MUHAFAZAKR DNCE

( The Journal of Conservative Thought )

3 Aylk Yerel Sreli Dnce Dergisi
Yl/Year: 10 Say/Issue: 39, Ocak - ubat - Mart 2014
January - February - March 2014
ISSN 1304-8864

Genel Yayn Ynetmeni/General Director

Selman KESGN
Genel Koordinatr/Administrative
Coordinator: zeyir Tekin
Reklam ve Halkla likiler/Marketing and
Public Relations: Yeter Baysal
Sanat Ynetmeni/Creative
Director: Ezgi Zorlu
D likiler Koordinatr/Coordinator of
Outreach: Nee Ufuk
Web Ynetimi/Webmaster: Emre Ertekin
Kadim Yaynlar Adna Sahibi ve Sorumlu
Yaz leri Mdr/Owner: S.Buhari Baytekin
Ynetim Yeri (Address)
Rabat Sok. No:17 Kat:2 GOP
ankaya - Ankara
Tel: 0-312 431 21 55
e-mail: dergi@muhafazakar.com
www.muhafazakar.com
Abonelik/Subscription
Tel: 0- 312 431 21 55
dergi@muhafazakar.com
www.muhafazakar.com
Bask:Kasm 2013 - Salmat Basm Ltd. ti.
Byk Sanayi 1. Cadde 95/1
skitler / Altnda / Ankara

Muhafazakr Dnce Dergisi, Medeniyet ve Kltr Aratrmalar Merkezi adna Orient Yaynclk Reklamclk Bilg. Ara. tarafndan yaymlanmaktadr

39. Say Editr/Editor

Serhat Buhari BAYTEKN
Yayn Kurulu/Editorial Board
Prof. Dr. Birol Akgn, Prof. Dr. Bedri Gencer,
Prof. Dr. Halis etin, Prof. Dr. Bekir Berat zipek,
Do. Dr. Kudret Blbl, Do. Dr. Blent Ar,
Prof. Dr. Nazm rem, Dr. Ahmet Helvac,
Mustafa Armaan, Dr. Murat Saral, Dr. brahim
Sarta, Dr. Bengl Gngrmez, Dr. Aye Kavuncu
Hamdi Turucu, zeyir Tekin
Danma ve Hakem Kurulu/Advisory Board
Mustafa Acar, Prof. Dr. Aksaray . ], Beir Ayvazolu , Naci Bostanc, Prof. Dr. ] mer aha, Prof. Dr.,
Yldz Teknik .] Gkhan etinsaya, Prof. Dr., stanbul ehir . ] Davut Dursun, Prof. Dr., Sakarya
. ] Fazl Hsn Erdem, Prof. Dr., Dicle .] Mustafa
Erdoan, Prof. Dr., TCU . ] Kenan Grsoy, Prof.
Dr. Galatasaray .] M.kr Haniolu, Prof. Dr.,
Princeton .] Levent Kker, Prof. Dr., Atlm .]
mit Meri, Prof. Dr.] Sleyman Seyfi n, Prof.
Dr., Maltepe .] Ahmet Gner Sayar, Prof. Dr., Beykent .] hsan Sezal, Prof. Dr., TOBB .] lter Turan,
Prof. Dr., Bilgi .] Zakir Avar, Prof. Dr., Gazi .]
Hilmi Yavuz, Bilkent .] aban H. al, YK ] Richard Gamble Prof. Dr., Hillsdale College ] Annette
Y. Kirk, The Russell Kirk Center
Muhafazakr Dnce ulusal hakemli bir dergidir. Ylda 4 say yaymlanr. Dergide yaynlanan
makalelerden yazarlar sorumludur.
Muhafazakr Dnce Dergisi ULAKBM, EBSCO,
ANIJI, EVIS, tarafndan indekslenmekte ve zetleri yaymlanmaktadr.

Bu Sayda
1

Muhafazakr Dnceden

Muhafazakr Dnceyi Etkileyen Dnrler zerine III

7

Bedri GENCER Ahmet Cevdetin ada Trk Muhafazakr Dncesine

Etkisi

31

Mahmut H. AKIN Muhafazakr Siyasal Kltrde Bir Sembol Olarak

Necip Fazl Ksakrek

45

Faruk KARAARSLAN brahim NACAK Erol Gngr Dncesinde

Muhafazakr Temalar

61

Fahri YETM Liberal Muhafazakrlk ve Dnsel Tutarllk Ekseninde

Farkl Bir Trkiye Entelekteli: Ali Fuat Bagil

71

Hatice BIYIK Mustafa ACAR Trkiyede Muhafazakr Dncesinin

Ruhu: Cemil Meri

91

brahim KESKN Adem PALABIYIK Muhafazakrlktan Medeniyete:

Cemil Meri

Deerlendirme ve Yorum
113

Besim F. DELLALOLU Muhafazakrlkla Modernlemeciliin

Kavanda Trkiye: Tanpnar ve Narmanl Han

129

Afra DAYI Trk Dncesinin Muhafazakr Ruhu Peyami Safa: Roman

Kahramanlarnn Inda Bir Deerlendirme

151

smet EMRE Modernleme ve Mehmet Akif Ersoy

Derkenar
161

Bengl GNGRMEZ Trk Dnce Dnyasnda Trk Muhafazakrl

Sorunsal ve Kltrel Muhafazakrlk Olarak Trk Muhafazakrl

179

Hasan Basri KARTAL slam Mimarisinin Dnsel Arka Planna Dair Bir
Yaklam Denemesi

Tarihten
211

Adem EFE Muhafazakrlktan Maksat Nedir?

Kitap Eletirisi
215

Abdulkadir ETN Trk Muhafazakrl: ok Partili Siyasal Hayattan

12 Eylle Kitab zerine

221

ngilizce zetler (Abstracts)

YAZIM KURALLARI ve YAZARA NOTLAR

1.

Muhafazakr Dnce ulusal hakemli bir bilimsel dergidir. Her sayda farkl dosya konular ilenir; bunun yan sra dosya d nemli
almalara da yer verilir.
2. Gnderilecek almalarda sosyal bilimlerde yaygn ve kabul edilmi kaynak gsterme yntemlerinden (MFL, Harvard, Chicago,
APA) herhangi biri, kendi iinde tutarl olmak kouluyla, kullanlabilir. almalarn mutlaka kaynakas yaplmaldr.
3. almalarla birlikte, 250 kelimeyi amayan Trke ve ngilizce zet,
10 kelimeyi gemeyecek ekilde Trke ve ngilizce anahtar kelimeler
ve 100 kelimeyi amayacak ekilde Trke zgemi iletilmelidir. Ayrca yazarla irtibat iin gerekli iletiim bilgileri de gnderilmelidir.
4. Muhafazakr Dnceye gnderilen almalar, Times New Roman
tipinde, bir buuk aralkl olarak A4 boyutunda 22 sayfay (En az
3500 en fazla 6500 kelime,) gemeyecek ekilde dzenlenmelidir.
5. Muhafazakr Dncede yaynlanacak almalarn iml ve noktalamasnda yazarn tercihleri geerlidir; ancak sehven yapld varsaylan hatalar dzeltilir.
6. Gnderilen almalarn yantlama sresi 60 gndr. Bu sre ierisinde yantlanmayan almalar ulamam demektir. almalarla
ilgili, hakemlerden edinilen olumlu ya da olumsuz gr, almann yazarna bildirilir; gerekli dzeltmeler istenilir.
7. Muhafazakr Dncede yaynlanan almalarn fikr sorumluluu
yazarlarna aittir. Yayn iin kabul edilen almalarn yayn hakk
Muhafazakr Dnceye aittir.
8. Muhafazakr Dncede yaynlanan polemik konusu olan almalarda yazarlara en fazla 2 kez cevap yazma hakk tannr.
9. Muhafazakr Dncede yaynlanan almalarn yazarlarna yazlarn bulunduu saydan iki adet; yayn ve danma kuruluna ise her
saydan birer adet gnderilecektir.
10. Muhafazakr Dnceye yaz gndermek iin u adresler kullanlacaktr:
dergi@muhafazakr.com - sbbaytekin@gmail.com
11. Gelecek saynn dosya konusu Web sitesinde yaynlanacaktr.

AHMED CEVDETN ADA

TRK MUHAFAZAKR
DNCESNE ETKS

Bedri GENCER
ZET
Ahmed Cevdetin ada Trk muhafazakr dncesi zerindeki etkisi, epistemolojikten ziyade ontolojik faktrle aklanabilir. Ulus-devletleri anda
onun roln srdrme imkn kalmad iin takipisi de olamamtr. Ayrca
Cevdetin ada Trk muhafazakr dncesi zerindeki etkisi, ulus-devletinin redd-i miras psikolojisi tarafndan kstlanmtr. Yznc yldnmnde
Tanzimat ile hesaplama aray, Cevdetin yeniden kefine vesile olmu ve kltrel-filolojik muhafazakrla kar politik-sosyolojik muhafazakrln temsilcisi olarak onun ada Trk muhafazakr dncesi zerindeki etkisi ortaya
kmtr. ada Trk muhafazakr dncesinin lllk, sreklilik, meriyetilik, gerekilik, tikelcilik, pragmatizm ve eklektisizm gibi savunduu
temel ilkeler zerinde Cevdetin dorudan ve dolayl etkisi grlebilirdi.
Anahtar Kelimeler: Ulus-devletleri, Trk dncesi, muhafazakrlk, ilkeler, Ahmed Cevdet

Prof. Dr. Yldz Teknik niversitesi, Sosyoloji Blm Bakan.

Muhafazakr Dnce Yl: 10 - Say: 39 Ocak ubat Mart 2014

Muhafazakr Dnce / Muhafazakr Dnceyi Etkileyen Dnrler III

Modernlik ve Muhafazakrlk

Ahmed Cevdetin dncesini ve Trk muhafazakrlna etkisini hakkyla deerlendirebilmek iin ncelikle muhafazakrln da dhil olduu ideolojileme rntleri hakknda bir ereve izmeye ihtiya vardr. nk kat olan her eyin buharlat modern ada yaplan saysz aratrmaya ramen henz ideoloji ve muhafazakrlk gibi en temel
baz kavramlar bile net ve ilemsel hale getirilemeden kullanlmakta ve
bu yzden yaplan deerlendirmeler de ereti kalmaktadr. Bunun iin
ncelikle modernleme ile seklerleme arasnda bir ayrm yapmak gerekir. Basite modernlemeyi, hayat tarz, seklerlemeyi ise dnce
tarzndaki deiim olarak tanmlayabiliriz. Modern hayat ile dnce
tarz, durum ve tutumu ifade eden modernlik/modernizm kavramlaryla
da ayrlmaktadr. Ancak durum ve tutum iin yaplan gramatik-morfolojik bir ayrm ifade eden modernlik/modernizm yerine, sre kalbyla
terminolojik bir ayrm ifade eden modernleme ile seklerleme kavramlarnn daha net ve kullanl olduu sylenebilir.
nandklar gibi yaamayanlar, yaadklar gibi inanrlar sznn de
belirttii zere, hayat tarz dnce/inan tarzn belirlediinden, modernleme seklerlemeye yol aar. Bunlara verilen farkl tepkiler ise yatay bakmdan szsz/szl (tacit/express), dikey bakmdan yumuak/sert
ideolojiler olarak ayrabileceimiz muhafazakrlk/fundamentalizm ile gelenekselcilik (liberalizm)/modernizm ayrmna vcut verir. Burada szsz/szl olarak ayrdmz ideoloji trlerinin belirleyicisi sosyolojik,
yumuak/sert olarak ayrdmz ideoloji trlerinin belirleyicisi ise politiktir. Muhafazakrlk ile fundamentalizmi kapsayan szsz ideolojiden kast, modern hayat tarzna tepkiden doan ideolojinin eylemde ikin olmas, daha ziyade bir tutumlar manzumesini ifade etmesi, gelenekselcilik
(liberalizm) ile modernizmi kapsayan szl ideolojiden kast ise, modern
dnce tarzna tepkiden doan ideolojinin bir sylem olarak ifadesidir.
Yumuak/sert olarak ayrdmz ideoloji trleri ise politik yneli olarak
ideoloji/topya denen sa/sola tekabl etmektedir; aadaki tablolarda
grld gibi:

B. Gencer: Ahmet Cevdetin ada Trk Muhafazakr Dncesine Etkisi

Tedeyyn tarz
Sa

Sol

Srdrc

Yeniden-Kurucu

Geleneksel
Nomisizm

Mesiyanizm

Modern
Meriyet Krizine Kar deolojileme rntleri
Gelenekselcilik

Moderncilik

Tepki Boyutu

1. Muhafazakrlk

1. Fundamentalizm

Hayat tarz

2. Gelenekselcilik (Liberalizm)

2. Modernizm

Dnce tarz

Gelenekselcilik

Moderncilik

1. Muhafazakrlk

1. Fundamentalizm

Szsz

2. Gelenekselcilik (Liberalizm)

2. Modernizm

Szl

Yumuak

Sert

Sa

Sol

deoloji

topya

deoloji Tr

Bilindii gibi bilgi sosyolojisinin kurucusu Karl Mannheim, var olan

dzeni srdrmeye ynelen dnce manzumelerini ideoloji, yeni bir
dzen kurmaya ynelen dnce manzumelerini de topya olarak ayryordu. Buna gre mutlak olarak kullanldnda ideoloji, dnyay anlamlandrarak srdrmek zere retilen sa-ynelili dnceleri ifade
etmektedir. Bu yzden asl mesele, sa=yumuak olarak snflandrdmz ideolojilerin politik alarn deiimi srecinde dnm tarzn
tespittir. Hayat tarz, retim ve buna bal ynetim tarz tarafndan belirlenir. Buna gre modernleme, ekonomik-politik deiim, somut olarak feodal emperyal devletlerden kapitalist ulus-devletlerine gei demektir. Bu gei srecinde muhafazakrlk ile gelenekselcilii (liberalizm) kapsayan yumuak/sa ideolojiler, n ve son olarak deiir.
slm dnyasnda emperyal devletlerin zl srecinde seklerlemeye tepki yumuak ideoloji olarak gelenekselcilie, ulusal devletlerin

Muhafazakr Dnce / Muhafazakr Dnceyi Etkileyen Dnrler III

kuruluu srecinde seklerlemeye tepki ise sert ideoloji olarak slmcla vcut verdi: aadaki tablolarda grld gibi:
Yumuak deolojiler
Modernlemeye tepki
n-Muhafazakrlk

Seklerlemeye tepki

(slm aktivizm)

n-slmclk (Gelenekselcilik=Liberalizm)

Ahmed Cevdet

deolojik slm

Politik a
Son Emperyal
Devir

Namk Kemal
Son-Muhafazakrlk

Son-slmclk

(Medeniyetilik)

(eriatlk)

Yahya Kemal

topik slm

Ulusal Devletler
Devri

Mehmed Akif

XIX. asr Osmanl Devletinde Tanzimat denen emperyalden ulusal

devletlere giden modernleme srecinde eriatn hkimiyet alan daralmaya balad. Modernleme ve seklerleme kavramlaryla ayrdmz
hayat ve dnce tarzndaki bu dnme kar verilen iki tr tepki, nmuhafazakrlk ile n-slmcl ortaya kard. Aksiyoner ulemnn
temsilcisi olarak Ahmed Cevdet, eriatn hkimiyet alann gittike daraltan bu modernleme srecine fkhn mevzuat hukuku tarznda tedvin
edildii Mecelle projesinde en somut grld gibi, n-muhafazakrlk
dediimiz bir slm aktivizm ile cevap verdi. Sultan Abdlaziz devrinde
(1861-1876) eriatn hkimiyet alann giderek daraltan seklerleme srecine Yeni Osmanllar denen Namk Kemal ve arkadalar tarafndan
verilen fikr tepki ise n-slmcl dourdu. Batda John Locke rneinde de grld zere, ilah yasa eriatn gerekletirmeyi hedefledii temel deer hrriyetin (liberty) mdafaasna dayand iin liberalizm, n-slmcln, n-slmclk da gelenekselciliin zel ad saylabilirdi (Gencer 2010, 2013a).
Zamanla Devr-i Hamdde ilerleyen modernleme srecinde ulem
ve deb olarak iki kesim de slmn daha da ideolojiletirilmesini getirecek reaksiyondan aksiyona getiler. Ahmed Cevdet, aksiyoner
ulemnn, Namk Kemal ise aksiyoner debnn temsilcisi olarak ne
kt. Sultan II. Abdlhamid gibi bir slmc padiahn devrinde artk
muhalefetin gerekesi kalmam, elbirliiyle eriat uygulamak zere ak10

B. Gencer: Ahmet Cevdetin ada Trk Muhafazakr Dncesine Etkisi

siyona geme zaman gelmiti. Bu ortak slm aktivizm durumunda ise

slmclk/muhafazakrlk ayrm kalmayacakt. Bir muhalefet arac olarak slmn savunulduu Yeni Osmanl hareketinin n-slmcl Sultan Abdlaziz devrine mnhasr kalrken, Devr-i Hamdde Mecelle ile
Knn- Ess projelerini yrten Cevdet ile Kemal, slm aktivizme dayal bir muhafazakrlkta bulutular. Bu dnemde Cevdet yannda aktivist muhafazakrln dier bir nemli ismi Ahmed Midhat idi.
eriatn askya alnmasyla tam seklerlemenin yaand ulusal devletler devrinde modernlemeye tepki ise son-muhafazakrlk olarak adlandrlabilir. Radikal bir modernlemenin yaand bu devirde slm
aktivizm imkn kalmad iin muhafazakrlk, son- olarak nitelendirdiimiz, Batllamaya kar bir medeniyet, hayat tarz olarak
slmn savunulduu bir yumuak ideolojiye dnmeye balar. Bu
yumuak muhafazakr ideolojiye Max Weberin ideal tip kavramnca
medeniyetilik denebilir. Nasl hrriyet (liberty) idealine dayanan liberalizm, tradisyonalizmin (gelenekselcilik) zel adysa, medeniyet idealine
dayal medeniyetilik de muhafazakrln zel ad saylabilir. Mehmed
Akif, eriatlk olarak son-slmcln, Yahya Kemal ise medeniyetilik
olarak son-muhafazakrln temsilcileri olarak alndklarnda daha iyi
bir mukayese imkn bulunur (Gencer 2013b).

Cevdetin Yeniden Kefi

Ahmed Cevdetin ada Trk (muhafazakr) dncesi zerindeki etkisi, epistemolojikten ziyade ontolojik faktrle aklanabilir. Yani onun
entelektel etkisini belirleyen, ahsndan ziyade deien politik adr.
Paa, son emperyal devletler anda n-muhafazakrlk dediimiz
slm aktivizmin temsilcisidir. Ulus-devletleri anda onun roln
srdrme imkn kalmad iin de takipisi olamamtr. Buna karlk
Namk Kemalin temsil ettii son emperyal devletler andaki n-slmclk, ulus-devletleri anda son-slmclk olarak devam imkn bulmutur. Cemil Meri (1986: 93-94) de ada Trk dncesine etkileri
bakmndan izlenimselci bir tarzda yapt Cevdet/Kemal mukayesesinde bunu ifade eder:
Paa, kendisiyle sona erecek olan bir zevk ve ihtisas dnyasnn kemalidir. Bunun iin, ne kirdi vardr ne takipisi. Kemal, kendisinden
sonra kurulacak olan bir dnyann zrriyeti ok bereketli, bir cedd-i
ls. Kemal'i takip eden btn Trk air ve edipleri onun ocuudur.
11

Muhafazakr Dnce / Muhafazakr Dnceyi Etkileyen Dnrler III

Cevdet Paann Sedat Bey'den ve Fatma Aliye Hanmdan baka ne ocuu vardr, ne torunu. Bir kelimeyle, Kemal'in ailesi hl yaamaktadr.
Paann kk ise kurumu bulunuyor.
Buna bal ikinci bir sebep olarak Cevdetin ada Trk (muhafazakr) dncesi zerindeki etkisi, ulus-devletinin redd-i miras psikolojisi tarafndan kstlanmtr. Bilindii gibi onun ismi Sultan II. Abdlhamidin devriyle zdelemitir. Dolaysyla Devr-i Hamdye yneltilen genel tepkiden o da nasibini alm ve maalesef dncesi erken
Cumhuriyet devrinde karln bulamamtr. Tanzimat anma ve hesaplama kaygsn douran Tanzimat Fermannn ilannn 100. yl
1939da Trkiyede rnesansn ncs saylabilecek devrin maarif vekili
Hasan l Ycel (1897-1961)in inisiyatifiyle balayan birtakm faaliyetler, Cevdetin yeniden kefine vesile oldu.
100. yldnmnde Tanzimat deerlendirmek iin Hasan l Ycel
(1897-1961)in talimatyla muhtemelen Enver Ziya Karaln (1940) editrlnde Tanzimat I adl kitap hazrlanmtr. Burada devrin nde gelen ilim adamlarnn deiik ynlerden derinlemesine yaptklar Tanzimat incelemesinden kan sonu, bir byk adamn baarsdr. nk o,
ismini Tanzimat devriyle zdeletirmi bir kii olduundan Tanzimatn
tasviri, Cevdetin baarsnn tasviri demektir. 1939 ylnda Tanzimatn
100. yldnm kutlanrken stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi
Trk Dili ve Edebiyat Blmnde Trk edebiyatnn Tanzimat ile balayan merhalesini ayrca incelemek zere Yeni Trk Edebiyat Krss
kurulmas fikri gndeme geldi.
Ahmet Hamdi Tanpnar, Hasan l Ycel tarafndan 15 Kasm 1939da
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm
Yeni Trk Edebiyat profesrlne atand. O, bu krsy tekil ve Tanzimat-sonras Trk edebiyat tarihini yazmakla grevlendirilmiti. Hemen
bunun hazrlklarna girien Tanpnar, Trh-i Cevdeti sk bir okumayla ie
balad. Cevdet Paann tarihini sk bir ekilde okuyan Tanpnar, Mkrimin Halil ile Trk tarihi ve kltr zerine mzakerelerde bulunuyor,
bu arada sk sk bnlemin Mahmut Kemali ziyaret ediyordu (Akn 1962:
12). bn-i Haldun'un son kirdi gibi ifadelerle Tanpnar (1997: 170171)n yapt deerlendirmelerin Cevdete ilgi uyannda nemli bir
rol oynad sylenebilir. Gene bununla balantl bir baka gelime de
l lmezolunun Cevdet hakknda tez yapmasdr. Muhtemelen Tanpnarn ynlendirmesiyle Mehmet Kaplan (1915-1986) snf arkada l
12

B. Gencer: Ahmet Cevdetin ada Trk Muhafazakr Dncesine Etkisi

lmezolu (1915-1989)nun 1939 ylnda stanbul niversitesi Edebiyat

Fakltesinde lisans tezi olarak hazrlad Ahmed Cevdet Paa: Hayat ve
Eserleri adl alma, onun hakknda nc monografi saylabilir.
Bilahare Cevdetin vefatnn 50. yldnm vesilesi ile byk lim
Ebulula Mardin (1946), Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa
(1822-1895) (lmnn 50nci Yldnm Vesilesi ile) adl bugn bile alamam kitabn yaynlad. Daha sonra 1947 ylnda Mecmuasnda Sabri
F. lgener, Hilmi Ziya lken, Ziyaeddin F. Fndkolu gibi ilim adamlar,
Cevdetin dncesini kef etmeyi srdrdler. Bylece bilahare Cemil
Meri ve kz mit Meriin almalarnda da grld gibi, nc sosyal
bilimcimiz olarak Cevdetin muhafazakr dnce zerindeki etkisi artmaya balad. O, yerli bir sosyal bilimin k noktas olarak alnr oldu.

Muhafazakrlk ve topyaclk
Trkiyede n-muhafazakrln babas olarak Ahmed Cevdetin genelde
Trk dncesi, zelde Trk muhafazakr dncesine etkisi, temsil ettii
izginin n-slmclk ve son-muhafazakrlktan ayrld ynlere bakarak
daha iyi grlecektir. Genel anlamda muhafazakrlk, devrimcilie kar
bir tutumu simgeler. Bu tutumlar, ideal ve ideoloji kavramlaryla karlatrlabilir; Remzi Ouz Ark (1947)n deal ve deoloji ayrmnn belirttii gibi. Normalde ideal, reale karlk olarak retilen, geleneksel dnyada
karl olmayan modern bir terimdir. Nitekim Ziya Gkalp, buna karlk
olarak mefkre terimini icat eder. deal, insanlarn gerekletirmeye altklar hrriyet gibi stn deerleri ifade eder. O, kendisine ulamann
kemal ve z-tahakkuk salad eydir. deal, iradeyi harekete geirir ve
faaliyetlerin dorultu ve karakterini belirler (Hadfield 1936: 83-85). Ancak
Ziya Gkalpta grlen Kzl Elma, Turanclk mefkresinde olduu gibi
ideal, modern ada topya anlamn kazanmtr. Bu anlamda ideal, The
Megali Idea deyimiyle anlatlan kalc siyas hedefleri ifade eder. Buna karlk muhafazakrlar, hrriyet gibi stn deerler yannda Turanclk yerine Anadoluculuk gibi gerekletirilebilir politik hedefleri ideal almlardr. Bu, ideolojiyle karlatrldnda daha iyi anlalacaktr.
XIX. asr slm dnyasnda Namk Kemal gibi aydnlar, birbirine bal iki sebeple eriat bir btn, ideoloji olarak deil, bu btnn dayand
bir ideal olarak savunmulardr. Birincisi onlar, Max Weberin deerakliyeti dedii geleneksel anlay dorultusunda Bat medeniyetini hrriyet idealine dayal bir merlatrma, rgtlenme baars olarak gr13

Muhafazakr Dnce / Muhafazakr Dnceyi Etkileyen Dnrler III

yorlar (Gencer 2012: 322-334), ikincisi, son emperyal devletler anda

sarslsa da hkimiyeti halen devam eden eriatn da bu ideale dayandn, dolaysyla ayn merlatrma, rgtlenme baarsn slm dnyasnn da gsterebileceini gstermek istiyorlard.
Son-slmclar ise gene tersinden birbirine bal iki sebeple eriat btnn dayand bir ideal olarak deil, bir btn, ideoloji olarak savunurlar. Birincisi onlar, Bat medeniyetini bir aklletirme baars olarak
gryorlar, ikincisi, ulusal devletler anda hkimiyeti biten eriatn da
bu potansiyeli tadn, ayn aklletirme baarsn slm dnyasnn
da gsterebileceini gstermek istiyorlard. Aklletirme, arasal aklcln hkimiyeti, yani bilim ve teknik sayesinde tabiatn denetim altna
alnmas, Marxn toplumsal altyap/styap veya Almanlarn medeniyet/kltr ayrmyla toplumun altyapsna ilikin bir medenletirme
sreciydi. Kemal gibi n-slmc gelenekselcilerin merlatrma baars
olarak Bat tasavvurunda bir problem yoktu; ancak sonraki slmclarn
aklletirme baars olarak Bat tasavvurunda iki problem vard. Birincisi, Almanlarn medeniyet/kltr ayrm uyarnca aklletirme kayna Bat medeniyetinin madd, tmel, nesnel ile manev, tikel, znel boyutlarn tefrik zorluu, ikincisi, slm dnyasnn aklletirmeye yarayacak bilim ve teknii ksa srede retmesinin zorluu, hatta imknszl.
Batya misilleme iin zamann darlndan dolay slmclar kestirme
bir yol bulmak zorundaydlar. Marxn altyap/styap ayrmna gre
anayasa, bir toplumun styaps kapsamna giren din, hukuk ve ideoloji
gibi unsurlarn tecessm, aklletirme srecinin bir sonucuydu. slmclar ise sebeplerden ok sonulara bakarak aklletirme srecinin rn
anayasay kopya etmeye, bir tr anayasal mhendislik vizyonuyla ideolojiletirilecek eriat ile Batya kar zledikleri dzeni kurmaya yneldiler (Gencer 2013b: 8-80).
Cevdetin muhafazakrl, modernleme srecine kar bir slm aktivizm ile kendini gsterir. erif Mardin (2008: 310) bunu, Karl Mannheimdan ald brokratik muhafazakrlk tabiriyle anlatr. Bu, din
sayesinde devleti koruma, gereken yenilikleri yaparak srdrme tutumunu ifade eder. Burada Cevdetin temsil ettii muhafazakrlk ile Kemalin temsil ettii gelenekselcilik arasndaki fark, baz hukuk dzenlemeler konusundaki tutumlarda en iyi grlebilir.

14

B. Gencer: Ahmet Cevdetin ada Trk Muhafazakr Dncesine Etkisi

ki kesim arasnda paradigmatik deil, stratejik bir farkllk vardr.

Paradigmas bakmndan kadim, muhafazakr olan tradisyonalizmin
anakronik olarak bakldnda solcu-sosyalistik olarak grlmesinin sebebi, dzen deiiklii iin benimsedii stratejidir. Muhafazakrlar veya
amzdaki speklatif gelenekselcilerden farkl olarak Locke ve Kemal
gibi aydnlarn gelenekselcilii, siyas ideoloji kavramnn da belirttii
gibi politik-ynelilidir. Muhafazakrlar, gelenein korunmasna ynelik
bir aktivizm gsterirken gelenekselciler, yeniden geleneksellemeye ynelik bir anayasal devrimi savunurlar. Lockeun 1688 anl Devrimine
ve Kemalin 1876 ve 1908 Mertiyet Devrimine gereke salam olmalar, bu tespiti dorular. te paradigmatik muhafazakrlna karlk
stratejik devrimciliinden dolay muhafazakrla kar gelenekselcilik,
nomisizmin karl olarak gelenekselciliin, yani san solu olarak
belirir (Gencer 2013a).
Muhafazakrln karakteristii, yazl anayasa rneinde olduu gibi
geilemeyecek krmz izgilerinin olmasdr. Cevdet, btn geleneksel
hukuklar gibi meseleci (casuistic law) doada slm meden hukukunun
modern mevzuat hukuku (statutory law) tarznda tedvin edildii Mecelle
ile muhafazakr aktivizmin son snrna gelmi, modernlie verebilecei
son tavizi vermiti. Bat-tarz yazl anayasa projesi, onun artk geemeyecei krmz izgiydi. Bu, mutlak ri olan Allahn rolne soyunmak
gibi bir eydi. Onunla temelde ayn dnen, ayn paradigmay paylaan
Kemal de er-i erifi, artnme-i hakik, hakik anayasa olarak grr.
Ancak Cevdetten farkl olarak o, modern konjonktrn yazl bir anayasay dayattn, modern ada hrriyeti korumak iin yazl anayasadan
baka yol olmadn grd iin Knn- Essye kerhen taraftar olmutu. Ana hedef olarak anayasalclk yerine nomokrasiyi alan Osmanl aydnlar iin mesele, hkmetin dayanaca bir eriat/anayasa kefetmek
deil, hkmeti yenide eriata bal klmann bir yolunu bulmakt.
Burada verdiimiz anayasa rnei, siyas zihniyetler arasndaki kritik
farkll ortaya koyan merkez bir rnektir. Elie Kedourie (1992: 82, 268;
1966), XIX. asrda Ortadoulu aydnlarn, dnyay deitirmenin yollar
olarak 1789 Fransz Devriminden sonra doan iki Batl akmdan birini
benimsediklerini syler: anayasalclk ve mesihilik. Ona gre, Namk
Kemal gibi Osmanl aydnlar genelde Avrupa siyas geleneine ait anayasalclk akmn benimserken, Cemaleddin Afgn ve ondan ilham alan
ranl ve Arap aydnlar, mesihi-devrimci akma kaplmlard. Ancak
15

Muhafazakr Dnce / Muhafazakr Dnceyi Etkileyen Dnrler III

burada anayasalclk ile mesihilik, birbirine alternatif olduu kadar ayn

zamanda Midhat Paa rneinde grld gibi topyac zihniyet potasnda rten akmlar da oluturmaktadr (Gencer 2009).
Midhat Paa, 5 ubat 1877de grevden alnarak srgne gnderildii
Avrupada iken 13 ubat 1878de Sultan Abdlhamid tarafndan Knn-
Essnin askya alnmas zerine gerek kendi ismiyle (Midhat Pasha
1878), gerek An Eastern Statesman (arkl Bir Devlet Adam) rumuzuyla anonim olarak Avrupa basnnda makaleler yazarak Osmanlda
anayasal rejimin restorasyonu iin uluslararas kamuoyunun desteini
kazanmaya alt. O, orijinal olarak yazd Franszcadan ngilizceye
evrilerek Haziran 1878de Nineteenth Century dergisinde yaynlanan
makalesinin sonunda yle diyordu: Ksaca Trkiyede nemli reformlarn gerekletirilmesi, farkl milliyetlerin kaynamas ve bu kaynamadan hangi din ve milliyetten olursa olsun bu halklarn ileriye ynelik geliimlerinin kmas isteniyorsa, o (anayasal rejim), tm illetlerin tek aresi ve ieride ve dardaki dmanlara kar mcadelede sahip olduumuz yegne vastadr.1
Bu anayasal dzen tasvirinde, Batda olduu gibi tm dertlerin zlecei yeni bir dnyaya zlem olarak tezahr eden mesihi hlet-i ruhiyeyi grmek mmknd. Evrensel reete, kurtulu yolu sunan radikal
ideolojilere dayal her derde deva ila bir anayasa sayesinde yeni bir
dnya kurmay ngren radikal siyaset anlay, Edmund Burkenin
eletirdii gibi insan tabiatna aykrlndan dolay hsrana uramaya
mahkmdu. Nitekim tecrbeli bir Osmanl devlet adam Fuad Paa, bu
tavr politik romantisizmle eletirmitir: (Midhat Paa iin) Bu adam,
mert idareyi her derde deva gryor; hlbuki tptan ziyade siyasetin
her derde deva ilalara meydan okuduunu unutuyor (Davison 1990:
105). Aslen tp eitimi alm Fuad Paa, meramn anlatmak iin en iyi
analojiyi semiti. Hastalklarn tedavisiyle uraan tp, her derde deva
ilalar tanmad gibi, temel ii problem-zme olan siyaset de mesihi
formlleri kaldrmazd.

Turkey, in a word, ought to be governed by constitutional regime, if it is desired that serious reforms be carried out, that a fusion be effected of the different races, and that out of this
fusion should spring the progressive development of the populations, to whatever nationality and whatever religion they may belong; it is the only remedy for our ills and the sole
means we have of struggling with advantage against enemies at home and abroad.
1

16

B. Gencer: Ahmet Cevdetin ada Trk Muhafazakr Dncesine Etkisi

Fuad Paann bu yorumu, Cevdet Paann da paylat topyacla

kar muhafazakr zihniyetin tipik bir ifadesidir. Burada anayasa konusunda Kemalin Cevdetin temsil ettii geleneksel ile topik slmclarn
izledii modern izgi arasndaki konumu daha iyi grlr. Cevdet, cismen
de ismen de anayasaya kardr. Kemal ise Cevdet gibi ismen kar olsa da
cismen bir anayasadan, hrriyet beyannamesi anlamnda bir anayasal belgeden, slmclar ise ismen de cismen de bir anayasadan yanadr.
Buradan da anlalaca gibi Cevdetin temsil ettii muhafazakrlk,
genel anlamda topyaclk ve devrimcilie kar bir tutumu simgeler.
Yeni Osmanllarn muhalefeti de daha ziyade l Paa gibi belli bir brokrasi kesimine ynelikti; bizzat rejime deil. Onun devam olan Gen
Trkler de bir topyayla ortaya km deillerdi; bu itibarla dnceleri
radikal deil muhafazakrd. Padiah hal' etmek ve yerine bakasn koymakla istenen amaca varlamayaca fikri yalnz Abdullah Cevdet'te bulunur (Mardin 2008: 310). Ancak II. Mertiyet devri, iki sebeple
slmclk, Trklk ve Batclk akmlarnn rekabetiyle kendini gsteren bir radikalizm dourmutur: Birincisi, Devr-i Hamd istibdadna
tepki, ikincisi ulus-devletlerinin douu anda ulus-devletini kuracak
ideolojik akmlarn rekabeti.

Muhafazakrlk ve Medeniyetilik
Ancak medeniyet, bu rakip ideolojileri apraz kesen bir ortak kavram
oluturuyordu. Her ideolojinin mensubu, medeniyetten yanayd ama
hangi medeniyetten? slm m, Trk m, Bat medeniyeti mi? II. Mertiyet devri slmclk ile Batclk akmlarnn radikal ideologlar Said
Halim ile Abdullah Cevdet iin medeniyetilik, tamamen Bat veya slm
medeniyetinden yana olmak demekti. Ancak slmclk, Trklk ve
Batclk akmlarnn Musa Kazm, Ziya Gkalp ve Celal Nuri gibi temsilcileri, bu tr bir sentez grnde buluabiliyorlard. Deien, telif
projesinde savunduklar ideolojilerin vurgu derecesiydi (Gencer 2014).
Burada muhafazakrln zel ad olarak medeniyetiliin, radikal
rakip ideolojileri apraz kesen veya medeniyet kavanda buluturan
bir yumuak ideoloji olduu grlyordu. Medeniyet, ulus-devletinin
inkiaf ve terakkisi uruna telifi-muhafazakr anlayn benimsedii
ana kavram oluturuyordu. Peki, modern dnyann tmel dsturunu
oluturan medeniyet, ulus-devletine zg bir sentez iin nasl tikelletirilecekti? ideolojiye atfen Trk-slm-Bat medeniyeti demek, elve17

Muhafazakr Dnce / Muhafazakr Dnceyi Etkileyen Dnrler III

rili olmazd. Bunun yerine Trk-slm medeniyeti deyimi, Cumhuriyet devrine zg son-muhafazakrln benimsedii ideali oluturdu.

Muhafazakrln ki Damar
Cevdetin fikr etkisini deerlendirebilmek iin Cumhuriyet muhafazakrlnn iki damar ayrt edilmelidir: Politik-sosyolojik ile kltrelfilolojik muhafazakrlk. Cumhuriyet devrinde muhafazakrln politiksosyolojik kanadnn ne kan isimleri unlardr: Mustafa ekip Tun,
Mehmed zzet, Hilmi Ziya lken, Ziyaeddin Fahri Fndkolu, Sabri Fehmi lgener, Ali Fuad Bagil, Mmtaz Turhan, Remzi Ouz Ark, Erol
Gngr, Nurettin Topu, Cemil Meri. Trk muhafazakrlnn kltrelfilolojik kanadnn ne kan isimleri ise unlardr: smail Hakk Baltacolu, Peyami Safa, Ahmed Aaolu, Abdlhak inasi Hisar, Yahya Kemal
Beyatl, Ahmet Hamdi Tanpnar, Nihad Sami Banarl, Ekrem Hakk Ayverdi, Smiha Ayverdi, Mnevver Ayal, Mehmed Fuad Kprl, Mehmet Kaplan, smail Hmi Dnimend, Mkrimin Halil Yinan, Osman Turan, Tark Bura, Arif Nihat Asya.
Bu belli bal Cumhuriyet muhafazakr aydnlarnn asalet ve filoloji
eklinde iki zellii paylatklar fark edilebilirdi. Birincisi, Necip Fazl
ile Sezai Karakou da ilave edebileceimiz bu isimler genelde, bir ekilde hakik bir medeniyeti (ehirlilii) tatm belli bir asil soydan geliyorlar, medeniyetin nasl bir medineye dayandn/dayanacan biliyorlard. kincisi, zellikle Fuad Kprl gibi akademisyen olanlar filoloji formasyonuna dayanyor, belli bir dil, edebiyat ve tarih uurunda
buluuyorlard ki bu, onlara frtnal Batllama srecinde muhafaza etmeye layk eyleri ayrma imkn veriyordu.
Bu muhafazakrlk ayrmn daha iyi anlamak iin, Avrupada Fransz htilli sonrasnda ortaya kan iki toplumsal dnm anlayn
karlatrmak gerekir. Bu karlatrma ile bir taraftan ideal/ideoloji ayrmna tekabl eden muhafazakrlk/devrimcilik, dier taraftan da politik/kltrel (siyas/hars) muhafazakrlk ayrm daha iyi anlalacaktr.
Avrupada Fransz htilli sonrasnda toplumu dntrme tarz konusunda iki ana anlay ortaya kmt: deoloji yoluyla devrime karlk
sosyoloji yoluyla reform (Gencer 2012: 179). Marx, birinci, Saint-Simon
ise ikinci eilimi temsil eder. Ahmed Cevdetin temsil ettii brokratik
veya politik muhafazakrlkta sosyoloji yoluyla reform, yani sosyal bilimsel yntemlerle devletin reformu sayesinde lkenin kurtuluu hedefi
18

B. Gencer: Ahmet Cevdetin ada Trk Muhafazakr Dncesine Etkisi

izlenir. Trkiyede Cevdet ile Kemalin son-emperyal, Gkalpn ise nulusal devletler ann nc sosyal bilimcileri olmalar, bu adan tesadf deildir.
Nitekim Trkiyede muhafazakr dncenin nde gelen isimlerinden Mustafa ekip Tun (1953: 11), bunu aka ifade eder. Ona gre
demokrasi bakmndan toplumlarn nnde iki ayr siyas seenek vardr. lki muhafazakr veya geleneki, ikincisi ise ilerlemeci yahut rasyonalistik zihniyettir. XVIII. yzyldaki ar soyut rasyonalizmin dourduu Fransz htilalinden sonra, bir dzen kurma endiesi ortaya km, ihtilal nbeti iinde ykld zannedilen anane, rf ve detlerin yaad grlmtr. Bu dnemde ortaya kan sosyoloji ilmiyle politika,
artk ilm verilerin zerine oturmutur.
Politik-sosyolojik/kltrel-filolojik muhafazakrlk ayrm, hkmet/toplum, siyaset/kltr ayrmna dayanr. Bu karlatrma, bir taraftan muhafazakrl radikalizmin bir tr olarak slmclktan, dier
taraftan politik muhafazakrl kltrel muhafazakrlktan ayrmaya
yarar. Cevdet, muhafazakrlk/slmclk ayrm iin, t bni Haldunun
gelen emperyal sistemlerde ortaya kan siyasetin zerklii ve ntrl
anlayn esas alr. Onun Trkesiyle bni Haldun (1277)a gre: Sunf beer iinde emr-i siysetten en uzak insanlar limlerdir. Cevdet (1980:
230), kendi gzlemleriyle de bu hkm teyit eder: Fetv-emni Kara Halil Efendi, Midhat Paa'nm konana celb ve Sultan Abdlaziz Han hazretleri aleyhinde azviyyt u mfteriyyt- adde serd ile istift olundukda, o dahi hal'e fetv vereceini va'd eylemi. nki, Halil Efendi
ulemdan bir zt olduu hlde, umr- hriciyyece asla ma'lmt olmayup, ocuk gibi her eye aldanur sde-dil bir hoca-efendi olduundan,
havss- vkelnn yalan szler ile kendsn aldatacaklarna ihtiml
vermeyp hemen fetv vereceini sylemi.
Ulem, ilm meritokrasinin ihlali olarak zetlenebilecek bir sebeple
de gemi, yaad siyas dnyay tanyamaz ve anlamlandrmaz
hale gelmiti. Paaya gre mebhis-i mlkiyye (politik sorunlar) zerinde muhakeme kabiliyetlerini kaybetmesi sonucu ilmiyenin siyas karar-alma mekanizmasna katlm imkn kalmamt. Bu yzden o, mensup olduu snfn yetkilerinin kstlanmasn, muafiyetlerinin kaldrlmasn, grev alanlarnn net bir ekilde tanmlanarak genel idar mekanizmayla btnletirilmesini savunuyordu. Bunun sonucu ise ulem snfnn i zerkliinin kaybyla depolitize olmasyd. Cevdet, bunun ye19

Muhafazakr Dnce / Muhafazakr Dnceyi Etkileyen Dnrler III

rine, deerli addettii tek-tk limin, kendisinin yapt gibi, ferd olarak
aktif idar grevler almasn savunur (Neumann 1999: 101).
Cevdet (1980: 52), devlet ve siyasetin ncelendii politik muhafazakrln ve bu yolda gerek limler, gerekse de Jn Trkler dedii radikal
aydnlara gvensizliini aka ifade eder: Ve l Paa'y Fuad Paa kadar
sevmez isem de, devletin hayrn dnmek her eye mukaddem olduundan revi-i hle gre l Paa'nn azline Fuad *Paa+ muvfakat eylemeyp,
bundan dolay zuhr edecek ke-keler ile azl nasb bir kerre skn ederse, umr- nzike ve meslih-i mhimme Jn Trkler ellerine gep, bu ise,
menfi'-i devlete muvfk dmeyeceinden dedim ki: Vkeldan her
hangisi olur ise olsun, azl nasbi Efendimizin iki duda arasndadr. Diledii vakit icr buyurabilr. Kendsne mnie mezhim yokdur. Fakat
acele edecek eyler deildir. Birinin azlinden evvel halefini tasarlamak ve o
da ashb- tecribeden olmak lzmdr. Zira mlkiyye me'mriyyeti srf tecribeye mstenid bir melekedir. Hriciyye Nazrnn azlinde ahvl-i hriciyyeyi mtla'a da lzmdr. u esnda ise ufk- politika bulank grnyor.
imdi Hriciyye Nezretince el deitirmek mnsib dmez gibi htra gelr. Efkr- ummiyye-i Avrupa'nn rahat u skneti vaktinde icr olunuverse daha mnsib olmaz m demidim.
Bu ayrma gre bir lkede yaayan insanlara kimlik salayan zdelemenin iki boyutu vardr. Birincisi, toplumla yatay zdelemeden kaynaklanan sosyal, ikincisi, devletle dikey zdelemeden kaynaklanan siyasal
kimliktir. Geleneksel feodal emperyal devletlerden modern kapitalist ulusdevletlerine gei olarak tanmlanan modernleme srecinde hem bu ballklarn hkmet/toplum denen odaklar, hem siyaset/kltr denen kanallar, hem de balanma tarzlar deimektedir. Geleneksel feodal emperyal
toplumda sosyal/yatay ile siyasal/dikey zdelemeyi salayan din ve tebaiyet balarnn yerini ulus-devletleri dneminde (ulusal) kltr ve vatandalk balar alr. te bu iki seferde deien balar ve balanma tarzlarnn ncelik srasna ilikin kayglarn ihtilaf, muhafazakrln politiksosyolojik ile kltrel-filolojik olarak ayrdmz iki damarna vcut verir.
Politik muhafazakrlar, devleti modern, dar hkmet anlamnn tesinde toplumu da kapsayan geleneksel lke anlamnda aldklar iin
nect- devletin hedeflendii siyas reforma ncelik verirler. Genel
devlet adam deyimiyle anlatlan gerek II. Mahmud ve II. Abdlhamid
gibi sultanlar, gerekse de Reid ve Cevdet Paa gibi brokratlara gre
modernleme, temelde devleti tehdit ettiinden politik slht ana hedef
20

B. Gencer: Ahmet Cevdetin ada Trk Muhafazakr Dncesine Etkisi

alnmaldr. Buna karlk hars muhafazakrlar, toplumun hkmete tekaddm ettii, onun temelini oluturduu mlahazasyla toplumsalkltrel slha vurgu yaparlar. Bununla birlikte muhafazakrln
mezkr iki damar arasnda bir rekabetten ziyade birbirini tamamlayan
bir iblm sz konusudur.

ttifak ve htilaf Noktalar

rnein son Osmanl devrinde Ahmed Cevdet ile Ahmed Midhat, muhafazakrln mezkr iki damarnn mmessilleri olarak alnabilir.
Cevdet (1986: I/20, II/8), hkmetin dayand hukuku Batdan almak isteyenler, hukuk Batcla btn gcyle kar dururken kltrel bakmdan Batcl eletirmekten de geri durmaz. rnein Rusya ile yaplan Krm Sava (4 Ekim 1853-30 Mart 1856)nn kltrel yozlamada
dnm noktas oluturmasn eletirir: Krm Muhrebesi bize byk
bir ibret olup da kendimize eki dzen vermek lzm gelirken bir garib
sefhat kaplar ald< Bir aralk Mehmed Ali Paa hnedanndan pek
ok paalar ve beyler ve hanmlar Msr'dan savuup stanbul'a dkldler ve klliyetli akeler getirip bol-bol hre ederek stanbul sfehsna,
s-i emsl gsterdiler. Sefhat vdisinde yeni rlar atlar. Hele Msrl
hanmlar alafranga melbst ve ir tecemmlta rabet edip stanbul
hanmlar ve alel-huss sarayllar dah anlar taklid eder oldular. Dier taraftan toplumsal-kltrel bir yozlamaya yol aan Batllama asl
Ahmed Midhat tarafndan eletirilir (Okay 1989).
Cevdet ile Midhat tarafndan temsil edilen politik-sosyolojik ile kltrel-filolojik muhafazakrlk ilikisini daha iyi grmek iin ittifak ve ihtilaf noktalarna daha yakndan bakmak gerekir. kisi bir tarih bilincinde,
mill bir sreklilik anlaynda buluur. Ahmet Hamdi Tanpnar, Mehmed Fuad Kprl, smail Hmi Dnimend, Mkrimin Halil Yinan,
Osman Turan gibi isimlerin temsil ettii tarih bilinci, muhafazakrln
iki damarn buluturur. Seluklu, Osmanl, Trkiye gibi devletlerin
mrlerini aan bir tarih bilinci, ideologlarn ngrd ekilde kopu,
krlma, redd-i miras anlaylarnn nefy edildii bir mill sreklilik anlayn ngrr.
Bununla birlikte iki muhafazakr kesimin tarih sreklilik anlaylar
arasnda ortaklk yannda farkllk da vardr. Bu farkllk, Gkalp/Beyatl
mukayesesinde net olarak grlr. Ziya Gkalp, Beyatlya hitaben:

21

Muhafazakr Dnce / Muhafazakr Dnceyi Etkileyen Dnrler III

Harbsin harbti deilsin

Gzn mzdedir t deilsin
derken, Yahya Keml Beyatl (1995: 123),
Ne harb ne harbtyim
Kk mzde olan tyim
diye cevap veriyordu.
Burada asl muhafazakrlk, Beyatlnn mezkr iirinde tipik ifadesini
bulan, kltrel-filolojik muhafazakrlktr. Zira Gkalpn anlan iirinde tipik ifadesini bulduu gibi politik-sosyolojik muhafazakrln birincil kaygs tarih deil, gnceldir; asl gaye, devletin slh yoluyla lkenin selametidir. Politik-sosyolojik muhafazakrlar, ehemmi mhimme takdim dsturunca bek meselesinin aciliyeti kaygsyla hareket ederler. Gaye, her halkrda yurttan ve yurdun beksdr. Mezkr poetik polemikte grld
zere, politik-sosyolojik muhafazakr iin bu adalet aray, kltrel-filolojik
muhafazakrn fazilet arayna nceliklidir. Kltrel-filolojik muhafazakr
ise kimliin beks meselesini yurt ve yurttan beks meselesine ncelikli
grr; bu yzden slht meselesini, cr ve siyas boyutta olmaktan ok,
Beyatlnn iirinde olduu gibi, gemi ve gelecekte temellenen harsitima bir boyutta alr.
Bu fark, Cevdetin muhafazakrln anahtar kavram olan medeniyet
anlaynn izahyla daha iyi anlalacaktr. Yahya Kemalin Endls romantisizminde tipik olarak grld zere kltrel-filolojik muhafazakrlarda romantik, muhayyel bir medeniyet tasavvuru bulunur. Bu
medeniyet, bazen Atinaya, bazen Kahireye, bazen Kurtubaya, bazen
Badata yakn der. Ancak Cevdet (1309: I/16) iin medeniyet, tarih ve
topik deil, gncel ve ampirik, sosyolojik bir olgudur. Onun nazarnda
medeniyet, Osmanlda hayata getii ekilde devlet, yani lke demektir:
Cemiyyet-i mezkrenin al derecesi dah medeniyet, yani devlet ve
saltanat mertebesidir ki bir devletin sye-i hfz u hrsetinde yekdiere adr
ve teaddden ve ad ve ayr endesinden zde olup bir taraftan ihtiyct- beeriyelerini tahsle ve bir taraftan dah kemlt- insniyyelerini
tekmle mel ve mde olurlar.

22

B. Gencer: Ahmet Cevdetin ada Trk Muhafazakr Dncesine Etkisi

Muhafazakrlk ve Sreklilik
Cevdet (1309: I/14-16), tarihi devlet adamlarnn diryete dayal kararlar
verebilecekleri bir tecrbe kayna, siyas laboratuar olarak grr. Trh-i
Cevdette somut olarak grld siyas muhafazakrlarn tarihin izini
srmesi, lkeye rz olan mevcut illetin tehis ve tedavi yolunun bulunmas iindir. Hars muhafazakrlar ise dnden yarna uzanan, milletin hafzas olarak ileyen bir tarih anlayn benimser. Michelet ve Carlylen
temsil ettii bu romantik tarih gr (Crossley 1993) de Cevdet (1309:
I/3, 14)te grlr; tarih, onun iin bir lkenin kimlik ve srekliliini salayacak bir ara haline gelir. Ona gre tarih disiplini, muhtelif milletlerin
birbirlerine gre rhan ve meziyetinin mzn ve miyrn oluturur.
Cevdet (1986: IV/241), bunu Tezkirde daha ak ifade eder: nk her
ahs tasavvurtn kendi lisan zere kurup da sonra baka lisana tercme
ettii gibi, her millet vekyii kendi tarihi zere tertip edip tevrh-i sireyi
ona kyas ile bulur ve aksi insana ters gelir. Bu cihetle her millet, kendi tarihini muhafazaya mecbr olur. Vatan ve memleketini seven ve devlet ve
milletinin beksn isteyenler, kendi asrlarnn olaylar ve haberlerini zapt
ederek gelecek nesillere ydigr brakrlar.
Siyas ve hars muhafazakrlarn sreklilik kavramyla ifade ettiimiz tarih ve zaman anlaylarn tasavvuf ibnl-vakt/ebl-vakt ayrmyla formle
edebiliriz. Sfilik, mziye ve mstakbele nazar etmeyerek vaktin hkmn
vermektir ki bunu baarana ehl-i hl, ibnl-vakt (vaktin olu), sf denir.
Bunu da aarak vakit ve hl kaytlarndan kurtulanlara ise ebl-vakt (vaktin babas), sf denir. bnl-vakt, dem bu demdir anlayyla n-
hzr, ebl-vakt ise n- dimi yakalayan kiidir (lken 1983: 250). bnl vakt, gamm ve hemm denen gemi ve gelecek tasalarn aarak n deerlendirebilendir. Ebl-vakt ise zamann geiine bal hissiyat ap n-
dimi mahede, btn varl tek bir na irc katna kabilendir.

Muhafazakrlk ve Meriyetilik
Siyas muhafazakrln sreklilie bal dier umdeleri de meriyetilik ve gerekiliktir. Meriyetilik, andmz tasavvuf ayrmla, ibnlvakt olarak vaktin hkmn verme uurundan kaynaklanr. Aksi takdirde insan topluluunun beks asndan tehlikeli bir meriyet krizine, anlam boluuna dmek kanlmazdr. Lfzen meriyet, amelin
ilme, reelin, ideale uygunluu demektir. Ancak bu lfz tanmnn belirt-

23

Muhafazakr Dnce / Muhafazakr Dnceyi Etkileyen Dnrler III

tii gibi meriyet, mutlak bir ilim/amel uygunluu anlamna gelmez.

nk insann gayr-i mkemmel, nks tabiatndan dolay beer tecrbe, srekli gayr-i mkemmeli mkemmele, izafyi mutlaka, ameli ilme,
reeli ideale yaklatrmaya alr ki buna durum kalbyla meriyet yerine sre kalbyla merlatrma denir.
Geleneksel-muhafazakr aydnn beern beks asndan tad kritik nemden dolay grd bu merlatrma ilevi, modern radikal
zihniyetli aydnlar tarafndan yanl yorumlanmtr. rnein Bat Marksizminin nde gelen ismi Gramsci (1992: 9), geleneksel aydnlar, pejoratif,
sac anlamda merlatrmada uzmanlar olarak tanmlar. Onun gibi
sol, Marksist aydnlarn gznde geleneksel aydnlarn merlatrma ilevi, egemen snfn karlarna hizmet eden statkoyu srdrmeye ynelikti. Geleneksel aydnlarn ilevi, hakim snfn kar ve deerlerini yanstan ve bunu kamu menfaati diye tercme eden belli bir dnya tasavvuru
yaratmakt (Fontana 1993: 140-41). Ancak Cevdet gibi aydnlarn davas,
avam ve havassyla herkesin varlk alann oluturan, nizm- cemat-i
kbr olarak tanmlanan geleneksel, organik, lke anlamnda devletin
beksyd. Bu anlamda Gramscinin yapt ekilde geleneksel ile organik aydnlar arasnda net bir ayrm yapmak olduka zordu.
Btn geleneksel aydnlar gibi Mslman aydnlar da cemiyetin
beksna arz ettii tehlikeden dolay siyas meriyet krizlerini bir ekilde gidermeye ynelmilerdir. rnein Mverd ve Gazl gibi limler,
slmn tarih geliiminde hilafetin ideal artlarnn ortadan kalkmas
zerine beliren meriyet krizine kar reel ile ideal arasndaki a kapatmaya, meriyet krizine gidermeye ynelik bir doktrin tadilatna
gitmek zorunda kalmlard. Cevdet (1986: IV/85, 90-1) de Tanzimat srecinde er' mahkemelerin yannda ortaya kan nizm mahkemeleri
gelenee dayanarak merlatrmaya yneldi. O, Cellddin-i Devvn
(830-918/1427-1512)'nin Dvn- Def-i Mezlim isimli risalesini tercme
ederek nizm mahkemeleri ve ilk Osmanl temyiz mahkemesi Dvn-
Ahkm- Adliyyeyi slam hukuk tarihinden mezlim divanlar rneine dayanarak temellendirdi.

Muhafazakrlk ve Gerekilik
Politik muhafazakrln sreklilie bal dier bir temel dsturu da
gerekiliktir. ada Trk muhafazakrlnn meriyetilik gibi gerekiliinin de Cevdetten geldii grlebilirdi. zellikle modernleme
24

B. Gencer: Ahmet Cevdetin ada Trk Muhafazakr Dncesine Etkisi

dalgasnn kapya dayand karar anlarnda bu iki ilkenin nasl iledii

daha net grlebilirdi. Batnn kresel bir g haline gelerek kendi dsturlarn btn dnyaya dayatt XIX. asrda modernleme dalgas, her
yerin olduu gibi Osmanl lkesinin de duvarlarn zorlamaya balamt. Batnn direnilemez etkisiyle meriyet krizine yol aan bir ykc modernleme (modernization=bidat) zaten gelmi, surda gedikler am, devlet binsnn essndan tulalar skmt. Buna kar ilmiye ve
kalemiye (mlkiye) tarafndan iki usal tepki verildi. Birincisi, muhafazakr ulemnn yapt gibi buna kaytszlk, tam retilik, ikincisi de kalemiye (mlkiye) tarafndan tam teslimiyeti bir tavrla ksm, ykc modernlemeyi tamamlama, lkeyi tam modernletirme tavr. lmiye ile kalemiye arasndaki yegne kprlk konumuyla Cevdet, bu iki usal tavr
arasnda gereki ve meriyeti bir tavr ald. Ne ilmiyenin yapt gibi
modernlemeye tam mukavemet, ne de kalemiyenin yapt gibi tam teslimiyet zmd. Bek iin lkenin modernlemesinin kanlmazln
grmek gerekiliin gerei, ancak bunu ykc modernlemeye (modernization=bidat) kar bir yapc modernleme (modernizing=bidat- hasene)
olarak tasarlamak meriyetiliin gereiydi.
Yahya Kemal gibi romantik kltrel muhafazakrlara ynelttikleri nziperestlik ithamyla Kemalist modernistler, kendi inklp, ilerici ve realist
kimliklerini tescillemeyi hedeflemilerdir (idem 2003: 250). Hlbuki realizmden yana kararl tavrlaryla politik muhafazakrlar, romantik muhafazakrla olduu kadar ilerlemeci Kemalizme de meydan okudular.
Mustafa ekip Tun (1953: 11), Fransz htilalinden sonra kutuplaan
tradisyonalistik muhafazakrlk ile rasyonalistik ilerlemecilii karlatrrken bunu aka ifade eder. Fransz htilalinden sonra ortaya kan
sosyoloji ilmiyle politika, artk ilm verilerin zerine oturmutur. Artk
iki ana siyas akm arasnda tarihi iyi bilerek, zaman ve mekn artlarn
tanyarak, mutlaka deil, olabilirlere bakarak, mphem bir idealizmle
deil, realist bir metotla politika yaplacaktr. Eer siyaset gereki zeminlere oturmazsa, demokrasiyi yaatmak zorlaacaktr. Tuna gre
Peyami Safann Trk nklbna Baklar adl eseri de realizmle temayz
eder. Ona gre speklatif fikir sistemleri dogmatik bir suretle telkki
edildii zaman akln shhatini hakikaten bozar. Bu tehlikeyi bir sanatkr
sezgisi ile duyan Peyami Safa ister ki akl, iyi tarif edilmemi kelime ve
sistemlerle kendini tahrip etmesin, reel vakalar zerinde alarak hayatn dinamik ve evvelden kefedilmez grnen yaratc faaliyetine kar
25

Muhafazakr Dnce / Muhafazakr Dnceyi Etkileyen Dnrler III

daima uyank ve dikkatli olsun. Bunun iin de Trk nklbna Baklarnda bizi yaanm ve yaanan realitelerle karlatrmak ve bilhassa
tarih realitelerin iine oturtmak ister (Safa 2010: 12).
Remzi Ouz Ark (1992: 53) da milliyetilik anlaynn en temel zelliinin toplumumuzun, topramzn, tarihimizin gereklerine uyan bir
realizm olduunu savunur. Realizm vurgusuna dayanarak, bizim milliyetiliimizin ne yalnz bana his, ne yalnz bana kan ve ne yalnz bana toprak birliine, fakat bir dizi realiteye dayandn syler.
Bazen ilericilik kavramyla da ifade edilen muhafazakrln gerekilii, yalnzca Cevdet gibi siyas deil, Midhat gibi hars muhafazakrlarda
da grlr. erif Mardin (2008: 56-57, 65), Ahmed Mithat Efendi'nin fikirlerindeki ilericiliin yn olarak giriimcilik, sokaktaki adamla ilgilenme
ve Avrupa'da tartlan materyalizm sorununu Osmanl kamuoyuna intikal
ettirmeyi sayar. Keza 1893 tarihinde kdm gazetesinin "Trk gazetesidir"
balyla kmas, milliyet fikrinin bilahare Trkiye'de kazand nem gz
nnde tutulduunda siyas muhafazakrln bazen ok daha ilerici bir
unsurla birleebildiini gsteriyordu.
zellikle siyas muhafazakrlarn Trk nklbna kar aldklar tavrn
gerekilik ve meriyetilik ynnden Cevdetin tavrna benzedii grlebilirdi. Onlar, slmclarn yapt gibi Batllama ynndeki Trk nklbna tamamen kar durarak gayr-i merlatrmaya ynelmemiler,
ancak Batc Kemalist milliyetilerin savunduu gibi mutlak ve total bir
modernlemeye de kar kmlardr. Kemalizm, ilk kez 28 Haziran 1929
tarihinde Milliyet gazetesinde yaynlad bir makalede Yakup Kadri Karaosmanolu tarafndan kullanlmtr (Aktural 1984: 126). Kemalist inklp, esas itibariyle bir devlet kurmaya ynelik bir politik modernleme
projesini ngryordu. Muhafazakrlarn gayesi de bu politik modernleme giriiminin kltrel Mslman kimlii tahribini nlemeye ynelikti.
Genel anlamda muhafazakrln devrimcilie kar bir tutumu simgelediini belirtmitik. Bu devrimcilik, potansiyel veya kinetik olabilir.
Muhafazakrln ikisine kar tepkisi, en iyi Kemalizm ve komnizme
kar tavrlarnda grlr. Trkiyede muhafazakrlk Tek Parti devrinde
Kemalizmle dolayl, Menderes devrinde ise komnizmle dorudan mcadele etmitir. Erken Cumhuriyet devrinde mesele, Kemalizmin yannda
veya karsnda olma meselesi deildir; nk bu devirde Kemalizm,
hkim ideolojidir. Herkesin taraf olduu Kemalizm, devletin, ulusun ve

26

B. Gencer: Ahmet Cevdetin ada Trk Muhafazakr Dncesine Etkisi

ahsiyetin yeniden biimlendirilmesini hedeflemektedir. u halde temel

mesele, Kemalizmin mahiyeti ve muhtevas meselesidir. Bu yzden farkl
merepten aydnlar, ortak hkim Kemalizm ideolojisine kendi ideallerine
uygun bir muhteva, yorum kazandrma rekabetine girimilerdir. Bu devirde Mustafa ekip Tun, smail Hakk Baltacolu, Ahmet Aaolu,
Hilmi Ziya lken ve Peyami Safa gibi aydnlar, cumhuriyeti muhafazakrlk denen bir Kemalizm yorumu gelitirmeye ynelmilerdir.
Cumhuriyeti muhafazakr aydnlar, Batda Aydnlanmadan kaynaklanan pozitivizm gibi ideolojilere kar alternatif olarak ortaya kan
Bergsonizm gibi maneviyat-romantik geleneklere dayanarak Kemalizme yerli bir felsef altyap kazandrdktan sonra onu ideolojik olarak
asl hedefi, mmeti ve Osmanlc evrenselcilikten koparak milletin kendi doallna dnn siyasal ve sosyal koullarn hazrlamak olan kesin bir biimde gelenekselci ve milliyeti bir hareket olarak yorumlamlardr. Bu erevede cumhuriyeti muhafazakr aydnlar, milliyetilii
kktenci sonular olan gelenekselci bir siyaset tarz olarak kavramakta
ve gelenekselcilii de ulus-devlet kurucu Kemalist siyasetin tanmlayc
zellikleri arasnda saymaktadrlar (rem 2002, 2003).

Muhafazakrlk ve Tikelcilik
ada Trk muhafazakrlnn meriyetilik ve gerekilie bal dier
bir nemli ilkesi tikelcilik de Cevdetten geliyordu. Muhafazakrlk, Aydnlanmac tmelcilie (universalism) kar tikelcilii (particularism), kinatn
bir tmelcilik/tikelcilik dengesine dayandn savunur. Cevdet (1309: I/18,
III/12, IV/31; VIII/68)in reform siyasas, tikelcilie dayanr. Soyut, evrensel
deil, her siyas bedenin tabna, yaad zaman ve mekna uygun, tikel reeteler ancak beklenen fayday verebilir: Her devrin mizcna gre davranmak ve her vakann cbna gre vaktiyle are aranmak lzm gelir.
Cevdet (1986: I/63), ayn gerekeyle Osmanlda Batdan hukuk ithaline
kar kar: Hlbuki bir milletin kavnn-i essiyesini byle kalb tahvil
etmek ol milleti imh hkmnde olacandan bu yola gitmek ciz olamayp
ulem grhu ise o makule alafranga efkra sapanlar tekfir ederlerdi.
Tikelcilik, Cumhuriyeti muhafazakr aydnlarn Tanzimat eletirisinin de esasn oluturur. rnein Fuad Kprlye (2 Mart 1329-1913,
Tasvir-i Efkr) gre Tanzimatln hibir mill esasa dayanmayan Avrupa taklitilii, mektep-medrese ikilii memleketi altm, yetmi sene
faydasz hayaller peinde koturmutu. Bir memleketin icbt, ih27

Muhafazakr Dnce / Muhafazakr Dnceyi Etkileyen Dnrler III

tiyct, anant nazar- itibara alnmyarak yaplan yenilikler, eski mevcutlar bsbtn ihllden baka bir eye yaramazd. Ayn gn Ahmed
Aaolu da Jntrk gazetesinde kan Tanzimatln fls balkl
yazsnda ayn fikirleri tekrarlar: Biz, ne tarihi, ne ananeyi, ne memleketimizin teekklt- hussiyesini ve ne de kavmimizin hlet-i rhiyesini hesaba katmadk. te bu esas kusurdur ki Tanzimatn bizde hayata
intikalini adem-i muvaffakiyete mahkm etti (Safa 2010: 25).

Muhafazakrlk ve Hikmet
Muhafazakrln ilkelerinden pragmatizm ve eklektisizmin de Trkiyede Cevdetten geldii sylenebilirdi. Burada pragmatizm ve eklektisizmi hikmet kavramyla ifade edebiliriz. Zira birincisi, ilim/amel btnln, ikincisi, hakikatin tahrifiyle mall ideolojilere kar her nerede bulunursa alnacak yitik, tmel dsturu ifade eden bir kavram olarak hikmet, muhafazakrln dayand temel kavramdr. Cevdet (1309: I/20, 27),
Avrupadaki siyas rejimlerden hibirini tutmaz, her birinde baka bir arlk ve illet bulur: Bunlarn her birinde birer gne fenalk melhz ve
mehd olup hele cumhuriyetin zikr olunan frka-i mtecvizesi btn
btn akldan ve nevms-i tabiyyeden bad bir fikr-i btldr. Ona gre
slam hkmetleri, bu gibi bln ve paralanmalardan uzak bir siyas
sentez gelitirmeyi baarmlardr. zellikle Devlet-i Aliyyenin azametinin srr, baard bu karma anayasada yatmaktadr. Cevdet, siyas rejim gibi lke kalknmas iin benimsenecek iktisad rejim konusunda da
herhangi bir ekole angaje olmakszn, pragmatik, grgl bir yaklamla ihtiyalara gre deien bir siyasa izler (Meri 1979: 141).
Mustafa ekip Tun, Peyami Safann Trk nklbna Baklar adl eserine yazd takrizde bunu yle ifade eder: Hayatn sr ve tekml
hakkndaki btn bilgilerimizin ispat edilmemi nazariyelerden ibaret olduunu bilerek onun yry ve tekmlnde ferd ve maer tesirlerimiz
hakknda hibir kehanette bulunmaz. Hayatta kapanmam delikler var
diye dogmatizme teslim olmaya da raz olmaz. nk olanca maddilik ve
btnlyle canl bir tamamiyet tekil ettiini sezdii hayat kilidinin, ne
kadar maharetle yaplrsa yaplsn, tek bir maymuncukla alabileceine
inanmaz. Bu itibarla kendisine hkim olan felsef temyle mspet realizm diyeceim zaman, Peyami Safann dinamik ve sanatkr ruhunu hi
sevmedii izmler iinde hapsetmeye kyamyorum (Safa 2010: 12).

28

B. Gencer: Ahmet Cevdetin ada Trk Muhafazakr Dncesine Etkisi

KAYNAKA
AHMED, Cevdet (1277) (trc.) Mukaddime-i bni Haldun, III. Cild. stanbul.
(1309/1891) Trh-i Cevdet, Tertib-i Cedid, I-XII. Dersaadet: Matbaa-i Osmaniye.
(1969) [1331] Ksas- Enbiy ve Tevrh-i Hulef, I-II. stanbul: Bedir.
(1980) Maruzt. Yusuf Halaolu (yay.), stanbul: ar.
(1986) Tezkir, I-IV. Cavid Baysun (yay.), Ankara: TTK.
ARIK, Remzi Ouz (1947) deal ve deoloji. stanbul.
(1992) Trk Milliyetilii. stanbul: Dergah.
AKTURAL, Sabri M. (1984) Kemalist Views on Social Change, Ataturk and the Modernization of Turkey, Jacob M. Landau (ed.), Leiden: E. J. Brill.
AKN, mer Faruk (1962) Ahmet Hamdi Tanpnar, Trk Dili ve Edebiyat Dergisi
12 (Aralk): 1-32.
BEYATLI, Yahya Kemal (1995) Aziz stanbul. stanbul: MEB.
CROSSLEY, Ceri (1993) French Historians and Romanticism: Thierry, Guizot, the Saint-Simonians, Quinet, Michelet. London: Routledge.
DEM, Ahmet (yay.) (2003) Muhafazakrlk Modem Trkiye'de Siyasi Dnce 5. stanbul: letiim.
DAVISON, Roderic H. (1990) Essays in Ottoman and Turkish History 1774-1923: The
Impact of the West. USA: Saqi.
FONTANA, Benedetto (1993) Hegemony and Power: On the Relation between Gramsci
and Machiavelli. Minneapolis: University of Minnesota Press.
GENCER, Bedri (2009) Son Osmanl mparatorluunda Anayasal Akltrasyon,
100.Ylnda II. Mertiyet Gelenek ve Deiim Ekseninde Trk Modernlemesi
Uluslararas Sempozyumu Bildiriler, Zekeriya Kurun v.d. (yay.), 67-94, stanbul: Kltr ve Turizm Bakanl-Marmara niversitesi.
(2010) Sovereignty and the Separation of Powers in John Locke, The European Legacy 15/3 (June): 323339.
(2012) slmda Modernleme, 1839-1939. Ankara: Dou Bat.
(2013a) Liberalizmin Kalbine Yolculuk, Liberal Dnce 69-70 (K-Bahar
2005): 245-268.
(2013b) eriatlktan Medeniyetilie slmclk: Bir slmclk Tipolojisine
Doru, Trkiye'de slamclk Dncesi ve Hareketi, smail Kara-Asm z
(yay.), 69-98, stanbul: Zeytinburnu Belediyesi.
(2014) Modern Medeniyet Tasavvuruna Giri, Medeniyet Aratrmalar
Dergisi 1 (Haziran): 53-65.
GRAMSCI, Antonio (1992) The Prison Notebooks. New York: Columbia UP.
HADFIELD, J. A. (1936) Psychology and Morals: An Analysis of Character. London:
Methuen & Co.

29

Muhafazakr Dnce / Muhafazakr Dnceyi Etkileyen Dnrler III

REM, C. Nazm (2002) Turkish Conservative Modernism: Birth of a Nationalist

Quest for Cultural Revewal, International Journal of Middle East Studies 34/1
(February): 87-112.
(2003) Bir Deiim Siyaseti Olarak Trkiye'de Cumhuriyeti Muhafazakarlk: Temel Kavramlar zerine Deerlendirmeler, Muhafazakrlk Modem
Trkiye'de Siyasi Dnce 5, Ahmet idem (yay.), 105-117, stanbul: letiim.
KARAL, Enver Ziya (yay.) (1940) Tanzimat I. stanbul: Marif Vekleti.
KEDOURIE, Elie (1992) Politics in the Middle East. Oxford: Oxford UP.
MARDIN, Ebulula (1946) Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa (1822-1895)
(lmnn 50nci Yldnm Vesilesi ile). stanbul: Hukuk Fak.
MARDN, erif (2008) Jn Trklerin Siyas Fikirleri, 1895-1908. stanbul: letiim.
MER, Cemil (1986) Kltrden rfana. stanbul: nsan.
MER, mit (1979) Cevdet Paann Cemiyet ve Devlet Gr. stanbul: tken.
NEUMANN, Christoph K. (1999) Ara Tarih Ama Tanzimat: Tarih-i Cevdetin Siyasal
Anlam. stanbul: Tarih Vakf Yurt.
OKAY, Orhan (1989) Bat Medeniyeti Karsnda Ahmed Midhat Efendi. stanbul: MEB.
LMEZOLU, l (1938-1939) Ahmed Cevdet Paa: Bayat ve Eserleri (Lisans Tezi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, Trkiyat Enstits, no. 9), xxxviii,
142 p. : facsims.; 24 cm. Yeni Bask: Manisa: T.C. Celal Bayar niversitesi,
2002. T.C. Celal Bayar niversitesi. Manisa Yresi Trk Tarihi ve Kltrn Aratrma ve Uygulama Merkezi.
SAFA, Peyami (2010) Trk nklbna Baklar. Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi.
TANPINAR, Ahmet Hamdi (1997) 19uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi. stanbul: alayan.
TUN, Mustafa ekip (1953) Aksiyon Felsefesi Bakmndan Politika, Trk Dncesi 1 (Aralk): 11-12.
(1954) Muhafazakrlk ve Liberallik, Trk Dncesi 2 (Ocak): 88-92.
LKEN, Hilmi Ziya (1983) slam Felsefesi. stanbul: lken.

30