VLADAN VUKLI

Banjaluka

SOVJETSKA INTERVENCIJA U MAARSKOJ,

MEUNARODNI KONTEKST
I JUGOSLOVENSKA ULOGA
Apstrakt: Kada je rije o maarskoj revoluciji 1956, njen meunarodni aspekt
u istoriografiji figurira kao najzanimljiviji, posebno nakon objavljivanja tajne
sovjetske, amerike i jugoslovenske dokumentacije. Ovaj tekst opisuje meunarodni
kontekst u kojem je dolo do druge sovjetske intervencije, samu intervenciju, te
ulogu koju je odigralo jugoslovensko ue rukovodstvo oko Tita, dogovor koji je
sklopilo sa Sovjetima i aferu koja je proizala iz istog.
Kljune rijei: Maarska revolucija, 1956, SSSR, Jugoslavija, Na, Tito,
Kadar, Hruov, Ajzenhauer, suecka kriza.
Navee 23. oktobra 1956. godine pripadnici snaga dravne bezbjednosti
Maarske, lojalne staljinistikom reimu, otvorili su vatru na nenaoruane
demonstrante ispred zgrade Radija Budimpeta. Ono to je do tog dana predstavljalo
reformistiki pokret intelektualaca i studenata, tim inom se pretoilo u optenarodni
oruani ustanak protiv reima kojeg je ''Staljinov uenik'' Matija Rakoi ostavio iza
sebe. Dotadanja vlada Erne Gerea, da bi zadocnelim pokuajem udovoljila
zahtjevima opozicije, dovela je na svoje elo reformistu Imre Naa. Ali Na je de
facto bio talac. Vlada je, po Gereovom nalogu, pozvala u pomo sovjetsku armiju,
iji su se tenkovi spustili niz ulice Budimpete u pokuaju da pokrenutom toku
dogaaja stanu u kraj. No taj pokuaj je bio neuspjean. Pripadnici regularne policije
su predali oruje pobunjenom narodu, radnici iz industrijskih postrojenja otvorili su
skladita naoruanja i podigli barikade na ulicama Budimpete, a jedinice regularne
vojske su ostale po strani ili se pridruivale borbama na strani ustanika protiv
sovjetskih trupa i lojalnih snaga dravne bezbjednosti.
Istog dana kada su Sovjeti napali mirne demonstrante pred zgradom
parlamenta, 25. oktobra, maarski pukovnik Pal Maleter preveo je jedinicu od 2.000
vojnika stacioniranih u Kilian kasarni na stranu ustanika, i pridruio ih susjednoj
grupi boraca kod Korvin kina. Upravo je na tom mjestu 28. oktobra slomljen i
posljednji napad prve intervencije. Nakon toga Gere i njegov pomonik Andra
Hegedi pobjegli su, preko sovjetske baze u Tekelu, avionom za Moskvu; Na je

dobio slobodu da djeluje po svom nahoenju, a Sovjeti su, u konfuziji i neslozi svog
rukovodstva, pristali na povlaenje trupa iz Budimpete.
U meuvremenu je u itavoj Maarskoj dolo do revolucionarnih promjena.
Stare strukture drave i vladajue partije raspale su se pred masovnim izlivom bijesa
nakupljenog tokom osam godina diktature. U svim gradovima i selima izabrani su
''revolucionarni komiteti'' koji su preuzeli ingerencije lokalne vlasti. Industrijski
radnici su okupirali svoje fabrike i izabrali radnike savjete kroz koje su zahtijevali i
sprovodili u djelo privredno samoupravljanje. Seljaci su vratili svoje parcele zemlje
osvojene tokom posljeratne agrarne reforme a oduzete prilikom nasilne
kolektivizacije. U poplavi zahtjeva za demokratijom, neutralnou i povlaenjem
sovjetskih trupa iz Maarske, a Maarske iz Varavskog pakta, Na i reformisti oko
njega (Geza Loonci, Jano Kadar, Ferenc Erdei i drugi), zajedno sa pripadnicima
nekomunistike opozicije maloposjednicima Zoltanom Tildijem i Belom Kovaem,
socijaldemokratama oko Ane Ketli i intelektualcima oko Itvana Biba, Lasla Nemeta
i Petefi partije ukinuli su jednopartijski sistem i u zgradi parlamenta 30. oktobra
formirali novu vladu na osnovama stare koalicije iz 1945. godine. Ova nova vlada, u
skladu sa eljama i zahtjevima veine Maara, obavezala se istovremeno na obnovu
demokratije, ouvanje i razvoj socijalizma na osnovi samoupravljanja, te na stvaranje
nove, nezavisne i neutralne Maarske.
Ali ova izolovana eksplozija portvovanog napora za boljim ivotom na
novim osnovama morala se utopiti u hladnoj stvarnosti postojeeg svijeta i poretka.
Maarska revolucija nije izbila u vakuumu. Ona je bila ograniena spoljnim
kontekstom, a taj kontekst je bio znaajan koliko i sami unutranji dogaaji. Koje su
bile meunarodne okolnosti? Koje je znaenje u sebi nosio hladni rat? Gdje se,
izmeu Vaingtona i Moskve, te Sevra i Sueca, nalazila Budimpeta? Kako su
Sovjeti bili ohrabreni da ne puste Maarsku da ode i kako je dolo do druge sovjetske
intervencije? I, napose, kakvu su ulogu u itavoj stvari odigrali Jugosloveni? Na sva
ova pitanja pokuaemo ovom prilikom dati jasan odgovor.1
***
Kao i svaki drugi rat, hladni rat je imao svoje lice i svoje naliije. Na
njegovom licu su bile ispisane velike proklamacije, ideoloki simboli i njegovi
mitovi. Naliije je krilo prizemne interese, Realpolitik i zadnje namjere vladajuih
klasa. Kao to je ameriki predsjednik Ajzenhauer obeavao ''osloboenje zatoenih
naroda'' istone Evrope, ne u smislu realnih spoljnopolitikih planova, nego u
kontekstu izborne kampanje i amerike vojno-imperijalne retorike, isto tako je
sovjetsko rukovodstvo insistiralo na ''nepomirljivosti dva antagonistika bloka'', ali
ne zato to je vjerovalo u neizbjenost sukoba, nego da bi na taj nain opravdalo
sopstveni autoritarni poloaj. U stvarnosti, onima koji su bili u poziciji da donose
1

Tekst koji slijedi u originalu je napisan kao esto poglavlje (''Druga intervencija'') moje diplomske
disertacije, koja nosi naslov ''Revolucija u Maarskoj 1956'', odbranjene na Filozofskom fakultetu u
Banjoj Luci 6. oktobra 2009. Ova verzija je djelimino preraena i dopunjena.

odluke rat kao opcija nije ni postojao. Dvije strane su ve uspjeno testirale svoje
hidrogenske bombe, ija je razorna mo imala deprimirajui utisak na voe dva
bloka, koji su, na osnovu tog utiska, zakljuili da je mir jedina mogua opcija.2
Mehanizme Jalte vie nije pokretao samo bilateralni mirovni interes, nego i snaga
nuklearne fuzije koja je napajala strah od ''konanog rata'' i zajedniko razumijevanje
da do njega ne smije doi.
Strahovanja se nisu skrivala. Na sastanku amerikog Savjeta za nacionalnu
bezbjednost (NSC), odranom 26. oktobra, predsjednik Ajzenhauer je izrazio
zabrinutost oko mogunosti izbijanja sukoba sa Sovjetskim Savezom. Valjalo je
Moskvi staviti do znanja da Jalta i dalje vai, te da je Maarska njen teren.3
Predsjednik je sigurno bio svjestan zakljuaka dokumenta ''NSC 5501'', koji je
uzimao u obzir mogunost ''rata iz miskalkulacije'', gdje bi Sovjeti pribjegli upotrebi
sile ako bi se osjetili direktno ugroenim. Savjetnik za razoruanje Harold Stasen
predloio je da se sovjetskom maralu ukovu prenese poruka kako nezavisnost
satelita ne bi predstavljala nikakvu prijetnju po bezbjednost SSSR-a. Ajzenhaueru se
ideja svidjela, posebno zato to je raunala sa opcijom neutralnosti za Maarsku,
ime bi i retorika ''osloboenja'' na neki nain bila opravdana. Dravni sekretar Don
Foster Dals je, meutim, smatrao da Vaington ne smije ostaviti utisak kao da sa
Moskvom iza kulisa pregovara o sudbini Maara. Ajzenhauerov govor u Dalasu 27.
oktobra prilagoen je Dalsovom upozorenju: ''Sjedinjene Drave nemaju skrivene
namjere u elji za nezavisnou satelitskih zemalja... Mi u ovim nacijama ne vidimo
potencijalne vojne saveznike. U njima vidimo prijatelje i dio nove, nepodijeljene
Evrope. Vjerujemo da bi njihova nezavisnost, ako uskoro stupi na snagu, odmah
doprinijela uvrivanju mira u itavoj Evropi, istonoj i zapadnoj''.4
Ameriki ambasador u Moskvi arls Bolen dobio je zadatak da sovjetskim
rukovodiocima skrene panju na govor, posebno na dio o vojnom savezu,5 ali da
istovremeno ne uradi nita to bi ukazalo na to da Amerika trguje satelitima.
Postojala su dva naina da se govor protumai. ukov je, naravno, posebno taj dio
protumaio ne kao ohrabrenje da se Maarima dozvoli neutralnost, nego kao
2

D. Holloway, V. McFarland, ''The Hungarian Revolution of 1956 in the Context of the Cold War
Military Confrontation'', Hungarian Studies, Volume 20, Number 1, Budapest 2006, str. 326.
3
Pored jedinog predstavnika CIA-e u Maarskoj, koji se tokom ustanka nalazio u amerikoj
ambasadi u Budimpeti, obavjetajci stacionirani u Austriji dobili su nareenje ''da se ne mijeaju u
bilo ta to bi ukazivalo na to da postoji ameriki interes ili to bi opravdalo [sovjetsku] intervenciju.
Iz cjelokupne deklasifikovane dokumentacije jasno je da je CIA kao i sve ostale zapadne
obavjetajne slube bila zateena izbijanjem revolucije u Maarskoj. Caldestine Services History:
The Hungarian Revolution and Planning for the Future, 23 rd October 4th November, Volume I, CS
Historical Paper no. 6, January 1958, posebno str. 76-106. CIA Historical Staff, The Caldestine
Service Historical Series: Hungary, III, May 1972, posebno str. 46-69. Current Intelligence Bulletin,
Office of Current Intelligence, Central Intelligence Agency. Current Intelligence Weekly Summary,
Office of Current Intelligence, Central Intelligence Agency.
4
Citirano u D. Holloway, V. McFarland, ''The Hungarian Revolution of 1956 in the Context of the
Cold War Military Confrontation'', str. 43.
5
C. E. Bohlen, Svjedok povijesti: 19291969, Globus, Zagreb 1976, str. 391.

garanciju da Amerikanci nee intervenisati ta god Sovjeti odluili da urade.

Ambasador nije protivrjeio, ali je morao ukovu objasniti da putem javne podrke
pobunjenicima Ajzenhauer jednostavno izraava ''osjeanja amerikog naroda'' te ga
je podsjetio na to da su, kako je rekao, rijei slabije od metaka.6 To je u sutini
trebalo da znai da e Amerikanci za sebe ipak zadrati pravo retorikog nastupa
spram maarskih dogaaja, to, opet, ne treba biti shvaeno kao prijetea pozicija.
Hruov je svakako dobio poruku. Nekoliko dana kasnije on je uvjeravao svog sina:
''Amerikancima se, naravno, ne moe vjerovati na rije, oni potuju samo silu, ali su
nam nezvanino poruili da se nee mijeati u maarske dogaaje ni oruanom
intervencijom ni dostavljanjem vojne pomoi. Oni smatraju da je Maarska u naoj
interesnoj sferi.''7
I Francuska i Velika Britanija su zauzele eksplicitan stav u pogledu
nemijeanja u ono to se nezvanino smatralo unutranjim problemom Sovjetskog
Saveza,8 ali su se pridruile Sjedinjenim Dravama u moralnim protestima protiv
sovjetske intervencije. Tri velike sile su od svoja tri predstavnika u UN formirale ad
hoc komitet da bi maarsko pitanje progurale na dnevni red Savjeta bezbjednosti. Ali
ovaj zajedniki nastup je prekinut u roku od nekoliko dana.9
Dvadesetdevetog oktobra izraelska vojska je prela granicu sa Egiptom i
stupila u pohod preko Sinajskog poluostrva. Dva dana kasnije invaziji su se
pridruile britanske i francuske trupe. Tri zemlje su odluile odbraniti svoje interese i
kazniti Nasera zbog nacionalizacije Sueckog kanala. Datum za napad je zakazan na
trojnom sastanku u Sevru, u Francuskoj, 22. oktobra.10 Ajzenhauer nije bio
obavijeten ni o pregovorima ni o pripremama za napad na Egipat, iako je CIA ve
napominjala da ''upotreba sile ne moe u potpunosti biti iskljuena.''11 Sjedinjene
Drave su odmah po anglo-francuskoj akciji prekinule saradnju na maarskom
pitanju i izdejstvovale da se pitanje Egipta postavi pred vanrednu sjednicu Generalne
6

D. Holloway, V. McFarland, ''The Hungarian Revolution of 1956 in the Context of the Cold War
Military Confrontation'', str. 436.
7
Citirano u: D. Holloway, V. McFarland, ''The Hungarian Revolution of 1956 in the Context of the
Cold War Military Confrontation'', str. 32. Nikita Hruov je u tom trenutku drao funkciju
generalnog sekretara Komunistike partije Sovjetskog Saveza (KPSS).
8
C. Bks, ''The 1956 Hungarian Revolution and World Politics'', The Hungarian Quarterly, Vol. 36,
Summer 1995.
9
Suta formalnost ovog protesta ogleda se u injenici da je pitanje postavljeno ne pred Generalnu
skuptinu, nego pred Savjet bezbjednosti, gdje je SSSR imao pravo veta.
10
C. Bks, ''The 1956 Hungarian Revolution and World Politics''. Datum vrijedi pomenuti i zbog
fantastinog nagaanja da je pobuna u Maarskoj djelo britanske obavjetajne slube, koja je na taj
nain toboe eljela odvratiti Sovjete od mogue intervencije u Egiptu. Datum izraelskog napada je
zakazan dan prije demonstracija u Budimpeti. U dnevniku Bena Guriona prvi pomen o dogaajima u
Maarskoj zabiljeen je tek 25. oktobra, dakle nakon njegovog povratka u Izrael. Takoer u Cold War
International History Project Bulletin, Woodrow Wilson International Center for Scholars,
Washington D. C. (dalje u tekstu: CWIHPB), [broj] II, str. 2 (C. Bks, ''New Findings on the 1956
Hungarian Revolution'').
11
Current Intelligence Weekly Summary, Office of Current Intelligence, Central Intelligence Agency,
18. X. 1956, str. I3.

skuptine UN, gdje su prvi i poslednji put u istoriji te organizacije ameriki i

sovjetski predstavnici glasali zajedno protiv britanskog i francuskog, u korist
zahtjeva za neodlonim prekidom neprijateljstava.12 Imperijalna ekskurzija Londona
i Pariza bila je savren izgovor za sovjetsku ''anti-imperijalistiku'' predstavu, kojom
bi ona pokrivala svoje nimalo plemenitije namjere. Britanski novinar Mervin Douns
se prisjeao kako su dvije simultane invazije izazvale teku indignaciju u javnosti,
gdje je anglo-francuska podsjeala na nekakvu parodiju davno nestalih vremena, dok
je sovjetska u sebi nosila teki prizvuk istorijske tragedije. Ljutio se na Idna, ne zbog
gluposti koju je napravio, nego zato to je oi javnosti otrgnuo od neega u tom
trenutku daleko vanijeg.13 Suecka kriza je i Maarsku proganjala zlim slutnjama.
Dok su Amerikanci Londonu uspjeno prijetili finansijskim reprekusijama koje bi
otetile kurs funte, Sovjeti su se nesmetano i osigurani u svojoj poziciji pripremali da
Maarsku vrate pod svoje okrilje.
Maari su u to vrijeme svojim nevinim oduevljenjem gurali Sizifov kamen.
Pred oko pedeset delegata i lanova kabineta, koji su se okupili u Naovoj kancelariji
u parlamentu, izreena je prosta reenica koja je sadravala jedan od zahtjeva
revolucije: ''Proglasimo neutralnost!''. ''Da li je stvarno elite?'' pitao je Na, i na
povike ''Da, da!'' priznao: ''elim i ja, ali ne znam kako da je proglasim legalno.''14
Ono to mnogi u tom trenutku nisu znali bilo je to da je Na zaista bio privren ideji
neutralnosti. Jo u januaru te godine on je svojim prijateljima proslijedio jedan
teorijski traktat u kome je objanjavao principe neutralnosti na osnovu
jugoslovenskog primjera.15 Sada je trebalo pronai legalnu formulu da se ona ostvari.
Ujutro 1. novembra premijer je preuzeo rukovoenje spoljnim poslovima. Zatim je
sovjetskom ambasadoru Andropovu saoptio kako su intervencija i ulazak novih
sovjetskih trupa u Maarsku protivni Varavskom ugovoru. Poto se ulazak trupa
nastavio uprkos postignutom primiriju od 28. oktobra, u 16 asova novi Savjet
ministara je usvojio ''Deklaraciju neutralnosti'' i povlaenje Maarske iz Varavskog
pakta.16 Andropov je pozvan u parlament gdje je Na saoptio, podran od
Looncija, Tildija i Erdeija, da e vlada traiti od ''etiri velike sile'' da garantuju
maarsku neutralnost. Taj zahtjev e biti povuen samo ako se sovjetske trupe
nepredviene ugovorom povuku iz Maarske.17 U 18 asova ove odluke su

12

C. Bks, ''The Hungarian Question on the UN Agenda: Secret Negotiations by the Western Great
Powers October 26th November 4th 1956'', Hungrian Quarterly, Spring 2000.
13
M. Jones, ''Days of Tragedy and Farce'', Socialist Register, Vol. 13, 1976, str. 701.
14
Columbia University Research Project Hungary: 1956 Hungarian Refugee Interviews, OSA
Archivum, Budapest (dalje u tekstu: CURPHOSA), [broj intervjua] 508, str. 267.
15
C. Bks, ''The 1956 Hungarian Revolution and World Politics''
16
United Nations, Report of the Special Committee on the Problem of Hungary, General Assembly
official records: Eleventh session supplement No. 18 (A/3592), New York 1957 (dalje u tekstu:
UNRSC), par. 337.
17
CWIHPB, V, str. 33 (izvjetaj Andropova sovjetskom Prezidijumu, 1. novembra)

objavljene, a sutradan je generalnom sekretaru UN Dagu Hamarskjeldu upueno

pismo kojim se traila pomenuta garancija.18
Sav trud je bio uzaludan. Prvo, Maari uopte nisu imali odgovarajueg
predstavnika za Njujork. Imre Horvat, inae Rakoijev prijatelj, ispostavio se kao
pogrena osoba kojoj bi Na trebao povjeriti tako vaan zadatak kao to je bilo
izaslanstvo u Ujedinjenim nacijama. Horvat se, umjesto da pouri, odluio za jedno
dugo krstarenje. Zaputivi se, u svojstvu predstavnika revolucionarne Maarske, na
destinaciju je stigao da bi zastupao prosovjetske interese. Drugo, Amerikanci su dali
garancije Moskvi. Kada je Maarska objavila istupanje iz Varavskog pakta,
amerike trupe u Njemakoj su dobile odobrenje da mogu zapoeti sa godinjim
odmorima.19 To je bio jasan znak koji nije mogao promai KGB-u.
Sovjeti su ve bili donijeli odluku o intervenciji. Jo 30. oktobra su
razmatrane miroljubive opcije. Telegram Mikojana i Suslova iz Budimpete,20 iako
je konstatovao pogoravanje situacije, sadravao je prijedlog da se Nau ipak
pokloni povjerenje, uz to da se nove trupe ne alju.21 Sovjetska vlada je tog dana
javno priznala da je prisustvo sovjetskih trupa mogue jedino uz pristanak
maarskog naroda.22 Naravno, sovjetsko prisustvo u Istonoj Njemakoj i Poljskoj ni
u kom trenutku nije dovoeno u pitanje, jer se tu radilo o stratekom interesu koji je
vezan za ameriko prisustvo u Evropi.23 Prezidij je razmatrao opciju povlaenja iz
Maarske u skladu sa dogovorom u lageru.24 Ali sve je visilo o koncu. Tog dana su
Mikojan i Suslov poslali naknadne informacije o napadu na sjedite MDP-a
Budimpete,25 o ukidanju jednopartijskog sistema, te o stavovima Naa i Kovaa koji
su se otvoreno zaloili za neutralnost. Istovremeno je u Moskvu stigla vijest o anglofrancuskom ultimatumu upuenom Naseru, da bi ve sutradan ujutro saznali za
njihovo pridruivanje izraelskoj agresiji.26 Napad na Egipat i maarsko odstupanje
od prihvatljive linije su imali prejak utisak da bi jueranji labavi zakljuci ostali na
snazi. Hruov je hitno sazvao sjednicu Prezidija, na kojoj je jednoglasno donesena
18

''Radio Broadcasts from Hungary'', From The Revolt in Hungary, Free Europe Committee, New
York 1957, str. 589.
19
I. Ivanji, Maarska revolucija 1956, Samizdat B92, Beograd 2007, str. 159. i 154.
20
Mikojan i Suslov, lanovi sovjetskog Politbiroa, poslani su u Budimpetu u noi po izbijanju
sukoba, odakle su izvjetavali ostale lanove sovjetskog rukovodstva o situaciji u Maarskoj.
21
CWIHPB, V, str. 32.
22
M. Jones, ''Days of Tragedy and Farce'', str. 68.
23
Current Intelligence Bulletin, Office of Current Intelligence, Central Intelligence Agency, 31. X
1956, str. 12.
24
CWIHPB, VIIIIX, str. 3923.
25
Najstravinija i najneprimjernija epizoda maarske revolucije odigrala se 30. oktobra kada je
naoruana grupa ljudi napala gradsko sjedite do tada vladajue Maarske partije trudbenika (MDP),
pri emu je nastradalo etrdesetak mladia, regruta za koje se pogreno mislilo da su u stvari agenti
Slube dravne bezbjednosti. Tom prilikom je ubijen i Imre Meze, naevac i reformista, protivnik
Rakoija. Sovjetsko rukovodstvo i maarski komunisti protivni revoluciji iskoristili su ovaj dogaaj
da bi dokazali svoje optube o ''kontrarevoluciji'' u Maarskoj.
26
CWIHPB, VIIIIX, str. 369370 (M. Kramer, ''New Evidence on the Soviet Decision... '')

odluka o vojnoj intervenciji. Anglo-francuska invazija je oigledno motivisala

Sovjete da i oni pokau zube. U protivnom, smatrao je Hruov, odali bi utisak
slabosti, to je nedopustivo.27 ukov je dobio zadatak da izradi vojni plan sa
zakazanim datumom, koji je ve sutradan bio spreman, naime sa 4. novembrom.28
Hruov i Maljenkov su se trebali nai sa voama istonoevropskih zemalja,
ukljuujui i Tita, kome je sovjetski ambasador u Beogradu trebao proslijediti
poruku da se dvojica ele nai s njim inkognito, u noi sa 1. na 2. novembar, negdje
na jugoslovenskoj ili sovjetskoj teritoriji, po njegovom izboru.29
Dok se jo oekivala Titova podrka Moskva je ve bila pronala maarske
saveznike za svoj poduhvat. Hruovu i ostalima, izuzev Molotova, bilo je jasno da
se izgradnja nove prosovjetske vlade ne bi trebala bazirati na kompromitovanim
linostima iz Rakoijevog doba. Sam Hruov je priznao svoju greku to je godinu
dana ranije ''podrao onog idiota Rakoija.''30 Trebalo je nai ljude koji su bili u
nemilosti njegovog reima, ali koji su isto tako bili spremni podrati sovjetsku liniju.
Jedna od takvih linosti se u stvari nalazila u Naovom ''uem kabinetu'' i bila jedan
od etiri komunistika ministra u novoj revolucionarnoj vladi Maarske Jano
Kadar.
lan Partije sa dugim staom, Kadar je bio jedan od ''domaih'', tavie jedan
od voa podzemlja prije poraza Osovine. On je doveden na mjesto ministra
unutranjih poslova odmah poslije Lasla Rajka, i postoje zabiljeene prie o
njegovom ueu u Rajkovom procesu.31 Tipino staljinistiki, smijenjen je sa te
pozicije nedugo nakon Rajkove egzekucije i zatvoren 1951, da bi bio puten tri
godine kasnije. Prije umjerenjak nego protivnik staljinizma, svoje line ambicije je
vezao za uspjeh i mo svoje partije, i za sve ono to je ista nosila sa sobom.
Isplivavi na plimi revolucije na partijsko elo, predsjedavao je njenom propau te
pokuajem da se gotovo od nule obnovi, i to uz pomo ljudi kao to su bili Donat,
Kopai, Loonci i Na.32 Stara MDP je zvanino rasputena i obnovljena kao
Socijalistika radnika partija Maarske, koja se odmah i bez rezerve stavila na
stranu revolucije i nove koalicione vlade. Npszabadsg, novi partijski organ,
objavio je 3. novembra intervju sa Kadarom, koji je ponovo pozvao sve iskrene
komuniste i protivnike starog reima da svojim zalaganjem obnove partiju, bez
oekivanja da e lanstvo donijeti poloaj ili preimustvo, kakav je bio sluaj sa
starom MDP.33 Kadarovi javni nastupi su na taj nain stvorili utisak da je on
27

CWIHPB, VIIIIX, str. 3934.

CWIHPB, VIIIIX, str. 394. Mikojan 1. novembra apeluje: ''Imamo jo tri dana da razmislimo''.
29
CWIHPB, V, str. 32.
30
Citirano u M. Kramer, ''The Soviet Union and the Onset of the Crises in Poland and Hungary'',
Hungarian Studies, Volume 20, Number 1, Budapest 2006, str. 13.
31
J. Rainer, ''Intersecting Lives Imre Nagy and Jnos Kdr in 1956'', Hungarian Studies, Volume
20, Number 2, Budapest 2006, str. 2014. M. J. Lasky (ed.), The Hungarian Revolution, F. A.
Praeger, New York 1957, str. 180 (G. Paloczi-Horvath, Der Monat, III 1957)
32
Dakle, ljudi koji su se stavili na stranu revolucije
33
UNRSC, par. 283.
28

podravao Naa i opti smjer u kojem su se stvari odvijale. Kada bude prebjegao
Sovjetima, govorie se o njegovoj izdaji.
Kadaru su, ipak, revolucionarni dogaaji po prirodi stvari bili strani.
Revolucija je sruila sve stubove starog reima, sa ijim se rukovodstvom, istina, nije
slagao, ali u iju osnovu nikako nije sumnjao. Revolucija je sve to poremetila. U noi
29. oktobra primio je etvoricu jugoslovenskih novinara i, obuzet pesimizmom, u
povjerenju izjavio da e se Maarska sunovratiti u ''klerikalno-faistiki reim kao
to je Salazarov u Portugalu, ako nastavimo da radimo kako Na eli.'' Znao je,
naravno, da novinari, koji su bili lanovi Saveza komunista Jugoslavije, to nee
zloupotrebiti, pa je dodao: ''Recite drugovima u Jugoslaviji da je stvar socijalizma u
Maarskoj propala i ovako i onako.''34 Nije bitno da li je njegov strah bio opravdan,
bitno je to da ga je imao. Nekoliko dana je igrao svoju neeljenu ulogu, da bi navee
1. novembra, nekoliko sati poslije sastanka maarske vlade sa ambasadorom
Andropovom, zajedno sa Ferencom Minihom sjeo u diplomatsko vozilo koje ih je
odvezlo u sovjetsku vojnu bazu u Tekelu. Odatle su, odvojenim avionima, odletjeli u
pravcu Sovjetskog Saveza, gdje im se pridruilo jo nekoliko maarskih komunista,
mahom iskljuenih iz daljnjeg toka revolucije.35
Sovjetski rukovodioci su ve bili usaglasili svoj stav sa Kinezima, iji se
predstavnik Liu aoi tih dana nalazio u Moskvi. Hruov, Maljenkov i Molotov su
se 1. novembra u Brestu sastali sa poljskim voama Gomulkom, Cirankijeviem i
Ohabom. Poljaci se nisu sloili sa vojnom opcijom, iako su priznali da
kontrarevolucija vjerovatno ima priliku. Kada je do intervencije ipak dolo, Gomulka
se suzdrao od javne kritike da bi ouvao ono to je ve imao. Naredni sastanci
Hruova i Maljenkova u Bukuretu i Sofiji su protekli uspjeno, uz dobijenu
saglasnost ostalih voa lagera.36
to se tie Tita, on je pristao da se sastane sa dvojicom sovjetskih
rukovodilaca, ali po mogunosti kod njega, na Brionima. Hruov i Maljenkov su se
sloili i poslijepodne 2. novembra malim avionom sletjeli u Pulu, odakle su
motornim amcem, po oluji, doplovili na Brione. Tajna ovog sastanka uvana je 14
godina, do objave Hruovljevih memoara, a detalji o njemu jo sedam godina, kada
je Veljko Miunovi, jugoslovenski ambasador u Moskvi, 1956. objavio svoj
dnevnik pod naslovom Moskovske godine. Kompletna istina o onome to je
dogovoreno, donekle se moe rekonstruisati tek upotrebom doskoro tajnih sovjetskih
i jugoslovenskih dokumenata.
Sastanku su prisustvovali Hruov, Maljenkov, Tito, Kardelj, Rankovi i
Miunovi, bez osoblja, alkohola, te snimanja i zapisivanja reenog. Sovjeti se nisu
34

I. Ivanji, Maarska revolucija 1956, str. 20. Ivanji, koji je bio jedan od etvorice novinara, smatra
da su informacije sa ovog sastanka, proslijeene od uke Julijusa, dopisnika , zavrile na
Brionima.
35
J. Gyrkei, M. Horvth (ed.), Soviet Military Intervention in Hungary 1956, Central European
University Press, Budapest 1999, str. 247 (memoari pukovnika Malaenka)
36
CWIHPB, VIIIIX, str. 3734 (Mark Kramer, ''New Evidence on the Soviet Decision to
Intervene''). V. Miunovi, Moskovske godine 1956/1958, Zagreb 1977, str. 157.

morali mnogo truditi u jednoj stvari Jugosloveni, iako su osudili prvu intervenciju i
podrali Naovu ''vladu Fronta''37, slagali su se sa ocjenom da stvari ''idu udesno''.
Prialo se o tome kako se pod okriljem Naove vlade ''ubijaju komunisti''. to se
sviju tie, pored nove intervencije nije bilo drugog izlaza. Jugosloveni su insistirali
na tome da nova vlada koja bude postavljena eksplicitno osudi Rakoi-Gere kliku, na
koju bi se svalile sve nedae koje su dovele do traginih dogaaja. 38 Miunovi tvrdi
da je etvorka predloila da novi predsjednik vlade bude Kadar, a ne Minih, kako su
Sovjeti planirali. Argument je bio taj da je Kadar, iako im je politika ista, bolji
kandidat od Miniha, jer, dok se prvi nalazio u zatvoru, drugi je bio ambasador u
Moskvi. Dvojica su popustili i sloili se.39 Ova tvrdnja je sasvim izvjesna, jer je na
sutranjem sastanku Prezidijuma Mikojan saoptio prisutnima kako e Kadar biti
novi predsjednik maarske vlade.40 Na dan odluke o intervenciji, 31. oktobra,
Minihovo prezime je bilo spomenuto prvo, prije Kadarovog. Tree prezime koje su
na dan odluke spomenuli bilo je Naovo, u svojstvu mogueg zamjenika, ali samo
''ako pristane''.41 No, on je do brionskog sastanka otpisan kao potencijalni saveznik.
Ono to je ostalo bilo je da se odlui o njegovoj sudbini. A to je, makar djelimino,
uinjeno na Brionima.
U jednom trenutku tokom razgovora Miunovi je spomenuo kako je Zoltan
Santo, inae blizak Loonciju, ispred grupe maarskih komunista kontaktirao
jugoslovensku ambasadu u Budimpeti da bi ''postavio pitanje'' azila, ako bude
potreban, navodno zbog opasnosti od ''progona''42, i to od strane ''reakcionarnih
bandi''. Ovo svakako nije bio pravi razlog kontakta. Sa velikim brojem sovjetskih
trupa koje ulaze u Maarsku i blokiraju puteve i aerodrome, Nau i njegovim
ljudima je bilo jasno da postoji mogunost nove sovjetske intervencije, pri emu su
raunali na prelazak u Jugoslaviju. Uostalom, nova Nacionalna garda, oruana
formacija revolucije sastavljena od predstavnika studenata, te pobunjene policije i
vojske, bez problema se mogla nositi sa bilo kakvom unutranjom prijetnjom. Iz
dokumentacije proizlazi da je na Brionima dogovoreno da Jugosloveni stupe u
kontakt sa Naom da bi ga nagovorili da prije nove invazije podnese ostavku u korist
nove Kadarove vlade, poslije ega bi, izgleda, zajedno sa svojom grupom dobio azil
u Jugoslaviji. Problem je bio u tome to dvojica sovjetskih rukovodilaca
Jugoslovenima nisu rekli kada e invazija nastupiti.43 U svakom sluaju,
37

Uslovno nazvana tako zbog tvrdnje da se bira na osnovi ''Narodno-patriotskog fronta''. Formirana
27. oktobra, tu vladu su sainjavali staljinisti, reformisti i nekomunistiki politiari, i to uz podrku
Mikojana. Njen kompromisni sastav nije odgovarao skoro nikome, tako da je ivjela nekoliko dana,
bez autoriteta, do stvaranja Naovog ''ueg kabineta'', 30. oktobra.
38
Titu je ova stavka bila posebno vana jer je tokom jugoslovensko-sovjetskog sukoba Rakoi bio
vodei klevetnik u kampanji protiv Beograda. Kako je Rakoi pao, Jugosloveni su se osjeali kao da iz
itave stvari izvlae moralnu pobjedu.
39
V. Miunovi, Moskovske godine 1956/1958, str. 15860.
40
Potvrda u CWIHPB, VIII-IX, str. 3978.
41
CWIHPB, VIII-IX, str. 3934.
42
V. Miunovi, Moskovske godine 1956/1958, str. 161.
43
Isto, str. 167.

jugoslovenski ambasador u Budimpeti Dalibor Soldati dobio je u toku sljedeeg

dana, 3. novembra, depeu u kojoj je pisalo: ''Lino Soldatiu. U vezi s razgovorom
voenim sa Zoltan Santom, saoptite mu primamo ih''.44 Daljnjoj radnji i dokazima
u vezi s Naom emo se vratiti u sklopu samih dogaaja. Sam brionski sastanak je
okonan u 5 ujutro 3. novembra, poslije ega se dvojka vratila u Moskvu, gdje su se
vodili sastanci Prezidijuma u prisustvu Kadara, Miniha i drugih Maara.
Pred drugu invaziju Maarska je u svakom praktinom pogledu bila nanovo
okupirana. Za nekih 100.000 angaovanih vojnika,45 od kojih su mnogi za tu priliku
dovedeni iz istonih provincija SSSR-a, a za koje se moglo raunati da su manje
podloni lokalnom uticaju i kojima je reeno da idu, ne u Maarsku nego u Egipat,
uz tehniku nadmo i adekvatan plan, procijenjeno je da bi bilo potrebno nekoliko
dana da se sav oruani otpor u Maarskoj savlada. Nove trupe su ve danima dolazile
iz SSSR-a i Rumunije.46 Budimpeta je 3. novembra mogla sa provincijom
komunicirati samo putem telefona. Naredni korak Sovjeta bio je da obezglave novu
maarsku komandu. Po dogovoru sa Andropovom, Na je u prisustvu svojih vojnih
saradnika u prostorijama parlamenta primio sovjetsku delegaciju sa kojom se
pregovaralo o povlaenju sovjetskih trupa iz Maarske, to je, u stvari, tom prilikom
i dogovoreno barem su Maari tako mislili. Ostavljena su samo neka tehnika i
ceremonijalna pitanja oko kojih se trebalo dogovoriti te veeri u sovjetskoj bazi u
Tekelu, gdje je pred generala Malinjina dola maarska delegacija u kojoj su bili:
generali Maleter i Itvan Kova, zatim pukovnik Si i bivi zamjenik premijera
Ferenc Erdei. Meutim, sjednicu je negdje oko ponoi prekinuo nenajavljen upad
generala Serova i njegovih ljudi iz KGB-a koji su uhapsili maarsku delegaciju. Na
i Kiralj, koji nisu znali ta se deava sa Maleterom i ostalima, poslali su kurire u
Tekel, ali se oni nisu vratili.47 Nakon toga su uzaludno apelovali preko radija da se
delegacija, ako je u mogunosti, javi pretpostavljenima.
Izmeu 3 i 4 asa poslije ponoi 4. novembra u Parlament je stigla vijest o
tome da su sovjetske trupe zapoele sa operacijama u gradovima provincije i da je
navodno u Solnoku formirana nova prosovjetska vlada pod Kadarom.48 Njega nisu
vidjeli tri dana i nisu znali ta se s njim desilo, iako su raunali na to da su ga Sovjeti
oteli. Svejedno je uvrten u novu koalicionu vladu, jer se njegovo iskljuenje ne bi
moglo opravdati. Ali kada se u 05:05 uo Minihov glas preko radio stanice
kontrolisane od Sovjeta, sve je ve bilo jasno: ''Antal Apro, Jano Kadar, Itvan Kosa
i Ferenc Minih, bivi ministri u vladi Imre Naa, objavljujemo da smo 1. novembra
prekinuli odnose sa tom vladom, napustili je i poduzeli inicijativu formiranja
maarske revolucionarne radniko-seljake vlade ... nismo mogli s mirom gledati ...
44

Citirano u I. Ivanji, Maarska revolucija 1956, str. 179.

J. Gyrkei, M. Horvth (ed.), Soviet Military Intervention in Hungary 1956, str. 266.
46
UNRSC, par. 17984.
47
UNRSC, par. 290. J. Gyrkei, M. Horvth (ed.), Soviet Military Intervention in Hungary 1956, str.
2534. General Bela Kiralj je bio izabran za zapovjednika zdruenih oruanih snaga nove Maarske, a
Pal Maleter je unaprijeen u generala i postavljen na mjesto ministra odbrane.
48
UNRSC, par. 289.
45

dok su, pod okriljem demokratije, kontra-revolucionarni teroristi i banditi zvjerski

ubijali nau radniku i seljaku brau ... stavljajui nau zemlju pod dugotrajni jaram
kontrarevolucije...''. Na je brzo sazvao kabinet. Kiralju je rekao preko telefona da
mu se vie ne mora javljati.49 Tildi, Sabo i Bibo su ve bili tu, a veoma brzo je stigao
i Loonci. Odlueno je da se izda saoptenje, koje je emitovano u 05:20 iz malog
radio-studija u Parlamentu: ''Govori Imre Na, predsjednik Vlade Maarske Narodne
Republike. Sovjetske jedinice su jutros zapoele napad na na glavni grad s
oiglednom namjerom da obore legitimnu maarsku vladu. Nae jedinice se bore.
Vlada je na svom mjestu. Ja to saoptavam stanovnitvu nae zemlje i javnom
mnjenju cijeloga svijeta.''50 Na se poslije itanja saoptenja, kao to je planirao,
odvezao sa Looncijem u ambasadu Jugoslavije.
Posljednje radio saoptenje proitao je knjievnik ula Haj, koji je naknadno
stigao u zgradu Parlamenta. Ukratko je apelovao na pisce, naunike i umjetnike
svijeta da pomognu Maarskoj. Itvan Bibo, prethodnog dana imenovan za ''ministra
dravnog'', odluio je ostati u svojoj kancelariji, u nadi da e, ako bude uhapen od
strane Sovjeta, na taj nain ukazati na nasilan in protiv legalne maarske vlade. No,
tom prilikom ga nisu dirali. Tu je ostao dva dana i napisao svoje saoptenje ''Za
slobodu i istinu'', koje je sam preveo na engleski, francuski, italijanski i panski i
proslijedio ambasadama tih zemalja.51
Nije potrebno podrobnije opisivati vojne operacije i borbe. U provincijskim
gradovima koji su leali na sjevernim magistralama prema Budimpeti otpor je
skren u prva dva dana. Mikolc je pao odmah nakon kratke borbe za Univerzitet.52
U Vespremu se pucalo do 6. poslijepodne, nakon ega su Sovjeti to e raditi i
drugdje hapsili studente i deportovali ih u SSSR. Gradovi Podunavlja su brzo pali.
U Sekefehervaru maarska vojska se iskrala iz grada i organizovala otpor u okolnim
selima.53 Juno od glavnog grada borbe su trajale neto due. U Peuju su gardisti
napustili grad i preli u okolna brda i u gerilskoj borbi istrajali itave tri sedmice, sve
dok im nije ponestalo municije.54 Politiki najzanimljivija bila je bitka za Dunapentel
(Staljinvaro). Do njega je tek 6. novembra stigla prva sovjetska jedinica. Tada je
radniki savjet grada objavio: ''Dunapentel je prvi socijalistiki grad u Maarskoj. U
njemu ive radnici i vlast je u njihovim rukama. Oni su ga svojeruno izgradili. Oni
e ga braniti i od faistikih izgrednika, ali i od sovjetskih trupa.''55 Za pregovore
ipak nije bilo mjesta. Dan kasnije Sovjeti su poeli sa napadom, ukljuujui i
49

J. Gyrkei, M. Horvth (ed.), Soviet Military Intervention in Hungary 1956, str. 1067.
''Radio Broadcasts from Hungary'', str. 589.
51
F. Donith, ''Istvn Bib and the Fundamental Issue of Hungarian Democracy'', Socialist Register,
Vol. 18, 1981, str. 221. Tekst Biba u UNRSC, par. 295.
52
J. Gyrkei, M. Horvth (ed.), Soviet Military Intervention in Hungary 1956, str. 113. UNRSC, par.
212.
53
UNRSC, par. 2113.
54
CURPHOSA, 36-M, str. 14-6. UNRSC, par. 2067.
55
Citirano u M. Haynes, ''Hungary: Workers Councils against Russian Tanks'', International
Socialism, CXII
50

bombardovanje, koji se do 11. novembra prenio na okolna sela. Sovjeti su izgubili 12

tenkova i 8 oklopnih vozila, a branioci oko 240 ljudi.56
U Budimpeti, kao i tokom prve intervencije, Sovjeti su za nekoliko sati
skrili otpor na glavnim takama: na mostovima, stanicama, oko Parlamenta i drugih
institucija.57 Dok se general Kiralj povukao na Sabadag brdo, odakle e se sa
grupom studenata zaputiti ka Austriji, do koje e eventualno i doi, generali iz
Ministarstva odbrane su naredili da se otpor ne prua. Uprkos naredbi, do razmjene
vatre izmeu sovjetske i maarske armije je na nekoliko mjesta ipak dolo. 58 Najtee
borbe su se vodile za Kilian kasarnu i industrijske etvrti. Vojnicima nije trebao
Maleter da bi se odluili oduprijeti. Pod tekom artiljerijskom vatrom Kilian kasarna
je pala 8. novembra, uruena i pregaena tenkovskim gusjenicama.59 Po
svjedoenjima je oigledno da su ''crvena predgraa Budimpete'' meu svojim
fabrikim postrojenjima pruala najvei otpor.60 epel, Ujpet, Kobanja,
Petsenterebet i orokar, odlukama radnikih savjeta, drali su se sve do 11.
novembra, kada je braniocima nestalo municije i sigurnog sklonita.61 Kada su borbe
okonane, Budimpeta je bila teko oteena, sa znatnim brojem do temelja sruenih
zgrada.
***
Tokom tih borbi Na, Loonci, Luka, Janoi, Donat i njih jo sedmorica, uz
Juliju Rajk, etrnaest supruga i esnaestoro djece, nalazili su se u prividnoj
bezbjednosti jugoslovenske ambasade jo od zore 4. novembra. Toga dana sovjetski
ambasador u Beogradu Firubin poslao je dopis Ministarstvu spoljnih poslova.
Izvjetavao je o svom razgovoru sa Kardeljom, koji mu je rekao da oni, Jugosloveni,
jo ne znaju da li je Na izdao ikakvo saoptenje, ali ako jeste, da e ga nagovoriti da
ga povue uz objanjenje da ga je objavio pod prijetnjom ''reakcije'', te da prizna
novu, Kadarovu vladu.62 Oigledno je to da je Na raunao na prelazak u
Jugoslaviju, jer je te veeri Soldatiu stigla depea kojom se savjetuje da Na d
izjavu podrke Kadaru, jer takva izjava ''u Jugoslaviji nee biti ni korisna ni
moguna''. Ambasador je trebalo da kae Nau da e Jugosloveni nastojati to prije
da ih prebace, ali da se situacija zakomplikovala, izgleda neoekivano, brzim
dolaskom sovjetskih trupa. Meutim, Na je odbio da prizna Kadara. Izgleda da je
sastavio saoptenje potpuno drugaije prirode, pa je Rankovi sljedeeg jutra po
56

UNRSC, par. 20910. J. Gyrkei, M. Horvth (ed.), Soviet Military Intervention in Hungary 1956,
str. 113.
57
UNRSC, par. 1968.
58
J. Gyrkei, M. Horvth (ed.), Soviet Military Intervention in Hungary 1956, str. 10914.
59
E. Griffiths, ''Inside Hungary Witness to Red Revenge'', Newsweek, XLVIII, November 19th 1956,
str. 523.
60
M. J. Lasky (ed.), The Hungarian Revolution, str. 228 (Michel Gordey, France-Soir, 13. XI 1956)
61
UNRSC, par. 199203. J. Gyrkei, M. Horvth (ed.), Soviet Military Intervention in Hungary
1956, str. 111.
62
CWIHPB, X, str. 1434.

Soldatiu poruio Nau da bi ono kako se kae u depei samo donijelo vie
tete.63
Kadar i Moskva su vodili ustru propagandu. Sovjeti su se trudili da ''otkriju''
ulogu zapada u Maarskoj i da ''raskrinkaju'' ameriku ulogu u Egiptu, mada ni jedna
ni druga nisu postojale. Istina, nova vlada je osudila Rakoija, Gerea i njihov reim.
Ova injenica je dovela do sukoba u Kremlju, kada je Molotov traio da Maari
povuku osude, da ne bi ''otili'' kao Jugoslavija.64 Ona je, ipak, bila ta koja je u aferi
sa ambasadom izvlaila deblji kraj. Nee dugo vremena proi prije nego to
optui Jugoslovene da uvaju ''kolovoe reakcije''. Sve dok Na bude boravio u
ambasadi, Beograd i Moskva e razmjenjivati javne optube, a tajno e se jedni
drugima aliti na ''drugu stranu'', koja toboe nema razumijevanja uprkos ispunjenom
dogovoru. Situacija je postala traginom 5. novembra kada je, usljed mitraljeske
vatre koja je otvorena na zgradu ambasade, poginuo jedan lan jugoslovenskog kora.
(Ne postoje dokazi da je to uinjeno namjerno)
Centralni komitet SKJ poslao je 8. novembra tajno pismo KPSS-u, koje
otkriva ne samo ton rasprave, nego i jugoslovensku ulogu, tanije detalje dogovora
sa Briona. Kao prvo, poalili su se na to da Moskva naruava presti Beograda.
Drugo, sloili su se sa saoptenjem nove vlade, u kojoj bi voljeli vidjeti i nepravedno
optuene komuniste, moda i samog Naa. Na kraju su ponovili priu o Santou, koji
je kontaktirao ambasadu iz straha od ''reakcionarnih bandi'', i krivicu su bacili na
brzinu dogaaja, koja je, prije obavljanja razgovora, Naa, drugove i njihove
porodice dovela na prag ambasade, te na svoje neznanje o tome ta je Na prije svog
dolaska rekao na radiju.65 Iz ovog pisma se vidi da su Jugosloveni na sebe preuzeli
zadatak da nagovore Naa da d ostavku u korist Kadara, ime bi nova maarska
vlada navodno dobila na legitimnosti.
Od dogovora vie nije bilo nita. Na je odbio da potpie takav dokument,
Jugosloveni su odbili prijedlog da ih Sovjeti sklone u Rumuniju, a Sovjeti da ih
Jugosloveni prime uz pismene garancije za politiku anonimnost. Da skratimo priu
o govorima,66 pregovorima, proklamacijama i optubama. Kadar je 21. novembra
Dobrivoju Vidiu, poslanom iz Beograda da sredi situaciju, dao pismenu garanciju da
se Na i drugovi mogu slobodno zaputiti svojim kuama, jer vlada ''ne eli
primijeniti kaznu zbog njihovih prolih djela''.67 Sutradan se Naova ordija popela na
63

I. Ivanji, Maarska revolucija 1956, str. 1857.

CWIHPB, VIIIIX, str. 376. Zapisnik doslovno kae: ''Hruov: Ne razumijem druga Molotova.
Uvijek mu na pamet padaju najtetnije ideje. Molotov: Trebalo bi da uti i da bude manje nadmen.
''Hruov se Molotova, epilova i Kaganovia otarasio sljedee godine u nenasilnoj istki
''antipartijske grupe''.
65
CWIHPB, X, str. 1457. Podsjeam na to da je Miunovi, Moskovske godine 1956/1958, str. 167,
sudei po svemu tano tvrdio kako im Hruov i Maljenkov nisu rekli kada e intervencija nastupiti.
66
Vrijedi spomenuti Titov govor u Puli od 11. novembra, objavljen u Borbi (Beograd, 16. XI 1956), u
kome je Tito opravdao drugu intervenciju, ali je krivicu za itavu tragediju bacio na bivi staljinistiki
reim.
67
Citirano u I. Ivanji, Maarska revolucija 1956, str. 202.
64

autobus koji ih je u pratnji dvojice jugoslovenskih diplomata trebao odvesti kuama.

Ali sovjetski vojnici su, po planu KGB-a, zaustavili autobus, izbacili Jugoslovene, a
putnike odvezli u nepoznatom pravcu. Na i ostali su odmah zatim prebaeni u
internaciju u Rumuniju.68 Posljedice ovog ina su bile viestruke: Na i drugovi e se
nai na optuenikoj klupi, sovjetsko-jugoslovenski odnosi na ledu, a Kadarov
kredibilitet u blatu.
Vladan Vukli
Soviet Intervention in Hungary, International Context
and the Role of the Yugoslavs
Summary
Neither the Americans nor Soviets were willing to risk a nuclear war,
especially not over Hungary. Eisenhower and Dulles made it clear to the Soviets that
they will not intervene, regardless of the fact that the Soviets themselves were not
always decisive and clear on what to do. Their decision to invade the second time,
made on October 31, was primarily encouraged by the Anglo-French and Israeli
attack on Egypt.
Soviets decided to consult their Eastern Europe allies and to seek support
from Tito. Based on Soviet-Yugoslav correspondence and Yugoslav diplomatic
documentation, it is now clear that Khrushchev and Malenkov made a deal with Tito
at the Brionian Islands, where four Yugoslav leaders gave their support to the Soviet
invasion, but in turn they stressed that the new Hungarian government, which, in
their opinion, should be led by Kadar, must condemn the former Stalinist RakosiGero leadership for all misgivings. Yugoslavs, on their behalf, would try to persuade
Nagy to step down in favor of Kadar. But the Soviet intervention came far too soon.
Yugoslavs had no time to talk to Nagy, who, at the dawn of November 4, rushed to
seek asylum in the Yugoslav embassy.

68

CWIHPB, X, str. 143 (Leonid Gibianskii, ''Soviet-Yugoslav Relations and the Hungarian... '')