DouBat Dnce Dergisi, Yl: 13, Say: 54, 2010, s.

61-95
OSMANLI SLM YORUMU

Bedri Gencer
OSMANLI SLM YORUMUNA YAKLAIMLAR
Modern dnemde Trklerin slmdaki rol ve slm yorumlar konusunu ele alan isimler arasnda Ali Savi ve Ziya Gkalp gibi nc isimlerden sonra, zmirli smail Hakk, M. emsettin Gnaltay, Yusuf Ziya
Yrkan, M. Fuat Kprl, Hilmi Ziya lken, Osman Turan, Sabri lgener, Amiran K. Bilgiseven ve Ahmet Yaar Ocak yannda Hatice Kelpetin Arpagu (2001) gibi gen aratrmaclar anabiliriz. Bu arada Tikriti
(2004), Osmanl slm yorumu ve din kimliinin olutuu kritik dnemin (1499-1517) kilit ahsiyeti olarak Mslman ehzade ve limi Korkut (1468-1513) hakknda esasl bir inceleme yapmtr. Tabi zellikle
Gnaltay, Yrkan, Kprl ve Turan gibi isimler tarafndan bu konuya
ynelite, saf bilimsel kayglarn tesinde ulus-devletleri dnemine zg
siyas-milliyeti kayglarn da rol oynadn grmek mmkndr; mill
bir slm veya Trk slmnn tanm gibi. Bu konuda henz, birinciel
kaynaklara dayanarak, ok-disiplinli, tarih, sosyal ve slm bilim perspektifinden, deskriptif, analitik ve eletirel, doyurucu bir incelemenin
yaplabilmi olduunu sylemek zordur. Bu yaz ile amacmz, byle bir
incelemenin tarz ve imkn hakknda fikir vermektir.
Osmanl slm Yorumu
Bir slm yorumu, birok faktrn etkileimiyle olduka karmak bir
srete oluur. Genel olarak slm yorumlarn belirleyen faktrler arasnda, topluluklarn etnik, kltrel karakteristikleri, eski klt ve adetleri,
yaadklar corafya ve hayat tarzlar, slm ile tanma ve onu alglama
biimleri, dnya dzeni idealleri ve tarihte kendilerine nasl bir rol bitikleri saylabilir. Bir toplulua zg slm yorumunun iki temel perspek-

tiften incelenebilecei sylenebilir. Birincisi, eker (2010) rneinde

grld gibi antropolojik-filolojik perspektif. Antropolojik perspektiften bir inceleme, genel olarak belli bir dine (slm) dayal ulusal (Trk)
bir dnyagr ve kltrn oluum tarzn konu alr. Buna bal ikinci
perspektif ise entelektel olarak tanmlanabilir.
Antropolojik incelemeler, Trklere ait amanizm gibi eski din ve
inanlar ile yeni din slm arasnda az-ok bir senkretizm ve asimilasyon
varsaymna dayanr. Oysa ranllar ve Araplarn olsa da Trklerin slm yorumu hakknda byle bir eyden pek bahsedilemez. Bu tespit, sivil
ve evrensel kimlik alglamalarnn kayna olarak sivil din-evrensel din
arasndaki ayrm bakmndan daha iyi anlalacaktr (Robertson 1970).
Antropolojik perspektiften incelemenin konusu bir senkretizm ve asimilasyon varsaym sivil dinler iin sz konusudur. Bu noktada son evrensel
din olarak slmn ne derece sivil bir din olarak yorumlanabilecei meselesi gndeme gelir.
Sivil din kavram, gnmzde ulusal din olarak da adlandrlabilir. Dinin sivil/ulusal yorumunun ap, etnik kimlik alglamasnn kuvvet
derecesine gre deiir. Trklere gre daha kkl bir gemie sahip olduklar iin ranllar ve Araplar, daha gl bir etnik kimlik alglamasna
sahiptir. i olan Azer Trklerinden Ahmet Aaoluya gre ilik,
ranllarn slm-ncesi dinleri Zerdtle dayanan, ran ulusal kimliine uyan bir sivil dindir ve bu sebeple o, yegne ayrlk Mslman ulustur (Shissler 2003: 86). slmn bir sivil din olarak alglan tarz, Araplar
rneinde deiir. Bizim dikkat ektiimiz gibi (Gencer 2008: 546), Muhammed Abduh gibi modernistler iin Asr- Sadet dneminde yaanan
saf slm, daha sonra slma katlan ranllar ile Trklerin tedeyynnn bulamad Arapa, sivil slm anlamna geliyordu. Trkler, kozmopolitanizmin gerektirdii bir st-kimlikte bulumak iin Trkl

siyasal, Arapl ise kltrel bakmdan sebep asabiyetinin kayna olarak slm ile zdelet
karlk modernist Araplar, birincil kimli-

i salayan nesep asabiyetinin kayna olarak, adeta bir sivil din olarak
algladklar saf slm ile Arapl zdeletirdiler.
Bu noktada ehl-i snnet bal altnda toplanan drt hak mezhebin
farkl etnik topluluklarca alglan tarz dikkat eker. Drt mezhepten
birinin tercihinde gizli bir sivil din alglan grlr. rnein Hicaz
62
Bedri Gencer
blgesinde yaayan esas l Araplar, slmn bu tr saf, sivil, Arapa
yorumuna en yakn mezhep olarak Hanbellii benimserler. Dier taraftan
Cumhuriyet dneminde daha somut grld gibi Trklerin amel ve
akid alannda Hanef ve Mtrd mezheplerini benimsemesinde, imamlarnn kendilerine daha yakn grdkleri Acem (Trk veya ranl) olmasnn pay vardr.
Trklere zg slm yorumu, belli bal safhalardan geerek ekillenmitir. Karahanllar devrinde ekillenmeye balayan slm anlay, Seluklular tarafndan olgunlatrlm ve Osmanllar tarafndan pekitirilmitir. Bu sre, Trklerin tarih medeniyet yryne paralel seyretmitir. Trkler, slmn douundan itibaren, Kuzeydoudan Batya,
Asyadan n-Asya, Anadolu, Balkanlar ve Avrupaya, yani bozkrlardan
medeniyet kuaklarna doru kesintisiz bir seyir izlemilerdir.1 Onlarn
kararllkla srdrdkleri bu tarih medenileme yrynde ekillenen
slm yorumu, kanaatimizce drt ana ideal tarafndan belirlenmiti:
komnalizm, kozmopolitanizm, nomokrasi, ortodoksi.
Burada komnalizm ve kozmopolitanizm, amalar, nomokrasi ve
ortodoksi ise ama olarak alnan bu komnal ve kozmopolitan kimlik
inasnn aralar olarak dnlebilir. Kozmopolitanizm denen tek Tanr-tek Hakikate dayal tek dnya=evrensel bar forml, iki merhaleden geerek gerekleir. Bar ss olarak kurulan, fzla veya mnevvere olarak nitelendirilen bir medinede salam bir komnal kimlik oluturulduktan sonra bunun kozmopolise tanmasna sra gelir. Bu hedef

istikametinde doru, evrensel slm yorumu, Irakta temelleri atldktan

sonra Horasanda btnletirilen iki aamal, iki katl bir sentezden dodu: Dikey-fkh (er) ve yatay-hikem sentezler.
Osmanl slm yorumu dediimiz ey, sivil din anlamnda zgN
bir yorum deil, aslnda Horasan-kaynakl bu evrensel slm yorumunun
tahkim edilerek srdrlmesinden ibaretti. Bu bakmdan Trk slm yorumu, eski ve yeni inanlar arasnda senkretizm ve asimilasyon varsaymna dayal bir sivil din mefhumunun gerektirdii antropolojik perspektiften ziyade, bizim yapacamz gibi evrensel din anlaynn gerektirdii
bir hermentik perspektiften incelenmeye uygundur. rnein antropolojik perspektiften almalarda yaplan ifah/kitab slm (eker 2010:
198, 243) gibi ayrmlar ok anlaml deildir, zira znde tm geleneksel
dnyada olduu gibi slm dnyasnda da dinin kayna ilmin aktarl
tarz znde ifahdir.
Bizim nerdiimiz hermentik perspektiften bir Osmanl slm yorumu incelemesi, Trklerin slm benimseme tarzlarna ilikin bir tarih

1 Genel olarak Trklerin tarihteki rol konusunda gzel bir zet iin, The Turks in History
Davison 1990: 1-28.
63
Osmanl slm Yorumu
arkaplan bilgisine dayanarak Osmanl limlerinin slm kavrama ve formle etme tarzlarn tasvirden sonra sosyo-kltrel dinamiklere atfla bu
formlasyonu nasl srdrdklerini tespiti iermelidir. Bu erevede
Osmanl slm dncesinin ehresi ve ksmen tarihi ortaya kacaktr.
ncelememize Osmanl slm dncesi yerine Osmanl slm yorumu dememiz, bu daha geni hermentik perspektiften yaplmasndan
dolaydr. Burada Osmanl slmn analiz iin anlay yerine yorum
kelimesini kullanmamz da, tedeyyn de denen yorumun, daha geni
anlamda din anlay ve yaayn etkileim ve bileimini ifade etmesinden dolaydr.

HORASANDA DOAN IIK

Horasan corafyas ve Acemler, yani ranllar ile Trklerin slm medeniyetindeki yeri ve rolleri anlalmadan Osmanl slm yorumu anlalamaz. Genelde eksik bilinen Kurn Mekkede indi, Kahirede okundu,
Horasanda anlald, stanbulda yazld2 sz bu konuda bir fikir vermektedir. Modern ada oryantalizmin rn Mslmanlar Araplarla
zdeletirme eiliminin yanllna dikkat eken M. G. S. Hodgson
(1996: 102) da slm dnyasnda temel slm ilimler ve kurumlarn gelitii en yaratc merkezi oluturan Horasann uzun sre Batl bilim
dnyas tarafndan ihmal edildiini belirtir. Fkhn yannda, kelam, hadis,
tefsir, tasavvuf, felsefe gibi dier slm ilimlerinin temellerini atanlar da
ounlukla Trk ve ranl asll limlerdir. Bunlar, fkhn orijinal, btncl anlamnca, bir yandan temel slm ilimleri tedvin ederken, dier
taraftan hikmet-i teye alannda bu slm ilimlerin, hkmlerin arkasnda yatan dnyagrn de kefetmilerdir. rnein Debsnin el-Eme-

dl-Akss, Isfahnnin ez-Zera il Mekrimi-eras, Gazlnin hysyla birlikte

325)nin bahsettii Buhrnin (-1151) (1985) eseri Mehsinl-slm,
slm dnyagrne dair sonraki eserlerin ana kaynaklar olmutur.
Araplar, ranllar ve Trkler gibi belli bal Mslman topluluklarn
slmn inkifnda oynadklar rol hakknda ilk ilm gzlemler, bn-i
Haldun (1332-1406)dan gelmitir. O, ksaca slmn bir medeniyet olarak gelimesinde slm dininin ilk muhataplar olmalarna ramen Araplardan ok, Acemler, yani ranllar ve Trklerin rol oynadn belirtir.
Ona gre okuma-yazma bilmeyen, ilim ve kltrden uzak Araplar, balangta Peygamber-i Zan (S.A.S.)den ve sahabeden ifah rivayetle
slm saf bir ekilde yaadklarndan dolay slm ilimlerin tedvinine
ihtiya duymadlar. Ancak zamanla slm topluluu gelitike slm
2 Yazl bir kaynakta gremediimiz bu sz, emekli stanbul vaizlerinden brahim Subadan
nbul, 26 Eyll, 1997).
64
Bedri Gencer

ilimleri tedvin zorunluluu ortaya kt. Bu tedvin ii ise ilim ve kltrde

becerikli, kkl, meden kavimlere dt.
O zamanlar Irak ve Horasan gibi blgelerde kkl bir medeniyet geleneine sahip olan Acemler, yani ranllar, slm benimsedikten sonra
slm ilimlerin, kltr ve medeniyetinin geliiminde barol oynadlar.3
zellikle Arap dilini gelitiren Sbeveyh ve Zeccc gibi bilginlerin ranl
olduuna dikkat eken bn-i Haldun, hadis, tefsir, kelam ve usl-i fkh
bilginlerinin hepsinin Arap olmayan kavimlerden ktn belirtir. Ktib
eleb (1994: I/52) de ilgin bir ekilde slmda er ve akl ilimlerin
gelimesinde Arap-olmayanlarn oynad rol hakknda bn-i Haldunun
yapt bu gzlemleri neredeyse tekrarlar. in, Hint, Trk yurtlar ve
Hristiyan kavimlerin lkelerinde hner ve sanayinin inkif etmi olduunu ve Trklerin asker ve idar meziyetini vurgulayan bn-i Haldun
(2004: 309, 327, II/98-99), Mutasm ve olu Vsk zamannda Arap asabiyetini kaybeden Abbs Devleti ve mteakip Mslman lkelerin Trk
hkmdarlar ve bunlarn asabiyet sahibi olan topluluklar tarafndan idare olunduunu ve bunlarda veraset usulnce saltanatn devam ettiini
belirtir.
. Gnaltay (1932: 296, 300) gibi milliyeti bir tutumla, slm ilimlerin geliiminde ba eken bn-i Haldunun Acem olarak bahsettii limleri ounlukla Trk gren, Eb Hanife ve bn-i Sina gibi genelde kaynaklarda ranl olarak geen limlerin de Trk olduunu iddia edenler
olmutur. Bu noktada salkl bir deerlendirme yapabilmek iin iki noktay gz nnde bulundurmak gerekir. Birincisi, bn-i Haldun (2004:
II/388-89)un da vurgulad gibi, Sbeveyh, Faris, Zemaher gibi ranl
veya Trk limlerin Arap dilinde otorite konumuna ykselmeleri, soy
olarak Acem olmalarna ramen kltrel bakmdan Araplam ( mstareb) olmalarndan dolaydr; yani limin kimliini belirleyen, etnik kkeninden ok kltr, yetitii ve yazd dildir.
Kltrel kimlik asndan nemli olan dil birlii olduu iin XX. asra

kadar eserlerini Arapa yazan Trk limleri Araplarla yksek slm anlaynda bulumulardr. Ali Savi, bn-i Haldun ve Ktib elebye atfla
Arapann sadece Araplarn deil, slm mmetinin ilim dili ( lingua
franca) olduunu, bu yzden Trk limlerin Arapa yazdklar eserlerle
slm ilimlerin gelimesinde barol oynadklarn belirtir (Kaplan 1974:
II/515). Bu bakmdan bugnn etnik perspektifiyle Frb, bn-i Sn gibi

3 bn-i Haldun (2004: II/362), Farsllarn slam medeniyetinin geliimindeki roln vurgulaiin Bilgi gn etrafna aslm olsa idi, Farstan bir kavim oraya ulaarak onu elde eder
shhat derecesi bilinmeyen bir hadis zikretmektedir. Ancak Kurn Hicazda indi, Kahirede
okundu, Horasanda anlald, stanbulda yazld sz bu hadisi mealen dorulamaktadr.
65
Osmanl slm Yorumu
limlerin Trk olduklarn iddia etmenin anlam yoktur. Dier taraftan
Savinin de belirttii gibi (Kaplan 1974: II/499), Trk olduklarn ispatlamann g olduu Gazl, Nasrddn Ts, Fahrddn Rz, Sadddn
Taftazn ve Seyyid erif Crcn gibi nde gelen slm limlerinin almalarn genelde Trk yneticiler desteklemitir. Bu da gene limlerin
etnik kkeninden ok kltrel arkaplanlarnn, almalarna yn veren
kltrel siyasann nemini gstermektedir.
BELHTEN STANBULA UZANAN HKMET KPRS
Semav dinler iin kozmopolitanizm denen tek Tanr-tek Hakikate dayal tek dnya=evrensel bar formlnn iki merhaleden geerek gerekletiini belirtmitik. Dikey boyutta, eriatn beer tercmesi olarak fkhn formlasyonuna dayal komnal kimlik. Yatay boyutta, evrensel ve
anonim saylan hikmetin formlasyonuna dayal kozmopolitan kimlik.
Fkh ile hikmet Irakta formle edilmi, Horasanda Gazlye nclk
eden Hakm Tirmiz (215-320/831-932) gibi hkimler tarafndan bu iki
formlasyonn sentezinden ise doru slm yorumu kmt. Osmanl
slm yorumu dediimiz ey, Horasan-kaynakl bu evrensel slm yorumunun tahkim edilerek srdrlmesinden ibaretti.

Bu da fkh ile hikmetin niha formlasyonlarndan nce kendi ilerindeki farkl boyutlarn alt-sentez veya formlasyonlarn gerektiriyordu.
Buna gre Osmanl slm yorumunu aadaki gibi iki ana balk altnda
toplanan drder alt balk altnda inceleyeceiz:
A-DKEY-FIKH SLM SENTEZ
1-Fkh- Ekber Sentezi
2-Fkh- Esgar Sentezi
3-Fkh Sentezi
4-lmihal Sentezi
B-YATAY-HKEM SLM SENTEZ
1-Dikey Hikem Sentez
2-Yatay Hikem Sentez
3-Ahlak Sentez
4-Edeb Sentez
A-DKEY-FIKH SLM SENTEZ
Yahudilik, Hristiyanlk, slm gibi semav dinler asndan din teriminin
temel anlam vardr: eriat, diyanet ve ceza. Sosyal bilimsel literatrde
ana yasa veya tabi hukuk denen eriat, asl din denen retisel gv66
Bedri Gencer
deyi, diyanet veya ibadet, onun uygulamasn, ceza ise bu uygulamann ahirette verilec
ek karln belirtir. eriat, ilah kanun, fkh ise bunun
beer realiteye tercmesi, eriatn beer anlalmas demektir. Bu asl,
kll anlamna gre fkh, modern dnyada slm dncesi, slm hukuku ve slm sosyal bilimler olarak paralanan eriat/slm-kaynakl tm
bilgi ve dnceyi kapsayan bir merkez terim olarak belirir.
slmda bu kll anlamda fkhn standart tarifini Hanef mezhebinin
kurucusu mm- Azam (80-150/700-767) yapmtr: Nefsin, leh ve
aleyhindeki eyleri tanmas (Bbert 2009: 18). eriat, beer tecrbenin
iki temel boyutu inanma ve eyleme hakkndaki hkmleri kapsadna
gre lfzen eriatn kavran anlamna gelen fkh da iki ana paraya

ayrlr. mm- Azama nisbet edilen fkh- ekber itikad, fkh- esgar
ise amel hkmleri konu alr. Fkhn itikada ilikin hkmleri ieren ksmnn byk (ekber), amele ilikin hkmleri ieren ksmnn ise kk (esgar) olarak adlandrlmas anlamldr; bu adlandrma, beer varln ifte gereklii olan ittihat ve ihtilaf alanlarna iaret eder. Dinlerin
ana ideali olan itikatta vahdet iinde amelde kesret forml, bu suretle
doar.
Bir din ve topluluun kendi iinde gerekletii iin dikey dediimiz Osmanl slm sentezi, bu formle gre drt safhadan geer.
I - FIKH-I EKBER SENTEZ
Fkh- ekber (byk fkh) denen akaid disiplininin hedefi, Mslmanlar
arasnda ortak sahih inanc formle etmektir. Bu bakmdan bu alanda tevik edilen, ihtilaf yerine ittihat eilimidir. Dinlerin ezel problemi teodise,
slm tarihinde Hasan Basr zamannda bu alanda ilk ana blnmeye yol
amtr. Hasan Basrnin ders halkasnda iken bir kiinin Byk gnah
ileyenler Hariclere gre kfir, Mrcilere gre mmin olmaktadr. Size
gre nedir? sorusuna Vsl b. Atnn mmin ile kfir arasnda bir yerdedir cevabn vererek hocasndan ayrlmas (itizl) ile Mutezile denen
ehl-i snnet ve cemaat inancndan ilk byk kopma gereklemitir. Bundan sonra bu alandaki mcadele, balca bidat mezhebi Mutezile ile
snnet mezhebi arasnda seyretmitir. Hanef mezhebinin imam Eb
Hanfe snn inanc formle eden el-Fkhl-Ekber adl kitabyla drt
mezhep imam arasnda bu konudaki ilk eseri verdii iin Haneflik, hem
itikat ve hem de amel alann kuatan kll bir mezhep olmutur. Daha
ok filer tarafndan benimsenen snn kelam mezhebi Earlik ile tevhid denen selef akideye yakn Haneflik, Mutezileye kar ehl-i snnet
ve cemaat mezhebini oluturmulardr. Buna gre Earlik, ehl-i snnet
inancnn kelam, Haneflik de tevhd ksm olarak dnlebilir.
67
Osmanl slm Yorumu

Bu arada Hrizm blgesinde Zemaher gibi limlerce tervi edilen

Mutezil akm etkisizletirmek iin bir bakma onunla Earlik arasnda
orta yolu tutan Semerkand blgesinden Eb Mansur Mtrd ile arkadalar, Osmanllar zamanna kadar Hanef mezhebinin mensuplar saylmtr. Hanefiyye ile Eirann ihtilaf noktalarndan biri olan ilah fiil sfatlar konusunu ileyen Kemlddn bn-i Hmm (790-861/1388-1457)n
tavr, bunun bir gstergesidir. Mutezile ile beraber Eariye, Allahn
ilim ve kudret gibi zt sfatlarn zt ile kim ve kadm, tekvn altnda
toplanan fiil sfatlarn ise hdis olarak grrlerken Mtrd bunlar da
kadm olarak grr. bn-i Hmm, bunun, Eb Hanfe ile mtekaddimnin sznde olmayan, Eb Mansr andan itibaren Hanefiyyenin
mteahhirnin ortaya att bir iddia olduunu syler (bn-i Eb erf
2009: 161-63). Bu ifade, daha sonra Mtrdlik olarak ekolletirilen tutumun, mtekaddimnin izledii orijinal Haneflikten bir kopma veya sapma olduunu ham eder.
Karahanllar devrinden itibaren Trk devletleri, filik ile rekabet
halinde olan Hanef mezhebini benimsemilerdi. Ancak itikad ihtilaflarn
srmesi, bu devletler tarafndan amel ve akaid alannda bir btn olarak
Hanef mezhebinin benimsenmesini nlemi, baz Trk devletleri, fkhta
Hanef mezhebine uyduklar halde akaid alannda Mutezile ve Earlik
gibi farkl mezhepleri benimsemilerdi (Bayram 2005). Bu eliki ise
amel ve akaid alannda birbirlerini tamamlayan filik ile Earlii birlikte benimseyen Msr gibi lkelere kar rekabeti zorlatryordu. Osmanl, Yavuzun 1517de Msr almasndan sonra slm dnyasnn
lideri haline gelince bu konumu uyarnca bir fkh formlasyon yapma
ihtiyacn duymutur.
Bylece Osmanl ilmiyesi tarafndan fkh mezhebi Haneflii tamamlayacak bir kelam mezhebi olarak Mtrdlik icat edilmitir. eyhlislm
bn-i Kemal (873-940/1469-1534), Gazlnin izinde Osmanl snn slm anlayn formle ederek muallim-i evvel lakabn kazanmtr.

fi mezhebi slikleri uslde Earye, frda fiye tbidirler.

Hanefler, uslde Mtrdye, frda Eb Hanfeye tbidirler. Hocalarmz bize byle sylemilerdir. Bu iki imamn uslde farklar, on iki
meselededir diye balayan risalesinde bn-i Kemal, aslnda siyas-kltrel bir saikle aralarnda telif giriimiyle Earler ile Mtrdlerin ihtilaf
ettikleri meselelerin dkmn karr (Yrkan 2001: 177). Muasr olan
Takprzde (900-968/1494-1561) (1985: II/133-34) de Ehl-i Snnet
vel Cemaatin ilm-i kelmda iki imam vardr. Birisi Hanefi olan Eb
Mansr el-Mtrd, dier de fi olan Ebl-Hasan el-Eardir der.
Bu anlay Osmanldan sonra Trkiyede de srdrlm ve Cumhuriyetin balarnda Mtrdlik, Trk slm anlay gelitirmeye yne68
Bedri Gencer
lik resm ideolojinin paras olarak ne karlmtr. Oysa ondan nce
yaayan Bbert ve bn-i Hmm gibi limler, itikat alannda bu tr bir
Ear-Mtrd rekabeti veya telifi kaygsndan uzak olarak temelde amel
alannda rakip saydklar filie kar Hanefliin stnln gstermeye ve bylece slm dnyasnda Hanef kll fkh paradigmasn hkim klmaya almlardr. Bu konuda genel olarak Osmanl limleri de
onlar izlemilerdir (Cici 1994: 254).
Mtrdliin bu Osmanl icadnn arkasndaki siyas saik, Cumhuriyet
devrinde yaplan mukayeselere de yansmtr. . Gnaltay (1932: 297)
ve . H. zmirli (1932: 325) yaadklar dneme zg siyas kayglarla
aklc olarak nitelendirdikleri Mtrdlii, nakilci olarak karakterize ettikleri Earlie kar karrken baka bir eserinde . H. zmirli, iki mezhep arasndaki farklarn aslnda teferruata ilikin olduunu belirtir.4 Aslnda siyas gdlerle yapld iin bu iki tespit de skntldr. Aklc ve
nakilci gibi karakterletirmelerde bu siyas gd aka grlr. Unutmamak gerekir ki Trklerin skca balandklar mam- Azam, fkhta
aklc ya karlk itikatta, Earlik gibi nakilci bir tutum benimsemiti.

Haneflii tamamlayacak bir kelam mezhebi olarak Mtrdliin icad, Yavuz-sonras Osmanl din siyasetinin birinci admyd. kinci adm
ise bunun Earlik ile znde uyumlu olduunu gsterme giriimiydi.
Gene birinci adm atan bn-i Kemal tarafndan atlan bu adm baka
Osmanl limleri de izlemilerdi. Balca eyhzde Abdurrahman b. Muhammed (-1078/-1667), Nazmul-Ferid, Kemalddn Beyz (10441097/1634-1686), rtl-Merm min Ibrti1-mm, eyhlislm
Mehmed Esad Efendi (1096-1166/1685-1753) Risle fihtilftil-Mtrd vel-Ear ve Mestcizde Abdullah b. Osman (-1150/-1737) elMeslik fil-Hilfiyyt beynel-Mtekellimn vel-Hukem adl eserlerinde
iki mezhep arasnda deien saylardaki ihtilaf konularn ele aldlar (Tapnar 2006).
Burada dikkat eken iki nokta vardr: Birincisi eyhzde, NazmulFeridde Eariye ile Matrdiye arasndaki ihtilafl meseleleri anlatrken srekli zehebe
imlerin mezhebine gre)
tabirine karlk zehebe meyihul-Hanefiyye (Hanef limlerin mezhebine gre) tabirini kullanr. Kelm- nefs bahsinde olduu gibi nadiren
mam Mtrdden bahseder. Ayn tutum, rtl-Merm adl eserinde
Beyzde de grlr. Bu tutum, Osmanl ulemasnn ounluunun,
Mtrd ve arkadalarnn Hanef itikat ekolnn mensubu sayld klasik anlay srdrdn gsterir (Taftazan 1991).

4 nl Osmanl eyhlislam Esat Efendi yazma risalesinde mm- Matrid ile Ear arasn-da
usu mesele tespit ederken, zmirli (1981: 71-3), iki imam arasnda on be ihtilafl konu
zikretmektedir.
69
Osmanl slm Yorumu
kincisi, bu limlerin bazlar, bir taraftan ihtilaf konularnn saysn
azaltmaya, dier taraftan uzlatrmaya alarak Earlik ile Mtrdlik
arasndaki temel uyumu gstermeye alrlar. Buna karlk Eb Said
Muhammed Hdim gibi baz limler ise iki mezhep arasndaki ihtilaflarn saysn 73e karr. Daha da nemlisi son Osmanl eyhlislm

Mustafa Sabri, kader konusunu tahkik ettii Mevkfl-Beer Tahte Sult-

nil-Kader ve MevkfuI-Akl gibi Arapa eserlerinde Mutezile mezhebi Mtrdlik ismi altn
olarak yaamtr diyecek kadar ileri
giderek Ear olmutur (Taftazan 1991).
Bylece bu siyas tercihe karlk Mtrdlik, Osmanl ilim leminde
tutunmamtr. bn-i Kemal dhil Osmanl limleri, kendilerini Mtrdlie nisbet etmelerine ramen genelde Ear ekole katlr (al 2000:
400). Osmanl medrese mfredat da Ear kelamna dayanmtr. Bunun
bir aklamas udur: mam Ebl-Hasen Ear, daha ziyade Abbas Hilafetinin merkez Badat civarndaki heretik akmlara, zellikle eskiden
kendisinin de mensup olduu kelmn mucidi Mutezileye kar ehl-i
snnet inancn savunarak snn kelmn temellerini atmtr. Bylece
snn kelam tedvin edenler Bklln ve takipisi Ear limler olmu,
daha ok ilenen ve gelien Earlik, bir anlamda ehl-i snnet kelm ile
zdelemitir. Dolaysyla Irak merkezli Byk Seluklu Sultanl
(1038-1157) zamannda Earlik resm mezhep olarak benimsenmi ve
nl vezir Nizamlmlk tarafndan kurulan Nizmiye medreselerinde
daha da gelitirilmitir. Osmanl medreseleri, bu Seluklu mirasn esas
ald iin de doal olarak Earlii benimsemitir. lk Osmanl eyhlislm Molla Fenar, nl Ear kelam limi Seyyid erif Crcnnin arkada olarak Osmanl medrese mfredatn da Ear ekole dayandrdn belirtelim (nalck 1997: 175).
II- FIKH-I ESGAR SENTEZ
Osmanl ilmiyesi, birbirlerini tamamlamak zere itikad konu alan fkh-
ekber alannda Mtrdlik sayesinde yapt standardizasyonu, mutlak
olarak fkh denen, ameli konu alan fkh- esgar (kk fkh) alannda
Haneflii hkim mezhep olarak benimseyerek yapt.
zellikle Max Weber (1967)in almalarnn gsterdii gibi, emperyal rejimlerde din, ortodoksi, meruiyet, akliyet, otorite, gelenek ve dzen arasnda zincirleme iliki vardr. Buna gre Osmanl slm yorumunun karakteristikleri, komnalizm, ortodoksi, formalizm, realizm, prag-

matizm,5 legalizm, lejitimizmdir. Dzen ve birlik hedefi, snnet ve

5 Burada, hakikati faydalla indirgeyen sonraki pragmatizmden ok Charles Sanders Pier

ce tarafndan gelitirildii orijinal ekliyle idealizme kar teori-pratik btnln ngr
kastediyoruz.
70
Bedri Gencer
cemaat yolu olarak ifade edilen dinin ana yolunda yrmeyi, dinin
ortak, doru, standart bir yorumunun resm ideoloji olarak kabuln gerektirir. Bunun iindir ki dier slm lkelerinden farkl olarak Osmanlda bu slm yorumuna en uygun Haneflik, resmi mezhep, Nakibendlik
de ana tarikat olarak benimsenmitir.
Osmanl gibi emperyal rejimler, tek tanr-tek hakikat-tek dnya formlne dayal kozmopolitanizm uyarnca beden hiyerari tarznda bir
din yorumu gelitirirler. Bunu aarsak beer oulluk gereince din,
zamanla hiyerarik ekilde farkl yorumlara kavuurken tekrar bir bedenin ba gibi standart bir yoruma dnmeye ynelir. Bu bakmdan zamanla Snn ve i olarak iki ana kola ayrlsa da slm, fiilen Snnilikle
zdelemitir. Mutlak olarak kullanldnda slm ile kastedilen Snn slmdr; br trl ya iilik veya i slm olarak tasrih edilir.
Keza Osmanl gibi Mslman imparatorluklarda Snn slm, inan bakmndan Earlik, fkh bakmndan da Haneflik ile zdeletirilmitir.
Eski gebe toplumun yerine topraa bal yerleik bir sosyal dzeninin kurulmas zorunluluu, Trklerde nomokrasi (hukuk dzeni) idealini
glendirmiti. Trk asll olduu sylenen mam- Azam Eb Hanifenin yan sra, bn-i Mbarek, Eb Mut-i Belh, Eb Hafs, Ebl-leys
Semerkand, Ubeydullah Debs, Eb Bekr Buhr, emsl-eimme Hulvn, emsl-eimme Serahs, Fahrul-slm Pezdev, Ubeydullah Sadrera, Alddin Kn, Hasan Kadhn, Burhnddn Mergnn, Hfzuddn Bezzz gibi klasik dnemde fkh ilminin tedvininde byk rol
oynayan limlerin, ounlukla Horasan blgesinden ve Trk asll olmas
tesadf deildir.6 nl Avusturyal Osmanl tarihisi Hammer, Byezid

asrna eref veren altm fakih arasnda ikisi, dier bir ube-i malumatta
yksek hret kazanmlardr (tpta Hekimah ve matematikte Mrim
eleb) sznde de bu arpc gelimeyi okumak mmkndr. Molla
Fenr, Molla Hsrev, bn-i Kemal, Ebus-Suud, Ahmed Cevdet Paa, Ali
Haydar, mer Nasuhi Bilmen gibi Osmanl-Trk limlerinin en aktif
olduklar alan da fkht.
Trk ulemann knyelerine bakldnda, corafi bakmdan Irak ile
Horasan arasnda cereyan eden Arap-Acem kltrel rekabeti de grlebilir. Irak fakihleri, ehir, mahalle, kabile veya sanata nisbetten oluan sde
lakaplar tarlar: Basr, eybn, Cesss, Hassf, Kudr, Tahv, Kerh
gibi. Buna karlk Horasan ulems, blgenin hkmdarlarnda da grld gibi ran kaynakl emperyal kltr yanstan anl lakaplar alrlar:
Beynl-Hakk, Fahrul-slm, Huccetl-slm, Sadrul-slm, Sadrueria, Sadr- Cihn, mml-Hd, emsl-Eimme gibi. zmirli (1329:
6 Gnaltay (1932), zmirli (1932). Bu konuda tafsilat iin Kavak (1976) ve Cici (2001)nin
almalarna baklabilir.
71
Osmanl slm Yorumu
16) smail Hakknn deyimiyle Horasan ve Mvernehirdeki fakihler,
sadelii iltizam eden Iraktakilerin aksine elkb- neble ile telkb olunur
idi. Bu durum, Muhammed Baht gibi baz ada Arap limler tarafndan da eletiri konusu olmutur (el-Mut 2008: 98-99). Bu, ran emperyal kltrne vukufsuzluktan kaynaklanan yersiz bir eletiridir. Nizml-Mlkn (1982: 193, 203) de belirttii gibi bunlar, mera kadar
onlara yol gsteren ulemaya DA konumlarna uygun lakaplar verilmesini
ngren ran emperyal kltrnn rnyd.
Dnya dzeni ihtiyac, doal olarak Trklerde hukuk fikrini glendirmi ve M. G. S. Hodgsonn ericiliin zaferi dedii ey gereklemiti. Roma ve Bizans rneklerinde olduu gibi salam bir dzenin temelini oluturacak mdevven hukuk, imparatorluklarn karakteristii olarak

belirir. Ahmed Cevdet (1986: I/64)in Mecellenin telifi vesilesiyle dile getirdii dncel
er, bu gerei yanstr. Avrupa ktasnda en iptida tedvin olunan knunnamenin ehr-i Konsta
yyede bir cemiyet-i ilmiye
marifetiyle tertip ve tedvin olunan Roma knunnamesi olduunu belirten
Cevdet Paa, ancak, bunun Mecelle-i Ahkm- Adliyeye benzemediini
vurgular. Paa daha sonra, Avrupa knun-inaslarndan olup bu kere
Mecelleyi mtalaa ve Roma knunnamesiyle mukayese eden ve ikisine
dahi mcerret eser-i beer nazariyle bakan bir zatn ahadetine bavurur:
lemde cemiyet-i ilmiye vastasyla resen iki defa knun yapld. kisi
de Konstantiniyyede vuku buldu. kincisi tertip ve intizam ve mesailinin hsn-i tensik ve irtibat hasebiyle evvelkiye ok mreccah ve faiktir.
Beynlerindeki fark dah insann ol asrdan bu asra kadar lem-i medeniyette ka adm atm olduuna bir gzel mikyastr.
Bu gzlem, Osmanl limlerinin niin zellikle hukuk ve felsefesi alannda retken olduklarn aklar (Cici 2001). Fatih ve Knun, rf hukukun tedvini amacyla knunnameler klliyat kardklar gibi, sosyo-politik dzen asndan hukuk birlie verdikleri nemden dolay slm tarihinde ilk kez Haneflii tek, geerli, resm mezhep haline getirmilerdi.
1540 ylnda Knunnin kard iradeyle brahim Haleb, meden hukuk
alannda Mltekl-Ebhuru hazrlamtr (Lybyer 1966: 155).
Dahas bu standardizasyon Haneflik tercihinden ibaret kalmam, bu
mezhebin iindeki en sahih yorum esas alnmtr. Ebus-Suud Efendinin,
Padiaha arzederek kanunlatrd baz fetvlarn ihtiva eden Marztnn nikah bahsinde kadlarn esahh- akval ile hkme memur olduklar, bu diyarda fi olmayaca, finin ictihadna gre hkmetmenin geerli olmad, bunun emr-i sultn ile menedildii aka ifade
edilmitir. Ancak bu yasaklamann Anadolu ve Rumeliye mnhasr bulunduu, Mekke, Medine, Halep, am, Kuds, Kahire gibi ahalisinin
nemli bir ksmnn gayr-i Hanef olduu memleketlerde baka mezhep72
Bedri Gencer

lere gre de hkm verildii, uygulamay gsteren kaynaklardan anlalmaktadr (Karaman 2000).
Osmanlnn tek, resm mezhep uygulamasnn slm tarihinde ilk olduu sylense de Osmanl bu konuda da Horasan geleneini srdryordu. Karahanllar devrinden balayarak kurulan ilk medreselerin vakfiyelerinde mderris ve talebenin Hanef olmas art koulmu, bu uygulama
daha sonra Seluklular, Beylikler ve Osmanllarca da srdrlmt.7
Hanefliin imam Eb Hanife, Osmanl aydnlar tarafndan, bir fkh
mezhebinin imamnn tesinde btn slm mmetinin tek imam, mezhebi de yegne hak mezhep kabul edilmitir.8
Horasanda balayan Haneflik ile filik arasndaki rekabet devam
etmi ve Hanef limler, filerce yneltilen ehl-i rey ithamlarna
cevap verirken ayn zamanda Hanefliin stnln anlatan risaleler
kaleme almlardr. Yanllkla bn-i Kemale atfedilen Terchu Mezhebil-Hanef al ayrih (Hanef Mezhebinin Dierlerine Tercihi) gibi
eserleriyle, Ekmelddn Bbert (712-786 / 1310-1384) ile birlikte Osmanl
ilm geleneinin temellerini atan Kemlddn bn-i Hmm (790-861/
1388-1457), Hanefliin stnl uurunun Osmanllara intikalinde
etkili olmulardr (al 2000: 35, Peters 2005).
Hanefliin Osmanllarca resm mezhep olarak benimsenmesinin sebeplerine gelince, birincisi, bu uygulamann amac, tatbikatta birlii salayarak karkl nlemekti. kincisi, drt mezhep iinde Hanefliin
seilmesi, Osmanlda slm yorumuna en uygun mezhep olmasndand.
Snni slmn daha rasyonel bir temele oturan ve blgesel zorunluluklar
dikkate alan Hanef yorumu, Trk dnyasnn yerleik kesimleri iin daha
pragmatik, dolaysyla daha dnyev bir nitelik tad iin tercih edilmitir (Ocak 1999: 38). slm hukuk mezhepleri iinde en ok tutulmu,
dolaysyla ilenmi Hanef mezhebinin esnek ve dinamik karakteri, Osmanlda gelenein baaryla srdrlmesinde nemli rol oynamtr
(nalck 1998: 231). Haneflik, Badat gibi bir siyas merkezde siyas

artlar ve kamu maslahatlarn gzeterek gelitii iin, mezhep kltr

bakmndan hikmet-i hkmete, ulemann hkmete katlmasna daha
yatkndr.9 Dier slm lkelerinden farkl olarak Osmanlda ulemann
hkmete entegrasyonu, siyas meruiyetin srekliliini salamtr.
7 eker, 2010: 274, Solak 2006. Farkl uygulamalar iin, Unan 2006.

8 rnein Kann zaman airlerinden Eyyb (1991: 58), padiahn zellikle mm- Azam Eb
rumas gerektiini u szlerle anlatr : Hussan b Hanfe mezhebinde / Ola kyim tutub sdk

9 Ostrorog 1972: 50. Nitekim erif Mardin (1989: 60), monografisinde, Bediuzzamann sl
am aksiyon konusundaki kararl tutumuna yol aan bir faktr olarak, afi limlerin Hanefili
ve dolaysyla devlete kaytsz ve mesafeli tutumunu zikreder. Emev idaresinin son dnemind
e yetien mevl kkenli Ebu Hanife, yaad skntlar yznden siyas otoriteye mesafeli b
Osmanl slm Yorumu
Dier mezheplere gre kyas daha ok kulland iin ehl-i hadis tarafndan eletirilen10 Haneflik, deien sosyal artlara karlk verme kapasitesi daha fazla bir mezhepti. Mekkeli bir tccar olan Hz. Peygamber
(S.A.S.)in tebli ettii dini, Badatl bir tccar olan Eb Hanife dinamik
bir yoruma kavuturarak mm- Azam (en byk imam) lakabn kazanmt. Hanef mezhebine dinamizm kazandran ynlere rnek olarak hiyel
(er hileler) verilebilir. Bu def-i mefsid, celb-i menfiden evldr
dsturunca, haramdan kanma, k yollar ( mehric) anlamna geliyordu. Hiyel, fkh hkmlerle pratiin elitii durumlarda haramdan kanmak iin eylemleri eklen fkha uydurmak suretiyle meru klabilmek iin

bulunan yollar, areler, k noktalarn ( mekhric) ifade eder (Horii 2002). Hiyel, Hanef
lar tarafndan sadece zaruret durumunda, fkh
ile hayat badatrma, zellikle yemin ve talak gibi toplumun temelini
oluturan ailenin gelecei asndan kritik saylan konularda haramlara
dlmesini nleme niyetiyle uygulanmtr; ancak bu yol, zamanla istismar edilerek yozlatrlmas sonucu Hanef mezhebi aleyhinde bir hccet
olarak kullanlmtr.
III- FIKIH SENTEZ
slm-kaynakl tm bilgi/dnceyi kapsayan bir merkez terim olan fkhn, fkh- ekber ile fkh- esgar olarak ikiye ayrldn belirtmitik.
Bu ayrm, fkhn konusu bakmndandr. Fkhn boyutlar bakmndan

daha ileri bir ayrm ise fkh- zhir/fkh- btn eklindedir. Fkh- zhir, Hz. Peygamberin sz ve fiilinden oluan eriat ve tarikat, fkh-
btn ise onun hal ve srrndan oluan marifet ve hakikat demektir.
mm- Azam, Hakm Tirmiz, Ubdeydullah Debs, Muhyiddn Nevev,
Muhammed Gazl gibi limler, basite fkh ile tasavvuf olarak adlandrlabilecek fkhn bu zhir ve btn boyutlar arasndaki sentezi baarmlard. Ancak zamanla fkh, tasavvufu da kapsayan bu asl, kll anlamn, btn boyutunu kaybederek ekle indirgenmiti.
nl Osmanl limi Takprzde Ahmed, (1985: III/12) er ilimlerin deerlerine ait bahiste, ilimlerin tedvini srecinde fkhn asl, kll
anlamn kaybetmesinden kaynaklanan entelektel yozlamaya hayflanr.
mam- Azamn yolunda fkh, ahirete giden yolun ilmi olarak tanmtutum alarak gzde talebesi Ebu Yusufa da siyaset erbabndan uzak durmay tavsiye etmiti
r.

Ancak Haneflerin adil bir ynetim aray, onlar idareye katlmaya zorlamtr. Abbasi hal
un Reidin ilk kdl-kudt (ba yarg) olan Ebu Yusuf, nl kitab Kitbul-Harcta da i
li uyarlar yapmtr (Yaman 1999: 100, 114, 109). Haneflerin, bu sebeple gerek teorik, ge
rekse pratik olarak dier mezheplere gre siyasetle daha ok ainal ve siyas otoriteyle daha yakn ilikisi olmutur.
10 Sava Paa 1996: I/ 85-93, ayrca, Makdisi 1991: I/ 47.
74
Bedri Gencer
layan lim, bunun ilk asrda aslen ahiret ilerini ve buna gre dnya ilerini bilme anlamna geldiini belirtir. Hlbuki bu asrda (yani XVI. yzyln sonlarnda) fkh, garip detaylar ve acayip fetvlar bilmeye hasredildi ona gre. Bu itibarla fkh, aslnda vlen bir ilim olmasna ramen,
bu ekilde olumsuz bir anlam kazanarak yerilen bir ilim haline geldi.
Bu gelime, imparatorluklar ann balad 1500 civarnda sadece
Osmanl deil, btn slm dnyasnda, bir btn olarak slm anlay ve
yaaylarnn sorgulanmasn gerektiren ciddi bir tartma ve eletiriye
yol at. rnein Fastan Ali b. Meymn dris (854-917/1451-1511),
Msrdan Abdlvehhb arn (898-973/1493-1565) ve Osmanldan

Muhammed Birgiv (929-981/1523-1573), 1500 civar slm dnyasnda

fkhn bu yozlamasna kar alan eletiri cephesinin bayraktarlar olarak grlebilir. Onlar iin ana problem, fkhn asl, kll anlamn kaybetmesi sonucu karlkl olarak hem fakihler, hem de sufiler cephesinde
beliren yozlamann dourduu bidat idi. Bu yzden onlar, bir taraftan
ilmiyeyi, yoz fkh ve tasavvuf ehlini eletirerek hakiki fkha, dier taraftan da halk bidatleri terk ederek snnete, selefin yoluna dnmeye ardlar (Berkey 1995).
Ali b. Meymnun (2002: 54-57, 93-98) eserleri, bu mcadelenin net
ifadesi olarak grlebilirdi. Ona gre ilim, mkellefin zhirinin erin
zahiriyle slah anlamna gelen ilmz-zhir ve mkellefin btnnn
erin btnyla slah anlamna gelen ilml-btn olarak ikiye ayrlr ki
Reslullahn zamannda byle bir ayrm sz konusu deildi. slmn
balarnda bir mevsfun iki sfat olarak ayn kkten gelen fkh ile fakr arasnda bir fark
ikisinin de asl Reslullahtan geliyordu;
fakh ile bilahare mutasavvf denen fakr birdi. Ancak zamanla bu iki grup birbirinden k
opmaya balad. Bu yzden Ali b. Meymn (2007)
daha ok tannan dier eseri Beyn urbetil-slmn balnda da ge-

tii gibi, mtefakkha ve mtefakkra dedii szde fakihler ile fakirleri, felha ermenin yeg
olunu oluturan nebev snnetten uzaklamann
sorumlular olarak hedef alr. O, yozlamaya duyduu tepki zerine memleketi Fastan ayrlarak Kahire, Halep, am, Beyruta gitmi ve bu arada
Anadoluda geldii Bursada da alt yl gibi uzunca bir sre kalmt.
Ktib eleb, Knun zaman nl Osmanl limi Birgivnin bn-i
Teymiye gibi bir arla dtnden sz eder. eyhlislm Ebus-Suud
Efendi, rfe bakarak din hizmeti grenlere cret denmesi ve para ve
menkul mallarn vakfna cevaz verirken Birgiv, eriata aykr olduu
gerekesiyle bu fetvya kar kmt. Ktib eleb (1990: 133-36, nalck 1997: 183-5)ye gre Birgiv, er ilimler ve mantkta vukuf kazanmasna ramen dier felsef ilimler ile tarihten uzak olduu iin rf ve
adetlerin sosyal ilevlerini kavrayamamt. Ona gre Birgivnin tutumu,

75
Osmanl slm Yorumu
rfe, sosyal gereklere aykr olduundan yaygn kabul grmemi, daha
sonra kendisine uyanlar da ulara derek orta yolu bulamamlard.
Ebus-Suud, din dnyada srdrmek iin eriat dinamik bir yoruma
kavuturan pragmatik Osmanl slm anlaynn zirvesini temsil ediyordu
(Imber 1997, Ostrororg 1972: 53). Birgivnin ona ynelik eletirisi, tamamyla faydac bir adan yorumlanmas sonucu eriatn ahlak znn
kaybolaca kaygsndan kaynaklanyordu. Takprzde (1985: III/12)nin de hayfland zere, zamanla Osmanllarda Ebus-Suudda grld gibi hikmet-i hkmet anlaynn etkisiyle fkhn ar formellemesi
eilimi ortaya kmt. Buna kar fkhn ahlak zn vurgulayan Birgiv gibi limler, Osmanl slm anlayn, slmn z ve kabuuna kayan u tutumlar arasnda bir dengeye oturtmay hedeflemiti.
Onun bu denge aray, hakkndaki zt, elikili deerlendirmelerden
de anlalabilir. rnein Louis Massignon, J. von Hammere dayanarak
yapt yorumda, bu tartmada Birgivyi fakih Ebus-Suudun tam karsnda tasavvufun temsilcisi olarak gsterir.11 Oysa o, kendisi ve Kadzadeler tarafndan srdrlen tartmalarda da tasavvufun karsnda fkhn
temsilcisi olarak grnr. Hakkndaki bu zt deerlendirmeler, Birgivnin
Ali b. Meymn gibi ypranmasna yol aan, iki kesimi de eletirmek suretiyle asl fkha dn mcadelesinden kaynaklanyordu.
bn-i Teymiye ile Birgivnin, bidatlerin en ok bulat alanlardan
biri olan tasavvufa kar tutumlarnda bir benzerlik gzlenebilir. Birgiv
de bn-i Teymiye gibi, Allahn iradesine tank olan, artk kendini Allahn buyruu ile bal hissetmez szyle (Fazlur Rahman 1992: 143)
zetlenen bn-i Arab ekolnn panteistik tasavvuf anlayna kar kar
(eker 1994: 65). Hakikatin sensoru tasavvuftu; ancak onun da ar speklasyon ve aknclk eilimi ile dnyay ihmali tehlikesi mevcuttu. Tasavvufun, zellikle halk kitlesinin slm anlay ve yaayn olumsuz

etkileyebilecek speklatif ynne kar kan Birgiv, Gazl gibi, onun,

insanlar eitmeye ynelik pratik-ahlak yn zerinde younlamt.12
Tasavvufun mensuplarn ulatrmay hedefledii marifet, zaten asl anlamyla fkhta ikindi. Bu bakmdan Birgivnin yukardan hukuk formalizm kadar aadan yozlam tasavvufu eletirmesi de ayn kaygdan,
11 Emrullah Yksel, Les des Religieus et Politiques de Mehmed al-Birkewi (1523-1573)
(Paris, 1972, Baslmam doktora tezi). Aktaran, Aslan, 62.

12 Birgiv, bir sre Bayramiye tarikatnda bizzat tasavvuf deneyimden gemiti. Muhyiddin b
.Arabnin eserlerine ska atfla Birgivnin aheseri et-Tarikatl-Muhammediye zerine bi
n XVIII. yzyln mceddidi Abdlgani Nablus de onun, sahici tasavvuf erbabna deil, tasavv
yozlatran szde eyhlere kar olduunu belirtmitir (Aslan 1992: 66, ngren 2000: 364).
n, H. nalck (1998: 235)n Birgiv, Hz.Peygamberin vefatndan bu yana slma sokulan ei
e saldrmak iin slm fkhnn Hanbel mezhebinin itihatlarn kullanyordu ifadesine kar
anefi idi (eker 1994: 74).
76
Bedri Gencer
fkhn asl, kll anlamna yeniden kavumaya ynelik denge arayndan
kaynaklanyordu.
Bu dengenin bulunmad durumlarda ise insanlar kr dvne gtrecek bir kutuplama mukadderdi. Bu durumda rnein fkhn veya tasavvufun ar, yanl bir yorumunu eletiren bir lim, haksz yere hemen
bizzat ona dmanlkla itham edilebiliyor veya kar eilimle zdeletirilebiliyordu. slm tarihinde felsefeye yaklamda Gazl ile bn-i Rdn
kar karya getirilmesinin veya Muhyiddn b.Arab, bn-i Teymiye ve
Birgiv gibi limler hakknda yaplan haksz ve elikili deerlendirmelerin temelinde bu gerek yatar. Osmanlda XVII. yzyln ilk yarsnda,
vefatndan sonra Birgivnin yolunu izlediini iddia eden Kadzde ile
Halveti eyhi Abdlmecid Sivas arasndaki mcadele de tasavvuf konusundaki benzer yanl anlalmalardan kaynaklanyordu. Dahas polemik
dzeyini geerek cami minberlerine tanan bu tartmalar, daha sonra
kzarak Kadzdeliler tarafndan 1656 ylnda stanbuldaki tekkelerin
baslmasna kadar varan bir takm iddet eylemlerine yol amt.13
Ktib eleb (1990: 137-41), daha ok Kadzde ve Sivasnin kiisel
ihtiraslarna balad bu tartmann olumsuz sonularna dikkat ektik-

ten sonra fesada yol aan her trl taassubun nnn alnmas, doru yolda grndklerine baklmakszn iki taraftan birinin baskn kmasna izin
verilmemesi gerektiini belirtir ve Dnyann dzeni, btn halkn izgiden dar kmamasyla yrr gider der. eleb, burada dengeci bir
tavrla iki taraf arasnda ntr grnr. Ancak Kadzdeli hareketinden
sonra eriat/tarikat dengesinin bozulduu ve ibrenin dogmatizm ve yobazla kayd sylenebilir.
Bylece bir yandan Osmanl kltrnn dayand eriat-tarikat dengesi bozulurken, te yandan tarikatlarn kendi iindeki denge de bozulacak, arlklar ve iktidar kavgalar balayacakt.14 Tarikatlarn ie kapanmas veya ulara dmesiyle eriat-tarikat dengesinin bozulmas, Osmanl
uygulamasnda eriat da hakikat gstergesinden mahrum brakacakt.
Bylece pragmatist mlkiyenin nezdinde zaten ireti bir konuma sahip
olan eriata ilikin duyarlk, knun zihniyeti karsnda giderek azalacakt. Kadzde ve Sivas taraftarlar veya eriat ile tarikat ehli arasndaki bu
mcadele, erke Mustafa Efendinin Risle fi Tahkkit-Tasavvuf adl
risalesini yazd II. Mahmud zamanna kadar srecekti (Abdlkadirolu
1986).
Dier taraftan Osmanl ilim dnyasnda fkh ile tasavvuf arasndaki
mcadele zamanla iki temel tasavvuf anlay arasndaki mcadeleye
13 Tafsilat, Zilfi 1986, Aslan 1992: 69-76, nalck 1998: 235-6.
14 Sayar 1986: 161. Ayrca Kadzdeliler hareketinin medreselerin eitim zihniyeti zerind
eki olumsuz tesirleri hakknda, Atay 1983: 166.
77
Osmanl slm Yorumu
dnt: Muhyiddn b. Arab (1160-1236)nin gelitirdii vahdet-i vcud
ile mam- Rabbn (1564-1624)nin buna kar gelitirdii vahdet-i
hd anlaylar arasnda. Ancak bn-i Arab ekol, zellikle vey olu
Sadrddn Konev (-1272) sayesinde Osmanl dnyasnda Nakibend
gelenekte bile reva bulmutu. Maalesef Osmanl slm anlaynn ekil-

lenmesi srecinde hayat bir aamay oluturan Yavuz ve Kann dneminin tatminkr bir incelemesi henz yaplm deildir. Yavuz Selimin
duyduu hrmetten dolay amdaki trbesini yaptrd bn-i Arab,
eyh Bedreddin ile birlikte bn-i Kemal, Takprzde, Ktib eleb gibi
sekin Osmanl ulemasn da cezbetmitir. Dolaysyla Bedreddin rneindeki gibi blnmeler, aslnda doktrinal olmaktan ok siyas ihtilaflardan, retilerin siyas amalarla farkl yorumlanmasndan kaynaklanyordu. Ancak eyhlislm bn-i Kemal, risalelerinde vgyle bahsetmesine
karlk eserlerinin avam iin sakncal olabilecek mtebih ynlerinden
dolay bn-i Arab hakknda ihtiyat ngren bir fetv vermiti (al
2000: 407).
IV- LMHAL SENTEZ
lmihal sentezinden kast, ekber ve esgar ile zhir ve btn boyutlarnn
sentezlendii kll fkhn szlmesidir. mm- Azam, Nefsin, leh ve
aleyhindeki eyleri tanmas eklindeki kll fkh tarifiyle ilmihali kavramsallatrmtr. Bu tarif dorultusunda grebildiimiz kadaryla slm
tarihinde yazlan ilk ilmihal, Eb Bekr Varrk Muhammed b. mer Tirmiz Belh (-280/-893)nin (2001) Kitbl-lim vel-Mteallim adl
kitabdr. Bu konudaki nemli eserlerden biri de Zekeriya b. Muhammed
Kazvin (1203-1283)nin Mfdl-Ulm ve Mbdl-Hmm adl eseridir. Dier taraftan eritul-mn isimli anonim eser de Ahmed Yesevnin at rda Ota Asyada verilen ilk Trke ilmihal saylabilir (Kprl 1981: 45). lmihal terimi ise ok sonra grebildiimiz kadaryla Burhaneddin Zernc (-602/-1223) tarafndan kullanlmtr.
Modern dnyann yol at anlam anmasndan birok kavram gibi
ilmihal de nasibini almtr. Gnmzde ilmihal kavramnn asl anlamnn unutulduu sylenebilir. Bugn ilmihal denince, zellikle Mslman halkn karlaaca durumlar iin gerekli temel bilgiler btn,
veya fkh bilgisinin halka ynelik bir vlgerizasyonu (avamiletirme)
anlalmaktadr ki bu olduka eksik bir anlaytr. lim ve hl eklinde

iki kelimeden oluan bu terkipteki anahtar kavram, hldr ki bununla

kastedilen, sadece insann iinde bulunduu durum veya pratik deildir.
Hl, klin karl olarak kullanlan tasavvuf bir kavramdr; Azz
Mahmud Hdy (1338: 164)nin ifade ettii gibi: Fe leysel-kl kelhli/Ve leysel-ilm kel-ayni /Ve eynen-nksl-em/Ve eyne shi78
Bedri Gencer
bl-ayn. Buradan ilml-hlin teorik ilim anlamnda ilml-kln
karlnda geni bir anlama sahip olduu anlalmaktadr.
Daha derinden bakldnda, mzi ile mstakbel arasnda zamansal bir
kip olarak hl, sfiliin art saylmtr. Sfilik, mziye ve mstakbele
nazar etmeyip vaktin hkmn vermektir ki bunu baarana ehl-i hl,
ibnl-vakt (vaktin olu)- sf denir. Bunu da ap vakit ve hl kaytlarndan kurtulanlara ise ebl-vakt (vaktin babas)- sf denir.15 Bu bakmdan hl, seklerizmin parolasn oluturan, sekleri tanmlayan burada ve imdinin forml saylabilir. nsann her bakmdan yaad hli
ynetmesini salayacak ilml-hl (hl ilmi) slm, geleneksel dnyada ideal ilim, hsnl-hl (hl gzellii) ise ideal amel saylmtr (brahim b. smail 2009: 28).
Bunu daha iyi anlamak iin dinin niha olarak hakka giden drt kaps
veya tavrnn nasl formlletirildiine bakmaldr: 1. eriat, kavl-i Muhammed, 2. Tarikat, fiil-i Muhammed, 3. Marifet, hl-i Muhammed, 4.
Hakikat, srr- Muhammed olarak tarif edilmitir. Hz. Peygamberin sz
ve fiilinden oluan eriat ve tarikatn fkh- zhir, hl ve srrndan oluan marifet ve hakikatin ise fkh- btn anlamna geldiini belirtmitik.
Peygamberin hli olarak tarif edilen marifet, bilindii gibi kiinin nefsini tanmasyla Rabbini tanmas demektir. mm- Azamn fkh da
bu kavramla (marifetn-nefsi) tarif ettii hatrlanrsa ilmihal kavramnn
derinlii anlalr.
u halde ilmihali, zhirden batna, niha olarak hakka giden bir yol-

culuun, tahavvln, nefsi eiterek amann bilgisi olarak tanmlayabiliriz. Bu itibarla Eb Bekr Varrktan itibaren btn ilmihal eserlerini
zl-cenhayn-iki kanatl denen suf limler yazmtr. Bu, hem sz
konusu bilgi, hem de telif trnden anlalabilir. Gnmzde yanl sanl-

d gibi ilmihal, bir bilgi trn ( discipline) belirtir, bir telif trn ( gen-re) deil.
XIX. asra kadar yazlan ilmihal eserlerinin balnda ilmihal kavramna rastlanmaz. Telif trn belirten kavramlar, ayn
anlamda kullanlan minhc ve tarikat ile vasiyet kavramlardr.
Tarikat ve vasiyet kavramlar, anlamda olan Farsa -nme veya
Arapa risle kelimeleriyle kullanldnda ilmihal trn belirtir; Bir-

givinin nl eserinin, hem Risale-i Birgiv, hem de Vasiyet-nme olarak adlandrlnda gr

Minhcul-bidn veya smail
Ankaravnin Minhcul-Fukar isimli eserlerinde olduu gibi, minhc
kavramnn tekil olarak kullanld eserlerde tasavvuf daha teorik bir
perspektiften ele alnr. Buna karlk bunun menhic eklinde oul olarak kullanld eserler, asl ilmihal eserleridir. Burada hak/hukuk rne15 Hl ile makam arasndaki fark iin de, Ankarav 2008: 34-35, 401-2, 444.
79
Osmanl slm Yorumu
inde olduu gibi, kelime, oul kullanldnda hakka giden yolun bilgileri anlamnda ilmihal trn ifade eder.
Ahliin kurucusu Ah Evran (1171-1262)n Menhic-i Seyf adl eseri Anadoluda yazlan ilk Trke ilmihaldir. Ah Evran, Fahrddn Rznin rencisi olduu iin eser, fi ve Ear mezhebi zerine yazlmtr. Onun ada saylabilecek, Sadrddn Konevnin talebesi Sadddn
Fergn ( - 699/-1299)nin drt mezhep zerine yazd Farsa ilmihal
kitabnn balnda da ayn menhic kelimesi kullanlmtr: MenhiclIbd ilel-Med.16 lgintir ki ayn dnemde, ayn dilde (Farsa) ve benzer balkta nemli bir baka eseri de, yanllkla Necmddn Kbrya

atfedilen Bahrul-Hakik veya et-Tevltn-Necmiyye adl nl tefsirin sahibi byk lim ve

e (-654 /-1256) vermitir: Mirsdl-Ibd minel-Mebdei ilel-Med.17
Kutbuddn znik (-821/ - 1418)nin, Ebl-leys Semerkand tarafndan

kaleme alnan Mukaddime adl namaz risalesini Trkeye evirip inan,

ibadet ve ahlaka dair konular ekledii Kitabl-Mukaddimesi ilk Trke
ilmihal rneklerindendir. Bu arada belirtmek gerekir ki btn slm dnyasnda olduu gibi Osmanlda da Gazl slm dncesinin otoritesi
saylsa da Osmanl slm anlaynn ana kayna, Ebl-leys Semerkand
(-373/-983) olmutur. zniknin olu Muhammed b. Kutbiddn znik ( -

855/-1450)nin Mifthul-Cenne adl eseri de Mzrakl lmihal deyiminden de anlalaca gibi

trle zdelemitir (Tafsilat, Arpagu
2001). Onlar izleyen balca lim Birgiv olmutur. O, nl Arapa eserini tarikat ( et-Tarikatl-Muhammediye), daha ksa Trke versiyonunu
ise vasiyet ( Vasiyet-nme) kavramyla ifade etmitir.18
Osmanl tarihinde Tarikat-nme ismiyle birok sufi-lim eser vermitir. Bunlardan bazlar, dar, teknik anlamda mridlere bir tarikatn seyr

16 Kprl 1981: 203. dris-i Bitlisnin olu olan Mevln Ebul-Fazl Mehmed eleb (-1572),
edricl-tikd fi Tercemeti Menhicil-Ibd adyla Trkeye evirmitir. Ktib elebi bu
u belirtmitir, ancak eserin gnmze ulap ulamad belli deildir.

17 Necmeddn-i Dye, Kayseride yazmaya balad eseri 1230 ylnda Sivasta tamamlayarak Se
ltan I. Aleddin Keykubata, Ksm b. Mahmud Karahisar ise 1421 ylnda eseri rd l Mr
rcemeti Mirsdil-Ibd adyla Trkeye evirerek dnemin Osmanl Sultan II. Murad (824-848
sunmutur. eyholu Mustafa (1334-1413) Kenzl-Kber ve Mehekkl-Ulem adl eserini 803/1
ul-Ibdn son blmn esas alarak dnemin devlet adamlarndan Paa Aa b. Hoca Paa adna yazmtr (rs 2002).
18 M. Cemal Sofuolu, Birgivnin Vasiyetnamesi zerine Baz Dnceler, eker 1994: 73.

Risale-i Birgiv, 1803 ylnda matbaada baslan ilk din kitab olduu (Kabacal 1989: 84) gib
bir sre sonra Franszcaya da evrilmitir ( Exposition de la Foi Musulmane, traduite d
u Turc de Muhammad Ben Pir-Ali Elberkevi, avec des notes par M. Garcin de Tassy,
Paris/Amsterdam: G. Dufour, 1822). Eser, Cumhuriyet dneminde de yaynlanmtr: Risale-i
Birgiv: Mminlere Nasihat, M.. Eygi-A.E.Ycel (yay.) (stanbul: Bedir, 1964).
80
Bedri Gencer
slk dbn reten eserlerdir. Ancak bununla geni anlamda kastedilen, genele hitab eden ilmihaldir. Bu anlamda Karaba Vel (Ali Aleddin
Etval) (1020-1097/1611-1686)nin Tarikat-nme isimli eseri, tipik,
nemli bir ilmihaldir. Eserin nemi, ok-katl syleminden gelmektedir.
Karaba Vel, eserinde hitab ettii mminler kitlesini avam, has, ehas

olarak e ayrarak seviyede aklama yapar (Kara 2003: 142-46).

Pejoratif anlamda ilmihalin avama zg bir bilgi tr olduu anlayn
rten bu yaklam, ilmihal kavramnn bahsettiimiz, asl, derin, tasavvuf anlamn gsterir.
Kanaatimce Osmanlda bu asl, derin anlamda ilmihal telifinin zirvesi
smail Ankarav (-1040/-1630)nin (2008) Minhcul-Fukar adl eseridir. Bu eser, tasavvufun Osmanl formlasyonu olarak grlebilir. Grnte Mevlev tarikat hakkndaki yanl anlama ve suizanlar gidermek
iin yazlm olsa da eser, tasavvuf hakkndaki anlaylarn yksek bir
sentezini simgeliyordu. Bu, temel tm kavramlarn renerek tasavvufu
kavramaya yeterli bir eserdir.
Bu bakmdan ilmihaller, yksek/popler slm ayrmlarn berhava
ederek snneti yaatacak ortak bir slm anlayn yaatlmasnda nemli
rol oynarlar. Zaman iinde zellikle snnet/bidat ikilemi bakmndan
vurgularn nasl deitiini gstermesi bakmndan ilmihaller, devirlerinde geerli slm anlay tespitte, slm zihniyetin deiim srecini izlemede anahtar nem tarlar.
B- YATAY-HKEM SLM SENTEZ
Bu ekilde Mslman komnal kimliin kayna olarak fkh sentez baarldktan sonra sra, kozmopolitan kimliin kayna olarak hikem senteze
gelir. Bu tr bir sentez aray, tarih ve corafyada temellenen bir emperyal bilincin douuyla balar. Osmanl Devleti, Mool istilalarnn slm
dnyasnda yaratt depremden sonra gelien byk slm mutlakiyeti
monarilerin en sreklisi ve en gls olarak ortaya kmt (Hodgson
1977: III/99). Klasik Osmanl insannn telakkisine gre Osmanl Devletinin tarih sahnesine k, slm tarihinde bir ikinci dalgay simgeliyordu. Gerekten geleneksel Osmanl insan yaad topluma, iki tarih
trendin zirveye k olarak bakard. Birincisi, Hz. Muhammedin risaletiyle, slmn k ve halifeliin kuruluuyla, ikincisi de Osmanl hanedan ve devletinin ortaya kyla balamt. kisi arasnda balant Sel-

uklu Trklerinin istilalaryla ve nce randa, sonra Anadoluda Seluklu sultanlklarnn kuruluuyla salanmt (Lewis 1962: 323). Osmanl
tarihi, dorudan slmn tarihi olarak alglanm, Trklerin ve Trkiyenin slm ncesi tarihi hibir ilgi konusu olmamtr.
81
Osmanl slm Yorumu
Osmanlda bu bilincin tam inkiaf, stanbulun fethinden sonradr.
Hz. Peygamber (S.A.S.)in nl hadisiyle de mjdelenen (Mttak 2004:
XIV/99), stanbulun 1453te fethi, Rum Sultanlnn defterini drerek,
Trklere salt bir airet misyonundan farkl olarak daha fazla bir imparatorluk bilinci verdi (Lewis 1962: 326, Lapidus 1991: 311). stanbulun
fethinde Sultan Mehmedin olduu kadar ilah gcn bir tecellisini gren
nice Mslman vard dnyada (Smith 1977: 38). Ondan sonra kendisi,
btn Mslmanlarca kfirlere kar yrtlen mcadelenin nderi kabul
edildi. slmn dmanlarna kar destek olmas dileiyle spanyadan,
Orta Asyadan ve Hindistandan ona bavuruluyordu.
II. Romann fatihi ve varisi olarak slm davasnn bayraktarln ele
geiren Sultan Mehmed, Mslmanlarn gazi si, Trklerin han ve Hris-tiyanlarn kayzer i
dnyaya hkimiyet hayaliyle kozmopolitanizme ynelecekti. Geldii nokta, Osmanlya, Yakn Dou, Akdeniz
blgesinde ekmenik bir bar misyonu yklyordu. Fatihin entelektel
altyaps, byle bir vizyon ve misyona msaitti. slm medeniyetinin klasik dillerinin yan sra Latince ve Yunanca bilen Fatih Sultan Mehmedin
kitaplnda bu dillere ait kitaplar vard. evresinde talyan hmanisti
Anconal Pizzocolli de vard; Fatihin hayatn yazan Yunanl Kritohulos, portresini yapan Venedikli Bellini idi (nalck 1997: 181). Fatihin
hkmdarl srasnda gerekten kozmopolitan bir an, bilimsel bir
rnesansn balangc sezilebilirdi. Ancak onun ahsnda Osmanl liderlii, komnalizme dayanan salam bir kozmopolitanizmi baaramayan
Abbas Devletinin akbetinden gereken dersi almt.
Irakta Eb Hanfe ile Eb Hayyn Tevhd (320-414/932-1023) tara-

fndan ayr ayr baarlan fkh ile hikmet formlasyonlar btnletirilemedii iin slm dncesinin tikel ve evrensel boyutlar birbirlerine
balanamam, bu niha sentez Horasanda Hakm Tirmiz gibi hkimlere
kalmt. Bu sentez, bilahare Endlste Muhyiddn b. Arab tarafndan
daha da gelitirilecekti. slm dnyasnda Rum denen Anadolu, coraf
olarak Horasan ve Endlste gelien bu Dou ve Bat slmnn buluma
yeri olacakt.
nce Seluklu bakenti Konya, sonra Osmanl bakenti stanbul, slm medeniyetinin Dou ve Bat ksmlarn birbirlerine balayan kprler haline geldiler. XIII. yzylda Konyada Mevln, Sadrddn Konev
ve bn-i Arab gibi Doulu ve Batl mutasavvflar bulumutur. VIII.
yzylda Abbas halifesi Eb Cafer Mansr (754-775) tarafndan kurulan
Badat, slm ortaalarnn muhteem kozmopolitan medeniyetinin simgesi olmu; Ana gibi yar, Badat gibi diyar olmaz; Sora sora Badat
bulunur; Yanl hesap Badattan dner gibi szlerle darbmesel haline
gelmiti. Dou ile Bat arasndaki esiz konumuyla bir dnya ehri olan
82
Bedri Gencer
stanbul, Fatihin gznde, Mool ykmndan sonra artk bir nostalji olan
Badatn yerini alacakt; ehrin fiziksel ve kltrel altyaps bu amaca
gre tasarland (nalck 1998: 249-71). stanbulun orijinali olarak Fatihin slmpol (slm ehri) adn verdii ehir, ok gemeden slm medeniyetinin bir ekim noktas haline geldi. slm dnyasnn her yanndan,
Hindistan, Horasan, Dastan, Halep, am, Msr ve Karamandan pek
ok lim stanbula geliyor, Ali Kuu gibi nl limler, olgunluk dnemlerini burada geiriyordu.
Osmanl Devletinin ilk eyhlislm konumundaki Mvernnehir
kkenli Molla emseddin Fenr (1350-1430), Horasanda baarlan fkh
ile hikmet arasndaki sentezin, dahas slm dncesinin Doulu (Horasan) ve Batl (Endls) paralar arasndaki sentezin temsilcisi saylabi-

lirdi. Osmanl dnce dnyasn derinden etkileyecek vahdet-i vcud

anlaynn mimar bn-i Arabnin talebesi Sadrddn Konevnin Mift-

hul-ayb isimli eserini erh ettii Misbhul-Ayn isimli eseri, bu sentezin belirgin bir r
i oluturuyordu. Felsefe, kelam, tasavvuf kadar
usl-i fkh, ilimler ve tefsir alanlarnda nemli eserler veren Fenr, olgun slm dncesinin Osmanl sentezinin mmessili saylabilirdi.
Bir imparatorluun kuruluu srecinde her alanda, siyas, iktisad ve
hukuk olduu gibi din-fikr alanda da tanmlama, kurumsallatrma ve
formlletirme yoluyla kll bir dzenleme giriimi grlr. slm yorumunun tanmlandktan sonra kurumsallatrlmas, medreseler sayesinde
gerekleir. Byk Seluklu Sultanl (1038-1157) zamannda i-Batn
akmn yaratt zlme tehlikesi zerine, dinin asl, snn yapsnn
korunmas amacyla nl Seluklu Veziri Nizamlmlk tarafndan 1067de Badatta kurulan Nizamiye medreseleri ile ulemann eitim sistemi
sayesinde rgtlenmesi balamt.19 Gazlnin de mderrislik yapt bu
medrese, ayn zamanda onun tecdit misyonuna zemin hazrlamtr. Osmanl Devletinde ilk eyhlislm saylan Molla Fenr tarafndan kurulan medrese sistemi, tekilat asndan slm dnyasndaki en yksek
noktasna ulamt.20
Fenr, Osmanl medresesini kurarken mfredatn yalnzca ehl-i snnet kelamna deil, daha geni anlamda slm dncesinin hkim paradigmasn temsil eden Earlie dayandrmt. Gazl ve Fahrddn
Rz, bu paradigmann mimarlar olarak Osmanl ilim geleneinin de
kaynaklarn oluturuyorlard. Osmanl medreselerinde verilen icazetlerdeki lim silsilesinin erif Crcn, Nasruddn Ts ve Fahrddn Rz
19 Bu oluumun siyasi dinamikleri ve slm eitim ve dnce tarihindeki nemi hakknda bak,
si, Muslim Institutions of Learning in Eleventh-Century Baghdad, 1991: zellikle, VI
II/1-4, 51-6.
20 nalck 1997: 175, Fazlur Rahman 1992: 184, tafsilat, Akgndz 1997.
83
Osmanl slm Yorumu

vastasyla Gazlye dayandrlmas bunun gstergesiydi (nalck 1997:

175).
Seluklu miras Osmanl snn slm anlay, Gazlye dayanyordu.
lk dnemlerde Takprzde Ahmed gibi Osmanl ulemasndan bazs,
tasavvuf konusunda Shreverd (1145-1234) ve bn-i Arab ekollerine
meyletmilerse de ahs olarak kalan bu eilimler, medresenin dayand
Ear paradigmay etkilememiti. zellikle Sadrddn Konev ve Dvd Kayser araclyla bn-i Arab ekol Osmanl dnyasnda yaygn kabul bulmakla birlikte Gazl daima merkezde kalmtr.
I - DKEY HKEM SENTEZ
Fatih Sultan Mehmed, stanbulun fethinden sonra yneldii kozmopolitan vizyon uyarnca slm dncesinin Horasan sentezinin gzden geirilerek medrese mfredatnn bu paradigmaya dayandrlmasna karar verdi. Bunun ilk merhalesi, dikey hikem sentez dediimiz, asl slm dncesi olarak fkh ile hikmet formlasyonlarnn terkibidir. Bu merhalenin ilk adm, Hakm Tirmizde olduu gibi fkh tamamlayan ilm hikmetin nazar hikmetten veya sufce ayrmla bahs hikmetin zevk hikmetten (Seyyid Mustafa Rasim 2008: 449, 450) ayrlmasdr. Bu hedef ise
Gazlnin bn-i Sina bata olmak zere filozof denen nazar, speklatif
hikmet ehline ynelttii eletirinin hakl olup olmadnn yeniden deerlendirmesini gerektiriyordu.
Fatih Sultan Mehmed, ranl Alddin Ts ile Bursal Hocazde Muslihuddin Mustafa (-1488)y Gazl ile bn-i Rd arasnda geen din/ felsefe ilikisine dair nl tartmay yeniden deerlendirmeye davet etti.
Hocazdenin Gazlyi hakl karan risalesi, zamann ulemas tarafndan
Tsninkine stn kabul edilmi ve bylece Gazl, Osmanl dnyasndaki otoritesini pekitirmiti (nalck 1997: 177, 183). Hocazdenin eseri
slm dnyasnda ulema arasnda o kadar hret bulmutu ki nl lim
Cellddn Devvn eseri okuyunca Byle bir kitap yazmak benim de
aklmdan geiyordu; bunu grnce yazmaya lzum kalmad. Allah, bu

kitab telif edenden ve bu diyara getirenden (rencisi getirmiti) raz

olsun diyerek takdirlerini belirtmiti (Uzunarl 1984: 230). Bu sonu,
aleltlak felsefe denen nazar hikmetin fkh ile uyuamayacann slm dnyasndaki niha karar ve Fenrnin Osmanl medresesini dayandrd Ear paradigmann teyidi olarak grlebilirdi.
Fatih-sonras fkhn hikmet ile btnletirilmesi projesinin ikinci adm, hakikat peindeki hikmet, kelam ve tasavvuf gibi farkl disiplinler
arasnda dikey hikem senteze giriilmesidir. Kelmclar, sfiler ve filozoflarn hakikate farkl yaklamlarnn bir muhakemesinin yaplmas
gerektiini dnen Fatihe Al Fenr, byle bir muhakemeyi ancak zamann nl ranl limi Molla (Abdurrahman) Cmi (1414-1492)nin
84
Bedri Gencer
yapabileceini syler. Ftihin teklifini kabul eden Cmi, bu zmre
arasnda alt konuda ihtilaf olduunu syleyerek bunlarn banda gelen
vcud (varlk) konusunu ele ald ilk risalesi ed-Drretl-Fhireyi
gnderir. Maalesef Fatihin zamansz vefatyla Molla Cminin dier ihtilaf konularn ele alaca proje akim kalr (Heer 1979, al 2000: 198).
II- YATAY HKEM SENTEZ
Fatih-sonras slm dncesinin hikem sentezi projesinin ikinci merhalesi, Badatta Tevhd ile Chizin baard tarzda ansiklopedik bir hikmet kaynann ortaya koyulmasdr. Ancak bu konuda Osmanlnn farkl, alternatif kozmopolitan ifade yollar izledii grlr. Modern anlamda
medeniyet, bilim, felsefe ve sanat alanndaki beer eserlerin, geliimin
toplam olarak dnlebilir. Buna gre Osmanl gibi Mslman imparatorluklar, kozmopolitanizmin, felsefe gibi sert yerine komnalizme
uygun, mimar ve kaligrafi gibi yumuak, estetik ifade yollarna nem
vermitir. Nitekim Mehmed Akiften farkl olarak Yahya Kemal gibi bir
medeniyet sanats iin Osmanl kozmopolitanizmi, Selimiye, Sleymaniye camilerinde tecessm etmi, yansmt.

Felsef-ansiklopedik alanda ise bilinen belli bal teebbs, Firdevs-i

Rmnin Sleymannme-i Kebr adl eseridir. Tam stanbulun fethedildii 1453 ylnda doan ve asl ad erefddn olan Firdevs-i Rm, Fatih
zaman Osmanlda, Badatta Tevhd ile Chzde grlen evrensel,
hmanistik ynelili ran kltrn temsil eder. Bu yzden o, Osmanl
gibi snn slm anlaynn hkim olduu bir lkede mezheb snrlamalar aan, senkretik denebilecek hmanistik, toleransl bir din zihniyet
tar. Resmen snni kltr ve cmiaya mensup olmasna ramen Firdevs,
gayr-i snni (heteredoks) kltrle de mnasebetini srdrm, dahas bu
tr eserleri yaynlamaktan ekinmemitir. Dsitn- Ceng-i heng-i Efr-

siyb- Trk gibi snni slma aykr motifler tayan bir destan bata olmak zere , Hac B
derleyerek, Barak Baba
Rislesini erh ederek Osmanl toplumuna kazandrmaya cesaret etmitir
(Bier 2006).
Ksacas formasyonu, zihniyet ve enerjisi itibariyle Fatihin tasarlad
hmanistik kltr yanstacak bu ansiklopedi projesine en uygun kii Firdevsdir. O, 1472de Fars airi Firdevs-i Tsnin ehnmesini Trkeye evirerek Fatih Sultan Mehmede sundu. Ancak sultan, ehnmenin yeterince bilinen bir eser olduunu syleyerek ondan Sleyman hakknda bir kitap yazmasn istedi. Firdevs ise Sleymannmenin 81. cildinin 26nc varanda Yunanl skender iin 24 mcellet skendernme
yazldn, Hz. Sleyman iin byk bir Sleymannme yazlmasn
Fatihe teklif ettiini ve daha sonra ilk 6 cildini hazrlayarak ona teslim
ettiini syler. O, Fatihin talimatyla balad 80 ksur ciltlik bu muaz85
Osmanl slm Yorumu
zam eserin geri kalan ounu II. Bayezid devrinde tamamlayarak ona
sunar. Yavuz Sultan Selim devrinde de 81. cildini tamamlar. Konusu itibariyle Sleymannme, Hz. Sleyman devrinin menkbelerini ve mellifin kendi zamanna kadar gelen felsefe, geometri, astronomi ve tp gibi
konulara ait tm bilgileri iine alan tam bir ansiklopedidir. Firdevs

(2009)nin bu eseri, devrinin Trk dili ve edebiyat bakmndan en hacimli eserdir.

Bu, kozmopolitan-ansiklopedik vizyon Osmanlda daha sonra Ktib
eleb ve Marifet-nme mellifi Erzurumlu brahim Hakk (1115-1194/
1703-1780) ve ayrca Al Dede Bosnev ve Rgb Paa gibi limler tarafndan srdrlmtr. Ayrca Bahaeddin Muhammad b. Ahmad bh

(790 - 850/1388-1446)nin el-Mstatref f Klli Fennin Mstazrf adl ansiklopedik eseri de O

manl aydnlar tarafndan ok tutularak Namk
Kemale kadar srekli okunduu gibi, II. Mahmudun emriyle Trkeye
de geniletilerek evrilmitir. 21
Gelitirildikten sonra bu tr bir hikem anlay, medresenin dayand
paradigmaya dntrlmekteydi. Fatihin stanbulu fethinden sonra
yeniden yaplandrlan medreseler, onun evrensel vizyonu uyarnca akl
ve nakl tm ilimleri kapsayan zengin bir mfredata ve ihtisaslamaya
dayanyordu (nalck 1997: 167-8, 176-7). Ortaa Bat niversitelerinde
olduu gibi medreseler, din ilimlerin yannda geleneksel eitimin temelini oluturan, incelmi, medeni bir insan yetitirmeye ynelik liberal
arts a22 dayal klasik bir eitim program izliyordu.
III - AHLAK SENTEZ
Abbas Hilfetinin akbetinin gsterdii gibi komnalizm, kozmopolitanizme ncelik tayordu, evrensel, kozmopolitan bir birlik, ancak din,
komnal birlie dayanarak kurulabilirdi. lk Panislmist saylan Yavuz

21 bihnin eseri, irde-i seniyye ile Ekmeki-zde Ahmed Efendi tarafndan tercme edildik
sonra yine irde-i seniye ile vakanvis Esad Efendi tarafndan ou maddesi (ilm-i muhdrat) zeyl edilmi ve ibresi tezyin edilmitir ki din hikye ve hikmetli szlere ait eserle
rin cid-den en istifdeli ve sekinlerindendir. Esad Efendi, ilve ve tashih ettii yerl
eri iaretlemitir.
ki byk cilt halinde tertip edilmi ve birinci cilt 1261, ikinci cilt 1263 tarihlerind
e baslmtr (Ora 1995): Eb l-Feth Bahaeddin Muhammed b. Ahmed b. Mansur bh, Mahmd
meti l-Mstatrefi l-Mste ser (Tercme: Ekmeki-zde Hafz Ahmed-Sahaflar eyhi-zde Mehmed Esad], 1261-1263, 3+757, 3+754. toplam 1453 s., stanbul: Dru t-Tbati l-mi-r
e.

22 Kk Aristoya dayanan ve ortaa Bat niversitelerinin mfredatnn temelini oluturan l

ts, kelime olarak hr insanlara yarar bilgi dallar anlamna gelmektedir ki bu,

gramer, belgat ve mantk kapsayan trivium (l tarz) ve mzik, geometri, aritmetik ve a

iden oluan quadrivium (drtl tarz) olmak zere toplam yedi disiplini kapsyordu.

Meslek veya teknik bilgiye karlk olarak liberal arts, incelmi, meden bir insan yetit
e ynelik genel kltr bilgisini ifade etmektedir ki bu, geni anlamda Dou kltrndeki
edeb kltrne tekabl etmektedir.
86
Bedri Gencer
Selim (1512-1520)in slm dnyasnn ana topraklarn imparatorlua
katmasyla Mslman komnal birlik gerekleti. Yirmi yl gibi ksa bir
sre iinde 1516-1517de Suriye ve Msrn, 1534te Irakn fethi, slm
imparatorluunun eski merkezlerini Osmanllarn idaresine soktu ve
onlara bir slm imparatorluk miras ve misyonunu ykledi. Ve bu gelime yava yava Fatihde zirveye kan kozmopolitandan tekrar komnal
bir eilime kaya yol at. Ancak bu gelime, Osmanl entelektel-kltrel hayatna medrese programna olduu kadar belirgin yansmad. Osmanl gibi byk bir iklimde farkl entelektel, kozmopolitan eilimler,
daima yaayacak alternatif kanallar bulabildiler. Bu gelimeyi, ak kozmopolitanizmden bizim byk hikem sentezin ahlak ve edeb versiyonlar olarak ayrdmz yumuak bir kozmopolitanizme gei olarak
zetleyebiliriz.
Yunanca logos, Latince reason denen hikmet, ikiye ayrlr: hikmet-i nazariye ( sophi
a) ve hikmet-i ameliye ( phronesis) ki bu ayrm, kabaca
ilk felsefe/son felsefe olarak da dnlebilir. Burada esas gaye, beer
hayata anlam ve yn vererek dzenleyecek olan hikmet-i ameliyeye ula-

maktr. Bilginin ( nomos) varln ( cosmos) yansmas sayld geleneksel dnyagr uyar
arda ilk felsefe olarak hikmet-i
nazariyenin ilevi, son felsefe olarak hikmet-i ameliyeyi temellendirmekti. Ancak ilah yasaya muhatap olduu halde teodisi problemine zm arayan Frb gibi slm filozoflar da pagan filozoflar gibi hikmet-i
nazariyeye ncelik verir. Onun iin Aristonun asl eseri, 150 defa okuduu sylenen Metafizik idi. Ancak tezhibin talimden, ahlakn ilimden nce
geldiini dnen rencisi bn-i Miskeveyh iin Aristonun asl eseri

Nikomakosa Ahlk idi.

Bu itibarla onun gibi slm filozoflar iin ahlak, evrensel, anonim
hikmete dayanyordu. slm dnyasnda pratik ahlaka ilikin ilk eserler,
Hris Muhsib ve Eb Tlib Mekk gibi sufiler tarafndan verilmiti.
Ancak Aristo kaynakl hikmete dayanarak nazar ahlak alannda Tehzbl-Ahlk adl ilk eseri veren Ahmed b. Miskeveyh (320-421/932-1030)
oldu. Arapa literatrde onun at bu r Ahlk- Addiyye adl eseriyle balca Addiddn ci (-756/-1355) srdrd. Onun dnda Nasruddn Ts (-672/-1272) Ahlk- Nsr, Cellddn Devvn (-908/1502) Ahlk- Cell, Hseyin Viz-i Kif (-910/-1504) Ahlk- Muhsin
adl Farsa eserleriyle bu r izlediler. Bursal Mehmed Tahir (1325)in
almasndan anlalabilecei gibi bu eserlerin hepsi birok Osmanl limi tarafndan tercme ve erh almasna konu edilmitir.
Bamsz telif olarak ise Osmanlda bu konuda balca Knalzde Ali
eleb (916-979/1511-1572) Ahlk- Al ve asl ad Muhy Mehmed b.
Fethullah olan Muhy-i Glen (934-1014/1528-1605) Ahlk- Kirm
87
Osmanl slm Yorumu
adl Trke eserleri verdiler. zellikle Knalzde Ali eleb (2007: 45455)nin eseri, dikey-er ile yatay-hikem ahlakn ileri bir sentezini simgeliyordu. O, kitabnn giriinde bu vadide kendisine takaddm eden
Ts, Devvn ve Kifnin eserlerini deerlendirdikten sonra kendisinin
Trk dilinde bunlarn drdncs olacak hikmet-i ameliyenin tamamn
ieren bir eser vermeye niyetlendiini belirtir. Eserin er ahlak bakmndan balca kayna Gazlnin aheseri hy-u Ulmid-dndir. Eserinde slm dnyasnda nazar ahlak disiplininin ncs olan bn-i Miskeveyhe sadece iki yerde atf yapan Knalzde, asl kaynak olarak Ahlk-
Nsryi alr. Bununla birlikte lim, srf naklin tesinde, aralarnda mukayese ve deerlendirme yapmak yoluyla Ts ile Devvnnin ilm birikimine katk yaptn belirtir, dahas onlar atn ima eder.

Hakikaten Knalzdenin eseri, Osmanl kltrnn aynas olarak grlebilecek bir ilim ve irfan hazinesidir. Eserinin nemini olduka ilgin
ifadelerle en iyi anlatan Ktib eleb (1990: 52-53) olmutur: Fzl ve
muhakkk Rm allmesi Knalzde Ali Efendi merhum Ahlk- Al
isimli byk eserinde tafsilat zere tesbit etti. Hakka tlib olan imanl
dostlar o kitab can koruyan bir muska bilip evrd ve ezkr yerine onu
okumay iltizam etmeleri cb eder. T ki din ve dnya itibariyle nemli
olan eylerin neler olduunu renip gereince hareket edeler. eleb,
arkasndan asl arpc deerlendirmesini yapar: Zira hikmetle eriat arasn telif etmi mbarek bir kitaptr. Ve mellif dnyaya bir kere gelen
ahslardandr.
Knalzde (2007: 456), eserinde hikmetin slm geleneindeki zengin
anlam dizisini btnyle aktarr ve hatta sklkla ayetlere atfla bu bakmdan Kurn kavramlara dier tefsirlerde grlmeyen orijinal anlamlar
verir. rnein Kurnda bir ayette (Nahl: 125) geen hikmet kelimesinin mantk ilminde zikredilen kaziye trlerinden birincisi olan burhan
anlamna geldiini syler. Eserde eriat-hikmet ilikisinin kurulmas tarz
dikkat eker. Knalzde (2007: 51-54), hikmet-i nazariye ile hak itikat
tarzn bildiren fkh- ekberi, hikmet-i ameliye ile ise iktibas ettii Tsnin sz vesilesiyle fkh- esgar dediimiz fkh kasteder. Ona gre Allah tanyarak (marifet) yolunu tutmadan, ksaca dindar olmadan srf
gzel ahlakla kurtulua ermek mmkn deildir.
Knalzde (2007: 414, 454-55), sradan insanlarn Yunan filozoflarnn peygamberlerin getirdii eriatlar inkr eden deist/ateistler olduklar
yolundaki kanaatlerinin gerei yanstmadn belirtir. smail Hakk Bursevnin eserine dayanarak hazrlanan nemli bir tasavvuf szlne gre
de (Seyyid Mustafa Rasim 2008: 449, 450) hikmet-i ameliyye erbab
olanlar Rasle ittib etmezler. Kendi akllarnca ey bulmaya alrlar.
Evet, onlardan baz gruplar, peygamberliin gstergesi olan mucizeleri
88

Bedri Gencer
inkr etmilerdir ama bu genele temil edilemez. Knalzdeye gre bizim peygamber dediimiz sekin kiiye nce gelen hakimler (filozoflar)
nms sahibi ve erine nms ( nomos), sonra gelen hakimler ise
neb ve ri ve getirdiine er dn derler. Burada grld gibi o,
vahiy-ncesi hkimleri nce gelen, vahiy-sonras Mslmanlar ise
sonra gelen olarak ayrr ve bunlar arasnda sadece yasalar ve getirenleri adlandrmada bir farkllk bulunduunu vurgular. Bylece o, Kurn-
Kerimde mteaddit surelerde geen kitb ve hikmeti verdik ayetlerinin belirttii zere, Kitb gibi Hikmetin de Allah tarafndan vahyedilmi
olduunu kasteder. Ancak ilim-kitab isimli, hikmet, isimsizdir; Aristo gibi hkimlere aka verilmedii iin hikmet, Hz. Peygamberin hadisinin
de belirttii zere anonim, yitik saylr (brahim b. smail 2009: 137).
Knalzde (2007: 161), hukem, ulem ve uref dedii hikmet, ilim
ve tarikat ehlinden, zahiren farkl yollar izledikleri halde hedefte, vardklar sonuta birleen zmreler olarak bahseder. Hukem ve ulem iin
aslnda ayn anlama gelen mteellihn ile rabbniyyn vasflarn
kulland hukem-i mteellihn ve ulem-y rabbniyyn tabirinden
bu anlalr. Bu itibarla o, hikmetin hem teorik-ilm, hem pratik-amel
anlamnda (pagan) hkimler ile (Mslman) limleri karlatrr, rnein
Sokrat ve Eflatun gibi Yunan hkimleri ile Mslman selef-i slihnin
yaaylarn zhd ahlakna rnek olarak birlikte zikreder.
Knalzde (2007: 63), Malm olsun ki hukem nefs-i ntka dediklerine lisn- er-i mutahharede rh derler diyerek, farkl terimler
kullandklar halde eriat ile hikmetin rttne dikkat eker. Bundan
anlalaca gibi onun ilgisi, Gazl gibi ulemann tepkisini eken bn-i
Sina gibi Mslman filozoflarn younlat varlkla ilgili nazar hikmete ynelik deildir. O, amel hikmetin ana konusunu oluturan ahlakn
muhatab olarak insann manev yapsn, nefs ve ruhun mahiyetini aratran nazar hikmetin modern ontolojide zel ontoloji denen ksmnda

eriatla rten bir reti olarak hikmete bavurur. Ama, zel ontoloji
sayesinde insann manev yapsn aratrarak ahlak deiim kapasitesini
tespittir. Nitekim Horasan hikmet sentezinin mmessili saylan Tirmizye Hakm lakab verilmesinin sebeplerinden biri, ahlak mcadelenin
balca konusu olarak nefsin tanmna odaklanmasdr.
IV-EDEB SENTEZ
Yukarda ahlak sentez bal altnda Osmanl dncesinde er ile
hikem boyutlarn rtt evrensel bir ahlak anlayna nasl ulaldna iaret ettik. Bu balk altnda ele alacamz edeb sentezden kast
ise, bir bakma bunun pratik boyutudur. Bu adan bakldnda Osmanlnn sekler nitelii daha belirgin grlr. Bu noktada baka alma89
Osmanl slm Yorumu
larmzda da vurguladmz gibi (Gencer, 2009, 2010) Osmanlnn da
mensup olduu geleneksel dnyagrnn sekler niteliine dikkat
etmek gerekir.
Derinden bakldnda grlecei gibi kitabna uydurmak deyimi,
geleneksel dnyagrnn beer pratii tanmlama tarznda yatan espriyi anlatr. Geleneksel dnyagrne gre beer pratii tanmlamann
yolu, toplumu aklamaktan deil, okumaktan geer. Bu okuma ise olan
ile olmas gereken in optimal bir uyumunu salamaya matuf bir okumadr.
amzda R. H. Brown (1992)un dikkat ektii gibi toplum veya
geleneksel karl ehir, iaretler toplam bir metin, kitap ise onu
tanmlamak iin gnderilmi bir metindir; ehir, kitaba gre okunacak bir
metin hkmndedir. Bu yzdendir ki modern dnyada nce edebiyt,
sonra beeriyt (beer bilimler), sonra da itimiyta (sosyal bilimler) dntrlen edeb,
insan/toplumu okuma disiplini olmutur.
amzda edebiyat ile sosyal bilimlerin douu arasndaki ilikiye ilk
kez Wolf Lepenies (1988) dikkat ekmitir. Biz de Osmanl rneinde
Namk Kemal gibi ediplerin, dnyann olaanst deimesinden kay-

naklanan meruiyet krizini telafi iin edebiyattan itimaiyata, toplumu

okumadan aklamaya geen ilk sosyal bilimciler olduuna dikkat ektik
(Gencer, 2008: 191). Geleneksel olarak Kemal gibi kalemiye denen

saray brokrasisinin eitimi eyh Sadnin Bostan ve Glistan, Mevla-nann Mesnevsi gib
edii hmanistik Farsa edebiyata
dayanyordu ki Kemal, modernleme dneminde bile toplumu okumak
iin bunlara atf yapyordu. Mverd (364-450/974-1058)nin Osmanlda
el-Ahkmus-Sultniyeden ok tannan eseri Edebd-Dny ved-Dn
ise bu edeb sentezin Arapa-slm versiyonu idi.
Bunun yannda Osmanlda pend-nme ve nasihat-nme gibi isimler
alan ran hmanistik kltrne dayanan tr, er ilmihal trnn hikem
versiyonu olarak grlebilirdi. Daha eskiye gidildiinde Yusuf Hs
Hcibin Kutadgu Bilig ile divan edebiyatnda hikem iirin pri Nbnin
Hayriyye adl eserleri de bu tr iinde dnlebilirdi.
Geleneksel dnyada modern dnyada sosyal bilim denen bilgi trnn karln oluturan edeb ile fkh, Osmanl emperyal tecrbesinde
gereken karln bulmutu. rnein Mverdnin hilafetin Kureylii
yolundaki grleri, tabiatyla hilafet yerine gaz misyonunu benimseyen
bir imparatorlukta gndeme gelmemi, buna karlk Edebd-Dny
ved-Dn adl eseri hayli tutulmutur.
Bunlarn yannda dorudan sosyal bilimin karl olarak bn-i Haldun (1332-1406)un gelitirdii ilm-i umrn da asl makesini Osmanlda bulmutu. Modern dnyada sosyal bilim, daha dorusu toplum-biliminin karl, kadim Yunanda ta politika idi. Modern politika teriminin 90
Bedri Gencer
tredii Yunanca ta politika, Osmanlca -iyyt kalbyla ehriyyt,
yani belli bir ehir ile ilgili hususlar (the things or affairs of the polis/city)
anlamna geliyordu (Balot 2006: 2). Ancak zamanla tikel ehirden evrensel ehre doru kozmopolitan fikrin gelimesiyle saf tasvr-tecrb bir
disiplin anlayndan ayn zamanda normatif bir ilme, yani ehir disipli-

ninden, ehir ilmi anlayna geii ifade eden ta politikadan politikon terimine geildi

005: 211).
lah bir dinin mensuplar iin beer hayat dzenleyecek bir ilim, ancak vahiy ile gelen nomos (eriat/fkh) olabilirdi, pagan disiplinler olarak politiko
n veya sosyoloji deil. Ancak bn-i Haldun, Kuzey Afrikada hzl sosyal deiimin etkisiyle
ormalde zt olan bu ilim anlaylarnn uzlatrld bir umran ilmini gelitirmeye yneldi. bn-i Haldun (2004: I/290),
lke idaresi iin eriat yeterli grse de hkmen ona tbi bir disiplin olarak ilm-i umran gelitirdi. Osmanl da hkmen tek yasa olarak eriata
dayanmakla birlikte karmak bir emperyal rejimin gerei olarak fiilen
knuna (Mool, Cengiz Yasas) da bavurmak zorunda kalmt. Bu bakmdan Mukaddime de emperyal tecrbeye uygun bir eser olarak Osmanlda byk ilgi grd.
KAYNAKA

Abdlkadirolu, Abdlkerim (1986) eriat Ulemas le Tarikat Meyh htilaf ve Tekke ve Z

ler Hakknda ki Vesika Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi 28: 335-353.

el-Acln, smail b. Muhammed (2006) Kefl-Haf ve Mzll-lbs amm tehere minel-Ah

mid Hindv (ed.), Beyrt: el-MektebetlAsriyye.
Ahmed Cevdet Paa (1986) Tezkir, I-IV. Cavid Baysun (yay.), Ankara: Trk Tarih Kurumu
.

Akgndz, Hasan (1997) Klasik Dnem Osmanl Medrese Sistemi: Ama Yap leyi. stanbul: Ulu

Ali b. Meymn el-dris, el-umr (2002) Risletl-hvn min Ehlil-Fkh ve Hameletil-Kur

dn. Hlid Zehr (yay.) Beyrut: Drul-KtbilIlmiyye.
(2007) Beyn urbetil-slm bi-Vstati Snfeyn minel-Mtefakkha vel-Mtefakkra min
Bildil-Ecm. Beyrut: Drul-KtbilIlmiyye.
Ankarav, smail Rush (2008) Minhcul-Fukar. Safi Arpagu (yay.), stanbul: Vefa.
Arpagu, Hatice Kelpetin (2001) Osmanl Halknn Geleneksel slam Anlay ve Kaynaklar.
stanbul: amlca.
Aslan, Ahmet Turan (1992) mam Birgivi. stanbul: Seha.
91
Osmanl slm Yorumu
Atay, Hseyin (1983) Osmanllarda Yksek Din Eitimi. stanbul: Dergah.

Azz Mahmud Hdy (1338) Klliyt- Hazret-i Hdy. Muhammed Glen (yay.), stanbul, Matba

el-Bbert, Ekmelddn (2009) erhul-Akdetit-Tahviyye. Abdsselm b. Abdilhd ennar (

rt.
Balot, Ryan K. (2006) Greek Political Thought. Malden, MA: Blackwell.
Bayram, Mikail (2005) Danimend Oullarnn Din ve Mill Siyaseti, Trkiyat Aratrmalar
(Gz): 142-143.
Berkes, Niyazi (1984) Teokrasi ve Laiklik. stanbul: Adam.
Berkey, Jonathan P. (1995) Tradition, Innovation and the Social Construction of K
nowledge in the Medieval Islamic Near East, Past & Present 146 (February): 38-65.
Bier, Bekir ( 2006) Firdevs-i Rum ve Tarihilii. Konya: Tablet.
Brown, Richard Harvey (1992) Society as Text: Essays on Rhetoric, Reason, and Re
ality.
Chicago: University of Chicago Press.
Bursal Mehmed Tahir (1325) Ahlak Kitaplarmz. stanbul.

Cici, Recep (1994) slm Hukuk Tarihi Asndan lk Dnem Osmanl Hukuk almalarna Bir Ba
luda niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi 6/6: 241-59.
(2001) Osmanl Dnemi slam Hukuku almalar: Kurulutan Fatih Devri Sonuna
Kadar. Bursa: Arasta.
Davison, Roderic H. (1990) Essays in Ottoman and Turkish History 1774-1923: The
Impact of the West. USA: Saqi.

Eb Bekr el-Varrk Muhammed b. mer Tirmiz (-280/ -893) (2001) Kitbl-lim vel-Mteallim.
vzi Abdlmuttalib-Ali Abdlbast Mezid (yay.) Kahire: Mektebetl-Hanc.
Embry, Charles R.-Cooper, Barry-Sandoz Ellis (2005) Philosophy, Literature, And
Politics: Essays Honoring Ellis Sandoz. Columbia: University of Missouri Press.
Eyyb (1991) Menkb- Sultan Sleyman. Mehmet Akku (yay.). Ankara: Kltr Bakanl.
Fazlur Rahman (1992) Islam, 2nd ed. Chicago: University of Chicago Press.

Fndkolu, Ziyaettin Fahri (1953) Trkiyede bn-i Haldunizm, Fuad Kprl Armaan, 153-6
debiyat Fakltesi.
Firdevs-i Rum (2009) Sleymannme-i Kebr M. At atkka (yay.), Ankara: Trk Dil Kurumu.
Fleischer, Cornell H. (1983) Royal Authority, Dynastic Cyclism and Ibn Khaldunism i
n Sixteenth-Century Ottoman Letters, Journal of African and Asian Studies 18/3-4:
198-219.
Gencer, Bedri (2000) Trkiyede Laikliin Tarih Dinamikleri. Toplum ve Bilim 84 (Bahar):
151-171.
(2004) Osmanlda Meruiyet Tabakalamasnn Oluumu, stanbul niversitesi SBF
Dergisi 30 (Mart): 65-100.

 (2008) slamda Modernleme, 1839-1939. Ankara: Lotus.

(2009) Hl ve Muhl : Seklerlikten Seklerizme, EskiYeni, 13, (Bahar) 14-21.
92
Bedri Gencer
(2010) Modern Dnyada Gelenek ve Gelenekselcilik, EskiYeni, 16, (K) 82-89.
Gkalp, Ziya (1977) Malta Konferanslar. Ankara: Kltr Bakanl.

Gnaltay, M. emsettin (1932) slam Medeniyetinde Trklerin Mevkii, Birinci Trk Tarih Kong
esi, 289-306, Ankara: Maarif Vekleti.
Heer, Nicholas (1979) The Precious Pearl. Al-Jamis al-Durrah al-Fakhirah. Albany,
NY: SUNY
Press.
Hodgson, Marshall G. S. (1977) The Venture of Islam: Conscience and History in W
orld Civilization, I-III. Chicago: University of Chicago Press.

(1996) Rethinking World History: Essays on Europe, Islam and World History. New
York: Cambridge UP.
Horii, Satoe (2002) Reconsideration of Legal Devices (Hiyal) in Islamic Jurisprud
ence: The Hanafis and Their Exits (Makhrij), Islamic Law and Society 9/3 (December):
312-57.

bn Eb erf, Kemlddn (2009) el-Msmera bi-erhil-Msyera fl-Akidil-Mnciye flhira. Salahuddn el-Hms (yay.). Beyrt: Drul-Beyrt.

bn-i Haldun (2004) Mukaddimet bn-i Haldun, I-II. Abdulah M. ed-Derv (yay.), Dmak: Dru
ib.
brahim b. smail (2009) erhu Talmil-Mteallim. Dmak: Drun-Numn.
Imber, Colin (1997) Ebus-Suud: The Islamic Legal Tradition. Edinburgh: Edinburgh U
P.
nalck, Halil (1986) Arab-Turkish Relations in Historical Perspective (1260-1914), St
udies on Arab-Turkish Relations 1: 148-157.

(1997) The Ottoman Empire The Classical Age 1300-1600. London: Phoenix.

(1998) Essays in Ottoman History. stanbul: Eren.

Itzkowitz, Norman (1980) Ottoman Empire and Islamic Tradition. Chicago: Universi
ty of Chicago Press.
zmirli, smail Hakk (1329) Usl-i Fkh Dersleri. Dersaadet: Matbaa-i Hukkiye.

 (1932) slam Medeniyetinde Trklerin Mevkii Hakknda Mtalaa Birinci Trk Tarih Kongres
7, Ankara: T.C. Maarif Vekleti.

(1981) Yeni lm-i Kelam. Sabri Hizmetli (yay.), Ankara: Umran.

Kabacal, Alpay (1989) Trk Kitap Tarihi. stanbul: Cem.
Kaplan, Mehmet v.d. (yay.) (1974-1979) Yeni Trk Edebiyat Antolojisi, I-III. stanbul
: . .
Edebiyat Fakltesi.
Kara, Kerim (2003) Karaba Vel: Hayat, Fikirleri, Risaleleri. stanbul: nsan.
Karaman, Hayreddin (2000) Osmanl Hukukunda Mezhep Tercihi, Yeni Trkiye 6/33: 571-579
.

Ktib eleb (1994) Kefuz-Zunn an Esml-Ktbi vel-Fnn, I-VI. M. erafeddin Yaltkaya

ikr.

(1990) slamda Tenkid ve Tartma Usl ( Mznl-Hak fi htiyril-Ehak).

Sleyman Uluda-Mustafa Kara (yay.), stanbul: Marifet.
(1982) Bozukluklarn Dzeltilmesinde Tutulacak Yollar (Dstrul-Amel li-Islhil-Halel).
an (yay.), Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl.
93
Osmanl slm Yorumu

Kavak, Yusuf Ziya (1976) XI. ve XII. Asrlarda Karahanllar Devrinde Mverun-Nehr slam H
kular. Ankara: Atatrk niversitesi.
Knalzde Ali eleb (2007) Ahlk- Al. Mustafa Ko (yay.), stanbul: Kaynak.

Kprl, M. Fuad (1981) Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar. Ankara: Diyanet leri Bakanl
Lapidus, Ira M. (1991) A History of Islamic Societies. New York: Cambridge UP.
Lepenies, Wolf (1988) Between Literature and Science: The Rise of Sociology. Cam
bridge: Cambridge UP.
Lewis, Bernard (1962) The Emergence of Modern Turkey. London: Oxford UP.

(1988) Ibn Khaldun in Turkey, Studies on Turkish-Arab Relations 3: 108-9.

Lybyer, Albert Howe (1966) The Government of the Ottoman Empire in the Time of S
uleiman the Magnificent. New York: Russel & Russel.
Makdisi, George (1991) Religion Law and Learning in Classical Islam. Hampshire:
Variorum.

Mardin, erif (1996) [1962] Yeni Osmanl Dncesinin Douu. M. Trkne-F. Unan-.
Erdoan (trc.), stanbul: letiim.

(1989) Religion and Social Change in Modern Turkey: The Case of Bedizzaman Said
Nursi. Albany: State University of New York.
el-Mut, Muhammed Baht (2008) Risletn f Beynil-Ktbillet Yuavvel Aleyh. Hasan
r.
el-Mttak, Alddn Al (2004) Kenzl-Umml f Snenil-Akvli vel-Ahvl, I-XVIII.
Beyrt: Drul-Ktbil-Ilmiyye.
Nizml-Mlk (1982) Siyset-Nme. Mehmet Altay Kymen (trc.) Ankara: Kltr Bakanl.
Ocak, Ahmet (2002) Seluklularn Din Siyaseti (1040-1092). stanbul: Tarih ve Tabiat Vak
f.
Ocak, Ahmet Yaar (1999) Trkler, Trkiye ve slam. stanbul: letiim.
Ora, Rza (1995) Esad Mahmud Efendinin Hayat, Edebi Kiilii ve ahidl-Mveriihin Adl
tni. Edirne: Trakya niversitesi.
Ostrorog, Count Leon (1972) Ankara Reformu. Yusuf Ziya Kavak (trc.), stanbul: . .
Edebiyat Fakltesi.
al, amil (2000) Kemal Paazdenin Felsef ve Kelam Grleri. Ankara: Kltr Bakanl.
ngren, Reat (2000) Osmanllarda Tasavvuf: Anadoluda Sfler Devlet ve Ulema (XVI.
Yzyl). stanbul: z.
rs, Derya (2002) Necmuddin-i Rzi : Hayat ve Eserleri, Nsha 2/6 (Yaz): 19-34.
Peters, Rudolph (2005) What Does it Mean to Be an Official Madhhab? Hanafism and
the Ottoman Empire, The Islamic School of Law. Evolution, Devolution and Progress
, Peri Bearman-Rudolph Peters-Frank E. Vogel (eds.), 147-58, Cambridge: Harvard
UP.
Robertson, Roland (1970) The Sociological Interpretation of Religion. Oxford: Bl
ackwell.
Safi, Omid (ed.) (2006) The Politics of Knowledge in Premodern Islam Negotiating
Ideology and Religious Inquiry. Chapel Hill: University of North Carolina Press
.
Sava Paa (1955-1956) slam Hukuku Nazariyat Hakknda Bir Etd, I-II. Baha Arkan (trc.), 9
4
Bedri Gencer
Ankara: Diyanet leri Bakanl.
Sayar, Ahmet Gner (2000) Osmanl ktisat Dncesinin adalamas. stanbul: tken.

Seyyid Mustafa Rasim (2008) Tasavvuf Szl: Istlht- nsn- Kmil. hsan Kara (yay.) s
Shissler, A. Holly (2003) Between Two Empires: Ahmet Aaolu and the New Turkey. Lon
don: I. B. Tauris.
Smith, Wilfred Cantwell (1977) [1957] Islam in Modern History. Princeton: Prince
ton UP.
Solak, brahim (2006) 916 H./1510 M. Tarihli Aladdevle Bey Vakfiyesi, Seluk
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 15: 523-537.

eker, Fatih M. (2010) slamlama Srecinde Trklerin slm Tasavvuru. Ankara: Trkiye Diyan
kf.
eker, Mehmet (yay.) (1994) mam Birgiv. Ankara: Trkiye Diyanet Vakf.
Taftazan, Sadeddin (1991) Kelam lmi ve slam Akaidi (erhul-Akaid). Sleyman Uluda
(trc.), stanbul: Dergh.

Takpr-zde, Ahmed b. Mustaf (1985) Mifthus-Sedeti ve Misbhus-Siydeti f Mevzti

Ktbil-Ilmiyye.

Tapnar, Halil (2006) Mtrdiyye ile Eariyye Mezhepleri Arasnda htilaf m? Suni Dalga
uriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi 10/1 (Haziran): 213-250.
Taylor, Dennis-Beauregard, David N. (eds.) (2003) Shakespeare and the Culture of
Christianity in Early Modern England. New York: Fordham UP.
al-Tikriti, Nabil Sirri (2004) Sehzade Korkud (1468-1513) and the Articulation o
f Early 16th Century Ottoman Religious Identity (Doctoral dissertation, The Univ
ersity of Chicago).
lgener, Sabri Fehmi (1947) Ahmed Cevdet Paann Devlete ve ktisada Dair Dnceleri,
13/12 (76): 5-16.

Unan, Fahri (2006) Anadolu Seluklular ve Beylikler Dneminde Eitim, Anadolu Seluklular
Beylikler Dnemi Uygarl 1, 389-399, Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl.

Uzunarl, smail Hakk (1984) Osmanl Devletnin lmiye Tekilat. Ankara: Trk Tarih Kurum
Watt, W. Montgomery (1994) The Influence of Islam in Medieval Europe. Edinburgh:
Edinburgh UP.
Weber, Max (1967) The Sociology of Religion. Ephraim Fischoff (trs.), Boston: Be
acon Press.
Yaman, Ahmet (1999) slam Hukukunun Oluum Sreci ve Sonrasnda Siyaset-Hukuk likisi.
Konya: Esra.
Yrkan,Ysuf Ziya (2001) slm Akaid Sisteminde Gelimeler. Ankara: Kltr Bakanl.
Zilfi, Madeline C. (1986) The Kadzadelis: Discordant Revivalism in Seventeenth-Cen
tury Istanbul, Journal of Near Eastern Studies 45/4 (October): 251-269.

(1988) The Politics of Piety: The Ottoman Ulema in the Postcolonial Age (1600-18
00).
Minneapolis: Bibliotheca Islamica.
95