X

ARBA YAYINLARI :73

Tarih/An Dizisi

:28

BOZKURT
Birinci Bask: stanbul, Austos, 1996
Altnc Bask: stanbul, Mays 1998

KEMAL ATATRK'N
YAAMI
H.C. ARMSTRONG

Ayyldz Matbaaclk Ltd. ti. (0212) 482 15 06

Emil Lengyel'in Sunuu ile

ev. Gl AALI GVEN

ISBN 975-391-034-7

ARBA Aratrma Basm Yay. Tic. Mhrdar Cad. Akmar

Pasaj No: 70/29 B Kadky-stanbul Tel: (0216) 349 23 28

TURKEY adl kitabn yazar olan Emil Lengyel, en yenisi

THE CHANGING MIDDLE EAST (Deien Ortadou) olmak
zere Ortadou hakknda pek ok yapta imzasn atmtr. Uzun
yllar "The New York Times" gazetesinde muhabirlik yapmtr.
u anda (1961) Fairlaigh Dickinson niversitesi Tarih
krssnde retim yesidir.

Burada kiisel bilgilerini hizmetime sunmaktan kanmayan, ancak, isimlerini veremeyeceim

kadar ok saydaki dostlarma ve tandklarma olduu kadar;
The Times
The Royal Institute of International Affairs
(Kraliyet Uluslararas likiler Enstits)
The Oriental School of Languages (Dou
Dilleri Okulu)
The Royal Central Asian Society (Kraliyet Orta Asya Cemiyeti)'ne
verdikleri ok saydaki malzeme ve
gsterdikleri sonsuz iyi niyetten tr
teekkr borluyum.
H. C. A.

Bu kitabn evirisi 3. Binyl'n afanda, Bilgiye Erime

Hakk ve zgrlne adanmtr.
YAZARIN NOTU
Bana BOZKURT'ta yer alan diyaloglarn gerek mi, yoksa
hayal rn m olduu sorusu defalarca soruldu.

Sarn bir kurda benziyordu.

Ve mavi gzleri akmak akmakt.

BOZKURT'taki tm alntlar ve diyaloglarn -kantlarn ok

kesin olmad ve fazla nem tamayan iki istisna dnda- her biri ya Mustafa Kemal'in kendi ifadesinden ya da doruluk ve
deerlerinin titizlikle snanp dikkatle tartld belgesel ya da
szel kaynaklardan elde edilmitir.

eildi, durdu.

Doaldr ki, tm evirilerde olduu gibi, szcklerin seiminde bir para serbestiye bavurulmas olaan saylmaldr.

ve karanlkta akan bir yldz gibi kayarak *

Yrd uurumun bana kadar,

Braksalar
ince, uzun bacaklarnn stnde yaylanarak
Kocatepe'den Afyon Ovas'na atlayacakt.
*

VI
Nazm Hikmet
Kurtulu Sava Destan'ndan.
EVRENN NSZ
Bozkurt, daha Mustafa Kemal'in salnda yaynlanan ilk
Atatrk biyografisidir. 1932'de yaynlandnda btn dnyada
olduu gibi Trkiye'de de byk yanklar uyandrm, smet
nn bakanlndaki bakanlar kurulu kararyla yurda girii
yasaklanmt. Menderes hkmeti dneminde Atatrk Aleyhine
lenen Sular Hakknda Kanun'un karlmasndan sonra (1951)
Vll

bu yasak adeta katmerlendi. Bu yzden olsa gerek, aradan geen

bunca zamana karn Trkeye evrilmesi mmkn olmad.
Btn bunlar kitabn ilgi oda olmasn nleyemedi;
ngilizce bilip de bir ekilde Bozkurt'a ulamay baaranlar kitab
okudular. Aralarndan bazlar Atatrk aleyhinde kulaktan kulaa
yaygnlatrmaya altklar propagandalarna onu basamak
yaptlar. Bylece geen yllar iinde kitabn evresindeki sr
halesi geniledi, geniledi ve bugnk boyutlarna vard.
eviri faaliyetini bir sanat olmaktan te, bir misyon olarak
deerlendirdiimden, Trkiye'nin hl ilgi oda olmay
srdren lmsz lideri hakkndaki bir biyografinin, toplumun
yalnzca ayrcalkl kesimine zg bir oyuncak gibi kalmasnn
hakszlk olaca inancndaydm. Kimi zaman son derece
tarafgir, znel deerlendirmeleri barndrsa da, Bozkurt'un
evresindeki gizem emberinin krlmasnn Mustafa Kemal
imgesine hibir ekilde zarar vermeyecei gibi, yazarn da teslim
ettii yeteneklerini bir kez daha sergileyeceine inanyordum.
Bu kitab yaynlamak konusunda bizi tevik eden bir baka
etken, Kl Ali'nin anlarnda Mustafa Kemal'in de bu kitabn
yaynlanmasnda bir saknca grmediine ilikin u paragraf
oldu:
"Armstrong ismindeki mehur bir Trk dmannn yazd
kitapta, Atatrk'n aleyhinde baz ksmlar vard ve bunun iin de
hkmet tarafndan memlekete sokulmas menedilmiti.
Atatrk merak etti. Kitab getirtti. Bir gece sofrada ge vakte
kadar tercme ettirerek okuttu, dinledi.
Armstrong, Atatrk'n herkese malm olan ikisinden
bahsediyor ve bunlara garazkrne mtalalarn da ilave
ediyordu. Fakat bunlar sayp dkerken de, memleketin herhangi
bir felketi veyahut memleketini ve milletini alkadar edecek

VIII

herhangi mhim bir hadise zuhur etti mi, onun ikisini de,
elencesini de bir tarafa brakp penesini hadiselerin zerine
atarak arslan gibi kkrediini de belirtip yazmay ihmal
etmiyordu. Atatrk kitab sonuna kadar dinledikten sonra;
'Bunun ithalini menetmekle hkmet hataya dm.
Adamcaz yaptmz sefahati eksik yazm, bu eksiklerini ben
ikmal edeyim de kitaba msaade edilsin ve memlekette okunsun!'
diye latife etmilerdi." (2)
Yalnzca bu szler bile Bozkurt'un evirisini hakl klmaya
yeter. Dahas, Mustafa Kemal'in szn tutup, kitaba ilikin kimi
dzeltmeleri yapt ve bunlarn Necmeddin Sadak'n
kaleminden Akam gazetesinde yaynland (3) gznne
alndnda, bu "ltife"nin adeta "vasiyet" e dnt
sylenebilir. -Elinizdeki kitabn sonunda bu dzeltmeleri
bulacaksnz- (4)
Son yllarda toplumsal dnm eksenin laiklik/eriatlk
atmasnda odaklanmas, Milli Mcadele gnlerinin ve
Atatrk'n yeni bir gzle deerlendirilmesi modasn da balatt.
znde olumlu bir gelimeydi bu. Ancak, sz konusu atmann
aktrlerinden kimi evreler, 12 Eyll dneminde doruuna
ulam ii bo "Atatrklk" kampanyas sonucu oluan
toplumsal bezginliin besledii unutkanlktan yararlanmaya
giritiler.
te, kitab yaynlama kararmzdaki bir baka etken de,
Mustafa Kemal Atatrk'n, szleri zdeyileip kitaplara yazlan,
heykelleri okul bahelerini, fotoraflar resmi dairelerin
duvarlarn ssleyen siyasal bir kiilik olmaktan te, etten
kemikten yaplm, zaaflar ve hatalar da olan bir insan olduunu
anmsatmak. Dokunakl atlarla ocuk beyinlerine kaznmaya
allan sahte Atatrk sevgisinin yerini, inanlmaz azmi ve
tartlmaz cesaretiyle lkesini iine dt felketten

IX

kurtarmay baarm, gnahlar ve sevaplaryla canl, gerek bir

Mustafa Kemal Atatrk'e duyulan aklc bir sevginin almas,
ancak bu ekilde mmkn olabilir. Bozkurt'un bu noktada ilevsel
olaca, yani lmnden bu yana ii boaltlan Atatrk imajnn
ete kemie brnmesini salayarak, Trkiye'nin nemli
dinamiklerinden birini oluturan Kemalizm'i tazeleyecei
inancndaym.
Tam da bu nedenlerden dolay aslnda Bozkurt'un eksiksiz
yaynlanmasndan yana olmakla birlikte, yazarn Atatrk'n ok
zel yaamna ilikin, kantlanmas olanaksz kimi iddialarna yer
verilmesinin, kitab evirmekteki amacma ters decei kansna
vardmdan, yaynevinin bunlarn karlmas ynndeki
kararn onayladm. Nitekim, Bozkurt'un yaynland gnlerde
Sunday Times, "Mr. Armstrong sanki elinde portatif bir mikrofon
olduu halde, Mustafa Kemal Paa'y otel odalarnda takip etmi,
hususi mklemelerini bile dinlemitir. Bu kitap mverrihler iin
mehaz diye kullanlamaz" diye eletiriyordu. (5) Eksiklii pek bir
boluk yaratmasa da, karlarak yerleri bo braklan kelimeler toplam bir paragraf bulmamakla birlikte- iin okuyucudan
anlay bekliyorum.

1 - Kitabn imdiye kadar yalnzca te birinin, kimi blmleri

de
atlanarak yaplan bir evirisi yaynlanm durumdadr. Bkz. Bozkurt,
ev. Peyami Safa. stanbul, 1955.
2 - Kl Ali, Atatrk'n Hususiyetleri. stanbul, 1955.
3-Akam, 7 Aralk 1932.
4 - Armstrong'dan Bozkurt, Mustafa Kemal ve iftiralara Cevap,
der. Sadi Borak. stanbul, 1955.
5 -a.g.e., s. 15.

GR
sa'dan sonra on nc yzylda Byk Kuraklk meydana geldi. in Seddi'nden Orta Asya'ya kadar btn topraklar susuzluktan
atlamayp kavruldu ve bu topraklarda yaayan kabileler srleri iin
yeni topraklar aramak zere yollara dtler. Bunlarn arasnda, sancaklarnn zerinde bir Bozkurt ba olan, Sleyman ah nderliindeki Osmanl Trkleri de vard.
Geni Mool suratlarndaki ekik gzleri ve hayvanca gleriyle, bu Osmanl Trkleri zalim ve ilkeldiler. En azndan vahi Orta Asya
topraklarnn usuz bucaksz steplerinde avlanan bozkurtlar kadar
acmasz ve gaddardlar. Gene de, gebe yaamlarnn sunduu
tehlikeler ve risklere kar, nderlerine kaytsz artsz boyun eecek
kadar disiplinliydiler.
Yzyllar boyu Gobi l'ne dein tm Sungaria (Cungarya,
Zhungaerpendi: Bugnk Sincan zerk Blgesi) ovalarnda karakl
adrlarn kurdular. Su ve otlaklarn ktlnn dayatmasyle, Sleyman ah halkn batya g ettirdi. G halindeki Tatar kabilelerinin
kuzeyden bastrmas sonucu gneye yneldi ve Ermenistan zerinden Kk Asya'ya gelerek ada Tarih'in kapsamna girdi.
Sleyman ld ve yerine Erturul hkmdar oldu ve onun ardndan Emir Osman ve Sultan Orhan geldi ve bundan sonra babadan
oula on sultan kua birbirini izledi. Hemen hepsi gaddar ve kindar,
ou da adaletsiz ve vahi olan bu sultanlar hkmdardlar; halkn
nderleri ve serdarlarydlar.
nlerinde can ekimekte olan imparatorluklar buldular: Yozlam Seluklu mparatorluu, Badad ve Halifelerin ypranm
Arap mparatorluu ile khnemi Bizans. Bu imparatorluklar paramXI

para edip fethettiler.

Sleyman ah'n lmnden sonraki yzyl iinde, onun
onuncu halefi olan Kanuni Sultan Sleyman, Adriyatik kylarndaki
Arnavutluk'tan ran mparatorluu snrlarna ve Msr'dan Kafkasya'ya dek uzanan koskoca bir imparatorluu adalet ve dirayetle
ynetmeye balamt bile. Macaristan ve Krm O'na bal prensliklerdi. Avrupa hkmdarlar getirdikleri deerli armaanlarla huzuruna karak, aralarndaki anlamazlklar konusunda Onun hakemliine bavuruyorlard. Ordular Dou'ya giden yol zerinde yerlemiti. Filosu tm Akdeniz'e egemendi. Kuzey Afrika
hkmranln tanmt. stanbul Onundu. Btn bunlardan sonra
dnya egemenliini elde etmek iin urat. 15 80'de Viyana kaplarna dayand ve Hristiyan alemini kskvrak yakalamaya alt.
Baaramad ve lmnden sonra yozlama balad. Halefi Ayya
(ikinci) Selim'di. Selim'in bir Ermeni uan pii olduu ve saltanat
kannn onunla deitii sylenir. Bir istisna dnda, ondan sonra gelen yirmi yedi padiahn her biri bir ncekinden daha da dejenere
idi. Ynetimi saray haremi, i olanlar ve hadm aalar ele geirdi.
yi bir nderden yoksun kalan Trkler, tm insanlkla ayn sraya girdi. Yaplarndaki elik doku yok olmutu. Enerjilerinden ve canllklarndan eser kalmamt. Soy ve ahlak asndan rmlerdi.
Egemenlikleri altndaki baml halklar, onlara bakaldrdlar. Yunanistan, Srbistan ve Bulgaristan birbiri ardna bamszlklarn ilan
etti.
Muhteem Sleyman'n grkemli saltanatndan sonraki
yzyl iinde Osmanl mparatorluu mflis, meflu ve rm bir
hale gelmiti.
Bu imparatorluun artk datlmas gerektiine kani olan Hristiyan gler, onu bask altna alp, cesaret edebildikleri paralarna el
koymaya baladlar. Krm' ve Kafkasya'y ele geiren Rusya,
stanbul ve Akdeniz'e alan yolu olan Boazlar zerinde hak iddia etmeye balad. Fransa, Suriye ve Tunus'a el att. ngiltere, Msr ve
Kbrs' igal etti. Yeni ve genilemekte olan Almanya, dier rakiplerini saf d eder etmez lkeyi kendi bana ele geirme midiyle, tm
Avrupa'ya kar Sultan'n , yani II. Abdlhamitin yannda saf tuttu.
Bu uluslarn hepsi Osmanl'dan zel haklar ve ekonomik ayrcalklar

XII

talep etmekteydi.
Birer akbaba kadar agzl olan Hristiyan Gler, byk bir
itahla imparatorluun sonunu gzlemekteydiler. Birbirlerinden ekinerek de olsa, tohumlarn ektikleri akla ziyan Dnya Sava felaketi
ncesinde, her birinin haset dolu gzleri, dierlerinin zerindeydi.
Bu glerden hibiri lkeyi igale cesaret edemedi. Kzl Sultan
Abdlhamit Boazii'ndeki sarayndan kurnazca bir ulusu dierine
kar kullanrken, can ekimekte olan Osmanl mparatorluu da
yaamn bylece srdrmekteydi.
1877 'de btn bunlara bir son vermek kararna varan Rusya, sava ilan etti ve stanbul'un onbe kilometre yaknna dek ilerledi.
Disraeli'nin bakanlndaki Berlin Kongresi'nde tm Avrupa,
Rusya'dan geri ekilmesini talep etti: Osmanl mparatorluunun
toprak btnl korunmalyd.
Drt yl sonra Ege Denizi'nin kuzeyindeki Selanik kentinde bir
Trk olan Ali Rza ve kars Zbeyde'nin Mustafa adn koyduklar
oullan dnyaya geldi.

XIII

NSZ
Emil LENGYEL
Gnein doduu topraklardaki Basra'dan Uzak Bat'da,
Marib'deki (Cezayir) Biskra'ya dek tm topraklar byk bir durgunluun penesinde ylece uzanyordu. Bugn bu alan Ortadou
olarak adlandrlyor; fakat bir zamanlar ad Osmanl mparatorluu
idi. Halk ok eitli rklardan -Araplar, Rumlar, Ermeniler, Kartlar
ve Yahudiler- geliyor idiyse de, imparatorluun egemen snfn
Trkler oluturuyordu. Atalar yzlerce yl nce bir nc grubun kar
durulmaz enerjisiyle batya doru nlerine kan her eyi silip
sprerek, Orta Asya'nn derinliklerinden kp gelmilerdi.
Bunlar dnyann en byk su yolu olan Boazlar'n kysna
yerletiler ve buray, dnyay ynetmeye alacaklar
imparatorluklarnn bakenti yaptlar.
Osmanl Trkleri, Avrupa ktasnn byk su yolu olan Tuna boyunca batya doru coup taarak saldrdklarnda, bir afet karsnda
batan aa dehete kaplm bir dnya ile karlatlar. Buradan
nemli bir stratejik nokta olan Viyana'ya ulatlar. Bu kent, Akdeniz'le Baltk Denizi'ni birletiren kuzey-gney eksenindeki Amber
Yolunu dou-bat ekseninde kesen yol zerindeydi. Her gittikleri
yerde "Trk" ad nefretle anlyordu. Artk Bat, dizlerinin zerine
km, "Merhametli Tanrm bizi Osmanl'nn gazabndan koru!"
diye yalvarmaya balamt.
Osmanl mparatorluunun hkmdar, Allah'n yeryzndeki
glgesi olan Padiah idi. O ayn zamanda Sultan idi. Son olarak, Peygamber Muhammed'in halefi ve devlet dini olan slam'n reisi olarak
XV

Halife unvann tayordu. Bylelikle hem dnyevi hem de ilahi

gleri
kiiliinde
birletirmi
durumdayd.
Osmanl
mparatorluunun eksenini halk, ulusu deil, Padiah ile saltanat
ailesi oluturuyordu. Ne ki, milliyetilik ann afanda Osmanl
mparatorluu a d kaldndan, hanedanlar verimsiz iekler
retmeye baladlar. mparatorluk halk kendisini kadercilie
kaptrd ve tm sefaletinin nedenini kadere ykledi. Lakayd kitleler
vahim koulun penesinde kvranyordu: Hastalk, cehalet ve
yoksulluk. Devlet yozlap rdke, bata kuzeydeki dev lke
(Rusya) olmak zere, tm komular lkeyi trmalamaya baladlar.
Rusya'y scak denizlere ve ihtiama ulatracak tek stratejik deniz
yolu olan Marmara ve anakkale boazlan Trkler'in elindeydi.
Bylece Osmanl ve arlk imparatorluklar arasndaki ekimeler,
hemen her kuakta bir sava kacak ekilde kronik bir hal ald. Bu
savalar Trk' ypratp dnyann "hasta adam"na dntrecekti.
Bylesine a gzl varislerle evrili iken, bu adamn cenazesi neden kaldrlmad? nk bu miraslar, kskanlktan birbirlerini yiyorlar ve bir dierinin hasta devden koparaca parann kendisininkinden byk olacandan kayg duyuyorlard. Bylelikle birbirlerini
dengede tutuyorlar ve Osmanl mparatorluu da hayatta kalabiliyordu.
Ardndan yirminci yzyln banda, sonraki kuaklarn "Birinci" olarak adlandracaklar Dnya Sava patlak verdi. Trkler bu kez
kendilerini kurtaracak frsat yakaladklarn dndler. Ve kaderlerini olaanst bir askeri beceriye sahip olan din, mert ve saldrgan
ulusun -Alman Reich'nn- kaderiyle birletirdiler. Artk Trkler nefret ettikleri Ruslar'dan baka ngilizler ve Franszlarla da sava halindeydi. Askeri yetkinliklerine karn Almanlar-sava kaybettiler ve
Osmanl mparatorluu da onlarla birlikte batt.
Son saat almt ve hasta adam lyordu. Paris'in banliylerinden birinde -Sevres'de- Osmanl mparatorluu paralara blnd.
En semiz lokmalar ngiliz ve Franszlarca paylald. Dier deerli
paralar talyanlar ve Yunanllar'a datld. Gcn yitiren
Trkler'in elinden sklp alnan anl stanbul ve dnyann en
byk su yolu olan Boazlar, uluslararas bir statye sokuldu. Eski
Osmanl mparatorluu'nun Araplarca meskun olan ksmlar Byk
Devletler'in vesayeti altna alnd. Ermenistan ve Krdistan gibi Trk
XVI

olmayan halklarn yaad blgelere bamszlklar verildi.

Sevres Antlamasyla Trkler yalnzca Boazlardan deil, ayn
zamanda Akdeniz ve Ege'den de karlmlard. Trklere yalnzca
Anadolu'nun kn ayazndan ve yazn scandan kavrulan sarp
dalk arazisinin kk bir blm braklmt. Bacaklar ve kollarndan yoksun olarak bu paralanm lke, ne kadar yaayabilecekti?
Artk bir lke olmaktan kma yolundayd.
Bu sarsc olaylar karsnda Trkler'in tepkisi ne oldu?Kendi
Mslman inanlarnn tanrs olan Allah'n gznde insan neydi?
nsan bir toz zerresinden baka bir ey deildi. Yaam fani bir andan
ibaretti; oysa mezar byk sonsuzluun eii anlamna geliyordu. O
halde brakn Allah'n dedii olsun!
Ne var ki, "Bozkurt"un gr bu deildi. Ona Mustafa adn vermilerdi: Allah'n setii (savfet'ten:stfa edilmi, seilmi- ev.).
Selanik'teki Askeri Okul'da renciyken, matematik retmeni onu
kendisi kadar parlak olmayan Mustafalar'dan ayrmak iin Kemal
Yetkinlik adn vermiti.
Trkler iin tehlikelerle dolu yllar akp geti ve byk savalarn
a balad. Mustafa Kemal adamlar arasnda byk bir lider olarak
tannm bir asker oldu. 1919'dan itibaren balayan Trkler'in karanlk
yllarnda olanaksz olan, batmakta olan bir lkeyi kurtarma hedefini
gerekletirmeye giriti. Eski Osmanl mparatorluu'nun dier milliyetlerinden deil, Trkler'den oluan bir ulustan baka bir ey istemiyordu. Bylece devrim a balad: Devrim ve hepsinden nemlisi, dirili a.
Hastalk, cehalet ve yoksulluk topraklarnn, salk, bilgi ve bollukla dolup taan Batl uluslara kar stn gelmesi mmkn myd?
Evet, bu mmknd. Mustafa Kemal kazand ve mucize gerekleti.
Minnettar yurttalar ona Gazi sfatn verdiler. Bundan sonra
Bat'nn doruluu snanm yntemlerini izlemek ynyle, yeni
cumhuriyetin temellerini kurarken, kendini Osmanl mparatorluu'ndan miras kalan sprntleri temizleme amacna hasretti. Artk
yurttalar onu Byk nder olarak adlandryordu.
Soyad kullanmay benimsemek, Batllama srecinin bir parasyd ve halk ondan Atatrk unvann kabul etmesini diledi. Henz
altmna bile gelmeden, bu dnyadan ayrld ve bedeni toprak altna

xvII

defnedildi; ancak,. O lmemiti. Halk o Ebedi ef yaparak, O'na

lmszlk nitelii tevcih etti.
O'nun yardmyla uyuuk Trkler miskinliklerinden silkinip,
aln yazlar olan bu adamn misyonunu gerekletirmesinde, ona
yardmc oldular. Tanrnn seimi (Mustafa), Yetkin kii (Kemal),
Gazi, Byk nder, Atatrk, Ebedi eflerinin yolunu izlediler. Mustafa Kemal bu yar mucizeyi nasl gerekletirebilmiti?
Atatrk tarafndan gerekletirilen bu byk dnm ortaya
koyabilmek iin izlenecek en doru yol, Osmanl mparatorluu ile
onun yaratt Trkiye Cumhuriyeti'nin dsturlarn karlatrmak
olacaktr. Osmanl mparatorluu'nda halk, "kader" derdi. Kemal'in
cumhuriyetindeyse, kaderciliin bu ii gemi dsturlar pek az iitilmekteydi. Nasl olduklarn sorduunuzda halk, "alyoruz" diye
cevap vermekteydi.
Badad Halifesi Harun Reid zamanndan bu yana Yakn
Dou'da Atatrk kadar gz kamatrc kariyere sahip bir baka lider
kmad. Yaptklar zaten yeterince muazzam iken, bir de efsaneler
araclyla iyiden iyiye putlatrld. Yalnzca bir spermen olmakla
kalmad, mitolojik bir kiilik de kazand. Gerek yaamda bir ok insani hatalar olan biriyken, efsanelerde zaaflarla kirletilemeyen bir insan haline dntrld.
smi ylesine parlyordu ki, evresi Ortadou'nun her yerinden
gelip O'na, lkelerindeki reform hareketlerini ynetmesi ricasnda
bulunan kiilerle sarlmt; fakat btn bunlara kar O'nun deimez
cevab "Ben bir Trk'm, benim lkem de Trkiye'dir" oluyordu.
Yalnz Ortadou'da deil, Sahra'nn kuzeyinde ve gneyinde olmak zere Afrika'nn yeni lkelerinde de Atatrkn taklitileri
kmaktadr. lk havarisi olan ran kral ehinah Rza Han Pehlevi,
uyruklarna gzlerini Bat'ya evirmelerini buyurduunda, O henz
hayattayd. ehinah yorgun ran topraklarnn yeni sanayiler, ada
konutlarla donatlmasn, halknn Batl giysiler giymesini emretmiti. Ancak, ehinah Atatrk'n gl kiiliinden yoksundu ve
balatt geni reform hareketi tkezledi.
ran'n dou komusu olan Afganistan da, Atatrk'den esinlendi. ada dncelere sahip bir kral olan Amanullah da, Afganllar'in babas olmaya hak kazanmak iin halkn batllatrma
XVIII

ynnde abalara giriti. Ancak, ne o liderlik konusunda yeterliydi,

ne de halk onu izleyecek beceriye sahipti. Bylece onun kaderi de
srgn edilmek oldu.
Arap dnyasnn yeni lkeleri de -Msr, Suriye, Lbnan, rdn
ve dierleri- batl ufuklar taramak zere gzlerini drt amlard.
Yeni nderlerinin brakt gsterili izler, bu lkelerin emalarnda
birbirine kart. Halklar, "Acaba bizim Atatrkmz bu mu" diye
sordular her defasnda. zellikle Ortadou'nun gbeindeki Suriye'de potansiyel Atatrkler'in yaratt idiham korkuntu. Yzyln
ortasnda ok sayda "lkenin kaderi olan adam" ortaya kmt:
Hsn ez-Zeyn, Edib iekli ve dierleri. Ancak, hepsi de baarszla mahkum oldu.
Bundan sonra Nil topraklarnda Cemal Abdl Nasr dodu. Milyonlar onu "Msr'n Atatrk'" olarak selamlad ve b da, geni bir reform hareketi balatt. Suriye ve Msr' birletirerek Birleik Arap
Cumhuriyeti'ni yaratt. Birok Arap bu olay gelecekteki daha byk
gelimelerin balangc olarak' kabul etti. Nasr da Araplar'n "Ebedi
efi olacak m? Bu sorunun cevabn tarih verecek .(1)
Bugn bile Afrika'nn uzun kuzey kys boyunca, uzak Bat
Mslmanlar'nn yaad topraklarda ayn soru iitilmekte: "Bu
adam bizim Atatrkmz m?" Akdeniz kysndaki yeni Mslman
lkelerden birinin, Tunus'un batl zihniyetli cumhurbakan Habib
Burgiba da Kemalist bir program hazrlamakla meguldr. Onun kurduu ve tam ad Nev Dstur olan Anayasa Partisi, Bat ideolojisinin
kokusunu tamaktadr. Daha da batda, Akdeniz ve Atlas Okyanusu
sularnn birbirine kart noktada yer alan ve bamszlna yeni
kavumu lkelerden biri olan Fas'ta u sralarda Mustafa Kemal'in
reformist siyasalarnn uygulanaca bir giriim balatld. Byk Afrika lnn gneyinde, zellikle Senegal ve Mali'de de Kemal'in
milliyeti program ok yakndan gzlenmektedir.
Mustafa Kemal'in ad bir darbmesel olmutur. Bu ad, yalnz
Trke'ye deil Arap diline de iyice yerlemi durumdadr. Bu ismin
tn, Trkler'in Babas kapsamn da amtr. Kuzey Afrika'daki
l 1970'de len Cemal Abdl Nasr, Andre Malroux'un deyiiyle, "Msr'n
Bonaparte'" olarak kabul edildii gibi, tm dnyann gznde siyasal eylemiyle
arap alemini sarsm ve etkilemi byk bir politikacdr da(ev.).
XIX

tooraklan araclyla Ba Afrika uygarkklanyle kurduklar lkerde Franszlar, merhum Mustafa Kemal'in ismini szlklerinde
lmsz klmlardr. Ortadou'da "Herkl'n zorlu abasndan
bahsederken "C'est un travail d'Atatrk" deyiini kullanmaktadrlar.
Ancak bu ksa giriten sonradr ki, Mustafa Kemal'in yaptn
kendi tarihsel balam iinde incelemek, ve bunu dier alardaki ve
dnyann dier yerlerindeki byk reform hareketleriyle
karlatrmak mmkn olacaktr. amzn nl tarihisi Arnold
Toynbee u sralarda Rusya'nn Byk Petro'su ve Japonya'nn Mej
Restorasyonu ile Atatrk'n yapt arasnda bir karlatrma
almas yapmaya girimitir.
Rusya'nn reformist ar' da muazzam bir transformasyon hareketi balatarak halknn gzlerini batya evirmelerini salamaya
almt. Bununla birlikte, ne o ne de halefleri bu hareketi tamamlamay baaramadlar. Aslnda geni reform hareketlerinin uygulanmasnda Rusya'nn Trkiye'ye gre byk avantajlar vard. Nfusu,
bat uygarlnn yuvasnda, Avrupa'da younlamt. Trkiye ise
doudayd. Rusya, doal kaynaklar asndan zengin olduundan
byle bir denemeyi mali olarak karlayabilecek gce sahipti. Rus
kylsnn devrim ncesi uyuukluu da, Trkler'in yaygn kaderciliine gre daha az kklyd.
Ondokzuncu yzyln altml yllarnn Japonya'sndaki Mej
Re'storasyonu'na gelince; bu hareket duraan bir feodal sistemi dinamik,bir sanayi ekonomisine dntrmt. Ne ki, Trkiye ve Japonya arasndaki farkllklar da ok fazlayd. Byk restorasyon hareketi
baladnda, Japonya yklmaya yz tutmu bk lke deildi. Beri
yandan, Osmanl mparatorluu kn penesine dmt. Denizci bir ulus olan Japonlar, batk eilimlere tamamiyle aklard. te
yandan, Trkiye'nin dalk Anadolu arazisi Batl Dnya'mn iplikleriyle rlmemiti. Kemal'in Trkiye'sinin baars, Rusya ya da Japonya'nnkinden ok daha etkileyiciydi.

yucu, sonu ksmn bu kitabn 75. (LXXV) blmnde bulacaktr.

Trk Cumhurbakannn yaamnn bu son yllar, Trkiye'nin birleme an temsil etmektedir. Attrk fiziksel rahatszlklar ve baz
baka nedenlerle gz nnden gittike uzaklamaktayd; bununla birlikte, neredeyse sonuna dek hkmetin iplerini kendi elinde tutmay
srdrd. Bu kitabn son blmleri Attrk'n d politikas, ekonomisi ve zel yaamna ilikin gerekten aydnlatc bilgiler sunmaktadr.
Bedeni mezarn altna girmesine karn, Atatrk, lkenin reisi olmay srdrd. Kurulan yeni partiler ve benimsenen yeni ideolojiler,
yeni zmler hazrlamak gereini dourdu. Gene de programlan ne
olursa olsun, btn partiler Attrk'n mirasnn koruyucusu olduklarn ileri srdler.'
Kemal'in yerini tarih tayin etmitir. O, yalnz Trkler'in babas
deil, dnyann geri kalan ksmnn byk blm iin de temel reformlarn esin kaynadr. Gerekletirdikleri, baka baarlar
lmede kullanlan bir gsterge haline'gelmitir. Yeni Trkiye'nin
simgesidir, ama ayn zamanda Dou'nun kendi kendi yaratan Bat
zihniyetli insannn dinamizminin de simgesidir.

* * * *
H.C.Armstrong'un "Bozkurf'un yaamn aktaran yapt,
1932'de son bulur. Aslnda Atatrk, bir ,alt yl daha yaamtr. Oku-

XX

XXI

BRNC BLM
I
Ali Rza ve Zbeyde Osmanl Trk'nn yoksullua dm, gene de onurlu olan basmakalp yaamn srdryorlard.
Evleri Yahudilerle dolu kk bir ticaret kenti ve Balkanlar'in
d ticaretini salayan bir liman olan Selanik'e tepeden bakan Trk
mahallesinin orta kesiminde, eski kale duvarlarnn yannda yer alyordu.
Ali Rza hibir derin inanc ya da dikkat ekici yn olmayan silik bir adamd. Kk bir ocukken Srbistan snrndaki Arnavutluk
dalarndan gelmi, sonralar Selanik limanndaki Osmanl Dyun-u
Umumiye daresi'nde katip olarak bir i bulmutu. Trk hkmetinin
dier bin katibi gibi, o da iini coku duymakszn ve zel bir yetenei
olmadan, ylesine srdryordu. creti yetersizdi ve demeler sk
sk gecikiyor ya da yaplmyordu. Bu yzden yuva kurmak ve ailesinin geimini salamak iin bo zamannda ticaret yapmak zorunda
kalmt.
Yaadklar sokak, asmalarn bir at gibi zerine rtt, arnavut kaldrml bir ara sokakt. st kat sokaa doru kma yapm
olan ev, olduka eskiydi. Trk mahallesindeki tm evler, daima kapal duran kaplar ve dikkatle kafeslenmi pencereleriyle, kr. ve
sar gibi dururdu. Ne bir hareket, ne de bir yaam belirtisi olurdu. Kimi zaman birka ocuk arbal bir tavrla sokakta oynar, ya da birka erkek kahvenin nnde pinekleyip, kahve ve sigara iip laflayarak vakit geirirlerdi. Bunun d-nda, sokakta uyuuk bir sessizlik
hkm srerdi. Sk sk camie^giden bir hoca geer, ya da ekilsiz siyah
arafnn iinde evinden kan bir kadn kapy dikkatle kapar, yalnzca tek gzn akta brakan siyah peesiyle yzn rter ve gne

 altnda siyah bir hayalet gibi emeye doru szlrd.

Her ev, komularna kar demir parmaklklar ve srglerle korunmutu. Ahrdan biraz iyi durumdaki bu evlerde kadnlar, gz kamatrc saraylarda yaayan zengin paalarn, ve hadraaalarnca
korunan harem ve gzdelerin yaad gemi ve l bir aa ait, kapal ve kasvetli bir hayat sryorlard.
Zbeyde de, dierleri gibi kapal yayordu. Mustafa doduunda neredeyse otuzunda olmakla birlikte, ta yedi yandan beri arafa
girmiti. ok seyrek ve ancak yannda biri olursa dar kard. Ailesinden ve komu evlerde oturan birka kadndan baka kimseyle
grmezdi. Olduka eitimsizdi, ne okuyabilir, ne de yazabilirdi;
ayrca, evi dndaki dnyada olup biten en sradan olaylar konusunda
bile tmyle cahildi.
Bununla birlikte, ailesine hkmeden oydu. Tahrik olunduunda
gazaba dnebilen buyurganlyle mtehakkim tavrl bir kadnd.
Tam bir kylyd. Babas Arnavutluk'un gneyinden kk bir ifti, annesi de bir Makedonyal idi. Uzun boyu ve gl gvdesiyle,
mavi gzleri ve lepiska gibi san salanyle, grbz bir bedenin tm hayatiyetine sahipti. inden km olduu verimli topraklar gibi, basit
ve salam bk yaam anlay vard ve bir kylnn tm erdemlerine
sahipti. Derin dindarlnn yan sra vatanperver ve tutucuydu.
Yaamn basit gereklikleri karsnda keskin bk zekaya ve muhakemeye sahipti.
Btn Trk kadnlar gibi btn yaamn erkek ocuuna hasret
miti doarken len bir erkek ocuundan baka, ismi Makbule
olan bk kz ocuu daha vard. Mustafa'y snrszca martmasna
karn, o bundan pek az etkilendi. Ak mavi gzl, kum rengi sal,
zayf, kemikli yapda, sessiz ve vakur bk ocuktu. Annesinin okama
larn doal bk ey olarak karlar, szne kar gelk ve her trl ceza
ya iddetle kar durarak, ona olan .sevgisini pek ender gsterirdi. Da
ha ok kendi bana, ar bal oyunlar oynayan, baka ocuklarla pek
ender arkadalk eden, anormal denebilecek derecede kendine yeterli
:
olan bk ocuktu.
Ali Rza, Dyun-u Umumiye'deki memuriyetinden ayrlm ve
kereste ticaretine balamt.M^stafa'nm tccar olmasn istiyordu.
Zbeyde ise, onun bk din adaM olarak yetimesininden yanayd. Onu

ilk olarak, Arap harflerini renmesi ve Kur'an'dan pasajlar okuyabilmesi iin mahalle mektebine, ardndan da renci olarak iyi bk gelime gsterecei emsi Efendi Okulu'na gnderdiler.

Ali Rza anszn ld. Kereste iinden de zaten pek para kazana-.
mamamt. Aile be kurusuz vaziyetteydi. Zbeyde evini kapatp,
Selanik yaknlarndaki Lazasan adl kyde iftilik yapan erkek kardeinin yanna snd.
Burada Mustafa'ya ahrlar temizlemek, inekleri otlatmak, kar
galar kovalamak ve koyunlara gz kulak olmak gibi grevler veril
miti. Bu yaam sevmie benziyordu. Ak havada yaplan bu ar
iler ona yaram, glenmi, salk ve dayankllk kazandrmt.
Fakat bydke daha da ekingen, yalnz ve bamsz biri oluyor
du.
' .
ki yln sonunda, Mustafa onbk yana geldiinde, Zbeyde
kzkardelerinden bkini,olunun okul masraflarn karlamas konusunda ikna etti. Tarlalarda alt bu aylar boyunca yabanl ve dikbal olan olu zerindeki denetimini kaybetmi, ona szn gekemez olmutu; olunun bydnde sradan bk oban ya da iftlik
iisi olmasn da istemiyordu.
Bylece Mustafa Selanik'teki bk okula gnderildi. Artk byk
bk skntnn penesindeydi. Ak havada gekdii zgr gnlerinden sonra yeniden disiplinli yaama hapsedilmiti. retmenlerine
kar vahice davranyordu. Dier ocuklarla olan ilikilerindeyse
inat ve kendini beenmiesine davrandndan, sevilmiyordu. Onlarn oyunlarna katlmay reddediyor, kendisine karmaya kalkanlarla da srekli dvyordu.
Gnn bkinde byk bk kavgaya kart. retmenlerinden bki,
onu srkleyerek kavgadan ayrrken tekmeler sayurararak kurtulmaya altndan, sk bk dayak .yedi. fkeden lgna dnen Mustafa,
okuldan kat ve bk daha oraya dnmeyi kesinlikle reddetti.

n
Bk kez daha Mustafa'nn sorumluluu Zbeyde'nk omuzlarna
yklenmiti. Kzkardei, Mustafa'nn baka bk okula gitmesi iin pa-

ra vermiyor, Mustafa'ysa ayn okula dnmeyi reddediyordu. Zbeyde onun akln bana getirmeye altka,o, gitgide inatlayordu.
fkelenip oluna bardka, o da annesine aynen karlk veriyordu.
Days da onu asker yapmay nerdi: Geimsiz bir ocuk olmas
ticarette baarl olmasn engelleyecekti, en iyisi onu Selanik'teki
Askeri Mekteb'e gndermekti. Devlet okulu olmas nedeniyle, para
demek de gerekmeyecekti. Zekasn ortaya koyabilirse subay kabilirdi; yok eer koyamazsa da, er olacakt. Her iki ekilde, gelecei
kurtulmu oluyordu.
Zbeyde bunlar dinlemek bile istemedi; ama Mustafa kararm
vermiti. Daysnn nerisine akl yatmt. Yan komularnn olu
Ahmed daha yeni bir askeri mektebe girmiti ve gsterili niformasyle herkese caka satp duruyordu. Mustafa'nn hoca (din adam) olmaya niyeti yoktu. Esnaflk ise bir Trk'e deil, Rumlar, Ermeniler,
Hristiyanlar, Yahudiler ve bunun gibi reayaya yarar bir iti. O asker
olmak niyetindeydi; bir subay olmak', niforma giymek ve adamlarna emir vermek istiyordu.
Hi kimseye haber vermeden; babasnn arkadalarndan emekli
bir -subay a gidip askeri okul yneticileri nezdinde kendisine kefil olmasn istedi. Annesinin kendisine engel olmasna frsat vermeden
snava girdi ve baarl oldu.
Askeri okulda kendi yerini bulmutu. Baarlyd, fakat hala sevilen bir ocuk olamamt
Alngan yaradlda olduundan, eletirildiinde veya kaba konumalara muhatap plduunda hemen krlyor, ters davranyordu.
Btn bunlar onun iine kapanmasna, kimseyle arkadalk kuramamasna yol ayordu. Gene de, her zaman dikkat ekmek ve sradan olmayan biri olarak sivrilmek arzusundayd.
Kavgaya hazr olmas yznden hibir ocuk onunla dalamay
gze alamyordu. Kendilerine katlmas iin uratklarnda ya da neden byle davrandm sorduklarnda, hemen onlar tersliyerek:
"Ben sizler gibi olmak niyetinde deilim, ben nemli biri olacam" diyor ve kendi yoluna gidiyordu.
Matematik ve tm askeri derslerde gsterdii stn zekas, geit
resmindeki yetenei okulda baarl olmasn salad.

Okuldaki ikinci ylnda retmenlerinden Yzba Mustafa, ona

sevgi ve .yaknlk gsterdi. Onu yardmc retmen yaparak, alt snfn
sorumluluunu Mustafa'ya verdi. Onu kendisinden ayrmak iin de,
ikinci bir isim olarak ona Kemal ismini yaktrd. Bu tarihten sonra, 6
artk Mustafa Kemal olarak tannacakt.
Askeri Rdiye'de snavlarda gsterdii byk baarlar ve hatta
dier ocuklara retmenlik yapmas sonucu hzl bir ilerleme gsterdi.
Dier ocuklara bir eyler retmek, bylece stnln onlara
kabul ettirmekten ok holanyordu. Ayrca kendisinden daha baarl '
olan herhangi bir ocua kar giderek haince bir nefrete dnebilen
byk bir kskanlk da gsteriyordu. Hi kimsenin karsnda glgede
kalmaktan holanmyordu. Herhangi biri onunla rekabete girise,
hemen kabalayordu. O en dikkat ekici kii olmalyd; aksi halde
ortamda hi bulunmamay tercih ediyordu.
Yzba Mustafa'nn dostluu ve korumas ona hibir ey sala-
mad. Bu dostluk salkszd. Bedenen ok gelimiti. Ondrdnden |
nce ocukluk an arkasnda brakt.

On yedisinde Askeri
Rdiye'yi baanyle bitirdi ve Manastr'daki Askeri dadi'ye gnderildi.

KNC BOLM
III
Manastr yryen birliklerin tozlan ve grlts ile silahlarn
gmbrtsyle sarslyordu. Yunanistan Girit'i ele geirmiti. Trkiye sava ilan etti ve askeri birlikler cepheye kotular.
Gn byk zorluklarn ve mcadelelerin yaand, savalar ve
sava sylentilerinin her yana yayld gnlerdi. Osmanl mparatorluu son nefesini vermek zereydi. Onun kvranan bedenine penelerinim geirmi olan ve birbirlerine hrlayan Hristiyan glerin her biri
ise, imparatorluun iri bir parasn koparabilmek iin hazr bekliyorlard.
mparatorluu yiyip bitiren bir baka g de honutsuzluktu.
Ynetsel rgtlenmesi tpk Osmanhlar'n onatnc yzylda parlak
gnlerindeki gibi Padiah'n evresinde toplanmt, fakat artk eli
aya tutmaz, khne bir hale gelmi rmt. Her yerde yoksulluk
ve yetersizlik, ve bunlarla birlikte honutsuzluk egemendi. Btn
gen insanlar reform yaplmas iin feryad etmekteydi.
Padiah, yani Kzl Tilki Abdlhamid, yabanclardan olduu kadar uyruklarndan da korkuyordu. Tm yeniliki dnceleri yasaklamt; her trl reformu reddediyordu. Btn imparatorluu bir hafiye ayle rmt; bylece nerede olursa olsun ne zaman kii bir
araya gelip konusa, konutuklarm gizlice dinleyip gizli polise rapor
eden biri oluyordu. Ortada ne zgrlk, ne de can gvenlii kalmt.
Hapishaneleri Trkler'le doldurmu, Hristiyanlar' toplu kyma
uratmt.
lke ayaklanma ve devrim ruhuyle doluydu; zellikle de "fesad

ateinin" her zaman scakln koruduu, tutumaya hazr olduu

Balkanlar'da ve Manastr'da. Yeni dnceler burada ortala
dklmt.
Mustafa Kemal genliinin verdii byk tutkuyla btn bunlar zmsedi. Tm Arnavutlar ya da Makedonyallar gibi o da igdsel olarak her trl otoriteye bakaldryordu. Yrekten bir devrimciydi. Kendini bir devrime nderlik eder, despotun egemenliine son
verir, lkeyi kurtarr ve temizlerken hayal ediyordu. Bu hayallerin
hepsinde, kendisini daima herkesin ba edii ve sayg duyduu bir lider olarak, daima merkezde gryordu.
Tatillerinde Selanik'e dnyor, fakat annesinin evinden olabildiince uzak duruyordu. Annesi Rodoslu hali vakti yerinde bir tccarla
evlenmiti. Mustafa Kemal bu evlilie kar olduunu ok kaba bir
dille annesine sylediinde aralarnda byk bir tartma kmt.
Bundan sonra da vey babasn tanmay ve onunla grmeyi reddetmiti.
Selanik'deyken zamannn ounu ona Franszca reten bir
Dominiken tesisiyle geiriyordu. O uralar kendisi gibi Makedonyal
(Ohrili) ho ve utanga bir gen olan Fethi'yle arkadalk kurmutu.
Fethi*, Franszca'y gayet iyi biliyordu. Ele geirebildikleri tm devrimci literatr birlikte, hrsla ve abucak okudular. Bunlar Voltaire,
Rousseau, tm Fransz yazarlar ve Hobbes'un ekonomi politii ile
John Stuart Mill'in yaptlaryd. Hepsi de yasaklanm yaynlard.
Bunlarla yakalanmalar hapse girmeleri anlamna gelecekti. Bu tehlike, bunlar okumay daha da keyifli hale getiriyordu.
Mustafa Kemal, hitabet sanat altrmalar yapyor, dier askeri
rencilere tumturakl sylevler veriyordu. Bu sylevler Trkiye'nin, onlarn Trkiye'sinin yabanclarn penesinden ve Padiah'n
Jkokurhuluundan kurtarlmas gereini dile getirmekteydi.
zgrlk zerine makaleler ve denemeler kaleme alyor, uzun ve ateli iirler yazyordu.
Derslerinde Manastr'da Selanik Askeri Rdiyesi'nde olduu
kadar baarlyd. Dosyasna " Zeki fakat asabi ve samimi olunmas
imkansz bir gen" eklinde bir not dlmt. stanbul'daki Genel
* Fethi Okyar.

Kurmay Okulu'na (Harbiye) seildii resmi gazetede astemen

oluuyla birlikte duyuruldu ve oraya gnderildi.

IV
Yirmi yana gelmi olan Mustafa Kemal salam yapl, salam
karakterli, snrsz canlla sahip bir genti.
Hibir yaam deneyimi yoktu. Selanik yalnzca kk bir liman
kenti, Langaza bk ky, Manastr ise skc bk tara kentiydi. Kendisini
ayakta ve mazbut tutacak ilkelere ya da annesinin derin dinsel inanlarna sahip deildi.

Kadnlarn hibirine ak olmad. Onlarla ilikileri duygusal ya

da romantik dzeyde deildi. Vicdan azab duymakszn abucak birinden brne geiyordu. tahn doyuruyor ve brakyordu. Bu konuda tam bir doulu gibi dnyordu: Cinsel itahn doyurmak
dnda, yaamnda kadnn yeri yoktu. Bylece kentin ehevi yaamna iyiden iyiye kendini kaptrd.
Anszn btn bu sefahatten tiksindi ve ayn enerjiyle okuldaki
almalar zerinde younlat.
Baars tmyle kendisine balyd. Trkiye'de her insan en alt
basamakta balayarak kendi yeteneiyle ykselmeliydi. Belirli bir
hakim snf, zengin ve soylu ailelerin ocuklarna zg okullar ol-

mad gibi, yalnzca babalar baarl veya soylu olduu iin hibk
ocua zel ayrcalklar verilmiyordu. Bu nedenle yeter zeka ve uygun karatere sahip olduu takdkde, kyl bk aileden gelmesi Mustafa
Kemal iin bk engel oluturmamaktayd.
Mustafa Kemal btn snavlarn parlak bk baaryla verdi. Kurmay Okulu'na seildi. Bu okuldaki dersleri de baaryla tamamlad ve
1905 Ocak'nda hzl bk terfiyle yzbala ykseltildi.
Greviyle politikay iyice harman etmiti. Manastr'dayken
dier ocuklar arasndan sivrilmiti. Kurmay okulundaysa kendisi gibi zel olarak seilmi, yetenekli gen subaylarla evriliydi.
Bu genlerin hepsinin de devrimci olduklarn grd. Gerekten
deerli her gen subay, Padiah'in manen kerten bu despotizmine
ve yabanc milletlerin ak mdahalelerine bakaldryordu. Onlar
Osmanl mparatorluu'nn miraslarydlar ve bu mkas gz gre
gre yok ediliyordu.
retmenleri kadar, yksek rtbeli subaylarn ou da onlara
yaknlk duyuyordu. Gen meslektalarnn yaptklar ileri grmezlikten gelmelerine karn, ne dncelerini aka ortaya koymaya ne
de onlara nderlik, etmeye cesaret gsterebiliyorlard.
Erkan- Harbiye Mektebi'nde, gizli toplantlarda siyasal
tartmalar yapan ve elden ele dolaarak okunan el yazmas tek.yaprakhk gazeteler datan Vatan adl devrimci bk cemiyet de bulunuyordu. Cemiyet, Trkiye'deki yaamn tm yerlemi kurumlarna,
olgularna saldryordu. Eski rejime, yani Padiah'n ehliyetsiz memurlarna, zorba ynetime ve tm zgrlk dnceleri bastrmasna kar iddetle hcum ediyordu. Hocalardan nefret ediyordu.
slam'n tm yeniliklerini engelleyen yapkan elini, halkn kann
emen camileri ve tekkeleri; akl d ve khnemi yasalar barndran
Kur'an'a dayal yasal sistemi lanetliyordu.
yeleri Padiah'n zorba ynetimine son vermek ve yerine halk
tarafndan seilmi bk parlamentoya dayal anayasal hkmeti getirmek; halk hocalarn elinden ve kadm pee ve haremden kurtarmak
iin ant ierek cemiyete giriyorlard. Trkiye, Padiah ve casuslarnn
elleriyle bouluyordu; damarlarna yeniliki dnce kan aktlmaz-

sa, Trkiye lecekti.

Mustafa Kemal de Vatan'a katld. Cemiyetin bror iin iddetli makaleler, galeyana getiren ateli iirler yazmaya balad.
Tartmalarda olaanst keskin bir dille konumalar yapyordu.
Cemiyetin almalarndan Mektep Kumandam haberdard, fakat ban br tarafa evirmeyi tercih ediyordu. Padiahn casuslar
da iin farkna vardlar, hatta saraya jurnal ettiler. Sultan tedirgin olmutu. Byk bir olaslkla bu cemiyet fazla gelimemi, havai genlerin iiydi; ne ki, bu genler gelecekte ordunun kurmay subaylar ve
generalleri olacaklard. Bu yzden Askeri Mektepler Mfettii
(Zlfl) smail Hakk Paa'ya* Vatan adl bu cemiyete bir son vermesini emretti. smail Hakk, akademi mdrne uluorta svp sayarak, cemiyetin okul iinde hibir ekilde faaliyet gstermemesini
salamasn istedi.
Bunun zerine renciler Vatan ' okul dna tadlar. Ne ki,
bundan sonra cemiyet stanbul'da pek ok benzerleri gibi, tartma
yapmaktan teye geemeyen gizli cemiyetlerinden birine dnt.
Snavlarm tamamlayan Mustafa Kemal'in tayininin yaplmasndan evvel, birka hafta bo vakti kalmt. Annesi artk ona dzenli
aylk gnderebildii iin mali durumu sradan bir subaynkinden
epeyce iyiydi. Vatan' m yaynlanmasn stlendi. Arka sokaklardan
birinde gazeteyi hazrlarken bro olarak kullanabilecei bir oda kiralad. Gizlice gelirken izlenmediklerinden emin olmak iin sk sk
dnp arkalarna bakan yelerin katld toplantlar iin eitli evleri
ve kahvelerin arka odalarn ayarlamay stlendi.
Gizlilik ve tehlike onu adeta canlandryordu. Devrimci
rgtlenme teknikleri, hcre oluturma, yeni yelerin sadakatini
snama yntemlerini, ifreler, parolalar, iaretler ve kar iaretler ile
antlar konusunda bilgi edinmeye balad.
Polis sust yakalamak iin srekli olarak onlar gzetlemekteydi. Henz bu ilere yeni balam kiiler olarak bilgiden ok evke
sahip olduklar iin, yakalanmalar hi de g olmad. Bir ajan provokatr cemiyetin iine szmay baarmt. Bu kii tarafndan saptanan
* Aslnda smail Paa: kinci Abdlhamid devri Mekatib-i Askeriyye
nazrlanndandr. (ev.)
10

yeni bir yenin kabul treni iin tm yelerin bir araya geldii bir
gnde polis eve baskn yapp hepsini yakalad.
Vatan'n dier yeleriyle birlikte Mustafa Kemal de stanbul'un
nl Kzl Zindan'na* kapatld. Durumu ok ciddi grnyordu. Polisin elinde ona kar pek ok kant vard. Dierlerinden ayrlarak tek
bana bir hcreye kapatld. Gelecek karanlk grnyordu. Eer Padiah onun tehlikeli olduuna kanaat getirirse, ortadan kaldrlabilir,
yllarca hapislerde kalabilir ya da srgn edilebilrdi. Ondan nce bir
ok kii Kzl Zindan'dan arkalarnda en ufak bir iz bile brakmadan
ortadan kaybolmulard.
Zbeyde, kzyle birlikte Selanik'ten onu grmeye geldi.
Grme iznini alamadlarsa da, ona bir miktar para gndermeyi
baardlar.
Haftalarca pis ve bceklerle dolu, dar bir hcrede kapal kald.
Tavana yakn bir yerdeki kk demirli pencere, hcrenin tek k ve
hava kaynayd. Hcre hapsi ruhunu karartm ve onu adeta
vahiletirmiti.
Gnn birinde hibir uyanda bulunulmakszn, hapishanenin arkasndaki Harbiye Nezareti'nde smail Hakk Paa'nn brosuna
gtrld. Kirli hcrede geen haftalarna karn, iki askeri polisin
arasnda dimdik bir vcutla hazrolda duruyordu.
Paa bir sre oturup onu seyretti. Bu, eski rejimin bir paasyd;
sakall, giysileri bol ve biimsiz, tavrlar yava ve azametliydi. Padiahn gvendii, yakn adamlarndand.
Uzun sren suskunluunun ardndan, sonunda, "imdiye kadar
byk yeteneklere sahip olduunu gsterdin" dedi, "eer istersen, Padiahmz efendimiz hazretlerinin hizmetinde olarak nnde gzel
bir gelecek var. Ama te yandan, kendinin ve niformann erefini lekelemi durumdasn. imdiye dek en kt hretli kiilerle birlikte
kumar oynayp iki itin, kt kadnlarla dp kalktn. Siyasete ve
Padiahnza kar vatan hainlerinin ykc propagandasna kartn.
Arkadalarn da ayn eyi yapmalar iin tevik ettin.
"Buna ramen Efendimiz merhamet gstermeye karar verdi.
* Bekiraa Bl olmal (.n.).
11

Gen ve aklszsn. Gerekten kt olmaktan ok, dikbal ve heye' canlsn. -

"am'daki bir svari alayna gnderileceksiniz. Gelecein
tmyle oradan kendisi hakknda gnderilecek gnderilecek raporlara
baldr. Artk btn bu Samalklar ve aptallklar bir yana brakp,
askeri grevinizle megul olacaksn. Dikkat et; ikinci bir ansn olmayacak."
Ayn gece Mustafa Kemal, polis tarafndan Suriye'ye giden bir
vapura bindirildi. Annesini ya da arkadalarn grmesine izin verilmemiti.
Sekiz gnlk zorlu bir yoluculuun ardndan Beyrut'a kt ve
Lbnan dalarn atla geerek, am'daki alayna katld.
Alaym, am'n gneyindeki dalarda yaayan ve devaml isyan
halindeki Drziler'e kar bir sefer hazrl iinde buldu. Bu sefer,
Mustafa Kemal'in faal askerlik yaamnn ilk deneyimi oldu. Ancak,
aslnda gerek bir asker iin pek de doyurucu bir grev deildi. lke,
suyu ve yolu olmayan, dar ve'derin derelerle blnm, tmyle
plak kayalklardan ibaret, kra bir araziden ibaretti. Drziler ise,
arazinin her karn ok iyi tanyan, son derece vahi, yola gelmez
dallard.
Trk birlikleri gnlerden beri sarp kayalklarda glkle ilerlemekteydi; ancak, ne dman yakalayabiliyor, ne de ona yaklaabiliyordu. Drziler kesinlikle atmaya girmiyor; tehlikeyi hisseder etmez hzla uzaklaarak dalyor; ardndan dik kayalklarda pusuya
yatarak, gece gndz Trk birliklerini avlyorlard.
Drziler'e bir ders vermek zere, Trkler'in yapabildikleri tek
ey, bo ve yoksu-l Drzi kylerini ve ekinlerini yakmaktan ibaret
kald. Bundan sonra k geirmek zere am'a dndler.
V
Seferden dner dnmez, Mustafa Kemal Vatan'm bir ubesini
kurmak iin ie koyuldu. Hapishanede geen haftalar ve Hakk
Paa'mn tehditleri ne gzn korkutmu, ne de onu ylgnla dre12

bilmiti. Ne Tanr'dan, ne bir kiiden ne de kurumdan ekinmeyen,

tam bir devrimciydi. Onun iin resmi ya da kutsal olan hibir ey yoktu. Hl genlik ateiyle yanmakla birlikte, artk amaz bir saknm
ve souk kanl bir hesap yapma gcn sre iinde gelitirmiti. iir
yazmay ve edebiyat brakmt. Eylem ve edebiyatn bir arda
yryemeyeceine karar vermiti. Aslnda edebiyat, irade ve kararll zaafa uratyor, kiiyi yanl alanlara srklyor, eylem iin gerekli olan zihniyetin kiide gelimesini engelliyordu. Edebiyat arkasnda brakt ve bundan sonra ilgisini tmyle somut devrimci
rgtlenme ve pratik ayrntlar zerinde younlatrd.
Topran tohumlanmaya elverili olduunu anlad. Tpk
stanbul'da olduu gibi, buradaki gen subaylarn da hepsi honutsuz.
ve daha st rtbeliler ise, konuya yaknlk duyan kiilerdi. Aralarnda
Harbiye Mektebi'nden tand, eski bir arkada olan Mfid
Ltfi'nin* ona yardma hazr olduunu grd. Kurduklar rgt sayca
abucak byd ve bir anda Suriye'deki tm karargahlara yayld.
Mustafa Kemal de nemli bir konuma gelmeye balamt; ancak,
ksa bir sre sonra bouna bir aba iinde olduunu anlad. O, am'da
bir devrim hazrlama abas iindeydi, ama aslnda bu mmkn deildi: Aslnda kk Trk kararghlarndaki subaylar devrim iin
hazrd, ne ki, yerel halk onlara dmand.
Arkadalar ona devrim olaynn merkezinin Balkanlar olduuna
dair malumat gndermi ve kendisini Selanik'e naklettirmenin bir
yolunu bulmasn tavsiye etmilerdi.
zin verilse de, verilmese de, Selanik'e gitmekte, durumu kendi
gzleriyle grmekte son derece kararlyd. Suriye kylarndaki Yafa
limann kumandan Ahmed Bey isminde bir subayd. Vatan'm yelerinden olan Ahmed, ona yardm etmeye hazrd. Gidiinde bir
glk kmamas konusunda birlikte bir plan hazrladlar.. .
Birka gnlne izin alarak Yafa'ya gitti. Orada uydurma bir
sm ve tccar giysileriyle sahte katlar edindi ve Msr'a giden bir
gemiye binmeyi baard. Buradan Atina'ya, ardndan Selanik'e geti.
Ltfi Mfid Bey (sonradan Krehir meb'usu). Mustafa Kemal onunla am'da
karlamam, oraya ayn zamanda tayin edilmi ve birlikte gidip, ortak bir ev
'"tmulard. Aslnda, birka ay evvel Vatan olayndan dolay birlikte
'"tuklanmlar ve Zlfl smail Paa'mn nne, ikisi birlikte karlmlard. (-n.)

13

Gittii her yerde honutsuzlua, gizli cemiyetlere ve devrim hazrlklarna tank oldu.
Selanik'te dorudan annesinin evine indi ve bir sre tmyle sessiz kald. Dncelerinde hakl kmt. Selanik, olaylarn gerek
merkeziydi. En nemli alt rtbeli subaylar burada toplanmaya
balamt. Gerekten byk bir ey. hazrlanmaktayd. Annesi ve
kzkardei araclyle Erkan- Harbiye Mektebi'nden kimi arkadalaryle temasa geerek, onlardan kendisine bir nakil ayarlamalarm istedi.
Daha hibir ey yapmaya frsat bulamadan evvel, Padiah'n hafiyeleri onu tanmlard, istanbul'dan hemen yakalanmas iin emir
geldi. Polis Mdr muavini olan Cemil, Vatan'm stanbul'daki yelerinden biriydi. Birini gndererek tutuklama emrini iki gn sumen
alt edebileceini, ancak elinden daha fazlasnn gelemeyeceini belirterek Mustafa Kemal'i uyard; hemen kentten ayrlmas gerekiyordu.
Bylece Mustafa Kemal snrdan kaak olarak Yunanistan'a geerek oradan da gemiyle Yafa'ya gitti; ne ki, tutuklama emri ondan
nce Yafa'ya gelmiti bile. Gizli polis onu tehlikeli biri olarak mimlemiti. Bu kez ona merhamet gstermeyeceklerdi. Mustafa Kemal'in
Kzl Zindan'da ikinci bir ans yoktu.
Grevi emirleri uygulamak olan Ahmed Bey, onu gemide
karlad. Mustafa Kemal'e belgelerini ve niformasn getirmiti.
Hemen sonra onu gizlice gemiden indirdi, kentin dna kararak ok
hzl bir ekilde gneydeki Gazze'ye gnderdi. Bu snr boyunda
atma vard ve blgenin kumandan Mfid Ltfi'ydi. Osmanl
mparatorluu'nun iinde bulunduu karmaa ve dzensizlik byle
bir aldatmacay mmkn klmt.
Ardndan Ahmed Bey stanbul'a ortada bir yanllk olmas gerektiini, Mustafa Kemal'in btn bu sre iinde Gazze'de olduunu
ve hibir zaman Suriye'den ayrlmadn bildirerek bu konudaki yeni
emirleri beklediini yazd.
Haftalar sonra gelen yanttan sonra Mfid Ltfi de sz konusu
sre iinde Mustafa Kemal'in kendisiyle birlikte olduunu teyit etti.
Bu ekilde herikisi de tutuklama emirlerini hasr alt ettiler.
14

Bir yl boyunca Mustafa Kemal tmyle sakin durdu. Padiahn

polislerinin onu bir kez ele geirirlerse, bu defa gn n artk bir daha gremeyeceinin gayet ak biliyordu. Kendisini iine verdi. sleri
oriun mkemmel ve kendini grevine adam bir subay olduuna
ilikin raporlar veriyorlard. stanbul'daki yetkililer sonunda Selanik'deki casuslarn byk bir hata yapm olduuna ve bu gen subayn aptalca dncelerinden ve havailikten vaz geip akln bana
aldna kanaat getirdiler
Fakat Mustafa Kemal Selanik'e gitmekte en az eskisi kadar kararlyd. Memleketinde byk olaylar hazrlanmakta iken, onun Suriye'de, bir kede kalmas olanakszd. Harbiye Nezareti'ndekiler de
dahil olmak zere, Vatan mensubu btn kurmay subaylar tanyordu. Mmkn olan her areye bavurdu. En sonunda Selanik'e nakline
ilikin emirleri aldnda, olabildiince hzl bir ekilde, devrimin
merkezine kotu.
VI
Mustafa Keml nc Ordu kurmay heyetine gnderildi. Grevi, ksmen Selanik'de kalmasn, ksmen de tefti iin demiryolu boyunca yolculuk yapmasn gerektiriyordu.
Selanik'teyken annesi ve kzkardeiyle kalyordu. Zbeyde'nin
durumu imdi gayet iyiydi; ikinci kocas, ona kentin merkezinde kocaman bir ev ve bir miktar para brakarak bir sre nce lmt.
Mustafa Kemal karargahta Erkn- Harbiye Mektebi'nden tand pek ok subayla karlat. Bunlarla Vatan'm yeni bir ubesini
rgtlemeye altysa da, fazla bir baar salayamad. Onun anlattklarn, tartmaya ya da kar olduklarn sylemeye kalkmakszn
dinlemekle yetiniyorlard. Ondan kukulanyor gibi bir halleri vard?
Bazan bunlardan birka bir arada konuarak yrrken, yanlarna gittiinde sanki bir hafiye ya da ajanm gibi, hemen susuyorlard. Bir
eyler evirdiklerinden emindi, ama onu aralarna almyorlard.
En sonunda ilerinden biri sk skya gizlilik sz verdirerek kapal kaplar ardnda, .olanlar ona da anlatt. Selanik'te byk bir devrimci rgt bulunuyordu; ismi de ttihat ve Terakki idi. ehirde ok
sayda Yahudi vard; bunlarn ou talyan uyruklu ve talyan Mason
15

localarna'balyd. talyan uyruklar olarak, kapitlasyonlar ve .imtiyaz antlamalar uyarnca Padiahn basksna kar kprunmaktalard.
Evleri polis tarafndan aranamyor ve yalnzca kendi konsolosluk
mahkemeleri nnde yarglanabiliyorlard.
lerinde Makedonyal Fethi'nin de bulunduu, Mustafa Kemal'in ounu tand bir grup subay Mason olmutu. Mason localarnn tm yntemlerini kullanarak ve korumas altna snarak ttihat ve Terakki'yi kurmulard. Yahudiler'in evlerinde gvenlik iinde toplanyor ve planlar hazrlayabiliyorlard. Hatr saylr balar
topluyorlard. Padiahn lkeden srgn ettii ve yabanc lkelerde
yaayan nemli siyasal mltecilerle sk bir temas halindeydiler.
ttihat ve Terakki Cemiyeti bir sredir Mustafa Kemal'i izlemekte ve snamaktayd. Artk onu da kendilerine katlmaya davet etmilerdi.
Mustafa Kemal Vedata Locas'nda bir birader olarak rgte
katld. Kendisini holanmad bir atmosfer iinde bulmutu.
Katld loca, uluslararas Nihilist rgtn bir parasyd. yeleri
arasnda Yahudiler'in ezildii Rusya hakknda son derece kt, ama
bol bol para kazanmalarna izin verilen Viyana hakknda iyi szler
syleyen milliyetsiz kiiler vard. Bunlar adeta gizli yaayan,
salksz, st kapal szlerle konuan, srlarla dolu kiilerdi. Mustafa
Kemal, uluslararas finans ve uluslararas ykc yeralt rgtlerinin
ana yakalanm olduunun bilincindeydi, ama bunlarn tam olarak
ne tr insanlar olduklarnn tmyle anlayabilmi deildi.
Yahudiler'in uluslararas amalan ve sorunlarna kar hibir ilgi
duymuyordu. Masonlar'in ritellerine daha da az yaknlk duyuyor,
bunlardan alayla sz ediyordu. O, bir Trk't; Trk olmaktan gurur
.duyuyor, Trkiye'yi Padiahn ehliyesizliinden ve despotizminden
olduu kadar, yabanclarn penelerinden kurtarmakla ilgileniyordu.
Daha kts, bu ite sonradan gelenlerden olmasyd. ttihat ve
Terakki'yi kontrol eden kiiler, kendilerini Mason localarnn karmak ritellerinin perdesi ardna gizlemekteydiler. Henz yeni
balam bir "birader" olduundan, ondan beklenen yalnzca emirleri
uygulamasyd. Oysa, onun yaradl, olay kontrol etmek, bu olmaz16

sa hibir ekilde olayn iinde yer almamakt. Sakin sakin emirlere bo- .
yun eecek biri olmak bir yana, her zaman son derece eletirel bir
kiilikteydi. Eletirileri son derece iddetli olduu gibi, kiilie
saygdan da uzakt. Fikirlerine kar kldnda, hemen
vahileiyordu. ttihat ve Terakki'yi yzeysel ve etkisiz bir rgt olarak
gryordu: ok fazla konuuluyordu, eylem ise pek azd. stanbul
Kurmay Okulu'ndaki som, dkme bir demir gibi salam, hevesli
renciden, artk elie dnerek glenen bir devrimci kmt.
Kuram deil, gerek olaylar istiyordu. Titizlikle planlanm eylem istiyordu. ttihat ve Terakki iinde Ona ters gelen, hazmedilemeyecek
kadar fazla teorisyenlik faaliyeti olmasyd.
Liderlere sayg duymuyordu. Hepsiyle tartyordu: Enver aceleci ve savruk bir adamd; Cavid Selanikli bir Yahudi, bir dnmeydi;
Niyazi vahi ve dengesiz bir Arnavut, bir tr Garibaldi'ydi; bir Posta
memuru olan Talat ise, hantal bir ayyd. te, liderler de bunlard.
Mustafa Kemal onlarn hepsiyle tenezzlen konuuyordu. Hepsiyle sanki onlar dershanedeki ocuklar, kendisi de retmenleriymicesine davranyordu. Bir keresinde Kafe Gnogno (Yonyo)'da
oturmu, Cemal'in yurtseverliinden sz ediyorlard. Mustafa Kemal
alayc bir tavrla szlerini kesip, gerek byklk hakknda bir sylev
verdi. Ertesi sabah ayn trenle ie giderlerken karlat Cemal'e
onu nasl poplerlik peinde koan biri olarak grdn syleyip,
byklk hakkndaki tatsz szlerle dolu vaazini bandan sonuna dek
ona da tekrarlad.
Dier "birader" subaylar onun fikirlerinde inat ve alayc biri olduunu dnyor, ondan holanmyorlard. Eletirileri daima ac ve
keskindi; stelik eletirilerini ekilir klacak mizah duygusundan da
yoksundu. Yahudiler ise ona hi gvenmiyorlard. Hibir zaman Masonluun st derecelerine ykseltilmedi. Cemiyetin lider evresinin
de dnda braklmt..
Evde de ayn derecede sorunlar yaratyordu. Eletirilerine ak
olduu tek insan Zbeyde-'ydi; ancak, bazan gururunu zedeledii anda ona kar bile souk ve hain olabiliyordu. .
Hi kimsenin, Zbeyde'nin bile kendi hareketlerine karmasna
izin vermiyordu. Bir keresinde rgt arkadalarndan birkan eve
getirmiti. Hizmetiler konumalarm iitmi ve Zbeyde'ye haber
17

vermilerdi. Bunun zerine sessizce Mustafa Kemal'in odasna sokulmu, anahtar deliinden konuulanlar dinlemiti.
Gittikleri zaman, oluna iddetle kt. Mustafa Kemal onu ikna etmeye altysa da, bu konuda hibir ekilde anlaamadlar. O,
yalnkat inanlar ve deimez sadakatiyle eski kuaa mensup bir insand; olu ise, ok az eye inanan ve hibir eye sayg duymayan
gen kuaa. kisi de fazlasyla fkelenmilerdi. Sonunda Zbeyde
oluna yardm etmeye karar verdi. Ne de olsa olu dnyay tanyan biri, evin reisiydi; hem kimbilir, belki de dncelerinde hakl olduu
yanlar vard. Aslnda onun haksz olduuna inanyor, fakat evi terkedeceinden korkuyordu. Bylece kendi yarglarna aykr olmasna
karn,, ona yardm etti. Gene de tm kadnlar gibi srekli ikayet ediyor, hem Padiaha hem de dine kar komplo kurmann aptallk olduunu syleyip duruyordu.
Bu anlamazlk Mustafa Kemal'e kararn verdiren etken oldu.
Ev yaantsnn kstlamalar cann skyordu. Evle olan balan, akrabalarn gevezelikleri,.kadnlarn sonu gelmez dualar, kanlmaz
basklar sinirine dokunuyordu. likilerde karlkll gereksiz buluyordu; her eyi almal, ama hibir ey vermemeliydi. zgrl zerinde en kk bir kstlamaya bile gelemiyordu. Bedeli ne olursa ol-.
sun, daima kendi kendisinin efendisi olacakt. Bir oda kiralayarak evden ayrld. Annesini sk sk ziyaret ediyordu; artk eskisi kadar birlikte
olmadklar iin de, onun szlerini daha ok dinlemeye
balamt.
Gndzleri askeri grevlerini grlmedik bir enerjiyle
srdryordu. Akamlar ise, yemek yemek ve dier rgt arkadalaryle arka odalarda toplant yapmak iin Kafe Yonyo'ya ya da
polis hafiyelerinin mtecesis gzlerine kar pancurlan skca rtl,
kaplar kilitli baz evlere gidiyordu. Burada mum ya da gaz lambas
altnda sigara ve iki ierek gece ge saatlere kadar oturuyor,
yaklaan devrim hakknda planlar kuruyorlard.
Mustafa Kemal toplantlara katlyor ye rgt iinde kalmaya devam ediyordu. Ancak, zamanla gitgide daha az faal bir rol oynamaya
balamt. Liderler hala onu yakn evrelerine yaklatrmamaktaydlar. Hibir zaman alt dzeyde kalamazd. Ya idare etmeli ya da her
eyden vazgemeliydi.
18

Eskisinden de yalnz ve az konuan biri olmutu.

vn
Bunca zamandr konutuklar devrim, hibir uyar iareti vermeksizin, anszn evrelerinde patlayverdi. nceden hazrlanm bir
plan olmadan, eskisi kadar tez canl ye yabanl olan Niyazi, birka
adamn toplayp Resne dna, Gney Makedonya dalarna karak
hkmete meydan okudu. Enver de hemen bir devrim bildirisi yaynlayarak Dou Makedonya'da ayn eylemi tekrarlad. Hibir ey
hazrlanm ya da rgtlenmi deildi. ttihat ve Terakki'nin kendi iindeki faal yelerin says yz amyordu bile. Askeri birliklerin
alaca tavr da kesin olarak bilinmiyordu.
Mustafa Kemal sakin kalp, askeri grevlerini yerine getirmeyi
srdrd. Bylesine lgn ve planlanmam servene girecek kadar
gz kara bir kumarbaz deildi. Eer eyleme geecek olsayd, bu ancak belirli bir baar ans olan dikkatle hazrlanm bir planla gerekleirdi.
Ne ki, "lgnca serven" baarya ulat. Bunu izleyen birka
ayn tarihi, fantastik olduu.kadar kark bir ryay andryordu.
Bakaldran birka yz asker dalardayd. Bastrmak zere yollanan
birlikler de isyanclara katlyorlard. Askerler yllardr ihmal edilmi
ve aylklar denmemiti. Subaylar tarafndan ynlendirilen alaylar,
birbiri ardna ayaklanmay bastrmay reddediyorlard. Trkiye'nin
ilerinden gnderilen zel birlikler de ayn eyi yaptlar. Herkesin, en
bata da Cemiyet'in akn baklar nnde, Padiahn kudreti rzgar
nnde srklenen yapraklar gibi yok olmutu.
stanbul'daki Yal Tilki, ald seri bir kararla geri adm att ve
gemiteki kt ynetimin tm suunu evresindekilere ykleyerek
anayasal hkmeti ilan etti, hafiyelii kaldrd ve devrimcilere kucak
at. Niyazi ve Enver, kazandklar byk zaferden duyduklar byk
gururla dalardan indiler. Trk ve Hristiyanlar'dan oluan cokulu
kalabalklar sonunda kutsal kitapta sz geen bin yllk huzur devrinin (millenium) geldiine inanarak, sevin iinde onlar Selanik'de
karladlar.
19

Devrimde kendisi gibi etkin bir rol oynamam dier Cemiyet

mensuplaryla birlikte Mustafa Kemal de onlar karlayanlar arasn
dayd. Enver, yeni anayasay Selanik'in ana meydannda bulunan
Olimpus Palas Oteli'nin balkonundan okudu. Arkasndaki subay grubu arasnda, alt dzey ve nemsiz bir rgt yesi olarak sadece birka
kiiden baka kimsenin tanmad ve farketmedii Mustafa Kemal
de vard.

Abdlhamid'in son yirmi yldr srgne gndermi olduu politikaclar, bulunduklar yabanc lkelerden akn akn dnmee
balamlard. Bunlar arasnda prensler, eski sadnazamlar, her dzeyden nazrlar vard. Gen subaylar dirsekleyip kenara iterek, ttihat ve
Terakki Cemiyeti'nin kontroln ele geirdiler ve iktidardan pay kapmak ve entrikalar evirmek zere stanbul'a dolutular. Niyazi, Amavutluk'a dnd ve orada ldrld. Enver, askeri atae olarak Berlin'e gnderildi. Mustafa Kemal Trablusgarp'deki Trk kararghlarn denetlemek ve haklarnda rapor hazrlamak zere Kuzey Afrika'ya gnderildi.
Kargaalklar kargaalklar izliyordu. Hibir ey yolunda gitmiyordu. Avusturya Bosna-Hersek'i ilhak etti; Yunanistan Girit'i ele
geirdi; Rusya tarafndan desteklenen Bulgaristan bamszln ilan
etti. erde tepki balad. Arnavutluk ve Arabistan'da ayaklanmalar
bagsterdi. Hristiyanlarca Mslmanlar, birbirlerine saldrmaya
balad.
Btn bu karmaann ortasnda yal Padiah destekleyenler i
bana geldi. stanbul'daki askerleri satn aldlar, hocalar halka
gnderip yeni yneticilerin Paris'ten getirdikleri yeni moda dncelerinin dinsizlik olduunu, bunlarn Trk ve Mslman deil, Yahudi
ve Mason olduklannslam' ve hilafeti ykmak iin ibana geldiklerini sylettiler.
Din elden gidiyor kkrtmasyle taknlaan stanbul'daki asker
ayakland. Subaylarn ldrp ya da hapsedip slam dinine, Padiaha
ve slam halifesine ballklarn ilan ederek istanbul'u ele geirdiler.
Cemiyet yelerini yakalamaya baladlar.
20

Cemiyet, Makedonya'daki ordunun yardmna bavurdu. Eer

baarsz olurlarsa, Abdlhamid ve avenesi tm ktlkleriyle yeniden iktidara geleceklerdi. Makedonya'daki ordunun kumandam, bir
Arap ve Abdlhamid'in gzdelerinden olan Mahmud evket
Paa'yd. Bu, uzun boylu, kuru, hadmaas gibi kadavraya benzer biriydi. Asker olarak parlak bir subayd, ancak, kumandan olarak mteredditti.
Ne yapmas gerektii konusunda duraksad. Kurmaylar arasnda
Trablus'tan yeni dnm olan Mustafa Kemal de dahil olmak zere
Cemiyet mensubu pek ok subay vard. Neredeyse onun isteine kar
olarak, Mahmud evket'i harekete gemeye zorladlar. Bylece . kinci
ve nc ordular stanbul zerine yrtt. nc kuvvet Birinci
Birleik Frka'dan oluuyordu. Frkada bir svari birliinin kumandan
olarak Berlin'den alelacele dnm .olan Enver ve kurmay bakam
olarak Mustafa Kemal de yer almt.
Kar devrimi ezip Abdlhamid'i tahttan indirdiler, Makedonyal Fethi'yi gardiyan yaparak Selanik'deki Alatini Kk'ne hapsettiler .* Abdlhamid'in eli aya tutmaz ihtiyar kuzenini** tahta
karp Cemiyet'in iktidarn yeniden perinlediler.
Kamuoyu, Cemiyet'in iinden en ok Enver'i tanyordu. Bylece Enver bir halk kahramanna dnt. Makedonya'da isyan bayran amt ve imdi de ii tamamlamak zere nc kuvvetlere komutanlk ediyordu.
Enver'de bir parlt, canllk, gz alc bir meydan okuyu, nl
olma ynnde doal bir yetenek vard ki, bunlar onun hemen gze
batmasn salyordu. Onun yannda ask suratl, alayc ve ekingen
yapdaki Mustafa Kemal son derece silik kalyordu.
Bylece halk tarafndan farkedilmeyen ve liderler tarafndan da
istenmeyen biri olarak kald. Cemiyet onu herkesi eletiren fakat hi
kimseye boyun emeyen yetenekli, ancak, huysuz biri olarak mimlenmiti: Hi kimsenin 'sevmedii ve arkadasz, tek bana, kendini
beenmi, huysuz bir adamd. Bylece geri plana itildi ve askerlik
* Abdlhamid'in gzetim subayln Fethi (Okyar) den sonra, Salih (Bozok)
yapmtr. Salih, bu greve Balkan Sava ncesinde Selanik'de, sava sonucu bu
kentin kaybyla Abdlhamid'in lmne dek de, Dolmabahe Saray'nda srdrmtr
(.n). ** Sultan Besinci Mehmed Reat (1909-1918).
21

grevine geri gnderildi.

VIII
Mustafa Kemal grevine btn enerjisiyle sarld. gdsel olarak bir askerdi: Adamlar iin evrede atl tatbikatlar, seminerler
dzenliyor, askeri tarih -Moltke ve Napolyon'un seferleri zerindealyordu. Bu, yeni bir heyecan ve ykselme dnemiydi. Otuzundan
nce Makedonya'da nc Ordu'nun kurmay bakan oldu.
1910 da Ali Rza Paa'nn Fransa gezisinde yaveri olarak maiyetine atand. nce birka gnlne Paris'e gitti ve ardndan yllk manevralar izlemek iin Picardie'ye geti. Ali Rza, onun hakkmda-'ikkate deer yetenek ve muhakemeye sahip olan, "ada yntemleri
uygulamada etkin ve ak grl bir subay" olduu raporunu verdi.
Dnnde Selanik'deki subay okulunun bana getirildi.
Okulu byk bir baaryla yeniden dzenlediyse de d
krklna uram ve honutsuz bk ruh hali iindeydi. gdsel olarak bir asker olmakla birlikte Mustafa Kemal daima politikann zlemini duymaktayd; ne ki, politika.iinde kendisine yer yoktu.
Devrim hibir eyi dzeltmemiti. Selanik'de Cemiyet'in adamlar olarak tand Enver, Talat ve Cemal artk ynetici konumuna
gelmilerdi. Dnme bir Yahudi olan Cavid, Maliye Nazr 'yd. Mustafa Kemal hepsini kendinden aa gryordu. Onlar aslnda yneticilie layk olmayan kk adamlard. Grlerini hi kimseden gizlemiyordu da. Hatta bunlar okulda ve topluluk arasnda savunmaktan
ekinmiyordu. Byk Gler'in* eskisinden de a gzl olduklarn
sylyordu: Almanya'nn elleri Trkiye'nin grtlana sarlm durumdayd. Maliyecileri yeni yeni ayrcalklar ve haklar elde etmilerdi; halen Badad Demiryolu onlarn kontrol altndayd; nk Cavid
byk bir ihanet iinde, demiryolunu onlara peke ekmiti. En iyi
Alman diplomatlar stanbul'da grev yapyordu. Trkiye yabanclara, zellikle de Almanlar'a satlyordu; Trkler kendi kendilerini d
yardm ve mdahale olmakszn ynetmeliydiler. Trkiye'de her ey
eskisi kadar ktyd: Maalar, idari organizasyon ve genel koullar
Abdlhamid dneminde ki kadar ktyd. Yoksulluk yaygnd; her
* Dvel-i Muazzama (.n.)
22

yerde, zellikle ordu iinde honutsuzluk vard: bir eyler yaplmalyd, hem de derhal!
Mustafa Kemal artk -yksek rtbeli bir subay olmutu. Erkn
Harbiye'de almaktayd. Yetenekleri ve ehliyeti ynndeki hreti
gittike byyordu. Kararghta honutsuz olan ve sorun karmaya
hazr durumda ok sayda subay vard. Bunlar Mustafa Kemal'i dinlemeye, onun evresinde gruplamaya baladlar.
Artk hali tavr bile deimiti. Merkezde olmak, szlerinin
nemsenmesi, kendine gvenini artrmt. Her zamanki kadar kat ve
ezici olmakla birlikte, onu destekleyenlere kar daha anlayl, hatta
gleryzl olmutu. Artk nemli biri ve bir hareketin nderi haline
gelmeye balamt.

Durum artk stanbul'da Harbiye Nazr olan Mahmud evket

Paa'ya bildirildi. Adamn gayet iyi tanyordu ve Selanik ile Balkanlar'daki huzursuzluun nasl bir tehlike arzettiinin farkndayd.
Mustafa Kemal'i oradan uzaklatrmas gerekiyordu. Bylece onu
Selanik'deki 38 nci Svari Alay kumandanlna getirdi. Ancak, bu
atama, durumda hibir deiiklik yaratmad. nk Mustafa Kemal,
askeri grevlerini kusursuzca yerine getirmeye devam ediyordu ve
artk eskisinden de ok sayda subay onu desteklemeye balamt.
Mustafa Kemal bir coup d'etat. (darbe) iin bir eylem plan hazrlamaya koyuldu. Bir kez daha akamlarn kapal kaplar arkasnda
yaplan gizli toplantlarda geirmeye balad. Fakat bu kez denetim
kendisindeydi; kartlar ise artk iktidara gelmi olan Cemiyet mensubu eski devrimcilerdi. Siyasas, ierde daha etkin bir hkmet ile
yabanclarn kovulmasndan oluuyordu. "Trkiye Trklerindir!"
onun sava lyd.
Hkmet ajanlar onun tehlikeli olduuna ilikin raporlar verdiler. Cemiyet de onun cezalandrlmasn istedi. Mahmud evket Paa,
onu askeri birlikleri hkmete kar ayaklanmalar yolunda tevik etmekle sulad. Mustafa Kemal'in cevaplarn doyurucu bulmamakla
birlikte, tutuklanmas iin yeterli kanta sahip olmamas nedeniyle,
onu alay kumandanlndan uzaklatrmakla yetindi ve stanbul'a getirtip Harbiye Nezareti'ne yerletirdi.
Ona ne trl muamele edilmesi gerektiini hi kimse kestiremiyordu. Mustafa Kemal'in korkusuzluu karsnda uyarlar ve tehdit23

NC BLM
LK
Mustafa Kemal politikay bir yana itti. Artk yaplmas ger,eken
bir ii vard. Kuzey Afrika'ya gidip talyanlar'la savamalyd.
Suriye ve Msr'dan geen uzun kara yolu dnda Trkiye'nin
Kuzey Afrika'yla balants kesilmiti. talyanlar denizin denetimini
ellerinde tutuyorlard; filolar anakkale Boaz'nn da ok yaknndayd. Trk donanmas iki sava gemisi ve birka kruvazrden ibaretti.. Bunlarn da kazanlar paslanm durumdayd; mrettebat ortadan kaybolmutu; gemiler yanyana Halic'in amurlu sularnda ylece yatyordu. Askeri birlikleri gndermek olanakszd. Gitmek isteyen subaylar Afrika'ya kendi olanaklaryla gitmeliydi. Her gen subay gitmeyi planlyordu. Enver derhal gitmiti bile. Paris'de askeri
atae olan Fethi de, Marsilya'dan bindii bir Fransz balk teknesiyle
oraya komu ve Tunus'da karaya kmt.

Mustafa Kemal dier iki arkadayla birlikte kara yolunu seti:

Demiryolu geen yerlerde trene binip, yolun kalan byk blmn
at srtnda ya da arabayla aarak, Kk Asya'dan aaya, Surze ve
Filistin'e gittiler. skenderiye'ye vardklarnda ngilizler'in Msr'
tarafsz ilan edip, snr kapattklarn grdler.
Mustafa Kemal fkeden kprd. Msr Trk egemenlik alam
iinde bulunan bir lkeydi; ngilizler'in burada hibir hakk olmad
*Dier iki subay, her ikisi de yzba rtbesinde olan Fuat (Bulca) ile Nuri (Conker)'di (.n.).

26

halde, snn kapatarak Trk subaylarnn ve birliklerinin Trk topraklarnda yaayan Trkler'in yardmna komasn engellemek
kstahln gsterebilmeleri tam bir rezaletti.
Ancak, yaplabilecek hibir ey yoktu: Devam etmek zorundaydlar. arkada orada ayrlp, her birinin kendi bann aresine
bakmasna karar verdiler.
Mustafa Kemal bir Arap klna girerek batya ileyen hafif rayl
demiryolundaki bir trene bindi. Yalnzca birka kelime dnda Arapa
bilmedii gibi, ak renk salar ve mavi gzleriyle Arap'a benzemiyordu da. Snr karakolundaki subay bir Msrl'yd. iskenderiye'deki ngiliz kumandanndan Mustafa Kemal'in ekalini ve onun
tutuklanp kendisine gnderilmesine ilikin bir emir almt.
Msrl subay bir Mslmand ve tm Hristiyanlardan olduu gibi ngiliz ve talyanlar'dan da -hi ayrm yapmakszn- nefret ediyordu. Tm yaknl ve sevgisi Trkler'den yanayd. Gene de ald
emirleri tmyle gzden uzak tutmas mmkn deildi. Mustafa Kemal'in bir Trk olduundan emin olunca, mavi gzl bir baka yolcuyu tutuklayarak, Mustafa kemal'i dualarla uurlad.*
Mustafa Kemal Deme Liman'ndan 25 kilometre kadar ierde
yer alan Ayn el-Mansur'daki Trk karargahna doru yola koyuldu.
*Bu Msrl zabitle geen olay Kl Ali (Atatrk'n Hususiyetleri, stanbul, 1955)
yle aktaryor:
"Hududa yakn ve demiryolunun sonu olan Ahar Terkip istasyonuna yaklatklar
srada kontrol memuru Msrl zabit bunlar tevkif etmek istemi. Mustafa Kemal
Bey, zabitin hissiyat diniyesini kkrtacak szlerle ii aklamaya mecbur olmu.
Zabiti ikna etmi. Fakat Msrl zabit gene de:
"Oraya bir an evvel gitmesi lazm gelenler gitsin. Fakat vaziyetiniz o kadar nazar
dikkat celbetti hi olmazsa iinizden oraya gitmesine beis olmayanlardan birkan
bize teslim ediniz," diye ii pazarlk mevzuuna sokmu. Bu grmeler neticesinde
arnaar kafileye katlan Bingazili topu zabiti ile tfeki ustasnn ve bir de
Kahire'den kendilerine yol gstermek iin terfik edilen klavuzu teslime mecbur
olmular. Fakat Mustafa Kemal bunlarn ne yapp yapp kendilerine iltihak
ettirilmelerini Msrl zabitten rica etmi, Msrl zabit de: "Msterih olun kendi
atm ile onlar da mcahedenize yetitireceim," cevabn vermi. Hakikatten de
mddet sonra arkadalarn tekrar serbest brakp kafileye kavuturmu." (s.34).

27

Kararghta ok iyi karland. Byk bir subay ktl ekilmesinden baka, bir nceki yl yapt incelemelerden tr blgeyi ve
halkn iyi tanmas onu daha deerli yapyordu. Binba rtbesine
ykseltildi ve kendisine Deme ynndeki blgenin kumandanl verildi. Karargh.Ayn-el-Mansur'dyd. Burada tm cephenin kumandan olarak Enver de vard.
Donanmay arkalarna alan talyanlar, ky kentlerini ele geirmi ancak, ierilere sokulamamlard. Trkler talyanlar'n zerine
yrdler. Silahlanm tm Kuzey Afrika top.yekun Trkler'in arkas'ndayd. Kutsal Sava, Cihad ilan edilmiti. Hocalar halk heye- '
canlandran Vaazlar vermekteydi. Libya'nn her yanndan, Sahra
l ve Kufrah Vahas'ndan kabileler Hristiyan igalcilere kar
Trkler'in, Mslman kardelerinin yannda yer almak zere toplanmaktaydlar. Dinsel fanatiklikle tutuarak, Enver'i grmek zere karargha kouyorlard.
Enver, ilgi oda konumundayd. stanbul'daki Padiah ve tm
Mslmanlarn halifesinin temsilcisi olarak gelmiti. Snusi eyhi,
onu "birader" olarak aryor ve savalarn yolluyordu. Uzak
blgelerdeki Turesler ve Pessaniler bile gnlllerini gndermekteydiler.
Ve Enver onlarla nasl iliki kurulmas gerektiini iyi biliyordu.
Yerleri hallarla, evresi ipek kumalarla sslenmi byk bir adr
kurdurdu. Burada byk bir debdebeyle eyhlerle grmeler yapyor
ve yerde bada kurmu oturan vahi Bedeviler'! dinliyordu. Dank
durumdaki adamlar krk kiilik gruplar halinde adrlara koydurup,
onlara yemek piirip ilerini grecek birer kadn tahsis etti. Her gruba
Trk subay verdi. Bedeviler'e iyi para veriyor, onlar besliyor ve
lenlerin dul karlarna armaanlar yolluyordu. Sonsuz bir sabr, efkat ve
tkenmez bir enerjiyle, onlara sava esini vermeye alyordu. Btn
bunlarn bir sonucu olarak talyanlar.kyya ivilendiler ve bir adm bile
ilerleyemedler.
Mustafa Kemal, Enver'le srekli temas halindeydi. Enver'den
bir ya bykt, ama rtbe olarak onun astyd.
ki adam bir trl geinemiyorlard. Devaml olarak kavgalydlar. Her ikisinin damarlarnda da kavgac Arnavut kan dolayordu.
28

lcisi de gururlu, alngan ve irade gcne sahip kiilerdi. kisinin de

muhalefete ya da eletiriye tahammlleri yoktu. Ve her ikisi de zininse[ ve fiziksel olarak korkusuz ve dndn aka syleyen
jciilerdi. Ama aralarndaki ortak noktalar bundan ileri gitmiyordu.
Enver daima ok byk projeler, son derece geni ihtiraslardan esin
alyordu. Byk dnceler onu adeta bylyor, kendine ekiyordu.
Ayrntlar, somut gerekler ya da rakkamlar onu asla ilgilendirmiyordu.
Mustafa Kemal ise temkinliydi. Parlaklk onu ihtiyatl olmaya
sevk ediyordu. Byk, belirsiz dnceler onu heyecanlandrmyordu. Hedefleri snrlyd ve bunlan ancak uzun ve dikkatli incelemeler
ve hesaplamalardan sonra belirliyordu. Olgular ve rakkamlan kesin
olarak saptyordu. Ne Araplar, ne de baka yabanclarla iyi ilikiler
kurma konusunda istekli olmad gibi, yeteneksizdi de. O bir i
Trk't, Trk olmaktan da gurur duyuyordu; dnyann geri kalann
ise aa grmekteydi.
Selanik'deki ilk gnlerinden beri Enver'den holanmamt.
imdiyse ona kar nefret duymaya balamt; bunu aka gster- j
mekten de geri durmuyordu. Nefreti kskanlkla beslenmi, ac- j
lamt. Mustafa Kemal her zaman en iyisi, en iyi asker olduuna i
inandrlmken, Enver'den daha byk olmasna karn, imdi onun !
peinden srkleniyordu. Daima Enver kumandanken Mustafa Ke- i
mal onun ast konumundayd.
,..
'
k adrnda maiyetinde dalkavuklarla yaayan, evkle parldayan, gsterili, kibar ve ekici Enver'in gznde, gri yz, alayc
tavrlar, ters szleriyle Mustafa Kemal, adeta ziyafetteki kafatas gibiydi. Bedevilerin cesaretini kryordu. Her plan eletiriyordu. Her
projeye dudak bkyordu: Tavr daima kusur bulucu ve eletireldi,
ama hibir zaman ii itaatsizlik noktasna vardrmyordu.
Zaman ilerledike ilikileri daha da glemeye balad. An
scak altnda kayalarla evrili arazide pusuya yatma ve atl saldrlardan ibaret olan bu usan verici atmalar, en gl karakteri bile
yaratabilirdi. Hepsinin sevimli ve ho bulduu Fethi, aralarndaki
akl kapatmaya altysa da baaramad.
Mustafa Kemal kendi kampnda kalmaktayd. Kk bir adrda, adamlar kadar zorlu koullarda, basit bir biimde yayordu.
29

Elencelere gitmeyi ya da Enver'in maiyetinin bir paras olmay kesinlikle reddetmekteydi.

Savan birinci ylnn sonunda, pek az sonu alnabilmiti. talyanlar kyya yeni birlikler kartmlar, kumsalda kendilerine siperler kazmlar, ama daha ileri gidememilerdi. Trkler ve Araplar da
onlar siperlerinden skp atamamlard.
Anszn ve yine nceden uyarmakszn 1912 Ekimi'nde Karada
sava ilan etti. Tm Hristiyan Balkan devletleri, tarihlerinde ilk kez
olmak zere, birletiler ve Trkiye'ye saldrdlar. Trk hkmeti talya ile alelacele bar yaparak Trablusgarb'e acil emirler gnderdi:
Trk birlikleri Msr'a ekilmeliydi; lke bamsz ilan edilmiti. Subaylarn hepsi mmkn olduu kadar abuk eve dnmeliydi.
Dman kapdayd. Trkiye kendini tmden yok olma tehlikesiyle kar karya bulmutu.

X
Kumanday devreder etmez Mustafa Kemal yola koyuldu. En
ksa yol olduunu dnd iin Fransa'ya getiyse de, burada daha
ksa yolun Avusturya ve Romanya'dan getiine karar vererek
ynn deitirdi ve Karadeniz'e indi. Srekli yardm grd iin
daha Aralk'n ilk haftasnda stanbul'a ulamt bile.
Her eyi karmakark bir halde buldu. Trk ordular tm snrlarda ezilmiti. Kuzeyden Srplar kontrolsz bir biimde ilerlemilerdi.
Gneyden saldran Yunanllar Selanik'i ele geirmiler, yirmibe bin
tutsak almlard. Bulgarlar stanbul'a doru ilerleyerek, toplaryle
kentin sadece 25 kilometre dndaki atalca'da bulunan istihkmlar
dvmeye balamlard. Bakentin birka kilometre d ve Bulgarlar'ca kuatlm olan byk Edirne istihkamlar haricinde Trkler
Avrupa'dan sprlp atlmlard.
Tm bu felaket ortasnda bir tek aydnlk nokta vard. Rauf* isminde gen bir deniz subay, kumandan olduu yal "Hamidiye"
*RaufOrbay(.n.)
30

10-uvazryle anakkale Boaz'nn hemen azndaki blokaj ap

gemiti. Dman sava gemileri peindeyken, Ege Denizi'nde dolanp urada ya da burada ortaya karak bir liman bombalyor, ya da
bir nakliye gemisini batryordu. Ulusal bir kahraman haline gelmiti
ama bu yiitlik gsterilerinin genel yenilgi zerinde hibir etkisi olmuyordu.
stanbul yarallarla dolup tamt: Hastahaneler, kiliseler, camiler, evler hep onlarla doluydu. lke batan aa dzensiz mlteci kalabalklarnn oluturduu kamplarla dolmutu. Yiyecek organizasyonu tamamen ortadan kalkmt. Binlerce insan kolera ve tifsten
lyordu; binlercesi de alk ve souktan. Politikaclar hl iktidar
kapmak iin aralarnda az dala yapmakla meguldler. Ksacas
ortada olaylar denetim altna alabilecek ya da ynlendirebilecek istikrarl bir hkmet kalmamt.
Mustafa Kemal byk bir kay gy le ailesinden haber almaya
alyordu. Selanik'den gelen pek ok gmeni buldu. Ona kentin
byk bir zorbala uradn anlattlar: Yunanllar yakalayabildikleri tm sivil Trkler'i ldrmler evredeki tm ky ve kasabalar
da yamalamlard. Sonunda annesini ve kzkardei Makbule'yi
mlteci kamplarndan birinde buldu.
Bir oda kiralayarak onlar stanbul'a getirdi. Zbeyde altmnn
stndeydi. Geen yllarla imanlamt, gzleri de iyi grmyordu.
Selanik'den kalar srasnda Makbule'yle birlikte alk ve souktan ok ac 'ekmilerdi. Yal kadn bu sre iinde hzla kocant.
Olunu grmek onu fazlasyle memnun etti. Onun kendilerini
stanbul'a gtrmesine sessizce boyun edi; ama orada hi huzur bulamad. Btn gn boyunca odadaki divana bada kurup oturuyor,
ne arkaya sallanarak Allah'a dua ediyordu. Selanik kafir Yunanllar'n elindeydi, akrabalar katledilmiti; evi elinden gitmiti; sahip
olduu her eyi kaybetmiti: Tam anlamyle mahvolmutu.
Ailesini yerletirir yerletirmez Mustafa Kemal Harbiye Nezareti'ne durumunu bildiren bir yazryle bavurdu. Gelibolu yarmadasnn
darald boazda, Anadolu kysnda yer alan Bolayr nlerindeki
istihkm hattn tutan tmenin kurmay bakanlna atand. Bu ok
nemli bir mevkiydi. Bulgarlar buradan hcum edecek olurlarsa
Boazlar'n kontroln ele geirerek Asya'dak topraklara giden yolu aabilir ve stanbul'un d dnyayla balantsn kesebilirlerdi.
31

HARTA: Balkan devletlerinin 19I2-1913"deki I.Balkan Harbi'ndeki hcum

hatlarn gsteren harita.
NOT: AA veBB olarak iaretlenen hatlarn aras Trkiye'nin Avrupa topraklarnn 1911'deki konumunu gstermektedir. CC iaretiyle stanbul arasndaki kk
alan ise, savatan sonra bu topraklardan Trkiye'ye kalan ksm gstermektedir.
32

Mustafa Kemal, General Sava Savof komutasndaki Bulgar birlilderinin. saldrsndan hemen nce Bolayr'a ulaabildi.
Buradaki istihkmlar elli yl nceki Krm Harbi srasnda ngiliz
mhendislerin ina ettii hattn alelacele onardan kalntlarndan ibaretti. Bulgarlar hatta hi durmakszn saldryorlar, Trkler'se inat
bir sabrla bu hatt tamir ediyorlard. atmalar son derece iddetli
cereyan eden bu atmay, sadece tm cephelerde geerli bir atekes
bu atmay durdurabildi. .
Bundan sonra olaylar hzla geliti. Byk Devletler bir bar konferans yaplmas arsnda bulundular. Balkan Devletleri stanbul
dnda Avrupa'daki tm Trk topraklarnn aralarnda blmeleri
iin kendilerine verilmesini talep ettiler. Bulgarlar da Edirne'nin derhal kendilerine teslim edilmesinde srarlyd.
Trkler kendi aralarnda blnmlerdi. Titrek bir ihtiyar olan
Sadnazam Kmil Paa'nn nderliindeki bir grup, her ne pahasna
olursa olsun, bartan yanayd. Dierleri, zellikle de gen subaylar
hibir yerin teslim edilmemesini istiyorlard. Ayaklanmalar, politikaclarn entrikalan, kaos alm yrmt ve ortada olaylara yn verebilecek hibir g bulunamyordu.
Btn bu kargaann ortasnda Enver Trablusgarb'den dnd.
Hi zaman kaybetmedi. ttihat ve Terakki Cemiyetini toplantya
ard, gen subaylar evresine alarak bir heyet-i vkela toplants
.srerken Bb- Ali'ye girdi.* Kendisini durdurmaya alan Harbiye
Nazn Nazm' vurdu, Kmil Paa ve dier nazrlan rvolveriyle kovalayarak Cemiyet'ten Talat ve Cemal'in yan sra Sadnazam yaptklar Mahmud evket Paa ile birlikte kontrol ele geirdi.
Hibir ekilde zaafa izin vermedi. Politikaclarn bir kesimi ona
muhalifti: Onlar ast. Ayaklanmalar bastrd ve Balkan Devletleri'yle ban grmelerine girmeyi kesin ekilde reddetti Ancak, Bulgarlarn kuatmas altndaki Edirne'yi kurtarmak nndeki temel' sorun olarak henz duruyordu. Dmana mevzi deitirtmek iin byk
bir manevra planlad. Bu, kendisine gre ok iyi bir pland: Hali'ten
donanmay karp Ege'ye gnderecek, donanmann ate gcnn
desteindeki Onuncu Ordu birlikleri B olay ir'in biraz kuzeyindeki
*230cakl913: Babali Baskm (.n.)
33

ah Kuyu'ya* kacak; Bolayr birlikleri dmana hcum edince,

arky birlikleri de dman sa cenahtan yakalayacakt; bundan sonra
iki kol birleerek kuzeye doru en ksa yoldan geerek Edirne'ye
gidecekti. Bu harekat dman artp bozguna uratacak ve onlar
atalca hatlanyle Edirne'den vazgemeye zorlayacakt.
Sava gemilerinden birinde yaplan bir kurmay toplantsnda
Mustafa Kemal de hazr bulunuyordu. Eletirilerinde ok acmasz
davrand: Askeri istihbarata gre arky'e hakim tepeler Bulgarlar'ca ele geirilmiti ve bu koullarda yaplacak bir kartma son derece tehlikeli olacakt. Bolayr birliklerinin Bulgarlar' srp karmas olanakszd. Bunu yapacak olurlarsa i hatlara sahip olan
dman, karlarna son derece stn kuvvetler karabilirdi. Plan iyi
gibi grnyordu ama, ayrntlar zerinde iyi allmamt; pratik
geerlilii yoktu.
Enver'in can skld. Komutan kendisiydi. Mustafa Kemal'e daha az konumasn belirterek, sadece kendisinden isteneni yapmasn
syledi.
Harekat planland ekilde yrtld. Bolayr birliklerinden iki
kolordu 8 ubat'ta afak vakti .saldrya geti. Mustafa Kemal de bu
saldn birliindeydi. Bir on kilometre kadar ilerlediler ve ok kaln bir
sis tabakas karsnda durmak zorunda kaldlar. Bulgarlar sol yandan
sokularak ate atlar. Kolordulardan biri yarld ve geri ekilmeye
balad; Mustafa Kemal'in kurmay bakan olduu ikincisi de savaarak geri ekilirken glerinin yarsn kaybetti. arky'e kartma yapmaya balayan Onuncu Ordu, Bulgarlar'ca yakaland ve alt
bin askerine kayp verdirilmi olarak yeniden gemilerine dnmek zorunda kald.
Harekat tam bir baarszlkla sonulanmt. Bir ay sonra Edirne
dt ve Enver'in nderliindeki hkmet, Kmil Paa ve hkmetince nerilen bar artlarnn aynn imzalamak zorunda kald.

patlak verdi. Bulgaristan Srbistan ve Yunanistan'a saldrd; ancak,

yenik derek snrlarna dnmeye mecbur oldu. Eski mttefikler
Trkler'i unutmu, lgnca birbirlerinin boazna sarlmlard.
Enver bu frsat karmad. Yerinde bir cesaretle, ve sava ilan et
meksizin, bulabildii tm kuvvetleri yola kartt. Bunlar geride kalan
birka kk Bulgar birliini ezerek ilerlediler ve doru Edirne'ye
girdiler, nc birliklerin svari kumandan olarak, bando alnr, bay
raklar dalgalanr ve yerli halk zeytin dallaryle yolunu sslerken, Enver at stnde Edirne'ye "Muzaffer" sfatyle girdi.
f
Kente giren asker kollarndan birinin kurmay heyetinde Enver'in f
bu gsterisi yznden kapld tiksinti ve fke iinde, kendi kendine f
homurdanan, az tannm ve dikkat ekmeyen biri olarak, Mustafa }
Kemal
de
yer
almaktayd.
;

Mustafa Kemal stanbul'a dnd. Yenik ve bitkin den Trkiye,

yaralarn sarmaya alyordu. Dmanlar onun brakt topraklarn paylam konusunda ekiiyorlard. Anszn aralarnda sava

* arky olmal; bundan sonraki yazmlan byle olacaktr (.n.).

34

Zbeyde: Mustafa Kemal'in annesi

35

XI
Mustafa Kemal bir kez daha isiz olarak, annesi ve kzkardeiyle
birlikte istanbul'dayd. Edirne'nin alnndan sonra kaymakamla
ykseltilmiti.
Tatmin olmam, ancak, belirgin hedeflere sahip biri olarak aa
grd ikinci snf politikaclarla yemden ahbabha balamt. Fakat artk devir deimiti. Yeni hkmet gl ve salamd. Talat, Enver ve Cemal -Mahmud evket ldrlmt- l bir bir ynetim
kurmulard ve lkeyi son derece baskl bir biimde idare ediyorlard. Eski eteler ve hizipler tmyle datlmlard.
Politikaclar Mustafa Kemal'i aralarnda grmeyi eskiden olduundan da az istiyorlard. Siyaset sahnesinin tmyle dnda
braklmt. Selanik'deki cemiyetten eski arkadalar onun ok ilerisine gemilerdi. Talat ve Cemal kabinedeydi. Enver ise uluslararas
bir kiilik haline gelmiti. Harbiye Nazryd. Bir sultanla evlenmiti
ve Boazii'ndeki bir sarayda ihtiam iinde yayordu. Tm
Mslmanlar Halife-Sultan'n bayra altnda btnletirmek;
Trke konuan btn halklar Trkiye evresinde birletirmek ve
bylece Osmanl mparatorluu'nn byk zaferlerini yeniden canlandrmak gibi son derece byk projeleri vard. Almanlar onu mttefikleri olarak gryorlard.
Mustafa Kemal ise devaml homurdanan ve ho olmayan tavrlar
sergileyen alt rtbeli bir subaydan baka bir ey deildi. l ynetim
ve ttihat ye Terakki Cemiyeti'nce sevilmeyen biri olmas dolaysyle
son derece kt bir tan olarak kabul ediliyordu.
Enver'le tartmt. Sadece Cemal onun hakknda iyi eyler
sylyordu, bunun nedeniyse her ikisinin de Almanlar'a duyduu ortak nefretti.
Byk projelerini gerekletirmek iin Enver ilk adm olarak ordunun yeniden dzenlenmesi gereine karar verdi. Bu ii hayata geirmek zere Prusyal General Liman von Sanders'i davet etti.
Haberi duyduunda Mustafa Kemal, kapld korkun fkeyle
homurdanmaya balad. Tm politikaclarn bana bela kesildi.
Aka ya da gizli olarak, "birader" subaylarn yakalayp konuarak,
gsterili sylevler vererek, hepsinin durumu protesto etmek zere
36

birlemeleri gerektiine ikna etmeye alt.

"Almanlar'n orduyu, yaammzn temelini denetlemelerine
izin vermek lgnlk olur" diyordu, "Biz Trkler kendi iimizi kendimiz grmeliyiz. Bu i iin bu Prusyah'nn arlmas milli bir hakarettir."
Cemal'le grp konuyu onunla tartt. Enver onu grmeyi
reddettiinde de, ona ac bir mektup yazd.
l ynetim onu bir ba belas olarak gryordu. Tehlikeli
deildi: Hi kimse ona yardm etmedii gibi, onu dinleyen de yoktu;
kimsenin onunla yapacak ii yoktu.
Gene de ba belasnn biriydi. En iyisi yoldan ekilmesi olacakt.
Fethi eli olarak Sofya'ya gitmiti. Mustafa Kemal'le o, eskiden
beri iyi arkadatlar. Mustafa Kemal de Sofya'ya gitmeliydi. Askeri
atae olarak atand ve grevim tanmlayan belgeyi bir an evvel Fethi'ye gtrme emrini ald.
Mustafa Kemal Sofya'daki grevini bir srgn olarak kabul etti.
stanbul'daki yaamla balan koparlmt; askeri ataelik mevkii
profeyonel bir asker iin gerekten etkin grev 'yapabilme olanam
salamyordu. Yaplacak ne i varsa hepsini mkemmelen yapyordu. Bulgar Bakumandan Kitcheff ve Genelkurmayyla arkadalk
ediyor, tren ve tatbikatlara katlyor ve gzlemlerini Fethi'ye rapor
ediyordu.
En iyi arkadann Bolayr'dan. kendi kolordusunu pskrtm
general olan Sava Savoff'un olmas, Mustafa Kemal'in kendine zg
bir ynn gstermekteydi. Rakip "birader" subaylardan ve politikaclardan nefret ediyordu; cesur bif dmana ise sayg duyuyordu.
Sava Savoff, Bolayr nlerinde eine az rastlanr bir yiitlik gstermiti. Bu yzden Mustafa Kemal Sofya'ya gidince onu arayp bulmu
ve onunla yakn arkadalk kurmu'tu.
Ancak, yapacak pek az ii vard, bunlar da sevdii eyler deildi.
Hibir ey yapmadan oturacak trden bir adam deildi. te olsun,
elencede olsun bir eyle megul olmak, yapt ie btn g ve dikkatini vermeliydi. Yapacak ok az i varsa, bu kez ilgisini elencede
younlatryordu. Askeri ataelik konumu ona bir diplomatn ayr' 37

calk ve muafiyetlerinin yan sra bir askerin apknlklar iin de

frsatlar salamaktayd. Grevinin avantajlarn her iki ynden d<b bol
bol kullanmaktayd.
Bir retmenden dzenli olarak ald derslerle balo danslarn
rendi ve bundan sonra nerede ve ne zaman frsat bulursa, ama hep
resmi geitteymicesine, dimdik dans etmeye balad. Kabul salonlarna girip kmaya da balam ve Sofya hanmefendileriyle flrt
ederek bir sosyete apkn olmaya almsa da bu hanmefendiler
onu fazlasyle acemi bulmulard. Mustafa Kemal zeki ve yksek
mevkie sahip bir subayd, ama hepsi o kadar... Trklerden hibir zaman holanmam olmalarnn yan sra, Mustafa Kemal ne yakld,
ne de ekici bir erkekti. Tavrlar idi: Ya kasvetli ve donmu gibi bir
yz taknarak azametli bir tavrla dimdik yryor, ya da ters trs konuuyordu. Ne havadan sudan sohbet edebilme yeteneine sahipti, ne
ho bir apknd, ne de hanmefendilere dalkavukluk etmeyi beceriyordu. Kk flrt oyunlarnn bazlarndan pek bir ey anlamyordu.Her hanmdanxtobra dobra kendisiyle yataa girmesini talep ediyordu; eer reddedilecek olursa, ona olan ilgisini kaybediyor, fakat
hemen ardndan, yine dobra dobra, bir baka hanma ayn soruyu soruyordu. Ksa bir sre iin, ipek gibi yumuak sal bir gen kza, General Kovatev'in kzna ak olur gibi oldu, ama kz ona hi yz vermedi.
Ksa srede bu hanmlar onu, tatl dilli, nazik, yumuak bal bir
Trk olan Fethi'nin tam tersi olarak geleneksel Trk tipinde, kaba bir
erkek olarak mimlediler. Dans ediine ve salon adabn renme abalarna glyorlard. Onu mthi bir baars olarak kabul edip, hemen unuttular.
Alngan ve duyarl biri olan Mustafa Kemal eskisinden de kibirli
davranmaya, onlardan uzak durmaya balad. Kendisini tm kalbiyle
sevmedii halde arzusundan yararlanarak ona eziyet ve ikence eden,
ona dudak bken ve onu kendi kahraman olarak kabul etmeyecek
olan bu sosyete hanmlarnn nezaket kurallarndan ve gevezeliklerinden nefret etmeye balad.
Mustafa Kemai
-zellikle hrmetkar davranan
- ve bakentin hafifmerep kadnlaryla ilikilerinde efc Q<,a rahatt. Bunlarla birlikte kahvelerde, ve .evlerde iiyor, sabahlara
38

kadar sren cmbler yapyordu. Karsna oturacak herhangi biriyle

saatler boyunca oyun oynuyor, zar atyordu. Btn kt alkanlklar stste ym, boazna kadar bunlara batmt. Sefahatin her
trlsn deniyordu. Bunlarn bedelini ilikiyle bulaan bir hastala
yakalanarak ve saln bozarak dedi. Btn bunlara tepki olarak
tm kadnlara kar inancn kaybetti ve imdilik kaydyle kendi bal
kald.
Bu arada ar ar akan zamanla birlikte Dnya Sava da yaklayordu. Srbistan snrnda Aridk ldrld. Btn byk uluslar
savaa girmiti. Bulgaristan tarafsz kald ve Sofya bir l gibi
sszlat.
Mustafa Kemal Sofya'da kendi kendini yemekteydi. Pek ok
Trk gibi o da Trkiye'nin hangi tarafn kazanacan grene dek bekleyip daha sonra karar vermek zere tarafsz kalmasnn en aklc tutum olacan dnyordu.
Fakat karar verilmi ve Trkiye savaa girmiti. Btn dier subaylar gibi Mustafa Kemal de savan birka hafta iinde bitecei
kansndayd. Bu haftalar da akp gemekteydi. Sabrszlktan deliye
dnmt. Yllardr bu i iin eitimin ald ve alt halde frsatlar elinden kayp gitmekteydi. Enver'e telgraf ekip bir kumandanlk
istediyse de, nazik fakat kesin bir dille kendisine ihtiya duyulduu
yerde, Sofya'da kalmas gerektii emrini ald. Yine telgraf ekti, ancak, bu kez yant alamad. Arkadalarna gnderdii mektup ve mesajlardan da hibir sonu kmyordu; Fethi de ona yardm edemiyordu.
Haftalar aylara dnt. 1915 ubat'na gelinmiti bile. Mustafa
Kemal, olaylarn dnda kalmaktansa izinsiz olarak Sofya'dan ayrlp sava iin grev almaya karar verdi. stanbul'dan onu greve
aran emir geldiinde, eyalarn toplamt ve yol planlarm hazrlamaktayd.
XII
Enver stanbul'da deildi. Ruslar'a kar savaacak bir orduyu
ynetmek zere Kafkaslar'a gitmiti. Yerine vekaleten Topal Hakk
Paa * bakyordu. Enver'in zel ekimeleri, onu hibir ekilde ilgi* Levazm reisi.

39

lendirmiyordu. En iyi subaylara, hem de hemen ihtiyac vard. ngilizler iki kez sava gemileriyle Boazlar'dan gemeye almlard.
Alnan tm istihbarat, Gelibolu'ya karma yapmak zere Msr'da
byk bir ordu hazrladklarn gstermekteydi. Liman von Sanders
de byk bir hzla bu saldrya kar koyacak yeni bir ordu hazrlama
abasndayd.
Hakk Paa, Mustafa Kemal'in politikadan uzak durduu srece
ok yetenekli bir subay olduu yolundaki sicilini biliyordu. Telgrafla
onu ard ve Liman von Sanders'e tavsiye etti. General de Mustafa
Kemal'e Gelibolu yarmadasndan gney kesimindeki birliklerin kumandasn verdi.
Von'Sanders'in ortalama Trk subay konusunda olduka olumsuz dnceleri vard, ama ksa srede Mustafa Kemal'in ortalamann
stnde olduunu takdir etti. Hi kuku yok ki, geinilmesi g biriydi, szn saknmyordu; dncesini dile getirirken ters ve haindi.
Bir keresinde Alman generale Almanya'nn nihai baars hibir
ekilde kesin olmadna gre, Bulgaristan'n taraz kalmakla son
derece yerinde davranm olduunu sylemiti. Bir baka frsatta da,
Alman genel kurmaynn canicesine ar ve dikkatsiz olduuna iaret
etmiti. Fakat bir asker olarak grevini ok iyi yapyordu. Dncelerinde berrak ve kararlarnda kesindi. Kanlarn daima somut gereklerle desteklemekteydi.
Her iki erkek de, son derece kibirli olduu iin, von Sanders'le
sk sk ve iddetli fikir ayrlklarna dyorlard. Bununla birlikte,
Mustafa Kemal bir Prusyal bak asna ve tavrlarna sahip olduu
iin, von Sanders onu gayet iyi anlyordu. Kat, patavatsz ve marurdu; fakat hepsinin tesinde, o birinci snf bir savayd.
Onu "Muhteem bir asker...bir nder" olarak deerlendiren von
Sanders, Mustafa Kemal'e ok gveniyordu.
Mustafa Kemal de, yabanclara, zellikle de Enver'in getirdii
mdahaleci Almanlar'a kar duyduu nefrete ramen, von Sanders'e
sayg duymaktayd. Alman'n cesur ve becerikli bir asker olduunu
teslim etmiti.
Onun herhangi biri hakknda pek ender olarak olumlu szler
syledii gznne alnrsa, kendisi iin allmadk bir cmertlik

annda, "Liman von Sanders'de st dzey bir askerin btn zellikleri

var. ou zaman anlaamyoruz, fakat bir kere emrini verdii zaman,
onlan en uygun ekilde yerine getirebilmem iin beni tmyle serbest
brakyor" demiti.
Kahire ve Atina'daki tm haber kaynaklarndan, ngilizler'in
saldrmak zere olduu haberi gelmekteydi. Msr'da seksen bin
kiilik bir ordu hazrd; byk bir filo da harekete hazr bir ekilde
emirlerini bekliyordu.
Von Sanders, zm ok g bir sorunla kar karyayd. Gelibolu yarmadasnn ky eridi yaklak seksenbe kilometre uzunluundayd. Arazi dalkt ve evrede, tm mevkie hakim ok sayda tepe vard. ngilizler seksen bin askerini bu seksenbe kilometrelik
ky eridinin herhangi bir yerine karabilir, hakim tepelerden birini
ele geirip onu yarmadadan srp karabilir, bylece stanbul'a giden yolu aabilirlerdi.
Von Sanders'in altm bin askeri vard. Bunlar yirmier bin
kiilik gruba ayrd ve her bir grubu yanmada boyunca yerletirdi.
ngilizler'in ne zaman ve nereden gelecei tmyle belirsiz olduu
iin, oturup beklemekten baka are yoktu. Hangi grup stn dman
kuvvetlerinin saldrsna urayacak olursa, takviye kuvvetleri onlara
yetiinceye dek, iki gn kadar dayanmas gerekecekti.
Rusya cephesinden dnen Enver, hi zaman kaybetmeden Mus. tafa Kemal'in yerine bakasn koymak zere emirler gndermiti.
Emirlere uymak zorunda kalan Von Sanders, duyduu znty
Mustafa Kemal'e aka belirterek, onun Maydos'daki ihtiyat 19 ncu
Tmeni'nin kumandanlna atandm bildirdi. Bunun yan sra, asl
ngiliz hcumunun nerede gelecei belli oluncaya dein, tmenini
yerletirecei yer konusunda ihtiyatl olmas emrini verdi.
Enver'in emirlerinden dolay kzgn olmakla birlikte, Mustafa
Kemal, von Sanders'in kendisine gvendiini anlamt. Kendisine
gvenen, onu destekleyen ve kendisinin de sayg duyduu bir stn
nezdinde ald kumandanlk, Mustafa Kemal'e adeta yeni bir kiilik
kazandrd. Her zamanki ikayeti ve huzursuz halinden eser bile kalmamt. Kendini olanca gcyle iine verdi. Potansiyel olarak iinde
barndrd tm g ve yetenek kendilerini ortaya koyuyor41

801

lard.Tmeni, biri iyi duramdaki Trk, kalan da son derece zayf durumdaki iki Arap alayndan olumaktayd. Birka hafta iinde askerlerim birinci snf bir askeri kuvvete dntrd. Arazi zerinde incelemeler yaparak, tm olaslklara kar farkl planlar hazrlad.
25 Nisan Pazar gn, ngiliz saldrs balad.Hafif bir sis denizin
zerini kaplamt. Sisin tesinde byk bir dalga halinde -sava gemileri, destroyerler ve nakliye gemilerinden oluan- elik bir filo
kayp gidiyordu. Bir kesimi yarmadann kuzeyindeki Bolayr'a
saldrd. Bu aslnda, asl hcum noktasn saklamak iin yaplan bir
askeri hileydi; ancak, von Sanders'i yanltmaya yetti. Bir baka hileli
saldr da gneye yapld.
SI
42

.NGLZLERN LERLEME SINIRI 1915 GELBOLU SEFER HARTA-

Asl hcum ise merkezden geldi. Saldr birlikleri Avustralyallar'dan olumaktayd. Bu saldrnn hedefi Kaba Tepe'ye kartma
yapp Maydos vadisine doru ilerlemek ve ardndan dnp, tm mevkie hakim olan ve Mustafa Kemal'in kampnn yaknlarndaki, Conk
Bayr adiyle tannan tepeleri ele geirmekti.
Gl bir aknt, karma gemilerini kuzeye doru srklediinden, Avustralyallar, yanllkla Arburnu'na ktklarnda, kendilerini Conkbayr tepesinin sarp uurumlarna varan eteklerindeki dar
ky eridinde buldular.
Mustafa Kemal'in bu olanlardan haberi yoktu. En iyi alay olan
57nci Alay'na sabah saat 5:30'da gnlk bir altrma manevras
yaptrmak zere, Conkbayr yokuuna gitmesini emretti. Tepeye
trmand srada, tepeden aa kaarcasna inen Trk mfrezelerini
grd.
"Nereye gidiyorsunuz?" diye bard.
"ngilizler karma yapt. Biz sahil boyunca yerletirilen nc
kuvvetleriyiz. ekilmek zorunda kaldk."
"Nereye ktlar?"
"Arburnu'na."
"Snglerinizi takp geri dnn!" emrini verdi.
Birka dakika sonra sa yanndaki 9 ncu Tmen'den dman
hakkndaki haberleri dorulayan" ve sol cenahlarn kapatmak iin bir
tabur isteyen bir haber geldi.
Mustafa Kemal hemen durumun muhasebesini yapt. Von Sanders'in saldrnn yarmadann kuzey ucundaki Bolayr yaknlarna
yaplacana inandn biliyordu. Fakat tm mevkie hakim olan asl
yer, Conkbayr'yd. Gelen haberler arttka, byk bir kuvvetin tam
nnde kartma yapmakta olduu, ve hedeflerinin de Conkbayr'n
ele geirmek olduu aa kt. Anszn ve adeta igdyle, Conkbayr'n kendisinin savunmas ve derhal harekete gemesi gerektiini anlad. Emirleri bekleyemezdi; dakikalar saylyd. Napolyon'un "Vitesse, vitesse, toujours vitesse'' (Srat, srat, daima srat)
eklindeki dsturu onun her zaman kullanmaktan holand bir deyi
olmutu.
"Fiekleriniz kurunlu mu yoksa bo mu?" diye sordu.
43

"Kurunlu" diye cevap verdi bir kurmay binba. "O halde derhal yola
kn ve mmkn olduu kadar abuk Conk-bayr'na ulamaya
bakn."
Elinin altnda yalnzca kk lekli bir harita vard. zerinde
Arburnu bile gsterilmemiti. Bir elinde bu harita, dierinde bir pergel ve kendisine klavuzluk eden bir askerin eliinde, iki yz adamyla tepeye kotu. Zemin amurluydu, bodur allarla kaplyd ve derin
dere yataklaryla yarlmt. Adamlar ona ayak uyduramyorlard.Tepeye vardnda, yannda sadece birka asker kalmt. Tam
aasnda, 400 metreden uzak olmayan son bayrn yar yolunda,
Avustralyallar'in nc kollarnn ilerlemekte olduunu grd.
Alay kumandan adamlarn araziye dikkat etmeleri konusunda
uyarmak iin bir miktar arkada kalmt. Mustafa Kemal en yaknndaki st rtbeli askere seslendi:
"Bulabildiin kadar asker topla, ilerle ve dmana saldr" emrini
verdi.
57 nci Alay birlikleri rzgardan ve srekli trmantan tkenmi
bir halde tepeye ulatka, hepsini bizzat yeniden dzenledi ve ileriye
srd. Bir topu bataryas yetiti. lk topun yerletirilmesi iini kendisi
yapt. Srekli ate altnda lgnca bir enerjiyle almaktayd.
Emirler gelmeden, sorumluluu kendisi stlenerek ikinci alay da
ard, ate hattna srd. Bunu da yeterli grmedi. nc ve son
alay da ate hattna gnderdi.
htiyatl olmas konusundaki emirleri hie saymt.. Sorumluluu kendi zerine-alarak, tm ordu ihtiyatlarn dorudan savan iine srmt; elde bir tek yedek bile kalmamt. Asl saldrya kar
koyduuna inanyordu. Eer yanlmsa ve'asl hcum bir baka yerde yaplyor idiyse, bu hatas byk bir felakete yol aacakt. Fakat,
yanlmamt. gds onu hakl kartacakt. Ama onun igdlerinden hibir zaman kukusu olmamt.
O gn arpmalar, bazan coup taarak, bazan azalarak btn
gn boyunca srd. Avustralyallar da yolunun te ikisini katetmi
durumdaydlar. Trkler hzla tkenmeye yz tuttular; 57 nci Alay'in
byk bir blm mha edilmiti. ki Arap alay kargaa halinde ve
her an bozulma eilimindeydi; ancak, Avustralyallar da bitap
dmt. Her iki taraf iin de ekstra be yz asker, atmann o anda
44

kazanlmasn salayabilirdi.
Karanlk ktnde, tepe hala Trkler'in elindeydi; Avustralyallar ise, hemen biraz aada tepenin yamalarna tutunmulard.
Ancak, Mustafa Kemal beklemedi. Karargahn doruun birka
metre gerisindeki kayalarn arkasna kurdurtarak btn gece ve ertesi
gn, Avustralyallar' tepeye iyice yerlemelerine frsat vermeden denize kadar srebilmek iin durmamacasma hcum zerine hcum
dzenledi. Baarszla urayan her hcumun ardndan, bir yenisini
hazrlad. Adamlarna cesaret vermek zere srekli ate hattnda bulunuyordu. Onlarn dinlenmeleri ve scak yemek yiyebilmelerini
kiisel olarak ayarlyor ve sarslmaz enerjisiyle onlara rnek oluyordu. Ne ki, Avustralyallar' durdurmay baard halde, dan eteinden onlar denize srmeyi baarmas mmkn olamyordu.
Conkbayn'mn doruk izgisi stanbul'a giden yol zerinde anakkale Boaz'na hakim kilit bir mevkiydi. Boazlar ve stanbul
dt takdirde Trkiye'nin Almanya'yla balants kesilecek ve
bara zorlanabilecekti. Yunanistan, Romanya ve Bulgaristan byk
bir olaslkla ngilizler'e katlacaklard. Bunlarn salayaca psikolojik etki, dnya apnda olacakt. Rusya yolu alacak ve Rusya'ya
silah ve yiyecek gnderilebilecekti.
Avustralyallar'n saldrlar ile bu dehet verici olaslklar arasnda-ask yzl, kararl hali ve yorgun Trkleri'ni Conkbayr'nn dar
zirvesindeki mevkilerinde sadece egemen kiiliinin gcyle tutabilen Mustafa Kemal duruyordu.
XIII
Hibiri dierini geriletememi olan Avustralyallar ve Trkler,
siper kazmaya baladlar. Avustralyallar ilerlemeyi baarncaya
dein, o zamana kadar ele geirdiklerini tutmakta kararlydlar.
Trkler ise, dman durdurmakta en az onlar kadar kararlydlar.
Bundan sonraki birka hafta siper savann yol at byk
skntlar ve gerginliklerle dolu geti: Siper kazma; dman mevzilerine ulamak iin "san yollan" ve tneller ama; tehlike karsnda
gergin bir durumda tm hassalaryla tutulan nbetler; bedenin srekli
tutulmu durumda kalmasna yol aan koullar; dmann kafay patlatan sonu gelmez kurun sesleri; patlayan arapnellerin sinirleri bozan patrtlar; karanlkta iki cephe arasnda kalan sahipsiz mntkada
45

dikenli telleri onarmann getirdii byk korku; saldrmak iin gruplar halinde bir tnelde beklemenin zdrab; dmann sngler ve el
bombalaryla yapaca ani dehet verici saldrnn daha da zdrab verici bekleyii; dar siperlerde ve yeraltnda yabanl, souk elik ve
lm, uygarlktan uzak, ac eken bedenler ve etrafa salan arapnellerle gelen lm...
Ve btn bunlarla birlikte kavurucu bir yaz sca geldi. Su son
derece ktt. Gne kayalk, kra tepeleri yakyor, hepsini scaktan
kpkrmz kesilmi bir toz ynna dntryordu. Hatlar arasnda
l bedenler ryordu. Kocaman, mavi sinekler havay doldurmutu. Onbinlerce sinek ar ve saknmh davranlarla, bu yiyecee
sokulmutu. Ve sineklerin ardndan dizanteri, barsak iltihab hastalklar ile birlikte milyonlarca bit geldi. Her iki tarafn da dayanma
gc neredeyse tkenme noktasna gelmiti.
Btn bunlar olurken, Mustafa Kemal bir an bile brakmamt.
Kendini gl ve mutlu hissediyordu. Tam yerini bulmutu: Savayordu! ok az uyuyordu; uyku ihtiyac yokmu gibi grnyordu. Adamlarn acmaszca, hatta lgnca ileri sryordu; bununla
birlikte, son derece souk kanlyd. Kararlarn matematiksel bir kesinlikle alyor, emirlerini kesin surette veriyordu.
Sandaki 9 ncu Tmen'in kumandan Alman General Herr Kannengeiser, onun yetenei karsnda akna dnmt. Mustafa Kemal'i "berrak fikirli ve etkin" olarak tanmlyordu: "Her eye kendi
bana karar veriyor. Ne istediini gerekten ok iyi biliyor."

olmuyordu. Adamlarna rnek olacak ekilde, zerinde ince ince

allm bir atlganlkla hareket ediyordu.
Bir keresinde, yeni kazlm bir siperin dnda oturuyordu. Bir
ngiliz bataryas sipere ate at. Toplar menzili bulduka arapneller
gitgide daha yaknlara dmeye balad; vurulmas matematiksel olarak kesindi. Kurmaylar sipere girmesi iin yalvarmaya baladlar.
"Hayr" dedi, '.'Saklanmak adamlarm iin kt bir rnek olacaktr." lgisiz ve souk kard bir tavrla kurmaylaryle konuurken, bir sigara yakp gayet sakin onu iti. Bu arada aada siperin gvenlii
altnda duran adamlar, bylenmi gibi onu seyrediyorlard.
Dman toplar bir baka hedefe yneldiler. Patlayan arapnellerin
tozlarna bulanm da olsa, Mustafa Kemal'e yine bir ey olmamt.
Bir baka olayda da, Gelibolu'ya dnerken bir ngiliz ua otomobilini batan aa tarad. Bombalar arabann nnde ve arkasndaki yolda patlad; bir tanesi de n cama arpp ofr ldrd, fakat
Mustafa Kemal'e hibir ey olmad.
Zaman zaman eline bir tfek alp siperden darya uzanyor,
Avustralya siperlerindeki belirli bir hedefe dikkatli ve telasz birka
at yapyordu. Ak alanlarda adamlarna Cesaret vermek iin yava
yava hareket ediyor, ksa menzilde "bile, dman avclar onu vurmay baaramyorlard.
Kesinlikle ve tmyle hibir kurunun ona rastlamayacana
inanmt. Bu inan, ona olaanst bir korkusuzluk alamaktayd.

Srekli olarak ate hattndaki dier subaylar ve askerlerle konuuyor, bylece ilk elden bilgiye sahip oluyordu. Araziyi incelemek
iin sk sk siperlerden kyor, hatta daha da tehlikeli olan yapp,
nc kolun da tesine geerek, tehlike blgesine gidiyordu. Mays'ta
yaplan bir atekeste llerin toplanmas urasnda, bir avu kyafetiyle toplayclar arasna karm, bylece Avustralyallar'n siperlerini bizzat gzetleme imkann elde etmiti. Hi ara vermeksizin
kk saldrlar dzenlemeye devam ediyordu; 'hcum annda adamlar harekete geirmek zere orada oluyordu; kimi zaman saldrda
bizzat en nde yer alyordu. Kendisini bir an brakmad gibi, birliklerinin moralinin gevemesine de izin vermiyordu.
.. Tekrar tekrar ate altna girmekten geri durmuyordu. Kendini hi
saknmyor, adamlarnn kar karya kald tehlikeleri onlarla paylayor, ama evresindeki tm adamlar ld halde, ona hibir ey

Haziran'da dman hatlarnda zayf bir nokta kefetti. Eer buray amay baarrsa, tm Avustralya siperlerini tahrip edebilir ve
onlar tepeden geri ekilmeye zorlayabilirdi. 28 Haziran gn iin bir
saldn planlad. Saldrya, cepheye yeni gelen yaman bir birlik olan 18
nci Alay nclk edecek ve tmenin geri kalan onu destekleyecekti.
26 Haziran gn, artk Harbiye Nazr ve Bakumandan
yardmcs olan Enver, Gelibolu cephesine bir ziyaret yapt. nerilen
bu hcumu iitir iitmez derhal kar kt. Bu saldry aklszca planlanm bir hcum olarak deerlendiriyordu. Mustafa Kemal'in
yksek otoritenin onayn alm olmas gerektiini syledi; nk o,
adamlarn anlamsz hcumlarda harcamaya her zaman hazrd. Mustafa Kemal, iki makineli tfein ele geirildiini rapor etmiti, ama
kendisi bu rapora inanmamt; bu yzden nce makineli tfekleri ve
tutsaklar grmek istedi.

46

47

Mustafa Kemal tekrar istifa etti. Liman von Sanders de tekrar istifasn geri aldrmaya altysa da, bu kez kararndan dndremedi.
Kurmay bakan Kazm'dan Mustafa Kemal'i ikna etmesini istedi.
Kazm telefonla Mustafa Kemal'i arad.
Kazm nazik bir dille "Durumu nasl gryorsunuz? Bu durumda
ne yapmak gerek? Ne dnyorsunuz?" diye sordu.
"Size bundan nce durum hakknda ne dndm ve ne
yaplmas gerektiini defalarca sylemitim, fakat dinletemedim."
diye sert bir ekilde cevaplad Mustafa Kemal bu soruyu. "imdi geriye yaplacak bir tek ey kalyor."
Bu cevaba kzan Kazm, "Peki, nedir o?" diye sordu.
"Elinizdeki tm birlikleri benim kumandama verin.
"Hepsi bu kadar m?" diye alayc bir karlk verdi Kazm, "Fakat
hepsi size ok gelmez mi?"
"Az gelir!" cevabn veren Mustafa Kemal telefonu kapatt.
Sonunda Liman von Sanders -Enver de stanbul'a dnm olduundan- Mustafa Kemal'i kalmaya ikna edebildi.
GELBOLU SEFERNDE MUSTAFA KEMAL

Mustafa Kemal byk bir fkeye kapld. Yine Enver! Ucuz politika araclyle iktidar kapan, ie yaramaz kk zppe Enver! Her
eye burnunu sokan ve her eyi istismar eden Enver! Hemen istifasn
gnderdi.
Liman von Sanders onu istifasn geri almaya ikna etti. Alman general en iyi tmen kumandann kaybetmek istemiyordu. Mustafa Kemal'i beeniyordu. Mustafa Kemal gibi, o da profesyonel bir askerdi
ve Enver'in o prltl yetersizliine kar derin bir tiksinti duyuyordu.
Enver'in mdahalesinden o da hi holanmamt.
Enver vetosunu geri ald. Hcum balatld. Sonu tam bir
baarszlkt. 18 nci Alay tmyle imha olundu. Hazrlklar tamamlanmamt ve kurmay heyetinin almalar son derece kt yaplmt.
Mustafa Kemal suu Enver'in mdahalesinde buluyordu. Enver,
19 ncu Tmen'i ziyaret edip, askerlerini cesaretlerinden dolay kutlad, ancak, baarszlktan Mustafa Kemal'i sorumlu tuttuunu da
aka belirtti.
48

XIV
Temmuz'un sonlarnda ngilizler'in bir baka byk saldrya
hazrlandklar renildi. Yeni birlikler ve askerleri karaya kartan
. yeni bir tr karma botu getiren pek ok nakliye gemisi Msr ve Yunan adalarndaki casuslar tarafndan grlmt.
Trkler ellerindeki tm kaynaklardan bulabildiklerince askeri
yarmaday takviye etmek zre bu cepheye gnderdiler. Ancak, Nisan'da olduu gibi, Liman von Sanders yine saldrnn tam olarak nereden ve ne zaman geleceini bilemiyordu. Bu nedenle de, birliklerini
hareket halinde tutmak mecburiyetindeydi. Mevzilerini kesin bir
ekilde oluturamyordu.
Saldr 6 Austos gecesi balatld. Hedef, Hocaimen* olarak
bilinen tepenin doruuydu. Buras Conkbayr'nn kuzeyinde ve
onunla balantl bir tepeydi. Mustafa Kemal'in elindeki siperlerin
sa cenahnn biraz tesindeydi. Tepenin etekleri ingiliz mevzileriyle
doluydu, ama doruk alnmamt. ngilizler doruu ele geirecek olurlarsa, trn Conkbayr'm ate altnda tutarak Trk savunmasn ol* Kocaimen olmal; metinde bundan sonra yer alan yanl yazmlarn tm dzeltildi
(.n.).
49

d gibi kertebilir ve btn yarmadaya egemen olabilirlerdi.

ngilizler'in plan, Avustralyallar hattnn sol kolunun dorudan
Kocaimen'e iddetle saldrmas, dier yirmibe bin kiilik kuvvetin
Suvla Koyu kumsalnn sekiz kilometre kadar yukarsndan karaya
kartlarak ierilere sokulmas ve hepsinin bir arada yarmaday ensesinden yakalayarak Trkler'! pskrtmek yoluyle anakkale
Boaz'nn ve dolaysyle istanbul yolunun amalar eklindeydi.
Bir hafta ncesinden beri byk bir gizlilik iinde, her gece
Avustralyallar hattnn aasnda, Mustafa Kemal'in mevzilerinin
nnde yeni birlikler karaya kartlmakta ve byk bir ustalkla alan derin hendeklerde gizlenmekteydi.
6 Austos gecesi mehtap yoktu. Derin karanlkta Avustralyallar'n arkasndan hareket eden alt bin kiilik bir kuvvet, birbuuk kilometre kadar sahilden ilerledikten sonra, ierilere doru yneldi ve
kuru dere yataklarndan yryerek, dorudan Kocaimen tepesine
ilerledi. afakta, dorua varmalar bekleniyordu.
Haberi alan von Sanders, derhal Mustafa Kemal'in tmeninin
epeyi uzanda, sa yannda mevzilenen Kannengeiser'e, kumandas
altndaki 9 nc Tmen'le Kocaimen'e yaplan saldry durdurmas
emrini verdi.
Kannengeiser, g arazi koullar altnda olabildiince hzl hareket ederek saat 04:30'da dan tepesine ulat. Solgun sabah
nda yaklak 300 metre aada yava yava ve zorlukla tepeye
trmanmakta olan dman kolunun ban grd. Yannda yalnzca
yirmi adam vard. Onlara ate amalar emrini verdi. yi hazrlanm
bir direni karsnda olduklarn dnen ngilizler, ilerlemekten vaz
getiler. Yorgundular; Trk ileri kollan onlara kar salam bir direnie girimilerdi: Karanlkta sendeleyerek yrm, kaym ve son
derece derin, sivri kayalarla, fundalklar ve talarla dolu dere yataklarna yuvarlanmlard; btn gece korkun scakta, susuz yol
almlard: Dinlenmek onlar ok rahatlatacakt.
Btn gn dinlendiler. Bu arada Trkler de -Kannengeiser ar
yaralanmt- istihkmlarn hazrlayp siper kazarak mevzilerini
salamlatrdlar. Sol cenahtan da Mustafa Kemal elindeki kuvvetten
mmkn olduu kadar ok askeri takviye amacyle oraya yetitirmeye alyordu.
Bu arada Suvla'daki pek byk bir kar koymayla karlamadan karaya kartlm ve evreye datlm olan kol da dinlenmekteydi.
50

Liman von Sanders, dman saldr hattn grp tehlikeyi anlamt. Maydos'daki iki yedek alayn doru Kocaimen'e gnderdi
Bolayr ve Anadolu kysndaki her askere Suvla'da ngilizler'e kar
koyma emrini verdi. O srada Suvla'da yalnzca binbe yz kiilik bir
jandarma taburu mevcuttu.
7 Austos'ta ngilizler btn gn boyunca Suvla nnde dinlen
diler. Oysa ilerlemi olsalard, hibir glkle karlamadan, yollar
zerindeki pek kk direni birliklerini kolayca ezecek ve muhare
beyi .tmyle kazanabileceklerdi.
8 Austos sabah afak vaktinde, ngilizler Kocaimen etekleri
ne saldrdlar. ngiliz kuvvetlerinin bir kanad Kocaimen'e ve dier
kanad da Conkbayr'ndaki Mustafa Kemal'in siperlerine saldr
rken, iki tepe arasndaki boaz, saldrnn odak noktasn oluturmak
tayd.. atmalar son derece iddetli oldu. Yeni Zelandallar
Conkbayr'nn doruunda bir mevzide futundular. Kar saldrya
geen Mustafa Kemal pskrtld. Kurmaylar panie kaplmt; e
kilmekten, mevzilerin kaybedildiinden, yenilginin kan
lmazlndan sz ediyorlard.
Mustafa Kemal soukkanlln korumaktayd. Hi telasz,
ate hattna girdi. Tutumu, sarslmaz cesareti ve kararllyle evresindekilere ilham verdi. Adeta bir metanet antyd. Adanlan peinden geldiler. ngilizler ne boazda, ne de Kocaimen'de daha fazla
ilerleyememilerdi, fakat Conkbayr'ndaki mevkilerini korur
mulard.
O gece ge saatlerde von Sanders Mustafa Kemal'i artt. Mustafa Kemal gelip Alman'la Anafarta kynn arkasnda bulutu. General gitgide artan iddetli bir fke iersindeydi: Bolayr'dan gelmesini emrettii birlikler henz gelmemiti; kumandanlar Fevzi uyuuk
ve yeteneksizdi; onu grevden almt. Suvla cephesi, tam anlamyle
savunmasz kalmt. O gn oraya bizzat gitmi ve tkenmi durumdaki bir tabur jandarmadan baka kuvvet olmadn grmt. ngilizler'i ilerlemekten ve yarmadann lkeyle balantsn kesmekten
alkoyacak hibir engel yoktu. Btn gn boyunca araclyla yeni
birliklerin gnderilmesi iin telefon ve telgraf mesajlar yollam, ancak hibir sonu alamamt. Suvla'daki ngilizler'in ilerlemeye
balayacaklar ynnde iaretler Vard; birka saat iinde saldrya
gemeleri muhtemeldi. Bunu imdiye kadar neden yapmadklarn
yalnzca Tanr bilirdi ya! Durum gerekten kritikti.
51

"Btn birlikleri bu cephede birletirmeye karar verdim ve

umarm bu yeni birliin komutasn siz alrsnz" dedi.
Mustafa Kemal duraksamad gibi, soru da sormad. Kendisine
verilen bu sorumluluk ve eline geen bu byk frsat, karakterin.de yer
alan tm olumlu ynleri aa karmt. Grevi skunetle devrald,
dikkatle planlarn hazrlad ve hemen ardndan mthi bir enerjiyle
grev yerine kotu.
Talih her zarrianki gibi onunla birlikteydi. Bolayr'dan beklenen
birlikler sonunda gelmilerdi. yi bir yryle 45 kilometre yol
almlard. Fevzi'yi yenik dren, zaman ve mesafe olmutu. Bu
adanlan hi kimsenin daha hzl getirmesi mmkn deildi; ama parsay toplayan Mustafa Kemal olmutu!
Yedek kuvvetler gelir gelmez Mustafa Kemal ok ksa bir mola
yerdirip, ardndan saldr iin onlar yeniden dzenledi. Bu saldr,
ngilizler'in durdurulabilmesinde tek umuttu; savunma mevzileri
hazrlamak iin hi vakit kalmamt.
O'gece ngilizler de hazrlk yapmaktalard. ngiliz Bakumandan S ir an Hamilton oraya gelmi ve derhal ilerlemeleri emrini vermiti. lerleme 9 Austos sabah afakla birlikte balatlacakt.
ki saldr da ayn anda balatld. ki taraf arpmalarn durmasna dein boaz boaza dvtler; fakat Trkler mevzilerini korudular. ngilizler ilerleyemediler. Suvla nndeki mevkiler korunmutu.
Bu arada Conkbayr ve Kocaimen tepelerindeki arpmamda
srmekte ve imdi bir taraf dieri karsnda stnken, az sonra dier
taraf avantajl .duruma gemekteydi. Trkler Kocaimen'de ngilizler'i biraz tepenin aalarna doru srmlerdi. ki tepe arasndaki
boaza sngleriyle koan bir Hintli ve ngiliz kolu, Trkler'i kovalayp onlar tedeki tepenin eteine srerlerken, ngiliz filosu toplarnn yanllkla atrate sonucu, kendi adamlarna ar kayplar
verdirmi ve onlar geri ekilmeye mecbur etmiti. Yeni Zelandallar,
Conkbayr'nda ele geirdikleri mevkii biraz daha geniletmilerdi.
Buradan Trk hatlarn ate altnda tutuyorlard. Onlar yerlerinden
skmek iin yaplan tm kar saldrlar baarszlkla sonulanmt.
Trk 19 unc Tmeni'nin kurmaylar bir kez daha panike olmulard. Mustafa Kemal'i telefonla arayarak, adamlarnn yorgun
dtn, onlar bir kez daha saldrya sevkedemeyeceklerini;
52

dmann korkun top ateinin hibirinde moral brakmadn ve panik kacana dair belirtiler bulunduunu bildirdiler.
"Endie etmeyin," cevabn veren Mustafa Kemal'in telefondaki
sakin ve telasz sesi kurmay subaylarna cesaret verdi. "Sadece benim burada, Anafarta cephesindeki durumu dzene sokmam iin yirmi drt saat dayann, yeter. Ksa bir sre iinde yannzda olacam ve
o zaman her eyi yoluna koyarm."
Akam saat 8:00'de Mustafa Kemal Conkbayr'na dnmt.
Keif amacyle evrede bir gezi yapt. ki kez pusudaki dman askerleri, zerine ate at. Adamlarnn dikkat etmesi yolundaki ricalarna
karn, hava kararnca Yeni Zelanda mevzilerine iyice yaklap araziyi dikkatle kontrol etti ve yine hi acele etmeksizin ve saklanmaya gerek Buymadan sakin sakin yryerek geri dnd. Bu incelemeden Yeni Zelandaliar'in Conkbayr'ndan atlmamalar halinde, savan
kaybedileceini anlamt.
Btn geceyi hazrlklarla geirdi. Von Sanders ona Anadolu yakasndaki 8 inci Tmen'i gndermiti. Adamlarn siperlerin iine
birbirlerine olabildiince yakn duracaklar ekilde yerletirdi: Yakn
temasn onlara cesaret vereceini dnyordu. Aralarnda glerek,
neeli bir ekilde dolap, onlara moral verdi. Yine mutlulukla dolmutu; savayordu.
"Tela etmeyin evlatlarm," dedi, "Hi acele etmeyin. En doru
an seeceiz, o zaman ben en ne kacam. Snglerinizi takm ve
keskinletirmi olarak siz hazr beklerken elimi kaldrdm
grdnzde, peimden gelin."
Yaln Trk askerinin ruhunu.yepyeni bir cesaretle atelemiti.
Hepsi de onu cehenneme kadar izlemeye hazr durumdayd.
Kar tarafta, dman mevzilerindeyse yeni ordunun iki acemi taburu, yani 6 nc North Lancashire ile 5 nci Wiltshire taburlar yorgun
fakat deneyimli Yeni Zelandallarn yerini alyordu.
afaktan nce kullanlabilecek durumdaki btn Trk toplan
atelenerek dman mevzileri youn bir ate altna alnd. Sabaha
kar 3:00'de Mustafa Kemal siperlerden kt, yryerek ilerledi. ngilizler ate at. Bir kurun saatini paralad, fakat kendisine gene bir
ey olmad. Yaralanm olsayd, hcum asla gerekletirilemeyecekti.
Adamlar o takdirde parmaklarn bile oynatmay reddedeceklerdi.
Top at kesildi. Bir an iin Mustafa Kemal, adeta gl bir lider
figr olarak, tek bana, ayakta durdu. Hemen sonra bir elini kaldrp
53

ileriye atld. Yabanl naralar atan Trk piyadesi, kar, durulmaz bir
sng denizi halinde dalga dalga onun ardndan trmanmaya balad.
ki ingiliz taburunu ezip getiler. North Lancashire taburu bozuldu ve
kamaya balad; Wiltshire taburuysa, son askerine kadar sngden
geirildi. Trkler tepenin eteklerinden aaya doru, denize kadar
her eyi ezip getiler. ngiliz sava filosu, zerlerine bombalar
yadrd. Dev arapneller ve demir paralar saana, toprakta kocaman delikler ayordu. Geri ekildiler ve siper kazdlar, ancak,
Conkbayr tepesini temizlemilerdi. arpma kazanlmt.
Artk paala terfi etmi olan Mustafa Kemal.sonraki ay boyunca, Anafarta Cephesine kumanda etti: arpmalar temelde siper
sava olarak cereyan etmekteydi.
.ngilizler sadece iki kez daha Suvla'dan saldrya getiler. Her
ikisinde de arpmalar son derece youn ve iddetliydi. Her iki
arpmada da Mustafa Kemal elindeki son ihtiyatlar, hatta atsz kalan 'svarileri ve jandarmalar dahi sava'a. srmek zorunda
kalmt.Her iki arpmada da Trker'e zaferi kazandran ve yarmada ile stanbul'u kurtaran, eldeki by bir avu asker ile Mustafa Kemal'in olaanst kiilii olmutu.
Aralk 1915'de, ngilizler yar terkedip, yarmaday boalttlar.
Trk kuvvetleri sadece devriye grevini yrtecek miktara indirildi
ve Mustafa Kemal de stanbul'a dnd.
XV
Mustafa Kemal kendi nemine duyduu byk bir inanla dopdolu olduu halde stanbul'a geldi. Artk o da hesaba katlacak biri olmutu. Gazeteler onu "Boazlarn ve Payitahtn Kurtarcs" olarak
selamlamaktayd. Askeri bir ne sahip olmutu. Eskisi gibi grmez:
den gelinemezdi. Politikaclara artk kendisini dinletebilecekti. Bu
aalk adamlara kendi grlerini benimsetecekti. ktidarda o da sz
sahibi olacakt. Hl politikaclar aalk bulduunu aka belirtiyordu; ancak, politika, kar koyamad bir gle kendisini ekmeye
devam ediyordu.
Trkiye'yi yalnzcaTrkler'in kontrol etmesi gerektiini srarla
savunmutu; greve getirilseler bile Almanlar'in sadece hizmet etmek zere kullanlmalarn tavsiye etmiti; btn o yetersizliiyle En54

ver'in ulusal bir tehlike oluturduunu ve lkeye zarar vereceini

sylemiti.
Dndnde kamuoyunu kendi grlerine doru ynelmi olarak buldu. Savaa kar duyulan coku azalmaya yz tutmutu. Almflar'a kar ise ar dzeyde bir nefret belirmiti. Trkler ve Almanlar arasnda sk sk yinelenen tartmalar ve tatsz olaylar kyordu. Trkiye, dev Alman makinesinin nemsiz bir paras durumuna
dmt. Sava kim kazanrsa kazansn, faturasn Trkiye'nin
deyecei dncesi, yaygn bir kan haline gelmiti. Btn Alman
subaylarn karp, lke dna srmek gibi lgnca bir komplo bile
hazrlanmt.
Almanlar'in yardmyle Enver kendisini diktatr ilan etmiti.
Ona kar da byk bir antipati akm balamt. Kendi yandalar ve
ttihat ve Terakki Cemiyeti ile kavgalyd. Ona ynelik pek ok entrika evriliyordu. Srekli suikast tehlikesi altndayd. Yannda gl
bir eskort olmadan dar kmyordu. Ya da arabasn sn hzla
srdryordu.
Mustafa Kemal grlerini gizlemeye gerek grmyordu. Arkada olan Cemal, Suriye'deydi; bu yzden artk Sadrazam konumuna
gelmi olan Talat' grmeye gitti. Mustafa Kemal'i gleryzle karlayan Talat, onun Harbiye Nazr olmak iin sahip olduu niteliklerini
sralamasn dikkatle, hatta bu dnceyi onaylyormucasna dinledi. O gittikten sonraysa, onun bu olaanst kendini beenmie ve
garip dncesine grltl kahkahalar atarak gld. Birisi Mustafa
Kemal'e Talat'n ona gldn syledi. Bu,onun onurunu yaralad
ve onu lgnca fkelendirdi. Talat' hibir zaman balamad.
Bu kez Sofya'dayken birlikte olduu* Hariciye Nazr Vekili**
Halil'e gitti. Halil ona, Almanlar'a kar nefretiyle tannan Hariciye
Nazr Nesim*** ile bir grme ayarlad.
* Halil Bey, 15.8.1914'de savam patlak vermesinden hemen nce, Bulgaristan'n
Mihver'e katlmasn, Romanya'nn tarafsz kalmasn salamak amacyla, o srada
Dahiliye Nazr olan Talat Bey'le birlikte Sofya ve Bkre'e gitmi, Sofya'da ancak
birka gn kalmt. Bu anlamda, Halil Bey'le Mustafa Kemal'in Sofya'dayken
birlikte olduu ifadesi yerine"tant" szcn kullanmak daha yerinde
olacaktr, (.n.)
** Aslnda Meclis-i Meb'usan Reisi olan Halil Bey (Mentee), bu grevi 24 Ekim
1915'de aseleten almt. Grevi daha nce ve vekaleten Sadrazam Sait Halim Paa
yrtmekteydi. (Bkz. Halil Mentee'nin Anlan, s. 55) (.n.) *** Giritli Ahmed
Nesimi Bey, ttihat ve Terakki'nin hariciye nazrlarndandr. Burada yazar,
Hariciye Nazn mstean olan ve Atatrk'n anlarnda "terbiyeli ve haluk" biri
olarak tanmlad kiiyle Halil ( Mentee) Bey'le kartrm olmal. nk
Mustafa Kemal'in grt nazr, Nesimi deil, Halil Bey'dir (.n.)
55

Mustafa Kemal grmeye gittiinde, Nesim meguld ve ii bitene dein onu bekleme odasnda bir hayli bekletti. Sonunda onu
arttnda, Mustafa Kemal gerekten olduka fkelenmi bir haldeydi. Nazra, Erkan- Harbiye'nin hazrlad iyimser raporlarn gereki olmadn; her eyin ok kt durumda olduunu, Trkiye'nin
ke doru hzla ilerlediini; Enver'in yetersiz olduunu ve btn
bunlar bildii iin nazrn kendisinin yaklamakta olan sonun sorumluluunu bizzat almas gerektiini dobra dobra syledi.
fkelenen Nesim, en .az onun kadar kaba bir tavrla Mustafa Kemal'in yanl yere geldiini belirtti. Bir subay olarak, bu trl grleri
varsa Harbiye Nezareti'ne gitmesi daha uygun olacakt.
Mustafa Kemal, buna Harbiye Nezareti'ne gitmesinin Almanlar'a gitmek demek olaca karln verdi; her eyi onlar kontrol
ediyorlard ve esasen bir sre nce kendisinden kurtulmaya
almlard. Ve byk bir fkeyle nazrn ofisinden kp gitti.
r?

Kendisini tpk eskisi gibi dlanm hissediyordu.' Hi kimse ondan holanmyordu. ylesine keli ve sivriydi ki, hibir resmin iine
. uymuyordu. Her zaman kibirli ve vakurdu; hi.kimseyle uzlamaya
yanamyor, herkesin kendisine gelmesini, fikirlerini benimsemesini,
kesinlikle ona boyun emesini bekliyordu. Hi kimseyle uzlamak
iin en ufak bir aba bile gstermiyordu.
Durumdan honut olmayan ve rahat kaan Mustafa.Kemal,
grlerini her frsatta sert bir dille savunmaktan kanmad. stanbul,
kk adamlarn yrtt komplo ve entrikalarla alkalanyordu.
Enver ve Almanlar'm muhalifi olduundan, ismi muhaliflerin evirdii ilerde anlmaya balad.
Ne ki, Mustafa Kemal bu olaylarda grev almayacak kadar zeki
ve ihtiyatlyd.
Bu komplo hazrlklarndan biri iyiden iyiye olgunlamt bile.
Grltc, geveze biri olan Yakup Cemal*adnda bir adam, kiisel kininden dolay Enver'i ldrmeyi planlamakta ve yerine Mustafa Kemal'i geirmekten sz etmekteydi. Aslnda alt rtbeli birka subayn
dncesiz bir ekilde hazrlam olduklar baya bir komploydu.
Enver yeterince kant elde edinceye dein bekledi; ardndan Mustafa
Kemal'e ve dierlerine bir uyar olsun diye, Yakup ve arkadalarn
astrd* Ele geirebilmi olsayd, Mustafa Kemal'i de astrmaktan
* Aslnda Yakub Cemil olmal, ttihad ve Terakki'nin en naml
"silahor"ndandr.
56

kanmayaca kesindi; ancak, onun da bu komploya katldna

ilikin hibir kant yoktu.
.Enver, Mustafa Kemal'i bir babelas olarak gryordu. Onun
stanbul dnda olmas en iyisiydi. Bylece onu mmkn olduu kadar uzaklara, Kafkaslar'dak 16 nc Kolordu kumandanlna ve ardndan da, merkezi Diyarbekir'de bulunan 2 nci Ordu kumandan vekilliine atad.
XVI
stanbul'dan Ankara'ya yz kilometrelik tek hatl bir demiryolu iliyordu. Buradan itibaren Mustafa Kemal Kafkaslar'a kadar bir
altyz kilometre-daha uzanan yoluna at stnde ve otomobille devam
etti.
Bu uzun ve son derece yorucu bir yolculuktu. Yollar bozulmu ve
yllardr onarm grmemiti, pek ok yerde hanlar bile yok olmutu.
Ankara'nn kendisi Anadolu'nun ortasnda plak bir yaylann
zerinde, kk ve ilkel bir kr kasabasyd. tesinde, douya doru
birka verimli vadi dnda hi kimsenin yaamad usuz bucaksz kasvetli, kra ve yabanl- bir arazi uzanyordu. Yazn scaklk son derece yksek, knsa souk daha da fazla acmaszd.
Mustafa Kemal grev yerine ulatnda, Trk birliklerini
tmyle darmadank bir halde buldu. Bir ncek yl Enver nl dev
hayallerinden biri olarak'Rus ordusunun kanatlarn evirerek ekilme yollarna saldrmay ve onlar Kafkaslar'dan geriye srmeyi planlamt. Bunun iin Erzurum'da byk bir ordu toplayarak kendisi de
kumanday bizzat almak iin stanbul'dan gelmiti. Teorik olarak
plan mkemmeldi; ancak, mesafe ve mevsimin pratikteki ayrntlarn
grmezlikten gelmiti. Bylece Trk birlikleri yksek da geitlerinde Ocak aynn iddetli kar frtnalarna yakalanmt. Birlikte yola
kan yzbin kiiden ancak oniki bini geri dnebilmiti. Yalnzca bir
blgede Rus devriye kollan biraz snabilmek iin gruplar halinde birbirlerine sarlm halde donarak lm otuz bin Trk'n cesedini bulmulard. Bunlar Anadolu alaylarnn askerleri, Trk ordusunun
gzdesiydiler.
O zamandan beri de Kafkas cephesi gz ard edilmiti. Her adam
ve her silah anakkale sava iin gerekliydi. Ruslar kara ve demiryollar ina etmek, kazanlarn salamlatrmak ve lkenin idaresini
ele almak suretiyle yava da olsa hi durmakszn ilerlemilerdi. Van,
57

Bitlis ve Mu'la birlikte byk Erzurum kalesini ele geimilerdi. Ne

ki, o zamana dein temel abalar Alman cephesi zerinde younlamken, artk Trkiye'nin kalbine yneltecekleri byk bir
saldrnn hazrlna girimilerdi. Rus bakumandan Grandk Nikola, hazrlklarla bizzat ilgileniyordu.
Mustafa Kemal, kumandas altndaki Trk birliklerinin pek zayf
bir direnme gcne sahip olduunu grd.Yiyecek, mhimmat, tfek
ve top sknts iindeydiler. Yrtk prtk niformalar giyiyorlard.
Moralleri ok ktyd. Tm donanmlar alnp rplmt. Ordu
mteahhitleri szlemelerinden yararlanarak alp rpmak ve zengin
olmakta subaylarla ibirlii kurmulard. Levazm hizmetleri gibi
salk hizmetleri de tam anlamyle durmutu. Askerlerin urad bu
ihmal, binlercesinin dizanteri, tifs ve alktan lmesine yol ayordu.
Mustafa Kemal, btn bunlar o tredi, kendini beenmi lafazann, Enver'in tehlikeli yetersizliinin bir baka kant olarak deerlendirdi. Btn bu pislii temizleme iini kendi stne ykt iin Enver'e lanet ederek, sarslmaz enerjisiyle kendisini iine verdi.
Yitirilecek hi zaman kalmamt. Ruslar'm 1917 ilkbaharnn
sonlarna doru saldracan hesaplyor ve gerekten kkten nlemler alnmayacak olursa, hibir glk ekmeksizin Trk mevzilerini
aacaklarn gryordu.
Acilen stanbul'daki Genel Kurmay'a durumu betimleyen ve daha fazla ihmalin yol aabilecei tehlikelere iaret eden bir telgraf ekerek, donanm, mermi, ila ve asker gnderilmesini istedi.
Hibir cevap alamaynca, dorudan doruya Harbiye Nezareti'ne, Enver'e, hem son derece ksa ve ters, hem de rahatsz edecek derecede ak seik .bir biimde durumu bildiren bir telgraf gnderdi.
Buna da bir cevap alamamt. Kafkas cephesi ok uzaklardayd; Enver ve genel kurmay ise baka planlarla meguldler. Mustafa Kemal'i ve telgraflarn grmezden geldiler.
Korkun bir fkeyle, Enver'e, onun yeteneksizliine ve Alman
yardmclarna sverek Mustafa Kemal elindeki malzemeyi en iyi
ekilde deerlendirebilmek iin ie koyuldu.
Ordu mteahhitlerine ve hrszlk eden subaylara kar acmaszd. Onun kiiliini yanl deerlendiren bir iki kii, onu da yamadan
pay almaya davet etti. Cevab, hrszlk edenleri astrmak ya da falakaya yatrmak oldu. Tembel ve yetersiz planlara kar da, ayn ekilde
acmaszd. Alaylar yeriden oluturup, salk ve levazm hizmetleri58

ni yeniden dzenledi ve hi durmakszn, birlikleri yeni bir ruhla canlandrma mcadelesi verdi.
Kurmay bakan Albay smet* adnda biriydi; kumandan muavini de General Kazn Karabekir'di.
smet yetenekli ve deneyimli bir kurmay subayd: Solgun yzl,
ksa boylu, muntazam ve salam yapl bir adamd; kk bir kafas ve
kanca burnu vard; biraz sard ve bir sarn durgun tavrna sahip bir
adamd. stikrarl davranlar, snrsz sabr ve snrsz dayamkllyle bro ilerinde, rutin ilerde ve ayrntlarla baa kmada bir uzmand. Emirleri Mustafa Kemal'in her zaman talep ettii gibi, tam bir etkinlikle yerine getirmekteydi.
Kazm Karabekir'se, onun tam anlamyle zttyd: Yava alan
bir beyne sahip fakat sadk, gayretli, yetenekli ve adamlar tarafndan
sevilen, uzun boylu ve yapl bir adamd.
Her ikisi de ok drst insan, sert ve disiplinli birer amir ve enerjik kiilerdi; her ikisi de Mustafa Kemal'i reisleri olarak benimsemi
ve ona byk bir hayranlkla balanmlard.
Gene de, kendisinin ve kurmaylarnn btn abalarna karn
Mustafa Kemal, bahar yaklatnda Ruslar'n ilerlemesi halinde, onlar durduramayacan anlam durumdayd.
Fakat, talih Mustafa Kemal'i bir kez daha kurtaracakt. Her ey
tersine dnmt. Rusya'da ihtilal yaklayordu. Bu sinsice ilerleyi,
Rus ordularn kemirmekteydi. Ordu disiplini gevemiti. Bozgunculuk ve firar yaygnlamt. Grandk Nikola, Moskova'ya arld ve
bahar saldrs ertelendi.
1917'nin ilkbahar ve yaz aylar boyunca Rus ordular ksm
ksm dald. Kk paralara ayrlp, rzgarn nndeki yaprak misali, yok olup gitti.
Mustafa Kemal, derhal ilerledi; ancak, birliklerinin durumunun
hala ok zayf olmas ve Ruslar tarafndan rgtlenmi olan Ermeni ve
Grclerin topraklan uruna iddetle arpmay srdrmeleri sonucu, ok ar hareket edebiliyordu. Van, Bitlis ve Mu'u geri alp Batum'a doru yneldi.
O blgede tehlike gemiti. Dman gitmiti; fakat daha tede,
gneyde yeni bir tehlike domutu, ingilizler, Suriye yolundan yeni
bir saldr hazrlamaktaydlar.
stanbul'dan gnderilen acil emirler, Mustafa Kemal'in elindeki
tm asker ve silahlaryle birlikte Suriye cephesine atandn bildiriyordu.
* smet nn
59

Ermeniler'le grmeler yapp sorunlar zme balamas ve

snrlar belirlemesi emirlerini vererek, kumanday Kazm Karabekir'e devreden Mustafa Kemal, Suriye'ye gitmeden nce aceleyle
stanbul'a geti.
XVII
Yeni tehlike kuaklan Mezopotamya ve Suriye'ydi. Hindistan'dan getirdikleri orduyle ngilizler Badad' ele geirmiler, Musul'a doru ilerliyorlard. Filistin ve Suriye'ye saldrmak zere
Msr'da bir ordu hazrlamaktaydlar. lerlemeleri durdurulmal,
Badad geri alnmalyd.
Alman Genel Kurmay, Enver'in acil ricas zerine, adna uygun
decek "Yldrm" gibi bir ordu kurmak zere General von Falkenhein'i yollad. Yldrm ordularnn genel merkezi Halep'de olacakt;
bu ordular ok byk lde Alman subaylaryle pekitirilecekti.
Mustafa Kemal, 7 nci Ordu'nun kumandanlna atand.
Fakat durumdan honut deildi. Denetimin Almanlar'da olmasn iddetle protesto etti. Liman von Sanders'le ok iyi geinmiti; fakat bu dik bal, inat ama olaanst derecede yetenekli
Trk'e nasl davranacan hi bilemeyen von Falkenhein'le anlamas olanakszd. Dier yollar deneyip baarsz olan Alman,
Mustafa Kemal'e armaan olarak altn paralarla dolu bir kutuyu
gnderecek kadar budalayd. Mustafa Kemal kutu iin resmi bir makbuz hazrlayp gnderdikten sonra, altnlar geri yollayp makbuzunu
da geri istedi.
Halep'deki ilk kurmay toplantsnda Enver ve 4 nc Ordu kumandan Cemal'le Mustafa Kemal, von Falkenhayn ve bir ok Alman
subay da hazr bulundu.
Mustafa Kemal eletirel ve hrn davranyordu. Von Falkenhayn'n planlarn, zellikle de Badad'a yaplacak saldr ile Svey
Kanal zerine balatlacak sefer hakkndaki planlarn hi yerinde
bulmuyordu. Her ikisinin de baarszla urayacana inanyordu.
Alman, Mustafa Kemal'in tutumu ve eletirilerine ierlemiti. Almanlar'a dman olan Cemal, burada Mustafa Kemal'e arka kt.
Anlamazlklar ylesine sklat ve derinleti ki ki, Mustafa Kemal kumandanlktan istifa etti. Enver ve Falkenhayn onu istifasn geri
almas iin ikna etmeye altlar. Reddetti, hatta halefini belirleyerek,
kumandasndaki orduya bu konuya ilikin bir bildiri yaynlayacak
kadar ileri gitti. Falkenhayn, itaatsizlii yznden Mustafa Ke60

mal'i cezalandrmak niyetindeydi; fakat Enver onu yeniden Diyarbekir'deki eski kumandanlna atad. Mustafa Kemal gitmeyi reddetti.
Durumu kurtarmak ve disiplini korumak iin, Enver, Mustafa Kemal'e sresiz hastalk izni verdi.* Mustafa Kemal'in paras yoktu;
Cemal onun atlarn satn alnca Mustafa Kemal stanbul'a dnmek
zere trene binebildi.
Enver ile Mustafa Kemal arasndaki ekime doruuna ulamt
Mustafa Kemal, gl bir konumda olduunun farkndayd. Enver
ise, hibir ekilde yerinden emin deildi artk. ATmanlar'a ve ona kar
duyulan genel dmanlk havas her gn biraz daha arlayordu.
Mustafa Kemal ise artk byk bir ne sahip, yksek rtbeli bir subayd. Eer Enver -Almanlar tarafndan hazrlanan planlar uygulamay ve bir Alman'a boyun emeyi reddetti diye- Mustafa Kemal'i
cezalandrmaya kalkarsa, bu kamuoyunda bir frtnaya yol aabilir ve
Mustafa Kemal'i milli bir kahramana dntrebilirdi.
Mustafa Kemal stanbul'da bir sre. annesi ve kzkardeiyle,
kentin arkasndaki tepelerde bir banliy olan Beikta'taki Akaretler
Caddesi 76 numaral evde oturdu; fakat daha nce de olduu gibi, aile
yaam ona ekilmez gelmeye balamt. Selanik'dekine bezer
kanlmaz kstlamalar onu rahatsz ediyor, bouyordu. Devaml dr
dr eden, t veren, eletiren, gevezelik eden, fakat daha da kts,
zerine titreyip, evreyi telae veren, btn ilerine burnunu sokan
kadnlarla evrili olmaktan nefret edivordu.
Her eyde,
yaamn en kk ayrntlarnda bile tmyle zgr, prangasz olmalyd.
Halic'e ve Fatih ynne bakan Pera Palas'ta bir oda tuttu. Burada
gnlerini daha ok kendi bana, abus bir ehreyle keyifsiz geiriyordu. Bununla birlikte, eskisi gibi, her frsatta Enver'i ve Alman denetimini ktlemekten geri durmuyordu. Sava ve Almanlar'a kar nefret gitgide daha da arttka, Enver'e kar olan bir dizi subay ve politikac Mustafa Kemal'in evresinde toplanmaya balad. Bakentte ve
isiz olarak kalmak iin. korkun ve tehlikeli biriydi. 1918 baharnn
balarnda, Trk Veliahd Vahideddin'in Almanya'ya resmi bir ziyaret yapmas planlanmt. Enver, Mustafa Kemal'e de bu heyette
grev verdi. Bu onu bakent dnda tutmann iyi bir yolu gibi
grnyordu. Ayrca byk Alman makinesini ibanda grmesi,
* Mustafa Kemal'in izni sresiz deil, bir aylkt. (Bkz.: Kl Ali, Atatrk'n
Hususiyetleri, s.44) (.n.).
61

onu Almanya'nn bykl ve kanlmaz zaferi konusunda da ikna

edebilirdi.
XVIII
Mustafa Kemal yapacak daha iyi bir ey bulamad iin bu grevi kabul etti. aydr grev d kalmt. Hibir ey yapmadan oturmak, onun iin ikenceden farkszd. imdilik hibir deiiklik umudu da grnmyordu. stanbul, her zamanki entrikalar ve komplolarla
kaynyordu, fakat hepsi de ikinci snf kk adamlar tarafndan gerekletirilen deersiz eylerdi: Onlardan uzak duruyordu. Sava makinelerinin denetimini elinde tutan Enver, iktidarn srdryordu.
Kendi nnde alacak bir ufka ilikin ise, hibir belirti yoktu. Alman
cephesini grmek ve Alman Genel Kurmayyla tanmak ilgin olabilirdi.
Balangta bu kararndan dolay piman oldu. Heyetin hareketinden iki gn nce Mustafa Kemal, Veiahd Vahideddin'e, saraynda
resmi olarak takdim edildi. Duvarlarna dou kilimleri aslm bir
odada, evresindeki frakl saray hizmetkrlar ayakta bekleir ve
fsldarken, dik arkalkl rahatsz bir sandalyede Veliahd bekledi.
Vahideddin odaya girdi. Kendisine hi yakmam bonjurunun*
iinde, yorgun yzl ve uzun eneli, kara kuru, sevimsiz bir adamd.
Brokar kumala kaplanm bir kanapeye oturdu, hizmetkrlarnn selamlarm kabul ettikten sonra, yorgun bir tavrla gzlerini kapad. ki
kez gzlerini byk bir abayla ap bo bo baktktan sonra, uyuklamaya balad. Mustafa Kemal, onun yarm akll olduu sonucuna
varmt.
stasyonda, sivil giysileri iinde gelen Veiahd, merasim ktasn
doulu bir'selamla ellerini alnna gtrerek tefti etti. Btn askeri
onur duygular ayaa kalkan Mustafa Kemal, bu durumdan dolay
duyduu kzgnl merasim grevlisine ilettiyse de, kendi iine bakmas uyarsn ald. Rtbesinin geici feriklikten mirlivala indirildiini, arabasnn trene en uzak blmde brakldn ve dier kurmaylarn kiisel eyalar ve bavullaryle doldurulduunu grd.**
Durumdan yaknacak olduunda yine hakaret dolu terslemerle yz
* Sabah giysileri (.n.)
** Rtbesi indirilmi olan Mustafa Kemal deil, Vahideddin'dir; esasen veliahd bu
nedenle niformasna giymeyi reddetmitir. Baknz Atatrk'n Hatralar (Falih
Rfk Atay'n derlemesiyle), s.39 (.n.).
62

yze geldi.
Kendisine adeta alt rtbeli bir subay muamelesi yaplyordu.
stlerine kar yac, alt mevkidekilere karyse zorba olan saraydaki
btn o nc snf parazitlerin sevimsiz halleri onu fkeye
bouyordu. Veliahdn bo surat ve alk gzleriyle, trenin penceresinin nnde durup evrede bulunan kalabaln cokun tezahratna
yorgun argn bir tavrla karlk vermesine baktka, byle bir grevi
kabul etmek budalaln gsterdii iin esef ediyordu. Bu durum, gururunu incitiyordu. O, bir Trk't ve bir Trk olmaktan gurur duyuyordu. Trkiye'nin Avrupa'da byle sarsak bir veliahdn
bakanlndaki bir heyetle temsil edilmesinden utan duyuyordu.
Bununla birlikte, bir yaver gelip Veliahdn onunla kendi vagonunda grmek istediini bildirdiinde, tren Trk snrlarm henz
gemiti.
Mustafa Kemal koridordan geerken gergin ve sinirli idi. Veliahdn vagonuna girdiinde, sarayda grd bir aya ukurdaki sarsak ihtiyarn yok olduunu grp aalad. Onun yerinde, kendisine
cin gibi zeki gzlerle bakan gayet canl bir adam oturuyordu.
Altm yl boyunca Vahideddin, Abdlhamid'in boyunduruu
altnda, sarayda oturmutu. Eski Padiah onu sevdii ve eitimini
stlendii halde, Vahideddin'i de hafiyelerine srekli olarak izletmekten geri kalmamt. Btn bu yllar boyunca srekli bir bask altnda yaamt. En kk bir hatas, politikaya kar en ufak bir ihtiras
ya da ilgisinin olduunun farkedilmesi halinde, tamamen ortadan
kaldrlabilir ya da mr boyunca kilit altnda tutulabilirdi. Bylece
bir maske olarak miskin, bitkin bir hal-tavr benimsemiti. Bu maske
altnda, aslnda zeki bir beyin ve ne istediini gayet iyi bilen bir irade
gizliyordu.
Tek bir dncesi vard: Padiah olabilmek. Enver, Talat ve Cemiyet onu atlayp, kuzeni Abdlmecid'i padiah yapmak istiyorlard.
Enver ve Talat'tan nefret etmesine karn, eski padiaha kar olduu
gibi, bu ikisine ve evresine doldurduklar hafiyelere kar da, son derece ihtiyatl davranyordu. stanbul'dayken Mustafa Kemal'e kar
hesapl bir aldrszlk kisvesi taknmt.
Trendeyse onu iten bir tavrla kabul edip, daha nce yakndan
tanma frsat bulamad iin zr diledi ve kumandan olarak gsterdii baarlardan tr onu kutlad. Syledii bu ho ve nazik szlerle
gururunu ylesine okad ki, Mustafa Kemal derhal yumuad.
arabuk yakn ve samimi bir dostluk gelitirdiler ve Mustafa
63

Kemal, Veliahda gven duymaya balad. Her ikisinin Enver ve Talat'a duyduklar nefretten baka da ortak noktalar da vard. Btn
yolculuk boyunca sren itenlikli konumalar onlar birbirine yaklatrmt.
Mustafa Kemal sonunda bir frsat yakalamt. Tahttaki Padiah
hasta bir adamd ve ok yaamayaca kesindi. Vahideddin de zayf
bir adamd. Ksa bir zaman iinde tahta karak Padiah ve Bakumandan olaca kukusuzdu.
Vahideddin'in zerinde tesirini imdiden kurmalyd. Ancak bu
ekilde tahtn arkasndaki g olabilecek, en tepeye trmanarak istedii iktidar ele geirebilecekti. lk yaplacak i, Vahideddin'e Almanya'nn sava kazanamayacan, Alman ittifaknn budalaca bir
serven olduunu ve Enver'le Alman taraftarlarnn def edilmesi gerektiini kantlamakt.
Btn Almanya turu boyunca Mustafa Kemal ok dikkatli bir
ekilde eletiriler yapt. Genel Karargahta Hindenburg tarafndan kabul edildiler. Yal Feldmareal Suriye cephesi de dahil olmak zere
btn durumu son derece iyimser bir bakla yorumlad. Sonradan
Mustafa Kemal, Vahideddin'e btn bunlarn bo laflardan ibaret^olduunu, nk Suriye cephesine ilikin ayrntlarn doru olmadn
kiisel olarak bildiini anlatt.
Daha sonra, onlara zellikle byk bahar taarruzu hazrlklarna
ilikin daha ayrntl bilgiler verecek olan Ludendorff u ziyaret ettiler.
Mustafa Kemal onun szn keserek:
"Saldn baarl olduu takdirde, ulamak istediiniz hat neresidir?" diye birdenbire sordu.
Feldmareal, bu gen subayn artmacal sorusundan gafil avlanm bir halde genel geer bir cevap verdi:
"Biz genellikle bizim iin kati olan bir noktay hedefleriz. Bir
sonraki adm, koullara baldr."
"te!"dedi Mustafa Kemal, askerlik konularna tamamen yabanc olan Vahideddin'e, "Alman Genel Kurmay bile hedefini bilmiyor ve ilerleyebilmesini ansa brakyor. Burada temelden bir
yanllk var."
Kayzer tarafndan verilen bir akam yemeinde ampanyay olduka fazla karmt. Yemekten sonra'bir ara Hindenburg'u yannda
grnce, azametle ona dnd:
"Ekselans" dedi, "geen gn Veliahd Vahideddin Efendi Hazretleri'ne Suriye cephesi hakknda arz ettiiniz bilgiler olduka yanlt.
l

64

Bunu biliyorum, nk oradaydm; o gn bahsettiiniz svari tmeni

sadece kat zerinde var. Gene de, aramzda kalmak zere, tmen var
imi gibi kabul edersek, planladnz bu byk taarruzun hedefinin
ne olduunu syleme nezaketinde bulunur musunuz?"
Hindenburg bir sre o iri kym vcuduyla bu kstah gen adam
aalayarak szd. Onu ve sorusunu duymazlktan gelerek, Mustafa
Kemal'i susturmak iin ona bir sigara ikram etti.
Bat cephesinin sadece bir kesimini heyete gstermek iin ok
dikkatli bir tur hazrlanmt. Vahideddin'i brakan Mustafa Kemal
kendi bana bir grup Alman subayyla birlikte siperleri geip hattn
nneki bir aata bulunan izleme mevkiine trmand. Geri
dndnde Vahideddin'e bu ok dikkatli dzenlenen turdan, Almanlar'n ok baarl gibi grnmesine karn, kiisel gzlemleri sonucu kt bir durumda olduklarn anladn syledi.
Mustafa Kemal, Vahideddin'i her frsatta, hatta Kayzer'in ken. diine bile mnasebetsiz sorular sormaya tevik ediyordu. Amac hep
aynyd; kendi szlerini Vahideddin'e teyit ettirmek; Almanlar'in
baarsz olduklarn ona kantlamak onu Enver ve Alman yardaklarn def ederek, Mustafa Kemal'i sa kolu olarak yanna alp, idareyi
bizzat ele geirmek gerektiine ikna etmek.
Almanlar'a duyduu nefreti hibir ekilde gizlemiyordu. Her
yanda Trk olmaktan duyduu gururu ve Trkiye ile Trkler'e duyduu inanc dile getiriyordu.
Bir keresinde, Trkiye aleyhine konuan birinin szlerine kulak
misafiri olup lgnca bir fkeye kaplmt. Bir baka defa, bir akam
yemeinde, Alsas Valisi Trkler'in Ermeniler'e kar davranlarm
eletiriyordu. Vahideddin eletiriye cevap vermeyi Mustafa Kemal'e
brakt. O da masada karsnda oturan valiye saldrd.
Gelecekteki Trk padiahyla bu ekilde konumaya nasl cesaret edebilirdi? Ermeniler hakknda ne biliyordu ki? Trkiye, Almanya'yla ittifaknda kendi karlarndan bile feragat etmiti; Ermeniler
Trkiye'yi mahvetmek iin komplolar kurarken, bir Alman vilayetinin valisi olarak, Almanya'nn mttefikine kar Ermeniler'i nasl savunabilirdi? Zor zaptettii lgnca bir fkeye kaplmt.''
Bu ani hcumdan sersemleyen vali aceleyle zr diledi. Bununla
tatmin olmayan Mustafa Kemal, bir bozkurt gibi tylerini kabartarak
hcumu srdrd.
Ac bir alayclkla, "Buraya Ermeniler'i tartmaya deil, Al65

manya'nn gerek durumu hakknda fikir edinmeye geldik" dedi.

"Grdklerimiz de bizi yeterince fikir sahibi etti."
Seyahatin sonlarna doru yaklaldnda, Mustafa Kemal hedefine ulamak iin gittike daha fazla bask yapmaya balamt. Sonunda bir gn, Berlin'deki Adlon Oteli'nde Vahideddin'den zellikle
samimi olarak konumasna izin vermesini istedi.
"Eer siz de uygun grrseniz," dedi Mustafa Kemal, "yaamm
sizinkiyle birletirecek bir ey nermek istiyorum."
Vahideddin szne devam etmesi iin ban sallad.
"Bir ordunun kumandasn almay talep edin. Btn Alman
prensleri ordulara kumanda ediyor. Trk veliahd da kumanda etmeli.
Enver'in bunu nermemesi erefinizi ayaklar altna almas anlamna
gelen bir hakarettir. Sonra da, beni hametmeabn kurmay bakan
yapn."
"Hangi ordunun kumandasn alaym?" diye sordu Vahideddin.
"Beincinin" cevabn verdi Mustafa Kemal; bu ordunun
stanbul ve evresindeki blgelerin denetimini elinde bulundurduunu ve herhangi bir siyasal bunalmda belirleyici bir etken olduunu dnyordu.
"Beni reddedecekler" dedi Vahideddin.
"Hi farketmez! Onlara mcadele edecek bir kiiliinizin olduunu, grmezlikten gelinemeyeceinizi gstermi olursunuz"
karln verdi Mustafa Kemal.
"stanbul"a dner dnmez," dedi Vahideddi, "bunu dneceiz."
htiyat, Vahideddin'in en belirgin zelliiydi. Altm yllk saray
yaamndan sonra ar ihtiyatl olmaktan doan bir kas tembelliinden nuzdaripti. Mustafa Kemal'den, onun iddetli, srarc kiiliinden rkmt. Enver'e kar kullanmak iin ondan yararlanabilirdi,
ancak, kendisini bu tayfun gibi adamn ellerine brakmayacakt. Dahas, saray yaam Vahideddin'in iliini kurutmutu. Vahideddin bir
korkakt.

XIX
Dn yolculuunda Mustafa Kemal gelecee ilikin planlar
yapmaya balad. Veliahd onu dikkatle dinlemiti. Ancak, stanbul'a
henz varmlard ki, Mustafa Kemal ciddi bir biimde hastaland.
Sofya'da karlat arlatan bir hekimin kendisini tedavi etmesine izin vermi ve henz iyileememiti. O zamandan beri de kendisine hi dikkat etmemiti. Kendisini hi esirgemeden fiziksel ve zihinsel abaya srm, etkin hizmette yorulmak bilmeden almt. Bu
sre iinde zaman zaman kendisini ok fazla ikiye ve lgnca sefahate de vermiti.
Hastalk imdi bbreklerine vurmutu. Bir ay boyunca tarifsiz
aclar iinde yatakta kvrand. Sonunda doktorlar onu nce Viyana'ya, ardndan bir kr iin Karslbad'a gnderdiler.
Youn acyle birlikte gelen hastalk, iinde bulunduu duygusal
depresyonla el ele vermi, bylece Mustafa Kemal'in umutsuzluun
gayya kuyularna batmasna yol amt. Btn bunlar getiindeyse,
artk ilgi ve enerjisini yitirmi durumdayd. Temmuzda Padiah'n
ldn ve Vahideddin'in tahta karldn duydu. Bu haber bile
eyleme gemesi ynnde onu gdleyemedi.
stanbul'dan geriye dnmesini tleyen ok sayda mektup alyordu. ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin muhaliflerinden olan izzet
Paa, Padiah'n yaver-i ekremi olmutu; Enver'den bakumandan
vekili unvan geri alnmt; Vahideddin dilerini gstermeye
balyordu.
Yeni Padiah'a bir kutlama telgraf gndermek dnda, Mustafa
Kemal herhangi bir eyleme girimek iin kendisini ok bitkin hissetmekteydi. BM zzet Paa'dan olmak zere, arkadalarndan daha acil
mektuplar almaya balad. Hl ok hasta olduu halde, olaanst
bir abayla geriye dnme karar ald ve stanbul'a doru yola kt.
Yolda, o sralarda ok yaygn bir bulac hastalk olarak btn Avrupa'y kasp kavururken binlerce insan ldren spanyol gribine yakaland. 1918 Temmuzunun sonlarnda stabul'a vardnda hl bitkin
ve hastayd.
Mustafa Kemal cesaretini hibir zaman yitirmemi; soukkanlln ve metanetini korumutu. Onun itici gc, inanlmaz enerjisiydi. Tekrar stanbul'a geldiinde dostlar ve dmanlarnn

66

67

arasnda kendisini toparlad. Sratle iyilemeye balad. Eski tutkularyla birlikte kendisi de canland. Artk Padiah olduuna gre, Vahideddin'le yapm olduklar projeleri mutlaka hayata geirmesinin
gerekli olduuna karar verdi.
Yeni Padiah onu byk samimiyet gsterileriyle kabul etti. Vahideddin'in bu tavrda onun sigarasn yakacak kadar -ki, bu Trk
adetlerine gre neredeyse hrmektarane bir nezaketin belirtisidir- ileri
gitmesi, Mustafa Kemal'i'serbeste konumaya tevik etti.
Eski tasarsn etraflca at. "Felket tam nmzdedir," dedi:
Padiah ordunun denetimini ele almalyd; Enver ve Almanlar iktidarda olduu srece, Padiah yalnzca bir ad, bir kukladan ibaret kalacakt; Enver'i azletmeli ve Almanlar lkelerine gndermeli, Mustafa
Kemal'i kurmay bakam yapmal ve Trkiye'yi yzyze olduu
ykmdan kurtarmalyd; Alman ittifakndan ekilmeli ve -ok ge olmadan- bir an evvel ayr bir bar anlamas yapmalyd.
"Sizinle ayn grleri paylaan baka subaylar da var m?" diye
sordu Vahideddin.
"ok sayda, efendim" cevabn verdi Mustafa Kemal; bununla
birlikte Vahideddin hibir szvermedi.
kinci grmelerinde de Mustafa Kemal daha fazla bir ey elde
edemedi. nc grmedeyse, grlerini daha da iddetle savundu. Onun huzurundayken kendini bunca zamandr hedefledii noktaya son derece yaklam hissediyordu. Eer Vahideddin'i ikna etmeyi
baarrsa en tepeye ulaacakt; tutkuyla istedii gce kavuacakt; o
zaman da Enver'i, o lanet olas Enver'le btn avanesini kovacakt.
Sultan' ikna etmek iin konutuka heyecan byyor, tutkulu
hatta meydan okuyan bir hal alyordu. Vahideddin cevap vermeye
balad. Deil protokol, nezaket kurallarn bile bir tarafa brakan
Mustafa Kemal, konumasn srdrp Padiah'n sesini'bastrd.
Szlerini tamamladnda Vahideddin biraz fkeli bir tonda, kelimelerin zerine basarak, unlar syledi:
"Ben btn dzenlemeleri Enver ve Talat Paa hazretleriyle
yaptm." Sonra da onun huzurundan kmasna izin verdi.
Gerek uydu ki, Enver, Pdiah' tehdit etmiti. Vahideddin,
enitesi ve badanman olan Damad Feria Paa'yla grm, ondan akl almt. Enver ve ttihat ve Terakki Cemiyeti'yle derhal
mcadeleye girecek kadar gl olmadna ve Mustafa Kemal'in bu
konuda ona yardm edecek kadar taraftan olmadna karar ver-

milerdi. Henz hibir riski gze alamayacak kadar temkinliydi.

Mustafa Kemal, darda braklmalyd.
Mustafa Kemal, o an delice bir fkeyle sarsld: Enver yine onu
yenmiti: Vahideddin onu terketmi, Enver'e dnmt; btn o
gzelim tasarlar boa gitmiti; o an iin yapabilecei hibir ey kalmamt artk, fakat rakiplerinden eninde sonunda cn alacakt.
Enver de hibir riske girmiyordu. Mustafa Kemal'i mmkn olduu kadar abuk stanbul dna karmaya karar verdi. ki hafta sonraki Cuma gn selamlk merasiminden sonra, Padiah, Mustafa Kemal'i artt. lerinde birka Alman generalinin de bulunduu
adamlaryle evrili olarak, onu son derece scak bir tavrla kabul etti.
Onu Almanlar'a "te Mustafa Kemal Paa" diye tantt, "kendisi
stn yetenekli ve gvenimi kazanm bir subaydr."
Mustafa Kemal'e dnerek, "Zatalinizi Suriye'ye kumandan tayin ettim" dedi. "Bu cephe hayati nemi haizdir. Bir an nce oraya gitmenizi istiyorum ve sizi bu eyaletin dman eline gememesini salamakla grevlendiriyorum. Size verdiim bu grevi byk bir baaryla yapacanzdan eminim." Ve huzurundan kmas iin ona izin
verdi.
Bekleme odasnda, ilerinde Almanlar'in da bulunduu bir subay kalabal vard. Mustafa Kemal odadan dar karken Enver'le
karlat. Padiahn emirlerinin arkasnda kimin olduunu gayet iyi
biliyordu.
Bir an iin durdu, ona bakt.
"Bravo Enver" dedi sonunda. "Seni tebrik ederim. Sen kazandn.
Benim bilgilerime gre, Suriye'deki ordu yalnzca ismen vardr. Beni
oraya gndermekle benden mkemmel bir intikam alm oluyorsun."
ki rakip birbirlerini szdler. Neeyle glen Enver ufak tefek,
evik, gs nianlarla donanm, ocuk yzl, zarif ve kstaht.
Mustafa Kemal daha uzun ve olgun, yz ask ve esmer renkliydi,
kalar byk bir fkeyle dolu olan gzlerinin zerinde atlmt.
O srada odann bir kesinde duran bir Alman generali yksek
sesle:
"Trk birlikleri hibir ie yaramaz. Bunlar sadece kamasn bilen hayvan srleridir. Dorusu onlara kumanda eden hi kimseye
gpta etmem" diyordu.
69

Mustafa Kemal imek gibi Alman'a doru dnd, gzleri

kzgnlkla alevlenmiti, tm vcudu bu fkeyle titriyordu.
"Ben de bir askerim" dedi. "'Bu orduya kumanda ediyorum." Sesi
Trkler'e plan tutkulu inancyla titreyen bir trampet gibi tnlyordu.
"Trk askeri asla kamaz. Geri ekilme sznn ne demek-olduunu
bile bilmez. Siz, generalim, eer Trk askerlerinin kotuunu
grrseniz, bunu ancak kendiniz kaarken grm olmalsnz. Kendi
korkaklnzn suunu Trk askerine yklemeye nasl cesaret edersiniz!
Tam bir lm sessizliine brnen bekleme odasnda bulunan
herkes onun sesindeki tutku ile sarslmken Mustafa Kemal dimdik
.yrd, Enver'in yanndan geerek kt, saray terketti.
XX
Mustafa Kemal, Suriye cephesine vardnda Austosun sonu
yaklamt. Nablus'daki* karargahnda bulunan yksek kumandan
Liman Vn Sanders'e -Falkenhein baharda Almanya'ya dnmtgrevi hakknda rapor sundu. Liman Von Sanders onu tekrar
grdne memnun olmutu. Sonra btn cepheyi kapsayan bir inceleme gezisi yapt.
Trkler'in, Filistin'i boydan boya aarak, Yafa'nn onbe kilometre kuzeyinde kalan bir noktadan, ky eridindeki dzlkte bulunan kumsala kadar, rdn nehri ve Cda dalarndan Hicaz demiryolu ile Maan l arasnda kalan araziye dek uzanan byk bir hat boyunca siper iine yerletirildiklerini grd. Bu hat, gneyden kuzeye,
Suriye'ye uzanan belli bal btn yollan kapsyordu: Hicaz demiryolu Medine'den balayp Maan lnden geerek Deraa'daki kavaa
ve am'a gidiyordu. Rayak'ta yeni alan bir hattan ikinci bir demiryolu kuzeye, Halep'e gidiyor ve Toros dalarn aarak Trkiye'ye
dek ulayordu.
Mustafa Kemal, 7 nci Odunun kumandasn Fevzi Paa'dan devrald. Fevzi, Erkan- Harbiye reisliine atand iin stanbul'a dnen
gvenilir, yal bir askerdi. 7 nciOrdu, Trk hattnn merkezinde yer
almaktayd: Miralay smet ve Miralay Ali Fuad'n kumandasndaki
iki kolordusu vard. Sada, Miralay Refefn kumandasnda kyya
kadar uzunan mevzileri tutan 22 nciKolordu ile birlikte 8 nciOrdu yer
alyordu. 7 ve 8 nci ordular arasnda, bu orduya levazm-salamak iin
* Baalbek olmal: a.g.e.., s.66 (.n.)
70

Deraa kavandan batdaki denize doru bir yan demiryolu hatt kurulmutu. Solda ise, 4 nc Ordu, Hicaz demiryolunu tutuyordu.
Mustafa Kemal Kafkasya'daki birliklerin durumunu kt bulmutu. Buradakiler ise, acnacak haldeydiler. Alaylarn ou kat
zerindeki mevcudunun yzde onundan azna sahipti. Tmyle ihmale uram, giysileri perian, bitlenmi, yiyecek, hatta sk sk su
ktlyla olan askerlerin binlercesi dizanteriden ve ln kavurucu
sca altnda alk ve susuzluktan lyordu. Maneviyat diye bir ey
kalmamt. Sadece zor kullanlarak siperlerinde tutulabiliyorlard;
makineli tfekler yerletirilmi kamyonlardaki muhafzlar asker kaaklarn grdkleri anda vurmalar emrini alm, devaml olarak
hattn gerisinde devriye geziyorlard; gene de kaaklarn says siperlerdeki askerlerin saysndan daha oktu.
ngilizler Trkler'in tam karsnda bir siper hatt kurmulard;
byk bir saldrya hazrlandklar belliydi; birlikleri taze, din ve istek dolu askerlerden oluuyordu; rgtlenmeleri, donanmlar ve
shhiye hizmetleri mkemmeldi; bol miktarda kumanyalar, cephaneleri, toplarnn yan sra mekanize nakliye imkanlar ve ok sayda
uaklar vard. Trklerdeyse hepsi hepsi sekiz uak ve iki usavar
vard.
Mekke Emiri Hseyin'in olu Emir Faysal'a bal Araplar, ngilizler'e katlmt. "ngiltereli"nin T.E.Lawrence'in kumandas altnda, lden yaptklar srekli aknlarla demiryolu, telgraf ve telefon
hatlarn kesiyor, kprleri uuruyor, Trk konvoylarn ele geiriyor, iletiim^ kesintiye uratyor ve btn bu yaptklanyle Trk'birliklerinde gvensizlik duygusunu yerletiriyor ve yerel halk da isyana kkrtyorlard.
Mustafa Kemal, bu korkun kemekei bir tr rgtlenmeye
dntrebilmek iin bir kez daha lgnca ie koyuldu; ama bir arada
hastaland. Bbrek rahatszl nksetmiti. Her raporun ngilizler'in
taarruza hazrlandn gsterdii eylln ilk iki haftas boyunca Nablus'daki* karargahnda aresizce yatakta kalmaya mecbur oldu>
17 Eyll'de asker kaa bir Hintli avu 22 nci Kolordu hattna
snarak, byk taarruzun 19 Eyll gn kydan balatlacan ihbar
etti.
Refet bu haberi Mustafa Kemal'e iletti. smet ve Ali Fuad
arld. Refet bu ihbarn doru olduuna inanyordu. Bu memlekette
yldr ngilizler'le arpmaktayd, artk onlarn usullerini iyice
renmiti.. Deneyimli bir subay olan Ali Fuat da ayn fikirdeydi.
* Rayak olmal; age., s.66 (.n.).

71

smet ve Mustafa Kemal de onlarla-gr birliine varp, haberi Liman von Sanders'e ilettiler.
Ne var ki, Alman, onlarn fikrine katlmad. Hintliler'in bir hile
olarak karlarna yerletirildiklerine, asl saldrnn batdan, demiryolundan geleceine inanmaktayd; ve en iyi birliklerini o yne
srd. Hintli'nin ihbarnn doru olduuna inanan Mustafa Kemal,
glkle yatandan kt. Sanclar hala devam ettii gibi atei de
vard; scak boucuydu: Fakat iradesi hastalktan bile glyd, srf
cesaretiyle ayakta durabiliyordu. Elindeki olanaklarla tm hazrlklar tamamlad ve btn kumandanlarn da hazr olmalar iin
uyard.
19 Eyll gece yars, smet dmann youn bombardmana
baladn haber vermek iin telefonla onu arad.afakta ngilizler saldrya geti. 7 nci Ordu'yu gl bir cephe
saldrsyla oyalayp, asl taarruzlarn 8 nci Ordu zerinde younlatrdlar. Trk hatlarnn sa kanadn ap, kyya doru ilerlediler;
22 nci Kolorduyu ve 8 nci Orduyu tmyle temizlediler; az kalsn Liman von Sanders'i de yakalayacaklard. Trkler'in yan cenahn geriye pskrtp, onlarn kuzeydeki ekilme hattnn nn kestiler.
Mustafa Kemal, ordusunu rdn Nehri'ni arkasna ahp evirerek, bu iddetli hcumdan kurtard, ama adamlar bitmiti. Panie
kaplarak daldlar.
Beinci gn toplayabildii tm askerlerini kiisel idaresine alarak, rdn'e geirmeye hazrland.
Btn ayrntlarla bizzat ilgileniyordu. Birliin byk blm
nehri getiinde, kendisi de onlar izledi. Birka dakika sonra, artlarm yakalayan 11 ne. ngiliz svari tugay atlaryla nehre indiklerinde, onu ok az zaman farkla ellerinden karmlard. 4 nc Trk
ordusu demiryolunun yukarsna doru ekiliyordu. Glerinden arta
kalanlar Deraa istasyonuna ulamak zere ssz le doru srd. ;
Arka ve yan cenahlardan dman onlarn peinden gelmekteydi:
ki kez artlar tek sra halinde yrrken dman tarafndan yakalanp, ou imha edildi. Yry kollarn makineli tfekle tarayan,
nakliye aralaryla toplan bombalayan ngiliz uaklar devaml olarak stlerinden geiyordu. Her tarafta sonsuz bir kargaa hakimdi; silahlarn, cephaneleri, tfeklerini, hayvanlar ve vagonlar terkedip
lgn bir ekilde kendini gvenceye almaya alan askerler, srler
halinde kouuyorlard. Ular tutan Lawrence'in adamlar, ilerindeki btn o Arap canavarlyla, srden ayrlp dalan askerleri
ldryor, st balarn soyup alyor, askerlerin organlarn kesiyorHARiTA (S.83) 1918 SURiYE SEFER HARTASI
NOT- BU KARTTA BASKIDAK BOZUKLUK NEDENiYLE KIS ALMITIR. HOMS VE HAMA'YI IER01
RAYAK VE HALEP ARASINDAK BLGE, HARTADA GZKMEMEKTEDR. BKZ. GENEL HARB *

73

lard.
Btn bu kemeke iinde, bir avu adamn, kiiliinin gcyle
bir arada tutan Mustafa Kemal, hemen evresindeki askerlere cesaret
vererek dimdik ilerlemekteydi.
Deraa'dan hi beklemeksizin ayrlarak, am demiryoluna doru
ylesine hzl bir ekilde ekildi ki, ngilizler onlarla temas kaybetti.
am'da durdu. Liman von Sanders ona Rayak'ta yeni bir hat kurmas emrini verdi. smet'i am'da brakp Ali Fuad' yanna alarak ie
koyuldu, ancak, hemen sonra ky kentleri halknn dmandan yana
olduklar, ngilizler'in Beyrut'a girdii ve Rayak'ta kurulan bir hattn
dman tarafndan evrildii haberleri geldi.
Mustafa Kemal durumu arabuk muhakeme etti. Birliklerin
maneviyat tamamen kmt. Yalnz Trk askerleri deil, yksek
rtbeli subaylar bile canlarn kurtarmak iin kayorlard. Panii durdurmak iin tm giriimleri boa kmt. 4 nc Ordudan bir kolordu
kumandann kaarken'zor durdurmutu.
Kumandan karsna alarak, "Kuruna dizilmen gerekirdi" dedi,
"fakat sana ikinci bir frsat vermek istiyorum. Rayak'taki* Ali Fuad'in kumandasnda yerinizi aln ve elinden geleni yapn."
Kumandan selam verdi. Ertesi sabah gitmiti. Cepheden yine
kamt.
Yksek kumanda dzeyindeki bu duygusal kntye tank olduktan sonra, Mustafa Kemal erleri ya da alt rtbeli subaylar kuruna
dizdirmeyi gereksiz grd.
Yaplacak bir yeniden rgtlenme iin zamana gereksinim olduunu anlamt. ngilizler henz biraz uzaktaydlar ve hemen gelecekleri de yoktu. Tm Suriye'den vazgeerek bir an evvel yz kilometre tedeki Halep'e kadar geri ekilmeli ve kuzeyde Trkiye'ye giden yollan kapsayan yeni bir savunma hatt oluturulmalyd.
Derhal Liman von Sanders'e gitti.
"Plannz gayet makul" dedi Alman, "ancak, bu emri ben veremem. Ben yalnzca bir misafirim. Byk bir felaket olmakszn Osmanl mparatorluu'nn en byk dilimlerinden birini dmana
brakmann sorumluluunu stme alamam. Bu karar vermek, siz
.Trkler'e, memleketin sahiplerine kalm bir meseledir."
* Baalbek olmalyd;age., s.67 (.n.). 74

"Btn sorumluluu ben zerime alyorum" dedi Mustafa Kemal. Ve dmanla tm atmalarn durdurulup, Halep'e doru genel
ekilme emrini ieren bir bildiri yaynlad.
En nden gidip Halep'in on mil kuzeyindeki yeni hatt bizzat
hazrlatt. Bu hat, byk Toros dalarnn arasndaki tek sarp geitten
doruca Trkiye',ye uzanan biricik yolun zerindeydi. Yan taraflar
gvenliydi. Ne asker kaaklar ne de dman kolay kolay geemezdi.
Arabistan, Filistin, Suriye Trkler'in sadece fatih ve idareci olarak ellerinde bulundurduklar Arap lkeleriydi. Buralar kaybedilebilirdi.
Ama burada, bu yeni hat zerinde Trk ocuklarn arkalarn kayalara
vererek, dman kendi lkelerinden, Trkiye'den uzak tutmalar
iin savatracakt. Burada anavatan iin son nefeslerini verinceye
dein arpacaklard.
Dalm birlikler hatta ulatka bunlar yeni alaylar halinde
rgtlyor ve askerlere yepyeni bir ruh alayarak onlar dzene sokuyordu. Padiaha Enver ve etesinin uzaklatrlmas, yeni bir hkmetin kurulmas ve kendisinin Harbiye Nazr yaplmas taleplerini ieren bir telgraf ekti.
Telgrafna hibir karlk gelmediyse de, Enver, Talat ve Cemal'in Karadeniz yoluyle yurtdna katklar, Rauf ile Fevzi
Paa'nn da iinde yer ald yeni bir hkmet kurulduu haberi
ulat*
Lawrence'den, Araplar vastasyla Mustafa Kemal'e ayr bir
bar anlamasnn n grmelerinin balatlmas iin Trk hkmetine arln koymas ynnde bir neri geldi. Mustafa Kemal bunu
reddetti. Savaacakt. O tehdit altnda kalr kalmaz, dierleri gibi kaacak bir korkak deildi. Mevzilerini iyice salamlatrmak iin hi
durmakszn alyordu.
Balangta Halep halk sakin ve sessizdi. Ama ngiliz nc birlikleri yaklatka dmanca ve acmaszca davranmaya baladlar.
Mustafa Kemal, kentin merkezindeki Baron Oteli'nde kalyordu. Birkeresinde yannda .ofrnden baka kimse olmakszn** oto* zzet Paa hkmeti (14 Ekim 1918-11 Kasm 1918) Bahriye Kurmay Bakan
olan Rauf (Okyar) Bey. Bahriye Nazn olarak kabinede yer alyordu. Ancak,
Fevzi Paa kabinede deildir. Dahiliye vekili olarak eski Sofya Sefiri Fehi Bey
bulunmakladr. Mtakcre kabineleri iin bkz. Sina Aksin, istanbul Hkmetleri
ve Milli Mcadele, 1976 (.n.),
** Aslnda yannda Tahsin Bey, Yaveri Cevat Abbas Bey de vardr. Yalnz
denmesinden kast koruyacak askeri bir kuvvet bulupmad olmaldr. Atatrk'n
Hatralar., s.69 (.n.).
75

mobiliyle dairesinden dnerken evresi bir sokak kpei srs gibi

hrlayarak ona barp aran bir gruh tarafndan sarld. Elindeki
krbala onlar uzaklatrd; kendisini izlemeleri zerine onlara para
ve silah sz vermek zorunda kald.
Ertesi sabah korkun bir patrt duyup oteldeki odasnn balkonuna kt. Otelin nndeki sokaklar tehditkar bir kalabalkla dolmutu.
At stnde doudaki lden gelen Araplar kente dblumulard.
Kaybedilecek hi zaman kalmamt. Kenti bolatarak Kitma'daki karagahn kaldrp, kurduu yeni hattn gerisine nakletti ve
yaklamakta olan taarruzu karlamaya hazrland.
26 Ekim gn dmanla temas kurmak zere hzla ilerleyen ilk
ngiliz nc birlikleri grndler. ki Hintli alay olan Jodipore ve
Mysore svari birlii Hari Tan ky yaknlarnda Mustafa Kemal'in
hattna saldrdlar.
Mustafa Kemal doruca kye gidip ate emrini bizzat verdi. Cesaretlerini yeniden kazanm olan Trkler ok iyi savatlar. Hintliler
ar kayplara urayp daldlar ve takviye istediler. Trkler yaklak
onbe kilometre kadar kuzeyde nceden hazrlanm mevzilerine ekildiler.
Her iki taraf da bekleyi halindeyken, stanbul'dan hkmetin
Mondros'ta bir atekes imzalad haberi geldi.
Btn Almanlar'n derhal Almanya'ya dnmeleri talimat verildi. Adana'daki bir otelde Mustafa Kemal, Liman von Sanders'den
gney Trkiye'deki tm birliklerin kumandasn devrald.
ki erkek bir masada karlklk oturmaktaydlar. Devir teslim
merasiminin formalitelerini yerine getirmilerdi. Mustafa Kemal
artk ev sahibiydi; Liman von Sanders artk onun st olma konumunu
yitirmiti: O artk Mustafa Kemal'in konuuydu.
Bu mutlak yenilgi saatinde, birbirlerine syleyecek fazla bir eyleri kalmamt. Her ikisi de cesur erkekler, metin ve deneyimli askerlerdi; her ikisi de hassas ve marur kiilerdi. Birbirlerine kar ifade
etmekte glk ektikleri derin bir sayg beslemekteydiler.
Veda ederken "Ekselans," dedi Liman von Sander sonunda, "Sizi
Anafartalar'daki kumandanlnzdan beri tanyorum. Yeteneklerini
zi en batan beri farkedebildiim iin kendimle gurur duyuyorum. Bu
sre iinde sk sk anlamazla dtmz oldu, gene de iyi birer
dost olduk u andaki tek avuntum, kumanday sizin yetkin ellerinize
brakyor olmamdr."
'
76

Trkiye yenilmiti, ancak, artk bu cephenin tek kumandan ve

eskisi kadar gzpek ve hrn olan Mustafa Kemal, dman hattndan ileriye geirmiyordu. Dmanla yaplar bar grmelerinde
en ufak ayrnty be uzun uzun tartyordu. Her eyi her frsatta erteliyordu. ngilizler skenderun'u igal etmek isteyince buna kar koydu ve oradaki karargaha direnme emrini vererek saldn tehdidimde b&
lundu.
Sadnazam zzet, gnderdii telgraflarla ona nce ettir sonra rica
ederek ngilizler'e yolu amasn istediinde, "Merhamet dilenmemeliyiz. Eer bunu yaparsak, toptan yok olacaz" karln verdi.
Kurduu hat glendirmeye devam etti. Subaylarn yanlarnda
silah ve cephaneleriye birlikte adam toplayp eteler kurmalar iin
dalara gnderdi. Dmann Trkiye'ye girmesini bir ekilde engelleyecekti: En kt olaslklar gznne alarak, gerektii takdirde
dalarda gerilla sava vermek zere hazrlklar yapyordu.
stanbul'da yeni bir hkmet kurulmutu *, Fethi, Rauf ve Fevzi
Paa, hepsi kabinedeydiler **. smet, Harbiye Nezareti
.mstearlna atanmak iin stanbul'a arld ***. Mustafa Kemal
terkedilmi ve bir kenarda unutulmutu. Buna ok kzyor, ancak elinden hibir'ey gelmiyordu.****.
Anszn zzet telefonla arad.***** Padiahla tarttn ve istifa
etmeye karar verdiini syledi. Bir ngiliz dostu olan yal Tevfik
Paa Sadnazam olmutu. zzet, Mustafa Kemal'in biran nce dnmesini istiyordu. Yardmna ihtiyac vard.
* Birinci Tevfik Paa Kabinesi (l l Kasm 1918-12 Ocak 1919). (.n.)
** Yeni kabinede bu U isim de yer almamt. Ilml Tevfik Paa kabinesi,
Abdlhamid dnemindeki Padiah kabinelerine benzer niteliktedir. Bu nedenle
dirayetli askerlerin bu kabinede yer almas zaten mmkn deildi. Bu konuda
ayrntl bilgiler iin bkz. Sina Aksin, a.g.e. (.n.)
*** Byle bir arnn yapldn, zzet Paa'nn Sadnazaml dneminde, Rauf
Bey'e syledii anlalyor. Sz geen mevki, Genel Kurmay kinci Bakanl
idi: 3. Ordu kumandan olan Miralay smet Bey, 24 Ekim'de Harbiye Nezareti
mstearlna atand. Aksin, a.g.e., s.75 (.n.).
**** ilk Mtakere kabinesinin Bahriye Nazr olarak Rauf, Mustafa Kemal'i
stanbul'a armas iin zzet Paa'ya srekli bask yapyor, ancak Paa, byk bir
olaslkla Vahideddin'in emriyle bahaneler bulup ii savsaklyordu; Aksin, a.g.e.,
s. 74-75 (.n.).
***** Atatrk'n Hatralar adl kitapta, zzet Paa'nn Mustafa Kemal'i "makine
bana ard", yani telgraf araclyla arad ifadesi yer alr (.n.).
.77

DRDNCBLM
XXI
Mustafa Kemal stanbul'a vardnda, Mtareke birinci ayn
doldurmutu bile.* Bu sre iinde dmann her eyi sahiplenmi olduunu grd; ngiliz sava gemileri Boaz'dayd; payitaht anakkale Boaz ve Trkiye'nin btn elverili mevkileri batan aa
ngiliz birliklerince ele geirilmiti. Fransz birlikleri; kentin istanbul
yakasnda, Fransa'nn Sengalli ve Zenci birlikleriyse Galata daydlar. talyan birlikleri Pera'y ve demiryollarn tutmulard. Muttetk '
subaylar polisi, jandarmay, liman denetliyor, kentlerdeki istihkamlarn boaltlp silahtan arndrlmasna ve ordunun terhisine onculuk
ediyorlard.
Osmanl mparatorluu un ufak edilmiti: Msr, Suriye, Filistin,
Arabistan gitmiti; Trkiye'nin kendisi de muzaffer ve kibirli
dmann demir yumruu altnda aresiz durumdayd; hkmet ark
darmadan edilmiti.
ttihat ve Terakki Cemiyeti yok olmutu: Enver, Talat ve Cemal
baka lkelere kamlard; Cavid ve dierleri saklanmt. Abdlhamid saltanatnn yal paalarndan ve ngilizlerle dostluuyle tannan
Tevfik nderliinde kurulan, zayf hkmet, dmann emirlerim tevekklle yerine getiriyordu.
Ne' ki. dmann g gsterisi Mustafa Kemal'i korkutmamt.
Dmana direnmeye "hazrd, onunla her nokta hakknda tek tek
mnakaa ve mcadele etmekte kararlyd; ancak, hi kimseden destek
bulamad. Her snftan Trk, artk tkenmiti, ilerinde direnme veya
savama istei kalmamacasna yenik dmlerdi. Moral ve t-ziksel
adan kkn, ilerinde direni ya da canllk kalmam bir *
Mustafa Kemal'in istanbul'a var tarihi 13 Kasm 1918'dir. Mtareke zerinden iki
hafta gemitir.
78

halde, muzaffer Mttefiklerce kendi kaderlerinin kararlatrlmasn

uysalca bekliyorlard: Mevcudiyetlerine izin verilmesi iin aciz bir
halde yalvaryorlard.
Mustafa Kemal doruca zzet'e gitti, zzet'i kzgn ve bunalm
bir halde buldu. Dmann gelmesinden nce Enver ve Talat bir gemiyle Karadeniz'e kamlard; onlarn gitmesine memnuniyetle izin
vermiti. Padiah onu paylam, onlar yakalayp ngilizler'e teslim
etmi olmas gerektiini, ngilizlerle iyi geinmek zorunda olduklarn sylemiti. Kendisi de Enver ve Talat'n alak kiiler olabileceini, ancak, onlarn birer Trk olduu cevabn vermiti; Trkler'i
yabanclara teslim etmeye, Padiah'n emri zerine bile olsa, ortak
olamazd; bu yzden de istifa etmiti.
Mustafa Kemal onu tekrar grevine dnmeye ikna etmeye alt.
Duygularn paylayordu, ancak, onun bir kenarda kalmaya, yenilgiyi
byle korkakasna kabul etme frsatn bu kabineye vermeye hakk
yoktu: Bu, Trkiye'nin sonu anlamna gelirdi. mparatorluu canlandrmaya ya da Arabistan ve Suriye'deki kayplarn herhangi birini
bile geri almaya almann anlam .yoktu: Osmanl mparatorluu
lmt. Bunu bylece kabul etmek gerekiyordu. imdi asl yaplmas gereken, Trkiyelyi kurtarmakt.
Gl bir hkmet kurmalar gerekiyordu. zzet, o yal sarsak
Tevfik'i indirip yeniden Sadnazam olmalyd. Onu, Mustafa Kemal'i
de, Harbiye Nazn yapmalyd. Beraberce dmann karsna geip,
onurlu bir ekilde Trkiye'den geri kalan kurtarmaya almak gerekiyordu.
Mustafa Kemal, zzetle birlikte bir parti kurmak iin almaya
koyuldu. Politikayla birkez daha ili dl olmutu. Siyaset sahnesinde, iktidara ulamay urrian orta dzey isimlerden oluan birdzine
kadar grupla karlat: ngiliz mandas yanls bir parti, Amerikan
mandas yanls bir dier parti, ngiliz Muhibleri (dostlar) Cemiyeti,
Fransz Muhibleri Cemiyeti, talyan Muhibleri Cemiyeti adlarn alan
bu, gruplarn hepsi de, d yardm olmakszn hibir ey yaplamayaca varsaymndan yola klarak kurulmulard.
ok ksa bir sre boyunca dnd bir Amerikan ibirlii
dncesi dnda, Mustafa Kemal'in hibir d yardmn yararna
inanc yoktu: Trkler ya kendi kendilerini kurtaracaklar ya da yok olacaklard.
Politikaclar ona kulak vermeye balamt: Artk benzersiz bir
konumdayd. Enver'in gidiiyle rakipsiz kalmt. Trkiye'deki tek
79

baanf kumandan olarak tannyordu. ngilizler'! anakkale'den

srp atm ve onlarn skenderun'u almalarna kar kmt. Padiah'n bir yakn olarak tannyordu. Almanlar'a ve ttihat ve Terakki
Cemiyeti'ne srekli olarak muhalefet etmiti. Hepsinden de te, O,
Enver,Talat, Cemal gibi, kendi bann aresine bakmak iin kamamt.
Gnlerce politikaclara kendi dncelerini benimsetmek iin
abalad. Meclis-i Meb'usan'da onlarla tartarak uzun saatler harcad. ou onun grlerini benimsemi gibi grnyordu. Tevfik
hkmetine kar bir gven oylamas yaplmas gndeme geldi.
Tartmadan nce Mustafa Kemal bir toplant odasnda, kalabalk bir
milletvekili topluluuna cesaretlerini gstermeye ve ngilizperver
Tevfik kabinesini indirerek gl bir hkmet kurmaya zorlayan
uyarc ve tehditkar bir konuma yapt.
Gven oylamasnn sonucunda baarl olacandan emindi.
imdiden kendini Harbiye Nazn olarak farz ediyordu. Bundan sonra
iktidar ele geirmesi olduka kolay olacakt.
Tartmay dinlemek zere dinleyici locasna gitti. Oylamay
ezici bir ounlukla Tevfik kazand. Mebuslar Mustafa Kemal'den ve
onun dncelerinden rkmlerdi. Mtehakkim paadan korkuyorlard. Onun ihtiraslarndan kukulan vard. Direni ve baarszlk sonucu mahvolma konusundaki kararll, onlara sama grnyordu.
Mustafa Kemal fkeden bembeyaz bir halde politikaclara lanetler okuyarak telefona kotu ve Padiah'tan bir grme talep etti.
Aslnda dndnden bu yana Saray'dan uzak kalmaya dikkat etmiti. Bir grmenin ayarlanabilecei cevabn.ald. Bir haftay bekleyerek geirdi.
Sonunda Vahideddin haftalk resmi tren olan Cuma selamlndan sonra, onu kabul etti. Onu grmekten dolay memnuniyetini ifade ettiyse de tutumu samimi deildi. Bu tutum Mustafa Kemal'in gzn korkutmad ve dorudan doruya konuya girdi: Zat-
ahane dmann karsna kmak zere gl bir hkmet oluturmal, onlara eitmicesine muamele etmeli ve yenilginin byle korkak ve rkeke toptan kabulne bir son vermeliydi; zat- ahanenin bir
tek sz bile milli cesareti glendirecekti.
"Gl bir hkmette beni Harbiye Nazr yapn" dedi Mustafa
Kemal, "O zaman Trkiye'yi kurtarabilirim. Fakat bu mebusan
80

datlmal; mebuslarn yans vatan haini, ttihat ve Terakki Cemiyeti

yeleri, Enver'in dostlardr; kalanlanysa korkaktr. Aralarnda gl
karakterde bir kii bile yoktur."
Vahideddin onun szn keserek, "Sizin ordu zerinde byk etkiniz var" dedi. Padiah olduundan beri gittike daha cesur ve mtehakkim bir tutum gelitirmiti. "Ordu bana bal m?"
"Dneli ok ksa bir sre oluyor efendim. Bilmiyorum" dedi
Mustafa Kemal; bu soruya amt.
Vahideddin sanki uyuyormu gibi gzleri kapal oturuyordu. Bu
gerek dncelerini Abdlhamid'den gizlemek istedii zaman
taknd tavrn aynyd.
"Zat- ahanenin erinde ordunun sadakatsizliine dair deliller mi
var?"
Ksa bir aradan sonra, sorusunu "Ordu bana bal m ve'gelecekte
de balln srdrecek mi?" diye bezginlikle tekrarlad Vahideddin.
"Bal olmadna ve olmayacana inanmak iin hibir neden
gremiyorum" dedi Mustafa Kemal ihtiyatla.
"O halde ordu zerindeki etkinizi bana sadk kalmas ynnde
kullanacanza gveniyorum" dedi Vahideddin.
Mustafa Kemal hakkndaki kararn ok nceden vermiti: e
yarar trden, tutkulu ve etkili, ama iktidar verilirse tehlikeli olabilecek ve idaresi zor bir adam. Enver'e kar yararl olabilirdi; imdiyse
ordu konusunda yararl olabilir.
Ar gz kapaklarnn altndaki ihtiyatl baklaryle, nndeki
ince, esmer yzl kumandana bakyor, ball ve desteinden nereye kadar emin olabileceini kestirmeye alyordu.
Ertesi gn Vahideddin Meclis-i Meb'usan' feshetti ve enitesi
ve ba danman olan Damad Ferid'i sadrazam yaparak idareyi bizzat eline ald.* Bu yapt byk bir frtna kopard. Herkes onu lanetliyordu. Bir gazete onun Abdlhamid'e yazd mektuplardan paralar yaynlad. Bunlar, Abdlhamid'in hal'i srasnda sarayda bulunmutu ve Vahideddin'in Kzl Sultan hesabna nasl alaka iler ve
hafiyelik yaptn kantlamaktayd.
Yeni hkmette Mustafa Kemal'e hibir mevki verilmemiti,
* Sz konusu fesih 21 Aralk 1918'de yapld; Damad Ferid'in sadnazam oluu ise 4
Nisan 1919 tarihinde gerekleti, (.n.)
81

ama Padiah'm bu eyleminin sorumluluu ona ykleniyordu. Padiah'n arkasnda onun olduu syleniyordu. Tevfik'in gven oylamas yoluyle Mec!is-i Meb'usan'n datlmasn salamaya
almt: Vahideddin, hususi dairesinde kendisiyle bir saat boyunca
zel grme yapmt. Mustafa Kemal srf kendi kar iin
alyordu. nderlik ..iin ona gvenenleri bile ou artk ondan
uzaklamt. O, bir pheliydi. "
Ve Vahideddin'in hkmetinde de yeri yoktu. Zayf, korkak ve
inat Vahideddin bir sabit fikre saplanmt: Taht ve Trkiye bir Ve
ayn eydi; yaplmas gereken tahtn ve kendisinin emniyetini salamak olmalyd, bylece Trkiye'yi de kurtarm olacakt. Bunu .yapmak iin dm.anla ittifak yapmal ve ona titizlikle itaat ederek iyi^ niyetlerini kazanmalyd. Dmana .hakim olan ngilizler'di;
Mslmanlar"in halifesini, yan kendisini mttefikleri olarak kabul
etmek iin her trl nedene sahip olan ngilizler'den destek almalyd.
Gl bir hkmet ya da herhangi bir direni giriimi gibi dncelerin, k hzlandrmak anlamna geleceine inandndan, akldan
geirmenin bile yanl'olduunu dnyordu. Enitesi ve en ok
gvendii kii olan Damad Ferid, bu siyasada onunla sonuna kadar
hemfikirdi.
XXII
Mustafa Kemal iin hibir yer kalmamt. Her taraftan dirseklenerek kenara itilmiti. Hibir taraftan yoktu. Hi kimseyle alsamyordu. Yine ylesine keliydi ki, hibir tertibin iine sumyordu.
stanbul'un banliylerinden biri olan isli'de kk bir ev kiralad. Burada politikaya ya da toplumsal ilikilere karnukszn, sakn
bir hayat srmeye balad. Sk sk annesini ve kzkardeini grmeye
gidiyordu, ama onlarla, birlikte oturmaya eskiden olduu gibi reddediyordu. Kendi iine kapanmt.
Pek az dosu ve yalnz bir tane samimi arkada vard: Miralay
Arif. .
Arif Almanya'da eitim grm, yetenekli bir kurmay subayd.
Mustafa Kemal'den daha genti'. Birbirlerini Selanik ve Manastr'daki okul gnlerinden bu yana tanyorlard; Suriye'de, Balkanlar'da ve
Gelibolu'da birlikte arpmlard. Mtareke'den sonra yakn bir
dostluk gelitirmilerdi. Ortak zevkleri vard; her ikisi de asken so82

runlara kafa yormay,

Mustafa Kemal'in, kolunu omzun atmak ve onu okayc isimlerle armak yoluyla, aka efkat gsterdii tek. insan Arifti. Bu
yaknlk, Mustafa Kemal'in dmanlarnn, ikisinin birer sevgili olduunu iddia etmesine yol amt. Kimileri de, Arifin Mustafa Kemal'e neredeyse ikizi kadar benzemesi nedeniyle aralarnda bir akrabalk olduuna kanilerdi. Gzleri, ba biimi ve duruu Mustafa Kemal'inkiyle aynyd. Askeri olan her eye kar onunla ayn igdye,
ayn alayc gre sahipti; ancak, onun alaycl daha az cesur ve hakaretmizdi. Dahas, Arif de Mustafa Kemal'in irade gcnden hibir iz bulunmad gibi, Mustafa Kemal'e neredeyse kpeke bir
sayg ve ballk gsteriyordu.
O gnlerde Mustafa Kemal mahrem duygu ve dncelerini
yalnzca Arife ayordu. Trkiye'nin alaltlmasn seyretmek onu
lgnca fkelendiriyordu: Payitahtn sokaklarnda ngiliz ve Franszlar'n mirne tutumda dolat,gayri Mslimlerin Trk kadnlarna sarkntlk edebildii bir Trkiye'ydi bu. Ne yazk ki, tmyle aresizdi. Hemen eyleme geecekti gemesine, ama nasl bir eylemin gerekletirilebileceine ilikin hibir fikri yoktu. Bundan da te, srekli
gzetim altndayd. ngilizler'in her yerde casuslar vard. Mcadele
ruhu gsteren herkesi tutukluyorlard. Duygularn gizleyip iini kavuran nefretin korkun ateini gstermemesi gerekiyordu; aksi halde
o da tutuklanabilirdi
Ancak, haftalar geip de, 1919'un ilk aylar geldiinde bir
deiiklik kendisini gsterdi. Dmann lke zerindeki basks
gevemeye balamt. Ordular terhis edilmi, geri ekilmeye
balamt. talya'da, Fransa'da ve ngiltere'de ciddi i bunalmlar
patlamt. Dnya Sava'nn olaanst gerginliinden sonra, savan galibi olan lkelerin hepsinde tepki hareketlerinin ilk iaretleri
ortaya kmt. Paris'te tilaf devletlerinin temsilcileri Almanya'yla
pazarla dalmlard; Trkiye'ye ayracak hi vakitleri yoktu: Bar
anlamasnn erevesi bile henz izilmemiti.
Danmanlar Lloyd George'a, "Trkiye'yi kendi haline brakn"
demilerdi, "otomatikman paralanacaktr. Biz de paralan sonradan
blrz."
stanbul'da mttefik devletlerin temsilcileri srekli olarak ve
aktan aa kavgalayor, her biri en gzde mevkii ya da ticari avari83

taj ele geirmeyi tasarlayarak, Trkler'e yaltaklanyordu.

Trkler arasnda yeni bir umudun ilk zayf kprdanlar yer yer
kendini gstermiti. Bu zayf umut , direniin ve Trkiye'yi paralanmaktan kurtarmann belki de mmkn olduu inancyd.
stanbul'un iinden bunu gerekletirmek olanakszd. Padiah'la ittifak halindeki ngilizler son derece iddetli ve salam ve
bask oluturmulard; fakat lkenin i blgelerinde, Anadolu
dalarnda bir eyler yapmak mmknd.
Bakentte, dman denetimi altnda bulunan depolardan silah ve
cephane alarak Anadolu'ya gndermek ve insanlarn toplanp planlarn yaplabilecei gizli merkezler oluturmak zere bir sr yeralt
rgt kurulmaya balad.
Yksek yerlerdeki devlet memurlar bunlara destek veriyorlard.
smet, Harbiyet Nezareti mstearyd. Fevzi Erkan- Harbiye Reisiydi.
Fethi Dahiliye Nazryd. Balkan savanda Hamidiye'nin naml
kumandan Rauf, Bahriye Nazr idi*. Hepsi de Mustafa Kemal'in ar- '
kadalanyd ve ayn ama iin gizlice almaktaydlar.
Anadolu'nun bir sr yerinde, birka yiit adam direnii rgtleyecek komiteler kurdular. Mustafa Kemal'in kumanday devretmeden evvel, gneyde kurmu olduu rgt biimlenmeye balad. Her
yerde eski ittihat ve Terakki ubeleri tekrar rgtlenmeye balad.
Yukarda, Kafkasya snrnda, dou illerinden ok uzakta, emrindeki
alt^yenilgi grmemi tmeniyle Kazm Karabekir Mttefik denetim
subaylarna engeller karmaya balam, ordusunu datmay ya da
terhis etmeyi reddediyordu.
Ne ki, btn bunlar ngilizler' kendilerini ezip yokedecei beklentisiyle, ekingenlik iinde yaplan ilk zemin yoklamalarndan ibaret kalyordu.
Casuslar ve ajanlar -ki, her Osmanl gayrimslimi, Trk
komularndan intikam almak istedii ve bilgi karlnda para ald
iin, bunlardan ok sayda vard- tehlikeyi ngilizler'e haber verdilerse de, onlar tehlikeli olduuna inandklar birka kiiyi yakalayp Bekiraa'da hapsetmekten baka bir ey yapmadlar. Bunlar kurtamak
iin yaplan bir komplo aa karld ve durduruldu.
Bu komploda Mustafa Kemal'in de parma vard, fakat aa
karlamad. htiyatl ve sakin bir ekilde yeni gizli rgtlerin hepsiyle
iliki halinde olmakla birlikte, hibirine katlmad. Baarl olacak-* Bu
nazrlar, Mtareke'nin ilk kabinesi olan zzet Paa'nn hkmetinde yer almlar, bir
daha ayn makama getirilmemilerdi.(.n.)
84

larmdan emin deildi. Gereksiz hibir riske girmiyordu. Yzeyde

bakldnda yenilgiyi kabullenmi ve Padiah ile Damad Ferid'in siyasalarna raz olmu gibi bir hali vard.
Bununla birlikte, ngilizler ondan kukulanyorlard. smi, yakalanp Malta'da bir tecrit kampna gnderilmesi gereken tehlikeli kimselerden oluan bir listede yer alyordu.
ili'deki evinden ayrlp, Pera Palas'daki Halic'e bakan eski
odasna tand. Hl hastayd. Son derece meyustu. Yz izgilerle
dolmu, solgun, pek az paras kalm, st ba eskimi, topuklar
anm, Arif haricinde dostu kalmam, ngilizler gibi Trkler'in de
kukuland bir kii olarak somurtkan bir ehreyle, dermansz, umutsuz bir halde gelecee ynelik planlar yapmakszn, amaszca ya sokaklarda dolayor ya da bir kahvede saatlerce oturup kalyordu.

85

BENC BLM
XXIII
Anszn talih Mustafa Kemal'e bir kez daha gld.. Liman von
Sande'rs'in de belirttii gibi, byk bir kumandann en temel niteliine sahipti -Talih ve yine talih. Byk bir kumandann ikinci nemli
nitelii de vard onda: Talihini yakalayp kullanma yetenei.
Padiah ve ngilizler, Anadolu'daki ilk direni hareketlerinin bir
an nce denetim altna alnmas gerektiine karar vermilerdi. Padiah'n temsilcisi olarak birinin gidip orduyu silahlarn brakmaya,
birliklerini datmaya ve yer yer harekete geen yerel- ttihat ve Terakki ubelerinin toplantlarn durdurmaya ikna etmek zere durumu
yerinde ele almas gerekiyordu.
Padiah Mustafa Kemal'i grevlendirmek istiyordu, ingiliz askeri yetkilileri buna kar ktlar; O, tehlikeli ve yetenekli biriydi.
skenderun konusundaki tutumunu unutmamlard. ngiliz Yksek
.Komiseri de ayn fikirdeydi.
Ne ki, Sadnazam Damad Ferid, ona kefil olmaya hazrd. "Anadolu'daki tm sorunlarn sebebi" diyordu, "hibir ekilde halktan
kaynaklanan duygular deil, o mel'un ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin, Enver'in habis etesinin kurnazca evirdii dolaplardr.
Trkler bar istemektedirler. Mustafa Kemal, cemiyetin sadece ismen yesidir; gerekte onun en kararl muhalifi olarak tannr. lke
apnda byk bir hreti vardr. Efendi bir adamdr. Kendisine gvenilebilir. Gnderilecek en uygun kii odur."
ngilizler'in onun hakkndaki karar tutuklanp Malta'ya m,
yoksa Padiah'n temsilcisi olarak Anadolu'ya m gnderilecei
arasnda gnlerce gitti geldi. Sonunda Damad Ferid, ngilizler'i ikna
etti. Mustafa Kemal tutuklanacaklar listesinden kartld. Padiah'n
yaveri idi. imdi de Kuzey Blgesi (9 ncu Ordu) Umum Mfettilii
ile Dou illeri Umum Valilii'ne atanyordu. inde bulunduu tehlikenin farknda olmamakla birlikte, Mustafa Kemal neriyi ald dakikada arad frsat yakaladm farketti. inde bulunduu bnah;
mdan, ylann deri deitirmesi gibi kurtuldu; salyle birlikte eski
86

canllna kavutu. Amacn saklayarak ve Arif'inkinden baka kimsenin grlerine gvenrrieksizin, Damad Ferid'in kendisine verdii
talimat yrekten benimsemi grnerek, plan yapmaya koyuldu. Padiah'n temsilcisi olarak, Anadolu'daki Trkler arasnda bir destek
bulaca kuku gtrmezdi. Onlar ngilizler'den kurtarmak iin
gnderilmi olduunu syleyerek direnii rgtleyecekti; sonunda
Trkiye'yi kurtarma frsat elindeydi.
Talimatnamesinin bir nshasn almas, bylece daha geni yetkiler elde etmesi saland.* Harbiye Nezareti'nde smet ve Fevzi'yle
bir ifre hazrladlar ve ajanlar zerinde karara vardlar.**
Bundan sonra hi zaman kaybetmedi. Annesine veda etmek iin
Akaretler caddesindeki eve kotu. Zbeyde'nin gzleri neredeyse tamamen kr olmutu. Yal parmaklan titreyerek olunun yzn
okad, pt, kendisinden her ayrlnda yapt gibi biraz alad ve
onu dualarla uurlad. Bu kez Zbeyde'ye bile tasarlarndan ve
umutlarndan sz amamt.***
Ayn akam bir yolcu vapuruna bindi; artk Karadeniz sahiline
gitmek iin Boaz'dan denize almaya hazrd. Yanna Arifi ve 3
nc Kolordu kumandan olarak Sivas'a atanan Albay Refet'i
almt.
Rauf onlar yolcu etmek iin vapura geldi ve Paris'deki Mttefik
konferansnda Yunanllar'n izmir'i igal etmek zere asker karmasna ynelik bir karar aldklar haberini verdi.**** Dmann
Trkiye'yi lme mahkum ettii apak ortadayd. Tek umut,
dmapla bar grmelerinde deil, direnmedeydi.
Ayn gn, gece yans Sadrazam ngiliz Yksek Komiserliinin
temsilcisine acil bir grme talebinde bulundu. Padiah'n fikrini
*Atama kararnde u ifade yer almaktadr. "Dokuzuncu Ordu Ktaat
Mfettilii'ne ait vezaif yalnz askeri olmayp, mfettiliin ihtiva eyledii
mntka dahilinde ayn zamanda da mlkidir." (a.b..). Mlki yetkilerinin Mustafa
Kemal'in Erkan- Harbiye ikinci Reisi Kazm Paa'dan bizzat istemi ve elde etmi
olmas nedeniyle vurgulanmas gerekiyor, (.n.).
** Mustafa Kemal, Harbiye Nezaretinde fsmet'le deil, Fevzi-ve onun.yerine
Erkn- Harbiye reisliine tayin olunan Cevat Paalarla grmt. zmir'e
Yunanllar'n karlaca haberinin alnmasndan az sonra gerekleen bu
grmede. Mustafa Kemal yeni reisten baz taleplerde bulunmu ve aralarnda zel
Bir ifre kararlatrmlard. (Atatrk'n Hatralar, s.120). smet'le ise, bundan
birka gn evvel onun evinde grmt, (.n.).
*** Kentten ayrlmadan nce yapt ilerden biri de, Bekiraa Bl'nde tutuklu
arkadalarn ziyaret etmesinin yan sra, Padiah'la da sontir grme yapmak
olmutu (.n.)

**** Aslnda, Rauf Mustafa Kemal'i grmeye evine gitmi, onun hareketine izin .
verilmeyecei ya da vapurun batrlaca haberini vermiti. zmir'in igalini
Mustafa Kemal daha nce, Harbiye Nezareti'ndeki temaslar srasnda Cevat ve
Fevzi paalardan renmiti (.n.).
87

Refet, Mustafa Kemal'in tam zddyd. k, zarif bir svari zabitiydi. Cesaretiyle byk bir n yapmt. Selanik devriminde Makedonya jandarmasna nderlik etmi ve ngilizler'e kar Gazze'yi
uzun bir kuatma sresince baaryla savunmutu.Ksa boylu, evik,
her zaman iyi giyimli, pahal deriden yaplm izmeleri her zaman
88

Refet.

deitirdiini syledi: Mustafa Kemal'in Anadolu'da mesele karmak niyetinde olduunu gsteren yeni bir ihbar alnmt. Mustafa
Kemal ne pahasna olursa olsun durdurulmalyd.
Onun hemen durdurulmas ve geriye getirilmesi yolunda bir talimat gnderildi; ancak, Mttefik gal rgt son derece karmak
uluslararas kskanlklar yznden delik deik bir haldeydi. Yolcu
gemilerini ngilizler, Franszlar ve talyanlar'n her biri ayr ayr denetlemekteydiler: Kara ve deniz kuvvetlerinin grevleri son derece
belirsizdi. Emirler nce ertelendi ve sonunda bir kenarda unutuldu.
Mustafa Kemal sadece birka saat farkla kurtulmutu.
Bu yolculukta Mustafa Kemal hi ekinmeden duygu ve
dncelerini ortaya koydu. Hi durmakszn konuuyor, grlerini,
tutkularn, planlarn anlatyor, iini dkyordu. Refet ise dinlemekteydi.

parlak cilal, niformas iyi kesimliydi. Genellikle konuurken ban

oynatp ellerini sallar, gzlerinin ii gler, bu haliyle kk bir erkek
ocuunu andrrd.
Ama bu defa oturmu dinliyordu. Bu aresiz servende Mustafa
Kemal'in gz alc yeteneklerinin, bir nder olarak niteliklerinin
farkna varmt. Yabanclara kar direnii rgtlemek konusundaki
kararllnda tamamiyle beraberdi onunla. Ama dinledike hepsinin
ardnda Mustafa Kemal'in bencilliinin ve ne pahasna olursa olsun
iktidar eline geirme konusundaki kararllnn da farkna varyordu. Mustafa Kemal'in yannda yer almaya karar verdi, ancak, onu her
zaman gznn nnde bulunduracakt.
Zorlu bir yolculuun ardndan, 19 Mays 1919'da frtnal bir havada Karadeniz'in Samsun limanna ktlar.
XXIV
Samsun, ngiliz birliklerinin elindeydi. Bir ngiliz istihbarat subay, Mustafa Kemal'in tm yaptklarn inceden inceye soruturuyordu. Yerel Rum ve Ermeniler, onun her hareketini, temaslarn hatta telefon grmelerini bile rapor ediyorlard. Trkler onunla konumaktan neredeyse korkuyorlard.
Bir bahane bularak karargahn Havza'ya, ardndan da olduka i
kesimde ve Trkiye'nin dousuyle batsn birletiren anayolun
kavak noktasnda bulunan bir kasabaya, Amasya'ya tad.
Burada hi deilse o mel'un ngilizler'den kurtulmutu. Mustafa
Kemal derin bir nefes alp ie koyuldu.
Alt aydan beri stanbul, muzaffer mttefiklerin topuklar altnda
inim inim inlerken, kendini tutmak, hibir ey yapmadan oturmak zorunda kalmas onu son derece kzdrmt. Alt aydr, Padiah'n ye
Damad Ferid'in nderliinde ngilizler'in ayaklar dibinde srnen
ve onlara yaltaklanan politikaclar ve devlet adamlarn seyretmek zorunda kalmt. Bir Trk olmaktan duyduu gurur, derinden rselemiti. Dilerini bileyerek, byk nefretini biriktirerek, elinden hibir
ey gelmeden oturmutu.
Artk harekete geecekti. Kasvetli eylemsizlik aylarndan
olaanst bir enerjiyle syrld. Dmana ve menfur ngilizler'e
kar direnmek! Evet, direni'i rgtlemesi gerekiyordu. lk i, ordunun desteini salamakt. Amasya'dan btn lkedeki grev
bandaki subaylara, rapor vermeleri iin telefonlar edip telgraflar
89

gnderdi.
Durum olduka akt: Trkiye yenilmi ve dermansz kalmt;
askeri direni iin etkin bir gc kalmamt. Anadolu'da drt, Avrupa'da, stanbul'un kar kysnda bir kolordusu bulunuyordu. Bunlardan drd yalnzca iskelet halindeydi: Kararghlarn kurmaylar
kalm arria askerler datlm ve silahlar depolarda toplanp ngilizler'e devredilmiti. Sadece douda, Diyarbekir'de Kazm Karabekir'in kumandas altndaki kolordu hala duruyordu. Fakat zmir yaknlarndaki dalar istilac Yunanllar'a direnmek iin yemin etrrii gerilla
eteleriyle doluydu. Rauf, Bahriye Nazr l'ndan istifa edip bu eteleri
rgtlemeye balad.*
Mustafa Kemal kolordu kumandanlarnn desteini almas gerektiini anlamt. Refet'i Sivas'tan geri ard. Ankara'daki 20 nci
kolordu kumandan ise Ali Fuad't. Kendisiyle grmek zere Ali
Fuad' da Amasya'ya ard. Ali Fuad gelirken Rauf'u da beraberinde getirdi.
Toplant gizli oldu. Arif konuulanlar kaydetti. Mustafa Kemal
grlerini aklad. Hepsi de tek umudun direnite olduunda anlatlar. Ortaklaa bir eylem plan tasars hazrladlar. zmir civarnda
Yunanllar' durduracak ve oyalayacak daha fazla sayda ete kurmalar
gerekiyordu. Bunlar da kullanarak, eski ordu erevesinde yeni bir
milli ordu tekil etmeliydiler. lkede boydan boya asker ve silah
toplayacak yerel merkezler oluturulmalyd. Btn bunlar ok g
olacakt. ok dikkatli davranmalar gerekiyordu, aksi halde ngilizler
daha balangta onlar ezebilirlerdi. Padiah'tan ve merkezi
hkmetten hibir ekilde yardm alamayacaklard. Btn lkede
halk bitip tkenmiti ve yeniden ayaklandrlmalar kolay olmayacakt.
Direni iin.kurulan tm dank rgtler bir tek merkezin denetimi
altnda toplanmalyd: Batdakilerin hepsine Ali Fud, douda-'
kilerin hepsine de Kazm Karabekir kumanda edecek, Mustafa Kemal
de merkezde olacakt.
"Bundan baka" dedi Mustafa Kemal, "Padiah ve merkezi
hkmet dman elinde bulunduu iin, bizim burada, Anadolu'da
geici bir hkmet kurmamz gerekiyor."
Mustafa Kemal, siyasete deinir deinmez, dierleri duraklad ve
ondan kukulanmaya baladlar. Devrimci grlerinden haber* Rauf askerlikten 27 ubat'la istifa etmiti. Nazrl ise bundan da nce, 11
Kasm'daki kabine deiikliiyle zaten sona ermiti, (..n.)
90

.darlar. Rauf, Halife-Padiah' ya da stanbul'daki merkezi hkmete

zarar verebilecek her eye karyd. Ali Fuad kurnaz ve ihtiyatlyd,
ayrca Mustafa Kemal'i kendi st olarak grmeye henz hazr deildi. Refet, Mustafa Kemal'den kuku duyuyordu. Mustafa Kemal'in
tutkularn, devrimci dncelerini, tm geleneksel ballklara kar
mutlak saygszln aa koyan gemideki konumalarn hatrlamt.
Mustafa Kemal onlar kazanmak iin tm ikna gcn kulland.
Onlarn desteini almas hayati nem tayordu. Rauf ve Ali Fuad
grlerini benimsedi. Refet hala duraksyordu: Anadolu'da ayr bir
hkmet oluturulmasnda hibir yarar grmyordu. Dncelerine
aykr olmakla birlikte, sonunda o da raz oldu.
Tm Trkiye'yi temsil etmek zere Sivas'a arlacak delegelerden oluacak bir kongrenin.mmkn olduu kadar abuk toplamasna karar verdiler. Diyarbekir'den Kazm Karabekir, Edirne'den
Cafer Tayyar ve Konya'daki kumandan* ektikleri telgraflarla bu
kararlara katldklarn bildirdiler. Mustafa Kerrial, mcadelenin ilk
raundunu kazanmt. Ordu liderleri artk yanndayd.
Derhal lkeyi harekete geirmeye koyuldu. Kyleri gezdi, memurlara heyecanl sylevler verdi, ordu datld iin isiz kalan subaylar toplad. Her frsatta ve her yerde mel'un ngilizler'e kar direnii va'z etti: Dman Trkiye'yi, onlarn memleketlerini, paralara
blerek mahvedecekti; Samsun evresinde bir Rum devleti kurmay
planlyorlard; evredeki tm kyler Rum Patriklii'nin ajuniaryle
doluydu; ngilizler'in elinde tutsak olan Padiah aresizdi: Padiah,
Mustafa Kemal'i onlar kurtarmas iin gndermiti: Fakat onlar,
Trkler, kendi kendilerini kurtarmalydlar; oturup dardan yardm
beklemenin hibir yarar yoktu; yeni milli orduya silah ve gnll asker vermeleri, direnmeleri gerekiyordu; nk kendilerini ykmdan
kurtarmann ve oluk ocuklarnn namusunu korumann yegane yolu
buydu.
Kylerinde bir komite oluturmalar ve direni merkezi haline
getirmeleri iin her kyde temsilciler atad.
Bu ok zor bir iti. Halk yorgun dm, son derece ezilmi bir
haldeydi. Btn umutlarndan vaz gemilerdi. Direni, hatta protesto
dncesi bile tmyle yok olmutu. Ykc savalar ve srekli yenilgi
yllarndan sonra alka bir uyuuklua gmlmlerdi. Heps'i-nin
tek istedii sakin yaamlarn srdrmek ve tarlalarn ekmek iin
* Cemal Paa: Aksin, a.g.e., s.427 (.n.).

91

ihtiya duyduklar tek ey, barn devamyd.

Fakat*Mustafa Kemal'i dinledike yava yava uyanmaya
baladlar, izmir'den Yunanhlar'n kyleri yaktklar ve Trkler'i
toptan katlettikleri haberleri geliyordu. Mustafa Kemal, zavall denebilecek kadar lgn olan kzgnlk korlarn krkledike, adeta
yaama dndler. Btn kylerde parlayan nefret alevi, halk yeni bir
enerjiyle harekete geirdi. Memurlar son ferde kadar, onun yannda
yer aldlar. Mustafa Kemal pnlarn evklerini derinletirip, daha fazla
ky harekete geirmeleri iin evreye gnderdi.
Amasya'dan ayrlp douya, Erzurum'a gitti. Burada ii daha kolayd. Kafkaslar'da, lkelerindeki devrimden sonra Ruslar'n
boaltm olduu topraklarda ngilizler snrlar Trkiye'ninkiyle
akan bir Ermeni Cumhuriyeti kurmulard. Yeni cumhuriyete,
bar antlamas Trkiye'ye kabul ettirildii zaman Erzurum civarndaki dou vilayetlerinin Ermeni Cumhuriyeti'nin bir paras olacana dair sz vermilerdi.
Blgenin Trk ahalisi iin bu, yok edilmek anlamn tayordu.
Ermeni egemenlii altnda yaamaktansa savamaya, yenilgi halinSe
lmeye yemin etmilerdi. Dahas Kazm Karabekir ve kumandasndaki dzenli ordunun el altnda olmas, onlara gven veriyordu;
ngilizler ise ok uzaklardayd.
Hevesle Mustafa Kemal'i dinliyorlard. Gittii her yerde.halka
umut ve eylem konusunda yeni bir heyecan alyordu. Bayrak altnda
toplanan eit eit insann oluturduu kalabalk, hepsi de yrtk
prtk giysiler iindeki bir sefiller topluluuydu. Bir onba, Ankara
ddaki bir kyden yz adam toplam, onlar eiterek Ankara'daki kumandana gtryordu. Birok yerde ngiliz ve Franszlar'n
elindeki depolara basknlar yaplyor, silahlar tanarak kullanma
hazr halde dalarda saklanyordu.
Mustafa Kemal, Erzurum'dan ordu kumandanlarna silahlarn
ngilizler'e devrini geciktirmelerini ve adamlarn bayrak altna
armalar husununda Padiah adna emirler gnderdi. Sivil yetkililere de gnlllerin toplanmas, zmir'in igaline kar protesto toplantlarnn dzenlenmesi, vergilerin toplanmasnn geciktirilmesi ve
hali vakti yerinde tccarlardan msadereler yaplmas hususlarnda
talimatlar gnderdi.
Bu etkinliklerin haberi stanbul'a ok abuk ulat. ngilizler misilleme yapmakla tehdit ediyorlard. Padiah byk bir fkeye kaplmt: Direni budalalkt; hibir yarar olmad gibi, yalnzca Mtte92

fikler'in Trkiye'yi tmyle ezmesine yola aacakt; kendisi, Mustafa

Kemal'i Anadolu'ya direnii durdurmas iin gndermiti ve imdi
Mustafa Kemal onun ismini kullanarak direnii krklemeye
balamt. Byle olacandan kukulanmt zaten. Hemen Mustafa
Kemal'in durumu aklayan bir rapor vermek zere geri dnmesini
emretti.
Mustafa Kemal, emirleri alr almaz telgrafhaneye gidip, Padiah'a uzun, acil ve kiisel bir telgraf ekti. Telgrafnda hkmdar ve
halknn nderi, Padiah olarak gelip, yabanc dmana kar halkna
nderlik etmesi iin ona yalvard. Btn gece boyunca cevap iin makine banda bekledi.
afak vakti, dnmesi iin tartma kabul etmez bir emir geldi.'
Mustafa Kemal bunu kesinlikle reddetti.
Telgrafla, "Millet bamszln kazanmad srece Anadolu'da kalacam" cevabn verdi.
Padiah onu hizmetinden azletti ve lkedeki tm askeri ve sivil
yetkililere, onun emirlerini uygulamay reddettiini bildirdi. Mustafa
Kemal de ordudaki grevinden istifa etti.
Kendisini destekleyenleri ve ordu kumandanlarn yanna
ard.
"Artk yollarmz ayrlyor," dedi. "Eer daha ileriye gideceksek,
bunu yalnzca kendimize gvenerek yapacaz. Merkezi hkmet bize kar. Bu, i sava anlamna gelebilir. Byk tehlikeleri gze almak
ve byk zverilerde bulunmak zorundayz. Bir kez balaynca hi
kimse geri dnmemeli, hi kimse geriye bakp pimanlk duymamal.
"Kararnz vermeniz ve bir lider semeniz gerekiyor. Baar iin
bir ey ok nemli, bata bu hareketin nderi olacak bir tek kii olmal,
tek bir lider.
"Eer beni seerseniz, benim yazgm paylamak zorunda olacaksnz. Ben, artk bir sivilim. Beni bir asi olarak ilan edecekleri kesin. Tek artm var, o da emirlerimi sizin askeri kumandannzmm
gibi harfiyen uygulamanzdr."
Hepsi de yola devam karar ald. nderleri olarak Mustafa Kemal'i setiler ve artn kabul ettiler; kendileri de Padiah'a zarar verecek hibir ey yapmama artn kotular.
O da bunu kabul etti.
"Padiah dmann elindedir ve kt kiiler tarafndan ynlendi93

rilmektedir,".dedi. "Bizim Padiah efendimizin evresindeki kiilerle

ve dmanla mcadele etmemiz gerekiyor."
Mustafa Kemal iin, verdii szler, daima amaca ulamak iin
kullanlan ve pek az yerine getirilen aralar olmutu.
Bylece eldivenini yabanc dmann" ve Padiah'm yznde
aklatmt.
* * *

Mustafa Kemal kongre iin arlar gndermiti bile.

Tm blgelere telgrafla, "lke tehdit altndadr," demiti. "Merkezi hkmet artk ilevlerini yerine getiremeyecek durumdadr Vatanmzn bamszl, ancak milletin iradesi ve gcyle korunabilir.
Yollan ye aralar tartmak zere Sivas'ta bir kongre toplanmas karan verilmitir. Her blge temsilcisini gnderebilir. Tam bir gizlilik iinde hareket edilmelidir."
Bununla birlikte, kendi konumu tam olarak belirlenmemiti. Bu
Kongre toplanncaya dek, hibir resmi grevi yoktu: O imdi yetkisiz
bir sivildi. Geleneklerin ezici arl ve yasal hkmet, onun
karsndayd. Bir ok kentteki sivil yetkililer emirlerini uygulamay
reddetti. Ancak, ordu kumandanlan, genel olarak subaylar ve direnii
rgtlemekte olan tm yeni merkezler onun yannda yer alyordu.
Gene de, bir tr resmi dayanaa sahip olmas gerekiyordu.
Kazm Karabekir'e danarak, askeri liderleri ve evre blgelerdeki
delegeleri Erzurum'da bir konferansa davet etti.
Onu bekleyen grev ok gt. Gelenlerden bir ou grlerine
kar olduu gibi, onun sahip olduunu varsayd yetkiye de kar
kyordu. Yzlerce kk hesap yznden blnm durumdaydlar. Srekli bir sabrla onlann eitleriymi gibi aralarna kansan Mustafa Kemal, onlara kendi grlerini benimsetmek iin abalad; adm
adm kiisel liderliini kurumsallatrmaya balad, ancak hala kuku
ve kt niyetle kar karyayd.
Tartmalarn ortasnda stanbul'daki merkezi hkmetten
Kazm Karabekir'e Mustafa Kemal'i tutuklamas ve konferans durdurarak delegeleri evlerine gndermesi yolunda talimat geldi.
Gelecek, Kazm Karabekir'in ellerinde duruyordu. Trkiye'de
tek dzenli askeri g onun kumandasndayd. 1917'de Mustafa Kemal'in Kafkas ordusunu ona teslim ediinden sonra, maneviyat bo94

zulmu Ruslar' nne katp Kafkaslar'a dek srerek ilerlemiti. Tm

dier Trk ordular yenilirken, o baarsn ayn ekilde
srdrmt.
ri yapl, zihinsel ve hareket yetenei asndan yava, son derece disiplinli olmasna karn nazik, yaln ve drst, sznn eri, igdsel olarak tutucu ve bir gelenek a olarak eski tip ve askerleri
arasnda olaanst popler bir kumandand. steseydi liderlii ele
alabilirdi, fakat bu tr bir hrs yoktu.
Tereddt etti. Daha nce Mustafa Kemal'e onu ve Rauf u destekleyeceine sz vermiti. Padiah'a ve merkezi hkmete sadakatiyse,
onu tutuklama konusundaki emirleri uygulamaya zorluyordu. Mustafa Kemal'den ne ald emirleri ne de ikilemini gizledi.
Artk mcadele iki kiilik arasndayd: Metin ve.drst Kazm ile
zeki ve karsnda durulamaz Mustafa Kemal arasnda. Kazm' ikna
etmek iin Mustafa Kemal tm yreini ortaya koydu. Daha nce hi
yapmam olduu tatl tatl dil dkmek ve tartmak yolunu seti.
Baarsz olduu takdirde tmyle silinecekti. Ne olursa olsun, yakalanp Malta'ya srlmek, ya da belki aslmak zere Padiah'a ve ngilizler'e gnderilmemekte kararlyd. Kzl Zindan'daki o gnlerinin
ans gnln bulandryordu. lmek, kukusuz bundan iyiydi.
Kazm' ikna edemezse, kamak zere Arifle anlamt; eer keye
sktnlrlarsa lene dek arpacaklard. Hibir zaman sa ele geirilemeyeceklerdi.
Sahip olduu tm ikna yeteneini ortaya koydu ve Kazm'la
dier tarafn bak asn kullanarak tartt. Hepsinin sadk olmas
gerektiini kabul etti; fakat bu sadakat Trkiye'ye ynelik olmalyd;
Padiah ve merkezi hkmet yabanc dmann elinde rehin durumdayd. Bu yzden iktidar halka gemiti; btn g halkn elindeydi
ve halk kendi kendini kurtarmalyd; stanbul'dan gelen emirler aslnda Padiah'tan deil, ngilizler'den geliyordu ve yasal deildi; tek
yasal g, u anda toplant halindeki, konferans delegelerinin yetkisindeydi ve toplanr toplanmaz Sivas'taki Kongre'ye devredilecekti.
Vasat zekal Kazm' bir felsef ve siyasal bir labirentin iine soktu. Ardndan bir yolda olarak ona yalvard ve sonra da kendisine verdii destek szn hatrlatt.
Kazm Karabekir kararn ok zor verdi, ama bir kez karar^yerdikten sonra da ne deitirecek ne de dnecekti. Mustafa Kemal'in, Rauf'un ve Halk'm yannda yer almay tercih etmiti.
Mustafa Kemal'in nderliini kabul eden ve merkezi hkmet95

ten kendilerine kar gelen emirler yznden fkelenen konferans delegeleri, "igale ve yabanc mdahalesine kar direnii rgtlemek;
merkezi hkmetin yetersizlemesi ya da istenmemesi halinde devlet
ilerini yrtmek zere geici bir hkmet kurmak" konusunda gr
birliine vardlar.
Yaklamakta olan Sivas Kongresi'nden nce kararlarn uygulamak ve grlerini belirginletirmek zere bir yrtme kurulu setiler. Mustafa Kemal'i bakan ve Rauf'u da onun yardmcs olarak belirlediler. Mustafa Kemal'i ayrca Erzurum delegesi setiler.
XXVI

Sivas'taki kongreye Trkiye'nin her blgesinden temsilciler

katld. Delgeler klk deitirmi olarak, da yollarndan ve gecenin
rts altnda gizlice geldiler. Merkezi hkmet durdurulmalar konusunda emniyet kuvvetlerini uyarmt. Mustafa Kemal'in kendisi
bile tutuklanmaktan birka saat farkla kurtulabilmiti. Dzenli birliklerin olduu Erzurum'da ve Sivas'ta gvendeydi, ancak, bir grup jandarma tutuklamak zere yolda onu bekliyordu. Zamannda uyarlmas sonucu yolunu deitirip dalardan geerek, gven iinde
Sivas'a ulamt.
Delegelerin berrak bir hedefleri yoktu. Hibir sonu vermeyen
sonsuz tartmalara giriyorlard. ou ngilizler'e kar silahl mcadelenin imkansz olduunu dnyordu. Merkezi hkmete kar
koymak ya da i sava tehlikesini gze almak taraftan olan pek az kii
vard.
Mustafa Kemal hi de karakterinin bir paras olmayan sonsuz
bir sabrla srekli olarak onlar ikna etmek iin ura veriyordu. stedii zaman karsndakini eken tatl ve hosohbet biri olabiliyordu.
Her eyin bu kongredeki baarsna bal olduunun farkndayd. Delegelerin arasnda oturup saatlerce onlarla tartt, ve konutu; kh felsefi tartmalar yaparak, kh onlar peisra srkleyen mthi bir
evkle konuarak yorucu muhalefeti szcklerinin seli altnda bodu.
Trkiye'yi kurtarmak onun greviydi ve bu misyona duyduu inan,
ona olaanst bir belagat kazandrmt.
Tpk Erzurum'da olduu gibi, yava yava kiisel nderliini
herkese kabul ettirdi. Muhalefet mensuplar teker teker onun grlerini benimsemeye balad; ne ki, byk ounluk hl ona kar
kukuyla bakyordu. Onun fazlasyla kendine oynadn dnen
96

Rauf ve Kazm bile Kongre bakanlna adayln koymamas konusunda onu ikna etmeye alyorlard.
Btn bunlar hibir eyi deitirmedi. Son derece kesin ve yumuamak bilmez bir kararllkla kendi yoluna devam ediyordu. Berrak fikirlere sahip olduu iin, ne istediini gayet iyi biliyor ve dolambasz ekilde hedefine yryordu. Kendisine gvenmeyenler bile
bysne kaplmt. Kiiliiyle Kongre'ye egemen olmutu.
Ve stanbul'daki dmanlar yine ona yardm etmilerdi. Oturumun ortasnda Malatya Valisi Ali Galib'e gelen bir telgraf toplanty
bld. Malatya, Sivas'n tam gneyinde, Krtler'in yaad bir
blgeydi. Gelen emir Ali Galib'e Krt airetlerinden zorunlu olarak
toplayaca askerlerden oluan bir kuvvetle Sivas' basp Kongre delegelerini tutuklamasn bildiriyordu. Padiah Krtler'in dinsel fanatizmine ve ballklarna gvenebilecei kansndayd.
Kongre fkeyle ayaa kalkt. Krt airetlerine onlar tutuklama
emrini vermek, barda taran son saldrganlk rneiydi! Mustafa
Kemal'den Malatya'ya askeri kuvvet gndermesini istediler. Mustafa Kemal bir svari alayn son sratle Malatya'ya gnderdi. Gnderilen kuvvet, Krtler'i hazrlksz yakalayp ezdi ve Ali Galib'i tutuklad.
Bundan sonra Mustafa Kemal herkesi nne katp srkledi. Onda, kk bu: fkeyi dev bir nefrete dntrebilen bir hatibin gc
vard. Yakalad bu frsat ok iyi kullanmt. Delegeler, liderliine
olumlu tepki verdiler. Kongrenin halkn sesini dile getirdiini bildirdiler. Yabanclara kar direni iin tam ittifakla oy verdiler. Uruna
savatklar bar koullarnn taslan hazrlayp "Misak- milli"
adyla yasalatrdlar. Misak- milli, dman tarafndan kabul edilmedii srece, kesinlikle bar yapmayacaklarna dair ant itiler.
stanbul'daki merkezi hkmetten bamsz olarak, geici
hkmet grevini yapmas iin aralarndan bir yrtme kurulu setiler. Mustafa Kemal'i bu yrtme kurulunun bakan yaptlar.
Ali Galib'le yaplan yazmalar ele geirilmi ve Krt hcumu
emrini Damad Ferid'in verdii kukuya yer brakmayacak ekilde
kantlanmt. Kongre, stanbul'a gnderdii ltimatomla Damad Ferid'in azledilerek hi vakit kaybedilmeksizin Meclis-i Meb'usan seimlerinin yaplmas gerektiini bildirdi.
Hibir yant gelmeyince, Mustafa Kemal ii ele ald. Askeri yetkililere telgrafhaneleri ele geirip, stanbul'un lkenin geri kalan
blmyle ilikisini kesmelerini, vergilerle tm yazmalar kendisi97

ne iletmelerini ve gerekli olan yerlerde sivil memurlar gvenilir

kiilerle deitirmelerini emretti.
Padiah, Damad Ferid'i azledip, yerine deersiz bir adam olan
Ali Rza "yi getirmek ve seimlerin yaplmasn emretmek yoluyle geri
adm att. Yaplan seimler, yeni Meclis-i Meb'usan'da Kongre delegelerinin byk bir ounluk elde etmesini salad.
Kongrenin kendisi de lkenin daha merkezi blgesinde yer alan
Ankara kasabasna tand: Mustafa Kemal Erzurum meb'usu seildi.
Yeni seilen meb'uslarn ou, bir n grme iin Ankara'ya
geldiler. lk toplantda, Meciis'in stanbulda bulunduuna gre,
Kongrenin artk kendisini feshetmesi gerektii gr kendini
gsterdi.
Mustafa Kemal, her iki dnceye de iddetle kar kt. Kongre,
Meclis-i Meb'usan'n ne halde olaca iyice anlalana kadar varln
srdrmek zorundayd. stanbul'a gitmek dncesine gelince, bunu
budalalk olarak deerlendiriyordu.
"Yabanclarn basks altnda olacaksnz" dedi. "ngilizler halen
denetimi ellerinde tutuyorlar. Mdahaleler, hatta byk ihtimalle tutuklamalarla yzyze kalacaksnz. Meclis burada, zgr ve bamsz
olabilecei Ankara'da kalmal."
Bu kez yenilgiye urad. Meb'uslarn hepsi de yasal olarak seilmi olmaktan mutlu, artk asi olarak deerlendirilmek yknden kurtulmu bir halde, yasal hkmdarn. Pacliah'n onay altnda Payitaht'taki grkemli Meclis binasnda oturmakta kararllard.
stediini elde edemeyen Mustafa Kemal, meb'uslarn grevleri
ve eylem izgilerini etkilemeye altysa da, onlar Mustafa Kemal'in
mdahalesine ve kendilerinin st olduu yolundaki varsaymna
kar koydular. Eski kskanlklar ve honutsuzluklar canlanmt.
Mustafa Kemal balarn Rauf'un ektii meb'uslarn byk bir
sevin iinde stanbul'a akn etmelerini alayc bir glmsemeyle seyrediyordu.
.Konumunu olduu gibi korumakta kararlyd. Bu aptalca oyunun
bir paras olmayacakt. Ankara'da hemen hemen yalnz bana kald.
Eylem oda Ankara'dan stanbul'a, liderlik de Mustafa Kemal'den
Rauf'a kaymt. lkenin her kesiminde, Ankara'da, hatta orduda Padiah'a ve merkezi hkmete kar bir yaknlama, Trk'n Trk'le
savamasndan kanma ve yasal hkmdarn vesayeti altnda bir98

leik bir cephe gsterme arzusu kendini gstermiti. Sanki partiyi Padiah kazanm, Mustafa Kemal'se kaybetmi gibi grnyordu
Fakat Mustafa Kemal hareketsiz kald. Kararn vermiti. Bunu
deitirmedii gibi, ne duraksad ne de tereddde dt. Bildiinden
amayacakt. Yabanclara kar silahl mcadele tek umuttu: Padiah' tanyordu: Vahideddin ngilizler'e kar kuvvet kullanmak cesaretini asla bulamayacakt; dahas, bunun stanbul'dan baarlmas
hemen hemen imkanszd. ngilizler orada tm denetimi ellerinde tutuyorlard.
stanbul'daki Meclis'in baarszla urayacana inanyordu.
Meb'uslann hepsinin dnp geleceinden ylesine emindi ki, onlarn
yokluunda kendisini Meclis bakan setirmeye alt; bylece bunalm ortaya ktnda onunla baa kma gcne sahip olabilecekti.
Baaramad, ama sonsuz bir enerjiyle silahl direnii hazrlamak, asker ve silah toplamak, askeri eitimi ynetmek ve rgtlemek yoluyla
basksn srdrd.
XXVII
Meb'uslar byk bir keyif iinde stanbul'da toplandlar. Padiah'a bir ballk mesaj yollayarak 1920 Ocak balarnda ie koyuldular. ,
Fakat hi de kadirbilir bir ruh hali iide deillerdi. Onlar Trkiye'nin haklarn savunmak iin oradaydlar. Eskisi kadar drst ve
yrekli olan Rauf'un nderliinde Pudiah'n ya da ngilizler'in diktatrlk giriimlerini reddettiler. ngilizler tm emirlere kaytsz
artsz itaati talep ettiler; meb'uslar bu talebi umursamadlar. Mttefik kumandan Harbiye Nazr'nn azlini talep etti; Padiah da bu talebe katlnca meb'uslar durumu protesto ettiler ve bir tepki olmak zere
Erzurum Kongresi'nde hazrladklar Misak- milliyi Meclis'ten geirip yaynladlar. Bu belge onlarn kabul edecekleri bar ilkelerini saptanan belirli snrlar iersinde zgr ve bamsz bir Trkiye- ortaya
koyuyordu. Bu, muzaffer dmana ve igal ordusuna dpedz bir
meydan okuyutu.
ngilizler hibir ey yapmaynca, olaylarn her yerde lehlerine
gelimekte olmasndan cesaret alan meb'uslar daha da dikbah oldular. Kuzey Suriye'deki Trkler, Franszlar'a saldrp onlar
pskrtmlerdi; Antep ve Urfa'daki Fransz kararghlar
kuatlmt; ngilizler ordularn terhis ettike Kafkaslar'dan,
99

Krm'dan ve Anadolu'dan tmyle ekilmeye balamlard.

Btn memlekette Trkler igal ordusunun emirlerine boyun
emeyi reddetmeye balamt. Tefti subaylar szlerinin dinlenmedii ve kimi yerde saldrya uradklarna ilikin raporlar yolluyprlard; silahlar teslim edilmiyor, birlikler arlp eitime alnyor,
Mtareke artlarna uyulmuyordu. Bir grup Trk, anakkale'deki *
bir cephanelie baskn yapp Fransz muhafzlar ve silahlar kapp
gtrmler, ne ki yakalanp cezalandrlmalar mmkn olmamt.
ngilizler cezalandrma konusunda iddetli ve ibretlik bir eylem
yapmaya karar verdiler; ancak, lkenin i kesimlerinden son ngiliz
birlikleri de ekilmekte olduundan, askeri eylem olana sadece
stanbul'da vard. 16 Mart'ta stanbul'u resmen igal ettiler, Rauf,
Fethi ve dier nde gelen Milliciler -artk onlara bu ad veriliyordu- de
dahil olmak zere, pek ok meb'usu tutuklayp Malta'daki bir tecrit
kampna gnderdiler ve Meclis-i Meb'usan' kapattlar.
stanbul'daki nde gelen btn Trkler saklandlar ya da Anadolu'ya katlar. Harbiye Nezareti'nde smet ve Fevzi, kadn yazar Halide ve kocas Adnan derhal kap Ankara'ya koanlar arasndayd.
Padiah, darbesini ikinci kez indirdi. Asilerin iini bitirmeye kararlyd. Mtareke artlar ve Mttefik kontrol onun dzenli ordular
kullanmasn yasaklyordu. Harbiye Nazr Sleyman evket
Paa'ya** "Hilafet Ordusu" ad altnda, gayri resmi bir ordu kurmasn emretmiti. Artk bu orduyu dualaryle kutsayarak asilerin'
zerine gndermesinin zaman gelmiti.
Btn Trkiye'deki din adamlarn halka seslenmeye ard.
Uyruklarnn Halife ve Tahtn yannda olmalar iin ikna etmek zere
kylere bile hafiyelerini gnderdi.
Halk her tarafta bu arya kulak verdi. Dank gruplar halinde
Padiah adna ayaklandlar. Bir ucundan dier ucuna btn Trkiye,
korkun bir i sava karabasanna doru lgnca komaya balamt.
Kasabalar kasabalara, aileler ailelere, karde kardee, baba oula
dmt. Hibir uyar iareti vermeksizin ayaklanmalar kh orada,
kh burada anszn alevlenmeye balad. Padiah'n adamlar da bunlar krklyordu. Mustafa Kemal'in taraftarlarysa ayaklanmalar
acmasz bir gaddarlkla bastryordu. Trk Trk' ldryor,
talyor, kamlyor, ikence ediyor, asyor, hatta karde kavgasnn
lgn nefretiyle birbirlerini armha geriyorlard.
* Akta (.n.)
** Sleyman efik Paa (.n.)
100

Konya'da Padiah'n adamlar Mustafa Kemal'in gndermi olduu subaylarn ayak trnaklarn sktler, sonra da onlar atlarn
ayaklarnn altnda inettiler. Mustafa Kemal'in adamlar, Konya'daki olayda ba ekeni vurarak lerini aldlar.
Padiah, Mlicilere yaknlk gsteren tm memurlarn azlederek sadk uyruklarna Ankara'daki vatan hainlerine kar koymalar
iin pek ok irade yaynlayarak, ve son olarak da, dinsel bir trenle
yaynlad iradeyle Mustafa Kemal ve evresindekileri yasa d ilan
edip, onlar ldren kiinin kutsal bir grevi yerine getirmi olacam
ve hem bu dnyada hem de teki dnyada dllendirileceini bildirerek onlar idama mahkum etti.
Haber Ankara'ya kn souunun hl hkmn srdrd bir
bahar akamnn ge saatlerinde ulat. Mustafa Kemal kentin
dndaki tepelerden birinde kurulmu, kasvetli bir bina olan Ziraat
Mektebi'nin salonunda oturmaktayd. Binann tesinde rnek bir
iftliin kalntlar uzanyordu, ancak, uzun yllarn ihmali sonucu
ok bakmsz bir haldeydi.
Pencerenin kenarnda oturuyordu. Yannda kocas Adnan'la birlikte Halide Edib, Ali Fuad vard. smet baka bir pencereye yaslanm, dar bakyordu.
Gne batmt ve boz bir aydnlk, aada uzanan muazzam,
plak Anadolu ovasn yava yava rtmekteydi. Mangaldaki
kmrlerin st kllerle kaplanmt ve hi kimse onlar kartrmaya
davranmyordu. Salonun uzak keleri koyu bir karanla
gmlmt.
- .
Dierleri alak sesle haberlerden sz ediyorlard. Bazan biri, bazan teki sanki tehlike -Padiah'n bir hafiyesi ya da kutsal bir kati
amacyle gelen fanatik bir dinci- orada duruyormucasna dnp
anszn arkalarna bakyorlard. Onlar lme mahkum edilmi, toplum dna atlm kiilerdi. Bu dnce zerlerine byk bir arlkla
kmt.
Haberlerin hepsi de ok ktyd. Yunanllar getikleri yerleri
yakarak, insanlar katlederek ve lkeyi ele geirerek ilerlemekteydiler. Franszlar da gneyde hatn saylr bir basan elde etmilerdi. Padiah'n ajanlar douda Krtler'i bakaldrmaya tevik ediyorlard.
sava her yan kuatm, onlara doru yaklamaktayd. in iin yanan bir ate gibiydi: Hibir iaret vermeden yeni yeni yerlerde, bir
urada, bir burada hi durmakszn parlyordu. Bolu'da yeni bir ayak101

lanma ba gstermiti. ok hzl bir ekilde yaylmt. Asiler Ankara'nn hemen birka kilometre dnda bulunuyorlard. Merkez Kumandanlj'ndaki telgraf balantlar saysz kereler kesilmiti.Halkla grmeler yapmak zere gnderilen iki subay talanm, hapse
atlm ve sonra da vatan hainleri gibi aslmak zere istanbul'a yollanmt. Ayaklanmay bastrmak zere gnderilen bir tmen
datlmt. Hendek'e gnderilen 24 nc Tmen pusuya drlm
ve imha edilmiti.
Hilafet Ordusu baarya ulamak zereydi. zmit'in denetimi
elindeydi. Bursa kentinin nndeki BGHAR (?) igal edilmiti. Konya, Adapazar ve birok baka kent, Padiah'tan yana olduklarn ilan
etmilerdi. Kendi birlikleri ve taraftarlar arasnda bile muhalefet
vard. Samsun'daki 15 nci Tmen, Ankara'ya sadk kalmamt.
Kazm karabekir tedirgindi ve dou vilayetleri bamsz bir eylemden
sz etmeye balamt. zmir nlerindeki tepelerde bulunan dzensiz
eteler de son derece gaddard. stelik denetimden km durumdayd. Bunlarn nderlerinden olan erke Edhem, bamsz bir
hkmdarm gibi davranyordu. Bir bozgunculuk dalgas her tarafa
yaylmt. Daha o. gn Ankaral hanmlardan oluan bir heyet mektebe, onu grmeye gelmiti.
"Erkeklerimiz ldrld," demilerdi. "ngilizler stanbul'da diye neden bu kez Ankara'da ehit edilelim. Brakn stanbul kendi
bann aresine baksn. Bu sava, mitsiz bir sava. Bizim savaa
deil, bara ihtiyacmz var."
Bir koltua gmlm olan Mustafa Kemal, kuruni paltosunu
omuzlarna sarm, astragan kalpan alnna emi, enesi gsnde,
yz kl renginde ve izgili, baklar ifadesiz, sessiz ve hareketsiz
oturuyordu. O, ordusu olmayan bir kumandand: Para, g ya da iktidar aralarndan baka herhangi birine sahip olmayan bir geici
hkmetin bakanyd. Oysa, Trkiye'yi yabanclardan kurtarp
bamsz ve byk bir lke yapmak iin ne gzel planlar yapmt.
Ama lke imdi i savala paralanmt ve hl yabanclarn penesindeydi. Uruna mcadele ettii her ey, btn o gzel planlar kle
dnmt. Kendisi de, idama mahkum edilmi ve bana dl konmu bir asiden baka bir ey deildi.
Darda karanlk bastrmt. Akasya aalarnn tesinde, batdaki dalarn koyu glgelerinin zerinde uzanan gkyznde, ok alakta yeni ayn gm hilali grnyordu. Aadaki iftlikte, byk
boz kurtkpei, Karaba aya doru uluyordu.
Mustafa Kemal bu sesle kendine geldi, bir kurt gibi silkindi ve
102

sert bir'sesle konutu. Ankara'nn Bozkurf'u homurdanmt.

Ayaa kalkt. Dvecekti. aresizliin penesinden kurtulmutu. Capcanlyd, ii cokuyle titriyordu Bu ruh hah butuncday
sard ve dierlerini de yeni umutlarla doldurdu.Oncelkle derhal
elaeleri ortadan kaldracak bir lamba getirilmesini istedi. Art m, '
kurmaylarnn, emirlerini uygulayacak birilerinin artlmasn! emretti' Birinin de mangaldaki snm atei canlandrmasn emretti.
Decekti. Trkiye'yi her eye ramen kurtaracak, onu byk ve
zgr klacakt.

103

ALTINCI BLM
XVIII
Mustafa Kemal srtn duvara vererek dvt. Sk sk hasta oluyordu: Bbreklerindeki sorun zaman zaman byk aclar ekmesine,
sk sk atelenmesine yol ayordu. Yaam srekli tehlike altndayd.
Ankara evresindeki kyler birer birer Hilafet Ordusu'na katlmaya
balamti. Her an Ankara'da da ayaklanma balamas ya da Mektep'e anszn bir baskn verilmesi olasl vard. Bu durumda kukusuz hepsi lin edileceklerdi. Bir nbeti, gece evrede pheli birilerinin dolatn haber vermiti. Ertesi sabah, byk beki kpei Karaba zehirlenmi olarak bulunmutu. Mustafa Kemal ve Arif, giysilerini
karmadan uyuyorlard: Arif akamlan uyuyor ve Mustafa Kemal'in uyuduu, sabahn erken saatlerinde nbet bekliyordu.
Aadaki avluda, dizginleri hazr, eyerlenmi ve sadece kolanlarnn
sktrlmasn bekleyen atlar, o an gelecek bir mahmuz darbesiyle
Sivas'a doru yola koyulmak zere hazr bekliyorlard. Halide rvolver kullanmay renmiti; Adnan yannda zehir bulunduruyordu:
Halifenin adamlarnn yakaladklar insanlarn tmne yapt ikenceye maruz kalmaktansa zehiri kullanmay yeleyecekti.
Bir an bile geveme frsat bulamadan olaanst bir gerilimle
yaayan ypranm, yorgun ve hasta durumdaki Mustafa Kemal, ana
salonun bir kesindeki masasnda, bir lambann san altnda sorunlar tartarak, raporlar dinleyerek ve emirler vererek btn gn
boyunca ve gecenin ge saatlerine dek alyordu. Gelen telgraflar
hep aynyd: Kentlerin birbiri ardna Hilafet Ordusu'nun eline getii;
her yanda yenilgiye urand bildiriliyordu. Sk sk koyu bir kahve
istiyor ve ardndan kltablalar izmarit ynlaryla doluncaya dek
saysz sigaralarn birbiri ardna yakp, hrsla iiyordu.
Mustafa Kemal'in arkasnda siyahlar giyinmi, elleri arkasnda
104

duran smet btn gece boyunca bir aa bir yukar geziniyor, kh

pencereden dar bakyor, kh bir konuda akl danmak zere Mustafa Kemal'in masasna gidiyordu. Pek ender oturuyordu. Bir baka
odada da Fevzi btn ciddiyetiyle i bandayd.
Mustafa Kemal keye sktrlm soylu bir kurt gibi
dvyordu. Ne soru sordu, ne de merhamet gsterdi. Padiah'in
adamlarndan her eline geeni idama mahkum etti. Milliciler baarsz
olursa ne yapacan soran bir Amerikal generale sert bir tavrla u
cevab vermiti:
"Yaam ve bamszl iin en byk fedakarl yapan bir millet baarsz olmaz. Yenilgi demek, milletin lm demektir.
Fakat millet lmemiti, o, milletin hayatta olduunu biliyordu.
Millete duyduu bu inan onu saryor, sarsyor, her kelimesinde, her
emrinde ya da sylevlerinde canl bir yrek gibi atyordu. Milliyetilerin ruhlarn yepyeni bir evkle ayaklandrmt.
Onlara bu hareketi ya kazanacaz ya da yok olacaz, diyordu ve
karlk olarak nlerindeki tm engelleri silip sprmek iin kollarn
svayan milliyetiler tarafndan lgnca alklanyordu.
Yunanllar'n ilerleyiini durdurdular. Padiah taraftarlarnn
birbiriyle balantsz bakaldrlarn acmaszca ezip, Ankara'y tehlikeden kurtardlar. Mara'a byk bir saldr yapp Fransz karargahndaki askerleri ldrdler ve ellerine geirdikleri Ermeniler'i
yok ettiler. Krtler'i ezdiler.' Konya yaknlarndaki demiryolu evresindeki talyan mfrezelerini temizlediler. Eskiehir'deki ana demiryolu kavanda bulunan ngiliz karargahna saldrp onlar denize
dknceye dein kovaladlar. Anadolu'da ellerine geirebildikleri
tm Mttefik subaylarn tutukladlar ve onlar Malta'ya srgn edilen meb'uslar kurtarmak iin rehine o.larak kullandlar.
stanbul'un igali, tutuklamalar, Meclis-i Meb'usann zor yoluyla kapatlmas, Padiah'in ve stanbul hkmetinin ngilizler'in yannda yer almasna ilikin haberler kylere dek ulamt. Padiah ve
merkezi hkmet yanls tepki ortadan kalkt; milli gurur kendini ortaya koydu; kamuoyu minicilerden yana kayd; bozgunculuk eilimi,
yerini fkeli bir evk dalgasna brakt. Her Trk artk ngilizler'in denetimi altnda olduu srece stanbul'da hibir ey yaplamayacan
anlamt. Padiah'a ya da merkezi.hkmete gvenmek yararszd.
Mustafa Kemal haklyd: Kendilerini yalnzca kendileri koruyabilirlerdi. Silahl direnile Trkiye'yi yabanc dmandan kendileri kurtarmalyd.

105

ci hkmetinin yeni seilmi bakannn berrak bir ekilde dile getirdii kstah ifadeleriydi. Bu kstah szlerin tek dayana byk bir
inant.
Ve bu byk inanla birlikte, Mustafa Kemal'de olaanst bir
gurur, Trkiye'den ve Trk olmaktan duyduu gurur -gemiindeki
muazzam tarihiyle hkmedici bir rktan duyduu gurur- vard. Almanya'da yapld gibi Trkler'in kmsendiini duymak onu
mthi fkelendiriyordu. Lord Grey'in Trkler hakknda stn bir
varln, yksek hogrl korumaclyla kaleme alnm sylevi
ona okunduunda lgnca bir fkeyle patlad; sesi infialle sertlemi
ve ykselmiti.
"Onlar, o ngilizler bizim onlar kadar gl olduumuzu yalanda
renecekler! Bize kendi eitleri olarak davranacaklar! Onlara asla
boyun emeyeceiz. Uygarlklarn balarna geirinceye dek, son
ferdimize kadar onlara kar koyacaz!"

Her snftan ve dzeyden kadn ve erkek gnll olarak cepheye

kotu: Kyl kadnlar silah ve cephane tadlar; iyi ailelere mensup
kadnlar hemirelik yapp niforma diktiler. Her biri tek tek Mustafa
Kemal'e sayg duyuyor ve gveniyordu.
Hilafet Ordusu'ndaki askerlerin ou firar etti; kalanlar da savamay ve kendi nderlerini ldrmeyi reddettiler. stanbul'dan tutuklanmadan kamay baarabilen meb'uslar, kurmaylar, paalar,
nazrlar, zengin-yoksul siviller ellerinden geldii kadar hzla kentin
evresindeki ingiliz inzibat hatlarndan klk deitirerek gizli yollardan geip, Ankara'ya kouyorlard.
Mustafa Kemal, Ankara'da yeni bir parlamentonun oluturulmasna ilikin bir bildiriyi yaymlamt bile.
Kam olan meb'uslar, Meclis bakanyle birlikte stanbul'da
kapatlan Meclisi Ankara'da yeniden atlar ve yaynlanan bildiriyi
teyit ettiler.
Bu yeni seimde meb'us olan kiiler Ankara'ya sava ruhuyla
dopdolu bir halde kotular. Kendilerine Byk Millet Meclisi adn
verdiler ve kendilerinin Trkiye'nin yasal olarak kurulmu hkmeti
olduunu ilan edip, Mustafa Kemal'i tam ittifakla Meclis Bakan
setiler.
Daha dn yalnz ve terkedilmi olan Mustafa Kemal artk taraftarlarla evrelenmi, kabul gren bir lidere dnmt.
Meclis bakan olarak, Fransa Cumhurbakanndan gelen bir
mesaja gururla u cevab verdi:
"Ankara'daki Byk Millet Meclisi, payitaht yabanclarn elinde
kald srece Trkiye'nin kaderine hkmedecektir.
"Meclis, lkenin ynetimini ele alacak olan bir Yrtme Kurulu
atamtr.
"Padiah ve hkmet dmann elinde olduundan, oradan gelecek tm emirler geersiz ve hkmszdr. Milletin haklarna tecavz
edilmitir.
"Trk milleti sakin olmakla birlikte, bamsz egemen bir devlet
olma hakkn yeniden kazanmakta kararldr. Drst ve onurlu bir
bar yapmay arzu etmektedir, fakat bunu yalnzca kendi gvenilir
temsilcileri araclyla yapacaktr."
Bunlar, savan daha yeni parampara ettii, i savan halen
ypratmakta olduu, dman tarafndan igal edilmi bir lkenin gei106

XXIX
Paris dnda, Bar Konferans masasnda memurlaryla evrilmi olarak debdebeyle oturan ve be yz gazetecinin gnbegn izledii Mttefik devlet adamlar -Bakan Wilson. Lloyd George, Cle:
menceau: dnyann geleceini kararlatryorlar, ar talimatlarn
sanki birer tanr imiler gibi tm dnyaya bildiriyorfard.
Gene de, huzurlar kamt. Trkiye'de allmadk bir eyler
oluyordu.
"Neler oluyor?" diye soruyorlard birbirlerine tedirgin bir halde.
"Trkiye, Dnya Savafnda yenildi. Trkiye artk bitti?'
Mustafa Kemal'in anakkale'de biraz varlk gstermi bir generalken, artk Trkiye'nin ierlerinde bir yerde, dalarda yaayan, Padiah'a bakaldran bir asi, tatsz bir servenci olduunu iitmilerdi.
Danmanlarnn basksyla, Sevr Antlamas ad altnda bir
bar antlamas hazrlayp, koullarn ilan ettiler.
f

Sevr Antlamas'nn artlarnn ilan ani bir etki yaratt. Kabul

edilecek olursa bu antlama, Trkiye'yi lme mahkum edecekti.
zmir hari, Anadolu TrkJer'e braklmt, ancak, yaamlarnn
her ayrnts kayt altna alnmt. Gelirleri sk bir ekilde denetlene107

ekti. Trk ordusunu datmak ve yeni gnll kuvvet ve jandarmay

kontrol etmek, vergileri toplamak, gmrkleri, orman korucularn,
polisi denetlemek ilerini stlenecek komisyonlar kurulacakt. Szde
egemenlik haklan kendilerinde brakld halde, bu kaytlarla
Trkler'in elleri ayaklar balanm olacakt.
Helal st emmi her Trk derhal milliyetilerin safna geti. Be
yz yldan beri onlar egemen bir halk olmulard; hibir zaman kle
olmamlard, eski kskanlklarn unuttular, saflarm sklatrdlar
ve bir btn halinde Mustafa Kemal'in peine dtler. Yllardr hayal ettii eyler sonunda gerek olmutu.
Mustafa Kemal hazrd. Bir sava hkmeti kurdu -Bekir Sami,
Adnan, Fevzi bata cephane .ve levazm rgtlemek zere milli
mdafay organize edeceklerdi. smet ise Erkan- Harbiye Reisi olmutu. Rauf, Fethi ve dier nde gelenler Malta'daki ngiliz hapishanesinde skp kalm durumdayd.
Gneydeki yerel halk Pozant'ya saldrm ve Franszlar' ekilmeye ve bir atekes imzalamaya mecbur etmilerdi.
Douda Kazm Karabekir snr Ermeniler'den temizleyip
gvenli hale getirmiti.
O srada Mustafa Kemal stanbul'a yaklap evresini ablukaya
alma emrini verdi. zmir nlerindeki Yunanllar ile istanbul ii ve evresindeki Mttefik gler dnda, Trkiye'de artk dman ordusu
kalmamt.
Avrupa yakasndan Cafer Tayyar, emrindeki Trk birliklerine ilerleme emri verdi. Anadolu yakasndaki Ali Fuad, zmit'e hcum
edip, Padiah taraftarlarnn ileri karakollarn nne katp kovalad
ve ingilizlerle karlat.
Sadece gney sahilini tutmu olduklarn gren Ali Fuad, dzensiz svarilerini dosdoru onlarn Boaz cenahn sarmaya gnderdi.
Svariler hcum edip Mttefik Bakumandannn kararghndan
yalnzca birbuuk kilometre uzakta, suyun te yakasndaki kyleri
yaktlar. stanbul ve Mttefik gal ordusu olarak adlandrlan kuvvet
ve Muzaffer Byk Devletler'i temsil eden Mttefik Yksek Komiserlii saldrya tamamen ak kald. zmit nlerindeki ngiliz birlikleri Trk kuvvetlerinin nn almak iin ok zayft.
Mttefikler aciz iindeydiler. Paris'teki devlet adamlar eski zorlu kararlarn uygulamak iin ellerinde hibir g kalmadn anlamlard. Her biri, tm Avrupa lkeleri, byk bir savan ertesinde
108

kendini gsteren tepki hareketlerinin seline kaplm, srkleniyorlard. Hepsi ordularn terhis etmiti. talya bir Bolevik devrimi kasrgasna srklenmiti; Fransa'nn Suriye sorunundan kafasn kaldracak hali kalmamt ve hala Almanya'dan fazlasyla ekiniyordu;
byk darbeler yemi olan Britanya mparatorluu rlanda'daki i sava, Mezopotamya ve Hindistan'daki ayaklanmalar ve Afganistan'la
sava yznden temellerinden sarslyordu. Amerika bu ie karmay
reddetmiti. Mttefiklerin Trkiye'ye gnderecek bir tek askeri bile
kalmamt. Savamal veya kamalydlar ve savaacak ne istekleri,
ne de gleri kalmt.
stanbul'daki mttefik ordusu birka bin askere indirilmiti.
Kent, oklan dklm bir kirpi kadar korunmaszd. Mttefik kumandan ka srasnda gerekli tahliye iin tm hazrlklar yapmt: Belgeler yaklm, depolar ve cephaneler tahrip edilmi, kprler atlmaya hazr halde maynlanm, nakliye aralar her an harekete hazr
ekilde Hali'te bekletiliyordu.
Mustafa Kemal zaferi kazanmt. O ve Trk milleti galip mttefikleri pl prtlaryla birlikte Trkiye'den kap dar etmeyi baarmann ok yaknndalard.
Eldeki btn adamlarn toplanmas emrini verdi. ngiliz sava filosu zmit nlerinde toplanan Trk birliklerine ate at. Bu onlar
durdurmak iin yeterli olmad. Zayf savunma hattn datp
stanbul'a yrmeleri ve Mttefik ordusunun nn kesmeleri yalnzca bir gn meselesiydi.
Paris'deki konferans masasnda Bakan Wilson, Lloyd George
ve Clemanceau aresizlikle evrelerine bakmyorlard. Sonunda ne
olduunu anlayabilmilerdi: O asi liderin, o tatsz servencinin, Mustafa Kemal'in nderlii altndaki Trkler, Mttefikler'! Trkiye'nin
dna atmak zereydiler.
Bir avu pejmrde klkl Trk, Muzaffer Mttefikler'i kovalyordu!
Her ne pahasna olursa olsun, buna bir son verilmeliydi! Bylesine bir felaket her eyi kartrabilir, baka yerlerde de ayaklanmalar
kkrtabilir, dnyann yeni dzenine ilikin btn o gzel planlarn
bozabilirdi. Her ne pahasna olursa olsun, durdurulmas gerekiyordu!
Ama nasl?
Konferans masasnn muhteem dekoru iinde aresizlikle birbirlerine bakyorlard.
Yanlarnda sessiz, makul, her zamanki sevimlilii iinde Yunan
109

Babakan Venizelos oturmaktayd. Yaamnda bir tek temel amac

vard: Yunanistan' Anadolu'nun zengin sahil eridini de kapsayan ve
bakenti Konstantinopolis olan bir imparatorlua dntrmek.
. Bir Giritli'ydi, ve bir Giritli'nin inatlyle bu tek ama uruna
yirmi yldr urap duruyordu. Srbistan ve Bulgaristan'la birlikte
1913'de Trkiye'ye saldrarak Balkan Birlii'ni kurmutu. Dnya
Sava'nda Yunanistan' muzaffer mttefiklerin yannda yer almaya
zorlamt.
Sevimli tavrlar, halim selim yz, gzlkleri, hepsi ona ocuksu bir yalnlk havas veriyordu, ama o her eyi kurnazca hesaplayp
yarglyor ve ylece ilerliyordu.
izmir'de en iyi Yunan birliklerinden oluan byk bir ordu toplamt. ngiliz ve Franszlar'dan savatan arta kalan cephane ve levazmlar satn alp Yunanllar' silahlar, toplar, kamyonlar, en iyi
nakliye aralar ve shhi malzemeyle donatmt'. En iyi subaylar zmir'e gndermi ve birlikleri kendi imparatorluk dlerinin peine
dmeleri yolunda esinlemiti.
Aklc bir dle karlk - Yunahlann, Trkiye'nin Asya ve Avrupa topraklarndan daha fazla pay almas gibi- Yunan ordusunu
Mttefiklerin tasarrufuna vermiti. imdi Yunanllar'a ilerleme emri
verecek ve Trkler'i bar antlamasn imzalamaya zorlayacakt.
Wilsn, Lloyd George ve Clemenceau, hi dnmeksizin bu
neriyi kabul ettiler; ona adamlarn abucak eyleme geirmesi ve
kendilerini Trkler'den kurtarmasn tenbih ettiler.

gerisine pskrttler ve stanbul'a Anadolu yakasndan yaklaabilecek tm birlikleri uzaklatrdlar.

Ana kuvvet ise, Anadolu'yu kuzeyden gneye keserek ilerleyen
demiryolu ile Eskiehir ve Afyon'daki ana kavak noktalarn ele geirmek hedefiyle, iki koldan ilerlemekteydi. Demiryoluna giden yolun yarsnda durup siper kazmalarna ilikin emir aldlar: Mttefikler
onlarn daha fazla ilerlemelerini istememiti. Dalarn tepesinde,
balant salayacak hibir yol yokken yeni bir hat kurmak zorunda
brakldlar. Burada alt ay boyunca kalp, konumlarn pekitirdiler.
1920 sonbahar balarnda durum artk belirginlemiti. stanbul'da Padiah ve merkezi hkmet hl asilere kar tehditler savuruyorsa da olduka etkisizdi. Mttefikler de kentteki bir avu birlikle
neredeyse eit dzeyde etkisizdi. evrelerindeyse, onlar koruyan,
her tarafta tek korunma areleri olarak Yunan birliklerinden oluan
bariyer duruyordu.
Dzensiz birliklerden siper hizmeti grecek bir blk brakan
M%ustafa Kemal, tm dzenli birliklerini Anadolu'nun gerisindeki
dalara ekti.

Mustafa Kemal adamlarn arp stanbul'a hcum etmeleri

iin topladnda Yunanllar ilerlemeye balamt. 23 Haziran
1920'de ileri harekat balad. Btn cephelerde kolay zaferler kazandlar. Gerekte Mustafa Kemal'in yalnzca birka dzenli birlii vard;
birka alay yeniden dzenleyecek zaman ancak bulabilmiti ve bunlar da son derece zayp donanml, top ve nakliye aralarndan yoksun,
gdasz kalm askerlerden olumaktayd. Elindeki kuvvetlerin geri
kalan dzensiz ete kuvvetlerinden ibaretti. Gayet iyi durumdaki Yunan ordusuna kar direnmeleri mmkn deildi.
Bir Yunan ordusu Trakya'ya.yrd, l nci Kolordu'yu, kumandan Cafer Tayyar'la birlikte kuatp ele geirdikten sonra Edirne'ye
girdi ve stanbul'un Avrupa yakasndaki tm blgeyi Trk birliklerinden temizledi.
Bir dier ordu, zmir'in kuzeyinden ilerleyip Trkler'i zmit'in
110

II

YEDNC BLM
XXXI
Utanlacak bir yenilgiye urayp geriye ekilen Trkler hznl
bir d krklna kaplmlard. Dzenli ordudaki askerler firar etmeye balad. Kylerde o bilinen bar lklar ykseliyordu. Ankara'da politikaclar sorumlularn, yani Bat cephesi kumndanlndaki Ali Fuad ile btn sorunlarn; sebebi olarak Mustafa Kemal'in
ban istiyorlard. Bir karamsarl| jfalgas lkeyi batan aa kaplamt. Kederli, bezgin ve cesaretlerlknlm Trkler, yine her ne pahasna olursa olsun bar ve kader'e kar bu ie yaramaz mcadeleye
bir son vermeyi istiyorlard.
Mustafa Kemal bu yenilgi ve karamsarln karsnda bile souk
kanlln ve> metanetini kaybetmedi. Kendisi de devaml olarak
byk bir evkle yer deitiren byk karamsarln arasndaki mcadeleyle yzyzeydi; fakat kendisindeki duygu kasrgalar d olaylardan kaynaklanmyordu: Bunlar onun iinden gelen duygulard. Sk
sk yolunda giden olaylara bile tepki gsteriyor ve bylece
baarszlk ona yeni bir g kazandryordu. imdiyse yenilgi ona,
daha byk bir aba iin gerekli olan cesareti vermiti.
Byk Millet'Meclisi toplantlarn dknt haldeki-Ziraat mektebi'nin dershanelerinden birinde yapmaktayd. Mustafa Kemal hi
duraksamakszn onun kann imek iin baran grltc meb'uslann karsna dikildi.
nlerinde durduu srada, bakmak iin hi de etkileyici biri
deildi; bir kalabalk iinde dikkati ekmiyordu. Mavi gzleri ve donuk ifadesiyle orta boylu bir adamd; yz yorgun ve krklarla dolu
duygularn belli etmedii zamanlarda olduka saf ifadeliydi.
Ancak, konumaya balar balamaz amata kesildi. O'nn
kiilii kendini kabul ettirmiti. Gndelik konumalarda bir para
112

bouk ve ksk olan sesi, nlayan ve berrak bir nitelik kazanmt, tutku ve gle, grevine ve kendisine olan inancyla dolmutu.
Meb'uslarla durumu tartt. Onlar tehdit etti. Mantksz olduklarn syledi: Trk ordusunun henz Yunanllar'a kar hazr olmadn dnemiyorlard; yenilgiden Padiah taraftarlarnn sulanmas gerekiyordu; onlar eski ordunun datlmasna, silah ve
mhimmatn dmana teslim edilmesine gz yummulard; i sava
balatmlard; meb'uslar mantkl ve sabrl olmal, ona yeniden
dzenleme yapmas iin zaman tanmalydlar.
Bylece ilerindeki gururu uyandrarak onlara yeni bir umut
alad. Artk dava belirginlemiti: Yunanllar'la yaplacak topyekun bir sava. Doru, Yunanhlar'n arkasnda ngilizler vard, ama bu
destek sadece manevi dzeydeydi. ngilizler bu savata etkin bir rol
oynamayacaklard.
"Sizler" diye haykrd, "Sizler Trksnz! Daha dn uyruunuz
ve kleniz olan bu Yunanhlar'n karsnda boyun mu eeceksiniz?
Buna inanamam! Birlein ve hazrlann; o zaman zafer bizim olacaktr."
Muhalefet yava yava yok oldu. Byk Millet Meclisi, son
meb'usuna kadar onun yanndayd.
lkenin her yerine ayn mesaj gnderdi. Dinmek bilmez bir
sabrla ordu kumandanlarn daha fazla asker ve silah toplamaya ve
dzenli orduyu geniletmeye evketti.
Bunlardan kendisine ok ge olmadan bar yapmasn tavsiye
edenlere dudak bkt: Onlar birer korkakt.
Fransz hkmetinin bir temsilcisine olduka kstah bir tavrla,
"Suriye ve Arabistan' alabilirsiniz" diyordu, "Ancak, Trkiye'den
uzak durun. Biz her ulus gibi kendi snrlarmzdan bir kar fazlasn
istemiyoruz, ama bu snrlardan bir kar azna da raz olmayz."
Kollarn kavuturmu bezginlikle kaderlerine boyun emeye
hazr bekleyen Trkler'i sarsmaz bir inatla yeniden direnie doru
ahlandrd.
XXXII
imdi de ierden yeni bir tehlike bagstermiti. O zamana
dek zmir civarnda Yunanllarla yaplan mcadele, eldeki pek az
dzenli ordu ihtiyatlaryle birlikte (kuva-y seyyare denilen-.n.)
113

dzensiz eteler tarafndan yrtlmt.

Bu eteler her tr toplumsal tabakadan gelen insanlardan -Yunanllarca evlerinden srlp karlm kyller, ekiya, sabkallar,
asker kaaklar, yurtseverler- olumaktayd. Disiplinden, niformadan ya da dzenden yoksun bu kuvvetler, yalnzca belirli kiileri
nderleri olarak kabul ediyordu. Ani basknlar vermek ve dalardaki
kararghlarna ayn derecede aniden geri ekilmek eklinde zetlenebilecek, dman tedirgin eden fakat kalc bir askeri zafer salamayan bir gerilla sava veriyorlard.
ete liderlerinin ba erke Edhem'di Edhem, hafif top ve makineli tfeklerle donanm byk bir kuvveti biraraya getirmiti. Bu
kuvvete "Yeil Ordu" adn vermiti. Kararghn Ktahya'da kurmu, hatta yar yarya kavrayabildii bir Bolevizm dncesinin ifade edildii makaleleriyle dolu bir gazete bile yaynlamaya
balamt.
Yunan saldrlarna kar koyan, i sava ezen, Ankara'y asilerden kurtaran ve Ankara hkmetini kabul ettiren hep bu Yeil Ordu
idi.
Edhem etkisini Ktahya'dan batan a'a btn lkeye yaygnlatrmt. Ankara'dan bamsz davranarak vergileri toplamaya,
erzak ve at istemeye, sivil memurlara emirler vermeye ve bunlara
uyulmaynca muhataplar cezalandrmaya balad. nsanlar lme
mahkum ettii bile o.ldu ve vatan haini olarak kabul ettii kimselere
kent dndaki dalarda ikence ettirdi. Kyllere insafszca bask
yapt. Hesap vermek zere Ankara'ya arldnda, kendisinin
bamsz eylemde bulunma hakkna sahip olduunu ileri srd. Ksa
zamanda tpk ortaadaki kimi feodal baronlar gibi, bir haydut diktatr haline gelmiti.
Dzensiz kuvvetler, blgedeki tek kuvvet olduu srece yaplacak hibir.ey yoktu; Edhem gitgide daha kibirli ve dikkafal oldu.
Ancak, yeni dzenli ordu smet ve Fevzi'nin hnerli ellerinde
hzla geliiyordu. Dzensiz kuvvetlerle her noktada eliki ortaya
kmt: Subaylar ete reisleriyle anlamyordu; srekli bir ekime
halindeydiler. Dzenli birimlerdeki askerlere hem az maa deniyordu, hen de kat bir disiplin uygulanyordu. Bunlar srekli olarak Edhem'in iyi para denen ve yamaya izin verilen hasbelkader oluturulmu ordusuna katlmak zere birliklerinden kayorlard. Dzenli
birliklerin subaylan bunlarn geri gnderilmesini talep ettiinde ete
reisleri onlar brakmay reddediyorlard: Dzenli ordu nderleri e114

teleri kendi ilerinde eritmekte ne denli kararlysalar, eteler de

bamsz kalmakta o kadar kararlydlar.
Bu eliki artk hzla doruuna kmaya balamt. Ali Fuad,
Bat cephesinin kumandanyd. Tm planlan ve dzenlemeleri etelerin varlna dayanmaktayd. Emrindeki dzenli birlikler ancak
zayf bir birletirici g olarak kullanlabilirdi. Askeri bak as bir
gerilla savas, bir ete reisininkine dnmt. Hatta bir eteci gibi
giyiniyor ve omuzuna asl tfekle dolayordu. Edhem'le ok
yakn bir iliki halinde alyordu, ama aralarnda karakteri gl
olan ve asl kumandan Edhem'di.
Ekim'de, Erkan- Harbiye Reisi olan smet'in tavsiyesine kar
Edhem'in tavsiyesine uyan Ali Fuad, Yunanllar'a. kar bir hcum
balatt ve iddetli bir yenilgiye urad.
Mustafa Kemal radikal bir deiiklik iin en uygun zamann geldii kararna varmt. eteler ezilmeli ve dzenli ordu idareyi ele almalyd. Ali Fuad'n yanl zamanlanm hcumunu bir bahane olarak kullanarak, yerine smet ve Refet'i geirdi. Edhem'e de smet'in
kumandas altna girdiini bildirdi.
Edhem reddetti. smet'i st olarak k.abul etmeyecekti. Kendisine karlmasna izin vermeyecekti. Adamlarna Ankara'ya gidecek
olursa, "Mustafa Kemal'i Meclis'in kapsnn nnde asacan"
syleyip vnecek kadar ileri gitti.
Mustafa Kemal, Edhem'i Ankara'ya davet etti. Mustafa Kemal'in otomobiliyle -kentteki tek otomobil- kente girdi ve bir dv
horozu gibi kabararak Mustafa Kemal'in dairesine kt.
Ankara sokaklar gibi, dairenin bekleme odas da Edhem'in
gsleri ve belleri apraz fiekliklerle kaplanm, feslerinin zerine
sank sarm ve tfeklerini ellerinde, atee hazr tutan vahi suratl etecileriyle dolmutu. Ayaklarnda yemenileri, kentin skklarndaki
kaldrm talarnda yryleri tpk vahi hayvanlarn yumuak penelerinin sessiz yryne andryordu.
Mustafa Kemal ve Edhem birbirlerini szdler. Ethem iri kym,
dev gibi bir adamd. Onun nnde Mustafa Kemal ufak tefek hatta nahif grnyordu; fakat aslnda bir ok benzerlikleri de vard. Her ikisi
de ayn solgun beyaz simaya, gn nda griye dnen ayn souk,
ak renkli gzlere ve ayn sabit ifadeye sahipti. 'Her ikisi de yreklerinin derinlerinden tereddt ve acma nedir bilmez birer asiydi. Her ikisi
de buyurgan, itaat edilmeye alkn, iktidar sahibi olmak ve kumanda
etmekte kararl kiilerdi.
115

Konuu iin kahve ve sigara emreden Mustafa Kemal, olduka

okayc bir muameleyle Edhem'i Trkiye iin en iyisinin dzenli ordunun kontrol ele almas olacana ikna etmeye alt. Edhem uzlamay reddetti. O ve adamlar mcadelenin en ar ykn
tamlar, Yunanllar'a cesaretle kar koymular, ngilizleri
yldrmlard. Bu sre boyunca rahat rahat stanbul'da oturmu ve
imdi son dakikada mcadeleye katlm olan smet'in ya da Fevzi'nin ne kmasna izin vermeyecekti. Dahas, bu Trkiye'nin yararna da olmazd: En iyisi etecilerin savamasyd. ngilizler'in destekledii Yunanllar'a kar durabilecek bir dzenli ordunun kurulabilmesi imkanszd.
Konutuu srece Mustafa Kemal'i seyretmiti; ondan kukulanyordu.Tehlikeyi sezinlemede bir vahi hayvan kadar atik, bir
tuzaa drlp drlmediini anlamaya alyordu. Kabzasnda
ldrd her adam iin bir entik att, gm kakmal en sevdii
tabancas, tetii ekilmi, kullanmaya hazr halde elinin altnda duruyordu. Mustafa Kemal tabancann zerindeki elin kprdann grd
ve hi hareket etmeden bekledi. ki adam saldn ann kollayan iki
bozkurta benziyordu.
"Gelin, trene binelim" dedi Mustafa Kemal. "Eskiehir'e gidip
smet'le konualm. Hepimiz iin uygun olan bir zm bulabiliriz.
nemli bir glkle kar karyayd. Edhem'in elinin altnda duran tabancann tehdidi, onu hi mi hi etkilemiyordu, ancak, Padiah'm zzet Paa bakanlnda gnderdii heyetin Yunanllar'a
kar tm Trkler'in birlemesi iin stanbul ve Ankara hkmetleri
arasnda atekes grmeleri yaplmas konusunda getirdii neri kafasn kartrmt. Meclis neriye olumlu bakyordu ve Padiah lehinde bir akmn canlanmas sz konusuydu.
Meb'uslar, pek ounun desteini alm olan Edhem'e de ok
olumlu bakyorlard. Yapt her ey iin onu vyorlar, ete savann tek zm yolu olduuna inanyorlard. Mustafa Kemalin
"kurmay subaylarna ve askeri hkmetine" ierlemekteydiler. Ankara'da ok sk kullanlan bir sz vard: "Mustafa Kemal hepimizin
dmelerini ilikletecek. Ama biz bunu kabul etmeyeceiz. Biz, Edhem'in niformasn giyeceiz." Mustafa Kemal'in kendisini askeri
bir diktatr olarak benimsetmekte kararl olduunu, buna engel olacak tek kiinin ise Edhem olduunu ak ak sylyorlard.
Mustafa Kemal eteleri zmenin honutlukla karlanmayacan anlamt. O ve Edhem, smet'le bulumak zere Eskiehir'e
116

gittikleri takdirde, smet sorumluluu omuzlayabilirdi; ayrca Edhem'in siyasal taraftarlarndan uzakta olmas daha yerinde olacakt.
Yolculuk srasnda Edhem daha ok kukulanmaya balamt.
Eskiehir'de dzenli birliklerle sarlacakt. zerine kapanmakta olan
tuzan elikten dilerini hissetti. Kimseye sezdirmeden trenden atlayp adamlarna katld.
Artk bir muhalif olmutu. Ne ekilde olursa olsun, gcn muhafaza edecekti. Eer Ankara hkmeti onu istemiyorsa, o da baka
yere giderdi. nce Padiah'la ardndan da Yunan, kumandanlaryla
grmeler yapmaya balad. Ktahya'daki dzenli orduya mensup
Trk birliklerinin evresini sarp onlar datt ve evlerine yollad.
Ankara'dan gnderilen memurlar azletti ve gelen emirlere uymay
reddetti. Son olarak kendisini Umumi Milli Kuvvetler Kumandan
olarak ilan ederek Byk Millet Meclisi'ne u mesaj gnderdi:
"lkenin sava srdrecek hali kalmamtr ... zzet Paa
bakanlndaki heyete bar grmelerini srdrmeleri iin gereken
artlar salanmaldr.... Ben milletin ve askerlerin arzusunu dile getirmekteyim." *
Mustafa Kemal cevaben ona u mesaj gnderdi: "imdiye dek
sizinle hep eski bir dost olarak konutum. imdiden sonraysa bir
devlet bakan olarak davranacam."
* Telgrafn asl yledir: Ankara'da Byk Millet Meclisi Reisliine Birer kopyesi
cra Vekilleri Heyetine, Afyon'da 12 nci Kolordu Kumandanlna Eskiehir'de
Garp Cephesi Kumandanl' Konya'da Cenup Cephesi Kumandanli'na: Bu
israf ve ihtiraslarla dolu artlar altnda millet ve devletin artk harbe tahamml
kalmamtr. stanbul'dan gelen ve tevkif edilen Sulh Tavassut Hey'etinin muvafk
ve msait artlar altnda geldikleri muhakkak olduuna gre, bu heyetin serbest
braklarak sulh konumalarnn abuklatrlmasn btn asker ve millet efradna
tercman olarak bildiririm.
,
Ankara'da toplanan Meclis'in ne ekilde toplandn tabii hepimiz biliyoruz. lk
icraati de bu fakir milletin srtndan kendilerine senede U yz bin ksur lira tahsisat
yapmalar olmutur ki, senede ilerinde yz liray bir arada gren pek azdr. imdi
bol bol dalkavuklukla meguldrler. Gelen yksek heyetin hemen istanbul'a adesi
maruzdur.
Seyyar Kuvvetler Ktahya ve Havalisi Kumandan
Edhem
Bkz. Yunus Nadi, erkez Ethem Kuvvetlerinin haneti, Sel Yay., Atatrk
Ktphanesi, istanbul, 1955, s.91 (.n.).
117

smet'e gezici birlikleri ezme emrini verdi. Refet'in kumandasndaki dzenli ordu Ktahya'y ele geirip Edhem'i pskrtt. etelerin boyunduruu altnda yaadklar kabustan kurtulmak iin btn
kyller gezici birliklerin imhasna katlp yardm ettiler.
Mustafa Kemal'den almaya yemin eden Edhem, adamlarndan bazlaryla birlikte Yunanhlar' katld. Trkler'in kendi aralarnda dvtklerini gren Yunanllar hazrlksz olmalarna karn
taarruz ettiler. Afyon'u ve hemen nlerindeki demiryolunun bir
blmn ele geirdiler. smet kumandas altndaki dzenli birlikleriyle, nn'nde kar hcuma geti ve Yunanllar' geri pskrtt. Bu
yeni direni karsnda aalayan Yunanllar, eski hatlarna ekildiler
ve 1921 bahar aylarnn tamam ve yazn ilk aylar boyunca byk bir
taarruzun hazrlklarn tamamlamak zere burada hareketsiz
kaldlar.

XXXIII
nn Meydan Sava'nda Kemalistler ilk askeri zaferlerini kazanmlard. Umutlan yeniden dirilmeye balamt.
Haberler iyiydi: Kazm Karabekir Ermenistan' igal etnii,
Kars' alarak glerini Bolevikler'le birletirmiti. Rusya para ve silah gnderiyordu. ngiltere, Rusya ve Trkiye'nin ortak dmanyd.Yunanistan hzla orduya sramakta olan kyasya siyasal tartmalar yznden ypranmaktayd. Venizelos ve yandalar Atina'dan
karlmlard.
ngiltere, Fransa ve talya, Trk-Yunan Saya'na son vermek niyetindeydi. Yunanistan ve Trkiye'ye arabuluculuk yapmay nerdiler ama Yunanistan'n bu neriyi reddetmesi zerine Mttefikler de
bu savata tarafsz olduklarn ilan ettiler. Bu sava dorudan doruya
Yunanistan'la Trkiye arasnda bir meseleydi. Fransa, Ankara'ya
yardm szleri getiren gizli haberciler, gnderiyordu. talya da onlara
silah satmaya balamt. Afganistan ve ran'dan delegeler ttifak
nerileriyle gelmiti. Hindistan ve Msr'da Trkiye'ye yardm konusunda byk bir Mslman propaganda faaliyeti balatlmt.
Trkler de birletiler. sava sona erdi: Hilafet ve Yeil ordularn her ikisi de ortadan kaldrld. stanbul'da Padiah'n evresindeki birka yal politikac dnda, Trkler'in hepsi igalci Yunanl118

larla savamak zere Ankara'da, Mustafa Kemal'in nderlii altnda

birletiler.
Mustafa Kemal kaybedecek zaman olmadn aka gryordu: Yunanllar byk bir taarruza hazrlanmaktayd. Onlara kar koyacak bir askeri g oluturmas gerekiyordu.
Son hzla almaya balad. Olaanst bir konsantrasyon gc,
ayrntlar son hzla kavrama ve istedii an onlar anmsayp yerinde
kullanabilme yetenei, temel olgular zerine de berrak bir muhakemeye sahipti. Birlikte alt kimseler yorgunluktan tkeninceye
dein, hi dinlenmeden ve uyku uyumadan saatlerce durmakszn
alyor, gene de yorulmuyordu.
Okumad, mektup ya da kurye gndermedii ya da bildiriler
hazrlamad zamanlar, yeni ordunun rgtlenmesi konusunda
almak zere Fevzi'nin yannda oluyordu, iki adam tam birbirlerinin zttyd: Mustafa Kemal olaanst younlam enerjisiyle herkesi eyleme geiren, kah ok neeli,'kah bunalml bir ruh halindeydi.
Fevzi ise durgun ve kat, az konuan, arka planda kalan, genellikle
ktmser, mert ve gvenilir ve dierinin zerinde ol'duka byk etkisi olan bir kiilie sahipti.
Ellerindeki malzeme olduka zayf, ikinci snf nitelikteydi: Sava tutsaklndan dnm isteksiz askerler, eski top ve tfekler, nakliye imkanlar olarak da kan arabalar ve kyl kadnlar vard. Btn
bunlardan birinci snf bir sava gc yaratmak zorundaydlar. Bu
olaanst glkler karsnda Mustafa Kemal'in gevemesi. Bir an
iin bile olsa mmkn deildi.
Bundan baka politikaclarla da baa kmas gerekiyordu. Yeni
seilmi mebuslar, kendi hak ve yetkileri konusunda son derece
kskantlar. Kuramsal olarak, asl ynetici onlard. Mustafa Kemal,
onlara tekrar tekrar unu sylyordu: "Byk Millet Meclisi, halkn
vcut bulmu halidir. Btn yetkiler yalnzca ve kesinlikle halka aittir." Ne ki, onlar gene de aslnda kendilerine ait olan yetkileri Mustafa
Kemal'in sk sk gasb ettiini dnyorlard. Ona kar kukuluydular. Onlarn kukularn gidermek iin Mustafa Kemal'in elinde kurumsallam bir devletin iinde yksek bir konum gibi, yzyllk gelenek ve adetlerin salayabilecei imtiyazl bir mevkii de yoktu. Ankara'da her ey henz ok yeni ve hamd. Mustafa Kemal'in elindeki
tek koz, kendi yetenei ve kiiliinden ibaretti.
En kk bir eyi elde edebilmek iin bile toplantlarna kat19

imas, onlarla tartmas ve onlar ikna etmesi gerekiyordu. Toplantlar srasnda sabr ve kontroln muhafaza ediyordu; yaknlarna ise zaman zaman nemsiz dzeyde de olsa bu aralksz muhalefet
ve eletiri selinin onu nasl lgnca fkelendirdiini yanstacak ekilde sk sk patlyordu.
Bir akam Meclis oturumundan sonra ge saatte rnek iftlie
dnd; meb'uslar o gn her zamankinden.de fazla glk
karmlard. Kurmaylar holde atein yannda toplanmlard, ieri
girer girmez Mustafa Kemal politikaclarn fesatl yznden kasrga gibi patlad: Demokrasi ok kiinin, ama zihni karmakark, aptal
kiilerin ynetimiydi; tek salkl hkmet tarz tek adamn mutlak
hkmranlyd.
Anszn Halide Edib'e dnp, "Siz ne dnyorsunuz?" diye
bard. Onun kuramsal dzeyde bir demokrat olduunu, tm diktatrlere kar olduunu biliyordu.
"Ne demek istediinizi tam anlayamadm" cevabn verdi Halide
Edib.
"Ne demek istediimi size aklayacam" diyen Mustafa Kemal'in kzgnlktan gzleri kurunilemi, kalar aa sarkm, enesi sklmt; tavrlar tehdit edici bir hal almt. "Demek istiyorum
ki, herkese ne diyorsam yaptracam, herkes emirlerimi yerine getirecek. Hibir ekilde eletiri ya da t almayacam. Kendi yolumu
izeceim. Herkes, tabii siz de, ben nasl istersem, hi soru sormadan,
kesinlikle yerine getireceksiniz."
Yapacak i olduu srece, bu Mustafa Kemal'in her ann alyordu; hibir ey onu iinden alkoyatnyordu. biraz hafifledii zaman
tedirginlii ve huzursuzluu byyor ve astlanyla uramaya
balyordu.
te o zamanlar, Arif ve bir iki dier arkadayle birlikte, kat
oynuyor sabahlara dek srecek iki nbetine girmek zere ortadan
kayboluyor; kadnlarla eleniyordu.
Bu gibi elencelere smet ve Fevzi asla katlmyorlard. Onlar
Mustafa Kemal'in yaamnn bu parasna-ait deillerdi. Her ikisi de
ahlaki adan arbal ve geleneki aile babalarydlar. zellikle
Fevzi'nin gl, eski moda grleri vard. Karsna araf giydiriyor
ve ailesindeki kadnlara ka-g uygulatyordu. Olduka sofuydu ve
azna kesinlikle iki koymazd. smet de, o da Mustafa Kemal'inii120

ne gmld bu sefahat alemlerini olduu kadar, alem arkadalarn

da onaylamyorlard.
zellikle bu dnem, Mustafa Kemal'in artc konuma kapasitesini gsterdii dnemlerdi. Gnlerce kelimeleri yutulmu, kesik
konumalarla sessiz kalyordu. Ardndan hibir uyarda bulunmakszn, sonu gelmez bir szck seliyle hi aralksz saatlerce konuuyordu.
Kimi zaman kafasnda, zlmekte olan mineraller gibi mphem
ve mulak fikirler oluuyordu. Konumak bu mphem dnceleri
somut gereklere dntryordu. Dinleyicilerini amaszca karmak kavramsallatrmalarla ve sama sapan szlerle saatlerce skar,
onlardan grlerini sylemelerini ister, ama daha azlarn aar amaz szlerini kesip, kendisi devam ederdi.
Kimi zamansa, kartlarn ikna etmek isterdi. Kartlarn pes ettirip bunaltncaya dein hi durmamacasna konuurdu. Bylesi bir
konumaya akam yemeinden hemen sonra saat dokuz gibi balard.
Sabah saat bete kartlar bezgin bir kabullenie kendilerini terketmiken o hl din ve tartma heyecanyla dolu olarak szn
srdryor olurdu.
Zaman zaman elenmek iin konuurdu. Bir elinde kehribar tesbihiyle oynard. Ara sra ama, pek ender olarak bir az dolusu altn
dolgusu dii gstererek alak sesle kahkahalar atard. Genellikle bu
ruh hali iindeyken yznde alayc bir glmseyile konuurdu. Karakterlerin i yzn kavramadaki garip yeteneiyle, dostlarn olduu kadar dmanlarn da didik didik eder, onlar btn o gsterili
elbiselerinden soyup, eksiklerini baya plaklklar iinde ortaya serinceye dein brakmazd.
Bu didiklemeden kimse kurtulamamt: Kurumlu kozmopolitan
Refet'in kendini beenmilii; Halide Edib in iradeden yoksun, laka
duygusall; Adnan'n ar titizlii bir asker olduunu sanan Bekir
Sami'nin bir katip masasna daha uygun olaca; byk bir adam oynamaya. kalkan Kazm Karabekir'in sadece keman -onu da ancak
kt dzeyde- alabilecei*, hibiri elinden kaamamt. Btn bu
kiiler, devrimin en zor ilk gnlerinden beri onun yannda yer alan
dostlaryd.
O kabul gren btn ideallere ve ahlak kurallarna hakaretle dudak bkyor ve bunlar ayaklar altna alyordu: Ahlak kurallar ona
* Yazar burada ngilizce'deki "play" kelimesi ile bir sz oyunu yapm (.n.)

121

gre, ikiyzllerin maskesinden veya budalalarn lgnlndan

baka bir ey deildi; ideallerse azdaki plerden ibaretti.
Bu parlak ama, onu yumuatacak lml bir mizah unsurundan
yoksun*olduu iin fazlasyla keskin bir hiciv yeteneiydi. Onu iyi
duygular hissedebme ve insanlara, ideallere ya da kurumlara sadk
kalma yeteneinden yoksun biri olarak gsteriyordu. Onu insandan
ok hayvana benzetiyordu: Gl, duygu ya da vicdandan yoksun,
kendi hayvani arzulan dnda tm ahlak kurallarna veya klavuz ilkelere boveren bir kurt L

nda bir srada oturmay tercih ederdi.

evresindeki kiilere sk sk ve genellikle haksz yere homurdanr ya da yaknrd. Astlarna minnettarln pek ender olarak, o da
istemiye istemiye gsterirdi. inde bulunduu ruh hali, bak asn
belirledii iin uzak durulmas gereken bir insand; nazik olmaktan
ok krcyd ve eer sinirliyse olaanst krc ve ekilmez olurdu.
Grn de son derece deikendi. Birgn gen ve yaam dolu iken,
ertesi gn on ya ihtiyarlam, krm ve yorgun grnd olurdu.

XXXIV

Sonralar yazn scak ve tozlu, kn amurlu ve slak olan Ankara'y yaanmaz bulup, kentin yaklak alt kilometre dndaki plak
bir yokuun zerinde bir ky olan ankaya'da kagir bir baevi tuttu.
Evin arkasnda Osman Aa ve Laz muhafzlar iin bir baraka yaptrd. Burada eyadan ve dzenli yemekten yoksun olan bekar bir askerin her trl konfordan uzak yaamn sryordu.
Doktoru ona sakin yaamasn, almay ve ikiyi azaltmasn ve
birinin bakm altnda dzenli bir yaam srmesi gerektiini durmakszn yineliyordu. Sadece metaneti sayesinde ayakta durabiliyordu: Enerjisi ve temiz bir yaam srm ailesinden tevars ettii
salam bnyesi bile bu sonsuz zorlanmaya dayanamazd. Eski bbrek
rahatszl onu srekli yokluyordu. Ankara evresindeki bataklklardan kaynaklanan stmaya yakalanmt.Bedenini tan bir iflastan kurtaran ey. Fikriye Hanm'n gelii
oldu. Gnll hemire olarak orduya katlp Ankara'ya gelen Fikriye.
stanbul'dan uzak bir akrabasyd. Mustafa Kemal onu grr grmez
hemen kendi evine yerletirdi.
Uzun. ihtizazl kirpikleri: derin kahverengi gzleri ve beyaz, oval
yzyle bu narin, krlgan, sessiz ve kibar gen kz, hain dnya
gr ve lgnca sren iki alemleriyle bu etin adan iin olduka
garip bir ev arkada olacakt.
Fakat gen kz ona konforu getirdi. Evin evresindeki tepelerden
bir bahe ayrtp aalar diktirdi ve bir uca da eski zaman paalarnn
yazlar Boazii'nde yaadklarna benzer ve kk ina ettirdi.
Kkn drt bir yannda aada usuz bucaksz uzanan yeil ovalara
bakan pencereleri vard.
ats olan bir baheye benzeyen ortadaki salona, ovalarn tozla
kapland ve keskin n gzleri kamatrd scak yaz aylarnda
fskiye altrlan mermerden bir havuz yaptrd.

Mustafa Kemal ilk bata btn kurmaylaryla birlikte rnek iftlikte kalmt. Sonradan telgrafhaneye yakn olmak iin istasyon
mdrnn evinde bir odada kajmaya balad.
Dier insanlar mektup ya da mlakati nasl kullanyorsa, o da
telgraftan o ekilde yararlanyordu. stanbul'daki sadrazama gnder
dii protesto telgrafnda olduu gibi, Sivas'taki bir kolordu kuman
danna gnderdii emirlerini ieren telgrafnn da yz kelime
uzunluunda olmas onun iin son derece sradan bir eydi. Ald ce
vap kadnn arkasna yine yz kelimelik bir baka telgraf yazmas
di olaand.
.
Bu evde, Karadeniz kysnn gneyindeki dalardan gelen Lazlar tarafndan korunuyordu. Bunlar uzun bykl ve bir kedi kadar evik, yabanl, gz kara adamlard. Grev esnasnda kaslarak evin
nnde bir aa bir yukar yrrlerdi. Grevleri bitince Mustafa Ke-mal'in onlara vermi olduu koyunlara bakmak iin dalara giderlerdi.
Onlara iyi para veriyor, zel ayrcalklar salyordu. Kazaklarn
giydiklerine benzeyen yrtmal siyah stlk ve uzun izmelerden
oluan giysilerini aln ve onlar Osman Aa adnda, tannm bir laz
ekiyasrin kumandas altna vermiti. Onlarn kesin sadakatine
gveniyordu; ayrca bunlar Mustafa Kemal'in teatral zevklerini de
tatmin ediyorlard.
Bununla birlikte aslnda gzler nnde, aleni bir ekilde, hi merasimsiz yayordu. Evin iinde almyorsa, ellerini cebine sokup
karlat'sivil ya da asker herkesle konuarak yrmek, onun. iin
vazgeilmez bir alkanlkt. Meclis'e gittii zaman Bakan koltuunda oturduu pek enderdi, bunun yerine dier meb'uslain aras122

123

Mustafa Kemal de, pencerelerinden antik alardan kalan kalenin aasnda.plak bir tepede toplam Ankara'y uzaktan grebildii bir oday kendisine alma odas yapt.
Gen kz, alma odasn Trk ve ran hallaryla dedi. Mustafa Kemal'e Snusi eyhinin gnderdii deerli kl ile kamalar duvarlara ast. Mustafa Kemal, bir gn Trkiye'ye hkmedeceinden
neredeyse emin olarak, slam tarihi ve toplumsal sorunlar hakknda
kitaplar okumaktayd. Fikriye, alma masasnn hemen zerine
ast kare eklindeki yeil uhadan bir bezi, birtakm mistik iaretlerle
kaplamt. Hibir inanc olmayan Mustafa Kemal, bu iaretlerin
deeri konusunda son derece kat bir batl inanca kaplmt.
Fikriye onun tm ihtiyalarn gzetiyordu. Hasta olduu zamanlarda ona bakyordu. Trk ve doulu olduu iin, onun hem metresi, hem de klesiydi. Kendinden tam bir vazgeile her eyi veriyor,
karlnda hibir ey talep etmiyor, sadece onun dizinin dibinde
oturmak ve ayann altnda inenmek hakkn istiyordu.
Bir sre iin Mustafa Kemal'i adeta zaptetti. Onu tahrik etmiti.
Ama Mustafa Kemal ok ksa bir zaman iinde ondan da bkt. Eski
kadnlarna, iki meclisine ve iskambil kartlarna gittike daha sk
koar olduka, Fikriye zdrap veren bir kskanlkla kendi kendini
yemeye balad. Kendisine kar souk davrandka, Mustafa Kemal'i daha da ok seviyordu.
XXXV
Mustafa Kemal ve Fevzi, Ankara'da alrken, uzakta, cephede
olan smet, Yunanllar' durdurabilmek iin gcn son snrlarna
dek zorlayarak Afyon ve Eskiehir nlerinde istihkamlar kurduruyordu. Yunanllar birlikler toplamakta, top ve uak saysn artrmakta,
srekli baskn ve keif uularyla onun hattn incelemektelerdi; ok
daha iyi donanmlara ve ak bir saysal stnle sahip olduklar kesindi.
Temmuzun ilk haftasnda, smet hazrlklarn daha tamamlyamadan saldrya getiler. Hepsini nlerine katarak pskrtp Ktahya
ve Afyon'a dein her yeri zaptettiler ve Eskiehir'e doru ilerlemeye
baladlar. Burada onlara tm Bat Anadolu'nun anahtarn verecek
olan demiryolu kava vard.
Kararghndan epece uzakta, Eskiehir'in ardndaki Karacabey

124

kynde smet onlar bekliyordu. alma odas, duvarlar kirli,

demesi delik kk bir odayd. Bk kede portatif yata duruyordu. Pencerenin kenarnda hasr rgl bk sandalye ile st haritayla
rtlm bk masa duruyordu.
smet genellikle ve bir sar skuneti iinde sessiz tavrlaryla
dzgn ve istikrarl davranrd. imdi iinde bulunduu gerilimse asl
kiiliini ele veriyordu. Yz gergin ve krmt. Her zamanki gibi
bk er niformas giymiti, sanki kuruyup da ekmi gibi, daha da ufak
tefek grnyordu. Gnlerdk deliler gibi alt iin son derece yorgundu. Mustafa Kemal'deki olaanst canllk bkikimi onda yoktu,
dolaysyle bk raporu okurken, ya da bir harita zerinde alrken
yorgunluktan sk sk uykuya yenik dyordu.
Hayati bk kararn alnmas gerekiyordu. Yunan bklikleri koldan Eskiehk'e doru ilerlemekteydi. Hedefleri kenti ve Trk ordusunun ana blmn kuatmakt. Yaplmasn emrettii tm kar taarruzlar baarszla uramt. Kenti boaltp genel bk ricat emri mi
vermeliydi, yoksa mevkiinde mi tutunmalyd?
Bir trl karar veremiyordu. Sinirli sinirli elleri arkasnda bk
aa bk yukar dolayordu. Ara sra bir kurmayn arp fkeyle
halyordu.
Bu bir Herkl abasyla toplanp bk araya getirilebilmi byk
silah ve mhimmatn pe atlmas demekti; bu sivil halk Yunanllar'in gaddarlna terkederek hayati nemdeki stratejik bk noktann
dmana braklmas anlamna geliyordu; bu, onun birinci snf bk
yenilgiyi kabullenmesi demekti.
Kendi bana karar veremiyordu. Mustafa Kemal'i bekliyordu.
Ankara'dan derhal gelmesi iin telgraf ekmiti. Karar, Mustafa Kemal vermeliydi. smet'in bk zamanlar sylemi olduu u szler
doruydu:
"Asl patron Mustafa Kmal'dk. Bizler yalnzca onun yardmclaryz."
Mustafa Kemal hi vakit kaybetmedi. Aceleyle oraya geldi. Sorumluluk karsnda ne duraksad ne de yan izdi. Derhal idareyi ele
ald. Olaanst bk akl ve kiilik sahibiydi, ismet omuzlarndan ar
bir ykn kalktm hissetti. smet'in sahip olmayp, Mustafa Kemal'de olan, iler ister iyi, ister kt gitsin, adamlarna cesarete ve eykn* yetenei alama ve kendilerine gvenmelerini salama zellii
nedeniyle, hava yepyeni bk cesaret ruhuyla canlanmt.
125

Raporlar dinledi, haritay inceledi, zerindeki bayraklarn yerlerini deitirdi, hesap yapt. Yz sertlemiti; ifadesizleen gzlerinden ne. dnd belli olmuyordu. Tamamen nndeki sorun zerinde younlamt. Liman von Sanders Suriye'den genel ricat kararn
ona brakt zaman Suriyeli Araplar'n'.yaad, Trk olmayan bu
topraklardan yaz gemiti. imdi geri ekilme emrini verirse, Trle
topraklarn ve burada yaayan kadn-erkek Trk nfusu, oralar
yakp ykacak, tecavz edecek olan milli dmana brakm olacakt.
Fakat bunlarn onun karan zerinde etkisi olmad. O, bunu askeri bir
mesele olarak deerlendiriyordu. Eer Eskiehir'de kalp savaacak
olurlarsa Trk ordusunun ana kuvvetleri yok olabilirdi.
Anszn gayet ksa bir ekilde, "Eskiehir'i boaltn" dedi. "Genel bir geri ekilme emri ver. yz kilometre geriye, Sakarya nehrine dein ekil ve oradan Ankara'ya uzanan yeni bir cephe hazrla. Bu,
dmann iletiim hattnn uzamasna, pek ok yeni glkle
karlamasna yol aacak, bize de toparlanmamz iin zaman kazandracaktr." Kararlarn birka bayran yardmyla harita zerinde aklad.
Yeni bunalmla mcadele etmek zere derhal Ankara'ya kotu.
Kent halkn doudaki dalara kamak zere toplanrlarken buldu.
Meb'uslar da gene byk bir kargaalk iinde baryor, sorumlularn kellesini istiyorlard.
Bir kez daha onlarn karsna dikildi. Bu kez onlardan kendisini
bir diktatrn btn yetkileriyle Bakumandan yapmalarn istedi.
Ondan kuku duyan Meclis, duraksad. Mustafa Kemal pazarlk etmeyi reddetti. Eer Trkiye'yi kurtaracaksa, ynetimi tmyle ele almalyd. Meclis nihai egemenliini korumak zere belli baz kaytlar
koyarak, bu talebi kabul etti.
Mustafa Kemal derha tm ynetimi ele ald. Korkun bir enerjiyle yeni savunma hattn oluturmak ve ilerlemekte olan Yunanllar' karlamak zere tm hazrlklarn tamamlad. Bu srada attan
dmesi sonucu kaburga kemiklerinin krlmas, iki gn* yatakta kalmasna neden oldu. Eski bbrek sorunu onu kayglandryordu; Temmuz sca son derece etkiliydi; fakat onu hibir ey durduramazdByk bir enerjiyle comu olarak herkesi savaa srd, ardndan da
Sakarya Irmann gerisinde hazrlklar yaplan cepheye yolland.

126

.XXXVI
Sakarya Irma, tpk bir kar aknt yznden sahilde knlan ve
kansan byk dalgalar1 gibi krlarak karmakank dme benzeyen
birbiri stne dizilmi bir da. silsilesinin bulunduu dalk bir blge
arasndan akyordu.
Yunanllar, 24 Austos 1921 gn afak vakti, Ankara yolunun
iki tarafnda yer alan Trkler'in son savunma hattnn tam stnde bulunan bu tepelere ar bir top ateiyle ilk hcumu balattlar.
Trkler gibi Yunanllar da, kendilerini mutlak bir lgnln
cokusuna kaptrm bir halde sngleri ellerinde, pervasz bir cesaretle birbirlerinin stne atldlar. Bu saldrda, taraflann hibirinde
ahlaki stnln izi bile yoktu: ki taraf da kaltsal bir nefretin kiniyle
dopdoluydu. Trkler vatanlar uruna savayorlard. Yunan ordusunun yars ise, yerel Rumlardan, yani vatan hainleri olarak idama
mahkum edilmi Trk uyruklarndan olumaktayd. Ayn ekilde onlar da, yenildikleri takdirde btn umutlarm yitireceklerinden,
yaamlan ve lkleri uruna tm yrekleriyle arpyorlard. Siperlere girmeyi reddeden bir Yunan alay, kendilerine yetien tmen kurmaylaryla birlikte makineli tfek atei altnda kalp yok edildiler. Bir
Trk taburu sava alannda kararszlk gsterince, liva kumandan siperden km, tabancasn ekip miralayn kafasn uurup, kamakta
olan taburu durdurmutu, ancak, bu arada kendisi de Yunan kurunlanyla parampara olmutu. Bir tmen askerlerinin drtte n kaybederken,, bir dieri tmyle yok olmutu. Sekiz tmen kumandan,
sng savanda ldrlmt.
Birbirini izleyen ondrt gn boyunca Austos gneinin kavurucu sca altnda, levazm hizmetlerinin de kmesiyle su ktl
balam ve asker tayn bir avu danya dm olmasna karn, Yunanllar hl pervasz bir taknlkla saldrmay, Trkler de etin bir
Avunmayla mevkilerine tutunmay srdrmlerdi.
Alagz Kynn az tesindeki Trk hattnn gerisinde bulunan
karargahtaki odasnda Mustafa Kemal tedirgin bir tavrla bir aa bir
yukan y'iniyordu. Kuruni kaputu omuzlarnda, yz kl renginde ve
Sergindi. Kaburga kemikleri ona hl ac verdii iin hafife topall'yordu.
Giysilerinde zerinde olarak ok az uyuyordu; ara sra yemek yiyordu. Aralksz seller halinde akan raporlan dinliyor, masaya ilitiharitaya dalarak derin derin dnyor, gelen son haberleri
197

deerlendirip planlar yapyordu.

Geceleri bir gaz lambasnn altnda, Yunanllarn nereden ve
nasl saldracaklar ve kendisinin nasl daha evvel harekete geip onlar durduracana ilikin tm olaslklar yksek sesle dnerek haritadaki bayraklar hareket ettiriyor, bylece savan gidiini yeniden
gzden geiriyordu. Ara sra Arif'i artyor ve ona ayrntlarla ilgili
baz sorular soruyordu. Arif kumandanlarn ounu ve araziyi ok iyi
tanyordu. Mustafa Kemal'e ikiz kardei kadar benzeyen yzn
onun omuzunun stnden eerek, rnein "X ky m? On kilometre
kuzeyde. Solunda iki tepecik var" diyordu.
"O alayn kumandan m? Aptal ama tam bir asker, adamlar da
deneyimli askerler. Top tfek eksikliinden korkulan da yok. Cephaneleri bittii zaman kumandan da erler de sngleriyle savaacaklardr."
Sonra Mustafa Kemal yeniden tm olaslklar yksek sesli
dnerek hazrlanrken bir aa bir yukar gezinmeye balyordu.
Durum kritikti. Sakarya'da yenilecek olursa, uzaklara, doudaki
dalara kadar geri ekilmesi ve Ankara'dan vazgemesi gerekecekti.
Bu, Trkiye'nin sonu demekti. Bu sava, elde kalan son umuttu. Yunanllar bir kanat harekatna girimi bulunuyorlard; onlar evirmeyi
baarmalar tehlikesi vard. Yunanllar'a arkadan saldrmal myd,
yoksa geri ekilmesi daha m iyi olacakt? Kendisine derhal onbin askerin gnderilmesini emredebildii Gelibolu'daki gnlerini zlemle
hatrlyordu. imdiyse, her bir askeri ok dikkatli kullanmas gerekiyordu. Hibir riski gze alamazd.
Dahas, savan gerek ynetimi ondan 'Dilarn, hatta mfrezelerin kumandanlarna gemiti.Yedekteki bilka birlik dnda,
imdilik savan sonulan zerinde hibir etkide bulunamyordu.
Tmyle paralanm haldeki arazide, vadilerin kelerinde, tepelerde, da geitlerinde bazan btn bir alay, bazan sadece bir onbayle
birka askerden ibaret birimler, kh yenerek, kh yenilerek bireysel
savalarn srdrmekteydiler. Karar verme yetkisi yzbalarn, astsubaylarn, hatta avu ve onbalarn elinde kalmt.
Gene de, elinde kalan bir avu ihtiyatiyle de olsa, muharebeye
.hl Mustafa Kemal hkmediyordu. O uyaran ve coku veren
kiiliiyle, Trk ordusuna diini skma ve mevkiini brakmama cesareti alyordu. Zaman zaman mevkie hakim bir tepe kaybediliyor, yenilgi kesin grnyor, Trk hatt bozuluyor, atlyor, fakat her defasnda en kritik anda ve en kritik noktada Mustafa Kemal yardma
128

kotuu iin krlmyordu. Arazinin her santimetre karesini renmiti; birliklerinin her birinin deerini, hatta her tabur kumandannn
kapasitesini biliyordu. Alagz'deki odadan muharebeyi yrten ve
egemen olan, Mustafa Kemal'di.
Srekli dvmekle geen ondrt gnn ardndan, muharebenin
sonucu hala belirsizdi. Fakat Mustafa Kemal, kritik ann ok yakn olduunun bilincindeydi. Bir-taraf ya da dier taraf tkenecekti. zerindeki bask ok ard.
Odasnda topallayarak bir aa bir yukar geziniyordu. Herkese
ve her eye kfrediyor, lanetler yadryordu. Yksek sesle, durumu
tekrar tekrar gzden geiriyordu. ok ge kalmadan geri ekilmeyi
mi emretmeliydi? Yoksa mevkide tutunmay m?
Gece yava yava kyordu. Saat iki olmutu. Telefon ac ac
ald. Bir subay ieri girdi, topuklarn hzla vurdu, onu selamlad:
"Fevzi Paa sizinle grmek istiyor, efendim" dedi ve kt.
Telefon odasnda ahizeyi kulana koyan Mustafa Kemal, oturdu. Laz muhafzlar ve kurmaylar evresinde toplanmaya balam,
cesaret edebildikleri kadar yanna sokulmular, kaygdan beyazlam yzlerle konulanlar dinlemeye alyorlard.
Mustafa Kemal sesini ykseltmi, "Ne diyorsun?" diye soruyordu. "Durum bizim lehimize mi, dedin? Yunanllar glerinin sonundalar. Genel bir ricat hazrlndalar."
Byk bir keyifle glerek ahizeyi yerine koydu ve dnp odasna
gitti. Bir sre oturup bayraklarn yerlerini deitirip, yeni batan
dzenleyerek oturdu. Lambann altnda yz son birka gnn
gerginliini ortaya koyuyordu: Yanaklar ekilmiti, gzlerinin evresinde kocaman koyu halkalar olumutu.
Sonra emirlerini bildirdi. "Yunan saldrs duraklyor, geri ekilecekler. nisiyatifi ben alacam. Btn yedek birlikler buradan kuzeye srlecek"dedi; bahsettii yeri harita zerinde gstererek, "ve
burada dmann ekilme hatt sktrlacak."
Sonra dnd ve kahve getirmeleri iin seslendi. Keye
kstrlmlk duygularnn yaratt gerilimle yine -kahveyi getiren
avu, Lazlar, kurmaylar dahil- herkese kfretti ama sesine yeni, yumuak bir ton yerlemiti.
Yunanllar bir hafta daha dayandlar, fakat artk hzlar kesilmiti.
129

Mustafa Kemal cephedeydi. Bir kere daha tam yerini bulmutu:

Savayordu. Eskisi gibi askerlerin arasnda, siperlerdeki zorlu
yaam sryor, hibir nlem almadan, dar, ate hattna kyor,
evresindeki btn askerler ld zaman bile yaralanmadan kurtulmay baaryordu.
Yirmi ikinci gn, Yunanllar Sakarya Irma'nn kar kysna
ekilip dinlenmek iin durdular, ilerledikleri hat boyunca nlerine
kan her yeri sistemli bir ekilde yakp .ykyorlard. Bylece arkalarnda ikiyz elli kilometrelik bir l brakmlard.
Arkalarndan son hzla Mustafa Kemal geliyordu, ancak, ksa
srede durmak zorunda kald. Trk ordusu ypranm ve bitmi bir
haldeydi.Etkili bir g olmaktan kmt. nsanst bir abayla birka alay toplayp yeniden dzenledi. Gnlerce dmanla temas kesmemek iin yol ald'. Yunanllar' temmuzda yola kp ilerledikleri
ve Eskiehir'le demiryolu hattn kuatan siperlerinde yakalamay
baard. Onlarn karsnda bir hat oluturup siper kazlmasrve burasnn korunmas emrini verdi ve kendisi Ankara'ya kotu.

SAKARYA SEFER SIRASINDA MUSTAFA KEMAL

130

SEKZNC BLM
XXXVII
Ankara'da halk sevinten lgna dnmt. Ev eyalarn toplam, doudaki dalara kamaya hazr bir vaziyette, top seslerini dinlemilerdi. Artk gvendeydiler. Mustafa Kemal'i trenlerle
karladlar. Ona bir Mslman iin en byk onur olan Gazi
unvann verdiler. Onun mutlak egemenliini tandlar.
Bu alk tufanna yabanc lkeler de katldlar. Rusya ve Afganistan'dan. Hindistan ve Amerika'dan, hatta Fransa ve talya'dan kutlama telgraflar geldi.
Ancak, Mustafa Kemal asla hayallere kaplmad. Evet, alklanmay seviyordu. Kamuoyunun nnde gsterile geit yapmaktan,
hayranlk oda olmaktan, halkn kahraman haline gelmekten ok
holanyordu. Egemen ve buyurucu olmakta kararlyd; ancak, gene
de muhakemelerinde soukkanl, pratik, salamd. Gereklerin farkndayd. Yunanllar'n ilerleyii durdurulmutu. Trkler, ilk gerek
zaferlerini kazanmlard. Muhtemelen askeri stnlk tersine
dnmt; ancak, Sakarya, kati zafer deildi. Srtlarn duvara dayam haldeki Trkler, yok edilmekten kl pay kurtulmulard. Birazck daha direnebilselerdi, Yunanllar galip geleceklerdi. Yunan askeri, Trk askeri kadar cesur ve yrekli olduunu gstermiti. Taarruzu hemen balatmak hi de aklc olmayacakt. Trk ordusu bunun
iin fazlasyla hrpalanm durumdayd. Kendisi levazm hizmetlerini,
ar zayiat telafi etmek, yeni top ve tfekler bulmak yoluyla bir
btn olarak orduyu en temelden dzeltinceye dein, Yunanllar'n
hcumunu nlemek zorundayd. Btn bu iler haftalar, belki de aylar
alacak ve zafer, askeri rgtlenme ve savaa olduu kadar sivil halkn
yiitlii ve dayanma gcne de bal olarak kazanlabilecekti.
Derhal ie koyuldu. Mustafa Kemal, smet ve Fevzi'nin destei
ve artc bir enerji ve ustalkla, gece gndz ordudaki yeniden
dzenlemeyi srdrd. Silahlar, toplar, cephane ve makineler bul131

malyd. Fransa'yla uzlat ve Fransz temsilcisi Franklin-Bouillori'la

gizli bir antlama imzalad. Antlama uyarnca Fransa, Suriye cephesindeki seksen bin Trk tutsa serbest brakt ve krkbin askerlik donanm verdi. Fakat bu bile yeterli deildi. Moskova'dan dn ald
parayla talya ve Amerika'dan silah satn ald. Askere ihtiyac vard,
daha, daha da ok askere! Daha geni halk tabakalarn askere ard;
adam bulmak iin btn kasaba ve kyleri tarad.
Bu ar, skc, etin bir iti. Hazrlk aylar birbirini kovaladka
inanlmaz abalar ve sevin patlamasn kanlmaz bir tepki izledi.
Halk batan aa sava yorgunuydu. Kyller topraklarn ilemek
ve sakin yaamak uruna bar iin yeniden feryat etmeye
balamlard. Yunanllar gr menzilinden kmt ya! Artk kayglanmaya ne gerek vard? Savaa son vermenin zaman gelmiti. Artk
yorulmulard.
Muhalefet de kendini gstermiti. Sakarya nlerindeki tehlike
annda^ Byk Millet Meclisi'ndeki politikaclar Mustafa Kemal'e
diktatr yetkilerini vermilerdi. imdi,.baar anmdaysa, iktidarlarn
geri istiyorlard. Her tarafta kark oyunlar oynanyordu. Subaylar hizipler oluturmaya ve siyaset tartmaya balamlard. Kendisini BuharaEmiri ilan etmi olan Enver,T.rkiye'ye dnmeyi umut ediyordu.
Emirin danman olarak Afganistan'da bulunan Cemal de geri
dnmek niyetindeydi. Mustafa Kemal'e ittifak nerisinde bulunduu
bir mektup gndermiti. Bunlarla balant halindeki ttihat ve Terakki
Frkas yeraltndan rgtlenmeye balamt. Yunanllar'a kar bir
k taarruzu isteyen orduda huzursuzluk balam, honutsuzluk
mrltlar homurtulara dnmeye balamt.
En dengeli muhakemeye sahip olan kimseler bile Mustafa Kemal'e, henz ans varken, elde edebildii en iyi koullarla derhal
bar yapmasn salk veriyordu.
Ne ki, Mustafa Kemal hibirine kulak asmad. Hakl olduuna
kani olarak, korkusuzca bildii yolda devam etti. Yunanllar' sava
alannda yenecekti. Hi duraksamad. Canlanmas iin halk
drtkleyerek, lkenin her yerinde lgnca bir fkeyle abalad.
Kiiliindeki gizli kvlcmn gcyle, halk dermanszlndan ve
dt derin canszlktan kurtarp .ateledi. Enver ve Cemal'le ilgili
olarak yapaca hibir ey yoktu. Subaylar arasdaki hizipleri ve siyaseti ezdi: Bir darbe giriimi nedeniyle yirmi be kiiyi astrd. Orduyu
penesine ald; efendisini derhal tanyan ordu, itaat etti.
Malta'da.tutsak olan dier mebuslarla birlikte Rauf ve Fethi de
ingilizlerce serbest braklp Ankara'ya dnmlerdi. Balangta
132

tm kalpleriyle Mustafa Kemal'i desteklediler, fakat Mustafa Kemal

gittike daha fazla sertletike, onlarn honutsuzluu da artt. Politikaclar Rauf 'un nderliinde Mustafa Kemal'e muhalefet etmeye
baladlar..Onun kinciliinden ve mutlak iktidar konusundaki tutkusundan rkmekteydiler. Kendilerine kar taknd alayc tutuma ve
aka yapt tersliklerine ierliyorlard. Acmasz olduunu ve eer
frsat bulursa ilerinden herhangi birini tereddtsz asacan
dnyorlard. Bu yzden onun iktidarn kstlamak peindeydiler.
Onlarla uzlamaya yanamakszn, iddetli bir mcadeleye giriti. Bu mdahaleye duyduu kzgnlk iindeki mstebidi bsbtn
ayaklandrmt. Hakim olan kendisiydi ve yle de kalacakt.
Bu gerilim altnda sinirleri ypranm ve hrnl artmt. Evde
de huzur bulamyordu. Annesi stanbul'dan gelmi ve,ankaya'da
onunla birlikte yaamaya balamt. ok yal ve hrnd. Artk
gzleri neredeyse tamamen grmyor, btn gn boyunca bir
kedeki divana kyl usul bada kurup oturuyordu. En byk zevki ona Arnavutluk'un gneyindeki, doduu kyden yeni haberler
verebilen Yunan tutsaklarla konumasna izin verilmesiydi. Aksi takdirde,, dnceleri Selanik'e ve Mustafa Kemal'in kk bir ocuk olduu gnlere doru kayyor, dalp gidiyordu.
Fikriye hl Mustafa Kemal iin evi ekip evirmeye devam ediyordu, ama bir sredir olduka hasta ve sinirliydi. Doktorlar onun vereme yakalanm olmasndan kayglanyorlard;
Bir zamanlar Fikriye onu yattrabilirdi,'fakat artk onun uaklar, yemekler, sama sapan konulardaki amaszca gevezeliklerinden
iyice gna getirmiti. Bir kadn olarak da onu artk heyecanlandrmyordu. Zayf ve aresiz olmas, onu fkelendiriyordu. Sk sk hi
nedensiz ikayetlere balyor ve gz yalarna bouluyordu. Onunsa
bu tr eylere harcayacak ne zaman ne de duygusu vard. ankaya'daki evi Fikriye'nin sonu gelmez yorucu ksrkleri ve ondan nefret eden annesinin tiz ve mtehakkim haykrlanyla dolmutu. Mustafa Kemal'in evlenmesini, hem de iyi bir izdiva yapmasn istiyordu. Yal kadn, Fikriye'nin hatalarn bulup onu eletirmek iin hi
birfrsat karmyordu.
Dahas, en az olu kadar mtehakkim ve kibirli olan Zbeyde,
Mustafa Kemal kendisine muhalefetin szn ettike fkeden
kpkrmz kesiliyordu. Onun olu Seilmi kii deil miydi? Ona
133

muhalefet eden bu domuzlar da kim oluyordu? Olunu yattrmak

yerine, onu fiekliyor ve kartlarna saldrya gemesi ynnde
kkrtyordu.
Mustafa Kemal ok fazla iiyordu. ki onu kamlyor, enerji
veriyor fakat asabiyetini de artryordu. Hem zel hem de sosyal
yaantsnda alayc, acmasz ve haindi. Enkk bir eletiri
karsnda bile alevleniyordu. Onu ikna etme ynndeki.fm abalan
en bandan kesip atyordu. En kk bir muhalefetle karlasa bile
byk bir hrsa kaplyordu. Ne hibirine gveniyor ne de onlarla
ibirliine yanayordu. Bir keresinde, bir politikac ona zararsz bir
tavsiyede bulunduu zaman, onu kabaca kovmutu, hkmetin sayg
.deer bir yesi, onaTrk hanmlarnn topluluk iinde dans etmelerinin grlmemi olduunu syleyince, Kuran' suratna frlatp elinde
bir sopayla onu odasndan kovalamt. Bununla birlikte, btn bunlar
ona byk bir askeri taarruz hazrlamak, Yunanllar' ezmek ve ardndan bar koullarn Mttefikler'e dikte ettirmek olan en belirgin
hedefini unutturmuyordu. Bunda baarszla urarsa, Trkiye'nin
ve kendisinin sonunun gelecei muhakkakt.
Dierlerinin barl' ve diplomatik aralar denemesine kar
deildi, fakat sonu alabileceklerine hi inanmyordu. Fethi'nin Paris
ve Londra'ya gitmesine izin verdi. Baaramad, hatta terbiyesizce
muameleye maruz kald zaman, Mustafa Kemal bu baarszla
byk altndan glmt.
Bu arada insafszca, bir elik kadar gl olarak hazrlanrken,
1921 k, yerini 1922 baharna brakm ve yine yaz gelmiti.
XXXVIII
Sonunda, Anadolu yaylasnn ovalarnda scan hl bunaltclm srdrd ve her soka ve patikay tozlara bulamaya
devam ettii austos sonlarnda, Mustafa Kemal hcum etmeye karar
verdi. Ayn 26'sn taarruz tarihi olarak belirledi.
lk hafta, kurmay bakan olarak Fevzive muharebe kumandan
olarak smet'le birlikte sava alanndaki ordunun ynetimini dorudan ele ald ve derhal saflar sklatrarak en basit erin bile kendi
kiiliini hissetmesi ve bir eylerin ok yaknda olduunun bilincine
varmasn salad. Snrsz bir zen ve ustalkla, gizlilik ve bu anlamda baar iin her ayrnty tek tek hazrlad. Bir futbol turnuvasnn
134

..

dzenlenmesini emretti. Finali seyretmek iin birlikleri ziyaret etti,

oradaki tm kumandanlarla tant, emirlerini bildirip kuku uyandrmadan Ankara'ya dnd.
Belirledii tarihten bir hafta evvel, Trkiye'nin tm dnya ile
ilikisi kesilmi ve bir devrim olduu sylentisi yaylmt.
Ayn 24'nde, 26 Austos gecesi yaplacak bir ay partisi iin davetiye bastrd, evinin evresindekilere megul olduunu bildirip, yeni
emirlere dein hi kimsenin eve yaklamasna izin verilmemesini
emretti. Gecenin tam ortasnda, kurmaylaryla birlikte cephe hattnn
gerisindeki karargaha doru hareket etti. Fikriye'yle annesi bile gidiinden haberdar olmamlard.
Trk taarruz kuvvetleri, bir sredir Afyon nnde toplanmlard. Yunanllar'] kuzey ekmek iin birka seyyar birlik Eskiehir'e artma saldrs yapmak zere hazr bekliyordu. Yunan kumandanlar yaklamakta olann niteliine dair en ufak bir kuku bile
duymuyorlard. Kendi aralarnda ekimekle meguldler. Londra'da grmeler ilerliyordu ve Yunan hkmeti, ngiltere'nin
yardmyla savamaya gerek kalmadan bara ulaacan umut etmekteydi. Yunan Bakumandan General Hacianestes'ti. Bu adam,
birtakm garip kuruntulara kaplmt: Kendisinin aslnda l olduunu ya da camdan yapldn, bu yzden de kolayca krlabileceini dnyordu. Bu nedenle bir sabah bacaklarnn krlabilecei
korkusuyle yataktan kmay reddetmiti. Bir zamanlar iyi bir asker
olmakla birlikte, artk dengesiz ve ksmen deli olmutu. Btn zamann birliklerinden uzakta, zmir kahvelerinde ackl bir durumda,
bombo oturarak geiriyordu. Kumandanlk ona, Atina'da iktidar iin
ekien ve cepheye ayracak zamanlan olmayan politikaclarn entrikalarnn bir sonucu olarak verilmiti. Memurlar ve subaylar srekli
olarak deitirilmiti; gelen her yeni grup, bir ncekinden daha da yoz
ve ie yaramaz kyordu. Ynetsel hizmetler tmyle bozulmutu.
Siperlerdeki Yunan askerleri yiyecek, para, niforma ve mhimmat
sknts iindeydiler. Tpk ulustaki r'bi, Yunan askerlerindeki sava
cokusu da tmyle snp gitmiti.
Sonunda Mustafa Kemal -biri hari- tm ayrntlar planlam,
hazrlanmt.
, btn inanlara, btn tanrlara kar alayc
olan Mustafa Kemal'in batl inanlan son derece glyd. Kaderden
ve Talihten korkuyordu. Maskotu olarak Halide Edib'i yanna almalyd; daha nce de sonu vermiti. Halide Edib imdi Konya'dayd. Ona telgrafla derhal gelmesini bildirdi. Son zamanlarda pasifist szleriyle ve savan ktlne ilikin sonu gelmez tartma135

laryla'onu kzdrmt. Yine de onun yaknnda olmasn istiyordu.

Bilinmeyen'i kzdracak en ufak bir ihmal ya da hata riskini gze alamazd. Halide Edib karargha ulatnda, artk baarsndan emindi.
Muharebe saati yaklarken, bir sava bildirisi yaynlad:
"Ordular, ilk hedefiniz Akdeniz' dir, leri!"
26 Austos sabah saat drtte, Trkler Afyon'a ve Yunari mevzilerinin'anahtar konumundaki Dumlupnar'a saldrdlar. Akam olduunda, Yunan ordusunu yarya blerek ve gerideki gleriyle irtibatm keserek, byk bir iddetle dman yarp gemilerdi bile.
XXXIX
Yunan ordusu bozulmutu. Subaylarn her biri kendi cannn derdine dm, cann kurtarmaya bakyordu. Yiyecee ve cephaneye
a, honutsuz, evini zlemi, gnlsz savaan Yunan askerleri ellerinden geldii kadar hzla zmir'e ve denize doru kamaya balad.
Tmenler yok olmu, alaylar blnm ve tm ordu dzensiz bir
srye dnmt. Trk svarilerinin srekli saldrlaryla engellenen bu geri ekili, tam bir bozgun ve korkun bir kabus haline gelmiti.
Disiplinsiz silahl ynlar, yaylann kayalk ovalarn aarak,
pelerinde siperler ve dikenli teller, tfekler, cephane, niformalar,
toplar, mhimmat ve tehizat-, adrlar -ve her yerde gzleri
gkyzne dikilmi fantastik grnml l bedenler- brakarak
katlar. Sinekler , akbabalar ve sokak kpekleri, lleri bulmularth
bile. Yakc gnein altnda, byk toz bulutlar iinde ilerleyen askerlerin zerinde, onlar izleyen svarilerin zerinde, l bedenlerin
zerinde -hareket eden ya da duran her eyin zerinde- krmz bir toz
kmesi birikiyor, boazlar yakyordu.
Bozguna uram silahl sr, yerel Hristiyanlarla birlik olmu,
kimi zaman geri ekiliini rt bas etmek, daha ok da kaytsz bir alma duygusu ve yabanl, ykc bir nefretin etkisiyle, nlerine kan
btn Trkler'i yal, erkek, kadn, ocuk demeden ldryor, kyleri
yakyordu.
Trk birlikleri onlarla temas kaybetti. Kimi Yunan birlikleri birleip dndkleri ve iddetle hcuma getikleri iin Trkler daha ihtiyatl ilerlemek zorunda kalyorlard. Onlara tek yaklaabilen kuvvet,
svarilerdi. Kh asker srlerinin arasna dalarak, kh ynn evre136

sini kuatp onu nne katp srerek, hi tutsak almadan, btn o katliamlarn ve yakp ykmalarn cn almak zere, dman acmaszca
ldryorlard. Svarileri durduran tek etken, atlaryla kendilerinin
kan ter iinde bitkin dmesi sonucu mola verip dinlenme zorunluluunda kalmalar oluyordu.
On gn iinde Yunanllar denize doru yz kilometrelik yolu
aarak gemilerine binip gittiler. Ve Trkler muzafferane, kyya
ulatlar. Fakat dman ile aralarna deniz girmiti.
Anadolu dmandan temizlenmiti: Bu bir mucizeydi, ama Yunan ordusu-gene kamt.
XL
Dmann peindeki Trkler'in ardndan bakumandanlk karargah ve dman karmamalar iin askerlerini uyaran, planlar yapan
Mustafa Kemal geliyordu. Anadolu yaylasnn bittii ve zmir'e dek
ulaan yumuak, verimli ovalar ile ky boyunca uzanan zengin topraklarn balad yerde durup bekledi.
Buras Yunan ordusunun gelmesinden nce gr aalarla ayrlarn, en rmaklarn toprayd; zm ve incirlerin yetitii ve mutlu
kylerin bulunduu bir bolluk toprayd. Artk her yerde dehet egemendi; bir zamanlar kylerin olduu yerlerde imdi evlerin yapkan
klleri, balardaysa ocuklarla tecavz edilmi kadnlarn bedenleri;
Trk kadnlarnn intikam ateiyle ldrd, birliinden uzak
dm Yunan askerlerinin cesetleri; yanp kl olmu cesetlerin dayanlmaz kokusu; meyve bahelerinde gmlmeden kalm llerden yaylan pis kokular vard.
Fakat btn bu dehet verici grntlerin karsnda Mustafa Kemal tmyle kr, sar ve hissiz gibiydi. Ne canlarm kurtarmak iin
yalvaran Yunanllar, ne ellerinde zalimlerin listesiyle gelen ya da
hakkn almak iin alaan Trkler'in hibiri ondan yaknlk bulabiliyordu.
Ona bir kyn ardndan gelen toz bulutunun, Yunan ordusunda
fahielik eden bir Trk kzn talayarak ldren Trk kadnlarnn neden olduu, ya da bir Yunanlnn armha gerildii ve bir bakasnn
para para edildii sylendii zaman, yabanl bir hazla homurdanyordu. Kesinlikle kendini ne acma ne de herhangi bir duyguya kaptryordu. Bunlar savan, onun sanatnn olaan, kanlmaz sonularyd. Onun szlnde et, kan ve ac ya da duygular ve insanlar
137

deil, gerekler, corafi olgular, haritalar, hcum saatleri, yrye

geen kollarn says, asker ve tfeklerin miktar vard.
- Btn bunlarn arasnda o, kendini olaanst derecede sekinlemi olarak gryordu. Birlikleri artk izmir'deydi. Telgraflar
btn dnyaya onun zaferini, Yunan ordusunu denize dktn ve
onu gndermi olan Byk Devletler'in nlerine attn duyuruyordu. Artk onun olaanst zaferinin saati gelmiti. Dnyann gzleri
onun zerinde odaklanmt. zmir'e Muhteem Zaferin Kahraman
olarak girecekti. imdi durmu, sahnenin hazrlandna dair iareti
gelecek bekliyordu.
Uak'tan Yunan ordular kumandan General Tricoupis -Hacianestes bir sre nce grevden alnmt- ile yardmcs Dionis'in ele
geirildikleri haberi geldi. Mustafa Kemal onlarn kentin belediye dairesindeki karagahna getirilmesini emretti.
Onlar ayakta, bir yannda smet, dier yarnda Fevzi olduu halde, saygyla karlad. Ellerini skt, sigara ve kahve ikram etti ve tm
gereksinimlerinin karlanp karlanmadn sordu. Bu adamlarn
btn o kitlesel ykmlarn ve gaddarlklarn yaplmasn emretmi olmalar hi nemli deildi; onlar askerdiler, onun askeri rakipleriydiler
ve bu yzden de sayg grmeleri gerekiyordu.
Souk, ak mavi gzleriyle srekli olarak onlar izliyordu. Onlar tanmak ve mcadele ettii bu adamlar anlamak ve deerlendirmek istiyordu.
Grdklerinden d krklna urad.Karsndaki adamlar
hasta grnlyd; giyinileri grgsz bir gsterii ele veriyordu.
Yazglarndan dolay sylenip duruyorlard. Her eyden yaknyorlard. Hatta bir ara birbirleriyle grltl bir az dalana girimilerdi.
Onlarla muharebeyi tartt. Tricoupis bir hcumu anlatrken,
Mustafa Kemal onu karlamak zere ne yapmay dndn
gste/di. Fakat Yunan generallerin ilerini, bir asker olarak yeterince
bilmedikleri anlalyordu. Kendi standardnda olmayan adamlarla
savam olduunu grmesi de onu d krklna uratmt.
"Her neyse" dedi onlardan ayrlrken, "sava bir ans oyunudur.
Siz eliniz'den geleni yaptnz. Sorumluluk Talih'e aittir. Kendinizi
zntye kaptrmayn."
Onlar gittikten sonra, alayc bir glle smet'e bakp omuzlarn
silkti. Kt kumatan dokunmulard.
138

zmir'den her eyin hazrlandna ilikin daha ayrntl haberler

geldi. Son birka kilometreyi defne dallaryla sslemi bir dizi arabann en banda olduu halde geti. Btn cadde ve sokaklarn kenarlar sevinle haykran, gz ya dken, dua eden, dizleri zerinde
Yunanllar'n korkusundan onlar kurtard iin Tanr'ya kreden
insanlarla doluydu.
zmir'in kaplarnda bir svari alay kllarn ekerek onun evresini aldlar. Kendisine elik eden svarilerin atlan srayp oynar ve
kaldrm talarnda kvlcmlar karrken, belleri kll adamlarn tezahratyla birlikte dar sokaklardan, kapal arnn sarslan kemerlerinin altndan geerek ar ar kente girdi.
Dman! Rhtmdan bir ta atm kadar bile uzakta olmayan cehennemi toplaryla dev gibi ykselen fakat hibir ey yapamadan aresizce demir atm bekleyen Mttefik sava gemileri ite oradaydlar.
Karargh olarak seilen eve giden Mustafa Kemal'in yznde
alayc bir ifade vard. Onlarn gszlnde kendi gcnn
bykln gryor olmalyd.
XLI
Karargh binasnda byk bir tela balamt bile. Kurmaylar
bir ieri bir dar kouturuyor, emir erleri, mesajlar, telgraflar gidiyor, geliyordu. Yunanllar Anadolu'dan kovulmulard geri, ama,
Avrupa'nn gneyinde, denizden stanbul'a saldrmak zere hazrlanyorlard. Trk ordusu derhal yeniden dzenlenerek kuzeydeki
tehlike noktasna gnderilmeliydi. Dmann elinden yeni kurtarlm, harabe halindeki blge bir dzene sokulmal ve gereksinimleri karlanmalyd. Yabanc glerin -ngiltere, Fransa, Amerika ve
talya- temsilcilerinin de icabna bakmak gerekiyordu. Bin bir dert,
onun acil kararlarn bekliyordu.
Mustafa Kemal kendini derhal bu ilere verdi. Amansz bir
cokuyla, afaktan gece ge vakitlere dek, alma odasnn stndeki
bir odada sadece birka saatlik uykuyla yetinip, emirler verip bildiriler hazrlayarak alt.
nc gn, grevli emir subay gelip Gazi'ye bir hanmn kendisini grmek istediini bildirdi. Bu, gen bir hanmd; hibir aklama yapmyor, onu grmek konusunda srar ediyordu. Emir subaynn
konutuu srada hanm ieri,girdi. Kendisini tantt; ismi Latife
139

Hanm'di.
Mustafa Kemal oturduu yerde bir an dondu. Kzmt. alma
odasna izin almakszn girilmesine alkn deildi. Sonra, gelen hanm yle bir szp emir subayn bir iaretle gnderdi ve hanmdan
oturmasn rica etti. Bu hanmda, onu yerli kadnlarn ve Anadolu
kyl kadnlarnn hepsinden farkl klan bir yn vard.
Onu dikkatle inceledi. Son birka gndr yaad onca
glkten sonra, bu hanm gzne pek ho grnmt. Yznn
irin yuvarlakln belirginletiren Trk usul ba tuvaleti istisna edilirse, stnde ok k ve zarif Avrupa tarz giysiler vard. Peesizdi,
koyu renk gzl; gen ve taze ciltli olan bu kzn kesinlikle ucuz bir
kadn olmad, iyi bir aileye mensup olduu apakt. Belirgin bir
otoriter havas vard, emir vermeye alkn olduu anlalyordu.
Mustafa Kemal'in alt gibi, kadnlarn gizli bir cinsellik
artran baklaryla deil, bir erkein dierine bakna benzer
ekilde, ona dosdoru bakyordu. yi aileye mensub bir Trk kznn
bu kadar zgrce hareket etmesi ve konumas son derece olaan
dyd. Hl ondan bir eyler istiyordu. Mustafa Kemal'in kafas
karmt. Bu kz kendisinden ne istiyordu? Onun iin ne yapabilirdi?
Scak eyll sabahnda alma odasnn camlar ak duruyordu.
Ara sra silah sesleri, adam ldren askerlerin bouk, acmasz
haykrlar ve kurbanlarnn canhra feryatlar duyuluyordu. Darda, Trk askerlerinin sokaklarda ve rhtmda gizlenmi Yunanllar'
aradklar, tpk Yunanllar'n kendi igal gnlerinde yaptklarna
benzer bir srek av tm hzyla devam ediyordu.
Mustafa Kemal bir an dinledi. Sonra omuzlarn silkti; Yunanllar'n gitmesi gerekiyordu; artk Trkiye'de bir tane bile Hristiyan va,tan haini kalmamalyd; bir yol dieri kadar doruydu; ller
sorun yaratamazd ve eer ngilizler, Franszlar ve Amerikallar sava
gemilerinden olan biteni grebiliyorlarsa, gzel! Ne farkederdi?
Efendi kendisiydi. Artk onlar Trkiye'ye karamazlard. Bir kurmay, kentin Hristiyan kesiminin eitli yerlerinde yangnlarn
baladn bildirmek zere ieri girdi; grne gre bu yangnlar
kundaklarn iiydi; itfaiyeye ait btn su borular para para edilmiti; kiliselerin mahzenlerinde gizlenmi ok miktarda cephane
vard; bu yzden infilak ve yangnn yaylmas tehlikesi sz konusuydu.
Kurmay kt ve Mustafa Kemal dnp kza bakt. Ricas, ok
yalnd. Babas zmir'in en tannm armatryd. Paris ve Biar140

ritz'den anne ve babasn orada brakarak henz dnmt. zmir'in

gneyindeki Bornova tepelerinde, hizmetileri de olan byk bir evi
vard. Kendisine bro olarak setii kent iindeki bu ev ok grltl
ve konforsuzdu. O ve kurmaylar, konuklan olarak onun evine gelirlerse, kendilerine iyi bakldndan emin olabilecekti.
Mustafa Kemal kabul etti ve onun evine tand. Bu ev onun iin
ok uygundu. Her taraf sessizdi. Kentin pis kokusundan, grlt
patrtsndan uzakt. Bornova tepelerinin en stnde, balar ve bahelerle evrili olarak zmir'e, liman ve denizden oluan olaanst panoramaya tepeden bakyordu.
Kiisel konforu iin her ey salanmt. Ev bakml, hizmetiler
ve yemekler iyiydi. Hepsinden iyisi de, kzn varlyd. ok becerikliydi, emirleri ksa ve kesindi ama btn otoritesine karn, o gene de
zarif ve kadns kalabiliyordu. Onu cezbetmiti. Mustafa Kemal bu
kz arzuluyordu. Bir iki gn iinde ona ak oldu -siyah salar, glen
siyah gzleriyle, ufak tefek ve narin, kah ok neeli, kah marur,
mzikal bir Trke konuuyormucasna yumuak sesiyle Latife'ye
lgnca, tutkuyla ak olmutu. Kz olacak yatayd, buna karn
akll ve bilgiliydi de.
Son yllarda, yaamnn gerektirdii meakkatlerle-iyice yorulmu olduundan, kendini yal hissetmeye balamt. Son birka haftadr sinirlerini yattrmak iin eskisinden ok daha fazla iki imiti.
Artk brakmt. kiye gerek duymuyordu. Genlii tekrar geri gel-misti. Kan, gene damarlarnda delice akmaya balamt. Canl ve
yaama sevinciyle dopdoluydu.
Ve Latife de bu duygulara karlk verdi. Ona duyduu hayranlk
apakt. O bir kahramand, lkesinin kurtancsyd.
Hi vakit kaybetmedi. Kendi anlad biimde dolaysz, iddetli
ve vahice sevitiler. Son derece yumuak ve batan karc davranan
Latife, onun okamalarna karlk veriyor ama kendisini tmyle teslim etmiyor, daima Mustafa Kemal'i tatminsiz ve onun akndan
kukulu bir halde brakp kayordu. Mustafa Kemal onun iradesini
krmaya alt. Deneyimlerinin'kendisine kazandrd tm kurnazlklar kullanarak Latife'nin yurtseverlii ve kahraman hakkndaki fikirlerinden .yararlanmaya alyor, ancak, deneyimleri yanl olduu
iin bu aba boa gidiyordu.

141

bu kalar, bir kadnn kurnazca oyunlarndan ibaretti. Onu derhal, o

gece elde edecekti.

imdiyse, yepyeni bir eyle kar karyayd: Terbiyeli, zgr,

kendine hakim, Bat'da renim grm, Batl dnceleri zmsemi, entellektel dzeyde iliki kurabilecek yetenekte, geici bir cinsel ilginin tesinde onu eken, bir e ve yardmc olacak kapasitede bir
kz vard karsnda. Ve btn bunlarn yan sra yumuack ve mis kokulu, arzu uyandrc, gzel ve batan karcyd. Onu ldrtm,
ayaklarm yerden kesmiti. Tutumutu adeta, ilk kez ak oluyordu.
Fikriye'nin zmir'e gelmek zere yola kt haberini ald. Bu
haber onu fkelendirmiti; evet, onun bir zamanlar kendisi iin nemli
olduu doruydu; ama niye hl ona yapp kalmt? Ondan
bktn anlamas gerekirdi; kendisi ondan nefret ettiini ok iyi biliyordu; o, yolunun stnde bir engeldi; ne Fikriye'nin ne de bir
bakasnn yolunun zerine kmasna izin vermeyecekti; eer huysuz ve sadakatsiz bir kadn olsayd onu kovmas ok daha kolay olurdu, ne ki, o her zaman sadk ve iyi huyluydu; ama gene de gitmesi gerekiyordu.
Ona ok iyi hizmet etmiti; yaknmayacan biliyordu; onu bol
parayla Paris ya da Mnih'e gnderecekti; orada tedavi olmas, iyi vakit geirmesi ve iyilemesini salayacakt.
Onu kafasndan uzaklatrd ve arabuk Bomova'daki eve, Ltife'ye dnd. O, kendisine aitti. Daha fazla beklemeyecekti. Btn
142

Akam yemeinden sonra, st kattaki salonun verandasnda yanyana durmular manzaray seyrediyorlard. Her biri talarla evrili
setler halinde kk bahelere blnm tepeler altlanndanki denize
doru dik bir yoku halinde uzanyordu. Zeytin aalaryla balar
arasnda yaklan' kamp atelerinin klar yldzlar gibi parlamaya
balamt.
Aalarnda zmir kenti uzanyordu. Hristiyan semtlerindeki
yangn yaylmt, alevleriyle evleri yalayarak kentin bir ucunu silip
sprmekle meguld. Akam karanlnda, kent kpkrmz bir kor
gibi yanyordu. Kh cephane depolarnn havaya umas sonucu infilakler oluyor; kh rzgarn alevleri flemesiyle ahap bir ev tutuuyor
, yanyor ve az sonra da kyordu. Yangnn gzleri kamatran parlak nda,-limandaki ktalarn dalgalar halinde ak,ve bunlarn
tesinde de, yine gz kamatrc kta kpkrmz grnen Avrapallar'n sava gemileri gze arpyordu.
"Bu bir iaret" dedi, Mustafa Kemal yangn gstererek; "Trkiye'nin vatan hainlerinden, Hristiyanlardan ve yabanclardan temizleniinin, Trkiye'nin Trkler'e ait oluunun bir iareti."
Baheden gecenin btn o yumuak, tatl sesleri iitiliyor, ik bir
rzgar gllerin ve yaseminlerin baygn kokularn tayordu.
Latife'yi kendisine ekti ve pt. Yzn pleriyle rtp onu
neredeyse kucanda tayarak, yaverinin yatan hazrlam olduu
odaya getirdi.
Kz buna cevaben aniden ondan uzaklat. "Anlamyorsunuz,"
dedi. "Sizi seviyorum, ama metresiniz olamam. Evlenin benimle, o
zaman sizin olacam."
"Evlilik nedir ki" diye cevaplad Mustafa Kemal onu, "Sakall bir
hocann syledii birka bo sz! Bu ok ey deitirir mi? Ayrca
Trkiye iin yapacaklarm bitirmeden evlenmemeye yemin etmitim. Sana ihtiyacm var. Sana imdi ihtiyacm var."
"Ben de yeminliyim" dedi gen kz, "Evlenmeden kendimi kimseye vermeyeceim. Benim artm bu. Ben de yeminime sizin kadar
sadm."
Aadaki byk yangnn pencereleri ve tavan, krmzya boyad odada, kar karya durmu birbirlerine bakyorlard -erkein
parmaklan ona sarlmak zere uzanmt, kz ise marur ve mtehak143

kim, ylece dikiliyordu. Bylesine reddedilmeyeli ok uzun zaman

gemiti. Gene de, kzda onu zorla almasn engelleyen bir ey vard.
.Buyurgan, inat, kendini arzularnn heyecanna terketmeye alkn
biri olarak, red cevabiyle kz onu ldrtmt. Byk bir fkeyle kendisini dar att, kp gitti. Sabahleyin odas botu. Kentteki karargahna geri dnmt.

DOKUZUNCU BOLUM
XLI1
Latife'nin heyecanl bekleyiine karn, haftalarca bir haber
kmad. O, Mustafa Kemal'e tapyordu. Onu en kk bir derdinden
kurtarmak uruna gzlerini, hatta yaamn verebilirdi; ancak, ngiltere ve Fransa'da renim grd iin Batl dnya grn renmiti: Erkeinin, onun sahip olduklarna sayg gstermesi gerekiyordu. Gene de yeterince akllca davranp davranmadndan emin
olamyordu. Yanl davranm ve onu sonsuza dek kaybetmi de olabilirdi. Zaman geip de hibir haber kmaynca, eski ilgi alanlar olan
hukuk almalar ve Fransz edebiyat incelemelerine geri dnd ve
zmir evresinde saylar binleri aan gmenlere yardm etmeye
balad.
Mustafa Kemal de ok sk alyordu. Bornova tepelerindeki
evi kafasndan silip atmt. Korkun bir bask altnda yayordu. Kh
Bursa'dayd, kh hayati nemde kararlar almak zere Ankara'ya gidiyordu. Az uyuyordu: sinirlerini gevetmek iin gene ar iki imeye balamt.
lke, askeri bir bunalmn eiindeydi ve o, yaamnn en nemli
kararn almak zorundayd. Yenilmi olmakla birlikte, Yunan ordusu
zmir'den deniz yoluyle savumay baarmt. Atina'dan gnderilen
taze kuvvetlerle istanbul'un az tesinde, Trakya'da yeni bir ordu kuruluyordu.
Mustafa Kemal'in donanmas yoktu. Dmanla karadan temasa
gemeliydi. Ekliklerini onlar yakalamak ve yeniden biimlendirilmelerine frsat vermeden ezmek zere acilen kuzeye gndermiti.
Yol, anakkale Boaz'ndan geiyordu. anakkale'de birliklerini
Avrupa yakasna brakmayan ve Yunanllar'la aralarnda bir engel
144

145

olarak duran bir ngiliz kuvvetiyle kar karya gelmiti. Sorun ortadayd: Yunan ordusu Trakya'da tahkimat yapyordu; ngiliz gal ordusu yolu tutuyor ve aralarnda bir duvar gibi dikiliyordu.
Ankara'ya dnen Mustafa Kemal her zaman yapt gibi, kararn
vermeden nce btn olaslklar tartarak durumu gzden geirmekteydi. Artk bekleyemezdi. Zamann hayati nemi vard. Yunanllar
birliklerini dzene koymadan ve siperlerini kazmadan evvel, onlar
ezmesi gerekiyordu.
Yunanllar! Onlar dvp hamura dntrebilirdi; ama ngilizler! Bu bir baka meseleydi.
Zafer sarhohu ve guruyla dolu olmalarna karn,Trk birlikleri yorgun, paavraya dnm giyssileriyle ve cephane sknts iinde, byk silahlardan ve mekanize sava imkanlarndan yoksun durumdayd.
ngiliz birlikleri lkeye almt, subaylar deneyimli, mevzileriyse gl ve iyi tahkim edilmi durumdayd. Arkalarnda byk
toplarla donanm sava gemilerinden oluan muazzam bir armada ve
uaklar, onlarn da arkasnda btn kudreti ve ihtiamyle Britanya
mparatorluu duruyordu.
ngilizler savamaya niyetlenecek olurlarsa, Trklerin yenilgisi
kesindi. Fakat acaba savamak niyetinde miydiler? Yoksa blf m
yapyorlard. Btn sorun bunun anlalmamasndayd.
Fransz ve .talyanlar, ngilizler'in blf yaptn sylyorlard.
Ruslar da yle; fakat onlara pek gvenilmezdi. ngiliz gazeteleri savaa, Lloyd George'a kar feryat ediyorlard. Lloyd George savamakta kararlyd, ama pek ok kii artk onun sonunun geldiini
ve ngilizler'in onun peinden gitmeyeceini ileri srmekteydi. Burada durumu belirleyecek etken, ngiliz kumandan Sir Charles Harrington'n tutumu olacakt. Sz konusu olan, onunla kendisi arasndaki zeka savayd. Uzaklarda, Anadolu dalarndaki Trk, tam bir diktatrd; elinde kazand zaferden lgna dnm , vatan ve varln
srdrmek iin savaan bir ulus vard. stanbul'daki rlandal ise, durumundan pek emin deildi; ismen bir Mttefik ordusunun kumandanyd; kumandas altndaki ngiliz birlikleri de olduka iyiydi, ancak, Fransz ve talyanlar onu desteklemeyeceklerdi. Ayrca ngiltere'nin de onu destekleyeceinden emin deildi. Hibir byk lk
uruna savamyordu; tek amac, kendisini ve askerlerini mmkn
olan en az adam ve prestij kaybyla iinde bulunduklar korkun ve
hatal kmazdan karabilmekti.
146

ki kumandann karakteri de, oynamak zorunda olduklar rollere

son derece uygun dyordu. Trk, elik iradeli ve azimliydi. Bu savata ya Trkiye ve kendisini kurtaracak ya da yok olacakt. Rakibini
incelemiti. Londra'ya gnderirken Trk istihbaratnn yakalayabildii ok sayda telgrafn okumutu; stanburdakiTrk gzlemcilerden, gnderdii mektuplar ve hakkndaki raporlar almt. Harrington'n bir askerden ok, bir diplomat olduunu anlamt. Birliklerini
savaa raz edebilirdi ancak onlarn cesaretini pekitiremezdi. yi bir
kurmay subayd; zeki, salam grl ve nazikti; fakat ne bir kumarbaz, ne de bir bunalm dnemi nderi olamazd. Hibir zaman byk
risk gerektiren o byk karar almas mmkn deildi.
Mustafa Kemal kararn verdi. Danmanlarndan kimisi, yenilgi
riskine girmeden, derhal bm yapmasn istediler. ounluksa iddetle derhal saldnya geip Inglizler'i bir kenara itmesinden, Yunanllar'a yetiip, onlar Atina'ya dek kovalamasndan yanayd. Mustafa
Kemal, en belirgin deerlerinden biri olan soukkanl muhakemesi
sayesinde, birinin bo vngenliini ve dierinin iradesizliini dikkatle tartt.
Karar bar aleyhinde oldu. Bu durumda, istedii koullan elde
etmesi kesinlikle olanakszd. Koullan grmek deil, onlar kabul
ettirmek istiyordu. Yunanllar' imdi yakalayacakt. Harrington'n
son dakikada metanetinin tkeneceine ve onun gemesine izin vereceine inanyordu.
Bir "yetenek testi" uygulamaya karar verdi. ki bin kiilik bir
svari birliinin ngiliz hatlarna doru ilerlemesini emretti. Svariler
sert bir ekilde durduruldular; durum ciddi grnyordu.
ans yldzna gvenip kumar oynamas gerekiyordu. Zayf iradeli bir rakibe kar ie yaramas mmkn olan bir hile, bir ruse de guerre* uygulamay deneyecekti. Piyadesinin silahlar ters evrilmi
halde ve dosta, barl davranarak ngiliz mevzilerine doru ilerlemelerini; eer mmkn olursa yryp geerek ngiliz mstahkem
mevkilerini ilevsiz brakmalarn emretti.
Tehlike bykt. Her iki tarafta da birliklerde sinirler gergindi.
Bir kurun, bir yanl anlama, verilecek fevri bir emir sava balatacak ve Trkiye ngiltere'yle savaa girmi olacakt.
Ancak, bir tek kurun bile atlmad. Siperlerdeki ngiliz askerleri
ne yapacan bilmez bir halde akn, kalakalmt: Aldklan emirler
olduka mphemdi: Ate etmeksizin ya da g kullanmakszn
* Sava hilesi (.n)
147

Trkler'! durdurmalar istenmiti. Trkler'se ne duruyor ne de savayorlar; sadece ilerleyilerini srdryorlard. Durum olduka kritik bir noktaya gelmiti: Trkler dikenli tele yaklamlard; ngiliz
kumandana "Dur" emri geldii zaman, teli amaya balamlard bile:
Bir atekes yaplmt.
Franszlar doruca Mustafa Kemal'e bir temsilci, Msy Franklin-Bouillon'u gndermilerdi: Fransa, ingiltere'yle kacak bir savan, Bolevik Rusya'nn da Trkiye'ye katlmasyle yeni bir dnya
sava felaketini alevlendirebileceinden korkmutu. Franklin-Bouillon, savaa yol aabilecek tm olaslklara son vermek niyetiyle gelmiti: Mttefikler ve ngilizler adna her sz vermeye hazrd:
Mttefikler, Yunan ordusunun Trakya'dan karlmas ve Trkiye'nin Avrupa topraklarnn geri verilmesi konusunda tm sorumluluu stleneceklerdi: Savatan deil, sava tehdidinden bile kanabilmek iin her eyi, Mustafa Kemal'in tm isteklerini yapmaya
hazrdlar.
Ve Mustafa Kemal ltfen, onunla bir anlama yapt. Gerekte,
tm istediklerini elde etmiti. Bu tam bir zaferdi. Bu sonucu elde edebilmek ona belki elli bin askere ve aylarca srecek bir savaa mal olacakt. Ve eer yenilirse, ok daha kt eylere mal olabilirdi. ngilizler'in blf baarszlkla sonulanmt.
Birliklerine durmalarn emretti ve smet'i General Harrington'la grmek zere Mudanya adl kye gnderdi.
Mudanya'da Mttefikler Yunanllar'n Trakya'dan geri
dndrlmeleri ve zaman geldiinde stanbul'dan ve tm Trkiye'den ayrlmalar konusunda anlamaya vardlar.
Mustafa Kemal galip gelmiti. Sakarya dnm noktas olmutu:
zmir, gsterili bir baaryd: Bu ise, gerek zaferdi. Onun zaferiydi,
onun cesareti, kararll, hneri ve muhakemesiyle bu gdadan, donanmdan yoksun perian, ordu Yunanllar' kovalam, Britanya
mparatorluu'na kendi koullarn kabul ettirmi ve tm Avrupa'nn
gzn korkutmutu.
Artk ierde ve darda, kendi koullarn dikte edecekti.
XLIII
Sonunda huzur bulunca, dnceleri Latife'ye ve onun zmir'in
zerinde, Bornova tepelerindeki bahelerle evrili evine kayd.Her
zaman az sk ve gizlilie eilimli biri olduundan bu
148

baarszlndan hi kimseye szetmemiti. Ankara'daki samimi

dostlar ve sofra arkadalar, birbirlerini drterek kkrdyor ve bu konuda kaba akalar yapyorlard; Gazi'nin kadnlar zerindeki baarsn bir kez daha yinelediini sylyorlard.
ankaya'daki ev sessizdi. Fikriye gitmiti. Bir kr iin Mnih'e
gitmesi gerektiini syledii zaman alam, yalvarm, gitmemek
iin direnmiti. Ona kar nazik davranm, onu teskin etmi, ona para
vermi, gitmesi iin ne mmknse yapmt. Kendisine bir mesaj
gnderen gen kadna, cevap vermemiti. Yaamnn bu sayfasn
artk kapatmak niyetindeydi. Geri dnmesini istemiyordu; ancak, gene de onu zlyordu.
Annesi artk yataa dmt. Onunla konumaya karar verdi. Yal kadnn Latif e'yi nasl karlayacan merak ediyordu. Fikriye'yle olan ilikisine iddetle kar koymutu. Mustafa Kemal,
salam bir evlilik ve bir aile kurmak iin Latife'yi ok uygun buluyordu.
Her zamanki gibi, kararm tm olaslklar tartarak yava yava
verdi ve ardndan bir kasrgann hz ve iddetiyle, geriye bakmakszn ve pimanlk duymakszn harekete geti. Hi kimseye nereye'gideceini sylemeden otomobilini ard, lkenin yansn boydan boya aarak,paldr kldr zmir'e gelip hemen Bornova'ya kt.
Latife st kattaki salondayd. Merdivenleri koarak trmand.
"Evleneceiz" dedi, "Hemen, imdi!". Geldiinin bildirilmesini
beklememi, herhangi bir aklama ya da giri yapmay gerekli
grmemiti. "Derhal, hi gecikmeden, tren ya da davet yapmadan."
Bir despot olarak emirler vermiti. Gen kz onu evvelce reddetmiti. O zaman istediini elde etmeyi baaramamt. Gen kz evlilik
hakkndaki duygularn, ekingenliini kendisine zorla kabul ettirmiti, ama artk istediini elde edecek ve iradesini ona kabul ettirecekti.
Onun bu ani gelii ve ani nerisi yznden, gen kz bir an akn
kald. Birka saate ihtiya vard. Mustafa Kemal sabrszlkla raz oldu.
. afaktan hemen sonra hazrlanmas iin uyarmak zere geri geldi. Onu alelacele sokaa kard, yol stnde rastlad ilk sakall hocay yakalayarak onlar hi gecikmeden, formaliteye gerek kalmadan, hemen orda, sokakta evlendirmesini istedi.
Bundan sonra bile, durumu kimseye amad. zmir evresindeki
149

harab olmu blgeleri Latife'yle birlikte doj^t. Arkadalan ve yakn

dostlar, ancak resmi bir grmeye giderken Latife'yi de yannda
gtrmesinden sonradr ki, Gazi'nin bir zevce Aldn anladlar.
Kimisi alayla dudak bkt. Kimisi bu izdivacn baarszlkla sonulanaca kehanetinde bulundu. Dierleri evliliini bir hanedan
kurarak bir kral ya da padiah olma arzusuna yordular. Sadece annesi
ve Trkiye'nin basit kyl halk bu evlilie sevinmiti.

ONUNCU BLM
XLIV
Olaanst saygnlnn yaratt k huzmesinin ortasnda,
nnn doruunda, tek bana Mustafa Kemal duruyordu. Buras kibirli yaradlda bir insan iin olduka tehlikeli bir yerdi. .
Trkler galip gelmiti. Dmann -yani ngilizler, Franszlar,
talyanlar ve Yunanllar'n- artk onlarla savaacak gc tkenmiti.
Kendi aralarnda kapmakla meguldler. Aralarndaki ittifak,
dmanla dnmt. ngiliz, Fransz, talyan ve Yunan halklarndan hibiri Trkiye'de neler olduunu bir nebze bile umursamyordu. Trklerle savamak iin artk bir adam ya da bir at, hatta bir kuru
bile harcamaya niyetleri yoktu. Bedeli ne olursa olsun, bar istiyorlard.
Mustafa Kemal yaklaan bar grmelerinde tek etkili silah
olarak, yzbin perian, ancak kazananncaya, ve aksi halde lnceye
dein savamakta kararl Trk askerinden ibaret kk ordusunu
gryordu.
. Evet, stanbul'da hala birka dman birlii olduu doruydu,
ama onlarn kalmasna imdilik tahamml edebilirdi. Tedirgin edici
de olsalar, aslnda tmyle etkisizdiler. Sadece gz yumulduu iin
orada kalabiliyorlard; Trakya da elinde olduuna gre -Refet'i Yunanllar'dan teslim almas iin acilen blgeye gndermiti bile- rehine olarak kullanlmalar bile mmknd. Uygun bir frsat bulduu anda onlar kuatabilir veya sktrabilirdi.
Artk Trkiye'nin kabul edebilecei bar artlarm bildirmesinin zaman gelmiti. Bu koullar, Misak- Milli'dekilerle aynyd.
Trkiye, yabanc mdahalesi olmakszn, kendi snrlar iinde
bamsz bir egemen devlet olmalyd.

150

Daha kk apl bir adam olsayd, taleplerini rahata genilete151

bilir, yeni tutkularla krklenebilir, fetih ryalar grmeye balayabilirdi. nk tm slam lkelerinden, Hindistan, Afrika, Malay Devletleri, Rusya, Afganistan, ran ve in, hatta Hristiyan Macaristan'dan bile kutlama mesajlar, onur kllar, vg telgraflar
yayordu: Her insann ban dndrmeye yetecek kadar ar
vgler birbirini izliyordu. Dnyadaki tm baml uluslar yeni bir
umutla kprdanmaya balamt. Bat'ya kar dmanln kmeletii her yerde insanlar kendilerine yeni bir savunucu bulduklarna
inanarak, yepyeni bir umutla Mustafa Kemal'i grmeye geliyorlard.
Avrupa'nn tm kudretine galip gelmi olan bu Mslman kumandan, kendilerinin beyaz adamdan ve Hristiyandan kurtulua doru
ilerleyilerinin ncs olarak gryorlard. Sovyetler onu sktryordu. Afganistan, askeri ittifak neriyordu. Hintliler, Suriyeliler ve Msrllar yardmn istiyorlard. Her taraftan Bat'ya kar
Dou'nun ampiyonluunu yapmas iin davetler geliyordu.
Fakat, her ne kadar vgye baylyor, btn bu dalkavukluu kana kana iiyor, sahnenin en ortasnda kurumla geziniyor olsa da, Mustafa Kemal her zamanki aklcln, sa duyusunu ve berrak hedefler
saptama alkanln korudu. Hibir hayale kaplmad. Trkler'in
neler yapabiceini tam olarak biliyordu. mparatorluk ya da yeni topraklar fethetmek ryalarn gerekletirme'k gibi bir servene girmeyecekti. Osmanl mparatorluu lm ve gmlmt. yi ki de ondan kurtulmulard, nk gerek Trkler'in kemiindeki ilii emiyordu. Be yz yldr Trkler Irak'ta, Arabistan'da ve Afrika'da
dvmler ve lmlerdi; hibir kazanlar olmakszn Padiahlar
tarafndan arszca smrlmlerdi: Artk yetmiti! Osmanl mparatorluu'n diriltmeye filan kalkmayacakt.
Ona gelenlerden bzlarna, "Hepimiz, btn Mslman kardelerimizin zgr olmasn dileriz. Ancak, dileklerimizin tesinde
onlara hibir ekilde yardm edemeyiz" cevabn verdi.
Meclis'te de unlar syledi: "Ben ne btn slam milletlerinin
birliine, hatta ne de Trk halklarnn birliine inanyorum. Her birimiz kendi ideallerine sahip olma'hakkna sahibiz, ancak, hkmetimiz gereklere dayanan belirli bir politika izlemeli ve bir tek amala,
doal snrlar iindeki milletinin bamszln ve yaamn koruma
amacyla almaldr. Ne duygusallk ne de yanlsama, siyasamz etkilememelidir. Dleri ve hayaletleri bir yana braklm! Gemite
bunlar bize ok pahalya mal olmutu."
Bolevikler'e daha da aka red cevab verdi. Moskova'dan Ukraynal General Frunze'nin bakanlnda bir heyet gelmiti. Azer152

baycan Elisi, heyet onuruna bir akam yemei verdi. Yemekten sonra general, Bolevizm'in Bat'nn baskc milletleri ve ezilmi
baml milletler temasn ileyen ve Trkiye'yi kurtulu mcadelesine katlmaya aran uzun bir konuma yapt.
Mustafa Kemal ayaa kalkt. Szleri ksa, hatta sertti: "Artk ne
ezen, ne de ezilen var" dedi. "Sadece kendilerinin ezilmesine izin verenler var. Trkler bunlarn arasnda deildir: Trkler kendi kendilerini koruyabilirler; brakn dierleri de aynn yapsn."
Ne Trkiye'yi bu samalklara srkleyecek, ne de kendisinin
Bat karsnda Dou'nun, Hristiyanlk karsnda Mslmanln,
efendilerin karsnda ezilen milletlerin ampiyonu yaplmasna izin
verecekti.
"Bizim bir tek ilkemiz var: Tm sorunlar Trkiye'nin bak asndan deerlendirmek ve Trk karlarn korumak."
Trkiye'yi kendi milli snrlar iinde, kk, kaynam bir millete ve^mreffeh bir devlete kavuturacakt.
Fakat bu snrlar iinde tek sz sahibi, kendisi olacakt. Bu yeni
Trkiye'yi yaratacak ve dzene koyacak, ona baar ve gnenci getirecek tek kiinin kendisi olduuna inanyordu.
XLV
Byk askeri baars, vgler ve ordunun alklan bile Mustafa
Kemal'i smet ve Fevzi ile birka yakn dostu dnda, onu evreleyen
kumandanlarn, politikaclarn ve eski dmanlarnn onu bir trl
kendi stleri olarak benimsemeyileri gereine kr etmemiti. Pek
ou ona kar kiisel bir nefret duyuyordu. Yabanc dman yenildikten sonra artk hibirinin egemen konumunun srmesine izin vermeyecekti. ktidar iin mcadele etmesi gerekiyordu, onlar da kukusuz kar koyacaklard. Meclis onu yaklaan Bar Konferans'na
ilikin durumu ve dzenlemeleri tartmak zere iki kez Ankara'ya
armt. Onu gzlerinin nnde bulundurmak istediklerinin farkndayd. Onu, askeri tehlikeyi savuturmak iin geici olarak diktatr
yapmlard. Muzaffer kumandann srekli diktatre dnmesine
izin vermemekte kararlydlar.
Onlara kar hazrlklyd. Bir akam her zamanki sakin tavr,
iinde Halide Edib ona dedi ki:
153

"Bantan sonra dinleneceksiniz Paam; ok zor bir mcadeleden

ktnz."
"Dinlenmek mi, ne dinlenmesi?" dedi Mustafa Kemal yrtc bir
tavrla. "Yunanllar'dan sonra birbirimizle dveceiz; birbirimizi
yiyeceiz."
"Bu, gerekten gerekiyor mu?"
"Muhaliflerime ne buyurulur?" diye bard Mustafa Kemal.
Gzlerini kzgn olduu zamanlardaki gibi ksm, baklarna
meum bir parlt yerlemiti. "Onlar halka lin ettireceim. Hayr!
Dinlenmeyeceiz. Birbirimizi ldreceiz" diye szne devam etti,
sesi hafiflemiti, "Dahas, bu mcadele sona erdii zaman, her ey ok
skc olacak. Yeni bir heyecan bulmamz gerekecek."
Ankara'ya hemen dnmesinin imkansz olduu haberini gnderdi; askeri grevleri onun zmir'de bulunmasn gerektiriyordu.
Bavekil Rauf ile bir dizi politikac onun peinden gitti. Onun
grlerini renmek niyetindeydiler.Yeni Trkiye'de hkmet ne
olmalyd? Ankara'da iktidar sahibi geici bir hkmet vard. stanbul'daysa, sadrazamlar ve nazrlaryla Halife-Sultan, ama bu
hkmetin sadece ismi kalmt. ounluk Padiahn anayasal bir
hkmdar olarak Mustafa Kemal'in de ilk sadnazam olarak birbirine
kaynatrlmas grnden yanayd. Bu konuda Mustafa Kemal'in
grleri neydi acaba?
Fakat o, dncesini bir sr olarak kendisine saklad. Anayasal
Padiah'n sadnazam olmak gibi bir niyeti yoktu.Kendi grleri son
derece kesin ve devrimci nitelikteydi. Yabanc dmanlar gider gitmez Saltanat, Hilafet, Osmanl mparatorluu'nn btn fazlalklar
gibi, onlarn peinden gitmeliydiler. Btn o eski yararsz debdebesiyle modas .gemi samalklaryla tarihin derinliklerine gmlmeliydiler. O, Cumhuriyeti ilan edecek ve bu deiiklik klf altnda kendisi tam yetkili ynetici olacakt. Bundan sonra da Trkiye'yi btn
ayrntlaryla yeniden biimlendirecekti. Fakat imdilik ihtiyatla hareket etmek ye niyetlerini gizlemek zorundayd. Muhalefetin
gcnden henz emin deildi.Trkler'in hepsi tutucu ve dindard. Ordu
ona balyd geri, ama Padiah ya da Halife'ye hcum etmesi halinde, askerler bile ona kar direnebilirdi. Ordusuz, o bir hiti.
Rauf kukuluydu. Sorularnda srar ediyor, Bar Konferans'nn
ayrntlarnda konunun saptrlmasna engel oluyordu. Mustafa Kemal zaman kazanmak iin, onunla Ankara'da grmeyi ve dncelerini ona orada aktarmay kabul etti.
154

Ankara'da bir iki sofrasnn evresinde bir araya geldiler. Refet

eskisi kadar konukand, her zamanki gibi diliyle olduu kadar kafas
ve elleriyle de devaml gevezelik ediyordu. Moskova'daki bir diplomatik grevden henz dnm olan Ali Fuad ve Rauf da oradaydlar.
1919'da Amasya'daki ilk toplantda Mustafa Kemal'le birlikte olan
ayn kiilerdi. O zaman kendilerinden destek istemiti. Her de
nemli eyler yapm olan nemli adamlard.
Karlarnda gcnn ve prestijinin fazlasyla farknda, baarsndan emin, iradesini zayflatacak pimanlk ya da herhangi baka
duyguya, kararlarn karmaklatracak hibir balantya yer vermedii iin sert ve gl olarak, meum ve kuruni baklariyle Mustafa
Kemal oturmutu. Kendi muhakemesine, yeteneine ve talihine duyduu olaanst inanc da ok glyd. Hibir tereddd yoktu:
Planlarn gizlemek iin onlara kaamak cevaplar verecekti. Fakat
hibir kukuya kaplmadan ve acmaszca ne kadar zn sre beklemesi, hangi silah kullanmas gerekirse gereksin ve bedeli ne olursa
olsun, istediini elde etmekte son derece kararlyd. Mustafa Kemal
artk Amasya'da desteklerini rica eden kiiden ok farkl biriydi.
Rauf ve Refet, Mustafa Kemal'in dncelerinden haberdardlar. Onun tm bu devrimci grlerini iitmilerdi. Ne ki, gemite
btn bunlar keye skm bir halde savaan bir adamn teorileri
iken, artk Mustafa Kemal bunlar geree dntrebilecek kudrete
sahip durumdayd. Bunu yapacak myd? Yoksa ou zaman
grld gibi, ateli devrimci iktidara geldii zaman, temkinli bir
yneticiye mi dnecekti?
Bunu renmeliydiler; btn gelecek buna balyd. Rauf hi zaman kaybetmedi, hibir kurnazla bavurmakszn dorudan doruya konuya girdi.
"Bazlar sizin saltanat ve hilafeti ilga etmeye niyetlendiinizi
sylyorlar. Bu doru mu Paam?" diye sordu!
Mustafa Kemal ihtiyatla, "ncelikle bu konuda sizin grlerinizi renmek isterdim" dedi.
Her ikisi de salam karakterli, her ikisi de tutkularnca ynlendirilen bu iki kii arasnda, ortak dmanlar olan Yunanllar'n gidiiyle, kanlmaz olan rekabet artk balamt: Hibir eye bal olmayan devrimciye kar tutucunun; szde diktatre kar anayasal
hkmet, y anlsnn, her eyi kknden skp atmak ve yok etmekte
kararl kiiye kar, gelenee ve istikrarl gelime yanls arasndaki
ekimeydi bu.
155

Rauf.

"Babam ve ben" dedi Rauf, "Padiah'n ekmeini yedik. u anda

Padiah tahtnda oturan vatan haininden, Vahideddin'den sz etmiyorum elbette. O gitmelidir ve yerini yeni Padiah almaldr. Fakat benim gibi her gerek Trk, Halife Padiaha baldr. Biz, hkmdara
arka kmalyz. Bundan baka, devlet iinde hibir uyruun gz dikemeyecei kadar yksek ve ulu bir makamn bulunmas da zorunludur. O dakikada, btn Trk halknn duygularn ifade ediyordu. Refet bu gre katld. Ali Fuad, Moskova'dan henz dnd ve durumu yeterince bilmedii mazeretini beyan ederek ekimser kald.
Mustafa Kemal kaamak cevap verdi. Eylem zamannn henz gelmediini anlamt. Beklemesi gerekiyordu.
"Bunu tartmak iin bir neden gremiyorum" dedi; Rauf belirgin bir cevap iin bask yapnca da: "ileri srdnze benzer bir niyetim yok. Esasen yarn Meclis'te bu konuya ilikin bir aklama yapacam."
Dier tatmin olmu bir halde konuyu kapattlar ve afak
sknceye dek keyifle iki itiler. Ertesi gn Mustafa Kemal sz verdii gibi, Meclis'te konuma yapt.
156

XLVI
Mustafa Kemal ileri biraz ardan almas gerektiini farketmiti. Muhalefet, beklediinden de glyd. Ya frsat yakalamak
iin beklemeli ya da bu frsat kendisi yaratmalyd. Bunun iin beklerken, olaylar tam da onun istedii dorultuda geliti.
Refet'in evindeki toplantdan bir hafta sonra ngilizler, Padiah'n bar artlarm tartmak zere Lozan'a bir heyet gndermeye, ayn ary Ankara'daki Meclis'e iletmeye ardlar. Bu, ok
dncesizce yaplm bir hatayd:
Sonuta byk bir infial yaratt. Birka kiisel yanda dnda,
artk her gerek Trk Vahideddin'den nefret ediyordu. O, Trkiye'yi
mahvetmek isteyen ngilizler ve Yunanllar'n yannda yer alm olan
bir vatan hainiydi. Vahideddin ve Lloyd George, ite gerek ulusal
dmanlar bu iki kiiydi. Ve bir vatan haini olmas dolaysyla, Vahideddin'e olan nefretleri iki kat iddetliydi.
ar gelir gelmez byk bir fke l ykseldi. stanbul'da
Padiah'n adamlar dvld. Padiah' desteklemi olan gazeteci Ali
Kemal, mttefik polis gcnn gzleri nnde gpegndz kentin
belli bal klplerinin birinden srklenerek karld, zmit'e
gtrld ve talanarak ldrld. Padiah'n hizmetlileri, nazrlar,
hatta sadrazam sokaa adm atmaktan ekinir oldular.
Ankara'da Meclis toplanm, meb'uslar prhiddet bakyorlard. Bu stanbul hkmeti de neydi? Trkiye'yi kurtarmak iin ne
yapmt? O modas gemi yal budala, Sadrazam Tevfik Paa,
ary imzalama hakkn nereden almt? O ve tm kabinesi kpeklerden, dm insanlardan, vatan hainlerinden ve stanbul'daki dalkavuk padiahn anak yalayclarndan oluuyordu. Trkiye'de
yalnzca bir tek hkmet vard, o da kendilerinin Byk Millet Meclisi
hkmetiydi.
Mustafa Kemal, zamann geldiini, hemen harekete gemesi gerektiini, aksi takdirde hibir zaman baaramayacan anlad.
Meb'uslan Vahideddin'i yurtdna srmeye, hatta belki Saltanat'
kaldrmaya ikna edebileceini grd. Hilafete saldrma riskini gze
almayacakt: Bu en yoksul kylye varncaya dein tm halkn dinsel
duygularn incitebilirdi, ve bu konuda hibir ekilde destek bulacan da sanmyordu.
Btn meb'uslarn fkeli lklar atarak tarttklar bir srada,
Meclis'teki hengamenin ortasnda Mustafa Kemal ieri girdi ve Mec157

lis'ten kendisini dinlemesini istedi; Saltanat'la Hilafet'in birbirinden

ayrlmasn ve saltanatn ilga edilerek Vahideddin'in yurtdna
srlmesini teklif etti.
Btn fkesine ramen, Meclis son derece hayati bir karara
doru srklendiini anlad. Meb'uslarn heyecan bir anda snd,
teklifi tartmaya baladlar.
Mustafa Kemal elindeki kartlarnn bir ksmn gstermiti.
Henz baarszl kaldrabilecek kadar gl deildi. Kiisel taraftarlarndan seksen kiinin de desteiyle, derhal bir oylama yaplmasnda srar etti. Meclis teklifi zel Adalet Komisyonu'na havale etti.
zel komisyon ertesi gn topland. Hukukularla din adamlar
ndan olumutu. Saatlerce tekdze bir havada, Saltanatn Hilafetten
ayrlmas konusunu tarttlar. Bakan, uuan cbbesi ve uzun sakallanyla, marur bir din adamyd. Sakall hocay bir dier sakall hoca,
uzun ve can skc konumalaryla bir hukukuyu dieri izliyordu. Es
ki belgelerden, Kur'an ve eriat'in ok derin tefsirlerini yapyorlard.
Badad ve Kahire halifelerinin gemie gmlm tarihlerinden
yzlerce rnek gsterdiler. Arapa kelimelerin anlamlarndaki her bir
nans tartarak uzayp giden saatler boyunca bu minvalde konutu
lar, konutular. Her nokta zerinde kl krk yararcasna durup yaln
cmleleri karmak savlarla dattlar ve tartmann iyice tadn
kardlar.
Kuruni niformas iindeki Mustafa Kemal, bir kede, sinirleri
bozulmu fakat ses karmadan onlar seyrediyor, atlmak zere olan
yabanl bir bozkurt gibi gergin oturuyordu.
Komisyon teklifin karsndayd. Bir yesi bile teklifin lehine konumamt. Kaybedecekti.
. Ne ki, daha ilk raundda kaybetmeyi gze alamazd. nemsiz eyler hakknda yaplan bu amasz, sonu gelmez tartma onu
kzdrmt. Sinirleri iyice bozulmaya balad. Bu rnalumat-furu budalalar srs, l bir kurumun yozlam yapsn destekleyecek materyal bulmak iin kelimelerle oynarken, Gazi, egemen olarak kendisi
btn gn oturup bekleyecekmiydi?
Anszn btn kontroln kaybetti. fkeden titreyerek, homurdanarak bir masann zerine srad ve toplanty durdurdu."Efendiler, Osmanl Sultan egemenlii halktan zorla almtr," dedi, "ve halk
imdi zorla onu geriye alyor. Saltanat Hilafe'ten ayrlmal ve
kaldrlmaldr. Bu gre katlr ya da katlmazsnz, bu sizin bile158

ceiniz i. Ama ne olursa olsun bu gerekleecektir; bu arada bazlarnn kafalar kesilse dahi.."
Diktatr emirlerini vermiti. Saygdeer bakan ayaa kalkt ve
konutu: "Efendiler," dedi, "Gazi bize meseleyi bizim ele
aldmzdan ok farkl bir bak asndan izah etti."
Meb'uslar tehlikeden kurtulmak iin aceleden birbirlerini ite kaka Meclis'e bu nerinin yasalatrlmasn tavsiye etmeye kotular;
Saltanat kesinlikle Hilafet'ten ayrlmalyd; Saltanat'n kesinlikle ilga edilmesi ve Vahideddin'in lkeden karlmas artt. Uzun giysilerinin eteklerini kavuturarak, bu zincirsiz bozkurt zerlerine atlamadan nce savuabilmek iin katlar.
Meclis, tasary grmek iin hemen oturuma geti. Tartmaya
baladlar. Mustafa Kemal, Meclis'in genel havasnn kendisine kar
olduunu anlamt. Bir ah evvel oylamaya geilmesini salamalyd.Her ne pahasna olursa olsun kazanmas artt. Kiisel taraftarlarn toplant salonunun bir tarafna toplad ve derhal ak oylamaya geilmesini istedi. Kimi meb'uslar tasarnn ad okunarak oylanmasn talep etti. Mustafa Kemal buna kar kt. Taraftarlar silahlyd; ilerinden bazlar her eyi yapabilecek karakterdeydi; emir
alrlarsa silahlarn hi duraksamadan kullanacaklar kesindit
"Meclis'in oybirliiyle kabul edeceinden eminim" dedi. Sesinden bir tr tehdit seziliyordu ve taraftarlar da ellerini bellerine
atmlard. "Ellerin kaldrlmas yeterlidir."
Bakan bir gz Mustafa Kemal'de, tasary oylamaya koydu.
Birka el ykseldi.
"Oybirliiyle kabul edildi" dedi Bakan.
Bir dzine kadar neb'us protesto etmek iin uralarn stne
frladlar. "Bu doru deil, ben karym!" Dierleriyse, "Otur yerine!
Kes sesini! Domuz!" diye barp slk aldlar; birbirlerine svp
saydlar.
Tam bir velvele kmt. Mustafa Kemal'den gelen iaret zerine, Bakan btn bu grlty bastrmak iin bararak kararn tekrar etti.
"Trkiye Byk Millet Meclisi'nin oybirliiyle ald karar sonucu Saltanat ilga edilmitir"* diyerek oturumu kapatt. Mustafa Ke1 Kasm 1922 (.n.)

159

mal taraftarlaryla evrilmi olarak Meclis'den ayrld.

Bunun arkas abucak geldi. Be gn sonra Refet, Harrington'n
burnunun dibinde yaplan bir darbe ile stanbul'un denetimini ele geirdi ve Padiah hkmetini fesh etti.
Padiah birka gn dayand. Sonra Harrington'a bir haberci
gnderdi. Bu adam, Vahideddin'in maiyetinden hl gven duyduu
tek kii olan Saray orkestrasnn efiydi.
ef, yal ve sarsak biriydi. ngiliz ordusu kararghna byk bir
gizlilik iinde gelmiti. Vahideddin herhangi bir yazl belge vermeyi
reddettii iin, elinde hibir ey yoktu ve Bakumandandan baka hi
kimseyle grmeyeceini sylyordu.
Sonunda Harrington onu kabul etti. Korkudan titreyen ve kekeleyen yal ef, getirdii mesaj g bela aktarabildi: Zat- ahane, Padiah hazretleri iyi kalpli ngiliz generalinin ve ngiliz hkmetinin
korumasn byk bir arzuyla istirham etmekteydi: Zat- ahaneleri,
yaamnn tehlikede olduundan emindi: Zat- ahaneleri mmkn
olduu kadar abuk kamaya karar vermiti.
ki gn sonra ngilizler'e ait bir ambulans, sarayn arka kaplarndan birinin nnde durdu. Yannda olu, bir bavul ve bir anta
tayan bir harem aas olduu halde, Vahideddin darya kt.
O sabah hava olduka kapalyd ve hafif yamur iseliyordu.
Bir ngiliz emir subay ambulansn arkasndaki ahap merdiveni
indirdi. Bir elinde skca kavrad emsiyesiyle, Osmanl mparatorluu'nn sonuncu Padiah, tm Trkler'in hkmdar, Grand Seigneur (Byk Efendi), Dnyann Deheti olan adam, ahap merdivenleri trmanmaya alt. emsiye kapya taklm, ieri girmemekte direniyordu. htiyar adam zayfa emsiyeyle mcadeleye girimiti,
gittike hrnlayor ve huzursuzlanyordu: Islanaca iin emsiyeyi
kapamak ve onu brakmak istemiyordu. Bir ngiliz subay emsiyeyi
elinden ekip ald ve yal adam merdivenlerden karp kapy
stne kapatt. Ambulans hareket etti.
skelelerden birinden bir motor son hzla yola kt. Bir ngiliz sava gemisinde, ngiliz Filosu Bakumandan olan Amiral, Padiah'
hkmdarlara yarar bir trenle karlad.*
Anszn bir feryat iitildi: Vahideddin telala gverteye
* 17 Kasm 1922 (.n.)
160

dnmt; kendisine bir gen kznki gibi tiz sesiyle lklar atarak
bir eyler syleyen hafem aasna kfrediyordu; harem aasnn
tad valiz ortadan kaybolmutu; neredeydi?
Sonunda valiz motorda bulundu.Vahideddin iini kontrol etti.
Her ey yerli yerindeydi; rahat bir nefes alarak kamarasna dnd; valizde muhteem altn kahve takmlaryla toplama frsat bulabildii
mcevherleri bulunuyordu.
Bir saat sonra Vahideddin bir ngiliz sava gemisinin iinde, iradesiz, gevek ve dehete kaplm yal bir adamn sonuna ulamak
zere, Trkiye'den uzaklam bulunuyordu.
Yeeni Abdlmecid, onun yerine btn Mminlerin Halifesi oldu, ne varki, elinde hibir dnyevi g ya da makam braklmamt.
XLVII
Mustafa Kemal kazanmt, fakat yalnzca dar snrlar iinde bir
kazant bu. Muzaffer kumandan olarak prestiji ve Vahideddin'e
kar duyulan genel nefret, onu daha ykseklere tamt. Padiah ve
Saltanat ortadan kalkmt.
Fakat bu arada dersini de almt. ktidar elinde tutabilmesinin
tek yolu, onun her santimetresi iin mcadele etmesinden geiyordu.
Asker ya da politikac olsunlar, meb'uslar ona karydlar. ou ona
gvenmiyor ve ondan ekiniyordu; pek ou da ondan kiisel olarak
holanmyordu.
Yabanc igalcilere kar savata, yannda yer almlard. imdiyse onu yneten, hatta nder olarak pek az kabul ediyordu. Padiah'm yurt dna karlmasyla lkede yasal bir hkmdar kalmamt. Yeni Trkiye'nin hkmet biimine bundan sonraki birka
hafta iinde karar verilecekti. Halk, yreinin derinliinde tutucuydu.
Meclis bir tr anayasal monariden yanayd. Diktatr olmak giriiminde bulunduu dakikada ona kar kacaklard. Devrimci reformlarnn en lmls bile bir frtna koparacakt.
Kararn ar ar verip hazrlandktan sonra, darbesini ancak
emin olduu zaman indirmek, onun alkanlyd. Padiah'a kar
eyleme gemekte acele etmi ve henz hazr olmadan elini gstermiti. Artk oturmal ve bu kez plan iyice dnerek hazrlamalyd.
Rauf'la ittifak yapabilirdi, ne ki, bu en iyi ihtimalle sadece anayasal
hkmetin ismen bakam olmas anlamna gelecekti. Bunu deneme161

ye hi niyeti yoktu. O, diktatr olacakt.

O srada onlar zorlayabilmiti, ama bunun pek bir anlam yoktu.
Ordu imdilik kendisine sadkt, fakat ksa bir sre sonra, ilerdeki
bar ve yoksulluk gnlerinde zaferleri unutulacakt. Bir avu yanda
revolverleriyle yannda hazr bekliyorlard, ama Meclis'i ve milleti
sonsuza dek korkutarak durdurmas mmkn deildi.
Zor'dan baka bir eye sahip olmas gerekiyordu. Silah olarak siyasal bir sava makinesi yaratmalyd; byle bir makine elinde hazr
bekliyordu zaten.
Rauf ve Refet'le birlikte 1919'da yaratt yerel direni komiteleri
(Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri) zamanla tm
lkeyi saran byk bir rgtlenmeye dnmt. Bu cemiyetler, Yunanllar' ve ngilizler'! srp karan ve Trkiye'yi zafere gtren
Milliyeti rgtn belkemiini oluturmutu.
Cemiyet hl varln koruyordu. Bu askeri bir rgtt. Hl
ateli bir yurtseverlikten esinleniyordu. Cemiyet, Bakumandan olarak dorudan onun emri almdayd.
Bu rgt sk disiplinli ve dorudan kendi denetimine bal bulunacak ve Trkiye'nin gerek yneticisi olacak bir partiye
dntrmeye karar verdi. Ona "Halk Frkas"* adm verecekti. Parti
yneticilerinin maalarndan ayr bir gelirleri olmas, kendi alanlarnda g ve memuriyete atama hakk bulunmas gibi zel ayrcalklar olacakt. Bir kasaba ya da kydeki Halk Frkas komitesi, resmi
dairelerde grev yapmak zere kimin belediye bakan, muhtar,
imam, mal mdr, polis, cpostac, p, gndeliki kadn olarak
altrlmas gerektiine karar verecekti. Bylelikle komiteler kiisel
olarak kendisine balanm olacaklard; kendi baars ya da
baarszl onlar da dorudan etkileyecekti.
Planlarn yapt ve bir yurt gezisine kt. Her yerde alklarla
karlanyordu: Gazi, Vatann Kurtarcs olarak selamlanyordu.
Kahramanlarm grmekten dolay halk sevinten lgn gibi onu selamlyordu. Bir ynetici olarak idealdi: Gl bir erkek ve baarl bir
kumandan; kaba olmas ve sefih bir yaam srmesi durumu deitirmiyordu, halk onu anlayla karlyordu.
lkede dolatka, tasarlad rgtn kalntlarn da bir araya
getiriyordu. Her yerde duruyor, direni komitesini artyor ve onla* M. Kemal Halk Frkas adnda siyasi bir parti kurulmas ynndeki
fikrini aklyor. 7 Aralk 1922 (.n.)

162

ra byk bir saygyla davranyor, fikirlerini ve dileklerini dikkatle

dinliyordu.
Onlara "Cemiyetinizi datmayn. Yabanc dman gitti, fakat
sava henz sona ermedi.lke vatan hainleriyle dolu. Cemiyetinizi
geniletin; beni destekleyin bana itaat edin. Birlikte olursak, yeni
Trkiye'yi -kannz pahasna geri aldnz Trkiye'nizi- ierdeki ve
dardaki tm dmanlarn saldrlarna dayanabilecek kadar salam
temeller zerine kurabiliriz. Sizler, Halk Frkas'm oluturacaksnz.
Btn sadk Trkler'i cemiyetinizin ats altnda toplayn. Trkiye'yi ynetecek olan sizler, yani halk, yani Halk Frkas'dr" eklinde
aklamalar yapt.
Kafasndaki devrimci dnmlerden sz etmekten zenle
kand: Bu yaln, sadk, tutucu ky halkn, zellikle dine yaplacak
bir hcumdan sz etmesi, fazlasyle rktebilirdi. Zaman ve firsatjlverdii srece, bu insanlar kamlayacak konumalar yaprnaktfgV
ri durmad.
Cemiyetler, onun isteklerini memnuniyetle kabul ettiler.
Kyller son ferdine kadar'onun yanndayd. Ona ballk yemini ettiler. Halk Frkas'na* katldlar -ve kyllerin ball, makul bir
cret denmesi artiyle, sadk bir ordunun varl anlamna geliyordu.
Bylece kiisel nfuzunu yerletiren Mustafa Kemal, halkn
duygularn sezerek, cemiyetin salam desteini alm.ve temsilcilerini de atam olarak dmanlaryla hesaplamak zere Ankara'ya
dnd.
XLVIII
Mustafa Kemal hcumu meb'uslarn dokunulmazlnn kaldrlmasna ilikin bir kanun teklifiyle balatt. Hemen ardndan, gazeteler zerinde uygulanacak sk bir sansr ve toplantlarn polis denetimi altna alnmas yoluyle daha etkili olan ikinci darbeyi indirdi.
Meb'uslar kanun teklifini fkeyle kaldrp attlar ama sansr ya da polisiye eylemi engellemek konusunda yapabilecekleri hibir ey yoktu. Hl sava hali iindeydiler ve hkmet biimi henz kararlatrlmamt; stelik Mustafa Kemal hl bakan konumundayd.
Yurt gezisinin nemini anlamlard; neyin peinde olduunu biliyor* 8 Nisan 1923 Dokuz umdenin belirlenmesi ve Halk Firkas'nn ku
rulmas. (c.n.)
163

lard; bir frsatn bulduu anda ilerinden ona muhalefet eden herkesden intikam alacann farkndaydlar; onun henz tabanndan emin
ve ok iddetli bir eyleme gemeye hazr olmadn, fakat ayn zamanda onu durdurmay baaramayacaklarn anladlar.
Farkl bir cepheden saldrdlar. Mustafa Kemal, Bar Konferans konusundaki tm dzenlemeleri kendi eliyle yapmt. ok
kiinin protetosuna karn, Trk heyetinin bakan olarak smet'i
gndermi ve ona kiisel olarak talimatlar vermiti. Hkmet ve meclis yok saylmt.
Konferans kasmda balamt. Bandan itibaren iler ok kt
gitmiti. Mttefik delegasyonlarna Lord Curzon egemen durumdayd. O ve smet, her noktada ters dyorlard. Curzon marur ve
kibirli, byk bir yksek vali, debdebeli bir brokrat olarak, yanlarna
ltfen, geliyor ve Trkler'e artlar dikte etmek istiyordu. smet ise,
dik bal, sar ve kaln kafalyd. Her ikisi de inatyd, btn o k,
haftalar boyu birbirleriyle tarttlar ve kavga ettiler. Bu arada dier
delegeler de bir zme ulaabilmek iin uraarak evrelerinde
dnp duruyorlard. ubat'ta hibir sonuca ulamayan konferans kesintiye urad ve smet, Ankara'ya doru yola kt.
Mustafa Kemal iin, Konferans'ta salanacak baar son derece
nemliydi. Bir baarszlk, kendi askeri zaferlerinin deerini glgeleyebilirdi. smet'le bulumak zere alelacele Eskiehir'e gitti, ondan
son haberleri ald ve geriye birlikte dndler. Ankara'da Bavekil Rauf
ve meb'uslarn ou protokol kurallarnn gerektkdii gibi, onlar
istasyonda karlamadlar.
Mustafa Kemal byk bir fkeyle Rauf'u artp, ondan bir aklama yapmasn istedi. Rauf, smet'i karlamak istemediini syledi; bavekil olan smet deil, kendisiydi. smet Lozan'a kendisine hi
danlmakszn gnderilmiti. Dahas, Mustafa Kemal vekillere
danmadan gidip smet'i karlamak hakknda sahip deildi; bu davran anayasaya aykryd; bu davranla smet'in faaliyetleri hakknda Meclis'in kararn nceden etkilemi oluyordu. Protesto etmek
iin bavekillikten istifa etti. O andan itibaren, smet'in dman ve
Mustafa Kemal'in muhalifi olmutu.
Meclis saldrya gemek zere Rauf'un arkasnda toplamaya
balad. Dokuz gn boyunca Bar Konferans hakknda grld.
st kapal olarak Mustafa Kemal'in Mudanya'da ngilizler tarafndan oyuna getirildiini, o srada Atekesi kabul etmemesinin ve
stanbul'a yrmeye devam ederek koullarn sng zoruyle kabul
ettirmesinin, hatta gerekirse Atina'ya kadar gitmesinin daha iyi ola164

can ileri srdler. smet'e gelince, zavall sar smet'in diplomasiyi

tam tahmin ettikleri gibi, beceriksizce yrttn szlerini saknmadan sylediler; kendilerinin onay alnmadan onun asla Lozan'a
. gnderilmemesi gerekiyordu; ona ne sayglar ne de inanlar vard;
bir kumandan olarak iyi olabilirdi, geri hayatnda hibir muharebe
kazanmam, stelik Eskiehir'i de Yunanllar'a terketmiti; bir diplomat olarak ise tam bir felaketti; her eyi karmakark etmiti. Onun
hakknda bir gensoru hazrlamlard ve Konferans tamamlamas
iin bir bakasn gndermek niyetindeydiler.
Sahip olduu tm feraset ve nfuzu kullanan Mustafa Kemal,
gensoru oylamasn oyalamaya alt. Akll da olsa, aptal da olsa,
ismet onun adamyd; emirlerini harfiyen yerine getiriyordu. Lozan'a
dnmesi ve bu kez baarmas gerekiyordu; Lozan bir zafer, onun zaferi
olmalyd.
Meb'uslardan bazlarn Rauf'un aslnda Lozan'a kendisi gitmek
istedii iin kiisel krgnlklardan tr istifa ettiini syleyerek,
onun aleyhine kkrtt. Dierlerine szler verdi; kimilerini de tehdit
etti; kiisel taraftarlarn toplam, hazr bekliyordu.
Gensoru oylamas geri brakld. smet bu zor ii baarmaya azmetmi olarak Lozan'a dnd. Mutlaka baarmalyd. Lozan'da
baarszlk demek, Mustafa Kemal'in prestijinin sonu demekti:
Baarszlk Mustafa Kemal'in yan sra kendisinin de sonu demekti.
Bu arada Mustafa Kemal gece gndz demeden, Halk, Frkasnn
rgtlenmesi iin urayordu. Zaman ok azd. Bir bunalmn eiindeydiler. Meclis tehlikeyi anlam durumdayd. Elinin altnda byle
bir aygtla, Mustafa Kemal bir mstebide dnecekti. Ona, yeni partinin bakanlndan istifa etmesi konusunda ricac olarak bir heyet
yolladlar; heyet hibir siyasal partinin ba olmamas gerektiini ileri
srd; Devlet bakan olarak tarafsz ve partiler st kalmalyd.
Mustafa Kemal heyete hcum etti. "Size katlmyorum. Siz siyasal frkalarn birinin bakanlndan sz ediyorsunuz. Oysa Devlet
iinde yalnz bir tek siyasal frka var. Birleme esastr. Rakip frkalar,
rakip teoriler olmayacaktr. Benim iin bu tek frkann, Halk
Frkas'nn ve Devletin bakan olarak kalmak bir onur meselesidk.
Baka hibk frka yok, sadece Halk Frkas vardr."
Bu cevap, Meclis'e kar ak bir meydan okuyutu. Gerilim artmaya balad. Mustafa Kemal'in eski yoldalar, son drt yln kara
165

gnlerinde onun yannda yer alan kiiler, imdi ondan uzaklayor ve

Rauf'un nderliinde ona kar birleiyorlard.
Rahmi, Adnan, drt byk askeri paa, yani Kazm Karabekir,
Refet, Ali Fuad ve Nureddin, Trkiye'deki btn nemli isimler onun
karsndayd. evresinde yalnzca smet
ve Fevzi, kiisel taraftarlar
ve sofra arkadalarndan oluan] .,; yeni kurulan Halk Frkas
bakanlar vard, ordfl>e halk arasndaki kiisel prestiji de sahip .olduu en nemli avantajd.
Meclis'teki ykclk artt. Meb'uslar birbiri ardna Rauf'a katldlar.
Mustafa Kemal'i aktan aa eletiriyorlard. Diktatrle, hele
hele Mustafa Kemal'in diktatrlne kesinlikle boyun emeyeceklerdi. Onu ok yakndan tanyorlard. O, ynetmeye uygun biri
deildi; onlar zafere gtrd iin diktatr olma hakkna sahip olamazd.Iyi bir asker! Evet ama, bundan te deil! Gvenilebilecek
trden biri deildi -kindar, gaddar, kt mizal ve fantastik devrimci
dncelerle dolu biriydi. Byle birinin ynetimi altnda hi kimse
gvenlikte olamazd. Ayrca Mustafa Kemal kimdi ki, byle bir kudreti
gasb etmek istiyordu? Zaferi kazanmak iin onlar da ellerinden
geleni yapmam, myd? Ermeniler'i bozguna uratp Rusya'y bir
antlama yapmaya zorlayan Kazm Karabekir deil miydi? Mustafa
Kemal tehlikeden tamamen uzak, Samsun ve Sivas'ta Padiah'n yaveri gibi davranp, siyaset yaparken, zmir civarnda Yunanllar'a
kar direnii rgtleyenler Refet ve Rauf deil miydi?
Mustafa Kemal'in Meclis'te sahip olduu ounluk yava yava
erimeye balad. Aznla dmeden nce yeni partisinin kuruluunun yetiecei umuduyle Meclis'i feshetti ve yeni seimleri
yaptrd.
Yeni Meclis, eski ykclk ve dmanlklarla ald. Onun emirleri dorultusunda oy kullanmyordu. Meclis'te bir baretmenin
haylaz snfyla konutuu tarzda konutuu zaman, onu dinlemeyi
reddediyorlard.
Kaybedilecek hi zamann kalmad akt. Ajanlarndan Halk
Frkas'nn hzla gelimekte olduuna ilikin raporlar alyordu. Fevzi, ordunun son askerine varncaya dein bir btn olarak onun yannda olduunu garanti ediyordu; askerler maalarn ve taynlarn
aldklar ve iyi muamele grdkleri srece ne yaptna aldrmayacaklard. En byk muhalifleri olan Rauf, Kazm Karabekir, Ali Fuad
ve Nureddin u srada tesadfen Ankara dndaydlar. smet, Bar
166

Konferans'ndaki grevini parlak bir baaryla gtryordu: Trkler

talep ettikleri hemen her eyi elde etmi durumdaydlar. Son dman
birlikleri, Harrington'la birlikte, kuyruklarn toplayp stanbul'u
boaltmlard. Parltl basan projektrleri, bir kez daha baarl kumandana, Mustafa Kemal'e evrilmiti. Muhalifleri daha da glenmeden nce, Yeni Trkiye'nin gelecekteki hkmet biimine karar
vermenin tam srasyd. Cumhuriyeti ilan edecek, kendisi de cumhurbakan ve yasal nder olarak seilecekti.
Ancak, zgr bir oylamada Meclis bunu asla kabul etmeyecekti.
Meclis'i bu kararlan almaya kendisinin sevk etmesi gerekiyordu.
Kk bir siyasal entrika tasarlad; bir bunalm yaratacak ve bundan
yararlanacakt.
Zaman kaybetmedi. Hkmet yelerim ankaya'daki evinde bir
akam yemeine davet etti. Gelecekteki ynetim biimi hakknda, tek
tek her bakann Meclis'e kar sorumlu olduu ve srekli olarak
meb'uslann eletiri saana ile mdahalelerine maruz bulunduu
mevcut sistemin yetersizlii hakknda uzun uzadya tarttlar.
"Meclis'e bir lkenin bu ekilde ynetilemeyeceini gstermeliyiz" dediinde epeyce iki imi bulunuyordu; "Siz Heyet-i Vekile,
yneten siz olmalsnz. Meb'uslar imdi yaptklan gibi size rahata
mdahale edememeliler."
Bakanlarn her biri bu gre katld. Hepsi de meb'uslann bitip
tkenmeyen eletirilerine ve denetimine karyd.
"Yarn hepinizin istifa etmenizi istiyorum" diye szne devam
etti. "Meclis'ten ynetimi devralmasn ve hkmeti kurmasn isteyeceim. Teklifleri ne olursa olsun, yeniden grev almay reddetmeniz ve ileri elinizden geldii kadar gletirmeniz gerekiyor. Bundan
sonra Meclis'in nasl bir karklk iine deceini birlikte seyredeceiz. Greceksiniz, ok ksa zamanda, hepimizin geri gelmemizi isteyeceklerdir."
Ertesi gn hkmet istifa etti ve Meclis yeni bir hkmet kurmak
iin almalara balad. Rauf'un muhalefet liderlerinin olmay nedeniyle, meb'uslar kendi aralarnda anlaamyorlard. Kulis yapyorlar, tartyorlar ve sonuta her biri kendisi ve arkadalarnn karlar
dorultusunda oy veriyorlard. Mzakereler yaplyor, nutuklar ekiliyor ve kavgalar sryordu. Ortalk tam bir anababa gnne dnm
ama hkmet hl kurulamamt.
ki gn sonra Mustafa Kemal, bu kez birka yakn arkadan
167

akam yemeinde sofra bana toplamt. Aralarnda smet, Fevzi ve

Kemaleddin de vard. Bu kargaay onlara anlatrken glmsyordu.
Plan yrmt, hkmet hl kurulamamt. Meclis'te entrika ve
kavgadan baka bir ey yoktu. Meb'uslar yumruk yumrua gelmek
zereydiler.
Anszn, "Buna bir son vermenin tam sras" dedi, "Yarn Cumhuriyeti ilan edeceim. Bu, btn glklerin aresi olacak."
Dierlerinin gitmesinden sonra btn gece boyunca, afak
sknceye kadar smet ve Mustafa Kemal pturup, Trkiye'yi cumhuriyete dntrecek olan bildirgeyi hazrladlar.
Kk entrika planlad gibi yrmt. Meclis tam anlamyla
fel olmutu. Birbirlerine dik dik bakp svgler yadran ve her an
bir dierinin grtlana sarlmaya hazr hale gelen meb'uslar, kk
gruplara blmlerdi. Kemaleddin'in yeni kabineyi kurmak yetkisini
vermek zere Mustafa Kemal'in davet edilmesine ilikin nergesini
sevinle karladlar.
Mustafa Kemal, ankaya'daki evindeydi. lk davete gitmedi; ta
ki Meclis kendisine bir hkmet kuramadn belirtip, genel bakan
olmas iin ikinci bir ary gnderinceye dek, yerinden bile kprdamad. O zaman dahi, kararlarnn tartlmamas kouluyle gitmeyi
kabul etti.
Meclis'in giri blmnde, yeni kabineyi oluturmalar iin setii arkadalarn toplad -btn muhalifleri darda brakmt- ve
toplant salonuna girip, krsye kt.
Bir sre' aasnda dizilmi meb'uslara bakt, yz gergin,
meum ve askt, biraz da alaycyd: Aadaki bu kk adamlara,
kendisine dilerini gstermi olan bu farelere hkmeden gl bir
kiilik. Kendi anlamazlklarnn iddetinden, onunla mcadele halinde olduklarm bile unutmulard. Kafalarn kaldrm ona bakyorlar, sessizce bekliyorlard.
Sonunda, "Bu meseleyi halletmem iin beni ardnz" dedi.
"Meseleyi aslnda kendiniz yarattnz. Bu bunalm, kesinlikle geici
bir sorundan kaynaklanmyor. Bu, aslnda hkmet biimimizdeki
temel bir hatadan kaynaklanyor. Meclis hem yasama hem de
yrtmeyi stlenmi durumdadr. Her biriniz, her bir meb'us" diye
srdrd szlerini, "hkmetin her kararm oylamak, her hkmet
dairesine el atmak ve her alan etkiniz altnda tutmak istiyor. Efendiler, hibir bakan bu koullar altnda grev almay kabul edemez. Bu
168

koullar altnda hkmet kurmann imkansz olduunu anlamalsnz: Bu

hkmet deil, kaostur.
"Sistemi deitirmeliyiz. Trkiye'nin Cumhuriyet olmasna, banda
bir Cumhurbakan olmasna karar verdim."
Meclis bu ani bildiri karsnda akna dnd. Yetkilerini Mustafa Kemal'e sadece geici bir bunalm zmek zere bir hkmet kurmas iin
devretmilerdi. Oysa yeni bir ynetim biimi ilan ediyordu. Ne olursa olsun,
onun kararm kabul edeceklerine nceden rza gstermilerdi: Artk kabul etmekten baka areleri kalmamt.
Meb'uslarn yzde krk oylamaya katlmad halde Trkiye'yi Cumhuriyete dntrecek olan smet ve Mustafa Kemal'in hazrlam olduutasan yasalat ve Mustafa Kemal ilk cumhurbakan seildi.*
Bu oylamayla Mustafa Kemal yasal egemen olmutu. Artk babakann
ve bakanlarn atama yetkisine sahip olan Cumhurbakanyd. Ayrca Bakanlar kurulunun, Meclis'in ve Halk Frkas'nn da bakanyd. Bundan
baka Bakumandan'd ve orduyla halk avucunda tutmaktayd.
Hkmet yanls gazeteler -dierleri sansrle susturulmutu- btn
Trkiye'de Cumhuriyet'in ilanndan kaynaklanan sevin konusunda ateli
makaleler yaynladlar. Gerekteyse, Trk kyls ve kasaba halk iin bu
olay kahvelerde bir sohbet konusu olmaktan pek teye gememiti.-Neredeyse alk snrnda yaamaktaydlar. lgi alanlar yaamn temel glkleri,
tarlalar, hayvanlar, kk dkkanlar, vergi memurlarnn rvetilii,
oullarnn askerden sa dnp dnmeyecei ve yallklarnda kendilerine
bakp bakmayaca, kzlarnn iyi bir kocaya varp varmayaca gibi konulard. Kanlarnn drdr, onlar iin Ankara'daki Meclis'in tm mzakerelerinden ok daha gerekti. Kahramanlar, Mustafa Kemal ister Padiah ister
Cumhurbakan olsun, bar devam ettii, yeterli yiyecekleri, yaayacaklar
ve uyuyacaklar bir yerleri olduu srece, onlar iin hi farketmeyecekti.
XLIX

Mustafa Kemal, batan beri hedefledii tam yetkili konuma hemen hemen ulamt. Siyasal silah, Halk Frkas her kasabada, her kyde
rgtleniyordu. Ordu, dorudan onun emrindeydi. Penesiyle devletin tm mekanizmasn kavramt. Ancak, asl mcadele henz
nndeydi.
Arkadalarna her zaman Trkiye'den dini skp atacan kesin olarak
*29Ekiml923(.n.)

169

L
belirtmiti. eriat hakknda konuurken, ses tonu kesin ve iddetli bir hal alyordu. Ona gre eriat, halkn cokun ruhunun stn rterek kabuklatran
souk ve yapkan bir lavd. Kendisi bu kabuu soyup bir kenara atacak ve
halkn volkanik enerjisini serbest brakacakt, eriat, siyasal yapya nfuz etmi bir zehirdi. O, devleti bu zehirden temizleyecekti,. eriat ortadan kalkmadka, Trkiye'yi canl, ada bir ulusa dntrmesi mmkn deildi.
"Be yz yldr Trkiye'nin medeni ve ceza kanunlarn," diyordu, "bir
Arap eyhinin kurallar ve teorileri ile ie yaramaz hoca nesillerinin tefsirleri
belirledi."
"Anayasann biimine,-her Trk'n yaamnn ayrntlarna, yiyeceine, kalkma ve yatma saatlerine, giysilerinin ekline, ocuklar dourtan
ebenin iine, okulda ne reneceine, geleneklerine, dncelerine, hatta en
mahrem alkanlklarna dek her eyi belirliyor.
"eriat, yani bu ahlak yoksunu Araplarn teolojisi, kokmu bir.
slam'n ldeki Bedeviler'e uygun olmas mmknd. Ancak, ada Ve
ilerici bir Devlet'in onunla hibir alverii olamazd. "Allah'n sz ha!"
eriat yoktu ki. Bu, yalnzca din adamlaryla kt yneticilerin halk bala
dklar zincirlerden bir tanesiydi.
"Dinin yardmna gereksinim duyan bir ynetici zayf iradeli demektir.
Hi bir korkak, ynetici olamaz."
Ve hocalar! Onlardan nasl da nefret ediyordu. Halkn nafakasn -midelerine indiren tembel, aylak hocalar. Onlar birer erkek gibi almalar iin
camilerden ve tekkelerden skp atacakt.
Salam bir aaca dolanan bir sarmaa benzeyen eriat, Trkiye4 hin
boazndan ekip alacakt.
Bunlar devrimci bir tutku ve nefretle savunduu grlerdi. Ama bunlar ne dereceye kadar uygulamaya geirebilecei konusunda kukuluydu.
Kasaba ve kylerde yaayan Trkler, dinlerine hl sk skya
balydlar. Dindar ve tutucu olduklarndan, her trl deiime karydlar.
Hocalar tarafndan kkrtlrlarsa, fanatikleebilirlerdi. Din, onlarn yaam
kumalarnn en temel rgsyd. O skme, tm dokumay mahvedebilirdi.
Dinlerine el uzatld zaman sessizce kabullenecekler miydi, yoksa direnecekler miydi?
Mustafa Kemal bu konuda kukuluydu. htiyatla hareket etmesi gerekiyordu. Bir gazeteci kendisine yeni Cumhuriyet'in dini olup olmayacan
sorduunda, kesin bir cevap vermekten kanmt. Halk Frkas'nn siyasasnn genel erevesini hazrlarken, dinden hi sz etmedi. Konuya ilikin
hibir genel teblii yaynlamad. Halkn bu eski ballndan vaz geeceini
umarak, srasn beklemeye karar vermiti.
170

Ne ki, muhalifleri ona bekleyecek zaman tanmadlar. Oyuna

gelerek yar yarya malub edilmi olduklarndan, onun yerine iyiden
iyiye yerlemesine izin vermeye cesaret edemezlerdi. Onun eski dostlarydlar ve Mustafa Kemal'i ok iyi tanyorlard. Bu i artk nezaket
snrlarn amt: Ne parlamenter mcadelelerin ne de szel siyasal
oyunlarn bir nemi kalmt. Yerine bir kere yerleir yerlemez, derhal aralarndan bir ounu asacan ya da srgn edeceini biliyorlard.
Mustafa Kemal'in islam' ykaca ve Halife'yi sreceine
ilikin bir sylenti lkeye yaylmt bile. Son birka ay boyunca, siyasal muhalifleriyle yapt mcadelede, elindeki kartlar birden fazla
kez ortaya koymutu. Abdlmecid, Halife olarak seildii zaman,
Mustafa Kemal trenin tam olarak yaplmasna izin vermemiti. Meclis yeni Halife'nin makam ve yetkilerini grmeye balad srada
Mustafa Kemal tartmay ksa kesti. "Halife'nin" dedi, "makam ya
da yetkisi yoktur, mevkiine sadece ismen sahiptir."
Abdlmecid kendisine ayrlan tahsisatn artrlmasna ilikin bir
mektup gnderdiinde, Mustafa Kemal ona acmaszca u cevabi vermiti; "Makamnz, Hilafet, tarihsel bir yadigardan baka bir ey
deildir. Varln merulatrc hibir yn yoktur. Sizin sekreterlerimden birine mektup yazmaya cesaret etmeniz mnasebetsizlikten
baka bir ey deildir."

Kars peesiz dolayor, erkek

gibi giyiniyor ve Ankara'daki kadnlar erkeklerle eit haklar talep etmeleri iin kkrtyordu.
Ankara'daki yneticilerin menfur ve dinsiz olduklar sylentisi
dolamaya balad.
Camilerde, pazar yerlerinde vaaz veren hocalar ve derviler,
halk hkmete kar uyanyorlard. Mustafa Kemal'in dinsel kurum
171

ve kurallara kar saygszca hareket ettiini, kutsal eylere hakaret ettiini duyuluyorlard. Karikatrler ve brorler okullardan dervi tekkelerine kadar yaylmt.
Muhalifleri, bu yndeki propaganday tevik ettiler. Kente
adamlarn gnderdiler. Ankara'dan ayrlp, stanbul'daki Halife'nin
, Abdlmecid'in evresinde toplandlar. Tabanlarnn son derece
salam olduunu var sayyorlard. Mustafa Kemal'in Halife'ye dokunmaya cesaret edebileceini hi sanmyorlard.
Ne ki, Abdlmecid hilekr biri deildi. Elli yalarnda, resim
renimi alm, kitaplarn ve bahesini ok seven, yaln, drst,
gzel grnl,-sakin bir adamd. Boazii'ndeki saraynda, genliinden bu yana yaln bir yaam srmt. Dili uzun stanbullular bile onun-hakknda kt bir dedikodu karamamlard.
Fakat Vahideddin'in kandan sonra Meclis tarafndan Halife,
Allah'n Yeryzndeki Glgesi* seildiinde, bu grevi son derece
ciddiye almt. Byk Padiah-Halife'lerin geleneklerine yeniden
hayat vermiti. Halefi gibi sradan bir araba kullanmak yerine, her Cuma gn bir svari blnn eliinde Fatih Sultan Mehmed'in kine
benzer beyaz bir ata binerek ihtiamla Halic'i geiyor, halkn tezahrat arasnda Selamlk merasimi iin Ayasofya Camii'ne gidiyordu.
skdar'daki byk camie gidecei haftalardaysa, muhteem giysileri iinde ondrt ift krekinin ektii saltanat kaynda, kyda birikmi byk kalabalklar selamlayarak, yz milyon Mslmann
bakam olduu bilincinin yaratt vekarla Boaz' geiyordu. Ziyaretileri, elileri ve diplomatik heyetleri saraynda, bir krala
yakacak debdebeyle kabul ediyordu.
Abdlmecid muhteris biri deildi; siyasal iktidar peinde olmamasna karn, Trkiye'deki tm honutsuz unsurlar bir mknats gibi
kendisine ekiyordu. Can vermi Osmanl mparatorluu'nn btn
dkntleri, din adamlar, hocalar ve ulema, isiz kalm saray erkan,
eski rejimin mazul subaylar, artk bakent olmak ayncahru yitirmi
stanbul'un gayri memnun halk onun evresine t.
Son olarak da, Mustafa Kemal'in siyasal muhalifleri olan Rauf,
Adnan, Refet ve Kazm Karabekir geldiler. Abdlmecid'i Trki* Zllullahi fi'elem (.n.)
172

ye'nin meruti hkmdar yapmak istiyorlard, kendileri de onun bakanlar olacaklard. Saygn, gvenilir ve bilgili olan bu zat, bu mevki
iin idealdi: Hem sivil hem dinsel yetkileri elinde tutacak, ne ki, muhteris ya da gl karakterli olmad iin bakanlaryla bir atmaya
girmeyecekti.
Ve bdlmecid, btn arzularna ve eilimlerine kart olmakla
birlikte, kendisini bir anda Mustafa Kemal ve Ankara'ya kar muhalefetin merkezi ve maas olarak buluverdi. Ankara'nn fkeyle
krtnn karsnda'sakin, kltrl, iyi terbiye
alm bir beyefendi vard. _
LI
Mustafa Kemal tehlikeyi grmt. Halk ondan nefret eden
stanbul'un dmanca ortamnda, Halife'nin evresinde ve en gl
muhaliflerinin nclnde kendisine kar monarik ve dinci bir hareket biimlenmekteydi. lkede ona -kar ve dinsel fanatizm
ynnde propaganda gittike yaygnlayordu; halk dinsel liderleri
olarak Halife'ye byk sayg duyuyordu. Bu iki olgu rgtlenir ve
birletirilecek olursa, yenilgisi kanlmazd.
Bu durumla nasl baa kacan bilmiyordu. ok erken harekete geerse, kendisini havaya uuracak bir barut fsn atelemesi
mmknd. ok bekleyecek olursa da, yenilgiye urayabilirdi.
Nasl harekete gemesi gerektii konusunda dnrken, Talih
bir kez daha yardmna kotu: ngiltere onun eline birkez daha silah
vermiti. ki Hintli Mslman olan Aa Han ile yal ve saygn Emir
Ali, Hindistan Mslmanlar adna Halife'nin saygnlnn korunmasn talep eden bir protesto mektubu gndermeye karar verdiler.
Bu mektup Ankara'daki hkmete ulamadan nce, stanbul basnnda yaynland.
Bu, Mustafa Kemal'in arad frsatt. Aa Han'n yksn
kefetti; Hindistan'da tannm bir-Mslman'd; smailiye mezhebirinin lideriydi; ngiltere'de yayor, ngiliz yar atlar yetitiriyor,
ngiliz giysileri giyiyor, ngiliz politikaclar ve elileriyle yakn dostluk ediyordu; ngilizler Dnya Sava boyunca Hindistan Mslman173

larmn lideri olarak sivrilmesi iin zenli bir propaganda almasyla

onun saygnln ykseltmilerdi; onu Padiah'a ve Dou'daki Trk
propagandasna kar kullanmlard.
"Aa Han" dedi Mustafa Kemal, "bir ngiliz ajandr." Bu
propaganday yrtmek kolay oldu. Yunanllar'la birlikte
Trkiye'yi ykmay baaramayan hilekr ve kurnaz dman ngiltere,
Hilafet'i desteklemek ve bylece Trkler'i iki dman kampa blmek
iin Hintli Mslmanlar ve Aa Han' kullanarak, yeni entrikalara
girimiti.
Meclis byk bir fke kasrgasna kapld. Konumaclar hocalara, din adamlarna, muhalefet liderlerine, Hilafet'e, Halife'ye lanetler
yadrdlar ve Cumhuriyet'e kar her trl muhalefetin, srgn edilmi Padiah'a gsterilecek yaknln vatana ihanet olarak deerlendirilecei ve lmle cezalandrlacana ilikin yasay geirdiler.
Baz meb'uslarn Hilafet'in Trkiye iin diplomatik deerinden,
sz etmeleri zerine, Meclis yuhalayarak onlar krsden indirdi. Bunu izleyen sessizlikte Mustafa Kemal onlara dnd. "Trk kyls
yzyllardr Hilafet uruna, slam uruna, hocalar ve benzerleri uruna
savap lmedi mi?"
"Artk Trkiye'nin Hintliler'i ve Araplar' bir yana brakp kendine bakmasnn, onlarla ilikiyi kesmesinin, slam'n nderlii rolnden kendini kurtarmasnn zaman gelmitir. Trkiye, kendi kendine
bakabilecek durumdadr. Hilafet yzyllardr kanmz emmitir."
Bu propagandann btn lke apnda yaylmasn salad. Sz
konusu mektubu yaynlam olan stanbul gazetelerinin ba yazarlar
yargland. Dava hakkndaki yazlar, yerel Halk Frkas ubelerince
ve hkmet yayn organlarnca yaynland. Bayazarlarla birlikte
Abdlmecid de, kurnaz ve ahlaksz ulusal dmann, ngiltere'nin casusu olarak alaklardan ve vatan hainlerinden biri olarak tantld.
Mustafa Kemal'e kar balatlan dinci propaganda ortadan silindi. lkede byk bir fke homurtusu ykselmiti: Mustafa Kemal
ulusu kurtarmalyd.
Mustafa Kemal gven iinde eyleme geebileceinden hala
kukuluydu. Ordudan emin olmalyd. Onsuz aresizdi. zmir yaknlarnda yaplan yllk tatbikat izlemeye gitti. Gnlerce smet ve Fev174

zi'yle sorunu tartt, ihtiyatl soruturmalar yapt, alt rtbeli subaylarla erlerin duygularn renmeye alt. Halife'yi yurt dna
kard, dini Devlet'ten ayrd ve Trkiye'yi laik bir Cumhuriyet'e dntrd takdirde ordu ne yapacakt? Askerler onu desteklemeyi reddedecekler miydi?
Karar veremiyordu. Btn gece boyunca sel gibi akan szcklerle, btn olaslklar teker teker gzden geirerek, ikircimli, kh bir
eye karar vermiken, kh tekine ynelerek, fikir deitirerek, duraksayarak konutuu geceler birbirini izliyordu. Bu srada onu gren
bir yabanc, onu rahatlkla bir geveze ve cesaret ya da iradeden yoksun, dirayetsiz bir adam olarak deerlendirebilirdi.
Anszn kararn verdi. Harekete geecekti. Ordu onu destekleyecekti.
Ayn hzla kelimelerden eylemlere geiverdi. Daha nce ne kadar gevezeyse, artk o kadar suskundu; hedefi, karar veremedii zamanki kadar belirgindi; kendisi zayf olduu zamanki kadar zorlu ve
glyd. Dmanlarn amansz bir iddetle ezdi. Kararszlk haftalarnn onda yaratt keye kstrlmlk duygusu, ykc bir devrimci
iddette patlak vermiti.
ncelikle muhaliflerinin gzn korkutacakt. Kart olan bir
meb'us Meclis'te ok fazla konutu; ayn gece evine dnerken yolda
ldrld. Diyanet vekili Halife Jehine bir konuma yapt. Mustafa
Kemal, bunu tekrarlad takdirde onu asmakla tehdit etti.
Rauf'u Halk Frkas genel kurulu nne kmas iin
stanbul'dan artt ve onu Cumhuriyet'e ve Cumhurbakan'na
ballk gstereceine dair yemin etmeye zorlad; aksi takdirde partiden ihra edilecekti. stanbul valisine gnderdii acil talimatla AbdImecid'in btn o yararsz debdebesine derhal bir son verilmesini emretti; Cuma namazna gitmek istiyorsa,.bunu normal bir arabaya binerek yapmalyd, muhafz birlii datlacak, saltanat kay bir kenara
braklacak, Halife'nin ayl minimuma indirilecek ve taraftarlarna
ehirden ayrlmalar uyars yaplacakt. stanbul'da, Ankara'daki iktidara meydan okuyacak bir dinsel lider olmamalyd.
Ilmllardan bazlar, kendisinin Halife olmasn Mustafa Ke175

mal'den rica ettiler; Hindistan ve Msr'dan gelen heyetler de ayn

srada bu dilei tekrarlyorlard. Bu, byk bir mevkiydi; arkasnda
gelenek, saygnlk ve uluslararas bir platform vard. Mustafa Kemal
gereken btn zelliklere sahipti: Muzaffer bir kumandan, bamsz
bir Mslman halkn lideri, Mslman dnyasnda en gze arpc
kiilikti. Bu ricalarn onu batan karmas olasl vard.
Sabrszln gsteren bir jestle bu neriyi reddetti. Ak
grl, belirlenmi -hedeflere sahip biri olarak bykl, kendisinin ve lkesinin snrlarn bilmesinde yatyordu. . .
Heyetten birine souk bir ifadeyle, "Benden Halife olmam istiyorsunuz; Halife olarak emirlerimin dinlenip dinlenmeyeceini bilecek durumda msnz? nk eer dinlenmezse, bir maskara durumuna deceim" diyerek, onlara iddetle arkasn dnd.
Hilafetin Trkiye'ye uluslararas bir g verdiine inanan
meb'uslara yantn da smet arachyle verdi: "Eer dier
Mslmanlar bize yardm ettiyse, veya hl yardm etmek istiyorlarsa
bu, hibir gc olmayan rm bir lee, Hilafet makamna sahip olmamzdan kaynaklanmamaktadr. Bunun tek nedeni, bizim,
Trkler'in gl olmamzdr."
Baars bu ak grllnde yatyordu. Byklyse, hedefinin snrlar zerinde temellenmiti.
Sonunda hazrd. Meclis fkeliydi; halk ve ordu yabanc dmanla
onun mttefiki Halife'ye homurdanyordu. Muhaliflerini iddet
yoluyla .yldrm, hyanet-i vataniye kanunuyla azlarn
balamt.
3 Mart 1924'de Meclis'e, Devlet'in laikletirilmesi ve Hlife'nin
yurtdna karlmasna ilikin bir yasa tasars sundu.
.Heyecan iindeki meb'uslara, "Ne pahasna olursa olsun" dedi,
"Cumhuriyet korunacaktr. u anda tehdid altndadr. Osmanl mparatorluu km temeller zerine kurulmu, atlak bir yapdr. Yeni
Cumhuriyet salam temeller ile salkl, bilimsel bir yapya sahip olmaldr. Halife ve dier Osmanoullar gitmelidir. Modas gemi
dinsel mahkemeler ve kanunlar, ada bilimsel kanun ve mahkemelerle deitirilmelidir. Dinsel mektepler yerlerini laik resmi okullara
brakmaldr. Devlet ve din ayrlmaldr. Son olarak, Cumhuriyet laik
176

bir devlet haline gelmelidir."

Tasan hi tartlmadan kabul edildi. Bir saat iinde Mustafa Kemal, eski devletin zerine kurulmu olduu temellerin tmn skp
atmt.
Ayn gee stanbul valiliine Abdlmecid'in afak skmeden
nce Trkiye dna karlmas gerektii emri gnderildi.
Vali bir polis ve askeri birlik eliinde gece yans, protokol hie
sayarak, Allah'n Yeryzndeki Glgesi'ni, Halife'yi birka para
eyasnn bulunduu valiziyle birlikte, yolculuu iin birka lira vererek alel acele bir arabaya bindirip svire'ye gemesi iin snra
gtrd.
Trkiye'nin hibir yerinde ne bir gsteri, ne de bir protesto, ya da
direni oldu. Mustafa Kemal galip gelmiti.
LII
Mustafa Kemal artk egemendi, fakat uruna onca aba harcad
iktidar eline geince, onu elinde tutamad. Bu, ksmen kendisinden,
ksmen de koullardan kaynaklanmt.
Hasta ve yorgundu. Bbreklerindeki hastalk srekli olarak
nksediyordu. Ary krletmek iin, onu hrn ve sinirli yapan ikiye ba vuruyordu. Son alt yl boyunca, savamann zihinsel
uyarcl onu ayakta tutmutu. imdi, baar saatindeyse gevemi,
adeta snmt. Depresyon nbetleri onu aresizliin kara kuyularna atyor, kendine, grevine ve talihine olan inancn tketiyordu.
"Dman yendim; lkeyi fethettim; fakat halk fethedebildim
mi? Bu, en g olan" diyordu.
zel yaam da ona hi huzur vermiyordu. evresinde gvenebilecei, iindeki gizli ben'i aabilecei, bylece i huzuruna kavumasn salayacak bir tek kii bile yoktu.
Annesi lmt. ki yl ankaya'da yaam ve ardndan Ankara'nn iddetli iklimi yznden saln yitirmiti. Latife hava
* Zbeyde Hanm'n zmir'de vefat ettii dorudur. Ancak, bu olay, Byk
Zafer'den sonra Mustafa Kemal'in zmir'den Ankara'ya dnn izleyen
gnlerde Zbeyde'nin hem iklimin yumuakl, hem de byk olaslkla
mstakbel gelinini tanmak arzusundan kaynaklanan zmir yolculuundan
hemen sonra, oraya var izleyen birka gn iinde olmutu. Annesinin
lm zerine zmir'e gelen Mustafa Kemal, cenazeden birka gn sonra
Latife Hamm'la evlendi, (.n.)
177

deiminin iyi gelecei dncesiyle onu zmir'e gtrmt. Annesi

orada lmt.* Mustafa Kemal sonuna dek iini ona dkmt.
Ona gvenmi, onunla dertlemi, onun basit, ama hikmet- dolu
tlerini dinlemiti. Kendisini eletirmesine izin verdii tek kii oydu. Onu, sadece kendisi olduu iin seven tek insann arnesi olduunu
biliyordu. Baarl olup olmamasn umursamyordu. ok kt bir
baarszla urasayd bile, onu ayn derecede sevmeye devam ederdi. Annesini zlyordu.
Ya Latife? Evlilikten sonraki ilk birka ay boyunca adeta cennette
yaamt. Ona lgnca akt. Onu refikas olarak srekli yannda
bulundurmaktan byk zevk alyordu. Onun kendisi iin hazrlad
dzenli ev yaamndan ok mutluydu.
Fakat btn bunlar abucak geti. Kadnlar, ona gre sadece
zevk vermeye yarard. Latife, bir ok kadndan yalnzca biriydi/Mustafa Kemal'in ateli ak sadece ehvetten ibaretti ve hzla sogudu.
Ak souduka, bir kez daha bekar yaam srdrmeye balad.
Yaamnda kadnlar yalnzca arzi olarak yer alyordu. Cinsellik
dnda onlara gereksinme duymuyordu. Evin dzenli yaam onu sinirlendiriyordu. Srekli onunla birlikte olan kadn, onu rahatsz etmeye balyordu.
Bir keresinde "zgr olmak, kendi yaamm yalnz bama srebilmek iin," demiti, "daima yalnz yaamay istemiimdir."
en akrak arkadalaryle sigara dumanyla dolu odalarda gece
boyunca imelerini, boyal kadnlar arzu ediyordu.
nsan doasndan'kaamaz. Gemii onu tpk iek hastalnn
brakt iz gibi damgalyordu. Mustafa Kemal eski arkadalarna,
kadnlarna ve elence ortamna geri dnd.
Kuramsal olarak gelikin zgr dnceye sahip, ada bir
kadn olmakla birlikte, Latife bir harem kadn kadar da kskant. Sadakatsiz olduu iin ona bard, iki imesine kar koydu, arkadalarn uzaklatrd.
Latife'nin ailesi de Ankara'ya gelmiti. Kendileri iin zel haklar
ve imtiyazlar talep ettiler, sonunda dayanlmaz bir yk haline geldiklerinde, Mustafa Kemal byk bir fkeyle onlar zmir'e geri gnderdi. Latife bu kararna kar kt.
178

Srekli kavga ediyorlard. Latife bir politikacyd. Devlet iinde

kadnn konumu hakknda en belirgin ve gelikin balamda zgr
dncelere sahipti. Her iki cinsin eit hak ve frsatlara sahip olmas
gerektiine inanyordu. Mustafa Kemal diktatrle doru gittike
daha ok yaklatka, siyasal anlamda anayasaya aykr edimleri nedeniyle onunla gittike daha ok atmaya balad. Muhaliflerine
yaknlk duyuyordu. Politikada kendi izgisini oluturdu ve Mustafa
Kemal'e ynelik muhalefete ilikin birtakm ihtiraslar gelitirmeye
balad. zel yaamlarnda olduu gibi, sosyal yaamlarnda da onu
eletirmeye balad. ine ve kararlarna mdahale etti.
Kadnlarla yapt toplantlarla yetindii srece, Mustafa Kemal'in bir itiraz yoktu; her ikisi de gl, iradeli, sert ve altta kalmaz
kiilerdi. O da, kendisi gibi zeki^ hazr cdvap ve keskin dilliydi. O da
en az kendisi kadar eletiriye tahammlszd. Onlar yumuatacak ve
bir arada tutabilecek bir ocuklar da yoktu.
Kavgalar artt. Ev, anlamazlklarndan doan patrtyla doldu.
Mustafa Kemal sonunda karar verdi: Latife gitmeliydi, hem de
derhal.
zel ilikileri konusunda daima sessiz ve ketum olduundan, bu
sorunu kimseyle tartmad. Boanma belgesini kendisi hazrlayp
imzalad; Meclis'e, gazetelere ve eliliklere bu boanmay duyuran
ksa bir mesaj gnderdi ve Latife'ye evden, ankaya'dan derhal ayrlmasn emretti. Ardndan-.da, alkn olduu yaama, yani sigara dumanyla dolu odalarda, lakaplar "klhan beyleri" olan iki arkadalaryla ve boyal kadnlaryla uzun gecelerine geri dnd.

179

bu arkadalkta muhtemelen hibir kt yan yoktu, ancak, insanlar naho eyler sylyorlard.

Bkncaya dek birlikte yaad ve sonra Mnih'e gnderdii

Fikriye, geri dnd. Doulu ve Trk olan Fikriye, ona her eyini vermi, efendisinin diledii gibi inemesi iin kendisini onun ayaklar
altna atmt. Mustafa Kemal 'siz yaamn, onun iin hibir anlam
yoktu. ki yl boyunca Mnih'te kalmt. imdi sessizce geriye, ankaya'ya dnyordu. Kalmasna izin vermesi iin yalvard. Oysa Fikriye'yi insafszca kovdu. Ertesi gn gen kadn, kendini vurmu olarak evin aasndaki kayalklardan birinde bulundu. Btn Trkiye
onun lmne yas tuttu.

LIII
Mustafa Kemal'in yaama dair btn tavr ve hareketleri
deimiti. Artk eskiden hep yapt gibi ne halkn arasna karyor,
ne de elleri ceplerinde, rastlad herkesle sohbet ederek ar ar geziniyordu. Artk ie dnk, kapal ve ulalmas zor biri olmutu.
Biri beceriksizce hazrlanan ve baarya ulaamayan bombal,
ikincisi de yemeine koyulan zehir yoluyle olmak zere onu
ldrmek iin iki giriim ortaya karlmt. Zehir onu neredeyse
ldrecekti; bu yzden iddetli aclar ekerek, byk bir aba sonunda yaama dnebilmiti.
Son derece kukucu biri oldu. Yannda Laz muhafzlar olmadan
asla dar kmyordu. Evini batan aa projektrlerle tehiz ettirdi
ve zel izni.olmayan hi kimsenin evin evresine dahi yaklatrlmamas talimatn verdi. ankaya'dan Ankara'ya inecek olduunda, alt
kilometrelik yolun iki yan sngl askerlerle koruma altna alnyordu. Bir lokantaya hatta bir dostunun evine gidecekse, lokanta ya da
eve silahl sivil ya da resmi elbiseli polisler nceden geliyorlard.
smet gibi hkmet yeleri ya da kendisinin birka taraftaryla
"klhanbeyleri" dnda, pek kimseyle grmyordu.
Her zaman yalnz bir adam olmu, bir mnzevi gibi, tek bana
hareket etmiti. Hi kimseye gvenmemiti. Kendisininkiyle ters
olan fikirleri dinlemezdi.
Tm eylemleri, kiisel karlarnn en alaka itkisiyle deerlendirirdi. Olaanst kskant. Zeki ya da yetenekli bir adam, bertaraf edilmesi gereken bir tehlikeydi onun gznde.
Nadiren iyi ve nazik bir
ey sylerdi, o zaman bile szlerinde hafif bir alayclk sezilirdi. Hi
kimseye venmezdi. Hibir yakn dostu yoktu. Arkadalar zevklerine araclk ederek ve kibirliliini besleyerek onunla birlikte iki ien
zararl, kk adamlard. Bir beki kpei gibi tehlikelere kar onu
koruyan smet, ordunun ona bal kalmasn salayan Fevzi ve bir
avu nc snf meb'us -ki bunlar, Meclis'in deersiz ve ie yaramaz yeleriydi- dnda, Kurtulu Sava'nn kara gnlerinde onu
desteklemi olan btn deerli kiiler, artk onun karsnda yer alyorlard. Bunlardan biri onu desteklese bile, bir bahaneyle onu kendi-

180

181

sinden hemen uzaklatryordu.

Bir frtna kopmak zereydi. Mustafa Kemal'in ayann altndaki zemin yava yava kyordu. Yaklaan depremin belirsiz
gmbrts gibi honutsuzlukla inleyen Trk halknn sesi duyulmaya balamt, smet, Fevzi ve casuslar onu bu tehlike konusunda
uyardlar.
Metin, mlayim ve tembel Trk kyls ve kasabals, pek az
eye ihtiya duyan, yaln bir dnya grne sahip, saygl, canayakn
insanlard. Pek ok yoklua ve gle hi yaknmadan katlanrlard
ama, onlarn bile bir dayanma snr vard. Bu snr da^almt.
Trkiye yknt halindeydi. Savata, geni alanlar yaklp
yklmt. Her yerde yoksulluk vard ve halk bunun nedenini bilmek
istiyordu. Savalar srasnda onlara dmandan kurtulur kurtulmaz
eriilecek refahn altn gnlerine ilikin gzel vaatlerde bulunulmutu. Trkiye'yi kurtarmak iin canlarn dilerine takp savamlard. Yunanllar' ve yabanclar lkeden karmlar, ingiltere'ye ve kapitalistlerine, haklarnda ne dndklerini bir gzel
gstermilerdi. Artk zgrdler. Her eyin ok daha iyi olmas gerekiyordu; fakat her ey daha ktyd, onlar da Abdlhamid'in idaresindeki eski rejim gnlerinde olduklarndan daha kt artlar altnda
yayorlard.
O gnlerde insann karn gayet iyi doyar, kendisine ttn ve kahve, ocuklarna tatl, karsna yeni bir elbise alacak kadar para kazanabilirdi. Akamlar huzur iinde bir kahvehanenin nndeki meydanda
bulunan aacn altnda oturabilir, akam namaz iin camiye gitme
zaman gelene kadar sakin sakin haberleri tartabilirlerdi.
Bugnse yiyecek bulmak bile zordu. Fiyatlar inanlmayacak kadar yksekti. Para ok ktt ve bulunduu zaman bile, dkkanlarda
yalnz lks mallar deil, zorunlu ihtiya maddeleri bile bulunmad
iin satn alma gc yoktu. ocuklar yrtk prtk giysiler iindeydi.
Karlan yemek yapacak yiyecei bulmak iin kleler gibi alyordu.
Vergiler daha da arlam, vergi memurlar daha da a gzl olmulard. Savalar bittii halde, btn gen erkekler askere alnmt.
iftlikler ve evler yklmt, hl da onarlamyordu. Saman bulunmadndan hayvanlar lmt. Kuraklk yznden ekinleri kuru182

mu ve ellerinde tohumluk bile kalmamt. Yaam, hayatta kalmak

iin srdrlen ok ar, meakkatli bir mcadeleye dnmt.
Btn Trkiye, kllerin iindeydi: Kyler yanm, tarlalar ve balar
mahvolmu, yollar yklmt. Bu topraklarda daha nce kimsenin
grmemi olduu bir yoksulluk ve ihtiya hkm sryordu. .
Aslnda bunun nedeni, olaanst tketici bir savan ardndan
sonra kanlmaz olan ekonomik gerilemeydi; ancak, Mustafa Kemal'in muhalifleri, yani politikaclar ve din adamlar bunu kullandlar. Honutsuzluk bayram ykselttiler. Halkn fkesini kkrttlar.
"Size yardm etmek iin hkmet ne yapyor?" diye soruyorlard.
"Askerleri tamak iin demiryolu mu? Ankara'y mamur etme abas
m? Kendilerine her eyiri en iyisini ve bol para ayrmalar, aralarnda
kavga etmeleri ya da atalarndan kalan eski ve gzel gelenekleri
deitirmek iin bildiriler yaynlayp yasalar kartmalar m? Bunlarn size ne yarar var?"
"nsanlar" diyorlard, "eski zaferler ya da reformlar ve bildirilerle
geinemezler. Ekmee, tohumluk budaya, srlara, koyuna, kurakla kar sulama imkanlarna, iftliklerini iletmek ve dkkanlarn doldurmak iin paraya ihtiyalar var. Dinsiz kuramlaryla, bu Allahsz hkmet ve her eyi tepe taklak eden deiiklikleri, ite onlarn
btn istedikleri bunlard."
Homurdanmalar ve inlemeler arttka, Mustafa Kemal'in Meclis,
iindeki muhalifleri gene yreklenmilerdi. Ordunun honutsuz olduu, baz kylerde Halk Frkas ubelerinin tahrip edildii, bir ok
yerde kyllerin vergi demeyi reddettii ve vergi memurlarm
dvdkleri syleniyordu.
Bir sredir politikaclar olduka ihtiyatl davranyor, muhalefetlerini gizliyorlard. Artk eletirilerini ok daha aka dile getirmeye
baladlar. Lozan'dan dndnden beri Bavekil olan smet'e
hcum ettiler. Bu hcuma misilleme yaplmad grlnce,
hkmetin btn icraatine ilikin bir gensoru nergesini gndeme
aldlar. nergenin tartmas, smet'e ve dolaysyle efendisi Mustafa
Kemal'e ynelik iddetli bir kinin tezahrne dnmt. Konumaclar birbiri ardna krsye kp "lkenin ekonomisi ve maliyesi cinayet derecesinde bir karmaa iindedir" diyorlard. "Btn
183

bunlar smet'in hatasdr."

Trk Liras dyordu; kredi kaynaklar ortadan kaybolmutu.
Trkiye'de hi sermaye kalmamt. smet de yenisinin gelmesini engelliyordu. Sermayeye sahip tek unsur olan yabanc bankerlerle
grmeyi reddediyor, onlar svglerle kovuyordu. smet hkmette kald srece hi kimse Trkiye'ye bor vermezdi. Byk zmir liman yknt halindeydi ve yeniden ina etmek iin iki yldr hibir ey
yaplmamt. stanbul, kastl bir iflasn iine srklenmiti, nedeniyse, gemite Ankara'ya kar olmasyd; bu yaplan samalkt.
Yeni ticari yasalar, gmrk vergilerine getirilen ek ykler, akla ziyan
ykleme-boaltma ve liman nizamnameleri btn ticareti durdurmutu. Trkiye'de kalm olan birka tccarn hepsi de ilerini kapatyordu. smet yaratm olduu ve aslnda sermaye bulmak iin yararlanlabilecek tekelleri armaan olarak, kiisel dostlarna peke
ekmiti.
smet'in Trkiye iin, salkl bir kola sarlm ve onu rtene
dek kannn akn durduran bir turnike gibi engelleyici olduunu belirttiler. Grevinden ayrlmalyd, hem de derhal.
Hcumlarnda byk hakllk pay vard. Kendilerininkine benzer savalardan sonra yoksulluk kanlmazd, ne ki diktatr, yani
Mustafa Kemal ile yardaks, yani smet, bu durumu daha da
ktletirmilerdi. Her ikisi de askerdiler. Ekonomi veya maliye
^hakknda en ufak bilgileri bile yoktu. Mustafa Kemal genliinde Rousseau ve John Stuart Mili okumutu ama mali konulara ne bir eilim,
ne de yaknlk duymutu. Bu konu onu skyordu. Bu konularla
uramay memnuniyetle smet'e brakmt. Ve smet'in konuya
ilikin bilgi ve eilimi, Mustafa Kemal'inkinden bile daha azd. Konuyu bir stanbul bankasnda alan ortalama bir Levanten memur
kadar bile bilmiyordu.
Uzaklarda, Anadolu lnn ortasndaki Ankara'da, Trkiye'yi
dnyann tm ekonomik yaamndan koparm olan smet, kendi yeteneinden olduka emin bir haldeydi. Mustafa Kemal'e mali konular kendisinin ele alacana dair sz vermiti. Maliye Vekaleti'ndeki
odasnda konuya kendisi kadar yabanc olan astlanyla maliye ve ekonomi hakknda ok bilmie tartyordu. Bu alanda egemen olan
Rumlar ve Ermeniler gitmilerdi. Selanikli Yahudiler'den olan Cavid
184

gibi bir ikisi dnda, hepsi siyasal adan kukulu kiilerdi. lkeden
ayrlan Hristiyanlarn yerini dolduracak kapasitede tek bir Trk bile
yoktu. smet ne yabanc uzmanlar lkeye davet ediyor, ne de eitim
grmek zere Trkler'i yurtdna gnderiyordu. Fabrikalar ve snai
giriimlerle zenginlemi Trkiye hakknda konuup duruyor, ancak,
hibir yapc i retemiyordu. Yol aaca etkiyi anlamadan, yasalar
Meclis'ten geiriyor, stnkr yaplm bu yasalar da lkede ticaret
adna geriye kalm olan unsurlar da bozuyordu. Olaanst boyutlardaki cehaleti iinde, bu sar, ufak tefek kurmay subay, her eyi bildiini dnyordu. Bu arada Trkiye can ekiiyordu.
LIV
smet hakkndaki gensoru nergesinin reddedilmesi kl payyla
salanabildi. smet fkeden lgna dnmt, ne ki, Mustafa Kemal
ankaya'da kalm ve gensoru olayna hi mdahale etmemiti. Muhalefet gittike cesaretini artrmt. Rauf'un nderliinde
stanbul'da Selanikli Yahudi Cavid'in evinde toplanarak "Terakkiperver Cumhuriyet Frkas" ad altnda, yeni bir parti kurdular.
Srgn edilen Halife'nin evresinde toplanm olan tm muhalifler
ile eski ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin kalntlar, onlara katld.
Mustafa Kemal yandalarnn ou da onlarn tarafna geti: Parti
programlarn yaynladlar; burada anayasal bir hkmet ve diktatrln her trne direnmeyi savundular. Ne ki, Mustafa Kemal hl
ankaya'daki suskunluunu korumaktayd.
Siyasal partilerdeki muhalefet aclayordu. Sinirler en kk bir
krtmayla alevlenecek kadar gergindi.
Ankara, kra bozkrlarn ortasnda yer alan virane bir kyden
baka bir ey deildi. Ne elence ne de rahatlama imkanlarna sahipti.
Ankara'da yaam, evredeki arazi kadar kasvetli ve konforsuzdu. Sava srerken, meb'us ve subaylarn cankurtaran yurtseverlik atei olmutu. Sava sona erince hepsi de srdkleri yaamn kt koullarn
ok iddetli hissetmilerdi. Hepsi de stanbul'un lks ve tatl yaamna alkndlar. Ankara'da tek yaplacak i ve tek elence yolu, politikayd. Politikaclar btn gn burun burunaydlar. Birbirlerinden
uzak durma imkanlar yoktu. Sinirler olaanst gerilmiti.
185

Mustafa Kemal'in taraftarlar bir bir elden gidiyordu. Ne muhaliflerini ne de yandalarn denetimi altnda tutamayan bir diktatr iin bu, tehlikeli bir durumdu. Sokaklarda, tahta kurusu dolu
otellerde, dknt lokantalarda ekimeler ve kavgalar oluyordu.
Muhalefet vatan hainleri ve Padiah taraftarlar eklinde adlandrlyordu. Onlar da Mustafa Kemal'in yandalarndan, bir
mstebidi destekleyen kabadaylar etesi olarak adlandrmak yoluyla intikam alyorlard.
Meclis'te iddet sahneleriboy gstermiti. Tabancalar ekiliyordu. Halil adnda bir albay* Ismet'i itham etti. "Klhanbey"lerden biri tarafndan Meclis krssnn nnde vuruldu;**
polis "klhanbeyi"ni yakalamaya cesaret edemedi.
Bir baka meb'us, Ali kr, Mustafa Kemal'e ynelik bir
hcuma nclk etti. Gerekten son derece gl ve kindar bir konumacyd. Laz muhafzlarn reisi olan Osman Aa, Ali
kr'nn icabna bakmaya karar verdi.
Osman bir eteci ve Karadeniz kysndaki Giresun kasabasnn belediye bakanyd. 1920'de Hristiyanlar'a kar
vahice muamelesinden dolay kt bir hret kazanmt. Yunanllar'n zmir'deki mezaliminin cn almak iin, be yz
kiiyi soukkanllkla kuruna dizdii syleniyordu. Zhrevi bir
hastala yakalanmt. Hastalk beynine sirayet etmi, bu yzden
ldrmekten zevk duyar olmutu. Vahi ve zalimdi. Cumhurbakannn muhafzln yapmas, Ankara'da uzun zamandr
byk bir skandal olarak deerlendirilmekteydi.
Ona bu emri Mustafa Kemal'in verip vermedii bilinmiyorsa
da, Osman Aa harekete gemiti. kr'yle dostluk kurdu, ankaya'nn mtemilatndan olan evine yemee davet etti, orada
yardmclaryla birlikte Ali kr'y boazlayp cesedini kayalklara attlar.
Ceset bulunduunda, herkes ayaa kalkt. Meclis Osman 'in
tutuklanmasn istedi. Kendisinin emir kulu olduunu syleyen Laz,
Gazi'nin korumas altnda olduunu iddia etti. Mustafa Kemal sadece
* "Deli" lakapl Halit Paa olmal (.n.) ** Sz
edilen kii Kel Ali (etinkaya) 'dr. (.n.).

186

ksa bir sre daha onu korumay srdrd. Sonra kenara ekildi.
Osman muhafzlk binasnda polise kar barikat kurdu. Laz avanesi lgn bir halde ayaklanp, Mustafa Kemal'i karmaya kalktlar.Arka kapdan bir otomobile binerek doru Rauf'un istasyon yaknlarndaki evine snan Mustafa Kemal'i birka dakika farkla ellerinden kardlar. Aceleyle Osman'n yardmna kotular. ankaya'ya askeri birlikler gnderildi; byk bir atma oldu: Osman, kendisini ele verdii iin Mustafa Kemal'e sverek ld ve Laz avanesi
de datld. Haberler Karadeniz sahilinde yayld ve Lazlar Mustafa
Kemal'den almaya yemin ettiler-. Hikaye renildike Ankara'da
ve btn Trkiye'de Mustafa Kemal aleninde bir kzgnlk ba gsterdi.
Bunun zerine Mustafa Kemal uzlama yolunu bulmaya alt.
Krsal kesimde yaayan halk memnun etmek iin aar vergisini
kaldrd, fakat bu da halk yiyip bitiren yoksulluk iinde ksa srede
unutuldu gitti. Son olarak, smet'i azledip yerine Fethi'yi babakanla getirdi.
smet'ten iyiden iyiye bkmaya balamt. Kk adam artk kibirli ve rahatsz edici olmutu. Davranlaryla herkesi kendisinden
soutmutu. Orudaki sert amir tavrn Meclis'te de srdryordu.
Meclis'e, hkmet dairelerine ve astlarna kar son derece otoriterce
hkmediyordu. ok inat olmutu. Mali konularda cahil, siyasette
yetersiz olduu anlald halde, herhangi bir konuda t almaya bile tahamml edemiyordu.
Dahas, Mustafa Kemal'in zel yaamna karmaya, arkadalarna kar kmaya ve "klhanbeyler"e dmanln aka ortaya koymaya balamt. Birka kere de, Latife'yle bir olup ona kar
cephe almt.
lkedeki btn dertler gz nne alnrsa, bir deiikliin herkesi
rahatlataca akt. Mahcup, karsndakini memnun edici tavrlar ve
hibir eyin bozamayaca mlayimliiyle Fethi, herkese sevilen _ bir
kiilikti. Fethi'yi Bavekil yapmaya karar verdi.
Muhalefet bu karan bir dn olarak deil, kendilerine ait bir zafer
olarak alglad. Bu kez bizzat Mustafa Kemal'e saldrdlar.
Onu ezmekte ve lkenin ynetimini kendileriyle paylamaya
zorlamakta kararlydlar. Meclis'e Cumhurbakannn yetkilerini
187

LV
epeyce kstlayan bir yasa tasars sundular. Oturum ok hararetli geti
ve tasar yalnzca kk bir farkla reddedildi.
Bu, Mustafa Kemal iin kritik bir dnemdi .Btn memleket sava sonras tepkisi iinde ve gcenikti. Lazlar ayaklanmaya hazrlanyorlard. Halk Frkas disiplinli yapsn yitirmekteydi. Devrann
dndn dnen pek ok yanda onu terkederek Rauf'a
katlmt.
Bavullarn toplayp onu terkederek stanbul'a dnen sevgililerinden birisi, yznde alayc bir glle, "O bitmitir, foutu, tkenmi; artk ie yaramaz" demiti.
Orduya gvenemezdi. Dou blgesinde hocalar vaazlarnda ona
kar bir kampanyay kkrtyorlard; Nasturiler^ayaklann ve ngiltere Musul hakknda btn saygnln temelinden sarsm olan bir
ltimatom vermiti.

Fethi.

ankaya'daki evinde Mustafa Kemal bezgin, hasta, irete dalm

ve sarho halde, suskun bekliyordu. Halkn dmanca duygularyla
ilikilerdeki hakimiyeti elinden kayp gidiyor, dostlar onu terkediyor, dmanlar devaml ona saldryordu. Tmyle tkenmi gibi
grnyordu. Muhalifleri, iinin bittiinden emindi.
Anszn ran snrndaki yksek dalarda yaayan kabileler,
Krtler ayakland. Nakibendi dervilerinin kaltsal reisi olan eyh
Said, "Kahrolsun Ankara'nn gavur hkmeti! Yaasn Padiah ve
Halife! "lyle alldk ayaklanmay balatt.
Krtler ilkel ve ar derecede dindar olan yabanl dallard.
Balarnda din adamlar olduu halde Peygamberin yeil sancan
aarak slam' kurtarmak ve gavur Trkler'i mahvetmek zere ilerlemeye baladlar.
ki ay iinde Trk kararghlarn tmyle yerle bir ettikleri Harput ve Mamuret'1-Aziz blgesini ellerine geirdiler ve byk Diyarbekir kentini tehdit etmeye baladlar. Btn Krdistan ayaklanmaya
katld. Trkiye'nin tm Dou vilayetleri tehlikedeydi, Yeni Trkiye,
bu darbenin altnda sersemlemi ve temellerinden sarslm haldeydi.
Devlet ve millet, hayati tehlike altndayd.
ki ielerini ve kadnlarn bir kenara iten Mustafa Kemal,insiyki olarak doruldu. Tehlike ve eylem zorunluluu onu greve
aran bir trampet gibiydi. Sava ve idare edilmesi gereken askerler
vard. indeki tm gizli enerjiyle comutu.
Uyuukluunu silkip att. Hemen ie giriip, egemenliini yerletirdi. Milletine seslendi: Trkiye tehlikedeydi: byk d dman,
ngiltere para ve silah salayarak Krtler'i desteklemekteydi.
ar zerine her Trk silaha davrand. Genel honutsuzluk, siyasal muhalefet, dinci direni tutan bu yurtseverlik ateinin alevleri
iinde yanp kl oldu. Trkiye'nin her kesiminden, her snftan ve
trden erkekler ve kadnlar yardm nerisi ve ballk bildirisi ieren
telgraflar ektiler. Trkiye tehlikedeydi. Onu yalnz Gazi kurtarabilirdi.
189

188

Mustafa Kemal bir kez daha tek egemendi: Emirler veriyor,

ynetiyor ve denetliyordu/

Ba eken krk alt asi Diyarbekir'in byk meydanmda asld. Aslanlarn sonuncusu asl eleba,
eyh Sait'ti. Kendisini lme mahkum eden mahkemenin bakanna
dnd:
"imde size kar bir kin yok" dedi. "Siz ve efendinizi Allah lanetledi. Sizinle olan hesabmz Kyamet Gn'nde greceiz."
Mahkeme bakan' glmsedi. Ad Ali'yi: Kel Ali olarak tannyordu. Adamlar daraacma yollarken yzne ilitirdii tebessmyle dikkati ekiyordu. Tipik bir Mustafa Kemal taraftaryd:
nansz bir adam, bir sefih, zgr dnceli ve materyalist bir adam;
ancak, bunlarn yan sraTrkiye iin alan bir yurtseverdi de.
Krtler de memleketleri iin lyorlard, fakat mcadeleleri ayn zamanda din ve inan urunayd ki, bunlar yalnzca elik gibi bir iradeyle baa klabilecek, byk lklerdi. Henz yreklerdeki duygular
tahrip edememilerdi.
Bir ba iaretiyle cellata grevini yapmasn emretti! "Kyamet
Gn" ha? Aslm Krtler'in seiren vcutlarn seyrederken omuzlarn silkti. Ardndan telgrafhaneye giderek, Mustafa Kemal'e eyhin ldn ve ayaklanmann sona erdiini bildiren b/r/telgraf ekti.
LVI
Bundan sonra Mustafa Kemal, Trkler'e ve siyasal dmanlarna dnd. Ona gre byk ya da kk, -resmi ya zel olsun, her tr

muhalefet kiisel bir ekimeydi. Ne hibir eyi unutur, ne de

balard. Hepsinden intikamn alacakt.
Meclis'i toplantya ard ve meb'uslara hitaben bir konuma
yapt. Artk canlanmt. Gndelik konumasndaki o ar ve can
skc hava yok olmutu. Genellikle bouk, ksk olan seildikten uzak
sesi bir trampet kadar belirgin, nlamaya balamt. Bu adamlarla
nasl ba edebileceini iyi biliyordu. Onlara bu yoldan ve istedii gibi
nfuz edecekti. Kah onlar ineleyerek kzdryor, kah son meb'usa
kadar hepsi kendisiyle birlikte barmaya balayncaya dein onlarn
yurtseverlik duygularyla oynuyordu.
Muhalefet liderlerini ve zellikle Rauf'la drt askeri kumandam
itham etti. Elinde hepsinin aleyhinde nemli kantlar vard. te,
Kazm Karabekir'den eyh Said'e yazlm bir mektup erindeydi, bu
hi kukusuz basit bir mektuptu, ama Trk kumandanyla bu Krt asi
arasnda baka yazmalar olup olmadm bilmeleri mmkn m diye sordu, mektubu elinde tutarak. Meb'uslarn unu unutmamas gerekiyordu; Kazm Karabekir've Ali Fuad ayaklanmadan sadece .iki
hafta nce, Krtler'le arpacak olan birliklerin kumandanlndan
istifa etmilerdi. Makamlarn terketmiler, Meclis'e dnmler, Rauf'un nderlii altnda muhalefetin geri kalan ksmyla birlikte
hkmete kar byk bir kampanya balatmlard. Hkmet,Krt
isyanna hazrlksz yakalanmt. Bunun sorumlusu da muhalefetti.
Fakat durumu daha da ktletiren nokta, diye srdrd szlerini, btn bunlarn arkasnda ngiltere'nin oluuydu. ngiltere,
Krtler'i Trkiye'yi yaralamak iin daha nce de kullanmt; Dnya
savanda da Trkiye'yi arkasndan vurmalar iin kkrtmak zere
Lawrence ve Noel'i gndermiti; Sevr Antlamasnda onlara
bamsz bir devlet sz vermiti. Bu sefer de blgede airetleri silahlandran ve kkrtan casuslar ele geirilmiti.
ngiltere Musul'u ve onun petroln istiyordu. Musul'un ve Irak
petrolnn anahtar da Krtler'di. Bu gizli faaliyetlerle ngiltere,
Trkiye'nin Musul'dan vazgeirmeye alyordu. eyh Said Padiah-Halife'nin, vatan haini Vahideddin'in uruna savaa girmemi
miydi? ngiltere'yle o yal dalkavuk arasndaki balanty herkes.bi-
liyordu. Ve muhalefet liderleri Cumhuriyet'i paralamak ve, onlarn
Trkiyesi'ni mahvetmek zere bu eteye katlmlard.

190
191

Onlar vatan hainiydiler ve lkenin her yerinde halk ayaklandrmak iin almlard. Krtler, yenilgiye uratlmt, ama Trkiye
hala ciddi bir tehlikeyle kar karyayd. Bu tehlike ierden geliyordu. lkenin bunlardan temizlenmesi gerekiyordu.
Btn bunlar ou hayal rn olan zayf kantlard ve ancak o
ann cokusu iinde ve meb'uslar ayaa kaldran Mustafa Kemal'in
kiilii sayesinde yeterli olmutu. Bylece Meclis vatan haini avna
balad, muhalefet partisini datt. Liderlerinden Rauf, Rahmi, Adnan ve Halide Edib gibi bazlar lkeyi terketmilerdi bile.
Mustafa Kemal'in talebi zerine Meclis, Trkiye'yi kurtarmak
iin Takrir-i Skun Kanunu ile anayasay askya alp tm iktidar, tam
yetkili olarak, ona teslim etti. Meb'us dokunulmazl kaldrld.
Basn sk bir sansre tabi tutuldu. Hkmet aleyhinde bir hareket ya
da szl eletirinin vatana ihanet olacana karar verildi. stiklal Mahkemeleri Trkiye'yi temizleyeceklerdi, hem de cierhal.
Mustafa Kemal, muhalefet liderlerinin mahkeme nnde yarglanmalarna karar verdi. Bavekil Fethi, hkmetin dier yeleri ile
Gazi'nin taraftarlarndan pek ou buna karyd; muhaliflerin ou
kendi dostlaryd; aralarndan pek ou rnein Rauf, Kazm Karabekir, Trkiye'ye byk hizmetleri dokunmu byk adamlard; vatana
hanet ettiklerine dair kantlar ok zayft, siyasal bk manevra iin yeterliydi belki, ama bk hukuk mahkemesi iin yetersizdi; olaylar bu
kadar ileriye vardrmann hi de akllca bir siyasa olmayacan
sylediler.
Mustafa Kemal, Halk Frkas genel kurulunu bu sorunu tartmak
zere toplant yapmaya ard. Genel kurulda kar grler eit
gteydi. Tartma bk kavgaya dnt, yeler tabancalarn ekip
birbklerine dorulttular; Fethi iradesiz bir vatan haini olarak ad
landrlp muhalefeti rndan kartacak kadar zayf davranmakla
suladysa da, ou kii de ondan yana kt. ^ ~
"
Mustafa Kemal kendi taraftarlar blnmeden gerek muhaliflerinin boazn skmasnn henz imkansz olduunu grmt. Daha
uygun bir frsat kollamalyd.
Fakat artk ne tereddtle, ne serbest brakmakla, ne de yarm yamalak nlemlerle oyalanacakt. Fethi'yi bavekillikten azledip, kat
192

kurmay subay, acmasz ve sert anri, yani smet'i geri ard.

Liderleri bu defalna elinden karm olabilkdi, ama taraftarlar ac
ekeceklerdi. Bu ile stiklal Mahkemelerini grevlendirdi. Mahkemeler kanl hkmlerle kurduklar dehet egemenlii altnda btn
Trkiye'yi taradlar. Zamansz bk jest, st kapal bk eletiri ya da kimi nemsiz kurallara uymama gibi eylemler yznden bile insanlar
daraalarna gnderdiler.
Yarglar geveyecek olduklarnda Mustafa Kemal onlar tehditlerle
uyaryordu. O, tam yetkili diktatrd ve iktidar, iindeki
yn ortaya karmt. Ankara'nn Bozkuft'u fkeyle kabarmt. Trkiye'ye damgasn basmt.

LVII
Uygun frsat beklemek zorunda kalan Mustafa Kemal, byk
muhaliflerini ele geirmekte hala eskisi kadar kararlyd. Kendisi
igdsel bir komitacyd ve komitaclarn zihniyetlerini gayet iyi biliyordu. Vatan ile ttihat ve Terakki Cemiyeti'ndeki deneyimleri ona
devrimlerle kar devrimlerin aralarn ve tekniklerini gayet iyi
retmiti.
. ini bitkecek"bir kar devrimden kl pay kurtulduunun farkndayd. Yenilmi olsayd, Yeni Trkiye'nin tahrip edileceine inanyordu. Karlat herkesten kuku duymakla, hepsine hakaret etmekle bklikte, o tanmlanamaz kiilie, Trkiye Halk'na ve ondan
byk bk ulus yaratma konusundaki grevine olan fanatik, iddetli
inanc hala korumaktayd.
Grevi kadar egosu konusunda da tam bk fanatik kesilmiti. "Ben
Trkiye'yim" diyordu. "Ben'i yok etmek, Trkiye'yi yok . etmek
demektk." Sanki "Ben Tanr'nn Olu'yum" der gibiydi.
En ufak bk kar devrim ihtimalini yok etmek konusunda son derece kararlyd.
193

Oyundaki btn unsurlan tanyordu. Trkiye'de bu hep ayn olmutu. Ortada eitim grm bir orta snf yoktu. Birka yetenekli insan dnda, btn Trkler cahil ve bnd. Her eyin kt olduu zamanlarda bile sakin sakin otururlar, hi yaknmadan ac ekerlerdi,
ispanyollar ya da rlandallar gibi igdsel birer devrimci deillerdi.
Fakat becerikli ve vicdansz liderlerce kolayca kandrlrlar ve gzleri
kapal onlarn ardna derlerdi. Bu yzden dikkatini liderler zerinde
toplamal ve onlar susturmalyd.
Ona ynelik tehlike halktan deil, yalnzca nemli muhaliflerinden geliyordu. Eer Fethi'nin geveklii olmasayd, kantlar yeterli
de olsa yetersiz de olsa, hepsini yarglatacak ve astrm olacakt. Rauf
ve bir ikisi kamay baarmlard, evet, ama, geri kalanlarn ona kar
mcadeleyi yeraltnda srdrecekleri kesindi. Son birka aydr byk
kentlerde ve zellikle stanbul'da gizli cemiyetler kurulmutu. Eski
ttihat ve Terakki ubeleri yeniden rgtlenmiti. Eski eteler i
bandayd.
Hepsinin arkasndaki kiinin Enver ve Talat'n arkada ve ttihat
ve Terakki'nin eski Maliye Nazr olan Selanikli Yahudi Cavid olduundan emindi. Dou Masonlarndan dostlar ve uluslararas bankerlerle olan ilikileriyle bu ufak tefek, tombul Yahudi, en bata hesab grlmesi gereken kiiydi. Perde arkasndaki beyin, oydu.
Onun iinin bittiini dnmlerdi. Yanldklarn, cellatm ilmiini boyunlarna geirerek gsterecekti. Hepsini ele geirmeliydi,
en bata da Cavid'i. Eer bunu o yapmazsa, onlar kendisini yok edeceklerdi. Onlar ldkten sonra, kendisi artk en byk ve gven iinde
olabilecekti.
Ne ki, o an iin ii ardan almal, vazgemeli ve frsat kollamahyd.
Yzndeki boz maskenin gerisinde fkesini ve gelecekteki niyetlerini saklayarak ankaya'ya geri dnd. Muhalefet/haerlerini
yarglatmak konusundaki niyetinden'vazgemi^gibLgrunyordu.
Gerekteyse i bakayd. Eskisi kadar becerikli, usta komplocu,
acmasz ve inat nefretinin balamazhyla kendi srasnn gelme-,
sini bekliyor, planlarn hazrlyordu. Trkiye'yi gizli polis, casuslar,
sivil polisler, ajan provokatrlerden oluan geni bir sistem kaplad.
194

Mustafa Kemal Padiah'tan miras kalan bu sistemi gelitirmi ve daha da yaygnlatrmt.

Polisi daha da tetik olmas konusunda uyard. Dmanlarna
kar daha fazla kanta ihtiyac vard. Bu kantlan onlar bulmalydlar.
Mustafa Kemal, ann ortasnda acmaszca avn bekleyen zehirli
bir tr boz rmcek gibi, muhaliflerini bekliyordu.
Bekledii frsat ok ksa zamanda yakalad. zmir'e resmi bir ziyaret yapmak zereydi. Oraya varmasndan iki gn nce polis,
pheli yakalad. Mustafa Kemal'in gemesi gereken sokan zerindeki bir evde hazr durumda bombalar, suikast planlar ve Meclis'teki
Sait Hurid* adh muhalefete mensub meb'uslardan birini sulamaya
yarayacak mektuplarla birlikte ele gemilerdi.
Mustafa Kemal darbesini indirmekte gecikmedi. Polis, her eit
kt muameleler, ikence, falaka veya baka yollara bavurarak muhalefet liderlerine, yani drt askeri kumandan ve zellikle Enver'in
etesine mensup olan eski ttihat ve Terakki liderlerinin herhangi birine su isnat edilmesini salayacak yeterli kant bulmak zorundayd.
Polis iini yapt. lkedeki tm muhalefet liderleri tutukland ve
onlar yarglamak zere bir stiklal Mahkemesi kuruldu.
Mustafa Kemal dilerini skarak yarglara "Bu kez hibir hata
istemiyorum. Bu, bir son olmal" diyordu.
Yarglama iki aamada yapld: mir'de yaplan ilkinde nemsiz
tutuklular yargland. Mahkeme heyeti muhakeme usullerini ya da
kantlar hi umursamadan hepsini ast.
dam mzekkereleri, imzalamas iin ankaya'daki evine
gnderildi. plak'bir tepenin zerinde kmelemi evlerden oluan
Ankara'nn grlebildii bir masada oturuyordu. Arkasndaki duvarda Fikriye'nin onun iin ast garip iaretlerle dolu yeil rt duruyordu.
dam mzekkelerinin arasnda Arif'inki de vard. Mustafa Kemal'le mnakaasndan sonra muhalefete katlmt. Tek dostu,
Bamszlk Sava'mn kara gnleri boyunca, o Padiah tarafndan
*Ziya Hurit olmal (.n.)
195

lme mahkum edilmiken Samsun'da, Amasya'da, Erzurum'da ve

Sakarya'da hep yannda ve ona sadk kalan Arif; bu odada birlikte
kat oynad ve iki itii

inde.

iradesini yumuatacak hibir anya ya da duyguya yer yoktu

LVIII
Yarglamalarn ikinci ksm Ankara'da gerekletirildi. Durumalar Boleviklerden rnek alnarak byk bir siyasal gsteri gibi
hazrlanp sahneye kondu.
Rauf ve Rahmi gibi kam olanlarn dnda btn muhalefet liderleri sank sandalyelerinde oturuyordu. Kaanlar da gyaben yarglandlar.
Mahkeme bakan Kel Ali'ydi. Yal bir skoyal'nn yumu'ak
vekarna sahip, nazik bir beyefendi grnmndeydi. Gerekteyse,
en byk vnme vesilesi olarak, yedi bin Yenieriyi ldrten
II.Mahmud'dan sonra en ok sayda adam kendisinin asm olmasn
gsteren bir alak ve kana susam, ihtiyar bir vicdanszd. Yardmclar Kl Ali adnda terbiyesiz, kabaday bir zorba ile bir savcyd.
Her de Mustafa Kemal'inyakn evresine 'dahildiler ve ondan
idam karar verme emrini almlard.
Kel Ali davay adalete uymak ynnde en ufak gayre^stermeden yrtt. Sanklara, savunmalarnda kendilerinejfaram edecek
bir avukat bulma izni verilmedi; acmasz bir zorbala maruz kaldlar; savunmadan ok nce Kel Ali gazetelere sanklarn sulu olduu
ve daraalarnn hazrland eklinde demeler verdi. Soruturma
aamasnda kantlarn incelenmesi ynnde hibir giriim yaplmad.
196

Sulananlarn, Mustafa Kemal'e kar olduklar ve onun lm halinde iktidar ele geirmeye alacaklar akt. Ama sulandklar suikast giriiminde hibir rol oynamam olduklar da ayn derecede ortadayd.
ddianame, Trkiye'nin son yirmi yllk tarihinin bir zetinden
oluuyordu. Enver ve sank sandalyesindeki dostlarnn ve zellikle
Cavid'in nasl iktidar gasb ettikleri ve onu nasl suistimal ettikleri,
Almanlarla ittifak yaparak Trkiye'yi Dnya Sava'na, ve bu anlamda ykma nasl srkledikleri; Gazi grevinde kalp muzaffer dmana kar durmay seerken hepsi paalarn kurtarmak iin Mtareke'de nasl Trkiye'den kap yabanc lkelere sndklar; ve son
olarak da hepsinin Gazi'nin byk eserine kar nasl inatla muhalefet
ettikleri uzun uzun anlatlyordu.
Hakimlerin ya biri ya teki, kh Ah" kh dier Ali, birdenbire Gazi'nin stn nitelikleri -onun fevkalade ileri gr, derin yurtseverlii, olaanst dehas, tm soylu eylemleri, hayret verici cesareti,
vb.- zerine tumturakl sylevler vermeye balyorlard. Ardndan
bunlar, sank sandalyesinde oturan muhaliflerinin rezil ve alak karakterleriyle karlatryorlard.
Mahkeme iini ok iyi yapt; gazeteler de durumalar yaynladlar. Mustafa Kemal gklere kartld. Sanklar alak vatan hainleri
olarak tehir edildiler. Drt askeri paann kiilikleri alenen parampara edildi, dnyann gzleri nnde karalandlar; ordudaki nfuzlar tuzla buz edildi ve toplum yaamnn dna itildiler. Ardndan,
.Gazi'nin soylu karakterini ve mfik yreini gstermek zere, bir
ltuf olarak, serbest brakldlar.
Yzndeki yumuak tebessmle Kel Ali kalanlarn hepsini gayet
nazik bir tavrla, lme mahkum etti.

LIX
Kel Ali, idam mzekkerelerini ankaya'ya bizzat gtrd. Mustafa Kemal de onlar bekliyordu. dam mahkumlarnn tehlikeli olduuna eskisinden de ok inanyordu. Yarglamann bandan beri
beraatleri iin pek ok ynden giriimler yaplmt. New York, Paris,
197

Berlin'deki gl Yahudi rgtleri affedilmeleri iin mektuplar ve

telgraflar gndermilerdi. Viyana ve-Berlin'deki Rothchilds bankerlik kurumlan da dahil olmak zere, bir dizi byk finans kuruluu,
ngiliz ve Fransz hkmetleriyle her iki lkedeki basn, Cavid'i kurtarmak zere btn nfuzlarn kullanmalar iin seferber etmiti.
Fransz Sarraut, Cavid iin kiisel bir ricada bulunmak zere Ankara'ya gelmiti. Sarraut, Dou Farmason locasnn tannm bir ismiydi. Mustafa Kemal'e meslekteki bir mason birader olarak bavurmutu. Mustafa Kemal'in ekindii tm gler bu komplocularn arkasnda olduklarn gstermilerdi: Haris peneleriyle yabanc bankerler ve yabanc hkmetler, yabanclardan altn alarak el altndan
onun iktidarn paralamaya alan gizli cemiyetler.
Bunlar renmek kararlln daha da glendirmiti. Tutuklu
lar almalyd, hem de derhal. dam mzekkerelerini imzalad. He
men Ankara'ya gtrlmeli ve idamlar ayn gece infaz edilmeliy
di.
. .
\
Her eyin yerli yerince yaplmasn istiyordu. Ayn gece ankaya'da bir balo verecekti. Herkes orada olmalyd -Kel Ali, hakimler,
hkmet yeleri, eliler, btn nemli kiiler, btn gzel kadnlar
gelmeliydi. Davetiyeler elden veya telefonla son hzla datlmalyd.
Herkes davete icabet etmeliydi. Btn Ankara bu olay kutlamalyd.
Balo sessizlik iinde balamt. Davetlilerin ou gelmiti.
Mustafa Kemal uzun boylu, zayf ve salksz grnl bir adam
olan Meclis Bakan Kazm Paa'yla birlikte balo salonuna girdi.
Londral bir terzinin onun iin diktii kusursuz akam giysisinin iindeki Mustafa Kemal, bir kede bir diplomatla konuuyordu.
Davetliler ihtiyatla onu izliyorlard.' Gazi'nin ruh hali anlalncaya kadar parmaklarnn ucuna basarak yrmeleri, alak sesle
konumalar gerekiyordu; eer ehresi ask, neesiz olursaxmlarn
neeli olmalar kendileri iin olduka tehlikeli olacakta Dzgn davranmadklar takdirde, Ankara'nn Bozkurt'u ok tatszlaabilirdi.
Fakat Gazi ok keyifliydi. Bu arbal bir resmi davet olmalyd.
Herkes keyfine bakmalyd. Bu, byk bir neeyle ilerleyen elenceli
bir gece olmalyd.
198

Bir yandan "Neelenmeliyiz. Yaamalyz, canl olmalyz" diye

barrken bir yandan da yakalad bir hanmla fokstrot yaparak
btn salonu dolayordu.
Davetliler teker teker onu. izledi. Dansettiler -etmeyenleri de Gazi kalkmaya zorlad. Birbirlerini skca yakalayp sallandlar ve
bkldler, dndler, fokstrot yaptlar -bu konuda pek de usta olmadklar iin- birbirleriyle bol bol arptlar. Gazi tout a fait civilises dedii iin, zenci mziine ayak uydurmaya ve kendilerini
gstermeye alrken, alkn olmadklar bu akam kyafetleri iinde terlediler ve bunaldlar.
Gece ilerledike .herkes daha ok elenmeye balamt. Bol iki
vard: rak, bira ve kibar Trk sosyetesinde de rigueur olan tatl ampanya.
smet ve Gazi Trk hanmlarndan oluan bir et duvarnn zerinden elenceli bir sz dellosuna girimilerdi. Orkestra dinlenmek
iin susmutu. Herkes onlarn kadnn zihin kartrc kntlarnn
boyutlar hakkndaki akalarna glmekten yerlere yuvarlanyordu.
Baka bir odada Kazm Paa'yla mlayim bir tavrla poker oynayan Kel Ali'nin yanna sendeleyerek gelen bir ift "klhanbeyi" ona
bir eyler sylediler.
Partnerlerini son hzla salonda dndrerek, dans aralarnda onlara iki ikram eden Gazi, performasnn doruundayd.
Hariciye Vekili Tevfik Rt bardayd. Siyah, yal salarn
bann gerisine yatrmaya alyordu. Ara sra kaln, zencilerinkine
benzeyen dudaklarn aprdatyor, kocaman baa ereveli
gzlnden tecesssle etraf gzetliyor, bir tand grdnde
vahi bir nara eliinde elini sallyordu.
"Dans et!" diye seslendi Gazi ona. "Dans et! Herkes dans etmeli."
Sarsak bir ekilde yryen Rt, Suphi Bey'i grp onu pmeye
alt ve yine sendeleyerek bara dnd.
"Dansetmek, ha! Tabii ki, kendisi de dans edebilirdi. Paa haklyd. Tm uygar ada uluslar dans ederdi. Dans etmek uygar bir toplum olmann iaretiydi. Dans! Elbette o da dans edebilirdi."
Salon cokuyla vahilemi, sigara dumanyla bulutlanm, sarho nefeslerden kan alkol kokusuyla arlamt.
199

Alt kilometre tede, Ankara'da, byk meydan bir dzine kadar

park lambasnn beyaz yla aydnlatlmt. evresinde ve sokaklarda byk bir kalabalk toplanmt.
Lambalarn nda, hapishanenin ta duvarlarnn aasnda
tahtadan yaplm on bir gen duruyordu. Her birinin altmla papazlarn ayin cbbelerine benzer beyaz elbiseleri iinde, elleri 'arkadan
bal, boazlarnn evresinde bir ip bulunan birer adam duruyordu:
Mustafa Kemal'in siyasal muhalifleri lmek zereydiler. Bozkurt
dilerini gstermiti.
Austos scanda gece ok ard. Hi rzgar yoktu ve ara sra
kan lgn bir esinti ak Anadolu yaylasnn sert, kuru havasn
tayordu. Az sonra sabah olacakt. Tepede, gkyznde Samanyolu
muhteem prltl'kavisiyle salnyordu. Orion'un Klc yeryznn
siyahlnn hemen zerine aslm gibi grnyordu. Yukarda antik
kalenin eteklerinde bir iki crcr bcei ve uzaklarda havlayan bir sokak kpei dnda, byk bir sessizlik hakimdi.
Byk sessizlikte her biri lme mahkum bu insanlar srayla halka hitaben konuma yapyorlard. Biri ezberden bk sik, dieri bk dua
okuyor, bir bakas sadk bk vatan evlad olduunu haykryordu. Ve
Cavid, yaam, glmeyi ve kadnlar olduu kadar iktidar da sevmi
olan bu Yahudinin yz aslmt. Muhakeme srasnda Kel Ali ile
savcnn tehditlerine pabu brakmam ve savunmasn srasnda
uzun bir konuma yapmt. Sonunun iyice yaklat u anda korkmuyordu.
"Kardelerim beni balamanz istemek zorundaym" dedi.
"Zamannda kimi hatalar yapm olabileceimi Jcabul ediyorum; u
dm yanl gene geirmi olabilirim. Gerei sylemek gerekirse, daha nce hi pratiim lmadrbu konuda. Daha nce hi byle
bk durumda bulunmamtm" dedi ve dudaklarnda hafif bk glmsemeyle yiite ld.
ankaya'da davetlilerin ou ayrlmt. Odalar darmadankt
le gibi kokuyordu. Yzleri sapsar, stler] baiarTperian durumdaki/
birka kadn hl dans ediyordu. Orada burada kollar birbirlerinin
omuzunda, azlar salyal, perek oturan bkka kii vard. Tevfik
Rt kmt. Yolun bkaz yukarsnda arabasn bk hendee yuvar200

lam, koltukta szp kalmt. Sovyet Bykelisi onu grm ve

ofrne grdklerini unutarak derhal oradan uzaklamasn emretmiti. Bu lkede, bk adam hendee yuvarlanp yatarken grnce durmak tehlikeliydi. Hzla'uzaklarlarken ileri kendi akna brakmann en dorusu olacan dnyordu.
Polis Mdr infazlarn tamamlandn bildirmiti. Daraalarnda sallanan bedenlerin seyirmesi durmutu.
'' Mustafa Kemal bkaz yrd ve bk pencereden dar bakt. Yz
ask ve donuktu; ak renk gzleri ifadesizdi; hibk yorgunluk alameti yoktu. Akam giysileri balonun balangcndaki kadar kusursuzdu.
afak skyordu. Gne, btn gn boyunca aada uzanan
kavrulmu, kahverengi ovalarn zerinde kpkrmz ve scak, ylece
yerleip kalacakt.
Hakaret dolu bk ifadeyle balo salonuna, sapsar kesilmi kadnlara, tkrkler saarak konuan adamlara bakt.
Onlar "kullanlacak kpekler ve aralar" olarak adlandryordu.
Sonunda en bykt. Dmanlar srlm, datlm ve
aslmlard.
/Teklifsiz dostlarna, yakn evresine seslenerek iki, iskambil
katlar istedi. Gne iyice ykselinceye dein kavga ederek, ekierek onlarla poker oynad ve kazand. Artk alma odasna gidip
Trkiye'sini adalatrma ve Trkler'! byk bir ulus yapma grevine balama zaman gelmiti.

201

ONBRNC BLM
LX
Mustafa Kemal artk mutlak diktatrd. Muhalifleri ve dmanlar aslmlar ya da srgn edilmilerdi. Trk halk uysal ve itaatkrd.
Devletteki btn iktidar oun elinde toplanmt. Kendisinin yaratt ve bakan olduu parti, Halk Frkas, hem hkmeti hem de
hkmetin ynetim aralarnn tamamn oluturuyordu. En kk
kydeki en nemsiz memur ve katipten, bavekile dek Trkiye'de
makam sahibi ya da elinde iktidar bulunan herkesin parti yesi olmas
gerekiyordu. ubeleri, her nemli konuda genel merkezle temasn
srdrmek ve emirlerini yerine getirmekle birlikte, temelde
hkmetin yerel dairelerine kar sorumluydular. Askeri izgide bir
disiplin ve rgtlenme iinde ve Mustafa Kemal'e kar tereddtsz
bir itaat halindeydiler.
. Mustafa Kemal bakanlar frkann iinden seiyordu;, bir muhalefet partisi olmadndan bunlar bakandan ok daimi memurlara benziyorlard.
Meclis'e girecek mebuslar da frka iinden semekteydi.
Grnte, Meclis halkn zgr oylaryla seiliyordu. Gerekteyse,
muhalefet adaylarnn katlmasna izin verilmiyor, bylece sadece
Mustafa Kemal'in onaylad kiiler seilmi oluyordu.
Meb'uslann maalar yksekti. Aylklanfi3nl5aka, soruturma
komisyonlarnda ya da zel kurullarda alanlara ayr bir denek de
veriliyordu. Bir meb'usun herhangi bir ticaret iine girmesine de izin
veriliyordu. Her yl drt be ay izin yapabiliyor, ayrca kendisine
dorudan Mustafa Kemal'in denetimi altndaki parti fonlarndan dol202

gn bir denek de balanyordu.

Karlnda mutlak bir itaat ve yalanm bir makinenin ilek liiyle Mustafa Kemal'in tm isteklerini yasalatracak dorultuda
oy kullanmas bekleniyordu.
Buna karn, ister meb'us isterse sadece bir ky muhtar ol SUR.
byk ya da kk herhangi bir yenin itaatsizlii, iini kaybetmesi,
toplum yaamndan dlanmas ve ihtiyaca dmesi, hatta belki alktan lmesi anlamna gelecek olan, partiden ihra edilmekle cezalandrlyordu.
Parti, ynetimi her ynden denetleyen igal ordusuna, Meclis'teki meb'uslar becerikli, dzenli ve itaatkar kumandanlara, bakanlar ise
yalnz bakumandan olan Mustafa Kemal'e kar sorumlu olan kurmaylara benziyorlard. Trkiye halknn ynetimde hibir sz hakk
yoktu.
Mustafa Kemal, seimler ve parlamento prosedryie halk
hkmeti biimini semiti geri, ama ynetim, mutlak bir ekilde
hkmettii bylesi bir makine arachyle gerekleiyordu.
Ayrntlara karmyordu; fakat adam araclyla egemenliini kurmutu. Bu , her gece ankaya'da durumu ona rapor ediyor ve emirlerini alyordu. Halk Frkas genel sekreteri ve yetenekli,
zeki bir Yahudi olan Ziya Saffet ona gnn nemli olaylarnn ve parti
almalarnn bir zetini veriyordu. Fevzi ordunun, smet de
hkmet dairelerinin almalarn bildiriyorlard.
Saffet bilgi ve haber topluyor, smet gnlk ileri dzenliyordu,
Fevzi ise ordunun honut, sadk ve etkin olmasndan sorumluydu.
Onlarn zerinde byk saygnlyla, uyarc enerjisi ve gl
kiiliiyle Mustafa Kemal ykseliyordu: Cumhurbakan, Meclis
Bakan, Halk Frkas ile Bakanlar Kurulunun bakan ve Bakumandand.
LXI

203

Gce inanyordu; "Ancak kll el, hkmdar asasn tutabilir"

eklindeki Tatar ataszn iar edinmiti. Acmaszd, nk kendisine ve grevine bir fanatiin duyabilecei kadar youn bir inan duyuyordu.
Grevi, Trkiye'yi gnenli, uygar ve zengin bir lkeye
dntrmekti.
"Bu lkeyi adna lyk bir hale getirmeliyiz" diyordu. "Kendi uygarl iinde en iyi olan vermeliyiz, fakat ayn zamanda tm dier
uygarlklardan en iyi olan da almalyz.... Trkiye szcn btn
anlamlaryla uygar bir lke olmaldr."
Derhal ie koyuldu. Halk gelecein temeli haline getirmesi gere
kiyordu.
\
"Her byk hareket diyordu, "temelim, btn g ve
bykln asl kayna olan halkn derin maneviyatnda aramaldr."
Fakat Trkiye halknn maneviyat byk bir bedbinliin altnda
ezilmi ve yzyllardr devam eden kt ynetimin pisliiyle kaplanmt.
Trkler hemen annda tepki vermediler. En bata serbest kalm
ve gelime peinde koan bir milletin ruh patlamas grlmedi. Kendilerini yok olmaktan kurtarmak iin kalktklar Bamszlk Sava'nda olaand bir aba harcamlard. Baarmlard. Son derecede yorgun, cahil ve durgun haldeki bu halk, artk bar iinde
yaamak ve ynetilmek istiyordu.Kendi kendisini ynetmek ya da
eitmek abasina girmek istemiyordu.
Mustafa Kemal grevini baarmak iin, halk eitmesi ve
gdlendirmesi gerektiini grmt. yiliksever bir ynetici olmalyd. Bir baretmen rencilerine nasl davranyorsa, o da halkna aynen yle davranmalyd. Onlar da renciler kadar ocuksu ve
saftlar. Kendisinin deerli ve kalc bir esere dntrebilecei kadar
yumuak ve biimlendirilebirir olduklarna inanyordu.
retmekten, bilgi vermekten, aklamaklar/ retmen rol oynamaktan zevk alyordu, ikna etmeyi baaramad takdirde, yine

204

rencilerinin iyiliini isteyen bir retmen gibi, o da zor kullanyordu.

LXH
ncelikle, balatm olduu ykm almalarn tamamlamaya
giriti. Trkiye'yi rm gemiinden koparmalyd; btn molozlar temizlemeliydi. Siyasal yapsn tamamen deitirmiti bile; monariyi cumhuriyete dntrm, bir imparatorluu kk bir lkeye indirmi, dinsel bir devleti laikletirmi, Halife-Padiah' kovmu
ve Osmanl mparatorluu'yla balanty tmyle reddetmiti.
Artk bir btn olarak halkn zihniyetini -onlar gemilerine ve
doulu terbiyelerine balayan eski dncelerini, ahkanklklarn,
giyinilerini, tavrlarn, adetlerini, konuma tarzlarn, yaamlarnn
en mahrem ayrntlarn- deitirmeye girimeliydi. Bu, siyasal
yapy yeniden kurmaktan ok daha zor olacakt. Kendisi de "Dmana galip geldim, lkeyi feth ettim. Halk fethedebilir miyim?" eklindeki szleriyle, bu gl dile getirmiti.
Fes kaldrlmalyd. nk fes, Osmanl ve Mslman ormann
resmi damgasyd.
Mustafa Kemal'in eylem izgisi kendine zgyd. iddetli bir
muhalefetin doacan biliyordu. Dorudan doruya her Trk iin
en derin anlamda kklemi uyum duygusuna darbe indirmekteydi.
htiyatla hareket etti. Muhafzlarna siperli kasketler giydirdi. tiraz
grmeyince btn ordunun bunlar kullanmas iin genelge yaymlayarak, kasketin gne ve yamurda eski fese gre ne kadar avantajl
olduunu anlatacak danmanlar gnderdi. Askerler kaskete itiraz etmediler.
Artk ordudan emin olarak, halk da festen dndrmeye giriti.
Karadeniz kysna bir seyahat yapt, Kastamonu'da bir halk toplats
dzenledi ve kendisi bu toplantya bir apkayla .katld.
Halkn aknlktan soluu kesilmiti. Amerika Birleik Devletleri Bakan ya da ngiltere Kral mahkum elbisesiyle halk iine
ksayd, lkelerinde ayn etkiyi yaratrlard. Sradan bir Trk iin
apka, canavarln damgas, iren, melun Hristiyanlarn ve ya-

205

banclarn simgesiydi.
Mustafa Kemal fiziksel anlamda olduu kadar zihnen de korkusuzdu. Fes yerine apka giymek ve halk toplantsna byle katlmak,
rahatlkla maskaralk olarak deerlendirilebilirdi. Kalabalk onunla
alay edebilir, ona glebilirdi. Fiziksel iddetle karlamaktan korkmad gibi, alay edilmekten de ekinmiyordu.
"Eer uygar bir halk olacaksak" dedi, "uygar, ululararas kabul
grm giysileri giymeliyiz. Fes, cehaletin simgesidir." Yolculuk ettii her yerde, bandaki apkasyla ayn szleri va'z etti. Ama baarl
olamad. Kamuoyu ok halindeydi. apka giymi olan birka adam
ylesine sekin ve azametli kiilerdi ki, sonunda halk'fesine geri
dnd.

Halk ikna etmekte baard olamayan Mustafa Kemal, zora

bavurmaya karar verdi. Eer apkay kendi iradeleriyle giymiyorlarsa, zorla giyeceklerdi.
Emirleri zerinde parlamento hemen fesi yasaklayan ve fes giymenin su oluturacan bildiren bir yasa kard, iki gn sonra her
kentte ve her kyde, polis sokaklarda fes giymi insanlarn bandaki
fesleri toplad. Kar koyan, hatta szlananlar hapse atld.
Btn lkeden byk bir fke homurtusu ykseldi. Pazara gelen
kyller, fesleri kafalarndan ekilip alndnda kar koydular. Eve
ba ak, bir Mslman iin utan verici bir durumda dnmek zorunda kalmak - bu ok gurur kinci bir eydi- istemiyorlarsa, korkun fiyatlarla o nefret ettikleri apkalardan satn almalar gerekiyordu.
Kar koydular. O melun apkalar almayacaklard. Sivas'ta, Erzurum 'da, Mara'ta ve dier bir dzine kentte, galeyan halindeki kalabalklar memurlar taladlar. Hocalar da onlar kkrtyorlard; bu,
Ankara'nn eytani hkmetinin mukaddes dinlerine kar bir baka
saldryd; Kur'an ve Peygamber kenarl bal yasaklamt. Meclis'te nl kumandan Nureddin Paa da apkay protesto eden bir konuma yapt.
Mustafa Kemal'in mfik retmen rolnden acmasz despot
rolne gemesi pek hzl oldu.
^-"Devrimler dklen kanlar zerinde ykselmelidir^ dedi.
"Dklen kanlar zerinde temellenmeyen bir devrim, kalc olmaya
caktr."
'
206

Nureddin Paa'y Meclis'ten ihra etti. lkenin drt bir yanna

askeri birliklerle beraber stiklal Mahkemeleri gnderdi. Bunlar
yzlerce Trk' ast, kuruna dizdi ve dayak cezasna arptrd.
Direni snd. Her Trk kendine bir apka bulmak iin saa sola
koumaya balad. Evvelce sadece Hristiyanlarn kulland ve imdi onlar da lkeden kartlm olduklar iin, apka bulmak hi kolay
olmuyordu.
zmir civarndaki bir kyn halk, lke dna karlm bir Ermeni'nin kapal duran dkkannda ok byk miktarda kadn apkas
bulunduunu kefettiler. Tyleri, kurdeleleri btn o ssleriyle birlikte, kaptklar bu kadn apkalarn kafalarna geirdiler.
Eski melon apkalar, eski moda hasr apkalar, kanlarnn beceriksizce diktii kuma apkalan, arabuk Avusturya'dan ithal edilen
apkalar, ksacas tccarlarn siperli apka olarak bulabildikleri, Gazi'nin emirlerine uyan, onlar hapishanelere dmekten, dayaktan ve
ceilatn ilineinden koruyacak olan, kenarl ne buldularsa balarna
giydiler.
Fes yok olmutu; tehlikeli fes, ortadan .kaldrlmt. Trkiye'deki herkes artk apka giyiyordu.
Mustafa Kemal, bu gerei dnya apnda duyurmak iin, yakn
arkada Edib Servet'i delege olarak Mekke'deki slam Konferans'na yollad. Bu konferansa. Orta Asya'dan, Afrika'dan, Arabistan'dan, Hindistan'dan ve Malezya'dan temsilciler katlmt. ou
ar fanatik Mslmanlard; hepsi sofu, Peygamberin takipisi,.
Kur'an'n her harfine sadk Mslmanlard
Edib ksa boylu, iman ve krmz yzl bir adamd. Uuan yerel giysili bu yabanl adamlarn karsna gnlk bir kostm ve melon
apkayla kt. Gene de, Mustafa Kemal'in byk saygnl sayesinde Edib Servet'i ldrmeye kalkan olmad gibi, saldrya bile
uramad.
Ardndan Mustafa Kemal ilgisini din zerine younlatrd. Bu
hl devlet makinesini tkayan bir unsurdu. slam, hl devlet dini konumundayd. "Btn sorunlar, dinin devlet iinde kt kullanmndan kaynaklanmaktadr.... Hkmranln desteklemek zere dine
gereksinim duyan biri, zayf bir adamdr" dedi ve Devlet'in laikleti.

207

rilmesini emretti.
"Dinsel inan, kiisel bir konudur" diye devam etti; "Cumhuriyetin her vatanda kendi inancna kendi karar verir."
Bununla birlikte aktan aa hakaret etmekten geri durmu yordu. Onun gznde
gidipi
' ya sahtekr ya da saf
ve her iki durumda da ie yaramaz olduunu aka ortaya koyuyordu.
Mustafa Kemal'in grleri Halk Frkas'nn inanlaryd.
Bylece hakaret etmek son moda, kurallarna "uymak ise
aklszlk hatt biraz da tehlikeli bir davran olmaya balad. Erkekler artk camiye gitmiyordu. Dinin modas gemiti.
Bundan baka dervi tarikatleri ve tekkeler vard. Bunlar gitmeliydi. Btn zengin mlkler ve toprak onlara aitti. Bunlar ekirgeydi;
retken bir toplumun srtnda yk olan tembel kiilerdi. Her eyden
tehlikeli olan da, herhangi bir irtica hareketinin belkemiini oluturma ihtimali olmasyd; Krt ayaklanmasyla olan balantlar biliniyordu.
Meclis'ten bir gece iinde kartlan bir yasayla, Mustafa Kemal
tekkeleri kapatt, tarikatleri datt, dervileri sokaklara dkerek
almak, aksi halde alktan lmek zorunda olan sradan insanlara
dntrd ve sahip olduklar tm zenginlikleri Devlet eliyle msa
dere ettirdi,
^
Mustafa Kemal, Trk devletinin tm dinsel temelini ykm,
halknn inan erevesini deitirmiti.
LXIII
Ksmen temizledii bu zemin zerinde, Mustafa Kemal yeni bir
bina ina etmeye balad. slam dinine dayanan eski yasalar ile eri
at'in emirlerine uygun belirlenen toplumsal yaam ortadan
kaldrmt.
^^'
Bundan sonra Avrupal uzmanlar ararak AlmarTicaret, talyan Ceza ve svire Medeni kanunlarn hemen hemen aynen kabul etti. Bunlar hukuki yapnn tamamn deitirdiler. svire yasas, ok
208

elilik ve haremi yasaklayarak eskiden kocalarna ait bir mlk ya da

kle durumundaki kadnn konumunda kkten dzenlemeler yapmak
yoluyla ailenin yapsnda ve mlkiyet haklarnda devrimci bir
dnm yaratt: Kadn artk zgr bir vatanda ve birey olmutu.
Ardndan, Trkiye'nin batan aa Trk olmas iin almaya
koyuldu. Manastr 'da devrimden bahsettii gnlerden beri,
stanbul'daki Harbiye Mektebi'nde Vatan' rgtlendii zamandan
beri, bu onun hi vazgemedii amacn, dncelerinin temelini, yabanclara kar direniinin temelini oluturmutu: "Trkiye,
Trkler'indir."
Bir gazeteciyle yapt grmede, "Bizim ilkemiz Asya ve Avrupa iin de ayndr: Her ikisinin de en iyi ynlerini alacaz, fakat
bamszlmz da koruyacaz. Her eye yalnzca Trk karlarn
gz nne alarak, Trk gr asndan bakacaz" diyordu.
Birbirini izleyen bir dizi yasa ve dzenlemeler yardmyla Trkiye'de her eyin Trk olmasn emretti.
Dil Arapa ve Farsa, yabanc kelimelerle doluydu. Bunlar elenmeliydi. Tatarca (sic! -.) dilin temeliydi. Eski kitaplardan, belgelerden ve trklerden Tatarca szckler bulunmal, canlandrlarak yabanc kelimelerin yerine geirilmeliydi.
smet ve Fevzi, Trkeciliin Mustafa Kemal'den de ateli savunucusu oldular. smet bu konuda o kadar ileri gitti ki, Meclis'e sunduu yllk bir raporunda yazlanlardan sadece genel izgileri kartabilen meb' uslar, sylevinin ayrntlarndan hibir ey anlayamadlar.
Kur'an ve ncil Trke'ye evrildi ve camilerdeki tm dualarn
Trke icra edilmesi emri verildi. Eski Trkler'in Bozkurt'unun re-.
simleri yer alan pullar bastrld.
Yabanc okullarn, zellikle misyonerlerin ilettikleri okullarn
cesaretlerini krmak gerekiyordu. Btn ilkretim Trk okullarnda
yaplmalyd. Kalan yabanc okullarda dine ynelik herhangi bir
alma yaplmamalyd. Belirli bir oranda Trk retmenleri
altrmal ve Trk renci almallard.
Ticarette de, ayn ekilde, her firma nemli oranda Trk sermayesi, yneticileri ve memurlar bulundurmal, Trk harflerini kullanmal, yazmalarn ve hesaplarn Trke yapmalyd.
209

Doktorluk, hukukuluktan tekerlek imalatl, oyuncak

yapmclna varncaya dek pek ok meslek Trkler dndakilere kapatlmalyd. Ar ithalat vergileri ve kotalar yabanc mallarn giriini
azaltacak ve Trk mamullerinin kullanmn zendirecekti. Halk
Trk mallan satn almaya tevik etmek, Manchester bezi yerine yerli
uha, yabanc ay yerine Bursa'nn papatya ay kullanmn zendirmek iin kampanyalar dzenlendi.
"Trkiye yalnz Trkler'indir" slogan, resmi siyasa haline gelmiti.
Bundan baka Mustafa Kemal gndelik yaam balamnda bireylerin yaamna btn yapsal deiikliklerden de daha iddetli bir '
etki yapan yzlerce nemsiz deiiklik de yapt. Cuma gn haftann
tek yasal tatil gn yapld. Eskiden Mslmanlar iin Cuma, Yahudiler
iin Cumartesi, Hristiyanlar jin de Pazar gn tatil gnyd.
Konuma dilinde tanma, karlama, stleri selamlama ve astlardan selam alma gibi duumlarda kullanlan ifadeler deitirildi.
"Selam" yasakland; dairelere gelen ziyaretilere bir sayg iareti olarak kahve ikram kaldrld; selam vermek zere apkann batan
karldktan sonra ne kadar kaldrlaca belirlendi; tokalama eski
l temennann yerini ald. "N
Mustafa Kemal metrik sistemle Gregoryen takvimini kabul etti.
Eskiden saatler gnein durumuna gre deiirken, bundan byle geceyansndan itibaren balayan deimez saat kullanlacakt.
Btn bunlar Avrupa'dan alm olduu halde Avrupallar'dan
daha da ileri gitti. Sokaklarda dilenmeyi yasaklad; deliye, sakata ve
garip insanlara glmeyi cezai meyyideyi gerektiren bir su olarak
belirledi; evlenecek iftlere evlilik ncesinde salk raporu alma zo-j
runluluu getirdi. Dinsel bir tren ya da ayin olarak evlilie hibir
inanc yoktu, ama onun Devlet'e kar mukaddes bir fiziksel grev
olarak ilevine inanyordu.
LXIV
Yetenekleri asndan Mustafa Kemal bir askerdi, igdsel a-

210

dan bir eitici, eilimleri asndan da politikacyd. Baarl birer politikac olan dier askerler gibi, o da ok gemeden politikay ve ynetimin gndelik rutinini son derece skc bulmaya balamt. Bitmek
bilmez konumalar ve zayf birtakm uzlamalar, onu kzdryordu.
Uyarc evk, zgrlk sava ve iktidar mcadelesi, baarnn yavanlna dnvermiti.
Dahas, d krklna uramt. Kendisinin btn dnyada her
uygarln en iyi yanlarn seerek, bunlar birka emirle ve yasayla,
gelimek ve refaha ulamak iin hazr bekleyen dipdiri bir ulusa benimseteceini hayal etmiti.
Yasalarn birka zeki adamn almasyla yerletirilemeyeceini, bir halkn maneviyatndan yzlerce yln birikiminden
szlen abalarla evrilerek oluabileceini dnememiti. Kltrn
ihtiyalardan sonra geldiim, Dounun sefaleti ve yoksulluu iinde
yaayan bir halkn varlklarm artrana ve yaam standardn ykseltme arzusu duyuncaya dein. Batl dnceleri ve yntemleri benimsemesinin mmkn olmadn bilmiyordu.
Trkler onun zorlayc gayretine, bekledii yant vermemilerdi. Onlara nclk bile edememiti: Semi olduu gelime yolunun
her santimetresinde onlan drtelemek zorunda kalmt.
Ankara'y, Trkiye'ye yarar bir bakent yapmaya karar vermiti. Verilen onca de karn, bakent olarak bu darmadank
kk, krsal kasabay semiti. Doal olgular bile ona kar ibirlii
halindeydi. Kent, kn bir balk ynyd, yaznsa kurak ovalar
lnde kra bir kayalk evresine dalm tozlu ve bakmsz birka
kulbeden ibaretti. Her yerde stma vard.
Btn bunlarn stesinden gelebilirdi. lkeyi fethedecekti. Bir
savaa girer gibi evkle ie koyuldu. Yabanc uzmanlar artt: Berlin'den Profesr lansen ve Viyana'dan Profesr Oerley'den, geni ve
ferah caddeleri, heybetli binalaryla byk bir kent plan hazrlamalarn istedi. Onlarla birlikte planlar zerinde alt. Meclis, emirleri
zerine, gereken denei kartt. Mteahhitleri ve inaatlar hzl
almalar konusunda srekli uyard. Milyonlarca aa'dictirdi.Yollar yapt, bataklklar kuruttu, stmay ortadan kaldrd. Ksa bir zaman iinde on milyon pound harcamt.
Ancak, yeni kent planland gibi bymedi. Profesr lansen'in
211

planlad ltra modern evler, iklime uygun dmedi: Bu hasis toprakta aalar kurudu. lkeyi fethedebilseydi bile, halk fethedebilecek miydi? Trkler de pek az gayret ve coku gsteriyorlard. Yerlilerin oturduu semtler ve evre kylerde insanlar yoksul kulbelerinin
iinde skm, eskiden olduu gibi yaamakta devam ediyorlard.
Mustafa Kemal'in tasarlam olduu kent, kulbeler arasnda
birka gzel binann bulunduu ucuz bir sra iine dnmt.
naat srmekte olan bir otelin, mimarnn merdivenleri unutmu olmas nedeniyle bir trl tamamlanamamasna ilikin bir hikaye
bile anlatlyordu. Mustafa Kemal burada da halkn iradesini gz
nne almamt.
Mustafa Kemal yava yava ilerin zerindeki denetimini
gevetiyordu. Gittike daha fazla ankaya'ya ekildi; kendisini d
aleme kapatp yakn dostlar ve kadnlar ile birka hkmet grevlisi
dnda kolay ulalmaz ve ender grlebilen biri oldu. Hkmetin
gndelik ileriyle uramayJsmet'e brakt.
Ve smet, bu ufak tefek, sar kurmay subay, byk bir hevesle,
eline geirebildii kadaryla iktidar skca kavrad. Canskc ve titiz,
diktatrce davranan tipik bir brokratt. Krtasiyeyi ve rutini seviyor
ve uzun sre grevde kalan her devlet memuru gibi, sahip olduu yetkiler ve mevkii konusunda gittike daha fazla kskanlayordu.
LXV
ankaya'da Mustafa Kemal hkmdarln kurmutu. Dnya
gr Douluydu, yaam garip ve lgncayd.
Artk krkyedi yana gelmiti ve fiziksel olarak orta yan baz
alametleri grlmeye balamt. Ar iki imekten imanlamaya
balamt. Neredeyse renksiz denebilecek ak renkli salar azalmaya ve alnndan geriye doru almaya balamt. Zaman zaman yorgunluktan yznn sapsar olduu, ekildii ve izgilerle dolduu
oluyordu. Gzlerinde her zaman kat, ie ileyen bir bak vard. Bu
bak gzlerine yapay olarak devaml, sabit bir bak ve bir tehdit olarak yerletirene kadar epey uramt. Pek ender olarak gevedii zamanlar, yzn ender rastlanan bir ekicilikle ldatan bir glmseme beliriyordu. Tebessm kuruni bir alacakaranlkta aniden boulan
212

bir lamba misali hzla kayboluyor ; erkek, bir kez daha hain, mtehakkim, mesafeli ve tehditkar grnmne brnyordu.
Salk durumu da ok deikendi. Bazan geceler boyu uykusuzluk ekiyordu. Depresyon nbetlerine tutuluyordu; eski bbrek sorunu ona iddetli aclar veriyordu. Ama yine birdenbire canl ve hayat
dolu olabiliyordu. Bir gn ihtiyar bir adam gibiyken, ertesi gn din
ve salkl grnebiliyordu.
Bununla birlikte, sinirsiz canllnda hibir azalma belirtisi yoktu. Kimi zamanlar raporlar isteyerek, hkmet dairelerinin ilerine
ayrntl mdahalelerde bulunarak, bakanlar artarak, Meclis toplantlarna katlarak, emirler yadrp insanlar ie srerek olaanst
bir enerjiyle, durmakszn alyordu. Bir keresinde Milli inklap Tarihinin tamamm gzden geirdii bir sylev vermiti*. Sylevi hazrlamas yedi gecesinin tamamn almt; okumasn da alt gn arka
arkaya tm mesai saatleri boyunca tamamlayabilmiti. inde gerilimi azaltacak bir satr bile mizah olmayan ve kendisine yardm etmi
olan herkese kar eletirilerle dolu bu skc, tatsz hitabe, kendi kariyerinin bir savunmasyd. Yalnzca son birka saat boyunca, yorgun
meb'uslann uyank kalma mcadelesi verdikleri srada, sesini o
uzayp giden yeknesaklktan karp biraz ykseltmiti.
Ardndan drt gn boyunca ankaya'da inzivaya ekildi; kimseyle grmeden iki iip, kat oynayarak btn bu sre iinde geceyi ve gnn byk blmn mahrem dostlar, yani "yakn evresi" ve kadnlaryla geirdi.
Byle gecelerin ardndan, ya da uykusuzluktan sapsar ve rahatsz olduu zamanlarda, afak vakti bir ata atlayp bir vadide ina ettirmekte olduu rnek iftlie giderdi.
Bu iftlik, yaamnn tadyd. Onun iin son model makineleri, en
iyi, dll boalar ve domuzlan, hayvan yemlerini ve gbreyi getirtiyordu. Toprak sahibi bir soylu rolnden ok byk tad alyordu.
Fakat aslnda rnek iftliin tesinde, zeri ekinlerle kapl verimli
bir toprak, tarmla refaha ulaan Trkiye hayalini gryordu.
Kooperatiflerin, kyllere bor verecek tarmsal bankalarn kurulmas, tohumlarn datlmas iin emirler verdi. Sulama projeleri, ye-*
15-20Ekiml927C.H.F. nn kinci Kurultay (.n)
\
213

ni yollar, yeni demiryollar ve en yeni makinelerin tantld sergiler

yaplmasn planlad.
Btn hatalarna ve egoizmine karn, bu adam bir yurtseverdi.
Sylediklerinin ve yaptklarnn ou mantksz, gerek d, hatta aptalla varacak bir manaszlktayd, ama eserine ve bunun baarsna
ihtirasla inanmaktayd. Fakat parann olmay, halknn ataietcbnlann alktan lme snrndan biraztyukarda sefalet iinde yaamalarna yol aan yoksulluu, onu durduran etkenlerdi. rnek iftliinde
her eyi istedii gibi tasarlayp yaratabiliyor ve kendisi baard an
btn Trkiye'nin bir gn ulaaca snn gzleyebiliyordu.
ok deimiti. Daha azametli ve can skc olmutu.
1921 'de hibir eye sahip olmamakla vnmt: Sahip olduu
her eyi milletine-vermiti; eli ak davranmt. Ama artk cimrilemeye, eli sk olmaya balamt. Para konusunda agzl davranyordu. ounluu an derecede rk ve gvenilmez nitelikteki ticari ilere katlyordu. Kt gecelerinden sonra, kendini kt hissettii zamanlar hrn, inat davranyor, fikirleri de ounlukla ocuka oluyordu.
Scak bir yaz sabah yine iftlie gitmiti. O gn an derecede
hrnd. Su sknts ekiliyordu. Bir rezervuara sahip olmas gerektiine karar verdi, hem de derhal. Msy Yencke neredeydi? Yencke,
Gazi'nin inaat ilerinin ounu yapm olan Holtzman'n ajanyd.
Yencke, stanbul'dayd! Bir an nce'buraya gelmeliydi!
Msy Yencke trenle yapt yolculuktan sonra, otuz alt saat
iinde Ankara'ya ulatnda, derhal bir rezervuar yapma emrini ald.
Ne kadara mal olacakt?
Yencke bir hesap kartt; bu ok pahal idi; azaltmas gerekiyor
du. Yencke miktarda srar etti. Mustafa Kemal fkelenmeye
balamt.
Daha nce svire'de bu tr bir ey grm olan biri "Cenevre
Gl eklinde bir rezervuar yaptrn" dedi.
Mustafa Kemal bu fikri ok tuttu. Hrnl kayboluverdi:
Kukusuz, fikir mkemmeldi, fakat, glet Cenevre Gl'nn deil,
Marmara Denizi'nin bir modeli olmalyd; ve kendisimde'onun
karsnda, kzgn yaz gnei altnda, evresinde bulunanlara yurtse214

verlik zerine bilgece ve derin anlamlar ykl sylevler verme

frsatn bulmalyd.
"Marmara Denizi modelinde bir rezervuar yapn" diye emretti,
"Ve llerin tam olarak doru olmasna dikkat edin."
Msy Yencke emri yerine getirdi. Bu, ok byk bir paraya mal
oldu. Mustafa Kemal onunla pazarlk etti. Buna ramen, rezervuar ilk
verilen maliyet fiyatnn iki katna kmt.
Bu, gereinin kusursuz bir modeli olmutu. Buradan inekler ve
koyunlar su iiyor, kavun karpuz tarlalar sulanyor ve kendisi de ou
gnler byk bir zevkle onu seyrediyordu.

LXVI
Mustafa Kemal yaamn adeta su geirmez blmlere ayrmt.
Bir tarafta smet, Fevzi, Maliye vekili Abdl Haki* ve alanlar
vard. Dierindeyse yakn evresiyle kadnlar. Bir tanesi alma ve
Devlet grevlerine aitti; dieri elence ve kibrini tatmin etmeye yanyordu.
iki taraf birbirinden ayn tuttuu srece evrede bar hkm
sryordu. Fakat ksa bir sre sonra hanerler yine ekiliyordu.
Yakn evresinden, "Gazi'yi bunalm, uykusuz, afaa kadar
iki itikten sonra, sapsar bir yzle hasta bir halde iftlie giderken
grnce korkuyorum. Avrupa'ya gitmekten ya da yolculuktan bahsettii zaman da korkuyorum. Onsuz bizi yaatmazlar" diyordu.
"Uyurken onu inceliyorum, iyi olduundan bylece emin olabiliyorum. nk biliyorum ki, o lrse hepimiz leceiz. smet!le
Fevzi bizi asacaklar."
Ne ki, Mustafa Kemal .onlar birbirlerinden uzak tutuyordu.
Byk Trkiye'ye ilikin tatkularnda,ve hayallerinde mahrem dostlarnn hi yeri yoktu.
.* smet nn hkmetlerinde' eitli kereler Milli Mdafaa ve Maliye vekillikleri yapan AbdBalik (Renda) Bey olmal (.n.)
215

Bunlar birinci snf serseriler ve nc snf asalaklarn

salksz karm olan kaba ve baya bir evreydi. Aralarnda
Ali (Daraac Hakim) ile kabaday tavrl
Ali; elenceli bir
ivesi olan grltc ve zampara bir erke; tam anlamyla bir alak
olan kfrbaz ve hilekar bir gazeteci ile ayk olduunda iyi bir ticaret
kafasna sahip olduu halde sarhoken az ok bozuk, zenciye benzeyen biri vard. Bunlardan baka, bir dizi nemsiz asker de bulunuyordu: rnein, Selanik'de Emniyet Mdr muavini olan ve Suriye'den geldii zaman Mustafa Kemal'i Abdlhamid'in hafiyelerinden kurtaran Cemal; o srada onunla Suriye'de bulunan Mfit Ltfi;
Trablusgarb'de ona hizmet eden Nuri* de bu evrede yer alan kiilerdi.
Kadnlarna gelince, bunlar zavall ucuz yaratklard. Yalnzca
onu tatmin etmek iin oradaydlar. Latife gittiinden beri hibir kadna balanmamt.
Mustafa Kemal kendisine iltifat edilmesinden holanyordu.
Yakn dostlar da yadrdklar vglerle ona istediini veriyorlard.
Onlarn takn vglerinden, klece hizmetlerinden, kendisine
bamllklarndan bir tr haz duyuyordu. Karamsar olduu zamanlar
onlarn abartl, tapnmaya benzer sayglar kendisine bir kuvvet ilac
gibi tesir ediyordu. yi olduu zamanlar da, onlar kendisini gklere
karttka, her zaman hazr olan alklaryla eleniyordu.
Bir tanesi, "O, Dnyann ve btn Tarihin En Byk Askeri'dir"
diyordu.
Beriki de, "O, bir gnetir" diyordu geri kalmamak iin, "Bir
Gne ki dnyay doldurur ve yaamlarmzn en ufak noktasn bile
aydnlatr."
Mustafa Kemal onlardan ruh halini srekli takip etmelerini istemiti. Eer kendisi huzursuzsa, onlar zgn olmalydlar.
Glmsyorsa, neelenmeliydiler. Onlarla yerde izmaritler, masalarda para ve iskambil katlar salm, sigara dumanyla dolu odalarda
iki iip kat oynard.
_C_ounlukla onlarn kanlanm gzleri, solgun
* Nuri Conker (.n).
216

yzleriyle afakta sendeleyerek kp gitmelerini tyleri rpererek

seyrederdi; ardndan ya iinin bana dner ya da atn isteyip sabah
rzgrnda rnek iftliine giderdi. .
zel yaam herkese biliniyordu, ama bunun yalnzca onu biraz
daha popler yapmaktan te bir etkisi olmuyordu. Trkler incelikten
uzak arkllard ve Mustafa Kemal'i ok iyi arlyorlard: O, kendilerinin ideal lideriydi; zalim, sefih, kaba ve kinci olabilirdi, ama btn
bunlara ramen o gl ve kararlyd; o, bir asker-hkmdar ve fatihti.
Temel kusuru, btn ulusun kusuruyla aynyd. Zamparalk, her zaman atalarnn en eski iftihar vesilelerinden biri olmutu. Onun bu
grbz, erkeke kusurunu, klbka erdemlere tercih ederlerdi.
Tek adama dayanan bir ynetim daima byk lde can gvenlii tehlikesini de beraberinde getirir. Yakn dostlarnn tehlikeli
kiiler olmas nedeniyle, Mustafa Kemal'in pek de mazbut olmayan
zel yaam erevesinde bu tehlike daha da byyordu; yar sarho
adamlarn arasnda kacak bir mnakaada hemen silahlar ekiliyordu; bir kaza kurunu, ani fkeyle atelenebilecek bir silah bir gece Gazi'nin lmesiyle sonulanabilirdi. O zaman Trkiye'ye ne. olacan
hikimse tahmin bile edemiyordu.
Tehlike bir akam aka kendini gsterdi.
Saat ok geti. Akam yemei sona ermiti. Biri muhafz iterek
salona girdii zaman, Mustafa Kemal, ierdeki odada yaknlarndan
birkayla kat oynamaktayd.
Kap ald. ~ Ali ieri girip, apkasn kard.
Odann havas sigara dumanyla arlamt. Alman firmasnn
salad elektrik titrek ve kararszd. Ali dikkatle odaya gz gezdirdi; en uzak kede oturan Mustafa Kemal hala kmldamamt. Bir
gznde eskisinden de belirgin hale gelen kayma, onu daha korkun
ve tehditkr gsteriyordu. Oturmas iin bir sandalye gsterdi.
Oda sessizdi. Ali utan iindeydi. smetle mnakaa etmiti.
Kendisi ve bir arkada iin hkmette bir grev istemiti. smet ise
reddetmi, bu klhanbeylerden hibirinin kendi iine karmasna
izin vermeyeceini ak ak sylemiti.
* Bu olay Salih Bozok'un anlarnda izlerken, sz konusu kiinin Ali
etinkaya, yani Kel Ali olduunu gryoraz.,Grlyr ki, Amstrong iki
Ali'yi sk sk birbirine karitnyor. (.n.).
217

Ali, smet'in konuma tarzna ieri emiti. Mustafa Kemal'e,

kendisi ortadan kalkacak'olursa, smet'in derhal onun yerine geeceini ima etti.
smet sard, ama bu szleri aka duydu. Kendi bana Musta
fa Kemal'in teklifsiz dostlarnn icabna bakamayacan bildiin
den, Mustafa Kemal'e ikayet etti. O da Ali'yi serte kendisine gelme
si iin uyard.
<
Ali, cesaretini toplamak iin iki ierek gelmiti. Saygsz bir
tarzda bacaklarn ayrarak oturdu. Birisi ona iki verdi. Odadakilerin
erefine kadeh kaldrd ve ikiyi bir dikite iti. Ardndan masann
karsnda oturan Mustafa Kemal'e hitap etti. smet'ten yaknd.
smet'e svp sayd. Kendisi ve arkada iin kabinede birer bakanlk
istedi.
Mustafa Kemal hrsla ona dnd ve kendi iine bakmasn, politikadan uzak durmasn emretti.
Ali ok sarhotu. Eli pantalonunun arka cebine gitti, fakat hzl
bir atc deildi.
Tabancasn ekmesinden nce, dierleri onun stne atldlar.
Sandalyesi ile birlikte arkaya devirdiler, onu darya, salona srklediler; haykrarak, homurdanarak onu tekme tokat dvdler.
Btn bu hengame iinde, bu aalk kavgann patrts iinde,
Mustafa Kemal kmldamakszn oturdu. Sonra aniden kapya kt.
Sesi salonda nlad:
"Tabancasn aln ve buradan defedin."
Yz ask ve vcudu sramaya hazrlanm gibi gergin, ona
doru yrd. Ali dehete kaplm bir halde srnerek kapya kadar
ulat ve kendini dar an.
Mustafa Kemal btn gece ok keyifliydi. Tehlike, baa
klmas gereken adamlar ve sahnenin tam ortasnda egemen bir
adam: te, yaam buydu!
,

LXVII

Mustafa Kemal, ankaya'daki yaamdan, bu yaamn usandrc

tek dzeliinden bkmaya balamt. Sadece ksa bir sre iin bile ol218

sa kkn aasnda el dememi halde uzayp giden san ovalan gerisinde brakarak, yolculuk etmek, yaam ve halk grmek istiyordu.
Hastayd da. Kalp kriziyle birlikte iki kez baygnlk nbeti geirmiti. Srekli ve ok miktardaki ikinin etkileri ortaya kyordu.Doktoru onu artk ikiyi azaltmas gerektii konusunda uyarm ve
bir hava deiiminin iyi gelebileceini sylemiti.
Hepsinden nemlisi, de, etkinliini yitirmeye baladn anlamt. ankaya'da kendisini lkeden fazlasyla soyutlamt. Halkla
temasn kaybetmi durumdayd; devlet ileri zerindeki denetimini
fazlasyla gevetmiti; daha nce olduu gibi kamuoyunun gzndeki saygnl snmeye balamt.
ou kii onun sadece grnte lider, saygnln yitirmi biri
olduunu; Bozkurt'a azlk taklarak susturulmu olduunu ve ankaya'ya zincirlendiini;-asl ynetenlerin smet ve bakanlar olduunu bile sylemeye balamlard.
Canland ve silkindi: Hi kimsenin kendi yerini gasp etmesine
izin vermeyecekti. O merkez, denetleyen g ve btn herkesin
stnde ykselen reis olmalyd. Hi kimse onunla yanyana durmay
bile aklna getirmemeliydi: O, en byk olmalyd.
Sahneye dnmeye karar verdi; tm dikkatleri toplayacak bir
dnle yine sahne klarnn altna girecekti: stanbul'a gidecekti:
Burada, Padiah'm sarayndan uzun zamandr tasarlad kkl bir
reformu balatacakt. Trkede kullanlan Arap harflerini Latin alfabesiyle deitirecek, bylece tm Trk yaznnda, Trkler'in birbiri
arasndaki tm yazl iletiimde kkl bir devrim yaratacakt. Trkiye'deki tm dnceyi temelinden deitirecekti.
Milletin yzde onu bile okuma bilmiyordu. Karmak Arap yazs
ylesine gt ki, okuma yazma din adamlaryla birka entellekte-lin
tekelinde kalmt; bu, Trkler'in adeta bir duvarla Bat'dan ayrlmasna, karmak Arap dncesi ve Fara'nn yapaylyla ellerinin
kollarnn balanmasna yol amt; dil ylesine girift bir hale gelmiti ki, Trkeyi renmenin gerektirdii byk abay, pek az yabanc gze alabiliyordu; pek az Trk herhangi bir Bat dilini renebiMydrdu.
219

Mustafa Kemal'in byk bir hayali vard. Kolunun bir hareketiyle

btn bu sorunlar yerle bir edebilirdi. Btn halkn eitimsizlerle
eitimlileri, din adamlaryla hammallan yeniden okula gnderecekti;
hepsinin okumay ve yazmay renmesi gerekiyordu. Bilginin muazzam giri kapsn nlerine aacak ve bu kapdan baaryla gemeleri iin onlara nclk edecekti.
Hazrlklara balad. zel ve sosyal yaamnda daha mazbut ve
edebli davranmaya balad. Yakn evresiyle kadnlarna daha az vakit harcad. kiyi ve kat oynamay azaltt ve daha fazla uyumaya
balad. Sal dzeldi.Yine ibanda ve yine mutluydu.
Byk bir titizlikle Bat dillerinin alfabelerini inceledi: 1924'de
Baku'deki bir konferansta Sovyet Cumhuriyetleri Orta Asya'daki
tm Tatarlar'n kullanmas iin Latin alfabesini benimsemiti. Mus
tafa Kemal onlarn sistemini rendi. Dil uzman profesrleri getirtti
ve onlarla birlikte Trkiye'nin ihtiyalarna uygun Latin harflerinden
oluan bir alfabe hazrlad. Mustafa Kemal bu harfler zerinde ustalancaya dein, her gn saatlerce alt.
;
Artk hazrd. 1928 ylnn yaz tatilinde hkmet, Ankara'nn tozundan ve scandan ayrlp stanbul'a Boazii kysna tanacakt.
stanbul halk lkenin Kurtarcsn, Gazi'yi selamlamak iin
kitleler halinde sokaklara akt. 1919'dan beri kente gelmemiti. Bayraklarn dalgaland, toplarn selam atlar ve kalabaln sevin
gsterileri yapt sokaklardan muhteem bir trenle ar ar geip,
Boazii'ne indi ve Dolmabahe'deki Padiah sarayndaki ikametgahna geldi.
Alldk alma tazn srdrd: Dikkatli hazrlklar, iyi seilmi bir frsat ve tiyatrovari bir balang; ardndan retmen roln
oynayarak ikna abalan, gzellikle yola getiremedii takdirde insafszca zor kullanarak, drterek harekete geirme.
Tm sosyeteyi sarayda verdii .bir konferansa davet etti. Balo salonunun bir kesine bir platform ve sandalyeler konuldu. Dinleyici-'
ler arasnda meb'uslar, memurlar, st dzey din adamlar, gazeteciler,
yazarlar, retmenler, sosyete hanmlar ve varjkl tccarlar bulunu220

yordu. Platformun zerine konulmu sandalyelere,. smet ve hkmet

yeleri ile Meclis Bakan Kazm ve onun yannda da Mustafa Kemal
dizilmiti. Platformun dier ucunda bk kara tahta ile bir kutu tebeir
duruyordu.
Mustafa Kemal ayaa kalk. En iyi giysilerinden birini giymiti;
zerinde bir redingotla sabah kyafeti vard; ayn zamanda en iyi ruh
hali iindeydi. Dinleyicilerine neden hepsini buraya davet ettiini belirten ksa bir aklama yapt; Arap yazsnn glkleri ve dezavantajlanyla Latin alfabesinin avantajlarn anlatt. Sonra kara tahtann
zerindeki yeni alfabenin noktalarn, engellerini ve balantlarn
aklayarak nasl kullanlacan bizzat yazarak gsterdi.
Dinleyicilerden rastgele iki kiiyi arp yeni alfabenin nasl
kullanacan bk kez daha aklad ve tahtaya adlarn yazmalarn istedi.
ok iyi bk retmendi: Ak, kesin ve rencileri zerindeki hakimiyetinden emin, onlarn beceriksiz abalarna kar akac ve
alayc.
.Dinleyiciler btn dikkatleriyle derse katldlar. Her birinin
gzel bk le uykusu ekiyor olaca btn o scak, uyku verici leden sonra saatleri boyunca hibiri ne kestirdi, ne de dikkatinin
dalmasna izin verdi. Bunu yapann ba derde gkebilkdi. Gazi'nin
verdii talimatlar adeta yutarcasna dinlediler; akalarna ve alaylarna grltl kahkalar attlar.
Btn stanbul, yeni yazy renmeye koyuldu. Mustafa Kemal
kara tahtas ve tebekleriyle yolunun stndeki kentlileri ve kylleri
artp ak alanlarda dersler verdii, daha nce hi yaz yazmam
insanlara kendi adlarn yazdrd byk bk lke turuna kt.
abalar, stanbul gibi lkenin her yerinden ses getkdi. Bu fikk,
tm ulusun houna gitmiti: Zenginliin ve refahn altn anahtar ite
buydu. Yeni yaznn renilmesi her eyin nne gemiti. Byk bk
heyecan halinde, btn lke okullara akt. Kyller, obanlar,
hammallar, esnaf, gazeteciler, politikaclar, hepsi ayn dzeyden
balayp renme abasna gkimilerdi. Genci, yals camilerde,
kahvelerde, meydanlarda ellerinde bk ta tahta ve kalem ya da bk para tahta ve tebek, oturmu byk A'lar ve B'ler yazyor, yksek sesle
221

heceliyor ve byk bir ar ballkla ayrntlar tartyordu.

smet'in onu yan istihzayla adlandrd gibi, Mustafa Kemal
"Ba. retmen "di. Halk tevik ve sevk etti. En iyi sonucu ald
kiilere dller verdi. Yeni yazda ustalaanlara memurluklar vaad etti.
Baaranlarn nne alan muhteem gelecei anlatt. Dans partnerleri, elindeki dilekeyle bir meb'us, derdini anlatan bir ky muhtar, ksacas yanna bir vesileyle yaklaan herkesi snavdan geirme
frsatn hi karmad. Bir keresinde bir balonun ortasnda dans
brakp bir tahta ve tebeir istedi ve ders verdi. Ondan sonra yeni yaz
konusundaki baarszln cezaya, mevki kaybna hatta yurttalktan
karlp srgn edilmeye yol aaca bir tarih belirledi. Mahkumlar
cezalarn tamamlasaiar bileLatin harfleriyle okuma ve yazmay
renmedikleri srece serbest braklmayacaklard.
lkeyi bir batan dierine gezerek, her gn ve her gece uzun saatler boyunca artc enerjisiyle halkna ders vererek alt. Bir kere
daha toplumun odak noktas olmutu. Her gz yine onun zerine dikilmiti. Sahneyi ele geirmiti.

Lxvra
Bu srekli abalama sradan bir insan ypratabilir^!, ama
Mustafa Kemal kesinlikle gevemedi, i biter bitmez, derhal mahrem
dostlarn toplayp eskisi kadar lgnca olmasa bile yine iki ve oyunlu
yaamna balad.
Sarayda resepsiyon verildii geceydi. Dinleyicilerine saatlik
ders fazla gelmiti, fakat Mustafa Kemal yaam doluydu. Akam
yemei ve oyun oynamak iin iki diplomat davet etti.
Bir masada onlarla oyun oynuyordu, mahrem dostlar evrelerini
alm, iki ve sigara ierek oturuyorlard. Ara sra kadnlardan biri
ieri giriyordu. Mustafa Kemal olanlarn farkna bile varmyordu.
Kendini oyuna kaptrmt.
Her zamanki gibi kazanyordu. Ortaya srlen para yksekti;
kazan yn hzla ykseliyordu. Siyah gece, gnn ilk klarnda
erirken hl oynuyorlar ve hl Mustafa Kemal kazanyordu.
222

Yzleri solgunlam ve yorgun dm diplomatlar gitmek

zere ayaa kalktlar. Mustafa Kemal gerindi. Kendini oyuna
ylesine kaptrmt ki, gecenin sona erdiini bile fark etmemiti.
Eski Padiah hareminin bulunduu odalarn stndeki tirizlerle
blnm pencereye doru yrd. Yznde hibir yorgunluk
belirtisi yoktu. Gzleri her zamanki atkn ifadesiyle bakyordu.
Aada, birka yldzn lgn yla beneklenmi Boazii
simsiyah, prltl akyordu. Karda, Anadolu kys, afan aldatc
gri nda siyah grnyordu. Balk filosu Karadeniz'e doru,
yoluna gidiyordu. Simsiyah suyun sessizlii iinde kreklerin
skarmozlarda kard gcrty, adamlarn konumalarn rahata
iitebiliyordu. Bir halat ekerken hep birlikte baran adamlarn
sesini duyabiliyordu.
Masaya dnd. Bir sre kazand paralara bakt. Bir el
hareketiyle hepsini bir araya yp, masann ortasna getirdi.
"Size ait olardan aynn" dedi, "ve geri aln."
Bu Boaz'daki Padiah sarayndaki Doulu hkmdarn
jestiydi.
Diplomatlara iyi geceler dileyip alma odasna geti.
Programda erkenden klacak bir eitim turu ve daha nce de
tamamlamas gereken bir sr i vard.
.

LXDC
Mustafa Kemal yan yarya i bana geerek, lkeyi gittike* daha
fazla reformlara doru sryordu. Btn sanatlar
adalatnlmalyd. Din adamlar, ihsann resmedilmesin! drt yz
yldr yasaklamlard. Kendi heykellerinin yaplmasn emretti.
Ankara'da plak modellerle alacak karma bir sanat okulu at.
Bat mziini yerletirmek istiyordu. Trkler'in Araplar'dan
rendikleri genizden gelen, kedi sesine benzer yksek sesten
vazgeilmeliydi. En son kan Viyana valslerini, son moda zenci
cazn ve fokstrotu lkeye getirtti.

223

Herkesi -bakanlar, meb'uslar ve brokratlar- bunlarla dans

etmeye mecbur etti. Dans etmek, uygarln ltyd. Eer gen
adamlar mahcup brlftalde bir kenarda duracak olurlarsa, onlara
partnerler buluyor ve dans bizzat ayordu. yi ailelere mensup gen
adamlara nasl iyi bir kavalye olacaklarn reten; ritm duygusuna
sahip olan ve kekelemeyen gen kzlara da dans partneri olmay ve
sohbet etmeyi reten okullar at.
Bir ok yetim kz manevi evlat olarak benimsedi. Kimileri
dudak bkp kt yaktrmalar yaptlar, ama onlar grm olan
dierleri, bunu gerek anlamda yurtseverce bir jest olarak
deerlendiriyorlard. Bu kzlar iyi bir Trk olmann ilk art olarak
usta birer dans olmay reniyorlard.
Trk danslarnn da adalatrlmasna karar verdi. Zeybek,
balo salonlarnda oynanacak ekilde uyarlanmalyd. Fakat zeybek,
yabanl dallarn bir kamp atei evresinde, baklar azlarnda
olduu halde yaptklar tehlikeli bir oyun olduundan bir iki
partisinden sonra balo salonunda oynanmak iin pek uygun bir oyun
deildi.
Dans konusunda Gzr yalnzca bir kere tereddde dt*. Yoksa
Bat uygarl onu yanltm myd?
Mustafa Kemal uzun zamandan beri, yalnz kadnn kurtuluunu
deil, fakat ayn zamanda onlarn tm devlet ilerinde yer almalarn
da salamaya azmetmiti.
Onlar peelerini karmalar ve ortala kmalar iin tevik
etti. Yerel seimlerde oy kullanma hakkn verdi ve genel seimler
iin de bu hakk vereceini vaad etti. Halk Frkas'nda ye olarak,
erkeklerle ayn dzeyde yer almalarn salad. Hukuku ve doktor
olarak yetimelerine yardm etti. Ankara'da iki kadn, hakim olarak
atandlar. Drt kadn, stanbul belediye meclisi yesi olarak
seildiler.
Kzkardei Makbule ve en gzde manevi evlad Afet, ona
yardmc oldular. Onlarla birlikte, sosyal hizmet okullar at.
ocuklarn altrlmalarnn, meyhane, kahvehane ve denetimsiz
sinemalara alnmalarnn yasaklanmasna ilikin bir ocuk haklar
* Byk ve uygar bir Batl devletin nl bir diplomatnn, zarif bir
partnerin nerisine karn dansedemediini grmt.
224

yasas hazrladlar. Her yl bir haftalna her hkmet grevlisinin

yerini bir ocuun ald ve devletin ocuklar tarafndan ynetildii
bir ocuk Bayram tesis ettiler.
Mustafa Kemal, bir kez daha Halk Frkas'nn ve devletin faal
bakan olarak almalarna hz verdi. Her konuda raporlar hazrlatt;
bakanlar, meb'uslar, daire bakanlarn artt; tm kontroln
kendisinde olmas iin btn kararlarn nne getirilmesini talep
etti.
Muhalefetle karlat. ankaya'da kendisini soyutlad aylar
boyunca, smet devlet ynetiminde gittike daha fazla sz sahibi
olmutu. leri Mustafa Kemal'e devretmeye yanamad.
smet ne MustafaKemal'in zekasna ne de dehasna sahipti. ou
bakmlardan an derecede aptal ve cahildi. Kafas ve deneyimi olan
hi kimsenin dmeyecei hatalara dyor, fakat hibir ekilde
tavsiyelere kulak asmyordu. Ona gre tavsiye, muhalefet demekti;
hemen eziyordu. ktidar, kendi yeteneklerine kar onda byk bir
inan yaratmt. Eskiehir nlerindeki siperlerdeki halim selim dn
vermez kumandan gitmi, yerine geimsiz ve dogmatik bir buyurgan
gelmiti. Sal ve onunla birlikte tabiat da bozulmutu.
Yabanclardan nefret eden bir ar milliyeti olarak grlerinde
iyiden iyiye katlamt. Ne ki, kesinlikle drstt, ayn zamanda en
.az Mustafa Kemal kadar srarc, dik bal ve kararl olmutu.
Dndklerini sylemekten ekinmiyordu. Mustafa Kemal'i devlet
bakan olarak kabul etmekteydi ama. ona yrtme erkini geri
vermeye yanamyordu. lkeleri yle zetlenebilirdi:
"Gazi temsil etmekle birlikte, Devlet'i asl yneten hkmettir."
Bu szn Gazi ksaca yle yantlad:
" Ben ynetiyorum "
ki adam arasnda srekli bir geimsizlik vard. Zaman zaman
kavgaya dnen bu anlamazlkta, Fevzi aralarna girerek bar
salamaya alyordu. Mustafa Kemal, 1930 yaznda hkmetin
stanbul'a tanmasn emretti; smet ise btn bakanlarna
Ankara'da makamlarnda kalmalarn emretti: Mustafa Kemal
dardan dnen tm diplomatik temsilcilerin, raporlarn doru
225

kendisine getirmelerini emretti; smet ise onlara raporlarm bal

olduklar dairelere vermelerini emretti. Mustafa Kemal birinin
Maarif Vekili olmasn istedi; smet ise eitimsiz ve kaba biri
olmasna ramen bir baka adayn zerinde srar etti. Mustafa Kemal,
hkmete ilikin raporlarn dorudan kendisine gnderilmesini
emretti; smet ise bu raporlarn ancak kendisinin araclyla
gnderilebileceinde srar dr etti.
Yakn evresi ve Mustafa Kemal'in mahrem dostlar da siyasete
ve devlet ilerine burunlarn sokarak gerilimi artrdlar. smet onlarn
mdahalelerine iddetle kar koydu.
Mustafa Kemal, muhalefet edilmeye alkn deildi. smet'siz
yapamazd, fakat smet'in dikbal, azametli gveni, katl ve
sarl Mustafa Kemal'i ileden kartacak kadar sinir
bozucuydu.

LXX
1930 yaznda, aralarndaki geimsizlik dorua trmand. Paris
Bykelisi olan Fethi, tsmet'n ynetimi altndaki Trkiye'nin
felakete doru srklendiini belirttii bir protesto mektubu
gndermiti. Hazine bombotu; orduya haftalardr maa
denemiyordu; hkmet hi sevilmiyordu. Gazi'ye yapt bir
ziyarette konuyu tekrar amt.
O yaz Mustafa Kemal tatilini stanbul'un biraz dnda, zmit
Krfezi kysndaki bir ky olan Yalova'da geiriyordu. Yalova'y
birinci snf bir sahil beldesi yapmak, o ylki hobisiydi. Yeni yollar
yaptrm, tren seferlerini slah etmi, bir otel yaptrm ve Roma
hamamlarn onanmt.
stanbul'un elit tabakasnn Yalova'ya gelmesini tevik etmek
iin bir balo verdi. Olaanst neeli bir balo olmutu; bol miktardaki
tatl ampanyayla rak, baloyu daha da canlandrd; herkes dans etti.
Davetliler gittikten sonra Mustafa Kemal smet, Fethi ve birka
dostunu kendisine katlmak zere bulunduu odaya artt.
226

ok keyifli bir ruh hali iinde bulunuyordu. Btn uygar

uluslarn kkeni olan Turan ya da Trk soyundan geldiine ilikin en
gzde teorisini aklamaktayd. Bilimadamlarmn Trkler'in
Japonlarla ya da baz karanlkta kalm in kabileleriye akraba
olduklarna ilikin son bulgularn ince bir alayla rtmt. Son
derece ar, ciddi bir dille, rencilerinin bulunduu bir snfta ders
veren birdilbiiim uzman gibi ara sra iki parman akana
dayayarak ngilizler'in Trk soyundan geldiini aklad. Kent
ehrinin ad, Takent'le ayn kkten geliyordu. ngiltere'deki pek ok
nehre verilen Ouse (uz-.) ad, Karadeniz kysnda yaam olan bir
Trk kabilesinin adndan alnmt; Fr Anszlar, Almanlar, hatta
Amerikallar Trk kkenliydi.
Dinleyicileri onu birer rencisiymicesine sessizce oturmu
dinliyorlard. ou ona tamamen inanyordu. Aralarndan bazlar
onun gaibten haber verme gcne sahip olduuna bile inanmaktayd.
Herhangi biri onun fikirlerine ters dmeyeli ok uzun zaman
olmutu. evresini kendisini pohpohlayan, abartl vgler dzen
minnettar ve hayran bir grup temelinde soyutlandndan, zaman
zaman ayaklarnn yere basmak zorunda olduunu unutmas ok
doald. Bir Kahin haline gelmiti -ve kahinlerin ou gibi sk sk en
ykc yavan szleri ortaya koyuyordu- ve bazan, tpk o akamki gibi
en anlamsz szleri syleyebiliyordu. Kahin sama sapan
konuuyordu.
Konuma konular genelleti. Siyasete ve hkmetin belirli
faaliyetlerine kayd. Hava gerginlemi, tartma iddetlenmiti;
eletiri olarak sert szler sarfediliyordu.
"Bu sorunlar niin Mecs'in nne gtrmyorsunuz?" diye
sordu Gazi.
"Hkmet Meclis'in ne iinde ne de dnda tartlmasna izin
vermiyor" cevab verildi.
Gazi, smet'e dnd, ancak,.kk adam bu sze kar kendini
savunmad.
"Buras siyaset yaplacak yer deil" dedi birdenbire.
"Eletirilerinizi ya da sorulamz doru yerde, yani Meclis'te
cevaplayacam. Fethi ya da bakas, byle yapacak birini bulursanz,
227

anayasal bir muhalefet rgtleyim ve karma karn" dedi. Bu, fkeli

bir meydan okumayd.
O gittikten sonra Mustafa Kemal kalp konumay srdrd.
lkede pek ok eyin yolunda olmad ve honutsuzluun artt
akt. Bir muhalefet partisi, emniyet sbab ilevi grebilirdi. Bu
smet'e de iyi bir ders olacakt; artk bsbtn azametli biri
olmutu.
Dahas, bu halknn eitimine ynelik byk eseri iin de ileri bir
adm olacakt. Bir muhalefet partisi kuracakt. Bu partiye "Serbest
Cumhuriyet Frkas" adn verecekti.
Parlamentoda muhalefetin varl, kat mutlakyeti anayasal bir
hkmete dntrecekti.
Bu denemeyi bizzat kendisi ynetecekti.

LXXI
Mustafa Kemal deneyini zenle hazrlad. Trkler'in siyasal
anlayn, halkna olan inancnn doruluunu ilk kez gerek
anlamda sulayacakt.
ou kii, zellikle yabanclar, halkn yalnzca kendi setii
adaylara oy vermek zorunda olmas nedeniyle, son alt yldr yaplan
seimlere glp geiyordu.
Kendisi de bu seimleri, semenlerin oy'verme alkanl
edinebilmeleri iin bir tr altrma olarak gryordu. Bu seimler,
halkn kendi sorumluluklarn stlenmesi gereken zaman geldiinde,
kendi temsilcilerini seme ve kendi kendisini ynetme hazrl idi.
Serbest Cumhuriyet Frkas'n Meclis'teki tannm meb'uslara
kurdurdu ve bakan olarak da, Fethi'yi seti. Halkn bu partiye
katlmasn istediinin bilinmesini salad. Kzkardei Makbule ile '
yaknlarndan bu partinin ilk yeleri oldu.
ngiliz sistemini inceledi ve uygun buldu. Fethi ve smet ile
partilerinin ileri gelenlerine ayrntlar hakknda dersler verdi;
228

'

Meclis'te ve btn lkeyi dolaarak yapacaklar siyasal toplantlarda

her iki parti birbirlerine hcum etmeliydi; mesai saatleri dnda
dostluklarn srdrmeliydiler; Meclis'te Fethi, smet'e istedii
kadar svp sayabilirdi ve smet de ona ayn iddetle cevap
verebilirdi; darda dosta birlikte yemek yemeliydiler; her ikisi de
Trkiye'nin iyilii iin alyorlard.
Sonunda hazr olunca, denemenin zmir'de balatlmasn
emretti. Fethi konuma yapmak iin oMya gitti.
Program hazrland gibi yrmecH. Yerel gvenlik grevlileri,
toplanm olan kalabal datt, Fethi*nin yandalarn tutuklad ve
kendisine de toplant yapma izni vermedi.
Ertesi gn smet ve durumu denetlemek zere Gazi de zmir'e
gittiler. Gazi, Fethi'ye btn imkanlarn salanmas iin emirler
verdi, toplantya dinleyicilerin katlmn salad, hatta alklanmas
iin akaklar bile tuttu.
Kent halk ve memurlar aknlk iindeydiler. Bu, onlarn btn
deneyimlerinden farkl bir eydi: Hibir hkmet bir muhalefete izin
vermemiti; muhalefetin tevik edildii daha nce kesinlikle
grlmemiti; muhalefeti susturmak memurlarn greviydi, halk
hkmeti onaylamasa bile susmak zorundayd; bu yenilik, yalnzca
hkmetin sonunu hazrlamak anlamna gelebilirdi.
Baz irkin gsteriler oldu. Gazete idarehaneleri taland ve
yakld. Pek ok gsterici dvld, pek ou tutukland, bir tanesi de
vuruldu. Polis ve memurlardan her, iki taraf da gzetmeleri
isteniyordu. Btn bunlar, siyasete ilikin sahip olduklar
dncelere kesinlikle tersti.
kinci adm, Ankara'daki Meclis'te atld. Sahne yine zenle
hazrlanmt. Bu, parlamenter bir hkmetin nasl ileyeceini
gsteren bir derse benzemeliydi. Bakanlk krssnde
"Baretmen" olarak olay idare eden Mustafa Kemal oturuyordu.
Serbest Frkaclar, Fethi'nin nderliinde hkmete iddetle
hcum ettiler. Alt yldr lkeyi Halk frkas ynetiyordu: Sonu,
ekonomik ve mali knt nedeniyle tam bir felaketti; lkenin
gelirinden ok daha fazlasn ie yaramaz yollara, gereksiz
demiryollarna ve belediye parklar gibi pahal oyuncaklara
229

harcamlard; kiisel- mali karlar iin devlet tekelleri

yaratmlard; ihracat tamamen durmutu; Trk Liras piyasada deer
kaybetmekteydi; sermayeye ihtiya vard ama kimseye gven
veremedikleri iin, sermaye de bulamyorlard; yabancjart
grleri yznden, bu durumun sorumlusu smet'ti: Kat siyasas,
srekli yapt hatalar nedeniyle, smet btn .lke genelinde
yaygnlaan bu bunalm ve honutsuzluun tek nedeniydi; lkeyi
bataa srkleyen smet ve hkmetinin kendilerinden menkul
yanlmazl ve cehaleti olmutu.
smet ayn hararetle iddialara cevap verdi Meclis'teki ekime
gittike kzyordu. Halk Frkas yllardr eletirilmemiti.Buna kar
koydu. Hakaretler edildi. Tehditler .savruldu. Kel Ali ayaa frlad.
" Hyanet-i Vataniye anlamna .gelen bu szleri dinleyecek
miyiz?" diye haykrd. Fethi'yi iaret ederek, "te Mondros
Mtarekesi'ni imzalayan adam" dedi, ve bu kez smet'i gstererek
devam etti, "Ve ite Lozan Antlamas'n imzalayan adam. Bu
iradesiz vatan haini ile bu yurtsever arasnda bir seim yapmak
szkonusu olabilir mi? Fethi bavekilken Krtler ayakland.
Ayaklanmay smet bastrd."
Mustafa Kemal'in gzetimi altnda hem smet, hem de Fethi
kendilerine den rolleri hayranlk uyandracak bir baaryla
oynuyorlard. Meclis'ten kolkola, konuup glerek kyorlard.
Fakat aldklar talimatlar, G^jjnin titiz tenbihlerini tamamen
gz ard eden taraftarlar, yukardaki krsden onlar izlediini
unutarak yumruk yumrua geldiler. Tabancalar ekildi; kavgalar
edildi; meb'uslar dostlaryla dinleyiciler ayrmak zorunda kald; hl
fkeli olduklar halde bara ara, mnakaalarn srdrmek zere
kahvelere ve lokantalara koutular.
Aasmdaki bu kzgn velveleyi denetleyemez ve etkileyemez
bir durumda bakanlk krssnden seyrederken, Mustafa Kemal,
bunun ne istedii ne de bekledii sonu olmadn farketmiti.
230

LXXH
Meclis'teki kargaa darda nelerin olabileceinin bir
gstergesiydi.
Genel seimler yaklamt. Hkmet on yldr basn zerinde
sk bir sansr uygulam, konuma zgrln de btnyle
kstlamt. Mustafa Kemal, yeni partiyi kurmak iin her ikisini de
kaldrd ve bu seimlerde semenlerin istedikleri adaylara oy
vermekte zgr braklmalarna ilikin emirler verdi.
Sanki kaynayan bir kazan devirmiti. Balangta birka mrlt
duyuldu; bir iki gazete cesur bir ka makale yaynlama riskine girdi;
bir iki konumac hkmeti eletirmeye cesaret etti. Polis hibir
eyleme girimeyince, mrltlar homurtulara dnt, homurtularsa
byk bir yaknma kkremesine.
Boyutlar ve iddetiyle Mustafa Kemal'i artan

ismet

231

yaknmalar,lkenin her kesiminden ve her snftan adeta adad.

Az tkal olan Trk halk, on yldr sessiz ve itaatkr oturmutu. Ama
artk dili zlmt. Bu, sonunda honutsuzluunu dile getirebilen
ulusun kkreyiiydi. Baz yerlerde denetim altna girmeyen bir
iddetle patlak veriyordu.
'
~
Tccarlar ve esnaf yaknmaktayd: Hi sermaye ve kredi yoktu
ve smet ile onun sekter siyasas iktidarda kald srece olmayacakt
da; sonular dnlmeden an'szn konan vergiler krlarn yiyip
bitirerek ticareti tehlikeye sokmutu; memurlar eskisi kadar
yiyiciydi; eskiden hi deilse kime rvet verilecei bilinirdi, artk
btn memurlara vermek gerekiyordu; dncesiz ve ahmaka
hazrlanm yasalarla ve hkmetin ticarete daha da sinir bozucu
nitelikteki mdahaleleriyle nasl baa kabilirlerdi ki, tmyle iflasa
uramlard.
Armatrlerin, ihracatlarn, ykleme-boaltma irketlerinin ve
mavnaclarn da benzer ikayetleri vard. Limanlar iin kt
planlanm dzenlemeler onlar iflas ettiriyordu; gmrk ve pasaport
memurlar krtasiyeci ve yiyiciydi; btn bu hrszlklar,
belirsizlikler, glkler ve srekli deien yasalar yznden hibir
gemi Trk limanlarna uramaz olmutu. Btn gemiler Atina'ya
gidiyorlard, istanbul, zmir, Trabzon gibi bir zamanlar son derece
ilek ve gelikin olan btn limanlar imdi bombotu; ticaret
tamamen durgunluk iindeydi.
Bankalar ve byk ticarethaneler de uyar sinyalleri veriyordu:
Hkmetin tutumu onlar iflasa srklyordu; ok msrifti; ulusal
gelir dmekteydi; gelirin te birinden fazlas savunmaya
harcanyor, en ok gzetilmesi gereken ey olan lke apndaki
yeniden tekilatlanma zorunluluu ihmal ediliyordu; sermaye hayati
bir gereksinmeydi. Ancak dardan salanabilirdi;smet yabanc
borlara srt evirdii srece ticari bir canlanma iin hi ans yoktu;
yabanc kart duygularn gstermeye ve eski borlar demeyi
reddetmeye devam ettii srece, hibir d sermayedar Trkiye'ye
gven duymayacakt.
Hkmet memurlar arasnda da derin bir honutsuzluk vard:
Maalar az, demeler dzensizdi; geim koullar eskisine gre iki
kat arlamt; Avrupa standardlarnda yaamalar ve
232

giyinmelerinin yan sra drst olmalar da bekleniyordu; ancak,

dk maalarn destekleyebilecek ek ilerde almalar
yasaklanmt; btn bunlar ok mantkszd.
iftiler ve kyllerin yaknmalar daha da acyd; kendilerine
dn para, tohum, yol, makine ve sulama vaad edilmiti -hibirini
alamamlard; yllk kuraklk onlar mahvetmiti -hkmet
yardm etmemiti; aslnda vergiler eskisinden de ar, vergi
memurlar eskiden olduundan daha a gzl ve hoyratt; kurakla
kar hibir birikimleri olmadan, hayvanlardan biraz daha iyi
yaayarak alktan lme snrnda mcadele ederken, btn bu yeni
dncelerin -Cumhuriyet, yeni giysiler, yeni vakit geirme yollar,
yeni konuma ve yazma yollar- onlara ne faydas oluyordu? Tarlalar
botu; topraklar sszd; yeni fikirler deil, yiyecek istiyorlard.
Yaknmaya her snftan kadnlar da katld:Yiyecek, giyecek,
yakacak, kira, hepsi ok pahalyd ve ellerine artk daha az para
geiyordu; Cumhuriyet onlara zgrlklerini vermiti; zgrlk
alktan lmek demekse, zgrln ne yarar vard? Durumlar Padiah'm zamannda olduundan ok daha ktyd. Mustafa
Kemal'in denemesini hayata geiren lml, halim selim, mlayim
Fethi'nin ardnda ticaretin durgunlamasndan ve tarmn
mahvolmasndan yaknan ve Mustafa Kemal'in reformlarna arp
kalarak kar koyan binlerce honutsuz unsurdan oluan bir kitle
topland. Bunlara eski rejime ve Padiah'a zlem duyan din adamlar,
ve derviler, ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin kalntlar ve Mustafa
Kemal'in 1926'da ezdii muhalefetin paay kurtarabilmi unsurlar
da katld.
Btn lke yeni ve tehlikeli bir ruhla ayaa kalkmt. Btn
yaknmalara karn, o zamana dein herkeste Gazi bata olduu
srece her eyin dzeleceine ilikin genel bir inan ve gz kapal bir
iman egemen olmutu.
Yaknma ve eletiri kkreyii, ulusun kitle psikolojisini etkilemekteydi. Gazi'ye olan bu iman, bu krkrne yerleik inan yok
olmaya balyordu. Bu yok olursa, onunla birlikte Trkiye
Cumhuriyeti'nin istikrar da gidecekti. Bu inan, zerine gelecein
ina edildii temeldi.
233

Gazeteler smet ve adamlarna ynelik kiisel hakaret

kampanyasna baladlar. Mustafa Kemal'in ad tenis topu gibi
oradan oraya frlatlyordu; artk kutsal bir figr olmaktan kmt.
Ona kar ihtirasl politikaclar ya da devrimciler deil, honutsuz
vatandalar tarafndan bir ok suikast planlan yaplmaya
balamt.
Pek ok yerde ciddi sorunlar ba gsteri!?. *zfiHr'de
komnistlerce rgtlenen incir iileri grevini genel bir ayaklanma
izledi. Fransz snrnda, gneyde Ermeni devrimcilerin parma olan
ve silahl Krtler'in de yardm ettii bir ayaklanma kmt. Btn
ran snr boyunca Krtler yine yakp ykp ldrerek
bakaldrmalard, Salib Paa'nn kumandasndaki onbe bin kiilik
Trk kuvvetleri onlar keye sktrp ezmenin ok g olduu
kamsmdaydlar.
Bir ok yerde Trk kylleri vergilerini dememiler, vergi
memurlarn tartaklayarak kylerinden kovmulard. ttihat ve
Terakki Cemiyeti ubeleri ve eski muhalefet yer altnda rgtlenmeye
balamt. Din adamlar ve tarikatier eski rejime dnmek iin
almalar yapyorlard. Polisler, askerler, jandarmalar ve kamu
hizmeti alanlar arasnda da honutsuzluk ve sadakatsizlik
yaygnd.
Son olarak, tehlike Menemen kasabas evresinde ok ciddi bir
ayaklanma eklinde uyan sinyali verdi:
Menemen, zmir'in gerisindeki zengin topraklardayd. 1930
Aralk aynn sonlarnda, Dervi Mehmed namnda bir eyh,
kendisinin Trkiye'yi Mustafa Kemal ve Cumhuriyeti'nin kara
dinsizliinden kurtarmak zere yeryzne gelen Mehdi olduunu
ilan etti.
Menemen'in arsnda; vaaz vermeye balad ve byk bir kitle
onu dinlemek iin oraya akn etti. Kubilay adnda bir subay oradan
geiyorken, konumaya mdahale etmeye alt. eyh ona kendi
iine bakmasn syledi. eyhi stne kt platformdan indirmeye
kalkt. Mritlerinin yardmyla eyh, kendisini seyreden btn kasaba halknn alklar arasnda onu kskvrak yakalayp kr bir
trpanla ar ar keserek ban gvdesinden'ay irdi.
Vali, polisi harekete geirdi: Kalabalk onlar kovalad.
234

Jandarmay artt ama onlar da ok zayft. 4 nc Svari alaynn

birliklerini artt: Askerler halka ate amay reddettiler.
Kuru otlarn tutumasna benzer bir hzla ayaklanma abucak
yayld. Derviler aylardr her yerde taraftar toplamak iin
almlard. Din adamlaryle dervilerin nderliinde Konya'dan
Antalya'ya, zmir ve Bursa'ya dek yaylan geni bir blgede, kyller
hkmet memurlarn kovdular. Kadnlar isyanclar alkladlar.
Erzurum ve Sivas'tan isyann oralarda da patlayacan gsteren
iaretler olduuna dair haberler gelmekteydi.
Krtler vahice savayorlard; "Krebe Divn- Harbi" diye bir
mahkeme icad etmilerdi: Yakaladklar btn Trkler'i bu
mahkemede alelacele yarglyor ve vahice kesiyorlard.
Trkiye ve Cumhuriyet tehlikedeydi.

LXXIII
Bakanlk krssnden Meclis'teki kargaay seyrettii gibi
lkedeki kargaay seyreden Mustafa Kemal, bu deneme iin
zamann henz erken olduunu grmt. Halk, henz hazr
deildi.
"Baretmen", anlamsz ndeyilerde bulunan Kahin, Ankara
ve Yalova'da pahal hobilerle vakit geiren, Boazii'nde yakn!
dostlar ve sradan kadnlarla iki iip oyun oynayan adam ortadan
kayboluverdi.
Diktatr, gl penesini kard ve bir kere daha tm lkeyi
kskvrak yakalad. Bozkurt dilerini gstermiti. Vahi, acmasz bir
toprakta, vahi, ilkel bir halkn yneticisiydi. Gl ve vahi
olmalyd.
Skynetim ilan etti, basn zerindeki sansr yeniden
yrrle koydu ve konuma zgrlnn btn kaplarn kapatt.
Hkmeti eletiren tm gazetelerin editrlerini iddetle
cezalandrd.
smet'le arasdaki anlamazla son verdi. Bu acmasz, sert
kk adama, kat kurmay subaya, buyurgan amire ihtiyac vard.
235

Trk birliklerine Krtler'in zalimce ezilmesi emrini gnderdi; liderlerini asacak ve hapse atacak, geri kalann da blge dna
sreceklerdi. Gneydeki ayaklanmay ezdi ve yakalanabilen btn
Ermeniler'i srd. zmir'deki asileri cezalandrd ve komnistleri yok
etti. Ona suikast planlayan kiileri Halic'in zerindeki Galata
. Kprs'nde astrd.

Mustafa Kemal

Menemen'e
birlikler
gnderdi.
Askerler binlerce Trk' yakaladlar ve alelacele kurulmu
skynetim mahkemeleri, asilerin ele balarndan yirmi sekizini,
eyh Mehmed'in Kubilay' ldrne denk bir vahilikle ast ve
kalanlarn da hapse att.
askeri

Snrlar temizlendi, ayaklamalar bastrld. ikayet kkreyii,

birdenbire kesildi. Halk, ordu, polis, jandarma, memurlar -her snftan
btn kadnlar ve erkekler- efendilerinin kim olduunu anladlar.
Sknet ve emniyet gibi, idareyi ele alan gl adam hakkndaki eski
kr iman da bir kez daha kendini gsterdi.

236

LXXIV
Mustafa Kemal ynetimi artk bizzat ele almaya karar verdi.
ncelikle gerek durumu iyice renmeliydi: Bunlar imdiye kadar
evresindekiler tarafndan kendisinden gizlenmiti.
Bir yurt gezisine kt. Halkyla kiisel ilikiye girip, kiisel
saygnln pekitirdi, her snftan insann dertlerini dinledi ve
arelerini arayp buldu.
Koullarn beklediinden de kt olduunu grd ve
yolculuktan kesin baz tasarlarla birlikte dnd.
Onun diktatrl, iyicil, eitici, yol gsterici nitelikteki
diktatrl, u an iin mmkn olan tek hkmet biimiydi.
Bir muhalefet partisinin varl sz konusu olamazd. Partiyi
kapatt. Fethi, zavall gleryzl, iradesiz Fethi istemeden kopard
frtnadan kamak iin mmkn olduu kadar sessiz bir ekilde
toplum yaamnn dna kt.
Mustafa Kemal bundan sonra Halk Frkas'na dnd. Parti yalnz
hkmetin bir arac deil, ayn zamanda sorumluluklar konusunda
halk eitme arac da olmalyd. nce iyi bir temizlik gerekiyordu.
Meb'uslarn ounluu fazlasyle yalyd. ubelerin ou etkisiz ve
laka durumdayd.
Mustafa Kemal partinin genel sekreteri olan Saffet'i azletti.
Seimlerin yaplmasn emretti ve yeni Meclis'te ii, zanaatkar ve
esnaftan doksan meb'us ile kendi buyruu altnda hkmeti eletirme
yetkisine sahip olacak bir dzine meb'usun girmesini salad.
Milletine duyduu inan, uyarc iman eskisi kadar glyd.
Hazr oluncaya dek halkn eitecekti. Halkn baarya
gtrecekti.
1932 baharnda "Fakat" diyordu, "imdilik brakn da halk
siyasetin dnda kalsn. Brakn tarm ve ticaretle megul olsun.
lkeyi on ya da onbe yl daha ben ynetmeliyim. Ondan sonra belki
aka konumalarna izin veririm."

237

olmasnda yatyordu.

ONKNC BLM

SONU
Mustafa Kemal hayatiyetle dopdolu ve dipdiri, Trkiye'nin tek
adamyd.
O , steplerde yaayan Tatarlarn bir geri dn, bir anakronizm,
ilkel ve vahi gce sahip biri, dnyaya gelmesi gerektii adan ok
ge dou bir liderdir.
Tm Orta Asya'nn g srasnda domu olsayd, Bozkurt
sanca altnda ve bir Bozkurt'un yrei ve igdleriyle Sleyman
ah'm yannda at koturuyor olurdu.
Askeri dehas ile duygularn, ballk ve ahlki deerlerin zayflatamad acmasz kararllyla, lkeleri feth eden, kentleri yakp
ykan ve seferleri arasndaki bar dnelerini zevk ve safa alemleriyle
dolduran vahi aknclarn banda bir Timurlenk veya Cengiz Han
olabilirdi.
Oysa o, l paralarm budayp, kk ve yoksul bir tarm
lkesini indirgedii can ekien bir imparatorluun varisi olarak
dodumutu.
Ucuz siyaset tuzaklarna, kk reformlara, bn ve ar kanl bir
halk eitme zorunluluu gibi rutin ilerin tuzana dm durumda.
Bir imparatorun zihniyetiyle kent dnda, kk ankaya
kyndeki evinden hkmediyor: O, sabah giysileri iinde silah olarak
bir kara tahta ile bir de tebeir paras tayan ilkel bir reistir.

Her eyden ok, o byk nancnda -bu halkn muhteem

geleceine olan inancnda- bykt.
"Btn uluslar tanyorum," diyordu, "Onlar bir halkn
karakterinin rlplak kald bir anda, sava alannda, ate altnda,
lmn eiindeyken inceledim. Trk milleti, yemin ederim ki,
milletimizin manevi gc btn dnyannkinden stndr...
"Yrmeyi reninceye ve yolu tanyncaya dek milletinin
elinden tutup ben ynlendireceim. Ancak-ondan sonra kendi bana
karar verebilir, kendi kendisini ynetebilir. O zaman benim eserim de
tamamlanm olacaktr."
Bu belki yanlg iindeki bir lgnn haykrdr.. Belki de, iyiyi
ve doruyu ina .etmek zere Evrenin Byk Mimarndan esinlenmi
birinin sesidir.
O, Diktatrdr. Gelecek onun gl avular iinde
uzanmaktadr. Eer bu eller gever, titrer ve baaramazsa, her eyi
mahvedecek kadar gl olsa da, eer. ina edemezse, o zaman
Trkiye lecektir.
Ailesi, dostu olmayan yalnz bir adam olarak, Trkiye'nin.
halkn sahip olduu tm zel mlklerinin ve iktidarnn varisi
yapmtr.
O, Trkiye'de bir daha kesinlikle bir Diktatr ortaya kmasn
diye Diktatr olmutur.
SON

Bykl bilgisinde ve imkanlarnn snrlarnn farknda

238

239'

240

EPLOG (SONSZ)

Trkiye (1910'da Osmanl) Haritas

Sahne bir Trk da kynn halk-odasyd. Dan kayalk

yamacna yapm olan kyn toprak evleri vadinin retken
foprana doru bakyordu. Kyn erkekleri Batl konuklarla
tanmaya ok istekliydiler; ve akamn alaca karanlnn kehnbar
Dnda, sorular birbirini kovalyordu. Trkiye'nin d
politikas tartlmaktayd.
Grubun en ok konuan yesi olan yal adam, kendi harp anlan
konusunda cehalet karanlna gmlm bu konuu aydnlatmaya
alan tipik bir Trk't. Yal adam Moskofla -Turkler'n Rushr a
verdii isim- saysz kez savamt. Yzyln banda Kuzey
Afrika'daki Trablus lkesinde arpmt. akn konuk,
Trkiye'nin o gnlerdeki dmanlarnn Moskoflar deil, italyanlar
olduunu sylemek iin araya girdi. Hararetle itiraz etti yal adam, o
savata da Ruslar'a kar savayorlard.
Ardndan kuzeydeki menfur komuyla arpt^savalar
sralamaya balad. Onunla bu yzyln banda Balkanlar da
arptn syledi. Osmanl mparatorluu o srada Srplar
BulJrlaV Yunanllarla sava halindeydi -tarih kitaplarnn
yazdna gre- ama yal Trk ve komularna gre dman
Moskof'tu Dnya Sava srasnda Kafkasya dalannda ve
ovalarnda arpm olduklar gerekten de Ruslar di.
Anlatmnn burasna geldiinde yal'adam, sesinin tonunu
ykseltti. Byk Kurtulu Sava'nda Mustafa Kemal m kumandas
altnda, da Ruslar'la savamt. O savataki Moskoflar ise
kukusuz, Yunanhlar'd. Bununla birlikte, onun ve okuma yazma bilmeyen kyllerin gznde talyanlar'rn, ingilizler'm, Yunanllar m
ve dier dmanlarn hepsi Moskoflar'd.
yleyse bu, ulusal ruhun iine ilemi bir Trk geleneiydi.
Moskoflar yeryznn altda biri byklnde, anakara llerinde
bir lkeye sahip olmular, ama gene de nemli deniz ve ticaret
vollanna -gneyin scak denizlerine- bir k noktalar olmad iin.,
bu toprak onlara yetmemiti. Tek k yollan olan Boazlar
Trkler'in elindeydi: Moskoflar pek ok kez bu su yolunu
Osmanhlar'n titrek ellerinden ekip almaya almt. Rusya,
241

. binlerce penceresine karn bir tane bile kaps olmayan bir kbus
kk gibiydi.
Mustafa Kemal, "D politika hibir zaman inan nesnesi haline
getirilmeyecektir" diye ilan etti. Gene de, yal kylnn savaa dair
tanklnda kendini ortaya koyduu gibi, Trkiye'nin Rusya'ya
kar tutumu, tam da byle bir inan nesnesine dnmt.
Byk Sava'tan sonra Batllarn gznde Trk, hl
"tanmlanamaz" durumdadr. Mustafa Kemal, Trkiye'nin tm
enerjisini l imparatorluun pisliklerini temizlemeye ve
Cumhuriyet'i kurmaya hasretmiti. Bunun iin yabanc sermayeye ve
teknik yardma ihtiyac vard. Batllarn gznde, bat snrlar
boyunca dman lkelerinden oluan bir cordon sanitaire (gvenlik
kua) tarafndan buzlu, geni topraklarna kapatlm olan Rusya da
"tanmlanamaz" nitelikteydi: O da gemiin plerinden kurtulmak
ve tarm lkesini sanayilemi topraklara dntrerek yeni bir
uygarlk kurmak zorundayd. "Uluslararas toplumdan tard edilmi
bu iki "serseri" bu nedenlerle birbirlerinin kucana atld. Rusya, o
gnlerde Kemal'in Trkiye'sine mali ve teknik yardm elini uzatan
tek lkeydi. Atatrk'e bir ekonomik model salayan da Sovyetler'in
Be Yllk Plan oldu. Komnizmden hi yararlanmamakla ve
Trkiye'nin cenin halindeki kendi soluna ok kat davranmakla
birlikte, Trkiye'nin d politikasn deitirdi. Onun salnda
Moskoflar, Trkiye'nin dman deillerdi. Ne ki, Atatrk'n
lmnden sonra Trkiye geleneksel politikasndan dnd. Ancak,
Rusya da artk zayf ve Trkiye'nin dostluuna muhta bir lke
deildi.
Kemal'in ynetimi srasnda dier temel siyasa deiiklikleri de
yapld. Yzyllardr Osmanl mparatorluu o "mel'un yarmada"y,
Balkanlar' kan ve gzyalarna boarak ynetmiti. Trkler, nefret
edilen ve kanl tiranlard, ancak, kk bir aznlktlar. te yandan,
parya konumundaki Srplar, Bulgarlar, Romenler ve dier bir ok
millet, mazlum ounluu oluturuyordu. Osmanl mparatorluu
varln srdrmek iin yzyllar boyunca Balkan uluslarn
birbirinin zerine salarak bl ve ynet politikasn kullanmt.
Balkanlar'n adn ktye karacak ekilde burada uzun yllar devam
eden kan ve atein sebebi buydu.

En iddetli olan da, iki yakn komu olan Trkler ve Yunanllar

arasndaki nefretti. Hali'deki Rum Ortodoks Kilisesi'ndeki kutsal
emanetleriyle, Hellen kltrnn mirasyla kinci Roma olarak
adlandrlan stanbul evresinde odaklam eski Dou Roma
mparatorluu'n ezenler, Osmanl Trkleri'ydi. Bizzat Kemal'de
Yunanhlar'da byk aclar veren derin yaralar amt.
Bununla birlikte, Kemal artk btn dier samalklarla beraber
bunun da frlatlp atlmas gerektiini anlamt. Balkan
Yarmadas'nn artk sava ve nefretin simgesi olarak kalmaya takati
yoktu.Trkiye gibi Balkanlar'daki komularnn da bara ihtiyac
vard. Balkanlar'n Valhalla' *sndaki l cengaverler ruhani
gzlerini dikip Trk'n bundan sonraki eylemini aknlkla bekliyor
olmalydlar. 9 ubat 1934'de Kemal'in delegesi Yugoslavya,
Romanya ve Yunanistan'la birlikte Balkan Pakt'n imzalad.
Antlamada "Karlkl anlay ve uzlama ruhundan hareketle"
deniyordu, "Balkanlar'da barn srekliliine katkda bulunmak
arzusunda birleen" imzac delegeler Balkan snrlarn
koruyacaklarn karlkl olarak garanti ediyorlard. Bu, Balkan
Antant'nn balangcyd. Kemal, Balkanlar'n adnn artk barla
birlikte anlmasnn gerektiine karar vermiti.
Trkiye'nin ayn zamanda Asya uluslaryla olan snr
ekimelerinden kaynaklanan d politika sorunlar da vard.
Kemal'in temsilcisi 7 Temmuz 1937'de Afganistan, ran ve Irak'la
Saadabad Pakt'n imzalad. "Antlamay akdeden taraflar,
dierlerinin i ilerine mdahale etmekten kesinlikle kanan bir
siyasa izleyeceklerini kabul ederler." Taraflar ortak snrlarnn
dokunulmazlna sayg gstereceklerinde ve ortak karlarn
ilgilendiren btn uluslararas anlamazlklarda karlkl olarak
danmada bulunacaklarnda anlamlard.
Kemal'in en byk eseri, Trk Boazlar'nn statsnde
meydana getirdii devrimci deiiklik olmutu. Bu su yolu, Osmanl
yenilgisinin hemen ertesinde Trkler'in elinden alnarak, uluslararas
bir komisyona teslim edilmiti.
1930'larn ortasnda, deiiklik iin uygun zaman gelmiti.
Kemal, savaa hazr birliklere olan acil ihtiyac anlamt. An
* Valhalla: skandinav mitolojisinde, lm savalar evi (.n.)

242

243

milliyetilik, artk yaamn lkesi iin feda etmesinin .insann

kendisini en soylu ifade tarz olduunu i^eri srerek sava ycelten
yeni bir biim -faizm- almt. Yeryznn en duyarl blgelerindeki
saldrgan uluslar, anlamazlklar krklemekteydiler. Antlamayla
bal olduklar ykmllkleri korumak zere, Japonlar in'e ait
topraklar igal etmilerdi. Amalar Dou Asya'nn denetimini ele
geirmekti. Ardndan 1935'de talya, Dou Afrika'daki son bamsz
lke olan Etyopya'y igal etti. Ertesi yl spanya'da mcadele
halindeki iki gcn, sa ve sol cephelerin fiziksel ve ideolojik
silahlarn snadklar bir zemine dnecek olan i sava patlad.
spanya Sava kinci Dnya Sava'nm kostml provasn
oluturdu.
Kemal, gsz olmas halinde, gidiatn Trkiye'yi kamlaz
olarak girdabn iine srkleyeceini anlad. Artk Trkiye'nin kendi
cankurtarannn, Boazlar'm denetimini geri almasnn zamangelmiti. O gnlerde uluslarn nce istediklerini kapp, sonradan
konumalar adettendi. Ama Kemal, nce konumaya karar verdi.
Boazlar sorunun zmek zere bir konferansn toplanmasn
istedi. Konferans 1936'da svire'nin Montreux kentinde topland ve
hl yrrlkte olan yeni bir antlama kaleme alnd. Su yolunun
denetimi ile birlikte zerinde istihknVkurma hakk, Trk hkmetine
devredildi. Yeni antlama savata ve barta gemilerin Boazlar'daki
gidi gelilerini de dzenledi. Bu eski ve yeni Trkiye hakknda ok
ey anlatan bir rnekti.
O gnlerde, pek az lke sahip olduklarndan honut
grnyordu; Trkiye'nin olaanst kayplarn kabullenebilecek
lke says ise daha da azd. Buna ramen, Kemal yalnzca Trk topraklarn istiyordu -ne daha ok, ne daha az. O, "Trkler'in Babas"
(Atatrk) olarak adlandrlyordu, "Ortadou'nun Babas" olarak
deil.
Kukusuz, bazan neyin Trk olduu ve neyin olmad bir yorum
sorunu olmuyor deildi. rnein, Kemal ad skenderun Sanca
olan, ayn zamanda Hatay olarak bilmen, Anadolu'nun Dou
Akdeniz'e yan-tropik iklimli uzantsnn, Trk topra olduunun
kabul edilmesini salad. "Bu blge ve evresindeki yzlerce
kilometrelik alan Osmanllar'a aitti. mparatorluun lmnden
244

sonra, bu blge Fransz Mandas altnda yeni kurulmu bir Arap lkesi
olan Suriye'yle birletirilmiti. Kemal, blgede yaayan halkn
ounluunun Arap deil, Trk olduuna ve buradaki nfusun da
kendi ulusuna katlmas gerektiine inanyordu. Araplar ve Franszlar
ise, tersine inanmaktaydlar. Kim hakl, kim hakszd? Sonu olarak,
sorun Atatrk'n istedii biimde zld. kinci Dnya Sava yaklayordu ve Franszlar'n Trkler'in dostluuna ihtiyac vard.
Trkiye onlara Bat Asya'nn l'espace fatal paras olarak
grnyordu, yle ki, bu paraya sahip olmak bir savan sonucunun
belirlenmesine yardm edebilirdi. Bylece Kemal, nemli bir liman
kenti olan skenderun'la birlikte Hatay' elde etti.
Kemal'in blgesel sorunlar konusundaki tavr aklcyd, ancak,
onun da kr noktalar vard. lkesinde yalnzca Trkler'in
bulunmasn istedii halde, halkn her ferdi Trk deildi.
Anadolu'nun dou snrlarnda yaayan ve bir Farsa diyalekti
konuan inat dallardan oluan bir rk olan Krtler'i Trk olarak
varsayyordu. Onlar "da Trkler'i" olarak adlandryor ve sert
ynetimine kar ayaklandklar zaman onlar iddetle bastryordu.
Hatta Irak Krall'ndan, snra bitiik bir toprak parasn, bu "da
Trkleri"ne ait olduu gerekesiyle talep etti, ancak, almay
baaramad. Gene de Trkiye'nin, Ortadou'nun en zengin petrol
yataklarndan birine sahip olan Irak'daki Musul blgesinde bu dilin
konuulmasndan yararlanmas mmkn olduu halde yapmad.
Aslnda, duraan bir dnyay seyretmeye alkn Ortadou
gneinin altnda, Kemal'in siyasalar yepyeni bir eydi. Daha geni
fikirleri, global bir siyasas da var myd? Evet vard, ve o dnemde
zellikle dnyann o blmnde bunun olmas ok ilginti.
Yaamnn sonlarna doru Kemal yle diyordu: "Tm dnya tek bir'
vcut ve uluslar da onun organlar olarak dnlmelidir. Hibir
zaman 'Dnyann uzak.kelerindeki sorunlara aldrmam,' dememiz
mmkn deildir. Tersine, bu sorunlar bizim ilgi odamz olmaldr
... Ebedi bar salamak iin uluslararas nlemler alnmaldr.
Yeryznn her parasnda sefaletin yerini refah almaldr. Byle bir
dnyann yurttalar hasetten, nefretten ve hrstan zgr
olacaklardr."
"Tek dnya" teriminin kullanm alanna girmesinden ok nce,
245

Mustafa Kemal onun zn tanmlamt.

II
nl bir yazar ve Atatrk olan Halide Edib, "Bat
Anadolu'nun uzak kelerinde komular >ve akrabalarnn
cesetlerinin bulunduu evlerinin klleri zerinde otururken,
Avrupa'nn bir lke mi, yoksa bir insan m olduunu g bela
renmilerdi" diye yazmt. Fakat onun Trkiye'deki saysz
dertlerin sebebi olduunu biliyorlar ve tekrar tekrar sylyorlard:
"Zavall Trk kyls Avrupa denen adama, ne yapt ki, bize byle
eziyet ediyor?"
Mustafa Kemal'in lkesinde mcadele ettii, ite bu tr bir
cehaletti. Ynetimi zerine ald zaman, Trkiye'nin 40.000
kynde yalnzca 350.000 ocuk okula gidiyordu. Osmanllar'n
zamannda Standard okul, camilere bal olan medrese idi. amurla
kapl tepelerde oyulmu maaralar "okul" olarak hizmet verir ve
ocuklar plak demede otururlard. Kullanlan retim
donanmlar basit, her eyden "nenlisi de, ucuzdu. Bu donanmlar
lekeli, eski bir Kur'an, alktan lmek zere bir retmenle
deneinden ibaretti. retmen, Kutsal Kitap'tan bir cmle; bir sure
okur, ocuklar da hep birlikte tekrar ederlerdi. Yeterince ykses sesle
baramayanlar denei kafasna yerdi. renciler Trk, okunanlar
ise anlamadklar bir dil olan Arapa idi. '
Cumhuriyet Trkiye'sinin ynetiminde ikinci adam olan smet
nn, Atatrk' Profesr olarak adlandmyorken, dierleri ona
Baretmen adn veriyorlard. Kemal, "Halk eitimi" demiti,
"devletin en verimli ve nemli grevidir." Ardndan ok anlaml bir
ekilde unu eklemiti: "Gerei iine ileyen baklarla incelemeli
ve deney dnyasnda onu iyice kavramuyz."
Bilginin yalnz salk ye^olluun der^ayni zamanda ulusal
yceliin de kaplarn aanken, cehaletin hastalk ve yoksullua yol
atn sylemiti. En tannm reformlarndan olan apka reformu
bile aslnda onun halkn eitimine ynelik derin ilgisinin bir
tezahryd. Trkler'i feslerini brakmaya zorlay, onun eitsel ok
tedavisinin bir parasyd. Aslnda bir adamn kafasnn stne ne
246

giydiiyle deil, kafasnn iindekilerle ilgileniyordu.

Kemal'in Trkiye'sinde eitim yolunu tkayan ok sayda engel
vard. Onun sahip olduu ulus retmen ve rencilerden deil,
ynetici ve cengaverlerden olumaktayd. Her zamanki gibi, byk
bir acele iinde, ancak lmnden sonra tamamlanacak olan. bir
eitsel reform program hazrlad. Ky enstitleri evresinde
odaklasan bu program benzersizdi. Balangta saylar pek azkeri,
ksa srede sayca bydler. lkenin btn stratejik blgelerinde
kurulan bu enstitlerde kk ocuklar eitmek zere, daha byk
yataki zeki ocuklar renim gryorlard.
Sistemin ileyii byleydi. Be yllk ilkrenim dneminden
sonra zeki ocuklardan oluan gruplar retmen eitimine
seiliyorlard. Seilenler yine be y boyunca renim grecekleri
ky enstitlerine gnderiliyorlard. Olaan mfredatn yan sra en iyi
retim yntemleri, hfzshha ilkeleri ve iftilik reniyorlard.
Mezuniyetlerinden sonra, ok amal ilevler grmek zere
kylerine dnyorlard. Birinci ilevleri, ocuklara retmenlik yapmakt. Ayn zamanda, yetikinlere de rnein, bir adam deilse,
"Avrupa"nn ne olduuna ilikin ve buna benzer faydah bilgileri
veriyorlard. Eitmenler yine hijyen ve gelikin iftilik yntemleri
konusunda bilgiler veriyorlard.
Halkn ve devletin ortak abalaryla okullar da ina edildi.
amurdan yaplm sarya bakan kuruni ve son derece kasvetli eski
okullarn tamamen ztt, beyaz hatta ekici grnml bu yaplar,
yeni a temsil ediyorlard. Bu okullar adalama aralar ve
byk ulusal emein simgeleriydiler. Okullar genellikle birka kye'
birden hizmet veriyorlard; evre kylerden ocuklarn bu okullara
ulaabilmeleri iin yollarn yaplmas gerekiyordu. Onbe yl iinde
ky enstitlerinden mezun olan 3.000 eitmen, ina edilen 10.000
okulda grev yapmaya balamt bile. Bu gerekten de tm eski
sistemi atrdatan bir programd.
Hem yksek retim hem de yetikinlerin eitimi, Kemal'in
dikkatini ynelttii konulard. Entellektel elitin neminin
farkndayd. Ulusal adalama sreci iinde eitim grm kiiler,
bir tr elektrik santral olarak ilev greceklerdi. Arad frsat ona,
Orta Av rupa'd aki oto riter eilim, zellikle de Hitler
. 247

Almanya'sndaki karanlk alara dn salad. Almanya'da

nc Reich, akln deil adalenin, spermenin ayd. Hitler
1933'de iktidara geliinden hemen sonra unu ilan etmiti: "Alman
anavatan ok fazla bilgiye sahiptir ve bu onun fiili sramalarna
engel olmaktadr. Bizim asl ihtiya duyduumuz ey, rade, rade ve
gene rade'dir!" Alman bilimi, lke dna ge baladnda, Kemal
gmen profesrlere lkesini at. Yabanc profesrlerin yardmyla
stanbul'da bir Tp Fakltesi kurdu, Ankara'da bir Siyasal ve Sosyal
Bilimler Okulu oluturdu ve mhendislik, tarm ve ticaret zerin
eitim verecek okullar at. Ayn zamanda dier uluslarn yaratc
retim yeteneklerini de lkesine ekti.
Okul sralarnda oturmak iin fazla yal olanlarn eitim
sorunlarn grmezlikten gelmedi. Bat Anadolu .kylsnn
Avrupa'nn bir insan olduunu dnmesini istemiyordu. Kafasnda
bu dncelerle, btn lkede halkevleri ve daha kk yerleim
birimlerinde de halkodalarn kurdu. Bu toplumsal merkezler eitli
etkinliklere ynelik olarak almaktaydlar. Bazlarnn yetikinlere
okuma, yazma ve hesap retme imkanlar vard. Halk odalar ve
evlerinde gazeteler ve kitaplar mevcuttu. Bu merkezlerdeki radyolar
krsal kesim halkna ok daha geni ufuklar at. Daha byke olan
halk evlerinde dispansenne-yzme havuzlar vard. Kemal, bunlar
araclyle kahvelerin aptallatrc etkilerini ortadan kaldrmay
umuyordu. Nihai olarak, renme, okuma, spor yapma cokusunun
salayaca doyumun, halkn geleneksel kadercilik ve uyuukluunu
andracan umuyordu.
Gen kuan eitilmesi alannda Mustafa Kemal'in
honutluunun iyi bir nedeni vard. Gen, merakl bir kuak, yalnz
Trkiye'deki olaylarla deil tm dnyayla ilgilenen yeni bir kuak
yetimeye balamt. Bunlarn kimisi .hkmet hizmetine
alnabilirdi, ve dierleri de eitme grevine balayacaklard.Yine
bunlarn bazlar Rum ve Ermeni aznlklarn girmeleriyle braktklar
boluklar doldurarak tpeaTTsermayedar ve "entellektel"ler
olacaklard. yi eitimlrTrk profesyonelleri, ulusun entellektel
ufkunu deitirmeye baladlar.
Bununla birlikte, daha yal kuan, Batl bir ate zerkedilmi
Vaadedilmi Yeni Trk lkesi'ne doru ynlendirilmeleri kolay
olmuyordu. Eski zaman adamlarnn ou, kendilerini hibir sonuca
248

ulamayan dncelerde kaybetmek zere kasvetin zehirleyici

boluuna atarak kahvelere gitmeyi srdryordu. Kemal, yal
nfusun eitimine ilikin abalarnn sonucu konusunda d
krklna uram myd? Uramt, nk o daima aceleciydi;
sabrsz bir insand. Daha az sabrsz davranm olsayd, gen kuan
iindeki canlanma ona cesaret verebilirdi. Bu, aslnda yeniden
diriltilmi Trkiye'nin en byk umudu ve Mustafa Kemal'in de en
byk baarsyd.
III
Kemal'e gre, Batnn bir sembol de fabrika bacalarndan tten
dumand. Kendi pamuunu elbiseye ve kendi demir filizini elie
dntrmeyi baanncaya dek, Trkiye mstemleke kleliinden
kurtulamayacakt. Osmanl imparatorluu kyl bir imparatorluk
olduu iin zayft ve yalnzca makine bir ulusu
zenginletirebilirdi.
Kemal dmenin bana getiinde, Trkiye resmi kaytlara gre
65.246 "snai kurulua" sahipti. Ne yar ki, snainin tamamnda
yzden fazla ii altran kurulu says yalnzca t. Trk, hibir
zaman makinelere hizmet etmeyecekti.Trk tccar ve
sermayedarlarnn says gerekten ok azd. Byle aalk iler
Ermeniler'e, Rumlar'a ve Yahudiler'e braklmt. Yurtdnda
aratrma yapan eitimli Trkler bile, onlara ok skc bir bilim
olarak grnen ekonomiyle hemen hi ilgilenmiyorlard.
Bunun nedeni, gelenein Doulu dnce tarznda sald derin
kklerdi. Eski olan her ey, saygdeer atalar tarafndan
kutsallatrlmt ve bu yzden de iyiydi. Gnein altnda oturup
dinlenmek bu kadar keyifliyken, evrede kouturup durmann ne
yarar vard? Kaderciliin vekar ve skuneti Doulu yaama
derinlemesine nfuz etmiti. Ayn zamanda, her yerde hazr ve nazr
vergi memurlarnn zel dikkatine yol amasndan dolay da, ticaret
krsz bir urat.Yeni moda dnceler eytan iiydi. Elektrik
da eytan iiydi, mum ise cennetin armaanyd.
Ne var ki, Kemal, yalnz aydnlanmak iin deil, enerji kayna
olarak kullanmak iin de elektrik istiyordu. Bu adan, da lgnca bir
249

acele iindeydi. Fakat Trkiye bu yepyeni yolda sermayeyi, teknik

yntemleri ve bu nclk itkisini nereden salayacakt? Osmanl
mparatorluu "sanayi", nakliye ve kamu hizmetleri iin fonlar temel
olarak d kaynaklardan salamt. Kukusuz, faizler fahi,
kazananlar da yabanc efendiler oluyordu. Kemal, Osmanl Dyn-u
Umumiye daresi'nin ileyiine ainayd.Yabanc borlar, devlete
sokulan mdahale hanerleri ve yabanc denetiminin aralaryd:
Msr, bu yzden bir ngiliz smrgesine dnmt. Kemal, bu
tarihi srecin yeniden balamasn istemiyordu. Ayrca, iflas etmi
durumdaki Trk'n, Batl yabanc sermayeyi elde etmesi zaten
mmkn deildi.
Yabanc sermayeye ulaamadna gre, Trkiye'nin
sanayilemesini balatmak iin yerli sermaye bulmak mmkn
myd? Trkiye'de baz zengin insanlar vard; fakat bu varl
kendine zg yatrm alanlarna yneltiyorlard. Trk varsl parasn
ya altna ve emlake yatryor, ya da hisse senediyle oaltyordu, ama
ounlukla Bat'daki gvenilir yabanc hisse senetlerine yatrmay
tercih ediyordu. Sanayi iin gerekli sermayenin elde edilmesi
imkanszd. Bunun yan sra, atalar elik fabrikalarna ya da kimyasal
fabrikalara hi^atnm yapmamlard ve baba iin iyi olmayan, oul
iin de ktyd. yleyse, Trkler'in Baba's makineleri altracak
paray nereden bulacakt?
Bunun iin bir yol, ve aslnda biricik yol olarak hkmet destei
grnyordu. Bir lke ne kadar yoksul olursa olsun, devletin kaynaklar bireylerif kaynaklarnn toplamndan daha boldur. En yoksul
lkelerde bile vergi gelirleri vardr. yleyse brakn da Trkiye
retsin, daha ok reterek daha az tketsin ve art deeri yeniden
retime dndrsn. Yoksul bir lkenin sanayilemesinin tek yolu
buydu.
leri hkmetin balatmas gerekiyordu. Ayrca, yeni
sanayilerinin bir puna sahip olup, iletmesi de gerekiyordu.
Bununla birlikte, bir iktisat olmad ve iktisada zel bir ilgi
duymad halde, Kemal, ilere balatmak iin zel giriim
drtsnden daha gl bir manivela olmadn bilecek kadar bu
kasvetli bilimden anlyordu. Kemal'in gzlerini diktii nokta olan
Bat laissez faire, braknz yapsnlar dncesiyle, zenginlemiti.
Mali kaynaklardan yana yoksul ama tutumdan yana varsl olan
250

Kemal'in Trkiye'si zel ve kamusal giriimin bir karm olan yeni

bir tr melez ekonomi yaratt. Kemal'in Devletilik adn verdii bu
sistem, lkesinin anayasasnda yerini ald.
Trkiye'nin israf engellemesi ve en temel projeler zerinde
younlamas gerekiyordu. Bu, nceliklerin saptamas ve planlamay
gerektirmekteydi. Son birka yldr Kemal, Sovyet Rusya'nn cesur
giriimim, Piatiletka, Be Yllk Plan operasyonunu dikkatle
gzlemlemiti.
Sovyet Be Yllk Plannn belirli baz zellikleri Kemal'e ekici
gelmemiti. Rusya ar sanayi zerinde younlamt. Kemal'in,
halkn giyeceini retecek makinelerin retilmesini bekleyecek vakti
yoktu. Paavralar iindeki halkn giydirmek ve midelerine daha fazla
yiyecek girmesini salamak iin acele ediyordu. Bylece tketim
maddelerinin. retimine ve tekstil, pamuk, suni ipek, kat,
kimyasallar, gbre ve evlerle fabrika binalar iin imento retimi
yapacak hafif sanayiye ncelik verdi. Ayrca elektrik santrallerini,
demir dkmhanelerini ve maden filizi rafinerilerini de gelitirmek
istiyordu.
Mustafa Kemal.Trkiye'nin ekonomik gelimesine ilikin
dncelerini kaleme ald; yazdklar unlard: "Trkiye, daha
yksek yaam standardn salayacak sanayileri gelitirmelidir."
Ayn zamanda, ileri derecede sanayilemi lkelerin kusurlarndan da
kanmak istiyordu. Ulusu stn imtiyazl ve dk imtiyazl
blgelere ayrlmamal ve bu yzden de sanayiler tm lke yzeyine
yaylmalyd. Karteller ve trstler gibi dev oluumlarn douunu
izlemek de istemiyordu; anlamazlklar arabuluculuk ve hakemlik
kurumlar araclyle zlmeliydi, lokavt ve grevlerle deil. "Tm
lke bir tek ekonomik birim gibi ilemeliydi."
lk yabanc borcu, Sovyetler'den ald 18 milyon dolarla elde
etti. Bu, Ruslar'n da uluslararas ekonomik alandaki ilk giriimiydi.
Yllar sonra yabanc lkelere trilyonluk borlar ve teknik yardm
nerecek duruma geleceklerdi. Kemal de, Ruslar'dan teknik yardm
ald ve bu yine Sovyetler'in tarihinde ilk rnei oluturdu. Kemal,
lkesinin ilk Be Yllk Plann'n 1934'de yrrle koydu. Ruslar
tarafndan tantlan bir arac kullanan ilk lke Trkiye'ydi. Fakat
uras' unutulmasn ki, Kemal ne bir komnist hatta ne de bir
251

sosyalistti; bu konudaki dncelerini aka belirttii gibi, o aslnda

bir anti komnistti. Fakat dogmatik biri deildi ve kelimelerden
korkmuyordu. Devletilik ona Trkiye'nin zel koullarna en uygun
sistem olarak grnmekteydi.
lk Sovyet borcundan yl sonra byk lekli sulama
projelerini ieren Drt Yllk Tarm Plann balatt. Hkmeti de,
elindeki byk llerdeki ekilmemi tarm alanlarn devlet
iftliklerine ve kyller iin kk toprak mlklerine dntrd.
Trkiye'nin toprak reformu ilerlemekteydi.
Kemal'in lmnden sonra, halefleri ikinci bir Be Yllk Plan
balattlar ve bir sanayi bankas kurdular. Birleik Devletler'in ve
Birlemi Milletler'in yardmyla, Trkiye byk bir ekonomik
gelime programn uygulamaya giriti.

IV
"Ve Musa Moab ovalarndan Nebo dana doru trmand,
Jeriko'ya tepeden hakan Pisgah tepesine kt. Ve Tanr Dan'a kadar
tm Gilead topraklarn gsterdi."
- Trkler'in Musa's Mustafa Kemal'di. Aralk 1934'de,
Trkler'in kendilerine verilen isimlere ek olarak aile adlar almasna
ilikin bir yasa kt. Halk Kemal'e kendileri ve gelecek kuaklar iin
Trkler'in Baba's olmasn, Atatrk adn kabul-etmesini istedi;
nk o halkn Moab'a, Nebo dana ve Pisgah tepesine dek
karmt. Atatrk de unlar sylemiti: "Kendi ayaklan zerinde
durabilecei ve yolu rendii zamana dek, halkm elinden tutup ben
gtreceim. Ancak ondan sonra kendileri iin iyi olan seebilirler
ve kendi kendilerini ynetebilirler. O zaman eserim tamamlanm
olacaktr." .
Halk 2 Mart 1935'de bakan ve nderi olarak gene onu seti.
Bylelikle onu seme ansn sovkez kullanm oluyorlard. Baka
seecekleri yoktu nk o ve yalnzca o, kendilerinin Byk
nder'iydi. Bunu halk da biliyordu, kendisi de.
Mustafa Kemal Atatrk, byk bk heyecanla alyordu ve bu
ona dehet verici bir irade gc ile olaanst bir kavray prlts
salyordu. Bu, onun bakalarnn farkedemedii eyleri alglama ve
252

halk almaya sevketme gcne sahip olmasn da salyordu. Fakat

sahip olduu bu coku, halknn onda olaanst bir g olduuna
ilikin inancna karn, mucizeler yaratmasn salayamad.
rnein, Trkiye'nin kk kylerden ibaret olan grntsn
deitirip, resimli kitaplardaki Normandiya'ya benzemesini
salayamad. Ve Anadolu yaylalarn Almanya'nn rgtl sanayi
blgesi olan Wupperthal gibi bir yere dntremedi. Ve lkesinde
yaayan tm insanlara Avrupa'nn bk adam deil, bk kta olduunu
retemedi. Halkna kar olduu gibi, zamann ar akna kar da
sabrszd, ama'bu konuda da elinden bk ey gelmedi. Gene de, kendi
istedii kadar hzl olmasa da ,bir balang olarak gayet iyi
denebilecek dzeyde Trkiye'nin yaam standardlarn ykseltme
srecini balatt. Klavuz mealelerin ateini tututurdu; bugn bu
sayede yeni Trkiye Cumhuriyeti'nin eski kentlerinin bazlarnda
yeni semtler kuruldu ve bugn lkede bu sayede sanayi olutu. Fakat
hepsinden te, bugn bu sayede beyinleri gemiin rmcek
alarndan temizlenmi yepyeni bk Trk kua var.
"Dman yendim" demiti. "lkeyi fethettim, fakat halk
fethedebilecek miyim?" Kendine gre kukular vard. Milyonlarca
Trk' sel gibi iddetle akan enerjisinin nne katp harekete
geirmeyi umuyordu. Harekete gemedikleri zaman d krklna
urad. Trkiye milyonlarca Kemal'den oluan bk lke deildi.
Byle dkrklna uraynca, kendisini yllarca sosyal
yaamdan soyutlard. Bu sre iinde ara sra kapal yaamndan kp,
sesini tm lkeye yayan cihaz olan Trkiye Byk Millet Meclisi'nde
ex cathedra (tam yetkiyle) boy gsterdi. eitli konularda konutu,
ama en nl mesaj, eserini srdrme grevini Trk genliine
devrettii konumas oldu. Bu hitapla, lkesinin genliini
reformlarnn bekisi olarak atad. Ve bundan sonra, lkeyi tepeden
trnaa dikkatle inceleyip yapaca baka bir ey kalmadn
grd.
Kemal yaamn yazlar Ankara'nn dndaki bk semtte, klar
Bursa civaryla stanbul'da bir tr emeklilik konumunda srdrd.
ankaya'daki ba evi, bakentin yaklak alt kilometre dnda, o
gnlerde kent kalabalklarndan uzak ve egzotik bk byye sahip,
aalkl bir tepede yer alyordu. Ve kuzeyin souk rzgarlar.
253

Anadolu yaylasn kaplad zaman, o da ovalara, Bursa

yaknlarndaki kaplcalaryla nl Yalova'ya iniyordu. stanbul'da,
Boazii zerinde, Pera semtinin kuzeyinde bulunan eski Padiah
Saray, Dolmabahe'ye ekildii de oluyordu. Bu saray, ahane bir
lksle donatlm olarak 1850'lerde yaplm ve esiz taht odasyla
btn Avrupa'ya nam salmt.
Bu demir adam, Kemal, zel yaamnda yabanl drtlerine kar
direnmeyi baaramayan, zayf bir adamd. Ak yaam olduka
aykryd ve zorlu bir ikiciydi. "Klhanbeyleri" adn verdii en
dostlanyle evrilmiti. Sevdii alkoll iki eidi pek azd. Trkler'in
zmden damtarak yaptklar ulusal ikiyi, raky severdi. Yine
ilek, muz, mandalina ve kirazdan yaplan egzotik Trk likrlerini de
severdi. Bununla birlikte Bat ikilerini de tmyle reddetmezdi.
Kadnlarla ilikilerinde kendi ahlak kurallarn uygulard. Onlar
kullanr ve sonrajrlatr atard. nn uluslararas n, erkeklii, ho
grnm, delici baklar uzaktan yakndan btn kadnlar
kendise-ekerdi. Atee koan pervaneler gibi, ona doru koarlard.
Yalnzca bir kere evlilik bana girdi. Karsnn ismiyle daha nceki
blmlerde karlamtk. Heyecan verici, Batllam ve zengin
birkadn olan karsnn ad, Latife Hanm'd. Onu cilveyle batan
karm, sonra da kendisini ona vermemiti. Bu, byk fatihin bana
ilk kez geliyordu. Latife onu en yksek-creti demeye mecbur etti.
Kemal zorunlu olarak, onunla evlendi.
Bununla birlikte, evlilie yattan biri deildi. Kemal'in kaldrd
eriat yasasna gre, bir adamn karsn boamas kadar kolay hibir
ey yoktu. Erkein yapaca tek ey, "Seni bouyorum" szlerini
tanklarn gz nnde yksek sesle kez tekrarlamaktan ibaretti.
Ve O, Mustaf^JKernal, Trkiye'nin byk batllatrcs, Latife'yi
Dounun eski yasalarruyarnca boad. Yllar sonra pimanln dile
getirdiinde artk ok gexolmutu.
Kendisini tmyle igdlerine terkederek pervaszca yaad.
Yaama kar duyduu babok hazlar ve kaderini ayartmak iin duyduu kar konulmaz itki, onun intihara benzer yaam tarzn
aklamaktadr. Ona gre sorun tehlikeli yaamak, aksi halde hi
yaamamakt. Bu tr yaamn ok uzun-srmeyecei akt.
1938'in Cumhuriyet Bayram -29 Ekim- stanbul'da donanma
254

enlikleriyle kutland. Ne Osmanl mparatorluu'nn eski

bakentinin ne de btn Trkiye Cumhuriyeti'nin halk, Trkler'in
Babas'nn ne kadar hasta olduunun farkndayd. Oysa,
Boazii'ndeki o muhteem sarayda, Dolmabahe'de O, yataa
dmt. ok zayflam,- iskelete dnm, yiyeceklerini
sindiremez hale gelmiti. Sarlk olmutu; tedavisi imkansz bir
hastaln dehet veren dedikoducu belirtileri, vcudunu sarmt.
Doktorlar bu belirtilere vascular spider adn verirler -yani damar
genilemesi. Kemal karacier sirozuna yakalanmt.
Son ve lmcl belirti, sonun habercisi oldu. Bu, zihinsel
uyuukluktu. Bilinsizleti, 10 Kasm sabah, dokuzu be gee
Mustafa Kemal Atatrk teki dnyaya gt. . Bu trajik olayn
haberi, Trk halknn zerinde bir bomba gibi patlad; milyonlarcas
alayarak, kendilerini yerlere atarak sokaklara aktlar. Dolmabahe
Saray'nn taht odasnda duran Kemal'in naam, banda
bekleyen drt ordu kumandan koruyordu. stanbul kentinin drt bir
yanndan, halk sarayn yaldzl kaplarndan geip, cenazenin
bulunduu taht odasna doru akyordu. zdiham lyesine byk ye
kar konulmazd ki, cenazeye sayg ziyaretinde bulunmak iin
gelenlerden birka kii ciddi bir biimde'ezildi. Artk Trkler'in
Babas hayatta deildi ve tm ulus kendisini ksz kalm gibi
hissediyordu.
Daha sonra naa Kemal'in yaratt bakente, Ankara'ya
nakledildi; cenaze kortejine bir ok ulusun temsilcileri katld. En
byk ada lider olarak tanmland. Trk hkmetinin resmi
aklamasnda, "Ulus, retmenini, byk efini ve insanlk en byk
evlatlarndan birini kaybetti" deniliyordu.
Birka yl sonra Cumhuriyet Trkiye'sinin bakentine hakim bir
tepede Kemal Atatrk'n naa iin ok byk bir mozole ina edildi.
Trkler buray yalnz lkelerinin en byk evladnn kabri olarak
deil, ayn zamanda ulusun yeniden douunun, Atatrk'n eserinin
bir simgesi olarak grmektedirler.

255

V
Ardndan haleflerinin a geldi. Atatrk'n en yakn silah ve
iktidar arkada, kendisinden ya kk olan smet nn'yd.
Hem bir asker, hem de devlet adam olarak, smet iyi bir ad yapmt.
Osmanllar dneminde, yirminci yzyln bandaki Balkan
savalarnda sivrilmiti. Padiahlar imparatorluunun lmcl
yaralar ne o zamanki adyla smet Paa*'nn, ne de dier sekin
askerlerin suuydu.
smet Dnya Sava'nda ngilizler'le hayati nemdeki Suriye
cephesinde savamt. Daha sonra tm ordularn kumandan blarak
ok daha nenili bir grev,getirildi. "Bozkurt" Padiah'm Hali'deki
sarayndaki dalkavuklar etesine kar kt zaman, Mustafa
Kemal'e ilk katlanlardan oldu. O srada imparatorluun bakenti,
mttefiklerin Trkiye'yi paralama giriimlerine kar milli bir
devrim balatabilecek olan. Trkler'e kar kaplar kapal tutan
muzaffer mttefiklerin denetimi altndayd.
Mttefiklerin gznden kamay baaran smet, servenli bir
yolculukla Kemal'in kararghna ulat. stanbul'da bir er giysisi
iinde gizlice ayrlmt. Sonunda Mustafa Kemal'in -sonradan ismi
Ankara'ya evrilecek olan- Angora'daki karargahna kadar
ulaabildi. Daha-o zamanlar, smet Paa'nn Trkiye'nin yeniden
diriliinde nemli bir rol oynayaca belliydi.
Ynanhlar'a kar yrtlen askeri operasyonlarda gerekten de
nemli bir rol oynad. En tehlikeli cephe olan Bat cephesinin
bakumandanyd. Dmann en byk yenilgilerinden biri olan
zaferi, nn kasabasnda kazanmt ve Trkler aile ad kullanmaya
baladnda ad General smet nn oldu.
Cumhurbakan Kemal, smet Paa'y bavekili yapt. yi bir
pazarlk olarak n kazand nemli uluslararas konferanslarda
Trkiye'yi temsil etti. smet'in iilerinde oynad rol, zerine
Kemal'in devasa glgesi dt iin pek az bilinmektedir.
Kemal'in, dier bir ok kiiyle olduu gibi, smet'le de geimsizlii
olmutu; Atatrk'n son ylnda smet nn babakan deildi.
Makamn devralma sorunu ortaya ktnda, nn bu konuma en
*smet Bey (.n.)
256

uygun aday olarak kabul edildi. Trkiye Byk Millet Meclisi onu
lkenin ikinci cumhurbakan seti.
kinci Dnya Sava nn'nn bakanlnn ikinci ylnda
patlak verdi. Alman Reich' o zamana kadar Balkanlar'a iyiden iyiye
nfuz etmi ve etkisi Trkiye'nin snrlarna dein uzanmt.
Trkiye'nin savataki rol her zaman bir anlamazlk konusu
olmutur. Mttefik Gler'in bu konudaki grleri birbirinden
farklyd. ngilizler, Trkiye'yi Mttefikler'in tarafnda savaa
ekmek isterken, Amerikan hkmetinin bu konuda biraz tereddtl
davrand grlyordu. Hemen hemen sava sresince Almanlar
Trkiye'den ok daha gl lkeleri birka gn iinde istila
edebilmilerdi.Acaba Trkiye'yi boyun emeye zorlasalard ne
olurdu? Bu durumda, btn heybetli petrol ktsyla Ortadou
Almanlar'n ellerine debilirdi. Naziler'in ihtiyac olan bir tek
hammadde varsa, o da petrold. Bu yzden Trkiye'nin tarafsz
kalmasna izin vermek ve bylelikle Almahlar' Ortadou'nun petrol
kuyularndan uzak tutmak daha iyi Olmaz myd?
smet nn ncelikle Trkiye'nin karlarn gzetmek
durumundayd. lkesi, Birinci Dnya Sava'nda dier uluslardan
ok daha uzun sre savamt. Trkiye iin bu sava aslnda
1912'deki ilk Balkan Sava ile balam ve Mustafa Kemal'in
Ynanhlar'a kar kazand nihai zafere dein on yldan fazla devam
etmiti. Ardndan acl bir sre olan, Doulu despotizmi Batl bir
Cumhuriyete dntrebilmek iin yeniden yaplandrma ve gelime
dnemi gelmiti. Trkiye, yenilgi nedir bilmez nc Reich'e kar
duracak kadar gl myd? Bir sava alan haline gelmesi, onun
karna olur muydu? Bu, Trkiye'nin her iki tarafa da stratejik
hammaddeleri satarak byk krlar etmesi iin en iyi frsat deil
miydi?
Trkiye savaa katlmad. Bununla birlikte, yaral devin dize
getirilmesinden hemen nce Almanya'ya kar sava ilan etti.
nn'nn lkesi bylelikle Birlemi Milletler'in ilk yeleri arasna
katlmaya hak kazand.
Rusya kinci Dnya Sava'nn muzafferleri arasndayd.
Zaferin gel gitsel dalgasyla ykselen Rusya, scak denizlere olan
daimi susuzluunu gidermek iin bir giriimde bulunmayacak ve
257

Boazlar'a alan kapy zorlamayacak myd? Sovyetler Birlii'nin

yapt da bu oldu. Dou ve Bat devlerinin arasnda souk sava
balamt. Cumhurbakan smet nn, lkesini byk bir
maharetle Bat kampna evketti.
12 Mart 1947'de Bakan Harry S.Truman, devrimci nitelikteki
Amerikan siyasasn ilan etti: Totaliter rejimler zgr halklara
uluslararas barn temellerini kertecek ve bu anlamda Birleik
Devletler'in gvenliini zedeleyecek ekilde bask yapmaktaydlar.
Trkiye ve Yunanistan, agzl Sovyetler'e kar birer ileri
karakoldu. Birleik Devletler, Ruslar'a kar durmalar iin bu
lkelere yardm edecekti. "Truman Doktrini" domutu.
Grdmz gibi, Atatrk Sovyetler'le iyi ilikiler iindeydi.
Bu dnemde hayatta olsayd, acaba "Moskoflar"la iyi komuluk
ilikilerini srdrr myd? Ya da, Trkiye'nin Rusya'yla
ilikilerinde ve dnyadaki g dengeleri iinde setii yerde bir
deiiklik yapar myd?
Trkiye artk zgr dnyann bir siperiyken, acaba kendisi zgr
myd? Kemal'in kendi eseri, Cumhuriyet Halk Partisi'nin kendisi,
siyasal alanda bir tekeldi. Lord Acton, "ktidar yozlar, mutlak
iktidarlarsa mutlaka yozlar" demiti. Cumhuriyet Halk PartlsTde^
iktidara, ve aslnda mutlak iktidara yenik dmt. ktidar, yalnzca
sahip olduu nem iin yrtlyordu. Parlamentodaki Trk
kamuoyunu dile getiren nderler ve basn, Kemal adna, siyasal
sistemde bir deiiklik yaplmas iin hkmeti uyarmaya baladlar.
Parlamentodaki bir grup milletvekili Demokrat Parti'yi kurdu.
Trkiye artk iki ana siyasal partiye sahipti.
. Demokrat Parti artk gerek Kemalist siyasalarn temsilcisinin
kendisi olduu iddiasnda bulundu. Kart olan Cumhuriyet Halk
Partisi, buna byk bir iddetle kar koydu. Sonunda, 1950'deki
Byk Millet Meclisi seimleri zgr bir ekilde yapld. Trk
semenleri kanaatlerini yanlgya yer brakmayacak ekilde dile
getirdiler. Demokrat Parti seimi Cumhuriyet Halk Partisi karsnda
byk bir ounlukla kazand. Bylelikle Kemal'in lmyle Trk
halknn elinden tutan ve byk ulus yaratcsnn eserini
srdrmesine yardm eden nn'nn oniki yllk rejimi son
bulmutu. Geriye bakldnda, smet nn deneyimli bir diplomat
258

ve yetenekli bir siyasal lider, ancak, merhum Atatrk'n

kvlcmndan ve yaratc insann prltsndan -yoksun biri olarak
grnmektedir.
. Trk liderleri yine Atatrk adna konuuyorlard.Bu kez
. muzaffer Demokrat Parti'nin basndaydlar. "Biz Kemalist gelenein
gerek varisleriyiz" demekteydiler, "ve Ebedi ef'in "ruhu,
admlarmzda klavuzluk edecektir." Trkiye'nin nc
cumhurbakan, Kemal'in Be Yllk Plan'mn sorumluluunu
verdii eski bir bankac olan Celal Bayar'd. Babakan, iddetle Bat
yanls bir toprak sahibi olan Adnan Menderes'ti. Her ikisi de
Kemal'in okulunun parlak rencileriydiler.
Ynetimdeki yerini salamlatrma sras Demokrat Parti'ye
gelmiti. Ebedi ef'in admlarn izledii iddiasyle, muhalefeti
Kemal'in vasiyetine sadakatsizlik olarak deerlendirdi. Cumhuriyet
Halk Partisi ve basna kar sk nlemler ald. Bunun yan sra,
Kemalizh'in kimi temel ilkeleri bu dnemde yeniden gzden
geirildi. Ekonomik sorunlarda, zgr giriim her eyin stne kt.
Saysz sanayi kurulular zelletirildi. Kemal'in devletilii
glgelendi.
Btn bu sre boyunca Trkiye, lkenin savunmasn
glendirmek iin Birleik Devletler'le ibirlii yapt. Oniki yl
iinde Amerika Trkiye'ye yaklak milyar dolar aktt. Hkmet
sanayileme srecini hzlandrmakta Ebedi ef'in izinden gittiini
ileri srd. Ne ki, lkenin bu hzlandrlm tempoya hazrlkl
olmad akt. Fiyatlar ykseldi, enflasyon balad, parann deeri
dt. Bir Amerikan iktisats, "Trkiye'nin iflasna giden yol"
diyordu, "dolar banknotlaryla denmektedir."
lkenin byk kentlerinde d krkl ald yrd.
Mtehakkim Demokrat ynetimine kar en iddetli muhalefeti
gsteren, merhum Kemal'in mirasn emanet ettii Trk genliiydi.
Atatrk'n vasiyeti adna Ankara'da ve stanbul'da rejime kar
harikulade gsteriler yaptlar.
Ardndan, anszn darbe geldi. 27 Mays 1960'da askeri bir cunta,
Cumhurbakan ve Babakan da dahil olmak zere nde gelen bir ok
yesini tutuklad Demokrat Parti'yi iktidardan indirdi ve yeni
hkmet olarak ynetime geti. Cunta'nn bakan Trk ordusunun
259

eski genel kurmay bakan olan General Cemal Grsel'di. Azledilen

politikaclarn, Kemalist gelenee ihanet ettikleri gerekesine
dayanarak mahkemede yarglanmalarn salad. Grsel, "Bizi
harekete geken," diyordu, "Mustafa Kemal'in ruhu ve eylemleri olmutur."
Bylece Trkiye'deki tm siyasal gruplarn esin kaynaklarnn
Atatrk olduunu savunmaya devam ettikleri grlyordu. Bu
C.H.P. ve D.P. iin olduu kadar, kendilerine "Milliyetiler Birlii"
adm veren ovenist grup ya da dinsel deerlerinden ilham aldn
ileri sren "Kutsal Nur" grubu da olsa, hi deimeksizin, ilerici,
tutucu veya irtica yanls dier tm partiler iin de geerliydi.
' Trkiye iin, Cumhuriyet'in kurucusu tarafndan kendisine
emanet edilen hedeflere doru yrmesinin byk bir zorunluluk
halini ald gittike daha da belirginlemiti. lke, byk bir
meseleyle kar karyayd: Trkler'in Babas'mn halefliine layk
kiiyi nereden bulacaklard?
VI
Kemal, kendi yaptklarn nasl deerlendirmiti? Ve ada
dnya Atatrk'n tarihsel roln nasl deerlendirmektedir?
amzda Ortadou'nun en baarl lideri olan Mustafa Kemal,
kendisini baarl biri olarak grmemekteydi. Onu zamansz lmne
srkleyen pervasz yaam, belki de onun kendine ynelik kiisel
honutsuzluunun bir ifadesiydi. Kendi tarihsel rolnn ve adnn
btn dnyada nlenmi olduu gereinin farknda myd? Bu gereklere tmyle vakft -alakgnll biri deildi. Ancak, ayn
zamanda Cumhuriyet Trkiye'sinin kk bir lke olduunun ve
kendisinin devler anda yaamad gereinin de farkndayd.
Byk skender, Jul Sezar ve Napolyon'un dnya imparatorluklar
anda yaam olsayd, bylesine d krklna kaplmazd.
adaTrkiye'yi yaratt ve baka hi kimsenin Ortadou'da
bylesine kalc bir by yaratamayaca bir gerek olmakla birlikte,
o, gerek grevinin byk imparatorluklar kurmak ve dnyay
dnme uratmak olduunu hissediyordu. Ona, baarl
olamadn dndren, yine kendisinin olaanst ykseklikteki
260

standardlaryd,
Ve onun hakknda dnyann dncesi nedir? Tarih, onun
Trkiye'nin gizil gcn ortaya kartm olduunu teslim
etmektedir. Ayrca, onun hipnotik gce sahip ve korkusuz, olaand
ve ok byk bir adam, melekle eytann bir karm olduunu da
biliyordu. Dnya sahnesinde grld zaman, Ortadou'da yalnzca
bir hanedan vard ve o, bir ulusa -Trkiye'ye- ihtiya duymutu.
Douyu incelemi ve grdklerinden holanmamt: Gemiin
batana saplanm lkeler, gemiMlikin bo hlyalar, bedenin ve
zihnin rahatszlklaryle rm hasta^ve tembel bir dnya.
Ardndan Baty incelemi ve bundan da ok holanmamt..
Gene de, halkn daha ok yemek yiyecei, okula ve ilaca sahip olduu
ve daha uzun yaad ve daha gl olduu iin, Bat daha uygun bir
tercih olarak kabul edilebilirdi. Mustafa Kemal, zayf bireylerden
gl bir ulus yaratlamayacan ve bir/ulusun hastalk, cehalet ve
yoksullukla boutuu srece gl-oimayacan biliyordu.
Mustafa Kemal'in Batda zellikle sevmedii nokta, uluslararasnda.yaratt vahi rekabetti. Bu rekabet bir ulusu dier uluslarn
zararna olarak, mmkn olann snrlarna hatta snrn tesine sevk
ediyordu. O, Trkiye'sinin yok edici olmasn deil, yaratc olmasn
istiyordu. Batnn en byk uluslarnn bile, -kendilerini dier
uluslardan stn -hem de ok stn- grdkleri iin, kendi
alarndan daima soylu olan amalarla da olsa, .sk sk yok edicilie
yneldiklerini grmt.
Trkiye'nin bakalarndan daha iyi olmasn deil, kendi
apnda -daha tesinde deil- iyi -olmasn istiyordu. Osmanl
imparatorluu dnyay ele geirmek peine dp, gvenliini
benimsedii son areye balayarak devaml daha ileri gitmi ve
bundan sonra yine gvenliini gvenceye almak iin ilerlemeye
devam etmek zorunda kalmt. Padiahn egemenliine ne olduunu
grmt, ve o, lkesi iin, Trkler'in yaad Trkiye'nin gven
iinde ve mreffeh olmasndan baka hibir ey istememiti.

261

EK: KRONOLOJ

1288 Osmanl Trkleri'nin Sungarya yaylalar ve^fobi l'nden

gelileri
1453 29 Mays stanbul'un Trkler'ce fethedilii
1517 Sultan Selim'in halife oluu
1520 Muhteem Sultan Sleyman: Osmanl mparatorluu'nn
dorua ulat dnem 1528
Sleyman'n Viyana kuatmas 1700-1800
Rusya'nn ykselii 1821 Yunan ayaklanmas
1876-1909 II. ABDLHAMD'in saltanat
1876 Bulgar ayaklanmas
1877 Rusya'nn Trkiye'ye sava.ilan: Edirne'nin kuatlmas ve
zapt: Ruslar Ayastefanos'ta.
1878 BERLN KONGRES
1881 Mustafa Kemal'in Selanik'de dnyaya gelii
1882 ngiliz birliklerinin Msr'a kmas
1889 lk Ermeni olaylar. Bunu 1894 1896, 1915 ve!920'de
Trkiye'deki Ermeniler'in varlna tmyle son verecek olan
dierleri izleyecektir. 1889 Almanya'nn Trkiye'nin
hmisi olmas. Kayzer'in Sultan
Abdlhamid'i ziyareti 1897 Girit Ayaklanmas.
Trkler'in Prens Konstantin
kumandasndaki Yunanllar yenmesi 1903 Mustafa
Kemal Manastr Askeri Okulunda 1905 Mustafa Kemal
stanbul Erkan- Harbiye Mektebi'nde.
263

1906 Selanik'de ttihat ve Terakki'nin kuruluu

1908 Mustafa Kemal Selanik'de 3 nc Ordu Kurmay heyetinde
1908 ttihat ve Terakki Cemiyetinin Devrimi
1908 Bulgaristan'n bamszln ilan edii
1909 stanbul'da .T.Cemiyetine kardevrim giriimi ve ezilii.
Abdlhamid'in hal'i ve hapsedilmesi.
1910 Mustafa Kemal tatbikat izlemek zere resmi grevle
Fransa'da.
1911 Trablusgarb'de talyan Trk Sava.
1912 Ekim lk Balkan Sava: Karada, Srbistan Yunanistan ve
Bulgaristan, Trkiye'ye kar.
1913 Ekim ikinci Balkan Sava: Yunanllara Srplar'a ve Romenlere
kar Bulgarlar. Trklerin Edirneyi geri al. Mustafa Kemal
Sofya Askeri Ataesi.
1914 DNYA SAVAI
1915 ubat ngilizler'in denizden anakkale'ye hcumu.
1915 8 Austos Mustafa Kemal'in Anafartalar kumandanlna
getirilii.
1916 Mustafa Kemal'in Kafkasya ordusuna atanmas. 7 AC Orduya
nakli ve istifas.
1917 Mustafa Kemal Veliaht ile birlikte Almanya'da.
1918 Mustafa Kemal'in Suriye'deki 7 inci Orduya tayini.
1918 30 Ekim Trkiye ve Mttefikler arasndaki ATEKES
1918 Kasm: Mustafa Kemal'in stanbul'a dn
1919 15 Mays Yunanllar'n zmir'i igali
1919 19 Mays Mustafa Kemal'in Kuzey Ordusu umum mfettii
olarak Samsun'a k. 1919 23
Temmuz Erzurum Kongresi 1919 13
Eyll Sivas Kongresi
1919 Aralk Franszlar'n Suriye'yi ngilizlerden devral.
1920 28 Ocak stanbul'da Meclis'in al ve Misak- Milli'yi kabul
edii.
1920 16 Mart Mttefiklerin stanbul'u igali ve belli
264

balca milliyetileri tutuklayp Malta'ya srgn edii.

1920 23 Nisan Byk Millet Meclisi'nin Ankara'da toplanmas.
1920 22 Haziran Yunan ordusunun hcumu. 1920 Temmuz
Yunanllarn stanbul evresini milli kuvvetlerden temizlemesi.
1920 Sonbahar Kazm Karabekir'in Ermeniler'i ezmesi. 1920
Kasm Bolevikler'in Wrangel'in Beyaz Rusya ordusunu
yenmeleri. 1920 KasmVenizelos'un Yunanistan'dan
srlp . Kral
Konstantin'in arl
1920 Aralk Kuvve-i Seyyare ile sorunlar. Mustafa Kemal'in onlarn
ezilmesi emrini vermesi.
1921 11 Ocak nn Meydan Muharebesi
1921 10 Temmuz Byk Yunan Taarruzu
1921 19 Temmuz Yunanllar'n Eskiehir'i zaptetmesi
1921 25 Temmuz Trkler'in Sakarya Irma'nn dousuna ekilii.
1921 5 Austos Mustafa Kemal'i olaanst yetkilerle bakumandan
olmas. 1921 14 Austos Sakarya Meydan
Muharebesi.
1921 20 Ekim Franszlarn Trkler'le yapt gizli Ankara
Antlamas.
1922 26 Austos Mustafa Kemal'in Yunanllar'a Byk Taarruzu ve
. Zaferi.
1922 9 Eyll Trkler'in zmir'e girii
1922 Eyll Trkler'in anakkale'de ngilizlerle kar karya gelii.
1922 29 Eyll Mudanya Mtarekesi. 1922 l Kasm Saltanatn
ilgas
1922
17
Kasm
Padiah'in
stanbul'dan
ayrlmas
Abdlmecid'in Halife oluu.
1922 21 Kasm Lozan Konferans'nn balamas.
1923 24 Temmuz Lozan Antlamas.
1923
2 Ekim
Yabanc
birliklerin Trkiye'den
tamamen kartlmalar.
265

1923 13 Ekim Ankara'nn bakent olmas.

1923 29 Ekim Trkiye Cumhuriyeti'nin ilan. Mustafa Kemal'in
Cumhurbakan olmas.
1924 3 Mart Hilafetin Kaldrlmas. Trkiye'nin laikletirilmesi.
1925 Mart Krt ayaklanmas
1926 Temmuz Mustafa Kemal'e kar zmir suikast. Mustafa
Kemal'in muhalefeti ezmesi1926 Yaz apka Reformu. Alman, talyan ve svire kanunlarnn
kabul.
1928 3 Kasm Latin alfabesinin benimsenmesi
1929 kinci Krt isyan
1930 Austos Fethi nderliinde Serbest Frka'n muhalefet
denemesi. Menemen ayaklanmalar.
1931 Mustafa Kemal'in yine yeniden ynetime dnmesi.
1932 Mustafa Kemal'in yeni siyasas
Bundan sonraki gelimeler iin:
bkz.: Epilog (S nsz)

266

Abdlhalik (Renda) 216

Abdlhamid II, XII, XIII, 6,
10,20,21,22,63,78,81,
171, 172,173,174,175,
177,216
Abdlmecid 63, 161
Acton(Lord) 258 Adana
76 Adapazar 102 Adlon
Oteli 66 Adnan (Advar)
100, 108,
172,192 Adriyatik XII
Afganistan XVIII, 109, 118
131, 152,243 Afrika 26,
152,207,241 Afyon 111,
117, 118, 124,
136
Aa Han 173, 174 Ahar
Terkip 27 Ahmet Bey 13,
14 Ahmet Nesimi 55, 56
AlagzKy 127, 129 Ali
196,216,217,218 Ali
Fuad Paa 70,71,74,
90,91, 101, 112, 115,
155,156,166,191 Ali
Galip 97 Ali Kemal 157
Ali Rza XIII, 1,2,3 Ali
Rza Paa 22,98 Ali kr
186 Alman Ticaret Kanunu
208

DZN
Almanya 22, 45, 107, 109,
253,257 Alsas 65 6 nc
Nort Lancashire Tb.
53, 54
Akaretler 61, 87 Akdeniz
XII, XV, XVII,
XIX, 136
Aksin (Sina) 75, 77
Amanullah XVIII Amasya
90, 92, 155, 196 Amber
Yolu XV Amerika 109,
131, 132,
139,205, 252 Amerikan
Mandas 79 Anadolu XVII,
XX, 31, 51, 57, 84, 86, 88,
93, 100, 105, 107, 110, 111,
134, 137, 140,
184,200,223, 244,254
Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti
162
Anafarta
51,53,54,76
Ankara 57, 90, 92, 98, 103,
104, 105, 106, 114, 115,
116, 117 119,123, 125,
126, 127, 128,132, 138,
145, 146, 149,153, 154,
155, 157,164, 169;171,
172,173,174, 178, 179,
181,183,184, 185, 186,
189,193,195,198,206,
211,220, 224, 235; 253,
256,259
267

Antalya 235
Antep 99
Arabistan 20, 75, 78, 79,
113,
152,
207
Arbunu 43,44 Arif
(Miralay) 82,83,85,
87, 90, 95, 103, 120, 128,
179, 195
Armstrong, H. C. XX; 218
Arnavutluk XII, 1,2,20,
133
Asya 110 Aar Vergisi
187 Atina 4,11,
118,131,135,
145
Atlas Okyanusu XIX
Avusturya 20, 30, 207
Ayasofya 172 Ayn elmansur 27, 28 Azerbaycan153
B
Baalbek 70,74
Babli 33
Badad XI, XVIII, 60, 158
Badad Demiryolu 22
Balkan Pakt 243
Balkan Sava 21,84
Balkanlar 1,7, 13
Baltik XV
Baku 220
Baron Oteli 73
Basra XV
Bar Konferans 153, 163
268

Bat Anadolu 124,248

Bat Asya 245 Bat
Cephesi 112, 115,256
Bayar (Celal) 259
Bekiraa 11,84,87,95,97,
102, 108, 118,121 Bekir
Sami 108, 121 Beinci
Wiltshire Tb. 53, 54 Berlin
20,21,66, 198 Berlin
Kongresi XIII Beikta 61
Beyrut 12,74 Biarritz 141
I. Balkan Harbi 32 1.
Dnya Sava 257 1.
Kolordu 110 Birlemi
Milletler 257 Biskia XV
Bitlis 57,59 Boazii XIII,
36, 123, 172,
220, 223,254 Boazlar
XII, XVII Bolayr
31,33,34,37,42,
51,52 Bolu, 101
Bonaparte XIX, 22
Bornova 142, 142, 145,
148, 149
Bosna-Hersek 20 Bozkurt
XVII, XX, 193,
198, 209, 219, 238, 256
Bozok, Salih 21,218
Britanya 109, 148

Buhara 132
Bulgaristan XII, 35, 45, 110
Burgiba, Habib XIX Bursa
102, 145, 210, 235,
254,
Bkre 58 Byk
skender 260 Byk
Petro XX

c
Cafer Tayyar 91, 108, 110
Cavid 17,22,78, 1.84, 185,
194, 197, 198, 200
Cemal 17,22,24,33,36,
55,61,63,75,78,80,91,
216
Cemil (Polis Md. Mua.) 14
Cenevre 214 Cenevre Gl
214 Cengiz Han 238 Cenup
Cephesi 117 Cevat Abbas
Bey 73 CevatPaa 87
Cezayir XV
Clemenceau 107, 109, 110
Conk-Bayn 43,44,45,49,
51,53,54 Cda Da 70
Cumhuriyet Bayram 254
C.H.F. 214,224,225,230,
237, 258, 260
Curzon 164

anakkale 80, 100, 107, 145

anakkale Boaz XVI, 26,
31,45,50,78,145
anakkale Sava 57
ankaya 123,133, 149,
167, 168, 177, 179,180,
181, 185, 186, 189, 194,
195,198,200,203,212,
213,218,219,215,253
atalca 30,34
erke Ethem 102, 114,
115, 116, 117,118
iekli, Edip XIV
in 152,227,244
in eddi XI
ocuk Bayram 225
D
Damad Ferid 68, 81, 82, 85,
86, 87, 89, 97, 98 Deli
Halit Paa 186 D.P.
258,259,260 Deraa 70,73
Derne 27,28 Dervi
Mehmed 234 Dionis 138
Diyarbekir 57,61,90,91,
189, 190
Dolmabahe 22,255
Dolmabahe Saray 21
Dou Akdeniz 244
Dou Asya 244 Dou
Makedonya 19
269

9ncuOrdu 86
9ncuTmen 43,46,50
4ncOrdu 60,71,73,74 4
nc Svari Alay 235
Dumlupmar 136 Dyn-u
Umumiye l, 2, 250

E
Edip Servet 207 ' Edirne
30,33, 34, 35, 36, 91, 110
Ege XIII, XVII, 31, 33
57 nci Alay 44
Emir Ali 173
Emir Faysal 71
Emir Hseyin 71
Emir Osman XI
Enver 17,20,21,22,24,25,
26, 28, 29, 30, 33, 34, 35,
36,39,40,41,47,48,49,
54,55,56,57,58,60,61,
62, 63, 64, 65, 66, 67, 68,
69, 74,-78, 79, 80, 81, 86,
132,194, 195, 197
Ermenistan XVI, 118
Erturul XI
Erzurum 57, 92, 94, 96, 98,
196, 206, 235
Erzurum Kongresi 99
Eskiehir 105, 111,116,
117, 124,130,164,165,
225
Etopya 244
270

F
FalihRfk 62
Falkenhein 60,70
Fas XIX
Fatih 61, 172
Fessaniler 28
Fethi 7, 16,21,26,37,38,
39, 75, 77, 108, 132,134,
187,192,194, 226,228,
229,237 Fevzi Paa
51,52,70,75,
77,84,87, 100, 105, 108,
114, 116,119,120,124,
129, 131, 134, 135, 153,
166, 181, 168, 174,203,
209,215,225 Fikriye
Hanm 123, 124,
133, 135, 142, 149, 180,
195
Filistin 26, 60, 70, 75, 178
Franklin-Boulon 132, 148
Fransa XII, 22, 30, 83, 106,
109, 118, 131, 132, 139,
145, 148
Fransz Mandas 244
Fransz malbler Cemiyeti
79
Frunze 152 Fuat
(Bulca) 26
G

Galata 78

Garibaldi 17 Gazze 14,88

Gelibolu 31,40,42,47,48,
82, 128 George, Lloyd 83,
107, 109,
110,146,157 Gilead 252
Girit 6, 20 Giresun 186
Gobi l XI Gregoryen
Takvimi .210 Grey 107
Gney Makedonya 19
Grsel, Cemal 260

H
Hacianestes 138
Hakk Paa 13
Halep 70, 75
Hali 26,33,61,236,243,
256 Halide Edip 100,
101, 120,
121, 135, 136, 153, 192,
246
Halil Bey 55,186 Halk
Frkas 162, 163, 165,
166,169, 170, 174, 175,
188, 192, 202, 203, 208
Hamidiye 30, 84 Hamilton,
an 52 Harbiye 13 Harbiye
Mektebi 209 Harbiye
Nezareti 11,15,23,
24

Hari Tan Ky 76 Harput

189 Harrington, Charles
146,
147, 148, 160, 167
HarunReid XVIII Hatay
244,245 Havza 89 Hendek
102 Heridil XX, 1-25 Hicaz
Demiryolu 70, 71 Hilafet
Ordusu 102, 104,
106,118 Hindistan 109,
118, 131,
152, 173, 176, 207
Hindenburg 64, 65
Hiyaneti Vataniye Kanunu
176
Hobbes 7 Hocaimen (Koca
imen)
49,50,51,52,54
Holtzman 214 Hsn
ez-Zeyn XIX
I
Irak 152, 191,243,245
Anadolu III kinci
Dnya Sava 257 kinci
Ordu 21,57 ngiliz
Muhibler Cemiyeti
79 ngiliz Yksek
Komiserlii
.
.
271

88
ngiltere XII, 118,135, 139,^
145, 146, 148, 173, 182,
188, 191
nn Meydan Sava 118
ran XII, XVIII, 118; 124,
152,189, 243 rlanda 109
skenderiye 26,27
skenderun 77,245
skenderun Sanca 244
slam Konferans 207 smet
(nn) 59,70,71, 73, 74, 77,
84, 87, 100, 101, 108,
114,115,116, 117,118, 120,
124, 125, 131, 134, 135, 148,
153, 163,164, 165, 166, 168,
169, 174, 176, 181, 183, 184,
185, 186, 187, 199,
203,209,215,218,219,
221,222,225,226,227,.
228,230,231,232,234,
235,246,256,257,258
spanya 244 svire
177,214,244 svire Medeni
Kanunu 208

smail Paa 10,11 smail

Hakk Paa 10, 11 stanbul
XII, XIII, 8, 11, 14,
15,17,19,20,21,22,23, 24,
28,30, 32, 33, 34, 36,
39,41,45,49,56,57,58,
59,60,61,62,66,67,76,
272

77, 78, 83, 84, 91, 92, 94, .

95, 97, 98, 99, 100, 102, .
105,106,108,109,110,
111,1*6,117, 118, 122,
123,133,139,142,145, 146,
147,154,157,160, 167, 172,
174,
175,
177,
184,185,188,194,209,
214,220,221,224,225,
226,243,253,254,255, 259
stanbul Hkmeti 157
stikll Mahkemeleri 190,
192, 193, 195, 207 talya
25,83,109, 118, 131,
132, 139, 244 talyan
Ceza Kanunu 208 talyan
Muhibler Cemiyeti . 79
ttihat ve Terakki 15, 16, 17,
19,20,23,36,55,67,
68,78,80,81,84,86, 132,
185, 193, 1.94, 195,
233,234
zmir 90,92, 102, 107,110,
111,113, 135, 136,137, 138,
139, 140, 141, 142, 143, 145,
148, 149, 166, 174, 177,178,
184,186, . 195, 207,
229,234,235, 236 zmit
102,108,109,111,
157
zmit Krfezi 226 zzet Paa
67,75,77,79,

84,116, 117
J
Jansen (Prof.) 211
Japonya XX
Jodipore Svari Birlii 76 Jul
Sezar 260
K
Kafe Gnogno (Yonyo) 17,
18
Kafkas Cephesi 57
Kaskasya XII, 71 Kahire
27,41,58 Kamil Paa 33, 34
Kanuni S. Sleyman XIII
Karaba 102 Karacabey 124
Karadeniz 30,75,79, 87,
89, 122, 186, 187,205,
275
Kara Tepe 43 Karslbad 67
Kastamonu 205
Kaunengeiser (Gnr.) 46, 50
Kayzer 65 Kazm 49,221
Kazm Karabekir 59, 84, 90,
91,92,94,191,192,223,
227
Kazm Paa 87,198,199
Kel Ali 186,190,196,197,
198, 199,200,230

198,199, 200, 230

Kemaleddin 168
Konstantinopolis 110 Konya
91,101, 102, 105,
117,135,235, Krebe
Divn- Harbi 235 Ky
Enstitleri 247 Kbrs XV
Kl Ali 27,61, Krm XII,
100 Krm Harbi 33 Krehir
13 Kitcheff 37 Kitma 76
Kubilay.234,236 Kufrah
Vakas 28 Kuvay Seyyare
113 Kuzey Afrika XII, XIX,
20,
25,26, 28 Kuzey Suriye
99 Kk Asya 26
Krdistan XVI, 189
Ktahya 114, 117, 118, 124
L

Langaza 8
Latife Hanm "l39, 141, 142,
143, 145, 148, 150,-177,
178,179,187,254
Lavvrence, T.E. 71,73,75,
191
Lazasan 3 Libya 28
Londra 134,135, 147
273

Lozan 157, 164; 165,183

Lozan Antlamas 230
Lbnan XIX, 12
M
MaanGl 70 Macaristan
XII, 152 Mahmut II 196
Mahmut evket Paa 21,
23, 24, 33,36 Makbule
2,31,224,228 Makedonya
2,21,22,88 Malatya 97
Malay 152 Malezya. 207
Mali XIX
Malroux, Andre XIX Malta
85, 86, 100, 106, 108,
132
Mamuret'l Aziz 189
Manastr 5, 6, 7, 8, 92
Mahchester 210 Mara
105,206 Marmara Boaz
XVI Marmara Denizi 214,
215 Marsilya 26 Maydos
41,43,51 Meclis-i Mebusan
80, 81,
82, 97, 98, 105
Medine 70 Mehdi 234
Mehmet Reat V, 21
Meiji XX Mekke 207
274

Menderes, A. 259
Menemen 234,236
Mezopotamya 60
Msr XII, XIX, 13, 26, 27,
30,40,41,60,78, 118,
176,250
Mili, John Suart 71, 184
Misak- Milli 97, 99;-151
Moltke 22
Mondros 7.6
Mondros Mtarekesi 230
Moskova 59,60,132, 152,
155,156
Montreux 24
Mustafa (Kemal) XIII,
XVII, XVIII, XIX, XX,
XXI, 2,3,4,5, 7, 8,9, 10,
11. 12, 13, 14, 15, 16, 17,
18, 19,20,21,22,23,24,
25,26,27,28,29,30,31,
33, 34, 35, 36, 37, 38, 39,
40.41,43,44,45,46,47,
48,49,50,51,52.53,54,
55.56,57,58,59,60,61,
62, 63, 64, 65, 66, 67, 68,
69,70,71,73,74,75,76,
77,78,79,80,81,82,83,
84,86,87,88,89,90,91,
92, 93, 94, 96, 97, 98,'99,
100, 101, 102, 104, 105,
106,107, 108, 109, 110,
111,112, 115,116, 117,
118,119, 120, 121, 122,
123, 124, 125, 127, 128,
129, 130, 131, 132, 133,

140, 141, 143, 145, 146,

147, 148, 149, 150, 151,
152, 153, 154, 155, 156,
157, 158,.159, 161, 162,
163, 164,165, 166,167,
168, 169, 170, 171, 172,
173, 174, 175, 176, 178,
179, 180,181,182,183,
184, 185, 186, 187,189,
190, 192, 193, 195,197,
198, 199,200,201,202,
203, 204, 205, 206, 207,
208,209,210,212,214,
215,216,217,218,220,
221, 222, 223, 224, 225,
226, 227, 228, 229, 230,
231,233,234,235,236,
237,238,241,242,243,
245,247,249,250,251.
252, 253, 254, 255,258,
259, 260
Mudanya 148,164
Muhammed XV
Musa 252
MusaMoab 252
Musul 60, 188, 191,245
Mu 57, 59
MfitLtfi 13, 14, 216
Mnih 142, 149, 186
Mtareke 78,82,84
Mttefik Yksek Komiserlii 108
Mysore Svari Birlii 76

N
Nablus 70,71 Napolyon
43,260 Nasr XIX Nazm
Paa 33 Nebo Da 252
NewYork 197 Nev Dutur
XIX Nikola 58, 59 Niyazi
17, }9, 20 Noel 191
Normandiya 253 Nurettin
166 Nurettin Paa 206,207
Nuri (Conker) 26,216
O

Olimpus Palas Oteli 20

Ohri 7
15 inci Tmen 102
Oetiey(Prof) 211
11 nci ng. Svari Tugay
73
18 nci Alay 47,48
19ncuTmen 41,48,52
12 nci Kolordu 117
Onuncu Ordu 34
Orhan (Sultan) XI
Orion 200
Orta Asya XI, XV, 179,
207, 220, 228 Ortadou
XX, 245, 260 Osmanaa
122,123, 186
275

Osm. mp. XVI, XVIII, 14

Ouseuz 227
P
Pangalt 8
Paris 20, 83, 87, 107,108,
109, 134, 140, 142,197,
224
Pera 8,78, 142, 254
Pera Palas 61,85
Piatiletka 251
Picardie 22
Pisgah Tepesi 252,
Pozant 108
R
Rahmi 166, 192, 196
.
Rauf (Orbay) 30, 75, 77, 84,
87, 91,95,96, 97,98, 99,
100, 108, 132, 133,154,
156, 161, 162, 164, 166,
167, 172, 175, 185, 187,
191, 192,194, 196
Rayak 70,71,74
Refet 70, 71, 87, 88, 90, 91,
118,121, 151,155,156,
157,160,162,166,177
Reisch 257
Resne 19
Rza Han XVIII
Rodos 7
Roma 216
Romanya 30,45, 243
276

Rothchilds 198
Rousseau 7,184
Rum Ortodoks Kilisesi 243,
Rusya XII, XVI, XIX, 45,
131, 148, 152, 166, 242
Rt 199
' S
Saadabat Pakt 243
Saffet 237
Sahra 28
Sait Halim Paa 55
Sakarya 126, 127, 128, 130,
131,132,148,196
Salip Paa 234
Samsun 89, 102, 166, 196
Sanders, Liman Von 36, 40,
41,42, 43,48,49, 50, 51,
53, 60, 70, 71, 73, 74, 76,
86, 126
Sarraut 198
Savof, Sava 33, 37
8 nci Ordu 70,73
8 nci Tmen 53
Selanik XIII, XVII, 1,3,4,
7,8, 11, 13,15, 19,20.
21,22,23,24,29,30,31,
64,82,88,216
Seluklu mp. XI
Selim II XII
Senegal XIX
Serbest Cumhuriyet Frkas
228, 229

Sevr XVI, XVII, 191

Sevr Antlamas 107
Sincan XI
Srbistan XII, l, 35, 110
Sivas 87,90,91,94,95,
122, 166,206, 235
Sivas Kongresi 96
Sofya 37, 38, 39, 55, 67,75,
112
Sovyet Rusya 220,251,
257, 258
SungariaXI
Suphi Bey 199
Suriye XII, XIX, 12, 13,26,
55,59,60,64,69,70,72,
75,78,79, 82, 109, 113,
216, 245, 256
Suvla Koyu 50, 51, 52, 54
Sleyman ah XI, XII
Sleyman evket Paa 100
Snusi 28
Svey Kanal 60

ah Kuyu 34
am 12, 13,70, 74
arky 34,
emsi Efendi Okulu 3
eyh Mehmed 236
eyh Said 189, 190, 191
ili 82,85
.

T
Tahsin Bey 71
Takrir-i Skn 192
Talat (Paa) 17,22,23, 36,
55,63,64,68,75,78,79,
80, 194
Tanr Dan 252
Takent 227
Terakki Perver Cumhuriyet
Frkas 185
Tevfk Paa 77,78,79, 80,
82,157
Tevfik Rt 200
Timurlenk 180,238
Topal Hakk Paa 39,40
Toros Dalar 70, 75
Toynbee, Arnold XX
Trablus 241
Trablusgarp 20,21,25,30,
33,216
Trakya 110, 145, 146,
Tricoupis 138
Truman Doktrini 258
Tuna XV
Tunus XII, XIX, 26
Turegle 28
Trkiye 9, 10,45,65,68,
75,77,78,79, 87,91,94,
96,103,107,108,109, 118, 132,135,148, 151,
153,154,162..168, 169,
170, 172, 174,175, 176,
177, 183, 184,191,192,
277

197,202,209,213,214,
226, -229, 232, 235, 239,
240, 243, 245, 247,253,
257,258, 260
T.C. XVIII
T.B.M.M. 106, 113, 117,
119,157, 159 257
U
Urfa 99
Uak 138

3 nc Kolordu 87 nc
Ordu 15,21,22 nc
Reich 248,257 rdn XIX,
70 rdn Nehri.73 '
skdar 172
V
Vahideddin 61,62,63,64,
65,66,67,68,77,80,81,
82, 99, 157, 158, 160,
161,191
Vatan 9, 10,11,12,13,14,
15, 193, 209
Van 57, 59,
Vedata Locas 16
Venizelos 110, 118
Viyana XII, XV, 16,67,
198,223 '
278

Voltaire 7
W
Wangherheim 24,25
Wilson 107, 109, 110
Wupperthal 253
Y
Yakup Cemil 56 Yafa 13,
14, 70 Yalova 226, 235,
254 7nciOrdu 70,73
Yencke 214,215 Yeil
Ordu 114, 118 Yeni
Zelanda 53 20 nci
Kolordu 90 24 nc
Tmen 102 22 nci
Kolordu 70, 73
Yugoslavya 243
Yunanistan XII, 6, 14, 20,
35,45, 110,243,258
Yunus Nadi 117, 118
Z
Ziraat Mektebi 101, 112'
Ziya Hurit 195 Ziya
Saffet 203 Zbeyde
Hanm XIII, 1,2,
3,4,11,15,17,31,87,
133,177

ARDA
TARH ANI-DZS
ANADOLU NKILABI "Ayc Arifin Anlan"
BRAHM TEMO'NUN ANILARI
MAHMUT EVKET PAA'NIN GNL
AHMET RIZA BEYN ANILARI
ANADOLU BADAT DEMRYOLLARI
Dr. Murat ZYKSEL
ANADOLU'DAK AMERKA

'

Dr. Uygur KOCABAOLU

DOMAYAN HRRYET
Hasan AMCA NZAMYE
KAPISI VE YARIDA KALAN HTLAL
Hasan AMCA
PAA KAZIMN SERVENLER
KEMALZM VE S'LAM DNYASI
skender GKALP ve Franois GEORGEON
MUSUL ve KERKK OLAYI
Blent DEMRBA
KIRPINTI
Fazl AHMET
LTF FKR BEYN GNL
KAML PAA'NIN ANILARI
TTHAT TERAKK NE D
Leskovikli Mehmet RAUF

'

Sadrazam ve Harbiye Nazn

NAZIM PAA'NIN ANILARI
MEVLANZADE RIFAT'IN ANILARI
TTHATILARIN GURBET MACERALARI
Arif CEML BEDEV,

MAHMUT EVKET PAA'nm

GNL

LAVRENS, ARAP, TRK

Orhan OLOLU ALYE
DVANA HARB- RFS Dr.
RET BEY'N HATIRALARI
FLSTN RCATI
MEHMET TEVFK BEY'N ANILARI 1-2 cilt
TEKLATI MAHSUSA
Dr. P. STODARD CEML
ZEK'NN ANILARI SEKSEN
YILLIK HATIRALARIM .

Cemil

TOPUZLU SEYAHATNAME
irvanl Ahmet Hamd Efendi
BALKAN SAVALARI
Leon TROK
BATI TRAKYA SORUNU
Blent DEMRBA
BOZKURT
H.CARMSTRONG
HAYBER'DE TRK CENG
Kuuba$ EREF BEY.

ARDA