Gbekli Tepe

nsanolunun ilk tapna

Dnyann en eski ant

Bu fotoraf Ahmet Yazmann ynettii Dnyann

lk Tapna isimli belgeselden alnmtr.

50

Aktel Arkeoloji

Aktel Arkeoloji

51

52

Aktel Arkeoloji

Aktel Arkeoloji

53

Gbekli Tepe is one of the most fascinating Neolithic sites all over the world. It is
a Tell, an artificial mound formed by the construction work of man. But it is not
a place for people to live; it consists of several sanctuaries in the form of round
megalithic enclosures. It is clear that after a period of time, these sanctuaries
were intentionally and rapidly buried, a process which seems to have been a
fixed part of their useful lives right from the beginning.

nce Kutsal Alanlar,

Sonra Sehirler Kuruldu
Yaz: Oliver DIETRICH / idem KKSAL-SCHMIDT / Cihat KRKOLU / Jens NOTROFF / Klaus SCHMIDT
Alman Arkeoloji Enstits, Dou Bilimleri Blm, Berlin Fotoraflar; Gbekli Tepe Kaz Arivi

ikkatleri zerine toplayan Buz a sanatlaryla

birlikte Paleolitik Dnem insan, karmak ruhani dnyalarn terk ettiler. Doal kutsal alanlar,
zellikle kaya snaklar benzeri doal oluumlar, maaralar veya sradan aalar, kutsal olaylarla balantl
olarak kullanlan yerleri iaret etti. Bu Buzul a Avclarnn
Byk a idi. Hayvanlar ruhani dnyaya hakim olmular,
betimlemeleri maara duvarlarnda veya tatan, kemikten,
fildiinden yaplan nesnelerin zerinde yerini almt. nsan
betimlemeleri olduka nadir kullanlrd ve hayvanlarla karlatrld zaman ok da nemli deildi.
Yakn Douda, Buzul ann hemen sonunda, yeni bir
yaam biimi gn na kt: Yiyecek reten bir kltrn
dnyas, yaamn Neolitik yn. nsnaolunun tarihindeki bu
hayati anlama sahip olan deiimle birlikte inan sistemleri de
deiti. Artk hayvanlar insanolunun dnyasna hkim deildi, insanolu kendini merkezi nokta haline dntrd. Bu,
son 20 yl iinde Yakn Doudaki Neolitikleme konusunda-

ki bak amzn deimesini salayan nemli veriler sunan

aratrmalarn bize kazandrd birka yeni k.
K. Kenyonun Jerichoda (Filistinde Tell es Sultan olarak da
adlandrlan antik kent) yeni ufuklar aan aratrmalarndan
beri, gney Levantta yiyecek retiminin kkeni aratrld.
Gney Irakta Jarmoda Linda ve Robert Braidwood tarafndan yaplan etkileyici aratrmalarla birlikte, arlk Verimli
Hilalin kuseydou noktasnda veya R. Braidwodun deyimiyle tepelik yamacna topland. Son zamanlarda bu daha da
anlalr bir hal ald. Frat ve Tigrisin orta ve st uzants ve
Taurus Dalarnn yamalar, ksacas Yukar Mezopotamya,
yeni yaamn kayna olabilecek bir potansiyele sahipti. Bu,
yabani otlarn bir sre sonra evcil bitkilerle sarld blgeydi.
Ayn zamanda, insanolunun tarihinde nemli deiimler yaratan sebepler zerine odaklanlmas yeni bir kefi de
ortaya kard. lk nce, insanlarn maddi gereksinimleri ve
tarmn ba gsterii arasndaki dorudan iliki saptand. V.
G. Childe, nde srd ve bugn halen popler olan Neolitik Devrim terimiyle, insanlar iftiler olarak yerleime iten
en nemli etkenin iklim deiiklii olduunu ne srmtr.
Onun grne gre, nfusun basks onlar yiyecek retimini salamak amacyla yeni yollar bulmaya zorlam, kuraklk
insanlar llere yneltmitir.
Braidwoodun Kuzey Mezopotamyadaki aratrmalaryla birlikte, bu blgenin Neolitikleme srecinde doal bir alt
yapy oluturduu belirginlemitir. Ayn zamanda bu blge,
deiimin neden ve nasl bu alanda olutuunu anlamamza
yardmc olmutur. uygun lekte kazlan hemen hemen her
10. ve 9. binyl yerleimi, yaygn festivaller gibi toplumsal ve
dinsel amalar iin kullanlan ak alan veya zel yaplar, yerleim ve zelletirilmi atlye arazileri gibi farkl mekansal
blmleri iinde tar. Bu, bugne kadar varlndan haberi

54

Aktel Arkeoloji

Aktel Arkeoloji

55

Gbekli Tepe is one of the most fascinating Neolithic sites all over the world. It is a Tell, an artificial
mound formed by the construction work of man. But it is not a place for people to live; it consists of
several sanctuaries in the form of round megalithic enclosures. It is clear that after a period of time,
these sanctuaries were intentionally and rapidly buried, a process which seems to have been a fixed
olunmayan sosyal karmaann derecesine tanklk eser. zellikle kltle ilikili olan ve ak bir ekilde toplumlara ait olduu grlen yaplarn antsall ve zengin ikonografisi, halen
avc-toplayclar n plana karr. Bu, dnce yaps ve sosyal
yaplarn deiimi, J. Cauvin tarafndan aka belirtildii gibi
yaamn yiyecek retimi ynnde deiiminden sonra deil
nce olmutur.
Dncelerimizdeki Neolitikleme sre deiminin merkezi, Trkiyenin gneydousundaki bir alandr. Frat blgesinde, anlurfann kuzeydousuna 15 kilometre uzaklkta yer
alan Gbekli Tepede, 1995 ylndan bu yana Alman Arkeoloji
Enstitsnden Klaus Schmidt bakanlnda srdrlen kaz
almalar, M yaklak 9600-8000 yllar arasna, erken ve
orta anak mleksiz Neolitik Dneme tarihlenen tamamen
umulmadk antsal bir mimariyi gn na karmtr. Yerleim yaplarnn yer almamas, Gbekli Tepenin srf tapnak
56

Aktel Arkeoloji

alan roln stlendiini gsterdi. Halen avc toplayc olan

insanlarrn klt merkezini.
Gbekli Tepe, devasa T-biimli dikmelerle bu stunlardan
daha da uzun olan iki merkezi stunun evrelendii ve dairesel yaplarn oluturulduu antsal mimariyi reten ve anak-mleksiz Neolitik Dneme tarihlenen eski bir tabaka ile
tanmlanr. Daha erken evre (Tabaka II, erken ve orta anak
mleksiz Neolitik A), genellikle sadece iki kk merkezi stun ieren veya hi iermeyen daha kk dikdrtgen yaplardan meydana gelir. Stunlar, duvarlar araclyla birbirleriyle
balantldr ve dikili talar sadece eitli hayvan motifleriyle
dekore edilmemitir. Baz durumlarda eller ve kollarla dekore
edilerek, bunlarn stilize insan benzeri bireyleri betimleyen
heykeller olduunu gsterir. Soyut, zel bir ahsa ait olmayan,
T-biimli yaratklar belirgin bir ekilde bir dier olaand bir
dnyaya aittir. Tepe, bir zaman sonra bu dairesel yaplarn hzAktel Arkeoloji

57

Gbekli Tepe is one of the most fascinating Neolithic sites all over the world. It is a
Tell, an artificial mound formed by the construction work of man. But it is not a place
for people to live; it consists of several sanctuaries in the form of round megalithic
enclosures. It is clear that after a period of time, these sanctuaries were intentionally
and rapidly buried, a process which seems to have been a fixed part of their useful
lives right from the beginning.

58

Aktel Arkeoloji

Aktel Arkeoloji

59

Gbekli Tepe is one of the most fascinating Neolithic sites all over the world. It is a Tell, an artificial
mound formed by the construction work of man. But it is not a place for people to live; it consists of
several sanctuaries in the form of round megalithic enclosures. It is clear that after a period of time,
these sanctuaries were intentionally and rapidly buried, a process which seems to have been a fixed
la ve kastl olarak doldurulmas ile sonulanmtr.
Yer alt radarn da ieren jeomanyetik yzey aratrmas,
arkeolojik yzey aratrmalarna dayanarak tahminleri dorulam, daha eski yuvarlak megalitik yaplarn tepenin belli
bir ksmnda snrlandrlmam olduu ve tm alana yayld
grlmtr. Ondan fazla geni yap jeofizik haritasnda yerini almtr. Tepenin yzeyindeki birka alann, daha sonraki
yaplarn yer alm olabilecei kesin snrlar harita zerinde

belli olmadndan, toplamda en az yirmi yapnn Gbekli

Tepeyi kaplam olduu muhtemeldir.
Kaz almalar yaplan A-G yaplar ve bu yaplarn stunlar ortaya karllarna gre numaralandrlmlardr.
Halen sadece ksmen kazlabilmi olan A Yaps, gizemli kabartmalar ortaya koyar. Bunlar arasnda Stun I zerinde
grld gibi, yaklak 17 hayvann yer ald bir a gibi,
birbirine girmi ylanlarn duvar rts de yer alr. nsan
biimli zellii ile akllara yerleen T-biimli stunlarn gvdesinde, daha fazla ylan ve iki paralel erit vardr. Bu izler al
benzeri bir giysiye ait olmaldr ve bu zellik III. ve II. tabakadaki birok stunun zerinde grlr. Bu yapnn hkmeden
hayvanlar ylanlardr.
B Yapsnda bu rol tilkiler stlenir. Merkezi stunlarn
her biri n yznde, yapnn gneydoudaki girine doru
zplayan birer erkek tilki betimi ierir. Bu merkezi stunlarn arasnda zemin seviyesine ulalmtr. Orada Stun 9un
nndeki zemin zerine oturtulan s kireta plakayla imento mozaii zeminin kazs yaplmtr ve bu zemin burada
gerekletirilen ritellerin bir paras olarak libasyonlarla ilgili bir ipucu olarak grlebilir.
C Yapsnn merkezi stunlar (Stun 35 ve 37), antik
dnemde tahrip edilmitir. Srf bu tahribat gerekletirmek
iin geni bir ukurla karlalmtr ve ukurun alt ksmnda
atlm paralar vardr. Bu paralarn lazerle taranmas sonucu
ortaya kan, 5 metrelik bir ykseklii gsteren Stun 35in
sanal bir rekonstrksiyon geirmi olabileceine yneliktir.
Burada tamamen gn na karlm olan zemin, doal ana
kayadr ve dikkatli bir ekilde dzletirilmitir. Merkez stun-

lar iin iki altlk doal kayadan karlmtr. C Yapsnda, birok yksek kabartmann yan sra i ie (ya da muhtemelen drt) duvar halkas ve stunlar not edilebilir. Motiflerde
yaban domuzu betimlemeleri hkimdir. Stun 27de, yaban
domuzu alak kabartmasnn yannda yrtc bir hayvan betimi ieren olaanst bir yksek kabartma daha yer alr. Hem
hayvan hem de stun tek para tatan yaplmtr. Bu yapnn T-biimli stunlarnn zerindeki yaban domuzlarnn
youn varl, bugne kadar alanda ortaya karlan ve ou
C Yapsnda bulunan birok yaban domuzu ve buluntularla
paralellik gsterir. lgin olan udur ki, bu yapnn stunlar
zerinde hi ylan tasviri yoktur. Ancak tek bir ylan kabartmas, yapnn gney blmnde yer alan yatay ta levhalardan
biri zerinde grlebilir.

kolu zerinde bir tilki gsterir. Gs ksmnda bugne kadar

anlamlar zlemeyen yarm ay, disk ve iki kart unsurun
motifi yer alr. Batdaki Stun 31, bukranium (kz ba) biiminde bir gerdanlk takar. Eim basncna bal olarak her iki
stun da eik bir pozisyonda durmaktadr ve bunlardaki kazlar sadece dengelerini salamak iin nleyici ller alndk-

D Yaps, B ve C yaplarnn kuzeyinde bulundu. Bu yap,

yaplar arasnda en geni olandr. Ta ana tarihlenen ve
az ya da ok baarl bir ekilde yapy kullananlar tarafndan
tamir edilmi olan birka tahrip dnda mkemmel bir korunma sergiler. Burada iki devasa byklkte merkezi stun
ve byk ihtimalle saylar 12 olan duvarlar evreleyen stunlar vardr. Bugne kadar bu stunlardan 11 tanesi grlebilmitir, kalan bir tanesi muhtemelen kuzey plkte sakldr. D Yapsnda, tilki ve ylan betimlemeleri ortaktr, fakat
bu yapda geni bir figr betimlemesi eitlilii vardr: yaban
domuzlar, kzler, ceylanlar, yabaneekleri ve etil (carnivore) benzeri muhtemelen bir kedigil. Turnalar, leylekler, ibis ve
rdek gibi kularn da betimlemesi yer alr.
Bu betimlemelerin birkann hikyesel karakterinin nemi, bat tarafndaki tm yzeyi geni bir motif eitlilii ile
kaplanan Stun 43 tarafndan belirtilir. Buradaki hkim figr
byk bir akbabadr. Sa kanad ileriyi iaret ederken sol kanadn yukar kaldrmaktadr. Muhtemelen bu haraket, sa
kanadn ucunda grlebilen g ya da kreyi hedefler. Akbabann sana doru ibis olabilecek olan baka bir ku, bir
ylan, H-biimli iki sembol ve baz kmes hayvanlar betimlenir. Stun 43n altndaki ayak ksmnda baka hayvanlar
grlr. Burada, sahneye byk bir akrep ve baka bir kuun
ba ve boyun ksm hkimdir. Kuun boynunun sana doru
zellikle ilgin olan bir tema yer alr. Stun zerindeki tahribe
bal olarak, tam olarak korunamamtr, fakat ereksiyon halindeki penisi ile basz bir insan figr olduka belirgin bir
ekilde dikkati eker. Durumu, vahi bir lm gstermez ve
ona elik eden akrepler, ylanlar ve akbabalar bu izlenimi glendirir. Bu stun zerindeki resimlerin dzeni, Ta a mitolojisinin ne kadar etkileyici zenginlikte ve bizim bilgimizin
halen ne kadar yetersiz olduunu bize gsterir.
Merkezi stunlarn (Stun 18 ve Stun 31) st ksmlar yllarca grlebilmitir. Her ikisinde de dz kabartma ile
omuz atks ve kollar betimlenmitir. Doudaki Stun 18, sa

60

Aktel Arkeoloji

Aktel Arkeoloji

61

tan sonra mmkn olmutur. 2009 ylnda zemin seviyesine

ulalmtr. C Yapsnda olduu gibi, doal ana kaya dikkatli
bir keilde dzletirilmi ve yine iki altlk T-biimli stunlarn
dikildii alann iine, yapnn ortasna doal ana kayadan ilenmitir. Bu stunlarn her ikisi de yaklak 5,5 metre boyutlarnda nefes kesici ykseklie sahiptir ve herhangi bir tahribe
uramadan korunmutur.
Stunlarn aftlarnn bugne kadar saklanan alt ksm son
zamanlarda ortaya karlmtr. Her iki stun zerinde de
kollarn ve ellerin ortaya km olmas artc deildir fakat
ayrca bir keif daha yaplmtr: her iki stunun da kollar altnda kemerleri vardr ve bu kemerler dz kabartma eklinde
yaplmtr. Kemer tokas her ikisinde de vardr ve doudaki stun zerinde H ve C-biimli sembollerden oluan baz
sslemeler vardr. Hatta dier bir zellik daha ilgintir. Her
iki kemerde de bir petamal, aa sarkar ve genital blgeyi

Gbekli Tepe is one of the most fascinating Neolithic

sites all over the world. It is a Tell, an artificial
mound formed by the construction work of man.
But it is not a place for people to live; it consists of
several sanctuaries in the form of round megalithic
enclosures. It is clear that after a period of time,
kapatr. Biimlerinden anlald gibi burada tilki derisi betimlenmitir. Bu petemallerin stun heykellerin genital blgesini kapatmasndan dolay, bu iki bireyin cinsiyeti hakknda
bilgi sahibi olamyoruz. Fakat Nevali ori anak mleksiz
Neolitik yerleiminden bulunan ve kemerli kil figrinlerin her
zaman erkek olmas, byk ihtimalle D Yapsndaki heykellerin de erkekleri tasvir ettiini gsterir.
D Yapsnn merkezi stunlarnn zeirnde sadece insan
kollarnn ve ellerinin deil kemer ve petemallerin de varlyla bu T-biimli stunlarn antromorfik kimlie sahip
olduklar kesinlemitir. Fakat kimdir bunlar? Yzleri hi ilenmedii iin, bugne kadar bilinmeyen amalarla Gbekli
Tepede toplanan doast glerle ilikili olduklar dnlmektedir. Gayri ahsi karakterleri zellikle daha ge zamanlardaki dini tabulara bal olan portre eksikliini hatrlatr.
Kimlik ve anlamlar, erken Neolitik Dneme tarihlenebilen,
doal boyutlardaki Urfa heykeline benzer daha naturalist erkek heykelleri ile karlatrldnda belirgin bir ekilde farkldr. Urfa heykelinin yz vardr ve gzleri siyah obsidyen
paralarnn eklendii derin deliklerle belirtilmitir. Gzlerin
ve burnun altnda azn betimlenmemi olduu dikkati eker. Ayrca, heykelin V-biimindeki gerdanl dnda plak
olduu da grlr. Tam olarak belirgin deildir ancak ellerin
fallusu (erkeklik organ) tuttuu dnlr. Bacaklar betimlenmemitir, gvdenin aasnda heykelin yere kolaylkla kurulmasn salayan konik birknt vardr.
Gbekli Tepeden ayr birka doal byklkte kiretandan insan ba da bulunmutur. ba ksmlarnda krk kenarlar grlr ve bu nednele byk olaslkla bunlar orjinalde
daha byk heykellerin birer parasdr. lgintir ki, bu balardan bazlar yaplarn dolgusunda bulunmutur ve bu yerlerin gmlmesi, doldurulmas aamasnda buralara merjkezi
stunlarn altna kastl olarak yerletirilmilerdir. Bu, Jericho
(srail), Ain Ghazal (rdn) ve Tell Asvad (Suriye) gibi, anak mleksiz Neolitik Dneme ait dier yerleimlerden bilinen klt uygulamasn hatrlatr. len kiilerin kafatas gzvdelerinden ayrlm ve muhtemelen atalarnn bir klt olarak
alyla yeni bir yz oluturulmutur. Dekore edilmi olan bu
kafataslar bir sre sonra, Gbekli Tepedeki heykel balar gibi
yeniden gmlmtr. Eer ki bu balarn ve doal byklkteki heykellerin atalar betimlediini dnrsek, antsal
T-biimli stunlarn daha farkl, daha byk ve daha gl

62

Aktel Arkeoloji

Aktel Arkeoloji

63

64

Aktel Arkeoloji

Aktel Arkeoloji

65

timlemek amacyla tasarlanm olabilecei dncesini de

yok edemeyiz. Kollar (veya bacaklar), yine antik dnemde
yz kaybolmu olan baka bir ba tutmaktadr. nsan ba
tutan vahi yurtc bir hayvann betimi Nevali ori ve Gbekli
Tepeden elde edilne birka heykeltralk tarafndan iyi bilinir. Bu nedenle, Lwenmensch (veya ay / aslan / leopar)
tarafndan tutulan ban eksik yz muhtemelen bir insana
aittir. Bu varsaym, ban altnda betimlenen insan kollaryla daha da glenmektedir. Eller dier ele arpraz bir ekilde
bireyin karn zerine yerletirilmitir. Bu, T-biimli stunlar
andran bir sluptur. Ellerin ve kollarn altnda, ikinci bir kii
grlr. ans eseri bu bireyin yz, tamamen korunmutur.
Ayrca kollar ve ellerin de dahil olduu gvdenin st ksm
da betimlenmitir. Ellerin altnda tanmlanamayan dier bir
nesne vardr. Kiinin fallusunu gsterdii gibi ok daha farkl
tanmlamalar yaplsa da belki de bu kii doum yaparken betimlenmitir. Direin her iki tarafnda yrtc hayvann kollar
altnda, byk ylanlar grlr. Ylanlardan biri ksmen zarar
grmtr. Byk balar, kk bir bireyin ba zerinde yer
alr. Ylanlarn bann altnda, en stteki insann bacaklar
olarak tanmlanabilen yaplar grlebilir. Tatan yaplm olan
bu gibi bir parann ayn zamanda binyllar boyunca yaamay beceremeyen ahap rnekleri olduu da kesindir. Bununla
birlikte, unu da belirtmek gerekir ki, kiretandan yaplmu
olan totem direi benzeri nesnelerin paralar, bundan yirmi
yl nce Nevali oride bulunmutu.

bireyleri sergiledii aktr. Belki de bunlar sadece tanrlarla

snrlayarak tanmlayabiliriz.
Gbekli Tepedeki her kaz sezonu yeni ve nemli buluntular gn na karyor ve nesnelerin grn olduka
iyi bilinse de baz srprizlerle de karlalr. Bunlardan biri,
2009 ylnda kefedilen ve 2010 ylnda kazs yaplan, Kuzey
Amerika Yerlilerinin totem direklerini anmsatan byk bir
heykeltralk eseri olmutur. Bu heykeltralk eseri, dikdrtgen bir odann kuzeydou duvarna yerletirilmitir ve orjinalde duvar onu tamamen kapladndan grnr biimde
deildi. 1,92 metre uzunlua sahiptir. Direk, biri dierinin
zeirnde ana motifle nitelenir. En stteki motif, muhtemelen bir ay ya da kedigillerden yrtc bir hayvann parasdr.
Ban n ksm, antik dnemde yok edilmitir, krk yzey ise
ince kireta bir kaplamayla kapatlmtr. Ban altnda, ksa
bir boyun, kollar ve eller grnr. nsan benzeri grntleri
dikkati eker. Gneydou Almanyann Hohlestein Stadelda
Aurignacian sit alannda bulunan aslan adam gibi, bunun da
karmak yaratklar betimlediini varsayarsak bile, bunlarn insan uzuvlar deil de hayvan kollar ve bacaklarn be66

Aktel Arkeoloji

Son zmaanlardaki bir dier ilgin buluntu da 2009 ylnda kefedilen antsal bir kap tadr. zerinde sadece yksek
kabartma bir ylan ve tane drt ayakl hayvan betimlemesi
yer almaz. Ayrca daha nce bulunanlardan farkl olarak iki
akl vardr. Bu kaplarn yaplarn girii olarak ilev grp
grmedii, B Yapsndaki bir buluntuyla ne srld gibi,
bugne kadar belirsiz kalmtr.
Gbekli Tepeden elde edilen zengin buluntularn ortaya
kard yorum byleyicidir fakat keifler Neolitik boyunca
orada yer alan olaylara ilikin en azndan bir belirti sunar. Bu
yaplarn belirli bir kullanmdan sonra kastl olarak ve balama dncesinin bir paras olarak doldurulduu aktr.
Bu durum, tapnak alannn kullanm mr sona erdiinde,
gml olarak kabul edilebilir. Doldurma ilemi, yumruk
byklndeki kireta paralar ve kk akmakta paralar atlarak yaplmtr. Gbekli Tepenin kullanm ve ilevine ilikin bir ipucu da yine dolguda bulunan saysz hayvan
kemiidir. Bunlar byk bir ziyafetin ve byk miktarlardaki
etlerin gstergesidir. Bu ziyafetlerin dini gerekeleri olsa da
uygulama yn de vardr. Antsal yaplar ina etmek iin,
geni evrelerden eitli insanlar biraraya toplamak zorunda
kalnmtr. Etnografik veriler, bunun en iyi ekilde savurganca harcanan ve ayn zamanda birka farkl grubun rnleriAktel Arkeoloji

67

nin ve hatta elerinin deiimini dzenledikleri buluma iin

bir sebep olarak ilev gren festivallerle salandn gsterir.
Yine etnografi, farkl topluluklarn bu ekilde biraraya gelmesinin sosyal nemini ortaya koyar. Gbekli Tepede tekrarlanan festivaller, avc-toplayc gruplarn ekonomik imkanlarn
da vurguluyor olmaldr. Yeni yiyecek kaynaklar ve retim
teknikleri belki de bu vurguya bir cevap olarak ortaya kmtr. Bu senaryoda, dini inanlar ve uygulamalar, youn ekim
ve tarma gemeyi benimsemede nemli bir kilit unsur olmu
olmaldr.
Fakat burada toplananlar ve kutlamalar yapanlar kimlerdi?
Gbekli Tepe, bugne kadar tapnak alan roln tek bana
stlenmitir. Fakat anak mleksiz Neolitik Dnem ritel
topluluklarna ve inanlarn ortak alt yapsna k tutan materyal kltr Yukar Mezopotamyadakilerle arasndaki gl

Gbekli Tepe is one of the most fascinating

Neolithic sites all over the world. It is a Tell,
an artificial mound formed by the construction
work of man. But it is not a place for people to
live; it consists of several sanctuaries in the form
of round megalithic enclosures. It is clear that
after a period of time, these sanctuaries were
balantlar ortaya koyar. T-biimli stunlar ilk defa 1980lerde uan Atatrk Barajnn altnda kalan Nevali ori yerlemesinde kaydedilmitir. Gbekli Tepe Tabaka IIdeki daha kk
stunlara benzeyen stunlu yerleim daha vardr. Ancak
bugne kadar Sefer Tepe, Karahan ve Hamzan Tepede herhangi bir arkeolojik alma yaplmamtr. Bu alanlar tek bir
klt topluluuna ait olan yerleimlerin bir i emberini oluturur. Bu topluluk bu alanlara hapsolmamtr.
Bu, Yukar Mezaopotamyada, Jerf er Ahmar, Tell Karamel,
Krtik Tepe, Hallan emi, ayn, Tell Abr, Muretbey, Djade,
Nemrik ve Kermez Dere gibi yerleimlerde geni bir alanda
kullanlan genel sembollerle kantlanmtr. Krtik Tepedeki
mezarlk alan dnda hepsi halka ait yaplarla kompleks yerleimleri tanmlar. Bu kentlerde, ok, plaka ve ta kaselerin yapmnda kullanlan dzletiriciler, Gbekli Tepede bulunanlar
gibi hayvanlar ve sembollerle bezenmitir. Yine de dier bir
balant, Nemrik tipi olarak tanmlanan, hayvan biimli asa
ile gndeme gelmitir. Sembolik dnyaya ynelik bir bak
as sunan bu betimlemelerin, yaznn icadndan nceki dnem hakkndaki kltrel bilgimizi depolayan bir sistem olduu hayal edilemez bireydi.
Tm bu ipularn biraraya getirerek, Gbekli Tepenin olduka gelimi ve farkl soyut inan sistemine sahip olan avc
toplayc topluluklar iin dini bir merkez olduu kesinlemitir. Gbekli Tepedeki antsal dini mimari, tarihteki kilit olaylardan biri olan tarm ve hayvanclk hakkndaki kanlarmz
derinden deitirir. lk nce tapnak olumutur sonra kent
cmlesi bu sre iin uygun bir tanmlama olarak grlr.
ncelikle, bu nemli merkezin kazlmas iin bize izin
veren Trkiye Cumhuriyeti Kltr ve Turizm Bakanlna,
ayrca Gbekli Tepedeki almalar finanse eden Alman Arkeoloji Enstits ve Alman Aratrmalar Fonuna iten teekkrlerimizi sunarz.

68

Aktel Arkeoloji

Aktel Arkeoloji

69