminde (periyodunda)
alt darbeli bir DC gerilim olarak grlmektedir. DC motorun ok byk endktansndan dolay ekilen
akm, io olduka dzgn bir DC dir. Alan beslemesi ve tristr tetikleme devreleri gsterilmemitir.
Konverter fazl ebeke gerilimini, tristrlerin tetikleme alarn kontrol ederek deiken DC
gerilimine dntrr. Tam alan uyartmnda, armatr gerilimi artrldka motor ileri ynde hz artarak
dner.

186

Uygulanan gerilim nominal deerine ulatnda da motor nominal hzna ular. Bu durumda
tristrlerin tetikleme as sfr olur. Motor hzn daha da artrmak iin alan zayflatmas gerekir ki bu
durumda motor sabit moment (tork) blgesinden sabit g blgesine gemi olur. Bu blgede artan hzla
birlikte moment deeri de der.

mmkn mdr?

DC motor srclerinde konverterin sadece diyotlardan olumas

AC Motor Srclerine Giri

Deiken-Frekansl Src veya Ayarlanabilir-Hz Srcs de denen alternative akm motor
srcleridir. Sabit frekanstaki ebeke gerilimini deiken frekansta ayarlanabilir gerilime dntrrler.
AC motorlar genellikle, endstride yaygn kullanlan asenkron (endksiyon) motorlardr.

AC Motor Srcleri
Bir invertr devresi, dorultucu devresinin eleniidir yani DC gerilimini giriine kabul eder ve
kndan AC gerilim salar. Burada, g ak P, DC taraftan AC tarafa dorudur. Dorultucu olarak
altrldnda ise g P, AC taraftan DC tarafa aktarlr. ekilde bu ikili durum gsterilmitir.

187

Birok AC motor srclerine ait g elektronii sistemi aadaki ekildeki gibidir. Yani giriten
sonra bir konverter vardr ve bu konverter AC gerilimi DC gerilime dntrr. Konverter 1 dorultucu
vazifesi grr. Daha sonra ise bir DC enerji depolama nitesi bulunur. Bu daha ok kondansatrlerden,
endktans ve reaktrlerden ve bazen de bunlara ilaveten ak-batarya grubundan oluur. kinci konverter
ise DC baradaki gerilimi AC gerilime dntren bir invertrdr.

Aada buna ait bir AC motor srcs grlmektedir. Bu yapda, ebekeden alnan fazl besleme
kayna birinci konverterde dorultulur, ara nitede DC biriktirilip kararl hale getirilir ve daha sonra
ikinci konverter araclyla tekrar AC dntrlerek AC motora uygulanr. Bu yolla AC motorun hz
kontrol edilir.

Konverterlerin ak g emasna ait bir rnek aada verilmitir. Birinci Konverter alt adet diyottan
olaan bir dorultucudur. Kontrol yoktur. AC gerilimi DC gerilime dntrr. kinci konverter g
transistrleriyle kontrol edilen bir invertrdr. ki konverter arasnda, endktans ve kondansatrden
oluan bir DC enerji depolama nitesi bulunmaktadr. Ayrca bir de frenleme nitesi vardr.

Bu invertr devreye ait transitr tetikleme ve bir faza ait elde edilen gerilim ve akm erileri aada
verilmitir. Dikkat edilirse elde edilen gerilim sinsoidal olmayp keli darbelerden oluan ancak motora
uygulandnda sinse benzer bir akm ekmektedir. Bu erilerin yeterli bulunmad durumlarda, k
gerilimi darbe genilik modlasyonu (PWM) yoluyla elde edilir ve motorun ektii akm sinse daha ok
benzetilir. Ancak PWM yntemini uygulamak daha karmak srme-tetikleme ve kontrol algoritmas
gerektirdiinden maliyeti yksektir.

188

Aada PWM eldesine ait bir aklayc ekil, tek bir faz iin verilmitir. Burada, VP sinus iaretli bir
tayc gen dalga ile karlatrlr ve sonuta invertr anahtarlarnn tetikleme iaretleri retilir. Bu
ynteme sinusoidal PWM de denmektedir. Bu yolla elde edilen gerilim daralan ve genileyen kareler
gibidir ve Fourier Dnm alndnda ana bileeni sinstr. Motor sarglarnn endktans bu yksek
frekans bileimli gerilimi absorbe eder ve sinse yakn bir akm eker.

Sonuta bu gerilim motor statoruna uygulanr ve ekilen akm sinse olduka yakndr. Motora
uygulanan ve invertr araclyla hem frekans ve hem de genlii deitirilebilen bu gerilimle motor
istenen hzda altrlr. Bu tr uygulamalarda, gerilimin frekansa oran sabit tutularak, hava aralndaki
aknn deimesi engellenir. Bu yolla momenint (tork) en yksek deerde kalmas salanr. Yine de hzn
10 Hz deerinin altna dt durumlarda bu sabit oran bir miktar artrmak gerekir ki, motor dk
hzlarda kararszlk gstermesin. Aadaki ekilde byle bir alma iin stator gerilim ve akm, kayma,
moment erileri verilmitir.

189

nvertr anahtarlarnn IGBT olduu ve giri, DC depolama ve k gerilimlerinin ekillerinin

verildii bir rnek aada grlmektedir. PWM k geriliminin daha net hali bir sonraki ekilde
verilmitir.

Bu tr AC motor srclerinin giri kat kontrolsz diyot kprlerinde oluaca gibi kontroll
dorultuculardan da olabilir. Aadaki ekilde byle bir AC motor src g devresi verilmitir. Bu
tr srclere sabit akmla srlen PWM invertr de denir. Ayrca motorun giriinde reaktif g
kompanzasyonu salayan gen bal bir de kondansatr grubu vardr. Bu srcde giri konverteri SCR
tristr kontrolldr. nvertr ise GTO g anahtarlarnda olumutur.

190

Dk g ve gerilimlerde kullanlan invertrlerin anahtarlama elemanlar MOSFET`lerdir. Orta g

seviyelerine gelindiinde IGBT`ler daha fazla tercih edilirler. Bugnlerde IGBT`leri nominal alma
gerilimleri 6 kVolt ve akm anahtarlama kapasiteleri 1kAmper seviyelerine ulamtr. IGBT g
anahtarlarnn hzna tama frekans veya anahtarlama frekans denir. Anahtarlama frekans arttka
PWM darbelerinin hassasiyeti artar. Tipik anahtarlama frekans 3 ila 4 kHz arasnda olmakla beraber baz
retici firmalar bunu 16 kHz e kadar karabilmektedirler.

Bir asenkron motorun hz kontrolnn yaplabilmesi iin hem

statoruna uygulanan gerilimin deitirilmesi ve hem de frekansnn deitirilmesi
gerekir nermesinin doru veya yanl olduunu irdeleyiniz.

191

zet
G elektronii ve motor srclerine giri
nitesi yar iletken anahtarlarn zellikleri ve
limitlerinin aklanmasyla balad. Srasyla
diyot, tristr-SCR, triyak, GTO, g transistr,
MOSFET, IGBT g anahtarlarnn teknik
zellikleri verildi. Daha sonra bu anahtarlarn,
eitli dorultucu ve inverter devrelerinde farkl
amalarlar kullanlmasyla devam etti. Doru
akm motor srclerinin temel zellikleri ve
yaplar verildi. Bir doru akm motorunun
hznn, g elektronii srcs araclyla nasl
kontrol edildii verildi. Bir alternative akm
motor srcsne ait farkl yaklamlar
incelenmitir.
Asenkron
motor
src
topolojilerinin bir ksm zetlenmitir.

192

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi bir g elektronii
eleman deildir?

6.
Aadakilerden
hangisi
komtasyon
diyodunun bir fonksiyonu deildir?

a. MCT

a. Yk geriliminin
nlemek

b. MOSFET

ynnn

deimesini

b. Yk akmnn dorultucudan akn kesmek

c. IGBT

c. Yk akmnn ynn sabit tutmak

d. GTO

d. Yk geriliminin ynn deitirmek

e. MCO

e. Yk akmnnn devamlln salamak

2. Aadakilerden hangisi 3-kapl bir g

elektronii eleman deildir?

7. Darlington
bulunur?

a. Diyot

Balantsnda

ka

transistor

a. Bir

b. MCT

b. ki

c. SCR

c.

d. BJT

d. Drt

e. SIT

e. Be

3. Yar iletken yaps P-N-P-N olan elektronii

eleman aadakilerden hangisidir?
a. IGBT

8. DC motor srcsnn kta rettii DC

gerilim ile motor hz arasndaki ilikiyi
aadakilerden hangisi aklar?

b. MOSFET

a. Gerilim hzla doru orantldr

c. MCT

b. Gerilim hzla ters orantldr

d. SCR

c. Hz arttka gerilim der

e. MCT

d. Hz arttka ekilen akm artar

4. fazl dorultucularda en fazla ka adet g

elektronii eleman bulunur?

e. Gerilimle hz arasnda bir iliki yoktur

9.
Aadakilerden
hangisi
AC
motor
srcsnn iki converter arasnda bulunan enerji
depolama nitesinin fonksiyonlarndan deildir?

a. Drt
b. Be
c. Alt

a. DC gerilimi dzeltmek

d. Yedi

b. DC akm dzeltmek

e. Sekiz

c. DC Enerji depolamak

5. AC srclerinin gerilim/frekans orann sabit

tutmasndaki ama aadakilerden hangisidir?

d. Frenleme annda enerji tketmek

e. Motor yavalarken enerji depolamak

a. Gc sabit tutmak
b. Aky sabit tutmak

10. Tetikleme devrelerinde kullanlan trafolarn

fonksiyonu aadakilerden hangisidir?

c. Kayplar sabit tutmak

a. Tetikleme gcn artrmak

d. Kayplar azaltmak

b. Tetikleme akmn artrmak

e. Akm sabit tutmak

c. G ile kontrol devresini biribirinden ayrmak

d. Tetikleme gerilimini artrmak
e. Tetikleme zamann ayarlamak
193

Kendimizi Snayalm Yant

Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

1. e Yantnz yanl ise G Elektronii Devre

Elemanlar balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

G elektronii anahtar on konumunda off

konumuna geerken veya tersi durumda oluan
g kayplardr. Snrlanabilir and tamamen
sfrlamak mmkn deilidr.

Sra Sizde 1

2. a Yantnz yanl ise G Elektronii Devre

Elemanlar balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

Sra Sizde 2

3. c Yantnz yanl ise G Elektronii Devre

Elemanlar balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

Komtasyon snmlenme demektir. G

elektronii anahtarnn bir alma konumunu
bitirip digger konuma hazrlanma srecidir.

4. d Yantnz
yanl
ise
KonverterlerDntrcler balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

Sra Sizde 3
Mmkn deildir. Diyotlarla sabit DC gerilim
elde edilir. DC motorun hzn deitirmek
mmkn olmaz ancak sabit hzda dnebilir.

5. b Yantnz yanl ise AC Motor Srcleri

balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 4

6. d Yantnz yanl ise Dorultucu Devreleri

balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

Yanltr. Hem gerilimin ve hem defrekansn

birlikte deitirilmesi art deildir. Gerilim ve
frekansn ayr ayr deitirilmesiyle de asekron
motorun hz deitirilebilir.

7. b Yantnz yanl ise G Transistr

balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
8. a Yantnz yanl ise DC Motor Srcleri
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

Yararlanlan Kaynaklar

9. e Yantnz yanl ise AC Motor Srcleri

balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

N. Mohan, T. M. Underland, W. P. Robbins

(1995). Power Electronics, Second Edition, John
Wiley & Sons Inc.

10. c
Yantnz yanl ise Tristr Kaps ve
Tetikleme balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

G. K. Dubey, Power Semiconductor Controlled

Drives (1989), Chapter 3, Prentice Hall.
Cyril W. Lander (1987). Power Electronics,
Second Edition, McGraw Hill Book Company
(UK).

194