AMERKAN DI POLTKASI VE ORTA ASYA:

DNYA DZEN DERKEN

LKLERN GELECE ZERNE DNCELER

Do. Dr. Mehmet Akif OKUR

Gazi niversitesi
BF Uluslararas likiler Blm

Do. Dr. Mehmet Akif OKUR

Giri
Birbiriyle balantl iki temel dinamiin, dier tali deikenlerle beraber mevcut dnya dzenini temelden dntrd zamanlar yaamaktayz. Ekonomi
medyasnn popler balklar arasnda kendisine kalc bir yer edinen "ykselen
lke" haberleri, madalyonun ilk yzne iaret etmekte. Bat'nn tartmasz stnl altnda geen insanlk tarihinin en uzun yzylnn sonuna yaklamaktayz.
"Yeniden dou"1, muhalif iktisatnn istihzayla karlanan ngrs olmaktan
hayli zamandr kt. Dnya ekonomisinin sklet merkezi, byk bir hzla Asya'ya
kaymakta. Bunu ciddi jeopolitik depremlerin izleyeceini dnmemek iin ise
anlaml hibir sebep yok.
Tek kutuplu dnyann sonunu getiren bu gelimeler, gelecein dnyasnn nasl
bir mimari etrafnda ekilleneceini de haber vermekte. Nitekim madalyonun dier
tarafnda, blgeselleme yolunda yeryznn deiik corafyalarnda atlan
admlar yer almakta. Dnya dzeninin evrildii yeni gzerghta, kresel kurumlardan blgesel muadillerine doru nemli bir g kaymas yaanmakta. Toplumlar ve
siyas sekinler her geen gn daha fazla sorunun zm iin Washington gibi
adresler yerine blge bakentlerine yzlerini dnerken tarihsel hafzalarn da ne
kadar fazla ortak paydaya sahip olduklarn hatrlatacak biimde yeniden ina etmeye almaktalar. Hiyerarik bir piramidi andran kreselleme tasavvuru, nemli aktrlerini blgeselleme projelerinin/millet-imparatorluklarn oluturduu yeni
eilimler tarafndan sorgulanmakta.
Sz konusu deiim dalgas dnya sistemine dhil tm aktrler arasndaki
mnasebetlerin niteliini etkileyecek. Bu yzden, almamzn problematiini
oluturan ABD-Orta Asya ilikileri nasl bir ehre kazanacak sorusunun cevab,
yalnzca ilikinin dorudan taraflarn deil nemli aktr ve dinamiklere ait kendi
ivmeleriyle katmanlar hlinde akan zamanlar da buluturan kavak noktalar zerine odaklanmal. Yazmzn kalan ksmnda yapacamz deerlendirmelerde bu
hususu dikkatten karmamaya gayret edeceiz.

1. Dnya Dzeni Deiirken: Yeni Bir Jeopolitik klime Doru

Dnya ekonomisinin yaklak iki asrlk zaman dilimi iindeki evrimini zetleyen istatistiklere baktmzda, 20. ve 21. yzyln ilk eyreklerinin kresel g

248

Andre Gunder Frank, ReOrient, Global Economy in the Asian Age, University of California
Press, 1998.
Blgesel ve Kresel Politikalarda Orta Asya

Amerikan D Politikas ve Orta Asya: Dnya Dzeni Deiirken likilerin Gelecei zerine Dnceler

dengelerindeki dnmler bakmndan nemli krlma noktalarn temsil ettiklerini grmekteyiz. rnein 1750de dnya sanayi retiminin % 73-78inin Bat
d corafyalarda gerekletii hesaplanmaktadr. Sanayi Devrimini takiben ise
bu rakamlar hzla altst olmulardr. Bat d dnyann sanayi retimi iindeki
pay 1860ta % 17-19a, 1913te de % 5,2ye dmtr.2
20. yzyln ilk eyreinde zirve noktasna ulaan bu trendin yn, evredeki dekolonizasyonu takip eden sanayileme abalaryla birlikte tersine
dnmeye balamtr. Kreselleme srecinde retimin coraf meknlarnda
yaanan deiim de sz konusu eilimi hzlandrmtr. 21. yzyln ilk eyreine
girdiimizde, 2005 yl itibariyle Bat d dnyada ykselen ekonomilerin satn
alma gc paritesine gre dnya retimi iindeki paylar % 50nin zerine kmtr. 2006 ylnda kresel gayri safi hasla artnn yardan fazlasn salayanlar
da ayn lkelerdir.3
Uzun bir tarihsel evrimde hayat eiklerin aldna iaret eden bu rakamlardan baka birok temel parametre de dnya dzeninin temel mimarisinin ok
ciddi bir dnm srecinden getiini gstermektedir. Hararetli kreselleme
tartmalarna sahne olan 1990lar boyunca ekonomik zenginlik ve iktidar merkez lkelerde daha fazla toplayan eilimlerin dorultularnda nemli deiimler
yaanmaktadr. Uluslararas sistem g dalm bakmndan gittike ok merkezli hle gelirken, finanstan savunmaya kadar uzanan birok nemli alanda kresel
kurumlarn ilevlerini stlenen blgesel yaplanmalar ortaya kmaktadr.
Dnya sisteminin maddi dengelerini alt st eden bu dinamiin bir baka
nemli zellii yaananlara sanayi devrimi sonras dnemde benzeri bulunmayan
bir mahiyet kazandrmaktadr. Gelecein yeni byk gleri olan milletimparatorluklar4 Bat d corafyalardan domakta ve etraflarnda ekonomik bir
ekim merkezi ina etmekle yetinmemektedirler. Bu yeni blgecilik, yalnzca
sosyo-ekonomik ibirliine ynelik inisiyatiflerle snrl deildir. Ayn zamanda
2
3

Jan Nederveen Pieterse, Globalization or Empire?, London, Routledge, 2004, s.74

The Economist, Coming of Age, The Economist, Vol. 378, Issue 8461, 1/21/2006, (Eriim)
http://search.ebscohost.com/login.aspx?direct=true&db=a9h&AN=19491983&site=ehostlive, 17 Ekim 2006.
Dnya dzeninin yeni ontolojisine karakterini veren baat aktrleri tarif iin kullandmz milletimparatorluklar terimi, gcn ya ABD, in ve Rusya gibi byk bir ulus devlet ya da Avrupa, Latin Amerika ve Gneydou Asyada grld zere ok devletli rgtlenme abalar ekseninde
yeniden blgesellemesini ifade etmektedir. Konuyla ilgili etrafl bir tartma iin bkz. Mehmet
Akif Okur, Millet mparatorluklar ann Eiinde: Genileyen Dnyada Kresel Kapitalizmin
Yeni Mimarisine Doru, Murat Saral (der.), Kresellemeden Postkresellemeye, Deiim
Srecindeki Dnya Dzeni ve Trkiye, Lotus Yaynevi, Ankara, 2008, s. 11-67.
Blgesel ve Kresel Politikalarda Orta Asya

249

Do. Dr. Mehmet Akif OKUR

blgesel g merkezlerinin, ok tarafl kurumlara ait fonksiyonlarla birlikte kltrel, ideolojik, siyas ve asker dier alanlara yaylan egemenlik iddialarn da iermektedir.
Blgeselleme, hem uluslararas ilikiler hem de uluslararas politik ekonomi
literatrnde kreselleme sreciyle kout olarak zerinde nemli tartmalarn
yrtld iyi bilinen bir olgudur. Burada zellikle kastedilen ise, blgesel g
merkezlerinin artan egemenlik talepleridir. Bu talep gncel sreci, temelde sosyo-ekonomik alanla snrl blgeselleme inisiyatiflerinin ekonomik kresellemenin tamamlaycs olarak grld nceki evreden farkllatrmaktadr. Bugn egemenlik talebi, kresel kurumlarn yalnzca ekonomik fonksiyonlarn
iermemekte ayn zamanda kltrel, ideolojik, siyas ve asker alanlara da yaylmaktadr. Muhtelif biimleriyle egemenliin kresel rgtlenmelerden blgesel
g merkezlerine doru transferi, millet-imparatorluklara hayat vermektedir.
Tek kutuplu nn tarih oluu anlamna gelen bu dinamik yznden ABDyi
yneten akl Asyay, ncelikle yeni/yeniden ykselen glerin beii olarak
grmektedir. Orta Asya jeopolitiinin 21. yzyldaki parametrelerine de bu pencereden yaklamaktadr. E zamanl biimde uluslararas ilikilerdeki arlklar
artarken birbirleriyle ve ABD ile rekabet eden millet-imparatorluklarn blgeyle
komuluklar, Orta Asyay dnya sistemini deiim enerjisiyle sarsan fay hatlarnn merkezine ekmektedir. Aada deiik ynlerine tekrar deineceimiz bu
husus, ABD-Orta Asya ilikileri zerinde dnlrken dikkate alnmas gereken
temel sistemik ereveyi oluturmaktadr.

2. Sovyetler Sonras Dnemde Orta Asya'ya Ynelik Amerikan

Politikalarnn Temel Nitelikleri
Sovyetler Birliinin zlnden gnmze kadar geen yirmi yl akn
zaman zarfnda ABDnin Orta Asya politikalarna hkim olan perspektifin en ok
dikkat eken zellikleri ksmlik ve konjonktrelliktir. Bunlardan ilki, Amerikal
stratejist ve karar alclara klavuzluk yapan jeopolitik akln blgeyi yerletirdii
ontolojik konuma iaret etmektedir.
Btnden ok fonksiyonel paralar ne karan ksmlik Trkiye mahreli
Trkistan tasavvuru ile kyaslandnda daha fark edilebilir hle gelmektedir.
Blgeyi ortak kltrel ve tarih balarla rl organik bir btn olarak alglayan
bu tasavvur, kimi ynlerden yeni devletler arasndaki snrlar da suniletiren bir
zihn tasarma dayanmaktadr. Orta Asyay Trkistan klan balar, Anadolu ile
aradaki fizik mesafeyi ksaltrken Trk d politikasna yn veren stratejik vizyo250

Blgesel ve Kresel Politikalarda Orta Asya

Amerikan D Politikas ve Orta Asya: Dnya Dzeni Deiirken likilerin Gelecei zerine Dnceler

nun blgeyi yalnzca somut g denklemlerinin gereklerine gre ele alarak nesneletirmesini de engellemektedir. Anayurt/Atayurt ikilemesinde ifadesini bulan bu
kavrayta blge, politika tasarlayan znenin arasal dzeyde iliki kurduu d
politika alan olmaktan kmakta, zneyi var eden kimliin evleri arasnda grd bir mekna dnmektedir. Bunun temel pratik sonucu, blgenin, etrafndaki byk oyunculara kyasla daha clz kalan politik arlndan bamsz biimde, Asya stratejisinin temel jeopolitik ekseni kabul edilmesidir. Asyaya bakan
gz nce Trkistana odaklanmakta, Rusya ve in gibi byk oyuncularla ilikiler Atayurt zerinden anlamlandrlmaktadr.
Amerikan bak asn kavrayabilmenin yolu bu stratejik alglama biimini
btnyle tersine evirmekten gemektedir. Orta Asya ile Trkistan tasavvurunu
besleyen unsurlara benzer ortaklklar bulunmayan ABD, deiken karlara gre
belirlenen hedeflerin prizmasndan blgeye yaklamaktadr. Asya sz konusu
olduunda ilk grd ey, ykselen g merkezleridir. Dikkati buradan kalkarak
Orta Asyaya ynelmekte, bu yzden blge, komusu olduu milletimparatorluk projelerine nispetle anlam kazanmaktadr.5 Bu Amerikan yaklam
biiminin somut sonularndan biri, yeni jeopolitik ihtiyalar ba gsterdiinde
blgenin ksmlara ayrlarak esas eksen kabul edilen corafyalara eklemlenmek
iin uralmasdr. rnein, Afganistan igal eden ve Hindistanla ilikilerini
gelitiren ABD, in ve Rusyay dengelemenin bir yolu olarak blgeyi gneyiyle
entegre etmek istemektedir. Amerikal blge uzman S. Frederick Starr tarafndan 2005te nerilen Byk Orta Asya Ortakl kavram6 d politika yapclar
arasnda ok ksa zamanda nemli bir kabul dzeyine erimitir. Nitekim hemen
bir yl sonra 2006da yaymlanan Amerikan Ulusal Gvenlik Stratejisi belgesinde
Orta Asya, Gney Asya ile ayn balk altnda ele alnm ve Afganistan, bu iki
blgeyi birbirine balayan kara kprs olarak tarif edilmitir.7 Ardndan Amerikan Dileri bakanl bnyesinde ayn sene yaplan dzenlemeyle blgeye yne-

Gney ve Orta Asya leri Brosundan sorumlu Dileri Bakan Yardmcs Robert O. Blakein, Orta
Asyann nemini anlatmak iin yaknlarda kurduu u cmleler bu bak asn ok gzel ifade
etmektedir: Orta Asya, hayat derecede stratejik bir kavakta uzanmaktadr; Afganistan, in, Rusya ve
ranla snr komusudur. Bu yzden ABD bu hayat blgedeki taahhtlerimizi ve ibirliimizi
geniletmeyi istemektedir. Robert O. Blake, Jr., "The Obama Administration's Priorities in South and
Central Asia", Houston, 19 Ocak 2011, http://www.state.gov/p/sca/rls/ rmks/2011/155002.htm#
S. Frederick Starr, "A Greater Central Asia Partnership for Afghanistan and Its Neighbors", Silk
Road Paper, Central Asia-Caucasus Institute & Silk Road Studies Program A Joint Transatlantic Research and Policy Center, Johns Hopkins University-SAIS, Washington: March 2005.
The White House, The National Security Strategy of the United States of America, Washington,
16 March 2006, s. 40.
Blgesel ve Kresel Politikalarda Orta Asya

251

Do. Dr. Mehmet Akif OKUR

lik faaliyetler Avrupa ve Avrasya ilerinden sorumlu daireden alnmtr. Bu grevi stlenen Gney Asya leri Brosu ise, Gney ve Orta Asya leri Brosuna
dntrlmtr. Daha sonra Obama ynetimi, bu iki blgenin entegrasyonu
iin ayrlan kaynaklar arttrarak yeni tasarm desteklemitir.8
Gnmzde Timur dnemini hatrlatarak projelerinin dayand jeopolitik
tahayyle tarihsel meruiyet zemini arayan Amerikal yetkililer, iki blgeyi entegre ederken ne trden bir rol dalm dndklerini ima yoluyla da olsa aklamaktadrlar. Hindistann hzla byyen ekonomisine, Banglade ve Kazakistann ykselen pazar olma niteliklerine ve zbekistan ile Trkmenistann doal
kaynaklarna dikkat ekmekte, bunlarn bir araya geliinin yarataca faydann
altn hlihazrda ilerlik kazanmaya balayan baz somut projeleri rnek gstererek izmektedirler. rnein, Kabilin klar zbekistan ve Trkmenistann salad enerjiyle yanmaktadr. Mezar- erifte tamamlanmak zere olan bir hat,
blgeyi zbek demiryollarna balayacaktr. Bu yl yrrle giren AfganistanPakistan ticaret anlamasnn Tacikistan, zbekistan ve Trkmenistan lsnn Afganistanla olan ticar ilikilerini arttraca beklenmektedir. CASA-1000
olarak bilinen proje ile Krgzistan ve Tacikistanda yaz dneminde ortaya kan
hidroelektirik enerji fazlas Afganistan ve Pakistana ihra edilecektir.9 ABD 30
milyar metrekp Trkmen gaznn Afganistan zerinden Pakistan ve Hindistana
ihra edilmesini salayacak bir boru hatt projesini desteklemektedir.10
1990lardan bu yana, Orta Asyaya ilikin Amerikan politikalarn karakterize
eden ilkiyle balantl ikinci ana zellik konjonktrelliktir. Blgede izlenen stratejiler, baz temel sabitelere sahip olsalar da, daha ok blge d dinamiklerin etkisiyle deikenlik arz edebilmektedirler.11 1990l yllarn ortalarna kadar ABDnin
temel problemi Rusyada Sovyet sonras dneme gei srecinin geri dnlemez
biimde tamamlanmasyd. Bu dnemde nce Rusya politikasnn, Orta Asya
cumhuriyetlerini glgede brakabilecek derecede glendii grlr.
1994ten itibaren Hazar enerji kaynaklarna olan ilgisini somut admlarla takibe balayan ABD, 1996-2000 yllar arasnda ilk kez mstakil bir Orta Asya politikas formle etmeye girimitir. Bu admn, tam da Rusyann gei srecinde
geriye doru yalpalayacandan duyulan kaygnn yerini eski hasmn yeniden
8

9
10
11

252

Annette Bohr, "Central Asia: Responding to the Multi-Vectoring Game", R Niblett (ed) America and a
Changed World: A Question of Leadership iinde, Wiley-Blackwell/Chatham House, 2010, s. 113.
Blake, A.g.m., http://www.state.gov/p/sca/rls/rmks/2011/155002.htm#
Bohr, A.g.m., s. 113.
Amerikann deiik konjonktrlerde izledii Orta Asya politikalarnn dnemlere gre genel bir
tasnifi iin bkz. atlk Amanov, ABDnin Orta Asya Politikalar, Gkkubbe, 2007, s. 93-101
Blgesel ve Kresel Politikalarda Orta Asya

Amerikan D Politikas ve Orta Asya: Dnya Dzeni Deiirken likilerin Gelecei zerine Dnceler

toparlanmasnn yaratt endieye brakrken atlmas, ABDnin bu corafyaya

ynelik politikalarndaki temel odak noktasnn neresi olduu sorusuna verdiimiz cevab dorulamaktadr.
Nitekim oluturulan stratejinin temel parametrelerinin odanda da komular
yer almaktadr. ABD, Orta Asya lkelerinin bamszlklarnn glendirilmesini,
yeniden Rusyann uydularna dnmemeleri iin istemektedir. Blge lkelerinin
enerji kaynaklarnn dnya pazarlarna tanrken Rusya ve in gibi ykselen gler
ya da ran gibi mttefiklerinden bamsz gzerghlarn tercih edilmesi iin gsterilen abann sebebi de ayndr. Dolaysyla ABD enerji irketlerinin Orta Asyadaki
rezervlerin keif, karlma, ilenme ve tanmasndan pay almalar gibi hususlar gz
ard edilmese de, dorudan madd karlarn Amerikan devletinin blge politikalarnn tek belirleyicisi olmadn hatrda tutmak gerekmektedir.12
1990larn bandan itibaren ABD hkmetinin Orta Asyaya yapacaklar yatrmlar iin Amerikan petrol irketlerine verdii destek yakndan incelendiinde
bu durum aka grlebilmektedir. Chevron ve ExxonMobil gibi dev firmalarn
tevik edilmelerinde13 Rusyann blge zerindeki nfuzunun krlmas istei
nemli pay sahibidir.14 ABD yine ayn saiklerle, Trkmenistan doal gaznn
12

13

14

Amerikan Kongresine sunulan Orta Asyayla ilgili raporlarda dorudan maddi karlara neredeyse hi
yer verilmemektedir. rnein 2011 tarihli raporda, blgedeki Amerikan politikalarnn resm hedefleri
u ekilde zetlenmektedir: Orta Asya devletlerine ynelik ABD politikas, ABD ve NATO ile Afganistandaki istikrar salama abalarnda ve onlarn terrizmle, silah, uyuturucu ve insan kaakl ile
mcadele faaliyetlerinde ibirliklerini kolaylatrmay hedeflemektedir. Dier ABD hedefleri, serbest
piyasalarn, demokratiklemenin, insan haklarnn, enerji gelitirme faaliyetlerinin desteklenmesini,
Dou-Bat ve Orta Asya-Gney Asya ticaret balantlarnn birletirilmesini iermektedir. Sz konusu
politikalar bu devletlerin, yabanc dman, arlk ve daha geni blgesel atma ve istikrarszla
katkda bulunacak Bat kart rejimlere doru dejenere olmak yerine, deiik Amerikan ynetimlerinin
kabul ettikleri uluslararas toplumun sorumlu yeleri olmalarna yardm etmeyi hedeflemektedir. Jim
Nichol, Central Asia: Regional Developments and Implications for U.S. Interests, CRS Report for
Congress, Congressional Research Service, 2011, s. I.
Kazakistann petrol ve doal gaz yataklarna 1993-2009 yllar arasnda Amerikan firmalarnn
yapt toplam dorudan yatrm 29 milyar dolardr. Bu miktar, lkedeki tm yabanc dorudan
yatrmlarn 1/3n oluturmaktadr. (U.S. Department of State, Robert O. Blake, Jr., Assistant
Secretary, Remarks Before the Washington International Business Council,
Bureau of South and Central Asian Affairs, 24 ubat, 2010,
http://www.state.gov/p/sca/rls/rmks/2010/137234.htm).
ABD-Kazakistan ilikilerinin Sovyetler Birlii sonras dnemde izledii seyir, blgeye ynelik Amerikan
diplomasisinde jeopolitik hedefler/dorudan maddi karlar dengesinin daha ilk gnlerden nasl kurulduunu gsteren gzel bir rnek oluturmaktadr. Bamszln takiben Kazakistan iki temel balkla
Amerikan d poltikasnn gndemine gelmitir. Bunlardan ilki sahip olduu nkleer cephanelik, dieri
ise lkedeki petrol kaynaklardr. Amerikann bu resme, Rusyay merkeze alan bir jeopolitik ereveden bakt, meseleyi ekonomisi orta vadede temelde petrol refahna dayanacak yeni bir nkleer gcn
Blgesel ve Kresel Politikalarda Orta Asya

253

Do. Dr. Mehmet Akif OKUR

uluslararas bir konsorsiyum tarafndan karlmas hususunda iknaya alm,

Rusya ve ran atlayarak Orta Asyay Kafkasya ve Trkiyeye balayan BakTiflis-Ceyhan gibi enerji nakil projelerini desteklemi, ayrca GUAM gibi yaplanmalarn inasna n ayak olmutur.15
Orta Asyaya daha ok evresi zerinden jeopolitik nem atfedilmesi eklindeki Amerikan yaklam, 11 Eyll saldrlar bu blgeye komu bir baka corafyay ABDnin temel ilgi alanna dntrdnde tekrarlanmtr. ABD, Afganistan igal edip burada ulus inas faaliyetine girierek Orta Asyaya dorudan
komu hale gelmitir. Amerikay Asya denklemini uzaktan ynetmeye alan bir
aktr olmann tesine geiren bu hamle, blge lkeleriyle arasndaki ilikilerin

15

254

douundan ibaret grmedii anlalmaktadr. Amerikal stratejistlerin nkleer silahlar ve petrol ikilisinin Kazak d politikasna muhtemel etkilerini, bir dizi senaryo etrafnda ele aldklar dnlebilir. lk
durumda Kazakistann nkleer g konumunu korumak isteyecei tahmininden hareket edilmektedir.
Bunun iin Rusya ile iyi geinecek, bu lkeden alaca teknik destekle silah sistemlerini alr vaziyette
tutacaktr. Karlnda Rusyaya eski Sovyet asker alt yapsna ve Kazak petrolne eriim imkan sunacaktr. Bamsz kalma arzusunun ne kadar gl olduu anlaldnda devre d kalan bu senaryonun dier versiyonu, yenilenebilecek bir Rus tehdidine kar nkleer kapasitenin korunmak istenecei
varsaymna dayanmaktadr.
Kazakistann Rus nfuzundan mmkn olduunca uzak, ancak ayn zamanda da nkleer silahlardan arndrlm bir lke halinde kresel sisteme eklemlenmesini karlarna uygun gren ABD
ise, nkleer silahlar ve enerji kaynaklarn sz konusu temel parametreler nda anlamlandrd
baka bir senaryoyu hayata geirmek iin almtr. Buna gre, Kazakistann nkleer cephaneliinden vazgemesi iin en az bu silahlarn salayabilecei kadar etkin gvenlik taahhtlerine ihtiya vardr. Bu garantiler sayesinde Moskovaya kar eli glenecek olan Kazakistann Rusyayla
arasndaki mesafeyi daha fazla aabilmesinin nndeki dier nemli engel, enerji alanndaki bamllklardr. Bunlarn almas ise ancak Kazakistann Rusyaya ihtiya duymakszn doal kaynaklarn dnya pazarlarna ulatrabilmesi ile mmkndr. te ABD kkenli petrol irketlerinin
rolleri, Amerikan stratejisine temel tekil eden mantk zincirinin bu son halkasnda ortaya
kmaktadr. zel karlar temsil eden aktrler, devlet aklnn tanmlad jeopolitik karlarn
tamamlaycs olarak blgeye davet edilmilerdir.
1990larn ilk yarsnda ABD-Kazakistan ilikilerinin zetlediimiz ereveye uygun biimde kurulduunu grmekteyiz. Nursultan Nazarbayevin 1992 Maysndaki ABD ziyaretinin ana gndemi lkesindeki nkleer cephanelik olmutur. 1994 yl sonunda ABD, ngiltere ve Rusya,
START-1e ek Lizbon Protokoln imzalayarak Nkleer Silahszlanma Anlamasna taraf olan
Kazakistann gvenliini garanti etmiler, daha sonra Fransa ve in de benzer taahhtlerde
bulunmulardr. Bu srada enerji diplomasisi, nkleer diplomasiyi adm adm takip etmi ve
Chevron Tengiz petrol sahasnda faaliyete balamtr. Kazakistan hkmeti ile Tengizchevroili
kuran anlamalarn imzalanma tarihi 1993 yl nisan aydr. Mobile, Exxon ve Amoco gibi dier
byk Amerikan irketleri de alan yoldan ilerleyerek Kazak pazarna girmilerdir. (Sergei Nikolaev, "Central Asia in Geopolitics: The American Vector (1991-2008)", International Affairs, A
Russian Journal of World Politics, Diplomacy and International Relations, No. 2, 2011, s. 47-63).
Marlne Laruelle ve Sbastien Peyrouse, "The United States in Central Asia: Reassessing a Challenging Partnership", Strategic Analysis, Vol. 35, No. 3, May 2011, s. 435.
Blgesel ve Kresel Politikalarda Orta Asya

Amerikan D Politikas ve Orta Asya: Dnya Dzeni Deiirken likilerin Gelecei zerine Dnceler

gvenlik boyutunu yeni bir aamaya tamtr. Avrupa-Atlantik Ortaklk Konseyi

ve Bar iin Ortaklk programlarnn yesi olan Orta Asya lkelerinin16 bazlar,
dorudan Amerikan asker varlna kaplarn deiik dzeylerde amlardr.
rnein Washington, yaklak yars dorudan Manas hava ss iin olmak zere
Krgzistana ylda yaklak 150.000.000 dolar demektedir.17
ABD, Krgzistandan baka Tacikistan ve zbekistanda da sler kurmu, fakat ilikilerinde 11 Eylln hemen ardndan blgede kendisine kucak almasn
salayan scakl koruyamamtr. Balangta ibirliine ok yatkn olan ynetimlerin bir ksm, bakentlerinde renkli devrimler zincirinin yeni bir halkasnn
sahnelenebilecei endiesiyle Amerikadan uzaklamaya balamlardr.18 Nitekim gzlemciler 2004-2005ten balayarak 2008e kadar geen dnemin blgedeki ABD nfuzunun en ok zayflad zaman dilimi olduuna iaret etmektedirler.19 rnein zbekistan 2005ten bu tarafa, ounluu ya ABD merkezli yahut
Amerika tarafndan desteklenen 200den fazla STKy kapatmtr.20 zbekistann insan haklar ihlalleri yznden dzenli biimde eletirilmesi, bu lkenin
1990lar ve 2000lerin banda, Avrasya Ekonomik Topluluu ve Kolektif Gvenlik Anlamas rgt gibi Rusyann ban ektii rgtlere katlmamama ynndeki tavrnn deiiminde pay sahibidir.21 Rusya ve in dier Orta Asya lkelerinde de ABD tarafndan desteklenen renkli devrimlerin blgede tekrarlanaca
propagandasn ustalkla yapmaktadr.22
Ancak Obamayla birlikte dikkatini Iraktan ok Afganistana verme karar
alan Amerika, 2009 ylndan itibaren yine Orta Asyann etrafndan, yani Rusyadan balayarak blgeyle olan mnasebetlerini dzeltmek iin admlar atmtr.23 Sz konusu admlardan biri de kamuoyu nnde demokrasi ann daha az
vurgulanmasdr.24 Bu yaklam Rusya ve ini dengeleyebilmek iin tm endie16
17
18
19
20
21
22

23

24

Marlne Laruelle ve Sbastien Peyrouse, A.g.m., s. 431.

Bohr, A.g.m.,s. 112.
A.g.m., s. 109.
Marlne Laruelle ve Sbastien Peyrouse, A.g.m., s. 427.
Bohr, A.g.m., s. 111.
A.g.m., s. 116.
Stephen Blank, US Interests in Central Asia and the Challenges to Them, Strategic Studies Institute, US Army War College, Carlisle, PA, p. 14, http://www.strategicstudiesinstitute.army.mil/
pdffiles/PUB758.pdf.
Blake, ABD Bakan Obama ve Dileri bakan Clintonn Rusya ile olan ilikileri baaryla sfrlayabilmeleri sayesinde, yeni Byk Oyun gibi korkular ortaya kmadan blgeye daha derin biimde angaje olma imkan veren bir siyas alann aldn sylemektedir. Blake,
http://www.state.gov/p/sca/rls/rmks/2011/155002.htm#
Bohr, A.g.m., s. 119
Blgesel ve Kresel Politikalarda Orta Asya

255

Do. Dr. Mehmet Akif OKUR

lerine ramen ABDnin blgedeki varln isteyen lkelerde karlk bulmaktadr.

Lakin CENTCOM komutanlar, David Petraeus ve James Mattisi Amerikann
Orta Asyadaki yzlerine dntren yeni politika da eletirilmektedir.25 likilerin dier boyutlarndaki nisbi zayfla dikkat eken eletirmenler, Amerikan asker varlnn niin daha fazla gze batar hle geldii hususunda ipular vermektedirler. Buna gre, ABD bamszlklarn destekledii halde, derinlemesine ticar ve ekonomik ilikiler kuramad lkelerde arzu ettii rejim deiikliklerini
byk lde gerekletirememitir. Amerikann yaklak 20 yllk abalarna
ramen henz Hazar geili bir petrol ya da doal gaz hatt mevcut deildir. Bu
manzaraya in gibi yeni/yeniden ykselen glerin Orta Asyada artan ticar
faaliyetleri de eklendiinde,26 blgeyi neredeyse Afganistandaki savan lojistik
destek gzerghna27 indirgeyen Amerikan yaklamyla zamann ruhu arasndaki
makasn almakta olduu tezi kuvvet kazanmaktadr.

3. likilerin Gelecei zerine Deerlendirmeler:

Yeni Byk Oyunun Parametreleri Ne Olacak?
Byk Oyun, Asya ktasnn 18. yzyldan balayarak tm 19. yzyl boyunca
sahne olduu ngiliz-Rus rekabetini tasvir eden en mehur metafordur.28 Sovyetler
Birliinin zln takiben, birbirleriyle balantl biimde hem bu dnemi konu edinen almalarda29 art yaanm hem de Orta Asyann geleceinde byk
gler rekabetinin baat rol oynayacan varsayan analizler tartmalarn merkezine yerlemitir. Dn ve bugnn kesitii kavakta tarihin kald yerden ve benzer

25
26
27

28

29

256

A.g.m., s. 110
Evan A. Feigenbaum, Why America No Longer Gets Asia, The Washington Quarterly, Spring 2011, s. 37.
Kuzey Datm A ile ilgili gelimeler iin bkz. Jim Nichol, "Central Asias Security: Issues and Implications for U.S. Interests", CRS Report for Congress, Congressional Research Service, 2011, s. 39-40.
lk kez Arthur Connolly'nin 1835'te yaynlanan "Narrative of an Overland Journey to the North
of India"da geen bu ifadeye hretini kazandran kalem Rudyard Kipling'tir. Kipling, 1900'de tefrika etmeye balad "Kim" romannn arka plannda Asya'da kyasya devam eden ngiliz-Rus
mcadelesini anlatr. (Jennifer L. Siegel, Endgame: Britain, Russia and the Final Struggle for
Central Asia, I.B.Tauris, London and New York, 2002, s.XV-XVI).
rnek olarak bkz: Edward Ingram, Britain's Persian connection, 1798-1828: Prelude to the Great Game
in Asia, Clarendon Press, Oxford and New York, 1992 - Peter Hopkirk, The Great Game: The Struggle for
Empire in Central Asia, Kodansha International, 1994 - Sir Martin Ewans(ed.), The Great Game: Britain
and Russia in Central Asia, Routledge, 2003 - Karl Ernest Meyer, Shareen Blair Brysac, Tournament of
Shadows: The Great Game and the Race for Empire in Central Asia, Basic Books, 2006.
Blgesel ve Kresel Politikalarda Orta Asya

Amerikan D Politikas ve Orta Asya: Dnya Dzeni Deiirken likilerin Gelecei zerine Dnceler

elbiselerle arz- endam ettiini ima eden yeni byk oyun30 nitelemesi, atmalarla dolu bir gemie ait stratejik parametreleri gelecee tamaktadr. 90larn banda yeni byk oyunun Rusyann daha nce rakipsizken boaltmak zorunda kald
alanlara Souk Savan galiplerinin nfuzuyla canlanaca dnlmekteydi.
2000lere gelindiinde ykselen millet-imparatorluklarn katlmlaryla oyun sahasnn daha da geniledii grld. ABD-Orta Asya ilikilerinin geleceinin de ilk
ksmda bahsettiimiz dnya dzenindeki temel deiimlerle paralel bir ekilde
gerekleen sz konusu genilemeden dorudan etkilenecei anlalmaktadr.
ncelikle 1990larn krizlerini atlatarak kendisini bir millet-imparatorluk
hlinde yeniden inaya alan Rusya, zellikle 2000lerin ortalarndan itibaren
blgedeki varln etkin yntemlerle derinletirmeyi baarm gzkmektedir.
Renkli devrimler dalgas, eski igalci sfatyla Rusyadan duyulan endieyi hafifletmitir. Bu tarihe kadar ABDnin blgedeki varlna Rusya karsnda dengeleyici roln oynayarak bamszlklarn glendirecek bir faktr nazaryla yaklaan ynetimler, ilk kez aksi istikamette de dnmeleri gerekebileceini fark etmilerdir. Rusya, Sovyetlerden miras kalan alt yap ve bamllk ilikilerinin sunduu etki aralarna yenilerini ekleme hususunda her zaman baarl olamasa da
srarcdr.
BDT ats altnda planladklarnn ou gereklemese de terrle mcadele
merkezi ile Snr Gvenlii Ajans gibi kurumlar ilevsellikleriyle ne kabilmilerdir. Kolektif Gvenlik Anlamas rgt, blge lkelerine diledikleri zaman
Amerika ile ibirliklerini zayflatmalarn kolaylatracak garantiler sunmaktadr.
Bu yap araclyla Kazakistan, Krgzistan ve Tacikistanda dzenli tatbikatlar
gerekletiren Moskova, daha az nfuza sahip olduu zbekistan ve Trkmenistana da uygun fiyatlarla asker malzeme satmaktadr.31 Rusya, Orta Asya ile yalnzca ekonomi ve gvenlik gibi alanlar zerinden iliki kurmakla yetinmemekte,
uzun vadede devlet kimliklerinin tanmlanma biimini etkileyebileceini umduu
aralar da seferber etmektedir. Kimi versiyonlaryla Rus kimliinin, bir milletimparatorluk projesi etrafnda yeniden tarifini de savunan Avrasyaclk32, eski
30

31
32

rnekler iin bkz: Anoushiravan Ehteshami (ed.), From the Gulf to Central Asia: Players in the New
Great Game, University of Exeter Press, 1994 - Rein Mullerson, Central Asia: A Chessboard and Player in
the New Great Game, Columbia University Press, 2007.
Marlne Laruelle ve Sbastien Peyrouse, A.g.m., s. 430.
Avrasyaclkla ilgili genel bir deerlendirme iin bkz: Vine Korkmaz, Tarihsel Geliim erisinde Avrasyac Hareket ve reti, Klasik ve Yeni Avrasyaclk, Akademik Aratrmalar Dergisi, Kasm 2004-Ocak 2005, Yl 6, No 23, Avrupa/Avrasya zel Says, stanbul, ss, 109142. Putin
Rusyasnda Avrasyacln jeopolitik hedefler dorultusunda gncellenmesi abalarna rnek olarak bkz. Aleksandr Dugin, Rus Jeopolitii: Avrasyac Yaklam, Kre Yaynlar, 2003.
Blgesel ve Kresel Politikalarda Orta Asya

257

Do. Dr. Mehmet Akif OKUR

Sovyet ard alannda Rus nfuzunun glendirilmesine hem ideolojik hem de kltrel zemin hazrlamaktadr.33
Ancak Rusyann tm bu abalar, blgeyi kuatan istikrarl bir nfuz kresi
ina etmesine yetmemektedir.34 Bundan yalnzca ABDnin Orta Asyadaki varl
deil, yeni byk oyunu, eskisi gibi iki temel aktr etrafnda ekillenen bir mcadele olmaktan karan dinamikler de sorumludur. Blge lkelerine denge diplomasisini daha fazla aktrle srdrme imkn vererek oyun alann genileten dier millet-imparatorluk projeleri, bu corafyadaki arlklarn arttrmaktadrlar.
Orta Asya ile ilikilerini ekonomiden gvenlie uzanan yelpazede adm adm
derinletiren in, bunlarn en nemlisidir. Nfuzunu ABD ve Rusya aleyhine
glendirerek hem enerji tedariki ve ticaret gibi ekonomik, hem de Bat snrlarnn korunmas gibi gvenlik karlarnn peinden komaktadr. Son on ylda
Rusya ve inin blgedeki ekonomik arlklarnn seyrine ksaca gz atmak, deiimin dorultusunu fark etmek iin yeterlidir. 2000de Orta Asyann dnyayla
yapt ticarette Rusyann pay % 26,7 iken, ininki % 3,9du. Bu tarihten itibaren artmaya balayan inin blge ticaretindeki hissesi, 2008e gelindiinde %
15,8e ykselmi, Rusyannki ise % 20,4e inmitir. 8 ylda yaklak 30 milyar dolarlk arta sahne olan ticar ilikilere, glenen finansal balar elik etmektedir.
Kazakistana 10 milyar dolar, Trkmenistana 4 milyar dolar, Tacikistana yaklak 600 milyon dolar civarnda bor veren in, ayrca anghay birlii rgtne
ye lkelere in Exim Bank ve dier kalknma bankalar araclyla 10 milyar
dolarlk kaynak kullandrmtr. 2008 krizinin ardndan ekonomik bakmdan yzlerini ABD ve Rusyadan ok ine eviren Orta Asyadaki yollar, demiryollar ve
enerji santralleri gibi yeni alt yap yatrmlarnda Pekinin imzas parlamaktadr.35
33

34

35

258

Hem Rus Federal Kltr ve Sinematografi Ajans hem de Kazak Kltr ve Enformasyon Bakanl
gibi kurulular tarafndan desteklenen Sergei Bodrov'un 2007'de vizyona giren "Mool" filmi, zamanlamas ve senaryoda vurgulanan temalar itibariyle Avrasyac ideolojinin kltrel temalar zerinden retimine gzel bir rnek oluturmaktadr. Renkli devrimlerin Orta Asya'daki etkilerinin en youn biimde hissedildii dnemde sinemalarda oynamaya balayan filmde Cengiz Han'n yasa ve
otorite ile ilgili konumalar, blgede meruiyet sknts eken baz rejimler iin adeta can simidi gibidir. Cengiz Han'n azndan sanki Putin konumakta, dardan gelen istilaclara kar Rusya ve Orta Asya'y "Avrasya'ya zg" ynetim biimlerinin korunmas ortak paydasnda birletirmektedir.
Moolu, aalayc Oryantalist sterotipler zerine kurulu Borat filmine kar Rus ve Kazaklarn
ibirliiyle verilmi, Asyal bir cevap olarak da grmek mmkndr.
rnein Rusya, Krgzistann gneyindeki O ehrinde Ortak Gvenlik Anlamas rgt tarafndan 2009da kurulan Mterek Operasyonel Mukabele Kuvvetleri kapsamnda bir s amak istediinde kendisine iddetle muhalefet eden blge lkesi, daha iki yl nce ABDden alglad
tehdit yznden kendisine yaklaan zbekistand. (Bohr, A.g.m., s. 117).
Feigenbaum, A.g.m., s. 29.
Blgesel ve Kresel Politikalarda Orta Asya

Amerikan D Politikas ve Orta Asya: Dnya Dzeni Deiirken likilerin Gelecei zerine Dnceler

Kazak firmalarnn yeni halka arzlar iin tercih edecei adresin Londra deil
Hong Kong olaca tahmin edilmektedir.36
Orta Asya, inin byyen ekonomisinin ihtiyalar iin enerji tedarik etmek
istedii en nemli adresler arasndadr. Bu dorultuda da ciddi mesafeler kat
edildiini sylemek yanl olmayacaktr. Trkmen hkmeti, imdiye kadar yapt ilk retim paylam anlamasn in Ulusal Petrol irketi ile imzalamtr.
Trkmenistandan ine ylda 40 milyar metrekp gaz tayacak bir boru hatt
ina edilmektedir. Ayrca in 2006dan itibaren Kazakistandan petrol ithal etmektedir. Kazak petrol blgelerinden in snrna uzanan boru hattnn Hazara
ulatrlmas almalar devam etmektedir.37
Orta Asyadaki kimi in yatrmlar, ittifak hlindeki Bat sermayesine kar
Pekinin liderliinde kurulan koalisyonlarn sonucudur. rnein 2009da Trkmenistann en byk doal gaz yatann gelitirilmesine ilikin 9,7 milyar dolarlk projede in, Kore ve Birleik Arap Emirliklerinin oluturduu grup, Amerikan ve Avrupal ok uluslu irketleri bir araya getiren konsorsiyumu alt etmeyi
baarmtr.38
inin blgedeki gvenlik karlarnn korunmasn hedefleyen ok tarafl faaliyetleri ise, ekonomi alanndakilere kyasla daha kurumsal bir nitelik kazanmtr.
anghay birlii rgt (), pratikteki tm skntlarna ramen, snr sorunlar gibi Orta Asyadaki komularyla atma karabilecek hususlarn ve Dou
Trkistan etkileyebilecek gelimelerin kontrol edilmesine yardmc olmaktadr.
Pekinin Salkl Orta Asya Dzeni adn verdii, ini istikrarszlatrabilecek
unsurlardan arndrlm bir blge hedefine hizmet etmektedir.39
Hzla artan etkinliinin ana gstergelerine iaret ettiimiz in rnei, orta ve
uzun vadede Orta Asya jeopolitiini belirleyeceini dndmz temel sorunun nemini kavramamz kolaylatrmaktadr. Yeni byk oyunun u veya ve
bu dzeyde katlmcs olmas muhtemel dier ykselen gleri/milletiimparatorluklar da hesaba kattmzda, ABD-Orta Asya ilikileri bakmndan
gelecekte nasl bir manzarayla karlaabiliriz? Gemite ABDyi dengelemek iin
giriilen ibirlikleri nmzdeki dnemde varlklarn istikrarl bir biimde koruyabilecekler mi?
36
37
38
39

Richard Orange, "Kazakhstan shuns London for Hong Kong", The Telegraph, 15 Kasm 2010.
Bohr, A.g.m., s. 114.
Feigenbaum, A.g.m., s. 30.
Sbastien Peyrouse, "Russia-Central Asia: Advances and Shortcomings of the Military Partnership", Central Asian Security Trends: Views From Europe and Russia iinde, Stephen J. Blank
(ed.), Strategic Studies Institute, 2011, s. 13.
Blgesel ve Kresel Politikalarda Orta Asya

259

Do. Dr. Mehmet Akif OKUR

Dnya sisteminin yeni gzergh, bu ve benzeri sorulara allmadk cevaplarn verilebilecei bir gelecee hazr olmamz gerekli klmaktadr. ABD yeni/yeniden ykselen merkezler karsnda greli olarak gerilerken blgeyle ilgilenen oyuncularn say ve glerindeki e zamanl art, tm aktrlerin hem kendilerine hem de mevcut dengelere baklarn deitirecek boyutlardadr. rnein,
tek kutuplu nn devamn temin iin asker gce yaygn biimde bavuran Bakan Bush ve ekibi iktidardaki son gnlerini Rusya-Grcistan atmasnn gerilimli ikliminde geirmiti. Obama ynetiminin greve balarken ortaya koyduu
vizyon ve att admlar ise, ABDnin dnya sistemini ve kendisinin sistem iindeki yerini yeniden tanmlama abasnn tezahrdrler. ok kutupluluun inkr
edilemez bir gerek olduu deiik ekillerde ifade edilirken40, Rusya ile ilikiler
sfrlanmtr.41 Orta Asya ilerinden sorumlu st dzey Amerikan yetkilileri,
blgeyle bundan sonra byk oyun gibi kavramlar artrmayacak biimde
ilgilenmek istediklerini sylemektedirler.42
Bu deiim, Amerikan d politikasnn Souk Sava yllarndaki seyrini hatrlayanlar artmayacaktr. lk ciddi hegemonik krizini43 yaad 1970li yllarda
gcnn azaldn, mttefiklerinin kendisinden uzaklamaya baladn, rakiplerinin ise kuvvetlendiklerini fark eden ABD, Avrasya vizyonunda radikal deiiklikler yaparak deiimi gslemeye almt. 1970lerin dnyasnda Avrupallarn daha zerk bir d politika izleme araylarndan rahatszlk duyan ABD, bugn Orta Asya gibi corafyalarda ortak karlar temsil eden politikalar iin bile
koordinasyon salanamamasndan ikyetidir.44 ABnin ise, dier pek ok alanda
olduu gibi, kaynaklarn Amerikan politikalarnn emrine sunan uysal mttefik
statsn geride brakmak istedii aktr. sknt ve zayflklar yznden arkasna gerekli kararllk ve imknlar koyamasa da, blgede kendi tarif ettii karlarnn peinden giden bir millet-imparatorluk gibi davranma arzusunun gstergesi

40

41

42
43

44

260

Elizabeth Dickinson, "New Order: How "the multipolar world" came to be", Foreign Policy,
November/December 2009, http://www. foreignpolicy.com/articles/2009/10/19/new_order
Jesse Lee, "In Russia, Defining the Reset", The White House Blog, July 06, 2009,
http://www.whitehouse.gov/blog/In-Russia-Defining-the-Reset/
Blake, http://www.state.gov/p/sca/rls/rmks/2011/155002.htm#
Mehmet Akif Okur, Emperyalizm, Hegemonya, mparatorluk: Tarihsel Dnya Dzenleri ve
Irakn gali, A Kitap, Ankara, 2010, s. 251-259.
Avrupallarn direnmeleri yznden Orta Asyada ortak karlara dayanmasna ramen akamete
urayan Amerikan abalar bulunmaktadr. rnein 2007de ABD, Asya Kalknma Bankasnn
Orta Asya Blgesel Ekonomik birlii programn, AB ve Japonyann katlmyla geniletmek istediinde, Amerikan liderlii altnda hareket ediyor gzkmek istemeyen Avrupallarn itirazyla
karlamt. (Feigenbaum, A.g.m., s. 38).
Blgesel ve Kresel Politikalarda Orta Asya

Amerikan D Politikas ve Orta Asya: Dnya Dzeni Deiirken likilerin Gelecei zerine Dnceler

kabul edilebilecek ilan edilmi bir stratejiye sahiptir.45 Daha dk seviyede olmak zere, benzer bir durumdan Japonya iin de sz edilebilir.46
Nixon-Kissinger ikilisi 70lerde ekonomik kriz ve mttefiklerin zerklik araylarna, Rusya ile yumuama ve inle ilikilerin gelitirilmesini ngren yenilenmi bir Avrasya stratejisi ile cevap vermilerdi.47 Arada ciddi farkllklar bulunsa da, Obama ynetiminin izledii diplomasinin arkasnda benzer bir stratejik
mantn tesiri hissedilmektedir. Sz konusu strateji dorultusunda Orta Asya
etrafnda yaplan hamlelere baktmzda, temel nokta dikkatlerimizi ekmektedir. Bunlar, Rusya ile gerginliin giderilmesi, Genilemi Orta Asya tasavvuru zerinden Hindistan gibi yeni aktrlerin jeopolitik denkleme dahil edilmeleri
ve Rusya-in ikilisini Atlantik eksenine kar bir arada resmeden Avrasya blou
grntsnn ayrtrlmas eklinde sralayabiliriz.
lk ikisine ilikin daha nce deindiimiz somut politikalar gz nnde iken
ncs iin ayn eyi henz syleyememekteyiz. Bu son sac aya, Amerikada
inin ykseliinden tedirginlik duyan kesimlerin endielerini yersiz bularak eletiren mahfillerde tartlmaya balanmtr. Bu evreler, Orta Asyada temel rakip
olarak Rusyay grmeye devam etmekte, inin blgede artan arlna
ABDnin hedeflerine hizmet eden bir gelime nazaryla baklmasn teklif etmektedirler. Zira onlara gre, her ne kadar ats altnda Rusya ile ortak olsa da
Pekinin bu corafyadaki ilerleyii baz bakmlardan Moskovann gerileyii anlamna gelmektedir. nk in, blgenin dar almasna yardmc olarak Orta
Asya lkelerinin glenmelerini salamaktadr. Bir baka syleyile, ABDnin
Orta Asyay Gney Asya ya da Kafkasya ile balantlandrarak ulamaya alt
hedefe hizmet etmektedir.48

45

46

47

48

ABnin Orta Asya stratejisi iin bkz. Council of the European Union, EU and Central Asia: Strategy for a New Partnership, Brussels, 2007,
http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/librairie/PDF/EU_CtrlAsia_EN-RU.pdf
Takeshi Yagi," Central Asia plus Japan dialogue and Japans policy toward Central Asia", Asia
Europe Journal, Volume 5, Number 1, 2007, s. 13-16.
Evelyn Goh, Constructing the U.S. Rapprochement with China, 1961-1974: From 'Red Menace'
to 'Tacit Ally', Cambridge University Press, 2004 - Richard C. Thornton, Nixon-Kissinger Years:
The Reshaping of American Foreign Policy, Paragon House, 2001.
Feigenbaum, A.g.m., s.32. Blge lkelerinin bu durum karsndaki tavrlar iin bkz. Jim Nichol,
"Central Asias Security: , s. 19.
Blgesel ve Kresel Politikalarda Orta Asya

261

Do. Dr. Mehmet Akif OKUR

Sonu Yerine:
Orta Asya Jeopolitik neminden Kurtulabilir mi?
Yalnzca ABDyle ilikileri konu edinenlerde deil, dardan kaleme alnm
birok kitap ve makalede Orta Asya, analizlerin yalnzca arka plann sslemektedir. Bu metinler, Bat d dnyay kendi kaderine hkmetmekten aciz, pasif ve
irrasyonel tutumlar sergileyen topluluklarn yaad, egzotik corafyalara indirgeyen geleneksel Oryantalist bak asnn modern ve daha rafine versiyonlarn
retmektedirler.
rnein, Byk Oyun metaforunun yeni n ekiyle gncellenmesi, Viktorya ann kuvvetli tekiletirici ikliminde hayat bulmu kltrel imgelerle
bezeli stratejik emalar, gemi zamann dehlizlerinden bugne armaktadr.
Blgeyi, gayr medeni halklarla meskn, byk glerin birbirleriyle rekabet ettikleri oyun/av alanlarndan ibaret bir zemin hlinde tasvir eden bu emalarn
gncellenmeleri, Orta Asyann gelecei zerine dnen herkesi etkileyen bir dil
atmosferi yaratmaktadr. Bu atmosfer zihinlere, deiik biimlerdeki emperyal
eylemler zinciri tarafndan tayin edilen gemiin karanlk dnemlerine paralel
gelecek tasavvurlar ekmektedir.
vg gibi kullanlan jeopolitik nem ifadesi de, aslnda benzer bir edilgenlii anlatmaktadr. Corafyalara nem atfetmek, dnya politikasnn rekabet
hlindeki temel unsurlarna mahsus bir durumdur. rnein hibir analizde
ABDnin yahut Souk Sava dnemi Rusyasnn jeopolitik neminden bahsediliine rastlanlmaz. nk jeopolitik nem bu ana aktrlere, yahut bunlar yakndan ilgilendiren kar alanlarna olan uzaklk/yaknlk vs. gibi konumlar sayesinde
kazanlr. Belirli geit noktalar, boazlar vs. gibi corafyadan kaynaklanan somut
farkllamalar ise avantajlar oluturur. Dnya sisteminin temel aktrleri, corafi avantajlara sahip olabilirler, ama bir baka gcn bu avantajlara politik nem
atfetmesi dnlemez. Bu avantajlar ancak kendi oyununu kuracak kudreti
olmayan lkelerin ellerinde toplandnda, esas oyuncularn ilgi gstererek pazarlk zemini yaratacaklar neme dnrler. Dolaysyla, bir blgenin kresel
g ilikilerinin ynlendirici, merkezi znesi mi, yoksa zerinden strateji retilen
ikincil konumdaki nesnesi mi olduu sorusu jeopolitik nem datclarla arasndaki iliki tarafndan belirlenir.
Son olarak bu hususlarn dikkate alnacan umduum yeni almalar iin
bir perspektif nererek yazm tamamlamak istiyorum. Amerikal stratejistlerin
neredeyse hi biri, Orta Asyann dnya dzeninin geleceinde byk gler rekabetinin oyun alan ve jeopolitik nemi haiz corafyas olma zelliklerinden
262

Blgesel ve Kresel Politikalarda Orta Asya

Amerikan D Politikas ve Orta Asya: Dnya Dzeni Deiirken likilerin Gelecei zerine Dnceler

baka bir vasfla anlacan tahayyl etmemektedir. Oysa makalemizde Amerikann blge politikalarnn temel nitelikleri arasnda saydmz ksmlii besleyen stratejik alg ve kayglar bir kenara koyarak baktmzda, karmza kan
manzara daha farkldr. Yzeyde gzken tm engellere ramen bu topraklar
yeniden tarihini yapar hle getirecek entegrasyon dinamikleri yava da olsa ilemektedir. Bunlarn iaret ettikleri, Orta Asyadan Trkistana uzanan yolun ne
kadar uzun olacan belirleyecek nemli faktrlerden biri ise blgedeki ABD
varldr. Bu yzden Amerikan bakn tasvirden teye geerek, blgeyi i enerjisiyle entegrasyona doru gtrebilecek gelimeleri barndran farkl gelecek
ihtimalleri karsnda Washingtonun muhtemel cevaplarna odaklanacak almalara iddetle ihtiya duyulmaktadr.

KAYNAKLAR
AMANOV, atlk. ABDnin Orta Asya Politikalar, Gkkubbe Yay., 2007.
BLAKE, Robert O. Jr. "The Obama Administration's Priorities in South and Central Asia", Houston,
19 Ocak 2011.

BLANK, Stephen. US Interests in Central Asia and the Challenges to Them, Strategic Studies Institute, US Army War College, Carlisle, PA.
BOHR, Annette. "Central Asia: Responding to the Multi-Vectoring Game", R Niblett (ed)
America and a Changed World: A Question of Leadership iinde, WileyBlackwell/Chatham House, 2010.
COUNCIL OF THE EUROPEAN UNION, EU and Central Asia: Strategy for a New Partnership, Brussels, 2007.
DICKINSON, Elizabeth. "New Order: How "the multipolar world" came to be", Foreign Policy,
November/December 2009.
DUGIN, Aleksandr. Rus Jeopolitii: Avrasyac Yaklam, Kre Yaynlar, 2003.
EHTESHAMI, Anoushiravan (ed.). From the Gulf to Central Asia: Players in the New Great Game, University of Exeter Press, 1994.
FEIGENBAUM, Evan A. Why America No Longer Gets Asia, The Washington Quarterly,
Spring 2011.
FRANK, Andre Gunder. ReOrient, Global Economy in the Asian Age, University of California
Press, 1998.
GOH, Evelyn. Constructing the U.S. Rapprochement with China, 1961-1974: From 'Red Menace'
to 'Tacit Ally', Cambridge University Press, 2004 - Richard C. Thornton, Nixon-Kissinger
Years: The Reshaping of American Foreign Policy, Paragon House, 2001.

Blgesel ve Kresel Politikalarda Orta Asya

263

Do. Dr. Mehmet Akif OKUR

HOPKIRK, Peter. The Great Game: The Struggle for Empire in Central Asia, Kodansha International, 1994. EWANS, Martin (ed.). The Great Game: Britain and Russia in Central Asia,
Routledge, 2003.
INGRAM, Edward. Britain's Persian connection, 1798-1828: Prelude to the Great Game in Asia,
Clarendon Press, Oxford and New York, 1992.
KORKMAZ, Vine. Tarihsel Geliim erisinde Avrasyac Hareket ve reti, Klasik ve Yeni
Avrasyaclk, Akademik Aratrmalar Dergisi, Kasm 2004-Ocak 2005, Yl 6, No 23, Avrupa/Avrasya zel Says, stanbul, ss, 109142.
LARUELLE, Marlne ve Sbastien PEYROUSE, "The United States in Central Asia: Reassessing a Challenging Partnership", Strategic Analysis, Vol. 35, No. 3, May 2011.
LEE, Jesse. "In Russia, Defining the Reset", The White House Blog, 6 July 2009.
MEYER, Karl Ernest, Shareen Blair BRYSAC, Tournament of Shadows: The Great Game and the
Race for Empire in Central Asia, Basic Books, 2006.
MULLERSON, Rein. Central Asia: A Chessboard and Player in the New Great Game, Columbia
University Press, 2007.
NICHOL, Jim. "Central Asias Security: Issues and Implications for U.S. Interests", CRS Report
for Congress, Congressional Research Service, 2011, s. 39-40.
______, Central Asia: Regional Developments and Implications for U.S. Interests, CRS Report for
Congress, Congressional Research Service, 2011.
NIKOLAEV, Sergei. "Central Asia in Geopolitics: The American Vector (1991-2008)", International Affairs, A Russian Journal of World Politics, Diplomacy and International Relations,
No. 2, 2011, s. 47-63.
OKUR, Mehmet Akif. Millet mparatorluklar ann Eiinde: Genileyen Dnyada Kresel
Kapitalizmin Yeni Mimarisine Doru, Murat Saral (der.), Kresellemeden Postkresellemeye, Deiim Srecindeki Dnya Dzeni ve Trkiye, Lotus Yaynevi, Ankara, 2008,
s.11-67.
______, Emperyalizm, Hegemonya, mparatorluk: Tarihsel Dnya Dzenleri ve Irakn gali, A
Kitap, Ankara, 2010.
ORANGE, Richard. "Kazakhstan shuns London for Hong Kong", The Telegraph, 15 Kasm
2010.
PEYROUSE, Sbastien. "Russia-Central Asia: Advances and Shortcomings of the Military Partnership", Central Asian Security Trends: Views From Europe and Russia iinde, Stephen J.
Blank (ed.), Strategic Studies Institute, 2011.
PIETERSE, Jan Nederveen. Globalization or Empire?, London, Routledge, 2004.
SIEGEL, Jennifer L. Endgame: Britain, Russia and the Final Struggle for Central Asia, I. B. Tauris,
London and New York, 2002.
STARR, S. Frederick. "A Greater Central Asia Partnership for Afghanistan and Its Neighbors",
Silk Road Paper, Central Asia-Caucasus Institute & Silk Road Studies Program A Joint
Transatlantic Research and Policy Center, Johns Hopkins University-SAIS, Washington: March 2005.

264

Blgesel ve Kresel Politikalarda Orta Asya

Amerikan D Politikas ve Orta Asya: Dnya Dzeni Deiirken likilerin Gelecei zerine Dnceler

THE ECONOMIST, Coming of Age, The Economist, Vol. 378, Issue 8461.
THE WHITE HOUSE. The National Security Strategy of the United States of America, Washington, 16 March 2006.
U. S. DEPARTMENT OF STATE. Robert O. Blake, Jr., Assistant Secretary, Remarks Before
the Washington International Business Council, Bureau of South and Central Asian Affairs, 24 ubat 2010.
YAGI, Takeshi. Central Asia plus Japan dialogue and Japans policy toward Central Asia", Asia
Europe Journal, Volume 5, Number 1, 2007, s. 13-16.

Blgesel ve Kresel Politikalarda Orta Asya

265