H. 21. (M. 642.

) YIL OLAYLARI
Nhvend'in Fethi
Nihvend'in bu ylda fetheddiine dair rivayetler olduu gibi bu fethin H. 18 (639) veya H. 19 (640)
'da olduunu kaydeden rivayetler de vardr. Nihvend olay, mslmanlarm Fars illerinden
askerlerini kurtarp Ahvz' fethetmeleri zerine iranllarn Merv ehrinde bulunan hkmdarlarna
mektuplar yazp onlar mslman-larn aleyhine kkrtmalar neticesinde meydana gelmiti. Bunun
zerine ran Kisrs da Bbu'I-Ebvb, Horasan ye Hlvn'da bulunan hkmdarlara mektuplar
gndererek durumu onlara bildirmi, onlar da harekete geip aralarnda haberlemi ve Nihvend'de
toplanmak zere anlaarak orada bir araya gelmilerdi. Bu dman kuvvetlerinin nclerinin
Nihvend'e ulatklar haberi Sa'd b. Eb Vakks'a da ulamt. Bunun zerine de Sa'd b. Eb Vakks,
Hz. mer'e durumu bildirmiti. Ancak bu arada Sa'd b. Eb Vakks'a kar bir grup isyan edip ona
kar birlemi ve dmann harekete geiine pek aldr etmemilerdi. Hz. Sa'd b. Eb Vakks'a
kar gelenlerin banda el-Cerrh b. Sinan el-Esed bulunuyordu. Bunun zerine Hz. mer onlara
yle haber gndermiti: Vallahi bu iavrimzdan dolay banza gelecek felket iin size acmayacak
ve size kar tedbir almaktan vazgemeyeceim. Bunun zerine Hz. mer, Muhammed b. Mesleme'yi
onlara yardmc olarak gndermiti. Halbuki orada bulunan mslman kuvvetler ranllara yeter
durumdaydlar. Muhammed b. Mesleme, Hz. mer zamannda bir ikyette bulunan kimselere kar
gerekli cez- meyyideyi uygulayan birisiydi. Kfe'de halkn arasna girip Sa'd b. Eb Vakks
hakknda onlara sorular sormaya balamt. Sorduu her bir cemaat Hz. Sa'd hakknda iyilikle sz
etmilerdi. Ancak Cerrah el-Esed etrafnda toplanm olanlar ondan pek iyilikle sz etmemiler ve
bu konuda susmulard. Nihayet Muhammed b. Mesleme, Abeseoul-larma gelip onlara Hz. Sa'd
hakknda sorular sorunca, ona Usme b. Katde yle demiti: Vallahi o eite paylamyor ve
adaletle hkmetmiyor, ayrca ordu iinde de savalara katlmyor. Bunun zerine Hz. Sa'd b. Eb
Vakks yle demiti: Allah'm! Eer o bu sz riya iin ve yalan olarak sylemise onun gzlerini
kr et, oluk ocuunu oalt ve onu bir ok imtihanlara mptel eyle! Gerekten Usme b. Katde,
gzlerini kaybetmi, on tane kz olmutu. Bir kadn sesi iittii zaman ona doru yaklar ve ona
dokunmaya alr ve yle derdi: O mbarek insan, Sa'd hakknda beddua ettim de yle oldu.
Ayrca Hz. Sa'd b. Eb Vakks Ben Esed hakknda da beddua ederek yle demiti: Allah'm! Eer
bu insanlar sevinlerinden dolay kibirlenip azgnlaarak insanlara kar riyakrca bir tavrla cihada
kmlarsa onlar bu yaptklaryla imtihan et ve hayatlarnda meakkatler eksinler! Gerekten
meakkatler ektiler. Cerrah el-Esed, Hasan b. Al'ye kar ktnda adamlar kllarla para
para edilmilerdi. Onlardan Kabsa talarla, Erbed dvlerek ayaklar altnda ve kl darbeleriyle
ldrlmt.
Sa'd b. Eb Vakks yle der: Mriklerin kann ilk defa aktan benim. Reslullah (s.) benim iin,
Annem babam sana feda olsun demi ve bunu daha nce baka hi kimse iin de sylememiti. Ben
ilk mslmanlarm beincisiyim ve Esedoullar benim namaz klarken iyice klmadm ve avclkla
oyalandm zanneder. Nihayet Muhammed b. Mesleme, Sa'd b. Eb Vakks ve Esedoullar ile
birlikte Medine'ye Hz. mer'in huzuruna varp ona olup bitenleri anlatm ve Hz. mer yle demiti:
Ey Sa'd nasl namaz klyorsun? Sa'd: lk iki rekati uzun tutar, son iki rekat ise ksarm diye
cevap vermi, Hz. mer buna karlk olarak: Ey Eb shk! te senin hakknda yaplan s-i zan
budur. Eer ihtiyatl davranmazsak onlarn sonu imdiden belli olurdu, demi ve sormutu: Ey

Sa'd! Senin Kfe'de braktn vekilin kimdir? Sa'd: Abdullah b. tbn'dr diye cevap vermi,
bunun zerine, Hz. mer onu yerinde brakmt. te Nihvend olay ve onun meydana gelii Hz. Sa'd
b. Eb Vakks zamannda idi.
Nihvend olay bu Abdullah zamannda meydana gelmiti. Yez-decird'in emri zerine Nihvend'de
el-Firzn kumandasnda 150.000 ranl sava toplanm bulunuyordu. Bunun zerine Sa'd b. Eb
Vakks, Hz. mer'e durumu bir mektupla bildirmi ve sonra da onunla bu durumu ifah olarak
grm ve yle demiti: Kfe-liler senden kuvvetlerinin arttrlmasn ve savaa byk bir
iddetle girierek dmanlarna heybetli grnmekte onlara izin vermeni istiyorlar.
Bunun zerine Hz. mer Medine halkn toplayp onlarla istiarede bulunmu ve onlara hitaben yle
demiti: inde bulunduumuz bugn, sonras devam edecek bir gndr. Ben, benimle birlikte ve
bana katlacak olanlarla oraya doru gitmeyi arzuluyorum. Bu iki ehir arasnda orta bir yerde
konaklayp, Allah onlara fethi myesser klmcaya ve arzu ettiim noktaya gelinceye kadar onlara
destek olmay diliyorum. Eer Cenb- Hakk onlara fethi myesser eylerse onlar kendi ehirlerinde
brakp geri dnerim.
Bu konuma zerine Hz. Taha b. Ubeydullah ona yle demi: Ey M'minlerin Emiri! ler seni her
konuda salam hkm vermede tecrbeli klmtr. Tecrbeler de senin salam bir gr ileri
srmeni salamtr. Sen arzu ettiin gibi ve kendi grne ba vurarak davran. Biz seni terketmez
ve senden uzak durmayz. Bu ii sana brakyoruz. Sen bize emret, sana itaat edelim. Bize bir yol
gster, senin sylediklerine uyalm. Emret, atlarmza binelim veya bize komutan ol, senin emrine
girelim. Bu iin Emiri sensin. Sen bir ok musibetlerle karlatn, bir ok tecrbelerden getin, sava
ile ilgili her konuda uzmanlatm. ve oturmutu.
Sonra Hz. Osman kalkarak yle dedi: Ey mminlerin emiri! Bence am ehline bir mektup yazp
onlarn kendi ordularyla, ayn ekilde Yemenlilerin oradaki askerleriyle gelmelerini salaman ve sen
de Haremeyn'deki askerlerinle birlikte Kfe ve Basra'ya doru ynelip orada mriklerle hep birlikte
kar karya gelmeniz muvafk olur. Eer sen ordunun banda oraya gidecek olursan msl-manlara
oka grnen bu dman ordusu gzlerinde klecek ve sen en byk erefe nail olacaksn Sen bu
sefere kacak olsan Araplardan sana katlmadk kimse kalmaz, bu hususta her eylerini feda eder,
ellerinden gelen her eyi yaparlar. Bu kendisinden sonraki gnlerde meydana gelecek olaylar
etkileyecek bir gndr. Sen ve yardmclarn bu sefere katlmalsnz, iler Allah takdir ettii gibi
olur. Bizim de bandan sonuna kadar itaat ettiimizi greceksin.
Hz. mer ona teekkr etti. Ondan sonra Hz. Ali b. Eb Tlib ayaa kalkarak ona yle dedi: Ey
mminlerin emiri! Eer sen amllar kendi diyarlarndan ekecek olursan Bizansllar onlarn zerine
saldm-, onlarn oluunu ocuunu perian ederler. Yemenlileri de kendi lkelerinden ekip
arrsan ayn ekilde Ha^ beliler de onlarn oluk ocuunu yok ederler. Ayrca sen de buradan
ayrlacak olursan civardaki btn Arap kabileleri yarmadann drt bir tarafmdan buraya saldrrlar.
Bundan dolay bu askerleri kendi yerlerinde brak ve Basralara bir mektup yaz da ayr kola
ayrlsnlar. Onlardan bir grup oradakilerin oluk ocuunu korumak zere grev alsm. Dier bir grup,
kendileriyle ahitletikeri kimselere kar dursun. nc bir grup ise, Kfe'cleki dier mslman
kardelerine yardmc kuvvet olarak gitsinler. Ve ranllar zaten seni bekleyip duruyorlar. Sen oraya
vardn zaman ite bu mminlerin emiri, araplarn emiri deyip seni yok etmeye alacaklar.
ranllarn zerimize gelmelerinden sz ettin ve bu gelilerini ho karlamadn syledin. Cenb-
Allah, onlarn gelilerinden senden daha ok holanmaz ve o, holanmad bir hususu deitirmede
senden daha ok kadirdir. Onlarn okluklarna gelince; biz daha evvel karmzdakilerin saylarna

bakarak savamyor Allah'n yardmn dileyerek savayorduk.

Sonra Hz. mer: te gr dediin budur! Benim de uymak istediim fikir buydu. Bana oraya
gndermek zere grevlendireceim bir adam syleyin de onu grevlendirivereyim. dedi.
Baka bir rivayette ise, Hz. Talha, Hz. Osman ve onlardan baka baz kimselerin Hz. mer'e
Medine'de kalmas iin tavsiyelerde bulunduklar kaydedilmektedir. Szn dorusunu Allah bilir.
Hz. mer, Bana grevlendireceim bir adam gsterin de oraya gndereyim ve bu adam Irak
snrlarnda kumandan olsun. dediinde ona yle karlk verdiler: Sen kendi ordunu daha iyi
bilirsin. Onlar gelmi senin nnde bekliyorlar. Bunun zerine Hz. mer: Yarn ben onlar arasnda
bu ie en ehil birini tayin edeceim. demi, bunun kim olduu sorulduunda da: Grevlendirmek
istediim kii Nu'mn b. Mukarrin el-Mzen'dir. deyince sahabeler: Evet, ite o en iyisidir ve bu
iin ehlidir. diye karlk vermilerdir.
O gn Nu'mn'm yannda Kfelerden oluan bir ordu vard. Nu'mn, bunlarla birlikte Cnd-i pur
ve Esus ehrine hcum etmiti. Hz. mer ona bir mektup yazp Ml ehrine gidip orada beklemesini
emretmi ve orada toplanacak dier ordularla birlikte Fi-rzn ve yanndaki ran askerleri zerine
hcum etmesini emretmiti. Dier bir rivayette, o srada Nu'mn, Kesker'de bulunuyordu. Burada
bulunduu srada Hz. mer'e bir mektup yazp kendini bu grevden affetmesini ve baka bir orduda
grevlendirmesini iste-1 misti. Hz. mer ise ona bir emir gndererek Nihvend'e gitmesini istemi,
Nu'mn da Nihvend'e varmt.
Hz. mer, Abdullah b. Abdullah b. tbn'a mektup yazp Mn ehrinde Nu'mn'm etrafnda u u
ekilde askerlerin toplanmasn istemiti. Nu'mn, halk buna davet etmi ve onlar, dinlerinde
imtihan edilmek ve manev nasiplerini almalar in, bu en son giden birliklere katmak zere yola
karmt.
Mslmanlar ballarnda Huzeyfe b. el-Yemn ve onun yannda Nu'aym b. Mukarrin olmak zere yola
km ve Nu'mn'm yanna varmlard.- mer, Ahvz'da bulunan askerleri Farsllar'm
nslmanlarla uramamalarn salamak iin Mukterib, Harnale ve Zirr kumandanlnda ileri
geirdi. Bu askerler Tunum, sfahan ve Fars illerinde ikamet edip Nihvendlilere gelecek ran
yardmn kesmi oldular. Mslmanlar, aralarnda Huzeyfe b. el-Yemn, Hz. mer'in olu ve Cerr
b. Abdullah el-Beceli, Mure b. u'be ve dierleri olmak zere, Nu'mn'm yannda bir araya gelmi
bulunuyordu. Mslmanlarn kumandan Nu'mn, yannda Tuleyha b. Hu-veylid, Amr b. Ma'dkerib
ve bn Ebi Selm olan Amr b. Seniyyi'yi dmandan baz haberler getirmek zere dman tarafna
gnderi-vermiti. Bunlar o gn sabahleyin kp akama kadar yol almlard. Fakat Amr b. Seniyy
geri dnm, ona neden geri dndn diye sorulunca Amr yle demiti: Ben Acemlerin lkesinde
olmak istemem. Oras yle bir lkedir ki cahilini ldrm, alimleri de oray yok etmilerdir.
Ancak Tuleyha b. Huveylid ve Amr b. Ma'dkerib yollarna devam etmilerdi. Ancak ertesi gn Amr
b. Ma'dkerib de geri dnm, ona da dnnn sebebi sorulunca yle demiti: Bir gece ve bir
gndz yol aldk. Hi bir ey grmeyince geri dndm. Ancak Tuleyha yoluna devan edip
Nihvend'e kadar gitmiti. Tuleyha, mslmanlarn Nihvend'e yirmi ksur fersah uzaklkta
olduklarn tesbit etmiti. Tueyha'mn geciktiini gren mslmanlar acaba Tuleyha irtidt m etti
demilerdi. Tuleyha onlarn bu szn duyunca geri dnm, onu grdklerinde tekbirler
getirmilerdi. Tuleyha onlara Size ne oluyor? diye sorunca onlar kendisine korktuklar durumu
bildirmiler, o da yle cevap vermiti: Allah'a yemin ederim ki bu Arap asll peygamber'in
getirmi olduu bu dinden baka geerli bir din olsayd, bu hmbl acemleri bu Arab- ribe'ye
doratmazdm. Tuleyha daha sonra Nu'-mn'a, Nihvend ile aralarnda hi bir engelin ve hi bir

kimsenin olmadm bildirmiti.

Nu'mn askerlerini iyice donatp yola koyulmutu. Nu'mn'm yannda bulunan askerler 30.000
civarnda idi. Nu'mn nclerin bana Nu'aym b. Mukarrin'i, sa ve sol kanatlara da Huzeyfe b. elYemn ve Sveyb b. Mukarrin'i tayin etmi, klllarn bana Ka'ka' b. Amr', yayalarn bana da
Mci' b. Mes'd'u getirmiti. Medine'den Mure b. u'be kumandasnda gelen kuvvetler de Nu'mn'a ulat. Mslman kuvvetler spizihan'a vardklarnda ranllar da kumandanlar Firzn'm
emrinde tabyalarn tam teekkl ettirmiti, sa ve sol kumandanlklarnda da ez-Zerdak ve Behmen
Cazuveyh bulunuyordu. Behmen Cazuveyh, Zi'1-Hcib'in yerinde grevlendirilmiti. Kdisiye'den
ayrlan btn ranllar, Nthvend'e, Firzn'n emrine kc-gup gelmiti. Nu'mn dman ordusunu
grd anda tekbirler getirmi ve msmanlar da ona bu tekbirlerde katlmlard. Onlar gren
Acemer birden sarsnt geirmiler ve mslmanlar da arlklarn ve ordughlarn hazrlam,
Nu'mn'-m adrn kurmulard. Aralarnda Huzeyfe b. el-Yemn, Ukbe b. mir, Mure b. u'be,
Bueyr b. el-Hasssiyye, Hanzala el-Ktip ve Cerr b. Abdullah el-Becel, E'ab b. Kays, Said b.
Kays el-Hemdn ve Vil b. Zc ve dierlerinin bulunduu bir ok kimseyle birlikte Kfe'nin ileri
gelenleri Nu'mn'm kararghn kurmulard. Bunlar gibi Irak'ta iyi karargh kurup adr yerletiren
kimseler az bulunurdu.
Nu'mn, ordughn kurulmasndan sonra birden savaa girmi, aramba ve perembe gnleri iddetli
arpmalar meydana gelmi ve nihayet dman cuma gn kendi hendeklerine gizlenivermiti.
Bylece mslmanlar onlar kskvrak bulunduklar yerlerde kua-tvermi oldular. Ancak ranllar
canlar istedikleri zaman gizlendikleri yerlerden kyorlard. Bu durumun uzun bir zaman alacan
anlayan mslmanlar endieye kaplmlard. Hatta bir gn mslmanlarm ileri gelenlerinin bir
araya gelip grtkleri bir toplantda gr alveriinde bulunulmu ve aralarmda u konumalar
gemiti: Dmanmzn istediklerinde yerlerinden ktklarn gryoruz. Nu'mn da onlarn bu
dncelerine katlm ve kendisinin de byle dndn grp ona durumu anlatmlard. Nu'mn,
asker iinde bulunan ve iyi gr sahibi olabilecek kimseleri toplayp onlarla bir istiarede
bulunmu, onlara yle hitap etmiti: Dmann byle hendeklerinde gizlenip durduklarn, savaa
istedikleri zaman ktklarn, mslmanlarm ise onlar yerlerinden karmaya u anda glerinin
olmadn, dolays ile iinde bulunduklar u sknty gryorsunuz. Biz bu dman sava
meydanna nasl karabiliriz? Bu konudaki grleriniz nelerdir? Bu gizlenmelerin uzayp
gitmesinden nasl kurtulabiliriz? Bu soru zerine orada bulunanlar arasnda yaa en bykleri olan
Amr b. Se-niyy sz almt. O, aralarnda konuma rf olarak en yallarnn sze balamas
gerektiinden dolay sz almt. Amr yle demiti: Onlarn bu ekilde kuatlp durmalar onlar
iin sizin byle durup beklemenizden daha zor bir durumdur. Onun iin onlar bu ekilde bekleyin.
Onlardan sava meydanna kanlarla savan ve savaa bu ekilde devam edin. Onun bu grn
kabul etmemilerdi.
Amr b. Ma'dikerib ise yle demiti: Onlarla arpmaya ve onlar sktrmaya devam et ve
onlardan asla korkma. Fakat ms-lmanlar onun da bu grn reddederek yle demilerdi: Biz
u anda duvarlardan baka neyle arpp duracaz. Karmzda bu duvarlardan baka bir ey varm
ki?
Tulayha ise yle demiti: Bence onlara bir grup svari gnderelim, onlarla savaadursunlar. yice
savaa tututuklar anda bizimkiler yenilmi gibi grnerek birden bize doru kamaya balasnlar.
Biz dman yanmza gelinceye kadar onlar durdurmayalm. Bizi bu ekilde grnce onlar zerimize
saldracak ve yerlerinden km olacaklardr. te o zaman biz onlarla Allah bizlere hkmn

verinceye kadar arpp dururuz.

Bakumandan Nu'mn, Ka'ka' b. Anr' emrindekilerle birlikte dman tarafna gndermi, onlar
yerlerinden skp atmasn ve kendisine doru ekmesini istemiti. Ancak dman ordusu asla
kamamak zere ahitlemi, demirden dalar haline gelmilerdi. Yedier yedier birbirlerine iyice
kenetlenmi ve geriye kamamalar iin demir kazklara balanmlard. Ka'ka' ve arkadalar onlarla
kar karya gelince yava yava Ka'ka' geri ekilmeye balam, bunun zerine ranllar
mslmanlarm ganimetlerini toplamaya balamlard. Gerekten Tulayha'nm tahmin ettii durum
meydana gelmi ve mslmanlar bunu grnce: Evet, evet; tahmin ettiimiz gerekleiyor
demilerdi. Dman ordusu yle bir ekilde yerlerinden ayrlp geliyordu ki ehir kaplarn bekleyen
bekilerden baka kimse orada kalmamt. Nihayet Ka'ka' yanmdakilerle birlikte mslmanlarm
yanma ulam ve ranllar kendi kalelerinden tamamen uzaklara varmlard. Mslmanlar da gnn
tam ortasnda sava durumu alm bekliyorlard. Nu'mn mslmanlara kendilerine emir vermedike
yerlerinden ayrlmamalarn ve savaa girmemelerini sylemiti. Onlar da Nu'mn'm bu dediklerine
uymu ve ok atmamakta sabrl davranmlard. Nihayet dman ordusu yaklam, onlardan bir
ksmn yaralaymcaya kadar ok yamuruna tutmaya devam etmilerdi.
Bu durumu gren mslmanlar Nu'mn'a ikyette bulunup: inde bulunduumuz bu hlimizi
grmyor musun ve hl neyi bekliyorsun? Mslmanlara sava iin izin vermeyecek misin?
demiler, Nu'mn ise Yava yava, acele etmeyin diye cevap vermi ve Rasulullah (s.)'m dmana
kar savaa giritii en uygun saat olan zeval vaktini beklemeye koyulmutu. Gerekten o zeval vakti
yaklat zaman Nu'mn atna atlam ve sratle mslmanlarm nnde atn koturarak elinde
sancak tutan kumandanlarn yanna varm ve onlara gerekli talimatlar vererek onlar savaa tevik
etmi ve zafere kavumalarn temenni etmiti. Ayrca Nu'mn onlara unu bildirmiti: Ben sefer
tekbir getireceim. Siz de sefer arkamdan tekbir getirin. Ben hcum ettiim anda siz de hcum
edin. ldrldm takdirde benden sonra sizin bakannz Huzeyfe'dir. Huzeyfe de ldrlrse
benim yerime falandr! Arka arkaya yedi isim saymt, bunlarn en sonuncusu da Muire b. u'be
idi. Sonra yle dua etmi idi: Allah'm! Dinimi aziz kl ve kullarna yardmc ol! Bu kullarn iinde
de ilk ehid olarak eh-deti Nu'mn'a nasip eyle ~v e senin dinini erefli kl ve kullarna yardm et
Yrabbi.
Dier bir rivayette Nu'mn'n yle syledii kaydedilir: Allah'm! Bu fetih ve zaferle beni
sevindirmeni ve slm aziz klman ve benim ruhumu ehid olarak alman temenni ederim,
Mslmanlar onun bu szleri zerine alamaya balamlard. Nihayet Nu'mn yerine dnp sefer
tekbir getirmi ve mslmanlar da onun bu tekbirlerine uyarak emrini yerine getirmiler ve savaa
hazr olduklarn gstermilerdi. Nihayet Nu'mn ve arkasndan mslmanlar byk bir hamle ile
savaa girimi, sanca ile avnn zerine atlan bir kartal gibi sava alanna atlmt. Nu'mn, sar
ve elbisesinin beyazlyla grnp tannyordu. Aralarnda ok iddetli arpmalar meydana gelmi
ve hi kimse o gne kadar byle bir savan olduunu duymamt. arpma srasnda zrh
seslerinden baka duyulan bir ey yoktu. Mslmanlar da bu arpmalarda ok mkemmel bir
ekilde sabretmi ve direnmilerdi. Nihayet iranllar yenilmi, onlardan birok kimse ldrlmt.
Sava zeval vaktinden akama kadar srmt. Sava meydannda o kadar kan birikmiti ki oraya
basan insanlar veya atlar kan zerinde kayveri-yoiard.
Gerekten Nu'mn bu byk zaferi gzyle grdkten sonra Cenb- Hakk onun duasn kabul etmi
ve savata ehit olmutu. Nu'mn'n bir rivayete gre atnn aya kaym ve bu yzden ldrlmt.
Dier bir rivayette ise, yan tarafna isabet eden bir okla ehid olmutu. Kardei onu bir rt ile

rtm, sanca alarak Huzeyfe'ye gtrp teslim etmi, Huzeyfe de sanca alp Nu'mn'n yerine
gemi ve kendi yerini de Nuaym'a brakmt. O anda Mu-re b. u'be onlara yle demiti:
Mslmanlarn morali bozulmasn ve onlara bir korku gelmesin diye Allah'n hakknzda ve dman
hakknda verecei hkm gelip atana kadar kumandannzn lm haberini gizli tutunuz. Gerekten
yle yapmlar ve savaa devam etmilerdi. Gece karanlk basnca mrikler byk bir hezimete
urayp kamaya balamlar, mslmanlar da onlar kovalayp pelerini brakmamlard.
Arkalarnda braktklar o ate ukurlarna varnca orada arka arkaya dmeye balamlard.
Onlardan birisi dnce ona bal olan dier alt kiiyi de arkasndan srklyor ve bu ekilde arka
arkaya lp gidiyorlard. Sava alannda ldrlenlerin dnda bu izdiham esnasnda 100.000 kiiye
yakn adam lmt.
Dier bir rivayette, bu izdiham annda atete lenlerin 80.000, savata lenlerin ise 30.000 kii
olduklar kaydedilir. Kaanlardan baka kurtulan olmamt. Kumandanlar Firzn da kaanlar
arasnda idi.: Kaarak kurtulmu ve Hemedn'a ynelmiti. O arada Nuaym b. Mukarrin ve arkasnda
da Ka'ka, onu kovalamlar ve Hemedn'm nlerinde yetimilerdi. O srada bal ykl byk bir
kervan ile kar karya gelen Firzn bir trl kaamam, kervanclar atn sktrmlard. Bu
arada Firzn ileri gidemeyeceini tanlaynca atndan inmi ve daa doru yaya olarak kamaya
balamt. Onu gren Ka'ka' da ayn ekilde yaya olarak onu takip etmi ve mslmanlarm da ona
yetimeleriyle Firzn' ldrmler ve yle demilerdi: Allah'n baldan gnderdii ordular
vardr. Bu bala olduu gibi el koyan mslmanlar olaya Bal olay adn vermilerdi.
Mrikler kap Hemedn'a gitmi, mslmanlar da onlar kovalayp ehrin iine kaan dmanlar
dardan kuatmlard. Hemedn'm kumandan bulunan Hsrev-unm bu durumu grnce
mslmanlardan enan dilemiti. Zafer tamamen mslmanlarm lehine sonulannca, mslmanlar
kumandanlar Nu'mn b. Mukar-rin'i sormaya balamlard. Kardei Ma'kil onlara yle demiti:
Cenb- Allah kardeiniz Nu'mn'm gzn aydn klm ve hayatn ehadet ile sona erdirmitir. te
kumandannz Huzeyfe'dir, ona tbi olunuz.
Mslmanlar Nihvend'e bu byk zaferden sonra girdiklerinde bir sr mal, eya, her trl ev
eyas ele geirmi, btn bunlar bir araya toplayarak Sib b. el~Akra'a teslim etmilerdi. Nihvend'de ikamet eden mslmanlar Ka'ka' ve Nuaym kumandasnda Hemedn'a giden kardelerinden
haber almak zere bekleyedu-ruyorlard. Bu arada mecsi tapma yneticisi olan Hirbiz mslmanlara gelip emn dilemi ve bu istei kumandan Huzeyfe'-ye iletilmiti. Hirbiz, Huzeyfe'ye yle
dedi: Bana ve dilediim kimlere emn verecek olursan Kisr'nm bende emanet olarak brakt
btn zahire ve hazinesini sana vereceim. Bunun zerine Huzey-fe ona olumlu cevap vermi ve
ald bu mcevherat bir kap ierisine doldurup humuslarla birlikte, Hz. mer'e gndermiti. Huzeyfe askerlere gerekli ganimet paylarn dattktan sonra geri kalanlar Sib b. el-Akra' es-Sekaf ile
birlikte Hz. mer'e gndermiti. Bu Sib b. el-Akra' es-Sekaf gayet iyi muhasebe bilen bir ktipti.
Hz. mer onu ranl mslmanlara verip yle demiti: Eer Ce-nb- Hakk mslmanlara burada
bir zafer nasip ederse ganimetten kendilerine isabet eden hisselerini ver ve geri kalan bete biri al
getir. Fakat bu askerler ayet hezimete urayacak olursa bil ki Ce-nb- Allah'n yerin derinliklerinde
saklad nimetleri yeryznde bulunanlardan ok daha fazladr.
Sib yle anlatr: Cenb- Hakk mslmanlara Nihvend'de zafer nasib edince yukarda sz
edilen tapmak grevlisi iki kap ierisinde hazrlam olduu bir sr inci, yakut ve zmrtten oluan
mcevherat getirdi ve bunlar ganimetlerin bete biri ile birlikte Hz. mer'e gnderildi. Hz. mer,
Nihvend'den haber alamad iin geceleri bir trl uyuyamyor, hzn ve keder iinde haber

bekleyip duruyorplu. Nihayet bir gn Nihvend'e katlan msl-manlardan bir tanesi baz ilerini
halletmek zere Medine'ye dnm, Hz. mer onu geceleyin karlayp: Nereden geliyorsun? diye
sormu, adam:. Nihvend'den geliyorum. deyip ona Allah'n nasip ettii zaferi ve Nu'mn'm ehid
edildiini haber vermiti. Ertesi gn sabah olunca bu adam Nihvend hakknda gn st ste
mslmanlara bilgi vermiti. Hz. mer bu adama sorular sormu ve ondan cevaplar almt. Fakat
Hz. mer: Bu cinin getirdii posta haberidir. demiti. Nihayet asl haberci gelip Hz. mer'e gerek
haberi verdikten sonra Nihvend'deki zaferi anlatm, fakat Nu'mn'm ehit edildiinden sz
etmemiti. Sib: Hz. mer bir gn ncesinden kp Nihvend'den gelecek haberleri bekliyordu.
der ve ekler: Ona vardm zaman bana yle dedi: Neler oldu? Arkanda neler braktn? Ben de;
Hayrl eyler braktm ey mminlerin erniri! Allah sana byk bir zafer ve fetih hediye etti. Nu'm b. Mukarrin de ehit oldu. diye cevap verdim. Hz. mer: Biz Allah'nz ve tekrar Allah'a
dncleriz. diye sylenip hkra h-kra bitkin bir hale dnceye kadar alayp durmutu. Onun
bu perian halini grdm zaman ona: Ey mminlerin emiri! Nu'-mn'dan sonra gerekten hi bir
kimse ehit olmad, ancak bilinmeyen baz askerler ehit oldu. dedim. O zaman Hz. mer yle
dedi: te onlar mslmanlarm mstez'af olanlardr. Ancak Cenb- Allah'n kendilerine ehadet
nasip ettii kimselerin yzleri ve nesebleri mutlaka bilinecektir. Fakat mer'in bunlar bilmesi neyi
ifade eder? Sonra ona bu iki kap iinde getirdiim inci, yakut ve zmrtleri takdim ettim. Hz. mer
bu ganimetleri beyt'l-mal'e koydu ve bunlar sonra greceiz diyerek haydi sen ordunun yanna
kouver diye bana emir verdi. Ben de hemen onun emrine uyarak sratle Kfe'ye vardm.
Ertesi gn ben yola ktktan hemen sonra benim arkamdan birisini gnderip beni geri ard. Fakat
bu adam bana Kfe'ye kadar yetiememiti. Ben Kfe'ye varp da devemi htrdktan ok ksa bir sre
sonra gelip devesini benim devemin htrld yerde htrd ve bana yle dedi: Ko, Erairu'Im'minn seni aryor. Beni seni armak zere gnderdi. Sana yolda bir trl yetiemedim.
Bunun zerine ben de onunla birlikte deveme binip Hz. mer'in huzuruna vardm. Hz. mer beni
grnce yle dedi: Benim ve Sib'in bana gelen musibetler nedir? Ben de ona Peki neden?
diye sordum. Yazklar olsun, sana! Senin kp gittiin o gece melekler s-rekli olarak bana bu iki
kabn yanp durduunu sylediler ve yle dediler: Seni bu zmrt ve incilerle yakacaz. Ben de
dedim ki: Onlar mutlaka mslmanlar arasnda paylatracam. te al bunlar gtr ve benden
uzak tut. Onlar mslmanlara geri ver. Bunlar onlarn hakk ve rzklardr. dedi. es-Sib de yle
der: Onlar alp Kfe mescidine gtrdm. Anr b. Hureys el-Mahzm onlar benden iki milyon
dirheme satn ald. Sonra o da onlar alp Acem diyarna gtrm, drt milyon dirheme satmt.
Nihvend'-de taksim edilen ganimetlerden svariler alt bin, yayalar da ikier bin dirhem almlard.
Nihvend'den getirilen esirler Medine'ye vardklarnda Mure b. u'be'nin klesi Eb L'l'e esir
ocuklarn ban okam, alam ve yle demiti: mer cierimi paralad. Eb L'l'e
Nihvend'den olup onu Rumlar esir almlar ve mslmanlar da onu Rumlardan harb ganimeti olarak
ele geirmi ve esir olarak Mure b. ube'nin eline gemiti.
Mslmanlar Nihvond zaferini fetihlerin fethi diye adlandryorlard. nk gerekten bu
zaferden sonra Ssnlerin hakimiyetine tamamen son verilmi ve onlarn lkesi tmyle mslman[1]
larn eline gemiti.
Dnver Ve Saymara'nm Fethi

Eb Ms Nihvend'den ayrlnca Basra'dan byk yardm kuvvetleri yetimi ve bu yardmc

kuvvetlerle Dinver'e varp orada be gn ikamet ettikten sonra orann halk ile cizye vermeleri
zerine anlama yapmt. Oradan da Srevn zerine yryerek aynen Dinver halkyla yapt sulh
gibi onlarla da bir sulh yapmt. Dier taraftan es-Sib b. el-Akra' es-Sakaf, Saymara'ya giderek
Mih-ricn-Kazak ehrini sulh yoluyla fethetmi ti. Baka bir rivayette ise, Sib'in Ahvz'dan
[2]
Mihricn-Kazak'a gnderildii kaydedilir.
Hemedn, Mhan Ve Dier ehirlerin Fethi
Nihvend'de hezimete urayan mrik Ssnler, Hemedn'a doru kam, Nuayrn b. Mukarrin ve
Ka'ka' tarafndan burada muhasara altna alnmlard. Bu muhasaradan kurtulmann mmkn
olmadn gren Hsrev-unm, cizye vermek suretiyle mslman-lardan emn dilemi ve Hemedn
ile Destebey halkn kurtarmaya almt. Mslmanlar onun bu isteine olumlu cevap verip yanmdakilerle birlikte olanlara emn vermilerdi, Bunun zerine savatan kaanlar gelip Hemedn'a
yerlemi bulunuyordu. Heme-dn'm fethedildiini Nuaym ile Ka'ka'm buraya yerleip Hsrev-unm'un onlara tbi olduunu" duyan Maban halk Huzeyfe'ye haber gnderip onlar da ayn ekilde
emn dilemiler, Huzeyfe onlarn bu isteklerini kabul edince ona bal olmaya ve vergi demeye
karar vermilerdi. Ancak onlarn hkmdarlarndan Dinar isminde birisi ki bu onlarn en ileri
gelenlerinden biriydi onlar aldatarak yle dedi: Onlar kendi lkenize sokmayn. Mhan halk da
buna uyup onun dediklerini yerine getirmilerdi. Ancak kendisi yine onlara muhalefet ederek
mslmanlarn yanma bir sr mcevheratla gelip takdim etmi, mslmanlar da onunla ittifak edip
onu Mhan halkna bakan tayin etmilerdi. Mhan halk ona tbi olup emrine girmekten baka bir
are bulamamt. Dier taraftan Nuaym b. Mukarrin de Behrezn halk ile ayn akdi yapm
bulunuyordu. Nuseyr b. Sevr de dmann bir ksmnn iltica etmi olduu bir kale zerine
gnderilmi, onlarla arparak kaleyi fethetmi, kale onun adna nisbet edilmiti. Nuseyr, Nesr
kelimesinin tasgir edilmi eklidir.
Anlatldna gre, Dinar Muaviye zamannda bir gn Rfe'y gelip onlara yle hitap etmiti: Ey
Kfeliler siz bizini diyarlarmza gelen ilk mslman halksnz. nsanlarn en hayrllar ve stn
idiniz. Bu zellikleriniz Hz. mer ve Hz. Osman zamannda en mkemmel ekilde devam etmiti.
Ancak daha sonra bu halleriniz deiip sizde drt zellik belirdi. Bu zellikler unlardr: Cimrilik,
hile, hiyanet ve darlk. Halbuki daha nce bunlardan hi biri sizde mevcut deildi. Aranzda bir
mddet durdum da bu kt huylarnzn nereden geldiini anlam oldum: Hile Nebt'tan, cimrilik
[3]
ranllardan, hiyanet Horasanllardan ve darlk da Ahvzllardan.
Mslmanlarn Acem Diyarna Girmeleri
Anlatldna gre, Hz. mer bu yl iinde mslmanlarn Fars illerini batan baa geip buralar
hkimiyetleri altna almalarn emretmiti. Dier bir rivayete gre ise, daha evvel zikrettiimiz gibi,
bu olayn H. 18. ylda meydana geldii kaydedilir. Bunun sebebi ise u idi: ran Kisrs Yezdecird
arka arkaya, srekli olarak ordular gnderip mslmanlar durdurmaya alyordu. Bunun zerine
Basra ve Kfe halk Nihvend fethine gnderilmiti. Hz. Sa'd ve Ammr'm kumandanl yannda iki
kumandan daha bulunuyordu. Bunlardan biri Abdullah b. Abdullah b. tbn idi. Onun zamannda

Nihvend sava gerekletirilmiti. Dieri ise Ziyd b. Hanzala idi. O, Ben Abd b. Kusayy ie
anlam bulunuyordu. Onun zamannda da ranllarn buradan tamamen atlmalar ve Abdullah'n
azledilip baka bir yere gnderilmesi olaylar ile Ziyd'n tayin edilmesi olay gerekletirilmi oldu.
Ziyd b. Hanzala muhacirlerden idi. Bu az i yapp Hz. mer'den srarla grevden affedilmesini
istemiti. Bunun zerine Hz. mer onu affetmi ve Ammr b. Ysir'i bir mektupla Kfelilere gnderip
yle demiti: Ammr' size emir olarak yannda bn Mes'd'u da retmen olarak gnderiyorum. O
srada Abdullah b. Mes'd, Humus'ta olup, Hz. mer onu Kfe'ye tayin etmi ve Basrallara Abdullah
b. Abdullah', Kfelilere ise Eb M-s'y yardmc kuvvetler banda gndermiti. Bu srada
Hemedn-llar sulh yaptktan sonra isyan etmi ve bunun zerine Hz. mer, Nuaym b. Mukarrin'i
zerlerine gndermiti. Nuaym b. Mukarrin buray fethettii takdirde buradan teye Horasan'a
gidecekti. Dier taraftan Emr'l-m'minn, Utbe b. Farkn ve Bukeyl b. Abdullah' Azerbeycan'a
gndermiti. Onlardan biri Hlvn'dan,._ dieri ise Musul'dan hareket edecekti. Ayn ekilde
[4]
Abdullah b. Abdullah' sfahan'a gndermi ve Srka'y da Basra'ya Emir tayin etmiti.
sfahan'n Fethi
Bu ylda Hz. mer, Abdullah b. Abdullah b. tbn', sfahan zerine gndermiti. Abdullah Ensr'm
ileri gelenlerinden ve nemli sahabelerden, gayet cesur birisi olup Ben Hbla ile anlam
bulunuyordu. Ayrca Eb Musa'y ona yardmc olarak gndermi, onun sa ve sol kumandanlklarna
da Abdullah b. Verk' er-Reyyh'yi ve Asama b. Abdullah' grevlendirmiti. Bunlar Nihvend'e
kadar varm, Huzeyfe ise kendi iine dnm ve Dicle'den teye varmt. Dier taraftan Abdullah
ona ve onunla birlikte olan ve Nihvend'de bulunan Nu'mn'm askerlerinden katlanlarla birlikte
sfahan'a gitmiti. sfahan askerlerinin banda espidan ve onun da nclerinin kumandan olarak
ehriyr b. Czeveyh bulunuyordu. Bu ahs gayet yal bir kimse olup byk bir ordu banda
mslmanlar zerine gelmiti. Dmann nc kuvvetleri sfahan'n varolarna varm ve iki ordu
burada kar karya gelip ok iddetli bir ekilde arpmlard. Bu arpmalar srasnda dmann
kumandan bulunan bu yal adam mslnanlardan birini teke tek dmeye davet etmi ve
Abdullah b. Verk' er-Reyyh ona kar kp onu ldrmt. Bunun zerine sfahnllar byk bir
hezimete uram, buraya da bu gne kadar eyhin ldrld yer diye isim verilmiti. Nihayet
Espidan da mslmanlarla anlama yapm ve sfahan blgesinden alnan ilk yer de buras olmutu.
Abdullah oradan Isfahan zerine gitmi ve sfahan'a bal el-Ceyy denen yeri kuatp halkyla
atmaya balamt. Bunun zerine sfahan'n hkmdar bulunan el-Fazusefn onunla cizye demek
ve buralar teslim etmek zere anlamt. Bu anlamaya riayet etmeyenin arazileri elinden alnacak
ve bu araziler slm devletine katlm olacakt. O srada Eb Ms da Ahvz taraflarndan
Abdullah'n yanna gelmi ve oralar sulh ile ele geirmi bulunuyordu. Ceyy ehrinin halk da cizye
vermeyi kabul etmiti, ancak onlardan 30 kii bu cizyeyi vermek istememi ve sfahan' terkedip
Kirmn'a gitmilerdi.
Abdullah ve Eb Ms, Ceyy ehrine girip oradan mer'e mektup yazmlard. Bunun arkasndan Hz.
mer'den Abdullah'a cevap mahiyetinde bir mektup gelmiti. mer mektubunda yle diyordu:
Kirman'da savaan mslmanlarn banda bulunan Sheyl b. Adiy'in yanna varncaya kadar yoluna
devam et. Bunun zerine Abdullah da yerine sfahan'da es-Sib b. Akra' brakarak Sheyl b. Adiy
Kirmn'a varmadan evvel ona yetimiti.
Dier bir rivayette ise unlar kaydedilir: Ma'kil b. Yesr'-dan rivayet edildiine gre sfahan'

fetheden askerlerin banda en-Nu'mn b. Mukarrin bulunuyordu. Hz. mer onu sfahan' fethetmek
zere gndermi ve Kfelilere de ona yardm etmeleri iin mektuplar yazmt. Bunun zerine Nu'mn
b. Mukarrin sfahan'a vard sralarda sfahan'n banda Zu'1-hcibeyn adnda birisi bulunuyordu.
Zu'1-hcibeyn'e Muire b. u'he'yi eli olarak gndermi, bu elilik grevinden dndkten sonra her
iki ordu arasnda arpma olmutu. Bu arpmalarda en-Nu'mn ehit edilmi, Zu'l-h-cibey de
atndan derek karn yarlm, ordusu da darmadam olmu ve malup edilmiti. Ma'kil b. Yesr
unlar anlatr: Bir ara en-Nu'mn'n yanma vardmda onu yere yklm olarak grdm. Onun
bulunduu yere bir iaret koyup savamaya devam ettim. Mrik ordusu yenildiinde geri dnp
yanmda bulunan bir su krbasmdan Nuran'm yzn kaplam olan topra ykadm. O srada
Nu'mn bana unlar sordu: Mslmanlar ne yapt? Ben de: Allah onlara fetih ihsan etti diye
syleyince, o da; el-Hamdlillah dedikten sonra vefat etti.
Bu rivayette de byle kaydedilmektedir. Ancak sahih olan rivayet Nu'mn'm Nihvend'de ehit
[5]
edildii ve Eb Musa'nn Kum ve Kn ehirlerini fethettiini anlatan rivayettir.
Mure B. u'be'nin Kfe'ye Vali Olarak Tayin Edilmesi
Bu yl iinde, yani hicr 21. (642 M.) ylda Hz. mer Ammr b. Ysir'i Kfe valiliine ve Abdullah
b. Mes'd'u da Beytu'1-mal emirliine tayin etmiti.. Ancak bir ara Kfe'liler Ammr'dan ikayeti
olmular, bunun zerine Ammr, Hz. mer'den kendisinin bu grevden affedilmesini rica etmiti. Hz.
mer, Cbeyr b. Mut'im'i Kfe valiliine tayin ederek ona: Seni Kfe'ye vali olarak tayin ettiimi
hi kimseye anlatma demiti. Ancak bu tayinden haberdar olan Muire b. u'be, Hz. mer'in Cbeyr
b. Mut'im ile bir araya geldiklerini de renince hanmn Cbeyr b. Mut'im'in hanmna gndermi ve
yannda yol az olarak gtrmek zere Cbeyr'in hanmna azklar hazrlamasn ve gtrmesini
sylemiti. Mure b. u'be'nin hanm gereken hazrl yapp Cbeyr b. Mut'im'in hanmna
gtrmt. Bunu gren Cbeyr'in hanm Evet, teekkr ederiz, bununla bizi ihya ettin diye
karlkta bulunmutu. Mure b. u'be bu tayinin kesin olduunu renince, Hz. mer'in yanma varp
ona: Yapm olduun tayini Allah mbarek eylesin demi ve ona bu tayinden haberdar olduunu
sylemiti. Bunun zerine Hz. mer, Cbeyr'in bu tayinini durdurup yerine Mure b. u'be'yi Kfe
valiliine getirmiti. Mure b. u'be, Hz. mer vefat edinceye kadar bu grevde kalmt. Dier bir
rivayette ise, Ammr b. Y-sir'in H. 22. ylda bu grevden azledilip yerine Eb Ms el-E'arf-nin
[6]
tayin edildii kaydedilmektedir. naattan bu konuya ilerde dokunacaz,
Bu Yln Dier Olaylar
Anlatldna gre, bu ylda Amr b. el-ss, Ukbe b. Nfi' el-Fih-r'yi Zveyle'ye gndermi ve Nfi',
Zveyle'yi sulhen ele geirmiti. Bu arada el-Berka ve Zveyle arasndaki blge de mslmanlara
teslim olmutu. Baka bir rivayette bu fetihlerin H. 20. ylda gerekletirildii kaydedilmektedir.
Bu yl iinde Umeyr b. Sa'd Dmak, Havran, Hms, Kmnesrin ve el-Cezre ehirlerinin, Muviye b.
Eb Sfyn da el-Belk', rdn, Filistin, Akdeniz sahilleri, Antakya, Kilikya ve Ma'arre't-Masrn
ehirlerinin emiri olarak bulunuyorlard. Bu arada da Eb Him b. Utbe b. Rabia, Kilikya, Antakya
ve Ma'arre't-Masrin ehirleri ile sulh akdetmi bulunuyordu.
Bu yl iinde Hasan ei-Basr ve mam a'b dnyaya gelmilerdi.

Yine bu ylda Hz. mer Hac emirliini bizzat yapm ve Medine'de yerine Zeyd b. Sbit'i vekil
brakmt. Bu ylda Mekke, Ta'if, Yemen, Yemme, Msr ve Basra ehirlerinde vali olarak daha
evvel grevlerinde bulunan kimseler vard. Kfe valisi de Ammr b. Ysir idi. ureyh de Medine
kads olarak grev yapmaktayd.
Yine bu ylda Osman b. Ebi'l-s, ran krfezi sahillerine gnderilmiti.. Mslman askerlerle birlikte
el-Crud el-Abdi adnda birisi bulunuyordu. O, el-Crud yokuu denilen yerde ehit edilmiti.
Baka bir rivayette ise el-Crud, Nu'mnla birlikte Nihvend'de ehit olmutu.
Bu ylda sahbe-i kiramdan Hamme adnda birisi sfahan'n fethinden sonra orada vefat etmiti.
Ayrca, Ala' el-Hadram, Bahreyn valisi iken vefat etmi bulunuyordu, Bundan sonra Hz. mer onun
yerine Bahreyn valiliine Eb Hreyre'yi tayin etmiti. Yine bu ylda Hlid b. el-Veld Hms
ehrinde vefat etmi ve Hz. mer'e bir vasiyette bulunmutu. Baka bir rivayette ise Hlid b. elVeld'in H. 23 (643-644 M ) ylda vefat ettii kaydedilir. Onun Medine'de vefat ettii de kaydedilir.
[7]
Fakat birinci rivayet daha sahihtir.
H. 22. (M. 642 643) YIL OLAYLARI
Bu ylda Azerbeycn fethedilmiti. Baka bir rivayette ise Azer-beycn'm Hemedn, Rey, Crcn
illerinden sonra Hicr 18. (639 M.) ylnda fetheddii kaydedilir. Bu illerin fetihlerinden sz
[8]
edelim, sonra da Azerbeycn'm fethini anlatalm.
Hemedn'm kinci Kez Fethedilmesi
Nuaym b. Mukarrin, yannda bulunan askerlerle birlikte He-medn'a varm el-Ka'ka' b. Amr ile
birlikte buray fethetmilerdi. Bu iki mslman komutan Hemedn' fethedip geri dndkten sonra
burann ahalisi Husrev unn'la birlikte isyan etmilerdi. Nuaym b. el-Mukarrin'in grevlendirme
emri Hz. mer'den gelince Huzeyfe'ye veda edip Hemedn'a doru yola km, Huzeyfe ise Kfe'ye
dnmt. Nuaym b. Mukarrin yannda bulunan askerlerle birlikte Hemedn'a varm, ehri ve
etrafnda bulunan dier yerleim merkezlerini tamamen kuatmt. Hemedn halk bu durumu grnce
hemen bar talebinde bulunmular, Nuaym b. Mukarrin de bu isteklerini kabul ederek cizye almak
zere onlarla bar yapmt. Baka bir rivayette yle kaydedilir: Hemedn Hz. mer'in ehit
edilmesinden alt ay sonra, H. 24. (M. 644-645) ylda fethedilmitir.
f
Nuaym b. Mukarrin yannda bulunan 12 bin kiilik bir kuvvetle Hemedn'da bulunduu srada
Deylemliler Rey ve Azerbeycn halkyla mektuplaarak onlarla bir araya gelmi ve Nuaym b. Mukarrin'e kar savamay kararlatrmlard. Deylemliler den bir grup asker kp Vc Rz'a gelip
konaklamt. Rey halkndan ez-Zeynebi Ebu'l-Ferrahn isminde birisi bu tarafa doru gelirken
Azerbeycn halkndan Rstem'in kardei sfendiyar komutasnda bir ordu da ayn yere ulam
bulunuyordu. Bylece byk bir cephe oluturmulard. Buradaki serhadlerde bulunan mslmanlar
onlara kars kendilerini korumaya alm ve durumu Nuaym'a bildirmilerdi. Nuaym, Hemedn'da Yezd b. Kays el-Hemedni'yi vekil brakarak bu dman ordusuna kar
savamak zere yola km ve Vc Rz'a ulaarak byk bir savaa tutumutu. Buradaki sava gayet
byk bir sava olup Nihvend savama yakn arpmalar meydana gelmiti. Fakat sonunda ranllar
byk bir hezimete uram ve onlardan saylmayacak kadar oka asker ldrlmt. Bu zaferi

elde eden mslmanlar Hz. mer'e bir mjdeci gndermilerdi. Hz. mer de hemen Nuaym'a bir
mektup gndererek Rey zerine gidip orada bulunanlarla savamasn, oray fethedip Rey'-de ikmet
etmesini emretmiti. Baka bir rivayette ise, Kfe valisi bulunan Muire b. u'be, Cerr b. Abdullah'
Hemedn'a gndermi, Hemedn halk Cerir'le arpm, bu arpma srasnda Cerr'in gzne bir
ok isabet etmiti. Bunun zerine Cerr b. Abdullah: Benim yzm ssleyen ve arzu ettii ekilde
bana ihsanda bulunan Rabbimden bunu bir mkfat olarak kabul ettim. Beni bu yola kard ve bu
ehrin fethi uruna bu hale getirdi. demi ve ehri fethedip Nihvend ile yaplan sulh gibi onlarla bir
bar anlamas akdetmi, Hemedn'm arazlerine de zorla sahip olmutu. Baka bir rivayette ise,
Hemedn'm bizzat Mure b. u'be tarafndan fethe-dildii ve bu fetih srasnda Cerr'in nclerin
komutan olduu kaydedilir. Dier bir rivayette ise Karza b. Ka'b el-Ensr'nin buray fethettii ifade
[9]
edilir.
Kazvn Ve Zencn'in Fethi
Mure b. u'be, Cerr'i Hemedn'a gndermi, Cerr de buray feshetmiti. Ayrca Cerr, buradan elBerr' b. zib:i bir miktar askerle birlikte Kazvn'e gnderip buray fethetmesini ve ayet buray
fethederse Deylemliler zerine seferine devam etmesini emretmiti. Deylemlilerin zerine yaplan
sefer Destebey seferinden nce idi. Berr' b. zib, Ebher ismindeki kaleye gelinceye kadar yoluna
devam etmi ve buray muhasara etmiti. Burann halk Berr' b. zib'e kar bir mddet arptktan
sonra emn dilemi, o da onlara emn verip bar imzalam ve oradan Kazvn zerine yrmt..
Kazvn ahalisi bu askerlerin geldiini iitince, Deylemlilere haber gndererek onlara yardm
etmelerini istemilerdi. Mslmanlar Kazvn'e vardklarnda burann ahalisiyle arpp dururlarken
Deylemliler civardaki dalar zerinde durmu ve savaa katlmamlard. Bu durumu gren Kazvn
ahalisi msimanlardan Ebher halk ile yaptklar sulh gibi bir sulh yapmalarn istemilerdi. Bunun
zerine baz mslmanlar Kazvn fethi srasnda meydana gelen arpmalarla ilgili bir ka
kahramanlk iiri sylemi bulunuyordu.
El-Berr' b. zib D eylemlileri e gereken cizyeyi vermeye raz olmalarna kadar arpm ve Cin
ve Teylesn zerine de seferler dzenleyerek Zencn' klla fethetmi ti. Veld b. Ukbe Kfe'ye
vali tayin edilince Deylemliler zerine, Cilan, Mkn, Deber ve Teylesn zerine sefer dzenlemi,
[10]
sonra geri dnmt.
Iley'in Fethi
Nuaym b. Mukarrin, Vc Rz'dan ayrlp Rey ehri zerine gelmiti. Bunun zerine ez-Zeyneb Ebu'lFerrahn, Rey ehrinden dar karak Nuaym'a gelip, sulh istemi ve bu arada Rey hkmdar
bulunan Siyavuh b. Mehrn b. Behrm Cbn'e muhalefette bulunmutu. Bunun zerine Siyavuh,
Dnbvend ve Taberistn, Kmas ve Crcn halkndan yardm talep etmiti. Buralarn ahalisi
mslmanlardan korkularndan dolay Siyavuh'a yardm etmilerdi. Birer cephe oluturan bu dman
kuvvetleriyle mslmanlar Rey dann eteklerinde ve ehrin yaknlarnda karlam ve aralarnda
iddetli arpmalar meydana gelmiti.
Bu
arada
ez-Zeyneb Ebu'l-Ferrahn, Nuaym'a:
Dman ordusu bir hayli ok, senin askerlerin ise gayet azdr. Onun iin benimle birlikte bir miktar
svari gnder ki onlarn bilemeyecekleri bir yoldan ehre gireyim. Sen de onlarla arpmalarna

devam et, biz onlar arka taraftan sardmzda sana kar koymaya g yetiremeyeceklerdir demiti.
Gerekten Nuaym geceleyin kardeinin olu el-Mnzir b. Amr' bir svari grubu banda gndermi,
ez-Zeyneb onlar kimsenin bilemeyecei bir yoldan ehre sokmutu. Nuaym da dier taraftan bu
dman askerleriyle atm ve onlar ehirden uzak tutup megul etmeye almt. ki ordu
arasnda, meydana gelen atmalar srp gitmi, mslmanlar az olmalarna ramen bu atmalarda
ayak diretmilerdi. Ancak bu arada ehir tarafndan tekbir seslerini duyan mrikler byk bir
hezimete uram ve onlardan oka kimseler ldrlmt. Yce Allah, mslumanlara Medin'de
ihsan ettii ganimetler kadar oka ganimetler ve byk bir fetih ihsan etmiti. Bu arada ez-Zeyneb
Rey ehri zerinde musalaha akdetmi, gerekten Nuaym da onu burada grevlendirmiti. Hl
bugne kadar Rey'de ez-Zeyneb'nin soyundan gelenler gayet erefli ve stn kimseler olarak
addedilir. Nuaym onlarn eski Rey dedikleri ehirlerini ykm ve ez-Zeyneb'ye yeni Rey ehrini
kurmasn emretmiti. Bu arada Nuaym Hz. mer'e bu fetih haberini iletmi ve ganimetlerin bete
birini de merkeze gndermiti. Hz. mer'e bu fetih mjdesini el-Mudribu'1-Aci adnda birisi
Medine'ye ulatrmt. Dier taraftan el-Masmagm, Nuaym'e mektup gnderip, belirli
bir fidye karlnda Dnbvend ile sulh akdetmesini istemi, Nu-aym da isteini kabul etmiti.
Baka bir rivayette Rey ehrinin Karz b. K'b tarafndan H. 21. ylda fetheddii kaydedilir. Baka
[11]
rivayetlerde ise bunun dnda deiik bilgiler verilmitir. Dorusunu Allah bilir.
Kuma, Crci Ve Taberistn'm Fethi
Nuaym b. Mukarrin Rey ehrinin fetih mjdesini ganimetlerin bete biri ile birlikte gderince, Hz.
mer ona, kardei Sveyd b. Mukarrin ve yannda ona yardmc olarak Hind b. Amr el-Cemel'yi
Kmas zerine gndermesini emretmiti. Gerekten bunun zerine Sveyd b. Mukarrin Kmas
yaknlarna gelmi, ona kar hi kimse mukavemet edemeyince ehri rahatlkla teslim alp ordughm
burada kurmutu. Kmas'dan kap Taberictn'a sman, burann ahalisinden olan kimseler Sveyd'e
haber gnderip kendileriyle sulh yapmasn istemiler, bunun zerine Sveyd de bu isteklerini kabul
edip onlarla cizye demeleri artyla sulh yapm ve aralarnda bir akit yazlmt. Bunun arkasndan
Sveyd, Crcn zerine yryp burann yaknnda kararghn kurmu ve Crcn hkmdarna bir
mektup yazmt. O srada Crcn hkmdar Zernn Sl adnda birisi idi. Semn Sl, Sveyd'e
gnderdii cevabi mektubunda onunla cizye demek ve Crcn zerine gelip onlarla savamamak ve
Crcn ahalisi yenildii takdirde kendilerine yardm etmek zere bir sulh yapmalarn istemiti.
Sveyd, Zernn Sl'un bu isteine olumlu cevap vermiti. Bunun zerine Zernn Sl' S-veyd'i ehrin
dnda karlam ve onunla birlikte ehre girmiti. Sveyd ehre girip ordughn kurmu, harac
toplam, ehrin gedik yerlerini belirleyerek buray Dehistan Trkleriyle koruma altna alm ehri
korumaya alanlardan cizyeyi kaldrmt.
Baka bir rivayette burann H 18 (M. 639), dier bir rivayette Hz, Osman zamannda H. 3. (M. 650651) ylda fetheddii kaydedilir.
Bir rivayette de yle kaydedilir: Taberistn hakimi Esbahbad, Sveyd'e mektup gnderip
arpaca kimselere yardm etmemek, zere onunla sulh yapmasn istemiti. Sveyd onun bu
[12]
isteini kabul edip ona cevab bir mektup yazmt.
Trablusgarp Ve Berk'mn Fethi

Bu yl iinde Amr b. el-ss Msr'dan Berk zerine yryp burann halkyla cizye demek ve
ahalisinden satmak istedikleri kimseleri satmalar zerine ban yapt. Berk'mn iini bitiren Amr b.
el-ss oradan Trablusgarp (Tripoli) zerine yryp buray tam bir ay muhasara altnda tuttu. Fakat
bir trl neticeye varamamt. Amr b. el-ss ehrin dousunda kararghn kurmutu. Bir ara Ben
Mudlic'ten bir adam yannda bulunan yedi arkadayla ehrin batsna doru avlanmak zere kmt.
Geri dndklerinde iddetli bir scak hava esmekte idi. Bunun iin sahil tarafndan geri dnmeye
balamlard. Bu arada ehir surlarnn sahilden denize bitiik olmadklarn ve Rum gemilerinin
ehrin karsnda denizde demirlediklerini grmlerdi. Beni Mudlic'e mensup olan bu adam ve
arkadalar ehir surlar ile deniz arasnda bir menfez bulunca oradan ehre girmi ve surlarn zerine
kp tekbir getirmeye balamlard. Bu arada gemilerinden baka hi snacak yerleri olmayan
Rumlar, mslmanlarn ehre girdiklerini zannetmilerdi. Bu arada Amr b. el-ss ehir surlar
zerinde kllarn sakrdadn ve ehirde arpmann meydana geldiini ve tekbir seslerini
duyunca, hemen askerleriyle birlikte yryp ehre girmiti. Meydana gelen atmalar srasnda
gemilerine kap snanlarn dnda Rumlardan kurtulan olmamt.
Amr b. el-ss Trablusgarb' muhasara ettii srada, Sabrta halk kalelerine ekilmi ve Trablus
nnde karargh kuran mslmanlarn ehre giremediklerini grnce, bir ara kendilerini emniyette
hissetmilerdi. Ancak Trablus'un fethedilmesinden sonra Amr b. el-ss bir grup askeri donatp
Sabrta zerine gndermiti. Mslman askerler o gnn sabahnda ehir surlar nne
vardklarnda bundan haberdar olmayan Sabrtallar her gnk gibi normal olarak srlerini ehrin
dna karmlard. Mslmanlar o anda ehre tekbirlerle girip ele geirdikleri ganimetleri toplam
ve Amr b, el-ss'm yanma geri dnmlerdi. Oradan Amr b. el-ss tekrar Berk'ya geri dnmt.
Berk'da Berberlerden Lavta halk ikmet etmekteydi.
Daha evvel Filistin ve am diyarlarnda ikamet eden Berberiler, hkmdarlar Clt'un yenilip
ldrlmesi zerine batya doru g etmilerdi. Buralara g eden Berberiler Lbiye ve
Merkiye'ye gelmi ve buralarda yani Msr'n bat kesiminde bir mddet kalmlard. Oradan ayrlp
giden Zenta ve Muayle kabileleri Berberilerin iki kabilesi olup bat taraflarna doru ekilmi ve
buralardaki dalarda ikamet etmilerdi. Lovta kabilesi de Berk'ya yerlemiti. Bu kabe, eskiden
beri Antbulus adyla bilinmekte idi. Lo-yta kabilesi bu blgedo Ss ehrinin yaknlarna kadar
yaylmlard. Havra kabilesi de Lebde ehrinde ikamet etmiti. Dier taraftan Nefsa kabesi de
Sabrata'ya yerlemi bulunuyordu. Ayrca Saibrata ehrinde bir miktar Rum da bulunuyordu.
Buradaki Rumlarn emrinde bulunan Afarik kabileleri de kendi lkelerine hakim olan kimselere itaat
etmek zere sulh anlamas yapmlard. Bunun zerine Amr b. el-ss daha evvel zikrettiimiz gibi
Sab-rata halk ile cizye olarak 13 bin dinar demeleri art zerine bir sulh yapmt. Ayrca bu
anlamaya gre burann halk cizye olarak kendi istekleriyle kendi evlatlarndan satmak istediklerini
[13]
satabileceklerdi.
Azerbeycn'm Fethi
Nuaym b. Mukarrin, Hz. mer'in emri zerine Rey ehrini fethettikten sonra Simk b. Haree elEnsr'yi Azerbeycn'da bulunan Bkeyr b. Abdullah'a yardmc kuvvetlerin banda gndermiti.
Simk b. Haree el-Ensr Bkeyr'in bulunduu blgeye ulamt. Bkeyr Azerbeycn'a gnderildii

srada buralara varm ve Cer-mizn dalarna gelip trmand sralarda Vc Rz savanda

yenilerek buralara kap gelmi olan sfendiyar b. Ferruhzd ile karlam bulunuyordu. Bkeyr'in
Azerbeycn blgesinde tututuu ilk sava burada meydana gelen savat. ki ordu arasnda iddetli
arpmalarn meydana gelmesinden sonra ranllar byk bir hezimete uram ve mslmanlarn
kumandan Bkeyr, sfendiyar' esir almt. Esir edilen sfendiyar, Bkeyr'e: Sen, bar m yoksa
sava m daha ok seversin? diye sorunca, Bkeyr ona: Bartan yanaym diye cevap vermiti.
Bunun zerine sfendiyar, Bkeyr'e yle demiti: O halde beni yannda tut, ben seninle sulh yapp
onlara varncaya kadar Azerbeycn halk kesinlikle sana itaat etmez. Onlar blgenin civarnda
bulunan dalara ekilmi ve buralarda kararghlarm kurmulardr. Gerekten Bkeyr onu yanmda
tutmu, bunun zerine de bir tek kale hari btn blge onun hakimiyeti altna girmiti. Bu arada
Simk b. Haree el-Ensr yardmc kuvvetlerin banda Bkeyr'in yanma varmt. sfendiyar onun
esaretinde bulunduu bu sralarda bu fethedilmeyen kalenin kendi tarafndan olan ksmn fethetmi,
dier yandan da Utbe b. Ferkad ehrin br tarafn ele geirmiti.
Bkeyr b. Abdullah Hz. mer'e mektup yazp durumu bildirmi, buradan daha ileri bir noktaya gitme
konusunda ondan izin istemiti. Hz. mer, Bkeyr'e el-Bb tarafna doru gitmeye izin vermi ve
fethettii blgelerde kendi yerine vekiller ve grevliler tayin etmesini emretmiti. Bunun zerine
Bkeyr fethettii yerlerde Utbe b. Ferkad' tayin etmi, Utbe de Bkeyr'in fethettii yerlerde Simd b.
Haree'yi grevlendirmiti. Bu arada Hz. mer, Azerbeycn'n tmn Utbe b. Ferkad'n emrine
vermiti.
Behrm b. Ferruhzd Utbe'nin yolunu keserek yolda askerlerini tabye haline getirmi ve Utbe zerine
saldrya gemiti. Aralarnda meydana gelen atmalarda Behrm byk bir yenilgiye uramt.
Onun yenildii haberi o srada hl Bkeyr'in elinde esir bulunan sfendiyr'a ulatnda te artk
sulh gereklemi ve sava fitnesi de tamamen snmtr. demiti. Bunun zerine artk Azerbeycn
halkyla bir sulh yaplm ve Azerbeycn tmyle slm hkimiyetine girmi bulunuyordu. Btn bu
sulhlarn ve arpmalarn bitiminden sonra Bkeyr ve Utbe, Hz. mer'e durumu mektuplarla
bildirmi ve ele geirdikleri ganimetlerin bete birini Medine'ye gndermilerdi. Hz. mer Bkeyr'in
fethettii yerlerin ynetimini Utbe'ye verince, Azerbeycn halkna bu konuda mektup yazmt.
Bu arada Utbe kendisine hediye edilen un helvasyla birlikte Hz. mer'in yanna varmt. Hz. mer
her yl muayyen bir mevsimde btn valilerini toplayp zulm yapmaktan uzak durmalar konusunda
[14]
onlara gerekli nasihatleri yapyordu.
Bbu'l-Ebvb'm Fethi
Bu ylda mslmanlar, Bbu'l-Ebvb' fethetmiti. Dier yandan Hz. mer, Eb Musa'y Basra'ya
tekrar geri getirmi, Zunnur diye adlandrlan Srka b. Amr' da Bbu'l-Ebvb'a gndermiti.
Buraya gnderilen askerlerin nclerinin kumandanlna da Abdur-rahman b. Rebi'a
grevlendirilmiti. Ayn ekilde bunun da adnn Zunnur olduu belirtilir. Askerlerin sa ve sol
kanatlarndan bir kanadna Huzeyfe b. Esd el-Gifri'yi dier tarafa da Bkeyr b. Abdullah el-Leys'yi
tayin etmiti. Bkeyr b. Abdullah, el-Bb ehrine daha evvel ulamt. Ganimetlerin taksimi grevine
de Selnn b. Rsb'a el-Bhil getirilmiti. Bunun zerine Srka b. Amr yola km, Azerbeycn'dan
ayrldktan sonra Bkeyr Bb'a ulamt. Dier taraftan Hz. mer, Srka'ya yardmc kuvvet olarak
el-Cez-re'den Habb b. Mesleme'yi gndermi ve onun yerine Ziyd b. Hanzala'y grevlendirmiti.

Abdurrahman b. Reba el-Bb zerine vardnda, o srada bir zamanlar am zerine yryp
sriloullar-n hezimete uratan ehriyr'm torunlarndan olup yine ehriyr isminde birisi burada
hkmran idi. Abdurrahman'm ehre geldiini gren ehriyr hemen ondan emn dilemi ve onunla
grmek istediini bildirmiti. Gerekten onun bu istei kabul edilmi ve ehriyr, Abdurrahmn'm
yanma vararak yle demiti-, Ben ok eitli milletlerin bir arada olduu bir yerde hkm
yrtyorum. Burada ikmet edenlerin haseb ve nesebi yoktur. Akln gerei olarak soyu, sopu belli
olanlara kar onlara yardm etmek gerekmez. Bunun yannda Kpaklar ve Ermeniler hibir eydir.
Sizler benim lkemi istil etmi ve halkma hkim olmu bulunuyorsunuz. Artk bundan sonra ben
sizin yannzda ve sizinle birlikte olacam, cizyeyi size deyeceim, size yardmc olacak ve sizin
sevdiklerinizi ve istediklerinizi yerine getireceim. Fakat buna karlk siz de bu cizyeleri artrp
dmanlarnz size kar kkrtmayas-nzl
Baka bir rivayete gre, Abdurrahmn, onu Srka'ya gndermi, Srka onu huzuruna kabul edip
onun bu dediklerine kar olumlu bir tavr taknmt. Ancak cizyeden kesinlikle vazgeilemeyeceini
ve buralarda ikamet edip de dmanla birlikte -dmana kar savamayanlardan mutlaka alnmas
gerektiini sylemi ve dier konularda onunla mutabakata varmt. Bunun zerine anlamann bu
mahiyetini bir mektupla Hz. mer'e bildiren Srka'ya halfeden gelen cevap yaptklarnn geerli
[15]
olacan ve Hz. mer'in bu yaptna cevaz verip onu takdir ettiini gryoruz.
Mkn'n Fethi
Srka, el-Bb'm fethini bitirdikten sonra Bkeyr b. Abdullah, Habb b. Mesleme, Huzeyfe b. Esd,
Selmn b. Raba'y Armenia blgesindeki dalk yrelere gndermi ve oralara sefer yapmalarn
salamt. Bunun iin de Bkeyr'i Mkn'a, Habb'i Tiflis'e, Hu-zeyfe'yi n dalarna ve Selmn'
da baka bir yreye gndermiti. Bundan sonra Srka, Bbul-ebvb'm fethi mjdesiyle bu
kumandanlar eitli yerlere gnderdiine dair bilgi vermek zere Hz. mer'e mektup yazmt. Hz.
mer'e gerekten zor bir i intikal etmiti; nk yol uzun ve asker hayli kalabalk olduu iin bu
fetihlerin azksz ve yardmcsz gerekleeceini tahmin etmiyordu. Mslmanlar bu blgede bir
araya gelip slm' yaygmlatrp adaleti her tarafta uygul amalarmdan bir mddet sonra Srka vefat
!
etmi ve yerine Abdurrahman b. Reba'y vekil brakmt. Ancak yukarda zikrettiimiz
kumandanlardan yalnz Bkeyr gittii bu Mkn' fethetmi, dierleri ise bir neticeye varamamlard.
Bkeyr, adam bana bir dinar cizye almak zere burayla sulh anlamas imzalamt.
Mkn'n fethinin H. 21. ylda olduuna dair de bir rivayet vardr. Srka'nn vefat edip yerine
Abdurrahman' ekil braktn duyan Hz. mer, Abdurrahman b. Reba'y bu grevinde brakp, onu
[16]
Trk illerine gaza yapmak iin grevlendirdi.
Trk llerine Yaplan Gazalar
Hz. mer'in Abdurrahman b. Raba'ya Trk illerine gaza yapmasn emretmesi zerine Abdurrahmn,
Bbu'l-ebvb'dan kp Trk illerine doru yola koyulmutu. Onun bu sefere ktn gren ehriyr,
Abdurrahmn'a: Ne yapmak istiyorsun? diye sorunca, Abdurrahmn: Belencer ve Trk illerinin
fethini diliyorum diye cevap vermiti. ehriyr: Onlarn Bbu'l-ebvb'n dnda bizi

karlamalarna ve ehrin dnda bir yerde arpmamza gnlmz pek raz olmaz deyince,
Abdurrahmn ona, yle karlk vermiti: Bizim ise onlarla kendi illerinde, bulunduklar yerlerde
gaza etmeden ve onlarla orada arpmadan gnlmz raz olmaz. Vallahi Emr'l-m'minin bize izin
verdii takdirde aramzda yle insanlar vardr ki onlara ileriye gitmek zere izin verildii takdirde ta
Rum illerine varabilirler. ehriyr: Kimdir onlar? diye sorunca Abdurrahmn: Onlar Raslullah
(s.)'m, kendisiyle sohbet etmi yakn arkadalardr. te o insanlar cihad iine byk bir niyet ve
samimiyetle girmilerdir. Onlarn bu halleri baar elde ettikleri srece devam edecek ve bu inanlar
devam ettike onlar kimse yenemeyecek, onlarn bu hallerini deitiremeyecektir demiti.
Mslmanlar Hz. mer zamannda Belencer zerine bir gaza yapm ve bu arada yle demilerdi:
Biz, byle bir fethe cesaret ederken nmzde meleklerle birlikte Abdurrahmn'm dman zerine
yryp onlar lmle korkuttuklarn grdmzden dolay bu ie cesaret ettik. Gerekten dman
srekli olarak kap kalesine snmt. Arkasndan Abdurrahmn'm ganimetlerle ve zaferle geri
dndn ve onun beyaz atnn t Belencer'den yz fersah teye kadar vardn, geri dndklerinde
onlardan bir -tek kiinin bile ehit edilmediini grmtk.
Ayn ekilde Abdurrahmn, Hz. Osman zamannda da daha nce olduu gibi birok zaferler elde
etmi ve birok gazalar yapmt. Onun bu baarlar, Hz. Osman'n gerekten slah zere olan Kfe
ehlinin, valilerinin deitirilmesiyle bir sr fitne ve fesada uramalarna kadar srmt.
Abdurrahman b. Rabia, Trk illerine doru bir ok aknlar yapm bulunuyordu. Bu arada Trkler de
byk bir ordu hazrlayp fke ve gazapla intikam almak zere mslman-lar zerine gelmi ve
onlardan bir atl mslmanlara doru bir ok atp bir askeri ehit etmiti. Onun emrinde bulunan
arkadalar da birden kamaya balam, bu arada son derece iddetli arpmalar olmutu.
Mslmanlara gaipten bir ses: Ey Abdurrahman, sabret, senin ve arkadalarn iin Cennet vardr
diye seslenmesi zerine Abdurrahman ehit oluncaya kadar arpm, ehadetinden sonra Selmn b.
Reba sanca alp arpmaya devam etmiti. Ses: Ey Selmn, sabret eklinde nida edince
Selmn: Beni sabrsz m gryorsun? diye karlk vermi ve ondan sonra yanma ald Eb
Hreyre ed-Devs ile ve dier mslmanlarla Cn'a doru gitmi ve Grcan'a kadar ulamt.
Onlarn ilerleyip dmana kar gaza yapmalarn, Abdurrahman'm cesedinin kokumas asla
engellememitir. O blgede bulunanlar bugne kadar Abdurrahmn'm mezarnda yamur duas
[17]
srasnda dua ederler.
Fethedilen Yerlerin Kfe Ve Basra Arasnda Taksiminde Uygulanan Adaletli zm:
Hz. mer tr.) bu yl iinde Basra ve Kfe ehirleri arasnda adaletli bir uygulama yapmt.
mer b. Srka, Hz. mer b. el-Hattb'a bir mektup yazp Basra halknn kalabalk olduklarn ve
geimlerinde darlk ektiklerini, haralarnn yetmediini, Mnan veya Sebezn ehirlerinden
birisinin kendilerine verilmesini istemiti. Bu durum Kfe ehline intikal edince, Kfe'liler bir ksur
yl Kfe valilii yapm olan Ammr b. Ysir'e, yle demilerdi: Hz. mer'e Ramahrmz ve zec'in
kendilerine ait olduunu, buralar fethedene kadar bunlarn dnda kalan yerlerin kendilerine pek
yardm etmediini yaz, syle. Fakat Ammr b. Ysir onlarn bu dediklerine kulak asmam ve Hz,
mer'e bu konuda birey yazmamt. Bunun zerine Utrid Ammr'a: Ey a ve burnu kesik kle!
Neden ganimet ve fey'lerimizi bizden alkoyuyorsun? diye hakaretmiz bir sz sylemi Ammr da
ona: Benim houma en ok giden bir tabirle bana hitab ettin diye karlk vermiti. Mslmanlar
Utarid'e bu sznden dolay buzetmilerdi. Fakat bu hdiselerden sonra Kfelilerle Basrallar

arasnda bir murkabe ve bir ekime meydana gelmiti. Basrahlar sfahan hari, Eb Musa'nn fethetmi olduu
kylerin kendilerine ait olduun uiddia etmilerdi. Bunun zerine Kfeliler de Basrahlann bu
iddialarna kar yle demilerdi: Siz bize buralarn fethi srasnda yardmc kuvvet olarak
katlmtnz ve biz de sizleri ganimetlerde ortak klmtk. Halbuki bu blgeler bizim zimmetimizde
ve araziler de bize aittir. Hz. mer de Kfelerin bu dediklerini tasdik etmi bulunuyordu. leri
gelenlerle, Kdisiyye ahalisinden Basra'da ikmet edenler de yle sylemilerdi: Sizinle ortak
olduumuz blgelerden ve Sevd arazilerinden hi kimseye blrey vermeyiniz. Hz. mer de
Kfelilerin rzasyla kdisiye ve dier yerlerin fethinde bulunmu kimselere yzer dinar vermiti.
Muviye ynetimi ele ald zaman Hz. Ali dneminde Irakeyn'-den gelen ganimetlerle Knnesrn
halkn donatmt. Knnesrin, Humus blgesine bal bir yer idi. Muaviye Irak, Azerbeycn, Musul
ve Bbu'l-ebvb'n ganimetlerinden Knnesrin halkna da hisselerini vermiti. nk bu blgeler
Kfe ftuhatndan idi. El-Cezre ve Musul halk gebe olup, Muviye, Hazreti Ali zamannda
buralardan g edip de Kmnesrn'e yerleen kimselere den paylarn vermiti.'
Muviye zamannda Armenia halk isyan etmi bulunuyordu. Ayn ekilde Muviye, Bbu'l-ebvb'a
Habb b. Mesleme'yi emir tayin etmiti. O gnlerde de Habb Grcan'da bulunuyordu. Habb, Crcn
dalarnda olan Tiflis halkna da gerekli mektuplar yazp itaatlerini dilemi, onlar da onun bu
[18]
isteklerine cevap vermilerdi.
Ammr B. Ysir'in Kfe Valiliinden Azledilerek Eb Musa Ve Mure B. u'be'nin Burann
Valiliine Tayin Edilmeleri:
Hz. mer, Ammr b. Ysir'i Kfe valiliinden azledip yerine Eb Musa'y tayin etmiti. Ammr b.
Ysir'in valilikten azledilmesinin sebebi u idi: Kfe halk onu Hz. mer'e ikyet etmi ve onun
iinde bulunduu durumu deerlendirmediini ve emin olmadm, hrsl olduunu, sylemilerdi.
Bunun zerine Hz. mer, Ammr' Medine'ye arm, Ammr'Ia birlikte kendisine en ok muhalefet
edenlerden bir grup da Medine'ye kp gelmi ve Hz. mer'e unlar sylemiti: O yle bir grev
iin tam yetenekli ve yeterli deildir. Getirdiin makama ve verdiin emirlere tam riayet eden ve bu
konuda ynetimde ve siyasette tam bir bilgiye sahip olan bir kii de deildir. Bu gelenler arasnda
Muhtr'm amcas olan Sa'd b. Mes'd es-Sakaf ve Cerr b. Abdullah da bulunuyordu. Bunlar da ayn
ekilde Ammr b. Ysir'in aleyhinde idiler. Bundan dolay Hz, mer onu azledip de ona:
Azledilmen seni zd m? diye sorunca Ammr: Tayin edildiim zaman kesinlikle
sevinmemitim, fakat azledilince biraz zldm diye cevap verdi. Bunun zerine Hz. mer ona-.
Senin bu iin ehli olmadn anlamtm, fakat yine de iyiniyetle davrandn diye karlk verdi.
Yeryznde mustaz'af olan kimselere ltfedelim diye arzu ettik. Onlar nderler yapalm, onlar
[19]
(tekilerin mlkne) miras klalm
Bu olaylardan sonra Hz. mer Kfe'ye varp onlara: Ne istiyorsunuz? diye sormutu. Kfeler de
Eb Musa'y istiyoruz, deyince, Hz. mer Eb Musa'y Ammr'dan sonra buraya vali olarak tayin
etmiti. Eb Ms burada bir yla yakn grev yapm bulunuyordu. Bir ara klesi bir miktar yem
satnca, Veld b. Abdiems ile birlikte bir cemaat onu ikyet ederek: Eb Musa'nn klesi bizim
blgemizde ticaret yapyor, diye sylemilerdi. Bunun zerine Hz. mer onu grevinden azledip
Basra'ya gndermi ve ayrca, tbn Srka'y da el-Cezre'ye tayin etmiti.

Hz. mer bir gn mescidin bir kesine ekilmi, orada uyuyu-vermiti. Bu arada, Muire b. u'be
gelip onun yanbanda uya-mncaya kadar beklemi ve Halife uyandnda: Ey enir'l-m'mi-nn!
Bunu srf tazim iin yaptm demi, Hz. mer de: Yzbin dirhemden daha byk birey olabilir mi?
Hl ne para ne de bu emir beeniyorlar? Ve onlardan da bir emir raz olmuyor diye karlk
vermiti. Kfe o srada yz bin savay ihtiva etmekteydi. Bu arada onun arkadalar gelip ona:
Neyin var? diye sormular, o da: Kfe'ler beni bir hayli mkil bir duruma soktular diye cevap
vermi ve onlara kimi vali tayin etmesi gerektii konusunda istiare etmiti: Ne dersiniz? oraya zayf
bir mslman m yoksa gl kuvvetli ve olaylara el koyabilecek bir adam m tayin edelim?
Muire b. u'be ona: Mslman, muttaki bir kimsenin mslmanh ve takvas kendisinedir, fakat
zayfl ve getirecei idare yk de senin srtmadr. Fakat gl bir kimsenin ynetimi kendisinin ve
bu gl ynetimi de mslmanlarm maldr, deyince, Hz. mer, Mure b. u'be'yi Kfe'ye vali
olarak tayin etmi, Hz. mer'in vefatna kadar Mure burada kalmt. Hz. mer Mure'yi Kfe'ye
tayin edince ona: Ey Mure! yiler seni aldatmasn, ktler de seni korkutmasn diye tavsiyede
bulunmutu. Hz. mer (r.) Mure'nin yaptklarn kontrol etmek zere oraya Sa'd b. Eb Vakks'
gndermek istemi, fakat o srada ehit edilince, bu grevin yerine
[20]
getirilmesi iin vasiyette bulunmutu.
Horasan'n Fethi
Baz rivayetlere gre bu yl iinde Ahnef b. Kays Horasan zerine bir sefer dzenlemiti. Bir dier
rivayette ise bu seferin H. 18'de meydana geldii ifade edilir.
Horasan'n fethedilmesinin sebebi olarak u hadiseler kaydedilir: Cella halknn byk bir hezimete
uramasndan sonra Rey ehrine gidip yerleen Yezdecird orada bulunan Ebn Czye'nin saldrsna
uramt. Bunun zerine Yezdecird ona: Ey Ebn! Yoksa bana gadr m ediyorsunuz? deyince Ebn
ona: Hayr, biz sana gadretmiyoruz, fakat sen mlkn ve tahtn bakalarnn elinde terkederek
buralara geldin. Ben de hakkm olan bireyi sana yaz-drtmak istiyorum, demi ve Yezdecird'in
elinden mhrn alarak arzu ettii miktarda ek yazdrm ve onun mhryle senedi n-hrlemiti.
Fakat daha sonra Sa'd buraya gelince onun bu yazm olduu senetleri kesinlikle kabul etmemi, ona
iade etmiti.
Yezdecird, Key'den sfahn'a, oradan da Kirmn'a gitmi ve yannda da ategedei gtrmt.
Kirmn'dan Horasan'a ve oradan ve Merv ehrine gelerek orada ikmet etmi, burada kendisine
gelebilecek saldrlardan emin bir ekilde yerleip byk bir ategede in ettirmi ve kendisine
acemlerden yakn olan kimselerle burada ikmet etmiti. Yezdecird buradan Hrmzan'a mektuplar
yazm ve bu arada Fars illeri halk da isyan etmi ve ahitlerini bozmulard. Ayrca, da yrelerinin
halk ve Firuzn da bu isyana katlp ahitlerini bozmu olduklarndan Hz. mer mslmanlara bu
illere girmeye msaade etmiti. Bunun zerine el-Ahnef Horasan'a doru yola km, Horasan
blgesine girerek Hert' kl zoruyla fethetmi ve Suhr b. Fuln el-'Abdi'yi burada vekil brakmt.
Ahnef buradan Merv e-ehcn'a doru yryerek Nisbur'a Mutarrif b. Abdullah b. es-ihhr'i
Hassan'n olu Hars' Serahs'a gndermiti. El-Ahnef Merv e-ehcn'a yaklanca Yezdecird oradan
kp Merv er-Rz'a yerlemiti. Ahnef de Merv e-ehcn'da ikmet etmi bulunuyordu. Bu arada
Yezdecird Merv er-Rz'da iken Trk hakanna, Sud ve in krallarna mektuplar yazp onlardan
yardmlar istemiti. el-Ahnef, Kfe halknn gndermi olduu yardmlar geldikten sonra Merv e-

ehcn'da yerine Harise b. en-Nman el-Bhilfyi vekil braktktan, sonra Yezdecird'in bulunduu
Merv er-Rz'a doru yola koyulmutu.
.el-Ahnefin geldiini duyan Yezdecird oradan kp Belh'e yerlemi ve Ahnef de Merv er-Rz'da
karargh kurmutu. Kfeliler oradan Belh ehrine Yezdecird zerine yrm ve arkalarndan elAhnef de onlara katlarak Belh'te Kfelerle Yezdecird'in askerleri arasnda byk bir atma
olmutu. Hezimete urayan Yezdecird nehri aarak karya gemi, Ahnef de Krelilerin arkasndan
yetiip onlara yardm etmi ve Allah onlara Belh'in fethini ihsan etmiti.
Horasan'da ikamet eden mslmanlar da buradan kap bar yapmay kabul etmeyenlerin arkasmdan
onlar takip etmi ve Ni-sbur ve Toharistn arasnda onlar kovalamlard. Bundan sonra el-Ahnef
Merv er-Rz'a geri dnp orada yerlemi ve Toharistn'-da Reb' b. mir'i vekil brakmt, elAhnef, btn bu fetihlerin mjdesini Hz. mer'e bir mektupla bildirmi, bunlar duyan Hz. mer
yle sylemiti: Bizimle bu blge arasnda ateten bir denizin olduunu arzu ederdim. Onun bu
szn duyan Hz. Ali: Neden ey m'minlerin emiri? diye sorunca Hz. mer: Bu blgenin halk
sefer yerlerinden edileceklerdir ve ncsnde ise tamamen yok edileceklerdir. Fakat onlarn bu
halleri o gnk mslman-laru hallerinden bana biraz daha sevimli gelir.
Hz. mer, bunun arkasmdan el-Ahnef e mektup yazp Ceyhun nehrini amamalarn tavsiye etmiti.
Yezdecird, buradan hezimete uram olarak nehri getikten sonra tekrar geriye, Trk hakanndan
Fergna ve Sud blgelerinden ald yardmlarla geri dnm ve Horasan'a gelmiti. Onlarn
kalabalk askerlerle geldiini gren Kfeliler el-Ahnefin yanma Merv er-Rz'a geri gelmiler ve
bunun zerine mrikler Merv ehrine tekrar sahip olmulard.
el-Ahnef, Yedecird'in Trk hakamyla birlikte zerlerine geldiini duyunca, geceleyin askerleri
arasna kp dolam ve herhangi bir iyi gre rast gelebileceini dnerek onlar gizlice
dinlemeye koyulmutu. Atlarn yemlerini hazrlarken u konumalarn iitmiti. Onlardan birisi
arkadana yle diyordu-. Eer komutanmz, u dan eteklerine bizi ekse, dmanla aramzda
nehir bir hendek grevi grrd; ayrca biz de srtmz u daa dayam olurduk ki dman
arkamzdan kesinlikle gelip bizi kuatamazd. O zaman tek bir cepheden dmanla arpmak
durumunda kalrdk ki umarm Allah bize o anda zafer ihsan eder. el-Ahnef ertesi gn sabahleyin
btn askerlerini toplayp onlar da eteklerine ekmiti.
Yannda on bin kadar Basral ve onbin kadar da Kfeli asker bulunuyordu. Trkler yanlarnda
bulunan dier ordularla mslmanla-nn zerine gelmi hcum ediyor ve geceleyin ise
uzaklayorlardi.
O gece el-Alnef yannda bulunan baz arkadalaryla birlikte Trk hakannn ikmet ettii yere kadar
sokulmu ve orada bekle-yedurmutu. Sabaha doru ktklarnda Trk askerlerinden bir tanesi
elindeki silahyla meydana atlm ve davula vurup askerin nnde sava ve arpma vaziyeti
almt. Onu gren Ahnef hemen zerine atlm, arpmlar, el-Ahnef onu ldrp silahn elinden
alarak geri gelmiti. Trk askerlerinden ikinci bir sava daha meydana km ve o da davuluna
vurarak ayn ekilde meydan okumutu. el-Ahnef onun da zerine atlm ve arkada gibi onu da
ldrp silahn almt. ncs de ktnda ncekiler gibi davranm, el-Ahnef onu da ldrm
ve tekrar askerlerinin yanna dnmt.
Trkler, sava rf olarak aralarndan svarinin kp da kar tarafta bulunan dmanla
arpmcaya kadar yerlerinden ayrlmaz, ordular hcuma gemezdi. O gn Trkler bu
askerlerinin ldrldn grnce, onlar alp Trk hakanna getirmiler, hakan bu durumu ktye
yorarak bir hayli endielenmi ve: Bizim burada duruumuz bir hayli uzad. Atllarmz ldrld ve

artk bizim bu insanlarla savamamzda bir hayr yoktur. diyerek geri dnmt. Bylece gnn
ortalarna doru nslmanlar Trk hakannn geri ekilip Belh'e gittiini grm ve karlarnda hi
kimseyi bulmamlard. Yezdecird de Trk hakann Merv er-Rz'da nslmanlarla kar karya
brakarak kendisi Merv e-ehcn'a gitmiti. Orada bulunan Harise b. Nu'mn kaleye kapanmt.
Trk hakan Belh'teyken Yezdecird hazinelerini saklad yerlerden karmt.
Byk miktardaki muazzam hazineleri eline geiren Yezdecird, geri dnp Trk hakannn yanma
gitmeyi arzu edince, ran halk ona.- Ne yapmak istiyorsun? diye sormulard. O da: Trk
hakannn yanma varp oradan in lkesine gitmeyi arzu ediyorum diye karlk verince, onlar: Bu
ok kt bir grtr. Bizimle birlikte bu zerimize gelen kuvvetlerle sulh yapmak zere gel de
onlarla anlaalm. nk onlar gerekten dindar olan ve ahitlerine vefa eden insanlardr. Kendi
lkemizde bizi yneten ve dindar olan insanlarn olmas ve onlarn lkelerine gidip bizi ynetecek
dinsiz ve vefasz kimselerin hakimiyetinin altna girmekten daha iyidir. Yezdecird onlarn teklifini
reddedince ona: O halde brak hazinelerimizi, biz lkemize dnp bizi ynetecek olan insanlara
gidelim de lkemizden kesinlikle ayrlmayalm Fakat bunu da Yezdecird reddedince hemen onu
grevinden azledip onunla arpmaya girierek, hezimete uratp elindeki hazineleri ondan
almlard. Halkna kar yenilen Yezdecird, Trk hakannn yanma gidip, Ceyhun nehrini ap Belh'e
oradan da Ferne'ye giderek Trk illerinde ikmet etmiti. Hz. mer devri boyunca, orada bulunan
Yezdecird, Hz. Osman zamannda isyan eden Horasan halkyla mektuplap duruyordu. Bu konuya
ilerde dneceiz.
Yezdecird'in ayrlp gitmesinden sonra ranllar hazinelerini alp, el-Ahnef in yanma gelmi, onunla
bar anlamas yaparak hazineleri ve mallar ona teslim etmi ve kendi lkelerinde, mallarnn
mlklerinin banda Kisrlar dneminden daha ok rahat ve huzur iinde mslmanlarm ynetimi
altnda yaamlard. Bu sefer srasnda da mslman savalarn ve atllarnn herbirine Kdisiye
gnnde isabet Qden ganimetler kadar ganimet isabet etmiti. el-Ah-nef Belh'e gelip, Trk hakannn
nehri ap gitmesinden sonra yerlemi Kfeliler de Belh'in drt bir bucanda yerleip orada ikamet
etmilerdi. el-Ahnef, Merv er-Rz'a gelip kararghn kurmu ve mer'e Trk hakanyla Yezdicerd'e
kar kazanm olduu zaferi djdelemiti.
Hakan ve Yezdecird nehri atklarnda Yezdecird'in. in hkmdarna gnderdii eliyle
karlamlard. Bu gelen eli in h-kmdaryla konutuunu ve kendisine unlar sorduunu
sylerdi: Sizi lkenizden karan kimselerin, saylarmn ok az, sizin ise kalabalk olduunuzu
sylediinize gre, deiik hallerinin olmas gerekir. Onun iin bana bu hallerini anlat da dinleyeyim.
nk az olular ve size kar galip gelileri onlarn hayrl bir kavim olduklarn ve sizin ise
hayatnzda ktlklerin bulunduunu gstermektedir. Ben de ona: Sor da anlataym deyince
aramzda u konuma geti:
Bu insanlar ahde vefa ediyorlar m?
Evet.
Sizinle savaa girmeden nce, size neyi teklif ediyorlar?
Bizi u eyden birisine davet edip muhayyer brakyorlar; Ya dinlerine girmek, (Eer dinlerine
girersek, onlar bizi kendilerinden bir fert olarak kabul ederler, bize mkfatlarda bulunurlar.) Yahut
cizye vermek, ya kabul etmediimizde savaa raz olmak.
Onlarn emirlerine itaatleri nasldr?
Emirlerine son derece itaat eder ve ballk gsterirler.
Onlar neyi haram klyor, neyi hell klyorlar? Kendilerine helal klmam haram, haram klnan da

helal klyorlar m?
Hayr.
te bu kavim kendilerine haram klman helal, helal klnan da haram klmadka hibir ey onlar
bu zaferlerinden alkoyamaz. Sonra Ne giyiyorlar? diye sordu. Giydiklerini anlattm. Savata neye
biniyorlar? diye sorunca, ata bindiklerim anlattm. O da; Atlar ne gzeldir, deyince, ona develerin
klerini ye yerlerinden kalklarm anlattm. Bunun zerine: Bu anlattn hayvanlar boyunlar
uzun olanlar olsa gerek, dedi. Bana Yezdecird'e verilmek zere u mektubu yazd:
Sana t Merv'den in'e uzayp gidecek ordular gnderebilirim ve bu da baz bilgileri elde etmemi
olsaydm gerekleirdi. Ancak elinin anlatt bu kavim, ayet bu halleriyle dalar zerine hcum
etseler, dalar devirir ve onlar hi kimse durduramaz. Onlar senin elinin anlatt ekilde iseler,
eer bana doru gelecek olurlarsa beni de yerimden yok ederler. Onun iin sen onlarla bar yap,
kendi lkende kal ve onlar seni heyecana geirmedike sen kesinlikle onlar kkrtmayasm.
Bunun zerine Yezdecird yannda bulunan Kisr ailesiyle Trk hakanna ahitte bulunarak Fergna'da
ikamet etmiti.
Bu byk fethin mjdesi Hz. mer'e ulatnda, mslmanlar camide toplayp onlara hutbe irad
etmi ve gelen mjde ye zaferi ihsanndan dolay Allah'a hamdederek unlar sylemiti:
Haberiniz olsun ki Mecs devleti kknden yklm ve mahvolmutur. Artk onlar kendi
lkelerinde mslmanlara zarar verebilecek ekilde bir tek kar topraa bile sahip
olamayacaklardr. Haberiniz olsun ki Allah onlarn mlklerini, arazlerini, ehirlerini, mallarn ve
halkn sizin emrinize vermitir. Bunlar bildikten sonra Cenb- Hakk nasl davrandnz imtihan
edecektir. Ben, bu mmet hakknda kolay kolay korkmam, ancak sizin tarafnzdan gelecek
ktlklerden korkarm.
Baka bir rivayete gre Horasan'n fethinin Hz. Osman'n zamannda gerekletii kaydedilir. lerde
[21]
bundan da sz edeceiz.
ehrizr Ve Saman'n Fethi
Hz. mer, Azre b. Kays' Hlvn valiliine tayin ettiinde, eh-rizur'u fethetmeye alm, fakat
netice elde edememiti. Bunun arkasndan Utbe b. Ferkad ehrizur'u fethetmi ve onlarla, Hlvn
halkyla yapm olduklar bar anlamas gibi bir anlama akdetmilerdi. Ancak burada ok fazla
akreb bulunduundan dolay ms-lmanlar zarar gryor, ve her bir mslman sokan akreb mutlaka
onu ldryordu. Saman ve Dr-bd halk cizye ve hara demek zere mslmanlarla
anlamlard. Yine bu blgede 'krt-lerden ok kimse ldrlmt. Ukbe b. Ferkad, Hz. mer'e
fetihlerinin Azerbeycn'a kadar ulatn haber vermi, mer de onu buraya vali olarak tayin etmi
ve Musul'a da Herseme b. Urfuce'yi gndermiti. Harun er-Red'in hilafetinin sonlarma doru
[22]
buradan idar olarak ayrlncaya kadar ehrizur, Musul'a bal bir blge olarak kalmt.
Bu Ylda Meydana Gelen Dier Olaylar
Bu yl iinde Muviye Bizans devletine doru bir sefere km ve yannda bulunan on bin mslman
atlyla, buraya bir sefer dzenlemiti.
Bu yl iinde Yezd b. Muviye ve Abdulmelik b. Mervn dnyaya gelmilerdi.

Bu ylda mer b. Hattb,.bizzat kendisi Hacc emiri olarak mslmanlarla birlikte hacc grevini
yerine getirmiti. Yine bu yl Hz. mer, Kfe ve Basra hari, dier blgelerin valilerini grevlerinde
brakm, Muire b. u'be'yi Kfe valiliine, Eb Ms el-E'ar'yi de Basra valiliine tayin etmiti.
[23]
H, 23. (M. 643-644) YIL OLAYLABI
Baz rivayetlerde, Istahr'm H. 23. ylda fethedildii kaydedildii halde, baka bir rivayette de bu
[24]
fethin Tevvac'in fethinden sonra olduu kaydedilir.
Tevvac'in Fethi
Basrailar Fars illerine hkim olmak zere oralara doru yola ktklarnda aralarnda Sriye b.
Zneyn el-Kinn de bulunuyordu. Bu srada ranllar Tevvac'da bir araya toplanm bulunuyorlard.
Mslmanlar o yana doru ynelmi, ve her komutan tayin edildii blgeye doru yola koyulmutu.
ranllar mslmanlarm zerlerine geldiklerini duyduklar srada, mslmanlarda kuman-danlaryla
birlikte tayin edildikleri ehirlere doru ynelmilerdi. Fakat bu ayrl, ranllarn byk bir
hezimetine sebep olacaktr. Mslmanlardan Mci' b. Mes'd, Sbur ve Erder-hur zerine yola
km ve ranllarla Vevvac'da karlaarak aralarnda Allah'n takdir ettii ekilde byk atmalar
meydana gelmi, bu atmalarn sonunda ranllar hezimete uram, mslmanlar da onlar
diledikleri ekilde kltan geirmilerdi. Arkasndan ranllarn mallarn da ganimet olarak alm ve
onlar Tevvac'da muhasara edip ehri fethederek bir ok kimseyi ldrm, ehirdeki her eyi ele
geirmilerdi. Bu ikinci Tevvac idi. Asl birinci Tevvac, el-Al b. Hadram'nia, Tavus zamannda
ele geirdii Tevvac idi. Tevvac'in fethinden sonra burann halkna cizye vermeleri teklif edilmi,
onlar da kabul edip kendi ehirlerine dnerek yerlemiler ve orada kalmlard. Bu zaferin elde
edilmesinden sonra Mci' b. Mes'd es-Slem, Hz. mer'e mjde ile birlikte ganimetlerden elde
[25]
edilen bete biri gndermiti.
stahr Ve Gr ehirlerinin Fethi
Osman b. Ebi'1-ss es-Sakaf, stahr'a doru ynelmi, burann halkyla Gr ehrinde karlaarak
arpmalara girimiti. Bu arpmalarn sonunda ranllar hezimete uramlar ve mslmanlar
Gr'u fethetmilerdi. Gr ehrinin fethinden sonra mslmanlar stahr' ele geirmiti. Burada
bulunanlar da kltan geirmiler, kaabilenler kurtulmutu. Nihayet Osman b. Ebi'1-ss stahr
halkn cizye vermeye ve zimmet ehli olmaya davet etmiti. Bu davete icabet eden el-Hirbiz, halkyla
birlikte stahr'a yerlemi bulunuyordu. Bu zaferden sonra komutan Osman b. Ebi'1-ss,
ganimetlerden elde edilenlerin bete biriyle birlikte Hz. mer'e zafer mjdesini iletmi ve
ganimetlerin geri kalanlarm mslmanlar arasnda payla-trmt.
Osman b. Ebi'l-ss'm, Kzern ve Nubendcn ehirlerini fethederek burann arazlerini ele geirmi
bulunduu srada Eb Ms el-E'r de irz ve Errecan ehirlerini fethetmiti. Bu arada Snz
ehrini de fethederek burann halkn cizye almak artyla yerlerinde brakmlard. Ayrca, Osman
Cennebn' fethetmi ve byk bir ran kuvveti ile Cehrem ehri yaknlarnda karlaarak onlar

hezimete uratm ve Cehrem'i de fethetmiti.

Bu uralarda, yani mer'in hilfetinin son gnleriyle Hz. Osman'n hilafetinin ilk gnlerinde ehrek
grevinden azledilmi ve yerine Osman b. Ebi'1-ss ikinci kez tayin edilmiti. Osman b. Ebi'l-ss'a
katlmak zere Basra'nn asker kumandan Ubeydullah b. Ma'mer ile Sebil b. Ma'bed'e emir verilmi,
onlar da baz kuvvetlerle Basra'dan hareketle kendisine katlmlar ve ran topraklarnda bir araya
gelmilerdi. ki ordu kar karya gelip de tam sava balayaca, srada ehrek oluna yle
demiti: Ey olum! Biz le yemeini burada m, yoksa R-ehir'de mi yiyeceiz? Ri-ehir
kendilerine ait olan ve fersah uzakta bulunan bir ky idi. Buna cevap olarak olu yle demiti-.
Babacm! Eer bunlar bizi brakrsa burada deil, R-ehir'de de deil, evimizde le yemeini
yiyeceiz. Fakat vallahi onlarn bizi brakacaklarna pek ihtimal veremiyorum. Baba ile oul
arasnda geen bu bir iki sz bitmeden mslmanlar byk bir hamle ile savaa girimi, iddetli
arpmalar meydana gelmi, ehrek ve olu yanlarnda bulunan bir ok adamlaryla birlikte
ldrlmlerdi. ehrek'i kumandan Osman'n kardei el-Hakem b. Ebi'1-ss ldrmt. Fakat
ayrca, Sevvar b. Hemnm el-Abd'nin onun zerine atlarak ldrdne dair bir rivayet de vardr.
Bu arada ehrek'in olu Sevvr'n zerine de atlarak onu ldrd de kaydedilir.
stahr'n H. 28. (M. 648-649) ylda veya dier bir rivayette H. 29. ylda fethedildii kaydedilir.
Dier bir rivayette yle anlatlr: Osman b. Ebi'1-ss kardei el-Hakem'i Bahreyn'den iki bin
kiilik bir kuvvetle ran topraklarna gndermi o da, Berkevn adasn fethettikten sonra Tevvac'a ,
doru yol almt. Bu arada da Kisr, ehrek'i gndermi ve iki ordu kar karya gelmilerdi.
Mslman askerlerinin sa ve sol ka-nadlar banda Crud ve Eb Sfra bulunuyordu. Eb Sfra
mehur Mhelleb'in babas idi. arpmalar balad srada ranllar mslmanlar zerine byk
hamle yapp onlar bir anda datver-milerdi. Fakat kumandanlardan olan Crud, el-Hakem'e yle
seslenmiti: Ey emir! Askerleriniz kayor. Bunun zerine o da: Sonucu grrsn diye karlk
vermiti. ok ksa bir sre sonra zerlerine baka kimselerin bindii bir sr atlarla, svariler
halinde gelen mslmanlar ranllar zerine hcum ederek onlar kovalam, bir sre takip etmi ve
onlardan ok kimseyi ldrmlerdi. Hatta ortalkta bir sr insan ba yuvarlanmaya balam ve bu
arada Iran kumandanlarndan birisi olan el-Muka' bir kocman ban ortada yuvarlandn grnce:
te, bak bak! Buradaki ba ehrek'in badr diye seslenmiti. ranllar Sbur ehrinde muhasara
altma alndktan sonra sulh yapmak zorunda kaldlar ve orann hkmdar Erzenban, mslmanlarla
sulh akdedip kumandanlar el-Hakem'e stalr halkna kar yapt savata ona yardmc oldu. Tam bu
sralarda Hz. mer ehit edildi. Hz. Osman b. Affn, Abdullah b. Ma'mar' el-Hakem'in yerine tayin
etti. Buraya gelen Abdullah Erzenban'm kendisine suikast yapmak istediini anlaynca, ona yle
demiti: Bana ve adamlarma bir ziyafet hazrlayp, bu ziyafet iin bir dana kesmeni ve danann
kemiklerini benim nmdeki sahana koyman istiyorum, nk ben kemiklerin iindeki ilikleri
emmeyi ve kemikleri yalamay severim. Ziyafet hazrlanm ve Abdullah nne konan kemikleri
bir balta ile ancak kesilebilecekken eliyle tutup krvermi ve iindeki ilikleri yemee balamt.
Gerekten gayet kuvvetli biriydi. Bunu gren Erzenban hemen ayaa kalkp: te sana snlacak bir
makam budur deyip ona snmak istemi, bunun zerine Abdullah da ona ahd ve emn vermiti.
Muhasara esnasnda Ubeydullah'a mancnktan bir darbe isabet etmi ve askerlerine u tte
bulunmutu: Siz bu ehri Allah'n izniyle fethedeceksiniz ve benim iin bir saat ayrca cihad ediniz.
Gerekten onun adna bir saat cihad ettiler ve dmandan bir ok kimse ldrld Ve bu arada
Ubeydullah da ehit oldu.

Baka bir rivayette onun H. 29. ylda vefat ettii kaydedilir.

[26]

Fes Ve Darabcird'in Fethi

Sriye b. Zem ed-Del, Fes ve Darabcird'e doru yola karak dmanlarn kararghlarna yakn
bir yere varp kendi kararghn kurmu ve onlar Allah'n yardmyla muhasara etmiti. Dman
askerleri her yandan yardmlar alm, toplayabildii ka-dar oka asker toplam ve syncB ran
JcrtJarJ de onlara katlp byk bir ordu meydana getirmilerdi. Mslmanlara kar byk bir ordu
birikmi ve bu orduya ran'n drt bir yanndan asker katlmt. Hz. mer savatan bir gece nce
ryasnda gndzn tam ortasnda mslman askerlerinin ranllarla savaa tututuklarn ve o anda
iinde bulunduklar durumu grmt. Ertesi gn olunca ayn saatlere yakn bir anda mslmanlar
topluca namaza davet etmi ve aynen ryasnda grd saati bekleyerek hutbe irad etmek zere
mimbere kmt. Tam o saatte de Sriye b. Zneym, yanndakilerle birlikte ku atlabilecei bir
ovada toplanmlard. Ancak yanbalarmdaki dan eteklerine snp da oraya arkalarn
dayadklarnda onlara kar tek bir cepheden savalmas mmkn olabilirdi. Bunun zerine Hz.
mer o srada mimbere km ve: Ey insanlar! Ben bu iki ordunun karlatn grdm. Onlarn
hallerini size anlataym. demi ve tam o esnada Ey Sriye; el-ce-bel, el-cebel! diye seslenmi ve
hutbesine yle devam etmiti: Allah'n nice askerleri vardr; umulur ki Yce Allah onlara yaplan
niday ulatrsn. Gerekten o anda Sriye ve yanndaki msl-manlar Hz. mer'in bu sesini iitmi
ve dan arkasna snarak oray arkalarna almlard. Bu ekilde sava vaziyeti aldktan sonra
ranllar byk bir hezimete uram ve Yce Allah mslman-larn byk ganimetler ele
geirmesine imkn bahsetmiti. Ganimetler iinde ii cevher dolu bir kap bulmulard. Sriye onu
askerlerden rica ile alp fetih mjdesi ile birlikte bir adamla Hz. mer'e gndermiti. Mjdeyi
getiren adam, Hz. mer'e yemek yedii bir srada varm, o da yanma oturmasn sylemiti. Hz.
mer yemeini bitirdikten sonra kalkp gitmek isteyince, gelen adam onu takip etmi ve Hz. mer bu
adamm doymadn zannedip onu evine gtrerek yemek yedirmek istemiti. Hz. mer'in evinde
yemee oturulduunda kendisine ekmek, zeytinya ve tuz getirilip ikram edilmiti. Adam yemekten
sonra Hz. mer'e yle hitap eder: Ey m'rninlerin emiri! Ben Sriye'in elisiyim. Bunun zerine
Hz. mer: Ho geldin, merhabalar sana deyip onu yaklatrm, dizleri dizine deecek kadar ona
yakn olmu ve mslraanlarm bu savataki durumlarm tek tek sormutu. Gelen eli durumlar
anlattktan sonra kendisine bu kk kabn iindeki mcevherleri sunmu, Hz. mer bu mcevher
dolu kaba baknca, birden barp: Hayr, hayr! Byle ikram olmaz. Bu burada duracak, bu savaa
katlan askerler gelinceye kadar bekleyecek. Ve onlara tekrar iade edilip aralarnda paylatrlacak
demi ve adam kovmutu. Adam: Ey n'-minlerin emiri! Devem yoruldu, buraya gelirken bor
alarak ulaabildim; bunun iin, ihtiyalarm karla deyince Hz. mer de onun bu yorgun devesini
alp, kendisine zekt develerinden bir tanesini vermi, devesini beytu'1-mle almt. Gelen bu adama
bir hayli kzlm ve ikram grmeden geri dnmt. ehre gelen bu eliye Medine halk, sava
annda bir eyler iitip iitmediklerini sormular, o da yle demiti: Evet iittik. Ey Sriye, da
eteine, da eteine! diye bir ses iittik ve gerekten o anda neredeyse kuatlp helak olacakken da
[27]
eteine sndk. Cenb- Hak bize zafer insan etti.
Kirmn'n Fethi

Sheyl b. Amr, Kirmn'a doru gazaya km ve onun arkasndan Abdullah b. Abdullah b. tb da

ona yetiip ordusuna katlmt. Kirman halk byk ordular hazrlam ve etraftan bir ok yardmlar
almlard. lkelerinin uzak yerlerinde savaa tutuan mslmanlar, Yce Allah'n kendilerine
verdii gle mrikleri datm ve zafer yolunu elde etmilerdi. Bu atma esnasnda Sheyl b.
Amr el-Acl dman kumandann ldrm ve bugn Ciref diye bilmen yerden blgenin kylerine
girmiti. Dier taraftan Abdullah bi Abdullah b. tbn da Mefze-r denilen yerden Kirman
blgesine girmiti. Arzu ettikleri miktarda bir sr ganimet ve deve ele geirmi, ganimet olarak ele
geirdiklerini bir araya getirip saymaya koyulmular, byk meblaa ulatn grnce saymaktan
vazgemilerdi. Durumu Hz. mer'e bir mektupla bildirdiklerinde, Hz. mer onlara yle cevap
vermiti: Bu krmz develerin ok olduunu grseniz bile yine de arttrm. Baka bir rivayette
Kirmn'n Hz. mer zamannda, Abdullah b. Bdeyl b, Verk' el-Huzai tarafmdan fethedildii
kaydedilir. bn Budeyl, Kirmn'dan et-Taba-seyn'e gelip oradan da Hz. mer'in yanna dnm ve
burann kendisine kt' olarak verilmesini istemiti. Hz. mer, buray bn Bu-deyl'e ikt' olarak
vermek istemise de, burann iki ayr yerleim merkezi olduu kendisine sylenince vermekten
[28]
vazgemiti.
Sicistn'n Fethi
sim b. Amr, Sicistn'a doru gazaya km, arkasndan Abdullah b. Umeyr de ona katlmt.
Sicistn halk mslman orduyu karlam ve aralarnda lkelerinden uzak bir yerde iddetli
arpmalar meydana gelmiti. Bu arpmalar sonunda mslman-lar Sicistnllar hezimete
uratmlar ve onlar Zerenc kalesine varncaya kadar kovalayp muhasara altna almlar ve
Sicistn-Mah arazilerini yarp gemilerdi. Nihayet, bu muhasara esnasnda Si-cistnhlar Zerenc
kalesi zerine sulh akdetmeyi dilemi ve iki araziden birisini, bir orman Zerenc'e kar
mslmanlara verip bu artlar zerine sulh yapmay dilemilerdi. Fakat mslmanlar bu ormandan
kendilerine bir zarar dokunabileceini dnerek byle bir anlama yapmaya yanamamlar ve
Sicistnllar har demek zere yerlerinde brakmlard. Sicistn Horasan'dan daha byk ve daha
uzakta idi. Burann ahalisi Kandahar ve Trkler ve dier mevcut milletlerle arpp dururlard.
Onlarn bu halleri Muviye zamanna kadar srmtr. Sicistn'n ah bulunan kii, kardei
Rutb'den kaarak Amul ehrine snm ve Selm b. Ziyd'a yaklaarak onunla anlama yapmaya
yanamt. O gnlerde Sicistn valisi olan bn Ziyd, bu yaknlamaya sevinerek onlarla anlama
yapm ve onlar Amul'a yerletirmiti. Durumu da Halife Muvi-ye'ye bildirmi, byle bir anlamay
bir zafer telkki ederek durumdan sevindiini belirtmiti. Fakat Muviye, bn Ziyd'a bir mektup
yazp; Benim yeenim beni zen bir eye seviniyor, fakat bir gn gelip o duruma zlecektir.
demiti. Bunun zerine tbn Ziyd da Muviye'ye mektup yazarak: Niin ey m'minlerin emiri? diye
sormu, Muviye de: Amul ile Zerenc ehirleri arasuda bir hayli zor geitler ve dalk bir blge
vardr. Halk da hainlik etmeye ve gadra son derece meyilli olan kimselerdir. Yarn durumlar
sknca bunlar en az verecekleri bir zararla Amul ehri zerine hcum edip buray tmyle istila
ederler. eklinde karlk vermi ve bn Ziyd'm yapm olduu anlama gereince, onlar yerlerinde
brakmt. Onun lmnden, sonra anlamay yapm olan ah nankrlk etmi, Amul'u ele geirip
Rudbil'e saldrm, Rudbil'de olduu yerde kendisini ondan korumaya almt. ah bundan da

memnun olmayp daha da ileri giderek Zerenc'e hakim olmay ve ele geirmeyi tamah etmiti.
Zerenc'e varp buradakileri muhasara etmi, onlar Basra'dan yardm gelinceye kadar muhasara
altnda tutmutu. Bu iller Muviye vefat edinceye kadar kark ve gayet zelil bir durumda
kalmlard.
[29]
Sicistn'n fethi ile ilgili olarak baka rivayetler de vardr. Bunlar ilerde anlatacaz.
Mkrn'n Fethi
Hakem b. Amr et-Talb Mkran'a doru yola kp ihb b. el-Mehrik ve Sheyl b. Adiyy ve
Abdullah b. Abdullah b. tb onu takip etmiler ve hepsi birlikte Ceyhun nehrinin kenarna
ulamlard. Mkr halk da nehir kenarnda ikmet ediyordu.
Mslmanlarn geldiini renen Mkran hkmdar Sind hkmdarndan yardm istemi, Sind
hkmdar da ona byk bir orduyla yardma gelerek mslmanlarla savaa tutumulard. Bu sava
sonunda dmanlar hezimete uram ve arpmalarda onlardan bir hayli kimse ldrlmt.
Mslmanlar hezimetten sonra dman kovalam, gnlerce onlar kltan geirmi, t nehre
ulatrmcaya kadar onlar izlemilerdi. Sonra mslmanlar geri dnp Mkran'a gelmi ve orada
ikmet etmilerdi. Bu zaferden sonra kumandan el-Hakem b. Amr Hz. mer'e zafer mjdesini
ganimetlerin bete biriyle birlikte Suhr b. Abdi vastasyla ulatrmt. Haberi ve zafer mjdesini
getiren Suhr b. Abdi Medine'ye vardnda Hz. mer ona Mkran hakknda baz sorular sormutu.
Suhr yle demiti: Ey m'minlerin emiri! Mkrn'n en dzlk ve kolay yerleri dalk, suyu son
derece az, hurmas gayet ktdr. Ama onun dman ise gayet kahramandr. Ayrca hayrlar ok az,
serleri ise fazladr. Orada ok bol olan eyler bile ok az, az olanlar da yok denecek kadar az, yerler
ise son derece er ile dolu yerlerdir. Hz. mer bu szler zerine ona yle sorar: Sen, bilgi mi
veriyorsun, yoksa iir mi okuyorsun, Evet, bundan sonra hibir ordum oraya gitmeyecektir. Daha
sonra mer, Sheyl ve Hakem b. Amr'a mektup yazarak: Sizin ordunuzdan hibir askeriniz,
Mkran'dan ileriye gitmesin. Mslmanlarn slm lkelerinde ele geirdikleri ganimetleri de
[30]
derhal satp deerlerini taksim etmesini emretmiti.
Ahvz Blgesinden Eeyrz ehri
Atllar civara daldktan sonra Beyrz'da Krtlerden ve dier kavimlerden byk bir ordu
toplanmt. Hz. mer Eb Musa'ya t Basra'nn br yakasna kadar gidip oralar tamamen emniyete
alarak buralardan mslmanlar arkadan kuatacak hcumlardan korumasn emretmiti. Hz. mer'in
bunu istemesindeki gaye, buralardaki askerlerinin telef olmamas ve arkalarndan kuatlp yok
edilmemelerini arzu etmesidir. Eb Ms, Krtlerin Eeyrz'da iyice toplanmalarn beklemi ve
ondan sonra oraya doru yola kmt. ki ordu Ramazan aynda, Nehr-Tir ve Menzir ehirleri
arasnda karlamlard. el-Muhcir b. Ziyd, gzel kokular srnp savaa hazrlanm ve Eb
Ms da mslmanlarla birlikte iftarn yapm, sonra aralarnda iddetli arpmalar meydana
gelmiti. Muhacir byk arpmalardan sonra ldrlmt. Ondan sonra mrikler acze ve
mitsizlie kaplarak son derece zillet ve korku iinde kalelerine snmlard. Rb' b. Ziyd
kardei Muhacir'in lmne bir hayli zlm ve kederlenmi ti. Onun bu haline acyan Eb Ms
Rab' ordusunun basma kumandan tayin etti. Rabf sfahan'da Cey ehrini muhasara etmekte olan

mslmanlarn yanna varmak zere yola koyulmu ve onlarn bu muhasaralarna itirak etmiti. Cey
ehri fethedildikten sonra Basra'ya dnm, er-Rab' b. Ziyd el-Hris de Nehr-Tir'ya bal olan
Beyrz ehrini fethederek byk ganimetler ele geirmiti.
Eb Ms ede edilen ganimetlerin humuslaryla birlikte Hz. mer'e bir heyet gndermiti. Bu arada
Dabba b. Mihsan el-'Anezi, bu heyet iinde Hz. mer'e gitmek istemi, fakat onun bu istei Eb Ms
tarafndan reddedilmiti. Eb Ms, Beyrz esirlerinden kendisi iin altm kle ayrmt. Bunun
zerine Dabbe Eb Musa'y Hz. mer'e ikyet etmek zere Medine'ye ynelince, Eb Ms da ayn
ekilde Hz. mer'e (r.) durumu bir mektupla bildirmiti. Dabbe Hz. mer'in yanma vardnda, ona
selm vermi, Hz. mer: Kimsin sen? diye , sorduunda kim olduunu bildirmiti. Bunun zerine
Hz. mer: Sana merhabalar olmasn ve ho da gelmedin diye karlk vermi ve durumunu
sormutu. Dabbe yle demiti: Eta Ms blgenin ileri gelenlerinin ocuklarndan altm kleyi
kendisi iin ayrd. Onun ayrca sabah bir uval, akam bir uval yemek yiyen bir cariyesi vardr.
Buna Akile ad veriliyordu. Ayrca, Eb Musa'nn iki adet kilesi ve iki mhr vardn-. Dier taraftan
Eb Ms, Ziyd b. Eb Sfyn'a Basra ilerini devretmi ve bu da yetmiyormu gibi Hate'ye bin
dinar mkafaat vermitir.
Bunlar iiten Hz. mer (r.a.) hemen Eb Musa'y Medine'ye ard. Medine'ye geldiinde, bir ka
gn onu gizli tutmu, sonra Dabbe'yi de huzuruna ararak her ikisini yzletirmiti. Dabbe Eb
Musa'nn altm kleyi kendi nefsi iin aldn syleyince, Eb Ms: Bu altm kleyi fidye
karl olarak serbest braktm ve elde ettiklerimi de mslmanlar arasnda dattm, diye karlk
verir. Bunun zerine Dabbe: Yalan sylemedi ve ben de yalan sylemedim. demi ve bu defa onun
iki kilesi olduunu sylemiti. Eb Ms: Bunlardan bir tanesi benim oluk ocuumun dierleri ise
mslmanlarndr. diye cevap verince, Dabbe: Yalan sylemedi ve ben de yalan sylemedim.
karlm vermiti. Akile adl cariyeyi sz konusu edince, Eb Ms susmu ve zrn beyan
etmemiti. Bunun zerine Hz. mer (r.a.)f Dabbe'nin bu konuda doru sylediim anlamt. Ziyd'
Basra'ya vali tayin etmesine gelince, Eb Ms yle demiti: Ben onu bu ilerin ehli olarak
grdm. Gayet ileri grl ve iyi bir idareci olduu iin onu Basra'ya tayin ettim. Hatia'ya bin
dinarlk mkfat verilmesine gelince, Eb Ms yle mdafaa etmiti: Para ile Hata'nin azn
tkadm ki, aleyhimde konumasn. Hz. mer Cr.a) onu dinledikten sonra onu yerine gndermi ve
oraya vardnda kendisine Ziyd' ve Akle'yi gndermesini emretmiti. Eb Ms grev yerine
vardnda Ziyd ve Akle'yi Hz. mer'e gndermiti. Ziyd Medine'ye vardnda, Hz. mer ona
baz sorular sormu, Kur'an ve snnet bilgisini renmi, farzlar ile ilgili bilgisini tartm, onun
gerekten fakh bir kimse olduunu grnce yerine, Basra'ya gnderip halkn ona uymasn istemiti.
Akle'yi ise, Medine'de brakmt.
Hz. mer CrJ bu olay zerine yle demiti: Dabbe, Eb M-s'ya kzm ve onunla mnakaa
etmiti. Dnya menfaatlarmdan bazlarna nail olamaynca ona kar bir tavr taknmtr. Fakat onun
bu yalan ve uydurmas ise dier dorularn yok etmiti. Aman aman, saknn yalan sylemekten;
[31]
nk yalan kiiyi cehenneme sokan bir niteliktir.
Seleme B. Kays El-Eca' Ve Krtler
Hz. mer'in huzurunda slm askerleri toplandklar zaman hemen onlarn bana ilim ve fkh
erbabndan birini emir olarak tayin ederdi. Ayn ekilde "bir gn bu mslmanlardan bir grup

Medine'de toplannca, Hz. mer, Seleme b, Kays el-E'r'ye haber gnderip onu artm ve
kendisine yle demiti: Allah'n adyla ve besmele ekerek yola k. Allah yolunda Allah'a sava
am kimselerle arp, onlar slama davet et. Eer sizin bu davetinize icabet edip de evlerinde
oiururlarsa zekt al, fakat onlara ganimetten pay ayrma. Ancak sizinle birlikte onlar da mslman
olarak sava ve gazaya karlarsa onlara size isabet eden ganimetlerden pay ayr. Sizin lehinize olan
onlarn da lehine, aleyhinize olan da onlarn aleyhine olsun. ayet dmanlarnz sizin onlar slama
davetinize icabet etmezlerse onlar cizye vermeye davet edin. Eer cizye vermeyi kabul ederlerse
onlardan cizyelerini al. Fakat mslman olmay ve cizye vermeyi de red ederlerse o zaman onlarla
savanz. Eer dmannz bir kaleye snp da size Allah'n ve Resulnn hkm zerine teslim
olmay teklif ederlerse onlarn bu tekliflerini kabul etmeyiniz. Sizin Allah'n ve Resulnn hkm ve
arzular zerine davranp davranmayacanz o anda bilemezsiniz. Onlarla savar ken zulmederek
insanlar ldrmeyiniz. Ayn ekilde ocuklar ldrmeyiniz ve kulak burun gibi organlar
kesmeyiniz.
Seleme ve adamlar, gaza iin yola karlar, yollar zerinde mrik krtlerden bir dman grubuna
rastladklarnda onlar slama girmeye veya cizye vermeye davet ettikleri halde bu davetlerine icabet
etmediklerim grrler. Bunun zerine onlarla savap onlar hzimete uratrlar, askerlerini ldrp
geri kalanlarn, kadn ve ocuklarn esir alrlar ve onlar kendi aralarnda pay ederler. Elde edilen
ganimetler arasnda Seleme gzel bir kaba doldurulmu bir miktar mcevherat bulmutu. Seleme
yanndaki mslman askerlerin gnln ve rzasn aldktan sonra bu Mcevherat Hz. mer'e
gndermiti. Seleme'nin gnderdii adam bu mcevherlerle birlikte Hz. mer'e zafer mjdesini
iletince mer (r.) ona ms-lmanlarn durumunu ve karlatklar kimselerin hallerini sormu, bunun
zerine gelen haberci bildiklerini ve grdklerini ona anlatmt. Ancak eli, Hz. mer'e bu
mcevherattan bahsedince, Hz. mer iddetle kzm, onu boynuna astrm ve ona yle demiti: Bu
ganimeti alp Seleme'ye gtrmez ve askerler dalmadan evvel oraya varp da bu mcevherat
askerlere taksim edilmek zere ulatrmazsan mutlaka seni cezalandracam. Bunun zerine eli
hemen gerisin geriye Seleme'nin yanma dnm, Seleme, mcevherat satp onu askerlere datmt.
Bu mcevherattan bir tek ta be dirheme satlrd. Bugn bunlarn deeri ise 20 bin dirhem
civarndadr.
mer (r.) bu ylda mslmanlarla birlikte Hacc grevini yerine getirmi ve onun yannda da
Rasulullah (s.)'m zevceleri haccetmi-lerdi. Hz. mer'in bu ylda yapt hacc en son hacc idi. O
[32]
ylda ehit edilmiti.
HAZRET MER'N EHT EDLMES
Msavvir bn Mahreme yle anlatr: Bir gn Hz. mer Cr.) ar ve pazarlar dolamak zere
dar ktnda yolda Muire b. u'be'nin hristiyan olan klesi Eb L'le'ye rastlar. Eb L'le Hz.
mer'e yle der: Ey m'minlerin emiri! Mure b. u'be'ye kar beni koru ve bana yardm et.
Mure yklenemeyeceim bir vergiyi bana ykledi. Hz. mer (r.) ona: dediin vergi ne
kadardr? diye sorunca, Eb L'le: Gnde iki dirhem. der. Hz. mer ona: Ne ile megulsn?
diye sorar, Ben marangoz, demirci ve nakym, eklinde karlk verince, Hz. mer: Ben, senin
bu haracn fazla grmyorum. Senin bu yaptn ilere karlk fazla deil, ayrca senin, rzgrla
alabilecek bir deirmen yapabilirim, dediini iittim der. Eb L'le: Evet yapabilirim

deyince, mer (r.): O halde bana byle bir yel deirmeni yapman isterim der. Eb L'le bunun
zerine: Eer sen hayatta kalrsan sana ta doudan batya kadar halkn sz konusu edecei bir
deirmen yaparm! der medim fakat senin zelliklerini tayan birisinin hikayesini okudum ve senin
ecelinin yaklatn grdm. diye cevap verir. Oz. mer bunun zerine Halbuki hi bir ar ve sz
duymuyorum der.
Hz. mer evine dnp gittikten sonra, ona K'bu'l-Ahbr gelip: Ey m'minlerin emiri! Yerine bir
kimseyi tayin et, nk gn iinde lebilirsin demi, Hz. mer ona: Nereden biliyorsun? diye
sormutu. K'bu'l-Ahbr: Senin leceini Tevrat'ta okudum, deyince Hz. mer:, Allah Allah sen
mer b. Hattb'm adn Tevrat'ta m okudun? diye sorar. K'b: Hayr, vallahi senin adn
iitmedim fakat senin zelliklerini tayan birisinin hikayesini okudum ve senin ecelinin yaklatn
grdm. diye cevap verir. Hz. mer bunun zerine Halbuki hi bir ar ve sz duymuyorum der.
Ertesi gn olunca K'bu'l-Ahbr tekrar gelip ona iki gn kald demi ve gitmiti. ki gn sonra yine
gelip Hz. mer'e yle demiti: ki gn gitti, bir gn kald. nc gnn sabahnda mer (r.)
sabah namaz iin camiye varmt. deti zerine saflarn dzgnce yaplmas iin adamlar
grevlendirirdi. Saflar iyice dzeldikten sonra iftith tekbiri getirir namaza dururdu. Bu arada Eb
L'le yenine saklad iki bal bir haner ile mslmanlarm arasna karmt. Hz. mer tekbirini
aldktan sonra Eb L'le ona alt tane haner darbesi indirmi ve onlardan bir tanesi tam gbeinin
altna isabet etmiti. Onu ldren darbe de bu olmutu. Eb L'le, namazda hemen Hz. mer'in
arkasnda durmu bulunan Kleyb b. Eb Bukeyr el-Leysfyi ve baka kimseleri de ehit etmiti.
Hz. mer bu hanerin darbelerini iyice hissedip de yere ylnca Abdurrahman b. Avf'm namaz
tamamlamasn emretmi, namaz bitinceye kadar yerde kalm ye namazdan sonra evine tanmt.
Halfe, Abdurrahman b. Avf' arp vasiyette bulunmak istediini sylemiti. Abdurrahman: Yoksa
bana m brakmay dnyorsun? diye sorunca, Hayr, vallahi hayr! demi, Abdurrahman da
Vallahi byle bir grevi ebediyyen kabul etmem diye karlk vermiti. Daha sonra Hz. mer ona:
3u ii, Resulullah Cs.) vefat edip giderken kendilerinden raz olduu kimselere havale etmek
istiyorum, dinle beni. demiti. Arkasndan Hz. mer, Hz. Ali, Hz. Osman, Zbeyr ve Sa'd b. Eb
Vakks' davet ederek onlara yle seslenmiti: Kardeiniz Talha'y gn bekleyiniz, ayet
gelmeyecek olursa kendi iinizi hallediniz. Sonra dnp Hz. Ali'ye: Ey Ali! Eer sen insanlarn bu
ilerini yklenecek olursan, aman Himoullarm insanlarn balarna getirmekten sakn demi, Hz.
Osman'a ise: Ey Osman! ayet sen mslmanlarm bu ilerini yklenecek olursan sa-km Eb
Muaytoullarm insanlarn bana musallat etmeyesin. dnde bulunmutu. Sonra Sa'd'a dnm:
Ey Sa'd! Eer mslmanlarm ilerini sen yklenecek olursan, kendi akrabalarn insanlarn basma
geirme diye seslenmi ve onlara: Kalknz ve kendi aranzda bu ii istiare edip bir karara
balaynz, bu arada namaz da Sjeyb kldrsn demiti.
Sonra Hz. mer, Eb Talha el-Ensri'yi arp ona bu istiare heyetinin toplanaca evin kapsnda
durmasn ve ieriye hi kimseyi sokmamasn emretmiti. Ayrca ona yle demiti: Benden sonra
halfe olacak kimseye Ensr' ve Rasulullah (s.)' koruyan kimseleri kayrmasn, onlara iyiliklerde
bulunmasn ve yaptklarndan dolay onlar ktlklere ve musibetlere duar etmemesini tavsiye et.
Ayrca yine kendisinden sonra halife olacak kimseye s-lmn asl nvesi olan Araplar da ona
vasiyet etmiti. Ayrca sadakalarn bu mmetin zenginlerinden alnp fakirlerine datlmasn ve
Rasulullah (s.)'m zimmetinde bulunan ehl-i kitab da koruyup onlara slama gre nasl muamele
edilmesi gerektiini ve bu esaslara gre kendilerine muamele edilmesini istemiti. Bunlar dedikten
sonra mer CrJ: Ey Allah'm! Ben zerime denleri tebli ettim mi? Ben kendimden sonra halife

olacak kimsenin gayet rahata bir ynetim devralmasn saladm, demi sonra olu Abdullah'a
seslenerek: Ey Abdullah bn mer! k ve beni kimin yaraladn aratr, gel, buyruunu vermiti.
Bunun zerine olu: Ey m'minlerin emiri! Seni Mure b. u'be'nin klesi Eb L'le yaralad,
demi, Hz. mer de: Benim ecelimi Allah'a bir tek defa bile secde etmemi birisinin eliyle alan
Yce Allah'a binlerce krler olsun. diyerek kretmiti. Ondan sonra olu Abdullah'a: Hz.
Aie'ye gidip benim, Rasulullah (s.)'m ve Eb Bekir'in yannda defnedilmem iin izin vermesini rica
et, dedi. Ayrca: Ey Abdullah! Eer bu istiare heyeti, aralarnda ihtilafa derlerse sen
ounluun yannda ol; eer onlar istiarelerinde eit reylere sahip olurlarsa sen Abdurrahman b.
Avf'n olduu tarafta ol. dedikten sonra: Ey Abdullah! Mslmanlarn yanma gelmelerini sala,
diyerek eklemiti. Bunun zerine nce muhacirler ve Ensr girip ona selm vermi ve onun yanna
oturmulard. Hz, mer, onlara yle demiti: Sizin bazlarnzn bu olaydan daha. evvel haberi var
myd? Onlar; Allah korusun! diye karlk vermilerdi. Bu arada K'bu'1-Ah-br' gelenlerle
birlikte grnce ona yle demiti:
K'b bana gnlk bir ecelimin kaldn sylemi ve bunlar saymam istemiti.
Gerekten K'b syledi mi dorudur.
Ben lmden neye korkaym ki ve zaten leceim.
Korkum pepse gelmi gnahlardr.
Bir ara Hz. Ali (r.) yanma gelip ba ucunda oturmu ve onun arkasndan bn Abbs da gelip ona
Gemi olsun demiti. Bu arada Hz. mer, bn Abbs'a: Sen, bu adamla birlikte (Hz. Ali'yi
iaret ederek) mi ziyarete geldin? diye sorunca, Evet demi ve Hz. mer de: Beni arkadalarnla
birlikte sakn aldatmayasmz demiti. Sonra olu Abdullah'a: Bam u yastktan indirip de
topran zerine koy, belki Yce Allah benim yzme bakar da bana merhamet eder. Vallahi u dnya
ve iindekiler benim olsayd, u ruhumun knn verdii zdrab gidermek iin rahatlkla
verirdim demiti.
Hz. mer, yaralandktan sonra ona Ben el-Hars b. Ka'b kabilesinden bir tabip getirilmi ve Hz.
mer'e ekerli bir su iirmiti. Ancak bu su olduu gibi karnndan dar kmt.
Sonra ona st iirmi, st de midesinden dar akmt. Bunu gren tabip Hz. mer'e: Ey
m'minlerin emiri! Yerine bakasn tayin et, deyince, Hz. mer: Evet, gerekeni yaptm, demiti.
Hz. mer (r.), ba olu Abdullah'n kucanda yatp dururken unlar sylemiti: Ben, nefsim iin
baz eyleri zulmettim, fakat mslman olarak tmyle namazm kldm ve orucumu tuttum.
Hz. mer, srekli olarak Allah' anyor ve kelime-i ehadeti getirirken, H. 23. yln Zilhicce aynm
27. aramba gnnde (4 Kasm 644) vefat etmiti. Dier bir rivayette ise onun aramba gn
Zilhiccenin son drt gnnde yaraland ve H. 24. yln Muharrem aynn ilk gnnde (7 Kasm
644) defnedildii kaydedilir.
On yl alt ay sekiz gn hilfet grevini yerine getirmiti. Hz. Osman'a Muharremin nc gnnde
bey'at edilmiti. Dier bir rivayette ise Hz. mer'in Zilhiccenin bitmesine drt gn kala vefat ettii,
Hz. Osman'a da Zilhicce aynn son gnnde bey'at edildii ve H. 24, yl Muharreminin birinci
gnnde greve balad kaydedilir. Bu rivayete gre ise Hz. mer, 10 yl 6 ay 4 gn hilfette
bulunmutur. Hz. mer'in cenaze namazn Sheyb er-Rm kldrm ve Hz. ie'nin hcresine
tanp, Rasululiah Cs.) ve Eb Bekir (r.)'in yanma defnedilmitir. Onu Hz. Osman, Hz. Ali, Hz.
[33]
Zbeyr, Abdur-rahmn b. Avf, Sa'd b. Eb Vakks ve olu Abdullah kabrine indirmilerdi.

Hz. mer'in Nesebi, zellikleri Ve Yaay

Hz. mer'in nesebi yledir.- mer b. Hattb b. Nfeyl b. Ab-duluzz b. Riyh b. Abdullah b. Kart b.
Rezn b. Adiyy b. Ka'b b. Ley'dir. Knyesi. Eb Hafs olup, annesi Hantame binti Him b. Muire
b. Abdullah b. mer b. Mahzm'dur. Bylelikle Hz. mer'in annesi Eb Ceh'in. amcasnn kzdr.
Ancak onun hakknda salam bir bilgiye sahip olamayanlara gre ise Hz. mer'in annesinin Eb
CehiTin kzkardei olduu ifade edilir ki bu yanltr.
Hz. Peygamber (s.) ona Faruk lkabn vermiti. Baka bir rivayette bu lkab ehl-i kitabn vermi
olduu da kaydedilir.
Hz. mer (r.) uzun boylu, hafif esmerdi. Salar dkk olup, kendi geimini kendi eliyle ve zorca
temin etmeye alrd. Bir hayli uzun boylu olduu sylenir. Gerekten sanki bir ata binmi gibi uzun
boylu grnrd. Baka bir rivayette ise onun gayet beyaz tenli olduu ve bu bembeyaz teninin
krmzya ald sylenir. Ayrca onun salarnn dkk ve biraz da krlat anlatlr. Salar sarya
alar ve hafif de kvrck idi. Fcr harbinden drt yl nce dnyaya gelmi ve 55 yanda iken vefat
etmi olduu sylenir. Dier bir rivayette ise 60 yanda, bir bakasnda 63 ksur yanda ld
[34]
sylenir ki, en dorusudur. Dier bir rivayette ise 61 yanda vefat ettii kaydedilir.
ocuklar Ve Hanmlar
Hz. mer mslman olmadan nce Maz'un'un kz Zeynep ile evlenmiti. Maz'un'un babas Habib,
onun babas Vehb, onun babas Huzafe onun da babas Cuman idi. Zeynep Abdullah, byk
Abdurrahmn ve Hafsa'y dourmutu. Daha sonra Hz. mer (r.) Mleyke binti Cerval el-Huza ile
evlenmiti. Hz. mer'in bu hanmndan da Ubeydullah b. mer dnyaya gelmiti. Hz. mer daha
sonra bu hanmndan ayrlm, o da Eb Cehm b. Huzeyfe ile evlenmiti. Hz. mer'in olu
Ubeydullah Sffn savanda Muviye ile birlikte olduu srada ldrlmt. Baka bir rivayete gre
Ubey-dullah'n annesinin kk Zeyd'in de annesi olan mm Klsm binti Cerval el-Huza olduu
kaydedilir. Hz. mer mslman olduktan sonra bu hanmndan ayrlmtr. Daha sonra Hz. mer Kureybe binti Ebi neyye el-Mahzm ile cahiliye dneminde evlenmitir. Ayn ekilde bundan da
islmdan sonra sulh yoluyla ayrlmt. Bu hanm daha sonra Abdurrahmn b. Eb Bekr ile
evlenmitir. Bylelikle Hz. mer ve Abdurrahmn b. Eb Bekr Raslul-lah (s.)'m iki bacana idiler.
nk Kureybe Raslullah (s.)'m hanm mm Seleme'nin kz kardei idi. Hz. mer ayrca
mslman olduktan sonra mm Hakm binti el-Hars b. Him el-Mahzm ile evlenmitir. Bu
hanmndan Ftma adl bir kz dnyaya geldikten sonra ondan boanmt. Fakat dier bir rivayette
ondan boanmad kaydedilir. Hz. mer mslman olduktan sonra sim b. Sabit b. Eb Aklan elEvs el-Ensr'nin kz kardei Cemile ile evlenmi ve ondan sim adl bir olu dnyaya gelmitir.
Sonra onu da boamt. Daha sonra Ali b. Eb Tlib'in kz mm Klsm ile evlenmitir. mm
Klsm Raslullah (s.)'m kz Hz. F-tma'nm kz idi. Hz. mer mm Klsm'e krk bin dirhem
me-hir vermiti. Rukiyye ve Zeyd adl ocuklar da mm Klsm'den dnyaya gelmilerdi. Daha
sonra Yemenli bir kadn olan Lheyye ile evlenmi ve ondan da ortanca baka bir rivayete gre
kk Abdurrahmn domutu. Bir rivayete gre ise bu hanmn cariye olup daha sonra mmlveled olduu kaydedilir. Ayrca Huzeyfe adnda bir mm'l-veledi vard ki ondan ocuklarnn en
k Zeynep dnyaya gelmiti. Ayrca Atke binti Zeyd b. Amr b. N-feyl ile de evlenmi

bulunuyordu. Bu kadn daha nce Abdullah b. Eb Bekr es~Sddk'in hanm idi. O ldrldkten
sonra Hz. mer Cr.) bu kadnla evlenmiti. ehit edildikten sonra bu hanm, Zbeyr b. Avam ile
evlenmi, o da ayn ekilde vefat ettiinde Hz. Ali bu kadm istemi, onun bu isteini reddetmi ve
yle demiti: Senin de ldrlmenden korkuyorum, onun iin bu isteini kabul edemem. Bunun
zerine Hz. Ali de onunla evlenmekten vaz gemiti.
Hz. mer, Hz. ie aracl ile Hz. Eb Bekir'in kz mm Kl-sm' istetmi, fakat mm
Klsm: Onu istemiyorum, o son derece kaba ve kadnlara iddetle davranan biridir demiti.
Bunun zerine Hz. ie durumu Amr b. el-ss'a bildirip onu Hz. mer'e gndermi, Amr b. el-ss:
Ben bu ii hallederim deyip Hz. mer'e gelmi ve ona yle demiti: Ondan Allah'a snacan
bir haber ulat bana. Hz. mer: Nedir o? deyince: Eb Bekir'in kz mm Klsm'
istetmitin. diye cevap vermi, Hz, mer de: Evet, yoksa beni ona ve onu bana lyk grmedin
mi? diye sorunca, Amr: Hayr, bunlarn hi biri; ancak o emrul-mminn Eb Bekir'in terbiyesi
altnda gayet yumuak ve tatllkla bym bir kzdr, halbuki sen gayet sert bir kimsesin. Biz senin
herhangi bir davrann ve huyuna kar seni reddetmekten korkuyor iken, o nazik kzcaz senin bu
huyuna kar nasl tahamml edebilecek? O, sana bir konuda muhalefet ettii zaman sen Eb Bekir'in
halefi olarak onun ocuuna nasl serte davranacaksn? Bu sana yakr m? demi, bunun zerine
Hz. mer: Hz. ie ile bu durumu konumutum, onun gr nedir? diye sormu, Amr b. el-ss
da: Beni sana eli olarak o gnderdi, ancak sana ondan daha hayrlsn ve iyisini tavsiye edeyim ki
o da Raslullah (s.)'m nesebiyle bir ba kurabilecein Ali b. Eb Tlib'in kz mm Klsm'dur.
diye cevap vermiti. Daha sonra mm Eban binti Utbe b. Raba'y istetmiti. Fakat bu kadn Hz.
mer'den gayet sklm olarak: O kapsn kapatr, bakasna iyilii dokunmaz. Yz, surat ask
[35]
olarak kar ve ayn ekilde yz ask olarak geri gelir demiti.
HZ. MERIR.) 'N HAYATINDAN BAZI RNEKLER
Hz. mer (r.) yle derdi: u araplar aynen sahibini izleyip de kendisini nasl ynettiini renmeye
alan burnu yaral bir deve gibidirler. Fakat ben, Kabe'nin rabbine andolsun ki onlar doru bir
istikamette yneltmee alacam. Nfi' el-Ays yle der: Bir gn Hz. mer ve. Ali b. Eb Tlib
ile birlikte zekt mallarnn birikmi olduu bir ala girdim. Hz. Osman bir glgede oturmu yaz
yazyor, Hz. Ali ise onun ba ucunda durmu, Hz. mer'in kendisine sylediklerini kaydediyordu. Hz.
mer son derece iddetli bir scan olduu bir gnde gnete durmutu, zerinde birisi ile
sarnd, bryle de bam rtt iki para elbisesi vard. O gnete durmu, zekttan toplanm
olan develeri sayyor, renklerini ve yalarm tesbit ediyordu. Hz, Ali: Allah'n kitabnda yle
buyuru-lur diyerek: Babacm, bunu tut; ite bu cretle tuttuklarnn en hayrlsdr, hem de gl ve
gvenilir (adam) dr.1) yetini okumu ve Hz. mer'i eliyle gstererek:. te gl ve gvenilir
adam budur demiti.
Abdullah b. mir b. Raba yle der: Bir gn Hz. mer'i grdm; yerden bir saman p alm,
yle diyordu: Keke ben bu saman p olsaydm veya hi birey olmasaydm. Keke annem beni
dourmasayd. Keke ben unutulmu bir kimse olsaydm. Hasan yle anlatr: mer yle derdi:
Eer ben hayatta kalacak olsaydm yle btn slm mmeti iinde dolar, her trl ihtiyalarn
renirdim; nk bu mmetin valileri onlarn btn ihtiyalarn gidermemektedirler, biliyorum.
Dier taraftan mmetin bu fertleri de bana ulaamyorlar. te ben ta am'a kadar gidip orada iki ay
kalsam, sonra Cezire'de iki ay kalsam; sonra da Msr, Bahreyn, Basra ve Kfe'ye gidip de her

birinde ikier ay kalsam ve oradaki mslmanlarn hallerini rensem... Vallahi byle bir seyahat ne
[36]
kadar mkemmel olurdu.
Byle temennilerde bulunurdu.
Bir gn Hz. mer'e yle sylendi: Enbr'dan biri gelmi, divan ve ynetimler hakknda bilgisi var,
onu ktib edinirsen iyi olur. Bunun zerine Hz. mer: ayet ben onu ktip edinip grev verirsem
mslmanlann dnda bir kimseye grev vermi olurum diye karlk vermiti.
Bir gn Hz. mer'in bir hutbe okuyarak mslmanlara yle seslendii kaydedilir: Muhammed (s.)'i
hak ile gnderen Allah'a yemin ederim ki Frat kenarnda bir deve kaybolacak olursa veya helak
olacak olursa Allah'n beni ondan sorumlu tutmasndan korkuyorum.
Ebu'l-Firs yle anlatr: Hz. mer bir gn mslmanlara hitap ederek dedi ki: Ey insanlar! Ben
size hanmlarnza zulmetsin veya mallarnza el koysun diye valiler gndermiyorum. Bu valileri size
dinlerinizi retsinler, Raslullah'n snnetini size bildirsinler diye gnderiyorum. ayet bir kimseye
byle bir yolun dnda bir zulm isabet edecek olursa mutlaka bu zulmn bize iletsin ve ikyet
etsin. mer'in nefsini kudret elinde tutan Allah'a yemin ederim ki byle bir ikyetle bana gelen
birisinin skntsn mutlaka gideririm. Bunun zerine Amr b. el-ss kalkp yle demiti: Ey
mminlerin emiri! Eer senin valilerinden birisi mslman birini te'dip iin hrpalayacak yahut
ynetirken her hangi birini dvecek olursa ayn ekilde ona ksas uygular msn? Hz. mer de cevap
olarak: Evet, mer'in nefsini kudret elinde tutan Allah'a yemin ederim ki mutlaka ksas uygularm.
Raslullah (s.) 'm kendi nefsi iin ksas uyguladn greyim de nasl olur byle bir mslmann
uram olduu zulm ondan giderip ksas uygulamayaym? Sakn mslmana vurup da mslmanlar
zelil duruma sokmayasnz. Ayrca onlara fazla teekkrler edip de ok yz verip onlar martmayasnz. Onlarn haklarn ellerinden gasp edip de onlara zulmetmeyiniz. Sakm onlar zor
durumlara sokarak size kar kin beslemelerine sebep olup da onlar kaybetmeyesiniz, demiti.
Bekr b. Abdullah yle anlatr: Hz. mer b. el-Hattb, Abdur-rahmn b. Avf kendi evinde geceleyin
namaz klarkan ona kagelmiti. Abdurrahmn: Ey mminlerin emiri! Senin gecenin bu saatinde
buraya kalkp gelmenin sebebi nedir? diye sorunca, Hz. mer: arnn bir kenarna bir grup insan
eyasn koymu. ehirdeki hrszlarn bunlara tecavz etmelerinden korktum, onun iin geldim; gel de
onlar bekleyelim, diye karlk vermiti. Beraberce arya gitmiler, arnn bir kenarnda yere
oturup orada sohbet etmeye balamlard. Bir ara gzlerine bir k grnr. Hz. mer: Ben uyku
saatinden sonra lamba yaklmamasm emretmemi miydim? der ve a ynelirler. O lambann
yank olduu yere vardklarnda bir grubun arab imekte olduklarn grr ve ev sahibim tanr.
Sabah olunca, ev sahibini artr ve ona: Ey filan! Dn gece arkadalarnla birlikte arap
iiyordunuz? der. Adam: Ey mminlerin emiri! Nereden rendin? diye sorunca, Hz. mer:
Gzmle grdm, diye karlk verir. Bunun zerine adam: Yce Allah seni bakalarnn evini
gzetlemekten alkoymad m? Peki neden bunu tecavz ediyorsun? diye sorar. Bunun zerine Hz.
mer onu serbest brakt.
Hz. mer Cr.) uyku saatinden sonra lamba yaklmasn yasaklamt, nk tavanda asl olan
lambalarn fitilini fareler ekerek lambay drr, hurma dallarndan meydana gelmi olan tavan
yakard. Hz. mer bundan dolay uykudan sonra lamba yakmay yasaklamt. Raslullah Cs.) bu
hususta Hz. mer'den nce ayn mahiyette bir yasak koymutu.
Elem yle anlatr: Bir gn mer b. Hattb e birlikte Med-ne dnda talk bir araziye doru
ktk. Sirr ad verilen yere geldiimizde uzaktan bir atein ttmekte olduunu grdk. mer: Haydi
oraya gidelim, dedi. Oraya doru komaya baladk, onlara yaklatmzda yannda iki kk

ocuu olan yal bir kadna rastladk. Ate yanyor ve atein zerinde de bir tencere kaynyordu.
ocuklar da szlanp duruyorlard. mer: Selm size ey n sahipleri! dedi ve bu szn ey ate
sahipleri demeye tercih etti. Kadn: Ve aleykesselm. diye cevap verdi. mer: Yaklaabilir
miyiz? diye sorunca, kadn: Hayrla yaklan, yoksa vazgein, diyerek karlk verdi. Bunun
zerine yaklatk ve mer onlara: Sizin durumunuz ne? Burada ne yapyorsunuz? diye sorunca yal
kadn: Gryorsun ya, gece ve souk bizi kasp kavuruyor, dedi. mer: Bu ocuklar neden byle
alayp szlanp duruyorlar? diye sordu. Kadn: Alktan. diye cevap verdi. mer: Bu tencerede
ne piip duruyor? diye sorunca kadn: Onlar uyutuncaya kadar bu ekilde avutuyor, onlar uyuyana
kadar ben de bu ekilde ate yakp duruyorum ki oyalanp dursunlar. Yce Allah bizimle mer
arasnda Hakem'dir, dedi. mer: Evet, Hay Allah senden raz olsun, mer sizin bu hlinizi nereden
bilsin? deyince, kadn: Bizim ynetim ilerimizi zerine alsn da neden bizim bu hlimizden gafil
olsun? diye sordu. Bunun zerine mer benim kulama eilerek: Haydi gidelim, dedi. Hemen
oradan kp komaya baladk ve Medine'ye gelip beytu'l-ml'in un bulunan yerine varp oradan bir
uval un ve bir miktar i ya kardk. mer uval srtna yklendi. Ben ne kadar yklenmek
istediysem de mer frsat yermedi ve yle dedi: Sen benim gnahm kyamet gnnde yklenebilir
misin? Bunun zerine uval mer'in srtna ykledik ve birlikte ayn yere doru komaya baladk.
Nihayet kadnn bulunduu yere varnca hemen o un uvaln yere ykt ve kadna: Bana msaade et
de u tencereye un koyup orba piireyim ve biraz kartraym, dedikten sonra eilip flemeye
balad. mer'in byke ve uzunca sakal vard. Dikkatlice bakyordum. Duman mer'in sakalnn
arasna girip kyordu. Sonra tencereyi indirdi, yemek kaynamt. Nihayet tencereyi yere koydu.
Kadn bir sahan getirdi, mer yemei bu sahana boaltt ve kadn da ocuklar yedirmeye balad.
ocuklar doyuncaya kadar mer ilerine devam etti. Sonra kalan kadma brakp ayrlmak zere
ayaa kalktk. Kadn yle demee balad: Allah senden raz olsun, asl emru'l-mminin sen
olmalydn.
Hz. mer ona yle karlk verdi: nsanlar hayrla yd et. Eer Medine'ye emrul-mminm'in
yanma gelirsen beni orada bulursun. Nihayet ocuklar doymu, yzleri glmeye balamt. Rahata
uzanverdikleri srada mer onlar seyrediyordu. ocuklar uykuya daldktan sonra mer ayaa kalkt
Allah'a hamdederek yle dedi: Ey Elem! Gerekten alk bu ocuklar perian etmi, onlar
alatm; fakat onlarn bu hallerini grnce bir trl buradan ayrlmak istemiyorum..
Salim b. Abdullah b. mer yle anlatr: Hz. mer mslman-lar bir eyden alkoyduu zaman aile
fertlerini toplar, onlara yle derdi: Ben mslmanlar u u hususlardan alkoydum, onlara bunu
yasakladm. Vahi kularn yemlerine baktklar gibi insanlar da sizin hallerinize ve yaaynza
bakp dururlar, sizi murakabe ederler. Allah'a yemin ederim ki, eer sizden birisi bu suu ileyecek
olursa mutlaka ona iki kat ceza uygularm.
Selm b. Miskin yle anlatr: Hz. mer bir eye ihtiya hissedip de darla dt zaman hemen
beytu'1-ml grevlisine gelir, ondan dn para alrd. Bazen de beytu'1-ml yneticisi Hz. mer'i
bir darlkta grd zaman kendisi ona gider, bor verirdi. Bazen de Hz. mer hemen kendisi gider,
bu borlarn annda derdi.
Hz. mer halfeler arasnda emru'l-mminin lakabyla anlan
ilk halfedir. Hilfet grevine getirildiinde kendisine: Ey Allah'n Raslnn halfesinin halfesi!
diye hi tabedilme e yle demiti: Bu i uzar gider, her yeni halife geldike ona Ey Allah'n Raslnn halfesinin halifesinin halfesi, denilirse bu i olmaz. Siz mminlersiniz, ben de sizin
emrinizim, demiti. Bunun zerine m-mminler de ona Emru'l-m'minn lkabn vermilerdi.

Ayrca ilk defa slm tarihinde tarih balangcn ihdas eden ve kullanan kiidir.
Hz. mer beytu'1-mli ilk defa ihdas eden kiidir. Ayrca geceleyin halkn durumunu anlamak iin
dolamaya kan kimsedir. Dier yandan nslmanlardan a olan kimseleri aratrp soran o
olmutur. Cariyelerden mm'l-veledin satlmasn yine Hz. mer yasaklamtr. Ayn ekilde cenaze
namaznn drt tekbirle klnmasn o snrlandrmtr. Daha nce cenaze namaz drt, be, alt, gibi
tekbirlerle klnmaktayd.
Vkid yle der: Ramazan aynda mslmanlarn cemaatle te-rvh namaz klmalarn ilk defa
salayan ve bununla ilgili olarak btn valilere yazlar yazp teravih namazn cemaatle klmaya
davet eden Hz. mer olmutur. lk defa eline krba alp da bununla hadleri uygulayan ve slm
tarihinde divanlar tesis eden yine O'-dur.
Zzn yle anlatr: Hz. mer, Selmn'a: Ben, hkmdar mym, yoksa halfe miyim?" diye sorunca
Selmn: Sen eer mslmanlarn arazilerinden bir dirhem az veya ok bir vergi alp da onu yerli
yerinde harcamayacak olursan bil ki, sen kralsn, hkmdarsn, halfe deilsin. Bunun zerine mer
(r.) alayp durmutu.
Eb Hureyre yle anlatr: Allah Hanteme'nin oluna rahmet eylesin. O'nun zamanmda meydana
gelen o ktlk ylnda srtnda uvallar, elinde ya tulumlaryla tanp giderken onu gryordum. Bir
gn ayn ekilde srtnda bir uval un ve Elem ile birlikte bir yere giderken bana rastlad. Nereden
geliyorsun ey Eb Hureyre? diye sorunca, O'na yakn yerden, dedim ve onunla birlikte elindekileri tamak istedim. Nihayet birlikte Srr denilen yere vardk. Orada yirmiye yakn adr
bulunuyordu. Bunlar mcahitlerin ve mslman savalarn geride kalanlaryd. Hz. mer (r.);
Neden buraya gelip yerletiniz: diye sorunca, onlar: Meakkatler ve zorluklar bizi buraya att,
diye cevap vermilerdi. Bir yandan da l bir hayvann derisini karp onu atete piirmi
kemiriyorlard.
Dier yandan bir l hayvann kemiklerini paralamlar, bu kemik krntlarn yemekteydiler. Hz.
mer onlar byle grnce ok zld ve yere abasn serip getirdii unu ve ya kartrp onlara
orba piirmeye balad. Oradakiler iyice doyunca Hz. mer Eslem'i Medine'ye gnderip develer
getirtti ve hepsini Cebne denilen yere gtrd. Her trl giyim ve yiyecek ihtiyalarn giderdi. Bu
ktlk yl tamamen atlatlncaya kadar mer Cr.) bu ve bunlar gibi muhta olan kimselere yaknlk
gsteriyor, ihtiyalarn gi-deriyordu.
Eb Hayseme yle anlatr: if binti Abdullah' yannda bulunan gen kzlarla birlikte yrrlerken
grdm. Bunlar yava yava konuuyorlard. if dierlerine, Bunlar kimlerdir? diye sordu. Onlar
da, Bunlar Allah'a ibdet eden, ona hakkyla balanan kimselerdir, diye cevap verdiler. Bunun
zerine o yle dedi: Vallahi mer b. Hattb konutuu zaman karsmdakileri dinletirdi. Yrd
zaman, bir hayli sratli yrrd. Dvd zaman da ac-tirdi. Vallahi o Allah'a hakkyle ibadet
edenlerin en iyilerinden idi.
Hasan yle anlatr: Bir gn Hz. mer'i hutbe okurken grdm. zerinde biri deriden olmak zere
on iki yamas olan bir elbisesi vard.
Eb Osman en-Nehd yle anlatr: Hz. mer'i hacc mevsiminde eytan talarken grdm. zerinde
deri parasndan yama yaplm bir elbise vard.
Hz. Ali de yle anlatr: Hz. mer'i Kabe'yi tavaf ederken grdm. zerinde paralarndan bir
tanesi deri olan on iki yamal bir elbise grdm.
Hasan yle anlatr: Hz. mer, Kur'n'm bir yetini tekrar tekrar okuyup duruyor ve onun tesiriyle
hastalanyordu. Hatta yataa der ve bu hastalndan dolay ziyaret edilirdi. Bir gn birisi Kur'n-

Kerm'den Tr sresini okurken Hz. mer ona rastlam, bu Kur'n okuyan adam: Rabbinin azab
[37]
mutlaka vukuu bulacaktr. Ona engel olacak birey yoktur
yetine geldii zaman mer fr.) bir
hayli etkilenmi, yerinde ylp kalm, sonra evine tanp gtrlrken bu yetin tesiriyle bir ay
hasta yatmt. Hz. mer ar ve pazarlar dolar, bu arada Kur'n okur, mslman-lardan
anlamazla denler arasnda meydana gelen ihtilaflar -zer, hkm verirdi.
Ms b. Ukbe yle anlatr: Bir gn Hz. mer'e bir heyet gelir, yle derler: oluk-ocuumuz bir
hayli artt. Zorluklar gittike iddetlenip duruyor. Bunun iin bize bir miktar yiyecek ver. mer:
Evet, doruyu sylediniz, banza gelenler yledir, fakat siz bir sr dul kadnlar edinmi, sonra
da Allah'n malndan geinmeyi alkanlk haline getirmisiniz. Ben sizinle birlikte denizin tam
ortasnda douya ve batya doru ynelmi giden bir gemide beraber olaydm da orada insanlar
kendilerine emir verecek ve onlar ynetecek bir adam seselerdi, bu kii onlara doruyu gsterdii
ve kendisi doruca davrand takdirde ona tabi olur, doruluktan ayrlmas halinde onu
ldrrlerdi. Talha o anda yle sorar: O yolundan ve haktan ayrlacak olursa onu azlederler,
diye sylesey-din daha iyi deil miydi? Hz. mer: Hayr, nk byle birini ldrmek,
kendisinden sonra gelecek olanlara byk bir ibret tekil eder. Onun iin kendi tedbirlerini ona gre
alrlard. Halkn kendisinden raz olarak uyuyan, kzgnlk anmda glen, nne geleni yiyen bir
Kurey'li genten saknn.
Muclid yle anlatr: Bir gn Hz. mer'in yannda bir adamdan sz edilir. Ona: Ey mminlerin
emri! Bu adam gerekten kendisinden er ve ktlk sdn* olan faziletli bir kiidir, denir. Bunun
zerine yle karlk verir: te bu zellii ve dierlerinin anlay onu ktle srklemitir.
Salih b, Keysn yle anlatr.- Mure b. u'be dedi ki: Hz. mer defnedildiinde Ali'ye gidip
mer hakknda ondan baz eyler dinlemeyi arzu ettim. Ali'nin yanma vardmda gsl abdesti
alm, ban ve sakaln kurutup duruyordu. Onun kendisine bu iin, yani hilfet iinin devredilecei
konusunda phesi yoktu. Yanma vardmda yle dedi: Allah mer b. Hattb'dan raz olsun, Allah
ona rahmet eylesin. Eb Hayseme kz doru syledi. O iyilikle gitti, ktlklerden alkonuldu.
Gerekten bizzat ona syletildi.
bn Mseyyeb yle den Bir gn mer b. Hattb hacc mevsiminde Dacnn denen yere gelip yle
dedi: Kendisinden baka ilh olmayan Allah ne ycedir. O dilediine verir ve dilediinden alr. Ben
bir zamanlar babam Hattb'n develerini bu vadide otlatrdm. Srtmda da ynden bir kee vard.
Hattb gayet kat bir adamd. Bir i yaptrd zaman beni bir hayli yorard. ayet yapmayacak
olursam da dverdi. Bu gn ise yle bir gne geldim ki benimle Allah arasnda u anda hi kimse
yoktur.
Elem yle anlatr: Bir gn Hind binti Utbe Hz. mer'e gelip ondan ticaret yapmak iin beytu'lmlden drt bin dinar bor istedi. Hz. mer ona bu borcu vermi, Hind de Kelboullar kabilesine
kp orada baz eyler satn alm ve satmt. Bu arada kocas Eb Sfyan ve onun olu Amr'm
Muviye'ye gittiklerini duymutu. O da Muviye'ye doru giderek onlarn yanma varmt. Eb Sfyn
bu arada Hind'i boam bulunuyordu. Muviye Hind'e yle dedi: Ey anneciim! Neden buraya
geldin? O da: Seni grmek iin geldim. Bu aldklarm ise mer'dendir. O, Allah rzas iin alp
verir. Baban ise sana gelmi. Korkarm ki ona bir eyler verip durursun. nsan-lar bunu iitirlerse ona
bunlar nereden getirdiinden pheye derler, sen de bu pheyi ebediyyen gideremezsin. Bunun
zerine yine de Muviye babasna ve kardeine yzer dinar gnderip onlar iyice donatm ve
hediyeler vermiti. Muviye'nin kardei Amr kendisine verilen bu hediyeyi azmsam ve biraz da
fkelenmi, fakat babas Eb Sfyan ona: Bunlar az grme, demiti. Nihayet hep birlikte

Medine'ye geri dndklerinde, Eb Sfyn Hind'e: Nasl, ticaretinde kazanl oldun mu? diye
sormu, Hind de: Allah bilir, demiti. Hind Medine'ye vardnda, ticaret mallarn satm ve
durumdan pek memnun olmayarak durumu Hz. mer'e bildirmiti. mer: Gerekten bunlar benim z
malm olsayd sana balardm, fakat bunlar btn mslmanlarn maldr, demi ve Eb Sfyn'a
yle sormutu: Muviye sana ne kadar hediye verdi? Eb Sfyn da bunun zerine: Yz dinar,
cevabn vermiti.
bn Abbs anlatr: Bir gn mer b. Hattb ve arkadalar oturmu iir ve irler hakknda
konuuyorlard. Bazlar: Falan kimse iyi irdir, yok falan daha iyidir, deyip dururken ben de
yanlarna varmtm, mer yle dedi: te baknz bu konuda insanlarn en limi geldi. Bana: Kim
ir, kim iyi ir ve irlerin en by kimdir? diye sordu. Ben de onlara: En byk ir Zheyr
b. Eb Slm'dr, deyince, mer (r.): Haydi onun iirlerinden bazlarn biliyorsan bize syle,
dedi. Onlara Zbeyr b. Eb Slm'nn Gatafan kabilesi hakkndaki iirini okudum. Hz. mer yle
dedi: Vallahi, bu iiri ancak Himoullarna mensup bir kimse okuyabilir. Onlar Raslullah (s.)'a
yaknlklarndan dolay byle bir fesahat ve belagata sahip olmulardr. Ben de ona: Allah seni
muvaffak etsin ey mminlerin emri ve muvaffakiyetin devam etsin. Hz. mer yle karlk verdi:
Ey bn Abbs! Hz. Peygamber (s.)'den sonra sizi bu iten alkoyan ne oldu biliyor musun? Ben ona
cevap vermekten holanmadm, dedim ki: Ben bunu bilmiyorsam emirul-mninn daha iyi bilir. O
zaman: Bu insanlar Himoullarmda peygamberliin ve hilfetin bir arada olmasn istememitir,
yle olsayd, siz kavminize kar bir hayli vnp dururdunuz. Onun iin Kurey kendisi iin emirler
tayin etti ve Allah da onlar bu konuda muvaffak kld, dedi. Bunun zerine ona yle dedim: Ey
mminlerin emiri! Eer kzmayacak olursan bana msaade et, bu konuda baz eyler syleyeyim. O
da: Buyur, syle,, dedi. Dedim ki: Kurey kendi nefsi iin emirler tayin etti ve bu konuda isabet
edip baarya ulat. Gerekten Kurey Yce Allah ona peygamberim seip gnderdii zaman eer
yle deil de kendisi iin semi olsayd byle reddedilir ve kskandrd. Yine Ku-rey'in
peygamberlik ve hilfetin bizde toplanmasn istememeleri szne gelince, Cenb~ Allah bir kavmi
yle vasflandrmtr: Byledir; nk onlar Allah'n indirdiinden holanmamlar, Allah da
[38]
anlama amellerini heder etmitir.
te bu yetinde olduu gibi bunu ho karlamazlard.
Bunun zerine Hz. mer yle dedi: Heyhat! bn Abbs, gerekten ben senin hakknda baz eyler
iitmitim. Eer onlar sana syleyecek olursam sana kar muhabbetim azalr diye korkuyordum.
Nedir bunlar? diye sordum. ayet bunlar doru olan eyler olsayd, benim senin indin-deki
makamm ve deerim azalmazd ve eer bunlar batl eyler ise o zaman da bunlar gidermek gerekir.
O zaman Hz. mer yle dedi: Senin, bu grevi Kurey'in bir kskanlk ve zulm sonucu senden
aldklarn sylediini iittim. Ben de ona: Ey mminlerin emiri! 'Bu ii zulmen aldlar' demene
bakarsak bu sz cahil ve halim kimseler iin gayet apaktr. Bu ii kskanlklarndan dolay aldlar'
szne gelince ise, gerekten demolu kskantr ve biz de kskanlarn neslinden geldik, dedim.
mer Cr.) yle karlk verdi: Yazklar olsun, yazklar olsun ey bn Abbs! Hl siz Himerin
kalbleri kskanlkla doludur ve bu devam ediyor, Ben de: Yava ol, Allah'n kalblerini tamamen
ktlklerden arndrd ve vcutlarn her trl hile ve aldatmalardan temizledii bir kavim iin
nasl byle dersin? Bil ki Raslullah (s.)'in kalbi de Himoullar kabilesinin kalblerinden biridir,
dedim. Bunun zerine mer Cr.): Sana syleyeceklerim var ey bn Abbs, dedi. Ben de: Buyrun
ey mminlerin emri, dedim, sonra oradan ayrldm. Hz. mer benden sklm, utanm olacak ki
hemen kalkp bana seslendi: Dur ey bn Abbs! Ben seni sevindirecek ekilde her trl hakkn

korumaya riayet ederim. Ona dedim ki: 'Ey mminlerin emri! Benim senin zerinde ve btn
mslmanlarn zerinde bir hakkm vardr. Kim bu hakk korursa, hayr kazanr, kim bu hakk
[39]
korumazsa hataya der.' Sonra kalkp gitti.
URA OLAYI
mer b. Meymn el-Evd yle anlatr: Hz. mer b. Hattb yaralandnda ona yle denildi: Ey
mminlerin emri! Kendi yerine birisini veliaht tayin et. O bu sze yle cevap verdi: Eer Eb
Ubeyde b. el-Cerrh hayatta olsayd, onu halife aday gsterirdim. ayet Rabbim 'Bunu neden byle
yaptn?' diye soracak olursa: 'Ey Rabbim, senin peygamberinin: Eb Ubeyde bu mmetin eminidir'
dediini iittim, derdim. Ve eer Eb Huzeyfe'nin klesi Salim hayatta olsayd ayn ekilde onu da
halife aday gsterirdim. Rabbim bana bunu da sorsa: 'Ey Rabbim! Senin peygamberinin: 'Salim Allahu Tel'ya iddetle muhabbet besleyen bir kiidir' dediini iittim' derim. Orada bulunanlardan
birisi o srada yle dedi: Ey mminlerin emiri! Abdullah b. mer'i halfe aday gstersene! Bunun
zerine Hz. mer: Allah mustahakkn versin. Vallahi sen bu sznle Allah'n rzasn gzetmi
deilsin, yazklar olsun sana Ben kendi hanmn boamaktan aciz olan birisini nasl halfe aday
gstereyim? Sizin bu iinizi yklenmekte pek tamahkr deiliz. Ben bu ie getirildiimden dolay
sevinip de hamd etmi deilim. Bunun iin de kalkp bir ikincisini buna kurban m edeyim? Eer bu i
hayrl bir i ise, zaten ailemizden birisi buna eriti. Ve eer erli bir i ise Allah bunu bizden
gidermi oldu. mer'in ailesinden bu i iin birisinin kurban olmas yeterlidir. Muhammed mmetinin
ilerini Cenab Alah'm ailemizden bir tek kiiye sorup sual etmesi yeter. Ben bu i iin nefsimi ve
kendimi zorlara soktum ve aile efradm da birok eyden mahrum ettim. ayet bu iten byle
gnahsz ve ecir-siz olarak kurtulacaksam ne mutlu bana! yle bir geriye baktmda grdm
udur: Eer ben yerime birisini tayin edecek olursam, benden daha hayrl birisi, kendi yerine birisini
tayin etmitir, eer bu grevi raya brakacak olursam yine benden daha hayrl birisi bu ii raya
brakmtr. Allah kendi dinini byle muallakta brakmaz, ded. Hz. mer'in yanndakiler dar kp
tekrar geldiler ve yle dediler: Ey mminlerin emri! Hi olmazsa bir vasiyet braksan. Bunun
zerine mer dedi ki: Size demin sylediklerimi yle bir dndm, sonra da ilerinizi yklenip
sizi hakka iletecek en lyk ve uygun olannz semek istedim. (Bu szleriyle Hz. Ali'yi kastetmiti.)
Bunlar dnp dururken bir ara yle bir dahverdim ve ryamda birisinin bir gl bahesine girip
oradan gller koparmaya baladn ve glleri srekli olarak kendisine aldn ve onlar altna
koyduunu grdm. Anladm ki Cenab Allah kendi iini daha iyi halledecektir. Bundan dolay ben
hem hayatta iken, hem de lmmden sonra da bu iin sorumluluunu yklenmek istemedim. Bunun
iin sizlere Raslullah (s.)'m: Bunlar cennet ehlindendir, diye buyurduu Ali, Osman
Abdurrahmn, Sa'd, Zbeyr b. Avam ve Talha b. Ubeydullh'a bu ii havale ettim. Onlar kendi
aralarnda birini sesin. Eer onlar seerlerse en iyisini seer ve ona ileri havale ederler.
Orada bulunanlar kalkp gittiklerinde Hz. Abbas Hz. Ali'ye yle der: Onlar arasna girme. Bunun
zerine Hz. Ali: Muhalefet etmeyi asla sevmem, diye cevap verir. Abbs: O halde sevmediin bir
eyle karlarsn, der. Hz. mer ertesi gn sabah olunca, Hz. Ali'ye, Osman'a, Sa'd'a,
Abdurrahmn'a, Zbeyr'e haber gnderip arr ve onlara yle der: Ben size yle baktm da sizi
bu mmetin reisleri ve ileri gelenleri olarak grdm. Bu iin mutlaka sizin aranzdan birisine havale
edilmesi gerektiine inanyorum. Raslullah (s.), Rabbine kavutuu srada sizden raz olarak bu
dnyadan g etmitir. Eer siz doruyu izleyecek ve hakk ikme edecek olursanz bundan dolay

insanlarn basma her hangi bir zarar gelir diye asla korkmam. Fakat siz kendi aranzda bir gr
ayrlna derseniz, o zaman mmetin gr ayrlna ve ihtilaflara deceinden korkarm.
Kalknz, Hz. ie'den izin alarak onun odasna kapannz ve istiare ediniz.
stiare heyeti odalarna girip yava yava konumaya baladlar. Hatta bir an oldu ki sesleri dardan
iitilecek kadar ykseldi. Bu arada Abdullah b. mer yle demiti: Subhanallah! Daha emiru'lmminn lm deildir, bunlar neyin mnakaasn yaparlar? Hz. mer: imdilik bu ii braknz.
ayet ben lecek olursam o andan itibaren gn iinde istiarenizi yapnz. Bu arada S-leyb
namaz kldrsn. Drdnc gn girdiinde mutlaka banzda bir emir bulunsun. Abdullah b. mer de
sizin aranzda sadece bir mavir olarak bulunsun ve onu bu ie sakn katmaynz. Ama Talha bu ite
sizin ortamzdr. Eer o ilk gnde Medine'ye varacak olursa onu ra heyetine alnz ve o da aday
olsun, fakat gn iinde gelmeyecek olursa o zaman siz iinizi bitirmi olursunuz. Talha'y ikna
edecek kim vardr? diye sormu, Sa'd b. Eb Vak-ks da: Ey mminlerin emri! naallah muhalefet
etmez, ben onu ikna ederim, demiti. Bunun zerine mer CrJ: naallah muhalefet etmez.
Zannedersem bu iki adam, yni Ali ile Osman'dan bakas bu ie talip olmaz. Eer bu ii Osman
yklenirse o bir hayli yumuaktr, eer Ali yklenirse o da bazen aka yapar. nsanlar hak yola
ileteceklerin lyk olan odur. Sa'd'a gelince, gerekten bu iin ehlidir. Fakat bu i Sa'd'm dnda
kalacak olursa o zaman bu ii yklenen kimse Sa'd'dan yardm dilesin. Gerekten de Sa'd' her hangi
bir za'fndan veya hyanetinden dolay azletmeyi dnmedim. Evet, szn en gzelini ve grn en
iyisini Abdurrahmn b. Avf ileri srer. te onu dinleyiniz ve ona itaat ediniz.
Ondan sonra Hz. mer, Ebu Talha el-Ensr'ye yle dedi: Ey Eb Talha! Cenab Hakk sizinle
srekli olarak slm aziz klmtr. Sen de ensrdan elli kiilik bir asker se ve aralarndan birisini
seip halife tayin edinceye kadar bu ra heyetinin kapsmda bekle. Mikdd b. Esved'e eledi: Beni,
kabrime koyduktan sonra bu ra heyetini bir araya getir, onlar bir eve koy ve kendi aralarnda
birini sesinler. Sheyb'e de yle dedi: Sen de mslmanlara gn namaz kldr. Heyeti bir eve
sokunuz ve onlarn yan banda durunuz. Eer onlardan be kii bir grte birleip de birisi
muhalefet ederse, onun bam klla uur. Eer drt kii bir arada gr beyan eder de iki kii ters
derse onlarn da balarn uuruver. Eer onlarn bir arada bir gre sahip olur, dier bir
de baka bir gr ileri srerse Abdullah b. mer'i hakem tayin ediniz. Ve eer Abdullah'n
hakemliini kabul etmezlerse Abdurrahmn b. Avf in iinde bulunduu kiiye uyunuz ve mmetin
itima ettii gre muhalefet ederlerse dier kiiyi de ldrnz.
Oradan kp gittiklerinde Hz. Ali yannda bulunan Himoul-larmdan bir gruba yle demiti:
Eer kavminize sizinle ilgili konuda itaat edecek olursanz, biliniz ki siz artk ebediyyen emirlie
getirilmezsiniz.)* Yolda giderlerken karlat amcas Abbs Hz. Ali'ye yle demiti: Sen sizden
yan izdin! Hz. Ali ise ona cevaben: Peki nereden bildin? diye sorar, Hz. Abos da: Bu i artk
Gs-mn'n oullarna geti demektir, diye cevap verir. Hz. Ali ise yle der: Siz ounlukla
birlikte olunuz. Eer bu ra ehlinden iki kii birini seecek olursa siz Abdurrahmn b. Avf in iinde
bulunduu tarafa meylediniz. Sa'd b. Eb Vakkas amcasnn oluna muhalefet etmez. Abdurrahmn da
Osman'n yakn akrabasdr. O da onlarla ihtilfa dmez. Birisi dierine bu ii mutlaka tevdi
edecektir. Eer dierleri benimle birlikte olurlarsa bana pek faydalar olmaz. Hz.
Abbs yle der; Sana herhangi bir konuda bir teklif ile geldiim zaman mutlaka sevmediim ve
arzu etmediim bir ekilde geri dn-mmdr. Raslullah (s.) vefat etmeden nce sana bu ii kimin
yklenecei konusunda ona soru sormam istedim, fakat sen bu iten yan izdin, vefatndan sonra bu
ite acele etmeni istedim, yine ayn ekilde vazgetin. mer seni uraya dahil ettii zaman:

Onlardan uzak dur, aralarna girme. dedim, yine kabul etmedin. Bunun iin bu konuda benden unu
dinle: ra ehli sana neyi teklif ederlerse bu i sana kesinlikle tevdi edilinceye kadar. Bu ra
ehlinin bizden bakasn semelerine hibir zaman msaade etme ki bizden bakasna kayp gitmesin.
Vallahi bu ii Osman yklenecek olursa mutlaka onu bir ktlkle yklenecek ki onunla birlikte
olacak hayr da fayda etmez. Buna karlk Hz. Ali: Eer Osman yklenecek olursa onun
lmnden sonra bunu nasl kendi aralarnda pay edeceklerini mutlaka ona hatrlatacam. Eer onlar
byle davranacak olurlarsa mutlaka beni holanmayacaklar bir tavrda bulacaklardr.
Hz. Ali geri dndnde Eb Talha'y grr ve orada bulunmu olmaktan holanmaz. Eb Talha: Ey
Eba'l-Hasan! ekinecek birey yok, der.
Hz. mer vefat ettiinde cenazesi namaz iin karld ve S-heby namazn kldrd. Hz. mer
defnedildikten sonra ra ehli el-Misver b. Mahreme'nin evinde toplandlar. Baka bir rivayete gre
ise beytu'l-mlde toplandlar. Dier bir rivayette ise Hz. ie'nin msaadesiyle onun hcresinde bir
araya gelmilerdi. ra heyeti topland zaman Talha b. Ubeydullah daha Medine'ye varmamt.
Onlar hcrede bir araya geldiklerinde Eb Talha el-Ensr'ye onlar korumasn ve yanlarna kimseyi
sokmamasn emrettiler. Amr b. el-ss ve Muire b. u'be de gelip kapda oturmulard. Onlarn
oturduunu gren Sa'd b. Eb Vakks onlar uzaklatrm ve: Biz de ra ehlinden idik demek iin
mi geldiniz? demitir. Ni hayet aralarnda bir sr konumalar ve tartmalar oldu ve vakit hayli
ilerledi. Eb Talha onlara yle der: Byle tartacanza bir an evvel ii hal ledi ver seniz, benden
kendinizi korumu olursunuz. Vallahi, mer'in ruhunu kabzeden Allah'a yemin ederim, bu i iin size
gnden fazla mddet veremeyeceim. imdi de evime gidip sizin ne yapacanz bekleyeceim.
Abdurrahmn b. Avf da: Sizden hanginiz bu iten feragat edip de kendisinden daha faziletli olan
kimseye bu ii terkediverecek? diye sormu, fakat kimse ona cevap vermemiti. Bunun zerine
kendisi: Ben kendimi bu iten uzak tutuyorum, der. Hz. Osman: Evet senin bu dediine raz
oldum, der, dierleri de: Biz de senin dediine raz olduk, derler. Fakat Hz. Ali sesini karmaz.
Abdurrahmn yle der; Sen ne dersin ey Eba'l-Hasan? Hz. AH: Bana hakk gizlemeyeceine,
nevana tabi olmayacana ve akraban gzetmeyip de mmete lyk olan seeceine gven verirsen
'Evet' derim, diye karlk verir. Bundan sonra Abdurrahmn: Benim gstereceim, sizin ilerinizi
yrtecek ve kendisinden raz olacanz kimseye itaat edip de seeceinize dair sz veriniz. Allah'a
sz veriyorum ki akrabay srf akraba olduundan dolay gzetmeyeceim ve mslmanlara da bu
konuda zarar vermeyeceim, der ve onlardan sz. alp ayn sz o da onlara verir. Sonra Hz. Ali'ye:
Sen, Hz. Peygamber (s.a.s.)'e ve slama olan yaknlndan ve dindeki hassasiyetinden ve dine olan
ballndan dolay bu ie en ehil ve hak sahibi kimse olduunu sylyorsun. Peki, ayet bu i senden
baka birisine havale edilecekse bu ra ehli iinde senden sonra kimi lyk grrsn? diye sorar.
Hz. Ali de Osman'n lyk olduunu syler. Bunun zerine Abdurrahmn b. Avf Hz. Osman'la birlikte
bir araya gelir ona: Ben Abdi Menfin ileri gelenler indenim, Raslullah (s.)'m yakn akrabasym
ve amcasnn oluyum ve benim de slmda sebkatim ve faziletim vardr. 'Bu iin bana havale
edilmesi gerekir' diyorsun. Fakat bu i sana deil de, bir bakasna havale edilseydi, sen kimi lyk
grrdn? diye sorar. Hz. Osman: Ali'yi uygun grrdm, diye cevap verir.
Hz. Ali, yolda Sa'd b. Eb Vakks'a rastlar ve Nisa sresinin birinci yetini okur: Adna
birbirinizden dilekte bulunduunuz Allah'tan ve akrabalk (balarn krmak) tan skmn. phesiz
Allah sizin zerinizde gzetleyiidir. Sonra Sa'd'a yle ilve eder: Sana Raslullah (s.) "a olan
yaknlm, amcam Hamza'ya olan akrabalm hatrlatrm. Bunun iin de senin Abdurrahmn'la
birlikte Osman'a yardmc ve destek olman dilerim. Daha sonra Abdurrahmn b. Avf o gece

Raslullah (s.)'m ashab ile bir sr istiarelerde bulunur. Medine'de karlat kimselerle, ordu
komutanlaryla, mslmanlarm ileri gelenleriyle istiare eder durur. O gece Hz. mer'in tayin ettii
mddetin bitecei gece idi. Onun sabahmda bu mddet bitecekti. O gnn sabahnda Abdurrahmn b.
Avf Misver b. Mahreme'nin evine gelerek onu uykudan uyandrm ve yle demiti: Bu gece
gzme bir an bile olsa uyku girmi deildir. Git ve bana Zbeyr ve Sa'd' ar. Zbeyr ve Sa'd
geldiklerinde, nce Z-beyr'e yle der: Abdi Menfi ve bu ii birbirinden uzak tut. Bunun zerine
Zbeyr: Benim reyim Ali'nin olsun, der. Sonra Sa'd'a: Sen de reyini bana ver, der. Bunun
zerine Sa'd: Eer sen kendini bu i iin seeceksen reyim senindir, yok eer sen Osman' seeceksen reyimin Ali'nin olmas beni daha ok sevindirir. Be hey adam, gel de kendi kendine bu
bey'ati yap ve kendini bu i iin tayin et de gnlmz rahatlat, diye cevap verir. Fakat Abdurrahmn ona yle der: Ben bakasn semek zere bu iten kendimi uzak tuttum. Eer bunu yapacak
olsa idim byle davranmazdm. Bir rya grdm, yemyeil bir bahe ve iinde bir sr kuru ot. Bu
baheye son derece kerim bir insan, mkemmel bir kii girdi de bir ok gibi bir tarafndan girip bir
tarafndan kt ve iinde bulunan hi bir eye meyletmedi. Onun arkasndan bir bakas girdi, ayn
ekilde o da bahenin br tarafndan kt. Daha sonra bir nc kii geldi o da ayn ekilde o iki
kii gibi kt. Arkasndan bir drdncs girdi, o ise bu bahenin iine dalp gitti. Bundan dolay bu
drdnc kii olmay istemem. Eb Bekir'in ve mer'in hilfetinden sonra bu ii yklenecek
kimseden insanlar tam bir ekilde raz olamazlar.
Eb Cafer et-Taber ise, bu arada u rivayeti kaydeder: Arkasndan Abdurrahmn Misver b.
Mahreme'yi gnderir, Hz. Ali'yi artp uzun uzun konuur. Hz. Ali hi phe etmeden kendisine bu
iin braklacana inanyordu. Sonra halkp Hz. Osman' ard, onunla da uzun uzun konuur ve
sabaha kadar sohbetlerini srdrrler.
Arar b. Meymn rivayetine y]e devam eder; Abdullah b. mer bana yle rivayet etmiti:
Abdurrahmn b. Avf'm Hz. Ali ve Hz. Osman ile konumadn syleyen kimse bil ki bunu bir
bilgisizlikten dolay sylemitir ve Allah'n tekdiri Hz. Osman'a isabet etti.
Sabah namazndan sonra bu ra heyeti bir araya gelmi, arkasndan muhacirlerden ve slmm ileri
gelenlerinden, ensrm faziletli ahsiyetlerinden ve blge valilerinden bir sr kimseler arld.
Hepsi mescidde toplandlar. Bunun zerine Abdurrahmn b. Avf yle bir hutbe okudu: Ey insanlar!
nsanlar burada toplanm bulunmaktalar. u blge yneticilerinin ehirlerine bir an evvel gitmesi
gerekir. Onun iin bana nasihat ediniz de bu ii bitirelim. Bunun zerine Ammr b. Ysir:
Mslmanlarn ihtilfa dmesini istemiyorsan Hz. Ali'ye bey'at et. Arkasndan Mikdd b. elEsved kalkp: Ammr doru syledi, eer Ali'ye bey'at edecek olursan biz de iittik ve itaat ettik,
demi. Sonra bn Eb erh kalkp yle der: Eer Kureyin ihtilfa dmesini istemiyorsak Osman'a
bey'at et. Abdullah b. Eb Raba yle der: Evet, doru syledin; eer Osman'a bey'at edecek olursan biz de iittik ve itaat ettik. Bu szleri duyan Ammr, Abdullah b. Eb erh'
kfreder ve ona; Sen ne zaman ns-manlara nasihat etmeye baladn?, der. Arkasndan
Himoul-lar ile meyyeoullar karlkl szler sylemeye balarlar. Nihayet Ammr: Ey
insanlar! Cenab Allah sizi peygamberiyle aziz kld, diniyle yceltti, bu grevi nasl olur da
peygamberimizin ehl-i beytinden uzak tutarsnz? Bu szden sonra Mahzmoullarmdan birisi: Ey
Smeyye'nin olu! Sen haddi atn, sen kim oluyorsun da Ku-rey'in seecei emiri tayin etmeye
kalkyorsun? diye Ammr'a barr. Sa'd b. Eb Vakks Abdurrahmn b. Avf a hitaben yle der:
Ey Abdurrahmn! insanlar arasnda fitne zuhur etmeden ve aramzda fitne yaylmadan bu ii bitir
artk. Abdurrahmn: Ben daha evvel mslmanlarla ve ileri gelenlerle grp bu ii bir karara

balam olduumu umuyordum. Siz, ey ra ehli, bu konuda kendinize bir tuzak hazrlamayasmz,
dedikten sonra Hz. Ali'yi ard ve ona yle dedi: Ey Ali! Sen bu ii yklendikten sonra Allah'n
kitab, peygamberinin snneti ve ondan sonraki halfelerin yolunu izleyeceine sz verir misin? Hz.
Ali de: lmim ve gcm orannda bu yolu izleyeceimi umarm inaallah, diye karlk verdi. Daha
sonra Hz. Osman' ararak ona da ayn eyleri syledi ve ayn soruyu ona da sordu. Osman da:
Evet, bu yolu izleyeceim, deyince Abdurrahmn b. Avf, ban mescidin tavanna doru kaldrp
Hz. Osman'n elini tutup eliyle havaya doru kaldrarak: Allah'm ahit ol! Allah'm ahit ol! Ben
benim boynumda ve zerimde olan emaneti Osman'n boynuna bu ekilde yklemi oldum. diyerek
ona halfe bey'atiyle bey'at etmiti.
Bu durum karsnda Hz. Ali: Bize kar bir araya gelip dayanmanz sadece bu gne mahsus
deildir. Artk (bana den) gzel bir sabrdr. Sizin u anlattklarnza kar yardmna snlacak
[40]
(ancak) Allah'tr
Vallahi, kendisinden sonra seni halfe tayin etmesi iin Osman' bu ie tayin
etmi bulunuyorsun. Sbhanalah O, her gn bir emir (i) iindedir! Hz. Ali'nin bu szlerine karlk
Abdurrahmn yle der: Ey Ali, bu sylediklerinle kendi aleyhinde dedikodulara yol ayorsun.
Hz. Ali giderken: , zaten oluruna varacak diye sylenip ayrlmt. Bu olaylarn arkasndan
Mikdd yle der: Ey Abdurrahmn! Vallahi adaletle ve hak ile hkm vereceklerden ve insanlar
yneteceklerden birisini terketmi bulunuyorsun. Abdurrahmn: Ey Mikdd! Vallahi ben
mslmanlar adna daha hayr olur diye byle itihadda bulundum diye cevap verir. Mikdd: Eer
sen bu itihadnla Allah'n rzasn gzetmi isen mutlaka Allah sana sevabn verecektir der ve
devamla: Peygamberlerinden sonra bu ehl-i beytin bana gelenlerin hi kimsenin bana geldiini
grmedim ben. u Kurey'e hayret ediyorum ki, gerekten adaletle hkmedecek, aralarnda adaleti en
mkemmel bir ekilde uygulayacak bir adam terketmi bulunuyor. Eer bana yardm edecek kimse
bulursam... deyince Abdurrahmn b. Avf ona: Ey Mikdd! Allah'tan kork. Ben senin fitnenin ilk
ekicisi ve ba olmandan korkuyorum, diye karlk verdi. Bunun zerine orada hazr bulunanlardan
birisi Mikdd'a: Ey Mikdd! Allah sana merhamet etsin. Bu ehl-i beyt dediin kimseler kimlerdir?
Ve bu bahsettiin adam da kimdir? diye sorunca, Mikdd: Bu ehl-i beytten kast,
Abdlmuttaliboullardr ve sz konusu ettiim kii de Ali b. Eb Tlib'dir diye cevap verdi. Bu
arada Hz. Ali yle dedi: nsanlar Kurey'e bakar, Kurey de kendi arasnda olay tartr ve yle
der; 'Eer sizin banza Himoullar getirilecekse bu i aralarnda srer gider, fakat onlarn
dnda bir kimseye verilecek olursa siz bunu srayla kendi aranzda halleder gidersiniz,..
Hz. Osman'a bey'at edildii gn Talh b. Ubeydullah kp Medine'ye gelir. Kendisine Hz. Osman'a
hilfet ile bey'at edildii haberi verilince: Btn Kurey'liler bu iten raz oldu mu? diye sorar.
Talha'ya Evet diye cevap verilir. Bunun zerine Talha Osman'a gelir, Osman ona: Sen, kendi
reyini istediin gibi kullanmakta serbestsin. Eer bana bey'at etmekten sarf- nazar edecek olursan ben
bu ii kendi zerimden atarm. Bunun zerine Tal-ha: Bu iten vazgeer misin? diye sorunca Hz.
Osman da: Evet diye cevap verir. Talha. Btn ms'manlar sana bey'at ettiler mi? diye sorar:
Osman, Evet diye cevap verir. Bunun zerine Talha: Ben btn mmetin icma ile sana bey'at
etmesini nasl reddederim? Ben de raz oldum diyerek ona bey'at eder.
Mure b. u'be Abdurrahmn b. Avf'a: Ey Eb Muhammed! Sen Osman'a bey'at etmekle gerekten
isabet ettin der, sonra Osman'a giderek yle der: Eer Abdurrahmn senden bakasna bey'at etmi
olsayd byle bir bey'at kesinlikle kabul etmezdik. Abdurrahmn da: Ey gz , a herif! Yalan
syledin. Eer ben bakasna bey'at etmi olsaydm, sen de o kiiye bey'at ederdin ve ayn szleri de
gider bu ekilde sylerdin diye karlk verir. Mis-ver yle der: Ben bir ie mdahale

etmelerinden dolay Abdurrahmn kadar insanlara ar ve hakaretamiz sz syleyen kimseyi grm

deilim.
Abdurrahmn'm Hz. Osman ile sihri balar vard, yni Ab-durrahmn, Ukbe b. Eb Muayt'm kz
mm Klsm ile evli idi. mm Klsm de Hz. Osman ile ana bir karde bulunuyordu.
Eb Ca'fer et-Taberi bu konuda Misver b. Mahreme yoluyla gelen daha deiik bir rivayet kaydeder.
Bu rivayet de daha evvel zikrettiimiz Hz. mer'in ehadetiyle ilgili olarak kaydedilen rivayettir.
Burada ise Taber'ni'nin zikrettii rivayet, yukarda zikredilen rivayete yakn bir rivayettir. Bunun
dnda Taber, unlar kaydeder: Hz. mer vefat ettikten sonra Abdurrahmn b. Avf mslmanlar
bir araya toplayp onlara hutbe okuyarak paralanp ayrlmamalarn ve bir arada birlik olmalarn
tavsiye eder. Bunun zerine Hz. Osman bir konuma yapp yle der: Muham-med'i peygamber
edinip onun emirlerini bize tebli etmek zere gnderen Allah'a hamdederim. O, va'dinde sadk,
va'dini yerine getirici ve kullarna yardm edicidir. Cenab Allah'a yine sonsuz krler olsun ki bizi
onun raslne tabi klm ve bizi hidayete erdirmitir. O bizim iin bir hidayet nurudur. Biz kendi
aramzda ihtilfa dtmzde mutlaka bu nuru bizler, hev ve hevesimizin bize verdii ayrlklar
brakr ve dmanlarmza kar mcadelede birlik oluruz. Cenb- Allah bizi, Raslnn fazlyla
imamlar ve ona itaat eden emirler olarak klmtr. te bundan dolay biz, bize izilen bu snrlarn
dna asla kmayz. Ayn ekilde kimsenin tahakkm altna da girecek deiliz. Ey Avf'n olu! Sen
bu tuttuun yolu brakma ve senin emrine muhalefet edilmesin. Eer senin emrine muhalefet edilir,
davetin terk edilirse ben sana ilk icabet eden kimse olaym ve sana yardmc arkada olaym. Bu
dediklerime de sadk olaym. Sizin ve benim iin Allah'tan mafiretler dilerim. Arkasndan Zbeyr
b. Avam sz alp yle der: Emm ba'du... Allah'a davet eden kimseler bellidir. Onun emrine
icabet eden asla perian olmaz. Hev ve heveslere tabi olunduu anda mutlaka onun yoluna
dndrc veller bulunur. Bu sylediklerinden de ancak kendi hev ve heveslerine tabi olanlar geri
durur. Senin davet ettiklerine ancak isyan edenler geri durur. Allah'n emirleri farz olmasayd ve onun
farz kldklar da belli ve snrlandrlm olmasayd, dipdiri ve ebed olan Allah'a srt evrilir ve bu
iten uzak kalnrd. Gerekten bu iten, yni hilfet iinden kurtulmann tek yolu onu yklenen
kimsenin lmdr. Byle bir grevi yklenmekten kanmak gerekten gnaha dmekten
korkulduu iindir. Fakat biz mslmanlarm boyunlarnn boyun borcu Allah'a daveti
gerekletirmek, raslnn snnetini an latmaktr. Eer bu ekilde davranmazsak mutlaka gayet ad
bir lmle lrz. Bu da yetmiyormu gibi cahiiyyet devri anlay zere hayatmz terk eder
gideriz. Ben senin yaptn davete ilk icabet eden ve sana yardmc olan, senin emrettiklerine itaat
eden ilk kii olaym. Cenab Allah'n emri ve arzusu olmadka hi bir eye g yetirmek mmkn
deildir. Allah'tan sizin ve benim iin mafiretler dilerim.
Sa'd b. Eb Vakks Allah'a hamd ederek, Raslullah (s.)'a sa-lavat getirerek yle der: Artk
insanlarn yollar apaydn. Yollar gayet ak ve herey belli olmutur. Hak ortaya km, batl
tamamen yok olup gitmitir. Ey burada toplanm insanlar! Yalan yere ahitlik etmeleri ve kendi neva
ve heveslerine tabi olmalar sizden evvelki mmetleri tamamen yok etmi ve sizin miras
olduklarnza onlar da miras olmulard. te bundan dolay onlar byle hev ve heveslerine tabi
olduklar iin Cenab Allah onlar dman olarak iln etmi, onlar son derece byk lanete
uratmtr. Allah yle buyurur: sriloullanndan olup da kfredenlere Davud'un da Meryemolu
sa'nn da diliyle lanet olunmutur. Bunun sebebi isyan etmeleri ve ifrata sapmalardr. Onlar
iledikleri her hangi bir fenalktan birbirini vaz geirmeye almazlard. Gerekten yap^-makta

[41]
devam ettikleri (o hal) ne kt idi
Ben bu konuda, kararm verdim ve gerekli yne meylettim.
Ayrca, Talha b. Ubey-dullh iin de ayn sz veriyorum. Ben onun kefiliyim ve onun adna ben de
bu konuda size sz veriyorum. Ey bn Avf, emir senindir. Nefsine kar mcadele etmek ve iyilii
yapmak konusunda sz sendedir. Allah'a doru giden yolda gitmek herkes iin grevdir. Dn
Allah'adr. Size ve kendi nefsime Allah'tan mafiretler dilerim. Allah'a snrm.
Arkasndan Ali b. Ebi Tlib sz alp yle der: Hz. Muhammed'i peygamber olarak seen ve onu
bize Rasl olarak gnderen Allah'a hamdederim. Biz peygamberlik grevinin ehl-i beytiyiz. Biz
hikmetin ve gzel szn madeniyiz. Biz yer yzndeki insanlarn garantileriyiz. Hakk isteyenler iin
de kurtulu yolunu gsteren kimseleriz. Bize verildii takdirde onu hakkyle yerine getirecek bir
cevhere sahip bulunuyoruz. Eer bu ii terkedip de yoldan kacak olursak gerekten ban alm
sr'atle giden bir devenin kulaklar arasna oturmu oluruz. Eer Raslullah (s.) bize bu konuda emir
vermi olsayd biz onun bu emrini mutlaka yerine getirmi olurduk. Eer bize bu konuda bir ey
sylemi olsayd ayn ekilde lnceye kadar onu gerekletirmek iin arprdk. Hak bir davay
ikme etmek ve mslmanlar arasnda sa-i rahmi gerekletirmek iin benden daha sratli
davranacak kimse yoktur. Allah'tan baka hi bir g ve kuvvete sahip olan kimse de yoktur.
Syleyeceklerimi dinleyiniz. Olabilir ki u toplantnzdan sonra toplantnzn sebebi olan bu konuda
kllar ekilir ve arpmalar olur. Arada ahitler bozulur, bylelikle bu cemaat parampara olur.
Sizler de gruplara ayrlrsnz. Olabilir ki o zaman bir ksmnz dallet ehline imamlar ve cehalet
frkasna da nderler olursunuz.
Bunun zerine Abdurrahmn b. Avf: Sizden hanginiz bu i iin kendi nefsinden feragat edip de
bakasna devretmek ister? demi ve daha evvel zikredilen rivayette olduu gibi szne devam
etmiti.
Nihayet Hz. Osman kendisine bey'at edildikten sonra, mescidin bir kenarna ekilip oturmu,
Ubeydullah b. mer b. Hattb' ararak onunla grmt. nk Ubeydullah b. mer babasnn
katili olan Ebu L'le'yi ve onunla ilgisi bulunan Hire ehlinden C-feyne adnda hristiyan birisini
ldrm bulunuyordu. Bu da Sa'd b. Mlik'e yakn olan bir kimse idi. Ayrca Ubeydullah b. mer
Hr-mzn' da ldrm bulunuyordu. Klla ona vurduu zaman Hr-mzn Lilahe illah
diyerek can vermiti. Babasnn intikamn almak zere bunlar ldren Ubeydullah' Sa'd b. Eb
Vakks klcn alarak evine hapsetmiti. Ubeydullah b. mer yle diyordu: Vallahi babamn
kannn aktlmasmda parma olan herkesi ldreceim. Ubeydullah b. mer, Abdurrahmn b. Eb
Bekr'in Hz. mer'in ldrld gnn gndznde- u olay nakletmesi zerine bu kimseleri
ldrm bulunuyordu. Abdurrahmn b. Eb Bekr yle demiti: Dn akam Hrmzn, Eb L'le
ve Cfeyne'nin bir arada yavaa konuup grtklerini grdm. Onlar beni grdklerinde birden
infial gsterip daldlar ve o anda da onlardan bir tanesi yere iki bal ve ortasnda dikenleri olan
byk bir haner drd. Bu haner de Hz. mer'e saldrda kullanlan hanerdi. te
Abdurrahmn'm bu szleri zerine Ubeydullah b. mer de bu ad geen kimseleri ldrmt. Hz.
Osman, Ubeydullah' huzuruna ard zaman yle dedi: slmda ilk fitneyi karan ve bu
insanlar ldren bu adama uygulayacam ceza konusunda siz de bana yardmc olunuz? Bunun
zerine Hz. Ali sz alp yle der: Benim grm onu ldrmendir. Fakat muhacirlerden bazlar
da yle derler: Dn mer ldrld, bu gn de onun olunu mu ldreceksiniz? Anr b. el-ss da
yle demiti: Senin mslmanlar zerine bir otoriten olduu mddete bu ii senin halletmen daha
uygun olur. Allah seni affedesiye... Bunun zerine Osman da yle der: Ben, halife olarak onun
velisiyim ve onun bu yaptna karlk kendi malmdan diyet vermeyi taahht ediyorum. Ensr-dan

Ziyd b. Lebid el-Beyd, Ubeydullh' her grdnde yle derdi:

Ey Ubeydullh! Senin kap kurtulacan bir yer yoktur.
Senin de Erva'nn olundan snacan bir yerin de yok.
Vallahi sen hakkn olmayan bir kan akttn.
Hrmzn'n kan gerekten haram ve tehlikeliydi.
Birisi yle derdi: Siz, mer'in katli iin Hrmzn' itham m
ediyorsunuz?
Yine olaylarn byle younlat bir zamanda sefihin birisi yle der:
Evet, nk o bunun iin direktifler yneltti.
L'le'nin silh onun evindeydi.
O da bu emri durmadan evirip eviriyordu.
Ziyd b. Lebd'in srekli olarak bu iiri okumas zerine Ubeydullh durumu Hz. Osman'a ikayet
etmi, Hz. Osman da Ziyd' bu iiri okumaktan alkoymutu. Bunun zerine Ziyd yle bir iir
sylemiti:
Amr'm babas ve Ubeydullh
Sen Hrmzn'n katlinde pheye dmeyesin.
Eer sen yaplm bir ktl affetmisen,
Fakat bu hatann sebepleri apaktr.
Sen haksz yere affetmisen,
Benim sylediklerimi engellemen sana ne kazandrr?
Yine ayn ekilde Hz. Osman Ziyd' ararak onu alkoymu
ve azarlamt.
Ubeydullh b. mer'in fidyesi konusunda baka bir rivayet daha kaydedilir. el-Gamziyn b. Hrmz
yle der: Medine'de yaayan ranllar ara sra birlikte olur, sohbet ederlerdi. Bir gn Frz Eb
L'le, Hrmzn'a uramt, sohbet ederlerken elinde iki bal bir haner bulunuyordu. Hrmzn
bu haneri grnce, L'le'ye: Bu hanerle ne yapyorsun? diye sormu, o da: Bununla
eleniyorum, diye cevap vermiti. Bu arada onlar bu ekilde konuurken birisi onlar grm ve Hz.
mer bu hanerle ldrldnde Hr-mzn'm bu haneri Firz'a verdiini grdn sylemiti.
Bunun zerine Ubeydullh b. mer gelip babam Hrmzn' ldrd. Hz. Osman hilfete tayin
edildikten sonra yanma vardm. Ubeydul-lh'a ksas yapma konusunda elimde bir delilim vard. Sonra
Hz. Osman'n yanndan ktm. Btn Medneliler beni destekliyordu. Onlar benden Ubeydullh'n
affedilmesini istemilerdi. Ben de onlara: Onun lm benim elimde olan br ey midir? diye
sordum: Onlar Evet deyip Ubeydullh'a kfrettiler. Onlara dedim ki: Siz bunu engelleyebilir
misiniz? Hayr dediler ve ayn ekilde ona kfrettiler. Ben de bunun zerine Ubeydulh' affedip
onu Allah'la ba-baa braktm. Oradakiler de bana teekkr ettiler. Vallahi evime kadar orada
bulunanlarn omuzlan zerinde gtrldm.
Ubeydullh'm affedilmesi konusunda birinci rivayet daha dorudur, nk Hz. Ali hilfete
getirildiinde Ubeydullh b. mer Mu-viye'nin yanma am'a kamt. Eer Ubeydullh'm serbest
braklmas, ldrlen kimsenin velisinin izni ile, yni Hrmzn'in olunun izni ile olmu olsayd,
[42]
Hz. Ali halife olarak Ubeydulh' ldrmee kalkmazd.
Bu Yln Dier Olaylar:

Bu yl iinde Mekke valisi Nfi' b. Abd'1-hars el-Huz, Taif Valisi Sfyn b. Abdullah es-Sakaf,
Sa'na valisi Ya'l b. Mnye, ordu kumandan Abdullah b. Eb Raba, Kfe valisi Mure b. u'be,
Basra valisi Eb Ms el-E'ar, Msr valisi Amr b. el-ss, Humus valisi Umeyr b. Sa'd, Dimak
valisi Muviye, Bahreyn ve civarnn valisi de Osman b. Ebi'1-ss es-Sakaf idiler.
Yine bu yl iinde Ubde b. es-Smit, Eb Eyyb el-Ensr, Eb Zerr ve eddd b. Evs Muviye ile
birlikte yaz seferine kmlard.
Bu yl iinde Muviye sulh yoluyla Askalan ehrini fethetmi ve Kfe kadlna reyh, Basra
kadlna Ka'b b. Suver getirilmiti. Dier bir rivayette Hz. Ebbekir ve mer'in tayin ettii kadlar
yoktu.
Bu yl iinde Bedir ashabndan olup bir ara gzleri grmez olan ve gzleri Raslullah (s.a.s.)
tarafndan iyiletirilmi bulunan Kat-de b. Nu'mn el-Ensr vefat etmiti. Namazn Hz. mer
kldrd. Baka bir rivayette onun H. 24. ylda vefat ettii kaydedilir. Yine Hz; mer'in hilfeti
dneminde Bedir ashabndan olan Hubb b. Mnzir b. el-Cemh el-Ensr vefat, etmiti. Ayn
ekilde bu yl iinde Hz. Abbs'tan daha byk olan Rabia b. el-Hars b. Abdlmutta-lib vefat etmiti.
Yine bu yl iinde Bedir ashabndan ve Sheyl b. Amr'm klesi olan Umeyr b. Avf, Uhud'da bulunmu
olan Umeyr b. Vehb b. Halef yine ayn ekilde Uhud'da bulunmu Habeistan muhacirlerinden olan
Abdullah b. Mes'd'un kardei Utbe Raslul-iah'm (s.a.) Bedir gazvesinde tayin etmi olduu
casuslardan olan dier gazvelere katlm bulunan Adiyy b. Eb ez-Zab' el-Chen vefat etmi
bulunuyorlard.
Yine bu yl iinde Akabe bey'atinde bulunup Bedir ashabndan olan Uveym b. Sade el-Esr vefat
etmiti. Dier taraftan Bedir ashabndan yine Sheyl b. Rfi' el-Ensr ve Mes'd b. Evs b. Zeyd elEnsr de vefat etmilerdi. Dier bir rivayete gre ise Mes'd b. Evs'in daha da yaayp -Sffin
savanda Hz. Ali'nin yanmda yer ald kaydedilir. Yine bu yl iinde Hz. mer'in babas Hattb'm
dostlarndan olduu sylenen ve Allah rzas iin slm yolunda ilk defa savap Amr b. elHadram'yi ldrm bulunan Vkid b. Abdullah et-Temm vefat etmi bulunuyordu. Vkid b.
Abdullah et-Te-inim'nin Baslullah (s.a.s.)'m Dr'l-Erkm'a gelip yerlemesinden evvel mslman
olduu sylenir. Yine bu yl iinde Eb Cendel b. Sheyl b. Amr ve kardei Abdullah vefat etmi
bulunuyorlard. Abdullah Bedir ashabndan idi. Fakat Eb Cendel babas tarafndan Mekke'de
hapsedilip Hudeybiye barma kadar orada tutulduundan dolay Bedir gazvesine katlamamt. Daha
nce Cikinci ciltte) nasl kurtulduunu ifade etmitik. Yine bu yl iinde Eb Hlid b. Kays b. Hlid
vefat etmiti. O Yemme'de alm olduu yarann etkisiyle hastalanm ve yaras bir ban haline
geldiinden bu ylda vefat etmitir. Ayn ekilde o d Akabe'de bulunmu ve Bedir gazvesine katlm
sahabelerdendi. Yine lm haberi mehur olan ir Eb Hir el-Hezel vefat etmiti. Mslman
olduu zaman on hanm olan Ceyln b. Selime es-Sakaf vefat etmitir. Ayn ekilde bu yln
[43]
sonlarnda Sa'd b. Cisme b. Kays el-Leys vefat etmiti.
H. 24. (M. 644-645) YIL OLAYLARI
Hz. Osman B. Affn'a Bey'at Edilmesi:
Bu yln Muharrem aynn nc gnnde Hz, Osman b. Affn'a hilfet iin bey'at edildi. Daha nce

kaydettiimiz gibi bu bey'-atm tarihi hakknda baka rivayetler de vardr. Bu ylda Medine'de bir
hayli bol yamur yamasndan dolay buna bol yamurlu gn anlamnda Ruaf yl ad verilmiti.
Hz. Osman'a bey'at edildii gn ra ehli onun etrafnda toplanm, o da ikindi vaktine doru camiye
gitmi ve onlara hutbe okumutu. O srada mezzin olan Sheyb ezan okumu, mslmanlar ezan ile
ikmet arasnda mes-cidde toplanm ve yzer kiilik gruplar halinde gelip ona bey'at etmilerdi.
Ayn ekilde daha nce grlmemi bulunan bir uygulama olarak dier ehirlerden de heyetler
halinde gelen mslmanlar bey'at etmilerdi. Hz. Osman konumak zere minbere ktnda orada
bulunanlarn en tasal ve kederlisi grnmnde bulunuyordu. Hutbesinde onlara baz nasihatlerde
[44]
bulunmu, indikten sonra ona bey'atlerini sunmulard.
Mure B. u*Be'nin Kfe Valiliinden Azli Ve Sa'd B. Eb Vakks'u Tyini
Hz. Osman (r.) Hz. mer'in (r.) vasiyeti zerine hilfetinden hemen sonra Mure b. u'be'yi Kfe
valiliinden azledip yerine Sa'd b. Eb Vakks' tayin etmi, Ben, Muire'yi herhangi bir ktlk
veya hyanetinden dolay deil, benden nceki halfenin vasiyeti zerine azledip Sa'd' yerine tayin
etmi bulunuyorum demiti. Sa'd b. Eb Vakks Osman'n hilfeti dneminde ilk tayin edilen vali idi.
Sa'd Kfe'de bir ksur yl valilik yapm bulunuyordu. Hz. mer'in vasiyeti zerine onun btn
valilerini bir yl mddetle yerinde tuttuuna dair bir rivayet daha kaydedilir. te bu son rivayete gre
Hz. Osman bir yl sonra Mure'yi azledip yerine Sa'd' tayin etmitir. Buna gre de Sa'd'n Kfe
valiliine tayininin 25. ylda meydana geldii grlmektedir.
Hz. Osman bu yl hacc emirliini bizzat kendisi icra etmiti. Fakat baka bir rivayette Hz. Osman'n
emriyle Abdurrahmn b. Avf hacc emirlii grevini yrtmt.
Baz alimlerin ifadelerine gre bu ylda baz fetihler meydana gelmitir, fakat ben bu aradaki gr
farklarn yerinde belirttim.
Bu yl Bedir ashabndan oiuid Tebk gazvesinde geride kalanlardan Abdurrahmn b. Ka'b el-Ensr
vefat etmitir. Yine bu yl iinde Srka b. Mlik b. Ci'm el-Mdlici vefat etmitir. Baka bir
rivayette ise daha sonralar vefat ettii sylenir. Srka b. Mlik, Ra-slullah (s.)' hicreti esnasnda
[45]
yolda yetimek zere takip etmiti ve hicret esnasnda mslman olan bir sahbi idi.
H. 25. (M. 645-646) YIL OLAYLARI
skenderiye Halknn syan
Bu yl iinde skenderiye halk ynetime kar isyan edip akdetmi olduklar sulhlerini bozmulard.
Bu isyanlarnn sebebi u idi: Mslmanlarn skenderiye'yi fethetmeleri Bizansllara son derece zor
gelmiti. Bu fetih ve ms-lmanlarm oraya sahip olmalar kendi lkelerinden bir gn atlacaklarna
bir iaret olarak kabul edilmiti. Bundan dolay skenderiye halkna mektup yazp akdetmi olduklar
bar anlamasn bozmalarn istemilerdi. Gerekten skenderiyeliler bu davete icap ederek sulh
akdini bozdular. Bunun zerine Bizans'tan byk miktarda ordu ve donanma hadm Manuel
komutasnda skenderiye'ye gelip limann karsnda demirlemi, bunun zerine skenderiye'de
bulunan Rumlar da onlarla ittifak etmilerdi. Ancak Msr Mukavks yapm olduu sulh anlamasn
bozmam ve szne sadk kalmt. Amr b. el-ss skenderiye halknn isyan ettiini duyunca hemen

zerlerine yrm, onlar da ona kar gelerek aralarnda son derece iddetli arpmalar olmu ve
sonunda Rumlar byk bir hezimete uram, mslmanlar onlar skenderiye ehrinin iine sokuncaya kadar takip etmiler, ehir iinde olan arpmalarda Rumlardan bir hayli kimse ldrlmt.
ldrlenler arasnda Bizans komutan Hadm Manuel de bulunuyordu. Rumlar mslnanlarla
savamak iin skenderiye'den ktklarnda civar kylerde oturanlardan kendilerine tabi olanlarn ve
olmayanlarn mallarna el koymulard. Mslmanlar onlara kar zafer elde ettikten sonra Rumlara
katlmayan ky halk Amr b. el-ss'a gelerek: Rumlara, muhalefet edip size itaatimizi
srdrdmzden onlar bizim mallarmza ve davarlarmza el koydular, bunlar bize vermeni
isteriz demilerdi. Gerekten Amr. b. el-ss skenderiye'de bulunan mallardan onlara ait olduunu
bildiklerini alm, onlar da bu mallarn kendilerine ait olduunu ispatlamlard. Amr b. el-ss bu
arpmadan sonra skenderiye'nin surlarn ykm ve ehri terk etmiti.
Bu yl iinde Sa'd ta. Eb Vakks Rey zerine yrm, onlarn bar bozup mslmanlara
saldrmalarndan dolay zerlerine sefer dzenlemi ve ayn ekilde Deylem'lilere kar da
[46]
savamt.
Sa'd B. Eb Vakks'n Kfe Valiliinden Azledilmesi Ve Yerine Veld B. Ukbe'nin Tayini
Bu yl iinde Osman ta. Affn, Sa'd b. Ebi Vakks' Kfe valiliinden azledip yerine Veld b. Ukbe b.
Eb Muayt' tyin etmiti.
Bu gr baz tarihilerin grdr. bn Ebi Muayt'n ad Ab-bn ta. Eb Amr'dr. Abbn'n da adi:
Zekvn b. meyye b. Abdiems'tir.
Veld b. Ukbe, Hz. Osman'n ana bir kardeidir. Anneleri K-reyz'in kz Erv olup, o da
Abdulmuttalita'in kz el-Beyd'nm kzdr.
Sa'd b. Eb Vakks'm azledilmesinin sebebi u idi: Sa'd b. Eb Vakks Kfe'de beyt'l~ml yneticisi
olan Abdullah ta. Mes'd'dan bir miktar bor almt. tan Mes'd zaman gelince, bu borcu istemi,
fakat Sa'd deme imkn bulamamt. Bundan dolay aralarnda mnakaalar olmu ve bu srada Sa'd
Abdullah'a: Senin bir ktle sebep olacan gryor gibiyim. Ey bn Mes'd! Sen Hzeyl'-den
bir klenin olu deil misin? demi ve o da: Evet, vallahi ben bn Mes'd'um ve sen de
Humeyne'nin olusun diye karlk vermiti. O srada Him b. Uttae b. Eb Vakks da orada
bulunuyordu. kisine hitaben: Vallahi siz ikiniz de szde Raslullah (s.)'m sah-bilerisiniz, insanlar
size bakp glyorlar, sizi rnek alyorlar demiti. Son derece kzm olan Sa'd ellerini havaya
kaldrp bn Mes'd aleyhinde beddua etmek istemi ve yle demiti: Ey gklerin ve yerin Rabbi
olan Allah'm!... O arada bn Mes'd sze karp: Sekin ha kt birey demeyesin! Hayrl bir ey
syle ve bakasma lanet okuma demi, Sa'd de yle devam etmiti: Vallahi, Allah'tan korkmam
olsaydm., senin aleyhine zarar dokunacak bir beddua ederdim. Abdullah b. Mes'd sratle ayrlp
gider ve Kfe'deki yakn adamlarndan bu borcu geri almak zere yardm ister. Ayn ekilde Sa'd b.
Eb Vakks da yanna baz kimseleri alr. Bylece aralarnda ister istemez bir ayrlk olmu ve birisi
dierini kmar bir ekilde konumaya balamlard.
Bu Kfe ehli arasnda ilk defa meydana gelen bir anlamazlkt. slm ehirleri arasnda eytann
mslmanlar arasna ilk defa fitne soktuu yer de Kfe ehridir. te bu anlamazlk haberi Os-mh'a
ulanca, hemen Sa'd b. Eb Vakks' azledip yerine Kfe valiliine el-Veld b. Ukbe b. Ebi Muayt'

tayin etmiti. Velid b. Ukbe nce Hz. mer b. el-Hattb'tan beri Kfe'ye tayin edilinceye kadar elCezire valisi olarak grev yapmaktayd. el-Cezre'de be yl grev yapm ve oray bir hayli
sevmiti. Kfe'ye gelip greve balad zaman Sa'd b. Eb Vakks: Bizden ayrldktan sonra senin
mi zekn artt, yoksa biz nai ahmaklatk? demiti.
Bunun zerine el-Velid b. Ukbe: Ey Eb shk! Hakkmzda byle dnme, herey byledir ve
herkes byle davranr, bu mlk bir gn birisi tarafndan, ertesi gn bir bakas tarafndan yenir
diyerek cevap vermi, Sa'd b. Eb Vakks da: Bu grevleri artk bir saltanat haline getirdiinizi
gryorum demi, bn Mes'd buna: Bilmiyorum, bizden sonra insanlar salha m, yoksa fesada m
[47]
urad? diye karlk vermiti.
Armenia Ve Azerbeycn Halk le Yaplan Bar Anlamas
Hz. Osman Veld b. Ukbe b. Eb Muayt' Kfe'ye tayin ettikten sonra Ukbe b. Ferkd' Azerbeycn
valiliinden azletmi, bunun zerine de orann halk daha nce akdetmi olduklar anlamay
bozmulard. Onlarn byle davranmas zerine Kfe valisi el-Veld, H. 25. ylda Azerbaycan'a bir
sefer dzenlemiti. Veld, nc kuvvetlerinin basma Abdullah b, ubeyi el-Ahmes'yi getirmiti.
slm askerleri Mkn, Beber ve Teylesn zerine hcum edip bir ok ganimetler ve esirler ele
geirmilerdi. Bunun zerine Azerbeycn blgesinin halk mslmanlarla bar yapmay arzu etti.
Onlarla daha evvel Huzeyfe'nin yapt barm artlarn ihtiva eden bir anlama akdedildi. Bu
anlama gereince onlardan 800.000 dirhem alnacakt. Bundan sonra Veld askerlerini etrafa
datm ve Selmn b. Raba el-Bhil'yi 12.000 kiilik bir kuvvetle Armenia halknn zerine
gndermiti. Selmn Armenia zerine yryp nne kanlar kltan geirmi, bolca esir ve
ganimetler almt. Sonra oradan ayrlp Veld'in yanna elleri ganimetlerle ve esirlerle dolu olarak
varmt. Veld bu zaferlerden sonra elde ettii ganimetlerle geriye doru dnmeye balam ve
Musul yoluyla Kfe'ye doru ynelmiti. Yolda el-Hadse'de konaklam ve bu arada Hz. Osman'dan
bir mektup almt. Hz. Osman mektubunda yle diyordu: Muviye b. Eb Sfyn'dan aldm bir
habere gre Rumlar mslmanlar zerine byk ordularla gelmekte imiler. Mektubumun sana
ulat yerde hemen Kfe ehlinden seecein sekiz veya dokuz bin kiilik bir kuvvetin basma
dirayetli bir adam geir ve am'daki kardelerine yardm etmek zere gnder.
el-Veld etrafmda bulunan mslmanlara hemen okuduu bir hutbe ile bu durumu bildirmi ve yannda
bulunan Selmn b. Ra-ba'y 8000 kiilik bir ordunun basma geirip am'a gndermiti. Oraya gelen
mslmanlar am askerleriyle birlikte Bizans topraklarna girerek bir hayli aknlar yapm ve Bizans
topraklarnda fethettikleri kalelerden diledikleri oranda ganimetler ele geirmilerdi.
Baka bir rivayette de Habib b. Mesleme'ye yardmc olarak Selmn b. Eaba'y Said b. el-ss'm
gnderdii kaydedilir. Bunun sebebi de yle anlatlr: Hz. Osman Muviye'ye bir mektup yazp
Habib b. Mesleme'yi am askerleriyle birlikte Ermeniyye blgesine gazaya gndermesini ister ve
Muviye de Habb'i Armenia'ya, gnderir. Habb Kalikale ehrine gelip buray muhasara etmi ve
burann halk da cizye demeyi kabul etmiler ve baz kimselerin gtrlp srgn edilmesini
istemilerdi. Habb onlardan ok kimseyi gtrm Ve Kum illerine varmt. Habib bu muhasarada
yanndaki
askerlerle
birlikte
Kalikala
civarnda
aylarca
ikmet
etmiti.
Bu kaleye Kalikala adnn verilmesinin sebebi u idi: Patrik Er-minakus'un Kali isminde bir kz
varm. Kali bir ehir ina ettirip adn Kalikale koymu. Bunun manas Kali'nin yapt iyiliktir.

Daha sonra Araplar buraya Kalikale adn vermilerdi.

Bugn Sultan Kl Arslan'm oullar elinde bulunan Malatya, Sivas, Aksaray, Konya ve civarndaki
ehirlerden t stanbul Boa-z'na kadar uzanp giden, Patrik Erminakus'un sahip olduu bu blgeden
mslmanlar zerine Mavriyan adnda birisinin kumandasnda 80.000 Bizans askerinin gelmekte
olduu haberi Muviye'ye Habb b. Mesleme tarafndan iletilmiti. Bunun zerine Muviye durumu
Hz. Osman'a bildirmi, o da Sad b. el-s'a haber gnderip Ha-bb'e yardm etmesini emretmiti.
Said b. el-s da Selmn b. Raba vastasyla 6.000 kiilik bir kuvveti gndermi ve Rumlara hcum
etmek zere Habb'in komutasnda toplanmlard. Habb'in hanm olan mm Abdullah bnt Yezd
el-Kelb efendisinin sefere kmak zere olduuma grnce: Hedefin neresidir? diye sorar. O da:
Mavriyan'm tahtmn cibinliidir, diye cevap verir ve yoluna devam eder. Habb nne kan
kimselerle arpm ve onlar kltan geirerek gerekten Mavriyan'n tahtnn cibinliine kadar
ulamt. Ancak oraya vardnda hanmnn orada olduunu grmt. Araplardan ilk defa zerine
cibinlik kurulan kadn bu idi. Daha sonra Habb lnce, Dahhak b. Kays mm A^"eled olan bu
kadnla evlenmiti.
Habb hezimete uratldktan sonra Kalikale'ye, dnm oradan
Merbl'ya gelip yerlemiti. Bu arada Ahlat patrii daha evvel yd b. Ganm'den ald bir
emnnme ile Habb'e gelir. Habb bu emn-nme gerei patrie iyi muamele eder. Patrik de ona baz
hediyeler verir. Habb Ahlat'ta bir mddet kalr, sonra da ayrlrken Mkes hakimi ile karlar.
Mkes el-Bsfrrecn blgesine bal bir yer idi. Buralar ona ikt olarak verir ve oradan da
Ezdit'a gider. Ez-dit, iinde krmz renkli bir boya bulunan bir yer olarak bilinir. Habb Debil
kenarna geldiinde hemen atlarn donatp bu kaleyi muhasara etmi ve halk da kale iinde
kendilerini savunmaya almlard. Habb kaleye kar mancnklar kurup onlar sktrnca emn
istemiler, o da bu emnlarm kabul edip etrafa askerlerini ganimet iin gndermiti. Atllar Ztu'llcm'a varmlard. Buraya Ztu'l-lcm, yani Gemliler denmesinin sebebi u idi: Mslmanlar
buraya varp ganimetler arasnda bir sr gemler ele geirmilerdi. O srada Rumlar zerlerine
hcum etmi, ancak atlarna takacak gem bulamamlard. Bunun zerine 'mslmanlar aniden
Kumlara karlk verip onlar kltan geirmi ve onlara kar muzaffer olmulard. Habb oradan
Sirctayr ve Baravend zerine birlikler gndermi, burann patrii baz vergiler demek zere
onunla sulh akdetmiti. Ayn ekilde Bsfrrecn blgesinin patrii de gelip sulh akdetmi ve btn
lkesinin vergisini demeyi kabul etmiti.
Daha sonra Siscn zerine yryp burann halknn mukavemeti ile karlam, giritii
arpmalarda onlar hezimete uratm ve istil etmiti. Oradan Crzn zerine vardnda burann
patriinin elisi gelmi ve ondan bar anlamas akdetmesini dilemiti. Habb daha sonra Tiflis
zerine varp halkyla sulh anlamas yapmt. Burann Crzn'a bal olduu bilinmekteydi. Habb
bu blgenin etrafnda bulunan birok kaleleri ve ehirleri fethetmi ve onlarla sulh anlamas
akdetmiti. Dier yandan, Selmn b. Raba Errn zerine yryp Beylekan kalesini sulh yoluyla ele
geirmi ve halknn canlarna, mallarna, ehirlerinin surlarna dokunmamak zere anlama yapm
ve onlarn da cizye vermelerini art komutu.
Daha sonra Selran, Berzaa ehri zerine yryp orada kararghn Sursr denilen yerde kurmutu.
Buras bir nehir olup aralarnda bir fersahlk bir mesafe vard. Selmn burann halkyla gnlerce
arpm, civar kyler zerine saysz saldrlar dzenlemiti. Bunun zerine burann halk onunla
sulh yapmay kabul etmi ve Beylekan halkyla yapm olduu sulha benzer bir sulh akdettikten sonra
ehre girmiti. Arkasndan askerlerini bu ehrin varolar zerine yneltip buralar da fethetmi ve

Belcn krtlerini slama davet etmiti. Bunlar Selmn'a kar koymu, onunla arpm, ancak
yenilince bir ksm cizye demi ve bir ksm da zekt vermeyi kabul etmiti. Oradan emkur zerine
birlikler gnderip buray da fethetmi ti. emkur bir hayli eskiydi. Bu gne kadar hl ayakta duran
gayet mamur bir yerdir. Yezd b. seyd'n Armenia'dan ekilmesinden sonra bu ehre giren
Senverdler buray ykp yakmlard. Daha sonra Boa, bu ehri H. 240 ylnda onarm ve halife
Mtevvekkil'in adna buraya el-Mtevekkiliyye adn vermiti.
Sonra Selmn Erez ve el-Krr nehirlerinin birletii yere gelip Kabale ehrini fethetmi, Seker ve
dier ehirlerin halkyla baz vergiler demek zere anlama yapmt. Ayn ekilde irvan ve dier
dag blgelerinin hkmdarlaryla antlamalar yapt gibi Maskat ve e-bern ve Bb el-Ebvb
[48]
ehirlerinin halkyla anlamalar yapm, fakat bunlar daha sonra bu anlamadan vaz gemilerdi.
Muviye'uin Bizans zerine Yapt Sefer
Bu yl iinde Muviye Bizans zerine gazaya km ve Ammor-yon ehrine gelip buray kuatmt.
Antakya ve Tarsus yaknlarna geldiinde kaleleri bo grp am ve el-Cezre askerlerinden bir
miktarn burada brakm, kendisi geri dnmt. Daha sonra Yezd b. Hurr el-Abs yaz seferine
km, ona ayn ekilde davranmasn emretmiti. O, Antakya'ya varmcaya kadar nne kan btn
[49]
kalelerin surlarn ykmt.
Afrika Seferi
Yine bu yl iinde Amr b. el-ss, Abdullah b. Sa'd. b. Eb Serh'i Hz. Osman'n emriyle Afrika
ilerine doru sefere gndermiti. Abdullah, Msr kumandanlarndan birisiydi. Oraya vardnda
Amr ona takviye birlikler gndermi ve oradan bir sr ganimetler eld etmiti. Daha sonra Abdullah
b. Sa'd b. Eb Cerh, Hz. Osman'a mektuplar gnderip Afrika'da baz gazalara izin vermesini talep
[50]
etmiti.
Bu Yln Dier Olaylar
Hz. Osman, Abdullah b. mir'i Kabil'e gndermiti. Kabil, Sicis-tan blgesinin o gnk ba ehriydi.
Abdullah bir rivayete gre oraya varmt. Kabil, Horasan'dan daha byk bir ehirdi. Muviye vefat
ettii zaman burann halk isyan etmiti.
Bu yl iinde Yezid b. Muviye dnyaya gelmi ve yine bu yl Sbur zerine ilk sefer dzenlenmiti.
Baka bir rivayete gre, S-bur'a ertesi yl yani H. 26. ylda sefer olmutu. Hz. Osman, bu ylda
[51]
mslmanlarla Hacc emirliini bizzat kendisi yerine getirmiti.
H. 26. (M. 646-647) YIL OLAYLARI
Hz. Osman bu yl Harem-i erifin onarlmasn emretti. Yine Hz. Osman Mescid'l-harn'm
geniletilmesi ve etrafnda bulunan baz evlerin istimlk edilmesini emretmiti. stimlk edilen
evlerin bazlarna bedellerini demi, bazlar evlerini satmay kabul etmeyince, bu evlerinin

bedellerini beyt'1-mle koyup, evleri ykvermiti. Bunlar Hz. Osman'a ikayette bulununca
hapsedilmelerini emretmi ve mer size kar byle davranrsa onu ikayet etmezdiniz demiti.
Abdullah b. Hlid b. Esid bu konuda Hz. Osman'la grp aflarn istemi ve bylece serbest
[52]
braklmlard.
H. 27. (M. 647-648) Yl Olaylar
Abdullah B. Sa'd B. Eb Serh'in Msr'a Vali Olarak Tayini Ve Afrika'da Baz Fetihler:
Bu yl iinde Amr b. el-ss Msr haracn toplama grevinden azledilmi, yerine Hz. Osman'n st
kardei olan Abdullah b. Sa'd b. Ebi erh tayin edilmiti. Bu iki komutan arasnda baz
anlamazlklar meydana gelmi, Abdullah Hz. Osman'a mektup gnderip Amr'n Msr harac ilerine
kartn ve Amr da yine mektup yazp Abdullah'n sava ilerine mdahale ettiini yazmlard.
Bunun zerine Hz. Osman Amr' grevinden azledip onu Medine'ye arm ve yerine Abdullah'
Msr'n sava ve hara ilerine tayin etmiti. Amr- Medine'ye son derece kzm ve fkelenmi
olarak varp Hz. Osman'n huzuruna gelmiti. zerinde pamuktan bir cbbesi vard. Hz. Osman ona
bu cbbesinin ne ile doldurulduunu sormutu. Amr: Cbbenin iinde Amr vardr diye cevap
verince, Hz. Osman: Evet, biliyorum; fakat kuman arasna bir eyin doldurulduunu gryorum, o
nedir? diye sormu ve: Onun pamuk mu, yoksa baka bir ey mi olduunu soruyorum, demiti.
Abdullah b. Sa'd b. Eb erh Msr komutanlarndan birisi olup, Hz. Osman onu H. 25. ylda (M. 645646) Afrika'da baz fetihler ve gazveler yapmak zere me'mur etmiti. Hz. Osman (r.) ona: Eer
Afrika'da baz fetihleri gerekletirecek olursan elde edilen ganimetlerin humuslarnn humusunu
(ganimetin bete birinin bete birini) veririm, demiti. Ayrca Hz. Osman (r.), Abdullah b. Nafi' b.
Abdi'1-Kays ve Abdullah b. Abdi Nfi' b. Hars' baz asker birliklerin bana geirerek bu birlikleri
donatm ve Abdullah b. Sa'd'm komutasnda Afrika askerleriyle birlikte bir araya gelip Endls
zerine gitmelerini emretmiti.
Msr'dan Bat Afrika'ya doru alan bu ordunun on binlerce askeri olup, bunlar mslmanlarn gayet
cesur olanlarndan seilmilerdi. Onlar Msr'dan sonra nlerine gelen Bat Afrika sahillerinde
duraklam ve halknn okluundan dolay daha fazla ileri gitmeyerek baz vergiler almak artyla
onlarla bar an lamas yapmlard.
Abdullah b. Sa'd b. erh Msr'a vali olarak tayin edildikten sonra Afrika'nn bu blgesinin fethi iin
Hz. Osman'a bir hayli srarlarda bulunmu ve ondan burann fethi iin askerler istemiti. Bu teklifi
alan Hz. Osman, etrafnda bulunan sahabilerin ileri gelenle-' riyle durumu grp, istiare etmi ve
Afrika'nn fethine karar verilmiti. Bunun zerine Hz. Osman Medine'den iinde ashabn ileri
gelenlerinin de bulunduu bir askeri, birlii tehiz ederek, aralarnda Abdullah b. Abbs ve
bakalarnn da bulunmas artyla, onlar Afrika fethi iin Abdullah b. Eb Serh'in emrine vermi ve
Abdullah da bunlar alarak, Afrika'nn ilerine doru ilerlemiti. Abdullah ve komutasndaki askerler,
el-Berka'ya vardklarnda, o civarlarda fetihler yapmak zere gazaya km bulunan Ukbe b. Nfi' ile
karlam, hep birlikte Trablusgarp'a (Tripoli'ye) doru ilerleyip buray kuatm, iinde bulunan
Rumlar malup ederek ehri ele geirmilerdi. Buradan Afrika'nn dier blgelerine asker
gnderilmi ve etrafa birlikler datlmt. Trablusgarp'ta Rumlarn hkmdar Georg isminde birisi
idi. Trablusgarp'tan bu gnk Tanca'ya kadar hkm sryordu. Georg, Bizans imparatoru Heraklieos tarafndan valilie getirilmiti. Her yl vergisini ve haracn muntazam olarak Bizans'a

derdi. Georg mslmanlarm zerlerine geldiklerini iitince hemen emrinde bulunan yz yirmi bine
yakn atl ile birlikte askerlerini toplayp, o gn hakim olduu blgenin baehri olan Subaytala
yaknlarna gelmi ve msl-manlarla aralarnda bir gn ve bir gecelik bir mesafe kalmt, iki ordu
karlap her gn arpmalarm srdrmlerdi. Bu arada Abdullah b. Sa'd, Bizans valisine
haberler ve eliler gndererek, onu ya slama girmee veya cizye vermee davet etmi, fakat o
kibirlenip bunlarn her ikisini de reddetmiti
Bu arada Hz. Osman Afrika fethine kan mslmanlardan bir haber alamamt. Bunun zerine
Abdullah b. Zbeyr'i emrine verdii askerlerle birlikte baz haberler getirmek zere Kuzey Afrika'ya
gndermiti. Abdullah b. Zbeyr sratlice hareket edip emrindeki askerlerle Abdullah b. Sa'd'm
yanna varm, onlara katlmt. Onun gelmesi zerine mslmanlar sevinmi ve tekbir getirerek bu
sevinlerini belli etmilerdi. Mslman askerlerin bu ekilde yksek sesle tekbirlerini iiten Bizans
komutan ve valisi Georg, bunun sebebini sormu, ona mslmanlarm yardmc kuvvet aldklarn ve
bunu sevinlerinden yaptklarn sylemilerdi. Halbuki bu durum ona bir hayli dokunmu, ve onu
oka etkilemiti. Abdullah oraya vardnda mslmanlarm her gn erken saatlerden ta leye kadar
arptklarn, fakat le sralarnda herkesin adrlarna ekilip istirahat ettiini grmt. Ertesi
gn sava esnasnda Abdullah b. Sa'd b. Eb Serh'i grmeyen Abdullah b. Zbeyr onun nerede
olduunu sorunca kendisine yle dendi: Dman kumandan Georg Abdullah b. Sa'd' ldren
kimseye yz bin dinar ve kzn vereceini iln etti; Abdullah bundan korktu ve bu yzden gizlendi.
Bunu iiten Abdullah b. Zbeyr hemen onu bulmu ve ona yle demiti: Sen, Bana Georg'un ban
getiren kimseye yz bin dinar ve onun kzn verip onu bu ehre vali tayin edeceim, diye bir ilnda
bulunsana! Bunu aynen uygulayan Abdullah b. Sa'd kendini emniyette hissetmi, bu haberi duyan
Georg Abdullah'tan daha ok korkmaa balamt.
Abdullah b. Zbeyr Abdullah b. Eb Serh'e yle bir teklifte bulundu: Bu dmanmz ile iimizin
gittike uzayacan, onlarn kendilerine yakn bulunan devletlerinden srekli yardm aldklarn,
bizimse kendi lkemizin ok uzaklarnda nslmanlardan yardm alamadmz gryorum. Eer
uygun grrsen yann sabahleyin mslmanlarm gayet gl ve kuvvetli olanlarndan bir grubu savaa
katmayp adrlarda tutalm, bir ksmmz da dman zerine saldrsn. Onlar da biz de yoruluncaya
kadar savaalm. ki taraf da yorulup ekildiinde daha din olan ve istirahat edip savaa katlmayan
mslman kuvvetlerini bunlarn zerlerine saldrtahm. Umulur ki Allah bizi onlara kar muzaffer
eyler. Bu teklifi alan kumandan Abdullah b. Sa'd ashabn ileri gelenlerinden bir grubu toplayp
onlarla bu teklifi istiare etmi ve uygun grlmt.
Ertesi gn olunca, Abdullah b. Sa'd karar verdikleri ekilde mslmanlarm cesur ve gl
olanlarndan bir ksmm atlaryla birlikte adrlarnda brakp, geri kalan mslmanlarla birlikte
adrlarnda brakp, geri kalan mslmanlarla birlikte Rumlarn zerine hcum etmi ve sabahtan
leye kadar onlarla iddetli arpmalara girimiti. le ezan okunduu anda o ve Rumlar her
gnk adetleri zerine sava brakp adrlarna ekilmiler, ancak Abdullah b. Zbeyr onlara hi
frsat vermeden o taze kuvvet olan mslmanlarla birlikte zerlerine saldrmt.
Rumlarn son derece yorgun dp silhlarn bir tarafa attklar srada birden dnden beri
dinlenmekte olan asker kuvvetlerle dman askerlerinin zerine hcum etmi ve onlarn tamamen
gafil olduklar bir anda zerlerine bir tek yumruk gibi birden atlp daha silhlarna ellerini uzatma
imkn bulamadan onlar kltan geirmi ve iddetli bir arpma sonunda kumandanlar Georg
ldrlmt. Georg'u Abdullah b. Zbeyr bizzat kendisi ldrm ve bylelikle mslmanlar
Rumlar byk bir hezimete uratp onlardan oka ganimetler elde etmi ve ele geirdikleri esirler

arasnda da Kumandan Georg'un kzn alp getirmilerdi. Bu safhadan sonra Abdullah b. Sa'd ehri
kuatm, rahatlkla fethedip ieri girmi ve imdiye kadar elde etmedikleri byk ganimetler ele
geirmilerdi. Bu ganimetler taksim edilince atllarn her birine bin dinar, yayalarn her birine de
biner dinar pay isabet etmiti.
Abdullah b. Sa'd, Subayta ehrini tamamen ele geirdikten sonra askerlerini civar ehirlere doru
gndermi ve Kafasa ehrine gelip buradaki dmanlar malup etmiler, mallarn ganimet ve
kendilerini esir almlard. Ayrca Abdullah, el-Ecem kalesine askerler gndermi, burann halk
mslmanlarm geldiini iitince kaleye kapanm ve buraya snmlard. Abdullah ve askerleri
Ecem kalesini muhasara edip emnla fethederek btn Afrika fethini tamamlam bulunuyorlard.
Burann halkyla sulh yapp bir buuk milyon dinar hara almlard. Bundan sonra Abdullah b.
Zbeyr vali Georg'un kzm ganimet olarak alp fetih mjdesini Hz. Osman'a bildirmek zere
gidenlerle Medine'ye gndermiti. Baka bir rivayette ise, vali Georg'un kzm Ensrdan birisi
ganimet olarak alm ve onu devesine bindirerek Medine'ye gtrmt.
Abdullah b. Sa'd bu fetihlerden sonra Afrika'nn bu blgesinden Msr'a geri dnmt. O bu seferi
srasnda bir yl ay mddetle Afrika'da kalm ve yine bu mddet ve savalar esnasnda mslmanlardan yalnz kii ehit olmutu. Bir tanesi, air Ebu Zeyb el-Hezel olup orada defnedilmi
ti. Buradan elde edilen ganimetlerin bete biri Medine'ye gnderilmiti; Mervan b. el-Hakem
Afrika'dan gelen bu ganimetleri be yz bin dinar karlnda satn alm ve Hz. Osman da bunlar
ona satmt.
Afrika ganimetleri hakknda en sahih rivayet budur. Bazlar Hz. Osman'n Abdullah b. Sa'd'a bu
Afrika genimetlerinin humsu-nu verdiini, bazlar ise onlar Mervan b. el-Hakem'e verdiini
kaydederler. Bundan anlald kadaryla Hz. Osman (r.) birinci gazveden elde edilen ganimet
humuslarnn humusunu Abdullah b. Sa'd'a, ikinci gazvede edilen ganimetlerin humsunun humsunu
[53]
Mer-van'a vermitir. Dorusunu Allah bilir.
Afrika'nn syan Ve kinci Kez Fethi
O sralarda Bizans imparatoru Herakleios olup, btn dnya hristiyan hkmdarlar ona bal olarak
muntazamca hara derlerdi. Bu haralar genellikle Msr, Afrika, Endls ve dier yerlerden
gelmekteydi. Abdullah b. Sa'd Afrika'y fethettii zaman Herakleios, mslmanlara dedikleri hara
ve cizye kadar kendisine de hara vermelerini talep etmek zere buraya bir patrik gndermiti. Patrik
Kartaca ehrine yerleip btn Afrika'nn ileri gelenlerine haber gndererek onlar toplam ve
imparatorun emrini bildirmiti. Onlarsa byle bir teklife yanamayp yle demilerdi: Biz daha
nce dediklerimizi u anda da dyoruz. Mslmanlarn bizden aldklar bu cizyeyi kendisi normal
karlayp bizi sktrmamas gerekir. Georg'un ldrlmesinden sonra Afrika'daki Rumlarn bana
baka biri getirilmiti. Fakat Bizans patrii karklk ve fitnelerden sonra onu buradan kovmu ve bu
yeni vali, Muviye-nin yanma giderek am'da yerlemiti. Hz. Ali'nin lmnden sonra Muviye
am'a iyice hakim olmutu. Bundan sonra am'da ikamet eden bu Rum vali Muviye ile grp
birlikte Afrika zerine askerler gndererek burann fethini ona teklif ve tavsiye etmiti. Bu teklif
zerine Muviye onunla birlikte Muviye b. Hudeyc es-Se-kn'yi gnderdi. skenderiye'ye
vardklarnda Rum patrik lm, bn Hudeyc yoluna devam ederek Tunus'a kadar ilerlemiti. Buras
scaktan yanyordu. bn Hudeyc'in yannda bir hayli askeri vard. Bu askerlerle Kanuniye'de
konaklamken blgenin patrii ms-lmanlar zerine 30.000 civarnda asker gndermiti. Dman

askerlerinin geldiini gren Muviye b. Hudeyc mslmanlardan bir miktar askeri onlarn zerine
gndermi ve aralarnda meydana gelen arpmalarda Rumlar hezimete urayarak Celula kalesi
muhasaraya alnmt. Kale bir trl fethedilememi, ancak bir ara kalenin sur duvarlarndan bir
ksm yklarak mslmanlar ehrin iine girebilmi ve burada ne varsa hepsini ganimet olarak ele
geirmilerdi. Mslmanlarn bir ksm etrafa dalm ve buralarda ikmet edenler yeniden onlara
itaat etmilerdi.
Burann halk Him b. Abdlmelik zamanna kadar son derece itaatkr bir durumda kalm, slm
devletine kar asla isyan etmemiti. Ancak Him b. Abdlmelik dneminde Irak'tan buraya gelen
baz kimselerin tevikiyle ba kaldrm ve aralarnda bugne kadar sren byk bir tefrika ve gr
ayrl olmutur. Onlar yle diyorlard: Biz komutanlarn davranlarna gre imamlara ve devlet
bakanna muhalefet etmeyiz. Kendilerine: Bu kumandanlar imamlarn emirlerine gre hareket
ederler. denildiinde ise yle cevap veriyorlard: Onlarla irtibatmz salamadan ve
grmeden bu konuda fikir beyan etmeyiz. Ve arkasmdan Meysere isminde birisi yannda bulunan
yirmi ksur adamla am'a gelip Hz-m ile grmek istemi, fakat Him onu yanma kabul
etmemiti. Bunun zerine onlar da el-Ebra'n yanma varp durumlarn ikyet etmek zere ona:
Bizim kumandanmzn bizimle ve askerlerimizle birlikte cihada ktn ve elde ettii ganimetleri
onlara pay ettiini mminlerin emrine bildirmeni istiyoruz, demiler, el-Ebra da onlara: Bu bizim
cihadmzn en uygun olandr. Bir ehri muhasara ettiimizde bazen baar elde eder, bazen de
etmeyebiliriz, diye cevap vermiti. Meysere buna karlk yle demiti: Bu normal cret deildir,
fazladr. Kardelerimize ne verilirse bizs de ayns yeter. Fakat onlar baz konularda ileri giderek bir
yandan keilerimizin karnlarn yarp iinden olaklarn karyorlar, bir yandan mminlerin
emrinin koyunlar zerine saldrmak iin beyaz yaban eeklerini salyorlar ve bu eekler bir sr
koyunumuzu ldryorlard. Buna da katlandk. Fakat daha da ileri giderek kzlarmzn en
gzellerini seip almaya baladlar. Onlara yle dedik: Biz mslmanz ve sizin bu yaptklarnza
kitapta ve snnette bir yer bulamyoruz. Biz de mminlerin emrinin bu konudaki grn almak
istedik. Bu yaplanlar onun bilgisi altnda m yaplyor, yoksa o bunlardan habersiz midir? Onlar
am'da bir hayli durmu, yanlarnda getirdikleri iaeleri ve nafakalar tkenmi, nihayet kendi
isimlerini bir kada yazarak vezirlerinden birine vermi ve mminlerin emri bizi soracak olursa ona
durumumuzu bildiriniz, diye rica etmilerdi. Tunus'a geri dndklerinde Hi-m'n valisine kar
isyan etmi, onu ldrm ve blgeyi istil etmilerdi. Nihayet olaylar Him'a ulam, kimlerin
[54]
bunu yaptn sorunca, ona isimlerini yazdrdklar kimseler olduklar sylenmiti.
Endls'e Sefer
Tunus'un ve Kuzey Afrika'nn tamamen fethinden sonra Hz. Osman, Abdullah b. Nfi' b. Husayn ve
Abdullah b. Nfi' b. Kays', Endls zerine sefere gndermiti. Bu ikisi Endls'e deniz ynnden
girmilerdi. Hz. Osman onlara ve onlarla birlikte olanlara yle yazmt: Emm ba'du... Haberiniz
olsun ki Kostantiniy-ye Endls ynnden fethedilecektir.
Bu iki kumandan yanlarnda Berberilerden baz mslnanlar bulunduu halde yola koyulmular ve
mslmanlar bir ok fetihten sonra Tunus blgesinden daha geni yerleri ele geirmilerdi.
Hz. Osman Cr.) Abdullah b. Sa'd b. Serh'i Kuzey Afrika valiliinden azlettikten sonra, yerine
Abdullah b. Nfi' b. Abdilkays' tayin etti. Daha sonra Abdullah Msr'a dnnce, br Abdullah Hz.

Osman'a baz hediyeler gndermiti. O gn, Amr b. el-ss Hz. Os-mn'm huzuruna gelmi, Hz.
Osman ona: Ey Amr! Senden sonra oras kart, demi, Amr da Evet, oras mutlaka karacakt ve
[55]
belliydi, diye cevap vermiti.
Bu Yln Dier Olaylar
Hz. Osman bu yl hacc emirlii grevini kendisi ifa etmiti. Bu ylda ayn ekilde Osm b. Ebi'l-s
vastasyla Istahr ehri fethedildi. Muviye b. Eb Sfyn Knnesrn zerine sefer dzenlemiti. Yine
bu ylda mehur air Zeyb el-Hezel Msr'da vefat etmiti. Baka bir rivayette ise lden Mekke'ye
dnerken yolda vefat etmitir. Dier bir rivayete gre, Bizans illerinde vefat etmitir. Fakat btn
bunlarn ittifakla belirttii husus Eb Zeyb el-Hezeli'-nin Hz. Osman zamannda vefat ettiidir. Yine
ayn ekilde bu ylda Eb Rimse el-Belev Kuzey Afrika'da vefat etmiti. Sahbiler-den olduu ifade
edilir. Yine bu yl iinde Raslullah (s.)'m zevcelerinden ve Hz. mer'in kz Hz. Hafsa vefat
etmitir. Dier rivayette ise Hz. Hafsa'nm H. 41. ylda vefat ettii, bir bakasnda ise H. 45. ylda
[56]
vefat ettii kaydedilir.
H, 28. (M. 648-649) YIL OLAYLARI
Kbrs Adasnn Fethi
Kbrs adasnn Muviye komutasnda H. 28 (M. 648-649) ylda fethedildii kaydedildii gibi, bu
adann H. 29. veya 33. ylda fethedildii de kaydedilir. Ayrca ileride zikredeceimiz gibi burann
halknn mslmanlara zararlar dokunmas zerine adann H. 33. ylda fethedildii ifade edilir. Bu
yl iinde Muviye b. Eb Sfyn adaya sefer dzenlediinde ashabdan Eb Zer el-Gifr, Ubde b.
es-S-mit ve hanm mm Haram da bulunuyordu. Ayrca Eb Derd ve eddd b. Evs de bu ordu
iindeydiler. Muviye b. Eb Sfyn Hz. mer'e Cr.) denizde seferler yapmak konusunda bir hayli
srar etmi ve denizdeki adalardan birinde bulunan Rumlarn sahile ok yakn olduklarn sylemi,
hatta yle demiti: Sahildeki kylerden birinde oturan mslmanlar bu adada yaayan Rumlarn
kpeklerinin ulumalarn ve horozlarnn tlerini duyuyorlar. Bunun zerine Hz. mer Anr b. elss'a mektup gnderip yle demiti: Bana deniz ve denizde ileyen gemiler hakknda bilgi ver.
Bunun zerine Amr b. el-ss da Hz. mer'e: Ben denizde kalabalk insanlarn kck bir eye
bindiklerini grdm. Onlarn altlarnda su, stlerinde de deniz vardr. Deniz sakinletii zaman
kalblere dehet verir, dalgaland zaman da insanlarn akln eler. Byle bir anda insanlarn Allah'a
olan ball biraz daha artar, fakat korkular da ok olur. Byle bir anda o gemilere binen insanlarn
durumu bir sopa zerine oturmu kurtuklarn haline benzer. Eer kprdayacak olursa batar ve
kurtulursa da korkudan ve dehetten gzleri grmez hale gelir, diye cevap yazar. Hz. mer Amr b.
el-ss'n yazdklarn okuyunca hemen Muviye'ye mektup yazp yle demiti: Hz. Muhammed (s.)'i
hakla gnderen Allah'a yemin ederim ki, hayatta olduum mddete hi bir mslman bu denize
sokmayacam. ittiime gre, Akdeniz yer yzndeki denizlerin en byklerinden birisiymi ve
byle tehlikeli bir sefere ben nasl mslmanlar karaym da kfirler zerine gndereyim? Vallahi
benim iin tek bir mslman Bizans'tan ve Bizans'n iinde bulunan her eyden ok daha kymetli,
daha sevimli ve daha nemlidir. Sakn sakn bir daha bana bu konuda bir ey sormayasn. Sen bu

konuda nasl bir davranta bulunacam benden iyi bilirsin.

Hz. mer zamannda bir ara Bizans imparatoru, mslmanlar zerine seferden vazgeip Hz. mer'e
mektup gndererek ona yaknlk arzetmiti. Bu mektup ve mektuplarn gidip geldii srada yaplan
seferlerden birinde Hz. mer'in hanm ve Hz. Ali'nin kz olan mm Klsm Bizans imparatorunun
hanmna kadnlara yarya-bilecek bir eit parfm gndermiti. Bu gnderilen hediye Bizans
imparatoriesine varm ve o da bu hediyeye karlk Hz. mer'in hanmna bir gerdanlk hediye
etmiti. Bizanstan geri dnen posta grevlileri Hz. mer'in yanma varm o da ellerinde bulunan her
eyi onlardan alm ve mslmanlar toplu namaza davet etmiti. Mslmanlar mescide
toplandklarnda Hz. mer (r.) onlara durumu haber vermi ve bu gelen gerdanl ne yapmas
gerektiini sormutu. Bazlar bu gerdanln kralieye ait olduunu ve bunu da mm Klsm'e
hediye edebileceini sylediler, bir ksm da: Biz sevap kazanmak iin hediyeleir idik, dediler.
Hz. mer buna karlk: Ancak unu bilin ki, Bizans'a giden eli mslmanlarm eli-sidir ve oraya
giden posta da mslmanlarm postasdr. Byle bir hediyeyi alma da mslmanlarm hakkdr,
dedikten sonra bu gerdanl Beyt'l-ml'e iade etmi, mm Klsm'e de gndermi olduu hediye
karlnda bir bedel demiti.
Hz. Osman (r.) hilfete getikten sonra Muviye b. Eb Sfyn ona defalarca mektuplar yazp denizde
sefer yapma konusunda izin istemiti. Nihayet, Hz. Osman Muviye'nin bu isteklerinin en
sonuncusunda ona izin verip yle demiti: Bu sefer iin mslmanlar-dan asker seme, Sefer iin
aralarnda kur'a da ekme, Onlar serbest brak. Byle bir gazaya kmak isteyen varsa kendi
arzusuyla ve gnll olarak ksn. Sen de ona gerekli tehizat yardmnda bulun. Muviye, Ben
Fezre kabilesi ile bir anlamas bulunan Abdullah b. Kays' bu sefer iin kumandan tayin etmi ve
mslmanlar da am'dan Kbrs'a sefere kmlard. Dier yandan Abdullah b. Sa'd b. Eb Serh'in
Msr'dan gnderdii ordular da oraya varmt. Mslmanlar Kbrs'a varp halkyla ylda yedi bin
dinar cizye demek artyla anlama yapmlard.
Bizans'a da ayn miktarda bir vergi demekteydiler. Mslmanlar bu vergiyi engellemi ve
kendilerini ilgilendirmeyen bir husus olarak yorumlamlard. Ayrca buranm halk mslmanlara
adadan gei izni verecek ve mslmanlar da Bizans lkesine gitmek zere buradan ordu sevk
edebileceklerdi.
Cbeyr b. Nfeyr yle anlatr: Kbrs adas fethedilip de oradan baz esirler alndnda Ebu'dDerd'nm alamakta olduunu grdm. Ona yle dedim.- Mslmanlarn zafer elde ettii ve
slm'n aziz olduu bir gnde neden alyorsun? Omuzuma elini vurarak: Bir zamanlar her eye
hakim ve her eye sahip olan bir mmet bir bakyorsun Allah'n emirlerini terkediyor ve Allah onlarn
zerine baka bir mmeti musallat ediyor ve bu ekilde onlar esir alyorlar. Eer Allah bir milletin
bana esir olma belsn musallat ederse onlar iin kurtulu kalmaz.
Bu sefer srasnda ensrdan Milhn'm kz mm Haram vefat etmiti. mm Haram zerine binmi
olduu katrdan dm ve boynu krlp orada gp gitmiti. Bu da Raslullah (s.)'m bir hadisini ve
mucizesini dorular. nk Raslullah
Cs.)
mm Ha-rm'a denizde ilk sefere kacak
mslmanlar arasnda olacan haber vermiti. Abdullah b. Kays el-Cs deniz kumandan olarak
kalm ve yaz k denizde ve karada srekli elliye yakn sefer dzenlemi ve bu seferler esnasnda hi
bir gemi batmam ve kimse de zarar grmemiti. Kumandan Abdullah b. Kays srekli olarak
seferinde Allah'a yalvaryor ve kendisine afiyet ve ordularna salk vermesini diliyordu. Yce Allah
da onun bu duasn kabul etmi ayrca ona gaza yaras sevab vermek dilemiti. Abdullah bir gn
nclerden ayrlarak el-Merf' diye adlandrlan bir kye gelmi ve oranm fakirlerine sadakalar

datmt. Bu fakirlerden bir kadn geri dnm ve ky halkna: te orada, Abdullah b. Kays
Marf'da duruyor, diyerek haber vermi, kyn erkekleri de hemen onu yalnz bana yakalayp
hcum etmilerdi. Kays bu hcum srasnda bir yara alarak ellerinden kurtulup kam ve
arkadalarnn yanma gelmiti. Bunun zerine askerleri hemen Merf'a gelip orada demirlemiti. Bu
arada mslmanlarn banda Sfyn b. Avf el-Ezd bulunuyordu. Abdullah b. Kays bu dmana kar
atmaya girimi, bir ara son derece skntya kaplp kendi adamlarma kfretmeye balamt.
Abdullah'n sahip olduu cariyelerden bir tanesi duruma hayret ederek yle demiti: Bu adam
savat zaman neden byle sylenip duruyor? Sfyn b. Avf ona: Nasl sylyordu? diye
sormu, cariye de: Skntlar, skntlar ve ondan sonra da korkup kamalar diye sylemiti. Sfyn
onun bu dedik-leriyle onu ilzam etmi ve o gn mslmanlar zafer elde etmilerdi. Abdullah b. Kays'
kyllere ihbar eden kadna Onun kumandan olduunu nerden bildin? diye sorulmu kadm: O nce
bir tccar gibi geldi bana. Ondan birey istediim zaman bana bir hkmdar edasyla verdi. Onun
iin onun mslmanlarm kumandan olduunu anladm, dedi.
Bu yl iinde Habb b. Mesleme halen Bizans'n elinde bulunan Suriye'nin dier blgelerine sefer
dzenlemiti.
Bu yl iinde Hz. Osman, daha evvel hristiyan olan Naile binti Fersa ile evlenmiti. Naile Hz.
Osman ile gerdee girmeden evvel slm' kabul etmiti. Yine bu yl Hz. Osman ez-Zevr' in
[57]
ettirmi ve hacc emirlii grevini mslmanlarla birlikte ifa etmiti.
H. 29. (M. 649-650) YIL OLAYLARI
Eb Musa'nn Basra Valiliinden Azli Ve Onun Yerine bn mr'in Tayini
Bu yl iinde Hz. Osman CrJ Eb Ms el-Ear'yi Basra valiliinden azledip onun yerine Abdullah
b. mir b. Kureyz b. Raba b. Habb b. Abdiems'i tayin etmiti. Abdullah b. mir, Hz. Osman'n
daysnn olu idi. Baka bir rivayette ise, bu azil ve tayin olaynn Hz. Osman'n hilfetinin nc
ylnda meydana geldii kaydedilir.
Bu azlin sebebi olarak u olay anlatlr: ze halk ile Krtlerden bazlar Hz. Osman'n hilfetinin
nc ylnda isyan etmilerdi. Bunun zerine Eb Ms el-E'ar insanlara hitap edip onlar cihada
davet etmi ve cihadn faziletini onlara anlatmt. Eb Ms bu konumasnda yaya olarak cihada
kmann daha faziletli olduunu sylemiti. Bundan dolay mslmanlardan bir ksm davarlarn
brakp yaya olarak sefere kmak konusunda anlamlard. Dier bir ksm mslmanlar ise yle
demilerdi: Biz bu konuda acele etmeyiz. Bakalm vali nasl davranacak? Eer onun uygulamalar
ve fiiliyat sylediklerini dorularsa biz de ona uyarz.
Eb Ms, kendi kknden ayrlrken, krk katr karp eyasn yklemi ve yola koyulaca srada
yukarda sz geen ms-imanlar hemen onun katrlarnn yularlarna yapp: Bizi bu katrlara
bindir ve sen de bizi tevik ettiin gibi yrmeye devam et, demilerdi. Bunun zerine Eb Ms
onlara barm, onlar da davarlarm salvermiler, bylece Eb Ms oradan kp gitmiti. Bunun
zerine Hz. Osman'a gelip Eb Musa'y azletmesini ve her istedikleri konuda kendilerine sual
sorulmamasn rica etmiler, tek eyin Eb Musa'nn azledilmesi olduunu bildirmilerdi. Hz. Osman
Basrahlara: Kimi istiyorsunuz? diye sormu, gelen Basral-lar arasmda bulunan ayln b. Haree:
Bizim topraklarmz yiyen bu adamdan baka kim olursa olsun kabul ediyoruz. Sizin aramzda son

derece dkn olup da onu bu dknlnden kurtarmak istediiniz bir kimse yok mudur? inizde
fakir olup da zenginletirmek istediiniz bir kimse yok mudur? Ey Kurey kabilesi! Bu E'ari
kabilesine mensup olan yal adam ne zamana kadar bu topraklarn kanm emip duracak? diye
haykrmt. Hz. Osman Cr.) iittii bu szlere kar hemen durumu anlayarak Eb Musa'y
grevinden azledip yerine Abdullah b. mir b. Kreyz'i Basra valiliine tayin etmiti. Eb Ms
yerine Abdullah'n tayin edildiini iitince: Size hara toplayan ve mal biriktiren bir tfl geliyor.
Nineleri, teyzeleri, halalar cmert olan birisidir o. Onun iin iki ordu toplanr. demiti. Abdullah b.
mir 25 yanda idi. Eb Musa'nn ve Osman b. Ebi'l-s es-Sakaf'nin Umman ve Bahreyn'deki
ordular bir araya getirilip onun emrine verilmiti.
Yine bu arada Hz. Osman (r.a.) Horasan valiliine Uraeyr b. Osman b. Sa'd', Sicistn valiliine de
Abdullah b. Umeyr el-Leys'yi tayin etmiti. Abdullah b. Umeyr el-Leysi Sa'lebe kabilesinden idi.
Kabil'den oraya doru yola km, Umeyr b. Osman da Horasan'dan Fergne'ye kadar olan blgeyi
gayet iyi bir ekilde slah etmiti. Mukran'a da Ubeydullah b. Ma'mer tayin edilmi, nehre ulancaya
kadar buraya girmiti. Ayrca Abdurrahman b. Ubeys'i Kir-mn'a gndermi, Ahvaz ve Fars illerine
de asker sevketmiti. Dier taraftan Abdullah b. Umeyr'i azledip yerine Abdullah b. mir'i tayin
ederek onu bir yl sonra azledinceye kadar burada brakmt. Arkasndan Abdurrahman b. Ubeys'i
azletmi ve sim b. 'Amr' yerine grevlendirmiti. Adiyy b. Sheyl b. Adiyy'i tekrar eski grevine
tayin edip Ubeydullah b. Ma'mer'i Fars illerine gndermi ve onun yerine Umeyr b. Osman' tayin
etmiti. Bu arada Horasan'a Umeyr b. Ahmer el-Yeker'yi Sicistn'a da mrn b. Hudayl el-Ber[58]
cem'yi gndermiti. Kirmn'da bulunan sim b. Amr orada vefat etmiti.
Fars llerinin Ahitlerini Bozmas
Fars illerinin halk valileri olan Ubeydullah b. Ma'mer'e kar isyan etmiler, o da bu isyanclara
kar harekete gemi, iki ordu Istahr nlerinde kar karya gelmilerdi. Meydana gelen
arpmalarda Ubeydullah ve emrinde bulunan mslmanlar yenilgiye uramlard. Bu yenilginin
haberi Abdullah b. mir'e ulatnda Basrahlardan yardm talep etmi, onun bu talebi zerine
Basra'dan hareket eden mslmanlar Fars illerine yola kp stahr'a gelmilerdi. Bu gelen ordunun
sa kanadna Eb Berze el-Eslem sol kanadma da Ma'kil b. Yesr kumanda ediyorlard. Svarilerin
banda da mrn b. Husayn bulunuyordu. Bunlarn ileri gelenlerin tm de byk sahbilerdendi.
Farslarla mslmanlar arasnda iddetli arpmalar meydana gelmi, nihayette isyanc Farsllar
hezimete urayp onlardan bir ok kimse ldrlm ve stahr kl zoruyla fethedilmiti. Drabcird'e
gelen mslmanlar yine burann halknn hyanet etmesi zerine buray fethetmi ve oradan Gur
ehrine gidilmiti ki buras Erdeir-hurreh ismiyle de biliniyordu. Bu arada stahr halk tekrar isyan
etmi, fakat kumandan Abdullah b. mir hi buraya aldr etmeden yoluna devam edip Gur ehrine
kadar ulam ve buray muhasara altna almt. Herim b. Hay-yn buray muhasara altma alm
bulunuyor, buradaki mslmanlar ehri muhasara ediyor ve stahr'm isyan etmesi zerine oraya kadar
geri dnp ehrin etrafnda gazalar yapyor, tekrar geri dnyorlard. Nihayet Abdullah b. mir
buraya gelip Gur ehrini fethetmi ti.
Burann fethedili ekli yle olmutu: Bir gece mslmanlarn bazlarnn namaz kldklar bir srada
yanlarnda braktklar ekmek ve et dolu bir krbaya yaklaan bir kpek krbay azyla ekip kam
ve gizli bir yerden ehre girivermiti. Bu srada, bu kpei izleyen mslmanlar ehrin bu gizli
gediinden ieri girerek ehri kl zoruyla fethetmiler di.

Abdullah b. mir Gur ehrini fethettikten sonra Istahr'a gelip buray da bir mddet muhasara etmi ve
iddetli arpmalarn meydana gelmesinden sonra Istahr' kl zoruyla fethetmiti. Ayrca
mancnklarla surlar dvlm, halkndan ve Acemlerden birok kimse ldrlmt. Buraya
yerlemi ve ehre snm olan birok kimse de ele geirilmi bulunuyordu. Bu konuda anlatlan
baka bir rivayet de yledir: istahr halknn ahidlerini bozmas zerine Abdullah b. mir buraya
ynelmi ve Gur ehrine ulamadan nce buray yine muhasara edip itaat altna alm ve. oradan Gur
ehrine gelerek Drabcird'i de hakimiyeti altna almt. Drab-cird halk da daha evvel ahitlerine
muhalefet etmilerdi. Bu isyanlarn bastrlmasyla Abdullah b. mir Fars halkn bir daha isyan
etmemek zere itaat altna alm ve durumu Hz. Osman'a bildirmiti. Hz. Osman (r.) da ona emirler
gnderip Fars illeri zerine Herim bn Hayyn el-Yekeri, Herim b. Hayyn el-Abd, Hrreyt b.
Rid, Mincb b. Rid ve Tercman el-Huceym'yi tayin etmesini istemiti. Ayrca, Horasan illerini
ayr ayr blgelere taksim edip bu blgelerden Merveyn zerine Ahnef'i, Belh zerine Habb b. Kurre
el-Yerb'yi. Hert zerine Hlid b. Abdullah b. Zheyr'i, Tszerine Umeyr b. Ahmer'i, Nisbur
zerine Kays b. Hubeyre es-S-lem'yi tayin etmesini emretmiti. Nisbur'da Abdullah b. Hzim
bulunuyordu. Oysa Kays'm amcasnn olu idi. Hz. Osman (r.) vefatndan nce Nisbur'u Kays b.
Hbeyre'ye vermiti. meyr b. Ahmer'i de Sicistn'a tayin etmi, arkasndan Hbeyb b. Abdiems
oullarndan olan Abdurrahman b. Semre'yi tayin etmiti. Hz. Osman vefat ettii zaman
Abdurrahman b. Semre Sicistn valisi, mran Bukran valisi, meyr b. Osman b. Sa'd Fars valisi,
bn Kindir el-Kueyri de Kirman valisi olarak grev yapmakta idiler.
Kays b. Hbeyre yine Hz. Osman zamannda Abdullah b. H-zm' bn mir'e eli olarak gndermiti.
bn mir ona ikramda bulunmu ve eli, bn mir'e unu sylemiti: Kays bn Hbeyre
Horasan'dan ayrld takdirde bana oray vermek zere bir ahitname ver. bn mir elinin bu
isteini yerine getirmiti. Eli olan Abdullah b. Hazm bu ahitnameyi aldktan sonra Horasan'a geri
dnmt. Hz. Osman ehit edilip de ortalk karnca, bn Hazm Kays'a yle demiti: Senin
yapacan en iyi ey^ beni yerine halef tayin edip herkesin ne yapmak zere olduunu renmek iin
Medine'ye gitmendir. Kays onun dediini yerine getirmi, bn Hazm da Kays'n oradan
ayrlmasndan sonra kendisinin buraya halef ola-cama dair elindeki ahitnameyi karm ve Hz. Ali
b. Eb Tlib zamannda Horasan'a hakim olmutu. Ancak Kays b. Hbeyre Abdullah b. Hzm'm
[59]
yapt bu hileden dolay son derece gazaba gelmi, ona kzmt.
Hz. Peygamber (S.)'n Mescidinin Geniletilmesi
Hz. Osman (r.J bu yln Rebu'l-evvel aynda, Hz. Peygamber (s.)'in mescidini geniletmiti. Bina
yaplrken, Batn-i Nahl'den kire getirilmiti. Hz. Osman Cr.) mescidin duvarlarn nakl talarla
bina etmi, ayrca mescidin direklerini aralarna kurun dklen talardan rdrtmt. Bu
geniletmeden sonra mescidin uzunluu 160 ve eni 150 zira' olmutu. Kaplar Hz. mer zamannda
[60]
olduu gibi alt tane olarak braklmt.
Hz. Osman (R.) 'M Hacc Mevsiminde Namaz Drt Rek'ata Tamamlamas Ve Bu Konuda
Meydana Gelen Tartmalar
Bu yl iinde Hz. Osman (r.) hacc grevini mslmanlarla birlikte yapm ve Min'da kendisi iin bir

adr kurdurtmutu. Hz. Osman'n Min'da kurmu olduu ilk adr buydu. Ancak Hz. Osman Cr.)
Min'da ve Arafat'ta namaz drder rek'at olarak klm ve mslmanlarm onun aleyhinde ilk defa
konutuklar konu bu olmutur. Sahabelerden baz kimseler, bu konuda Hz. Osman' (r.) knamlard.
Bunun zerine Hz. Ali: Herhangi bir durum meydana gelmi veya zamanda deimi deildir. Sen
Raslullah Cs.) zamannda bulundun. Eb Bekir ve mer zamannda onlar bu namaz iki rek'at
olarak klarken grdn. Sen de halifeliinin ilk yllarnda yle kldrdn. Peki u anda ne oluyor da bu
ekilde davranyorsun? diye sormutu. Hz. Osman bu soruya: Bu benim grmdr, diye karlk
vermi, ancak bu durum Abdurrahman b. Avf a ulanca, Hz. Osman'a gelip ona yle demiti: Sen
Raslullah (s.) ile birlikte burada namaz klmadn m? Hz. Eb Bekir ve mer ve sen de hilfetinin
ilk yllarnda burada iki rek'at olarak namaz klmadnz m? Hz. Osman: Evet, ben byle yaptm,
ancak Yemen'den gelen baz haclar ve baz mslmanlar benim burada kldn namaz gstererek
mukim kimsenin namaznn ikier rek'at olduu kanaatine varmlard; nk ben Mekke'den evliyim
ve Tif te de malm vardr, diye cevap vermi, Abdurrahman b. Avf da: Bunda herhangi bir
yanllk yoktur. Senin Mekke'den evliyim szne bakarsak u anda senin hanmn Medine'dedir ve
sen istediin zaman Medne'edn kyor, istediin zaman ikmet ediyorsun. Mekke'ye de istediin gibi
girip kyorsun. Tif'te edindiin mlke gelince, buradan Taife gnlk bir mesafe vardr.
Yemen'den baz haclarn ve dier mslmanlarm senin burada kldn namaza bakarak mukmin
namazn iki rek'ate indirdikleri hususuna gelince, Raslullah (s.) kendisine vahyin indii o gnlerde
ve mslmanlarm az olduu zamanlarda, ayrca Hz. Eb Bekir ve mer zamannda da Min'da
namazn iki olarak klndn biliyorsun, slm bu konuda en yakn delil olarak bunlar koymutur,
deyince: Bu benim uygun olarak grdm bir grtr. diye karlk vermiti.
Abdurrahman b. Avf ayrlp giderken Abdullah b. Mes'd'a rast gelip ona: Ey Eb Muhammedi
rendiin eyler deitirilmi bulunuyor, demi, bn Mes'd da: Peki ne yapabilirim? Ne
yapaym? diye sormutu. Abdurrahman: Sen uygun grdn ekilde yap deyince Ibn Mes'd:
Anlamazlk ve muhalefet kt bir eydir; ite bundan dolay arkadalarmla birlikte drt rek'at
kldk diye karlk vermiti. Bunun zerine Abdurrahman: Ben de arkadalarmla iki rek'at
klmtm. Artk bundan sonra ben de drt rek'at klacam demiti.
[61]
Dier bir rivayete gre bu olay H. 30. CM. 650-651) ylda meydana gelmitir.
H. 30. (M. 650-651) Yl Olaylar
Veld'in Kfe'den Azli Ve Yerine Sad'in Tayini
Bu yl iinde Hz, Osman (r.) Velid b. Ukbe'yi Kfe valiliinden azledip yerine Sad b. el-s' tayin
etti. Velid b. Ukbe'nin Hz. Osman'n hilfetinin ikinci ylnda Kfe'ye vali olarak tayin edilmesinin
sebebini daha evvel aklamtk. O Kfe halk tarafndan bir hayli sevilmi idi. Be yl valilik
yapm ve bir tek gn hi kimse kapsna dayanmamt. Bir ara Kfe halkndan baz gen kimseler
bn el-Heysemn el-Huz zerine ullanp onunla arpmlar, o da onlara kar kp klcyla
zerlerine atlm ve naralar atmt. Bu arada Eb reyh el-Huzi onlarn bu hallerini grnce
genleri engellemek istemi, fakat engelleyemeyince bn Heysemn' ldrmlerdi. Eb reyh elHuz cihad blgesine daha yakn bulunsun diye Medine'den Kfe'ye g etmiti. bn el-Heysemn'
ldrenler arasnda Zheyr b. Cndeb el-Ezd, Mrevvi' b. Eb M-verri' el-Esed, ubeyi b. el-

Ubeyy el-Ezd gibi kimseler bulunuyordu. Etrafta bulunanlar bu katilleri hemen yakalam ve Eb
reyh ile onun olu onlarn katil olduklarna ahitlik etmilerdi. Kfe valisi Veld b. Ukbe durumu
Hz. Osman'a bildirmi, Hz. Osman (r.) da onlarn ldrlmesini emretmiti. Bunun zerine vali
Veld, onlar kknn kapsnn nnde idam ettirdi. Bunun arkasndan, in-sonlar arasnda bir kan
davas meydana gelmesin diye, ldrlen adamn valisinin istei zerine insanlardan bir grubun
gelerek onunla sulh akdetmesi istenmiti.
Cahiliye dneminde olduu gibi slm dneminde de Ben Ta-Hb'den ir Eb Zbeyd adnda birisi
vard. Eb Zbeyd'in daylar zorla onun bir alacana el koymulard. Bunun zerine Kfe valisi
Veld onun hakkm aram ve onu korumutu. Bundan dolay da ir Eb Zbeyd Veld'e teekkr
etmi, Kfe'ye gidip orada yerlemiti. Bu dinen hristiyan idi, Veld'in slm ona iyi sunmas
zerine mslman olmutu. Bu arada daha evvel Eb Haysemn'm katillerinin ldrlmesi zerine
Zeyneb, Mverri ve Cndeb'in akrabalar Veld'e kar tuzak hazrlamaya ve etrafna casuslar
yerletirmeye alyorlard. Casuslardan biri u haberi gtrmt: Ve-ld ve Eb Zbeyd birlikte
arap iiyorlar. Bunun zerine bu ldrlenlerin yaknlar Velid'e kar isyan edip yanlarna
Kfe'den aldklar baz kimselerle onu gzetlemeye gitmi, fakat Veld'i bulamamlard. Ancak
bunlar birbirleriyle syleip dururlarken bu hallerini farkeden mslmanlar onlara kar sert
davranm, hatta onlara kfretmilerdi. Veld meydana gelen bu olaylar Hz. Osman'dan (r.)
gizlemiti.
Cndeb yanmda bulunan bir heyetle birlikte Abdullah b. Mes'-d'a gelerek: Veld, gece gndz iki
iip duruyor, demi ve bu haberi yaygnlatrmalard. bn Mes'd onlara: Kim birimizin aybm
rterse biz de onun avretini ve gizli yerlerini aratrp durmayz diyerek karlk vermiti. Ancak
Velid onun bu szlerini iitince ona serzenite bulunmu ve birbirleriyle almlard. Sonra Veld'e
bir sihirbaz getirilmi, o da Abdullah b. Mes'd'a haber gnderip sihirbaz iin uygulamas gereken
cezay sormutu. Sihirbaz yapm olduu siniri itiraf etmiti. Sihirbaz insanlara gsteriler yapp
onlara bir merkebin kndan girip azndan ktn gsteriyordu. Bunun iin Abdullah b. Mes'd
Veld'e bu sihirbaz ldrmesini emretmiti. Veld onu ldrmek istediinde aralarnda Cndeb'in
bulunduu bir cemaat oraya varm ve sihirbaz Cndeb ldrmt. Velid bunun zerine Cndeb'i
hapsedip durumu Hz. Osman'a bildirmi, Hz. Osman ise onu ta'zir ettikten sonra serbest brakmasn
emretmiti. Cndeb'in hapsedilmesine kzan adamlar Hz. Osman'a gitmi ve Ved'in grevden
azledilmesini istemilerdi. Ancak Hz. Osman onlar elleri bo olarak geri evirmiti. Bunlar
Medine'den geri dndkten sonra intikam iin etraflarnda bir sr adam toplamlard. Dier taraftan
Eb Zeynep, Eb Mverri' ve dier kimseler Ved'in huzuruna kp onunla sohbet etmilerdi. Bu
arada Veld uyuyakaldnda onun elindeki mhr alm ve ikisi birlikte Medneye gitmilerdi. Veld
uyandnda mhrn bulamaynca hanmlarna sormu, onlar da kendisi uyumadan evvel u u evsaf
ve eklde iki adamn en sona kaldn sylemilerdi. Veld onlar itham ederek Eb Zeynep ve Eb
Mverri' olduklarn sylemi ve onlar bulup getirmeleri iin adamlarna emirler vermiti. Ancak
her ikisi de bulunamamt.
Eb Zeynep ve Eb Mverri' Hz. Osman'n huzuruna karak, Ved'in iki itiini sylemi ve onu
ikyet etmilerdi. Hz. Osman Veld'i Medine'ye ardnda her ikisini de hazr bulundurup onlara:
Siz Ved'in iki itiini grdnze dair ahitlik eder misiniz? diye sorunca onlar: Hayr diye
cevap vermiler, Hz. Osman; Peki nasl? deyince de: Biz sakalndan arabn damladn
grdk diye karlk vermilerdi. Bunun zerine Hz. Osman Sad b. el-s'a Veld'e had
uygulamasn sylemiti. Bu uygulama her iki tarafm aileleri arasnda bir dmanln meydana

gelmesine sebep olmutur. Veld'e had uyguland srada srtnda drt ke bir aba vard. Bunu
karmas iin Hz. Osman (r.), Hz. Ali'ye iaret etmiti.
Bu rivayette bunlar kaydedilir. Ancak sahih olan rivayette Abdullah b. Ca'fer b. Eb Tlib'in Veld'e
had uygulad kaydedilir. Buna gre Hz. Ali olu Hasan'a bu haddi uygulamasn sylemi, o da:
Bunu, bu iin iinde olanlardan birine havale et, demiti. Bunun zerine Hz. Ali (r.) Abdullah b.
Ca'fer'e Veld'e had uygulamasn emretmi ve ona: Al krbac. Raslullah ts.) ve Eb Bekir, krk
sopa uygulamlar, Hz. Osman ise seksen sopa vurdurnutu. Sevimli olan snnet de budur, demiti.
Bir rivayete gre Velid bir gn iki iip Kfe halkna sabah namazm drt rek'at olarak kldrm,
sonra cemaate geri dnp; Daha da artraym m? diye sormutu. Bunun zerine Abdullah b.
Mes'd Veld'e: Biz bu gnden itibaren seninle herhangi bir hususta artrmada bulunmayacaz.
demi ve Hz. Osman'n huzurunda onun yaptklarn anlatmt. Bundan dolay da Hz. Osman (r.) Hz.
Ali'ye (r.) had uygulamas iin emir vermi, Hz. Ali de Abdullah b. Cafer'e bu grevi havale etmiti.
Hz, Osman Veld'in iki itiini renince onu bu grevinden azledip yerine Sad b. As el-s b.
meyye'yi tayin etmiti. Sad Hz. mer'in (r.) evinde bymt. am illeri fethedildiinde onu
ordunun ileri gelenleri arasna katm, o da Muviye'nin yannda grev yapmt. Bir gn Hz. mer
(r.) Kurey'e Sad'in nerede olduunu sormu, onun am'da olduu haberi verilince, Sad'i Medine'ye
armt. Sad, Medine'ye vardmda, Hz. mer ona: Senin bir sr bellara uradn gibi bir
sr iyiliklere de mashar olduunu duydum. Bu bellar ve musibetleri arttr da Allah da bunlara
karlk sana hayrlar versin demiti. Bu arada Sad Hz. mer'e: Benim iin bildiin bir e, bir
zevce var m? diye sormu, o da; Hayr eklinde cevap vermiti. Bu arada Sfyn b. Ufey'in
kzlarnn anneleriyle birlikte Hz. mer'e geldikleri grlr. Anneleri Hz. mer'e yle hitap eder;
Bizim erkeklerimiz tmyle helak oldu. Eer erkekler helak olursa kadnlar da tamamen kaybolup
gider. Bunun iin bu kzlar kendilerine denk kimselerle evlendir. Bunun zerine Hz. mer bu
kzlardan birisini Said ile, dierini de Abdurrahman b.niz? diye sorunca onlar: Hayr diye cevap
vermiler, Hz. Osman; Peki nasl? deyince de: Biz sakalndan arabn damladn grdk diye
karlk vermilerdi. Bunun zerine Hz. Osman Sad b. el-s'a Veld'e had uygulamasn sylemiti.
Bu uygulama her iki tarafn aileleri arasnda bir dmanln meydana gelmesine sebep olmutur.
Veld'e had uyguland srada srtmda drt ke bir aba vard. Bunu karmas iin Hz. Osman (r.),
Hz. Ali'ye iaret etmiti.
Bu rivayette bunlar kaydedilir. Ancak sahih olan rivayette Abdullah b. Ca'fer b. Eb Tlib'in Veld'e
had uygulad kaydedilir. Buna gre Hz. Ali olu Hasan'a bu haddi uygulamasn sylemi, o da:
Bunu, bu iin iinde olanlardan birine havale et, demiti. Bunun zerine Hz. Ali (r.) Abdullah b.
Ca'fer'e Veld'e had uygulamasn emretmi ve ona.: Al krbac. Raslullah Cs.) ve Eb Bekir, krk
sopa uygulamlar, Hz. Osman ise seksen sopa vurdurmutu. Sevimli olan snnet de budur, demiti.
Bir rivayete gre Velid bir gn iki iip Kfe halkna sabah namazn drt rek'at olarak kldrm,
sonra cemaate geri dnp: Daha da artraym m? diye sormutu. Bunun zerine Abdullah b.
Mes'd Veld'e: Biz bu gnden itibaren seninle herhangi bir hususta artrmada bulunmayacaz.
demi ve Hz. Osman'n huzurunda onun yaptklarn anlatmt. Bundan dolay da Hz. Osman (r.) Hz.
Ali'ye Cr.) had uygulamas iin emir vermi, Hz. Ali de Abdullah b. Cafer'e bu grevi havale etmiti.
Hz. Osman Veld'in iki itiini renince onu bu grevinden azledip yerine Said b. As el-s b.
meyye'yi tayin etmiti. Sad Hz. mer'in (r.) evinde bymt. am illeri fethedildiinde onu
ordunun ileri gelenleri arasna katm, o da Muviye'nin yannda grev yapmt. Bir gn Hz. mer
(r.) Kurey'e Said'in nerede olduunu sormu, onun am'da olduu haberi verilince, Said'i Medine'ye

armt. Said, Medine'ye vardnda, Hz. mer ona: Senin bir sr bellara uradn gibi bir
sr iyiliklere de mashar olduunu duydum. Bu bellar ve musibetleri arttr da Allah da bunlara
karlk sana hayrlar versin demiti. Bu arada Sad Hz. mer'e: Benim iin bildiin bir e, bir
zevce var m? diye sormu, o da; Hayr eklinde cevap vermiti. Bu arada Sfyn b, Ufey'in
kzlarnn anneleriyle birlikte Hz. mer'e geldikleri grlr. Anneleri Hz. mer'e yle hitap eder:
Bizim erkeklerimiz tmyle helak oldu. Eer erkekler helak olursa kadnlar da tamamen kaybolup
gider. Bunun iin bu kzlar kendilerine denk kimselerle evlendir. Bunun zerine Hz. mer bu
kzlardan birisini Sad ile, dierini de Abdurrahman b. Avf ile evlendirmiti. Bir sre sonra Mes'd
b. Nuaym en-Nehel'-nin kzlar gelip Hz. mer'e: Erkeklerimiz helak oldu, geride oluk
ocuumuz kald. Bundan dolay bizi denklerimizle birletir, demilerdi. Hz. mer trJ bu kzlardan
birisini Sad'e, brn de C-beyr b. Mut'ime vermiti. Gerekten Sad daha evvelki dnemlerde
slmm zdraph gnlerim yaamt. mer vefat edinceye kadar Kurey'in ileri gelen erkekleri
arasndayd. Hz. Osman Sad'i Kfe valiliine tayin edince Sad oraya doru ynelmi ve el-Eter ve
Eb Hae el-Gifr, Cndep b. Abdullah ve Cesseme b. Sa'b b. Cesseme ona katlmlard. Bu
ahslar, daha evvel Veld ile birlikte Kfe'de grev yapan kimselerdi.
Sad, Kfe'ye vardnda mescide girip minbere km ve Allah'a hamd ve sena ettikten sonra:
Vallahi ben istemediim halde size gnderilmi bulunuyorum. Ancak basma getirildiim bu
grevden de kaamazdm. unu biliniz ki fitne ban karm ve gzlerini am bulunuyor. Vallahi
bu fitneyi mutlaka kahredeceim ve kknden skp atacam, yoksa o beni yok edecektir. Bu konuda
da kendimin murakb yine ben olacan, diyerek minberden inmi ve Kfe halknn durumunu
renmeye balamt. Halkn durumunu iyice rendikten sonra Hz. Osman'a Kfelilerin strap
iinde olduklarn, erefli ve stn insanlarn kahredilip slm'n ileri gelen ahsiyetlerinin zillete
uratldklarm, buna karlk buraya hakim olanlarn daha sefil kimseler ve bedevi araplar olduunu,
stn ve eref sahibi kimselere iltifat edilmediini, musibetlerin de bu insanlarn balarndan eksik
olmadn yazmt.
Hz. Osman tr.) yle cevap vermiti: Emm ba'du... Cenab Allah bu blgeleri fetheden Islmin ilk
askerlerine ayr bir fazilet ve stnlk vermitir. Bu illere daha sonra gelip yerleen halkn onlara
tabi olmasn, ancak bu ilk ftihlerin hakk terkedip ondan uzaklamalar halinde dierlerinin bu
stnl ele geirmeleri gayet tabiidir. te herkese hakka yapt oranda muamele et ve mevkiini
koru. Herkese hakettiini adaletle ve lyle ver. nsanlarn haklarn gzetmek ve bilmek ile adalete
varlr.
Sad Eyyam ve Kdisiyye halkna haber gnderip onlara yle yazmt: Siz insanlarn nclerisiniz.
Siz insanlarn yzlerisiniz. Bir insann yz de onun vcudunun aynasdr. Bundan dolay siz bize
ihtiya sahibi kimseleri haber veriniz. Daha sonra Kfe halk bir dedikodu havasna kaplm ve
ehir iinde dedikodu bir hayli yaygnlamt. Sad durumu Hz. Osman'a bildirdiinde halk
toplayarak halfeden gelen mektubu onlara okumu ve Hz. Osman'n yazdklarn halka iletmiti. Onlar
da Sad'e Evet, dorusunu sen yaptn. Gerekten fitneyi karan insanlara ve sonradan gelenlere bu
ekilde yz verme, nk onlar bu iin ehli deildirler. Gerekten iin ehli olmayan kimseler grev
yklendiklerinde onu hakkyla yklenemez ve ii fesada boarlar demilerdi. Hz. Osman yle
yazmt: Ey ehir halk! Siz hakka yapnz. unu iyi biliniz ki fitne aranzda bir hayli yaygnlam
bulunmaktadr. Vallahi ben sizin hakknz olan bir eyi mutlaka size ulatrmaya alacam. Irak
halknn hakk olan pay mutlaka onlarla birlikte ehirlerde yaayan insanlara ulatracam. Onlar
buna karlk Hz. Osman'a yle^ sormulard: Peki, bizim paymz ehrimizden alp gtrecein

eylerle nasl deyeceksin? Onu anlayamadk? Hz. Osman da: Sizden biriniz elindeki paym
istedii ekilde, istedii yere, Hicaz, Yemen illerine gtrp satabilir. O hak onundur diye cevap
vermi, onlar da buna son derece sevinmilerdi. Bylelikle Cenb- Allah onlarn hi ummadklar
fetihleri onlaru eliyle gerekletirmiti. Gerekten onlarn ele geirdikleri ganimetleri eitli
kabilelerden kimseler onlar honut edecek fiyatlarla satn almlard. Bylece btn insanlara hak
[62]
etmi olduklar pay ulam oluyordu.
Sad B. El-s'n Taberistn'a Seferi
Bu yl iinde Sad b. el-s daha evvel bu ylda kimsenin sefer dzenlemedii Taberistn'a gazaya
kmt. Hz, mer zamannda bu konuda ihtilafl rivayetler zikredilmiti. Bu rivayete gre ise Sad b.
el-s, H. 30. (M. 650-651) ylda yannda Hz. Hasan, Hz. Hseyin, bn Abbs, bn mer, Abdullah b.
Amr el-ss, Huzeyfe b. el-Yemn, bn Zbeyr ve Raslullah'n Ca.) ashabndan baz kimselerle
Taberistn'a sefer dzenlemiti. bn mir Basra'dan kp Horasan'a doru ynelmi ve Saidden"
evvel Nisbur'a varmt. Sad de Kumis'e gelmi ve orada konaklamt. Huzeyfe b. el-Yemn Nihvend'den sonra Crcn'a varp orann halk ile iki yz bin dirhem demeleri artyla sulh
akdetmiti. Arkasndan Taberistn'a bal olup deniz cihetinden Crcn ile snrda olan Tamse'ye
ulaan Sad, burann halkyla arpmalara giritii bir srada korku namaz klnm ve savan
durumunu Huzeyfe Sad'e bildirmiti. Sad bu arpmalar srasnda adamn birine indirdii bir kl
darbesiyle, omuzunu yere drmt. Dman iyice kuattktan sonra emn istemiler, Sad de bir
tek adam ldrmemek artyla onlara emn vermiti. Baka bir rivayette kaleyi fethetmi ve btn
halkm kltan geirmiti. Bylelikle kalede bulunanlar ganimet olarak ele geirilmiti. Ben
Nehd'ten birisi ganimetler arasnda zerinde byk bir kilidin bulunduu bir sandk bulmu, iinde
mcevherat olduunu sanmt. Bu durum Sad'e ulanca, Sad bu Nehdli adama sand getirmesini
emretmi, sandk getirilip kilidi krlnca iinde ikinci bir sandn olduu grlmt. O sandk da
aldnda iinde krmz bir bez bulunmutu. Bu bezi atklarnda iinde bir sar bezin olduu
grlm, sar bezi atklarnda iinde koyu krmz renge boyanm iki erkeklik uzvu bulmulard.
Sad, ayrca Namiye blgesini fethetmiti. Buras bir ehir deil de tamamen sahra idi.
Bu arada Sad'in yannda bulunan Ysuf b. Amr'm dedesi Mu-, hamned b. el-Hakem b. Ebi'1-Akl
vefat etmiti. Bu fetihlerden sonra Sad geriye dnmt.
Crcn halk Sad ile yapt anlama zerine her sene yz bin bazen de iki yz bin ve baz yllar
yz bin dirhem hara dyorlard. Bunu derken de: Bu zerinde yaptmz anlama gereidir,
diyorlard. Aradan bir mddet getikten sonra bu harac dememi ve isyan etmilerdi. Bylelikle
Kuma cihetinden Horasan yolu Cr-cnllardan gelecek tehlikeye kar kesilmiti. Horasan'a giden
yol Fars illerinden ve Kirmn'dan gemekteydi. Horasan'a giden yolu Kumas'tan ilk defa geiren
Kuteybe b. Mslim olmutu. O, bu uygulamay Horasan'a tayin edildii bir srada gerekletirmiti.
Yezd b. Mhelleb Horasan'a gnderilmi, onlarla sulh anlamas akdettikten sonra Buhayra ve
Dihistn' fethedip Crcn halkyla daha evvel Sad'in yapm olduu anlamaya benzer bir sulh
[63]
akdetmiti.
Huzeyfe'nin El-Bb'a Yapt Gaza Ve Mushaflar Meselesi

Huzeyfe Bey'de gazada bulunduu bir srada Abdurrahman b. Rabia'ya yardm etmek, zere el-Bb'a
gnderilmiti. Huzeyfe ile birlikte Sad/b. el-s da gazaya km, Huzeyfe'yle birlikte Azer-beycn'a
kadar varmt. Onlar buraya yardmc kuvvet olarak gitmilerdi. Huzeyfe dnnceye kadar burada
ikmet etmi ve birlikte geri dnmlerdi. Huzeyfe geri dndnde Sad b. el-s'a yle demiti:
Ben bu seferimde deiik bir eyle karlatm. Eer bu byle kendi halinde braklacaksa ilerde
insanlar Kur'an' okuma konusunda ihtilfa decekler ve bir daha da bunun etrafnda
birletirilmeleri mmkn olmayacaktr Sad: Nedir bu grdn? diye sorunca Huzeyfe: Hums
ehlinden baz kimseler kendi okuyulannn dier btn insanlardan daha doru ve isabetli olduunu
sylyorlar. Bunlar da Mikdd'dan Kur'an-i Kerim renmilerdi. Dimak halk da yle diyordu;
Bizim okuyuumuz dier herkesin okumasndan daha gzel ve daha dorudur. Kfeliler de ayn
ekilde Abdullah b. Mes'd'dan alm olduklar okuma eklinin daha doru olduunu sylyorlar ve
dier yandan Basralar da Eb Musa el-E'ar'den aldklar okuma eklini savunuyor ve bu mushaflarma da kalblerin nvesi adn veriyorlard. diye sylemiti. K-fe'ye ulatklarnda Huzeyfe
mslmanlara bu durumu bildirmi, korktuu eyleri anlatmt. Raslullah (s.)'m ashab Eb Huzeyfe'yi tasdik etmi ve tabiinden bir ok kimse ona uymutu. bn Mes'd'un arkadalar ona: Neden
bahsediyorsun? Biz bn Mes'-d'un okuduu ekilde okumayalm m? demiler, Huzeyfe ve
taraftarlar da yle cevap vermilerdi: Sizler bedevi adamlarsnz, susunuz, hata iindesiniz.
Arkasndan da Huzeyfe: Vallahi mrm vefa ederse mminlerin emrine gidip bu meseleyi
anlatacam ve mutlaka buna el koymasn isteyeceim demiti. Onun bu sz zerine Abdullah b.
Mes'd ar szler sylemi, Sad de ayn ekilde son derece kzp oradan ayrlm ve oradakiler de
bu mnakaay kesip dalmlard. Huzeyfe son derece kzm olarak Hz. Osman'a gidip grdklerini
anlatm ve yle demiti: Ben yaln ayak, ba kabak koup gelen bir haberciyim. mmetin byle
bir durumdan kurtarlmasna alnz. Bunun zerine Hz. Osman ashab toplayarak bu meseleyi
onlara da anlatm, onlar gerekten bu meselenin nemini idrak ederek hepsi birden Huzeyfe'nin
grne katlmlard. Bunun zerine Hz. Osman Hz. mer'in kz Hz. Hafsa'ya haber gndermi:
Bize yannda bulunan mushaf gnder de onu oaltalm demiti. Hz. Hafsa'nn yannda bulunan bu
mus-haf nshas Hz. Eb Bekir (r.a.) zamannda yazlm olan nsha idi. Yemme gnnde birok
sahabenin ldrlmesi zerine Hz. mer (r.a.), Hz. Eb Bekir tr.J'e: Yemme gnnde bir ok
kimse ldrlm ve lm oran bir hayli artp Kur'n'n okunmas tehlikeye dmtr. Bu ekilde
Kur'n okuyucularnn gittike azalmasndan ve Kur'an'm bir ksmnn kaybolmasndan korkuyorum.
Bundan dolay Kur'an- Kermin mushaf haline getirilip toplanmasn uygun gryorum demiti.
Bunun zerine Hz. Eb Bekir, Zeyd b. Sbit'e Kur'an' bez paralar ve kemikler zerinde yazl olan
metinlerinden ve mslmanlarm hafzalarnda olan ekliyle toplanp bir araya getirilmesini emretti.
Bir araya getirilen bu mushaf Hz. Eb Bekir'in yanndayd. O vefat ettikten sonra Hz. mer'e teslim
edildi. Onun da vefatndan sonra bu mushaf nshasn Hz. Hafsa alp yannda muhafaza etmiti.
Hz. Osman bu nshay Hz. Hafsa'dan alp Zeyd b. Sabit, Abdullah b. Zbeyr, Sad b. el-s,
Abdurrahman b. el-Hars b. Him'a teslim ederek bu nshay oaltmalarn emretmi ve onlara yle
demiti: Eer bir hususta ihtilfa derseniz Kurey ivesi zerine yaznz, nk Kur'an Kurey
ivesi zerine nazil olmutur. Onlar da Hz. Osman'n emirlerine uydular. Bu nshalar oalttktan
sonra Hz. Osman asl nshay Hz. Hafsa'ya gnderip dierlerini de slm devletinin muhtelif
blgelerine ulatrm ve bunlarn dnda kalan dier yazlar yaktrm ve yalnz bu istinsah edilen
yeni nshalara itimat edilmesini emretmiti. Kfelilerin dnda kalan herkes yaplan bu mushaf
oaltmasna bir hayli sevinmi ve bunun nemini takdir etmiti. oaltlan mushaflardan biri

Kfe'ye gnderildiinde Raslullah (s.a.v.)'m ashab buna son derece sevinmi, fakat Abdullah b.
Mes'd ve ona tabi olan baz kimseler bu ie katlmamlar ve mushafm bu ekilde toplanmasna
sevinenleri de ayplamlard. bn Mes'd: Btn bunlara ramen bu konuda siz geri kaldnz ve sizi
geenler nnze gemitir. Bunun iin de siz byle olduunuz gibi kaimiz. demiti. Hz. Ali Kfe'ye
vardnda bu anlayta olan adamlardan birisi kendisine ikyette bulunup Hz. Osman' ve
mslmanlar Kur'an' bu ekilde oaltmalarn ayplamt. Bu szleri duyan Hz. Ali ona bararak;
Sus! Bizden byk bir cemaatn gr zerine bu i gerekletirilmitir. Eer ben de ayn durumla
[64]
kar karya kalsaydm ayn eyi yapardm, demiti.
Raslullah (S.A.V.)'In Mhrnn Eri Kuyusuna Dmesi
Bu yl iinde Raslullah (s.)'m mhr Hz. Osman'n elinden Medine'ye iki mil mesafede bulunan Eri
kuyusuna dmt. Bu kuyuda ok az su vard. Mhrn iine dmesinden sonra da btn suyu
boaltlmt.
Hz. Peygamber (s.) dier milletleri slma ve Allah yoluna davet etmek iin mektuplar yazd srada
bu mhr yaptrmt. Ona: Mhrl olmayan bir mektubu onlar okumazlar denmi, bunun zerine
de Raslulah (s.) kendisine demirden bir mhrn yaplmasn emretmiti. Mhr yapldktan sonra
onu parmana geirmi, fakat hemen Hz. Cebrail gelip onu bu iten alkoymutu. Hz. Peygamber bu
mhr atp yerene bakrdan bir mhrn yaplmasn emretmi ve parmana takmt. Ancak
Cebrail'in tekrar gelip At bunu demesi zerine yine Raslullah (s.a.v.) bu bakrdan olan mhr de
atp yerine gmten bir mhr edinmi ve parmana takmt. Cebrail Ca.s.) tekrar gelip bunu
kullanmasn emretmi, Raslullah da bu yz ve mhr edinmiti. Bu mhrde satr vard.
Birinci satrda Muhammed, ikinci satrda Rasl, nc satrda ise Allah yazlyd.
Raslullah (s.a.v.) hirete rtihal edinceye kadar bu mhr kullanmt. Hz. Eb Bekir de vefat edene
kadar bu mhr kullanm, arkasndan Hz. mer'e gemi o da vefat edene kadar kullanp Hz.
Osman'a intikal ettirmi ve Hz. Osman da bu mhr alt yl mddetle kullanmt.
Mslmanlarn su ihtiyalarn temin etmek iin Medine yaknlarnda bir kuyu kazlmt. Hz. Osman
bu kuyu banda oturmu yz ile oynuyorken yzk elinden kaym, kuyunun iine dmt.
Kuyunun iinde mhr ok aramlar ve kuyunun btn suyunu boaltmlarsa da yine mhr
bulunamamt. Hz. Osman bu mhr bulabilecek kimseye ok byk miktarda mkfatlar vadet-miti.
Ancak mhr bulunamaynca son derece zlm, bulunmasndan midini kesince de ayn ekil
zerine ikinci bir mhr yaptrp parmana takm ve vefat edinceye kadar parmanda kalmt.
[65]
Ancak ehit edildiinde bu mhrn kimin tarafndan alnd bilinememitir.
Eb Zer El-Gfr'nin Er-Rebeze'ye Gnderilmesi
Bu yl iinde Eb Zer el-Gfr am'dan Medine'ye gnderilmi ve bu hususta birok sebepler ileri
srlmt. Bu sebepler arasnda Muviye'nia Eb Zer'e kfretmesi, onu lmle tehdidi gibi eyler
nakledilir ve am'dan Medine'ye gnderilmesi ve Medine'den srgn edilmesi gibi ac olaylar
zikredilir. Ancak bu ac olaylarn anlatlmas pek doru olmaz. Bu doru olsa bile Hz. Osman'a bu
konuda hak vermek gerekir, nk devlet bakannn emri altnda bulunanlar te'dip etmeye hakk
vardr. Bu ve bu gibi konularda devlet bakan yetkilidir. Bunun iin de Hz. Osman'n knanmas

mmkn deildir. Fakat btn bunlara ramen ben bunlar anlatmaktan hi holanmyorum.
Ancak bu konuda onu ma'zur grenler yle anlatmaktadrlar: 4bn es-Sevd am'a vardnda Eb
Zerle karlap ona yle demiti: Ey Eb Zer! Sen Muviye'nin 'Mal Allah'n maldr! Herey
Allah'ndr' demesini ve mslmanlara ramen mslmanlara danmadan onlarn adn silmek
istemesini beeniyor musun? Bunun zerine Eb Zer Muviye'ye varp: Sana ne oluyor da mslmanlarm malma Allah'n mal adn veriyorsun? diye sorar. Mu-viye ona cevaben: Allah'n
rahmeti zerine olsun ey Eb Zer! Biz Allah'n kullar, mal da onun deil midir? deyince Eb Zer
de: Evet, ama bunu syleme der. Bunun zerine Muviye: Peki ms-lmanlarn mal olarak diye
niteleyeceim diye cevap verir. bn Sevda' tekrar Ebu'd-Derd'a gidip Eb Zer'e sylediklerinin
aynsn ona aktarr. Ebu'd-Derd': Vallahi senin Yahd olduunu zannediyorum! diye karlk
verir. Arkasndan Ebu'd-Derd', Ubde b. es-Smit'e gidip durumu anlatm ve Muviye'ye gidip,
Vallahi Eb Zer'i sana kar kkrtan bu bn es-Sevd'dr demitir.
Eb Zer bir mslmanm bir gecede yiyeceinin dnda hibir malnn olmamas gerektiine ve
kesinlikle mal biriktirmeyip Allah yolunda veya hak sahibi kimselere datlmasna kani idi. Kur'n-
Kerm'in: Altn ve gm yp da onlar Allah yolunda sarfetme-yenler var ya, ite onlara ac bir
[66]
azab mjdele
yeti kermesinin zahiri ile hkm verirdi. Eb Zer, Dimak'm arlarnda
insanlara yle seslenirdi: Ey zenginler ve ey gnahkr fakirler! O altn ve gm biriktirip de
Allah yolunda sarfetmeyenlerin cehennem ateiyle yanp kavrulacaklarma dair haberler vardr.
Onlarn yzleri, nleri ve srtlar bu ateten demirlerle dalanacak tr. Nihayet ehrin fakirleri
zenginlere kar bir cephe tekil edip Eb, Zer'in yannda yer aldlar. Zenginler onlardan grdkleri
bu tepkiyi de Muviye'ye ikayet etmilerdi. Bir gn Muviye Eb Zer el-G-fri'ye adamn biriyle
bin dinar para gnderir. Eb Zer bu paray o gece kmadan hemen infak eder. Ertesi gn sabahleyin
Muviye sabah namazn kldktan sonra paray gnderdii adam artp ona Eb Zer'e gitmesini:
Beni Muviye'nin azabndan kurtar, nk o bin dinar bakasna vermemi emretmiken yanllkla
getirip sana verdim? diye sylemesini emreder. Adam Eb Zer'e gidip bu emri yerine getirir. Fakat
Eb Zer ona: Ey oulcazm! Muviye'ye git ve Eb Zer vallahi bize gndermi olduun o
dinarlardan bir tanesi bile bizimle sabahlamamtir, hepsini dattk. diyor de ve bu paralarn bize
yanllkla geldiini
syleyip
bunlar
verdiimiz adamlardan toplamamz iin bize gn
mhlet vermesini iste der. Muviye Eb Zer'in amelinin, szlerini gerekten tasdik ettiini grnce
Hz. Osman'a yle bir mektup yazmt: Eb Zer beni bir hayli zor duruma sokuyor. O fakirlere
yle yle syleyip duruyor. Hz. Osman ise ona yle karlk vermiti: Fitne ban kaldrm ve
gzlerini ap etrafa yaylmtr. Bunun iin senin bu meseleyi fazla kurcalamadan hemen kapatman
daha uygundur. Sonra Eb Zer'i yanma verecein bir delil ile birlikte bana gnder ve insanlarla dalamaktan
yapabildiin kadar uzak dur. Bunun zerine Muviye Eb Zer'i Medine'ye Hz. Osman'n yanma
gndermiti. Eb Zer Medine'ye varp da ehrin Sel' da eteklerine ulatn grnce yle demiti.Medine halkn byk bir baskn ve srekli anlacak bir harp ile mjdeleyin. Hz. Osman'n yanma
vardnda Hz. Osman ona: Bu amllar senin dilinin uzunluundan szedip duruyorlar, sebebi
nedir? diye sorar. Bunun zerine Eb Zer de olup bitenleri anlatr. Ancak Hz. Osman yle karlk
verir: Ey Eb Zeri Ben ancak bana denleri yerine getirebilirim. Mslmanlar da gayret
sarfetmeye ve iktisatl davranmaya davet edebilirim. Zhd ve takvaya balanmalar konusunda onlar
mecbur edemem. Eb Zer de bunun zerine: Maruf ile datp bilmen ekilde mallarn komuya,
akrabalarna, kardelerine infak etmedike zenginlerden raz olmaynz? der. Orada bulunan Ka'bu'l-

Ahbr unu syler: Farzlar yerine getiren kimse grevini yapm saylr. Onun bu szn duyan
Eb Zer bana bir darbe indirip kafasn yaralar ve: Ey Yahdnin olu! Sana ne oluyor da burada
laf syleyebili-yorsun? diye barr. Hz. Osman Ka'b'n bu yaralanma iini kendisi yklenir ve onun
diyetini kendisi der. Ancak Eb Zer Hz. Osman'a yle der: Medine'den kp gitmeme izin verir
misin? nk Raslullah (sJ Medine evlerinin Sel' da eteklerine ulatnda buradan kp gitmemi
emretmitir. Bunun zerine Hz. Osman ona Medine'den kma izni vermi ve o da er-Rebze denilen
yere gidip konaklam ve orada bir mescid ina etmitir. Hz. Osman ona bir miktar deve ve iki de
hizmeti verip gnlk ihtiyalarn karlayacak kadar para verirdi. Ayn ekilde Rfi' b. Hudeyc de
bir meseleden dolay Medine'nin dnda yerlemiti.
Eb Zer Medine'den uzak kalp bedevi adetlerine almamas iin Medine'ye gidip gelirdi. Kendisi
am'dan uzaklatktan sonra Muviye onun ailesini de yanna gndermiti. am'dan ayrldklar srada
yanlarnda bir adamn tayamayaca kadar ar bir torba vard. Muviye etrafndakilere seslenerek:
Baknz, dnyada zhd-den bahseden adamlarn yanlarnda neler var. demi, bunun zerine Eb
Zer'in hanimi: Vallahi bunun iinde ne dinar var, ne de dirhem. Eb Zer'in kendisine verilen maatan
kendi ihtiyalarmz iin ayrdmz birka kurutan baka bir ey yoktur, diye karlk vermiti.
Eb Zer, er-Rebze'de bulunduu srada bir gn zekt toplamak zere bir memur gelir ve namaza
kalklaca srada Eb Zer'e: Buyur, namaz kldr der. Bunun zerine Eb Zer: Hayr, sen buyur;
nk Raslullah CsJ bana yle demiti: Banda burnu kest bir kle dahi olsa dinle ve ona itaat
et. Sen bir klesin, fakat burnun kesik deildir. Onun iin namaz sen kldr. diye karlk verir. Bu
[67]
adam Muci' adnda bir zekt memuru idi.
Bu Yln Dier Olaylar
Hz. Osman bu yl iinde cuma gn uzaktan gelenlerin iitmesi iin nc bir ezan okutma
uygulamasna gemiti. Yine bu ylda Bedir ehlinden olan Htib b. Eb Belte'a el-Lahm vefat etmiti.
Yine bu ylda Bedir ashabndan Amr b. Eb erh el-Fihr ve Mes'd b. Reb' vefat etmilerdi. Mes'd
b. Reb'in dier bir rivayette bn Reb'a bn Amr el-Krf diye lakapland ifade edilir. Raslullah
(s.)'m Erkm'm evine girmesinden nce mslman olmu, Bedir'de bulunmu ve altm ksur yanda
vefat etmiti. Ayrca Raslullah (s.a.v.)'m ganimet memurluunu yapm ve baka grevleri yerine
getirmi olan Bedir ashabndan Abdullah b. Ka'b b. Amr el-Ensr de bu ylda vefat etmi, yine Bedir
ashabndan olup Osman'n kardei olan Abdullah b. Maz'n ve yine Bedir ashabndan olan Cebbar b.
[68]
Sahra da bu ylda vefat etmilerdi.
H. 31. (M. 651-652) YIL OLAYLARI
Es-Savr Gazvesi
es-Savr gazvesinin tarihi hakknda deiik rivayetler kaydedilmitir. Bir rivayete gre H. 31., dier
bir rivayete gre H. 34. (M. 654-655), baka bir rivayete gre ise H, 31. ylda meydana gelmi olan
el-Esevra gazvesi ile birlikte ayn ylda vaki olduu kaydedilir. Bu gazvede mslmanlarn banda
Muviye bulunuyordu. Hz. Osman'n hilfetinin ilk gnlerinden itibaren btn Suriye Muvi-ye'nin
emrine verilmiti.

Muviye'nin Suriye valiliine zemin hazrlayan sebepler unlard: Eb Ubeyde b. el-Cerrh vefat
etmeden nce yerine yd b. Ganm' tayin etmiti, yd Eb Ubeyde b. el-Cerrh'm hem days hem de
baka bir yolla amcasnn olu idi. Son derece cmert bir insan olarak tannyordu. Dier bir kavle
gre ise, Eb Ubeyde b. el-Cerrh daha nce zikrettiimiz Muz b. Cebel'i tyin etmiti. yd
ldnde Hz. mer onun yerine Sad b. Huzeym el-Cumh'yi tayin etti. Onun da lm zerine ise,
Umeyr b. Sa'd el-Ensr'yi getirdi. Hz. mer vefat ettii zaman Umeyr Hns ve Knnesrin valisi
olarak grev yapyordu. Dier taraftan yine Hz. mer zamannda Yezid b. Eb Sfyn vefat ettiinde
Hz. mer onun yerine kardei Muviye'yi grev bana getirmi, bylece btn rdn ve Dmak
blgesi Muviye'nin emrine girmiti. Umeyr b. Sad el-Ensri'nin bir ara hastalanp da Hz. Osmandan
kendisini bu grevden affetmesini istemesi zerine Hz. Osman ona izin vermi, o da ailesinin yanma
geri dnmt. Bylece Umeyr'in elinde bulunan Hms ve Knnesrin de Muviye'ye verildi. Filistin
valisi bulunan Abdullah b. Alkama'nn vefat zerine Hz. Osman onun hakim olduu bu blgeyi de
Muviye'ye devredince Muviye btn Suriye genel valisi durumuna gemiti. Bu da Hz. Osman'm
hilfetinin ikinci ylnda gereklemi oldu. te Muviye'nin btn Suriye'ye hakim olmasna zemin
hazrlayan sebebler bunlard.
Bu seferin asl sebebine gelince: mslmanlarn Kuzey Afrika'-da Bizans'a verilen bir ok vergiyi
almalar ve onlardan bir ok insan ldrp bir ksmn da esir etmeleri zerine Herakleios'un olu
Konstantin slmm yaylmaya balad gnden o gne kadar Bizans'n hazrlad en byk ordunun
bana geerek be yz veya alt yz gemiden meydana gelmi bir donanma ile birlikte msl-manlar
zerine yrmt. Buna karlk da Suriye ordularnn banda Muviye b. Eb Sfyn, donanmann
banda da Abdullah b. Sa'd bn Eb erh olmak zere mslmanlar Bizans'a kar sefere kmlard.
Rumlarla ilk karlatklar anda rzgr mslnanla-nn aleyhinde esiyordu. Her iki donanma da
olduu yerde demirlemi iken bir ara rzgr dinmiti. Mslmanlar onlara yle bir teklifte
bulunmulard: Sizinle aramzda bir emn olsun. O geceyi mslmanlar Kur'an okuyarak, namaz
klarak ve Allah'a dua ederek geirirlerken Rumlar da anlar alyorlard. Ertesi gn her iki taraf
gemilerini birbirlerine yaklatrm, hatta baz gemileri kar tarafn gemilerine balam, kllar ve
kamalarla arpmlard. Bu arpmalarda mslmanlardan birok kimse ehit olmutu, fakat
Rumlardan ldrlenlerin haddi hesab yoktu. Mslmanlar baka bir gazvede bu kadar mkemmel
ve byk bir sabr rnei gstermemilerdi. Bunun zerine de Cenb- Allah mslmanlara zafer ve
yardm ihsan etmi, Konstantin de yaral olarak geri ekilmi ve Rumlar, ok az bir kimse hari,
tmyle lmden yakalarn kurtaramamlard. Abdullah b. Sa'd zaferden sonra Zt es-Sa-vr'de bir
mddet durduktan sonra geri dnmt. Muhammed b. Huzeyfe ve Muhammed b. Eb Bekr'in Hz.
Osman aleyhinde konutuklar ilk gnler bu gaza srasnda olmutu. Onlar Hz. Osman'n deiik
uygulamalar yaptn, Eb Bekir ve mer'e muhalefet ettiini, Raslullah (s.a.v.)'n kanm mhan
klp Kur'an'm tekfir ettii Abdullah b. Sa'd b. Eb Serh'i valilik makamna getirdiini ten-kid
ediyorlar ve dier taraftan yine Raslullah fs.a.vJ'm Medine'den srgn ettii kimseleri ashabn
muhalefetine ramen tekrar Medine'ye getirmesini, Sad b. el-s ve bn mir gibilerini de vali
yapmasn ekitiriyorlard. Bu gazve srasnda onlarn bu konumalar ve tenkitleri mslmanlarm o
andaki kumandan olan Abdullah b. Sa'd'm kulama gitmi, o da bunlara: Bizimle birlikte gemilere
binmeyin demiti. Bunun zerine onlar yalnz Kptlerin binmi olduklar bir gemiye binmilerdi.
Dmanla kar karya gelindiinde mslmanlar arasnda en az savap dmana kar koyan bu iki
ahs olmutu. Onlara,: Neden byle az arptnz? diye sorulduunda yle demilerdi: Biz
Abdullah b. Sa'd'm emrinde nasl savarz? Hz. Osman onu bu haliyle vali tayin etmi ve ayrca

yle yle uygulamalar yapmtr. Abdullah onlarn bu konumalaru iitince haber gnderip bu
tavrlarndan vazgemelerini istemi ve onlar tehdit etmiti. Ancak bir ok kimse onlarn bu
dedikodularna kulak vererek onlara uymu ve daha evvel mslman-larm azndan hi kmam
olan konumalar ve tenkitler, olmutur.
Dier taraftan Konstantin gemileriyle birlikte Sicilya adasna ekilmi, burann halk savam
neticesini kendisine sorduunda olup bitenleri Sicilyallara anlatmt. Sicilyallar Konstantin'e:
Hristiyanl rezil ettin, adamlarmz da yok ettin. Eer Araplar bizim zerimize gelecek olsalar
onlar buradan geri evirmek mmkn deildir, demiler, sonra bir hamama sokup ldrerek onunla
birlikte gemide bulunanlar serbest brakp Konstantiniyye'ye dnmelerine izin vermilerdi.
Bir rivayette bu yl iinde Armenia blgesinin Habb b. Mesle-me tarafndan daha nce kaydedildii
[69]
ekilde fethedildii ifade edilir.
ehriyr'n Olu Yezdecird'in ldrlmesi
Daha nce tartmasn yaptmz gibi baz mverrihlerin ifadelerine gre bu yl iinde Yezdecird
Fars illerinden Horasan'a kam, bn mir de Basra valiliine tayin edildii gnlerde Fars illerine
varp buralar fethetmiti. Yezdecird Gur ehri veya dier adyla Erdeir-Hurre ehrinden Hicr 30.
ylda kap gitmi, bn mir de onu takip etmek zere Mci' b. Mes'd'u gndermiti. Fakat dier
bir rivayete gre, Herim b. Hayyn el-Abd veya Herim b. Hay-yn el-Yeker onu takip etmiti. Onu
Kirmn'a kadar takip ettiklerinde Yezdecird Horasan'a kap gitmiti. Mci' b. Mes'd yanndakilerle birlikte Yezdecird'i takip ederken son derece iddetli bir hava ile karlam, kar ve
tipinin etkisiyle yamndakilerin tm helak olmutu. Kar bir mzrak boyunu bulmu ve mslmanla-rm
mahvna sebep olmutu. Mci'in adamlarndan birisi yannda bulundurduu bir cariyeyi kestii bir
devenin karn iine sokup oradan uzaklam, ertesi gn geldiinde cariyeyi diri olarak bulmutu.
Mci'in ordusunun burada helak olmasndan dolay buradaki bir kke Mci' Kk ad
verilmiti. Buras Kirmn'a bal Sr-cn ehrine be veya alt fersah uzaklkta bulunuyordu.
Bu anlattklarmz Yezdecird'in bu yl iinde katn belirten tarihilerin ifadeleridir. Yezdecird'in
Fars ve Horasan illerinin fethe-dilmesinden sonra ldrlmesi olay tarihiler arasnda gr ayr
hklarna yol amtr. Bazlarna gre Yezdecird Rstem'in kardei Hurrezd ile birlikte yanlarnda
bulunanlar alarak Kirnn'dan Merv'e kamt. Daha sonra Hurrezd oradan geri dnp Yezdecird'i
Merv valisine teslim etmi bulunuyordu. Yezdecird ondan mallar isteyince vali onu reddetmi, ancak
Merv halk Yezdecird'den korktuklar iin Trklere haber gnderip onlardan yardm istemilerdi.
Bunun zerine Trkler Merv'e gelerek Yezdecird'i ve adamlarn muhasara altna alp onlar kltan
geirmilerdi. Bu arada Yezdecird Mergab nehrinin kenarna kadar yaya olarak kap orada bulunan
bir deirmencinin evine snm, ancak gece olup da uyuyunca deirmenci onu ldrmt. Baka bir
rivayete gre ise, Merv halk Trklerden yardm falan istemeden kendileri Yezdecird'in adamlarn
ldrm, o da oradan kap bu deirmen ta yapan adamn evine gidip snm, onlar da onu
izleyerek burada gizlendiini renmiler, adam yakalayp da onu sorguya ektiklerinde Yezdecird'i
ldrdn itiraf etmi, bunun zerine Merv halk da bu deirmenciyi ldrmt.
Yezdecird burada bir kadnla cinsel ilikide bulunmu, onun lmnden sonra kadn hilkati eksik bir
olan ocuu dourmu ve adm el-Muhdec koymutu. Muhdec'in Horasan'da nesli oalm ve bir
sr oluk ocuu olmutu. Kuteybe b. Mslim, Sud blgesini fethettiinde bu Muhdec'in
ocuklarndan iki tane cariye ele geirmi, ikisini veya bir kavle bre bir tanesini Haccc'a

gndermiti. Haccc da bunu Emev halifesi Veld b. Abdlmelik'e hediye etmiti. Veld'in olu
Yezd bu cariyeden dnyaya gelmiti. Yezdecird ldrldkten sonra atld Mergab nehrinden
karlm, bir tabuta konularak stahr'a gtrlm ve orada bir kabris-tan'a gmlmt.
Dier bir gre gre, Nihvend savandan sonra sfahan'a kap yerlemi bulunuyordu. Orada
Mityar adnda bir adam varm. Bu Mityar Araplardan baz iyilikler grmt. Onun iin bir gn
Mityar Yezdecird'in yanma varp ieri girmek iin kapcsndan izin istemiti. Sonra yanma girip onu
vurup yaralam ve oradan uzaklamt. Kapcs Yezdecird'in yanma vardnda kan revan iinde
idi. Yezdecird hemen o anda sfahan'dan ayrlp Rey ehrine gelmiti. Buraya vardnda Tabaristn
meliki gelerek lkesini onun emrine vermek istediini ve buralarn son derece mstahkem olduunu
anlatt halde Yezdecird bu teklifi kabul etmemiti.
Baka bir gre gre, Yezdecird hemen buradan Sicistn'a ve oradan da yannda bulunan bir atl ile
birlikte Merv ehrine gitmiti. Bir baka gre gre de Fars illerine varp orada drt yl ikamet
etmi, daha sonra Kirmn'a giderek orada da iki veya yl kalmt. Bu arada onun adamlarndan
birisi kendisinden bir taleb-te bulunmu, fakat bu talebi reddedilince Yezdecird ayandan tutulup
srklenmi ve oradan kovulmutu. Bunun zerine Sicistn'a giderek be yla yakn bir mddet
burada ikamet ettii, daha sonra Araplara kar savamak zere ordular toplamak iin Horasan'a
gittii kaydedilir. Merv'e giderken adamlarnn ileri gelenlerinin ocuklarndan ald rehineler
arasnda Ferruh-zd da yer almt. Yezdecird Merv ehrine geldiinde in hkmdarlarna, Fergna,
Kabil ve Hazar Krallklarna haberler gnderip yardmlar istemiti. O gnlerde Merv ehrinde vali
olarak Barz'n babas Mahuveyh bulunuyordu. Mahuveyh olu Barz' Merv'de vekil brakm,
Yezde-cird'in hilesinden ve tuzandan korktuundan burasn korumasn istemiti. (Bir gn
Yezdecird ehrin etrafnda dolap kaplarndan birinden ieri girmek istemise de Barz onu
alkoymu, babas oluna dardan seslenip de kapy amasn syledii halde Barz kapy
amamt. Anoak babas ona kapy amamas iin ayrca iarette bulunmutu. Bu arada Yezdecird'in
adamlarndan birisi bu. hileyi anlam, durumu Yezdecird'e anlatm ve Mahuveyh'i ldrmesi iin
kendisine izin vermesini istemiti, fakat Yezdecird buna izin vermemiti.
Baka bir kavle gre de Yezdecird Mahuveyh'i grevden azledip yerine onun yeeni Sencan'
getirmek istemi, bunu renen Mahuveyh Yezdecird'in ldrlmesi iin tuzaklar hazrlamt. Bunun
iin Mahuveyh Neyzek Tarhan'a haber gnderip onu davet etmi, Yezdecird'in ldrlmesi konusunda
anlama yaparak Araplarla sulh akdetmek iin kendisiyle anlamt. Mahuveyh, Tarhan'm
Yezdecird'e kar kendisine yardm etmesi halinde Trk hakanna gnde bin dirhem vermeyi taahht
ediyordu. Bunun zerine Neyzek Turhan Yezdecird'e mektup yazp Araplara kar kendisine yardm
etmeyi vaad ediyor ve askerleriyle Ferruh-zd'm ondan uzaklamalar halinde kendisinin ona yakn
olacan sylyordu. Bu mektubu alan Yezdecird adamlaryla istiarede bulunmu, Sencan ona yle
demiti: Benim grme gre askerlerim ve Ferruh-zd' sakn kendinden uzaklatrmayasm. Eb
Barz da: Ben Neyzek Turhan'n gnln okaman ve onu istedii ekilde honut etmeyi daha uygun
buluyorum eklinde konumutu. Yezdecird onun bu grn kabul edip askerlerini ondan
uzaklatrm, bunu duyan Ferruh-zd koup Yezdecird'in huzuruna gelmi ve yakasn paasn yrtp
barmaya balayarak: Herhalde beni ldrmek istiyorsunuz demi ve Yezdecird kendi eliyle ona
emniyette olduuna dair bir emnname yazmcaya kadar oradan ayrlmamt. Ayrca Yezdecird onu
aile efradn ve yannda bulunanlar Mahuveyh'e teslim edip onu bu konuda ahit klmt. Neyzek
yaklat srada Yezdecird Eb Barz'm teklifi zerine onu elenceler ve mzikli trenlerle
karlamt. ki hkmdar karlatklar anda Eb Barz biraz geride durmu ve Neyzek onu yaya

olarak karlamt. Yezdecird ona kendi zel atlarndan birisinin getirilmesini emretmi Neyzek de
ona binmiti. Her ikisi yryp de askerlerinin tam ortasna geldiklerinde yan yana durmu ve Neyzek
ona yle demiti: Beni kzlarndan birisiyle evlendir ki dmanlarna kar sana yardmc olayn.
Ancak onun bu teklifini duyan Yezdecird Neyzek'e kfretmi, Neyzek de onun kafasna bir darbe
vurmutu. Barp armaa balayan Yezdecird kam, Neyzekln adamlar da Yez-decird'in
askerlerini ldrmeye balamt. Yezdecird de oradan uzaklap bir deirmencinin evine snarak
gn bir ey yiyip imeden orada gizlenmi, deirmenci ona: Ey aki herif, k da bir-eyler
yiyiver, mutlaka acktn artk! dediinde Yezdecird yle karlk vermiti: Ben ark sylenmeden
yemek yiyemem. Bu arada deirmencinin yannda ark syleyen bir adam varm. Deirmenci ona
ark sylemesini teklif edince o da Yezdecird'in yemek yemesi iin ark sylemi ve nihayet
Yezdecird yemee balamt. Bu arkc oradan ayrlp gittiinde Yezdecird'in' basma gelenleri
duymu ve onun eklini ve evsafn sorunca ona Yezdecird'in nitelikleri anlatlm ve ekli tarif
edilmiti. Bunun zerine Eb Barz onunla bir atl gnderip Yezdecird'i bomasn ve nehre atmasn
emreder. Atl deirmencinin yanma geldiinde Yezdecird'in nerede gizlendiini sylemesi iin onu
dvmeye balam, ancak deirmenci inkr edip durmutu. Ancak tam oradan ayrlp gidecei srada
askerlerden birisi ona: Ben burada bir misk kokusu duyuyorum, demiti. Nehir tarafna bakp da
ipekten bir elbisenin suda olduunu grm ve ona yaklatnda Yezdecird olduunu anlamt.
Yezdecird kendisini ldrmemesini ve nerede olduunu sylememesini rica edip ona yzn,
kolyesini ve bileziklerini verir. Ancak adam: Bana drt dirhem ver, seni serbest brakaym der. Ne
var ki Yezdecird'in drt dirhemi yoktur. Ona yle der: Benim u yzmn deeri ve pahas
biilemez, ite al onu. Fakat adam kabul etmez. Bunun zerine Yezdecird: Bana, bir gn drt
dirheme muhta olacaksn diye sylenip dururdu. te bu ac gnm de grdm, diye sylenir.
Sonra kpelerinden birini karp onu gizlemesi iin deirmenciye verir, fakat gelen atllar onu
ldrmek isterler. Yezdecird onlara yle der: Yazklar olsun size! Biz din kitaplarmda
hkmdarlar ldren kiilerin Allah tarafndan dnyada yaklacan okuyup duruyoruz. Beni
ldrmeyin,1 ya bir Deh-kn'a gtrn veya Araplara teslim edin, onlar bana ilimezler. Bunun
zerine onlar Yezdecird'i yakalayp bir yay kirii ile boarlar ve suya atarlar. Merv piskoposu onu
sudan kararak bir tabuta koyup defneder. Eb Barz Yezdecird'in kpelerinden birisinin nerede
olduunu sormu ve onun akbetinin ne olduunu syleyen adam yakalayp itiraf edinceye kadar onu
dvmt.
Dier bir rivayette ise unlar kaydedilir: Yezdecird Araplarn Kirmn'a varmalarndan nce oradan
ayrlarak Merv dolaylarna varr ve oradan et-Tabaseyn ve Khistan'a drt bin atl ile girer. Tam
Merv'e yaklaaca srada birinin ad Barz, dierinin ise Sen-can olan iki kumandan ile karlar.
Bunlar kendi aralarnda srekli olarak anlaamayan ve birbirlerine kin besleyen iki kii idiler. Barz
srekli olarak Sencan'n aleyhinde bulunup onun ldrlmesi iin tuzaklar hazrlar. Ancak bu haber
etrafa yaylp Sencan'n hanmlarndan birisi bunu iitir. Durumu renen Sencan adamlarm
toplayarak Yezdecird'in sarayna gider. Sencan'n geldiini duyan Barz kap giderken Yezdecird de
korkarak kaar ve Merv'e iki fersah kadar uzaklkta bulunan bir deirmene gider, deirmen ta yapan
adamn evine gizlenir. Deirmenci onu yedirip iirir ve ondan birey ister. Yezdecird de ona
kemerini verir. Ancak deirmenci Yezdecird'e: Bana drt dirhem ver yeter der. Yezdecird'in
yannda ise drt dirhem bulunmaz. Sonra Yezdecird orada uyuyunca deirmenci onu bir balta ile
ldrr, karnn yararak suda batsn dye iine ar eyler yerletirir ve onu nehre atar.
Merv'de bulunan bir papaz onun ldrldn duyar. Bu papaz ehirde bulunan hristiyanlar

toplayarak onlara yle der: eh-riyr'm olu ldrlm. ehriyr b. rn, onun dedesi
Anirevn zamannda bizim milletimiz olan hristiyanlann nasl bir gvenlie ve erefe nail
olduklarn, bu gvenlik ve erefin de ne demek olduunu bilirseniz ite bundan dolay bizim
Yezdecird'e matem tutmamz ve ona hristiyan mezar yapmamz gerekmektedir. Hristiyanlar onun
dediklerine uyup ona bir mezar ina edip cesedini sudan karm, kefenlemi ve onu kendi.
mezarlarna gmmlerdi.
Yezdecird yirmi yl hkmdarlk etmiti. Onun hkmdarlnn drt yl rahat ve huzur iinde, alt
yl ise mslmanlarla savalarda, iddet ve zdrap iinde gemiti. Yezdecird, Erder b. B-bek'in
hkmdarlnn en son halkasyd ve ondan sonra ise burann hkmranl mslmanlarm eline
[70]
gemiti.
Abdullah B. mir'in Horasan' Fethetmesi
Hz. mer b. el-Hattb ehit edilince Horasan halk imzalam olduklar ahdi bozarak isyan
etmilerdi. bn mir Fars illerini fethettii zaman yannda bulunan Habb b. Evs et-Temm ona: Ey
Emir! te bu blge senin nnde duruyor ve bu arazilerden ok az fethedilmi bulunmaktadr. Haydi
oraya doru ynel, umulur ki Cenb- Hak sana yardm eder demiti. bn mir onun bu teklifine:
Biz oraya gitmek konusunda emir aldk m? diye karlk verir ve onun grn benimsediini
aa vurmaz. Baka bir rivayete gre ise, bn mir, Fars illerini fethettikten sonra Basra'ya dnerek
stahr blgesinde erik b. el-A'ver el-Hris'yi vekil brakr. Bu arada erik b. el-A'ver, stahr
mescidini ina ettirir. bn mir Basra'ya vardnda el-Ahnef b. Kays veya bir bakasna ona gelerek
yle der: Dmann senden kap durmaktadr ve senden de bir hayli korkmaktadr. nndeki
blgeler ise gayet genitir. Haydi oraya doru yr, umulur ki Cenb- Allah sana yardm eder ve
dinini aziz klar. bn mir hazrlklar yapp Basra'da Ziyd' vekil brakarak Kirmn'a doru yola
kar ve Kirmn'a da ashbdan biri olan M-ci' b. Mes'd'u vali olarak tyin eder. bn mir yine
ahidlerini bozmu olan Kirmn'a kar savamasn Mci'e emreder. Dier taraftan ayn ekilde
ahidlerini bozup isyan etmi olan Sicistn halk zerine de er-Rab' b. Ziyd el-Hars'yi -gnderir.
bn mir kendisi de nclerin komutasna Ahnef b. Kays' getirerek Nsbr'a ve Horasan'n kaps
durumunda olan et-Tabeseyn adl iki kaleye varr. Ancak burann halk ile bar anlamas yapmas
zerine K-histn'a. doru gider. Khistn halk mslmanlara kar koymaa giriince aralarnda
sava balar, kalelerine snmaya mecbur edinceye kadar sava devam eder. bn mir'in kaleye
yaklamas zerine Khistnllar alt yz bin dirhem demek artyla anlamaya varrlar. Dier bir
rivayete gre ise Bekr bn Vil diyarnn bir paras, olan Khistn zerine giden Umeyr b. Ahmer elYeker idi.
bn mir Rstak-zm zerine bir asker birlik gndermitir. Rstak-zm, Nsbr'a bal olup silh
zoruyla fethedilmiti. Ayn ekilde bn mir yine Nsbr'a bal olan Bharz ve Cuveyn illerini
fethetmiti.
Ayn ekilde bn mir Nsbr'a bal olan Beyhak zerine el-Esved b. Klsm el-Adev'yi
gndermiti. Esved b. Klsm son derece zhid adamd. Beyhak'a vardnda kale surunda alm
olan bir gedikten ieri dalm ve onunla birlikte de mslmanlar-dan bir grup bu yarktan ieri
girivermilerdi. ehre girdiklerinde el-Esved ehit oluncaya kadar yanmdakilerle birlikte dmanla
arpmt. Onun ehit olmas zerine askerin basma kardei Ed-hem b. Klsm getirilmi ve
Beyhak' fethetmeyi baarmt. el-Esved Cenb- Allah'n kendisini dmanlardan yrtc hayvanlarla

kularn midelerinde muhafaza etmesini dua ederdi. Kardei ehre girdiinde onun cesedini
bulamam, onunla birlikte ehirde ehit olan arkadalarm defnetmiti. Dier taraftan bn mir,
Nabr blgesine bal But ilini fethetmiti. But Bst ehrinden ayrdr. But ayr bir ehir olup
Horasan'n Nsbr blgesine balyd. Bst ise Dvn blgesindedir.
bn mir Havf, Esferyn ve Ergiyn' fethettikten sonra Nsbr zerine yryerek etrafndaki
yerleri ele geirmi ve oray da aylarca kuattktan sonra fethetmiti. Kalenin drtte birini bir
merzubn savunuyor, kendi bulunduu ksm korumaya alyordu. Bu drt paradan birinin
merbuznlarmdan biri mslmanlar ehre sokmak iin onlardan emn dilemiti. Merzubnm bu istei
kabul edilmi, o da geceleyin kapy am ve mslmanlar ehre girmilerdi. Ancak ehrin en byk
merzubn yanmdakilerle birlikte i kaleye snm ve btn Nsbr'a emn verilmek zere sulh
talebinde bulunmutu. Onun bu istei kabul edilmi ve bir milyon dirhem demek artyla anlama
yaplm ve burann valiliine Kays b. el-Heysem es-Slem getirilmiti. bn mir oradan Ne-s ve
Abiyurd zerine askerler gndermi, bunlar bar yoluyla buralar ele geirmilerdi. Dier taraftan da
Serahs zerine Abdullah b. Hzim es-Slem ile birlikte baka bir asker birlik gndermiti. Serahs'a
gelen mslmanlar burann halk ile savaa girimi, fakat ehrin ahalisi emn vermek suretiyle
mslmanlardan bar istemilerdi. Ancak bu bar ehrin adamlarndan yz kiiye emn verilmesi
zerine akdedilmi bulunuyordu. Abdullah b. Hzim es-Slem merzubnm bu isteini kabul etmi ve
ehre girince mer-buzn kendisini bu yz adam iinde zikretmedii iin onu ldrm ve ehri silh
zoruyla alm bulunuyordu. Ts ehrinin merzubn da bn mir'e gelmi ve Ts ehri iin alt yz
dirhem demek zere anlama yapmlard. Abdullah b. Hzim veya bir bakas komutasnda Hert'a
ordu gnderince Hert merzubn bn mir'e gelerek Hert, Badgiz ve Beync zerine anlamalar
yapmak zere teklifte bulunmutu. Dier bir rivayete gre ise bn mir bizzat kendisi ordusuyla
birlikte Hert zerine yrm, halk ile savaa girimi ve burann merzubn bn mir'e bir milyon
dirhem demek zere anlama akdetmiti. bn mir'in buraya kadar uzandn iiten Merv merzubn
da ona haber gnderip iki milyon iki yz bin dirhem zerine anlama yapma teklifinde bulunur.
Bundan baka rivayetler de zikredilir. bn mir Merv merzubn-na bn Nu'mn el-Bhil'nin
yzn gndermiti. Merv ehri, Sine ky hari olmak zere, tmyle sulhen fethedilmi, ancak
Sine ky kl zoruyla alnmt. Bunun arkasndan ibn mir el-Ahnef bn Kays' Toharistn'a
gndermiti. el-Ahnef Ahnef Rus-tk'i diye bilmen Savencerd'e varp buray muhasara etmi ve
ehir halkyla yz bin dirhem zerine sulh akdetmiti. Ahnef burann halkna yle demiti: Bizden
bir adam ehre girip de orada ezan okuyup geri dnnceye kadar ona dokunmamanz zere sizinle
sulh akdederim, Onlar da bunu kabul ettiler. el-Ahnef oradan da Merv er-Rz tarafnda arpmalara
girimi, onlar hezimete uratarak ehirlerinde muhasara altna almt. Merv er-Rz'un merzubn
Yemen sahibi Bzn'n akrabalarndan birisi idi. Bu mer-zubn Ahnef e mektup yazarak: Beni sulha
ynelten husus Bzn'n islm kabul ediidir. demiti. Onunla alt yz bin dirhem demek zere sulh
akdedilmiti. Oradan Rustak-Bag zerine bir asker birlik gndererek -blgeyi istil etmi, koyun
srlerinden bir miktarn alp getirmiler ve ehir halkyla sulh akdedilmiti. Dier taraftan
Tohristn, Czcn ve Tlkn ile Fryb ehirlerinin halk biraraya gelerek Ahnef'e kar byk bir
ordu hazrlamlar ve kar karya gelip arpmalara girimilerdi. Sagnyan hkmdar el-Ahnef
zerine atlp vurumaa balaynca el-Ahnef hkmdarn elinde bulunan mzra zorla ekip alm
ve iddetli bir hcuma gemiti. Nihayet mrikler hezimete uram, mslmanlar onlar kltan
geirmi ve istedikleri gibi ganimetler ele geirip Merv er-Rz'a geri dnmlerdi. Dmann bir
ksm Czcn'a snnca el-Ahnef onlarn zerine el-Akra' b. Habis et-Temm'yi bir grup svariyle

gndermi ve ona yle demiti: Ey Temmoullar! Bir-birinizle seviiniz, muhabbet ediniz,

aranzda adaleti yaynz ki sizin cihadnz baarya ulasn. Mideleriniz ve cinsel isteklerinize kar
cihad ediniz ki dininize bal olasmz. Dmana kar da zalim olmaynz ki cihadmz baarya
ulasn. Bunun zerine el-Akra' ibn Habis Czcn'da dmanla karlam, mslmanlar sanki bir
kr gezintisine gider gibi mrikleri hezimete uratm ve Czcn' silh zoruyla
fethetmilerdi.
'
Dier taraftan el-Ahnef Tlkn' ve Fryb' sulh yoluyla feth-etmiti. Fakat dier bir rivayete gre
Fryb' Umeyr b. Ahmer fethetmi bulunuyordu. Dier taraf tan Toharistn'a bal olan Belh ehrine
yryen el-Ahnef bir rivayete gre drt yz bin, dier bir rivayete gre ise yedi yz bin dirhem
demek artyla sulh akdetmiti. el-Ahnef Belh zerine Esd b. el-Mteemmis'i vali tayin ettikten
sonra Hrezm'e doru gider. Hrezm Ceyhun nehri kysn-dadr. Ancak el-Ahnef burann fethini bir
trl baaramaz. Yakn arkadalaryla istiarede bulunduktan sonra Hudayn b. el-Mnzir ona yle
der:
Amr b. Ma'dikerib der ki: Eer bir eye gcn yetmezse onu brak ve gcn eriinceye kadar da ona
ilime. .
Useyd Belh'e varp burann halkyla sulh akdetmiti. Belhliler Useyd'e bir sr dirhem ve dinarn
yamsra birok davar ve hediyeler sunmulard. Useyd onlara yle demiti: Biz sizinle bunlar
zerine anlama yapmadk! Onlar da: Hayr, bunun zerine anlama yapmadnz, ancak biz bu
hediyeleri bu gnk idarecilerimize takdim ediyoruz. diye karlk vermiler, Useyd de bunun
zerine: Bu verdikleriniz benim hakkm mdr, deil midir, bilemeyeceim; ancak bunlar imdilik
yanmda tutuyorum demiti. el-Ahnef oraya vardnda ona durumu haber vermilerdi. Onlara bu
hediyeler hakknda sorular sorduunda Useyd'e dediklerini ona da tekrarlamlard. el-Ahnef de bu
hediyeleri alp Ibn mir'e gitmi, ona durumu anlatm, o da yle demiti: Ey Eb Bahr, al
bunlar! El-Ahnef'hi: Benim bunlara ihtiyacm yoktur demesi zerine de b mir bunlar almt.
Hasan el-Basr yle der: el-Kure onlar malna katmt. Zaten o bu gibi eyleri mala katanlardan
idi.
bn mir btn bu fetihleri gerekletirdikten sonra msl-manlar ona yle demilerdi: Senin Fars,
Kirman, Sicistn ve Horasan blgeleri gibi geni arazileri fethetmen imdiye kadar kimseye nasb
olmam byk fetihlerdir. mir onlara yle karlk vermiti: Evet, inaallah btn bunlardan
elim bo olarak ayrlp gitmekle Allah'a kar olan krm mutlaka eda edeceim.- Ben buradan
itibaren ihrama girerek gidiyorum. Gerekten Nsbr'-dan ihrama girerek Hz. Osman'n huzuruna
gitmi ve yerine Horasan'da Kays b. Heysem'i vekil olarak brakmt. Kays b. Heysem Toharistn'a
girdikten sonra onunla sulh akdetmeyen ve ona boyun emeyen bir tek ehir bile kalmamt.
Simincn'a geldii zaman burann halk itaat etmek istememi, o da onlar muhasara ederek ehri kl
[71]
zoruyla fethetmiti.
Kirmn'n Fethi
Daha evvel kaydettiimiz gibi bn mir Kirman'da Mci' b. Mes'd es-Slemi'yi braktktan sonra
Horasan'a doru ynelir. bn mir Mci'e buray fethetmesini emreder. Kirman halk daha evvel
akdetmi olduklar bar anlamasn bozmu ve isyan etmilerdi. Mci' Hemd'i kl zoruyla
fethettikten sonra halkn orada emn yoluyla brakp ehirde Mci' Kk adyla bir kk

yaptrmt. Mci' Kirmn'n merkezi olarak kabul edilen Sircn'a hareket etmi ve orada gnlerce
ikamet edip halk da bu mddet ierisinde kalelerinde savunmaya almlard. Ancak Mci' burann
halkyla arparak kaleyi kl zoruyla fethetmiti. Srcn'm halkndan byk bir ksmn buradan
srgn ettikten sonra Creft'i ayn ekilde kl zoruyla ele geirmi ve Kirmn'a giderek burann
halkn itaati altna almt. Mci' oradan el-Kufs'a giderek orada birikmi olan srgn edilmi
acemlerle arpm ve onlara kar zafer elde etmiti. Burada malup olanlarn bir ksm Kirmn'a
kap oradan gemilere binmiler ve bir ksm Mkrn'a, bir ksm da Sicistn'a gitmilerdi.
Mslmanlar onlarn evlerini ve arazilerini ele geirmi, iyice tamir etmi, buralar ma'mur hale
[72]
getirerek gelirlerini ve rlerini muntazam bir ekilde demeye balamlard.
Sicistn Ve Kabil'in Fethi
Daha evvel Hz. mer el-Hattb zamann anlatrken Sicistn'm fetheddiini kaydetmitik. Ancak Hz.
mer'in vefatndan sonra Sicistn halk yapm olduklar sulh anlamasn bozmu ve isyan
etmilerdi. bn mir Horasan'a gnderilince, kendisi de Kirman zerinden Sicistn zerine er-Rab'
b. Ziyd el-Hris'yi gndermiti. O Zlik kalesine varncaya kadar yol alm, sonra Mihricn
Gn'nde burann halk zerine saldrarak Dihknn esir alm, ancak Dih-kn kendi canna karlk
fidye olarak altnla bezeyip gmle kaplam olduu bir harbe'yi vermi ve mslmanlarla Fars
illeriyle yaplan sulh anlamasnn ayn artlaryla bir anlama akdetmiti. Daha sonra Kerkye ad
verilen ehre varp burann halkyla sulh anlamas akdedip'Zerenc yaknndaki Rt ehrinde
konaklad. Burann halkyla arpmalara giritiinde mslmanlardan bazlar ehit dm, fakat
mrikler hezimete uram, onlardan pek ok kimse katledilmiti. Sonra er-Rab' b. Ziyd Nirz'e
giderek oray fethetmi ve oradan da ervz'a gidip halkm malup etmiti. er-Rab' ervz'dan
Zerenc'e vararak orada konaklam, halkyla giritii arpmalarda onlar hezimete uratp kalelerini muhasara altna almt. Zerenc merzubm erRab'e haber gndererek ondan sulh istemi, emn dilediini ve kendisinin bizzat ona snarak
nefsini emniyete almak istediini bildirmiti. er-Rab' ldrlen dman askerlernin biri zerine
oturarak dier bir cesede dayanm ve adamlarma ayn eyi yapmalarn emretmiti. Zerenc
merzubm bu hali grnce hemen bin kle ve her bir kleyle birlikte altndan bir kase demeleri
artyla sulh akdetmeyi teklif etmiti. Mslmanlar bu anlamay imzalayp ehre girmilerdi. Daha
sonra Ra-bi* bir vadi durumunda olan Senrz'a girmi ve Rstem'in atlarnn bulunduu kye gitmek
zere bu vadiyi gemiti. Bu kye vardnda ky halk ve burada bulunan askerler onunla arpm,
neticede onlar malup ederek Zerenc'e geri dnm ve burada yaklak bir yla yakn ikamet etmiti.
Daha sonra Zerenc'de bir grevli brakarak bn mir'in yanma dndnde burann halk bu grevliyi kovmu ve tekrar isyan etmilerdi.
er-Rab'in valilii bir buuk yl srmt. Bu mddet iinde krk bin kiiyi esir etmiti. Ktibi Hasan
el-Basr idi. bn mir, Ab-durrahman b. Semure b. Habib b. Abdiems'i Sicistn valiliine tayin
etmi, Abdurrahman da oraya doru hareket edip Zerenc'i muhasara altna alarak merzubm ile iki
milyon dirhem ve iki bin hizmeti ocuk demek zere sulh anlamas yapmt. Abdurrahman Hint
tarafndan Zerenc ve el-Ke arasnda bulunan iki blgeyi er-Ruha tarafnda bulunan nokta ile Dvun
arasnda bulunan noktay tamamen kendi hakimiyeti altna almt. ed-Dvun illerine vardnda
burann halkn ez-Zz Cer-Rd) da civarnda muhasara altna alm ve nihayet onlarla da bar
imzalayarak ez-Zz'a girmiti. ez-Zz'da altndan bir heykel vard. Bu heykelin gzleri yakuttan idi.

Heykelin ellerini kesip gzlerinde bulunan yakutlar alarak merzubnma yle dedi: Bu altn ve
mcevherat bir tarafa brak. Sana unu haber vereyim ki sana bu heykelin ne bir faydas, ne de bir
zarar dokunur. Abdurrahman sonra Kabil ile Gaz-ne diye bildiimiz Zbulistn vilyetlerine
giderek buralar fethet-miti. Abdurrahman daha sonra Zerenc'e dnerek Hz. Osmn'm e-hadeti vaki
oluncaya kadar burada kalmt. Abdurrahman Zerenc'de Umeyr b. Ahmer el-Yeker'yi yerine vekil
brakarak oradan ayrlp gitmiti. Onun ayrlmas zerine burann halk isyan etmi, Umeyr b. Ahmer'e
itaat etmekten vazgemilerdi. Ziyd b. el-A'cem Umeyr b. Ahmer hakknda u beyti sylemi:
Eer Umeyr olmasayd Yeker kablesj helak olurdu / Ama eninde sonunda Yeker kabilesi yok
[73]
olacaktr.
Bu Yln Dier Olaylar
Bu yl iinde Hz. Osman Hacc emirlii grevini bizzat yapt. Yine bu y iinde Bedir ashabndan
olan Ebu'd-Derd el-Ensr vefat etmiti. Dier bir rivayette onun H. 32 CM. 652-653) tarihinde
vefat ettii kaydedilir. Yine ayn ekilde Bedir ashabndan olan Eb Tal-ha el-Ensr de bu ylda
vefat etmiti. Fakat onun H. 32. ve H. 51. ylda vefat ettiine dair iki rivayet daha kaydedilir. Ayn
ekilde Eb Useyd es-Sid de bu ylda vefat etmitir. Baka bir rivayete gre onun H. 60. ylda vefat
ettii belirtilir ki bu son rivayete gre Bedir ashabndan vefat edenlerin en sonuncusudur.
Yine bu yl iinde Eb Sfyn b. el-Hris b. Abdulmuttalib b. Him ve kardei Eb Tufeyl ile 88
[74]
yanda bulunan Eb'Sfyn b. Harb b. meyye vefat etmilerdi.
H. 32. (M. 652-653.) Yl Olaylar
Bu yl iinde Muviye b. Eb Sfyn'm, yannda zevcesi Atke binti Karaza veya Fhite olduu halde
[75]
stanbul Boaz zerine sefer dzenledii kaydedilir.
Bu Yl inde Trklerin Zafer Kazanmalar Ve Abdurrahma B, Rab'a'nn ehit Olmas
Bu yl iinde Hazai'larla Trkler mslmanlara kar galip gelmilerdi.
Trklerin galip gelmelerinin sebebi u idi: slm gaza ve fetihlerin iddetle zerlerine varmasndan
sonra fkelenmi ve yle haykrmlard: Bizi yenebilecek, bize denk bir millet yokken nasl oldu
da azck bir mmet olan mslmanlar zerimize gelip bizi yendiler ve biz onlara kar koyamadk.
Onlardan bazlar yle demilerdi: Bu adamlardan pek len olmad gibi, giritikleri savalarda
yaralanan bile olmamaktadr. Mslmanlar bu seferden daha evvel Trkler zerine yrm ve
meydana gelen arpmada kimse lmemiti. te bu yzden mslmanlarm lmedii zannma
kaplmlard. Bir ksm da: Peki bunu denediniz mi? diye sormu ve mslmanlara bir tuzak
kurmulard. Mslman askerlerden bir grup' kurulan bu tuzan yanndan geerlerken onlar ok
yamuruna tutmu ve ehit etmilerdi. Bu olaydan sonra her iki tarafn kumandanlar savamak zere
anlam ve sava iin bir gn tesbit etmilerdi. Bu arada Bbu'l-Ebvb'da bulunan Abdurrahman bn
Eab'a'ya mektup gnderen Hz. Osman. yle demiti: Raiyyemiz biraz karn doyduundan sanki
azm durumdadr. te bundan dolay mslmanlan sakn bir hcuma srklemeyesm. Onlarn telef

edilmelerinden, ldrlmelerinden korkuyorum. Abdurrahman Hz. Osman'n ne demek istediini

anlayamam ve Belencar'a doru gazaya kmt. Trkler Hazarlarla bir araya gelip mslmanlara
kar bir cephe tekil etmi ve onlarla iddetli bir savaa girimilerdi.
Bu savata mslmanlarm kumandan Abdurrahman ehit edilmiti. Abdurrahman'a klcnn adna
nisbetle Zu'n-Nr ad veriliyor-du. Abdurrahman'n lm zerine Belencar halk onun cesedini
alp bir sanduka iinde topraa verdiler. Her yamur duasna ktklarnda ondan yardm dilerlerdi.
Ancak onun ehit edilmesinden sonra mslmanlar iki gruba ayrlmlard. Bir grub Bbu'l-Ebvb'a
doru ynelmi, burada Hz. Osman'n emriyle Si,d b. el-s tarafndan bir grub askerle gnderilmi
olan Abdurrahman'n kardei Selmn b. Rab'a ile karlam ve kurtulmulard. Dier grub mslman ise, aralarnda Selmn el-Frisi ve Eb Hreyre olduu halde Cilan ve Crcn tarafna giden
askerler idiler. Bu askerler iinde ayn adrda Yezid b. Muviye en-Neha, Alkame b. Kays, Mi'dad
e-eybn ve Eb Mfrez et-Temm bulunuyordu. Dier bir adrda da Amr b. Utbe ve Hlid b.
Rabi'a ile el-Halhl b. Zerr ve el-Karsa' bulunuyordu. Her iki grup da ayn ordu iinde ve
birbirlerine yakn idiler. el-Karsa' yle diyordu: Bu kan elbiseler zerinde ne kadar da gzel
parlyor! Amr b. Utbe' de zerinde bulunan kaftana bakarak yle demiti: Bu beyaz rengin
zerinde kann krmzl ne kadar da gzel duruyor!
Yezd b. Muviye en-Neha bir geyiin kendisini alp gtrdn ve bir arafa sarlp kabre
defnedildiini ve bundan daha tatl ve gzel bir ey grmediini, onun kabri zerinde de kiinin
bekleyip durduunu ryasnda grmt. Uykudan uyanp da msl-manlarla dman arasndaki sava
iddetli safhasna geldii srada bana bir ta isabet edip orada ehit olmutu. Gerekten onun
elbiseleri iyice karia bulanmt. O aynen bu haliyle kana bulanm olarak-kabrine indirilmiti.
Mi'dad Alkame'ye yle demiti: Bana u rtn ver de onunla bam saraym. Alkame ona
rtsn vermi, Mi'dad da Ye-zd'in ehit edildii yere varm, Belencar kalesinin burlarndan
birisine doru hcuma getii bir srada mancnklardan atlan bir tan isabet etmesiyle ehit
olmutu. Arkadalar onu da alp Yezd'-in yannda defne imiler di. Alkame o rtsn alm,
ykam, fakat rtden kann eseri Bir trl kmamt. Alkame bu rty Cuma gn taknr ve:
Bunu takmamn sebebi zerinde Mi'dd'm kannn bulunmasdr derdi. Amr b. Utbe de aynen
diledii gibi kaftan zerinde kanlar akm olarak ehit olmutu. el-Karsa' da ayn ekilde dmanla
arpm, savatktan sonra o da ehit dm-t. Bu ac haber Hz. Osman'a vardnda: nn Iillah,
Kfeliier zlp gittiler. Allah'm sen onlarn gnahlarn affet ve amellerini kabul eyle diye dua
etmiti.
Hz. Osman Sad b. el-s'a mektup yazp Selmn' Bbu'1-Eb-vb'a gazaya gndermesini istemiti.
Selmn oraya vardnda bu malubiyete urayan mslmanlar ve geri dnenleri grmt. Allah
onlar da ldrlmekten muhafaza etmiti. Abdurrahman b. Rab' ehit edildiinde Sad b. el-s
Selmn b. Rab'a'y buraya vali olarak tyin etmiti. Kfeliler zerine de Huzeyfe b. el-Yemn' tyin
etmi bulunuyordu. Hz. Osman da Habb b. Mesleme komutasnda bir grup askeri bunlara yardm
etmek zere gndermiti. Bu gelen askerlerin bana Selmn gemi, ancak Habb kabul etmek
istememiti. Hatta amllar kzarak: Gerekirse Selmn' ldrrz demiler, Kfeliler: Vallahi o
halde biz de Habb'i dver ve hapsederiz ve eer bize kar koyacak olursanz aramzda arpmalar
meydana gelir ve her iki taraftan da kan dklr. diye karlk vermilerdi.
Habb Bbu'l-Ebvb'a emir olmay dilemi ve ayn ekilde K-fe'den gelecek orduya komutan olmay
arzu etmiti. Kfelilerle am ehli arasnda meydana gelen ilk ihtilf bu idi. Bu arada Huzeyfe, arka
arkaya sefer dzenlemiken ncsnn meydana geldii srada Hz. Osman ehit edilmiti.

Huzeyfe Hz. Osman'n ehadet haberini duyduu anda unlar sylemiti: Allah'm, onu ldrenlere
lanet eyle ve onlar parampara et. Biz onunla tartrdk, o da bizimle tartrd. te bu frsat ve
onun bu anlayn fitneye bir k kaps olarak grdler. Allah'm, onlar boyunlar kllarla
[76]
vurulmadka lmesinler.
Ebzer El-Gfr'nin Vefat
Bu yl iinde Ebzer el-Gfr lmt. ld srada kzma:. Kzm, dar k ve bak, etrafta
kimseler gryor musun? demi, kz: Hayr grmyorum diye cevap verince: Demek ki benim
lm saatim yaklam deildir diye eklemiti. Bir mddet sonra tekrar kzma bir koyun kesip
piirmesini emreder ve yle der: Beni defnetmek zere gelenler son derece salih kimseler olacak.
Onlarn hepsine yle dersin: Ebzer vefat etmeden nce, onu defnettikten sonra yiyip imeden
ayrlmamanz dilemiti. Koyunun, eti iyice kaynayp piince de kzma: Bir daha bak bakalm,
etrafta kimse var m? demi, kz bakp geri geldiinde: Evet, t oralarda bineklerine binmi olan
bir takm kimseler vardr. diye karlk verince de: Beni kbleye doru yatr. demiti. Kz kbleye
doru yatrmca: Allah'm! Senin adnla ve seninle birlikte; Raslullah (s.)' in milleti ve dini
zerine diye sylemi ve gzlerini hayata yummutu. TCz dar kp bu gelenleri karlam ve
onlara: Allah sizden raz olsun, ite Ebzer burada vefat etmitir demi, onlar da: Nerede o?
diye sorunca yatt yeri gstermiti. Gelenler: Evet ne mutlu bir insand o, bize her zaman ikramda
bulunurdu. demilerdi. Bu gelenler arasnda Abdullah b. Mes'd da olup onu bu ekilde grdnde
alam ve yle demiti: Raslullah (s.) ne kadar da doru sylemi. Gerekten Ebzer tek bana
vefat edecek ve tek bana dirilecek. Arkasndan Ebuzer'i ykam, kefenlemi ve namazn klp
defnetmilerdi. Bu ileri bitirdikten sonra Ebzer'-in kz onlara: Ebzer'i sizlere selm var, Allah
akna yemek yemeden ayrlmamanz istemiti. Onlar da bu sze uyarak yemek yemi ve Mekke'ye
giderken Ebzer'in oluk ocuunu yanlarnda gtrm ve Hz. Osman'a teslim etmilerdi. Hz. Osman
Ebzer'in kzm kendi ailesine katp yle demiti: Allah Ebzer'e rahmet eylesin ve onun
gnahlarm affetsin. zellikle er-Rebze'ye inii in-aallah mafiretle sonulanacaktr.
Ebzer, vefat ettii srada onu defnetmek zere oraya varan bu kafile, adra vardklarnda bir misk
kokusu duymu ve bunun nereden geldiini onun kzmdan sormulard. Kz yle demiti: Ebzer
vefat etmeden nce bana yle demiti: len insan etrafa biraz koku yayar. Beni defnetmek zere
gelecek olanlar bu kokuyu duyarlarsa yemek yiyemezler. Ben ldmde suyun iine biraz misk koy,
zerime ve adra sr.
Ebzer'i defnetmek zere gelenler unlard; Abdullah b. Mes'd, Temim kabilesinden Eb Mfrez ve
Bekr b. Abdullah, Esved b. Yezd, en-Neha kabilesine mensup Alkame b. Kays ve Mlik el-E-ter;
el-Halhl ed-Dabiyyi, el-Hars bn Sevd et-Temm, Anr b. Uk-be es-Slem, bn Rab'a es-Slem,
Eb Rfi' el-Mzen, Sveyd b. u'be et-Temim, Ziyd ibn Muviye en-Naha ve el-Karsa'nm
kardei, ve Mi'dd'm ve eybni'nin kardei. Baka bir rivayete gre de Ebzer'in H. 31. ylda vefat
ettii kaydedilir. Dier bir rivayette de Abdullah b. Mes'ud'un Ebzer'in evld-u iylini yannda
gtr-meyip orada terkettii ve Hz. Osman Mekke'den dnp de ona Ebzer'in vefat ettii
bildirilinceye kadar orada kalm olduklar kaydedilir. Sonra Hz. Osman onlara adam gnderip
[77]
Medine'ye aldrmt.

Krin'im syan
Krin et-Tabaseyn, Bdgs, Hart ve Khistn illerinden toplad krk bin kiilik orduyla
mslmanlara kar bir cephe oluturmutu. Bunun zerine Kays bn Hzim'e: Bu konuda grn
nedir? diye sormu, o da; Bana kalrsa bu durumda artk senin buralar brakp gitmen gerekir,
nk Horasan'da bir sava meydana geldii srada btn bu illerin emrinin benim olacama dair
bn mir'den elimde bir ahidnme vardr. diyerek cevap vermi sonra da uydurduu sahte bir
ahidnameyi karp gstermiti. Kays onunla mnakaa etmeyi lzumsuz ve tehlikeli grerek oradan
ayrlm ve bn mir'in yanma gitmiti. bn mir durumu renince Kays'a kzarak: lleri tamamen
byle harap halde brakp buraya geldin demek! demi, o da bn Hzim bana senden gelen bir
ahidnme gsterdi. diye karlk vermiti. Sonra bn Hzin Krin'e doru drt bin kiilik bir orduyla
km ve yannda bulunan askerlere yanlarnda bir miktar ya tamalarn sylemiti. Krin'i
ordusuna yakn bir yere gelince, askerlere mzraklarnn ucuna bir para bez yahut pamuk balayarak
onu iyice yalamalarn emretmiti. Sonra akama kadar yoluna devam edip akam olunca
askerlerinden alt yz kiiyi nc olarak ne alm, dierlerini de arkalarna sralamt. Akamolduunda mzraklarnn ucundaki yal bezleri atee vermi ve gece yarma doru mslman
ncler K-rin'in ordusuna ve kararghna kadar varp onlara hcum etmilerdi. Arkasndan ordunun
geri kalan ksm da kendilerinden gayet emin bir ekilde dmann zerine dehetle atlmlard. bn
Hazm dmana yaklatnda, onun etrafnda, sanda ve solunda atelerin yanp durduunu, bir yere
doru bir yukar doru kalkp indiini grmler ve bu hal onlar korkuya ve dehete drmt. O
srada mslmanlarm nc kuvvetleri arpp dururken arkasndan bn Hazm teki kuvvetlerle
birlikte Krin'in zerine hcum etmi ve onu ldrmlerdi. Nihayet mrikler hezimete
uramlard, mslmanlar onlar izleyerek istedikleri gibi ldrp duruyorlard. Dman ordusu
byk bir kayp verdii gibi mslmanlar bir ok kimseyi de esir almlard. bn Hazm bu byk
zaferin mjdesini bn mir'e ulatrdnda bl mir ondan raz olmu ve onu Horasan'da vali olarak
brakmt. bn Hazm Cemel vakasna kadar bu grevini srdrm, sonra bn Hadremi olay
srasnda Basra'ya geldiinde bu olaya Senbl'in evinde bulunduu srada ahit olmutu.
Baka bir rivayette de olay yle anlatlr: Krin byk bir ordu toplayp da harekete getiinde Kays
b. Heysem, Abdullah b. Hazm ile istiarede bulunup ne yapmalar gerektiini sormu, bn Hzim de
ona yle demiti: Bence sen bu orduya kar koyamazsn; onun iin kendin bn mir'e git, ona
dmann kalabaln ve
okluunu anlat, biz de burada kalelere snp dmanlar oyalayalm ve sizden gelecek yardm
bekleyelim. Bunun zerine Kays kp gitmi, o gittikten sonra bn Hazm yannda bulundurduu
sahte bir ahidnmeyi karp mslmanlara gstermi ve: te bn mir beni Horasan valiliine
tayin etmitir. diyerek Krin'in zerine yrm ve onu malup ederek bn mir'e durumu ve zaferi
mektupla bildirmiti, ibn mir de bn Hazm' bu baarsndan dolay Horasan valiliinde brakmt.
Basrallar Horasan ehlinden sulh akdettikleri kimselerin dnda kalanlarla srekli gazalarna devam
etmilerdi. Geri dndklerinde arkalarnda mutlaka kurtarc bir kuvvet olarak drt bin kiilik bir
[78]
asker brakyorlard.
Bu Yln Dier Olaylar.

Bu yl iinde Raslullah (s.)'m seksen sekiz yanda olan amcas Abbs vefat etmiti. O, Hz.
Peygamberden ya daha bykt. Yine ayn ekilde 74 yanda iken Abdurrahman b. Avf vefat
etmiti. Yine bu ylda Abdullah b. Mes'd vefat etmi, onun namazn Ammr b. Ysir kdrmt.
Baka bir rivayette ise onun namazn Hz. Osman tr.a.) run kldrd kaydedilir. Yine bu ylda ezanm
nasl okunacam ryasnda gren Abdullah b. Zeyd b. Abdi Rabbih vefat etmiti.
[79]
H. 33. (M. 653-654.) YIL OLAYLARI
Bu yl iinde u olaylar meydana gelmiti: Muviye Malatya yaknlarnda Rum lkesinde Kz
Kalesi denen yere bir gaza dzenlemiti. Abdullah b. Sa'd Kuzey Afrika'da ikinci bir sefere km
ve daha evvel yaptklar ahdi bozduklarndan dolay buradaki Rumlar zerine bir sefer yapmt.
Ahnef de Horasan'a yryerek Merv'i fethetmiti. bn mir, Nsbr'a gidip buray ele geirmiti.
Yine baz tarihilerin ifadesine gre daha evvel fethini zikrettiimiz Kbrs adasna bu yl sefer
dzenlenmiti. Dier bir rivayette de H. 28. ylda fethedilmiti. Kbrs halk H. 33. ylda Bizans'tan
ald yardmla ahidlerini bozmu ve denizde Bizans'tan gelen gemilerle birlikte mslmanlara kar
durmulard. Bundan dolay bu yl iinde Muviye Rumlara kar gazaya kp tekrar Kbrs' silh
zoruyla alm, bir ok kimseyi ldrp bir ksm kimseleri de esir almlard. Muviye Kbrs
Rumlarn daha evvel yaplan sulh zerine brakp oraya on iki bin kiilik bir mslman topluluu
gndermi, bu mslmanlar burada camiler ina ettirmi ve bir ehir kurmulard. Baka bir kavle
[80]
gre de Kbrs'a yaplan bu ikinci sefer H. 37. ylda gerekletirilmiti.
Kfe'den am'a Gnderilen Kimseler Meselesi
Bu yl iinde Hz. Osman Kfe halkndan bir grubu am'a mecburi ikmete gndermiti. Bunun da
sebebi u idi: Hz. Osman yukarda izah ettiimiz gibi Velid'in iki itii haberini aldnda Kfe
valiliine Sad b. el-s' tyin edip Velid'i Medine'ye gndermesini emretmiti. Sad'in Kfe'ye varp
Veld'i Medine'ye gndererek minberi ykatmas zerine onunla birlikte gelmi olan meyyeoullarmdan baz kimseler onu baz uygulamalarndan alkoymak istediler. Ancak onlara pek aldr
etmeyen Sad mslmanlarla ve K-disiye gazeriyle birarada olup Kulelilerin rahatn temin etmek
istedi. Said yalnz kaldnda bu adamlar onun yanma girer, fakat bunlar ktnda da dier btn
mslmanlar onun huzuruna karlard. Bir gn bu adamlar Sadin yanma girip sohbet ettikleri srada
Esed kabilesine mensup birinin olu olan Hubey, yle der: Talha b. Ubeydullah ne kadar cmert
bir adamdr! Bunu duyan Sad: Evet, en-Neestec kyne sahip bir adam mutlaka cmert olur.
Vallahi benim de byle bir kym ye arazim olsayd hepinizi rahat ettirirdim. diye karlk verir.
Bunun zerine Abdurrahman b. Hubey de: Vallahi bu vadinin senin olmasn arzu ederdim. der.
Gerekten sz konusu edilen bu yer Frat kenarnda, Kfe'ye yakn bir yerde olup son derece
mkemmeldi ve daha evvel Kisra-larn mlkiyetinde bulunuyordu. Orada hazr bulunanlar bu sz
duyunca ona: Hay senin azn yamulsun! Vallahi seni bir gzelce benzetmek lzm. diye
sylendiler. Babas onlara cevaben yle dedi: O ocuktur, brakn onu, vazgein Fakat onlar.- O
bizim mlkmzn onun olmasn temenni ediyor. deyince babas: Hayr, o size elinizdeki
nimetlerin kat kat fazlasn temenni ediyor diye karlk verir. Ama orada bulunanlardan el-Eter,

Cndeb, fan Zi'l-He-neke, Sa'sa'a, bn el-Kevve', Kmeyi, Umeyr bn Dbi' adamn zerine
ullanrlar. Babas Hubey onlara engel olmak isteyince her ikisini dvmeye balarlar ve onlar
bayltrlar. Sad onlara ne kadar engel olmak isterse de onlar aldr etmeden Abdurrahman' ve
babasn bayltncaya kadar dverler. Esed kabilesi bu durumu renince hemen Tuleyha ile birlikte
gelip Sad'in kkn sararlar, dier kabileler de Sad'in etrafnda toplanrlar. Nihayet Sad dar
kp yle hitap eder: Ey insanlar! Bir ka kii kendi aralarmda mnakaa etmi ve arkasndan bu
ii bitirmilerdir. Onun bu sz zerine geri dnp hepsi kendi geldikleri yere giderler. Dvlen iki
adam ayldklarmda Sad'e: Senin muhafzlarn bizi dvdler. derler. Sad de: Hayr, onlar hibir
zaman benim adamlarm deildir. Siz de dilinizi tutunuz ve insanlarn arasnda ihtilflara yol
amaynz diye kr, Bunun zerine onlar susmu ve her iki taraf da kendi evlerinde oturmulard.
Ancak bazlar da Hz. Osman'a gitmilerdi.
Baka bir rivayette ise bu olayn sebebi yle anlatlr: Sad b. el-s'n evinde baz kimseler sohbet
ediyorlarm. Bunlarn arasnda Mlik b. Ka'b el-Erhab ile Neh' kabilesinden Esved b. Yezd ve
Alkame b. Kays, bunlarn yannda da Mlik el-Eter ve dierleri bulunuyormu. Sad onlara yle
der.- Buradaki arazilerin hepsi Ku-rey'in baheleridir. Bunu duyan el-Eter yle cevap verir:
Ce-nb- Allah'n bize kllarmzla ihsan etmi olduu bu sevd arazilerin senin ve kabilenin mal
ve baheleri olduunu mu sylyorsun? Orada bulunanlardan bazlar da ayn eyi syler. Sad b. els'm koruma memuru olan Abdurrahman el-Esed de yle cevap verir: Siz emirin szne itiraz m
ediyorsunuz? ve biraz da ar szler syler. el-Eter de bunun zerine: Kim bunlar, burada kim
oturuyor? Vallahi bu adan sizi fitneye sokmak istiyor deyince hemen zerine atlrlar ve onu
bayltncaya kadar bir hayli hrpalarlar. Arkasndan onu ayaklarndan ekip suya atm ve ayltmlard. Ayltlmca Sad'e: Senin setiin adamlar neredeyse beni ldryorlard demesi zerine
Sad yle der: Vallahi bu gnden sonra hi kimse benim yanmda sohbet etmeyecektir. Kfeliler
de kendi evlerinde oturup sohbetlerini yapyor ve srekli olarak Hz. Osman'a ve Said b. el-s'a
kfrediyorlard. Hatt yle ki bunlar gittike oalyor ve etraflarnda devaml adam birikiyordu.
Sad K-felilerin ileri gelenlerinin hallerini Hz. Osman'a bildirmi ve onlarn Kfeden
karlmalarn istemiti. Hz. Osman onlara cevaben: Bu adamlarn Muviye'ye gnderilmelerini
istemi ve Muvye'ye mektup yazarak yle demiti: Sanki fitne iin yaratlm baz kimseler sana
geliyor. Onlarn fitne karmalarn nle, ancak slah olurlarsa geri gnder. Uslanmayacak olurlarsa
da onlar bana gnder. Bu adamlar Muviye'ye vardklarnda onlar am'da Hz. Meryem kilisesinde
iskn ettirip Hz. Osman'n emriyle Irak'ta kendilerine verilen maalarn burada da vermeye balam
Sabah ve akam yemeklerini onlarla birlikte yermi.
Bir gn Muviye onlara yle der: Siz Araplardan bir kavimsiniz. Dileriniz ve dilleriniz vardr.
slm ile ereflenip bir ok milletlere kar galip geldiniz, onlara stn oldunuz ve varlklarnz
korudunuz. Sizin Kurey'i knadnz iittim. Eer Kurey olmasayd siz zelil olurdunuz. Sizin
imamlarnz sizin iin koruyucu kalkandrlar, onlardan ayrlmaynz. mamlarnz sizin her trl zorluklarmza kar sabredip duruyor, geim ve rzkmz da temin ediyorlar. Eer bu huyunuzdan vaz
gemezseniz Cenb- Allah size kt davranacak kimseleri musallat eder ve onlar hibir zaman size
kar sabrla davranmaz. Siz hem hayatnzda, hem de lmnzden sonra mslmanlar ve reaye
zerine yaptnz ktlklerde onlara ortak olursunuz.
Bu adamlardan Sa'sa'a yle cevap verir: Kureyten bahsettin. Chiliyye devrinde Kurey
kabilesinin nfuzu dier kabilelerden daha fazla olmad gibi onlardan daha da gl deildi ki
onunla bizi korkutasm. Kalkandan szettin, eer kalkan yanacak olursa o ate bize gelir.

Muviye ona yle karlk verir: u anda sizi tandm; hem ne olduunuzu hem de sizi aldatan tek
eyin akllarnzn azl olduunu anladm, onlarn szcs olduun halde senin de aklsz olduunu
gryorum. Ben sana slm'n byklnden, iyiliinden ve nimetinden szediyorum; sen bana
chiliyetten bahsediyorsun. Sizin bu hlinizi ve iinizi byten kavmi Allah rezil etsin. Benden
unlar reniniz ki reneceinizi zannetmiyorum ya Kurey ne chiyette ne de slmda kendi
kendine aziz olmutur. Bu azizlik ancak Allah'n elinde olan bir eydir. Kurey Araplarn en
kalabalk ve en gl olan da deildi. Fakat Kureyliler Araplarn en cmertleri, nesepe en
stnleri, aralarnda en merhametli olanlar idiler. Chiliyet dnemlerinde de bu zelliklerini
korumulardr. nsanlar birbirlerini yiyip dururken bu zelliklerini korumulard. Btn bunlar Allah
eliyle olan eylerdi. Cenb- Allah kendilerini dier insanlara kar koruyacak bir Harem-i erif in
ettirmitir. Siz Araplardan, Acemlerden, siyahndan, krmzsndan Kurey'in dnda kendi lkesinde
bel isabet edip de bundan kurtulan kimse grdnz m? Kurey'e kar kin besleyen kimseleri
Cenb- Allah'n zelil ettiini bilmiyor musunuz? Bu durum Cenb- Allah'n kendi dinine tabi olup bu
dini yceltmeye alan insanlar kurtarmak ve yceltmek istedii ana kadar srmtr. Cenb-
Allah, insanlar dnya hev ve hevesinden, hiretin azabndan korumaya alanlar da ayn ekilde
kurtarmtr. te byle iman edenleri Cenb- Allah ayrm, bu din iin onlarn en hayrllar olarak
da Kurey'i seip karmtr. Bu dine sarlmalarndan dolay da ynetimi onlara vermi ve halifelii
de onlarn deruhte etmelerini dilemitir. Aslnda baka kimseye de pek yakmaz. Cenb- Allah
onlar chiliyye dneminde kfr zere olduklar halde bile korumuken kendi dini zerinde olduklar
srada nasl korumaz? Bunu nasl syleyebilirsin? Sana ve adamlarna yazklar olsun.
Ve ey Sa'sa'a, sana ve lkene gelince; lken lkelerin en erlisi, lkenin evleri evlerin en kokumuu,
vadisi vadilerin en derini ve ktlklerle hret bulmu olandr. Ondan daha kt komu asla
olamaz. an ve eref sahibi kimse orada oturmamtr. Orada oturan ve kalan kimselerden
knanmayan kimse de yoktur. Araplar eitli lakap ve akrabalklara ayrlmlard. Ama mmetler
iinde en paralanm olanlar onlard, siz de bunun en zirvede bulunanlar idiniz. Ayrca ranllarn
da hakimiyetindeydiniz. Arkasn dan Raslullah (s.)'m daveti size ulat. Sen, bu davet Bahreyn'e
ulat zaman kavminin arasnda deildin, bu yzden de bu davete nail olamadn. Sen kavminin en
ktlerindensin. slm sana ulap da mslmanlar arasna kartn halde bile kalkp Allah'n dinini
eri br gryor, insanlar peinden srklyorsun. Fakat senin bu yaptklarn Kurey'e zarar
vermez ve onlar buna aldr etmezler. Bunun yannda onlar kendilerine deni yapmaktan da
alkonmazlar. eytan sizin yaptklarnzdan gafil deildir. O, sizi ktlkle tanm ve sizi aldatmtr.
eytan sizinle mcadeleye girimi ve siz iine dtnz bu serden bir trl uyanamam ve bunu
anlayamamsnz. te Allah'n zerinize indirdii er ve ktlk budur. Sonra Muviye kalkarak
onlar kendi hallerine brakp ayrlm, onlarn canlar da bir hayli sklmt. Muviye sonra tekrar
onlara dnp yle der: Ben size istediiniz yere gitmek zere izin verdim. Sizin hi kimseye
faydanz dokunmad gibi zararnz da dokunmayacaktr. nsanlara ne menfaati, ne de zarar
dokunacak insanlarsnz. Eer kurtuluu arzu ediyorsanz gidin, kendi cemaatnza uyun ve onlara
katln. Allah'n size verdii bu nimetler sizi azdrmasn. Ayrca bu azgnlk da babo davranmanz
gerektirmez, stediiniz yere gidin. M'minlerin emrine bu hallerinizi mutlaka bildireceim.
Tam kp gidecekleri srada Muviye onlara yle seslenir: Sizlere unu son defa hatrlataym ki,
Raslullah (s.) her trl gnahtan azade olarak beni kendi emrine ald ve bana grev verdi. Ebbekir halifelie gelince o da ayn ekilde bana grev verdi. Arkasndan mer halfe seilince o da bu
grevimi srdrd. Osman halife olunca o da ayn ekilde beni grevlendirdi. Beni grevlendiren

herkes mutlaka benden raz olarak bana grev vermiti. Raslullah (s.) bu ilere mslmanlar adna
yeterli gelecek ve ona ihtiyac olmayan kimseleri aratrrd. Cenb- Allah kendisine kar hile ve
tuzak hazrlayanlara kar en mkemmel ekilde intikam alandr. Siz ktlk olduunu bildiiniz bir
konuya yanamaya smz. Allah sizi bu ekilde babo brakmaz. Mutlaka iinizden geenleri iyi
bilmektedir ve sizin gizlediklerinizi de insanlara ifa edecektir.
Muviye daha sonra Hz. Osman'a mektup yazp yle demiti; Bana akllar ve dinleri olmayan bir
grup insan geldi. Adalet onlara sknt veriyor. Allah'tan birey dilemiyorlar, delille konumuyorlar.
leri gleri, balca megaleleri fitnedir. Zimmet ehlinin mallarna gz dikiyorlar. Allah da onlar
imtihan ediyor, onlarn kt hallerini biliyor ve bunu aa vuruyordur. Bunlar, ancak bakalaryla
birlik olup nisanlara zarar verebilirler. Sad ve evresindekileri bunlara yaklatrma. Onlar ktlk
karmaktan baka bir ie yaramazlar.
Nihayet Dmak'tan kp giderler. Fakat birbirlerine yle derler: Kfe'ye dnmeyelim, halk
bizimle alay eder. Onun iin el-Ce-zre'ye doru yola koyulurlar. O srada Humus'ta vali bulunan
Ab-durrahman b. Hlid b. Veld onlar ararak yle der: Ey eytann arkadalar! Size esenlik
dilemiyorum. eytan balanm ve kskvrak yakalanmken siz ondan sonra ortaya atldnz. Eer sizi
tedip etmezsem ben Abdurrahman'a yazklar olsun. Ey u arap mdr acem midir ne olduklarn
bilmediim kavim! Muviye'ye sylediklerinizi iittim, bana ayn eyleri sylemeyesiniz. Ben bn elVe-ld'in oluyum. Ben tecrbelerle yorulmu o adamn oluyum. Ben Ridde gniUnde mrtedleri
kahreden adamn oluyum. Vallahi ey Sa'sa'a, eer adamlarmdan biri senin burnunu krsa, sonra da
sana olmadk hakaretlerde bulunsa yine de seni ku umaz, kervan gemez bir yere srerim.
Sonra Abdurrahman onlar yannda bir ay kadar alkoyar ve nereye giderse kendisi atma biner onlar
yaya olarak yannda gtrr, Abdurrahman bir gn Sa'sa'a'ya yle der: Ey bcrn olu! unu iyi
bildim ki hayr ve gzellikle yola gelmeyen adam zorla ve ktlkle de yola gelebilir. Niye Sad ve
Muviye'ye sylediklerini bana da sylemiyorsun? Sa'sa'a ve adamlar yle cevap verir: Allah'a
tevbe ettik, ne olur bizi serbest brak da Allah da seni affetsin. Bunu srekli syleyip durdular.
Arkasndan Abdurrahman; Allah tevbelerinizi kabul etsin. der. . Sonra el-Eter'i Hz. Osman'a
gnderir. el-Eter tekrar Hz. Osman'a geldiinde Hz. Osman ona: stediin yere git. der. el-Eter:
Ben Abdurrahman b. Hlid'le birlikte olmay isterim deyince Hz. Osman ona: stediin yere
gidebilirsin. demi ve o da Abdurrahman b. Hlid'in yanma dnmt.
Bu olayla ilgili olarak dier bir rivayette unlar ilve edilir: Muviye onlarla konuup gittikten
sonra tekrar geri geldiinde sylediklerine unlar eklemiti: Ben kendi bama yaptklarm ve
akrabalarm arasnda yapmay baarabildiklerimi sizlere de emrediyorum. Ben Kurey'i bildim bileli
Eb Sfyn ve onun babas, Ra-slullah (s.)'a gelinceye kadar en cmert kimseler idiler. Ancak Kurey iinde Cenb- Allah Raslullah (s.)' seip ona ikramda bulunmu ve onu en cmert insan
klmtr. Vallahi Eb Sfyan btn insanlar douracak olsayd mutlaka hepsini akll olarak
doururdu. Onun bu szn duyan Sa'sa'a: Yalan syledin. nsanlar arasnda Eb Sfyan'dan daha
akll kimseler vardr. Cenb- Allah'n kendi elleriyle yaratt ve kendi ruhundan ona frd ve
meleklerin kendisine secde etmesini istedii insan vardr. Bunlar arasnda iyileri ve ktleri, ahmak
ve zekisi de vardr. Sonra Muvi-ye onlarn yanndan kp gider, tekrar dnp gelerek onlarla uzun
uzun sohbet edip yle der: Bre adamlar! Ya hayr syleyin, ya da susun. Dnn ve kendinize,
akrabalarnza ve mslmanlara yarar dokunacak eyleri gzetleyin, onlar isteyin. Sa'sa'a ona
yle karlk verir: Sen buna lyk ve Allah'a isyan hususunda kendisine itaat edilecek bir adam da
deilsin. Muviye yle der: Ben sizinle ilk karlap da konumaa baladmda Allah'a itaat

etmenizi ve onun peygamberine uymanz, Allah'n ipine smsk-sarlp ayrlmamanz sylememi

miydim? Onlar da yle derler.- Hayr, sen ayrlkla ve Raslullah (s.)'n getirdiklerine
muhalefetle baladn. O da: Evet, size byle demisem de u anda size ma'rufla emr ediyorum.
Allah'a tevbe edip sizi Allah'a ve Raslne itaate ve cemaate balanmaa, imamlarnz yceltmee
ve onlar hayr yoluna yneltmee davet ediyorum. Sa'sa'a yle karlk verin Biz; de u anda
yapmakta olduun grevden ayrlman ve senden daha hayrl, babas babandan daha iyi ve daha nce
mslman olmu, iman ve ameli de babandan daha iyi ve stn olan kimselere bu grevi devretmeni
istiyoruz. Muviye yle der: Allah'a yemin olsun ki benim islmda "bir nceliim vardr, fakat
benden nce mslman olanlarn da ncelii ve stnl vardr. Ancak hli u anda bulunduum
hlden daha iyi ve daha takva sahibi kimse yoktur. mer b. el-Hattb bizzat bunu grp mahade
etmitir. mer b. el-Hattb ne bana ne de bakalarna byle ayrcalk tanmazd. Grevimi terk
etmeme ve ondan ayrlmama sebep olacak herhangi bir i de yapm deilim. M'minlerin emri bunu
uygun grp de bu konuda bana mektup yazacak olursa grevimden derhal ayrlrm. Evet, durun
bakalm. Bu ve buna benzer ilerde eytan mutlaka iyi temennilerde bulunur ve size bunlar emreder.
mrme yemin olsun ki eer iler sizin grleriniz ve temennilerinizle olacak olsayd vallahi tek bir
gece bile doru gitmezdi. Sizler her zaman hayr ann ve srekli iyilikten sz edin. Allah'n insanlara
musallat ettii nice glkler vardr ve ben size bu glklerin isabet etmesinden korkuyorum. Eer
siz Rahmn'a isyan etmekte devam ederseniz Yce Allah sizi dnya ve hirette byle zorluklara ve
meakkatlere srkler. Muviye byle syleyince hepsi zerine ullanm ve san ban yolmaa
balamlard. Bunun zerine o da yle demiti: Buras Kfe deildir. Vallahi amllar sizin bana
yaptklarnz grrlerse sizi onlarn elinden kurtaramam, hepinizi ldrrler. Sizin yaptklarnz
srekli olarak birbirlerine benzer eylerdir. Sonra Muviye Hz. Osman'a daha nce yazdn
belirttiimiz mektubun benzerini yazar. Kendisine gelen mektupta Hz. Osman onlar Kfe'ye Sad b.
el-s'n yanna gndermesini emreder.
Onlar Kfe'ye gnderir ve fakat orada yine dillerini tutamazlar. Sad b. el-s onlardan bktndan
dolay Hz. Osman'a feryadn iletir. Bunun zerine Hz. Osman, Sad'e mektup yazp onlar Humus'a
Abdurrahman b. Hlid'in yanma gndermesini emreder. Sad onlar emredilen yere gnderir.
Abdurrahman b. Hlid gnderilen bu adamlar konuklandrr ve onlara geimleri verilir. Bunlar elEter, Sabit b. Kays el-Hemdn, Kmeyi b. Ziyd, Yezd b. Shn ve kardei Sa'sa'a, Cndeb b.
Zheyr el-Gmid, Cndeb b. Ka'b el-Ezd, Urve b. Ca'd ve Amr b. el-Hamik el-Huzi ve bn
Kevv'dr.
Anlatldna gre, Muviye bn el-Kevv'a kendisi hakknda ne dndn sorar. bn el-Kaw'
yle der: Sen iyilik sever, iyi idareci, gzel dnceli, saldrgan olmayan, halm-selm bir
adamsn ve slm'n temel direklerinden bir direksin. Senin vastanla korkun bir keder kapanmtr.
Onun bu szleri zerine Muviye: Sen, arkadalarnn en aklls grnyorsun. u vilyetlerde
meydana gelen olaylar ve onlar karanlar hakknda ne dersin, anlat bakalm. bn el-Kevv' der ki:
Medine halk ktlkten en ok kaman, fakat onun stesinden bir trl gelemeyen kimselerdir.
Kfeliler birlikte gelirler fakat darmadan dnerler. Msrllar insanlar arasnda erre en ok meyyal
olan ve en abuk piman olan kimselerdir. amllara gelince, onlar insanlar arasnda yneticilerine
ve kendilerine nasihat edenlere en ok itaat eden ve onlar saptranlara en ok kar kan
[81]
kimselerdir.
Basra'dan am'a Srgn Edilenler

Abdullah b. mir'in Basra valiliinin 3. ylnda Kaysoullarn-dan bir adamn Hkeym b. Cebele elAbd'ye misafir olduu ve bunun ibn es-Sevde' adyla bilinen Abdullah b. Sebe olduu haberi ular.
bn es-Sevde1 evresinde bir sr adam birikir, o da onlara fitneye sebep olacak szler syler ama
syledikleriyle ilgili konularda geni aklamalarda bulunmaz. Onlar da bu adamn sylediklerim
olduu gibi kabul ederler. Abdullah bn mir ona haber gnderip kim olduunu sorar. O da yle
cevap verir: Ben kitap ehlinden birisiyim. slm' seip senin ehrinde ikamet etmek istedim bn
mir ona: Bana ulaan haberler senin sylediin gibi deildir, k git buradan. der. .Bunun zerine
Abdullah b. Sebe Kfe'ye kar gider, fakat oradan-da karlr. O da Msr'a gidip yerleir, Basra ve
Kfe'deki adamlarna oradan mektuplar gnderip onlarla- irtibat kurar.
Bu sralarda Hamrn b. Ebn det halinde olan bir kadnla evlenmi, bunu iiten Hz. Osman onlar
birbirlerinden ayrarak adama had uygulayp Basra'ya srgn etmiti. Hmrn, bn mir'e gelir,
sohbet ederler ve mir b. Abdi'l-Kays'm yanma gitmekte anlarlar. Hmrn: Ben sizden evvel
gidip geleceinizi haber vereyim mi? diye sorar ve gidip Abdi'l-Kays'm evine girdiinde Kur'an
okuduunu grr. Valimiz gelip seni ziyaret etmek ister. Ben bunu sana bildirmee geldim. der,
fakat o Kur'an okumaa devam eder. Hmrn onun yanndan ayrlr, geri dner. Ibn mir onu yolda
karlar. Ona der ki: Ben Hz. brahim'in evldn bile kendinden stn grmeyen bir adamn
yanndan geliyorum. Ibn mir yanma girdiinde Mushaf' kapatp onunla sohbete girer. bn mir
sorar: Neden bizi ziyaret etmiyorsun? O da yle cevap verir: Sa'd b. Ebil-Karh' erefi ve
ycelmeyi sever. bn mir: Sana bir grev verelim mi? diye sorar, o da yle der: Hseyin b.
el-Hurr grev almay arzu eder. bn mir: Seni evlendirelim mi? der, o da: Reb'a b. I'sl
kadnlar sever. diye cevap verir. bn mir de ona yle der: Bu adam senin kendini brahim'in
evltlarndan bile stn tuttuunu grdn sylyor, sen ne dersin? Daha sonra mir elindeki
Mushaf' aar ve ilk olarak karsna kan: Allah dem'i, Nuh'u, brahim ailesini ve mrn ailesini
[82]
seip leme stn kld.
yetini onlara okur. Bunun zerine Hmrn onun aleyhinde bulunur.
Hmrn bir mddet Basra'da ikamet ettikten sonra Hz. Osman onun Medine'ye gelmesine izin verir, o
da yannda baz kimselerle birlikte Medine'ye gelerek mir b. Abdi'1-Kays'-m aleyhinde bulunur ve
onun evlenmediini ve et yemediini ve cuma namazna kmadn syler, ona iftira eder. Bunun
zerine bn Abdi'1-Kays Muviye'nin yanma srgne gnderilir. mir Mu-viye'nin yanma
vardnda Muviye onun yannda tirit olduunu ve bu tiritten Araplarn yedii gibi yiyip durduunu
grr ve o anda bu adama iftira edildiini anlar. Muviye onun Basra'dan neden srgn edildiini
kendisine bildirir, o da bunlar yle izah eder: Ben Cuma namazna giderim, ancak mescidin en
arka tarafna oturur ve ilk kanlardan olurum. Evlenme meselesine gelince: Ben bir kz istettim,
ancak bir bakas gelip benim istediim kz istemiti. Et yememem ise doru deildir, ite senin de
grdn gibi et yiyorum. Ben kasaplarn kestii etten yemiyorum, nk bir gn bir kasabn bir
koyunu bacamdan yakalayp srklediini ve bo-zama ba dayayp onu boazlayacakken: Sizi
tketeceim, tketeceim deyip durduunu grdm. Bunun zerine Muviye ona: Geldiin yere
geri dnebilirsin. der. O da: Hayr, halknn benim bana getirdii trden felketler hazrlamaktan
hi de geri durmayan bir ehre dnmem demi ve srekli sahillerde dolap durmutu. Muviye
onunla hep karlatnda: Bir eye ihtiyacn var m? deyip duruyor, fakat o: Hayr, ihtiyacm
yok diye karlk veriyordu. Muviye sk sk bu lf tekrarlayp durunca yle demiti: u Basra
scandan biraz scaklk esiverse de tuttuum orular biraz daha zor ve iddetli olsa! Sizin bu

illerinizde oru tutmak bana ok kolay geliyor.

[83]

Bu Yln Dier Olaylar

Hz. Osman bu ylda hacc emirlii grevini kendisi if etmiti. Raslullah (s.)'m ashabndan olan ve
Mikdd b. Esved diye bilinen Mikdd b. Amr vefat etmiti. Cenaze namazm Zbeyr'in kldrmasn
vasiyet etmiti. Ayn ekilde bu yl iinde el-Hars b. Muttalib b. Him b. Abdimenf'n ocuklar
olan Tufeyl ve Hseyn bu ylda vefat etmi olup Bedir ve Uhud ashabndan idiler. Baka rivayetlere
[84]
gre H. 31 veya . 32. yllarda vefat ettikleri de kaydedilir.
H. 34. (M. 654-655.) YIL OLAYLARI
Daha evvel bahsetmi olduumuz es-Savr gazvesinin bu ylda yapldn kaydeden tarihiler
vardr. Yine bu yl iinde Hz. Osman aleyhinde bulunanlar tenkit ettii konularda onunla biraraya
[85]
gelmek ve mnazara etmek iin mektuplar yazmlard.
Yevmu'l-Cer'a Olaylar
Daha evvel Kfe'den srgn edilip de Abdurrahnan b. Hlid'in yanma gnderilen kimselerden sz
etmitik. Hz. Osman'n hilfetinin 11. ylnda Sad b. el-s yannda bulunan bir heyetle birlikte Hz.
Osman'a varr. Ancak Hz. Osman'a gitmeden yaklak bir sene nce E'as b. Kays' Azerbeycn'a,
Sad b. Kays' Rey'e ve en-Nuseyr el-cli'yi Hemedn'a, Sid b. el-Akra' sfahan'a, Mlik b. Habb'i
Mah ehrine, Hakim b. Selm el-Hizm'yi Musul'a, Cerr b. Abdullah' Karkisiye'ye, Selmn b.
Rab'a'y Bbn'l-Ebvb'a ve Ka'ka' b. mr' da harb ilerinde grevlendirerek Uteybe b. en-Nehhs'
Hl-vn'a gnderince Kfe ileri gelen reislerden tamamen boalm bulunuyordu, te bu arada bn
es-Sevde ile srekli mektuplap duran adamlarla birlikte isyan eden Yezd b. Kays Hz. Osman'n
azlini istemiti. el-Ka'ka' b. Amr onu yakalaynca: Osmn'nm deil de Sad'in istifasn istemitim
diye yalan sylemi el-Ka'ka' da buna ses karmamt. Yezd, Kfe'den srgn edilenlere bir
mektup yazarak yanma gelmelerini istemiti. Abdurrahman'm yannda bulunanlar ve el-Eter gelmi,
Cuma gn herkesin habersiz olarak niescidde topland bir srada el-Eter mescid kapma gelerek
dayanm ve yle barmt: Ben m'minlerin emri Hz. Osman'n katndan geliyorum, Sad onunla
kadnlarnza verilen maalarm yz dirhem eksiltilmesi ve slm urunda zorluklarla karlam
olanlarnzn maalarnn iki bin dirheme indirilmesi ve ganimetlerinizin Ku-rey'lilere peke
ekilmesi konusunda grmek isterken brakp geldim. Orada bulunanlar bu ie aldr etmediler.
Akl ve iz'an sahipleri bu ii ciddiyete almak istediler, ancak onlar dinleyen olmad. te taraftan
Yezd bir tellla yle bartmti: Sad'in bu yaptklarn engellemek isteyenler Yezd'e katlsn.
Bu olaylarn arkasndan nslmanlardan bir ksm Yezd'e katlm, halkn eraf ve akl bamda
olanlar ise mescidde kalmlard. O gn Kfe'de Sad b. el-s'm vekili olan Amr b. Hureys minbere
karak Allah'a hamd ve sena ettikten sonra mslmanlarn taat zere toplanmalar ve bir araya
gelmelerine arda bulunmu, fakat el-Ka'ka' ona: Sen ban alm giden bir selin nne mi
gemek istiyorsun? Heyhat! Vallahi bu kavga, ancak klla son bulur, bu da yakndr. Bu kllar bir

hayli akrdayacaktr. inde bulunduklar bu gn ok ar-yacaklar, ancak Allah onlara bu gnleri

nasib etmeyecektir. demi, sonra da: Sana den sadece sabretmektir diye eklemiti. Amr b.
Hureys: Evet, sabredeceim eklinde cevap verip evine kapanmt. Yezd b. Kays yanndakilerle
birlikte Kdisiye'ye yakn bir yer olan el-Cer'a da konaklamt, Yannda el-Eter de bulunuyordu. Bu
arada Sad b. el-s onlara vardnda kendisine: Sana hi bir ihtiyacmz yoktur deyince o da:
Sizin m'minlerin emri-ne bir, bana da bir adam gndermeniz yeterlidir. Akl banda olan bin kii
bir tek adamn zerine gider mi hi? diye karlk vermi ve oradan kp gitmiti. Sonra onlar
Sad'in devesine binmi olarak giden bir klesini grdler. Bu hlini aratrnca" yle demi
olduunu iittiler: Vallahi Sad'e geri dnmek yakmazd. Bunu duyunca el-Eter bu kleyi
ldrmt. Bunun zerine Sad Hz. Osman'n yanma gidip onlarn btn yaptklarn anlatm ve
onun yerine Eb Ms el-E'ar'yi vali olarak istediklerini bildirmiti. Hz. Osman da Eb Ms elE'ar'yi Kfe'ye vali tayin edip onlara unlar yazar: Emm ba'du... Ben sizin istediiniz adam
banza getirip Sad'i bu grevden aldm. Vallahi, unu biliniz ki size btn iimdekileri syleyip bu
konuda yaptklarnza kar btn sabrm kullanacak ve sizi sulha ekmek iin elimden gelen her eyi
yapacam. Allah'a isyan saylmayacak arzu ettiiniz her hususu da isteyebilirsiniz. Yine ayn ekilde
Allah'a isyan saylmayacak, arzulamadnz ve sevmediiniz bir eyi de reddedebilirsiniz. Sizin
Allah indinde bir hccet ve deliliniz kalmasn diye arzu ettiiniz her eyi rahatlkla uygulayabilirim.
Cenb- Allah'n bize emrettii gibi sizin arzuladnz eyleri elde etmenize kadar mutlaka
sabredeceim. Daha sonra Kfe'den uzaklam olan ileri gelen emirlerden bazlar geri gelmiti.
Bunlardan Cerr, Karkisiye'den Uteybe b. en-Nehhs Hlvn'dan geri dnmlerdi. Eb Ms elE'ar onlara baz konumalar yapm, cemaata balanmalarn ve Hz. Osman'a itaat etmelerini
istermiti. Onlar da bu isteklere uyarak, Peki, haydi bize namaz kldr demiler ancak Eb Ms:
Hayr, ancak Hz. Osman'a itaat edeceinizi kesinlikle sylediiniz takdirde size namaz kldrrm
diye karlk vermiti. Bunun zerine onlar da: Evet, kabul ettik demiler ve Eb Ms da onlara
namaz kldrm ve Kfe'ye gelen emirleri yerlerine iade etmiti.
Yevmu'l-Cer'a ile ilgili baka bir rivayette unlar kaydedilir; Bir gn mslmanlardan bir grup insan
bir araya gelerek Hz. Osman'n uygulamalar konusunda mnazaralarda bulunmu ve ona bir adam
temsilci olarak gndermek hususunda fikir birliine varmlard. Bu mslmanlar Hz. Osman'a mir
b. Abdi'1-Kays diye bilmen mir b. Abdullah et-Temm el-Anber'yi eli olarak gndermilerdi.
mir Hz. Osman'n huzuruna varp ona yle demiti: Baz mslmanlar bir araya gelerek senin
uygulamalarn tartm, gzden geirmi ve senin bir ok yanllklar ve byk iler yklendiini
grmlerdi. Bundan dolay Allah'tan kork ve tevbe et. Buna karlk Hz. Osman yle cevap
vermiti: u adama baknz, onu grenler okur yazar zannedecekler. Buraya gelip benimle hakaretmiz bir ekilde konuup duruyor. Vallahi, o Allah'n nerede olduunu bilmez bir adamdr! Hz.
Osman'n bu szleri zerine mir yle der: Hayr, ben Allah'n nerede olduunu gerekten
biliyorum. Cenb- Allah, elbet gzetleme yerindedir. O her an kullarnn fiillerini gzetler.
Bu olaylardan sonra Hz. Osman, Muviye, Abdullah b. Sa'd, Sa-id b. el-s ve mir b. el-s ile
Abdullah b. mir'e haberler gnderip onlar bir araya toplam, onlarla istiarede bulunmu ve yle
demiti: Her adamn vezirleri ve ona nasihat eden adamlar vardr. Siz de benim vezirlerim ve bana
t veren kiilersiniz. Ayn zamanda akrabalarm iinde en gvenilir olanlarsnz. u insanlarn
yaptklarn, ve valilerini grevlerden azletmemi benden istediler. Onlarn arzu ettiklerini yerine
getirip sevmediklerini terketme-mi istiyorlar. Haydi grlerinizi ortaya koyun ve itihad edin.
Onun bu szleri zerine bn mir yle der: Ey emire'l m'minin! Bana kalrsa bu insanlar cihad ile

megul,etmen gerekir. Eer ci-had ile urarlarsa onlar sana itaat eder ve asla isyan etmeye frsat
bulamazlar, nk onlarn her biri kendi davarnn arkasnda yryp gider ve kaftanmdaki ilerle
uramak zorunda kalr. Sa-d de yle bir gr beyan eder: Bu hastal bizzat kendi ilcyla
tedavi et ve korktuun eyleri de kes at. Her grubun liderleri vardr. Bu liderler ortadan kaldrlnca
kendileri de dalp gider ve bir daha da bir araya gelip toplanamazlar. Ancak Hz. Osman yle
karlk verir: Eer tehlikeli ve karklklara meydan vermeyecek olsayd asl isabetli gr
budur. Muviye de yle der: Bence de btn il valilerine emirler karp her birisinin bu
adamlarla uramalarn ve onlar ortadan kaldrmalarn emretmen gerekir. Ben de am. ehliyle
birlikte kendi blgemde bunlarla mcadele ederim, Abdullah b. Sa'd da: nsanlar srekli olarak
tamah sahibidirler. Onlara u elindeki mallardan ver de onlarn kalpleri sana snsn. demiti.
Arkasndan Amr b. el-s ayaa kalkarak yle hitapta bulunmutu: Ey mminlerin emri!
meyyeoullar gibi bir aileyle insanlar ynetiyorsun. Sen syledin, onlar da sylediler. Sen adaletli
davrandn, onlar da adaletli davrandlar. Sen de ya mutedil ol veya bu grevden ayrl. Eer bunu
yapmayacak olursan o halde tam azim ve iddetle bu ie sarl ve emirlerini infaz ettir. Hz. Osman
ona yle der: Seni kaftannn bitleri mi kandryor, yoksa gr ve gayret senden midir? Bu
szleri duyan Amr susar ve dalncaya kadar hibir ey sylemez. Dalacaklar srada Hz. Osman'a
yle hitap eder: Sen benim iin her eyden daha aziz ve deerlisin. Ancak ben u kapda baz
insanlarn bekleyip durduklarm ve benim syleyeceim szlerin onlara ulamasn arzu ettim. Onun
iin bu szleri srf sana hayrl ve yararl olsun ve senden her trl ktl ve erri uzaklatrsm
diye syledim.
Bu grmelerden sonra Hz. Osman valileri geldikleri yerlere gndermi ve yaptklarndan belki vaz
geerler diye bu muhaliflere datlmak zere baz mallarn hazrlanmasn emretmi, arkasndan Sad
b. el-s' tekrar Kfe'ye gndermiti. Ancak yukarda zikrettiimiz gibi Sad el-Cer'a'ya vardnda
baz adamlar onu geri-evirmiti.
Eb Sevr el-Hadn yle der: Cer'a gn'nde Huzeyfe ve Eb Mes'd el-Ensr ile birlikte Kfe
mescidinde oturup sohbet ettik. Eb Mes'd yle demiti: Vallahi, bu ehrin alt st olup enkaz
haline gelmesi ile ancak bu karklklar yok olur grndeyim. Eb Huzeyfe de: Hayr, vallahi bu
ehir alt st olmaz ve hatta ondan bir fincan kan dahi dklecek deildir, ancak bugn arzu ettiim tek
ey ve bildiim tek husus varsa o da Hz. Peygamber (s.)'in hayatta olmasdr.
Said hi kimsenin burnunu kanatmadan Hz. Osman'n yanma geri dnmt. Eb Ms el-E'ar de
Kfe'ye vali olarak varmt. Hz. Osman, Huzeyfe b. el-Yemn'a Bbu'l-Ebvb'a gazaya kmasn
[86]
emretmi, o da oraya doru ynelmiti.
Hz. Osman'n ehit Edilmesine Neden Olan Olaylar
Bu yl iinde Raslullah (s.)'m ashabndan baz kimseler bu konuda birbirlerine mektuplar yazmlar
ve: Geliniz, asl cihad buradadr. demiler ve baz insanlar Hz. Osman'n etrafnda birikip ondan
bir ok menfaatler elde etmilerdi. Ancak ashbdan ok az kimse bu konuda baz eyleri nehyediyor
ve baz hususlar ondan uzaklatrmaya alyordu. Bunlarn iinde Zeyd b. Sabit, Eb Useyd esSid, Ka'b b. Mlik ve Hassan b. Sabit gibileri vard. Mslmanlardan bazlar Hz. Ali b. Eb
Tlib'in yanma giderek onunla bu meseleleri konumular, o da kalkp Hz. Osman'n huzuruna gidip
yle demiti: Mslmanlar bana gelip senin hakknda grtler beni sana onlar gnderdiler,

kendileri de darda bekleip duruyorlar. Vallahi, sana ne syleyeceimi bilemiyorum. Senin de

bilmediin bir eyi biliyor deilim. Bilmediin bir. hususu sana iletecek ve onu sana bildirecek
deilim. Benim bildiklerimi sen de biliyorsun. Herhangi bir bilgi senden gizli kalm deildir ki onu
sana bildirelim, senden gizli tuttuumuz bir ey yoktur ki onu sana ileteyim, senin dnda herhangi bir
konuda da bizim bir ayrcalmz ve zelliimiz yoktur. Sen Raslullah (sJ'm sohbetinde bulunup
ondan bir ok eyler iittin ve onun damad oldun. bn Eb Kuhfa senden daha stn bir amel ilemi
deildir. bn el-Hattb da senin ilediin hayrlardan daha stn hayrlar ilemi kimse deildir. Sen
akraba olarak Raslullah (s.)'a daha yaknsn. Sen hi kimsenin eriemedii bir akrabala eritin.
Senden evvelki iki halfe seni hibir konuda gemi deillerdir. Ey Osman, Allah'tan kork Allah'tan!
Kendi nefsini Allah'tan sakndr. Vallahi senin gzlerin kapal deildir ki sana baz eyleri
gsterelim. Sen cehalet iinde deilsin ki sana bir eyler retip duralm. Yol gayet ak ve bellidir.
Dinin emirleri ve dsturlar da gayet ak ortadadr. Ey Osman! unu ok iyi bil ki Allah kullarnn en
stn ve en faziletlisi dil bir Halfedir. yle bir Halfe ki kendisi hidayete erer ve bakalarm da
doru yola iletir. Malm olan snnetleri ikamet eder ve terkedilmi olan snnetleri de tmyle
ldrr. Vallahi ite btn bunlar apak ve bellidir. sl-mn snnetleri dimdik ayaktadr ve belli
lleri vardr. Bid'atler de bellidir ve onlarn da lleri vardr. nsanlarn Allah katnda en erli ve
kt olanlar ise dallette olan ve insanlar da dallete sokan zalim devlet bakanlardr. Onlar
bilinen snnetleri ldrr, terkedilmi bid'atleri icra ederler. Ey Osman! Ben seni Allah'n
darbelerinden ve intikamndan tahzir ederim, senin uzak olman dilerim. Allah'n azab iddetli ve
elimdir. Ey Osman! Seni bu mmet iinde ldrmeye ve lm kapsn ap kyamet gnne kadar bu
lm kapsnn devam etmesine sebep olacak bir Devlet Bakan olmandan saknmam dilerim. Byle
bir Devlet Bakan insanlara bu fitne elbisesini giydirir ve onlar parampara bir halde terkeder,
onlar da batln gzlerini kapatmasndan dolay hakk gremez olur, bu batl ierisinde dalgalar onlar
srkleyip gtrr ve onlar da bu batl ierisinde yzp giderler.
Hz. Ali'nin bu szleri zerine Hz. Osman ona yle der: Vallahi, senin bu sylediklerini syleyen
kimselerin kimler olduunu anladm. Vallahi, sen benim yerimde olmu olsaydn sana byle
serzenite bulunmaz ve knamaz, seni byle ayplamazdm. And olsun, sen bir ihtiya sahibinin
ihtiyacn giderseydin ve mer b. el-Hat-tb'n yapt gibi zayf bir kimseyi barndrm olsaydn
kesinlikle sana gelip byle knamalarda bulunmazdm. Muire b. u'be u anda burda deildir. Hz.
Ali: Evet u anda burda deildir. Hz. Osman: Hz. mer onu grev bana getirmiti deyince Hz.
Ali: Evet der. Hz. Osman: Ben akrabam ve yaknm olan bn mir'i vali tayin ettim diye beni niye
knyorsun? Hz. Ali de yle der: mer tayin ettii valilerinden herhangi birisinin en ufak bir
hatasn iittii anda onu en byk bir cezaya arptrr ve srekli olarak kulann dibinde ona bask
yapard. Fakat sen bunu yapmyorsun. Bu konuda da biraz zayf dtn ve akrabalarna kar da
yumuak davrandn. Hz. Osman ona: Onlar ayn ekilde senin de akrabalarndr. diye karlk
verir. Hz.,Ali: Onlar akraba olarak en yakn-larmdr, ancak fazilet ve hayr onlardan
bakasmdadr. deyince Hz. Osman ona yle sorar: Muviye'yi Hz. mer'in tayin ettiini biliyor
musun? Ben de onu grevinde braktm. Hz. Ali de buna karlk: Allah'n seversen Muviye'nin
Hz. mer'in klesi Yer-fe'den daha ok mer'den korktuunu bilmiyor musun? deyince, Hz. Osmn:
Evet biliyorum diye cevap verir. Hz. Ali devamla: Fakat bugn Muviye sana danmadan bir
sr iler eviriyor ve Osman byle emretti, diye konuup duruyorken sen bunu biliyorsun fakat
onu alkoymuyorsun.
Sonra Ali yanndan ayrlp gidince Hz. Osmh da onun arkasndan karak mescide gider ve minbere

karak mslmanlara yle hitap eder: Emm ba'du... Her bir eyin feti olduu gibi her iin de bir
feti ve zorluu vardr. Bu mmetin ve hilfet nimetinin feti de mmet arasnda bir sr kmayc ve
gammazlayc kimselerin olmasdr. Bunlar sizin sevdiklerinizi size gsterir ve sevmediklerinizi de
sizden gizlerler. Sizlere yle derler: Onlar aynen hayvanlar gibidirler ilk barp arann izinden
giderler. Onlarn en ok holandklar1 yol, onlara en uzak olanlardr. Onlar kendi susuzluklarn
gidermeyecek sudan ierler ve ancak bulank sulara giderler, olaylar onlar perian ettii halde balarna geecek bir rehberleri olmaz. Vallahi bn el-Hattb'
knamadnz hususlarda beni ayplayp knyorsunuz. Byle bir durumda size ayayla bir tekme
vurur ve eliyle amar atar veya lisanyla size gerekeni sylerdi de ondan. Siz de ona sevdiiniz,
sevmediiniz her hususta uyup sesinizi karmamtnz. Ben ise size kar son derece yumuak
davrandm, size omuzlarm destek yaptm, elimi ve dilimi sizden uzak tuttum, size bana kar
cesaretli olmanza meydan verdim. Fakat Allah'a yemin ederim ki, taraftarlarmn says sizden daha
oktur, yardmclarm daha yakndr, sayca daha kalabaln ve- yardm grmee de yaknm.
Adamlarm arrsam bana toptan ve hemen gelirler. Ben size denk kimseler hazrlamtm, size
kar gereinden fazla iyilikte bulundum fakat size kar dilerimi gcrdatmak zorunda kaldm. Daha
nceden yapamadklarm bana yaptrdnz, azma almadm eyleri sylettiniz. Artk bana dil
uzatmaynz. Beni ayplamaynz, yneticilerinize ta'n etmeyiniz. Ben sizin banza yle bir takm
kimselerin gemesine mani oldum ki eer sizinle benim konutuum bu ekilden baka trl
konudayd yine de pp banza koyardnz. Hz. Osman'n bu konumasmdan sonra Mervn b.
Hakem ayaa kalkp yle demiti: Eer dilerseniz bizimle sizin aranzda kllar girsin ve sizinle
bir irin dedii gibi olalm:
Biz size her eyimizi feda ettik
Siz neye sahip oldunuzsa bundan oldunuz.
Hz. Osman Mervn'm bu szleri zerine ona: Sus ey krolas-ca! Brak beni ve arkadalarm,
aramza girme. Senin bu konuda lf syleyecek hibir hakkn yoktur. Ben sana daha evvel bu
konularda hi konumayacaksn dememi miydim? diye kr. Bunun zerine Mervn susmu ve
Hz. Osman da minberden inip gitmiti. Fakat insanlar arasndaki dedikodular ve konumalar bir hayli
[87]
artm ve bu alev daha ok krklenmiti.
Bu Yrtn Dier Olaylar
Bu yln hacc grevini yine bizzat Hz. Osman yerine getirmiti. Bu ylda Hz. mer zamanmda
mslman olan ve Ka'b b. Mti' adyla bilinen Ka'bu'l-Ahbr vefat etmiti. Bu yl iinde Bedir
ashabndan Eb Abes Abdurrahman bn Cebr el-Ensr ve 56 yandaki Mis-tah bn sse elMuttalib vefat etmilerdi. Baka bir rivayete gre Mistah ibn sse daha sonralara kadar yaam ve
Sffn savanda Hz. Ali'nin yanmda yer almt. O da Bedir ashbmdand. Yine bu yl iinde Akabe
bey'atmda bulunup nakip olan ve daha sonra Bedir gazvesine katlan Ubde b. es-Smit ile yine Bedir
[88]
ashabndan kil bn Bukeyr vefat etmilerdi.
H. 35. (M. 655-656.) YIL OLAYLARI
Hz. Osman'n Muhasara Altna Alnmas

Anlatldna gre bu yl iinde Msr'dan bir grup kimse gelip Zu Huub'a ve bir ksm kimseler de
Irak'tan gelip Zi'1-Merve'ye yerlemilerdi.
Bunun sebebi olarak u olay anlatlr: Abdullah b. Sebe' adnda bir Yahudi Hz. Osman zamannda
msman olduunu iln etmiti. Hicaz blgesinde bir mddet dolatktan sonra Basra'ya, oradan
Kfe'ye ve oradan da am'a giderek insanlar dallete srklemeye alyor, fakat bu konuda bir
trl baarya ulaamyordu. amllar bu fesadm grnce onu ehirden karmlar, bunun zerine o
da Msr'a giderek bir mddet orada ikamet etmiti. Bu mddet iinde baz fikirleri yaymaa
alyordu. yle dermi: nsanlarn Hz. s'nn tekrar geri geleceine inanp da Hz. Muhammed'in
tekrar geri gelmeyeceine inanmalar alacak bir eydir. Bylece etrafndaki baz kimseleri Hz.
Peygamber'in tekrar dnyaya geleceine ikna etmee urayordu. Bazlar onun bu grlerini kabul
etmiti. Ortaya att grlerden biri de uydu: Her peygamberin bir vasisi vardr, Ali de Hz.
Peygamber'in vasisidir. Raslullah (sJ'n vasiyetini yerine getirmeyenden daha zalim kimse olabilir
mi? Byle diyerek Hz. Ali'nin vasi olduunu sylyor ve Hz. Osman'n bu grevi haksz yere ele
geirdiini iddia ederek insanlara unlar telkine alyordu: Bu konuda bakaldrmanz lazm.
Kalkn, bu ie giriin ve emirlerinize bunlar bildirip onlar bu konuda knayn. Ktlkten
sakndrmay bu konuya hasrederek insanlar doru yola iletmeniz mmkn olur.
Abdullah b. Sebe' bu ekilde grlerini yaymaa alyor ve slm diyarnn muhtelif yerlerinde
fitne karmak isteyenlerle srekli mektuplayordu. Onlar da bu grleri gizlice yayp, eitli illere
mektuplar yazarak ortal kartrmaya ve bir sr ktlkler yaymaa alyorlard. Hz. Osman'a
kar bir sr ithamlarda da bulunuyorlard. Bir ehirde bulunan bu anlaytaki insanlar dier bir
ehirdeki insanlara mektuplar yazarak uydurma bir sr eyler anlatyorlar ve hatta bu mektuplar
Medine'ye kadar ulayordu. Bir ehrin halk bir mektubu alp okuduu zaman kendilerinin son derece
rahat, huzur ve afiyet iinde olduklarn grp dier ehirlerde meydana gelen fitnelerden dolay son
derece zlyorlar ve oradaki hallerden tr mteessir oluyorlard. Medine halk da dier btn
ehirlerin halklarna nazaran kendilerini huzur ve rahat iinde gryor, baka ehirlerdeki fitneden
dolay zlyor ve Bizler Allah'a kr afiyet ve rahat iindeyiz diyorlard. Bir grup mslman
Medine'de Hz. Osman'n yanna giderek ona yle demilerdi: Ey mminlerin emri! Bize dier
ehirlerden gelen haberler sana da ulayor mu? Hz. Osman yle karlk verdi: Bana iyilik ve
esenlikten baka bir eyin ulat yok. Siz benim ynetim iinde ortaklarnsnz ve mminlerin de
ahitlerisiniz. Bana bu konuda gelen haberleri iletin ve bana tte bulunun. Onlar da: Dier
ehirlerde olup bitenleri renmen iin oralardan sana haberler getirmek zere gvendiin
adamlardan bazlarn gndermeni tavsiye ederiz. demilerdi.
Bunun zerine Hz. Osman Muhammed b. Mesleme'yi ararak onu Kfe'ye, Usme b. Zeyd'i
Basra'ya, Ammr b. Ysir'i Msr'a ve Abdullah b. Amr' Suriye'ye ve onlara benzer baka kimseleri
de dier yerlere gndermiti. Ammr hari hepsi geri dnm ve yle demilerdi: Ey insanlar! Biz
oralarda houmuza gitmeyen bir ey grmediimiz gibi oralardaki Mslmanlarn ileri gelenleriyle
avamn dahi houna gitmeyen bir ey tespit etmedik. Ancak Ammr Msr'dan geri dnmemi,
Mslmanlar onun bana bir felket geldiini tahmin etmilerdi. Bu arada Msr valisi Abdullah b.
Eb Serh'-ten gelen bir mektupta yle deniyordu: Ammr orada bulunan bir grup insana meyletmi,
onlara uymutur. Bu adamlar arasnda da Abdullah bn es-Sevde', Hlid b. Mlcem, Seydan b.
Hmrn ve Ki-nne b. Bir yer almaktadrlar.
Bu olaydan sonra Hz. Osman btn ehirlerin ahalisine mektuplar yazp yle demiti: Emm

ba'du... Ben bundan sonra valilerimi her mevsimin sonunda toplayp onlarla greceim. Medine
halk bana baz kimselerin etrafa kfredip durduklarn, vurup krdklarn haber verdiler. Bu konuda
zarara uram veya byle eyleri grp iiten kimseler mevsimin sonunda gelip uram olduklar
hakszlklar benden veya valilerimden istesin. Dorular syleyenleri Yce Allah mkfatlandrr.
slm leminin muhtelif ehirlerinde bu mektuplar okununca mslmanlar sevinlerinden alam ve
Hz. Osman'a dualar etmilerdi. Daha sonra Hz. Osman btn ehir valilerine mektuplar yazarak
onlar hacc mevsiminde Medine'ye davet eder. Gelenler arasnda Abdullah b. mir, Abdullah b. Sa'd
ve Muviye bata olmak zere Sad b. el-s ve Amr el-s da bulunuyorlard. Bunlar gelip de Hz.
Osman'n yannda toplannca onlara yle demiti: Yazklar olsun size! Bu ehirlerden gelen
ikyetler ve ayialar nedir? Vallahi bu sylenenlerin doru olmasndan ve sizlerin aleyhinde baz
eylerin dnp dolamasndan korkuyorum. Ayrca btn bu fitnelerin benim etrafmda olmas da
beni korkutuyor. Gelen valiler de Hz. Osman'a yle demilerdi: Sen bize adamlarn gndermedin
mi? Onlar sana mslmanlarm tmnden iyi haberler getirmediler mi? Senin gnderdiin bu
adamlarn ehirlerde birok kimseyle grtkleri halde, hi kimseden kt bir haber aldklar vaki
oldu mu? Vallahi onlar doruyu sylemiyorlar ve tebriye de edilmezler. Bu iin aslnn ne olduunu
ve byle ayialarn nereden kaynaklandm bilmiyoruz. Bildiimiz bu ayialarn aslsz olduu ve
onlara kulak almamas gerektiidir. Bunun zerine Hz. Osman: O halde bana ne yapmam gerektii
hususunda tavsiyelerde bulununuz. dedi. Onun bu teklifi zerine Sad yle konutu: Bu
bahsettiiniz i son derece gizli olarak yrtlen uydurma bir i olup insanlarn bahsettikleri de
bundan ibarettir. Bunun da ilc ve tedavisi bu ii yrtenleri tesbit edip bu fitneyi karanlar
ldrmek ve insanlar bunlardan kurtarmaktr. Abdullah b. Sa'd da yle demiti: nsanlara haklar
olan eyleri verecein yerde yerine getirmeleri gereken grevleri onlardan iste. Bu da onlar kendi
halleri zerine" brakmaktan daha iyidir. Muviye de: Beni bir grevin bana getirdin, ben de baz
kimseleri grevlendirdim. Bu adamlardan bana hayr ve gzellikten baka bir eyj ulamyor. Aslnda
herkes bulunduu blgenin insanlarnn nasl olduunu ve orada ne olup bittiini iyi bilir. Benim
grme gelince bu konuda edepli davranmak daha uygun der. diye konumutu. Arkasndan Amr
b. el-s da yle fikir beyan etmiti: Bana gre sen onlara kar son derece yumuak davranp
ynetimi onlara kar gevettin, mer'in onlara verdiklerinden ok daha fazlasn vermee baladn.
Ne yapman gerektiini bana soracak olursan diyeceim udur: Senden nceki iki halifenin yolunu
tutup iddet ve zor kullanman gerektii yerde kullanmal, yumuaka davranman gerektii zaman da da
yumuak davranmalsn.
Hz. Osman sylenenlere karlk olarak yle konutu: Sylediklerini iittim ve nasihatleri aldm.
Herkesin bak as kendine gredir, deiik olmas da tabiidir. Bu mmetin bana bir felket
getirmesinden korktuumuz bu i bir gn patlak verebilir. Bir taraftan bu kap kapanrsa br taraftan
alabilir. Bundan dolay biz de bu fitneyi iyilikle, tatllkla ve insanlara Allah'n emrettii snrlar
erevesinde ihsanlarda bulunarak yok etmee alacaz, Eer bu fitne kaps bir gn alrsa hi
kimsenin bana kar ileri srecei bir hak ve delili olmasn. Cenb- Allah benim insanlara hayrdan
baka bir ey istemediimi biliyordur. Fakat maalesef fitne deirmeni de dnp durmakta. Bu
deirmeni kartrmadan Osman lecek olursa ne mutlu ona. nsanlara sakin olmalarn tavsiye edin,
bu konuda aln ve onlara haklarn gerektii ekilde verin. Eer Allah'n emrettii haklar insanlara
iletilecek olursa siz de bunun vebalinin dnda kalrsnz.
Hz. Osman ve yannda bulunanlar oradan birlikte kp gidince el-Hd adndaki ir tek basma bir
yoldan geerken Recez bah-rindeki u beyitleri syler:

Herkesin kalplerinde beliren bir ey vardr, O da Osman'dan sonra emirin Ali olaca, Arkasndan
da Zbeyr'in ona halef olaca
Arkasndan ise Talha'nn koruyucu ve onun .veliahd olacadr.
Bunu duyan Ka'b: Yalan syledin; vallahi, ondan sonra emir olacak kii u beyaz katr sahibi kiidir,
nk o t gnnden beri bu greve tamah etmitir. demiti. Ka'b bu szleriyle ve beyaz katr sahibi
derken Muviye'yi kasdediyordu.
Hz. Osman Medine'ye vardnda Hz. Ali'yi, Talha'y ve Z-beyr'i arm ve Muviye'yi de hazr
bulundurarak onlarla konumutu. Muviye, Allah'a hamd ettikten sonra yle demiti: Siz Raslullah (s.)'in ashab ve yaknlarnn en hayrllarsnz. Siz ondan sonra bu ii yklenen ve bu
mmetin de ilerini yrten kimselersiniz. Bu ie de sizden baka kimse tamah etmesin. Siz bu
arkadanz hi bir tamah ve hile olmadan kendi rzanzla setiniz, fakat imdi onun ya ilerledi ve
yaland. Eer onun iyice yalanmasn bekliyorsanz artk onun son noktasna gelmesi pek yakndr.
Ona Cenb- "Allah'n en uzun ve hayrl bir mr vermesini de yine Allah'tan temenni ediyorum.
Ancak sizin hakknzda baz sylentiler yaylp duruyor da ondan korkuyorum. Sizin knayp
serzenite bulunduunuz baz eyler var. Fakat ben sizinle birlikteyim ve ite bey'atm sizedir.
nsanlar sizi greve getirmekte tamahkr klmaynz. Eer insanlar bu konuda bir dnya tamahna
decek olurlarsa vallahi siz,bu iten felketten baka bir ey gremezsiniz.
Hz. Ali ona yle der; Hay Allah cann alasca, annen seni kay-bedecise Sen bu ilere neden
karyorsun. Bu ilere karmaa senin ne hakkn vardr? Muviye: imdi annemi brak. O sizin
annelerinizin de en erlisi deildir. O mslnan olmu ve Raslullah (s.)'a bey'at etmitir. imdi sen
bana bu sylediklerim konusunda bir cevap ver? diye karlk verir. Hz. Osman sze kararak:
Evet, kardeimin olu doru syledi. Ben size kendim ve yklenmi olduum ilerle ilgili baz
eyler sylemek isterim. ki kii kendi nefis lerine baz konularda zulmetmilerdi. Ancak onlarn
yaptklar eyler de gerekten takdire ayan eylerdi. Raslullah (s.) akrabalarna veriyordu. Ben de
ayn ekilde zorluk iinde yaayan ve geim darl eken kimselere verip durdum. Elimi sonuna
kadar bu ihtiya sahibi kimseler iin atm. Eer bu konuda beni hatal gryorsanz bu yaptklarm
bana syleyin ve yanl olduunu belirtin ki sizin vereceiniz kararlara ben de kesinlikle tabi
olacam. diye konutu. Onlar Hz. Osman'a yle dediler: sabet ettin ve iyilikte bulundun ancak
Abdullah b. Esd'e 50.000, Mervan'a da 15.000 dirhem verdin! Bunun zerine Hz. Osman bu
verdiklerini geri alm, onlar da Hz. Osman'dan raz olarak dalp gitmilerdi.
Muviye Hz. Osman'a yle demiti: Sana kar isyan ettiklerinde kendilerine mukavemet
edemeyecein kimseler sana hcum etmeden evvel bize gel, bize son derece itaat eden Suriye'ye
gidelim. Hz. Osman ise onun bu szlerine yle karlk vermiti: Ben, Raslullah (s.)'m
komuluunu hi bir eye deimem; velevki bu, bam koparp gtrecek ip dahi olsa. Muviye:
Peki o halde seni onlara kar koruyacak bir ordu gndereyim mi? deyince Hz, Osman: Ben
Raslullah (s.)'m komularn skntya sokmam. demi, Muviye: Vallahi tuzaa drlecek ve
suikasta urayacaksn. deyince Hz. Osman buna; Allah bana yeter. O ne gzel bir vekildir! diye
cevap vermiti.
Muviye yol elbiselerini giyinmi olarak kp giderken muhacirlerden Hz. Ali ve Talha'nn da
bulunduu bir cemaate urayp onlara yle hitap etmiti: Sizler de biliyorsunuz ki Raslullah (s.),
insanlara peygamber olarak gnderildii na kadar insanlar bakanlk iin yarr ve ona sahip olmak
iin alrlard. nsanlar bu grevi elde etmek iin ncelik zerine, g ve kuvvet zerine dayanr,
cehd ve gayretlerini ileri srerek bu konuda stn olduklarn iddia ederlerdi. Bunu ele geiren

kimseler ise artk hakimiyeti salam ve dier insanlar kendilerine tabi klm oluyorlard. Bu gnde
eer insanlar bunu talep edip de dnya ileri konusunda yara giriseler bu i onlarn elinden alnr
ve Cenb- Allah onu bakalarna devreder. Cenb-i Allah ileri tebdil etmede kadirdir ve gldr.
Biliniz ki sizin aranzda yal bir adam brakp gidiyorum. Siz onun hakknda birbirinize hayrlar
tavsiye ediniz, ona yardma olunuz ki herkesten daha mutlu olasnz. Bunlar syledikten sonra ekip
gitmiti. Hz. Ali: Vallahi ben bu adamn sylediklerinde bir hayr gremiyorum. demi, Zbeyr de
unlar ilve etmiti: Vallahi bugne kadar bu adamn syledikleriyle ilgili olarak ne senin kalbinde
ne de bizim kalbimizde bu kadar byk bir sknt olmamtr.
Hz. Osman'n aleyhinde olan bu sapk kimseler valiler illerden ayrldklar anda hep birlikte btn
ehirlerde Hz. Osman'a kar isyan etmek hususunda anlamlar, ancak byle bir frsat elde
edememilerdi. Valilerin geri dnmesinden sonra ise hibir zaman byle bir frsat elde edememiler
ve tekrar birbirleriyle mektupla-arak Medine'ye gitmek konusunda anlamlard. Bundan maksatlar
Medine'ye gidip ordaki durumlar grmek ve Hz. Osman'a baz konularda sorular sorup insanlar
arasnda fitne ,ve fesat yaymaya almakt. Bunlar arasnda Msr'da bulunan Muhammed b. Eb Bekr
ve Muhammed b. Huzeyfe de bulunuyor ve bakalarn Hz. Osman aleyhinde kkrtmaya
alyorlard. Msrllar oradan kp Medine'ye doru yola koyulduklarnda Abdurrahman bn
Udeys el-Belev ile birlikte be yz kii, dier bir rivayete gre ise bin kii idiler. Bunlarn arasnda
Kinne b. Bir el-Leys, Sevdan b. mran es-Sekun, Kuteyre b. Fln es-Sekn bulunuyordu. Btn
bunlarn banda ise el-Gfik b. Harb el-Akk bulunuyordu. Kfeliler de yola koyulmulard ve
balarnda Zeyd b. Shn el-Abd ve Ester en-Ne-ha'nin yansra Ziyd b. Nadr el-Hris, Abdullah
b. el-Asam el~ miri yer alyordu. Bunlar Msrllarla anlam durumdaydlar. Basra'dan da bir
grup kp gelmiti ve bunlarn da arasnda H-keym b. Cebele el-Abd, Zreyh b. Abbd, Bir b.
reyh el-Kays ve bn el-Muhteri bulunuyordu. Bunlar da ayn ekilde Msrllarn hazrlam
olduklar gruplar idiler. Basra'dan gelenlerin banda Hurks b. Zbeyr es-Sa'd vard. Bu
ehirden gelenlerin hepsi evval abnda hareket etmi ve hacca gitmek iin yola ktklarn
belirtmilerdi. Medine'ye gnlk bir mesafeye yaklam bulunuyorlard. Basrallar Z-Huub'a
yerlemilerdi ve gnlleri Tal-ha b. Ubeydullah'a yatknd. Kfeliler el-A'vas'a yerlemi
bulunuyorlard, onlarn da gnlleri Zbeyr'e meyletmekteydi. Msrllar da gnlleri Hz. Ali'ye
yatkn olarak gelmi ve hep birlikte Zi'l-Merve'de konaklamlard. Msrllarla Basrallardan Ziyd
b. Nadi ve Abdullah b. el-Asam bir araya gelerek onlara yle demilerdi: Biz Medine'ye gidip
gelinceye kadar siz burada bekleyiniz. Sakn acele etmeyiniz, nk Mednelilerm bize kar bir ordu
hazrladklarn iittik. Vallahi eer onlarn ordu hazrladklar doru ise, bizim kanlarmz da mubah
saymlarsa biliniz ki bizim sonumuz ok ktdr. Yok eer bize ulam olan bu haberler yalan ise
biz size hayrl haberlerle geri dneriz. Bu fesatlarn topluluu da onlara: Haydi gidiniz.
demilerdi. Bu iki ahs Medine'ye gelerek Baslullah (sJ'n hanmlarndan bazlaryla ve Hz. Ali,
Talha ve Zbeyr'le grerek: Biz bamzda bulunan valilerden bazlarn azletmeyi talep etmek
zere geldik. Bize Hz. Osman ile grmek iin izin isteyiniz diye konumulard. bey b. Ka'b
onlarla baz konularda grm ve byle bir. talepten vazgemeleri iin ikazlarda bulunarak onlar
alkoymutu. Bunun zerine arkadalarnn yanma geri dndler. Daha sonra Msrllardan bir grup
Hz. Ali'ye, Basrallardan bir grup Hz. Talha'ya ve Kfelilerden bir grup da Hz. Zbeyr'e gelerek
kendi adaylar olan bu kimselere yle demilerdi: Eer biz sana bey'at edip de dierlerini
yalanlarsak onlarn cemaatlerini datr ve onlar geldikleri yere geri gndeririz.
Msrllar Hz. Ali'ye gelip onu Medine'de zeytinya sklan bir yerde bulmular ve klc belinde

iken yanma varmlard. Ancak Hz. Ali onlarn bu ekilde gelip toplandklarn grnce olu Ha-san'
Hz. Osman'a gndererek gelenlerin durumundan halfeyi haberdar etmiti. Msrllar Hz. Ali'ye selm
verip ona bir takm eyler sylemilerdi. Hz. Ali, yaptklar teklif zerine onlara iddetle barm ve
hemen onlar oradan kovarak yle demiti.- Bu mmetin salih insanlar Zi'1-Merve Z Huub ve
A'vas'da toplanan askerlerin Raslullah (s.)'in diliyle lanetlendiklerini biliyorlar. Msrllar bu sz
iitince hemen ekip gitmilerdi. Dier taraftan Bas-rallar Talha'nn yanma vararak ona yukarda
zikredilen szleri sylemilerdi. Fakat o da ayn ekilde bunlarn gelmesi zerine olunu Hz. Osman'a
gnderip durumu bildirmiti. Kfeliler de ayn minval zere Hz. Zbeyr'e gelip dierlerinin szlerini
aynen ona iletmiler, o da olu Abdullah' Hz. Osman'a gnderip durumu haber vermiti. Bunlar geri
gidip Z Huub, Zi'1-Merve ve A'vas'daki askerlerini datm, Medine halk arama tefrika sokmak
iin tekrar Medine'ye gelmeye balamlard. Birden .Medine'nin etrafna gelmi, Mslmanlarn
hibir eyden haberleri yokken tekbirler getirmee ve barp armaa balamlard. Sonra gelip
Hz. Osman'n evini kuatmlar, yle demilerdi: Kim elini bizden uzak tutarsa o emn iindedir.
Hz. Osman onlarn bu hllerine ve muhasaralarna aldr etmeden gnlerce namaz kldrmt.
Mslmanlar evlerine kapanmlar, ancak isyanclar Hz. Osman' Mslmanlarla temas etmekten
alkoy amamlard. Hz. Ali ve Mednelilerden bir grup bu isyanclarn yanma gelerek: Buradan
kp gittiiniz halde neden geri geldiniz? diye sormu, onlar da: Posta ile birlikte bizim
ldrlmemizi emreden bir mektubun gnderilmi olduunu grdk, demilerdi. Hz. Talha da
Kfelilere dnp neden geri dndklerini sormu onlar da ayn eyi sylemilerdi. Hz. Zbeyr
Basrallara gelip ayn soruyu sorunca onlardan da ayn cevab alm ve sanki sz birlii etmi gibi
hepsi ayn eyi sylemilerdi: Biz kardelerimize gelecek zarar nleyecek ve onlara mutlaka
yardm edeceiz. Hz. Ali onlara: Ey Kfeliler ve Basrallar! Siz gnlerce yol aldktan sonra
Msrllarn basma ne geldiini haber aldnz da bu kadar uzak bir yoldan geri geldiniz? Vallahi bu
son derece iyi tezghlanm bir tuzak gibidir! Hz. Ali'nin bu szleri zerine onlar: Bunu istediiniz
gibi yorumlaynz, ancak bizim tek sylediimiz bir ey vardr, o da bu adam istemediimizdir. Artk
onun azledilmesi gerekir.
Bu mnakaalarn srd gnlerde Hz. Osman mescide iner, namaz klar, onlar da onun arkasnda
namaza dururlard. Hz. Osman onlar son derece dikkatle izliyor, fakat onlar da halkn toplan' masn
nlemee alyorlard.
Hz. Osman bu durum zerine slm dnyasnn dier ehirlerine mektup yazarak oradaki
Mslmanlardan bu gelen isyanclara kar yardm istemi ve durumu onlara bildirmiti. Bu
ehirlerden bir ok kimse son derece zgn ve Hz. Osman'a itaatkr olarak kp gelmilerdi,
Muviye Habb b. Mesleme el-Fihr'yi, Abdullah b. Sa'd Muviye b. Hudeyc'i gndermilerken
Kfe'den de Ka'ka' b. Amr hazrlad bir grubu gndermi ve bunlar Mednelere yardm etmek
zere yola kmlard. Bu gelenler arasnda Hz, Peygamber (s.)'in ashabndan Ukbe b. mir,
Abdullah b. Ebi Evfa ve Ktip Hanzala bulunuyorlard. Tabinden de Mesrk el-Esved, -reyh,
Abdullah b. Hakim ve dierleri yer almaktayd. Basra'da mran b. Hseyn ve Enes b. Malik, Him
b. mir ve dier baz sahabelerle birlikte tabinden Ka'b b. Siver ve Herim b. Hayyn ve dierleri de
bir araya gelerek Mednelere yardm etmek istemilerdi. Ayn ekilde Suriye ve Msr'da da
sahabeden ve tabiinden birok kimse bu yardm iin hazrlanmt.
Bu cemaat Medine'ye tam girecei srada Hz. Osman msl-manlara namaz kldrm ve minbere
karak onlara yle demiti:
Ey isyanclar, Allah'a snn Allah'a! Btn Medine halk sizin Allah'n Raslnn diliyle lanet

edildiinizi biliyor. Hatalarnz iyiliklerle yoketmeye alnz. Muhammed b. Mesleme ayaa

kalkp: Vallahi ben Hz. Muhamrned'in bunlar lanetlediine ehadet ederim. demi, ancak Hakim b.
Cebele onu zorla oturtmutu. Arkasndan Zeyd b. Sabit de ayaa kalknca Muhammed b. Eb Ku-teyr'e
onu da zorla ekip oturtmutu, isyanclar hep birlikte ayaklanp mslmanlar mescidin iinde
sktrm ye onlar mescidden dar karmlard. Hatta Hz. Osman' da hrpalamlard ve minber
zerinde baylp kalmt. Nihayet Hz. Osman' alp evine gtrdler. Medine'de bir grup kimse
aralarnda Sa'd b. Eb Vakks, H-seyn b. Ali, Zeyd b. Sabit ve Ebu Hreyre olmak zere Hz.
Osman'n evini korumaya alyorlard. Ancak Hz. Osman bu sahblere haber gnderip buradan
gitmelerini ister, onlar da bu istek zerine ekilip giderler. Arkalarndan Hz. Ah, Talha ve Zbeyr
gelerek Hz. Osman' ziyaret ederler ve basma gelenlerden dolay Gemi olsun derler ve bu olayn
nasl hallolunmas gerektiini onunla konuurlar. Bu srada aralarnda Mervn b. el-Haken'in de
bulunduu meyyelilerden bir grup Hz. Osman'n yannda bulunuyorlard. Bu Emevlerin hepsi Hz.
Ali'ye yle demilerdi: Bizi helak ettin ve bu tuzaklar sen hazrladn. Vallahi ulamak istediin
hedefe vardnda bu dnyay senin bana ykacaz! Hz. Ali bu szleri iitince son derece kzgn
olarak oradan ayrlm, yanmdakerle birlikte geri dnm, ve hepsi evlerine kapanmlard.
syanclarn tam otuz gn sren kuatmalar boyunca Hz. Osman Mslmanlara namaz kldrmt.
Bundan sonra onu namaz klmaktan alkoymular ve namaz da bu isyanclarn ba olan el-Gfik
kldrmt. Medneli-ler parampara olmu, kendi evlerinin duvarlar arkasna gizlenmi ve evlerine
kapanmlard. Hatta evde otururken ve dar karken hi kimse silhsz bulunmaz ve dolamazd.
Silhn yannda bulundurur, kendisine yaplacak saldry bununla nlemeye alrd. syanclarn
Hz. Osman' muhasaralar tam krk gn srmt. Bu mddet iinde onlara kar koymak isteyen
herkese silhla mukabele etmilerdi.
Anlatldna gre, Muhammed b. Eb Bekr ve Muhammed b. Huzeyfe Msr'da olup ahaliyi Hz.
Osman'n aleyhine kkrtp duruyorlard. Muhammed b. Eb Bekr bu gelen isyanclarla birlikte
Medine'ye gelmi, Muhammed b. Huzeyfe ise ilerde anlatacamz gibi Msr'da kalp Abdullah b.
Sa'd b. Eb Serh'in oradan ayrlmas zerine Msr'a hakim olmutu. Msrllar Hz. Osman' muhasara
etmek zere geldiklerinde bunlar Recep aynda km ve niyetlerinin umre yapmak olduunu
bildirmilerdi. Balarnda da Abdurrahman b. Udeys el-Belev bulunuyordu. Bu arada Msr valisi
Abdullah b. Sa'd b. Eb erh Hz. Osman'a bir eli gndererek bu gelenlerin durumlarn bildirmi ve
gayelerinin umre yapmak olduunu sylemelerine ramen asl gayelerinin onu grevinden
uzaklatrmak veya ldrmek olduunu haber vermiti. Bu mektubun gelmesi zerine Hz. Osman
Mslmanlara bir hutbe okumu, onlara bu isyanclarn durumunu bildirmi ve yle demiti: Bunlar
srf fitne karmak zere gelmilerdir. Benim mrmn fazla uzadn gryorlar, bir an evvel bunun
sona ermesini istiyorlar. Vallahi eer balarndan ayrlacak olursam benden sonra grecekleri kan
dkmelerden, kin ve fkelerden, ak seik kayrclktan, deitirilen hkmlerden dolay balarnda
geirmi olduum her bir gne karlk bir sene kalm olmaklm temenni edecekler.
Abdullah b. Sa'd Hz. Osman'a yardm etmek ve Msrllara kar onu korumak zere onun izniyle
Msr'dan kp gelmiti. Eyle'ye geldii zaman Msrllarn tekrar geri dnp Hz. Osman' muhasara
ettiklerini iitti. Muhammed b. Eb Huzeyfe'nin bu arada Msr'a hakim olduunu orann halknn da
kendisine uyduu haberini ald. Abdullah b. Sa'd Msr'a tekrar dndnde oraya sokulmam,
Filistin'e gidip Hz. Osman'n ehit ediliine kadar orada ikamet etmiti. syanclar Z Huub'a gelip de
istediklerini yapmad takdirde kendisini ldrmek istedikleri belli olunca Hz. Osman, Hz. Ali'ye kp gelmi, evine girerek ona yle demiti: Ey amcamn olu! Sana olan yaknlm biliyorsun,

ayrca senin zerinde benim byk bir akrabalk hakkm' vardr. Bu adamlarn gelip beni nasl
kuattklar ve bugn yarn beni katletmek zere olduklarn gryorsun. Senin mslmanlarn katnda
bir hayli deerin ve itibarn vardr, seni dinler, sana itaat ederler. Bu adamlar benden
uzaklatrman diliyorum. Onlarn gelip bu ekilde kuatmalar bana akibe-tim hakknda byk bir
korku veriyor ve durumdan endielendiriyor. Hz. Ali bu istee karlk olarak: Peki neye karlk
bunlar geri evireyim? diye sorunca Hz. Osman: Senin iaret edecein ve tavsiye edecein her
konuda sana uymak karlnda demi, Hz. Ali ise yle cevap vermiti: Ben sana defalarca gelip
bir ok konuda bir sr^eyler syledim, ancak her seferinde konutuktan sonra sen yine bildiini
okudun. Bugn meydana gelen bu olaylar ise Mervn'n, bn mir'in, Muviye ve Abdullah b. Sa'd'm
yaptklarnn meyvesidir. Sen bu adamlara uydun da bana uymadn. Hz. Ali'nin bu szlerine karlk
Hz. Osman; Hayr onlara uymam, sana uyarm der.
Bunun zerine Hz. Ali yannda muhacirler ve ensrdan oluan otuz kiilik bir cemaatle onlarla
konumak zere gider. Hz. Ali'nin yannda bulunanlar arasnda Said b. Zeyd, Eb Celini el-Adev,
C-beyr b. Muti'm, Hakm b. Hizan, Mervn, Sad b. el-s ve Abdur-rahman b. Attb b. Esd ile
Ensrdan Eb Useyd es-Sid, Eb Hu-meyd, Zeyd b. Sabit, Hassan b. Sabit, Ka'b b. Mlik
bulunuyordu. Bunlarn yamsra yine Medine'deki Araplardan Neyyar b. Nikrez de yer almt.
Bunlarn hepsi kalkp Msrllarn yanma gelmi ve onlarla tartmlard. Onlara muhatap olarak Hz.
Ali ve Muhammed b. Mesleme konuuyorlar idi. Gerekten Msrllar Hz. Ali ve Muhammed b.
Mesleme'nin sylediklerine uymu ve Msr'a geri dnmee balamlard. Bu arada Msrllarn reisi
bulunan bn Udeys Muhammed b. Mesleme'ye yle demiti: Bize tavsiye edecein ve bizden
isteyecein bir ey var mdr? Muhammed b. Mesleme: Evet, Allah'tan korkman, seninle birlikte
buraya gelen kimseleri alp gtrmeni ve onlar imammzdan uzak tutman isterini; nk o da
bundan sonra bize yaptklarndan geri dneceine ve bizim sylediklerimize uyacana dair sz
vermitir. diye cevap vermi, bn Udeys de yle demiti: Evet, senin bu dediklerini inaattan
yerine getireceim. Arkasndan Hz. Ali yamndakilerle birlikte Medine'ye dnm ve Hz. Osman'n
yanma karak Msrllarn geri dndn ve onlarla gerekli ekilde konutuunu sylemi ve Hz.
Osman'n yanndan kp gitmiti. Hz. Osman Msrllarn dnmesinden sonra bir gn beklemi, ertesi
gn erken saatte Mervn b. Hakem kp gelerek ona yle demiti: Senin Msrllarn geri
dndn, onlarn senden herhangi bir ktln gelmediini anladklarn ve bylece ekip
gittiklerini msmanlara bildirmen gerekir. Yoksa dier ehirlerden de birok kimse toplanr gelir
ve sen onlar geri evirmee g yetiremezsin. Hz. Osman onun bu dediklerine uyarak o gn
mescidde msimanlar toplayp hutbe okur ve Mervn'm ona sylediklerini tekrarlar. Hutbe
esnasnda mescidin bir kenarnda oturan Amr b. el-s.- Allah'tan kork ey Osman! Sen bir sr
gnah yklendin, biz de seninle birlikte o gnahlara katldk. Allah'a tevbe et ve Allah'a dn diye
seslenince Hz. Osman: Demek sen buradasn ha ey Nbig'nm olu! Seni grevden aldm gnden
beri kanp duruyorsun. Senin cbben bitlerle doludur^der, fakat mescidin br tarafndan bir ses
daha: Allah'a tevbe et diye barnca Hz. Osman ellerini kaldrp: Allah'm, ben sana ilk tevbe
edenlerden biriyim! der.
Amr b. el-s bu olaydan sonra Filistin'deki yerine ekip gider. 0 yle derdi: Vallahi da
balarnda grdm obanlara varncaya kadar herkesi Osman'n aleyhinde kkrtp duruyordum.
Sonra Hz. Ali, Talha ve Zbeyr'e urayarak onlar Hz. Osman'n aleyhinde kkrtr.
Amr b. el-s Filistin'deki kknde oullar Muhammed ve Abdullah ile birlikte otururken Seleme b.
Ravh el-Czm de yanlarnda bulunduu bir srada Medine'den bir atlnn gelip kendilerine

uradn grrler. Amr b. el-s ona Hz. Osman'n durumunu sorunca u anda isyanclar tarafndan
muhasara altna alndn syler. Amr ona yle der: Bana Abdullah'n babas derler. Dalama
ii daha atein iinde iken deve zorundan osurmaya balar. Daha sonra Medine'den bir baka adam
gelip geerken ona durumu sorduunda Hz. Osman'n ehit edildii haberini verir. Amr yle der:
Bana Abdullah'n babas derler. Eer ben bir yaray kayacak olursam mutlaka onu azdrrm.
Seleme b. Ravh ona yle der: Ey Kureyliler! Sizinle Araplar arasnda bir kap vard, onu da vurup
krdnz. Amr ona cevaben: Biz hakk batln kenarndan syrp karmay istedik ki insanlar
tmyle hak iinde olsunlar.
Baka bir rivayette ise unlar anlatlr: Hz. Ali Msrllarn geri dnmesinden sonra Hz. Osman'n
huzuruna kar ve ona yle der: Mslmanlara bir hitapta bulun; onlar da, Cenb-, Allah da senin
kalbinde herhangi bir hilenin ve ayrlk fikrinin olmadn bilsinler ve sana emaneti teslim etsinler.
u anda btn ehirler senin aleyhinde alkalanp duruyor. Bunu yap da bir ka gn sonra Basra'dan
veya Kfe'den bazlar kp gelirse Haydi Ali, k git, onlar ikna et demene ihtiya kalmasn.
Eer byle yapmayacak olursan ite o zaman grecein gibi ben de seninle olan akrabalk balarm
koparm ve senin bana olan hakkn da hafife alm olurum. Bunun zerine Hz. Osman kalkp hutbe
okumu ve bu hutbe Mslmanlar arasnda biraz ihtilflara sebep olmutu. Hutbenin sonunda kendisi
tevbe ederek: lk t alanlardan ve kendisine yaplan nasihati kabul edenlerdenim. Bundan dolay
Allah'tan mafiret diliyor ve tevbe ediyorum. demi ve herhangi bir ayrla sebebiyet vermediini
ve tevbe ettiini belirtmi ve sonra yle demiti: Ben minberden indikten sonra sizin ileri
gelenleriniz bana gelsinler ve grlerini beyan etsinler. Vallahi eer aranzda bir kle dahi beni
hakka iletecek olursa onun dediini yerine getirir, bir kle gibi boyun eer ve Allah'a giden yolun
dnda hibir yolun olmadn beyan ederim. Vallahi sizi arzu ettiiniz gibi raz edeceim ve
Mervn' ve yaknlarn sizden ve kendimden uzaklatracam, onlar sizinde aramzda perde
edinmeyeceim. Mslmanlar onun bu szleri zerine son derece duygulanm, alam, sakallar
slanncaya kadar gzyalar dkm, o da onlarla birlikte alamt.
Hz. Osman mescidden eve dndnde Mervn, Said ve mey-yeoullarmdan bir grup kimseyi orada
bulmu mescidde okuduu hutbeyi dinlemediklerini grmt. Oturduu anda Mervn ona yle
demiti: Ey mminlerin emiri! Konuaym m, yoksa susaym m? Bu arada Hz. Osman'n hanm
Naile binti el-Fersa sze karr: Hayr, susarsan ok iyi olacak. Sizler vallahi onu gnaha sokan
ve insanlarn ona kar ba kaldrmalarna yol ap onun ldrlmesine vesile olan adamlarsnz. O
byle bir sz syledi ki artk bu sznden geri dnmesi hibir zaman mmkn deildir. der. Mervn
ona yle karlk verir: Sana ne oluyor, bu ilere neden karyorsun? allahi senin baban ld
zaman daha abdest almasn bilmiyordu! Ne: Dikkat et ey Mervn, babalardan bahsetmeye
kalkma, babam burada hazr deilken onun aleyhinde konuup durma! Vallahi senin baban kendi
nefsini mdafaa etmekten acizdi. Eer o Osman'n amcas olmasayd ve Osman da bu
sylediklerimden zlmeyecek olsayd ona hibir zaman yalan isnat etmeden u anda sana birok
eyler sylerdim. Bunun zerine Mervn ona cevap vermekten vazgeip Hz. Osman'a yle der: Ey
mminlerin emri! Konuaym m, susaym m? Hz. Osman Mervn'a: Konu der. Mervn unlar
syler: Annem babam sana feda olsun. Senin bu sylediklerine ilk uyanlardan biri ben olaym. Sana
bu konuda yardmc olmay arzu ederim, ancak sen yle szler syledin ki artk kemer sklacak
kadar sklm, son noktasna kadar gelmi ve akan sel ekilip gitmi, arkasndan tortularn
brakmtr. Zelil olan da artk planm kurmu ve gerekenleri sylemitir. Daha sonra tevbe ve istifar
edilecek bir gnah ilemek srekli korku verecek bir tevbeden daha iyidir. Sen istiyorsan tevben

zerinde dur da gnaha yaklama, fakat u anda dalar misali bir sr insan kapnda bekleyip
durmaktadr. Bu szler zerine Hz. Osman: O halde k, onlarla konu. Ben onlarla konumaya
utanyorum deyince Mervn kapya km ve insanlarn Hz. Osmn'm kapsnda kalabalktan st
ste bindii bir srada onlara: Ne oluyor size! Bir talan yapmak zere gelen adamlar gibi toplanm
duruyorsunuz? Hey yzleri irkin insanlar, ne istiyorsunuz? Siz bizim hkmdarlmz elimizden
almak niyetiyle mi geldiniz? knz gidiniz buradan. Allah'a yemin ederim, bize saldrp kasdedecek
olursanz, bizden holanmayacanz eyler grrsnz. Banza geleceklerden de memnun
olmayacaksnz, ekin evlerinize gidin. Vallahi, biz u anda elimizde bulundurduumuz ynetim iini
kim: eye kaptrmaz ve bunda malup olmayz. eklinde seslenmiti.
Orada biriken mslmanlar geri dnm ve Hz. Ali'ye gelerek durumu haber vermilerdi.
Bunun zerine Hz. Ali Abdurrahman b. el-Esved b. Abdi Ya-us'un yanna varp ona sorar; Hz.
Osman'n hutbesini dinledin mi? Abdurrahman: Evet der. Sonra Hz. Ali: Mervn'm insanlara
syledikleri szleri duydun mu? diye sorar. Abdurrahman: Evet der. Bunun zerine Hz. Ali yle
konuur: Ey Allah'n kullan, ey mslmanlar, grnz! Ben evimde oturup bu ilerden uzak
kaldmda gelir: Ben terkettin. Hani akrabalmz, hani hukukumuz? der. Konuup da ilere
kartmda tutup Mervn kendisiyle oynar, yann ilerlemesinden istifade eder ve onu istedii
ekilde ynlendirmeye kalkr. Halbuki o Raslullah (s.)'m en yakn bir sahbsidir.
Hz. Ali bu kzgnlk ierisinde kalkp Hz. Osman'n yanma gider ye ona yle der: Mervn'n
yaptklarndan raz olan sen deil misin? Seni dininden saptrmcaya kadar senden raz olan da o
deil mi? O seni dininden ve aklndan saptrmak istiyor. Aynen sahibinin ekip gtrd yere
ynelen deve gibi onun elinde mi kaldn? Vallahi Mervn ne din konusunda, ne de kendi nefsiyle
ilgili olarak hibir gr beyan edecek adam deildir. Vallahi ben Mervn'n seni bir bu tarafa, bir o
tarafa yneltip durduunu gryorum. Ben bu szlerimden sonra sana bir daha gelip hitapta ve
serzenite bulunmayacam. Sen erefini kaybettin, itibarn yitirdin ve kendi grne sahip
kamadm.
Hz. Ali kp gidince Hz. Osman'n hanm Naile ieri girip ona yle der: Ali'nin sylediklerini
iittim. Sen onu brakp Mervn'a uydun, Mervn da seni arzu ettii ekilde ynlendirmeye alyor.
Hz. Osman yle karlk verir: Fakat ne yapabilirdim ki? Naile de: Allah'tan korkup senden
evvelki iki halfenin yoluna uyman gerekir. Sen Mervn'a itaat ettiin anda o seni helake gtrr.
Mervn'n insanlarn katnda hibir itibar, heybeti ve sevgisi yoktur. Bundan dolay da insanlar seni
bir tarafa iter, brakrlar. Onun iin Ali'ye haber gnder, onun gnln al ve ona yaknln,
akrabaln ve itaat edeceini syle. diye konuur. Hz. Osman Hz. Ali'ye haber gnderip onu
artt halde o icabet etmez ve yle der: Ben ona yakn olmadm artk anlam oldum.
Nilenin syledikleri Mervn'm kulana gidince Hz. Osman'n huzuruna gelir ve onun yannda ona:
Ey Ferse'nin kz! diye kzacak olur. Hz. Osman: Sakn ona tek bir sz sylemeyesin hey yz
kara adam! O bana senden daha ok iyilik gsterir ve daha iyi nasihat eder diye knca Mervn
susar.
Hz. Osman geceleyin Hz. Ali'nin evine gelerek ona yle der: Evet, ben sylenenlere uymadm, fakat
bundan sonra uyacam. Hz. Ali: Sen Raslullah (s.)'m minberinde konuup insanlara sz verdikten
sonra evine girdin, arkasndan Mervn senin evinden kp kapnn nnde millete kfretti ve hakaret
ederek onlara eziyet etti. diye cevap verir. Hz. Osman Ali'nin yanndan kp giderken ona: Beni
yalnz ve yardmsz brakp insanlar bana kar cesaretli davranmaya sebep oldun der. Hz. Ali de
ona cevaben: Vallahi ben insanlar serleri dokunmasn diye hep senden uzaklatrmaa altm.

Sana her gelip konutuumda raz olduun ve uygun bulduun hususlarda Mervn gelip sana baka
eyler syledi ve seni baka yerlere yneltti, sen de onun szlerine uydun ve dediklerimi kulak ard
ettin. diye konuur.
Hz. Ali-su imekten alkonuncaya ve evine suyun girmesi en-gelleninceye kadar ona uramam ve
ilerine hi karmamt. Hz. Osman su imekten ahkonunca Hz. Ali Talha'ya yle der: Ona su
gtrmeni istiyorum. Bylece Hz. Ali Hz. Osman'a su gtrln-ceye kadar kzgnln
srdrmt.
Baka bir rivayette unlar kaydedilir: Hz. Osman muhasara edildii srada Hz. Ali Hayber'de
bulunuyordu. Medne'ya vardnda mslmanlardan bir grubun Hz. Talha'nm yannda toplandklarn
grr. Burada toplananlar zerinde Hz. Ali'nin etkisi olabilecek kimselerdi. Hz. Ali Medine'ye
ulanca Hz. Osman ona giderek yle der: Emm ba'du... Benim senin zerinde slmn hakk
olduu kadar kardeliin, akrabaln ve sihriyyetin de haklar vardr. Eer btn bunlar olmasayd
ve biz de cahiliyye devrinde olsaydk Teymoullarmdan birisinin emirleri olan Abdimenftan
birisini ekitirmesi ayp olurdu. Bunun zerine Hz. Ali ona: naal-lan sana iyi haberler gelir
diye karlk verir ve kar. Mescide giderek orada Usme'yi grr. Usme'nin omuzuna dayanarak
Hz. Talha'nn evine varncaya kadar etraftakilerden gizlenir. Hz. Ali Talha'ya yle der: Ey Talha!
Bu iine dtn hata nedir? Tal-ha ise: Ey Hasan'n babas! Benim bu yaptm bak kemie
dayandktan sonra yaplan eylerdir diye cevap verir. Ancak Hz. Ali beytulmle varncaya kadar
gelir ve oradakilere kapy amalarn syler. Ancak o anda anahtarlar bulunmaynca Hz. Ali kapy
krar ve mslmanlara oradan mal datmaya balar. Hz.'Ali'nin byle davranmas zerine Talha
yalnz bana kalncaya kadar insanlar etrafnda dalmaa balarlar ve Hz. Osman da buna son
derece sevinir. Talha Hz. Osman'a gelerek yle syler: Ey mminlerin emri! Ben bir i yapmak
istedim, ancak Cenb- Allah bana o ii yaptrmad. Hz. Osman da ona: Sen tevbe ederek geldin,
fakat bu geliinde de malp olarak buraya ulatn. Allah sana yeter ey Talha! diye karlk verir.
[89]
Hz. Osman'n ehit Edilmesi
Hz. Osman' ldrmek zere gelenlerin Medine'ye neden geldiklerini daha evvel yukarda
zikretmitik. Bu adamlarn Hz. Osman' ldrmek iin delil ve sebep olarak gsterdikleri hususlar
bir kenara brakp onlardan sz etmedik. imdi ise burada Hz. Osman'n nasl ehit edildiini ve bu
iin nasl baladn, insanlarn ona ellerini uzatmaa ve onu ehit etmeden evvel yapm olduklar
ilere nasl cesaret ettiklerini anlatmaa alacaz.
Hz. Osman kendisine getirilen zekt mallar arasnda bulunan baz develeri alp Benu'l-Hakem'e
vermiti. Onun byle davrandn Abdurrahman b. Avf'a bildirdiklerinde Hz, Osman evinde
otururken o da bu develeri alp mslmanlar arasnda paylatrmt.
Baka bir rivayette yle anlatlr: Hz. Osman'n aleyhinde ilk konuanlardan birisi Cebele b. 'Anr
es-Sid'dir. Cebele b. Amr akrabalarndan bazlaryla otururken Hz. Osman oradan geer ve onlara
selm verir. Cebele'nin elinde bir pranga vardr, yanndakilere; yle yle yapan adama hl selm
m veriyorsunuz? diye kr, sonra dnp Hz. Osman'a: Vallahi, senin srlarna vkf Mer-vn,
bn mir ve bn Sa'd gibi adamlar, hatta Kur'n'm kendisini knad ve Raslullah (s.)'m kann
mubah kld bu kimseleri nasl yanmda tutarsn? Ya bunlar yanndan uzaklatrrsn, ya da u
prangay senin boynuna geiririm der ve orada bulunanlar da Hz. Osman'a lf syleme cesaretinde

bulunurlar. Daha evvel zikrettiimiz hutbesi esnasnda Amr b. el-s'm cretkrne szleri dier
insanlarn ona kar gelmelerine cesaret vermiti.
Bu konuda baka bir rivayette yle anlatlr: Hz. Osman bir gn hutbe okurken eline Hz. Peygamber
(s.), Eb Bekir ve mer'in hutbe okurlarken ellerinde tuttuklar bir asay alr ve ona dayanarak hutbe
okur. Cehch el-Gifri bu asay Hz. Osman'n elinden alr, onu dizleri zerinde krp atar ve hemen
orada birden vcudunda allerjik kabarklklar meydana gelir.
Yine baka bir rivayette yle anlatlr: Medine'de bulunan sahblerden ve dierlerinden bazlar
sm leminin dier blgelerinde bulunan sahbere haberler gndererek: Eer cihad istiyorsanz
geliniz, burada Muhammed (s.)'in dini fesada uramakta, sizin halfeniz onu fesada uratmaktadr.
Geliniz ve burada dini batan ikame ediniz diye yazmlard. Bunun zerine mslmanlarm
kalplerine ihtilflar dm ve arkasndan yine yukarda zikrettiimiz gibi Msrllar Medine'ye
gelmi, Hz. Ali ve Muhammed b. Mes-leme onlarla kp konumular ve onlar geri evirmilerdi.
Onlar bir mddet gittikten sonra tekrar geri geldiklerinde Muhammed b. Mesleme karlarna karak
neden geri dndklerini sorar. Onlar da Muhammed b. Mesleme'ye kurundan bir boruya sokulmu
bir mektubu gstererek yle derler: Biz Hz. Osman'n bir klesini el-Buveyb denilen yerde zekt
develerinden birine binmi olarak gidi-yorken grdk. Onun zerini ve yanndaki eyalar
aradmzda bu kd bulduk. Bunda Abdurrahman b. Udeys, Amr b. Mamit ve Urve b. el-Bey'm
krbalanmalarn, hapsedilmelerini ve salaryla sakallarnn kesilmesi ve bazlarnn da idam
edilmeleri emrediliyordu. Bu mektubu gtren kiinin Eb A'var es-Slem olduu kaydedilir.
Msrllar onu yolda grdklerinde nereye gitmek zere olduunu sormu ve yannda bir mektup olup
olmadn aratrmlard. O yannda herhangi bir mektubun olmadn sylemi, ancak kendisine
neden Msr'a gitmek istedii sorulunca sz birbirine kartrm, onlar da tutup zorla aram ve
zerinde tam olduu bu mektubu grnce geri dnmlerdi. Kfeliler ve Basral-lar da onlarla
birlikte Medine'ye dnmt. Msn'llar geri geldiinde Muhammed b. Mesleme'ye haber gndererek
ona yle derler: Hz. Ali ile konumutuk, Hz. Osman ile konuacana dair bize sz vermiti.
Ayrca Sa'd b. Eb Vakks ve Said b. Zeyd ile konutuumuzda onlar bize: Biz bu ilere girimeyiz
demilerdi. Ayrca Muhammed b. Mesleme'nin Hz. Ali ile birlikte Hz. Osman'n yanna gelmesini
isterler. Muhammed b. Mesleme onlara bu konuda sz verir. Msrllarla grmek iin izin istemek
zere Hz. AH ile birlikte Hz. Osman'n yanma gittiklerinde yannda Mervn da bulunmaktadr,
Meryn: Brak onlarla ben konuaym deyince Hz. Osman ona: Sus, hey Allah azm yamultasca!
Senin bu ile ne ilgin var. k git buradan! der. Bunun zerine Mervn kp gider ve Hz. Ali ile
Muhammed b. Mesleme Msrllarla mektup olayn Hz. Osman'a aktarrlar. Bunu duyan Hz. Osman
Allah'n adna yemin ederek byle bir mektup yazmadn, bundan kesinlikle haberi ve bilgisi
olmadn ifade eder. Hz. Osman'n bu yemini zerine Muhammed b. Mesleme: Doru sylyor, bu
Mervn'm evirdii bir itir. der.
Msr'dan gelenler Hz. Osman'n yanma karak ona halfeye verilmesi gereken selm vermemi,
bylece onlarn ktlk yapacaklar anlalmt. Bunlar Hz. Osman ile konumaa giriirler ve
reisleri olan bn Udeys, Abdullah b. Sa'd'm mslmanlara ve ehl-i zimmete kar olan kt
davranlarn, sonra ganimetlerle ilgili uygulamalarn tek tek sralamaa balar. bn Udeys Abdullah
b. Sa'd'a: Niin byle davranyorsun? diye sorduunda onun; mminlerin emrinden bana byle
mektuplar gelmitir diye karlk verdiini anlatr ve Medine'de yaplan uygulamalardan sz ederek
baka bir takm hususlar Hz. Osman'a nakleder. Daha sonra yle devam ederler: Biz Msr'dan
kp buraya seni ldrmek iin geldik, ancak Hz. Ali ve Muhammed b. Mesleme baz konularda bize

garantiler verip bizi geri evirdiler ve ayrla dlmesine engel oldular, konutuumuz her konuda
da bizi ikna ettiler. Bunun zerine biz memleketimize dnerken yolda klenle karlatk ve zerinde
senin mhrnle mhrlenmi mektubu bulduk. Bu mektubunda Abdullah b. Sa'd'm bize dayak
atmasn, bir sr ikenceden sonra bizi uzun mddet hapsetmesini emrediyordun. Bu szleri duyan
Hz. Osman Allah'a, yemin ederek byle bir mektup yazmadn, bu szlerden ve bu iten kesinlikle
haberinin olmadn ifade eder. Onun bu yemini zerine Hz. Ali ile Muhammed b. Mesleme: Osman
doru sylyor. derler. Bunun zerine Msrllar: Peki bu mektubu kim yazm olabilir? diye
sorunca Hz. Osmn: Bilmiyorum cevabn verir. Konuma karlkl olarak yle devam eder:
Nasl oluyor da birisi kalkar senin kleni zekt mallarndan bir deve zerine bindirip eline bir
mektup verir ve bu mektubu da mhrnle mhrleyip valine gnderir ve byle byk iler meydana
gelirken senin haberin olmaz?
Evet, gerekten haberim yok.
Sen ya gerekten doru sylyorsun, ya da yalan. Eer yalan sylyorsan byle haksz bir yere
bizim ldrlmemizi emrettiinden tr grevden azledilmen gerekir. Yok eer gerekten bu ilerin
evrilmesinden haberin yok da doru sylyorsan byle zaafa dmenden, bu ileri evirenlere kar
gaflet iinde olmandan, yaknlarn ve srdalarnn byle ktlk yapmalarndan dolay kendi kendini
bu grevden azletmen gerekir. Ayrca bizim de byle zaaf ve gaflete den birisini grev banda
brakmamz doru olmaz. te bundan dolay Allah seni bu grevden azletmitir. Senin de kendi
kendini bu grevden azletmen gerekir.
Ben Allah'n bana giydirdii bir elbiseyi kesinlikle karmam, fakat yaptklarmdan ve olanlardan
tevbe eder geri dnerim.
Eer bu tevbe ettiin ilk hatan ve gnahn olmu olsayd kabul ederdik. Senin ikide bir tevbe
edip geri dndn grp duruyoruz. Seni kesinlikle grevden almadka veya ldrmedike ya da
ruhumuz bedenimizden ayrlmadka buradan ayrlmak niyetinde deiliz. Eer senin arkadalarn ve
akrabalarn bizi bundan ah-koyar da seni korumaya kalkrsa bu ii bitirinceye kadar onlarla
arprz.
Bu iten istifa etmek, Allah'm hilfetini brakmaktansa ldrlmek daha tatl ve sevimlidir
benim iin. Sizi bu iten engelleyecek ve beni koruyacak kimselerle arpmanz meselesine gelince,
ben kesinlikle hi bir Allah'n kuluna sizinle arpmas iin emir vermem. Benim emrim dnda
sizinle arpp da sizden birini ldrecek kimse katildir. Eer ben sizinle arpmak isteseydim
blge valilerimi buraya artr, kendimi muhafaza ederdim, yahut da bu blgelerden birine ekip
gidebilirdim.
Hz. Osman'n bu son szleri zerine bir sr grltler kopar ve kargaalklar meydana gelir. Sonra
Msrllar oradan kar ve Hz. Ali de ayrlarak evine gider, kapanr. Msrllar Hz. Osman' muhasara
altna alr, bu arada Hz. Osman da Muviye ve bn mir'e ve dier blge valilerine mektuplar
gnderip onlardan acele asker gndermelerini ister. Muviye bu konuda biraz duraksam, fakat
Hlid b, Abdullah el-Kasr'nin dedesi Yezd b. Esed el-Kasri m halkndan baz kimseleri yanna
alarak byk bir kitleyle birlikte Hz. Osman'a yardm etmek zere yola koyulmutu. Bu gelen askerler
Vdi'1-Kur blgesine ulatnda Hz. Osman'n ehit edildii haberini duymu ve geri dnmlerdi.
Baka bir rivayette ise yle anlatlr: am'dan Habib b. Mes-leme el-Fihri, Basra'dan Mci' b.
Mes'd es-Slem gelmi ve bunlar er-Rebze'ye, ncleri de Medine'nin yaknlarnda bulunan Srar denilen yere vardklarnda Hz. Osman'n ehit edildii haberini alm ve geri dnmlerdi. Hz.
Osman bu konuda yakn adamlaryla istiarede bulunmu ve bunlar kendisine Hz. Ali'ye haber

gnderip artarak bu adamlar buradan gndermesi, onlara istedikleri atiyye ve ihsanlarda

bulunmas ve onlar imdat kuvvetleri gelinceye kadar oyalamas konusunda ondan yardm istemesi
tavsiyesinde bulunmulard. Ancak Hz. Osman bu tavsiyeye yle karlk verir: Onlar byle eyleri
ve benim ileri sreceim mazeretleri kabul etmezler, nk birinci seferde onlara baz vaatlerde
bulunmu ve onlar ikna etmi idik, ancak daha sonra olaylar bu ekilde geliti. Bunun zerine
Mervn yle der: Onlara istediklerini ver ve onlar oyalayabildiin kadar oyala. Onlar gerekten
sana isyan etmi kimselerdir ve hibir ahitleri ve gvenceleri yoktur. Sonra Hz. Osman Hz. Ali'yi
ararak ona yle der: Bu adamlarn yaptklarn gryorsun. Ben hayatmdan emin deilim.
stediklerini ver, btn isteklerini yerine getir ve onlar buradan geri evir. Hz. Ali bu istee:
nsanlar senin adaletine seni ldrmekten daha ok muhtatrlar. Sana gven duymak dnda bir
eye kanmazlar. Sen onlara daha evvel bir sz verdin, fakat szn yerine getirmedin. Ayn ekilde
beni aldatma. Ben senin adna onlara hakk iletirim. diye karlk verir. Hz. Osman: Vallahi, bu
sefer verdiim sz kesin olarak yerine getirip ahde vefa gstereceim deyince Hz. AH toplanm
olan adamlarn yanma kp onlara yle der: Siz hakknz olan her eyi aldnz. Ayrca o sizin
hakknz kendi hesabndan verdiini de syledi. Onlar yle cevap verirler: Biz senin dediklerini
kabul ediyoruz; ancak bize bu konuda gvence ver, onun kesin bir ekilde hakka uyacama dair
gvenilir bir belge getir. Yerine getirilmeyecek bir sz kabul etmeyiz. Bunun zerine Hz. Ali Hz.
Osman'n yanma girip ona durumu bildirir, Hz. Osman da yle der: Sen onlarla benim aramda bir
mddet tayin et, nk onlarn istediklerini bir tek gnde yerine getirebilecek durumda deilim. Hz.
Ali: Medine'de olabilecek eyler iin sana bir mhlet veremeyiz, fakat ahsnla ilgili olmayan bir
istekleri iin de zaten 'durum bellidir. deyince Hz, Osman: Medine'deki istekleri iin gn mhlet
ver bana. eklinde talepte bulunur. Hz. Ali de onun bu talebini yerine getirerek bu adamlarn
istedikleri kimselerin azledilmesi ve baz zulmlerin ve karanlk ilerin kaldrlmas iin aralarnda
bir ahitname yazlmasn salar.
Bunun zerine isyanclar geri ekilmi, fakat kendisi bu mddet iinde arpmak iin hazrlanmaa,
silh ve asker salamaa balamt. Hibir eyin deimediini gren Msrllar tekrar isyana
balamlar ve Amr b. Hazm el-Ensr yanlarna varp onlara durumu bildirmiti. Onlar o srada Z
Huub'da bulunuyorlard. Tekrar Medine'ye dndler ve Hz. Osman'dan valileri azledip baz
hususlarda deiiklik yapmasn ve birok zulmleri nlemesini istediler. Bunun zerine Hz. Osman:
Eer ben sizin istediklerinizi vali tayin etsem ve istemediklerinizi de azletsem o zaman benim
burada bulunmamn hibir anlam kalmaz. stediinizi yapnz da greyim. demi, onlar da: Vallahi
bu istekleri ya yerine getirirsin, ya da azledilir veya ldrlrsn eklinde karlk vermilerdi. Hz.
Osman onlarn bu isteklerini kesinlikle reddetmi ve onlara yle demiti: Cenb- Allah'n bana
giydirdii bir gmlei asla srtmdan karmam. Bunun zerine onlar Hz. Osman' yeniden kuatm
ve kuatma emberini de gittike dar altmlard. Hz. Osman bu olaylardan sonra tekrar Hz. Ali,
Talha ve Zbeyr'i arm, onlar da bu arya icabet ederek yanma gelmilerdi. Hz. Osman evinin
balkonuna kp etrafn eviren adamlara yle seslenmiti: Ey insanlar, oturunuz! Bunun zerine
hepsi yerlere ve merdivenlere oturmular, p da yle konumutu:
Ey Medine halk! Size Allahasmarladk derim ve benden sonra hilfeti en lyk olana ihsan
etmesini Allah'tan dilerim. Ey Medneliler! Siz Hz. mer ehit edildii anda Allah'a dua edip de
sizin iin bir halife semesini ve sizi hayr zere birletirmesini istememi miydiniz? Siz hak bilir ve
haktan yana kimseler iken Ce-nb- Allah'n bu dualarnza icabet etmeyeceine mi inanyorsunuz?
Yoksa siz artk Allah dinine ehemmiyet vermiyor ve henz bu dinin sahipleri tefrikaya dmemiken

kimin ynettiine aldr etmiyor mu diyorsunuz? Veya mslmanlarn danarak halifelerini

semelerini pek hayrl m grmyorsunuz? Cenb- Allah bu mmet ona isyan ettii zaman da yine
bir araya gelip balarna geirecek kimseyi semek konusunda istiare etmeleri iin onlar vekil tayin
etmitir. Yoksa siz Cenb- Allah'n benim sonumun nasl olacan bilmediini mi zannediyorsunuz?
Allah sizin hayrnz versin. Sizler benim hayrl bir gemiimin olduunu biliyor musunuz? Bu
gemii bana Allah ltfetmitir. Benden sonra gelen herkesin bu konudaki stnln kabul etmesi
gerekir. Yava olunuz, sakn beni ldrmeye kalkmaynz; nk bir mslmann kan ancak u
eyden dolay aktlr: Evli olan bir zinkr, imandan sonra kfre giren bir mrted veya haksz yere
adam ldren kimsenin kan helldir. Siz beni ldrecek olursanz kendi balarnz zerine kllar
koydunuz demektir ve ayrca bu fitne ve ihtilf ebediyyen aranzdan kaldrlmayacak bir fitne olarak
kalacaktr.
Onlar da Hz. Osman'a cevaben yle demilerdi: Hz. mer'in' ehdetinden sonra mslmanlarn
istiarelerinden ve seni grev bana bu istiare neticesinde getirdiinden sz ettin. Vallahi Allah'n
takdir ettii her ey mutlaka hayrldr. Ancak Cenb- Allah bu kullarn seninle imtihan etmitir.
Senin Raslullah (s.) ile birlikte bulunman ve bu konuda ilk olanlardan olmandan sz etmene gelince:
Gerekten sen bu i iin son derece ehil bir kimse idin, fakat bilmediin bir sr iler yaptm. Biz de
hakk yerine oturtmadka seni brakmayz, nk her gn fitenin daha da bymesinden korkuyoruz.
Bir mslmann kan ekilde ancak aktlabilir
demene gelince; Biz Allah'n kitabnda baka kimselerin kannn da aktlabileceinin ifade edildiini
gryoruz. Kur'n- Kerm'de yer yznde fesat karanlarn, mslmanlara kar isyan edenlerin
veya azgnlk edenlerin ldrlebilecei zikredilmektedir. Hakk men' edip haktan baka bir ey iin
savaan kimseler de ayn ekilde ldrlr. Sen de gerekten azttn, hayr engelledin ve hayrn
dnda baka eylerle uratn. Ayrca hakszlk yapan kimseleri de kendinden uzak tutmak iin
almadn. Buna karlk sen emirlii bize kar bir koz olarak kullandn. Bu makam bize kar
kullanmadn sylyorsan senin dnda bize kar bunu kullanan adamlar ve bizimle bu konuda
arpmak isteyenler vardr. Bu da senin bu greve yapp durmandan ileri geliyor. Eer sen bu
grevden ayrlacak olursan onlar da bizimle arpmaktan vazgeerler.
Bu konumalardan sonra Hz. Osman susup ieriye girmi, Me-dinelilerin dalp gitmesini emretmi,
onlar da gerekten evlerine gitmilerdi. Ancak Hasan b. Ali, bn Abbs, Muhammed b. Talha,
Abdullah b. Zbeyr ve benzeri genler orada kalmlard. Bu muhasara krk gn srmt.
Muhasarann 18. gnnde bir takm kimseler gelerek bir ok kimsenin onlara katlmak zere
Medine'ye vard haberini iletmi ve muhasaracar .cesaretlendirmilerdi. Bundan dolay bu
isyanclar Medine halk ile Hz. Osman arasna girmi, hatta ondan suyu bile uzak tutup su imesini
engellemilerdi. Bunun zerine Hz. Osman gizlice Hz. Ali ile Talha, Zbeyr'e ve Peygamber
Efendimiz (s.)'in hanmlarna haber gndererek yle demiti: Bu adamlar bize su verilmesini bile
engellediler. Eer imknnz varsa biraz su gnderiniz. Bu davete icabet edenlerin ilki Hz. Ali
olmu ve sabahn erken saatinde kp gelerek evi saranlara yle seslenmiti: Ey insanlar! Sizin bu
yaptklarnz ne mminlerin iine, ne de kfirlerin yaptklarna benziyor. Siz bu insandan suyu v(e
yiyecei kesmeyiniz. Rumlar ve ranllar bile esir edildikleri anda asla yemek ve imekten
alkonmazlar. Onlar da Hz. Ali'ye yle demilerdi: Hayr, vallahi bir gze deva olacak en ufak bir
ey dahi vermeyiz. Hz. Ali o anda byk bir fkeye kaplm ve bandaki sar btn gcyle yere
alarak oturup kalmt. O srada Raslullah'm zevcesi mm Habbe zerine bindii bir katr ile
oraya gelmi, ancak isyanclar katrn yzne vurup onu geri evirmeye almlard. mm Habibe

onlara: meyyeoullarmm bu adamda bir vasiyeti vardr. Ben de yetimlerin ve dul kadnlarn
haklar kaybolmasn diye bu vasiyetin ne olduunu renmek zere geldim demi, ancak isyanclar:
Yalan sylyorsun diyerek katrn kolann klla kesmilerdi. mm Habbe sarslm, katrdan
decek gibi olmu ve hemen o anda kendisini yakalayarak evine gtrp kapatmlard.
Bir gn Hz. Osman evinin balkonuna karak onlara: Hay Allah hayrnz versin! Siz biliyor musunuz
ki ben kendi paramla Rma kuyusunu satn alm, mslmanlar kana kana isinler diye onu hibe etmi
ve kendim de herhangi bir mslman gibi bu kuyudan yararlanmay tercih etmitim diye sormu,
onlar da Evet diye karlk vermilerdi, O zaman Hz. Osman onlara; Peki neden beni bu sudan
imekten alkoyuyorsunuz da ben de deniz suyundan imek zorunda kalyorum diye sormu ve
devamla yle demiti: Hay Allah hayrnz versin! Siz benim mescidin yannda bulunan bir araziyi
satn alp da Peygamber mescidine ilve ettiimi biliyor musunuz? Peki, o halde benden evvel bu
mescidde namaz klmasna engel olunan kimse var mdr? Hay Allah hayrnz versin! Peygamber
(sj'in benim hakkmda yle yle dediini bilmiyor musunuz? Onun bu szleri halk arasnda
yaylm, onlardan bazlar yle demee balamlard: Yava olun bakalm! Mminlerin emirine
rahat verin. Bu ekilde muhasaraclar arasnda bir geveme bagstermiken el-Eter ayaa kalkp
yle demiti: Bana yle geliyor ki bu adam sizi kandrmak istiyor.
Hz. ie hacca gitmek zere yola km ve kardei Muham-med'in kendisiyle birlikte gitmesini
istemiti. Fakat o Hz. ie'ye icabet etmemi, bunun zerine de Hz. ie: Vallahi eer gcm
yetseydi bu adamlar yapmak istediklerinden alkoymaa alrdm demiti. Ayrca Ktip Hanzala
da Muhammed b. Eb Bekr'e: Mminlerin annesi kendisiyle birlikte hacca gitmeni istiyor da sen ona
uymuyor ve bu Araplarn kurtlarna Allah'n hell klmad bir konuda uyuyorsun deil mi? Vallahi
eer bu iler yarmaya ve msabakaya braklacak olursa Ben Abdimenaf mutlaka sana galip
gelirler. demi ve ekip Kfe'ye gitmiti.
Talha ve Zbeyr ile Hz. Ali mminlerin anas mm Habbe'nin bana gelenleri iitince evlerine
kapanm, Hz. Osman ise bylece susuz bir ekilde bekleyip durmutu. Sonra bn Abbs'a haber
gndererek bu yl hacc emirlii grevini kendisinin yapmasn emretmiti. bn Abbs Hz. Osman'
kapda bekleyenlerden birisi idi. Hz. Osman'a cevaben yle demiti: Bu adamlara kar mcadele
etmek benim iin hacc etmekten vallahi daha hayrldr. Ancak Hz. Osman ona srar etmi, o da
halfenin emrine uymutu.
Abdullah b. Abbs b. Eb Reb'a yle anlatr: Muhasara gnlerinden birinde Hz. Osman'n yanma
gittim. Beni elimden tutup kapsnm arkasndan bana baz eyleri iittirdi. Onlardan bazlar: Ne
diye bekleyip duruyorsunuz?, bazlar da: Bekleyin, o u anda gelmek zeredir diyorlard. Biz bu
ekilde Hz. Osman ile birlikte ka-pmn arkasnda duruyorken Talha geldi ve yle deyiverdi: <*bn
Udeys nerede? bn Udeys Talha'nn yanna varp baz eyler konutular ve bn Udeys geri
dndnde arkadalarna yle dedi: Osman'n yanma hi kimseyi sokmayn ve evden kmak
isteyenlere asla msaade etmeyin. Bu szler zerine Hz. Osman bana: te Talha'nn yaptklar
bunlardr. Allah'm, Talha'nn yaptklarndan sadece sana snrm. O bu adamlar getirip evimin
nne yd ve onlar aleyhime kkrtt. Allah'tan kendisinin de byle bir eye d-ai olmasn ve
kannn dklmesini niyaz ederim. Sonra ben de oradan kmak istedim, bana engel oldular. Ancak
Muhammed b. Eb Bekr'in emri zerine beni braktlar da yle ktm gittim.
Bir rivayete gre Zbeyr Hz. Osman'n ldrlmesinden nce Medine'yi terketmi, bir rivayete gre
ise Hz. Osman ehit edildikten sonra Medine'den kmt.
Msrllar slm devletinin dier ehirlerinden hacc mevsimi mnasebetiyle Hicaz'a gelecek olan

mslmanlarm onlara mani olmak isteyeceklerini iitmeleri zerine: Bizi bunlardan koruyabilecek
tek husus bu adam bir an evvel ldrmektir. ,Hacc mevsimi mnasebetiyle gelenler bizi yok
edebilirler. Eer onlar bu adamn lmyle megul olacak olurlarsa onlardan kurtulabiliriz demiler
ve arkasndan Hz. Osman'n kapsna saldrmlard. Hz. Hasan, Abdullah b. Zbeyr, Muhammed b.
Talha, Mervn, Sad b. el-s ve onlarla birlikte ashabn ileri gelenlerinin ocuklar onlara engel
olmak istemiler, ancak saldrganlar onlarla arpmlard. Hz. Osman ise fkelenerek onlara engel
olmak istemi ve yle demiti: Siz bana yardmc olanlarn kann dkmeyi de mi hell
gryorsunuz? Ancak onlar buna aldr etmemilerdi. Bunun zerine Hz. Osman onlar alkoymak
iin kapy am, Msrllar onu kapdan dar karken grdklerinde derhal zerine ynelmi,
ancak yukarda adlar geen sahabe evltlar onlar tekrar geri evirmilerdi. Hz. Osman kendisini
korumak isteyenlere ieri girmeleri iin yemin ettirmi ve onlar da ieri girmilerdi. Hz. Osman
Msrllarn girmesini engellemek iin tam kapy kapataca srada Elem kabilesinden Neyr b. yd
admdaki bir sahb Hz. Osman' arm ve kapda ikisi konuup dururlarken Kesir b. es-Salt elKind att bir ok ile Neyr' ldrmt.
Bu srada Hz. Osman'a: Bize onun katilini ver de ldrelim.
demiler, fakat o; Siz beni ldrmek istiyorken bana yardm eden bir adam ldrtmenize kesinlikle
raz olmam diye karlk vermiti. Onun bu szlerini iitmeleri zerine hepsi birden kapya hcum
etmiler ve kimse de onlar engellememiti. AnGak kap kapal olduundan ieriye girememiler, bir
ate getirip kapy yakmlard. Bu arada kapnn zerindeki ardak da yanm ve bunun zerine ev
halk galeyana gelmiti. O srada Hz. Osman namaz klmakta idi. Namaz srasnda meydana gelen bu
karkl duymuyor ve namazn armyord;. Namazn bitirdikten sonra Kur'n- Kerm okumaa
oturmu ve u yeti okumutu:
Onlar yle kimselerdir ki, insanlar kendilerine: (Dmanlarnz olan) insanlar size kar ordular
hazrladlar. O halde onlardan korkunuz. dedi ve bu sz onlarn imann artrd da: Allah bize
[90]
yeter. O ne gzel vekildir* dediler.
Ondan sonra Hz. Osman evde bulunanlara yle demiti: Ra-sllah ts.), bana bir hususta sz verdi
de ben ona nail olmak zere sabredip duruyorum. Onlar sadece kapy yakmakla kalmayacaklar,
bundan daha byk eyler yapmak isteyeceklerdir. Sakn sizden birisi onlarla dve ve kavgaya
girimesin. Sonra dnp Hz. Hasan'a yle demiti: u anda senin baban byk bir ile
meguldr. Allah'n seversen kalk onun yanna git. Ancak Hz. Osman'n yanndaki bu sahabe
ocuklar onun dediklerine uymam ve srekli isyanclarla arpp durmulard. Bu arada Mure b.
el-Ah-nes b. erik Hz. Osman' isyanclara kar korumak ve ona yardm etmek zere lacc
mevsiminden baz adamlarla birlikte erkence dnm olup o srada onun yannda bulunuyordu.
Hz. Osman'n yanndan en son kan kii Abdullah b. Zbeyr idi. Hz. Osman'n ehadetinden evvelki
son durumlarn anlatan kimse idi. Evin nnde byk bir kalabaln kaynamakta olduu bir srada
Eb Hreyre (r.a.) gelmi: te vurumann ve dvmenin tatl ve gzel olduu gn bu gndr
deyip: Ey kavmim, size ne oluyor da ben sizi kurtulua davet ediyorum da siz beni cehen nem ateine
[91]
davet ediyorsunuz!
yetini okuyarak arpmaa balamt.
Sonra kapda olan Mervn evin nnde birikenlere kar iirler halinde baz hakaretmiz szler
sylemiti. Onun bu szleri zerine el-Bey' adnda Ben Leys kabilesinden birisi Mervn'm zerine
atlm ve ona bir darbe indirmiti. Mervn da ona bir darbe indirmi, daha sonra adam Mervn'n
boynuna indirdii bir kl darbesiyle boyun sinirlerinden bazlarn kesmiti. Ancak Mervn bu

darbeyle lmemi, uzun yllar yaamt. Mervn yaralanp da yere dnce Ubeyd b. Rif'a ezZrek kalkp onu tamamlamak istemi, fakat brahim b. Adiy'in annesi ve ayn zamanda Mervn'n st
annesi olan bir kadn hemen onu korumu ve Ubeyd b. Rif'a'ya: Eer onun ldrlmesini istiyorsan
zaten lp gidiyor, yok eer onun etini paralamak istiyorsan o da son derece ayp bir eydir demi
ve adam da Mervn' braknca kadn onu alp evine gtrmt. Emeviler dneminde Mervn'n
ocuklar bu kadnn iyiliini iitince olu brahim'e byk grevler vermilerdi. Sonra adamn birisi
Mure b. Ahnes b. erk'in zerine saldrp onu ldrmt. Mure lp de etrafndaki insanlar
ondan sz etmee balaynca adam da: nnlillh ve inn ileyhi rcin demi, Abdurrah-man b.
Udeys ona: Sana ne oluyor? diye sorunca: Uyuyan bir adamn ryasnda grd gibi, birisi bana
gaipten yle dedi: Mure b. Ahnes'i ldren adam cehennem ateiyle mjdele. te ben de bununla
imtihan edildim.
Muhasaraciar etraftaki evlerden Hz. Osman'n evine girmee balam ve Amr b. Hazm'm evinden
dalarak ieriyi doldurmulard. Hz. Osman ve yanndakiler kapda kimlerin olduunu bilmiyorlard.
Bunlar Hz. Osman'n etrafn sarm ve onu ldrmek zere birisini semilerdi. Nihayet bu seilen
katil Hz. Osman'n yanma girerek ona: Hilfetten istifa et, biz de seni brakalm deyince Hz. Osman
ona.- Sana yazklar olsun! Vallahi cahiliyyet hayatmda slm hayatmda da bir tek kadma haram
yolla yaklamadm, ark sylemedim, Allah'n raz olmayaca eyleri temenni etmedim, Ra-slullah
(s.)'a bey'at ettiim gnden beri elimi avretimin stne koymadm. Allah'n bana giydirdii bir
elbiseyi de Cenb~ Allah mutlu insanlara ikramda bulunup zorba ve aki insanlar da zelil edinceye
kadar zerimden karmayaca m diyerek karlk vermiti. Bu szleri iiten adam derhal dar
km, kapda bulunanlar ona hemen: eride ne yaptn? diye sorunca o da: Bizi msl-manlarm
elinden kurtaracak onu ldrmekten baka hi bir yol yoktur, ancak bu adam ldrmek de bize hell
deildir. diye cevap vermiti. Arkasndan Ley s oullarndan bir adam kendisini ldrmek iin
ieriye soktuklarnda ona yle demiti: Beni ldrecek kii sen deilsin, nk Raslullah (s.) bu
gibi ktlklerden korunman iin sana dua etmitir. Sen bu duay boa karacak deilsin. Bu szleri
iiten ikinci adam da darya km ve isyanclar terkedip gitmiti. Nihayet Kurey'ten bir kiralk
katil seip onu Hz. Osman'nzerine gderince Hz. Osman yle demiti: Raslullah (s.) bir gn
senin iin yle yle istifarda bulunmutu. Sakn haram olan bir kan aktmayasm. Bu adam da ayn
ekilde geri dnm ve isyanclar terkedip gitmiti. Bu arada Abdullah b. Selm oraya gelip Hz.
Osman' ldrmelerini engellemee alm ve onlara yle demiti: Ey adamlar! Kendinizin
aleyhinde Allah'n klcn knndan ekmeyiniz. Vallahi eer bu klc knndan ekerseniz onu bir
daha k-mna sokmak mmkn deildir. Sizin bugnk gcnz ve hakimiyetiniz kan kokmaktadr.
Eer siz Hz. Osman' ldrecek olursanz bu i ancak kl ile dzeltilebilir. Bu ehir meleklerle
kuatlm bulunmaktadr. Eer onu ldrecek olursanz bu melekler bu ehri terkedip giderler.
Onlar da yle karlk vermilerdi: Ey yahdi-nin olu! Sana ne oluyor da bu ie karyorsun? Bu
lflar zerine Abdullah b. Selm da geri dnp gitmiti. Hz. Osman'n yanna girip onu
ldrmeyenlerin sonuncusu Muhammed b. Ebi Bekr idi. Hz. Osman ona yle demiti: Sana yazklar
olsun! Sen Allah'a m kar geliyor, ona m kzyorsun? Benim sana kar ilediim bir su mu var,
yoksa sana bir hakszlk m ettim?
Muhammed b. Eb Bekr, Hz. Osman'n sakaln yakalayarak ona: Allah seni rezil rsvay etsin ey
ahmak ihtiyar! der. Hz. Osman: Ben ahmak deilim, ben Osman'm ve mminlerin emiriyim diye
karlk verir. (syanclar Hz. Osman'a Na'el lakabn takmlard ki bu ahmak anlamna
gelmektedir.) Muhammed b. Eb Bekr ona devamla yle der: Haydi imdi Muviye ve falan falan

adamlarn seni kurtarsn bakalm! Hz. Osman ona: Ey kardeimin olu! Senin baban bu sakal byle
tutup ekmemiti diye cevap verir. Muhammed: Eer babam senin bu ekilde bir sr iler
evirdiini grm olsayd senin hilfetim reddederdi.. u anda sana yapmak istediim sakaln
tutmaktan daha ileri derecede bir eydir! deyince Hz. Osman da ona: Senin bu yaptklarna kar
Allah'tan yardm dilerim! diyerek karlk verir. Muhammed Hz. Osman'n bu lflarn iitince onu
brakr, dar kar.
Baka bir rivayete gre de, Muhammed elinde tad uzun sapl bir oku Hz. Osman'a drtp dar
kmt. Fakat birinci rivayet daha sahihtir.
Muhammed b. Eb Bekr'in onu ldrmeden ve tesiri altnda kalarak ktn gren isyanclardan
Kuteyre, Sevdan b. Himrn ve el-Gfik adndaki kii ieri girmi, el-Gfik elinde bulunan bir
demirle Hz. Osman'a bir darbe indirmi ve mushaf da ayayla tekmelemiti. Mushaf dnp
dolaarak Hz. Osman'n nnde dm, Hz. Osman'n akan kanlar mushaf zerine damlamaa
balamt. Dier taraftan Sevdan b. Himrn Hz. Osman'a vurmak zere klcm uzattnda Hz.
Osman'n hanm Naile elini uzatm ve Sev-dn'm klc Nile'nin parmaklarn kesmiti. Sonra
Sevdan, Nile'-nin kaba etlerine bir gz atarak: Bir hayli yalanm diye sylenmi ve Hz, Osman'a
vurup onu ehit etmiti.
Baka bir rivayete gre ise, Hz. Osman' Kinne b. Bir et-T-ceyb ldrmt.
Hz. Osman ehit edilecei gnn gecesinde Raslullah (s.)' ryasnda grm, ona yle demiti:
Bu akamki iftarn bizimle birlikte yapacaksn.
Hz. Osman ehit edildiinde ... Onlara kar Allah sna yeter.
(el-Bakara, 2/137) yeti Osman'n nnde ak duran mushafta grlmt. Onun kan bu yetler
zerine akmt. O anda Hz. Osman'n baz hizmetileri, evde bulunan birka adamyla birlikte ieri
girerek ona yardm etmek istemilerdi, fakat Hz. Osman artk ehit olmu bulunuyordu. Sevdan Hz.
Osman'a vurduktan sonra dnm, hizmetilerine de klla saldrmt, ancak onlar Sevdn'
yakalayp ldrmlerdi. Hz. Osman'a ilk darbeyi vuran Kuteyre de onun hizmetilerinden birine
saldrp ldrmt. Katiller bu cinayeti iledikten sonra evin iinde ne varsa hepsini talan edip
ierde ldrlm olan kiiyi de kilitleyerek dar kmlard. ktklar srada Hz. Osman'n;
hizmetilerinden birisi Kuteyre'ye saldrp onu ldrmt. Geri kalan isyanclar harekete geip
etrafta ne bulmularsa almlar, hatta kadnlarn zerinde bulunan ss eyalarna bile el uzatmlard.
Kelsn et-Tceybi Hz. Osman'n hanm Nile'nin srtnda bulunan bir rty ekip alm ancak Hz.
Osman'n bir klesi ona bir darbe indirip ldrmt. Bu arada isyanclar: Haydi beytlmle doru
kounuz diye barmaa baladlar. O srada beytlmli korumakla grevli olanlar onlarn bu
szlerini iitmilerdi. Ancak o anda beytlmlde iki uvaldan baka bir ey mevcut deildi. Bu
grevliler: Kendinizi onlardan koruyunuz. Bu adamlar dnya malndan baka birey istemiyorlar.
deyip kamlard. syanclar beytlmle gelerek buray talan etmi ve bir sr kimse etraflarnda
toplanmt.
Bir rivayete gre, bu isyanclar Hz. Osman' ehit ettiklerine piman olmulard.
Yine anlatldna gre, isyanclardan Amr b. Hamik adnda birisi Hz. Osman'n vefatndan evvel
gsne oturarak ona dokuz darbe indirmi ve yle demiti: Bunlardan tanesini Allah rzas iin
vurdum. Geri kalan alt tanesini de ona kar beslediim kinden dolay vurdum.
Katiller Hz. Osman'n ban kesmek istemiler, fakat hanmlar Naile ve ocuklarnn dier bir
annesi zerine kapanarak buna engel olmaa almlard. syanclar onlar bir kenara atp
tokatlamlar, bn,Udeys: Braknz diye emir verdikten sonra Umeyr b. Dbi'z adnda birisi

gelerek Hz. Osman'n kaburga kemiklerine bir tekme vurup kemiklerini krm ve yle barmt:
Benim babam ldrnceye kadar hapse attn, babam da orada ld.
Hz. Osman H. 35. yln Zilhicce aynn 18'inci Cuma gn (M. 17 Haziran 656) ehit edilmiti. On iki
gn eksikle 12 yl hilfet srm, baka bir rivayette ise, 12 yldan 8 gn eksiiyle grev yapmt.
Yine baka bir rivayette Hz. Osman H. 36. yln 18 Zilhicce'sin-de ehit edilmiti. Dier bir rivayette
ise Kurban bayram gnlerinde, yani terik gnlerinde ldrlmt. Hz. Osman'n seksen iki, seksen
sekiz, doksan, yetmi be ve seksen alt yanda ehit edildiine dair muhtelif rivayetler
[92]
kaydedilmitir,
Hz. Osman'n Nereye Defnedilmi Olduu Ve Namazn Kimin Kldrd
Hz. Osman'n cenazesi gn yerde kalm, sonra Hakim b. Hi-zrn el-Kure ile Cbeyr b. Mut'im
Hz. Ali'ye giderek defnedilmesine izin vermesi iin onunla grm, defni iin izin almlard.
Cenazenin alnacan iiten isyanclar gelenleri talamak zere yolda oturmulard, bu yzden de
cenazeye akrabalarndan ve dier kimselerden ok az kimse katlabilmiti. Bunlar arasnda Hz. Zbeyr, Hasan, Eb Cehm bn Huzeyfe ve Mervn vard. Akam ile yats arasnda cenazeyi alp
Medine'nin dnda H Kevkeb diye adlandrlan bir duvarn arkasna gtrmlerdi. Buras Bak'
mezarlnn d tarafyd. Hz, Osman'n namazn bir rivayete gre Cbeyr b. Mut'im, baka bir
rivayete gre Hakm b. Hizam veya Mervn kldrmt.
Ensrdan bir grup mslman gelip Hz. Osman'n cenaze namazn klmak isteyenlere engel olmak
istemiler, fakat daha deiik bir fitnenin kopmasndan korkarak bu isteklerinden vazgemilerdi.
Sonra Hz. Ali yolda oturup Hz. Osman'n tabutunu talamak isteyenlere haber gnderip onlar bu iten
alkoymutu. Bu olaylardan sonra Hz. Osman H Kevkeb denilen yere defnedilmi ti. Muviye b.
Eb Sfyn hakimiyeti eline geirdikten sonra bu duvarn yklmasn ve Hz. Osman'n kabrinin elBak1 mezarlnn iine alnp dier mslmanlarm da cenazelerini bu Hz. Osman'n mezarnn
etrafna gmmelerini emretmiti. Bylelikle onun mezar da mslmanlarm mezar iine alnm oldu.
Baka bir rivayette ise, onun H Kevkeb denilen yere yakn bir yere, el-Bak' mezarlna
gmld kaydedilir. Yine anlatldna gre, Hz. Ali, Talha, Zeyd b. Sabit, Ka'b b' Mlik ve onun
yakn arkadalarndan bir ok kimse cenazeye katlmt. Hz. Osman gasledilmeden elbiseleriyle
[93]
kefenlenip defnedilmiti.
Hz. Osman'n Yaay Ve Hayatndan Baz rnekler
Hasan el-Basr yle anlatr:
Bir gn mescide girdim, Hz. Osman'n, abas zerine kenarda uzanm olduunu grdm. O anda iki
su satcs aralarndaki anlamazl zmek zere ona gelmi, o da aralarnda hkm vermiti.
a'b yle anlatr:
Hz. mer Kurey kendisinden iyice usanncaya kadar vefat etmemiti. O Kureylileri Medine'ye
tkayp brakmt. nk yle diyordu; Benim bu mmet iin en ok korktuum husus onlarn
dnyann muhtelif yerlerine dalmalardr. Kureyten herhangi bir kimse gaza iin Hz. mer'den
izin isteyecek olsa Hz. mer ona yle derdi: Sen Raslullah Cs.) ile birlikte gazaya km kiisin
ve o gazalar bugn kacan gazalardan ok daha hayrlydlar. Sen en iyisi gel de u dnyay grme

ve dnyada seni grmeyiver-sin. O bu uygulamay Kurey'in yalnz muhacirlerine uygulard.

Muhacirlerin dnda kalan Mekkelilere byle bir kstlama getirmemiti. Hz. Osman hilfete
getiinde insanlar dnyann drt bir bucana yaylmak zere Medine'den kp gitmiler ve sn
diyarlarnn bir ok yerine dalmlard. Bu durum onlara Hz. mer'in uygulamasndan daha sevimli
geliyordu.
Hz. Osman, anlatldna gre, hilfeti boyunca her yl bizzat : kendisi hacc emirlii yapar,
Raslullah (s.)'in hannlaryla birlikte haccederdi. Hz. mer de hilfeti boyunca ayn uygulamay
yapm-. Hz. Osman slm devletinin btn illerindeki mslmanlara mek-ftuplar yazarak hacc
mevsiminde gelip valilerden grdklerini, ve (varsa ikyetleri kendisine anlatmalarn istemiti. O,
bu mektuplarnda mslmanlardan dine uygun iler yapmalarn ve uygunsuz eylerden kanmalarn
istemi ve kendisinin zulme urad fmddete srekli olarak zayfn yannda glye kar olduunu
bildirmiti. Medine'de ilk defa meydana gelen karklk hilfetinin sekizinci ylnda Medine'yi istil
eden kularn gelmesi idi. Bu kulara amurdan yaplm yuvarlak misket eklindeki gllelerle talar
atlrd. Bunlar defetmek zere Hz. Osman Leys kabilesinden birisini gndermi, bu kular
Medine'den tamamen karld gibi onlara atlmak zere hazrlanan yaylar ve bu misketler de imha
edilmiti.
Adamn birisi Sa'd b. el-Mseyyeb'e Muhammed b. Hzeyfe'nin Hz. Osman'a kar gelmesinin
sebeplerini sormu, Sa'id b. el-Msey-yeb de yle demiti: Muhammed b. Eb Huzeyfe Hz.
Osman'n evinde bym bir yetim olup evde bulunan dier yetimleri yneten ve onlar idare eden
birisi idi. Bir gn Hz. Osman'dan kendisini bir yere vali tayin etmesini ister. Hz. Osman ona: Ey
oulcazm! Eer sen bu ie uygun bir kimse olsaydn seni vali tayin ederdim der, o da: O halde
bana msaade et de kp gideyim, yer yznde rzkm arayaym. diye karlk verir. Bunun zerine:
stediin yere gidebilirsin. der ve ona yetecek kadar para verip yol azn hazrlatr ve bineini
donatr. Muhammed b. Eb Huzeyfe Msr'a vardnda kendisine bir grev vermediinden dolay Hz.
Osman'a kzm ve aleyhinde olan kimselerin yannda yer almt. Ayn adam Sa'd b. Mseyyeb'e:
Peki Ammr b. Ysir neden Hz. Osman'a kar gelmitir? diye sorunca Sa'd: Ammr b. Ysir ile
Abbs b. Ut-be b. Eb Leheb arasnda bir tartma meydana gelmi, bunun zerine Hz. Osman onlarn
her ikisini tedip etmek zere krbalatm, bu da Ammr'm evltlaryla Abbs'm evltlar arasmda bir
dmanln peyda olmasna sebep olduu gibi, Hz. Osman ile Ammr'm da tartmaya girimelerine
yol amt. diye cevap vermiti.
Salim b. Abdullah'a Muhammed b. Ebi Bekr'in neden Hz. Osman'a kar geldii sorulunca yle
demiti: Kzgnlk ve dnya tamah... Muhammed'in slmda kendine has bir mevkii vard. Onu baz
kimseler kkrtt o da dnya tamahna dt ve o hakl iken haksz durumda kald. Bundan dolay Hz.
Osman yakasna yapt. Bu ikisi bir araya gelince Muhammed olmaktan kp Mzem-mem
oldu.
Anlatldna gre, adamn biri Abbs b. Abdlmuttalib ile alay etmek istemi. Hz. Osman da ona
ceza uygulam ve onun bu davran gayet gzel karlanmt. O yle demiti: Raslullah Cs.)
kendi amcasn stn tutup yceltir de ben nasl onunla alay edilmesine msaade edebilirim? Byle
davranp da buna raz olan bir kimse Raslullah (s.)'a muhalefet etmi demektir.
Yine anlatldna gre, Ka'b b. Zilhabeke el-Hindl ate ile oynamay bir adet haline getirmiti. Bu
durum Hz. Osman'n kulana gelince Hz. Osman Velid'e mektup yazarak Ka'b bn Zilhabeke'yi
actacak kadar dvmesini emretmi, Veld de onu cemaatin ortasnda dverek Hz. Osman'dan gelen
mektubu okumutu. Bu mektupta-keri duyan Ka'b bir hayli kzm, Hz. Osman'a kar isyan edenlerle

birlik olmutu. O srada Ka'b Dnbvend'e srgn edilmiti.

Yine anlatldna gre, Veld b. Ukbe zamannda Dbi' b. Hars el-Bercem Ensrdan Karhan diye
adlandrlan bir kpei ariyet olarak alm. Bu kpek avda son derece baarl olup ceylan yakalarm. Dbi' b. Hars bu kpei geri vermeyince Ensrler ondan zorla geri almlar, o da onlarn
aleyhine onlar hicveden iirler okumutu. Onlara byle iirle hakaret edince Ensrler de durumu Hz.
Osman'a bildirmi ve onu ikyet etmilerdi. Hz. Osman Dbi' b. Hars'e ceza uygulam ve onu
lnceye kadar hapse atmt. Bundan dolay da Dbi''nin olu Umeyr Abdullah b. Sebe'nin
frkasna katlm ve Hz. Osman'n aleyhinde alanlardan olmutu. Kmeyi b. Ziyd ve Umeyr b.
Dbi' Hz. Osman' ldrmek zere Medine'ye gelen isyanclar arasnda yer almlard. Ancak bu
ikisinden Umeyr Hz. Osman'dan ekinmi, fakat Kmeyi ona kar cesaret bularak isyan edenlerden
olmutu. Hz. Osman Kumeyl'e bir tokat vurmu k zerine oturtmutu. Ayaa kalkp Ey mminlerin
emri, canm acttn deyince Hz. Osman: Sen bana saldran kii deil miydin? diye sormu, onun:
Hayr, vallahi ben saldrmadm demesi zerine Hz. Osman: O halde benden cn al diye karlk
vermiti. Kmeyi: Hayr, asla olamaz demi ve Hz. Osman onu affetmiti. Bu iki adam t Haccc
zamanna kadar yaam ve ileride, inaallah zikredeceimiz gibi, Haccc her ikisini ldrmt.
Hz. Osman'n Talha b. Ubeydullah'tan 50.000 dirhem alaca vard. Bir gn: te senin maln burada,
onu alabilirsin deyince Hz. Osman ona: Hayr o senin iyiliinden dolay sana verilmi bir
yardmdr diye karlk vermiti.
Baka bir rivayette anlatldna gre ise, Hz. Osman muhasara edilince Hz. Ali, Talha b.
Ubeydullah'a yle demiti: Hay Allah senin mstehakm versin! Sen onu muhasara edenleri neden
geri evirmedin? Talha bu soruya: Hayr, vallahi meyyeoullar kendi keselerinden. bana
hakkm verinceye kadar yapmayacam diye karlk vermiti.
Hz. Osman'a Hz. Peygamber (s.)'in iki kzyla evlenmi olduundan Zi'n-nreyn lakab verilmiti.
el-Asma' yle anlatr:
Abdullah b. mir, Katn b. Abdiavf Kirmn'a emr olarak tyin eder. Katn'n kumandasndaki
mslman askerler bir vadiden gemek zere iken vadi tam ve sel onlarn geiini engellemiti.
Katn b. Abdiavf gemekten korkmu ve yle demiti: Bu vadiyi geebilene bin dirhem vereceim.
Mslmanlar birden vadiye atlm ve kar tarafa gemilerdi. Geenler drt bin kii idi. O da
onlara drt milyon dirhemi datmt. Abdullah b. mir bu -uygula-may ho karlamam ve
durumu Hz. Osman'a mektupla bildirmiti. Hz. Osman: Bu drt milyon dirhemi kendisine ver, nk
o Allah yolunda mslmanlara yardm olarak verilmi bir mebladr. diye cevap vermiti. Bundan
dolay bu paraya Vadiyi geme mkafat ad verilmiti.
Hassan b. Zeyd yle anlatr:
Bir gn Hz. Ali'nin mslmanlara hitapta bulunurken sesinin en yksek dozuyla yle dediini
iittim: Ey insanlar! Beni ve Osman' ktleyip duruyormusunuz. "Vallahi Cenb- Allah benim ve
onun hakknda ve bizim gibiler hakknda u szn sylemitir: Onlarn gslerindeki kini karp
[94]
attk. Hepsi kardeler olarak kklerde kar karya oturur sohbet ederder).
Bedir ashabndan olan Eb Hmeyd es-Sd muhasara gnlerinde Hz. Osman'n yannda yer
alanlardan birisi idi. Hz. Osman ehit edilince: Allah'm! Biz onun ldrlmesini kesinlikle
istemedik. Vallahi sana kavuuncaya kadar yle yle yapmayacan ve asla glmeyeceim.
[95]
demiti.

Hz. Osman'n Nesebi, zellikleri Ve Knyesi

Hz. Osman Affn'n olu olup dedesi el-s, el-s'n babas mey-ye, onun da babas Abdiems,
onun da babas Abdimenf idiler. Hz. Osman'n,annesi ise Erv binti Kureyz idi. Kureyz'in babas
Rab'a, Rab'a'nn babas Habb, onun da babas Abdiems, onun da babas Abdimenf idi. Hz.
Osman'n anneannesi ise Abdulmuttalib'in kz Ummu Hakim idi.
Hz. Osman orta boylu, gayet gzel yzl, yufka yrekli idi. Yznde hafif iek hastal izleri vard.
Sakal gayet byk ve gr olup hafif esmer idi. Salar dkk, omuzlarnn aras gayet geni,
kemikleri iri idi. Sakalm bazen knalatrd. Baka bir rivayette ise salarnn dkk deil bir hayli
gr olduu sylenir.
Hz. Osman'n knyesine gelince: O Eb Abdullah knyesiyle anlrd. Ona bu knyenin verilmesi
Hz. Peygamber (s.)'in kz Ru~ kiyye'den doan olu Abdullah'tan dolay idi. Abdullah alt yanda
iken vefat etmiti. Bir horoz onu gznden gagalam, bu gagalamann tesiriyle hastalanm, H, 4.
yln Cemaziyelevvel aynda vefat etmiti. Hz, Osman baka bir rivayete gre de Eb Amr diye
[96]
arlrd.
Hz. Osman'n slm'a Girdii Ve Hicret Ettii Tarih
Hz. Osman'n Raslullah (s.) 'm Erkm'm evine girmesinden evvel mslman olduu kaydedilir. Hz.
Osman birinci ve ikinci Habeistan hicretlerine katlm, ikinci Habeistan hicretine Raslul-lah'n
[97]
kz olan Rukiyye ile birlikte gitmiti.
Hz. Osman'n Hanmlar Ve ocuklar
Hz. Osman Raslullah (s.) 'm kzlar Rukiyye ve mm Klsm ile evlenmi, Rukiyye'den Abdullah
admda bir olu dnyaya gelmiti. Daha sonra Fhite binti Gazvn ile evlenmiti. Bu hanmdan kk
Abdullah admda bir olu dnyaya gelmi ve o da kk yata iken vefat etmiti. Daha sonra mm
Amr binti Cndeb b. Amr b. Hmme ed-Devs ile evlenmi ve ondan da mer, Hlid, Ebbn ve
Meryem adndaki ocuklar dnyaya gelmiti. Daha sonra Ve-lid b. Mure el-Mahzm'nin kz
Ftma ile evlenmi ve ondan da Velid, Sa'd ve mm Sa'd adlarndaki ocuklar dnyaya
gelmiti. Hz. Osman ayrca Uyeyne bn Hsn el-Fezr'nin kz Ummu el-Benn ile evlenmi ve ondan
kk yata vefat eden Abdulmelik dnyaya gelmiti. Bu hanmlarnn dnda ayrca Hz. Osman eybe b. Rabia'nm kz Remle ile evlenmi, ondan da ie, Ummu Ebn ve Ummu Amr adndaki
ocuklar dnyaya gelmiti. Daha sonra Fe-rsa el-Kelb'nin kz Naile ile evlenmi ve ondan da
Meryem adndaki kz domutu. Baka bir rivayette ise, Uyeyne'nin kz Ummu1 el-Benin'den
Abdulmelik ve Utbe dnyaya geldii gibi, ayrca Ni-le'den Anbese adndaki ocuklar da domutu.
Bunlarn dnda Abdullah b. Yezd b. Eb Sfyn'n hanm olan mm Benin adndaki kznn da
Nile'den domu olduu rivayet edilir. Hz. Osman ehit edildii srada onun nikh altnda eybe'nin
kz Remle, Nile, Uyeyne'nin kz mm Benn ve Gazvn'm kz Fhite bulunuyordu. Ayrca muhasara altnda iken
mm Benin'i boad da ifade edilir. te btn bunlar cahiyye devrinde ve slm dneminde Hz.

Osman'n hanmlar ve ocuklardrlar.

[98]

Hz. Osman'n Valileri

Bu ylda (yani H. 35. ylda) Hz. Osman'n valileri unlard: Mekke valisi Abdullah b. el-Hadram,
Tif valisi Kasm b. Rab'a es-Sa-kaf, San'a valisi Ya'l b. Mnye, Cened valisi Abdullah b. Rab'a,
Basra valisi Abdullah b. mir. Abdullah b. mir buradan azledildikten sonra Hz. Osman buraya
kimseyi tyin etmeden vefat etmiti.
am valisi Muviye b. Ebi Sfyn'd, Hums ve Suriye'ye bal olarak Muviye'nin maiyetinde
Abdurrahman b. Hlid ve Kmnesrn Emiri Habb b. Mesleme el-Fihr, rdn Emri Ebu'l A'var esSle-m, Filistin Emri Alkarna b. Hakm et-Kinn grev yapyorlard. O srada deniz kuvvetlerinin
banda Abdullah b. Kays el-Fezr bulunuyordu, kaza ilerine de Eb ed-Derd' bakmaktayd. Fakat
sahih olan rivayete gre Eb ed-Derd' Hz. Osman ehit edilmeden evvel vefat etmiti.
Yine bu yl iinde Kfe valisi olarak Eb Ms el-E'ar grev yapyordu, ancak Kfe'de namaz
kldrma grevi Eb Musa'da, Sevd haralarn toplama grevi ise Cbir b, Flan el-Mzen'de idi.
Ayrca Cbir Basra surlar ve setlerinden de sorumlu idi. K-fe'nin harp ilerine, el-Ka'ka' b. Amr
bakyordu. Karksiy valisi de Cerr b. Abdullah, Azerbaycan valisi E'as b. Kays el-Kind, Hlvn
valisi Uteybe b. en-Nehs, Mah valisi Mlik b. Habib, Hemedn valisi Nuseyr, Rey valisi Sad b.
Kays, sfahan valisi Sab b. el-Akra', Sebezn valisi Huneys idiler. Beytlmlin banda da Ukbe b.
[99]
mir bulunuyor, merkez kaza ilerine de Zeyd b. Sabit bakyordu.
Hz. Osmn'm Muhasara Edildii Gnlerde Hz. Peygamber'in Mescidinde Kim Namaz
Kldryordu?
Anlatldna gre, Hz. Osman'n mescidden ve namazdan al-konduu gn mescidin mezzini olan
Sa'd el-Karaz Hz._ Ali'ye gelerek: Bu gn mslmanlara kim namaz kldracak? diye sormu, Hz.
Ali ona ceyap olarak: Hlid b. Zeyd'i ar, namaz o kldrsn deyince o da Hlid b. Zeyd'i
arm ve namaz o kdrmt.
Eb Eyyb el-Ensr'nin adnn Hlid b. Zeyd olduu ilk defa o gn duyulmutu. Hlid b. Zeyd
gnlerce mslnanlara namazlarn kil~ drmt. Baka bir rivayette ise, Hz. Ali Sehl b. Huneyf'e
namazlar kldrmasn emretmi ve Zilhicce aynn birinci gnnden bayrama kadarki gnlerde
namazlar Sehl kldrm, bayram namazn da Hz. AH kldrm ti. Daha sonra Hz. Osman'n ehit
[100]
edildii gne kadar namazlar Hz. Ali kldrmit.
Mminlerin Emri Hz. Ali B. Eb Tib'e Bey'at Edilmesi
Bu yl iinde Hz. Ali b. Eb Tib'e hilfet ile bey'at edildi. Tarihiler bu bey'atn keyfiyeti hakknda
deiik grler serdederler. Anlatldna gre, Hz. Osman ehit edilince Raslullah (s.)'in ashab,
muhacirler ve Ensr, aralarnda Talha ve Zbeyr'in de bulunduu kalabalk bir cemaat halinde Hz.
Ali'ye gelerek ona yle demilerdi: nsanlara mutlaka bir imam, yani devlet bakan gerekiyor.
Hz. Ali onlara: Benim bu iinize herhangi bir mdahalem olmaz, siz kimi uygun grr ve seerseniz

ben de ona raz olurum diye karlk vermiti. Onlar: Biz senden bakasn semeyiz demi ve ona
defalarca gidip gelerek bu isteklerini belirtmiler ve en sonunda yle demilerdi: Biz bu ie ehil
olarak senden daha iyisini ve senden daha hak sahibi bir kimseyi gremiyoruz. Raslullah fsJ'a olan
yaknln ve akrabaln herkesten stndr. Ancak o yine yle cevap vermiti: Sakn byle bir
eye tevessl etmeyiniz, benim vezir olmam emir olmamdan ok daha hayrl olur. Ancak onlar:
Vallahi biz sana bey'at etmedike baka hibir ey yapmayz diye srar etmilerdi. Onlarn bu
srarlar zerine Hz. AH: Bana yaplacak bey'atin gizli olmamas iin bu i mescidde olsun
demiti, nk o srada bu konumalar onun evinde yaplmt. Baka bir rivayette ise bu
konumalarn Amr b. Mebzloullarma ait bir duvarn kenarnda getii sylenir. Hz. Ali zerinde
uzun bir elbise, banda ipekten bir sark bulunduu, nalnlar elinde olduu halde bir yay'a dayanarak
mescide kp gitmi ve mslmanlar da ona hilfet bey'ati ile bey'at etmilerdi. Hz. Ali'ye ilk bey'at
eden kii Talha b. Ubeydullah olmutu. Bey'ata ilk olarak Talha'nm baladn gren Habb b.
Zeyb: nn lillah! Bu bey'ata ilk balayan olak bir el oldu. Bu i herhalde hayrla sona ermez!
diye sylenmiti. Arkasndan Zbeyr bey'at etmi, Hz. Ali her ikisine: stiyorsanz siz bana bey'at
ediniz, istiyorsanz ben size bey'at edeyim. demi, onlar da.- Hayr, biz sana bey'at edelim diyerek
karlk vermilerdi. Daha sonralar Talha ve Zbeyr: Biz ldrlmekten korktuumuz iin bu
bey'at yaptk. Aslnda onun bize bey'at etmek istediini bilmiyorduk demilerdi. Hz. Osman'n
ehadetinden drt ay sonra Talha ve Zbeyr Mekke'ye gitmi ve oraya yerlemilerdi. Sonra btn
mslmanlar Hz. Ali'ye bey'at etmilerdi. Arkasndan Sa'd b. Eb Vakks' getirmiler, Hz. Ali ona:
Bey'at et deyince O: Btn insanlar sana bey'at etmedike ben sana bey'at etmem ve benden sana
hibir zarar gelmez diye karlk vermi, Hz. Ali de: Onu braknz, gitsin eklinde konumutu.
Sonra bn mir'i getirmiler, Hz. Ali ona da: Bey'at et demi, bn mir: Btn insanlar sana
bey'at etmedike ben sana bey'at etmem diye karlk vermiti. Hz. Ali ona: Peki, o halde bana bu
konuda sana kefil olacak birini gster deyince bn mir: Bana kefil olabilecek kimseyi
grmyorum eklinde cevap vermi, bunun zerine el-Eter: Brak da onun boynunu uuraym
diye atlm, Hz. Ali: Onu braknz, kefili ben olaym. Senin kkken de, bykken de kt huylu
olduunu biliyorum.
Ensrdan ok kk bir grup hari hepsi Hz. Ali'ye gelip bey'at etmilerdi. Bey'at etmeyenler
arasnda Hassan b. Sabit, Ka'b b. Mlik, Mesleme b. Muhallid, Eb Sa'd el-Hudr, Muhammed b.
Mesle-me, Nu'mn b. Ber, Zeyd b. Sabit, Rfi' b. Hudeyc, Fudle b. beyd, Ka'b b. cra idiler.
Bunlarn hepsi Hz. Osman'n taraftarlaryd. Bunlardan Hassan ir olup ne yaptn bilmeyen bir
adamd. Zeyd b. Sabit ise Hz. Osman tarafndan divan ve beytlml bakanlna getirilmiti. Hz.
Osman muhasara edilince Zeyd b. Sabit: Ey Ensr topluluu! Haydi ikinci kez Allah'a yardmclar
olunuz diye konumu Eb Eyyb ona: Vallahi, o sana bir sr iyiliklerde bulunduu iin ona
yardm etmek istiyorsun diye karlk vermiti. Ka'b b. Mlik'e gelince: Hz. Osman onu da Mzeyne
kabilesinin zektlarn toplamak zere grevlendirmi ve orada toplad btn zekt mallarn
kendisine balamt. Ayrca Abdullah b. Sellm, Sheyb b. Sinan, Seleme b. Selme b. Vak,
sme b. Zeyd, Kudme b. Maz'-m ve Mure b. u'be Hz. Ali'ye bey'at etmemilerdi.
Nu'mn b. Ber Hz. Osman'n hanm Nile'nin kopan parmaklar ile Hz. Osman'n kanl gmleini
kapm ve am'a kamt. Mu-viye, Hz. Osman'n gmleini ve Nile'nin parmaklarn mescidde
am, halk galeyana getirmi, amllar da bu ie son derece kzm ve kinlenmilerdi. Bu kinleri de
gittike artmt. Sonra gmlei kaldrnca onlarn bu ekilde galeyana geldiini gren Arar b. el-s
Muviye'ye yle demiti: Devenin yavrusunu uzakta tutarsan ona daha ok sevimli gelir. Onun iin

onlar tekrar mescide as. Muviye de bunun zerine kanl gmlei tekrar mescide asmt.
Baka bir rivayete gre ise Talha ile Zbeyr Hz. Ali'ye kerhen bey'at etmilerdi.
Dier bir rivayette ise yle anlatlr: Zbeyr, Sieyb, Seleme b. Selme b. Vak ve sme b. Zeyd
bey'at etmemilerdi.
Baka bir rivayette ise yle denilmektedir: Talha ve Zbeyr Hz. Ali'ye kerhen bey'at etmilerdi. Bu
rivayeti aktaran olayn yle cereyan ettiini zanneder::
Hz. Osman ehit edildikten sonra el-Gfik b. Harb Medine'de be gn emirlik yapmt. syanclar bu
isyanda kendilerine yardm edecek byk ahsiyetleri aryor ve onlar isyana tevik ediyorlard,
ancak bu konuda pek yz grmemilerdi. Sonra Talha'y bir bahe duvarnn kenarnda bulmulard.
Sa'd ve Zbeyr'in ise Medine'yi terkettikleri grlmt. Ayrca meyyeoullarndan kaabilen
herkes kamt. Sa'd b. el-s, Veld ve Mervn kendilerine katlanlarla birlikte Mekke'ye
kamlard. Sonra Msrllar Hz. Ali'ye gelmi, Hz. Ali onlar kovmutu. Kfeliler Zbeyr'e,
Basrahlar da Talha'ya gelmiler, fakat onlar da ayn ekilde kovulmulard. syanclar Hz. Osman'n
ldrlmesi konusunda mttefik olduklar halde ondan sonra halfe olacak aday konusunda ihtilfa
dmlerdi. Sonra Sa'd b. Eb Vakks'a haber gnderip onu istemiler, Sa'd ise yle demiti: Ben
ve bn mer bu konuda hibir eye talip deiliz. Arkasndan Abdullah b. mer'e gitmiler, o da bu
isteklerine olumlu cevap vermeyince arp kalmlard. syanclardan bir grup dierlerine yle
demiti: Eer buraya toplanan insanlar ehirlerine bakan semeden dalacak olurlarsa biz bu
ihtilftan emin olamayz ve mmet arasnda byk bir fesat yaylr. Bunun iin Medine halknn
hepsini toplayarak yle demilerdi: Ey Medine halk! Siz ra ehlisiniz ve bakanl sizler
halledersiniz. Sizin vereceiniz hkm mmetin katnda geerli bir hkmdr. Halfeyi seip hilfet
makamna getiriniz ve biz bu konuda size tabi olalm. Bu gn size akama kadar mhlet vereceiz.
Vallahi eer bu ii halletmezseniz yarn Ali'yi, Talha'y, Zbeyr'i ve yanlarnda birok kimseyi
ldrrz. Bu tehditlerden korkan mslmanlar Hz. Ali'ye: slmm bana gelen bu felketi ve bu
bedevi halktan ektiimiz ikence ve eziyetleri gryorsun. Onun.iin sana bey'at edelim. demiler,
Hz. Ali ise: Beni braknz da bir bakasna gidiniz. Biz yle bir durumla kar karyayz ki bunun
bir sr yanlar ve ynleri vardr. Bu yle bir nokta ve grevdir ki insanlarn kalp+ lerini bu konuda
birletirmek ve onlarn akllarn bir noktada toplamak mmkn deildir. diye karlk vermiti.
Bunun zerine: Hay Allah senden raz olsun! Bizim ve dolaysyla slm'n iinde bulunduu durumu
grmyor musun? Fitnenin hangi noktaya ulatna dikkat etmiyor musun? Peki btn bunlara karlk
Allah'tan korkmuyor musun? deyince, Hz. Ali onlarn bu szlerine karlk: Peki sizin dediiniz
olsun; yalnz unu biliniz ki, ben size bu konuda icabet ettim ve bildiklerimi uygulayacam. Beni bu
konuda yalnz brakacak olursanz ben de aynen sizden bir tek fert gibi davranr, o zaman baa
geireceiniz kimseye en ok itaat eden ve onun szn en ok dinleyen birisi olurum. demi ve bu
hususta ittifak ederek ayrlm ve ertesi gn toplanmak zere szlemi-ler di.
Medneliler kendi aralarnda istiare edip: Eer Talha ve Z-beyr de gelip bey'at ederse bu i
rayma oturur diye konumular,! Basrallar Zbeyr'e Hkeym b. Cebele'yi bir grup adamla
gndererek onu alp getirmi ve bana klc dayayarak bey'at etmesini istemiler, o da bey'at etmiti.
Daha sonra el-Eter yanndaki bir grup adamla Talha'ya gidip onun bey'at etmesini istemiti. Talha:
Braknz, bakaym dier insanlar ne yapacaklar, ondan sonra bey'at edeyim demi, ancak ona frsat
vermeden drte drte getirip, minbere kadar yaklatrmlar, o da minbere kp Hz. Ali'ye bey'at
etmiti: Zbeyr yle derdi: Abdikaysoullarmda bir grup ekya gelip beni alm, boynuma klc
dayayarak zorla bey'at ettirmilerdi. Msrllar Talha ve Zbeyr'in Hz. Ali'ye bey'at ettiklerini ve)

Me-dnelilerin bu konuda fikir birlii ettiklerini grnce bir hayli sevinmilerdi. Fakat buna kar
Kfe ve Basrallar Msrllara tabi olduklarndan dolay bir hayli korkmu, Talha ve Zbeyr'e kar
baya kin beslemilerdi.
Hz. Ali'ye bey'at edildii gnn ertesinde yeni halfe mescide gelip minbere kmt. O gn cuma
gn idi, Mslmanlar da mes-cidde toplanmt. Hz. Ali onlara minberden yle seslenmiti: Ey
insanlar! Kalabalk bir topluluk olarak hilfet iin sizin tayin edeceiniz kimseler dnda hibir
kimsenin hakk sz konusu deildir. Sizinle dn bir i konusunda konumu ve ayrlmtk. Sizin bana
yklediiniz bu ii kesinlikle sevmi deildim, fakat siz bu ii bana ykleme konusunda hayli srarl
idiniz. Ben sizin grnz ve rzanz dnda, sizden habersiz olarak, anahtarlar benim katmda
bulunan mallarnzdan tek bir dirhemi bile alacak ve harcayacak deilim. Eer dilerseniz hemen.u
anda bu iten vazgeerim. Mescittekiler Hz. Ali'ye yle karlk vermilerdi: Dn seninle
konumamzda ileri srdmz grler aynen devam etmektedir. Bunun zerine Hz. Ali de: O
halde ey Allah'm, onlarn bu dediklerine ahit ol demiti. Sonra mslmanlar Talha'y bey'at etmek
zere Hz. Ali'nin yanna getirdiklerinde Talha: Ben sana zorla ve kerhen bey'at ediyorum demi,
arkasndan bey'at etmi ve gitmiti. Talha eli olak bir kimseydi. O anda orada bulunanlardan birisi
yle demiti: nn lillh ve inn ileyhi rcin... lk defa bey'at eden olak bir kimse oldu. Bu i
artk hayrla sona ermez!'* Sonra Zbeyr getirilmi, o da ayn ekilde Talha'mn bey'at tetii gibi
bey'at etmiti. Ancak onun bey'at edip etmedii konusunda muhtelif grler vardr. Sonra Hz. Ali'ye
muhalif olan bir grup getirilmi, onlar da bey'at etmi ve yle demilerdi: Biz yakn ve uzak, aziz
ve zelil olanlar iin, Allah'n kitabnn her ynyle mkemmel olarak uygulanmas zerine bey'at
ederiz. Daha sonra orada bulunan btn mslmanlar gelip Hz. Ali'ye bey'at etmilerdi. Bu i
Mednelilerin icm' ile arzu ettikleri ekilde gereklemi ve bey'-atn sonunda herkes kendi evine
dalp gitmiti.
Bu yln Zilhicce aynn bitmesine be gn kala Hz. Ali'ye bey'at edilmiti. Fakat bazlar Hz. Ali'nin
hilfetini Hz. Osman'n ehit edildii gnden itibaren sayarlar.
Hz. Ali kendisine hilfet ile bey'at edildikten sonra nescidde okumu olduu hutbesinde Allah'a
hamd- sena ettikten sonra unlar sylemiti: Cenb- Allah insanlara doru yolu gsteren, her trl
hayr ve erri aklayan bir kitap indirmitir. Sizler bu kitapta yazl olan hayrlar alnz ve
zikredilen serlerden uzak' durunuz. Allah'n size farz klm olduu emirleri yerine getiriniz ki onlar
sizi cennete iletsin. Cenb- Allah sizlere mehul olmayan baz eyleri haram klmtr. Mslmamn
kannn haram klnmasn da dier btn haramlar zerine stn tutmutur. Mslmanlarn haklarn
da bir arada kenetlenmek ve samimiyetle slm'a sarlmakla dzenlemitir. Mslman,
Mslmanlarn elinden ve dilinden salim olduu kimsedir. Mslmanm kan gerekli hller dnda
hi bir ekilde dklemez. nsanlarn hukukuna riayet ediniz, zellikle lm iyi hatrlaynz. nsanlar
sizin nnzde duruyorlar, fakat sizin arkanzda sizi tehdit eden bir kyamet saati vardr. Dnya
mallarndan ne kadar hafif ykler yklenirseniz dierlerine o kadar abuk varrsnz, insanlar
kendilerini izleyen en sonuncular bile bekleyip duruyorlar. u yeryznde Allah'n kullarnn haklar
konusunda Allah'tan korkunuz. Her trl ufak eylerde, hayvanlara kar olan davranlarnzda bile
sorumlu olacaksnz. Her konuda Allah'a itaat ediniz ve ona isyan etmeyiniz. Bir yerde hayr
grdnz zaman onu mutlaka alnz, er grdnz zaman da ondan uzak olmaya alnz. Sonra
u yeti okumutu: Dnn, ki siz bir zamanlar az idiniz, yer (yzn) de mstez'af (insan) lar
[101]
idiniz.
ve hutbesini bitirmiti.

Bey'at ve hutbeden sonra Hz. Ali evine dnm, tam o srada da Talha, Zbeyr ve ashbdan baz
kimseler ona urayarak yle demilerdi: Biz sana bey'at ederken Allah'n hudutlarnn ve
emirlerinin ikame edilmesini art komutuk. Gryorsun onlar bir ns-lmann ldrlmesine
katlm ve kendilerine had uygulanmas konusunda kendi kanlarn mubah klmlardr. Ancak Hz.
Ali onlara yle cevap yermiti: Ey kardelerim! Sizin bildiklerinizi ben bilmiyor deilim, ancak
onlar u anda btn gleriyle bize hkim olan bir kitle durumundadrlar. Biz ise onlara henz hkim
deiliz. te bunlar gryorsunuz. Sizin kleleriniz ve bedevi araplar bunlara katlm, u anda
istedikleri gibi sizi evirip eviriyorlar. Bu durumda benden- istediiniz hususun infaz konusunda
herhangi bir yi gerekletirmek mmkn mdr, sorarm size? Bu soruya onlar: Hayr! diye
cevap vermiler, bunun zerine Hz. Ali de: Vallahi, Allah'n diledii ve sizin de arzu ettiiniz bir
gr ben de arzu eder ve mutlaka ona uyarm; fakat u anda esmekte olan hava cahiliye devrinde
grlen bir ortam andryor, isyanclarn takndklar bir tavr var, yoksa eytan herhangi bir eriat
ortaya koyup da yer yzne ebediyyen hkim olacak deildir. Mslmanlar bu konuda harekete
geirilecek olurlarsa bir grup sizin dediklerinize uyar, baka bir grup da bu konuda size muhalefet
eder ve sizin bu veya u ekilde uygun grdnz bir bakas daha deiik bir ekilde grebilir.
Bir baka grup da ne unu, ne bunu uygun bulup baka bir gre saplanabilir. Onun iin bekleyiniz,
t ki kalpler iyice skna ersin, haklar iyice yerini bulsun. Bekleyiniz ve o zaman benden nasl bir
uygulama gelecek grnz, ondan sonra tekrar bana geliniz, bu konuda sizinle grelim. diye
konumutu.
Bundan sonra Hz. Ali bu durumlar karsnda Kurey'e kar iddetli davranm ve onlarn
Medine'den kmalarn engellemiti. Ancak meyy e oullarndan bazlarnn kap gitmeleri Hz.
Ali'yi endielendirmi ve mslmanlarn tefrikaya dmelerinden korkmutu. te bunun iin bir
ksm Hz. Ali'nin grndeydi, bir ksm da yle diyordu: u anda zerimize den grevi
yapmamz ve onu asla geciktirmememiz gerekir. Ali grn kendine saklasn ve o Kurey'e bir
bakasndan daha otoriter davranmasn.
Hz. Ali bu konumalarm iitince onlar toplam ve faziletlerinden sz ederek kendilerine olan
ihtiyacn, onlara hangi gzle baktn, onlarsz hi bir eyi ayakta tutamayacan ve kendilerine
herhangi bir stnlnn olmayacan anlatm, byle davrandklar takdirde mkfatlarn
Allah'tan alacaklarn bildirmi ve onlara yle seslenmiti: Efendisine dnmeyen bir kle zimmetsiz olduunu ispat etmek zorundadr. Medine'deki isyanclardan Sebeiyye'ye mensup olanla:4
son derece fkelenerek yle demilerdi: Yarn ayn eyler bizim de bamza gelir ve hibir
hususta onlara g yetiremeyiz Hz, Ali mslmanlara hitap ederek: Ey insanlar! Burada bulunan
bedevileri karn da kendi lkelerine gitsinler. demi, fakat Sebeiyyeliler buna kar karak
Medine'den gitmekten kanm ve bedeviler de gitmeme hususunda onlara uymulard. Bunun zerine
Hz. Ali evine kapanm, ayn ekilde Talha, Zbeyr ve Hz. Peygamber (s.)'in ashabndan baz
kimseler de evlerine ekilmilerdi. Hz. Ali yle demiti: Dikkatli olunuz, size kar isyan edenleri
ldrnz. Onun bu szne mslmanlar yle karlk vermilerdi: Bu isyanclarn gzleri artk
grmez oldu. Hz, Ali de cevaben: Vallahi byle devam ederse bundan daha kt, gzlerinin daha
dumanl ve bsbtn grmez olaca gnler olacaktr demi ve u beyti sylemiti:'
Eer kavmim bana itaat etseydi / Dmann kafasn bunaltacak emirler verirdim.
Talha, Hz. Ali'ye yle demiti: Bana izin ver, Basra'ya gideyim, ok ksa bir zaman sonra bir grup
atlyla geri dneyim. Zbeyr de ayn ekilde: Brak da Kfe'ye gideyim ve sana hemen bir grup atl
getireyim. demi, Hz. Ali ise onlara: Brakn da bu konuda biraz dneyim eklinde cevap

vermiti.
Abdullah b. Abbs yle anlatr: Hz. Osman'n ehadetinden sonra Mekke'den dnm ve Ali'ye
uramtm. Yannda Mure b. u'be'yi grdm, ikisi sohbet ediyorlard. Oraya vardmda Mure
b. u'be kp gitti. Ali'ye: Bu adam sana ne syledi? diye sorunca Ali bana unlar anlatt; Daha
nceki bir geliinde bana: taat etmemizi ve sana tlerde bulunmamz istemem senin hak-kmdir
ve sen hayatta kalan iyilerden birisin. Bu gn bir gr koruman ve onunla amel etmen yarn ona
sahip kmandan daha iyidir. Bu gn kaybolacak olan bir ey ise yarn ok daha byn kaybettirir.
Bunun iin Muviye'yi, bn mir'i ve Osman'n dier valilerini yerlerinde brak, gelip sana bey'at
etsinler ve insanlarn heyecanlar yatsn. Sonra ilerde istediklerini azleder istediklerini de
yerinde brakrsn. demi, ben ise onun bu sylediklerine kulak asmayarak yle karlk vermitim:
Ben dnyadaki ilerim yrsn diye dinime zarar verecek ekilde dalkavukluk yapamam. Bu-, nun
zerine Muire: Eer benim dediklerimi dinlemeyip istemediim kimseleri azledecek olursan hi
deilde Muviye'yi yerinde brak, nk o gerekten cesur bir kimsedir ve m halk zerinde
otorite sahibi olup onlara szn dinletmektedir. Sen de bunu iyi biliyorsun. mer b. el-Hattb ona
m valiliini bundan dolay vermiti. diye konumu, benim ona: Hayr, vallahi Muviye'yi iki
gn dah grevinde brakmayacam. diyerek karlk vermeden zerine de ekip gitmiti. Gittiinde
benim bu konuda hata iinde olduum kanaatini tayordu. imdi de geri geldi ve bana unlar
syledi: Ben sana geen gn baz tavsiyelerde bulunmutum ve sen bana muhalefet etmitin. Sonra
dndm ve u kanaate vardm ki senin onlardan istediklerini azletmen ve yerlerine gvenecein
adamlar tayin etmen daha iyi olacaktr. Gerekten onlarn yerine tayin edecein kimseler mutlaka
onlardan daha hayrl kimseler olacaktr.
Ibn Abbs yle anlatr: Bu szler zerine Ali'ye yle dedim: Birinci geliinde gerekten sana
nasihatlarda bulunmutur, fakat bu ikinci geliinde syledikleri ile seni aldatm bulunmaktadr. Ali
bana: Peki bana neden nasihat etti dersin? diye sorunca ben: Muviye ve arkadalar dnya
ehlidirler. Eer onlar yerlerinde brakrsan onlar hilfete kim gelirse gelsin buna aldrmayarak
grevlerini srdrmeye bakarlar. Onlar grevlerinden azledecek olursan da Bu hilfet ii raya
ba vurulmadan gerekletirilmitir ve o bizim akrabamz ldrd deyip insanlar senin aleyhine
kkrtmaya alrlar, ondan sonra da m ve Irak senin aleyhine geer. Dier taraftan ben Talha ve
Zbeyr'in sana itaat edeceklerine ihtimal vermiyorum. Benim de sana tavsiye edebileceim bir husus
vardr ki o da udur: Muviye'yi yerinde brak, eer sana bey'at ederse ona bey'atten sonra
makamndan etmek ii bana kalsn diye cevap verdim. Bunun zerine Ali bana yle dedi: Hayr,
vallahi ben ona klcmla cezalandrmaktan baka bir ey verecek deilim. Ben: Sen cesur ye gl
bir adamsn, bunun iin de harp taktii konusunda iyi bir gre sahip bulunmuyorsun. Raslul-lah
(s.)'m Harp hiledir. szn iitmedin mi? deyince: Evet diye cevap verdi. Devamla yle
dedim: yleyse, eer benim szm dinleyecek olursan ii bana brak. Ben onlar bir rpda
yerlerinden ederim. Onlar olup biten ilerin arkasndan bakp kalacaklar, ne olduunu, balarna
neyin
geldiini
anlayamayacaklar ve senin de bu konuda hi bir taksiratn ve gnahn
olmayacaktr. Bu szlerime Ali yle karlk verdi: Ey bn Abbs! Ben ne senin, ne de
Muviye'nin yardmlarnza muhtacm. Bunun zerine bn Abbs ona yle sylediini anlatr: Sen
hakl dahi olsan bu konuda szm dinle ve kapn rterek otur. Bedeviler ve Araplar birok eyi
grp denediler ve phesiz sana muhtatrlar, fakat sen bu adamlara uyup da Muviye ve dierlerini
azletmeye kalkrsan yarn insanlar sana Osman'n kann da yklerler. Hz. Ali bu sylenenlere
kulak asmayp yle der: Sen bana nasihat ediyorsun, benim dndm ey ise bana kar geldiin

zaman itaat etmeni istemektir. bn Abbs'm: Evet, yle olsun ve benim iin en kolay ey sana itaat
etmektir. demesi zerine Hz. Ali yle karlk verir: Seni am'a vali tayin ettim, haydi oraya git
bn Abbs da bunun zerine: Hayr, bence bu doru deildir. Muviye. mey-yeoullarndan olup
Hz. Osman'n amcas olu ve valisidir. Osman'a karlk benim boynumu vurdurabilir ve ben bundan
emin olamam. En azndan tutup sana olan yaknlmdan dolay beni hapseder ve beni muhakeme
edebilir. Sana yklenecek her ey bana da yklenecektir. Muviye'ye mektup yaz, onu yerinde brak
ve ona bir takm vaatlerde bulun. der. Ali ise: Hayr, vallahi bu ebe-diyyen olmayacak. diyerek
karlk verir.
Anlatldna gre, Mure b. u'be yle demi: Ben Ali'ye nasihat ettim, nasihatimi kabul etmedi.
[102]
Arkasndan onu aldattm. ve kp Mekke'ye gitmiti.
Bu Yln Dier Olaylar
Bu yl iinde, yani H. 35. ylda Bizans imparatoru Heraklieos'un olu Konstantin bin gemilik bir
donanma ile mslmanlar zerine gelmek zere yola kmt. Bu olay Hz. Osman'n ehadetinden
nce idi. Ancak Konstantin denizde yol alrken Yce Allah'n izniyle iddetli bir rzgr esmeye
balam, askerlerinin byk bir ksm denizde boulmu, kendisi ise kurtularak Sicilya'ya snmt.
Sicilyallar bir banyo hazrlayp onu buraya sokmular ve: Adamlarmz helak ettin diyerek
ldrmlerdi. Eb Ca'fer et-Taber bu rivayeti nakleder.
Ad geen bu Konstantin'i H. 31, ylda Gazvetu's-Sevr'de mslmanlar hezimete uratmlar ve
sonunda Sicilyallar onu hamamda ldrmlerdi. Tarihiler meydana gelen bu olaylarn tarihinde
ihtilf etmilerdir. Eer bu rivayetlerin birinde yukarda sz edilen btn gemilerin batmas hadisesi
yer almasyd gerekten bu olayn H. 31. ylda meydana gelmi olmas ihtimali bulunabilirdi. Fakat
dier baz mverrihlere gre bu olay H. 35. ylda vuku bulmutu.
Bu y iinde Hz. Osman'n hilfeti dneminde Evs b. Hevall el-Ensr ile yine Raslullah (s.)
dneminde mnafklardan biri olup daha sonra mkemmel bir tevbe yapm olan Cls b. Sveyt elEnsr vefat etmilerdi.
Bu yl iinde vefat edenlerden birisi de Abdulmuttalib olu Hars'n olu olan Nevfel'in olu Hars idi.
Yine bu yln sonlarna doru Ebu'l-s'n olu el-Hakem vefat etmiti. el-Hakem Mervn'm babas ve
Osman'n amcas idi. Yine bu ylda Yahya b. Habbn'n babas Habbn b. el-Munkiz el-Ensr vefat
etmiti. Bir rivayete gre Uhud'da ehit dt kaydedilen Abdullah b. Kays b. Hlid el-Ensr de
bu ylda vefat etmiti. Yine bu ylda vefat edenlerden biri Akabe bey'at ile Bedir gazvesinde bulunan
Kutbe b. mir el-Ensr idi. Ayn ekilde lmnden sonra konutuu rivayet edilen Zeyd b. Hrice
b. Zeyd el-Ensr de Hz. Osman'n hilfeti dneminde vefat etmiti. Hz. Osman'n hilfetinin son
gnlerinde Ma'bed b. Abbs b. Abdulmuttalib, Kuzey Afrika'da ehit dmt. Yine bu ylda
Habeistan muhacirlerinden olan Muaykib b. Eb Ftma vefat etmi bulunuyordu. Bu ahs
Raslullah (s.)'m yzn muhafaza edenlerden birisi idi. Baka bir rivayette ise Muaykib Hz.
Ali'nin hilfeti dneminde H. 40. ylda vefat ettii kaydedilir. Ayn ekilde Mekke'nin fethi gnnde
slm'a' girmi olan Muti' b. Es-ved el-Adev ile Nuaym b. Mes'd el-Eca vefat etmilerdi. Ancak
dier bir rivayette Nuaym b. Mes'd'un Cemel vakasnda, Mci' bn Mes'd ile birlikte
ldrld kaydedilir. Bu ylda vefat edenlerden birisi kendisinde hafif bir bnlk olan Bedir
ashabndan Abdullah b. Huzefe es-Sehm idi. Yine bu yln sonlarnda ir mer'in babas Abdullah

b. Ebi Raba el-Mahzm vefat etmiti. Bu ahs Hz. Osman'a yardm etmek zere Yemen'den
gelenlerden biri idi. Hz. Osman'n muhasara edildii gn Medine'ye varm, fakat bineinden derek
lmt. Yine Raslullah (s.)'m azatllarndan Eb Rfi'in bu ylda vefat ettii kaydedilirse de Hz.
Ali'nin hilfeti dneminde vefat ettii daha sahih bir rivayettir. Yine bu ylda Bedir ashabndan olan
ve mir b. Ley kabilesine mensup bulunan Eb Sebre b. Eb Ruhm el-mir ile Mekke'nin fethi
gnnde ms-lman olup da gayet slih bir adam olan ve ayn zamanda Muvi-ye'nin days bulunan
Him b. Utbe b. Raba ile Ebu'd-Derd' vefat etmilerdi. Ebu'd-Derd'nn biraz daha yaad
[103]
rivayet edilirse de bu ylda vefat ettiine dair olan rivayet daha sahihtir.
H. 36. (M. 656-657) YILIN OLAYLARI
Hz. Ali'nin Tyin Ettii Yeni Valiler Ve Muviye'nin Muhalefet Etmesi
Hz. Ali bu yln banda slm devletinin byk vilyetlerine eitli tyinler yaparak Osman b.
Huneyf'i Basra'ya, Umara b. i-hb' Kfe'ye, Ubeydullah b. Abbs' Yemen'e, Kays b. Sa'd'
Msr'a, Seni b. Huneyf'i de m valiliine tayin etti.
Sehl b. Huneyf yola kp da Tebk'e vardnda bir grup atlyla karlam ve aralarnda yle bir
konuma gemiti:
Kimsin sen?
Ben emirim.
Sen nerenin emrisin?
am'n yeni emriyim.
Eer seni Osman gnderdiyse buyur, ho geldin, yok eer seni Osman'dan bakas gnderdiyse
durma geri dn.
Olup bitenleri duymadnz m? Duyduk.
Bunun zerine Sehl ileri gidememi ve Hz. Ali'nin yanma geri dnmt.
Kays b. Sa'd'a gelince; O da Eyle'ye vardnda ayn ekilde bir grup atl ile karlam, kendisine:
Sen kimsin? diye sorulduunda: Ben Osman'a kar gelenlerdenim ve ona snm, balanm
olanlara kar Allah'tan yardm diliyorum. demesi zerine adnn ne olduunu sormular, Kays b.
Sa'd olduunu ifade etmi ve kendisine: Haydi ge git. demilerdi. Kays Msr'a gelinceye kadar
yoluna devam etmi ve Msr'a vardnda halkn iki gruba ayrlm olduunu grmt. Bir ksm ona
uyup cemaate katlm, bir ksm da Harenbe denilen yere ekilip: Eer Osman'n katilleri
yakalanr ldrlrse biz de sizinle beraber oluruz, aksi takdirde mcadelemizi srdrr, insanlar
kkrtr arzu ettiimizi elde ederiz. demiti. Dier bir grup ise yle diyordu: Biz
kardelerimizden birini grevlendirdii srece Ali'yle birlikteyiz. Bunlar da cemaatn arasnda yer
alyorlard. Bunun zerine Kays, olup bitenleri Hz. Ali'ye bir mektupla bildirmiti.
Osman b. Huneyfe gelince: O Basra'ya gidene kadar hi bir engelle karlamam, bn mir'in bu
konuda herhangi bir arpmaya meydan verecek bir grnn ve ayr bir tutumunun olmadn
grmt. Ancak yine de Basrahlardan bir ksm cemaata tabi olmu, bir ksm ise olmamt.
Bunlardan bir grup: Biz Me-dneler ne yapacak diye bekleyecek, onlarn yaptklarna uyacaz
demilerdi.
Umara b. ihb'a gelince: O da Zbla denilen yere vardnda Tuleyha b. Huveylid kendisini

karlamt. Tuleyha Hz. Os-mn'm intikamn almak iin yola km biri olup yle diyordu:
Benim btn abam yetiemediim, ancak beni de gemeyen bir i iindir. Tuleyha Hz. Osman'a
yardm etmek zere kan el-Ka'-ka'n geri dnnden sonra yola km bulunuyordu. Umara ile
karlatnda: Haydi geri dn, Kfeliler kendi valilerinden baka bir vali istemiyorlar. Eer benim
bu dediklerime uymazsan senin boynunu uururum. demiti. Bunun zerine Umara Hz. Ali'nin yanna
geri dner ve durumu ona bildirir.
Dier taraftan Ubeydullah b. Abbs Yemen'e varm, Ya'l b. Mnye Yemen'den toplad btn
vergileri bir araya getirmi ve bu mallarla birlikte Medine'ye gitmi, Ubeydullah b. Abbs da bu
ekilde Yemen'e varmt.
Sehl b. Huneyf m yolundan geri dnp de Hz. Ali'ye olup bitenleri anlatnca Hz. Ali Talha ve
Zbeyr'i ararak onlara yle demiti: Sizi sakndrmak istediim husus ite maalesef ortaya kt.
Bu ancak zerine gitmekle zlebilecek bir i, lmden beter bir fitne, zerine varldka alevi artan
ve srekli kzan bir atetir. Talha ve Zbeyr de ona yle karlk vermiler: Bize izin ver de
Medine'den kp gidelim. Ya bu konudaki grmzde srar edelim, ya da bize msaade et de ekip
gidelim, Hz. Ali de bunun zerine: Sizi tutabildiim mddete tutacan, fakat bu ie eer baka
bir are bulamazsam tedavinin baka bir ekli de dalamadr. demiti.
Daha sonra Hz. Ali Muviye ve Eb Musa'ya birer mektup yazmt. Eb Ms Kfe'den yazd bir
mektupla Kulelilerin itaatini ve bey'atm bildiriyor, bu bey'ata kendiliinden raz olanlarla zorla
uyanlar tek tek aklyor ve hereyi ak ak izah ediyordu.
Hz. Ali'nin Eb Musa'ya gnderdii eli Ma'bed el-Eslemi, Muvi-ye'ye gnderdii eli ise Sebra elChen idi. Muviye'ye giden eli Sebra am'a vardnda Muviye kendisine hibir ekilde cevap
vermemi, Sebra konutuka srekli olarak okuduu beyitlerle Hz. Osman'n kanndan, ve bunun
intikamnn alnmas gerektiinden ve kanlmaz bir savatan sz amt.
Hz. Osman'n ehadetinden ay sonra safer aynda Muviye Ben Abs'tan Kubeysa adnda birini
ararak dndan kendi mh-ryle mhrledii bir mektubu eline verir ve zerine Muviye'den
Ali'ye ibaresini yazarak ona: Medine'ye vardnda mektubu alt tarafndan tutup kaldr. der ve Hz.
Ali'ye syleyeceklerini tavsiye eder. Arkasndan onu Hz. Ali'den gelen eli ile Medine'ye gnderir.
Her ikisi rebiulevvel aynda Medine'ye vardklarnda Kubeysa Mu^ viye'nin kendisine emrettii gibi
bu mektubu bir tarafndan tutup havaya kaldrr, onu gren halk da kendisine bakp durarak onu izler
ve bu ekilde mektubun Muviye'den geldiini ve onun Hz. Ali'ye kar ktn anlar. Kubaysa Hz.
Ali'nin huzuruna karak mektubu kendisine sunar. Hz. Ali mektubun dndaki mhr atnda iinde
herhangi bir yazya rastlamaz ve gelen eliye Geldiin yerde neler olup bitiyor? diye sorar. Eli
de: Benim can gvenliim sz konusu mudur? diye bir soru ile karlk verir. Hz. Ali'nin:
Emniyettesin, nk elilere zeval yoktur. demesi zerine Kubeysa yle konuur: Ben geldiim
yerde ksastan baka hibir eye raz olmayan bir topluluk brakp geldim. Hz. Ali ona: Hangi
ksas, kimin ksas? diye sorunca o da; Senin boynunun ipi... Ben am'da Suriyelilerin cami
minberine giydirdii, altm bin kiiyi alatan Hz. Osman'n kanl gmleini brakp geldim. der. Hz.
Ali: Hz. Osman'n kann benden mi istiyorlar. Ben Osman'a arka kmadm m? Allah'm! Ben
Osman'n kanna bulamadm. Osman'n kan Allah'n iradesi dnda akm deildir. Yce Allah bir
eyi takdir ettii zaman o mutlaka yerine gelir. k git buradan diye kr. Kubeysa bunun zerine:
Ben gvence altnda mym? diye sorunca: Evet, emniyettesin der ve Kubeysa el-Abs da kp
gider. Bu arada onu gren Sebeiyye frkas: Bu kpek ve kpein elisi ne geziyor burada,
ldrnz onu diye seslenirler. Onlarn bu sesini duyan Kubasa: Ey Mudar halk, ey Kays

Kabilesi, yetiiniz! Atllar ve erefliler neredesiniz? Allah'a yemin ederim ki sizin zerinize drt bin
atl geliyor. O zaman erkekleri ve svarileri grnz diye barmaya balaynca Mudar halk onu
korurlar ve yle derler: Sus, konuma artk! O da: Hayr, vallahi artk bunlar kurtulua
eremezler. Kendilerine vadedilen balarna gelecektir, korktuklarna da urayacaklardr. Onlarn
amelleri sona ermi ve rzgrlar dalp gitmitir. Vallahi yarna kalmaz, onlar zillete uram
kimseler olacaklardr.
Medneler Hz. Ali'nin Muviye'ye kar nasl davranacam renmek isterler. O kible ehline kar
savamaa cesaret edecek mi, yoksa bundan vaz m geecek? diye bekleyip dururlar. Bu arada Hz.
Ali'nin olu Hasan'm babasn savatan alkoymaa alt ve insanlar bir tarafa brakp kendi
evinde oturmasn istedii haberi ulamt. Bu arada yine mslmanlar Ziyd b.. Hanzala et-Temim'yi Hz. Ali'ye gnderip gizlice ne dndn renmeye almlard. Ziyd Hz. Ali'ye gelir,
onunla bir saat kadar oturup konuur ve Hz. Ali ona yle der: Ey Ziyd, hazrlan bakalm! Ziyd:
Ne iin hazrlanaym? diye sorunca Hz. Ali: am'a sefer etmeye hazrlan diye karlk verir.
Ziyd ise yi ve yumuak davranman daha uygundur. eklinde grn belirtir.
Ziyd Hz. Ali'nin yanmdan knca mslmanlar kendisine varp Geride neyi braktn? diye
sorarlar. Bunun zerine Ziyd onlara: Ey cemaat! Geride kl vardr demi, onlar da ne olduunu
ve Hz. Ali'nin ne dndn anlamlard. Bu ara Hz. Talha ve Zbeyr Umre yapmak zere
Mekke'ye gitmek istediklerini belirterek Hz. Ali'den izin istemiler. O da kendilerine izin vermi ve
her ikisi ekip Mekke'ye gitmilerdi. Sonra Hz. Ali Muhammed b. el-Hanefiyye'yi arp ona sanca
verir, Abdullah b. Abbs' ordunun sa kol komutanlna, Amr b. Selime'yi veya dier bir rivayete
gre Amr b. Sfyn b. Esed'i ordunun sol kanadna kumandan tyin edip Eb Ubeyde b. el-Cerrh'm
yeeni olan Eb Leyl h. Amr b. el-Cerrh' da nclerin bana getirir. Medine'de Kusan b. Abbs'
vekil olarak brakp ordusunu hazrlar, Hz. Osman'a isyan edenlerden hi birisine grev vermez.
Sonra Kays b. Sa'd'e, Osman b. Huneyf'e ve Eb Ms el-E'ar'ye mektuplar yazarak Irak halkm
amllara kar savaa davet etmelerini ister ve Medine halkn da ktale arr ve onlara yle der:
Sizin ilerinizin salam olmas Allah'n hkmlerinin uygulanmasna baldr. Bu bakmdan ona
dosdoru iinizden gelerek itaat etmelisiniz. Vallahi eer siz byle davranmazsanz mutlaka slm'n
bu gnk hakimiyeti elinizden kar ve sonunda slm her taraftan ekilip t Medine'ye gelip
skncaya kadar elinize bir daha dnmez. Sizin cemaatinizi datmak isteyen bu adamlara kalkn
gidin. Umulur ki Yce Allah sizin elinizle slm dnyasnn eitli yerlerinde meydana gelen bu
kargaay islh eder ve onu sizin elinizle giderir, bylece siz de grevinizi yerine getirmi
[104]
olursunuz.
Cemel Olayn Hazrlayan Sebebler Ve Balangc
Hz. Ali ve Medineliler Suriye grubu zerine sefer hazrlklarna giritikleri bir srada Hz. Talha, Hz.
Zbeyr ve Hz. ie'nin Mekke halk ile birlikte baka bir grup oluturduklar ve Hz. Ali'ye kar
muhalefet iinde olduklar haberi yayld. Hz. Ali bu durumu Me-dnelilere bildirdi. Gelen haber Hz.
ie, Talha ve Zbeyr'in Hz. Ali'nin hilfetini reddettikleri ve mslmanlan bu ii yoluna koymaa
davet ettikleri eklinde idi. Hz. Ali onlara yle demiti: Onlarn bana saldracaklarndan
ekinmediim srece cemaatinize hcum etmeyeceim. Onlar bana el uzatmazlarsa ben de
uzatmayacam. Bana yaptklarna aynen karlk vermekle yetineceim.
Sonra bunlarn Basra'ya doru yneldikleri ve oraya gitmek zere olduklar haberini alan Hz. Ali

buna bir hayli sevinmi ve yle demiti: Kfe'de Araplarn ileri gelenleri ve onlarn etrafnda
baka kimseler vardr. Ancak bn Abbs ona: Seni sevindiren ey maalesef beni zyor. Kfe,
iinde Araplarn ileri gelen ahsiyetlerini barndran bir ehirdir. Bunlar ise, sayca ellerine
geirmek ihtimalini grmedikleri bir eye uzanmamaktadrlar. Durum byle olduuna gre
kzgnlklar geip istediklerini elde edinceye kadar errin dinmeyeceini sanyorum.
Hz. Ali ona: Gerekten durum sylediin gibidir demi ve onlara kar kmak zere hazrlklara
girimiti. Hz. Ali Medine halkn bu sefere hazrlanmalar iin davet ettiyse de onlar hayli yava
davranmlard. Daha sonra Hz. Ali Kmeyi en-Neha'yi Abdullah b. mer'e gnderip onu arr.
Abdullah b. mer'i getirirler. Hz. Ali de onu sefere davet eder. Abdullah: Ben Medne halkndan bir
kiiyim. Eer onlar bu ie girecek olursa ben de onlara katlrm, eer onlar byle bir sefere
karlarsa ben de onlarla birlikte sefere karm, evlerinde otururlarsa ben de otururum. diye
karlk verir. Hz. Ali'nin: Peki, o halde bu sznde duracana dair bir kefil ver demesi zerine:
Hayr kefil vermem, kefile gerek yok der. Bunun zerine Hz. Ali de: Vallahi senin kkken de
bykken de bu kt huyunu bilmemi olsaydm senin yalan sylediini sylerdim. Braknz onu
gitsin, onun kefili benim der. Abdullah b. mer Medine'ye geri dndnde halk yle diyordu:
Vallahi ne yapacamz bilmiyoruz. Durumlar hayli kark, biz de durumlar aydmlanncaya kadar
yerimizde bekleyip duracaz.
Abdullah b. mer o gece Hz. Ali'nin kz ve kendisinin de vey annesi olan Ununu Klsm'a gelerek
duyduklarn ve Hz. Ali'ye bal ve ona itaatkr olarak Mekke'ye umre iin gidip orada yerleginek
istediini ve byle bir arpmaya girimek istemediini syler. Ertesi gn sabah olunca Hz. Ali'ye
yle denilmiti: Bu gece Talha, Zbeyr, ie ve Muviye'nin yaptklarndan daha kt bir olay
meydana geldi Hz. Ali: Nedir bu kt olay? diye sorunca da ona yle karlk verilmiti:
mer'in olu am'a giderek ehrin ar ve pazarlarna km, bir sr adam ve binekler
hazrlam, her yola ba vurarak bir takm kimseler tespit etmi ve halk da ga-layana gelmitir.
Ancak Hz. Ali'nin kz ve Hz. mer'in hanm olan Ummu Klsm babasna gelerek durumu anlatr.
Onun bu szleri zerine babas Hz. Ali bir hayli sevinir ve bu haberi getirenlere ekip gidiniz
buradan. Vallahi kzm yalan sylemedii gibi Abdullah b. mer de yalan sylemez. Ona gerekten
inanyor ve onun doruluunu biliyorum. ekin gidin buradan.
Dierlerinin Mekke'de toplanmalarnn sebebine gelince: Hz. Osman'n muhasara edildii gnlerde
Hz. ie Mekke'ye kp gitmiti. Hacc mevsimi, bittikten sonra Medine'ye dnerken erif denilen
yerde Ben Leys'ten, yani kendi daylarndan Ubeyd b. Selime adnda birisiyle karlar. Bu ahs
Ummu Klb'm olu idi. Hz. ie Neler oldu Medine'de? diye sorunca Ubeyd: Osman
ldrld diye cevap verir. Hz. ie: Peki ondan sonra ne yaptlar? diye sorar. Ubeyd bu soruya:
Hz. Ali'ye bey'at etmek zere birletiler diye cevap verir. Hz. ie bunun zerine: Senin bu
bahsettiin adama bey'at edileceine keke gkyz yerin zerine kp dseydi. Beni geri
eviriniz, geri eviriniz. demi ve Mekke'ye geri dnmt. Hz. ie yle diyordu: Vallahi
Osman mazlum olarak katledildi ve ben onun kann mutlaka arayacam. Ubeyd ona: Neden kann
aryorsun? lk defa Osman'n yanl uygulamalara giritiini ve yoldan inhiraf ettiini syleyen ye u
yaly ldrnz, o kfretti. diyen sen deil miydin? diye sorunca, Hz. ie: Onlar Osman'n
tevbe etmesini istediler, b da tevbe etti; fakat arkasndan dnp ldrdler. Ben bunlar sylemitim
,onlar da ayn eyleri sylemilerdi, ancak benim sonradan sylediim szlerim ilk defa
sylediklerimden daha doru ve hayrldr. diye karlk verir.
Sonra Hz. ie Mekke'ye doru ynelip gitmi, Hicr mevkiine gelerek orada gizlenmi ve etrafnda

bir ksm mslman biriki-vermiti. Onlara yle hitapta bulunmutu: Ey insanlar! Biliniz ki muhtelif
ehirlerden gelen bir sr ayak takm ile Medine'den bir sr klemsi kimseler bu zulmen ldrlen
adamn etrafn evirmi, yann gerei yapm olduu baz uygulamalar reddetmiler^ di. Halbuki o
kendinden nceki arkadalarnn yaptklarn tekrarlamt. O korumas gereken eyleri korumu ve
uzaklamas gereken eylerden de uzak durmutu. Bu adamlar herhangi bir delil ve zr bulamaynca
ona dmanlk etmee balam ve nihayet haram bir kam haksz yere dkm, haram bir beldede,
haram bir ayda, kendilerine haram olan mallara el koymulardr. Vallahi Osman'n bir tek parma bu
tip insanlarn yeryzn dolduran saysz benzerlerinden ok daha hayrldr. Vallahi onlarn ileri
srdkleri hususlarda ve ona dmanlk ettikleri konularda o gnah ilemekten tamamen arnm ve
altnn, iinde bulunan yabanc maddelerden temizlenmesi veya bir elbisenin ykanp kurutulmas gibi
bu trl ktlklerden tamamen uzaklamt.
Abdullah b. mir el-Hadrem Hz. Osman'n Mekke valisi olup Hz. ie'nin bu szleri zerine yle
demiti: Ben senin bu davetine ilk icabet eden kimse olaym. Ve gerekten ona ilk uyan o oldu.
Arkasndan meyy e oullarndan baz kimseler de onun bu davetine katlmlard. Bu
meyyeoullar Hz. Osmn'm ehadetin-den sonra Medine'den kap Mekke'ye gelmi ve burada ba
kaldrmlard. Mekke'de ilk toplanan bu muhalifler arasnda Sad b. el-s, Veld b. Ukbe gibi
adamlarn yannda baz Emev ailesi mensuplar olup ayrca Abdullah b. mir de Basra'dan getirdii
byk miktarda mallarla bunlara katlmt. Dier taraftan Hz. Osman'n Yemen valisi Ya'l b.
neyye b. Mnye Yemen'den alt yz deve ile alt yz bin dirhem getirip onlar bu i iin teslim
etmiti. Bu arada Talha ile Zbeyr de Medine'den gelmi, Hz. ie ile karlamlard. Hz. ie
onlara: Geldiiniz yerde neler vard? diye sorunca Talha ile Zbeyr yle demilerdi: Biz
Medine'deki karklklardan ve oradaki bedevilerin errinden kap geldik, orada ise ne
yapacaklarn bilmeyen, hakk bilmedikleri gibi batla kar da koyamayan ve kendilerine isabet eden
zulm nleyemeyen kimseleri braktk. Bunun zerine Hz. ie: Haydi bu karkl nlemee
gidelim. demi, onlar buna karlk: am'a gidelim deyince bn mir yle konumutu: Muviye
am'a yeter, gelin Basra'ya gidelim. Benim orada yapacam bir sr eyler var ve Bas-rallar
Talha'ya bir hayli meyillidirler. Onun bu szleri zerine dierleri: Hay Allah seni kahretsin!
Vallahi sen ne sulh zamannda, ne de sava zamannda bir ie yaram sndr. Sen de Muviye'nin
yapt eyleri yapmaa kalktan. Sana ihtiyacmz yok. Biz oradan Kfe'ye gider, orada da
mslmanlarn bu ayrlk gruplarn anlatrrz. diye karlk vermiler, onun kendilerim ikna
edecek herhangi bir sz ile de karamamd. Nihayet Basra'ya gitmek zere anlamlar ve Hz.
ie'ye yle demilerdi: Medine'yi terkettik, nk Medine'de bulunanlara ve bu kargaaya g
yetiremeyecek kimseler var yanmzda. Biz yle bir yere gidelim ki Hz. Ali'ye yaplan bey'at ileri
srecek olsalar bile Mekke ehlini topladn ve ikna ettiin gibi oray da toplayabilesin. Eer Yce
Allah bu durumu slh eder, dzeltmeyi dilerse bizim de istediimiz olmu olur, yoksa biz de O'nun
istedii oluncaya kadar mcadelemizi srdrrz.
Hz. ie onlarn bu dediklerini kabul etmiti. Sonra Abdullah b. mir'i kendileriyle birlikte gelmesi
iin armlar, fakat o onlarn bu arsna uymam ve: Ben Medine halkmdanm, onlar ne
yaparsa ben de onu yaparm diye karlk verince onu kendi haline brakmlard.
Raslullah (s.)'in dier hanmlar da Hz. ie ile birlikte Medine'ye doru yol almlard, ancak
yukarda anlattmz gibi yolda onun gr deiip de Basra'ya gitmee karar verince onlar bu iten
uzak durdular. Hz. Hafsa onlarla gitmek istemise de kardei Abdullah b. mer ona engel olmutu.
Yemen'den gelen Yala b. Mnye yukarda sylediimiz gibi getirmi olduu alt yz deve ile alt yz

bin dirhemi Talim, Zbeyr ve Hz. ie'ye vermi, Ibn mir de ayn ekilde bir sr mallar vermi ve
onlar donatmlard, bn mir; Mminlerin annesi ie, Talha ve Zbeyr Basra'ya doru
gidiyorlar. slm' aziz klmak isteyip onu bozmak isteyenlere kar arpmay arzu edenler ve Hz.
Osman'n intikamn almak isteyen ve bunlardan binecei herhangi bir binei olmayanlar bana
gelsinler diye arlarda barmt. Nihayet bu grup alt yz deve zerinde alt yz kii olarak yola
km ve bin kii olmular^ di. Baka bir rivayette ise yalnz Medine ve Mekkelilerden alt yz kii
vard. Bunlar Basra'ya doru giderlerken onlara katlan dier kimselerle birlikte bin kiiye
ulamlard. Onlarn bu ekilde kp gittiklerini gren Abdullah b. Abbs'm annesi, Cheyna
kabilesinden Zafer adnda birisini tutup cretini vermi ve onu Hz, Ali'ye bu haberi iletmek zere
Medine'ye gndermi, bu da Abdullah b. Abbs'm annesinin gndermi olduu mektubu Hz. Ali'ye
iletmiti.
Hz. ie ve yanndakiler Mekke'den yola kacaklar srada Mervn b. el-Hakem ezan okuyup Talha
ve Zbeyr'in yanma gelmi ve onlara: Emirlik iin ve namaz kldrmak zere hanginize selm
vereyim? diye sorunca Abdullah b. Zbeyr kendi babasn kasdederek: Abdullah'n babasna
demi, Muhammed b. Talha da yine kendi babas Talha'y kasdederek: Muhammedin babasna selm
ver diye sylemiti. O srada Hz. ie Mervn'a yle seslenmiti: Sen. bizim birliimizi bozmak
m istiyorsun? Mslmanlara namaz ablamn olu Abdullah b. Zbeyr kldracak. Baka bir
rivayette ise namaz ldrlnceye kadar Abdurrahman b. At-tb b. Esd'in kldrd kaydedilir.
Muz b. Ubeyd yle anlatr:
Vallahi eer biz zafere ulam olsaydk mutlaka kendi aramzda iki grup olup arpacaktk, nk
ne Zbeyr emirlii Tal-ha'ya brakyordu, ne de Talha Zbeyr'e kalsn diye gz yummuyordu.
Raslullah'm dier hanmlar Hz. ie ile birlikte Zt Irk'a kadar gelmiler, orada ondan ayrlmlar
ve ayrlrken bir hayli alamlard. Gerekten o gn slm iin alayan insanlarn says o kadar
oktu ki bir baka gn slm iin bu kadar aland ma-hade edilmemiti. Bundan dolay o gne
Alama gn ad verilir. Zt Irk'a vardklarnda Said b. el-s, Mervn b. el-Hakem ve
adamlaryla karlam ve Mervn'a yle demiti: Siz intikam almadan ve u arkanzda develere
binmi olanlar halletmeden nereye gidiyorsunuz. Sad b. el-s bu szleriyle Hz. ie, Talha ve Zbeyr'in ldrlmelerini ve ondan sonra Mervn b. el-Hakem ve adamlarnn evlerine dnmelerini
kasdediyordu. Mervn ve yanndakiler Said'e yle demilerdi: Bir gidelim bakalm, belki Hz.
Osman'n btn katillerini toptan ldrrz. Sonra Sad b. el-s Talha ve Zbeyr'in yanma gelip
onlarla gizlice grm ve onlara yle demiti: Eer zafere ularsanz hilfet grevini kime
devredeceksiniz? Bana doruyu syleyin Onlar: Bu ii nslmanlarm aramzdan seecei birine
devrederiz deyince Sad: Siz Osman'n kann almaa kmsnz. Bu ii onun evltlarndan birine
devretmeniz gerekir diye konumu, bunun zerine Talha ve Zbeyr: Muhacirlerin ileri gelenlerini
brakalm da bu ii bir iki yetime mi devredelim? diye karlk vermilerdi. Sad: Talha benim
hilfet grevinin Abdimenfoullarmn elinden kmasndan baka bir gayretimin olmadn
zannetti. diyerek dner ve Abdullah b. H-lid b. Esd de onunla birlikte gider. Mure b. u'be
bunun zerine yle der: Gerekten Sad doru ve yerinde sylyor. O halde burada Sakif
kabilesine mensup kim varsa geri dnsn. Gerekten bir grup insan oradan geri dner, Hz. Osman'n
Ebn ve Veld adndaki ocuklar da onlarla birlikte geri dnerler.
Ya'l b. Mnye Hz. ie'ye seksen dinara satn alm olduu Asker admdaki devesini vermi, o da
bu deveye binip gitmiti.
Baka bir rivayette ise, Hz. ie'nin bindii deve Ureyne kabilesine mensup bir adamn devesi idi.

Ureyne kabilesine mensup kii yle anlatr:

Ben bir gn deveme binmi gidiyorken atlnn birisi karma kp: Deveni satar msn? diye
sorunca: Evet. dedim. O: Peki kaa satarsn? diye sorunca ben: Bin dirheme. dedim. Adam:
Sen deli misin? deyince ben: Neden deli olaym? Benim bu deve ile yarp da gemediim hibir
kimse olmad gibi beni gemek isteyip de geride brakmam olduum kimse de olmamtr. diye
karlk verdim. Bunun zerine bana yle dedi: Peki, bu deveyi kimin iin alacamz biliyor
musun? Biz bu .deveyi mminlerin anas Hz. ie iin almak istiyoruz Onun bu sz zerine: O
halde para istemiyorum, al, gtr dedim. Hayr bizimle gel, kafilenin yanma varalm, orada sana
biraz para ile bir de dii deve verelim demesi zerine onunla birlikte kafilenin yanna vardk. Bana
biraz yal bir deve ile be alt yz dirhemlik bir para verip yle dediler: Ey Ureyne-zde! Sen bu
yolu iyi biliyor musun? Ben: Herkesten daha iyi bir delilim deyince: Haydi bizimle gel dediler
ve ben de onlarla birlikte gittim. inden getiim her yama ve vadi hakknda bana sorular sordular,
ben de onlara cevaplar verdim. Nihayet Hav'ab denilen suyun kenarna geldik. Bu suyun kenarna
vardmzda burada bulunan baz kpekler havlamaya baladlar. Bana: Bu hangi sudur? diye
sorduklarnda onlara: Bu Hav'ab suyudur diye cevap verdim. O anda birden Hz. ie'nin yksek
sesle barp: n lillah ve inn ileyhi rcin. n-aallah ben o deilim! nk Raslullah (s.)'m
zevcelerine yle dediini iittim: Keke Hav'ab kpeklerinin hanginize uluyacan bir
bilebilseydim. Sonra eliyle oyluklarna vurmaa balad ve devesine de vurarak htrd ve yle
dedi: Beni geri eviriniz. Vallahi ben Hav'ab kpeklerinin kendisine uluduu kadnm. Bundan
dolay etrafndakiler de onun yannda develerini htrdlar ve orada bir gn bir gece kaldlar.
Abdullah b. Zbeyr ona Bu yalandr, buras Hav'ab deildir. dedi ve bu szn tekrarlayp durdu.
Fakat Hz. ie ona hi aldr etmedi. Nihayet yle dedi: Kurtulu, kurtulu! Biliniz ki Ali b. Eb
Tlib size ulat. Kalknz ve Basra'ya doru yneliniz. Onlar Basra'nn yaknnda, bir yerde iken
Umeyr b. Abdullah et-Temm onlarla karlam ve yle demiti: Ey mminlerin anas! Hay Allah
senden raz olsun! Kendilerine hi bir haber gndermemiken nasl oluyor da bir yerin halkna doru
yol alp gidiyorsunuz. Hemen bn mir'i oraya gnderiniz. Onun orada yapaca ok eyler var. En
azndan sizin oraya ulsaanz Basra halkna duyurup onlarn size tabi olmalarn salar, buraya
niin geldiinizi anlatr. Nihayet Abdullah b. mir'i Basra'ya gnderdiler. Abdullah Basra'ya varp
Hz. ie'nin Basra halkndan Ahnef b. Kays, Sabra b. eynn ve benzeri kimselere yazd
mektuplar iletmi, Hz. ie de el-Hafir denilen yerde konaklayp cevap beklemee balamt. Hz.
ie'nin Basra'ya doru geldiini haber alan Basra'nn ileri gelenlerinden Osman b. Hu-neyf mrn b.
Husayn'i arp yanna da Eb Esved ed-Delfyi verip her ikisini Hz. ie'ye gndererek onlara
yle der: Kalkn, gidin, bu kadn ne yapmak istiyor renin, yannda kimler var, bana bildirin.
Bunun zerine her ikisi kalkp Hz. ie'nin konaklam olduu el-Hafr denilen yere gittiler ve Hz.
ie onunla grmek zere bu iki adama izin verdi. Hz. ie'ye selm verip yle dediler: Bizim
emrimiz sizin niin buraya geldiinizi renmek istiyor, bizi bu yzden gnderdi. Sen bize daha nce
bir haber gnderdin mi bu konuda? Hz. ie cevap olarak: Vallahi benim gibi bir anann
evltlarna byle bir haber iletmesi gerekmez, nk gryorsunuz ki kavgalar ve kargaalklar ban
alp gitmi, bedevi kabileleri Raslullah (s.a) 'in haremine hcum etmi ve arzu edilmeyen bir ok
olaylara sebep olmu, Allah'n ve Kaslnn lanetine mstahak olmulardr. Bununla kalmayp hi
bir mazeretleri ve delilleri olmadan mslmanlarm imamnn kann dkm ve bey-tlmla hcum
ederek haram bir ayda haram bir beldeyi yama-lanulardr. Ben de bu durumu mslmanlara
bildirmek zere ya-nradakilerle birlikte kp geldim. Kastmzn geldiimiz yerlerde neler olup

bittiini anlatmak ve bunlar slh etmek olduunu ifade etmek isterim. diyerek: Onai-m
[105]
aralarndaki gizli konumalarn ounda hayr yoktur
yetini okur ve te bu yet size
bildirmek ve emretmek istediimiz bir maruf olup, sakndrmak istediimiz bir mnkeri ifade eder.
eklinde konuur.
mrn ve Eb Esved Hz. ie'nin yanndan kp Talha'nn yanma varrlar ve ona: Buraya
gelmenizin sebebi nedir? diye sorarlar. Talha: Osman'n kann istemek zere buraya geldik der.
Onlar: Neden Ali'ye bey'at etmediniz? diye sorunca Talha: Evet, kl boynumun zerinde iken
Ali'ye bey'at ettim, ancak Ali bizim ile Osman'n katilleri arasndaki meseleyi halletmedike bey'at
tam olarak alm saylmaz diye cevap verir. Sonra mrn ve Esved kalkp Zbeyr'in yanma giderler
ve Talha'ya sylediklerinin aynsn ona da sylerler. O da ayn ekilde Talha'nn sylediklerini
tekrarlar. Bunun zerine her ikisi kalkar Basra'ya Osman b. Huneyf-in yanma gelirler. O srada Hz.
ie'nin tellllar hareket iin arda bulunmulard. Nihayet Basra'ya Osman'n yanma gelen Eb
Esved mrn'dan evvel sze balayarak Osman'a yle der: Ey Huneyfin olu! Sana gelindi, sen de
savaa k, mzrakla vuru, klla sava ve diren! Zrhn giyinerek ve klcn kuanarak onlara kar
k. Bu lflar duyan Osman yle der: nn lillah ve inn ileyhi rcin. Kabe'nin rabbine andosun
ki islm'n deirmeni ters dnmee balamtr. Baknz, bundan sonra ne gibi bozukluklar meydana
gelecek, grnz mrn da ona: Evet, vallahi siz bir hayli zor ve uzun arpmalara girieceksiniz
diye karlk verir. Osman: O halde ey mrn, bana nasihat et, ne yapalm? diye sorunca: Bir
kenara ekil, ite gryorsun ben de bir kenara ekilmi durumdaym. diye cevap verir. Osman'n:
Hayr, mminlerin emri gelinceye kadar onlar alkoymak isterim demesi zerine mrn ekip
evine gider, Osman da grevini srdrmee devam eder. Abdullah b. mir Osman'a gelerek yle
der: Senin yapmak istediin ey bizleri erre gtrecek ve sonradan nefret edecein bir netice
douracak. Bu yle bir yaradr ki kapanmas mmkn deil, yle bir deliktir ki onarlmas imknsz.
O halde onlara yumuak davran, anlay gster ve Ali'nin emri gelinceye kadar bekleye-dur. Ancak
Osman onu dinlememi, adamlar kartarak Basra halkm silahlanmaa arm, halk mescide
toplanm, Osman da hemen onlara sava meydanna hazrlanmalar iin emir vermiti. Daha sonra
son derece hileci Kfeli Kays kabilesinden birisini artp onun halka arda bulunmasn ister. Bu
adam kalkar yle der: Ey ehli! Ben Kays b. Akadiyye el-Hmeysi'yin. Bu gelenler eer sizden
korkarak geldilerse biliniz ki gvercinlerin bile emniyette olduu bir ehirden geliyorlar. Ve eer
Osman'n kann talep etmek zere geliyorlarsa biz zaten Osman'n katilleri deiliz. O halde dinleyiniz
ve bana itaat ediniz. Bu adamlar geldikleri yere geri eviriniz ve burada ikametlerine msaade
etmeyiniz. Fakat arkasndan Esved b. Seri' es~Sa'd kalkp yle der: Onlar bizim Osman'n
katilleri olduumuzu mu zannettiler? Hayr! Onlar Osman'n katillerini bulmak ve onlara kar
arpmak zere bizden ve bakalarndan yardm dilemek zere buraya gelmilerdir. Onu bu sz
zerine mslnanlardan birok kimse kendisini dorulam, bunun zerine de bunlarn Basra'da taraf
tartarnn, olduunu gren Osman yapmak istediinden vaz gemiti.
Hz. ie yanmdakilerle birlikte el-Mirbed denilen yere ulam ve burann en yksek yerinde
konaklayp Osman'n kn beklemee balamlard. Nihayet bir taraftan Osman kp gelmi,
dier taraftan Basra'dan bir ksm kimseler gelerek Hz. ie'nin yanndakilere katlmlard. Bylece
her iki taraf da el-Mirbed'de topland. el-Mirbed'in sa tarafnda konaklam olan Hz. ie'nin
yannda bulunan Talha ayaa kalkp konumaya balam, her iki taraf onu dinlemee koyulmutu.
Talha Allah'a hamd-u-sen ettikten sonra Hz. Osman'n faziletinden bahsetmee balam, onun
kannn aktldn zikrederek bu kann bedelini istemi ve katillere ksas uygulanmasn istediklerini

belirterek her iki taraftakeri buna tevik etmeye almt. Osman el-Mirbed'in sol tarafnda
bulunuyordu. Talha'nm konumasndan sonra Zbeyr de ayaa kalkarak ayn eyleri sylemi ve
insanlar Hz. Osman'n kann almaya tevik etmiti. el-Mirbed'in sa yannda bulunanlar Talha ve
Zbeyr iin: Doru sylediler ve iyilii emrettiler demiler, sol yanndakiler ise.- Bunlar
yaptklarn yaptlar, gadrettiler ve batl ile emrettiler. Hz. Ali'ye bey'at ettikleri halde insanlar
intikam almaa tevik ediyor, fitneyi kztrp demeye alyorlar. diye konumulard.
Sonra Hz. ie konumaa balad. O, sesi gayet gr bir kadn idi. Allah'a hamd--sen ettikten sonra
yle dedi:
Bir zamanlar mslmanlardan bazlar Hz, Osman'a gelip valilerinin yaptklarndan ikayet
ediyorlar ve bizi Medine'de ziyaret ederek istiarede bulunup bu valilerin yaptklar uygulamalar
anlatyorlard. Biz de olaylara bakp deerlendirmeler yapyor ve gerekten Hz. Osman'n bu ilerden
uzak olduunu, tertemiz ve vefal olduunu anlyor, dier taraftan bu haberleri getiren adamlarn fcir, gaddar ve yalanc olduklarn gryorduk. Onlar gerekten bize sylediklerinin dnda baka
iler evirmek istiyorlard. Ancak glendiler, oaldlar ve nihayet gelip Hz. Osman'n evini
kuatarak haram olan bir kan haran olan bir ayda ve haram olan ehirde hakszca ve hi bir zrleri
olmakszn akttlar. te size den tek bir ey varsa o da Osman'n kann talep etmek ve katillerini
yakalayarak Allah'n kitabnn hkmlerini uygulamaktr. Sonra u yet-i kermeyi okudu:
Kitaptan1 kendilerine bir pay verilmi olanlar aralarnda hkm versin diye Allah'n kitabna nasl
[106]
ardklarn gryor musun? Sonra da onlardan bir topluluk yz evirip gidiyorlar
Hz. ie'nin bu konumas zerine Osman'n yannda bulunanlar iki gruba ayrlmlard. Bu
gruplardan biri: ie doru sylyor, o hakldr. derken ikinci gruptakiler ise: Hayr, vallahi
yalan sylyorsunuz. Bize ulatrlan bu haberlerin doru olup olmadn bilmiyoruz. diyorlard.
Nihayet her iki taraf birbirlerini tevik etmi ve fitnenin koparlmas ve deilmesine sanki yol amaa
balamlard. Hz. ie bu durumu grnce hemen oradan uzaklamaa balam ve el-Mirbed'in sa
tarafnda bulunan gruplar da oradan ayrlmlard. Nihayet el-MirbedJin ed-Debbn denilen
mevkiine ulatlar. Ancak Osman ve yanndakiler olduklar yerde bekliyorlard. Onlardan bazlar
Hz. ie'ye meyletmi, bazlar da Osman'n yannda kalmay tercih etmilerdi.
Sonra Criye b. Kudma es-Sa'd Hz. ie'ye doru giderek ona yle der: Ey mminlerin anas!
Vallahi senin buraya gelmen, evini terketmen ve bu mel'un devenin zerine binip de silhlarn kztrlnasma sebep olman Hz. Osman'n ldrlmesinden ok daha kt bir itir. Senin Yce Allah'n
sana ihsan etmi olduu ve alp ortaya serilmemesi gereken bir kymetli tarafn vardr. Fakat sen
bunu aa serdin ve onu ayaklar altna atm oldun. Vallahi senin byle savaa ktn grenler
kann da mubah klarlar. Eer sen gerekten buralara kendi isteinle gelmisen hemen evine geri dn,
zorla getiriimisen hemen mslmanlardan yardm iste ve bu iten vazge.
Sonra Ben Sa'd'dan gen bir adam Talha ve Zbeyr'in yanma giderek onlara yle seslenir ve sorar:
Ey Zbeyr! Hani sen Ra-slullah (s.) 'm en yakn arkadalarmdandm. Ve sen ey Talha! Sen
Raslullah (s.)' kendi elinle koruyan bir adamdn. imdi ikiniz anneniz ie'yi alm, buraya
gelmisiniz. Peki hanmlarnz da buraya getirdiniz mi? Onlar: Hayr. diye cevap verirler. O gen
de bunun zerine: Vallahi ben sizin yaptklarnzdan hibirine katlmyorum. demi ve onlardan
ayrlarak bu acy u iirle dile getirmiti:
Kendi hanmlarnz koruyup annenizi getirdiniz, Ey ie! mrne and olsun ki bu onlarn
insafszlmdandr. O evinde oturup iffetini korumakla emredilmiken Sahralar sratle katetmeyi

arzulad,
Talha ve Zbeyr yznden onun saknmas gereken kymeti yok oldu.
te bu onlarn nasl bir ktlk yaptklarn anlatmaa yeter.
Sonra bir ara Hkeym b. Cebele el-Abd bir at srtnda kar gelir ve sava balatr. Hz. ie'nin
yanndakiler .de mzraklarn ekip Hkeym ve arkadalarn durdurmak isterler, ancak arpmalar
durdurulamaz ve Hz. ie'nin yanndakiler de arpmaa balarlar. Bu arada kendilerini korumaa
alrlarken Hkeym b. Cebele atn zerlerine sryor ve onlar zorla savaa ekiyordu. Bylece
bir sre mzrak ularyla arpp durdular. Sonra Hz. ie yaknmdakerin oradan ayrlp Ben
Mzen mezarl tarafna ekilmelerini istemi, nihayet o gece orada kalmlard, Osman b. Hu-neyf o
gn Basra'daki kkne ekilmi, Hz. ie ve yanndakiler de Dr er-Rzk blgesine ekilmi ve
geceyi orada korku iinde geirmilerdi. Etraftan baz .kimseler de onlarn yannda, Dr er-Rzk
alannda toplanmlard. Hkeym b. Cebele tekrar kp geliyor ve elindeki mzrakla etrafa saldrp
durmadan kfredip duruyordu. Abdi Kays kabilesinden bir adam Hkeym'in byle kfredip
durduunu grnce ona: Bu kfrleri kime savuruyorsun? diye sormu, Hkeym: ie'ye. diye
cevap vermiti. Adam ona: Ey kt kadnn olu, mminlerin anasna m kfrediyorsun? deyince de
Hkeym onu mzraklayarak ldrmt. Sonra bu kfrlerine devam ederek gitmi ve karsna kan
bir kadn: Mminlerin anasna m kfrediyorsun ey kt kadnn olu? diye seslenince Hkeym o
kadn da vurup ldrm ve sonra Dr er-Rzk'da arpmalar iddetlendike iddetlenmiti. O
gnn zeval vaktine kadar arpmalar srm, Osman b. Hneyf'n adamlarndan pek ok kimse
lm ve her iki taraftan da bir hayli yaralananlar olmutu. Sava her iki tarafa da zarar vermee
balaynca aralarnda bar yapmak iin arda bulundular. .Yaptklar antlamaya gre aralarnda
bir ahitname yazarak Medine'ye bir eli gnderecekler, Taha ve Zbeyr'in Hz. Ali'ye zorla m bey'at
ettirildii, yoksa kendi istekleriyle mi bey'at ettiklerini soracaklard. Eer zorla bey'at ettirilmii erse
Osman b. Huneyf Basra'dan kp gidecek ve ehri onlara terkedecekti; yok eer zorla bey'at
ettirilmemilerse Talha ve Zbeyr Basra'y terkedecekti. Bu konuda aralarnda yazl bir anlama
yapmlar ve Ka'b b. Sver'i durumu renmek zere Medine halkna gndermilerdi. Ka'b b. Sver
Medine'ye ulanca halk onun etrafna toplanmt. O gn gnlerden cuma idi. Ka'b onlara yle
seslenmiti: Ey Medneliler! Ben Basra halknn elisiyim. Buraya Talha ve Zbeyr'in Hz. Ali'ye
kendi rzalaryla m yoksa zorlanarak m bey'at ettiklerini renmee geldim. Ancak kendisine
sme b. Zeyd'den baka cevap veren olmamt. sme ayaa kalkp: Her ikisi de gerekten zorla
getirilip bey'at ettiler. demi, onun byle demesi zerine Temmm b. el-Abbs Sehl b. Huneyf'e
zerine atlmasn sylemi, Sehl de sme'nin zerine atlnca S-heyb ve Eb Eyyb el-Ensr ile
Raslullah (sj 'm ashabndan bazlar barmaya balamlard. Aralarnda Muhammed b.
Mesleme de vard. Bunlar sme'nin ldrleceini grnce: Evet, vallahi dorudur. diye
barmlar, bunun zerine de sme'yi brakmlard. Sheyb sme'nin elinden tutup evine
gtrm: Sana ne oluyor? Bizim sustuumuz gibi susuverseydin ne olurdu? diye km, sme:
Vallahi durumun byle olacan tahmin etmemitim demiti. Nihayet Ka'b geri dner ve bu
durumlar Hz. Ali'ye iletilir. Bunun zerine Hz. Ali, Osman b. Huneyf'e mektup yazarak
beceriksizliini yzne vurup yle der: Vallahi onlarn her ikisi de byle belirli bir grup tarafndan
zorlanm deillerdir. Onlar ashabn ileri gelenlerinden bir cemaat ve fazilet sahibi kimselerin
zorlamasyla bey'at etmilerdi. Eer onlar beni bu grevden azletmek istiyorlarsa bu konuda bir
mazeretleri yoktur, fakat bunun dnda baka bir ey istiyorlarsa biz duruma bakar, inceleriz. Onlar
da durumu incelesinler.

Hz. Ali'nin bu mektubu ile Ka'b b. Sver Osman'a ular. Onun geldiini grmeleri zerine Osman'a
haber gnderip dar kmasn isterler. O da gelen mektubu delil olarak gsterip: Bu bizim
kendiliimizden ileri srdmz bir durum deildir der. Bunun zerine Talha ve Zbeyr son
derece' karanlk, yal ve frtnal bir gecede adamlarn toplayarak yats namaz iin mescide
giderler. Onlar mutat olarak namaz ge klarlard. O gn Osman da namaza ge kalmt. Onun fazla
gecikmesi zerine Abdurrahman b. At-tb' namaza geirirler. Sonra aralarnda arpmalar balar,
mescidin iinde savarlar ve aralarndan krk kii ldrlr. Arkasndan Osman'a adamlar gnderip
onu zorla yerinden kararak alr gelirler. Yanlarna varncaya kadar Osman'n sakaln yormulard,
yznde tek bir kl bile kalmamt. Talha ve Zbeyr buna zlm ve durumu Hz. ie'ye bildirerek
ne yapmalar gerektiini sormular, Hz. ie de: Onu serbest braknz demiti.
Baka bir rivayette ise yle anlatlr:
Osman b. Huneyf yakalanp getirildiinde Hz. ie'ye durumu hakknda sorular sormu ve istiare
etmilerdi. Hz. ie: Onu ldrnz diye emir verince orada bulunan bir kadn yle demiti:
Hay Allah kahrn, versin! Bu adamn Raslullah (s.) ile arkadal ve sohbeti vardr. Ne
yapyorsunuz? Bu kadnn szleri zerine Hz. ie: O halde onu hapsediniz diye emir vermi,
Mci' b. Mes'd ise: Onu krbalaynz; sakaln, kirpiklerini ve balarn yolunuz. demiti.
Onlar da Osman'a krk sopa vurmu; sakaln kalarn ve kirpiklerini yolarak hapsetmiler,, sonra da
serbest brakmlard.
Bu olaydan sonra Talha ve Zbeyr Basra'daki beytlmlin basma Hz. Eb Bekir'in olu
Abdurrahman' tayin etmilerdi.
Osman b. Huneyf'in Basra'dan kartlmas konusunda baka bir rivayet kaydedilir. yle
ki:
'
Hz. ie ile Talha ve Zbeyr Basra'ya yaklatklarnda Hz. ie Zeyd b. Shn'a mektup yazarak
yle der: Mminlerin annesi ve Raslullah (s.)'m sevgili ei ie'den samim ve sadk olu Zeyd b.
Shn'a... Bu mektubum sana ulatnda yanmdakilerle birlikte gel vo bize yardm et. Bize byle bir
yardmda bulunmayacak olursan insanlara Hz. Ali'ye yardm etmemeleri konusunda tevikte bulun.
Zeyd b. Shn da Hz. ie'ye yle cevap yazar: Emm ba'~ du... Ben senin sammi ve sadk
olunum. Sen bu iten vaz geip de kendi evine dnersen ne l; eer byle davranmayacak olursan
ilk defa sana kar kan ben olacam.
Zeyd b. Shn yle anlatr: Allah mminlerin anas Hz. ie'ye rahmet eylesin! Ona kendi evine
kapanp oturmas, bize de savamak emredilmiti. O kendisine verilen bu emri dinlememi, bizi
savaa tevik ederek kendisine emredilmedii halde arpmaya girimi ve bizi de bu iten
alkoymutu.
Hz. ie'nin Basra'ya vard srada Basra valisi Osman b. Hu-neyf idi. Osman, Hz. ie ve
yanndakilere: Bu arkadanza neden kar gelip intikam almak istiyorsunuz? diye sormu, onlar da
yle cevap vermilerdi: Biz onu hilfete bizden daha lyk biri olarak grmyoruz. O kendi
yaptn kendi adna ve kendisi iin yapmtr. Bunun zerine Osman yle demiti: Bu adam beni
buraya vali olarak tayin etmitir. Ben de sizin geliinizi ve bu geliin sebebini ona bir mektupla
bildirip sadece burada mslmanlara namaz kldrmakla yetineceim.
Osman'n byle demesi zerine onlar durup beklemiler ve Osman durumu Hz. Ali'ye mektupla
bildirmiti. Ancak iki veya gn bekledikten sonra er-Rzk denilen yerde Osman'a saldrm ve
onu ldrmek istemilerdi. Daha sonra ise Osman' yakalam, san, sakaln yolup krbalamlar
ve hapsetmilerdi. Bu olaydan sonra Talha ve Zbeyr kalkp Basrallara kar hitapta bulunmu ve

yle demilerdi: Ey Basra halk! Meydana gelen bu arpmalardan dolay Allah'a nasuh bir tevbe
ile tevbe ederiz. Bizler Hz. Osman'a serzenite bulunmak istemitik, fakat sefih kimseler iyi niyetli ve
halim selim kimselere kar stnlk salayarak onu ldrdler. Bunun zerine Basra halkndan
baz kimseler ortaya atlp Talha'ya yle demilerdi: Ey Muhammed'in babas! Bize gelen
mektuplarnda byle eyler sylemiyor dun. Bize yazdklarn baka trl idi. Arkasndan Zbeyr:
Bu konuda benden size bir mektup geldi mi hi? diye sormu ve Hz. Osman'n ldrlmesi
hadisesini hatrlatarak Ali'nin ayplarn dkmeye balamt. O arada Abdikaysoullarmdan birisi
kalkp Zbeyr'e yle demiti: Be hey adam, dur da biraz biz konualm, sen de dinle! Bunun
zerine Zbeyr susmu, adam yle demiti: Ey muhacirler topluluu! Siz Raslullah (s.)'m
arsna' ilk icabet eden kimselersiniz ve bundan dolay sizin ayr bir stnlnz vardr. Sizin
slm'a giriinizden sonra dier insanlar da girmi ve slm' sizin gibi kabul etmilerdir. Raslullah
(sJ vefat edince siz yine kendinizden birine bey'at ettiniz ve biz de bu bey'ate rza gstererek teslim
olduk ve siz herhangi bir konuda bize kesinlikle ba vurmadan ve bizi bir greve getirmeden
ilerinizi hallettiniz. Yce Allah bu ilk halfe ile slm' bereketlendirdi. Sonra o vefat edince yerine
baka birini baa getirdiniz ve yine bize danmadnz. Biz yine raz olup teslim olduk. O da vefat
edince kendi iinizi-alt kiilik bir raya havale edip Osman' setiniz ve ayn ekilde bize hi
danmadan ve ba vurmadan ona bey'at ettiniz. Sonra yine Osman'da baz eyleri grerek ho
karlamadnz ve tutup yine bize hi de danmadan l-drverdiniz. Arkasndan yine bize
danmadan Ali'ye bey'at ettiniz. Peki Ali'de beenmediiniz ve reddettiiniz ne gibi eyler vardr ki
ona kar savaalm? O ganimetlere istedii gibi mi el koydu, yoksa hakkn dnda bir uygulamaya m
giriti veya sizin beenmediiniz ve reddedeceiniz bir ey mi yapt? Syleyin, eer byle bir ey
yapmsa sizinle birlikte olalm; yok eer Hz. Ali byle bir davranta bulunmamsa sizin bu
yaptklarnz nedir? Onun bu konumas zerine hemen stne ullanmlar ve onu ldrmek
istemiler, ancak aireti onu kurtarm ve onlara engel olmutu. Ertesi gn olunca Talha ve Zbeyr'in
taraftarlar Osman'n zerine hcum ederek onu ve yannda bulunan yetmi kiiyi ldrmlerdi.
Osman b. Huneyf'in bertaraf edilmesinden sonra Talha ve Zbeyr Easra'ya tamamen hkim olmular,
beytlmli, emniyet kuvvetlerini ele geirmiler, Basra halk da onlara uymutu. Onlara uymayanlar
ise kendilerini gizlemilerdi. Osman'n bana gelenleri iiten Hkeym b. Cebele: Vallahi ben
Osman'a yardm etmezsem Allah'tan korkarm. demi, sonra yanndaki Abdikaysoullarn-dan ve
onlara tabi olan Rabaoullarndan bir cemaatle birlikte Dar er-Rzk denilen yere kadar
gelmilerdi. Hkeym oraya vardnda orada bulunanlar yemek yiyorlard. Abdullah b. Zbeyr Hkeym'e ve adamlarna bu yemekten yedirmek istemi, ona: Ey Hkeym, ne istiyorsun? diye sorunca,
Hkeym: Bu yemei yemek istiyor ve ayrca Osman' serbest brakmanz ve anlamanz gerei
olarak Hz. Ali'den haber gelinceye kadar onun valilik makamnda kalmasn diliyorum. Vallahi eer
size kar yardmclar bulsaydm bu yaptklarnza raz olmaz ve ldrdklerinize karlk sizi
ldrrdm. Bizden ldrdnz adamlara karlk u anda sizin kanlarnz da bize helldir.
Allah'tan korkmuyor musunuz? Allah'n haram kld bir kan neyle hell klyorsunuz? diye karlk
vermi, bunun zerine Abdullah b. Zbeyr: Hz. Osman'n kanyla deyince de: Sizin ldrdnz
bu adamlar m Hz. Osman' ldrd? Siz Allah'n bir gn sizi sorguya ekeceini dnmyor ve
ondan korkmuyor musunuz? demiti. Abdullah b. Zbeyr'ii: Sen Ali'ye bey'atnden vaz gemedike
bu yemekten ne sana ne de adamlarna yediririz ve ne de Osman' serbest brakrz demesi zerine
Hkeym: Allah'm! Sen yegne hkim ve dilsin. Onun bu dediklerine ahit ol diyerek adamlarna
dnp yle seslenmi: Ben artk bu adamlarla savamak konusunda hi bir phe tamyorum.

Aranzda phe tayan varsa buyursun, ekip gitsin. ve arkasmdan onlarn zerine atlarak savaa
giriti. O anda Tal-ha ve Zbeyr yle demilerdi: Basra halkndan intikam almay bize nasib eden
Allah'a hamdolsun. Allah'm, onlardan tek bir ahs sa brakma! Nihayet her iki taraf son derece
iddetli bir arpmaya girmilerdi. Hkeym'in yannda drt kumandan daha bulunuyordu. Bu
arpmalar srasnda Hkeym srekli olarak Tal-ha'y, Zureyh de Zbeyr'i gzetiyordu. Dier
taraftan bn el-Muh-teri Abdurrahma b. Attb', Hurks b. Zheyr de Abdurrahman b. Hars b.
Him' srekli kollayp durmulard. Talha Hkeym'in zerine atlmt. Hkeym'in yannda yz
atl bulunuyordu. arpmalarn iddetlendii bir anda Hkeym, etrafna klla saldr-yorken
adamn birisi ona bir darbe indirip ayan kesmiti. Hkeym emekleyerek ayann yanma kadar
varm ve eline alp kesen adama frlatarak arkasndan komu ve onu ldrmt. Sonra ayan
yeniden eline alm ve ona dayanp oturmutu. Bu srada adamn birisi gelip ona: Ne oluyorsun ey
Hkeym? diye sorunca: ldrldm demi, adam: Seni ne ldrd? diye sorunca da: u
zerine dayandm yastk beni ldrd eklinde cevap vermiti. Sonra bu adam onu alarak
adamlarndan yetmi kiilik bir grubun yanna gtrmt. Hkeym tek ayakla kalm ve kllarn
akrts, grlts altnda yklm olarak yle diyordu: Biz u Hz. Ali'ye bey'at edip itaat ettikten
sonra ona muhalefet ederek Hz. Osman'n kann talep etmek zere arpmaa gelmi bu iki adama
kar ktk ve arpmalara giritik. Hlbuki birbirimizin komusu ve ayn evin evltlar idik ve
bunlar aramza girip bizi ikiye bldler. Allah'm, sana yemin olsun ki, bunlar Osman'n kann taleb
ediyor deiller. O byle sylerken adamn birisi ona seslenerek yle der: Ey rezil adam! Mazlum
ve maktul imama kar yklenmi olduunuz bu kt tavrnza karlk Cenb- Allah'n cezas ve
ikab isabet edince etraf srmaa baladn deil mi? Siz cemaate saldrp onlar ikiye bldnz ve
onlarm kann akttnz. te al, Allah'n senden alm olduu intikam gzlerinle gr! Arkasndan
Hkeym ve yanndakiler tmyle ldrlmt. Hkeym'i, Yezd b. Elem el-Hdni ldrm ve
arpmalarn sonunda Yezd ve kardei Ka'b'm cenazeleri arasnda Hkeym de bulunmutu.
Baka bir rivayette ise Hkeyn'in Duhaym adnda birisi tarafndan ldrld belirtilir.
Hkeym, olu el-Eref ve kardei er-Ri'il b. Cebele ile birlikte ldrlmt. Hkeym'in
ldrlmesinden sonra Osman b. Huneyf'i de ldrmek istemilerdi. Bunun zerine Osman onlara
yle dedi: Bu kolay bir i deildir. Eer siz beni ldrecek olursanz biliniz ki size kar zafer elde
edeceim. Bu szleri zerine onu serbest brakmlar, o da ekip Hz. Ali'nin yanma varmt. Ayn
ekilde muhaliflerden Zreyh ve yanndakiler de ldrlm, Hurkz b. Z-heyr ile yannda bulunan
bir grup arkada ise birlikte kap kurtulmu ve kendi kabilelerine snmlard. Bu arada Talha ve
Z-beyr'in bir telll yle barmt: Basra'ya gidip de bir kimseyi yakalayarak alp gelmi olan
varsa onu bize getirsin. Bylelikle yakalanan herkes getirilerek ldrlm, ancak Hurkz b. Zheyr,
aireti olan Sa'doullarmm kendisini korumas zerine kap kurtulmutu. Bundan dolay da
Sa'doullarmn bana byk bir felket gelmiti. Talha ve Zbeyr'in adamlar zerlerine ullanm,
onlardan birok kimsenin gsn varmlard, nk Sa'doullar Osman b. Huneyf yanls idiler.
Ancak bu olaylardan sonra Sa'doul-laryla Abdikaysoullar hem Hz. Ali yanls olan kendi
adamlarnn, hem de onlara sman kimselerin ldrlmeleri zerine bir hayli gazaplanmlard.
Talha ve Zbeyr kendilerine itaat edenlere atiyye verilmesini ve yiyecek datlmasn emretmiler ve
bylece bunlara dierlerine gre bir ayrcalk tanmlard. Bunun zerine kabilelerinin ileri
gelenlerinin engel olmak istemelerine ramen Ab-dikaysouaryla Bekr b. Vil kabilesinden birok
kimse beytl-ml mensuplarnn onlara verdikleri mallara hcum etmi ve bir ok eyler alarak Hz.
Ali'nin yolunu gzetlemek zere kp gitmilerdi. Talha ve Zbeyr de intikam alacaklar Hurkz b.

Zheyr'den baka kimse kalmam olduundan Basra'da ikamet ederek m halkna burada meydana
gelen hadiselerden sz eden mektuplar yazmlard. Ayrca Hz, ie Kfelere bir mektup yazarak
Basra'da olup bitenleri anlatm ve mslmanlarin Hz. Ali'ye bey'at etmemekte direnmeleri iin
onlar kkrtmalarn ve Hz. Osman'n katillerinin istenmesi konusunda srar etmelerini istemiti.
Ayn ekilde Hz. ie Yemme ve Medine halkna meydana gelen olaylar ve balarna gelenleri
anlatan mektuplar yazm ve bunlar oralara iletmiti.
Bu olay H. 36. yln 25 Rebi'l-evvel'mde CM. 11 Eyll 656) meydana gelmiti.
Talha ve Zbeyr Basra'da ikamet edince Basra halk kendilerine bey'at etmilerdi. Bu bey'atm
tamamlanmas zerine Zbeyr: Buraya varmadan nceki gnn sabahnda veya akamnda Ali'yi
ldrmee benimle birlikte gelecek bin atl yok mudur? demi, fakat onun bu szne hi kimse
cevap vermemiti. Arkasndan devamla unlar sylemiti: ite bizim kendisinden sz ettiimiz asl
fitne budur. Bunun zerine Zbeyr'in bir klesi yle der: Bu meseleyi fitne diye nitelendiriyor ve
onun iin mi arpyorsun? Bu sz duyan Zbeyr: Yazklar olsun sana! Sen kendi nn
grmediin halde millete yol gstermee mi kalkyorsun. Ben her konuda ayam attm yeri
biliyorum, ancak bu konuda nasl adn atacam bir trl kestiremiyorum. Yrrken ileri mi
gidiyorum, yoksa geri mi, anlamyorum. diye konuur.
Alkame b. Vakks el-Leys yle anlatr:
Talha, Zbeyr ve ie Basra'ya doru yola ktklarnda gizlice toplad bir mecliste Talha'y son
derece memnun olarak oturmu ve gsne uzanan sakaln okayp dururken grdm. Ona yle
dedim: Ey Muhammed'in babas! Seni byle gzel ve sevdiin meclislerin birinde gsne uzanan
sakaln da okayp dururken gryorum. Eer uygun bulursan oturabilir miyim? Bana yle karlk
verdi: Ey Alkame! Biz dmzda olanlara kar tek bir el gibiyiz. Demirden iki ayr da olsak bile
birbirimize muhta oluruz. Osman hakknda istediim tek bir ey varsa o da kartm ak-tlncaya kadar
onun kann taleb etmektir. Sonra Talha'ya yle dedim: Senin bir kyn ve oluk ocuun var. u
olun Muham-med'i gnder de senden sonra iyi bir halef olsun. Bana: stiyorsan ona syle
deyince Muhammed'e gidip yle dedim: Baban Tal-ha'nn bana bir ey gelecek olursa sen ona
halef olacaksn. Onun iin kyne gidip ikamet etmen gerekir. Bu szm iiten olu Muhammed
yle karlk verdi: Ben babam hakknda gelip giden kafilelerden bilgi almak yerine onunla birlikte
[107]
olmay isterim.
Hz. Ali'nin Basra'ya Gitmesi Ve Cemel Olay
Daha nce belirttiimiz gibi Hz. Ali am'a gitmek zere hazrlklarn yapm, fakat tam bu srada
Talha, Zbeyr ve Hz. ie'-hin Mekke'den hazrlk yaparak ayrlp kendisine kar sefere ktklarna
dair haber almt. Hz. Ali bunun zerine Mednelilerin ileri gelenlerim toplayarak hamd--sen
ettikten sonra yle hitap etmiti: Bu mmet iinde son zamanlarda kopan bu fitneyi gidermenin tek
yolu slm'n ilk gnlerinde olduu gibi klca sarlmaktr. Bunun baka bir ekilde slh edilmesi ve
ortadan kaldrlmas mmkn deildir. Allah'a yardm ediniz ki Allah da size yardmc olsun ve
ilerinizi iyiye gtrsn. Ancak Medineliler son derece ar davranm, Ziyd b. Hanzala da
mslmanlam byle ar davrandklarn grnce Hz. Ali'ye giderek yle demiti: Sana
katlmakta ar davrananlar olabilir, fakat biz abuk davranacak ve seninle birlikte arpacaz.
Sonra ensrdan ileri gelen iki salih kii ayaa kalkarak Hz. Ali'ye icabet ederler. Bunlardan birisi

Bedir ashabndan olan Ebu'l-Heysem b. et-Teyahn, dieri ise Huzeyme b. Sabit idi. Huzeyme b.
Sabit Akabe'de ve Bedir'de bulunanlardan idi.
el-Hakem ise yle der:
Hz. Ali'ye yardm etmek zere kalkan bu ikincisi Huzeyme b. Sabit deildi, nk o Hz. Osman
zamannda vefat etmiti.
a'b yle anlatr:
Bu fitneyi gidermek zere Ali'ye Bedir ashabndan yalnz alt kii katlmt. Onlarn yedincisinden
sz etmek mmkn deildir.
Sad b. Zeyd yle der:
Raslullah (s.) ashabn hayrl bir amele davet ettiinde onun etrafna ilk toplanan drt kiiden biri
mutlaka Ali olurdu.
Bu arada Eb Katde el-Ensri'nin Hz. Ali'ye yle dedii rivayet edilir: Ey mminlerin emri! Bu
klc bana Raslullah (s.) kuatmt, ben de onu uzun zaman knndan karmamtm; fakat imdi onu
knndan karmay ve bu islm mmeti iin tehlikeye ve fitnelere kar onu kullanmay arzu ediyor ve
bunun iin de beni komutan olarak tayin etmeni diliyorum.
mra Seleme de yle der:
Ey mminlerin emri! Eer Allah'a kar isyan olmasndan korkmasam ve senin de kabul edeceini
bilsem bu sefer iin seninle birlikte kardm. Bu adam hem amcamn olu, hem de kendimden daha
ok sevdiim birisidir. Onun iin o da seninle gelsin ve senin katldn btn olaylara katlsn.
Sonra Hz. Ah ile birlikte km ve hep onunla birlikte kalmt.
Hz. Ali onu Bahreyn'e vali tayin etmi, daha sonra da azlederek yerine Nu'mn b. Acln ez-Zrak'yi
getirmiti.
Hz. Ali'nin maksad Basra'ya gitmek isteyen Talha ve Zbeyr'e oraya varmadan nce yetiip onlar
geri evirmee almak veya onlarla Basra'ya varmalarndan nce arpmakt. Medneden
ktnda kaymakam olarak Temmm b. Abbs' brakm ve Mekke valiliine de Kuem b. Abbs'
getirmiti. Baka bir rivayete gre ise Medine'de kendi yerine vekil ve kaymakam olarak Sehi b. Huneyf'i tayin ettii sylenir. Hz. Ali H. 36 yln reb'ulhir (656 Ekim ay sonlarna doru daha nce
am'a gitmek zere hazrlam olduu askerleri ve ordusuyla birlikte Basra'ya yneldi.
Hz. Ali ile birlikte Kfe ve Basra halkndan dokuz yze yakm gnll son derece hafif silhlarla yola
koyuldular. Hz. Ali'nin gayesi onlara Basra'ya varmadan evvel yetimek, isyan bayran amadan
nce yetiip onlar bu iten alkoymakt. Yolda giderken Abdullah b, Selm ile karlam ve o Hz.
Ali'nin atnn gemini tutarak yle demiti: Ey mminlerin emri! Medine'den dar kma. Vallahi
eer sen buradan kacak olursan mminlerin hkimiyeti ebediyyen bir daha Medine'ye dnemez.
Onun bu szleri zerine Hz. Ali'nin yannda bulunanlar bir hayli kzp kfretmi-lerdi. Ancak Hz. Ali
byle davrananlara: Braknz adam! O Mu-hammed (s.) 'in ashbmdandr.
Hz. Ali ve yanndakiler er-Rebze'ye varncaya kadar yollarna devam etmiler, buraya vardklarnda
Talha, Zbeyr ve Hz. ie'-nin buradan getikleri haberini alm ve ne yapacaklarn dnmek ve
grmek zere burada konaklamlard. Bu arada oflu Hz. Hasan onlara yolda yetimi ve babasna
yle demiti; Daha nce bir ka defa bir eyler syledim de sen kar ktm. Korkarm ki yarn son
derece tenha bir yerde ldrlrsn ve sana yardm edecek bir tek adam. olmaz. Hz. Ali ona: Sen
hl genizinden konuan bir cariye gibi konuup duruyorsun. Bana ne syledin de sana kar koyup
uymadm? demi, Hz. Hasan yle karlk vermiti: Hz. Osman'n kuatld gnlerde Medine'den
kp gitmeni ve ldrldnde orada bulunmaman syledim, bana uymadn. Hz. Osman

ldrld gn sana bey'at etmek zere geldiklerinde: Btn tslm diyarndan Araplar gelip de
sana bey'at edinceye, bu ekilde glenip hi kimse sana danmadan ve uymadan herhangi bir ie
kalkamayacak duruma gelinceye kadar bey'at alma. dedim, yine o gn de beni dinlemedin. u
kadn ve u iki adam sana kar hazrlklara giriip Basra'ya doru yneldiklerinde: Evinde otur,
eer onlar doru yolu bulurlarsa bulurlar, yoksa fesat ve fitne senden baka bir kimsenin eliyle
kurcalansn. diye sylediim halde yine bana kar ktn ve btn bunlarda bana uymadn.
Hz. Ali ona yle der: Evet ey oulcazm! Hz. Osman kuatldnda Medine'den kma
konusundaki szlerine bakarsak: Vallahi Medine'de yalnz Osman ku atlmamt, onun gibi biz de
kuatlmtk. Btn slm diyarndan mslmanlar gelip de bana bey'at etmedike * byle bir bey'at
kabul etmememi tavsiyene gelince: Her eyden nce bu i Medine halknn iidir ve onlarn hak-kdr.
Bu haklarn kaybettirmeyi kesinlikle uygun grmedik ve ho karlamadk, nk Raslullah (s.)
vefat ettiinde bu ie benden daha lyk ve hak sahibi bir kimsenin olmadn grm, ancak Medine
halk Eb Bekir'e bey'at ettikleri iin ben de ona uyup bey'at etmitim. Eb Bekir'den sonra, ayn
ekilde o da bu mmet arasnda benden daha uygun birisini grmedii halde, mslmanlar mer'e
bey'at edince ben de oha bey'at ettim. Hz. mer de vefat etmeden nce Allah rahmet eylesin
hilfete benden daha uygun ve hak sahibi birisini grmedii halde beni alt kiilik paydan sadece bir
pay sahibi kld. Ancak mslmanlar Osman'a bey'at edince ben de ayn ekilde bey'at ettim. Sonra
insanlar gelip Osman' ldrdler ve gayet itaatkr olarak ve isteyerek gelip bana bey'at ettiler. te
ben de bunun iin Allah hkmn verinceye kadar bana itaat edenlerle birlikte muhalefet edenlerle
arpacam ve sonunda hkimlerin en by olan Allah hkmn verecektir. Son olarak Talha ve
Zbeyr Mekke'den kp gittiklerinde evimde oturmam sylememe gelince: Bana bir grev
dtnde nasl olur da yerimde' otururum? Sen benim kuatlm bir srtlan gibi olmam m
istiyorsun? Bir srtlan kuatldnda gizlendii yerden arka ayaklarndan ekilip karlncaya kadar
burada olmad sylenir. Byle olmam m istiyorsun? Ben zerime den greve atlmasam ve bu
ilerde beni ilgilendiren meselelere el koymasam bu ilere kim gelip bakacak? Ey olum! Seni
ilgilendirmeyen meselelerden biraz uzak dur
,
,
Hz. Ali er-Rebze'ye vardnda Talha ve Zbeyr grubundan baz haberler almas zerine ellerine
verdii mektuplarla Muhammed b. Eb Bekr es-Sddk ile Muhammed b. Ca'fer'i Kfe'ye gnderir ve
Kfelilere yle yazar: Kfe'de ve slm beldelerinde kargaalk karmamanz ihtar ediyorum.
Banza gelecek olaylardan korkuyorum. Allah'n dinine yardmc olun ve gelin bize katln. Asl
dirlik ve dzeni salamak ve bu kargaalklar yok etmek bu mmetin tekrar karde olmasn arzu
etmemizle mmkn olur. Bu iki eli Kfe'ye gitmi, Hz. Ali ise er-Rebze'de kalmt. Bu arada
Medine'ye haberler gnderip oradan kendisine istedii miktarda davar ve silhn gnderilmesini
istemi ve etrafndakilere eitli emir ve grevler vererek yle hitapta bulunmutu: Yce Allah
tc.c.) son derece zelil iken, ktlk iinde yzyorken, aramzda bir sr kin, dmanlk ve uurumlar
bulunuyorken bizi slm ile aziz kld ve bizi yceltip birbirimize karde yapt. nsanlar Allah'n
diledii gne kadar dinleri slm olmak zere hakka balandlar, Allah'n kitabn kendilerine klavuz
edindiler ve bu hayatlarm srdrdler. Bu durum eytann kendilerini aldatt kimselerin eliyle
Osman'n bana gelenlerin vuku bulduu gne kadar devam edip gitti. eytan bugn ayn ekilde o
adamlar aldatt gibi bu mmetin arasna da fitneyi sokmaa alyor. Evet bu mmet kendisinden
nceki mmetler gibi bir sr frkalara ayrlacaktr. Meydana gelecek bu tefrikann errinden Allah'a
snrz. Sonra devamla yle dedi: Evet mutlaka takdir edilen olacak ve bu mmet yetmi
ksur frkaya ayrlacak, bu frkalarn en kts ise bana uymayan ve benim amelimle amel etmeyen

frka olacaktr. te siz kendi gznzle olaylar grdnz. Bunun iin dininize iyi yapnz ve benim
yolumu izleyiniz. Bu yol Peygamberimizin yoludur, onun snnetine uyup yapnz ve nnze kan
her trl zorluk ve yanllklardan uzak durmaya alnz. Karlatnz yanllklar Kur'n ile
deerlendirip lye vurun ve Kur'n'a mutlaka yapn, ayet Kur'n'a uymuyorsa onu reddedin.
Allah' rab, slm' din ve Muhammed'i peygamber olarak kabul edip Kur'n' yegne kaynak ve
rehber edininiz.
Hz. Ali er-Rebze'den Basra'ya doru ynelmek istediinde Re-f'a b. Rfi'nin bir olu kalkp ona
yle der: Ey mminleri emri! Ne yapmak istiyorsun ve bizi nereye gtryorsun? Hz. Ali
cevaben yle konuur: Bizim arzumuz ve niyetimiz, u fitneyi slh etmektir. Eer onlar kabul eder
de bize uyarlarsa mesele biter. Refa'a'mn olu: Peki, bar iin yaptmz teklifi kabul etmezlerse
ne olacak? diye sorunca Hz. Ali: Onlar bu zrleriyle baaba brakr, onlara hakk bildirir ve bu
hal zere sabrederiz. diye cevap verir. Peki buna da raz olmazlarsa? demesi zerine.- Onlar
kendi halleriyle babaa brakr ve bize ilimedikleri srece biz de onlara ilimeyiz. der. tbn
Refa'a'mn: Peki yine onlar bizim yakamz brakmazlarsa? diye sormas zerine ise: Yine
onlardan vazgeer, uzak durmaya alrz. eklinde cevap verir. Ref'a da: Peki, o zaman
dorudur* der. Arkasndan Haccc b. Gazye el-En-sr kalkar ve yle der: Vallahi bizi
sylediklerinle ikna ve raz ettiin iin biz de sana uyar ve fiillerimizle seni raz ederiz. And olsun,
Allah bizi ensr (yardmclar) diye isimlendirdii gibi biz de O'nun dinine yardmclar olacaz.
Bu srada Hz. Ali daha er-Rebze'de iken Tayy kabilesinden bir cemaat gelip ona katlmlard. Tayy
kabilesine mensup olan bu kimseler geldiklerinde Hz. Ali'ye yle denilmiti: Sana bir cemaat
geldi. Onlardan bazlar seninle birlikte savaa kmak istiyor, bazlar da sadece ziyarete
gelmilerdir. Hz. Ali buna yle karlk vermiti: Allah her iki gruptan da raz olsun. Yce Allah
cihada kanlar yerinde oturanlardan ok daha stn tutmu ve onlara byk mkfatlar
vaadetmitir.
Bu cemaat gelip huzuruna varnca Hz. Ali onlara sorar: Bizi nasl grdnz? yle cevap verirler:
Senin sevip raz olduun ekilde grdk. Bunun zerine Hz. Ali; Allah sizden raz olsun. Sizler
itaat ederek mslman oldunuz, dinden dnenlerle savatnz ve mslmanlara zekt vererek haklarm
gzettiniz. diye karlk verir. Bu arada Tayy kabilesinden mensup Sad b. Ubeyd yle der: Ey
mminlerin emri! Baz insanlar kalplerinde olanlar dilleriyle ifade edebiliyorlar; fakat vallahi ben
u anda iimden geenleri dilimle ifade edemiyorum, ancak mutlaka slm, iin alacam. Baar
Allah'tandr. Ve ben gizli de olsa, ak da olsa her yerde senin yardmcn olacam, senin dmannla
her yerde arpacam. Faziletin ve Raslullah'a yaknlndan dolay seni zamannda yaayan
herkesten daha stn ye bu ie daha lyk ve hak sahibi olarak gryorum. Onun bu szlerini Hz.
Ali: Allah senden raz olsun. Senin dilin kalbinde ve vicdannda olan eyleri gayet gzel bir ekilde
izah etmitir. diyerek cevaplar. Sad b. Ubeyd daha sonra Hz. Ali ile birlikte Sffin savama katlm
ve orada ehit dmt.
Hz. Ali er-Rebze'den hareket ettiinde nc kuvvetlerin banda Eb Leyl b. mer b. el-Cerrh
bulunuyor, onun sancan ise Muhammed b. el-Hanefiye tayordu. Hz. Ali krmz bir deveye
binmiti, doru renkte bir at da arkasndan ekiyordu. Hz. Ali Feyd denilen yere vardnda Esed
ve Tayy kabileleri gelmi ve emrinde olduklarn bildirmilerdi. Hz. Ali onlara yle demiti:
Kararnz kendiniz veriniz, muhacirler bize yeter. Yine Feyd'de bulunduu bir srada Kfe'den
kendisine bir adam gelir. Hz. Ali: Bu adam da kim? diye sorar. Adam: Ben mir b. Matar eeybn'-yim. deyince Hz. Ali: Geldiin yerde neler brakp geldin, anlat bize. der ve ona Eb

Ms el-E'arye dair sorular sorar. Bunun zerine adam: Eer sen sulh istiyorsan Eb Ms da
ondan yanadr; yok eer sava istiyorsan Eb Musa'nn byle bir savaa niyeti yoktur. der. Hz. Ali
de cevaben: Vallahi ben sulhtan baka bir ey istemedim ve bir an evvel bu bar ortamnn geri
dnmesini arzu ettim. diye konuur.
Hz. Ali es-Sa'lebiyye denilen yere ulatnda Osman b. Hu-neyf ve adamlarnn bana gelenler
kendisine haber verilmi, bunun zerine Hz. Ali yle demitir: Allah'm! Talha ve Zbeyr'i imtihan
ettiin eyden beni uzak tut. Daha sonra s'ed denilen yere vardnda Hkeym b. Cebele'nin basma
gelenler ile Osman'n bana gelenlerin haberi ulam: Allahu ekber, Allah'm ne byksn! Talha
ve Zbeyr'in bu yaptklarndan intikam almaya kalkrlarsa beni bundan ne koruyacak? diye
sylenmiti.
Hz. Ali Z kr denilen yere vardnda Osman b. Huneyf gelmi ve yznde tek bir kl kalmad
grlmt. Baka bir rivayete gre ise Osman b. Huneyf Hz. Ali er-Rebze'de iken varmt. Daha
nce zikrettiimiz gibi Osman b. Huneyfin san sakalm yolup yle gndermilerdi. Osman b.
Huneyf Hz. Ali'ye: Ey mminlerin emri! Sen beni sakall olarak gndermitin, fakat ben bir kse
gibi sakalsz olarak geri dndm. demi, Hz. Ali de ona: Ey Osman! Sen ecir alp hayrlar
kazandn. Benden nce mer ve Osman Basra'ya valiler gnderdi de mslmanlar kitap ve snnet ile
amel ettiler. ncs onlara vali gnderince ise ite byle davrandlar. Onlar da, Talha ve Zbeyr
de bana bey'at etmilerdi. Sonra her ikisi de bey'atlarm inkr edip mslmanlar bana kar
kkrttlar. Hayret dorusu! Onlar Eb Bekir, mer ve Osman'a uydular da bana nasl oldu da
muhalefet ettiler, anlayamyorum. Vallahi her ikisi de daha nce gelip geenler iinde benim nasl bir
kimse olduumu iyi biliyorlar. Allah'm, onlarn akdettii her konuyu z, salam yapmak istedikleri
her eyi de salamlatrma ve onlarn yapmak istedikleri ktlkleri de onlara gster. diyerek
karlk vermiti. Sonra Hz. Ali Z kr denilen yerde ikamet edip Muhammed b. Eb Bekr'i ve
Muhammed b. Ca'fer'i beklemeye koyulmutu. Bu arada Rab'a kabilesinden Abdikaysllarm bana
gelenler kendisine anlatlm ve yle demitir. Abdikays Rabi'a kabilesinin en iyilerinden ve
hayrllarn-dandr. Sonra Bekr b. Vil kabilesi gelip Hz. Ali'ye iltihak etmi, duu bir srada
Kfe'den kendisine bir adam gelir. Hz. Ali: Bu adam da kim? diye sorar. Adam: Ben mir b.
Matar e-eybn'-yim. deyince Hz. Ali: Geldiin yerde neler brakp geldin, anlat bize. der ve
ona Eb Ms el-E'arye dair sorular sorar. Bunun zerine adam: Eer sen sulh istiyorsan Eb
Ms da ondan yanadr; yok eer sava istiyorsan Eb Musa'nn byle bir savaa niyeti yoktur. der.
Hz. Ali de cevaben: Vallahi ben sulhtan baka bir ey istemedim ve bir an evvel bu bar ortamnn
geri dnmesini arzu ettim. diye konuur.
Hz. Ali es-Sa'lebiyye denilen yere ulatnda Osman b. Hu-neyf ve adamlarnn bana gelenler
kendisine haber verilmi, bunun zerine Hz. Ali yle demitir: Allah'm! Talha ve Zbeyr'i imtihan
ettiin eyden beni uzak tut. Daha sonra s'ed denilen yere vardnda Hkeym b. Cebele'nin basma
gelenler ile Osman'n bana gelenlerin haberi ulam: Allahu ekber, Allah'm ne byksn! Talha
ve Zbeyr'in bu yaptklarndan intikam almaya kalkrlarsa beni bundan ne koruyacak? diye
sylenmiti.
Hz. Ali Z kr denilen yere vardmda Osman b. Huneyf gelmi ve yznde tek bir kl kalmad
grlmt. Baka bir rivayete gre ise Osman b. Huneyf Hz. Ali er-Rebze'de iken varmt. Daha
nce zikrettiimiz gibi Osman b. Huneyfin san sakalm yolup yle gndermilerdi. Osman b.
Huneyf Hz. Ali'ye: Ey mminlerin emri! Sen beni sakall olarak gndermitin, fakat ben bir kse
gibi sakalsz olarak geri dndm. demi, Hz. Ali de ona: Ey Osman! Sen ecir alp hayrlar

kazandn. Benden nce mer ve Osman Basra'ya valiler gnderdi de mslmanlar kitap ve snnet ile
amel ettiler. ncs onlara vali gnderince ise ite byle davrandlar. Onlar da, Talha ve Zbeyr
de bana bey'at etmilerdi. Sonra her ikisi de bey'atlarm inkr edip mslmanlar bana kar
kkrttlar. Hayret dorusu! Onlar Eb Bekir, mer ve Osman'a uydular da bana nasl oldu da
muhalefet ettiler, anlayamyorum. Vallahi her ikisi de daha nce gelip geenler iinde benim nasl bir
kimse olduumu iyi biliyorlar. Allah'm, onlarn akdettii her konuyu z, salam yapmak istedikleri
her eyi de salamlatrma ve onlarn yapmak istedikleri ktlkleri de onlara gster. diyerek
karlk vermiti. Sonra Hz. Ali Z kr denilen yerde ikamet edip Muhammed b. Eb Bekr'i ve
Muhammed b. Ca'fer'i beklemeye koyulmutu. Bu arada Rab'a kabilesinden Abdikaysllarm basma
gelenler kendisine anlatlm ve yle demitir. Abdikays Rabi'a kabilesinin en iyilerinden ve
hayrllarn-dandr. Sonra Bekr b. Vil kabilesi gelip Hz. Ali'ye iltihak etmi,
Hz. Ali daha nce Tayy ve Esed kabilelerine sylediklerini bunlara da sylemiti.
Muhammed b.. Eb Bekr ve Muhammed b. Ca'fer .Eb Ms el-E'ar'nin yanma varp ona Hz. Ali'nin
gnderdii mektuplar vermi ve halk arasnda bir mddet kalp onlara Hz. Ali'nin ilerini ve iinde
bulunduu durumlar anlatmlard. Ancak onlarn hi bir talebine uyan kmamt. Akam olunca
Hicaz halkndan baz kimseler Eb Ms el-E'ar'nin yanna varp ona: kp gitme konusunda ne
dersin? diye sormular, o da: Gr beyan etmek asl daha nce gerekli ve geerliydi. Bugn
grmz aklamamz gayet kolaydr nk daha nce byle nemsemediimiz adam ite
grdnz gibi bugn zerimize gelmi bulunmaktadr. Burada iki durumla kar karyayz:
Evlerimizde oturmamz ahiret iin daha hayrl, kp savaa gitmemiz ise dnyamz iin daha
hayrldr. Siz bu ikisinden birini seiniz diye cevap vermiti. Bunun zerine hi kimse kp gitmez
ve Eb Musa'ya eli olarak gelen iki Muhammed ona son derece kzp ar szler sylerler. O da
onlara yle karlk verir: Vallahi Osman'n bey'at benim ve arkadanzn tyani Hz. Ali'nin)
boynundadr. Biz Hz. Osman'n katli iini halletmedike ikinci bir ktal iine girmeyiz.
Hz. Ali, Z kr denilen yerde konaklam iken bu iki Muhammed gelip olup bitenleri anlatrlar. Hz.
Ali, o anda yanlarnda bulunan el-Eter'e yle der: Sen aramzda bulunanlar iinde hem Eb
Musa'ya en yakm olan, hem de her konuda itiraz eden kimsesin: Bu sebeple sen ve bn Abbs kalkn,
gidin, btn bu olup biten fesat ve ktlkleri dzeltmeye aln. Bunun zerine el-Eter ve bn
Abbs kalkp Kfe'ye giderler ve Eb Ms ile bu durumu grerek Kfe halkmdan yardmc kuvvet
vermesini isterler. Bu isteklerine karlk Eb Ms kalkp bir hutbe okur ve yle der: Ey insanlar!
Raslullah CsJ'in ashab Allah' ve ras-ln, onunla sohbet etmeyenlerden ok daha iyi bilirler.
Sizin bizim zerimizde bir hakkmz vardn\ Benim bu hakknz demek zere nasihatte bulunmam ve
bu grevimi yerine getirmem gerekir. in gerek bir yn varsa, Allah'n hakimiyetinin bu ekilde
sarslmamas gerektiidir. Onun iin Allah'n hakimiyet ve sultasn hafife almaynz. Allah'n
hukukuna tecavz etmek hususunda da cr'etkr davranmaymz. Size den Medine'den gelen bu
insanlar bir an evvel tekrar geri gndermenizdir. Onlar aralarnda hilfete hak sahibi olan kimseyi
bulup seerler. Meydana gelen bu olaylar son derece kt ve iddetli bir fitnedir. Bu fitne esnasnda
uykuda olan uyank olandan, uyank olan oturandan, oturan ayakta olandan, ayakta olan ata binenden,
ata binen de atn koturandan daha hayrldr. Siz de Araplarn rastgele adamlarndan olmaynz, u
kllarnz knlarna, oklarnz yerlerine koyunuz, yaylarnzn kirilerini koparnz, mazlum ve
ikence grm olanlar, zulme urayanlar koruyunuz; ancak bu ekilde bu iler kknden kurur ve
fitne ortadan kalkar.
Daha sonra bn Abbs ile el-Eter Hz. Ali'nin yanma dnp ona durumu anlatmlar, bunun zerine,

Hz. Ali olu Hasan' ve Anmr b. Ysir'i Kfe'ye gndermi ve Ammr'a yle demiti: Git, kendi
fesada urattklarn slh etmeye al. Ammr, K-fe'ye varp mescide girer ve Hasan ile birlikte
oturduklar srada ilk olarak gelip selm veren Mesrk b. el-Ecde' olur. Mesrk Ammr'a ynelip
yle der: Ey Ebu'l-yakazn! Hz. Osman' neden ldrdnz? Ammr: Irzlarmza yaplan
kfrden ve bize vurulan krbalardan dolay diye cevap verir. Mesrk bunun zerine yle
konuur: Vallahi siz size davranld gibi davranmadnz. Eer sabretmi olsaydnz bu sizin iin
daha iyi olurdu. Sabrllar iin mutlaka hayr vardr. Sonra Eb Ms kar, Hasan' grr ve onu da
yanma alarak Ammr'm yanma gider ve: Ey Ebu'l-Yakazn! Mminlerin emrine dmanlk eden o
fcir ve gnahkrlarla birlikte sen de mi bulundun? diye sorar. Ammr yle cevap verir: Hayr,
ben kesinlikle byle bir eye katlmadm; fakat byle bir ey de beni ilgilendirmez. Hz. Hasan szn
uzamasndan korkar, konumalar keser ve Eb Musa'ya ynelerek yle der: nsanlarn bize doru
gelmelerini neden engelliyorsun? Vallahi bizim durumu dzeltmekten baka bir ey dndmz
olmad gibi mminlerin emri gibi de byle fitnelerden korkan hi kimse yoktur. Eb Ms
cevaben yle konuur: Hey anam babam feda olas! Doru syledin, ancak kendisiyle danlan
kimse gven duyulan kimse demektir. Ben Raslullah (s.)'tan iittim, yle diyordu: yle bir fitne
olacak ki bu zamanda oturan ayakta durandan, ayakta duran yryenden, yryen ata binmi olandan
daha hayrldr. Yce Allah bizleri karde, birbirimizin kanlarn ve mallarn ise haram klmtr.
Bu szler zerine Ammr b. Y'sir son derece kzarak Eb Musa'ya kfretmi ve kalkp yle
demiti: Ey insanlar! O kendi kendini vasfetmektedir. Sen bu fitnede oturuyorsun, ancak ayakta duran
senden daha hayrldr. Sonra Ben Temm'den biri kalkp Ammr'a sz etmi ve yle demiti:
Sen dn bizzat kavgann iindeydin. imdi kalkp em-rimize hakaret mi ediyorsun? Sonra Zeyd b.
Shn ayaa kalkp o da barp armaya balam, orada bulunan bir grup da ayn ekilde bu
kavgaya katlmak zere frlaynca Eb Ms halk tutmaa ve onlar susturmaa almt. O ara
Zeyd b. Shn mescidin kapsnda durarak Hz. ie'den kendisine gelen bir mektup okur ve
kendisinden yardm istediini halka bildirir. Kfe halkna gelen mektup da aa yukar ayn anlam
tayordu. Zeyd her iki mektubu karp mescidde mslmanlarn huzurunda oku-yuvermi ve
bitirdikten sonra yle demiti: Hz. ie'ye evinde oturmas, bize de yer yznde fitne kalmaymcaya
kadar savamamz emredilmitir. Ancak u anda kendisine verilen emri bize duyuruyor ve kendisi de
bu emri yklenmi bulunuyor Zeyd'in bu szleri zerine ebes b. Rib' admda birisi kalkar ve ona
yle der: Ey Ummanh adam! (nk Zeyd b. Shn, Abdikays kabilesine mensuptu ve bu kabile
Ummn'da ikamet ediyordu) Sen Cell'da hrszlk yaptn da elin kesildi. imdi gelip mminlerin
annesine kar kyor ve insanlar ona kar m kkrtyorsun?
Sonra Eb Ms kalkp yle hitap etmiti: Ey insanlar! Bana itaat ediniz, Araplarn asillerinden
olunuz ki mazlum olan kimse gelip size snsn, korkuya kaplan kimse size kar gven duysun. Fitne
koptuu zaman insanlar onda yanlr, baz eyleri birbirine benzetir ve yanllklar yapabilirler, srtm
evirip de gittii zaman ise kendi kendini aklar ve ne olduunu ortaya koyar. Bugnk fitne
insanlarn cann yakan iddetli bir fitnedir. Kuzeyden ve gneyden, doudan ve batdan esip durur ve
son derece dirayetli insanlar bile sanki dnk ocuk, tecrbesiz bir ki-iymi gibi hayretler iinde
brakr. Kllarnz knna sokunuz mzraklarnza sahip olunuz, yaylarnz, krilerinizi krp atnz
ve evlerinize girip oturunuz ve Kurey'i kendi haline braknz. Eer onlar hicret yurdundan dar
kp, oranm ilim ehlinden olan halkndan ayr derlerse ite benden nasihat beklerler. Fakat siz o
anda beni sakn aldatmayasnz. Bana itaat ediniz ki din ve dnyanz kurtarm olasnz. Bu fitneyi
krkleyen kimse onun iddetinden ve ateinden mutlaka byk bir strap ekecektir.

Sonra Zeyd b. Shn ayaa kalkarak kesik olan elini karp yle demiti: Ey Abdullah b. Kays!
Frat suyu her tarafndan alayarak akp gelmee balamtr. Onu geldii yere iade et ki ebediyyen
buraya dnmesin. Eer buna gcn yeterse bil ki bundan sonra arzu ettiin her eye g yetireceksin,
fakat gcn yetmeyen eyi brak. Kalkn, mminlerin emirine ve mslmanlarn efendisine gidin. Hep
birlikte ona doru gidelim ki hakk bulmu olasnz.
Daha sonra el-Ka'ka b. Amr kalkp yle demiti: Size sammiyetle bir tte bulunaym ve
efkatimi belirteyim. Size t verilmesini istiyor ve hakkn sylenmesini arzu ediyorum. Eer o bir
kurtulu aresi olsayd valimizin syledii biliniz ki en doru ve hak olandr. Zeyd'in syledii
szlere gelince. O bu ilerin yabancs ve dmandr. Sakn onu dinlemeyesiniz. Gerek olan bir ey
vardr ki o da udur: Mslmanlar ynlendiren, zulmleri nleyen, mazlumlarn hakkm koruyup
onlara yardm eden bir halifenin olmas gerekir. Mminlerin emri bu ii kendisine ykle-nildii gibi
yklenmi ve yapt arda insafl davranmtr; nk o, slhtan baka bir eye davet etmiyor,
fitnenin kkn kazmak istiyor. Onun iin siz de bu konuda onun yannda olmak iin kalknz ve
yrynz ki emre itaat eden ve sz dinleyen kimseler olasnz.
Bunun zerine Abdulhayr el-Hayrn kalkp yle sormutu: Ey Eb Ms! Talha ve Zbeyr
gerekten bey'at etmiler miydi? Eb Ms: Evet! diye karlk verince Abdulhayr devamla: Ali
bey'atm nakz edecek herhangi bir davranta bulundu mu? diye sormu, Eb Ms:' Bilmiyorum!
karln verince de: Hay bilmemi olasn! Biz de bilip reninceye kadar seni terke-diyoruz. Bu
fitnenin dnda kalan kimsenin bulunduunu biliyor musun? u anda mslnanlar drt frkaya
ayrlm bulunuyorlar. Ali Kfe'nin yaknnda, Talha ve Zbeyr Basra'da, Muviye ise am'da
bulunuyor. Dier taraftan Hicaz'da kendilerinden vazgeilemeyen ve bir tarafa itilemeyen, ancak hi
kimseye kar arpma istemeyen Hicaz ehli bulunmaktadr. demiti. Eb Ms bunun zerine: te
bu sonuncular en hayrllardr. demi, Abdulhayr da yle karlk vermiti: Sen aldanm
durumdasn.
Bundan sonra Seyhan b. Shn kalkar ve yle hitapta bulunur: Ey insanlar! Bu ii kknden
kazyacak, insanlar uradklar zulmden kurtaracak, mazlumu aziz klp insanlar bir araya
toplayacak bir emre ihtiya vardr. te sizin bu emriniz de iki arkadana kar sizi davet ediyor,
aralarnda meydana gelen u anlamazl grp sulha kavu turasnz diye aryor. O mmetin en
eminlerinden olup dinde fakh bir kimsedir. Kim kalkp onun yanma giderse biz de onunla birlikte
gideriz. Sayhan szn bitirince Ammr ayaa kalkp yle der: te bu Raslullah (s.)'in amcas
olu! Sizi Raslulah (s.)'in zevcesine, Talha ve Z-beyr'e kar slha davet ediyor. Ben ie'nin
Raslullah'm dnya ve ahirette zevcesi olduuna ehadet ederim. Siz de olaya bakp deerlendirme
yapn, hakka baanm ve onunla birlikte arpn. Orada bulunanlardan birisi kalkp Ammr'a
yle seslenir.- Ben kendisine cennet mjdelenen kimse ile birlikte, cennetle mjdelenmeyen
kimseye ise kar olurum. Hasan b. Ali: Brak imdi bu laflar, biz sulhu salamak iin buraya
geldik ve sulh ehliyiz diye sylenir ve kalkp yle hitapta bulunur: Ey insanlar! Emrinizin
davetine icabet edin; kalkn, kardelerinizin yanna gidin ve orada durumu inceleyin, grn. Vallahi
kalkp oraya gidecek olanlardan erken davranp ge kalmayanlar sonunda hayrl bir akibete
kavuacaklardr. Bizim bu davetimize icabet edin. Kendisiyle imtihan edildiimiz ve sizin de
imtihana tabi tutulduunuz bu durumda bize yardmc olun. Mminlerin emri size yle sesleniyor:
Bu sefere karken zalim veya mazlum olarak kalkp geldim. Hakka riayet eden her Allah'n kuluna
unu hatrlatrm ki eer mazlum isem bana yardmc olur, zlim isem gelir, benden hakkn alr.
Vallahi Talha ve Zbeyr bana ilk bey'at eden kimselerdi. Byle olduu halde ilk defa ihanet eden yine

onlar oldu. Ben mslmanlarm malna m el koydum, yoksa Allah'n hkmlerinden birini mi
deitirdim? Onun iin kalknz, yrynz ve iyiyi emredip insanlar ktden alkoyunuz. Bu
szler zerine insanlar Hz. Hasan'a uyup katldlar ve dediklerine raz oldular. Sonra Tayy ve Adiy b.
Htem kabilelerinden bir sr kimse kalkp Hz. Hasan'a yle dediler: Neyi uygun gryor ve bize
neyi emrediyorsun? Hasan yle cevap verir: Hepimiz kalkp ona Hz. Ali'ye beyat ettik, o da bizi
meydana gelen bu olaylar zmek zere iyilie davet etti ve biz de bu yzden onunla birlikte geldik
ki meselelere bakp deerlendirmeler yapalm.
Sonra Hind b. Amr kalkp yle der: Mminlerin emri bizi davet edip elilerini gnderdi; hatta
bize olu gelip onun emirlerini bildirdi. Onun iin bunlara uyun ve onlarn dediklerini dinleyin.
Mminlerin emrinin sylediklerine uyun, kalkn, emrinizin emrine gidin ve onunla birlikte olun,
meseleyi onunla birlikte tartn, te yaplacak olan budur, ona reyleriniz ve grlerinizle yardmc
olunuz.
Hicr b. diyy de yle konuur: Ey insanlar! Mminlerin Emrinin yapt davete uyunuz. Gen,
ihtiyar demeden kalkp ona gidiniz. Kalkn, ite ben sizin ilk kalkanlarnzdan olaym ve ilk defa ben
yryeyim.
Gerekten mslmanlar harekete geer ve Hz. Hasan onlara yle der; Ey insanlar! Ben sizinle
birlikte geleceim. Karadan gitmek istiyenler karadan, nehirden gitmek isteyenler ise nehirden
gitsinler.
Hz. Hasan'a dokuz bine yakn insan tabi olmutu. Onlardan alt bin iki yz kiisi karadan gitmi, iki
bin drt yz kiisi ise nehirden gitmilerdi.
Baka bir rivayete gre ise Hz. Ali Hasan ile Ammr b. Y-sir'i yukarda szkonusu ettiimiz gibi
Kfe'ye gnderdikten sonra el-Eter'i arkalarndan gndermiti. el-Eter oraya vardnda Eta Musa
el-E'ar mslmanlara mescidde hitap ediyor ve onlar yerlerinde durmaa ve orada ikamet etmee
tevik ediyordu. Ammr ve dierleri bu arada bir tartmaya girmilerdi. el-Eter Kfe'ye gelinceye
kadar urad her kabileyi kendilerine katlmaa aryor ve onlara: Haydi bana uyun, Eb
Musa'nn kkne doru gidiyoruz diyordu. Mslmanlardan bir cemaatle Eb Musa'nn halka hitap
ettii bir srada kkne girmiti.
Eb Ms hitabe srasnda Krelilere yerlerinden kmamalarm tavsiye ederken Hasan ona yle
demiti: Bizim verdiimiz grevi brak, ayrl bu grevden hay annesi yitiresi! Bizim minberimizden
de in aa! Bu srada Ammr da ayn ekilde onunla ekiip duruyordu. Bu arada el-Eter Eb
Musa'nn kle ve hizmetilerini kkten karmt. Onlar kouarak Eb Musa'ya seslenirler ve elEter'in kke girdiini ve kendilerini dverek karp kovduunu sylerler. Eb Ms minberden
inerek kkne gider, oraya vardnda el-Eter kendisine barp: Hay annesi yitiresi! ek git
buradan, Allah seni buradan ihra etmitir. der. Eb Ms el-Eter'in bu sz zerine: Bana bu
gece msaade et derse de el-Eter: Hayr, vallahi bu kkte artk bir tek gece bile
gecelemeyeceksin. diyerek karlk verir. Bu arada etraftan bir ok kimse gelip kke girmek ve
eyalarn talan etmek istemi, ancak el-Eter gelenlere engel olmu ve: Ben onun koruyucusu-yum.
diyerek onlar engellemiti. Bu olaylardan sonra yukarda zikrettiimiz gibi? dokuz bine yakn
insan Kfe'den kp Hz. Ali'ye doru ynelmilerdi. Baka bir rivayette ise, Kfe'den Hz. Ali'ye
doru gidenlerin on iki bin kii olduklar kaydedilir.
Eb Tufeyl yle anlatr:
Kfeliler Hz. Ali'nin yanna varmadan nce o gelecek adamlarn ka kii olacaklarm sylemi ve
vardklarnda ben de onlar tek tek saymtm. Gerekten Hz. Ali'nin dedii sayda adam gelmiti.

Gelen kabilelerden Kinne, Esed, Temm ve Rbb ile Mzey-ne kabilelerinin banda Mak b.
Yesr er-Reyh bulunuyordu. Kays kabilesinin bir grubunun banda ise Muhtr'n amcas Sa'd bn
Mes'd es-Sakaf bulunuyordu. Bekir ve Talib kabilelerinin banda Va'le b. Mahduc ez-Zehel,
Muzhic ve E'arerin banda da Hicr b. Adiy Buceyle, el-Mr, Cus'am ve Ezd kabilelerinin banda
Mahnef b. Sleym el-Ezd bulunuyordu. Btn bu kabileler Hz. Ali Z kr denilen yerde iken yanma
varmlard. O da yanu-da bulunan bn Abbs ve bir cemaatle birlikte onlar gayet iyi karlam,
muhabbetlerle ve selmlarla kabul etmiti. Arkasndan Hz. AH Kfelilere seslenmi: Ey Kfeliler!
Acem hkmdarlarma kar savap onlar dattnz ve btn mlk ve devletleri size intikal etti.
Bylelikle her trl dnyev ihtiyalarnz giderip dmanlarnza kar dier mslmanlara yardm
ettiniz. Ben Basra'da bulunan kardelerimizin geri dnmelerini salamak iin burada olmanz
istedim. Onlardan istediimiz tek ey geri gelip Medine'ye dnmeleridir. Eer bu iten dnmek
istemezlerse onlar gayet yumuaklkla yola getirmee alrz. Ancak zulme bavurduklarnda
tutacamz yol da ona gre olur. inde fesat bulunan bir ii salha evirmedike onu inaallah
brakmayacaz. demiti.
Gelen Kulelilerle birlikte Hz. Ali ve yanndakiler Z Kr denilen yerde toplanmt. Dier taraftan
Basra ile* Z Kr arasnda ise Hz. Ali'yi yolda bekleyen binlerce kiilik Abdikays kabilesi vard.
Basra'dan gelen gruplarn bamda u byk ahsiyetler yer almt: el-Ka'ka' b. Amr, Sa'd b. Mlik,
Hind b. 'Amr ve el-Heysem b. ihb. arpmaa meyyal olanlarn banda ise Zeyd b. Shn, elEter, Adiyy b. Htem, Mseyyeb b. Necbe ve Yezd b. Kays gibileri olup bunlarn dnda da
savamaa ve arpmaa niyeti olan pek kimse yoktu. Kfeliler Z Kr'a vardklarnda Hz. Ali elKa'ka' ararak onu Basrallara gnderip yle demiti fel-Ka' ka' Rasulullah (s.a.v.)'in ashabndan
idi.) Git bu iki adam bul, tatlla ve cemaata davet edip tefrikaya dmenin tehlikesinden sz et.
Bu istek zerine el-Ka'ka' Hz. Ali'ye: Benim aranzda hkmde bulunman sz konusu deilken
onlardan gelecek haberlere ve szlere kar nasl davranacaksnz? diye sormu, Hz. Ali'nin: Senin
emredecein ekilde davranrz. Eer onlardan gelecek tekliflerde senin bir grn ve itihadn
olmazsa biz reyimizle itihd eder, onlarla o istikamette konuur ve gerektii ekilde hadiseleri
sonulandrrz. demesi zerine de: Doru syledin. dedikten sonra kp Basra'ya gitmiti. Ka'ka'
Hz. ie'den balar; yanma varr, selm verir ve sorar: Ey anneciimi Seni yerinden skp bu
ehire getiren durum nedir? Hz. ie: Ey oulcazm! Benim buraya gelmemin tek sebebi mslmanlar arasnda meydana gelen fitneyi slh
etmektir. diye cevap verir. el-Ka-ka': Talha ve Zbeyr'e haber gnder, onlar da gelsin. Aramzda
geecek konumalara sen de ahit ol. der. Hz. ie Talha ve Zbeyr'e haber gnderir, gelip
oturduklarnda el-Ka'ka' onlara yle seslenir: Ben mminlerin annesine buraya neden geldiini
sorduumda mslmanlarm arasn bulmaa geldiini syledi. Siz ne dersiniz? Tbi mi olacaksnz,
yoksa muhalif misiniz? Talha ve Zbeyr tbi olacaklarn sylerler. Bunun zerine el-Ka'ka' yle
der: Bana syler misiniz: Bu slh yoluna nasl gideriz? Vallahi slh edilmesini uygun grdnz
eyi slh eder, ho karlanmayan eyi de reddederiz. Talha ve Zbeyr yle cevap verirler:
Osman'm katilleri... Eer bunlar terkedilecek olursa vallahi bu Kur'n'm terki demektir. el-Ka'ka'
bunun zerine yle konuur: Siz Basra halkndan Osman'n katilleri olan bir sr kimse
ldrdnz. Bugn dorulua herkesten daha nce sizin ynelmeniz gerekir. Alt yz adam
ldrdnz, alt bin kii size kar kt, sizi terkedip gittiler, yannzdan ayrldlar. Hurkus b.
Zheyr'i ldrmek istediniz, alt bin kii onu size kar korudu. Eer onlar kendi hallerine
terkederseniz bu sylediinizi de terketmi olursunuz. Eer onlarla arpacak ve sizden ayrlan bu

adamlara kar koyacak olursanz ho karlamadnz bu olaylardan daha b-yyle karlar ve

nefret duyarsnz. Raba ve Mudar kabilelerini bu ehirlerden uzaklatrmak isterseniz onlar size kar
toplanr, sizinle savar ve sizi dehet verici bir yenilgiye uratrlar ki aynen Hz. Osman'n katli gibi
byk bir gnahtan daha byk bir hadiseyle kar karya kalrsnz.
Hz. ie: Peki sen ne dersin? diye el-Ka'ka'a sorar, o da yle cevap verir.- Benim grm
udur: Meydana gelen bu olaylarn ilac hdiseleri ve insanlar teskin etmektir. Eer bu durum
sakinletirilirse insanlarn heyecanlar sner ve i sona erer. Bize bey'at ederseniz bu hayra bir
almettir, rahmete ve iyilie doru giden bir yolun mjdesidir, fakat buna yanamaz da ii daha ok
byterek yan izerseniz durum erre ve ktle doru kayp gider ki bu hkimiyetin ve mlkn
zevali demektir. Afiyeti, sal ve selmeti isteyiniz ki Yce Allah onu size ihsan etsin. Siz dala
nce, islm'n balangcnda olduu gibi hayra ve iyilie anahtar olunuz. Ne olur belya ve musibete
bavurup da onu bamza ve kendi banza sardrmayn. Vallahi benim syleyeceklerim bundan
ibarettir. Sizi bu szlere uymaa ve hayra davet ediyorum. And olsun, bu mmetin bana bu
gnlerde gelen bu msbetlerin sonunda Yce Allah'n bizi daha byk bir musibete uratacandan
korkuyorum. Bamza gelen bu felketler gerekten daha evvel dnlen ve tasarlanlan eyler
deildir. Bu iler bir adamn bir bakasn ldrmesi veya ondan nefret etmesi, ya da bir kabilenin
bir adam ldrp de ondan nefret etmesine benzemez. Bu szler zerine onlar da el-Ka'ka': Doru
ve yerinde syledin. Kalk imdi, Ali'ye git; eer Ali de bu grlerine aynen uyar ve bu grlerle
bize yaklarsa o zaman bu i sulh ile neticelendi demektir. derler.
el-Ka'ka' Hz. Ali'ye dnp durumu anlatm, o da son derece sevinip her iki taraf sulha ynelmiti;
ancak bu sulhu ho kar-lamayanlar olduu gibi bundan son derece memnun olanlar da vard. elKa'ka'm Hz. Ali'nin yanma varmasndan nce Basra'dan bir sr Arap heyeti Hz. Ali'ye gelerek, Kfe
halkndan olan dier kardelerinin grlerinin ne olduunu renmek istemiler, kendilerinin hangi
duruma meylettiklerini aklamlar, sulh yapmay daha uygun bulduklarn, arpmalarn
tehlikelerini ve hibir zaman arpmay dnmediklerini bildirmilerdi.
Basra'dan gelenler bu kimseler Kfe halkndan olup burada kendi airetlerinden kimselerle
karlatklarnda onlarn da ayn ekilde dndklerini grm ve onlar alp Hz. Ali'nin huzuruna
gtrerek haberi iletmilerdi. Hz. Ali bu gelenlerden Cerr b. Seris'e Talha ve Zbeyr'in ne
dndklerini sormu, Cerr de onlarn durumlarm anlatarak yle demiti: Zbeyr kerhen ve
zorla bey'at ettirildiklerini sylyor, Talha da ayn minval zere, iirler okuyarak bu yolda grn
belirtiyor.
Basra halkndan gelen heyetler Kfelilerle de ayn grleri tar olarak geri dndkleri gibi elKa'ka1 da Basra'dan dnm ve her iki tarafn da sulh istedikleri ortaya kmt. Bunun zerine Hz.
Ali kalkp bir hutbe okumu, Allah'a hamd- sena ettikten sonra cahiyye devrinin ekvetinden ve
mutsuzluundan, slm'n geliiyle eriilen mutluluktan, Allah'n bu mmete verdii nimetlerden,
Raslullah (s.)'tan sonra hilfetle ve cemaatle nasl bir nimete erdiklerinden sz ederek
Raslullah'tan sonra gelen her iki halfenin dneminde de ayn mutluluun srdn, fakat daha
sonra Cenb- Allah'n insanlara ihsan ettii bu stnlkleri kskanan ve dnyay talep eden erli bir
grubun kp bu olaya sebep verdiini sylemi ve bunlarn slm' tekrar gerisin geriye evirmek
istediklerini ifade etmi, sonra szlerini yle bitirmiti: Allah mutlak arzu ettiini ortaya koyar ve
dilediini yapar. Haberiniz olsun ki ben yarn kp gidiyorum. Siz de bana uyup kn gidiniz.
Bu konumadan sonra Hz. Osman'a kar gelip onun ldrlmesine yol aan kimseler yerlerinden
kprdamam, bu sefihler tekrar kendi hev ve heveslerine uyarak bir araya toplanmlard. Bu

toplananlar arasnda Alb' b. Heysem, Adiyy b. Htem, Salim b. Sa'lebe el-Kays, reyh b. Evf ve
el-Eter ile birlikte Hz. Osman' kuatanlardan ve ona kar Medine'ye gidenlerden baz kimseler
bulunuyordu. Mudar kabilesinden baz kimseler ile Abdullah b. SebS', Hlid b. Mlcem de bunlarla
bir araya gelmi ve-istiare etmilerdi. Bu konuda syleyecekleriniz nedir? diye sorulduunda u
fikirler ortaya atlmt: Ali Allah'n kitabn en iyi kavrayan ve en iyi bilen bir kimse olduu iin
Osman'n katillerini er ge yakalayp Allah'n emrini uygulayacak ve bu konuda titiz davranacak ilk
insandr. Ali bu ekilde konuuyor, ancak Osman'n katillerinden nefret ettii kadar da hi kimseden
nefret etmiyor. Talha ve Zbeyr kendi yanlarndaki kalabala bakp ida Hz. Ali'nin yanmda
bulunanlarn azln grrse bunlar birbirlerine debilirler. Buna ne dersiniz? Yoksa herhalde
sizler bir gn aranacaksnz ve sa kalmaktan uzak debilirsiniz.
Bu konumalardan sonra el-Eter yle der: Talha ve Zbeyr'-in hakkmzda neler dndn
renmi bulunuyoruz. Ancak Ali'nin ne dndn bu gne kadar renemediimiz gibi dier
insanlardan da kimlerin bize kar neler dndn bilmiyoruz. Bunlar eer aralarnda birlik
salarlarsa bizim kanmz aktmak zere de anlaabilirler. Geliniz Ali'yi de Osman'a katalm, onu da
ldrelim. O zaman yle bir fitne kopar ki bu fitneyi durdurmak iin bizim her dediimize raz
olurlar. Abdulah b. Se-be' (ibn es-Sevde') Eter'in bu grne kar yle demiti: Bu grn ne
kadar kt bir gr! Siz Osman' ldrenler u Z kr1-da iki bin veya alt yz kii civarmdasmz,
Hz. Talha'y kasdede-rek Hanzala'nm olu ve adamlar ise sizi ldrmek iin srekli frsat
kollayan ve bu ie gayet hevesli olan be bin kiiden meydana gelmektedir. Arkasndan Alb' b.
Heysem kalkp yle der: Gelin onlar kendi hallerine brakp gidelim. Eer Ali'nin yanndakiler
zayflayacak olurlarsa dmanlar onlara kar galip gelirler, eer ok olurlarsa sizin aleyhinize sulh
akdedebilirler. Onlar kendi hallerine brakn ve gelin uzak ehirlerden birine gidip orada yerlein,
iyice gleninceye kadar da bu insanlardan uzak durun. Ancak bn es-Sevde' tekrar sze karp
yle konuur: Senin grn de ne kadar kt bir gr! Vallahi Jerkes sizin ayr bir grup olup
gitmenizden dolay sevinir. Eer siz bu iyi ve her trl ktlkten uzak olan insanlarla bir arada
olursanz mesele yok, eer ayrlp da kendi banza bir grup olursanz nerede bulunursanz bulunun,
vallahi insanlar sizi dorarlar. Sonra Adiyy b. Htem yle der: Allah'a yemin olsun ki, btn bu
sylenenleri tam olarak ne beendim, ne de reddettim. Ancak bu konumalar esnasnda Hz. Ali'nin
ldrlmesi konusunda tereddt gsterenlerin teredddn beendim. Burada yaplacak tek ey varsa
o da bu insanlar birbirine drmektir. Bizim bu konuda yapacamz ey ise atlarmz ve
silahlarmz kullanmamzdr. Eer sizler ileriye atlrsanz biz de ileriye atlrz, eer duracak
olursanz biz de dururuz. Adiyy'in bu szlerini bn es-Sevde': Doru ve gzel syledin diye
karlar. Arkasndan Salim b. Salebe yle der: Dnyay arzu edenler edebilir, fakat ben
istemiyorum. Vallahi yarn onlarla karlarsam mutlaka arpacak ve onlardan da asla geri
kalmayacam. Allah'a yemin ederim ki, sizler ister istemez ve er ge klla kar karya
kalacaksnz. Onun iin bu kltan ayr durmaynz. bn es-Sevde' Slim'in bu szlerine kar yle
der: Bu adam amma da doru konutu. Arkasndan reyh b. Evf unlar syler: lerinizi abuk
tutun, buradan karlp srgn edilmeden nce abuk davrann ve bir an evvel yapmanz ve tacil
etmeniz gereken iinizi de kesinlikle tehir etmeyin, geriye brakmanz gereken bir ii de acele ile
yapmayn. Biz insanlarn nazarnda en erli ve kt bir noktadayz. Vallahi bu iki grup arpmazlarsa
sonunda bize kar nasl davranacaklar bilemiyorum. bn es-Sevde' bu szler zerine yle der:
Beyler! Sizin stn olmanz ve bu iten syrlmanz her iki grubun arpmasyla mmkndr. Eer
onlar yarn birbirlerine derlerse siz aralarndan yavaa ekilip knz ve onlara herhangi bir

ekilde yardm konusunda da sz vermeyiniz. Siz kimin yannda olursanz onun savatan vaz gemesi
mutlaka kanlmazdr. Burada yaplacak tek ey Ali'yi Talha ve Zbeyr ile arptrp onlar
birbirine drmektir. O zaman Ali, Talha, Zbeyr ve onlarn grnde olanlar birbirleriyle urap
dururlar. te o arada siz neticeyi grn ve hi kimse farkna varmadan siz de ekip gidin.
Ertesi gn Hz. Ali leye doru ikar gider, onunla birlikte bulunanlar da Abdikays kabilesinin
yanma varrlar ve bir araya toplanp giderler. Hz. Ali oradan ayrlp ez~Zavya denilen yere varr ve
oradan da Basra'ya gitmeyi tasarlar. Talha, Zbeyr ve Hz. ie de el-Farda denilen yerden ayrlr ve
her iki topluluk Ubeydullal b. Ziyd'm kk yannda karlarlar. Her iki taraf konaklaynca akk
b. Sevr, Amr b. Merhum el-Abdi'ye haber gndererek kp gelmesini, byle yapmas halinde
kendisiyle birlikte bir sr kimsenin kacam, varp Hz. Ali'nin askerlerine meyletmesini tavsiye
eder. Ayrca Abdikays ve Bekr b. Vail'den de baz askerler gelip Hz. Ali'nin askerlerine katlrlar. O
zaman bazlar yle demilerdi: Bu Kays ve Bekr b. Vil kabileleri kiminle birlikte ve kimin
yannda olursa o mutlaka galip gelir.) Nihayet her iki taraf gn mddetle kar karya durmu ve
aralarnda hibir arpma olmamt. Bu mddet iinde Hz. Ali onlara haber gnderip konumak
istediini sylemiti. Her iki taraf H. 36. yl cemziyel-hir ajann ortalarna doru (M. 656 Aralk)
buraya gelip konaklamlard, Hz. Ali burada konakladktan sonra adamlar gelip ona katlyorlard.
Hz. Ali orada konakladnda Ebu el-CerbJ adnda birisi Zbeyr'e: Ali'nin adanlan henz gelip
katlmadan zerine bin atl gndersen iyi olur. demi, Zbeyr de ona cevaben unlar sylemiti:
Biz savan neticelerini ve ortamn ok iyi biliriz. Onlar bizim dvamzn adamlardr. Bu i
imdiye kadar hi dnlmemi ve olmam bir eydir. Bu gnde meydana gelecek olaylardan sonra
Allah'a zrle gidecek olan kimsenin kyamet gnnde zr kopar gider. Onlarn bize gelen heyetleri
bizden ayrld zaman sulh akdetmek zere ayrlmlard. Ben de ayn ekilde sulhun meydana
gelmesini ve bunun sulh ile neticelenmesini arzu ediyorum. Sabrediniz! Sizin iin mjdeler olsun.
Sonra Sabra b. eymn, Talha ve Zbeyr'e giderek yle syler: u adama kar frsat kol-laynz,
asl isabetli olan savaa girimektir. Talha ve Zbeyr ona yle karlk verirler: Aramzda
meydana gelen bu ihtilaflar daha nce hi vaki olmamt ki bu hususta Cenab- Allah Kur'an'da bir
hkm zikretsin veya Rasulullah (sj'in bir snneti olsun. Aramzda bazlar bu iin kesinlikle
kurcalanmamasn ve bir an nce kapatlmasn istemilerdir. Bu kimseler Ali ve yanndaki
kimselerdir. Bizler de unlar syledik: Bu sulhu terk etmememiz ve bunu geciktirmememiz gerekir.
Bunun zerine Ali de: Bu adamlar terk edip gitmek bir ktlktr, fakat daha byk bir ktlkten
hayrl bir davrantr. diye sylemi bulunmaktadr. Ve bu durumun hayrl olduu bizce de
grlyor. Mslmanlarn zerine inen ahkm ise onlarn genellikle haklarn koruyan hkmlerdir.
Sonra K'b bn Sver: Ey topluluk, u karnzdaki topluluktan u ilikiyi kesiveriniz. demi, ona
da ayn ekilde daha evvel zikredildii gibi cevap vermilerdi. Sonra Hz. Ali kalkp yanndakilere
hutbe okumu, bu arada A'var b. Benn el-Mnkar niin buraya geldiklerini sormu, Hz. Ali de ona
cevaben unlar sylemiti: Buraya geliimizin sebebi sulh akdetmek ve bu yanan atei
sndrmektir. Umulur ki Cenb- Allah bu mmeti bir araya getirir, aralarndaki ihtilflar ortadan
kaldrr ve bizim buraya geliimizle mslmanlar arasnda meydana gelecek bir sava nlenmi
olur. el-A'var: ayet onlar bizim bu isteklerimizi kabul etmezlerse ne yaparz? diye sorunca Hz.
Ali: Onlar bizi terkettii mddete biz de onlar kendi balarna brakrz diye karlk verir. elA'var: Peki, yine onlar bizim yakamz brakmazsa ne yaparz? diye sorunca da, Hz. Ali: Onlar
kendimizden uzaklatrmaya alrz. der. Bunun zerine el-A'var Hz. Ali'ye yle sorar: Peki
onlarn yapacaklar kt davranlara aymsyla mukabele edilecek mi? Hz. Ali: Evet. diye

karlk verir.
Eb Seleme ed-De'ln kalkp Hz. Ali'ye sorar: Eer bu adamlar Hz. Osman'n kann istemekte
gerekten samimi iseler bu hususta delilleri var mdr? Hz. Ali: Evet, vardr. diye cevap verir.
Sonra konuma karlkl olarak yle devam eder: Peki, bu kan aramakta gecikme konusunda
kendin iin bir delil var mdr? Hz. Ali: Evet, vardr; eer bir eye bir anda ulamak mmkn
deilse onu tehir etmek daha faydaldr. Eb Seleme: Eer biz ve onlar yarn kar karya gelir
arprsak kyametteki durumumuz ne olacaktr? Hz. Ali: Bizden ve onlardan kalbi Allah'a safa
bal olan bir kimsenin ldrlp de Cenb- Allah tarafndan cennete konulmamasm temenni
etmem.
Hz. Ali yanndakilere okuduu bir hutbede yle demiti: Ey mslmanlar! Karmzda bulunan bu
mslmanlar iin dillerinizi, ellerinizi tutun. Sakn bu konuda bizden ileri gitmeyin. nk yarn
kyamet gnnde bugn dmanl balatanlar dva edilecek. Sonra kardaki gruba Hkeym b.
Seleme ve Mlik b. Habb'i gnderip yle der: Eer siz el-Ka'ka' ile konutuunuz gibi ayn
fikirlerinizi koruyorsanz biz dnp de durumu grnceye kadar sakn herhangi bir harekete
girimeyesiniz. Sonra Ahnef b. Kays ve Hurks b. Zheyr'i koruyan ve halen bir kenarda duran
Sa'doullar Hz. Ali'ye gelirler. Ahnef b. Kays Hz. Osman'n eha-detinden sonra hacdan dnm ve
hac dnnde gelip Hz. Ali'ye Medine'de bey'at etmiti.
el-Ahnef yle anlatr:
Talha, Zbeyr ve ie ile danmadan Ali'ye bey'at etmedim. Osman muhasara altnda bulunduu
gnlerde hacca gitmek istedim. Onlarn her birine varp tek tek unlar syledim: Bu adam muhasara
altndadr ve her an ldrlebilir. Kime bey'at etmemi istersiniz? Onlarn her biri bana: "Ali'ye
be'yat et. dediler. Yapacam bu bey'attan raz olurmusunuz? diye sorduumda: Evet. diye
karlk vermilerdi. Hac grevimi ifa edip de Medine'ye dndmde Hz. Osman'n ldrlm
olduunu grdm, gidip Ali'ye bey'at ettim. Sonra oluk ocuumun yanma dndmde gerekten
ilerin yoluna girdiini grdm. Sonra oluk-ocuumun arasnda bylece otururken birisi gelip yle
bir haber getirdi: ie, Talha ve Zbeyr seni filan yerde bekliyor ve aryorlar. Ben: Onlara ne
oldu? diye sorduumda adam bana yle dedi: Osman'n kann talep etmek konusunda Ali ile
arpmak zere senden yardm diliyorlar. O anda dnya bama yklr gibi oldu ve yle dedim:
Benim mminlerin annesini ve Raslullah CsJ'm havarisini karma alp onlarla arpmam ne kadar
kt bir eydir. fakat Raslulah Cs.J'm amcasnn oluna kar savamak ki bana ona bey'at etmem
sylendi ok daha kt bir durumdur. Nihayet onlara vardmda bana: Seni unun unun iin
ardk. dediler, ben de onlara yle karlk verdim.- Ey mminlerin annesi, ey Zbeyr ve ey
Talha! Allahnz severseniz, ben size kime bey'at edyim, kime bey'at etmemi istersiniz? diye
sorduumda, Ali'ye bey'at etmemi sylemediniz mi? Bunun zerine onlar: Evet, fakat o, ileri
deitirip halden hale soktu deyince ben de: Vallahi, mminlerin anas aranzda olduu srece size
kar arpacak deilim, fakat ayn ekilde Haslullah (s.'m amcasnn oluna kar da arpacak
deilim, nk siz bana ona bey'at etmemi emretmitiniz. Ben kendi evime ekilir, oturur ve
hepinizden ayr kalrm. dedim.
Bu yzden onlar da onu hakl grerek bu konuda kendisine izin vermiler, o da yannda alt bin ksur
adamla birlikte el-Celh' denilen yere ekilmi ve onlardan ayr kalmt. Celh', Basra'ya iki fersah
uzaklkta bir yerdir.
Hz. Ali oraya vardnda el-Ahnef gelerek yle der: Basra'da bulunan adamlarmz yarn
kendilerine kar saldrya geeceinizi, erkeklerini ldrp kadnlarn esir alacanz

zannediyorlar. Hz. Ali ona: Benim gibi bir adam byle davranmak hususunda Allah'tan korkmaz
m? Byle bir ii yapmak, hele hele msl-man bir kavme kar byle yapmak ancak kfre den ve
helak olan bir kimse iin hell olabilir. diye karlk verir. Sonra aralarnda yle bir konuma olur:
el-Ahnef: Benden u. iki husustan birini yapmam iste: Ya seninle birlikte onlara kar arpaym,
veya sana kar arpmaya hazr olanlardan on bin adam kllaryla birlikte sava meydanndan
alp gideyim. Hz. Ali Sen adamlarna bu iten uzak duracaklarna dair sz verdikten sonra
nasl byle diyebilirsin? el-Ahnef: Bugn vefaya uymak gerekirse onlara kar arpmak
lzmdr. Hz. Ali: O halde bana kar savaacak u adamlardan on bin kiiyi alp gtr. Bunun
zerine el-Ahnef Hz. Ali'ye kar tavr taknan bu insanlara dnp: Ey Hindefoullar! diye
seslenir ve bir ok kimse ona icabet eder. Arkasndan Ey TemimoullarU diye seslenince yine
birok kimse onun yanma varr. Daha sonra Ey Sa'doullar diye seslendiinde yanma koup gitmeyen
Sa'd kabilesine mensup tek bir kii kalmaz. Btn bunlar alp gider ve her iki tarafn ne
yapacaklarn bekler durur. Nihayet arpmalar meydana gelip de Hz. Ali bu iten zaferle knca
onlar da dier mslmanlarn davrandklar gibi davranm ve topluma karmlard.
ki cemaat kar karya gelince Zbeyr bir ata binmi ve eline silhn alarak ortaya atlmt. Hz.
Ali'ye: Bu gelen Zbeyr'dir. denilince Hz. Ali yle demiti: Vallahi o kendisine Allah'n
emirleri hatrlatld zaman ilk olarak uyacak iki adamdan ilkidir. Arkasndan Talha kar. Bunun
zerine Hz. Ali her ikisinin yanma gider ve birbirlerine yle yaklarlar ki atlarnn balar ve
boyunlar birbirine karr ve kimin atnn kime ait olduu seilemez olur. Ali onlara yle seslenir:
And olsun sizler silh, at ve bir sr askerler hazrladnz. Eer bunu yaparken Allah'a kar sunacak
bir zrnz varsa bile yine de Allah'tan korkun. Arkasndan O ipliini kuvvetle bktkten sonra
zen kadn gibi olmayn. (en-Nahl, 16/92) ayetini okur ve onlara yle der: Ben ikinizin de dinde
kardei deil miyim? Ve sizin benim kanm benim de sizin kannz haram klmamz gerekmez mi?
Kanmn aktlmasn hell klacak herhangi bir olay meydana geldi mi? Talha yle karilk verir;
Sen insanlar Osman'a kar kkrttn. Hz. Ali O gn Allah onlara hak (ettikleri) cezalarn tam
verir ve onlarda bilirler ki Allah apak haktr. (en-Nur, 24/25) ayetini okur ve devamla: Ey Talha!
Osman'n kann talep ediyorsun deil mi? Allah Osman' ldrenlere lanet etsin! Ey Talha! Sen
Raslullah (s.)'m hanmn yanma alp onu kendine kalkan olarak kullanyorsun da kendi hanmn
evde saklyorsun deil mi? Sen bana bey'at etmemi miydin? Talha yle cevap verir: Sana bey'at
ettiimde kllar boynumun zerinde tutulmutu. Hz. Ali sonra Zbeyr'e dnerek osrar: Ey
Zbeyr! Senin buraya kadar gelmene sebep olan ey nedir? Zbeyr: Buraya gelmeme sebep sensin.
Ben seni bu hilfet grevine ehil grmyorum, stelik bu konuda bizden daha hak sahibi bir kimse de
deilsin. diye karlk verir. Bunun zerine. Hz. Ali yle konuur; Ben Osman'dan sonra bu ie
ehil deil miyim? Biz seni Abdulmuttalib'in evltlarndan sayarken senin u kt huylu olun kp
aramza tefrika soktu. Daha sonra ona baz eyler hatrlatr ve yle der: Hatrlyor musun, bir gn
Raslullah (s.) ile birlikte bir yerde yryordum da Ben Ganem'den getiimiz srada Ra-sulullah
Cs.) bana bakp tebessm etti ve ben.de ona bakp tebessm ettim. Sen o anda Rasulllah'a: Eb
Tlib'in olu niye bu kibrini brakm deildir? dediin zaman Raslullah (s.), sana yle demedi
mi?: Eb Tlib'in olunda kibir yoktur ve bir gn sen onunla haksz yere arpm olacaksn. Bu
szleri iiten Zbeyr: Vallahi dorudur! u anda Raslullah'm dediklerini hatrladm. Eer bunlar
daha evvel hatrlam olsaydm kesinlikle buraya gelmezdim, bundan sonra da ebediyyen sana kar
savaacak deilim. diye karlk vermiti.
Hz. Ali sonra arkadalarnn yanma dner ve onlara: Zbeyr sizinle kesinlikle arpmamak zere

Allah'a sz vermi bulunmaktadr. der. Gerekten Zbeyr Hz. ie'nin yanna gider ve ona yle
der: Ben dnyaya geldiim ilk gnden beri, bugnk kadar u anda bulunduum yerin benim
olmadn ve burada durmamam gerektiini hissetmi deildim. Hz. ie ona: Peki ne yapmak
istiyorsun? diye sorunca Zbeyr: Sizi olduunuz gibi bu*akp hemen gitmek istiyorum. diye cevap
verir. Olu Abdullah babasma yle seslenir: Bu iki muhalif grubun birbirlerine kar kmalarndan
ve keskin kllarn ekip bu noktaya gelmelerinden sonra onlar yzst brakp gitmek mi
istiyorsun? Korktun ve Eb Tlib'in or-dusundaki o sancaklarla oralar tayan gencecik adamlar ve
bunun arkasnda dehet verici bir lmn olduunu grdn de dehete kapldn deil mi? Olduun
yerde dur ve bekle. Fakat Zbeyr ona: Hayr, ben ona kar arpmamak zere yemin ettim. diye
karlk verir. Olu Abdullah ise srar ederek: Yeminine kefaret de ve onunla arp. der. Sonra
Zbeyr klesi Mekhl'u, baka bir rivayete gre ise Selce adndaki klesini kefaret olarak azat
etmiti.
Baka bir rivayete gre ise Zbeyr Ammr b. Ysir'i Hz. Ali'nin yannda grnce savatan vaz
gemiti. Bu arpmalarda Ammr b. Ysir'in ldrlmesinden korkmutu, nk Raslullah (s.)'-n:
Ey Ammr! Seni isyanc bir grup ldrecek dediini iitmiti. Ancak kendisi savatan
vazgemiken olu yukarda zikrettiimiz gibi onu tekrar savaa sokmutu. Bu ekilde Basrallar
ayr gruba ayrlm oldular. Bir grup Talha ve Zbeyr'in yannda yer alanlar, bir grup Hz. Ali'ye
katlanlar, ve bir grup da sava kesinlikle kabul etmeyenlerdi. Bunlar arasnda el-Ahnef, Amr b.
Husayn ve onlara benzer kimseleri saymak mmkndr. Daha sonra Hz. ie gelip Huddn
mescidinde Ezd kabilesi arasna konaklamt. O gn Ezd kabilesinin reisi Sabra b. eynn idi. Kb
b. Sver ona yle demiti: Ordular kar karya geldiklerinde onlar birbirinden ayrp
uzaklatrmak ok zordur, aynen kkreyip dalgalanan denizler gibidirler. Onun iin bugn bana itaat
et, beni dinle, onlarn arasnda bulunma ve adamlarn alp ekil; nk bu durumda artk sulhun
gereklememesinden korkuyorum. Mudar ve Baba kabilelerini kendi hallerine brak. Onlar
birbirlerine karde kabilelerdir. Eer sulh akdederlerse zaten bizim de istediimiz odur; ayet
arpacak olurlarsa onlarn arama girer, hakemlik yaparz.
K'b, slm'a girmeden evvel cahiliyye devrinde Hristiyan idi. Onun bu szleri zerine Sabra b.
eymn yle demiti: Senin hl Hristiyanlktan kalan baz anlaylar tadn gryorum. nsanlarm arasn slh etmek konusunda uzak durmam m bana emrediyorsun? Mminlerin annesini,
Talha ve Zbeyr'i terketmemi mi istiyorsun? Eer sulh bile akdedilmi olsa ben'Osman'n kann talep
etmekten vaz m geeyim? Vallahi ebediyyen byle bir eye girimem.
Nihayet btn Yemen halk ve Mincb b. Rid er-Ribb kab-leleriyle birlikte Hz. ie'nin yannda
yer almt. Bu kabileler de Teym kabilesi, Adiyy, Sevr, Ukel, Abdimenaf b. Udd bn Tbiha b. lys
b. Mudar ve Dabbe b. Udd b. Tbiha kabileleri idiler. Ayn ekilde Amr b. Temmoullar ile birlikte
Eb el-Cerb', Hanzala oullar ile birlikte Hill b. Vekf, Sabra b. eymn Ezd kabilesinin banda,
Mci' b. Mes'd es-Slem Sleym kabilesinin bamda, Zfer b. Hars, mir ve Gatafnoullarnn
banda, Mlik b. Mesma' Bekroullarnn banda, el-Hirreyt b. Rid Nciyeoullarmm banda ve
nihayet el-cire el-Himyeri Yemen halknn bamda olmak zere savaa hazr hale gelmilerdi.
Talha ve Zbeyr ortaya atldklarnda sulhun akdedilecei hususunda zerre kadar phesi olmayan
Mudar kabilesi onlarla birlikte ortaya km ve arkasndan ayn ekilde bartan hi de phe
etmeyen Raba kabilesi de onlara katlmt. Onlarn yanbam-da sulhun kesinlikle gerekleeceine
inanan Yemen halk da ortaya km, Hddnoullar Hz. ie ile birlikte ve dier tarafta saylan
kabileler reisleriyle birlikte otuz bin kiiye yakn bir ordu oluturarak yerlerini almlard. Hepsi

sulhun akdedileceine inanyorlard. Nihayet bu noktadan sonra Hakim ve Mlik'i Hz. Ali'nin yanma
gndererek: Biz el-Ka'ka* ile yaptmz grmelere halen sadz. diye haber iletirler. Hz. Ali
de onlarn saf tuttuklar yere kadar varmt. Mudar kabilesine mensup olanlar dier taraftaki
Mudarllara kar, Raba kabilesine mensup olanlar dier taraftaki Rabaoullarna kar ve
Yemenliler de Yemenlilere kar yer alm durumdayken hepsi sulhun akdedileceinden baka hibir
ey dnmeksizin birbirlerine yaklamlard. Hz. Ali'nin yannda bulunanlar yirmi bin kiiye yakn
idiler. Nihayet Ali, Tal-ha ve Zbeyr birbirlerine yaklam, konumu ve sava bir tarafa brakp
bar akdetmek dnda hibir yol grmemilerdi. Bu ekilde anlaarak birbirlerinden ayrlp
yerlerine geri dndler. O gnn akamnda Hz. Ali Abdullah b. Abbs' Talha ve Zbeyr'in yanma
gndermi, ayn ekilde Talha ve Zbeyr de Talha'nn olu Muhammed'i Hz. Ali'nin yanma
gndermilerdi. Hz. Ali yannda bulunan btn kabilelerin reislerine bu durumu bildirmi, Talha ve
Zbeyr de yanlarndaki btn kabile reislerine ve ileri gelenlerine bu sulh durumunu aktarmlard. O
gece imdiye kadarki gnlerinde geirmedikleri bir gece olarak esenlik ve huzur iinde, sulha byk
bir adm atlmcasna geirildi. Hz. Osman'n kann heder edenler ise son derece kt bir gece
geirmi ve yok edilmekle kar karya olduklarn hissetmilerdi. Yine o gece birbirleriyle istiare
etmek zere bir araya gelmi ve savama yollarn aramak zere toplanmlard. Gece karanlnda,
kimsenin grmeyecei bir anda kp kllarn ekerek Mudar kabilesinden olanlar Mudarllara,
Raba kabilesinden olanlar Rabahlara ve Yemenlilerden olanlar da Yemenlilere kar hcum ederek
onlar krmaya balamlar, Basra halk kar koymaa alarak her biri zerine gelen bu askerleri
geri pskrtmeye alm ve pheye dmlerdi. Nihayet Talha ve Zbeyr,' sa tarafda bulunan
Raballarm bana komutan olarak Abdurrahman b. Hars' ve sol taraftaki kuvvetlerin bana ise
Abdurrahman b. Attb' gndererek kendileri de merkezde yer almlard. Bu ne haldir? diye
sorduklarnda onlara yle demilerdi; Kfelilerin bulunduu taraftan bize ge-, celeyin bir saldr
meydana geldi. Talha ve Zpeyr de: Evet, Ali'nin niyetinin farkl olduunu ve bizi kandrp
kanlarmz dkmek istediini anladk. demiler, sonra Basrallar zerlerine saldran Kfelileri
kararghlarna geri pskrtmlerdi.
Hz. Ali ve Kfeliler meydana gelen bu kargaal duymulard, Bu Sebeiyye'ye mensup olanlar Hz.
Ali'ye yakn bir yere adam yerletirmi ve olanlarn sebebini sorduunda cevap vermek zere hazr
bulundurmulard. Hz. Ali: Ne oluyor, bu nedir? diye sorduunda oraya yerletirilen adam yle
der: Birdenbire kardan kagelen kimselerin bizi gafil avlayp hcum ettiklerini grdk, biz de
onlar geri pskrttk. Birden zerimize atlarla saldrdlar ve hcuma getiler. Hz. li bu andan
sonra sa taraftaki kuvvetlerin bana bir kumandan ve sol taraftaki kuvvetlerin de bana bir
kumandan gndererek yle demiti: Talha ve Zbeyr'in bizim kanlarmz dkmeden buradan
ayrlmayacaklarn ve bize asla uymayacaklarn anladm. Ancak Sebeiyyeliler yaptklarn
hissettirmeden ilerine devam ediyorlard. O arada Hz. AH mslman-lara yle hitap eder:
Olduunuz yerde durun, hibir ey yoktur. Onlarn ortak gr, ellerine delil geirmek midiyle
kar taraf balamadan savamamak, kaan ldrmemek, yarallarn iini bi-tirmemek, maktullerin
zerindeki eyay almamak, Basra'dan silh, elbise ve mal almamak eklinde idi.
Bunun zerine Ka'b b. Sver Hz. ie'ye doru koar ve ona: Ey mminlerin annesi! Bu adamlar
savamaktan bir trl vazgemiyorlar. Belki Yce Allah senin vastanla sulhu temin eder. der, Hz.
ie de kalkp devesine biner. Onun deve zerindeki hevdeci-ni zrhlarla kaplamlard. Hz., ie
oraya yaklat srada devesinin zerinde bulunuyorken meydana gelen arpmalar duymaa
balamt. Durduu yerde mslmanlar evresini alm, arpp duruyorlard. Zbeyr de

arpmalara girimi, o anda Ammr b. Ysir Zbeyr'in zerine atlarak onu mzrayla kollamaa
balamt. Ancak, Zbeyr srekli kayor ve ona: Beni ldrecek misin ey Eba'l-Yakazn? diye
soruyordu. Ammr da ona yle diyordu: Hayr, ey Abdullah'n babas! Zbeyr, Raslullah (s.)'in
Ara-mr' isyanc bir kitle ldrecek diye buyurmas zerine Ammr'a dokunmam ti. Eer
Raslullah'n bu sz olmam olsayd Zbeyr Ammr' ldrebilirdi. Bu arada Hz. ie son derece
dehet verici bir ses iitir. Ne olduunu sorduunda ona askerlerin sesi olduunu sylerler.
Askerlerin bu sesi hayr iin mi, yoksa er iin midir? dye sorunca: er iindir. diye cevap
verirler. Bu arada Zbeyr bir kenara eker gider ve es-Sib' vadisine varr. Onun bu arpmalardan
ayrlmasnn sebebi Hz. Ali'nin ona Raslullah'n yukarda geen hadisini hatrlatmas idi. Talha'ya
gelince, arpmalar srasnda ona serseri bir ok isabet etmi, ayaklarndan yaralanmt. Talha
ayaklarn atn iki yanma yaptrarak yle baryordu: Gelin, gelin, bana gelin ey Allah'n kullar!
Sabrediniz, sabrediniz! Onu gren el-Ka'ka' b. 'Amr: Ey Muhammed'in babas! Sen yaralsn,
hastasn. Ne isteyip duruyorsun. Git u evlerden birine gir. Talha yandaki evlerden birine gider,
giderken yle syler: Allah'm! Hz. Osman'n kan iin benden dilediini al ki bizden raz
olasn. Ayakkabs kan ile dolup tanca klesine: Beni al, bir yere gtr ve orada indiriver. der.
Klesi onu alp Basra'ya gtrr, harabe bir eve koyar ve orada lr.
Anlatldna gre, bu harabe evde olduu bir srada Hz. Ali'nin yannda bulunan adamlardan birisi
kendisine urar ve yle der: Sen mminlerin emrinin tarafndan msm? Talha Evet. diye cevap
verince adam: O halde uzat elini, senden bey'at alaym. der. Bunun zerine Talha lp de bir
mmine bey'at etmemekten korktuu iin elini uzatm ve ona bey'at etmiti. Vefat edince Sa'doullar
mezarlna gmlmt.
Talha'y ldrenin Mervn b. el-Hakem olduu sylendii gibi bir bakas tarafndan ldrld
de kaydedilir.
Zbeyr'e gelince, O da Ahnef b. Kays'in kararghna giderek yle demiti: Vallahi bunun yapt
sadece arpmalara katlmamak deildir. O mslmanlar bir araya toplad, sonra onlar birbirlerini
vurup krmaa balaynca kendisi ekilip, evine kapand. Bu szleri iiten el-Ahnef etrafndakilere
yle der: Bana Z-beyr'den haber getirecek kimse var mdr? Amr b. Cermz Ben diye cevap
verir, Zbeyr'i takip ederek ona bir yerde yetiir. 2-beyr onu grnce.- Geldiin yerle ilgili ne gibi
haberler var? diye sorar. O da: Ben de sana ayn eyi sormak istiyorum. diye karlk verir.
Zbeyr'in, ad Atiyye olan klesi bn Cermz'a: Namaz vakti yaklam durumdadr. Namaza
kalkmak zere olan bir adamdan ne istiyorsun? diye sorar. bn Cermz: Haydi namaza, haydi
namaza. diye barr. Zbeyr de: Namaz vakti geldi, namaza kalkn. der. Namaza durduklarnda
bn Cermz, Zbeyr'in tam arkasnda durur ve namaz esnasnda zrhnn yakas tarafndan hanerle
vurup ldrr,- atn, silhn ve yzn alarak eker, gider. Klesi Zbeyr'i alr, es-Sib' vadisine
defneder ve geri dnp mslmanlara durumu bildirir. bn Cermz, el-Ahnef in yanma dndnde
Ahnef ona: Vallahi bilmiyorum, iyilik mi yaptn yoksa ktlk m? der.
bn Cermz Hz. Ali'nin yanna varp kapcsna yle der: Zbeyr'i ldren adama grme izni al.
Hz. Ali'den adamn girmesi iin izin istenince Hz. Ali: Ona girmesi iin izin ver, fakat onu cehennem
ateiyle mjdele. der.
bn Curmz, Zbeyr'in klcn getirip Hz. Ali'nin nne koyunca Hz. Ali klca bakp: Raslullah
(s.)'tan sknty gideren kl. demi, sonra bu klc alp Hz. ie'ye gndermiti. Bu arada
arpmalar da sona ermiti. Basrallar yenilgiye uramlard ve Basra'ya doru ekilmek
istiyorlard, ancak atlarn tekrar Hz. ie'-nin devesi etrafnda biriktiini grnce ilk bata olduu

gibi yeniden onun etrafnda toplanmlard ve yeni bir harekete koyulmak zereydiler. Raba
kabilesinin bir ksm bu toplananlarn sa tarafna, bir ksm da sol tarafna birikmiti. Hz. ie
olaylar bitip de Basrallar hezimete uraynca Ka'b b. Sver'a yle demiti: u devenin nnden
ekil ve al u Kur'n- Kerim'i, insanlar ona davet et. Ka'b Mushaf' alp Hz. Ali taraftarlarnn
bulunduu yne doru giderken Abdullah b. Sebe' taraftarlar onu grm, hemen ok yamuruna
tutarak ldrmler ve mminlerin annesinin devesine de ok atmaa balamlard. O srada Hz.
ie: Ey oullarm! Geriye bir ben kaldm, bir ben kaldm. diye sesleniyor ve sesinin olanca
gcyle yle baryordu: Allah Allah! Allah' ve hesabn hatrlaynz. Ancak onlar onu
dinlemiyor ve hl zerine doru geliyorlard. Szlerine aldr etmediklerini gren Hz. ie yle
demiti: Ey insanlar! Osman' ldren kiilere ve onlarn taraftarlarna lanet edin. Arkasndan
beddua etmee balam ve etrafndakiler de ona katlmlard. Hz. Ali bu sesleri duyunca ne
olduunu sormu, ona Hz. ie'nin Osman'n katilleri ve onlarn taraftarlarna lanetler okuduu ve
onlar iin beddua'ya ardn sylemiler, Hz. Ali de bunun zerine: Allah'm, Osman'n
katillerine lanet et! demiti.
Sonra Hz. ie Abdurrahman b, Attb'a, Abdurrahman b. Hars b. Him'a haber gndermi ve
yerlerinde durmalarn bildirmiti. O etrafmdakilerin savaa devam etmek istediklerini grnce
onlar tevik etmiti. Nihayet Basra tarafndaki Mudarllar Kfeliler tarafndaki Mudarllara bir
hamle yapp arpmaa girimilerdi. arpmalar ylesine iddetlenmiti ki Hz. Ali olduu yerde
skm ve ordunun sancan tayan olu Muhammed'i arkasndan drtmeye balamt. Onu
drterken: Haydi ileri atl! demi, ancak nnde ilerleyen hi kimsenin olmadn grnce sanca
bizzat kendisi eline alarak oluna: Ey olum, ilerle, ilerle ve yle arp! diye seslenmiti.
Kfeliler tarafnda bulunan Mudar kabilesi mensuplar btn gleriyle kar tarafa hcum etmiler
ve her iki taraf devenin durduu yerde tkeninceye ve takatlar kesilinceye kadar arpp
durmulard. O srada Mudarllardan baka kimseler Hz. Ali'nin yannda bulunuyordu, bunlarn
arasnda Zeyd b. Shn da vard. Adamn birisi Zeyd b. Shn'a: Kendi adamlarnn yanma ekip
gitsene! Burada ne iin var Mudarhlarm seni kollayp durduklarn ve lmn de u devenin etrafnda
olduunu ve onlarn yanndan baka bir yerde bulunmann senin iin lm olduunu bilmiyor musun?
der. O da: Evet, lm yaamaktan ok daha hayrldr. Benim de istediim lmdr diye karlk
verince hcum edip kardeiyle birlikte onu katlederler. Bu arada kardeleri Sa'sa' da yaralanm, ok
ar yaral iken oradan kaldrlm ve gtrlrken lmt.
Bu olaydan sonra arpmalar tekrar iddetlenmiti. Hz, Ali bu durum karsnda Raba ve Yemen
kabilelerine haber gnderip btn gleriyle toplanmalarn ister. O srada Hz. Ali'nin taraftar olan
Abdikays kabilesinden biri kalkp: Sizi Allah'n kitabna davet ediyoruz. der. Ona yle karlk
verirler; Kendileri doru yola girmemilerken, Allah'n emirlerini yerine getirip onlar uygulamyorlarken ve Allah'n bir davetisi olan Ka'b b. Sver gibisini ldryorlarken nasl oluyor da
bizi Allah'n kitabna davet ediyorlar? Arkasndan Raballar o adama bir hamle ie hcum etmi, ok
yamuruna tutup ldrmlerdi. Mslim b. Abdullah el-Acl onun yerinde durmu, onu da ayn
ekilde ok yamuruna tutup ldrmlerdi. Bu arada Kfe tarafnda yer alan Yemenliler Basra
tarafndaki Yemenlileri davet edip onlar ok yamuruna tutmulard. Bu olaylar zerine Kfeliler
artk savatan baka hibir ey istemez hle gelmilerdi ve Hz. ie'yi ldrmee niyetleniyorlard.
Hz. ie bu durumu kavram ve etrafndakiler! ikaz etmiti. Nihayet birbirlerini savaa davet ederek
bir hayli iddetli arpmalara girimiler, geri ekilip tekrar hamle ederek kapmlard. Bylece
birbirlerini krp duruyorlard. Sonra Basra tarafnda yer alan Yemenliler Kfe tarafndaki

Yemenliler zerine iddetli bir saldrya geip onlar hezimete uratmlard. Ayn ekilde Basra
tarafnda yer alan Raba kabilesine mensup kimseler Kfe tarafndaki kabiledalan zerine hcum
etmi, onlar bozguna uratmlard. Kfe tarafndaki Yemenlileri geri dnerken sancaklarn tayan
on kii ldrlmt. Bunlardan bei Hemdn kabilesinden, geri kalan bei de dier Yemen
kabilelerinden idiler. Sanca tayan on kiinin ldrlmesi zerine Yezd b. Kays onu eline alm
ve gtrmt.
Sonra Kfe tarafndaki Raba kabilesi sava meydanna tekrar geri dnm, iddetli arpmalar
sonunda sancaklarn tayan kii ldrlmt. Bunlar Hz. Ali taraftarlarnn sol kanadn tekil
ediyorlard. Raba'nm sancan tayp ldrlenler arasnda Zeyd ve Abdullah b. Rakbe, Eb
Ubeyde b. Rid b. Slm vard. Eb Ubeyde yle diyordu: Allahm! Biz sapk yolda iken bize
doru yolu gsterdin. Bizi cehaletin ukurundan kardn. Arkasndan bu fitne ile bizi imtihan ettin.
Biz bu konuda bir phe iindeydik. O bu szleri syleyip gitmekte iken ldrlmt.
arpmalar yle iddetlenmi bir durumda idi ki, Kfelilerin sa kanad merkez kuvvetlerine
yanap dayanm, Basrallarm sol kanad da merkez kuvvetleri ile birlemiti. Ancak Kfelilerin sa
kanadnda bulunan askerler merkeze ok yakn bir noktada olmalarna ramen merkez askerlerine
karmamaa dikkat etmilerdi. Ayn ekilde Kfelilerin sol kanad da Basrallarm sol kanadm
byle sktrmt. Mudar kabilesinden gerek Basrallar ve gerek K-feliler tarafnda bulunan
askerler savan bu ekilde sabrla yrtldn grnce birbirlerine yle seslenmilerdi: Eer
sabr tkenir de sava durursa kenara kn, orada arpalm.
Gerekten bu olay byk bir olayd. Bu arpmalardan daha by ne Cemel vakasmdan nce, ne
de sonra grlm deildir. Bu arpmalarda kesilen kollarn, kopan ayaklarn haddi hesab yoktu.
Bu arada Abdurrahman b. Attb'm da ehit edilmeden nce
eli kesilmiti.
Bir ara Hz. ie sol tarafna bakarak: Sol yanmda kimler vardr? diye sorunca, Sabra b. eymn,
Evlatlarn Ezd kabilesi var. diye cevap vermi, Hz. ie de: Ey Gassnoullar! Daha nce
iitmi olduumuz kahramanlklarnz bugn de koruyunuz. diye seslenmiti. Ezd kabilesi Hz.
ie'nin binmi olduu devenin pisliini alp kokluyor ve.- annemizin devesinin pislii mis gibi
kokuyor. diyorlard. Yine Hz. ie sa tarafmdakilere bakarak: Sa yanmda kimler vardr? diye
sorunca: Bekr b. Vil kabilesi var. diye cevap vermiler, bir darb- meselle iir okuyarak ayn
ekilde onlar da tevik etmi ve yle demiti: Sizin karnzda Abdi kays oullar vardr. Bunun
zerine onlar da daha evvel girimedikleri biimde son derece iddetli arpmalara girimilerdi.
Hz. ie bir asker birliin nne gelmi ve onlarn kim olduklarn sormu, Nciyeoullar
olduklarn syleyince de: Bravo, bravo, aferin hasmn yere seren Kureyli kllar. demiti. Bu
konumalardan sonra onlar da gerekten szedilmee deer byk arpmalara girimilerdi. Sonra
Dabbeoullar Hz. ie'nin etrafm evirmilerdi, onlara da yle demiti: Haydi bakalm
svarilerin svarileri, greyim sizi! Onlarn bu ekilde moralleri ykseltilince Adiyy b. Abdiment
oullar da onlara gelip katlm ve bylece Hz. ie'nin etrafmda bir hayli oalmlard. Hz. ie
bunlarn kim olduklarn sorunca Adiyyoullar ile birlikte olduklarn sylemilerdi. Bunlar hep
birlikte devenin n tarafna geip iddetle, ylmadan ve asla yerlerini terketmeden arpp
duruyorlard. arpmalar ok iddetli bir noktaya varm, her iki tarafta da bir sr lmler
meydana gelmiti. Nihayet deveyi artk ok yamuruna tutmaa balamlar ve, Bu deve
ldrlmedike bu adamlar yok olup gitmez. diye sylemilerdi.
Hz. Ali'nin yannda bulunan askerlerin sa ve sol kuvvetleri merkez kuvvetlerinin yanma katlm,

Basrallar da ayn ekilde davranmlard. Her iki taraf birbirinden iyice nefret eder duruma
gelmilerdi. Ka'b b. Sver'dan nce Basra kads bulunan Amire b. Yesrib ile kardei Abdullah
devenin n tarafna gemilerdi, deveyi koruyorlard. Dier taraftan Hz. Ali: Kira bu devenin
zerine atlp onu yokedecek? diye seslenince Hind b. Amr ortaya atlm ve bn Yesrib ile
arpmaa girimiti. bn Yesrib bir darbe indirmi ve onu ldrmt. Arkasndan Alb' b.
Haysem zerine atlm, fakat bn Yesribi onu da ldrmt. Bu arada Seyhan b. Shn ve kardei
Sa'sa' da ldrlmlerdi.
Sonra Ammr b. Ysir bn Yesrib'ye seslenerek yle der.- Sen koruduun kimseden dolay
mazaretli sayldn. Fakat eer gerekten doru sylyorsan o yannda bulunduun birlikten ayrl ve
tek bana ortaya k. Senin iin ldrlmekten baka bir yol kalmad. Bunun zerine bn Yesrib
devenin yularn Adiyyoullarndan bir adamn eline vererek ortaya atlr ve her iki tarafn tam
ortasna gelir, Ammr b. Ysir de ona doru ilerler. Ammar, doksan ksur yanda idi. zerinde eski
bir post vard ve onu bir hurma lifi ile belinden balamt. Gerekten onu teke tek dve davet eden
hasmndan ok zayf grnyordu. Ammr, tek bana ortaya atlm ve kendisini izlemek isteyenlere
gelmemelerini sylemiti. Onu byle gren mslmanlar: Bu da dierlerine yetimek zeredir,
ldrlecek galiba. diye sylenirler. bn Yesrib, Ammr'a bir darbe indirir, Ammar bunu kalkan
ile nler ve klcn elinden drr. Ancak Ammr galip geldii halde bn Yesrib yerinden
kmldayp gitmez. Bunun zerine onun gitmediini gren Ammr bir kl darbesi indirip ayaklarn
keser ve k zerine oturtur. Nihayet bn Yesrib esir alnr ve Hz. Ali'nin yanma gtrlr. Hz.
Ali'ye: Ne olur beni bu halimle brak! deyince Hz. Ali: kiiyi ldrdkten sonra sa m
braklacaksn? demi ve ldrlmesini emretmiti. Nihayet ldrld.
Baka bir rivayette ise burada ldrlen kiinin Amr b. Yesrib olduu sylenir. Amra b. Yesrib ise
daha sonraya kadar yaam ve Muviye zamannda Basra kadl yapmt.
Devenin yularn tutan Adyyoullarma mensup kii bn Yes-ribi'nin ldrldn grnce yular
kabile bakanlarndan birine brakarak ortaya atlm, ona kar da Raba el-Ukayl kmt. Raba
yle sesleniyordu: Ey annemiz! Seni annelerin en iyisi biliyoruz. Anneler ise ocuklarna kar son
derece efkatlidirler. Gryor musun ka tane cesur adam ldrlp gitti, ldrlenlerin kanlarna da
ka tane masum adamn efteri girdi? (Gerekten Hz. ie bildiimiz kadaryla annelerin en iyisidir.)
Sonra bu ikisi arpm, her ikisi birbirini yaralam, sonra lmlerdi. Adiyy kabilesine mensup bu
kiinin ldrlmesinden sonra Dabbe kabilesine mensup Hars adnda birisi ki ondan gl bir
kimse grlm deildi ortaya atlr ve yle der:
Biz deveyi koruyan Dabbe'nin evlatlaryz.
Eer karmzda yklp giden olursa bir bakasyla teke tek arpmaya gireriz.
Biz Affan'm olunun etrafn kollayan adamlarz.
lm bize baldan daha tatl gelir. Fakat bu szlerin Vesm b. Amr ed-Dabbi'ye ait olduu da ifade
edilir.
Bu ekilde krk kii ldrlene kadar devenin yular braklmad. Hz. ie bu konuda yle demiti:
Dabbe' kabilesi evlatlarnn sesleri kesilinceye kadar bu ldrmeler devam etmiti. Baka bir
rivayete gre ise devenin yularn tutan yetmi Kureyli ld-rlnceye kadar bu arpma devam
etmiti. Devenin yularn tutanlardan birisinin de Talha'nn olu Muhammed olduu sylenir.
Muhammed b. Talha deyenin yularn tutunca Hz. ie'ye yle der: Ey m'minlerin annesi! Ne
yapmam emredersin? Hz. ie ona yle cevap verir: Eer sa kalrsan, demoullannm en
hayrllarndan biri olman tavsiye ederim. Arkasndan kendisine kar kan her adam bir hamlede

vurup ldrm ve: Hmm. Onlar yardm edilmezler deyip durmu ve nne kan her adam
tepelemiti. Onu ldrmek zere Muka'bir el-Esed, Muka'bir ed-Daby, Muviye b. eddd el-Abs,
Affr es-Sa'di en-Nasri gibileri ortaya atlm, ancak hepsini mzrak darbesiyle ldrmt. Daha
sonra devenin yularn Ka'b b. Eref tutmu ve nne kan her kiiyi kl darbeleriyle yere sermiti.
Sonra karsna Hars b. Zeheyr el-Ezd km, her ikisi birbirini yaralam ve biri dierini
ldrmt. Nihayet gerekten gl ve kuvvetli kimseler Hz. ie'nin etrafn evirmi, fakat buna
ramen devenin yularn tutan her kim olursa olsun mutlaka ldurulmutu. Devenin yularn tutan
kiilerin her biri Ben falann olu falanm diye kendini tantyordu.
Bu devenin nnde arpanlar, and olsun, lm yolundan baka bir yola gitmiyor ve ondan baka bir
eyi talep etmiyorlard. Hz. Ali'nin adamlar devenin yularn tutan kiilere her hcum edilerinde
bunlar mutlaka ya lyor, ya da serbest brakldklarnda kesinlikle geri dnmyorlard.
Nihayet Adiyy b. Htem et-T zerlerine atlm, fakat gzlerini kaybetmiti. Sonra Abdullah b.
Zbeyr Hz. ie'nin yanma sessizce sokulmu ve devenin yularm tutmutu. Hz. ie ona: Kimsin
sen? diye sorunca: Senin ve ablann oluyum. diye cevap vermi, Hz. ie de ona: Vah Esm'nn
bana gelenlere! demiti. el-Eter ona kar km, her ikisi iddetle arpmaya balamlard. elEter Abdullah'n basma indirdii bir darbe ile kafa-suda byk bir yara am, Abdullah da onu
hafife yaralamt. Sonra her iki hasm birbirlerinin boyunlarna atlarak atlarndan yere dmler
ve yerde boumaya devam etmilerdi. Bouma srasnda Abdullah bn Zbeyr: Benimle birlikte
Mlik'i de ldrnz. der. Rivayete gre Mlik'in kim olduunu bilmiyorlard. Eer bilselerdi onu
da ldreceklerdi. Baka bir rivayette ise Mlik'in el-Eter olduu anlatlr.
Boumann bu ekilde devam ettiini gren Hz. Ali taraftarlar ile Hz. ie'nin yanndakiler koup
her iki hasm birbirinden ekip ayrmlard.
el-Eter yle anlatr:
Abdurrahman b. Attb ile arptm. O arptm insanlar iinde en gls ve yerinde en iyi ayak
direyenidir. Fakat onu hemencecik ldrverdim. Sonra Esved b. 'Afv ile karlatm. O da ayn
ekilde insanlarn en gllerinden ve en cesurlarndan birisiydi. Onun byle gl olduunu hi de
tahmin etmemitim. Onun elinden zorla kurtuldum, fakat yle bir adamla karlamay hi istemezdim.
Sonra Cndeb b. Zheyr el-Gmid ile dvm onu da ldrmtm. Sonra iyi dven
adamlardan Kurey'in sancan tayan Abdullah b. Hakim b. Hizm' Adiyy b. Htem il&
arprken grdm. Her ikisi de en yiit erkeklerin birbirlerine saldrdklar gibi saldryorlard.
Hemen koup Adiyy b. Htem'e yardm ettik ve brn ldrdk,
Daha sonra Kurey kabilesine mensup olan el-Esved b. Ebi'l-Buhteri devenin yularm tutmu ve o da
ldrlmt. Arkasndan yular Amr b. el-Eref eline alm, kendisi ve akrabalarndan on kii
ldrlmt. Bunlar Ezd kabilesine mensup idiler. Sonra Mervn b. el-Hakem ile Abdullah b.
Zbeyr yular tutup da yaralananlardan idiler. Abdullah b. Zbeyr yedii ok ve mzrak darbeleriyle
otuz yedi yerinden yaralanmt.
el-Eter yle devam eder:
Ben bu Cemel gn gibi byk bir gn grmedim. Bizden bir; tek kii yenilgiye uramyor ve biz
yksek dalar gibi dimdik ayakta duruyorduk. Devenin yular tamamen kayboluncaya kadar onu tutan
her adam mutlaka ldrlmt. Nihayet onlarn hep byle ldrldn gren Hz. Ali: Devenin
ayaklarn kesiniz. Eer deve yere ktrlr, ayaklar kesilirse onlar tamamen dalr giderler.
demi, onun bu sz zerine adamn birisi devenin ayaklarna vurmu ve onu yere ktrmt. Deve
o anda yle dehetli bir ses karmt ki bir daha byle bir ses iitmedim.

Kfeliler tarafnda bulunan Ezdlilerin sanca Mihnef b. S-leym'in elindeydi. O ldrldnde esSak'ab sanca eline alm, onun da lm zerine Mihnef in kardei Abdullah b. Sleym sanca
tam, fakat o da ldrlmt. Daha sonra zafer elde edilene kadar sanca elinde tutan Ala* b.
Urve olmutu. Abdi kays oullarnn sanca da yine Kfelilerden Kasm b. Sleym'in elinde iken o
ldrlm, onunla birlikte Shn'm oullar Zeyd ile Seyhan katledilmilerdi. Arkasndan yine bu
sanca birok kimse eline alm, fakat hepsi de ldrlmlerdi. Bu ldrlenler arasnda Abdullah
b. Rukiye zikredilmektedir. Arkasndan Munkiz b. en-Nu'-mn sanca eline alm, daha sonra da olu
Murre b. Munkiz teslim almt. Harp sona erdiinde bu sancak Murre'nin elinde bulunuyordu. Bekr b.
Vil kabilesinin sanca da Zheloullarndan el-Hars b. Hassan ez-Zhelfnin elinde idi. Hars ileriye
atlarak yle demiti: Ey Bekroullar topluluu! Haberiniz olsun ki Ras-lullah (s.)'a sizin u anda
banzda bulunan kimseden daha yakn bir kimse yoktur. Bunun iin ileriye atln, yryn. Kendisi
ileriye atlp bir hayli arpm, sonra o, olu ve akrabalarndan be kii bu olayda ldrlmt.
Mahdcoullarndan bir ok kimse ldrld gibi Zheloullarndan da otuz be kii
ldrlmt. arpmalarn ok iddetlendii bir anda iki kardeten birisi dierine: Ey kardeim!
Eer biz hak yolda isek bu savamzdan daha gzel bir sava olamaz. demi, kardei de ona yle
cevap vermiti: Evet, bizler hak zereyiz; nk insanlar saa sola dalmken biz
Peygamberimizin ehl-i beytine uymu ve onlarn etrafnda toplanm bulunuyoruz. ikisi de bu ekilde
arpm ve ldrlmlerdi. Yine o gn Uneyr b. Ahleb ed-Dabb yaralanm olarak yerde
atyorken Hz. Ali'nin taraftarlarndan biri kendisine uram ve yle dediini iitmiti: Ailemiz bizi
iddet dolu harp alanna ve lme doru ekti, fakat biz hayatta olduumuz mddete bu savaa
srtmz dnmeyiz. Dabbeoullarmn annelerine ve taraftarlarna yardm etmesinde son derece
cmertlik, bolluk ve zenginlik vardr.
Sonra adam yanma yaklaarak ona: Lilheiallah deyiver., diye seslenmi, Umeyr b. Dabbe:
Yakla da beni telkin ediver, kulaklarm biraz ar iitiyor, bende sarlk var. deyince adamn
yaklamas zerine de onu tutmu ve kulan srp kesmiti.
Hz. ie'nin devesinin ayaklar kesilerek yere ktrlmesi konusunda baka bir rivayette unlar
kaydedilir: el-Ka'ka', el-Eter'e rast gelmiti. el-Eter o anda devenin nnde arpmaktan geri
dnyordu. el-Ka'ka1 el-Eter'e: Bir daha geri dnmeyi arzu eder misin? diye sormu, fakat
el~Eter ona cevap vermemiti. Bunun zerine el-Ka'ka' ona: Ey Ester! Bizim bir ksmmz dier bir
ksmmzn nasl savatn ve senin de nasl savatn iyi bilirler. demi, sonra devenin
bulunduu yere atlmt. O anda devenin yular Zfer b. el-Hars'm elinde bulunuyordu. Zfer b. elHars deve*-nin yularn elinde tutan en son kiiydi. miroullarndan devenin nnde durup da
arpan genlerin hepsi ldrlm ve yallardan baka hi kimse kalmamt. el-Ka'ka' Zfer'in
zerine atlm, her ikisi karlkl iirler sylemeye balam, o anda miroullan da arpma
alanna girmi ve bir sr yaralar almlard. O anda Hz. Ali'nin taraftarlar arasnda bulunan Buceyr
b. Delce'ye seslenen el-Ka'ka' yle demiti: Ey Belce'in olu Buceyr! u akrabalarna seslen de
devenin ayaklarn kei versinler; yoksa ya siz malbiyete urarsnz, ya da mminlerin annesi zarar
grr. Becr o anda yle barr: Ey Dabbeoullar, ey Amr b. Delce! Yanma geliyorum. Bunun
zerine o da onu arm ve Buceyr yle demiti: Sizin yannzdan dnnceye kadar emniyette
miyim? Amr: Evet. diye cevap vermi, devenin ayaklarn kesip kendisi de ortaya atlarak
deveyi saa sola ekmeye balamt. el-Ka'ka' onun arkasnda duranlara yle demiti: Sizler de
emniyettesiniz. Sonra o ve Zfer bir araya gelerek devenin iplerinin kesilerek hevde-cinin
tanmasna karar vermi ve hevdeci tayp bir kenara koymulard. Hevdec atlan ve saplanan

oklardan aynen kirpi srtna dnmt. Sonra el-Ka'ka' ile Zfer hevdecin etrafnda dolanarak onu
yere yerletirmi ve ekip gitmilerdi.
Hz. ie, Talha ve Zbeyr'in adamlar bozguna uradnda Hz. Ali bir adama seslenerek yle
barmasn emretmiti: Sakn, sakn kaanlar izlemeyesiniz, onlarn peine dmeyesiniz ve
herhangi bir yaralya dokunmayasmz ve asla evlere girmeyesiniz! Daha sonra Hz. Ali hevdecin
sava alannda ldrlenlerin arasndan tanp gtrlmesini istemi, Hz. ie'nin kardei
Muhammed b. Eb Bekr'e bir adr hazrlamasn emretmi ve ona: Bir bak-ver, herhangi bir yaras
beresi var m? diye sylemiti. Muhani-med bam hevdecin iine sokunca Hz. ie kim olduunu
sormu, o da ona: Senin akrabalarndan sana en ok buzeden kimse. demiti. Hz. ie:
Has'amiyye'nin olu musun? diye sormu, onun: Evet. diye cevap vermesi zerine de Hz. ie:
Ah babacm! Allah'a binlerce krler olsun ki seni shhat ve afiyette brakt. diye kre tmiti.
Baka bir rivayete gre ise, deve yere dnce Muhammed b. Eb Bekr ve Ammr b. Ysir birlikte
koup hevdeci tutup alm, kenara ekmilerdi. Sonra Muhammed elini hevdecin iine sokunca Hz.
ie: Bu da kim? diye. seslenmi, Muhammed de ona: yiliksever kardein! diye cevap vermiti.
Hz. ie: As ocuk! diye seslenince Muhammed: Ey kardeciim! Yaran var m? diye sormu,
Hz. ie: Seni ne ilgilendirir? diye karlk vermiti. Muhammed: Peki, o halde u anda yanl
yolda olanlar kimlerdir? diye karlk vermiti. O anda Ammr b. Ysir sze kararak: Ey
anneciim! Bugn ocuklarnn byle birbirlerini krmalarn nasl karladn? deyince Hz. ie:
Ben senin annen deilim diye karlk vermiti. Bunun zerine Ammr ona: Sen raz olmasan ve
kabul etmesen bile benim annemsin. demi, Hz. ie de bu sz Zafere erince gururlanmaa
baladnz ve intikam alm bir kiinin edasn takndnz. Heyhat! Vallahi bu gayede olan bir kimse
asla zafere eremez. diye karlamt.
Daha sonra hevdeci bir tarafa ekip kimsenin bulunmad bir yere koyuvermilerdi. Hz. Ali yanna
giderek: Naslsn ey anneciim? diye sormu, Hz. ie: Allah'a kr, hayr iindeyim. eklinde
karlk vermi, Hz. Ali ardndan: Allah seni affetsin! deyince de: Seni de affetsin. diye
sylenmiti.
Sonra A'yun b. Dbey'a b. A'yun el-Mc Hz. ie'nin yanna gelerek ban hevdecin iine sokar
ve onu grr. Hz. ie ona: Allah'n laneti senin zerine olsun, behey adam! diye beddua
eder, adam da: Ben burada Humeyr'dan baka kimseyi grmyorum. eklinde karlk verir. Hz.
ie.- Allah senin srrn aa vursun, hey eli kesilesice adam; avretlerini de insanlarn gz
nne sersin! diyerek tekrar bedduada bulunur.
Gerekten bu adam daha sonra Basra'da ldrlm, elbiseleri zerinden alnm, eli kesilmi ve
rlplak bir halde Ezd kabilesinin harabe evlerinden birisine atlp, braklmt.
Daha sonra mslmanlarm ileri gelenleri Hz. ie'yi ziyarete gelmilerdi. Bunlarn arasnda elKa'ka' b. Amr da bulunuyordu el-Ka'ka' Hz. ie'ye selm vererek konumu, Hz. ie ona: Dn
birbirleriyle arpan ve karlkl sz dellosuna giren iki adam vard. Onlar tanyor musun? diye
sorunca yle demiti: Evet, tanyorum; birisi dierine: Bildiimiz annelerin en assinin olu
demi, dieri de ona: Bildiimiz annelerin en hayrls ve en iyisi ancak kendisine itaat edilmeyenin
olu. eklinde karlk vermiti. Hz. ie bu szleri iitince: Vallahi bu gnden yirmi yl nce
lmeyi arzu ederdim. diye sylenmiti.
Sonra el-Ka'ka' Hz. ie'nin yanndan ayrlp Hz. Ali'ye gider, Hz. Ali de kendisine yle syler:
Vallahi ben bu olaydan yirmi yl nce lmeyi arzu ederdim.
O gn akam olunca Muhammed b. Eb Bekr Hz. ie'yi alarak Basra'ya gtrm ve Abdullah b.

Halef el-Huz'nin evinde misafir etmiti. Burada Hars b. Eb Talha'nm kz Safiye bulunuyordu. Eb
Talha'nm babas Abduluzz, onun da babas Osman, onun da babas Abdidr idi. Safiye Abdullah b.
Halefin kz mm Talha diye bilmiyordu. Dier taraftan yaralanan kimseler ller arasndan
karlarak Basra'ya gtrlm, Hz. Ali Basra'nn dnda gn ikamet edip mslmanlara
llerini defnetmeleri iin izin vermiti, onlar da kp llerini kaldrmlard.
Bu arada Hz. Ali llerin bulunduu yerde dolam, Ka'b b. Sver'in cesedinin yanma gelince yle
demiti: Siz zannediyor musunuz ki onlarla birlikte hep sefih ve kt kimseler gelmilerdi, te bu
lim insana baknz. Sonra Abdurrahman b. Attb'm cesedi bana gelerek: te bu da byk bir
babu! Kavmi ve yanndakiler onun evresinde dnp dolayor ve ona uyuyorlard. Ayrca onu
namazlarnda imam tayin etmilerdi diye sylemiti. Daha sonra Talha b. Ubeydullah'n bana gelir,
onu yere yklm olarak grr ve yle der: Ey Muharnmed'in babas! Senin bu haline gnlm raz
olmuyor. ok yazk! Biz Allah'nz ve tekrar Allah'a dncleriz. Vallahi hibir Kureylinin bu
ekilde yere serilmesine ne ekilde olursa olsun gnlm raz olmazd.
Hz. Ali ller arasnda bylece dolap da her hayrl ve iyi adamn yanma vardnda yle
konumutu: Kavgac ve fesat kimselerin dnda kimselerin bize kar kmayacan zannedenler
yanlmtr. te, bakn aralarnda bu adil ve mctehid kimse de bulunuyor.
Sonra Hz. Ali Basra ve Kfe ahalisinden ldrlenlerin ayr ayr namazlarn kldrm, len btn
Kureylilerin namazlarnda ise ayrca imamlk etmi, arkasndan Hicaz blgesinin dndan olan
kimselerin byk bir kabristana defnedilmelerini emretmiti. Daha sonra askerler arasnda bulunan
her trl eyay toplam, onlar Basra mescidine gndererek yle demiti: Kendisine ve
akrabalarna ait olduunu bilip gren herkes tand eyalar alp gtrebilir, ancak dsvlet hazinesine
ait silhlar hari; nk bu silhlarn yetkisi devlet bakannn elindedir.
Cemel vakasnda ldrlenlerin says on bine yaklamt. Bunlarn be bini Hz. Ali taraftarlarndan
be bini de Hz. ie'nin taraftarlarndan idiler. Baka bir rivayette ise bu rakamdan daha deiik
rakamlar verilir. Dabbe kabilesinden bin kii, Ben Adiyy kabilesinden de yetmi kii ldrlmt.
Adiyy kabilesinden ldrlen bu yetmi kiiden ou baz genleri ve bir ksm hari genellikle
Kur'an renen ve okuyan kimseler idiler.
Cemel vak'asmn sona ermesinden sonra Ahnef b. Kays Sa'd-oullaryla birlikte Hz. Ali'nin yanma
varmt. O bu olayn dnda kalm, bir kenara ekilip durmutu. Yanma vardnda Hz. Ali ona:
Sonucun meydana kmasn m bekledin? diye sormu, Ahnef de: Ben davranmn isabetli ve
daha iyi olduunu gryorum. Ey mminlerin emri! Senin emrinle olan olmutur ve ben yine senin
emrindeyim. Senin u anda koyulduun yol hayli uzun bir yoldur ve ben senin dnnden ziyade
yarnna muhtacm. Ben yapacam iyilii biliyor ve yarn iin de ballk ve sevgimi arn*
diriyorum. Sakn bana bu sylediin szler gibi serzenite bulunma. Ben senin yanndaym ve senin
yardmclarndan olurum. diyerek karlk vermiti.
Sonra Hz. Ali pazartesi gn Basra'ya girmi, Basrallar ona bey'at ettikleri gibi olayda yaralananlar
ve kendilerine eman ve-. rilenler de gelip bey'at etmilerdi. Abdurrahman b. Eb Bekre de
kendilerine eman verilen kiilerle birlikte gelmi ve Hz. Ali'ye bey'at etmiti. Hz. Ali Eb Bekre'nin
oluna babasn kasdederek u frsat kollayan ve sonucu bekleyip de yerinde oturan adam
hakkndaki grn nedir? diye sormu, Abdurrahman da yle cevap vermiti: Vallahi o u anda
hastadr ve sana bal olmak konusunda son derece samimi bir kimsedir. Hz. Ali Abdurrahman'a:
D nme bakalm. diye seslenmi, ikisi birlikte babasna gitmilerdi. Eb Bekre'nin yanma giden
Hz. Ali ona yle demiti: Sen yerinde oturup da sonucu mu kolladm? Eb Bekre elini gsne

koyarak! Bak, gryor musun, bu apak bir hastalktr. deyip zrn beyan edince Hz. Ali de
zrn kabul etmiti. Hz, Ali onu Basra'ya vali tayin etmek istemi, ancak o bunu reddetmi ve:
Hayr, senin adamlarndan veya akrabalarndan birisi olsun, ben de onun mstear olaym; bylesi
daha iyidir diye sylemiti.
Hz. Ali ile Eb Bekre Basra valiliine bn Abbs'm getirilmesi konusunda anlaarak ayrlmlard.
Dier taraftan Hz. Ali Basra'nn haracna ve beytlmlm bakanlna Ziyd' tayin etmiti. Sonra ibn
Abbas'a ona itaat etmesi ve szn dinlemesini emretmiti. Ziyd da kenara ekilenlerden idi.
Sonra Hz. Ali Hz. ie'nin yanma gider. Hz. ie o anda Basra'nn en byk evi olan Abdullah b.
Halefin evinde idi. Bu arada Hz. Ali kadnlarn Halefin iki olu Abdullah ve Osman iin
aladklarn grr. Abdullah Hz. ie'nin, Osman da Hz. Ali'nin taraftarlar arasnda
ldrlenlerden idiler. Abdullah'n hanm Safiye alar ve szlar bir halde iken Hz. Ali ile
karlam ve ona yle demiti: Ey Ali, Ey sevgililerin katili, ey insanlarn arasn ayran kii!
Allah senin de ocuklarn yetim braksn, Abdullah'n ocuklarn yetim braktn, gibi. Ancak Hz.
Ali ona hi cevap vermeden yoluna devam etmi, Hz. ie'nin yanna gidip ona selm vererek yanma
oturuvermi ve yle demiti: Safiye olup bitenleri yzmze vurdu. Ben onu cariye olduu
zamandan imdiye kadar hi grmediydim.
Hz. Ali oradan kp gidince Safiye ayni szleri tekrar sylemi, ancak Hz. Ali yolunu deitirerek
yle demiti: Bu kapy amak isterdim, sonra kapya parmayla iaret ederek bu evde
bulunanlar ldrmee alrdm.
Burada arpmalarda yaralananlar vard. Hz. Ali'ye bunlarn nerede barmdrlaca sorulunca sesini
karmam ve onlar kendi hallerine brakmt. Onun emrettii gibi kaan hi kimse takip edilmemi
ve yarallar da ldrlmemiti. Ayrca hibir kimsenin
srr ifa edilmemi ve hi kimsenin malna el konmamt.
Hz. Ali Hz. ie'nin yanndan aynlmca Ezd kabilesine mensup birisi ona yle der: Vallahi bu kadn
bize galip gelmemeliydi. Hz. Ali onun bu szlerine son derece kzar ve: Sus bakalm! Onlarn
hibirinin ayplan ortaya karlmaz, Onlarn hibirinin evine girilip de korkuya verilmez. Hibir
kadna sizin rzlarnza kf-retse, sizin yaptnz ileri kt grse ve sizin yakm adamlarnza kar
ksa bile kesinlikle eziyet etmeyiniz; nk kadnlar zayf yaratklardr. Mrik kadnlardan bile
uzak durmamz ve onlar ldrmememiz emredilmiken bugn mslman kadnlara nasl olur da
saldrrz? diyerek karlk verir.
Daha sonra Hz. AH yryp giderken adamn birisi peinden koup ona yle demiti: Ey
mminlerin emiri! ki kii bu gencin kapma dayanm ve senin iin sylenip duran Safiye ve
yanndakileri ktleyip durmulardr. Hz. Ali: Yazklar olsun! Yoksa onlar Hz. ie'ye mi sz
sylediler? deyince adam: Evet, onlardan birisi: "Ey annemiz, bize asi oldun!", br de: "Ey
annemiz, hataya dtn; bunun iin Allah'a tevbe et!" dedi. diye karlk vermiti. Sonra el-Ka'ka' b.
Amr' kapya gndermi, o da orada Kfe'de yayan Ezd kabilesinden olan . iki adamn baz
kimseler tarafndan evrelendiini grmt. Bu iki adam Abdullah'n ocuklar Aclan ve Sa'd
adndaki ahslar idiler. Her birine yzer kam vurarak onlar oradan karm ve zerlerinden
elbiselerini soyup yle salmt.
Hz. ie bir gn mslmanlarla birlikte oturuyorken Cemel olaynda kendi yannda bulunanlarla kar
tarafta bulunanlardan kimlerin ldrldn sormutu. Her iki taraftan ldrlenler tek tek
zikredildike Hz. ie: Allah ona rahmet etsin. diye dua ediyordu. Orada bulunanlardan birisi Hz,
ie'ye: Nasl oluyor da bu her iki taraftakilere de rahmet okuyorsun? diye sorduunda Hz. ie:

Raslullah (s.)'tan: "Falan adam cennetliktir, filan cennetliktir, filan cennetliktir" diye tek tek
iitmitim, onun iin onlara rahmet okuyorum. eklinde karlk vermiti.
Hz. Ali de bu konuda yle demiti: Ben bu ldrlenler arasnda kalbi tertemiz olan btn kiilerin
Yce Allah tarafndan mutlaka cennete sokulacan mit ediyorum.
Daha sonra Hz. Ali Hz. ie iin gerekli olan her trl hazrlklar yapm, kendisine lzm
olabilecek btn binekleri, eyay az hazrlattktan sonra onunla birlikte Hicaz'dan Basra'ya
gelenler iinde yerlerine geri dnmek isteyenleri Hicaz'a geri gndermi, Basra'da kalmak isteyenleri
de yerlerinde brakmt. Ayrca Basra'nn-ileri gelen hanmlarndan krk tanesini seip onunla
birlikte yola kartmt. Dier taraftan kardei Muhammed b. Eb Bekr'i de onunla birlikte Medine'ye
gndermiti. Hz. ie'in Basra'dan hareket edecei gn Hz. Ali gelip onun huzurunda durmu ve
ms-lmanlar da orada hazr bulunduklar bir srada Hz. ie kp mslmanlara veda etmi ve
yle demiti: Ey oullarm! Hi biriniz dier bir kardeine asla serzenite bulunmasn. Vallahi
daha evvel benimle Ali arasnda meydana gelen olay her ailede bir kadn ile kaynlar arasnda
meydana gelen dedikodulardan baka bir ey deildi. Hz. Ali de bunun zerine: Evet, doru
syledi. Benimle onun arasnda bundan baka hi bir ekime sz konusu deildi. Ve unu ok iyi
biliniz ki, o sizin Peygamberinizin dnyada ve ahirette zevcesidir. demiti.
Hz. ie o yln Recep aynn birinci gnnde yola km, Hz. Ali onu bir ka millik bir mesafeye
kadar uurlam ve evltlarndan bazlarn da bir gnlk mesafeye kadar gndermiti.
Hz. ie, Mekke'ye doru ynelmi, o yln hacc mevsimine kadar orada bulunup sonra tekrar
Medine'ye dnmt.
Hz. ie, Basrallara veda ederken Ammr b. Ysir ona yle demiti: Senin ktn bu yolculuk
ile asl ifa etmen gereken rol birbirinden ne kadar uzak! Hz. ie ona cevaben: Vallahi senin byle
hakl konutuunu bilmiyordum deyince de Ammr: Senin dilinle benim hakkmda hkm verdiren
Yce Allah'a hamd ederim. diye karlk vermiti.
Cenel olaynda yenilgiye urayanlara gelince, onlarn hallerini az ok anlatmtk. Buniarm iinde
Utbe b. Eb Sfyn Hakem'in ocuklarndan Abdurrahmen ve Yahya ile birlikte km, yollara
dmt. Asma b. Ubeyr et-Teym onlara rastlaynca: Ne dersiniz, bizim yanmzda oturup da bize
komu olmak ister misiniz? diye sormular, onlar da: Evet. deyip onlara uymulard. Teym
kabilesine mensup olan bu Ubeyr'in evltlar kendilerim misafir etmi ve yaralan bereleri
iyileinceye kadar onlar orada barndrmlar ve daha sonra drt yz atlyla birlikte onlar am
tarafna doru yola karmlard. Dmet'l-Cendel'e vardklarnda Teymlilere: Grevlerinizi
yerine getirdiniz ve size deni yaptnz, artk geri dnebilirsiniz? demiler, uurlayanlar da bylece
oradan geri dnmlerdi.
bn mir'e gelince; o da ayn ekilde yaral olarak yola dm, Hurkzoullarndan Murr adnda
birisi onu alp gelmi, bir mddet yannda misafir ettikten sonra m tarafna gndermiti.
Mervn b. el-Hkem'e gelince, o da Mesmolu Mlik'in yannda misafir olmu ve Mlik onu iyice
arlayarak izzet ve ikramda bulunup yolcu etmiti. Bundan dolay Mervnoullar kendi hilfetleri
dneminde Mlik'in bu iyiliini unutmam, ona bir sr menfaatler temin ettikleri gibi onu nemli
grevlere de getirmilerdi. Baka bir rivayete gre de Mervn b. el-Hakem, Hz. ie ile birlikte
Abdurrahman b. Halefin evinde misafir olmu ve onunla birlikte Hicaz'a kadar gitmiti. Hz. ie
Mekke'ye vardnda Mer-vn'da Medine'ye varmt.
Abdullah b. Zbeyr'e gelince, o da Ezdoullar kabilesine mensup Vezir adnda birisinin evinde
misafir olmutu. Abdullah b. Z-beyr ev sahibine: Kalk, mminlerin annesinin yanma git Muham-

med b. Eb Bekr'e duyurmadan benim nerede olduumu, syle. demi, Vezir de Hz. ie'ye gelip
ona Abdullah b. Zbeyr'in nerede olduunu haber vermiti. Hz. ie bu haberi, alnca gelen adama:
Muhammed'den korkmasn, onun kefili benim. eklinde konumu, o da Hz. ie'ye: Hayr, ona
haber vermemem konusunda bana tenbihte bulunmutur. demiti. Ancak Hz. ie buna aldr
etmeden Muhammed b. Eb Bekr'e, yani kardeine haber gndererek: Bu adamla birlikte gidin ve
bana yeenim Abdullah' getirin. diye emretmi, o da onunla birlikte giderek Abdullah b. Zbeyr'in
yanna varmt. Abdullah b. Zbeyr ile days Muhammed Hz. ie'nin bulunduu Muhammed b.
Halefin evine birlikte gelmilerdi.
Hz. Ali, Basrallardan bey'at aldktan sonra beytlmli tefti etmi ve orada alt yz bin dirhemlik bir
fazlalk bulmutu. Bu fazlal kendisiyle birlikte Cemel olayna katlan adamlara datm ve her
birine be yz dirhemlik bir pay dmt. Hz. Ali onlara: Eer Yce Allah amllara kar da bir
zafer ihsan ederse bunun kadar, hatta daha fazlasn sizlere veririm. diye sylemiti. Ancak Abdullah
b. Sebe'in adamlar hemen bu meseleyi dedikodu etmi ve Hz. Ali'nin arkasndan srekli olarak
aleyhinde konumulard. Yine ayn ekilde, Hz. Ali'nin onlara hibir mala ganimet diye el
uzatmamalarn emretmesi zerine de ayn dedikoduya balamlar ve onun hakknda yle
demilerdi: Nasl oluyor da onlarn kanlarn mubah, mallarn ise haram klyor? Hz. Ali bunun
zerine: Bu adamlar sizin gibi mslman kimselerdir. Bizimle sulh yapp musafaha eden herkes
bizdendir; ancak bundan vazgeip de yan izen kimse olursa o zaman onunla dvmek de bana den
bir grevdir. eklinde cevap vermiti.
el-Ka'ka' yle anlatr:
Cemel vak'asyla Sffin savanda merkez kuvvetlerinin arpmas kadar birbirine benzeyen baka
bir arpma grmedim. Kendimizi onlara kar mzraklarmzn ular ile korumaya alr ve
demirlerine de dayanyorduk, onlar da ayn ekilde ,bizim gibi yapyorlard. Eer insanlar bunlarn
zerinde yryecek olsayd rahatlkla yryebilirdi.
Abdullah b. Sinan el-Khil yle anlatr:
Cemel gnnde oklarmz tamamen tketinceye kadar birbi-rimize atp durduk ve elimizdeki
kllar krlp dklnceye kadar arptk. Gslerimiz onlarn gslerine deecek kadar yakm
olduk; yle ki, eer gslerimiz zerinde atlar koturulsayd rahatlkla koabilirlerdi.
Hz. Ali de yle sylemiti: Ey muhacir ocuklar! Kllarnz, kllarnz... Ve o kllarn
akrtlar demircilerin karm olduu sesten baka bir sese de benzemiyordu.
Medneliler Cemel vakasnn meydana geldii gn, gne batmadan nce olan bitenlerin haberini
almlard. O gn Medine civarlarna uup gelen bir kartaln aznda bir ey vard. Bu kartal
Medine'ye yakm bir yerde bir insan eli drmt. Bu elin parmaklarnn birinde bir yzk vard ve
yzn zerinde Abdurrah-man b. Attb yazlyd. Bu ekilde Medneliler ile Hicaz ve Basra
arasndaki blgelerin insanlar kartallarn kendilerine tayp durduklar insan elleri ve ayaklaryla bu
olay renmilerdi.
Hz. Ali Basra'da meydana gelen bu karklklar nlemek iin bir mddet daha orada ikamet etmek
istemiti, ancak Abdullah b. Sebe'nin adamlar acele edip durmular ve Hz. Ali'den izin almadan
Basra'dan kp gitmilerdi. Bunun zerine o da bu adamlarn yapma ihtimali olan ktlkleri
[108]
nlemek iin Basra'dan ayrlmt.
Cemel Vak'asyla lgili Dier Bir Rivayet

Yukarda anlatm olduumuz rivayetin dnda Cemel vak'as-nn meydana gelmesinin sebepleri daha
deiik olarak da anlatlr. Ancak Hz. ie ve etrafnclakilerin Basra'ya gelileri ve Osman b. Huneyf
ve Hkeyn ile aralarnda meydana gelen ilk atmalarla ilgili rivayetlerde ittifak vardr. Bu
rivayetler arasnda ihtilaflar sz konusu deildir.
Hz. Ali'nin Basra'ya doru gelii ve Eb Ms el-E'ar'yi grevinden azletmesine dair baka bir
rivayet anlatlr. yle ki:
Hz. Ali Muhammed b. Eb Bekr'i Eb Ms el-E'ari'ye gnderdiinde aralarnda meydana gelen
konuma ve mnakaalar H-im b. Utbe b. Eb Vakks Hz. Ali'ye er-Rebze'de iken iletir. Hz. Ali
Him b. Utbe'yi gensin geriye Eb Ms'nm yanma gndererek ona yle sylemesini emreder:
Etrafndaki adamlar bana gnder, ben seni hak yolunda bana yardmc olman iin vali tayin
etmitim. Ancak Eb Ms Hz. Ali'nin bu arma uymam, Him de durumu Hz. Ali'ye bir
mektupla bildirerek yle yazmt: Ben son derece burnu havada, ayrlk ve alenen saldrya
geen bir adamla karlatm. Sonra bu mektubu Muhill b. Halfe et-T ile Hz. Ali'ye ulatrmt.
Arkasndan Hz. Ali olu Hasan ile Am-mr b. Ysir'i nslmanlar Kfeden alp getirmeleri iin
oraya gndermiti. Hz. Ali, Karaza b. Ka'b el-Ensr'yi Kfe'ye vali tayin edip Eb Musa'ya yle bir
mektup yazmt: Ben Hasan ile Am-mr' mslmanlar toplayp getirmeleri iin oraya gnderdim.
Ayrca Karaza b. Ka'b' da Kfe valiliine tayin ettim. Bunun iin sen, verdiimiz grevi brak, ekil
git. Eer grevin bandan ayrlmaz-san ve ekip gitmezsen seni uzaklatrmas iin ona emir verdim,
eer sen onu uzaklatrmaa kalkacak olursan da seni parampara etmesini de syledim. Eb Ms
el-E'ar, Hz. Ali'nin bu mektubunu alnca grevinden ayrlm, Hz. Hasan da mslmanlar alp Hz.
Ali'ye doru gitmilerdi. Bylelikle Hz. Ali Kfelilerle birlikte Basra'ya doru yol almt.
Cevn b. Katde yle anlatr:
Zbeyr ile birlikte olduum bir srada adamn birisi gelerek Esselm aleyke ey emir diye
Zbeyr'e selm verdi. Zbeyr onun selmn aldktan sonra adam yle dedi: "Bu gelenler senin
zerine doru geliyorlar ve yle yle bir yere geldiler. Onlarn ellerindeki silhlar bir hayli fazla,
ayrca saylar da saylmayacak kadar ok idi ve gayet kat yrekli bir grne sahip olarak bu
tarafa doru ynelip geliyorlard. ve sonra ekip gitti. Arkasndan baka bir atl geldi ve Zbeyr'e
yle dedi: "zerine gelen adamlar yle,yle bir yere vardlar. Sonra Yce Allah'n size ihsan
etmi olduu bu asker topluluunun adedini iitince korkup gerisin geriye kamaya baladlar."
Zbeyr ona: "Haydi adam sen de! Vallahi Ebu Tlib!in olu Ali, tek bana kumlu yollarda bile olsa
bize doru yol alr, gelir." deyince adam ekip gitmiti. Bunlarn arkasndan nc bir adam geldi,
atnn kaldrd tozlarla neredeyse ordu atlar rkp dalacaklard. Zbeyr'e yle dedi: "Bu
adamlar sana doru geliyorlar, aralarnda Aramr b. Ysir de var. Onunla baz eyler konutum, o da
bana baz eyler anlatt." Zbeyr: Ammr onlarn arasnda deildir deyince gelen adam: Evet,
vallahi Ammr onlarn arasndadr. diye cevap verdi. Zbeyr: Hayr, vallahi Ammr onlarn
arasnda olamaz deyince de adam: "Evet! vallahi Ammr onlarn arasndayd." diye srar etti. Adam
bu szlerini tekrar tekrar syleyince Zbeyr Ammr'n Hz. Ali'nin yannda olup olmadn renmek
zere iki adam gnderdi. Adamlar gidip bakt ve dnte adamn doru sylediini anlattlar. Ammr'm Hz. Ali'nin yannda olduunu iiten Zbeyr: "Ey burnu ke-silesi, ey beli krlas!" diye
sylenmee ve barp armaa balad. Sonra Zbeyr'i mthi bir titreme tuttu, silh elinden dt
ve yerinde kalakald.
Cevn yle devam eder: Zbeyr'in yanma sokuldum ve: Hay anam babam sana feda olsun! Ne oldu
sana? Seninle lmeyi ve seninle yaamay arzu ederdim dedim.

Cevn Zbeyr'in yanndan ayrldktan sonra Zbeyr ordudan ayrlp gitmi, bir mddet sonra da Hz.
A]i oraya varmt. ki ordu kar karya gelince Hz. Ali Talha ve Zbeyr'i arm ve bir araya
gelmilerdi. Hz. Ali Zbeyr'in iinde bulunduu durumu kendisine hatrlatm ve nasl bir yanl
iinde olduunu anlatmt. Ancak bunlarn savatan vazgemediklerini gren Hz. Ali: inizde bu
mushaf eline alacak ve iindekilere davet edecek, mushaf tutan eli koparldnda onu dier eline
alacak, bu eli de kesildiinde dileri arasna sktrp Allah'n hkmne davet ederek ldrlp
gidecek adam var m? diye sormu, bir gen kalkp: Ben Kur'n' elime alacam demiti. Hz. Ali
btn taraftarlarna varp bu szlerini kez tekrarlad halde bu genten bakas bu greve talip
olmamt. Nihayet Hz. Ali Mushaf' buna teslim etmi, o da eline alarak onlar uymaa davet etmiti.
Sa eli kesilince sol eline alm, sol eli de kesilince gsyle onu tutmaya alm, ancak her
tarafndan kanlar akp gitmiti. Nihayet abas iyice kanlara bulandktan sonra da ldrlmt. Bu
manzaray gren Hz. Ali: te bundan sonra onlarla arpmak hell oldu diye sylemi, ldrlen
bu gencin annesi ise u beyitleri okumutu:
Onlar mslman bir kii Allah'n kitabn okuyarak Korkmadan bu hkme davet etti.
Anneleri de onlar gryordu. Ancak sava emrediyor ve savatan alkoymuyordu. Hz. Ali
taraftarlarnn sa kanat kuvvetleri onlarn sol kanad zerine hcum etmi, aralarnda iddetli
arpmalar meydana gelmee balam, bundan dolay da Hz. ie'nin tarafnda bulunanlar onun
etrafnda toplanmlard. Bunlarn byk bir ksm Dabbe ve Ezd kabilelerine mensup idiler. Her iki
taraf arasndaki arpmalar gnn ilk saatlerinden ikindiye yakn saatlere kadar srm ve nihayet
Basrallar hezimete uramlard. Malubiyetten sonra Ezd kabilesine mensup biri: Sava
tekrarlaynz! diye barnca Hz. Ali'nin olunun olu Muhammed ona bir darbe indirip elini
kesmiti. Bundan sonra ayn kii: Ey Ezdoullar, kanz! diye barm ve o srada Ezd kabilesine
kar ok iddetli hcumlar yaplm ve ok kimseler ldrlmt. Bunun zerine onlar: Biz
Ali'nin dini zereyiz. diye barmaa balamlard.
arpmalarn srd bir srada Ammr b. Ysir Hz. Zbeyr'in zerine hcum etmi ve onu
mzrayla drtmeye balamt. Hz. Zbeyr ona: Ey Eba'i-Yakazn! Beni ldrmek mi istiyorsun?
diye sormu, Ammr b. Ysir de: Hayr, ey Abdullah'n babas! ek git buradan, ek git buradan
diye sylenmiti. Yine arpmalarda Zbeyr'in olu Abdullah da yaralanm ve kendisini yarallarn
arama atarak kurtulmutu. Nihayet devenin ayaklar kesilip yere htrlm, Muhammed b. Eb Bekr
de Hz. ie'yi hevdeciyle tayarak bir kenara koyup ona bir adr kurdurmutu. Hz. ie byle
istirahata alndktan sonra Hz. Ali onun yanma gelerek yle demiti: nsanlar toplayp getirdin, ite
sonunda dalp gittiler. Onlar birbirlerine kar kkrttn, bir ksm dier bir ksmn ldrd. Hz.
ie bunun zerine: Hkm eline geirdin, onun iin msamahal davran. Yine ne mutlu bana ki
senin cemaatnla imtihan edildim. diye karlk vermi, sonra Hz. Ali onu yol iin hazrlayarak
yannda kadn ve erkekten oluan bir topluluu Medine'ye gndermi ve onun btn ihtiyalarn
salamt.
Ben Cemel vak'asyla ilgili olarak Eb Ca'fer et-Taber'nin kaydettikleri dnda hibir ey
kaydetmedim; nk o tarihiler arasnda en gvenilir olandr. Baz tarihiler ise bu olayla ilgili
olarak eserlerini bir sr bo laflarla doldurmular ve arzuladklar gibi yazmlardr.
Cemel olaynda ldrlenlerden bazlar unlard: Ashbdan olup Talha b. Ubeydullah'm kardei
bulunan Abdurrahman, Amr b. Abdullah b. Eb Kays b. mir b. Ley ve el-Muhriz b. Harise b. Raba
b. Abdluzza b. Abdiems. Bu sonuncusunu Hz. mer birara Mekke'ye vali tayin etmi ve hemen
arkasndan azletmiti. Yine

bu olayda ldrlen Hz. Ali taraftarlarndan biri Haccc b. lt'm kardei Mu'riz b. lt es-slem idi.
Ayrca Mes'd es-slmn'nin evltlar olan Mc ve Mclid de Hz. ie'nin taraftarlar arasnda
ldrlm olup her ikisi de sahb idi. Mci'nin kesin olarak Cemel olaynda ldrld bilinir.
Hz. ie'nin len taraftarlar arasnda Abdullah b. Hakm b. Hizam el-Esed el-Kura de vard. Bu
adam Mekke'nin fethi gn mslman olmutu. Yine bu olayda Raslullah (s.)'m ilk hanm Hz.
Hatice'nin ilk einden olan olu Hind b. Eb Hla el-seyyd Hz. Ali'nin taraftarlar arasnda
ldrlmt. Bu kiinin Basrallar arasnda yer ald sylenirse de birinci rivayet daha dorudur.
Yine ashbdan olup Hz. ie taraftarlar arasnda ldrlenlerden biri de Temim kabilesine mensup
Bir'in olu Hill b. Vek' idi. Ayrca Mua,vviz'in kardei Muz b. Afra' da bu olayda ldrlmt.
Bunlarn ikisi Hars b. Rifa el-Ensr'nin ocuklardr. Her ikisi Bedir gazvesinde bulunmulard.
Bunun Hz. Ali taraftarlar arasnda iken ldrld sylenir. Ayrca baka bir rivayette ise Cemel
[109]
vakasnda lmeyip daha sonraya kadar yaad ve Harra olaynda ldrld anlatlr.
Hariclerin Sicistn'a Gitmeleri
Cemel vak'asmm sona ermesinden sonra bu yl iinde Haseke b. Attb el-Habat ile mrn b. Fudayl
el-Bercem Arap bedevilerinden ayak takm denilebilecek kimselerle bir araya gelip Sicistan'n
Zlik kentine doru yneldiler. Burann halk daha evvel isyan ettii iin buraya hcum etmi ve
birok mallar ele geirmilerdi. Aldklar mallarla Zerenc'e varm, burann Merzubn' da korktuu
iin onlarla sulh akdetmi ve ehre girmilerdi. Hz. Ali bunlarn zerine Abdurrahman b. Cerv etT'yi gndermi, hariclerin reisi Haseke onu ldrnce de Abdullah b. Abbs'a mektup yazarak
Sicistan zerine drt bin adam ile birlikte birisini gndermesini emretmiti. Abdullah b. Abbs da
Ks el-Anber'nin olu Rib'i'-yi Eb el-Hur el-Anber'nin olu Husayn ile birlikte Sicistn'a
gndermiti. Sicistn'a vardklarnda Haseke kar km, onlar da Haseke ile arparak onu
ldrmlerdi. Bu arpmalarn neticesinde Rib' Sicistan ehirlerine tamamen hakim olmutu.
Sicistan halkndan olan Feyruz Husayn buraya gelen bu iki kumandandan biri olan Ebul-Hurrun olu
[110]
Husayn'm soyundan gelmekteydi.
Muhammed B. Eb Huzeyfe'nin ldrlmesi
Bu yl iinde Eb Huzeyfe'nin olu Muhammed ldrlmt. 0, Yemme savanda ldrlen Eb
Huzeyfe b. Utbe b. Reba b. Abdiems'in oluydu. Babasndan sonra halef olarak kalmt. Eb
Huzeyfe onu Hz. Osman b. Affn'a teslim etmi, o da Hz. Osman'n yannda yetimiti. Bir rivayette
arap itii ve Hz. Osman'n ona had uygulad kaydedilir. Bunun zerine Muhammed son derece
ibadetlere balanm ve takva sahibi bir insan olmutu. Hz. Osman'n hilfeti devrinde vali tayin
edilmesini isteyince Hz. Osman ona yle demiti: Eer bu iin ehli bir kimse olsaydn gerekten
seni vali yapardm. Hz. Osman'n bu arzusunu reddetmesi zerine Muhammed Hz. Osman'a yle
demiti: Ben denizde gaza yapmay arzu ediyorum. Bana msaade et de Msr'a gideyim. Bunun
zerine Hz. Osman kendisine msaade etmi, hazrlklarn tamamlayarak onu yola karmt.
Muhammed Msr'a vardnda mslmanlar onun takvasn ve ibadete balln grnce kendisine
balanm ve etrafmda toplanmlard. O da Abdullah b. Sa'd b. Eb erh ile birlikte Savr gazasna
katlmt.

Ne var ki Eb Huzeyfe'nin olu Muhammed bu kumandan srekli olarak ayplyor ve onu tayin eden
Hz. Osman' tenkit ederek yle diyordu: Raslullah (s.)'m kannn aktlmasn mubah kld bir
adam vali olarak tayin etti. Bunun zerine Abdullah b. Sa'd Hz. Osman'a bir mektup yazarak:
Muhammed b. Eb Huzeyfe ve Muhammed b. Eb Bekr, ikisi birlikte blgemizde bir sr fesatlar
kartp halk bana kar kkrtyorlar. demi, Hz. Osman da: Muhammed b. Ebi Bekr o babasna
ve ablasna havale edilir, i biter, ancak Eb Huzeyfe'nin oluna gelince o benim olumdur ve
kardeimin oludur. Benim terbiyemde bym Kurey'in bir yav-rusudur. diye karlk vermiti.
Abdullah b. Sa'd Hz. Osman'a ikinci bir mektup yazarak yle der: Yavru byd, tylendi ve artk
umak istiyor. Bunun zerine Hz. Osman Eb Huzeyfe'nin olu Muhammed'e otuz bin dirhem ile
gayet iyi sslenmi ve donatlm bir deve gnderir. Muhammed bu deveyi ve dirhemleri alp
Msr'da bir camiye gtrr ve mslmanlara hitaben yle der: Ey mslmanlar! Gryor musunuz,
Osman bana rvet verip beni dinimde ve anlaymda hileye uratmak istiyor. Bu szleri zerine
Msr halk ona daha ok balanp Hz. Osman'a kin besleme-meye balamlar ve kendilerine reis
olmas konusunda ona bey'at etmilerdi. Hz. Osman Muhammed'e bir mektup yazarak ona yapm
olduu iyilikleri, kendisinin bymesine ve yetimesine harcad emekleri hatrlatarak yle demiti:
Bana teekkr etmeni beklediim bir srada sana kar yaptm iyilikleri inkr ettin. Ancak
Muhammed Hz. Osman'a cevap bile vermedii gibi ahaliyi kkrtmada daha da an gitmi,
Msrllarn kalkp Hz. Osman' muhasara etmelerinde onlar tevik etmi, onlara her trl
yardmlarda bulunmutu.
Msrllar Hz. Osman' muhasara etmek zere Medine'ye gittiklerinde Eb Huzeyfe'nin olu
Muhammed Msr'da kalmt. Bu arada Abdullah b. Sa'd b. Efa erh de oradan kp gitmiti.
Muhammed bundan sonra Msr'a hkim olmu, Hz. Osman'n ldrlp de Hz. Ali'ye bey'at edildii
gne kadar burada vali olarak kalmt. Muviye ve Amr b. el-s Hz. Ali'ye kar birleince Amr
Msr'a doru yrm' ve Kays b. es-Sa'd'm vali olarak gelmesinden ne oraya varmt. Msr'a
girmek isteyen Amr bunu bece-remeyince Muhammed b. Ebi Huzeyfe'yi aldatarak onun bin adamla
birlikte kp el-r'e gitmesini salam ve el~Ar'te onu muhasara ederek mancnklarla
kartmaa alm ve nihayet adamlarndan otuz kii ile birlikte el-Ar hisarndan inmee mecbur
kalm ve ldrlmt.
Ancak bu anlatlanlar pek de doru eyler deildir, nk Hz. Ali kendisine bey'at edildikten sonra
ilk i olarak Kays b. Sa'd' oraya vali tayin etmiti. Kays b. Sa'd'n Msr'a varmasndan nce ayet
Muviye ve Amr. b. el-s Msr'a girmi olsalard oray tamamen ellerine geirebilirlerdi, nk
onlar Msr'a girmekten alkoyacak resmi bir vali mevcut deildi. Bilinen bir husus vardr ki o da
Muviye ile Amr b. el-s'n Msr'a Sffn savandan sonra hkim olmalardr. Ancak dorusunu
Allah bilir.
Baka bir rivayette ise yle anlatlr: Msrllar Hz. Osman'n zerine gnderen Muhammed b. Eb
Huzeyfe'dir. Msrllar Hz. Osman' muhasara altna alnca Muhammed b. Eb Huzeyfe Hz. Osman'n
valisi bulunan Abdullah b, Sa'd' Msr'dan kararak buray ele geirmi, Abdullah b. Sa'd da
Msr'n dna bir yere karak Hz, Osman'n durumunu gzetlemeye balamt. Abdullah b. Sa'd
yolda bir atl ile karlap da bu atl ona Hz. Osman'n e-hadetini bildirince: nn llh ve inn
ileyhi rcin. der. Arkasndan mslmanlarm ne yaptklarn sorunca adam ona Hz. Ali'ye bey'at
edildiini syler. Abdullah b. Sa'd yine: nn lillhi ve inn ileyhi rcin. der. Atl adam.- Hz.
Ali'nin emir oluunu Osman'n ldrlmesi gibi bir musibet olarak m telakki ediyorsun. diye sorar.
O da: Evet diye cevap verir. Atl adam: Galibe sen Abdullah b. Sa'd'sn deyince de: Evet, ben

oyum. diye karlk verir, Bunun zerine adam ona: Eer sen kendini kurtarmak istiyorsan bunun
iin gayret et, nk mminlerin emri Hz. Ali seni ve adamlarm yakalayacak olursa ya ldrecek,
ya da srgn edecektir. te benim arkamda Hz. Ali'nin tayin ettii Msr valisi geliyor. der.
Abdullah b, Sa'd ona kimin geldiini sorunca adam: Msr'a Kays b. Sa'd b. Ubda geliyor. diye
cevap verir. Bunun zerine Abdullah b. Sa'd: Yce Allah Muhammed b. Eb Huzey-fe'yi oradan
uzaklatrd demek. O amcas oluna kar geldi, insanlar ona kar kkrtt; halbuki Osman onu
terbiyesine alm, onu yetitirmi ve her trl iyiliklerde bulunmutu. Byle olduu halde o Osman'a
kar her trl ktl ilemi, Msrllar onu muhasara etmee giderlerken onlar tehiz etmi ve
onun ldrlmesine sebep olmutu. Arkasndan onun bana kendisine de Osman'a da uzak olan birisi
vali olarak tayin edilmi bulunuyor. O hkim olduu ehirlere bir ay bile olsun sahip olup da onlarn
nimetlerinden yararlanamadan uzaklatrlm oldu. eklinde szler syler. Sonra Abdullah b. Sa'd
sratle kaarak Muviye'nin yanna varr.
te bu rivayet Kays b. Sa'd'm Muhammed b. Huzeyfe hayatta iken Msr'a vali olduunu gsteriyor.
Doru olan rivayet de budur.
Baka bir rivayette ise unlar anlatlr: Amr b. el-s, Sffin savandan sonra Msr'a gitmiti.
Muhammed b. Eb Huzeyfe, Amr' askerleriyle karlam, Amr ta. el-ss Muhammed'in yanndaki
askerlerin okluunu grnce onunla bir araya gelmeyi salamaa almt. Amr ona yle demiti:
te meydana gelen olaylar gryorsun. Ben iki izgi arasnda Muaviye'yi kasdederek bu
adama bey'at etmi bulunuyorum. Halbuki onun yapt birok icraattan da honut deilim. Yine ok
iyi biliyorum ki senin adamn (Ali b. Ebi Tlib) ondan daha stn, slm'da ondan ok daha
evveliyat olan ve bu ie ok daha lyk bir kimsedir. Askersiz ve ordu-suz olarak bulumak zere
bana bir yer syle ki orada bir araya gelelim. Sen yanna yz adam al, ben de ayn ekilde 'yz adam
alaym ve birlikte oraya gidelim. Yanlarmzda da knlarna sokulmu kllardan baka hibir ey
olmayacak. Her ikisi bu konuda anlamaya varp birbirlerine sz verir ve el-Ar'de bulumak
zere ayrlrlar. Sonra Amr Muviye'ye durumu bildirir.
Buluma zaman gelince yanlarna yzer kii alarak el-Ari'e gelmilerdi. Ancak Amr arka taraflarda
durumu gzleyecek bir ordu brakmt. Her ikisi el-Ari'e varp grmeye baladklarnda birden
Amr' ordusu kagelmi ve Muhammed b. Ebi Huzeyfe aldatldn anlam ve hemen al-Ar'te
bulunan bir kke girerek orada kendisini savunmaa almt. Onu bu kkte muhasara altna alan
Amr mancnklarla talam ve oradan kartarak esir alp Muviye'ye gndererek hapse atlmasn
salamt. Bu arada Muviye'nin hanm olan Karaza'nm kzz Muhammed b. Eb Huzey-fe'nin
halasnn kz olup Utbe'nin kz Ftma'mn kz idi. Ona yemek hazrlayp hapishaneye gnderirdi. Bir
gn ona yemek iinde bir trp gndermi, o da bal olduu pranga ve kelepeleri bu trp ile
trpleyip krarak hapishaneden kam ve bir maarada gizlenmiti; ancak orada yaklanm ve
ldrlmt. Yine szn dorusunu Allah bilir.
Bir baka rivayete gre ise Hucr b. Adiyy ldrnceye kadar lapiste kalm, sonra oradan kam,
Mlik b. Hubeyre es-Sekn onu kovalam ve Hucr'a karlk olarak Mlik'i ldrmt. Mlik b.
Hubeyre Hucr iin Muviye'nin katnda efaatte bulunduu halde Muviye onun bu teklifini kabul
etmemiti.
Baka bir rivayette ise yle anlatlr; Muhammed b. Eb Bekr ldrlnce Muhammed b. Eb
Huzeyfe yanndaki bir miktar adamla Amr b. el-s'm yanma gitmiti. Amr ona emn vermi,
arkasndan bu emnna hyanet edip onu Muviye'nin yanma gndermi ve Filistin'de hapsedilmesine
sebeb olmutu. Ancak Muhammed b. Eb Huzeyfe buradan katktan sonra Muviye onun bu

davrann ho karlamadn mslmanlara anlatmt. Bunun zerine Has'am kabilesine mensup

Zallm'n olu Amr'n olu Ubeydullah Ivfuhammed b. Eb Huzeyfe'yi takip edip onu Havran'da bir
maarada yakalamt. Baz merkepler gelip maaraya girmek istemi, fakat birden rkp geri
kamlard. Oralarda maarann evresinde ekip bimekte olan kimseler Bu merkeplerin kamasna
bir sebep olmal? diye dnmler, gidip maaraya baktklarnda Muhammed b. Eb Huzeyfe'yi
grmler, sonra kp gittiklerinde yolda Ubeydullah ile karlamlar, o da byle byle bir adam
grp grmediklerini sorunca onun maarada olduunu sylemilerdi, Ubeydullah onu maaradan
kartm, fakat Muviye'nin yanna gtrmesi hlinde onun serbest braklabileceini dnerek
[111]
boynunu vurdurmutu; nk Muhammed Muviye'nin daysnn oluydu
Kays B. Sa'd'n Msr Valilii
Hz. Ali bu yln Safer aymda Kays b. Sa'd' Msr'a vali tayin etti. Kays b. Sa'd Rasluliah (s.)'n
ashabndan olup ensrn sancan tayanlardan biriydi. Gayet isabetli grlere sahip olan cesur bir
adamd. Hz. Ali ona yle demiti; Seni Msr'a vali tayin ettim; kalk, oraya git. Gvendiin ve
sevdiin adamlardan istediini yanna al ve askerlerinle birlikte Msr'a ynel. Senin byle
adamlarnda ve askerlerinde oraya varman dmanlarna korku verecei gibi, ann iin de daha
iyidir. yilik yaplmas gereken kimselere iyiliklerde bulun, kt kimselere kar da sakn taviz
verme. nsanlarn her seviyede olanna kar iyi davran, onlara kar yumuak ol. nsanlara kar
yumuaklkla davranmak gveni getirir. Kays, Hz. Ali'ye yle cevap vermiti: Senin: "Msr'a
askerlerinle birlikte gir." demene bakarak, andolsun ben Medine'den toplayacam askerlerle oraya
gitmem. Msr'a gtrmek zere davet edeceim askerlerin Medine'de olmas daha iyidir, nk senin
ihtiyacn olduu zaman onlarn senin yaknnda bulunmalar gerekir. Onlar sana kar kan kimselere
gnderirsin, istediinde de askerlerine g katm olurlar.
Kays daha evvel zikrettiimiz gibi yedi arkadayla birlikte Msr'a gider. Oraya vardnda camide
minbere kp oturur ve Hz. Ali'nin Msrllara hitaben yazd mektubun getirilip cemaatn
huzurunda okunmasn ister. Mektup Msr halkna kar okunur. Hz. Ali bu mektupta Kays' buraya
vali tayin ettiini, ona bey'at edip yardmc olmalarn ve hak zere onunla yardmlamalarn
emretmektedir. Mektubun okunmasndan sonra Kays ayaa kalkp ms-lmanlara hitap eder. Allah'a
hamd ve sena ettikten sonra msl-manlara yle der: Hakk getirip batl yok eden ve zlimlerin
vasf larn belirten Yce Allah'a hamdederim. Ey insanlar! Bizler Ra-slullah (s.)'tan sonra
insanlarn en hayrls olarak bildiimiz bir zata bey'at ederek buraya geldik. Siz de kalkn, Allah'n
kitab ve Rasunun snneti gerei ona bey'at edin. Eer biz sizi byle bir bey'ata armasak sizin
zerinizde bizim byle bir bey'at hakkmz olmaz.
Sonra halk kalkp Kays'a Hz. Ali adna bey'at etmi ve bylece Msr'da sknet meydana gelmiti.
Kays b. Sa'd, Msr'n evresine kendi grevlilerini gndermi, fakat Harenbe adyla bilinen bir kye
adam gndermemiti; nk bu kyn halk Hz. Osman'n e-hadet iini kendilerine bir kalkan
yapmlard. Bu kye Kinne kabilesine mensup bir adamla Mdlic oullarndan ad Yezd b. Hars
olan birisi reislik etmekteydi. Yezd b. Hars Kays b. Sa'd'a haber gndererek Hz. Osman'n kann
talep ediyordu. Dier taraftan Mesleme b. Muhallid Hz. Osman'n kann talep etmee balamt.
Kays ona haber gnderip yle der: Sana yazklar olsun! Bana kar m. geliyorsun? Allah'a yemin
ederim am'dan Msr'a kadar her yerin benim olmas karlnda bile seni ldrmek istemem.'
Buna karlk Mesleme O'na yle haber gnderir: Sen Msr valisi olduun srece sana elimi

uzatmayacam.
Kays ihtiyatl ve akll bir adamd. Harenbe halkna adam gnderip yle demiti: Ben sizi bey'at
konusunda zorlamyorum ve siz0 ihtiyacm da yoktur. Onlarla sulh yapp haracn ve dier
zekatlarn rahatlkla ve gzellikle toplam ve hi kimse de kar kmam, mminlerin emri Cemel
vak'as iin Basra'ya gidip gelene kadar da bu grevini srdrmt.
Muviye iin yeryzndeki Allah kullarnn en tehlikelisi Msr halk ve Kays'n oradaki valilii
olarak gzkyordu. Hz. Ali Irak halk ile, Kays da Msr halk ile am zerine yryecek olursa
Muviye her iki taraf arasnda kalacakt. Bu da Muviye'ye son derece korku veriyordu. Bunun iin
Muviye Kays'a yle bir mektup yazmt:
Allah'n selm zerine olsun. Sizler Hz. Osman'n bir kam vuruunu, birisine hakaret ediini,
birini sefere karmasn, gen birisini vali tayin etmesini uygun grmeyip itiraz ettiniz. Btn
bunlara ramen onun kannn hell olmadn da biliyorsunuz. Bunun iin, siz byk bir gnah ileyip
ar bir yk yklendiniz. Ey Kays! Bu yaptklarndan dolay Allah'a tevbe et. Senin Osman zerine
gnderilen adamlardan olduunu biliyoruz. Adamna (Hz. Ali'ye) gelince onun da Hz. Osman'
ldrmek iin zerine adamlar gnderdii kanaatine vardk. Osman'n katlinden dolay senin bal
bulunduun topluluun adamlarndan hibirinin kemikleri bile kendini kurtaramayacaktr. Ey Kays!
Eer imknn varsa Osman'n ka-nni talep edenlerle birlikte ol ve bu konuda bize katl. Eer- bize
tabi olursan ben zafere erdiim takdirde sana Irakayn'in sultanln veririm ve hayatta olduum
srece de bu grevin banda sen olacaksn. Hakimiyetim devam ettii mddete yine akrabalarndan
arzu ettiin kimselere de Hicaz valiliini vereceim. Ayrca baka istediklerini syle ki ben onlar
sana rahatlkla vereyim. Bu konuda bana grn bildir.
Muviye'nin bu mektubunu alan Kays ona kar kendisini korumaa karar verir, ancak savamak
konusunda asla acele etmemeyi tercih edip yle bir mektup yazar: Emm ba'd... Hz. Osman'n katli
konusunda sylediklerini anladm, ancak benim bu konu ile hibir alkam yoktur. Benim adammn
da Hz. Ali'yi kastederek Osman'n katli iin altn ve insanlar bu yolda aldattn sylyorsun.
Bu konuda da hibir bilgim yoktur. Benim akrabalarmn kemiklerinin de Osman'n kanndan
kendilerini kurtaramayacan sylyorsun. Oysa Hz. Osman'n kann ilk defa talep edecek olan
benim akrabalarm ve airetim olacaktr. Sana uymam konusunda sylediklerine gelince, benim bu
konuda baz dncelerim vardr, dnmem gerekir. Bu sylediklerinde acele edilmemesi gerekir...
Benim sana ihtiyacm yoktur ve benim tarafmda da houna gitmeyecek hibir davranta
bulunulmayacaktr. Yce Allah'n neyi takdir edeceini bizler ve sen grnceye kadar.
Muviye Kays'n bu mektubunu okuyunca onun ne uzakta durduunu ve ne de kendisine yaklatm
grr. Bunun iin ona'ikinci bir mektup yazar:
Mektubunu okudum, bana yaknlatn grmedim ki benimle bar halinde olduunu kabul edeyim.
Benden uzak da dmedin ki seninle savama halinde olduumu gereyim. Ancak benim gibi bir
adamn, her trl hile ve entrika yapabilecek bir kimsenin hile ve tuzaa dmesi mmkn deildir.
Elinde her trl adam, imknlar, atlar ve silahlar olan kimsenin malup olmas mmkn deildir.
Kays Muviye'nin mektubunu grnce onunla cedellemenin ve ona kar kendisini mdafaa edip
sz uzatmann hibir fayda vermeyeceini anlam ve bunun zerine dndklerini aa vuran
yle bir mektup yazmt:
Emma ba'd... Beni aldatmak istemene, bana tamah etmene ve beni tuzaa drmek istemene hayret
ediyorum! Beni insanlarn en hayrls, emirlie en layk olan, hakk en iyi syleyeni, en doru yolda
olan ve Raslulah Cs.) 'a en yakn olan bir insana itaatten karp ktle mi drmek istiyorsun?

Ve dolaysyla beni kendine boyun emee mi alyorsun? Sana itaat etmek demek insanlar
ierisinde ehliyete en uzak olan, insanlara zorla ahitlik ettirmee alana, sapk ve Raslullah
(s.)'a en uzak olan birisine itaat etmek demektir. Sen yoldan karanlarn ve yoldan km olanlarn
torunlarmdansm. Sen iblisin tutlarmdan bir tautsun. Senin benim zerime gelip Msr' atlarla ve
adamlarla dolduracan ve buray istila edeceine dair szlerine gelince, vallahi eer seni kendinden
baka bir eye nem veremeyecek ekilde kendinle uratrma sam belki sylediklerini
yapabilirsin, ve's-selm.
Muviye Kays'n mektubunu alnca ondan midini kesip hazrlam olduu hilelerinin baarya
ulamadn grr. Hz. Ali tarafndan onu tuzaa drmee alr ve m halkna yle der:
Sakn Kays b. Sa'd'a kfretmeyesiniz ve ona kar gelmeyesiniz, Ona kar halk gaza ve sefer
hazrlamayasnz, nk o bizim yanda-mzdr ve onun mektuplar ve nashatlar bize gizlice
ulamaktadr. Harenbe kynde bulunan sizin kardelerinize nasl davrandn grmyormusunuz?
Onlarn azklarm temin ediyor ve her trl iyilikle onlara muamelede bulunuyor.
Muviye daha sonra Kays'tan gelmi gibi bir mektup uydurmu ve onun Hz. Osman'n kann talep
ederek kendisiyle ayn grte olduunu syleyerek bu uyduruk mektubu am halkna okumutu.
Nihayet bu durumlar Hz. Ali'nin kulana gelmi, haberi Mu-lammed b. Eb Bekr ve Muhammed b.
Ebi Ca'fer kendisine ulatrmlard. Ayrca am'da bulunan Hz. Ali'nin baz casuslar da^ bu durumu
Hz. Ali.ye anlatmlard. Hz. Ali bu duruma kar hayrete der ve doru olduunu kabul etmek
istemez. Sonra her iki olunu ve Abdullah b. Ca'fer'i ararak onlara durumu anlatr. bn Cafer yle
der: Ey mminlerin Emri! phelendiin eyi brak da phe etmediin bir eye yapver. Kays'
Msr'dan azlet. Hz. Ali buna karlk: Vallahi ben btn bu sylenenleri Kays iin doru kabul
etmek istemem. derse de Abdullah b. Ca'fer: Onu Msr'dan azlet; ayet sylenenler doruysa o
azlini kabul etmeyecek. diyerek srar eder. Onlar bu ekilde durumu grrlerken Kays'tan Hz.
Ali'ye bir mektup gelir ve bey'at etmeyen kimselere kar taknd tavr bildirip onlar ldrmediini
yazar. bn Ca'fer: te beni korkutan da budur. Bunlar ldrmesi iin kendisine emir ver! deyince
Hz. Ali Kays'a bir mektup yazarak el-Harenbe kynde toplanan adamlar ldrmesini emreder. Bu
mektup Kays'a ulanca Hz. Ali'ye yle bir cevap yazmt:
Hayret dorusu! Sana saldrmaktan uzak durup dmanlarna kar yannda yer alabilecek bir kitleyi
nasl oluyor da ldrmemi emrediyorsun? Eer, biz onlara kar kllar bileyecek olursak ve onlar
kkrtrsak unu iyi bil ki sana kar dmanna yardm ederler. Bu konuda benim dediklerime uy ve
bundan gel, vazge! Doru olan gr onlar kendi hallerine terketmektir, vesselam.
Hz. Ali Kays'n bu mektubunu okuyunca bn Ca'fer yle den Ey mminlerin emri! Muhammed b.
Eb Bekr'i Msr'a vali oa-rak gnder ve Kays' oradan azlet. Ben ahsen Kays'm yle dediini
iittim: Mesleme b. Muhallid'in ldrlmesiyle ayakta durabilecek bir hkmdarlk son derece kt
bir hkmdarlktr.
Abdullah b. Ca'fer Muhammed b. Ebi Bekr'in ana bir kardei; idi. Bunun zerine Hz. Ali Muhammed
b. Ebi Bekr'i Msr'a vali olarak gnderir. Baka bir rivayette ise Ester en-Neh'yi gnderdii
kaydedilmektedir. Ancak Ester yolda giderken vefat ettiinden dolay arkasndan Muhammedi b. Eb
Bekr Msr'a gnderilmiti. Mu-hammed Msr'a Kays'm yanma vardnda Kays ona yle der:
Mminlerin emrine ne oldu, onu ne deitirdi? Acaba benimle onun arasna birisi mi girdi?
Muhammed: Hayr. der, Bu hakimiyet bizim hakimiyetimizdir. Bunun zerine Kays: Hayr,
vallahi ben burada bir gn bile duracak deilim! diyerek son derece kzgn olarak Medine'ye doru
ynelir. Hz. Osman'n taraftarlarndan olan Hassan b. Sabit Kays'm yanma gelerek onunla alay

etmee balar ve yle der: Osman' ldrdn, Ali'de seni grevinden azletti. Bu gnah yklendin
de karlnda bir ey grmedin.: Kays da: Ey kalbi ve gz krolas adam! Vallahi eer benim
kabilemle seninki arasnda bir sava meydana gelmi olsayd senin boynunu vururdum. diye karlk
verir
Sonra Mervn b. el-Hakem Kays' Medine'de korkutunca o da Selh b. Huneyf ile kp Sffn
savanda Hz. Ali'nin yannda yer almt. Bunun zerine Muviye Mervn'a bir mektup yazarak
kzm ve yle demiti: Vallahi, eer Ali'ye yz bin sava ile yardm etmi olsaydn benim iin
Kays b. Sa'd' ona gndermenden ok daha kolay gelirdi; nk onun gr ve yeri ok deiiktir.;
Kays Hz. Ali'nin yanma gelip olup bitenleri ona anlatm ve Hz. Ali onun son derece byk iler
becerdiini ve her trl hile ve tuzaklar geri evirdiini anlamt. O srada Muhammed b. Eb
Bekr'in Msr'da ldrld haberinin ulamas zerine de Kays'm deerini daha ok anlam ve
birok ite onun dediklerine uymutu.
Muhammed b. Eb Bekr Hz. Ali'nin mektubuyla Msr'a vardnda kalkp mektubu okur ve yle der:
Sizi ve bizleri hidayete erdiren ve her trl hak konusunda ihtilfa drd halde doruyu
gsteren, cahillerin iinde bulunduu birok durumdan bizi koruyan Allah'a hamd olsun. Biliniz ki
mminlerin emiri sizin ilerinizi ona havale etmi ve beni size vali tayin ederek iittiiniz gibi sizin
ilerinizi bana havale etmitir. Benim muvaffakiyetim ancak Allah'n elinde olan bir eydir. Ben O'na
dayandm ve O'na gvendim ve O'ndan yardm dilerim. Emirliim ve yapacam ilerde Allah'a itaat
ettiimi grrseniz biliniz ki bu Allah'tandr ve onun hidayetindendir. Onun iin Allah'a hamd ediniz
ve benim haktan baka herhangi bir i yaptm grrseniz mutlaka bana bildiriniz ve bu konuda bana
serzenite bulununuz. Ben bununla daha mutlu olurum ve sizin de greviniz budur. Allah sizleri ve
bizleri en iyi ve salih ameller ilemee rahmetiyle muvaffak klsn.
Muhammed, bir ay kadar Msr'da durduktan sonra o Hz. Ali'ye bey'atlarn bidirmeyip kenara
ekilen, Kays'n kendilerine ihsanda bulunduu adamlara haberler gnderip onlara yle der.- Bize
tan olarak ya itaat ediniz ya da ehrimizden kp gidiniz. Onlar da yle cevap verirler: Biz
imdilik bey'at etmeyiz. Bizi kendi halimizde brak, bakalm neler olacak. Bizimle savamak
konusunda da sakm acele etmeyesin. Muhammed bunlarn dediklerine kulak asmam, onlar da ona
itaat etmemilerdi. Sffrn sava meydana geldii zaman onlar hl Muhammed'den saknyor ve
korkuyorlard.
Hz. Ali Muviye zerine gitmekten vazgeip do i hakem olayna havale edilince bunlar
Muhammed'in zerine yryp onunla arpacaklarn iln etmiler, Muhammed de Hars b. Cmhn
el-Cu'f'yi Harenbe ky zerine gndermiti. Burada Kinanaoullar ve onlara katlanlarn banda
Yezd b. Kars bulunuyordu. Nihayet aralarnda arpmalar meydana gelmi ve Hars b. Cinhn'
ldrmlerdi. Muhammed arkasndan bn Medhim el-Kelb'yi zerlerine gndermi, onu da
ldrmlerdi.
Baka bir- rivayette ise Muhammed b. Eb Bekr ile Muviye arasnda bir sr mektuplamalar
olduu anlatlr ki ben bunlar herkesin iitmesinde bir fayda grmediim iin burada yazmaa gerek
grmyorum.
Bu yl iinde, Cemel olayndan sonra Merv merzubm Ebrz Hz. Ali'ye gelerek sulh akdetmiti. Hz.
Ali Merv ve civarndaki reislere mektuplar yazm ve onlarla sulh akdetmiken onlar buna
uymamlar ve ba kaldrarak Nisbr kalesinin kaplarn kapatmlard. Bunun zerine de Hz. Ali
bir rivayetle Huleyde b. Kurra, dier bir rivayette ise bn Turayf el-Yerb'yi Horasan'a
[112]
gndermiti.

Amr B. E-s'm Muviye'nin Yanna Gidip Ona Tbi Olmas:

Denildiine gre. Amr b. el-s Hz. Osman'n katlinden evve Medine'den kp Filistin civarlarna
gidip yerlemiti. Amr'n Medine'den kp gitmesinin sebebi Hz. Osman'n kuatlmasndan sonra
yle demi olmasyd: Ey Medine halk! Yce Allah'n zillete uratm olduu bu adamn
ldrlmesinden nce gc yetenleriniz burada kalmasn. Ona yardm etmee gc yetmeyenleriniz
buradan kap gitsinler. Sonra kendisi de ekip Medine'den gitmiti. Ancak bu konuda daha nce
zikrettiimiz baka rivayetler de nakledilmektedir. Amr, Medine'den iki olu, Abdullah ve Muhammed ile kp Filistin'e gidip yerleir. Bir gn Medine'den gelmekte olan bir atl Amr'a urar, Amr
ona: Senin adn ne? diye sorar. Adam: Hasr diye cevap verir. Amr: O halde (Osman'
kasdede-rek) o muhasara edilmitir, ne durumdadr? deyince adam: Osman' muhasara edilmi bir
durumda iken brakp geldim. diye karlk verir. Birka gn sonra bir adam daha kp gelir. Amr
ona adn sorunca Kattl olduunu syler. Adam ldrld m, ondan ne haber var? diye
sorunca da adam: Osman ldrld. Ben onun ldrlmesinden ok ksa bir sre sonra Medine'den
ayrldm. diye syler. Sonra nc bir kii Filistin'e doru gelmi, Amr adn sorunca Harb
olduunu sylemi, bunun zerine yle demiti: Herhalde bir sava olacak. Ve arkasndan adama
Medine'den ne haber olduunu sorar. Adam mslmanlarm Hz. Ali'ye bey'at ettiklerini syler.
Selm b. Zinba'm yle dedii kaydedilir:
Ey Arap mmeti! Sizinle dier Araplar arasnda bir kap vard, o da krlverdi. Artk bunun dnda
baka bir kap araynz.
Arkasndan Amr, unlar ilve etmiti: te bizim de istediimiz buydu.
Sonra Amr iki oluyla birlikte aynen bir kadn gibi alayarak yola koyulur ve: Ey Osman, hayann ve
dinin timsali! diye bara bara Dmak'a varrlar.
Amr'm bu ilerin olacandan az ok haberi olmutu. Raslul-lah (s.), onu Ummn'a vali olarak
gndermi, o da Ummn'da bulunan ve doruluuyla tannan bir rahibe giderek Raslullah (s.)'m
vefatnn nasl olacan ve kendisinden sonx"a kimin baa geeceini sormu, bu rhib Amr'a
Raslullah'tan sonra Eb Bekr'in baa geeceini, fakat ok ksa bir mddet kaldktan sonra vefat
edeceini, arkasndan yine onun kabilesinden ikinci bir adamn gelip uzun bir mddet bata
kalacan ve sonra aniden ldrleceini ve yine onun kabilesinden nc bir kiinin baa geip
uzun bir mddet kalacan ve bunun da sonunda bir kalabalk tarafndan ldrleceini haber vermi
ve eklemiti: Fakat bu son derece kt bir durum olacak. Ayn ekilde onun kabilesinden dier bir
kii gelecek ve onun bulunduu dnemde iddetli bir sava olacak, o da arkasndan btn insanlarn
etrafnda toplanmasndan evvel ldrlecek. Sonra gelecek emir mukaddes topraklarn ernri olacak
ve bunun da hkm yllar uzun srdkten sonra frkalara ayrlan halk onun etrafnda toplanacak ve
sonra o da lp gidecek.
Anlatldna gre, Amr Hz. Osman'n ldrld haberini ald zaman: Bana Abdullah'n babas
derler. Sib' vadisinde olduum halde onu ben ldrdm. Eer onun arkasndan bu ii Tal-ha
yrtecek olursa' o Araplarn en gencidir, eer Eb Talib'in olu bu ii yklenecek olursa Osman'dan
sonra baa geeceklerden en holanmadm kii de odur. demiti. Hz. Ali'ye bey'at edildiini
rendii zaman son derece zlm ve insanlarn ne yapacam beklemeye koyulmutu. Nihayet Hz.
ie, Talla ve Zbeyr'in Basra'ya doru yneldiini iittiinde de onlarn ne yapacan beklemiti.
Cemel vakasn iittiinde de daha ok sarslmt. Bu arada Muviye'nin am'da Ali'ye bey'at

etmediini ve Hz. Osman'n ehadetini kendisine konu edindiini iitmiti. Amr Muviye'yi Ali'den
daha ok severdi. Bunun zerine iki olu Abdullah ve Muham-med'i ararak durumu onlarla istiare
edip ne yapmak gerektiini onlara sormu ve yle demiti: Ne dersiniz? Ali'ye bakacak olursak,
bizim onun yannda hibir deerimiz olmad gibi bizim iin de ondan bir hayr yoktur,- nk daha
evvel onun bize kar tavrn biliyoruz. O ynetim iinde bizi kendisine ortak klmaz. Onun bu sz
zerine olu Abdullah ona yle demiti: Raslul-lah (s.) vefat etti. Ebbekir ve mer onun
arkasndan geldi ve onlar da senden raz olarak vefat edip gittiler. Eer bana soracak olursan bu iten
uzak durman, btn mslmanlar bir imamn etrafnda birleip, ona tam bey'at edinceye kadar kendi
evinde oturman tavsiye ederim. Sonra dier olu Muhammedi de yle konumutu: Sen Araplarn
ileri gelenlerinden birisin. Bu iin halledilip de senin bunda bir katknn olmamasn pek uygun
grmyorum. Evltlarnn bu szleri zerine Amr yle demiti: Ey Abdullah! Senin dediklerine
bakacak olursam bu szler benim ahiretim ve dinimin selmeti iin ok daha hayrldr. Sen ey
Muhammedi Bana dnyam iin hayrl, fakat ahiretim iin ok erli eyler tavsiye ediyorsun. Sonra
kalkp iki oluyla birlikte Muviye'nin yanma gitmiti. am'a vardnda oradaki mslmanlarm
Muviye'yi Hz. Osman'n kann talep etmek konusunda tevik ettiklerini grnce yle demiti: Siz
haklsnz ve davanzda hak sahibisiniz. Gerekten mazlum olarak ldrlen halfenin kann
isteyiniz. Ancak Muviye ona hi de iltifat etmiyordu. Bunun zerine Amr'm oullar ona yle
demilerdi: Muaviye'nin sana iltifat etmediini grmyor musun? O halde ek ve bir bakasnn
yanma gidiver? Amr da Muviye'in yanma giderek ona yle demiti: Vallahi senin bu tavrn beni
hayretlere drd. Ben sana iltifat ettike sen benden uzaklap duruyorsun? Vallahi eer senin
yannda savaacak olursam mutlaka halfenin kann isteyeceim. And olsun, nefsimize soracak
olursak kiminle savatmz biliyoruz. Onun yaknl, fazileti ve slm'daki ncelii ve stnl
malmdur. Ancak biz bu konuda dnyal talep ettik. Amr'm bu szleri zerine Muvi-ye onunla
[113]
bar yaparak ve ona iltifat eder. Amr da ona tabi olur.
Sffin Olaynn Balangc
Hz. Ali Cemel olayndan sonra Basra'dan geri dnp Kfe'ye gelmi ve Hz. Osman'n Hemedn'a vali
olarak tayin etmi olduu Cerr b. Abdullah el-Becel ile yine Hz. Osman tarafndan tayin edilmi
olan Azerbaycan valisi E'as b. Kays'm kendisine bey'at etmek zere yanma gelmelerini istemi ve
her ikisi Hz. Ali'nin yanma gelerek ona bey'at etmilerdi. Bunu mteakiben Hz. Ali Muviye'ye bir
adam gndermek istemiti. Cerir: Muviye'y beni gnder, onunla bir yaknlm ve arkadalm
vardr. deyince el-Eter: Sakm onu gndermeye sin, nk onun gnl Muviye'ye daha ok
yatkndr. diye itiraz etmiti. Bunun zerine Hz. Ali ise, el-Eter'e yle demiti: Brak onu bir
gnderelim, bakalm bize ne haberler getirir. Sonra da Cerr'i eline verdii bir mektupla Muviye'ye
gndermi, mektubunda muhacirlerle ensrm bey'at ettiklerini, ancak Talha ve Zbeyr'in bu bey'ata
uymayp kendisiyle savatm yazm ve muhacirlerle ensrn yapm olduu bey'ata uyup itaat
etmesini istemiti.
Cerir Muviye'nin yanna gitmi, am'a vardmda Muviye onu bekletip bu arada Amr b. el-s ile
stiarede bulunmutu. Amr Muviye'ye m ahalisini toplayp Hz. Osman'n kann bahane ederek
Hz. Ali ile savalmasm tavsiye etmi, Muviye de Amr'm bu tavsiyesine uymutu. Gerekten m
halk daha nce Nu'mn b. Ber'in kana bulanm olarak getirmi olduu Hz. Osman'm gmlei ile

hanm Nile'nin koparlm parmaklarn grdkleri anda bir hayli duygulanmlard. Kanl gmlein
yansra Nile'nin el ayasndan bir paraya bitiik olan iki parmayla ba parmandan bir ksm
getirilen kesik uzuvlar arasnda idi. Muviye bu parmaklarla kanl gmlei m mescidinde minbere
asarak her taraftan gelen adamlara gstermi, kanl gmlek ve onun iinde sarl parmaklar minberde
asl olarak durmu ve onu her gren mutlaka alamt. m halkndan baz kimseler Hz. Osman'n
kann dkenlerle savancaya kadar cnplkten ykanmann dnda asla vcutlarna su dedirmeyec
eklerin yataa yatmayacaklarna ve kendilerine kar kacak herkesi ldreceklerine dair yemin
etmilerdi. Cerir am'dan dnerek Hz. Ali'nin yanma gelip Muviye'nin am halkyla kendisine kar
savamak zere anlatn, Hz. Osman'n ehdetine alayarak: Onu Ali ldrd ve arkasndan onu
ldrenleri himaye etti dediklerini ve kendisine kar savap, l-dnnedike veya onun tarafndan
ldrlmedike bundan vazgemeyeceklerini sylediklerini anlatmt. Bunun zerine el-Eter Hz.
Ali'ye: Ben Cerr'i gndermemen konusunda itirazda bulunmu, onun dmanln ve hilekrln
sana anlatmtm. Eer beni oraya gndermi olsaydn Muviye'nin yanma gidip de hayrla
almasn arzu ettiimiz her trl kapy am ve korktuumuz her trl kapy da kapatmadan
brakp gelmezdim ve bu mutlaka daha hayrl olurdu. Eter'in bu szleri zerine Cerr yle der:
Eer oraya gitmi olsaydn seni mutlaka ldrrlerdi, nk Hz. Osman'n katilleri arasnda senin
de adn zikrediyorlar. Ancak Ester yle karlk verir: Vallahi eer ben onlara gitmi olsaydm
bana verecekleri cevap ve gsterecekleri tavr beni ilgilendirmezdi. Muvi-ye'yi yle bir noktaya
getirirdim ki bir an evvel karar vermee mecbur kalrd. Eer mminlerin emri bu konuda benim
tavsiyelerime uyacak olursa durumlar dzelinceye ve pheler kalkncaya kadar seni hapsetmesi ok
iyi olacak. Cerir, bunun zerine kp Karks-ye'ye gitmi ve oradan Muviye'ye bir mektup yazm,
Muviye'de ona yazd mektupta yanma gelmesini istemiti.
Anlatldna gre herhangi bir gerek olmad halde Cerr el-Becel'nin reddedilmesi ve geri
gnderilmesi konusunda Muviye'-yi tevik eden urahbl b. Smt el-Kind idi.
Bunun da sebebi olarak u olay anlatlr: Hz. mer urahbl'i Irak'a Sa'd b. Eb Vakks'm yanna
gndermi, Sa'd b. Eb Vakks da ona nemli mevkiler vererek kendisine yaklatrmt. Bu arada
aralarndaki baz ekimelerden dolay E'as b. K'ays el-Kindi urahbl'i kskanyordu. Cerr elBecel de Hz. mer'e Irak'tan bir grevle gelmi bulunuyordu. E'as Cerir'den: Eer yapabirsen
u-rahb'i Hz. mer'in huzurunda yeriver. eklinde bir istekte bulunmu, Cerr de Hz. mer'in
yanma geldiinde Hz. mer ona Irak'tan ve mslmanardan ne haberler getirdiini sormu, o da Sa'd
b. Eb Vakks'm iyiliinden ve herkese iyi davrandndan sz ettikten sonra okuduu beyitlerle Zebr
ve urahbl b. es-Smt' ktle-misti. Bunun zerine Hz. mer Sa'd b. Eb Vakks'a mektup yazarak
Zebr ve urahbl'i Medine'ye gndermesini istemi Sa'd da bunlarn ikisini Medine'ye gndermiti.
Hz. mer Zebr'i Medine'de brakp urahbl'i am'a gndermi, urahb, am'a vardnda orada
kendisine deer verilmi ve ileri gelenler arasnda yer bulmutu, nk babas es-Simt, am'a ilk
gazaya kanlardan biri idi.
Cerr b. el-Becel Hz. Ali'nin mektubunu getirdiinde Muviye urahbn'in. gelmesini beklemi ve
geldiinde Cerr'in getirdii mektubu haber vermiti. urahbl: Mminlerin emri olarak Osman
bizim halifemiz idi ve eer onun kann talep etmekte gcn yeterse bunu yap, aksi takdirde biz bir
kanara eker gideriz. demi, bunun zerine Cerr oradan ayrlp Medine'ye geri dnmt. Nihayet
Hz. Ali yannda bulunan askerlerle en-Nuhayle'ye doru km ancak Kfe halkndan Murre elHemedni ve Mesrk gibi kiiler Hz. Ali'ye katlmlard. Bunlar yanlarndaki adamlarla birlikte
Kazvin'e gittiler. Mesrk daha sonralar Sfim savanda Hz. Ali'nin yannda yer almadndan dolay

Allah'a tevbe ve istifar edip durmutu. Hz. Ali en-Nuhayle'ye geldiinde Abdullah b. Abbs Basra
halkyla birlikte gelip ona katlmt. Hz. Ali'nin yola kt haberini alan Muviye Amr b. el-s ile
istiare etmi, Amr da ona yle tte bulunmutu: Eer Ali sana kar gelirse sen de ona
ekinmeden kar k. Sakn geri kalma, grlerinle ve hilelerinle ona kar koymaya al. Muviye
sava hazrlklarna girimi, etrafndakiler de bu hazrlklarda ona katlmlard. Amr b, el-s
ahaliyi Hz. Ali'ye kar tevik ederek onun gszln ve adamlarnn azln anlatmaa alyor,
yle diyordu: Irak. halk blk blk olmu, onlarn cemaatleri dalm, moralleri bozulmu,
kllar da krelmi bulunmaktadr. Basrahlar ise ldrm olduu kimselerden dolay Ali'ye
muhaliftirler. Cemel vakasnda hem Bas-rallaru hem de Kfelilerin ileri gelenleri lp gittiler. Ali
ise sizin halifenizi ldrerek ok byk bir grupla zerinize geliyor. Sakn, sakn, aktlm kannz
kaybetmeyesiniz ve bu kanm cn geciktir mey e siniz. Bundan sonra Muviye m askerlerini
eitli gruplara ayrm, Amr b. el-s ve iki olu Abdullah ve Muham-med'e birer sancak vermi,
ayn ekilde klesi Verdn'a da bir sancak teslim etmiti. Dier taraftan Hz. Ali de klesi Kanber'e
bir sancak vermiti. Nihayet Muviye yola km, ancak sefere doru ynelmekte acele etmemiti.
Dier taraftan Hz. Ali de Ziyd b. Nadr el-Hriz ile birlikte sekiz bin kiilik bir nc kuvvet
gndermiti. Arkasndan Hz. Ali urayh b, Hn ile birlikte drt bin kiilik bir yardmc kuvvet de
gnderdikten sonra kendisi Medin halknn savalarndan bir miktar adam alarak yola koyulmutu.
Medn'de Muhtar b. Eb Ubeyd es-Sakafi'nin amcas Sa'd b. Mes'd'u vali olarak braktktan sonra
Nuhayle'den yola kmt. Mbia b. Ca'de onunla birlikte bulunuyordu. Dier taraftan Hz. Ali
Medin halkndan Ma'kal b. Kays' bin kiilik bir kuvvetle Musul'a doru gndererek Rakka'ya
varmasn istemiti. Ma'kal Rakka'ya vardnda orann halkna nehir zerinde bir kpr yapmalarn
ve bu kprden am'a geileceini sylemi, ancak Kakka halk buna pek yanamam ve gemilerini
amllar tarafna gndermilerdi. Ma'kal b. Kays Menbic kprsnden gemek zere oradan ayrlp
gitmi ve Rakka'da yerine el-Eter'i brakmt. el-Eter, Rakka halkna yle demiti: Allah'a yemin
ederim ki mminlerin emrinin zerinden geecei bir kpr yapmadnz takdirde sizi kltan
geirir, erkeklerinizi ldrr, mallarnza el koyarm. el-Eter'in bu szleri zerine Rakka halk bir
araya gelip birbirlerine yle demilerdi! Buna Ester derler ve gerekten yeminini yerine getirecek
adamdr. Hatta yemin ettiinden daha fazla bir ktlkte de bulunabilir. Bunun zerine nehir zerine
bir kpr yapp Hz. Ali ve adamlarnn gemelerini salamlard. Hz. Ali ve askerleri kprden
geerken bir hayli izdiham olmu, hatta bu arada Abdullah b. Ebl-Husayn el-Ezd'nin sar suya
dm, inip sarn alm ve tekrar atma binmiti. Abdullah b. el-Haccc el-Ezd'nin de sar suya
dm, o da sarn almak zere inmi ve almt. Bunlarn her ikisi de Sffn savanda
ldrlmt.
Hz. Ali Frat nehrine vardnda Ziyd b. Nadr el-Hris ile u-rayh b. Hn'yi ararak onlar
Kfe'den kp geldikleri gibi, on iki bin kiilik bir ordu ile Muviye zerine gndermiti. Hz. Ali'nin
kendilerim Kfe'den am'a doru gndermi olduu halde onlarn tekrar dnp Hz. Ali'ye
gelmelerinin sebebi u idi: Onlar daha nce giderken Frat nehrinin br yakasna gemiler ve nt
denilen yere vardklarnda Muviye'nin m askerleriyle zerlerine geldiini haber almlar, bunun
zerine yle demilerdi:
Hayr, vallahi bizimle mslmanlar ve mminlerin emri arasnda bu vadi bulunduu mddete
kesinlikle savaa girmeyiz. Yanmzda bulunan bu az saydaki askerle m ordusunu karlamamz
doru olmaz. Bu szleri syledikten sonra nt'tan nehri geip kar tarafa varmak iin gitmiler,
fakat nt halk kendilerine izin vermemiti. Oradan Ht ehrine gelip karya gemek istemiler ve

Hz. Ali'nin askerlerine katlmlard. Yanma vardklarnda Hz. Ali onlara: Benim nc kuvvetlerim
arkamdan bana doru geliyorlar. diye sylenmiti. urayh ve Ziyd ona olup bitenleri anlatmlar,
ancak Hz. Ali: Siz her trl kapy kapattnz. demiti. Hz. Ali askerleriyle birlikte Frat nehrini
getikten sonra yine nc kuvvetlerini nden gndermiti. Bu gidenler Sn snrna yaklatklar bir
srada Ebu'l-A'var es-Slemi'nin banda bulunduu am kuvvetlerinden baz askerlerle
karlamlard. Her ikisi durumu Hz. Ali'ye bildirmi, Hz. Ali de el-Eter'e sratle oraya
varmasn emrederek unlar sylemiti: Oraya vardnda onlarn emri sensin, ancak sakn
karndaki adamlarla birden savaa gi-rimeyesin. Onlar savaa baladklarnda sen de savaa
girebilirsin. Onlar bey'at iin davet et ve bu konudaki grlerim al. Sakn onlara kar beslemi
olduun kinden dolay bey'at etmee davet etmedike ve bu daveti tekrar tekrar onlara iletip
durumlarn renmedike arpmaya girineyesin. Sa kanat kuvvetlerinin bana Ziyd', sol kanat
kuvvetlerinin bana ise urayh'i getir. Savaa atlmak isteyen biri gibi sakn onlara ok
yaklamayasm. Ve ben sana yaklamcaya kadar da korkuya kaplm bir kimse olarak uzaklarda
kalmayasm. Allah nasip ederse ben de hemen senin arkandan orada olacam.
Sonra Hz. Ali Ziyd ve urayh'e bir mektupla durumu bildirmi ve el-Eter'e itaat etmelerini tavsiye
etmiti. el-Eter Hz. Ali'nin tavsiyelerine uyarak onlara varm ve savatan uzak durmaa almt.
Akama kadar Ebl-A'var es-Slem zerlerine saldrm-caya kadar ylece bekleyip durmulard.
Nihayet bu saldrya kar koymu ve bir saat kadar arpmlard. Sonra m askerleri geriye doru
ekilmi ve ertesi gn Him b. Utbe ve el-Merkal admdaki ahs onlar takip etmiti. Ebu'l-A'var da
ona kar tekrar saldrya gemi ve o gn akama kadar sabrla ve birbirlerine kar ekinmeden
savamlar, sonra her iki taraf ekilip gitmiti. Daha sonra el-Eter onlara kar saldrya geerek:
Bana Ebu'l A'var' gsteriniz. diye seslenmi, onlar da buna kari: nn lillah ve inn ileyhi
rcin. demee balamlard. Ebu'l-A'var bir gn nce bulunduu yerin arka tarafnda durmu, elEter de gelip bir gn. evvel durduu yerde askerlerini safa koymutu. el-Eter Sinan b. Mlik enNeh'ye yle demiti: Kalk, el-A'var'a git ve onu teke tek arpmaa davet et! Sinan: Benimle
mi, yoksa seninle mi arpmaa araym? diye sormu. el-Eter: Eer seninle kapmasn
emretsem yapar msn? deyince de: Evet, vallahi eer bana onlarn saflar zerine tek bama
hcum etmeyi emretsen derhal bunu yaparm. diye karlk vermi, el-Eter de ona duada bulunmu
ve: Ebul A'var' benimle arpmas iin ar demiti. Sinan kalkp amllarn tarafna gitmi;
Bana emn veriniz, ben eliyim. diyerek emn alm ve Ebu'l-A'varn yanma gidip ona yle
demiti: el-Eter seni tek tek arpmaa davet ediyor. Ebu'l-A'var laka savamamz ve, suya
bylece ulamamz istiyorsan o zaman aramzda galip gelen suya ulasn ve suyu isin.
B-- haber Muviye'ye ulanca adamlarna: Bu konuda ne dersiniz? diye sormu, Velid b. Utbe ve
Abdullah b. Sa'd yle demilerdi: Onlar Affn'in olunu su imekten alkoyduklar gibi sen de
onlar alkoy! Onlar susam olarak ldr, Allah da onlarm canlarn alsn. Amr b. el-s ise yle
demiti: Onlarla suyun arasna girme, sen kana kana su iiyorken onlar byle susuz brakma,
onlarla suyun dnda baka trl arp, kendinle Allah arasnda olan duruma bak ve yle karar ver.
Ancak Veld ile Abdullah b. Sa'd yukarda zikrettiimiz szlerini tekrar srarla sylemi ve unlar
ilave etmilerdi: Onlar suya yaklatrma, geceye kadar bu ekilde brak. Eer onlar bu konuda g
vetirem ezlerse zaten ekip gidecekler, Bu geri dnleri de onlar iin bir hezimettir. Suya
yaklamalarna engel ol. Allah onlar kyamet gnnde susuz braksn. Bu durum karsnda Sa'sa'a
unlar sylemiti: Allah suyu facir-srden ve u arap ienlerden bile alkoymaz. Allah'n laneti
sizin ve bu fask adamn zerine olsun. (Fask derken Velid b. Utbe'yi kasdediyorJ. Sonra Sa'sa'a

Veld'e kfredip onu tehdit etmiti.

Baka bir rivayete gre ise Velid b. Utbe ile Abdullah b. Sa'd b. Eb erh Sffn olaylarnda
bulunmamlard.
Sonra Sa'sa'a geri dnerek orada geen konumalar ve Muvi-ye'nin size grm bildireceim
demesini Hz. Ali'ye bildirmiti. Muviye dier taraftan Ebu'l-A'var' suyun kenarna gndererek Hz.
Ali taraftarlarn suya ulamaktan alkoymas iin emir vermiti. Hz. Ali, olup bitenleri iitince:
Onlarla su iin arpnz. diye emir vermiti. E'as b. Kays el-Kindi: Onlara ben gideceim.
diyerek amllarn zerine yrm, yaklatnda birbirlerine karlkl ok atmaa balamlar, bir
saat bu ekilde arptktan sonra mzraklarla birbirlerine saldrm, sonra kllarn ekerek bir saat
kadar da srekli kllarla savamlard. Bu arpmalarn akabinde Mu-viye Hlid b. Abdullah elKasr'nin dedesi Yezid b. Ksed el-Becel el-Kasri'yi Ebu'l-A'v&r'a yardm etmek zere gndermiti.
Bunlarn gelmesi zgrine Hz. Ali de, ebes b. Rib' er-Reyh'yi kendi kuvvetlerine yardmc olarak
gndermi ve arpmalar hayli iddetlenmiti. Arkasndan Muviye Amr b. el-s' byk
kuvvetlerle Ebu'I-A'var ve Yezd b. Esed'e yardm etmek zere gnderince Hz. Ali de el-Eter!i
byk kuvvetlerle E'as ve ebes'e yardmc olarak gndermiti. Bu arada arpmalar bir hayli
iddetlenip durmutu.
Hz. Ali'nin taraftarlar amllarn zerine iddetli hcumlarda buiunup onlarn ellerindeki su
menfezlerini ele geirerek yle demilerdi: Vallahi bu sudan amllara bir damla bile -iirmeyiz.
Ancak Hz. Ali taraftarlarma haber gndererek: Siz sudan kendi ihtiyacnz kadar aln ve onlara suyu
kesmeyin. Yce Allah onlarn isyan ve zulmlerinden dolay size zafer ihsan edip yardm etmitir.
demiti.
Sonra Hz. Ali bu ekilde iki gn kalm, onlara adam gndermedii gibi onlar tarafndan kendisine
gelen de olmamt. Nihayet Hz. Ali Eb Amr b. Ber b. Amr b. Mihsan el-Ensri'yi, Sad b. Kays
el-Hemdn' ve ebes b. Rid'i et-Temim'yi ararak onlara yle demiti: Kalkn bu adama gidin
ve onu Allah'a itaate ve cemaate balanmaa davet edin. Bu arada ebes Hz. Ali'ye yle demiti:
Ey mminlerin emri! Sana bey'at etmesi hlinde kendisine bir grev verilip memnun olaca bir
noktaya ve mevkie getirilecei konusunda vaatte bulunacak ve onu bu konuda istekli klacak olursan
belki bu bey'at etmesine etkili olabilir. Bunun zerine Hz. Ali de= Kalkn, ona gidin ve bey'at
etmek konusunda onu ikna etmeye aln. Bu konuda delil ileri srn ve ne dediini renin. diye
konumutu.
Bu olaylar bu ylm zilhicce aynn ilk gnlerinde meydana gelmiti.
Nihayet kalkp ona giderler ve sz nce Beir b. Amr el~En-sr alp Allah'a hamd ve sana ettikten
sonra yle konuur: Ey Muviye! Bilmi ol ki bu dnyan kaybolup gidecektir ve sen ahi-rete
yneleceksin. Bilki Yce Allah seni dnyada yaptklarndan dolay sorguya ekecek, bu yzden ya
mkfatlandracak, ya da cezalandracaktr. Sana unu hatrlataym ki sakm bu mslman cemaatn
arasna ayrlk sokup bu mmetin kanm heder etmeyesin.
Muviye birden onun szn keserek ona yle der: Sen kendi adamna bunlar tavsiye ettin mi?
Muviye'nin bu sz zerine Eb Amr: Benim adamm senin gibi deildir. O gerekten iyilik
konusunda bu ie daha lyk olmas yannda, fazilet, dine ballk ve slm'a ilk girenlerden olmak ve
Rasulullah'a (s.)'a olan yaknlk bakmlarndan da daha stndr ve bu i onun hakkdr. deyince de
Muviye yle sorar: Peki, Ali ne istiyor?" Amr bu soruya: Allah'tan korkman, Allah'tan korkman
sana tavsiye edip amcann oluna icabet' ederek ona bey'at etmeni ve hakka ynelmeni istiyor ki bu
senin dinin- ve ahire tin iin mutlaka daha hayrldr. diye cevap verir. Muviye yle der: Peki

bizler byle yapp da Affn'n olunun kann terk mi edelim? Hayr, vallahi ben bunu kesinlikle
yapacak deilim.
Sad b. Kays konumak ister, fakat ebes b. Rib' onun szn keserek Allah'a hamd ve sena ettikten
sonra unlar syler: Ey Muviye! Mihsan'n oluna neler sylediini iyice anlyor musun? Vallahi
istediin bizim iin gizli kapakl bir ey deildir. Onlar kendine ekip hev ve hevesleriyle
meylettirmen ve itaat ettirebilmen u szleri tekrarlayp durmanla mmkn olmaktadr: Sen yle
diyorsun: Sizin imamnz haksz yere ldrld, biz de onun kann talep ediyoruz. te bu szlerin
zerine bir sr isyanc sana uyuyor ve bu davetine katlyor. Senin bugn istemi olduun noktaya
gelebilmek iin ona yardm etmekte geciktiini, onun ldrlmesine rza gsterdiini ve bunu
arzuladn iyi biliyoruz. Umulur ki bir kimse ile istemi olduu ey arasna Yce Allah girer ve onu
istediine ulatrmaz ve olabilir ki Yce Allah bir gayeye ulamak isteyen kimseyi daha da ileri bir
noktaya ulatrr, muvaffak klar. Vallahi bunlarn hibirinde de hayr olmayacaktr. Vallahi umduun
konularda eer hataya decek olursan bugn Araplarn en kt insan olarak tannacaksn. Temenni
ettiin eye ulaabilmen ancak cehennem ateine atlman karlnda mmkn olabilecektir. Allah'tan
kork ey Muviye! u anda istediin eyden vazge ve bu konuda ayrlklar karp mmetin arasna
tefrika sokma.
Bu szlere karlk Muviye Allah'a hamd ettikten sonra yle demiti: Her eyden evvel benim
burada grdm husus, kavminin efendisi ve son derece erefli ve stn olan bir adamn szn
kesip haberli olmadn bir konuya girmen ve bilmediin bir hususta szler sylemendir. Ey kaba
bedevi! Sen bilmediin bir konuda yalan syledin ve anlattn her konuda da bir sr yalanlar
uydurdun; ek git yanmdan! Aramzda kltan baka hibir ey olmayacaktr!
Muviye bu szlerden sonra son derece kzm ve gelen heyet de kp gitmiti. Giderken ebes b.
Rib' Muviye'ye yle demiti: Bizi kllarla m korkutuyorsun? Allah'a yemin ederim ki bu kir
llar nce biz sana ulatracaz.
Bu heyet gelip durumu Hz. Ali'ye bildirince Hz. Ah" etrafnda bulunanlardan ileri gelen kimseleri
karm, bunlara da bir hayli adan katlp bir cemaat halinde sava meydanna atlmlard.
Muviye de onlara kar bir grup adam karnca her iki taraf kar karya gelip atmaa
balamlard. detlerine gre, arptktan sonra her iki grup yerlerine ekiliyorlard. Irak halk ile
am halknn karlkl olarak hep birlikte arpmalarm pek ho karlamamlar, bunun sonucunda
pek ok insann lp gitmesinden korkmulard. Bu yzden bu karlkl arpmalara bazen Hz. Ali,
bazen el-Eter, bir keresinde Hicr b. Adiyy el-Kind, dier bir seferinde ebes b. Rib', Hlid b.
Muammer, Ziyd b. Nadr el-Hris, Zi-yd b. Hasa'fa el-Temm, Sad b. Kays el-Hemedni, Ma'kl
b. Kays er-Reyh ve Kays b. Sad el-Ensri birer birer cemaataryla kp arpyorlard. Fakat
bunlar arasnda savaa en ok atlan el-Eter olmutu. Muviye de bunlara kar Hlid b. el-Veld'in
olu Ab-durrahman', Eb'l-A'var es-Slemi'yi Hbb b. Mesleme el-Fihri, bn Zilkil* el~Hmyer,
Ubeydullah b. mer b. el-Hattb', urahbl b. Sind el-Kndi'yi Humra b. Mlik el-Hemdan'yi
karm ve arpmalar bu ekilde Zilhicce aynn bandan sonuna kadar devam edip gitmiti. Bazen
[114]
bir gnde iki sefer karlkl arpmalarn olduu grlyordu.
Bu Yln Dier Olaylar
Bu ylda Hz. Osman'n ehdetinden ok ksa bir mddet sonra Huzeyfe b. el-Yemn vefat etmi ve

Cemel olayna yetimemiti. Ancak onun iki olu, Safvn ve Sad babalarnn vasiyeti zerine Hz.
Ali'nin yannda yer alm ve Sffn savanda ldrlmlerdi. Dier bir rivayette onun H. 35. ylda
vefat ettii kaydedilirse de birinci rivayet, yani bu ylda vefat ettii rivayeti daha dorudur. Yine bu
ylda Selmn el-Fris'nin vefat ettii baz tarihiler tarafndan kaydedilir. OnUn rivayetlere gre en
az 250 yanda vefat ettii sylenir. Hatta ldnde 350 yanda olduu ve Hz. sa'nn baz
havarilerine yetitii rivayet edilmektedir. Yine bu ylda Abdullah b. Sa'd b. Eb erh Askalan'da
vefat etmiti. Muviye Sffn savama ktnda bu savaa onun yannda katlmak istememi, bir
kenara ekilmiti. Yine bu ylda Hz. Osman'n katli iin Msr'dan gelenlerin bakan olan ve
Raslullah (s.)'a aa altnda bey'at etmi bulunan Abdurrahman b. Udeys el-Belev vefat etmitir.
Baka bir rivayette onun am'da ldrld kaydedilmitir. Yine bu ylda Habeistan
muhacirlerinden ve Bedir ashbmdan olan Kudma b. Maz'n el-Cmah vefat etmitir. Ayn ekilde
yine Bedir ashabndan eddd'm babas olan Amr. b. Amr el-Fihri vefat etmitir.
Yine bu ylda Hz. Ali Rey valiliine Teym el-Lt kabilesine mensup Yezid b. Hceyye et-Temim'yi
tayin etmi, o da Rey ehrinin haracndan otuz binlik bir mebla yemiti. Hz. Ali bir mektup yazp
onu huzuruna arm ve zimmetine geirmi olduu mal ne yaptn sormutu. Yezd bir ey
almadn syleyince Hz. Ali ona krbala bir ka darbe vurduktan sonra hapse atm, yerine klesi
Sa'd' grevlendirmiti. Bunun zerine Yezd kap am'a gitmi, Muaviye ona bir sr mal vermiti.
Muviye hilfeti tamamen eline geirene kadar Yezd am'da kalr, sonra Muviye ile birlikte Irak'a
gider ve Muviye onu tekrar Rey valiliine getirir. Baka bir rivayette ise Yezid'in Hz. Ali ile
birlikte Cemel, Siffn ve Nehre-van olaylarna katld ve bundan dolay Hz. Ali'nin onu Rey
valiliine getirdii kaydedilir. Daha evvel, bunlar zikrettiimiz gibi doru olan rivayet de budur.
[115]
H. 37. (M. 657 - 658) YIL OLAYLARI
(Sffn Savaann Devam)
Bu yln Muharrem aynda Hz. Ali ile Muviye arasnda baz konularda anlamalara varld.
Bunlardan biri sulh yapma midi ile Muharrem aynda aralarndaki arpmalar durdurmalar idi. Bu
mddet iinde aralarnda eliler gidip gelmiti. Hz. Ali'nin Mu-viye'ye gnderdii eliler arasnda
Adiyy b. Htem, Yezd b. Kays el-Erhab, ebes b. Rib'i ve Ziyd b. Hasafa gibileri vard.
Adiyy b. Htem elilikle gitmi olduu Muviye'ye Allah'a hamd ettikten sonra yle demiti: Bizler
Cenb- Allah'n aramz bulup bizi birletirmesi iin gayret etmek, bu mmetin birliini salamak,
dklen kanlar bir an evvel durdurmak, iki taraf arasnda bar salayp aralarn bulmak iin seni
bara davet etmee geldik. Senin amcann olu mslmanlarm efendisi, en faziletlilerinden birisi,
slm'a ilk girenlerden ve slm'da en ok tesiri olan ahsiyetlerdendir. Btn mslmanlar ona bey'at
etti, senden ve senin yandalarndan baka muhalefet eden kmad. Ey Muviye, kendini koru; sana
ve arkadalarna Cemel gnnde dierlerinin bana gelen musibetler gelmesin. Adiyy'in bu szleri
zerine Muviye yle der: Senin sanki aray bulmak ve bar salamak iin deil de beni tehdit
etmee gelmi gibi bir halin var. Heyhat ey Adiyy! unu iyi bilin ki sava ocuuyum ve byle
saldrlar bana pek tesir etmez. Vallahi sen Osman'n zerine saldrtlan adamlardan ve Osman'n
katillerindensin. Osman'n katlinden dolay senin de ldrlmeni Allah'tan diliyorum. Muviye'nin
byle szler sarfetme-si zerine ebes ve Ziyd b. Hasafa ikisi birden sze kararak ona yle

derler: Bizler seninle sulh yapmaya ve aray bulmaa geldik, sen kalkm bize hikye anlatr gibi
konuup duruyorsun. u faydasz szleri bir tarafa brak da faydal olacak konuda bize cevabn
bildir. Bu arada Yezd b. Kays da unlar ilve eder.- Bizler buraya sadece bize emredileni
bildirmek ve senden duyduklarmz da oraya gtrmek zere gelmi bulunuyoruz. Bir hccet olsun
diye sana baz tlerde bulunmay ve baz eyleri hatrlatmay da terkedecek deiliz. Bunu
yapmaktaki gayemiz tekrar mslmanlar arasnda bir yaknln domas ve cemaatin
toparlanmasdr. Btn mslmanlar bizim arkadamzn Hz. Ali'yi kastederek faziletini biliyorlar
ve bunu sen de biliyorsun. Bunun iin Allah'dan kork ve sakn muhalefet etme ey Muviye! Vallahi
biz bu dnya hayatnda ondan daha ileri derecede takva sahibi, zhde sarlm ve her trl hayr ve
gzel vasflar kendisinde bulunduran bir adama rastlamadk.
Muviye Allah'a hamd ettikten sonra yle der: Siz bizi taate ve cemaate davet ediyorsunuz.
Cemaate bakarsak, kendisine katlmaa bizi ardnz bu cemaat bizim yanmzda vardr. Sizin
adamnza ve arkadanza benim itaat etmeme gelince; bunu ona lyk grmyorum, nk o bizim
halifemizi ldrd ve cemaati-, mizi datarak insanlar bize kar kkrtt. Ayrca adamnz Osman'
ldrmediini zannediyor. Biz onun bu zannm kabul ederiz. O zaman bize Osman'n katillerini
versin, onlar ldrelim ve itaat edip bahsettiiniz cemaate dnelim. Bunun zerine ebes b. Rib'i
Ey Muviye, Anmr' ldrmek sana ho mu geliyor, seni sevindiriyor mu? diye sorunca Muviye:
Beni bundan alkoyacak bir durum mu var sanki? Eer Sumeyye'ni olunu elime geirecek olursam
onu Osman'n klesine karlk ldrrdm. diye cevap verdi. Bunun zerine: Kendisinden baka
ilh olmayan Allah'a yemin ederim ki dnyada akll insanlar azalmcaya ve yer yzyle feza senin
zerine darahncaya kadar bu dediklerine ulaamayacaksn. dedi. Muviye de: Byle olsayd senin
zerine daha dar olacakt. diye karlk verdi.
Nihayet bu gelenler yanndan ayrlp gittikten sonra Muviye Ziyd b. Hasafa'ya haber gnderip
onunla tek basma oturmu ve ona yle demiti: Ey Rbaoullarnm evld! Ali bizim aramzdaki
akrabalk balarn kopard. mamz ldrp onun katillerini korudu. Seni airetinle birlikte bize
yardm etmee davet ediyorum. Vallahi eer ben zafere erecek olursam sana kesinlikle sz
veriyorum ki arzu ettiin en byk iki ehirden birine vali tayin ederim. Ziyd Muviye'nin bu
szlerine: Ben Rabbmdan bana gelen apak bir delil gryorum. Allah bana iman nimetini ihsan
ettikten sonra kalkp gnahkrlara yardmc olamam! demi, sonra kalkp gitmiti. Muviye
Ziyd'dan yz bulamaynca Amr b. el-s'a yle demiti: Biz bunun airetinden tek bir kiiye bile
teklifte bulunmayalm, nk onlarn kalbi tek bir adamn kalbi gibidir ve onlar bu konuda bize
hayrl bir ey sylemezler.
Bu olaylardan sonra Muviye Habb b. Mesleme el-Fihr, u-rahbl b. es-Smt ve Ma'n b. Yezd b.
el-AInas' Hz. Ali'ye gndermi, bunlar varp Hz. Ali'nin huzuruna girmilerdi. Bunlardan Ha-bb b.
Mesleme hand- sena ettikten sonra yle demiti: Osman son derece samimi bir halife olup
Allah'n kitabyla amel eder ve onun emirlerine bal kalrd. Onun hayatta olmas size ar geldi, bir
an evvel lmesini arzu edip ona kar dmanlk ettiniz ve nihayet onu ldr verdiniz. Eer Osman'
ldrmediini sylyor-san o halde bize onun katillerini ver de onlar ldrelim. Sonra yklenmi
olduun bu emirlikten vaz ge ki mslmanlarm ileri aralarnda ra ile olsun ve emirlerini tekrar,
yeni batan sesinler ve hep birlikte etrafnda toplanacaklar birine ilerini havale etsinler. Bu
szler zerine Hz. Ali yle demiti: Senin azlimden ve bu iten sz etmee hakkn var m ey annesi
yitiresi adam! Sus! Senin bu konuda sz syleyecek hi bir hakkn ve yetkin yoktur. Bunun zerine
Habb: Vallahi houna gitmeyecek bir durumda beni karnda greceksin. demi, Hz. Ali de: Sen

de kim oluyorsun? Bamza musallat edilirsen Allah sana frsat vermesin ve elinden geleni ardna
koyma! eklinde karlk vermiti. Sonra urahbl; Benim arkadamn sylediklerinden baka
syleyecek bir szm yoktur. Senin bize verecein baka bir cevap var mdr? diye sormu, Hz. Ali:
Benim size syleyecek baka bir eyim yoktur. diye cevap vermiti.
Sonra Hz. Ali Allah'a hamd sena ettikten sonra unlar syledi: Yce Allah Hz. Muhammed ts.)'i
hak ile gnderip insanlar delletten kurtararak yok olmalarn nledi ve her trl ayrlklar
giderdikten sonra ruhunu kabzetti. Arkasndan msmanlar Eb Bekir'i halfe setiler. Sonra Eb
Bekir de kendisine sonra mer'i halife tayin etti. mer son derece adaletle hkmetmitir. Bizler Raslullah (s.)'in akrabalar ve yaknlar olduumuz halde her iki halfeye itaat etmeyi kendimize gerekli
grdk. Sonra msmanlar Osman' halife tayin ettiler. Tasvip etmeyip aypladklar baz
icraatlarda bulunmas zerine de gidip onu ldrverdiler. Sonra bana gelerek "bey'at al" deyince
ben hep kandm. Onlar: "Mslmanlarn bey'atm al. Bu mmet senden bakasna raz deildir.
Mslmanlarn tefrikaya dmelerinden korkuyoruz. diye srar ettiler. Bunun zerine ben de onlarn
bey'atlerini aldm. Bey'at ettii halde bana kar kan iki kii ile Muviye'nin slm'da her hangi bir
ncelii ve slm'a bir ball ve yaknl sz konusu olmad halde serseri olu serseri
gruplardan bir grup, o ve babas slm'a istemeyerek girdikleri gne kadar Allah'a ve Raslne harp
aan bir adamn yaptklarndan baka zorluklarla ve muhalefetlerle karlamadm. Fakat beni en ok
hayrete dren husus da onunla beraber olmanz, ona balanarak peygamberimizin ehlibeytini
terketmenizdir. Onlara dmanlk beslemek ve muhalefet etmek, size yakmazken nasl oluyor da
byle davranyorsunuz, ona hayret ediyorum! Haberiniz olsun ki sizi Allah'n kitabna, peygamberin
snnetine, hakk yerletirip batl yok etmee ve dinin emirlerini yerine getirmee davet ediyorum.
Benim diyeceklerim bundan ibarettir. Kendime, size ve btn mminlere Allah'tan mafiret dilerim.
Hz. Ali'nin bu szlerinden sonra, gelen bu iki eli: Osman'n mazlum olarak ldrldne ehadet
eder misin? diye sorunca Hz. Ali onlara cevaben yle der.- Ben onun zalim veya mazlum olarak
ldrldn sylemem. Onlar da yle deyip ayrldlar: Biz Osman'n zulmen ldrldn
itiraf etmeyen kimselerden uzaz. Bunun zerine Hz. Ali u iki yeti okumutu: Zira phesiz ki
sert l kimselere duyuramazsm. Arkalarn dnm kaarlarken sarlara da davetini iittiremezsn.
Ve sen o kr (lerJ i sa~ piklklarudan ayrp hidayet verici de deilsin. Sen ayetlerimize iman edecek
[116]
kimselerden bakasna (sz) dinletemezsin. te ms-Iman olanlar onlardr.
Sonra Hz. Ali
dnp kendi adamlarna yle der: Bunlar sizin hakl olduunuz davada ve Babbmiza yaptnz
itaatte
kendi
delletleri
yolunda
sizden
daha
gayretke
olmasnlar.
x~
Siffn gnnde mir b. Kays el-Hizniri et-T ile Adiyy b. H-tem et-T arasnda sanca tama
konusunda ihtilaf kmt. Hiz-mir aireti, Adiyy'in aireti olan Ben Adiyy'den daha kalabalk
idiler. Bu ihtilf srasnda Abdullah b. Halfe el-Bevln Hz. Ali'nin hazr olduu bir anda u szleri
sarfetmiti: Ey Hizmiroulari! Sizler Adiyyoullarna stnlk m taslyorsunuz. Sizde ve sizin
babalarnz arasnda Adiyy ve babas gibi bir adam var mdr acaba? Reviye gn kasaba halkn ve
kasabann suyunu koruyan o deilmidir? Onun babas kabile reisi demiydi? Araplarn en
cmerdinin olu, o kendi mallar talan edilirken komusunun mallarn koruyan, o gadretmeyen,
ktlk yapmayan, cimrilik etmeyen, yapt iyilikleri baa kakmayan ve pintilik etmeyen adam deil
miydi? Syleyin bakalm, babalarnz arasnda onun babas gibi var myd? Var myd onun gibisi,
getirin bakaym bir benzerim. s-lm'da sizden daha faziletli olup Raslullah (s.)'a giderken heyet

bakannz olan o deil miydi? O Nuhayle, Kdisyye, Medin, Ce-lle, Nihvend ve Tuster
savalarnda sizin reisiniz deil miydi? Bu szlerden sonra Hz. Ali: Yeter artk ey Halife'nin
olu! demi, sonra yle emretmiti: Tayy kabilesi buraya gelsin, toplansn. Hz. Ali'nin bu emri
zerine Tayy kabilesi gelir, onun nnde toplanr ve onlara yle der: Bu vatanda sizin reisiniz
kimdi? Onlar reislerinin Adiyy olduunu syleyince bn Halfe: Ey Mminlerin emi-ri! Onlara sor,
onlar Adiyy'nin reisliinden memnun deiller miydi? Gerekten Hz. Ali onlara bu soruyu sorunca
onlar evet demilerdi. Sonra Hz. Ali onlara yle der: O halde Adiyy sanca tama konusunda
hepinizden ok hak sahibidir. Bu szler zerine Adiyy sanca eline almt. Daha sonralar Hicr b.
Adiyy'nin komutanl srasnda, Ziyd Abdullah b. Halfe'yi arp Hicr ile birlikte onu gndermek
istemi, sonra el-Cebeleyn blgesine varmt. Adiyy, onu tekrar geri getirmeye ve ona bu hususta
yardmc olmaya szvermiti. Ancak bu i uzar gider. Bu olay Allah izin verirse daha sonra tmyle
tekrar ele alacaz.
Muharrem ay sona erince Hz. Ali birini ararak ona yle ilnda bulunmasn syler: Ey an
halk! Mminlerin emri size sesleniyor, Hakk'a geri dnmeniz ve ona boyun emeniz konusunda
sizden yardm diliyor. Bu isyannzdan vazgein ve hakka ynelin. Ben size hakk ve doruyu
gstermekten baka bir ey yapm deilim. Allah hain kimseleri sevmez!
am halk ise kendi emirleri ve reislerinin etrafnda toplanmlard. Muviye ve Amr b. el-s kp
am askerlerini blklere ve birliklere ayrm ve ahliyi srekli ymaya balamlard. Ayn
ekilde Hz. Ali de askerlerini birliklere ayrm ve onlara yle seslenmiti: Onlar sizinle savaa
girilmedike sakn siz onlara saldr* mayasmz. Allah'a hamd olsun ki sizin elinizde delilleriniz
vardr ye onlara nce saldrmamanz da dier bir delil olacaktr. Eer onlar malup ederseniz sakn
kaan adam ldrmeyesiniz, yaral bir kimseye de zarar vermeyesiniz. Hi kimsenin avretini
amayasnz. ldrlen kimselerin uzuvlarn kesmeyesiniz. Bu adamlarn kararghlarna vardnz
zaman sakn kimsenin rtsn ve avretini amayasnz. Hi kimsenin evine girmeyesiniz ve onlarn
mallarndan hi bir eye el uzatmayasnz. Sakn, sakn bir kadn heyecanlandrp korkutmaya siniz.
Bu kadnlar size kfretseler, sizin emirlerinize ve salih kiilerinize dillerini uzatsalar bile sakn siz
onlara ilimeyiniz; nk onlar son derece zayf ve gsz kimselerdir.
Hz. Ali her gittii yerde ve her an bu szleri adamlarna syleyip duruyordu. Yine adamlarna unlar
sylemiti: Ey Allah'n kullar! Allah'dan korkun, gzlerinizi sakndrn. Seslerinizi alaltn, az
sz syleyin. Kendilerinizi her trl meakkatlere, savaa, yokluklara, yorgunluklara ve ok atmaa,
yakndan arpmalara, atlarn birbirine girip savan en iddetli anma ve dmanla gs gse
gelmelere kendinizi altrn. Sonra Ey man edenler, (savaan) bir (dman) topluluuna attnz
vakit sebat edin ve Allah'a ve Onun raslne itaat edin. Birbirinizle ekimeyin, soma korku ve zaafa
dersiniz. Rzgrnz (kesilip) gider. Bir de sabredin, nk Allah sabredenlerle beraberdir.
[117]
ayetlerini okur ve yle devam eder: Allah'm onlara sabr ihsan et, onlara yardm eyle ve
zafere ulatrarak onlara en byk ecri ver!
Hz. Ali ertesi gn sabahleyin Kfe askerlerinin basma el-E-ter'i, Basra askerlerinin basma Sehl b.
Huneyf i, Kfeli yayalarn basma Ammr b. Ysir'i, Basral yayalarm ba$ma da Kays b. Sa'd' tayin
etmiti. Him b. Utbe el-Mirk'e de sanca vermi, Mis'ar b. Fedak'i Basra ve Kfe halknn
kurrlarnm bana geirmiti. Muviye de sa kanadn bana bn Zi'1-kil' el-Himyer'yi, sol
kuvvetlerinin bana Habb b. Mesleme er-Fihr'yi, nclerin bana Eb'l A'var es-Slem'yi,
Dimak atllarnn basma Amr b. el-s', yayalarnn bana da Mslim b. Ukbe er-Mrr'yi, getirmi,

btn askerlerinin bana da Dahhk b. Kays' tayin etmiti. am askerlerinden bazlar birbirlerine
lm zerine bey'at etmilerdi. Bunlar be saf kadar olup birbirlerine sarklarla balanmlard.
Safer aynn birinci gn her iki taraftan gruplar ileri atld ve gnn byk bir kssamda arpmay
srdrdler. Kulelilerden savaa girien askerlerin banda el-Eter, am halkndan savaa
girenlerin banda da Habib b. Mesleme vard. Gn boyunca iddetli bir ekilde arpmlar, ancak
bazlar dierlerine acd iin geri ekilmilerdi. Hz. Ali taraftarlarndan atllar ve yayalarm
banda Him b. Utbe, amllarn banda ise Ebul-A'var es-Slem vard. Ayn ekilde bunlar da
akama kadar arpm, sonra geri ekilmilerdi. nc gn Ammr b. Ysir ortaya atlm, ona
kar Amr b. el-s kmt. Bunlar da iddetli arpmalara girimi ve birbirlerini doramlard.
Ammr b. Ysir yle demiti: Ey Irakllar! Siz Allah'a ve raslne kar kp onlarla mcadele
eden, mslmanlara kar isyan ederek mriklere yardmc kan adama bakp durmak ister misiniz?
Yce Allah dinini aziz klmak ve rasln ortaya karmak iin Hz. Peygamber (s.)'i gnderdi. Ama o
zaman bu adam ona yanamam ve slm'a rabet etmemiti. Raslullah (s.) vefat ettikten sonra da
ite bugn grdnz gibi mslmana adavet edip mcrim ve gnahkr bir adama tabi olmu. te
sizler ona kar dayann ve onunla savanz.
Ammr b. Ysir atllarn banda bulunan Ziyd b. Nadr'a yle demiti: amllar zerine hcum
et. Gerekten Ziyd da amllar zerine hcum etmi ve onunla birlikte mslmanlar da
arpmalara girierek savata sebat etmilerdir. Ammr b. Ysir, Amr b. el-s'n zerine hcum
ederek onu bulunduu yerden uzaa atmt. O gn Ziyd b. Nadr Mntefik kabilesinden olup ana bir
kardei olan Amr b. Muviye adnda birisi ile teke tek vurumaa girimi, fakat kar karya
geldiklerinde birbirlerini tanmlar ve ikisi de uzaklaarak geriye ekilmilerdi. Onlarla birlikte
mslmanlar da geriye ekilmiti. Ertesi gn. Muhammed b, el-Hanefiye diye mehur olan Hz. Ali'nin
olu sava meydanna girmi, ona kar da Ubeydul-lah b. mer b. el-Hattb karak her ikisi iki
byk birliin banda iddetli arpmalara girimilerdi. Bu arpmalar esnasnda Ubey-dullah
Muhammed b. el-Hanefiyye'ye haber gndererek onu teke tek arpmaa davet etmiti. Muhammed
Ubeydullah'a kar lanca Hz. Ali atn srerek olunun nne geip onu geri gndererjek kendisi
Ubeydullah'a kar km, ancak Ubeydullah geriye dnp gitmiti. Muhammed babasna yle
demiti: Braysandm onu ldreceimi mid ederdim, Ey m'minlerin emiri! Nasl oluyor da bu
fasa kar kendin kar teke tek arpmaa kyorsun? Sen onun babasndan stnsn. Hz. Ali ise
olunun bu szne yle karlk verir: Ey oulcazm! Sakn onun babas hakknda hayrdan baka
bir ey sylemeyesin. Bu hadiseden sonra mslmanlar da arpma alanndan geri dnmlerdi.
. Sffn savann beinci gnnde Hz. Ali taraftarlarndan Abdullah b. Abbs sava meydanna
km, ona kar da Veld b. Utbe karak iddstli arpmalara girimilerdi. Bu arpmalar
urasnda Abdulmuttaliboullarna kfredilince Abdullah b. Abbs onu teke tek arpmaa arm,
fakat Veld bundan kanmt. Abdullah b. Abbs bu arpmalar srasnda son derece byk
gayretler gstermiti. Savan altnc gnnde Kays b. Sa'd el-Ensr ortaya atlm, ona kar da bn
Zi'l-K' el-Himyer kp arpmlar, sonra her ikisi gruplaryla birlikte geriye ekilmilerdi.
arpmalarn srd sal gn tekrar el-Eter ortaya km, ona kar Habb dikilmi, o gnn
le vaktine kadar son derece iddetle arpmlard. O gn Hz. Ali yle demiti: Bunlara topluca
hcum etmek iin ne zamana, kadar bekleyeceiz? Sonra o gnn akam, saly arambaya
balayan gece kalkp Allah'a hamdederek yle demiti: stemedii bir i yaplamayan, verdii
hkm bozulamayan Allah'a hamdolsun. Allah dileseydi mahlka.tmdan ki kii arasnda bile
anlamazlk kmaz, mmet arasnda ihtilaf olmaz, fazileti az olanlar kendilerinden daha faziletlilerin

faziletini inkr etmezdi. Bizi de, bunlar da mukedderat bu ie srklemi bulunuyor, Rabbimiz bizi
hem gryor, hem iitiyor. Dilese intikamn abuklatrr, zlimin yalann ortaya koyar, hak da
nereye varacan bilirdi. Ancak O, dnyay amel yurdu, ahireti de ebed kalnacak yer klmtr. O
ktlk edenleri yaptklaryla cezalandrsn. Gzel davrananlar da gzellikle mkfatlandrsn.
[118]
Bilmi olunuz ki siz yarn en gl kavim olacaksnz. Bu geceyi namaz klarak, Kur'an
okuyarak ve Allah'tan yardm ve sabn~ ihsan etmesini dileyerek geirin ve yarn onlar ciddiyetle
karlayn. Bu amellerinizde de sadk ve samimi olun. Gerekten btn askerleri silhlarn
hazrlamaa balam, Ka'b b. C'eyl adndaki ahs, askerler arasnda dolaarak u beyitleri
sylemiti:
Yarn mmet acaip ve byk bir ile/sabah karlayacak, yarn ynetim ve hkmranlk galip gelenin
eline geecek. Ben gerekten yalan olmayan doru szler syledim. Yarm Araplarn ileri gelenleri
helak olacak.
O gece sabaha kadar Hz. Ali btn askerlerini iyice hazrlam ve onlarla birlikte sava meydanna
girmiti. Muviye de amllarla birlikte km ve kar karya gelmilerdi. Hz. Ali am askerleri
arasnda bulunan kabilelerin yerlerini bir bir renmi ve Ezd kabilesine seslenerek yle demiti:
Ezd kabilesi sizindir. Has'am kabilesine de: Has'amlar sizindir. demi ve am tarafndaki her
bir kabileye kar kendi tarafnda olan kardelerini ve kabiledalann karmt. Ancak am askerleri
arasnda kendisinden adam bulunmayan kabilelerden bazlarn Irak tarafndaki dier bir kabileye
yardmc kuvvet olarak eklemiti. Mesel Buceyle kabilesinden am tarafnda ok az kimse olduu
iin bu kabileye mensup olanlar Lahm kabilesine ilave etmiti.
O gn aramba gn akama kadar her iki taraf birbirlerine iddetle girimi, ok iddetli
arpmalar olduu halde akama kadar galip veya malup olan belli olmamt. Ertesi gn Hz. Ali
erkenden namaz klm ve amllar zerine byk bir hamle yapmt. Hz. Ali'nin kuvvetlerinin sa
kanadnda komutan olarak Abdullah b. Budeyl b. Verk' el-Huz, sol kanadn banda da Abdullah b.
Abbs bulunuyordu. Dierleri de ksma ayrlmlar, Ammr ve Kays b. Sa'd Abdullah b. Budeyl'in
yannda yer almlard. Msmanlar sancaklarnn bulunduu yerlerde ve merkezlerde yer
tutmulard. Ordunun merkezinde de, Medine halkyla birlikte, Kulelilerle Basrallarm tam ortasnda
Hz. Ali yer almt. Yannda bulu-, nanlarm byk bir ksm Medine halkndan idiler. Bunlarn byk
bir ksm ensrdand, ayrca yine Medne halkndan Huza ve Kin-na kabilesine mensup kimseler
vard. Hz. Ali bu ekilde amllarm zerine atlmt. Dier tarafta Muviye kararghn
dzenlemi, kendisi iin gayet gsterili bir adr kurdurmutu. zerine kumalar sermi ve
amllarn byk bir ekseriyeti ona lnceye kadar savaacaklarna dair bey'at etmilerdi. Dmak
kuvvetlerinin atllar onun bu adrn koruyorlard. Hz. Ali'nin sa kuvvetlerinin kumandan olan
Abdullah b. Budeyl Muviye'nin sol kuvvetleri kumandan olan Habb b. Mesleme zerine
atlm,"ok gemeden amllar Muviye'nin adrna kadar pskrtmt. Bunlar le saatlerinde
kendilerini Muviye'nin adr yannda bulmulard. Abdullah b. Budeyl adamlarn savaa tevik
ederek yle demiti: Muviye kendisinin asla hakk olmayan bir eyi iddia etmi, hakk ve hak
ehlini terkede-rek onlarla ayrla dm ve kendisine denk olmayan kimselere kar inatlamtr.
Hakk yok etmek iin de batl yolla mcadeleye girimitir. O Araplardan ve bedevilerden bir ok
grubu ve delalet ehlinden bir ok kimseyi size kar salvermitir. Muviye bu insanlarn kalplerine
fitne tohumlarn ekmi, bu ii onlarn boyunlarna ykm, hilelerine daha ok hileler katarak onlar
size kar kartmtr, te siz de bu zalim ve isyanclarla arpnz ve asla onlardan korkmaymz.
Onlarla savanz. Allah onlar sizin ellerinizle azaba uratsn. Sizi onara stn getirsin ve

[119]
mminlerin gslerini ferahlandrsn.
. Ayrca Hz. Ali de kendi taraftarlarn
savaa tevik ederek yle demiti: Saflarnz dzgn tutun, birbirine kenetlenmi duvar
talar gibi olun. Aranzda zrhl olanlar ne geirin, zrhsz ve mifersiz olanlar da arkaya ekin.
arpmalarda dilerinizi skn, bununla kl darbelerinin tepenize inmesini nlersiniz. Saa sola
yayln, bylece kendinizi mzraklardan daha iyi korursunuz. Savarken nnze bakn, nk o
kalplerin skn bulmas ve sebat iin daha etkilidir. Sakn barp arma-yasmz, seslerinizi
kesiniz; nk bu yenilgiye daha abuk gtrr ve byle yapmak insan daha vakarl klar.
Sancaklarnza dikkat edin, onlar yana yatrmayn, sakn elinizden brakmayn ve onlar yalnz cesur
olanlarnzn eline verin. Sdk ve sabr Allah'tan dileyin. Biliniz ki sabrdan sonra sizin zerinize
Allah'n yardm inecektir. Dier taraftan Yezd b. Kays el-Erhabi kalkm ve insanlar tevik ederek
yle demiti: Mslman kii kendi dininde ve grnde gerekten hakk teslim eden kiidir. Fakat
bu karmzdakiler vallahi bizim kaybettiimiz bir dini ikame etmek veya yok ettiimiz bir hakk
yaatmak iin bizimle arpyor deillerdir. And olsun onlar bu dnyada son derece zalim ve zorba
bir hkmdar olmak iin bizimle arpp duruyorlar. Eer onlar size hkim olurlarsa ki Allah
onlara hkim olma ve bu konuda sevinme frsat vermesin aynen sefih ve dalalet ehli olan Said,
Veld ve bn mir gibi her biri kendi diyeti babasnn, dedesinin diyetleri iin cevaz verir ve: Bu
benim iin caizdir ve bunda benim iin asla bir gnah yoktur der dururlar. Sanki onlar bu mmetin
mallarn babalarnn maln datr, onu istedikleri gibi kendilerine alkoymulard. Fakat bu mallar
Cenb- Allah'n mzraklarmz ve kllarmzla bize ganimet olarak ihsan ettii mallardr. Ey
Allah'n kullar! u zlim kimselerle arpnz. unu iyi biliniz ki, onlar size hkmran olacak
olurlarsa sizin dininizi ve dnyanz fesada uratrlar. Siz bunlar ok daha nceden biliyorsunuz,
onlardan haberdarsnz. Vallahi onlar bu gne varncaya kadar sadece ktlk yolunda
ilerlemilerdir.
Abdullah b. Budeyl amllarn zerine iddetle atlarak Hz. Ali' nin sa kanat kuvvetleriyle birlikte
Muviye'nin adrnn bulunduu yere kadar varmt. Ancak o anda, lnceye kadar
arpacaklarna dair sz veren amllara Muviye bir emir vererek Abdullah b. Budeyl'e kar
yrmelerini ve ona kar koymalarn emretmiti. Muviye'nin sa kanat askerleri ile sol kanattaki
Habb b. Mesleme'nin yanmda bulunanlar Hz. Ali'nin sa kanad zerine birden hcum ederek onlar
malp etmilerdi. Bunlar yle bir ekilde dalmlard ki Irak ehlinin sa kol ve sa kanat
kuvvetlerinden Abdullah b. Budeyl'in yannda iki yz, yz kiiden baka kimse kalmamt. Bunlar
birbirine iyice kenetlenmilerdi, arpmalara devam ediyorlard. Fakat mslmanlarm gz sanki
korkuvermiti. Bunun zerine Hz. Ali Sehl b. Huneyf'e yannda bulunan bir grup Medine'li ile ortaya
atlmasn emretmiti. Bunlara da ayn ekilde am askerlerinden byk bir kitle kar koymu, sa
kuvvetlerinin yanma sktrncaya kadar zerlerine hamle etmilerdi. Bu sa kol kuvvetleriyle
merkezde bulunan Hz. Ali'nin arasnda Yemen halk yer almt. Bunlar da yenilgiye urayp geri
ekilince ve Hz. Ali'nin yanma gelinceye kadar geri gelen askerler hezimete uram oldular. Bunun
zerine Hz. Ali sava alanna yaya olarak girmi ve onun sol kanat kuvvetlerinden Mudar kabilesi de
dalnca yalnz Raba kabilesi savaa devam etmiti. Hz. Ali'nin evltlarndan Hasan, Hseyin ve
Muhammed onunla birlikte, oklar yamur gibi sadan, sol-dan ve omuzlarnn stnden getii halde
ilerleyip durdular. amllarn arasnda hi bir kimse yoktu ki Hz. Ali ile karlam olsun da mutlaka
geri dnm olmasn. Nihayet Eb Sfyn'm veya baka bir rivayette Hd. Osman'n klesi olan
Ahmer onu grm ve ona doru ilerlemiti. O srada Hz. Ali'nin azatls bulunan Keysn Ah-mer'in

zerine atlm ve birbirlerine girmilerdi. Meydana gelen bu atmada el-Ahmer Keysn'

ldrmt. O esnada Hz. Ali Ahmer'in zrhnn bir kenarndan yakalam, omuzlarndan tutup havaya
kaldrarak birden yere alm ve iki omuzuyla bir ka kaburga kemii krhvermiti. amllar Hz.
Ali'ye yaklamlar, fakat yaklatklar gibi birden geri dnmlerdi. Bu arada Hz. Ali'nin olu Hz.
Hasan, babasma yle demiti: Peki byle bir durumda neden daha da ileriye yrmedin de bu
adamlara kar koymadn. Hz. AH olunun bu szne yle karlk vermiti: Ey oulcazm!
Senin babann belli bir eceli vardr. Bundan ileri gidemeyecei gibi koarak gitmesi bu ecelini
geciktirmez, yava yrd iin de bu eceli daha erken gelip atmaz. Senin baban o gn gerekten
zerine lm m dmt yoksa kendisi mi lme yaklam diye aldr etmez. Sonra Hz. Ali
Raba kabilesinin bulunduu yere varnca en yksek sesiyle, sanki hi de tasal ve zntl deilmi
ve mslmanlarn hi de zntleri yokmu gibi: Bu sancaklar kimindir? diye sormu, Raba
kabilesine ait olduu sylenince yle demiti: Bunlar yle sancaklardr ki Ceab- Allah onlarn
sahiplerini korumu, onlara sabrlar ihsan etmi ve savata sebat etmeleri iin onlara g vermitir.
Sonra Hudaym b. Mnzir'e: Ey gen adam! Sen u sancan bir zira5 kadar ileriye gtrebilir
misin? diye sormu, gen adam: Deil bir zira', on zira' bile ileriye gtrebilirim demi ve
sanca alp kar tarafn, kuvvetlerine doru yryp gitmi, Hz. Ali: Dur. deyinceye kadar
ilerlemiti. Raba kabilesinin yanma vard zaman onlar birbirlerine seslenerek yle demilerdi:
Ey Raba kabilesi! Eer mminlerin emri sizin aranzda ldrlecek olursa, sizden tek bir kii sa
kald takdirde Araplara kar rezil oldunuz demektir. Sonra gerekten benzeri grlmemi byk
ve iddetli bir arpmaya girimi ve rnek bir mcadele ortaya koymulard.
Hz. Ali kar tarafn ordularna doru ilerlerken el-Eter'e rast gelmiti. el-Eter sa kanat
kuvvetlerinin nnde oturmutu, sanki korkar gibi bir hali vard. Hz. Ali ona: Ey Mliki diye
seslenmi, o da: Buyrun ey mminlerin emri! diye cevap verince Hz. Ali yle demiti: Git u
adamlara unlar syle: Asla acze dremeyeceiniz ve dnya hayatnda kurtulamayacanz
lmden nereye kayorsunuz? Bu dnya hayat bize asla kalacak deildir. el-Eter gidip adamlarn
karlam, yenilmi olarak geri dnerlerken onlara Hz. Ali'nin sylediklerini duyurmu ve yle
seslenmiti: Ey insanlar! Ben Eter'im, bana doru geliniz. Bir ksm el-Eter'e doru yanam, bir
ksm ise ekip gitmiti. el-Eter bir daha seslenerek: Ey insanlar! Sizin bu gne kadar savatnz
insanlarn en ktleri bu gn kendileriyle savatnz kimselerdir. Ey Mezhic kabilesi! Bana doru
geliniz. deyince Mezhic kabilesi ona doru gelmi, o da onlara yle demiti: Siz Rabbinizi raz
etmi ve dmanmz bu konuda Allah' raz edecek ekilde karlam deilsiniz. Peki byle olduu
halde nasl sava ocuklar olduunuzu syleyip duruyorsunuz? Sizler her trl akn yapan
adamlardnz hani? Hani siz sabah aydnlnn gen adamlarydnz? Hani siz dmann kovalayan
svariler idiniz? Hani siz lm tabi karlayan kahramanlardnz? Hani sizler o Mezhic kabilesi
idiniz de sizden evvel ve sizden daha abuk intikam alan kimse olmuyordu ve sizin asla kannz
dklmyordu? Bugn ite intikam gndr. Siz dininize yardmc olunuz ve bu konuda samimi
davrannz. te karnzda dmannz sizi karlamay bekliyor. Allah sadklarla beraberdir. Sonra
el-Eter am halkn iaret ederek: Nefsimi elinde tutan Allah'a yemin ederim ki bu adamlar
ierisinde bir sinein kanadmda bulunan ufack bir ey kadar dini gayreti olan bir tek kimse mevcut
deildir. u yznz-, deki karal giderin de tekrar kan ve rengi dnsn. Siz bu byk topluluun
ve kalabaln yannda olunuz, nk Cenb- Allah, onda bir gedik aacak olursa etrafndakiler de
onu takip eder ve bunlar zlp gider.
Sonra bu Mezhic kabilesi el-Eter'e hitap ederek: Bizi istediin gibi bulacaksn demilerdi. el-

Eter onlarn en kalabalk bulunduu ve sa kanatlarnn yenildii yere doru gitmi, onlar tekrar
toplam ve Hemdan'dan sekiz.yz kadar bir sava grubuna rast gelmiti. Bu savalar sa kanatta
gerekten yz seksen asker ve on bir reisleri ldrlnceye kadar yerlerinde sabretmilerdi. Bunlarn
ilki Zeyb b. reyh olup ondan sonra urahbil, arkasndan Mrsid ldrlmlerdi. Sonra reyh'in
oullar Hbeyre, Yerim ve Smeyr de ldrlenler arasnda idiler. Bunlarn ldrlmesinden sonra
sanca Ber'in iki olu Amire ve Hars ellerine alm, onlar da ldrlmlerdi. Arkasndan Zeyd'in
oullar Sfyn, Abdullah ve Bekr sanca ellerine alm, fakat hepsi de ldrlmlerdi. Bunlarn
sancaklarn Vehb b. Kureyb eline alarak kavminden geri kalanlarla birlikte ileriye atlmt. yle
diyorlard: Keke bizim saymz kadar Araplardan baka bir grup olsayd da bizimle lm zerine
szlei-verselerdi. lm zerine szleelim de sonra tekrar sava meydanna atlalm; ya tamamen
ldrlnceye, ya da zafer elde edinceye kadar dnmeyelim. Onlar byle seslenirlerken el~Eter
szlerini duymu ve onlara yle demiti: Ben ya zafer elde edinceye veya tamamen helak oluncaya kadar
savamak zere sizinle anlayor ve size sz veriyorum. Eter'in bu szleri zerine onunla birlikte
savata yer almlard. Sonra el-Eter sa kanat kuvvetlerinin bulunduu yere ynelmi, dierleri de
etrafnda toplanm, tekrar bir araya gelip Basra halk ve dierleri de onlara katlmlard. el-Eter
urayp da geri pskrtmedii ve geri evirmedii hi bir topluluk brakmamt. Bu ekilde arpp
duruyorken Ziyd b. Nadr el-H-ris ona doru gelmi, fakat yenilivermiti. nk Ziyd b. Nadr Hz.
Ali'nin sa kuvvetleri zerine hamle yaptnda Abdullah b. Budeyl' in orada kumandanlk yaptn
tahmin etmiti. Ziyd bir anda hamle yapp sancaklarn sa kanat kuvvetleri zerine ilerletmee
balam, onlar da yerlerinde durmu, sabretmi ve onu yeninceye kadar arpmaa devam
etmilerdi. Ziyd'm malp olup dnmesi zerine Yezd b. Kays el-Erhab'nin sancaklarn alp, sa
kanat kuvvetleri zerine hamle yapt grlmt. el-Eter Yezd'in, zerlerine geldiini grnce
yle demiti: te vallahi en gzel sabr ve en mkemmel i ve amel yapma zaman u andr. Bir
adam ldrlmeden buradan kap giderse utanmayacak m? Veyahutta keke ldrlseydi diye
temenni edilmesi onun iin daha m iyidir? Sonra onlarla iddetli arpmalara girimiti. Hars b.
Cmhn el-Ca'f o-nun yannda arpp duruyordu. el-Eter yanndakilerle birlikte tekrar geri dnp
gelenlerle iddetli arpmalara girimi ve am askerlerinden nne gelen herkesi datm ve
onlar Muviye'nin adrna kadar srklemiti. Bu arpmalar o gnn ikindi namaz ile akam
namaz arasnda meydana gelmiti. Abdullah b. Budeyl'in yannda iki yz, yz kiilik bir kuvvet
bulunuyordu, utanlarndan yere aklm cesetler gibi olmulard. am halk onlar datmt, ancak
kardelerinin nasl arp tklarm da grp duyuyorlard. O srada Abdullah b. Budeyi ve
yanndakiler: Mminlerin emri ne yapyor? diye sormular ve: Gayet iyidir, hayattadr ve sol
kuvvetleri de nnde savap" duruyorlar diye cevap almlard. Bunun zerine: Allah'a binlerce
krler olsun! Biz sizin ve mminlerin emrin ldrldn zannediyorduk! demiler, sonra
Abdullah b. Budeyl dnp arkadalarna yle seslenmiti: Bize doru yaklanz! el-Eter ona:
Sakn bir ey yapmayasm; yanndakilerle birlikte yerinde dur, bu senin ve arkadalarn iin daha
hayrldr. demi, fakat Abdullah b. Budeyl Eter'in szn dinlemeyerek eline iki kl alm,
yanndakilerle birlikte etrafnda dalar gibi insanlar bulunduuna aldrmayarak, Muviye ve adamlar
tarafna kayp gitmiti. Elindeki kllarla nne kan herkesi doruyor, ldryordu. Hatta byk
bir grubu ldrdkten sonra Muviye'nin bulunduu yerin ok yaknma ulamt. O anda Muviye'ye
yakn bir yerde bulunan amllardan byk bir kitle onu ve arkadalarn karlam ve etraflarn
evirmilerdi. Abdullah ve arkadalar bir ok kimse telef oluncaya kadar arpp durmular,

nihayet onlardan ok kk bir grup yaral olarak geri dnmt. Bundan sonra el-Ester Hars b.
Cemahn el-Ca'f'yi hezimete urayan Abdullah ve arkadalarm takibe gelen amllara kar koymak
zere gndermiti. Hars b. Cemahn gelen amllara kar koymu ve onlar geri evirerek el-Eter'in
yanma geri dnmt. Abdullah b. Budeyl ldrlmeden nce iddetli arpmalara girmi ve byk
kahramanlklar gstermiti. Onun gayet mkemmel savatm gren Muviye yle demiti: Bu
milletin kounu gryor musunuz? Abdullah ldrldnde Muviye adamlar gnderip bunun kim
olduunu aratrm, fakat amllardan onu tanyan kimse kmamt. Muviye kendisi gelip bakm
ve onu grd anda tanyarak: Bu Abdullah b. Budeyl'dir. Vallahi eer Huza kabilesinin kadnlar
onu ldrdmz bilseler bizimle arpr ve erkeklerinden daha ok kar koyarlard.
Sonra el-Eter Akk ve E'arler zerine hcum ederek Mezhic kabilesine: Siz Akk'llara yneliniz.
demi ve Hemdn kabilesi arasna girip Kindelilere de: Sz de E'arlere kar arpnz. diye
tavsiye etmiti. Bu iki grup kar karya gelmi ve akama kadar byk arpmalara girimilerdi.
Dier taraftan el-Eter de yanma Hem-dnllar alarak yine Hz. Ali taraftarlarndan baz gruplarla
amllara kar koymu ve onlar malp ederek bulunduklar yerden geri atmt. el-Eter'in nnden
geriye doru ekilenler Muviye'nin etrafn saran ilk be safn yanma ulamlard. Sonra
Muviye'nin1 etrafnda birbirlerine bal olarak onu korumak zere duran saflara kadar hcum edip
drt saf datm, beinci safn yanma kadar ulamt. Bunun zerine Muviye atnn getirilmesini
emretmi ve getirilince sava meydanna atlmt.
Bu kanunda yle demiti: Bu noktadan sonra kamay dndm, fakat birden bn tnba elEnsr'nin szlerini hatrlaynca kamaktan vazgetim. Sonra Amr b. el-s bana doru bakarak:
Bugn sabr gndr, yarn da vnme gn olacaktr. diye syleyince ben de ona: Doru
syledin. diye karlk verdim.
Sonra Hz. Ali taraftarlarndan Cndeb b. Zheyr am tarafmda bulunan Ezd kabilesinin reisini teke
tek arpmaa davet etmi, ancak aml onu ldrmt. Bu arada onun taraftarlarndan Abdullah'n
iki olu cl ve Sa'd ile birlikte Eb Zeyneb b. Avf ve onlarn taraftarlarndan bir grup adam da
ldrlmt. Sonra Abdullah b.
Ebi'l-Husayn el-Ezdi, Ammr b. Ysir'in yannda bulunan Hafzlarla birlikte sava meydanna
atlm, bu arada o da ldrlmt. Ukbe b. Hadd en-Nmeyr. ortaya karak unlar sylemiti:
Biliniz ki dnya otlaklar kupkuru bir l haline gelmitir. Aalar tamamen kurumu, demirleri
rm, tatllar acmtrak bir hale gelmitir. Ben dnyay iyice gzmde kararttm ve nefsim bu
dnyadan usand artk. Ben ehadeti temenni ediyorum, ortaya kacak btn birliklere akn
yapacam. Allah'tan temenni ederim ki beni bugn e-hadete erdirsin. Bu gn u iinde bulunduum
anda hcuma kalkacam. Nefsimi bu ehadetten mahrum etmek istemiyorum. Neden bakp
duruyorsunuz? Allah'n dmanlarna kar neden cihada kmyorsunuz, ey Allah'n kullar? Bu
ekilde uzun bir konuma yapm ve szlerini yle bitirmiti: Ey kardelerim! Ben bu dnyay onun
arkasndan gelecek dnya ile deitiriyorum. Onun bu szlerinden sonra kardeleri Ubeydullah, Avf
ve Mlik arkasndan koarak: Vallahi biz de senden sonra dnyann hibir rzkn talep
etmeyeceiz. diye sylemi ve lnceye kadar arpmlard. Sonra emr b. Zi'1-ceven arpmak
iin ortaya km, Ethem b. Muhriz el-Bhil yzne bir kl darbesi vurup yaralam, emr de onu
ya-ralamsa da ona pek bir zarar verememiti. Bunun zerine emr geri dnm, bir miktar su
imiti. Gayet susam bir halde idi. Sonra arkasndan mzran alarak Ethem'in zerine hcum edip
onu yaralam ve bu yaraya kar: te sana bir darbe! eklinde sylemiti.
Bceyle kabilesinin sanca Eb eddd Kays b. Hbeyre el-Ah-masi'nin elinde idi. Onun lakab

Kays b. Mekh idi. Kays kabilesine ve kavmine yle seslenmiti: Vallahi ben sizi alp bu altn
kalkanl adamn zerine gidiyorum. Altn kalkanl adam Abdurrahman b. Hlid idi. Abdurrahman
son derece kahramanca savayordu. Kays b. Hbeyre adamlarn alarak bu altn kalkanl adamn
bulunduu yere doru ilerlemi, karsna Muviye'nin Rum bir klesi km ve Eb eddd da ona
bir darbe vurarak ldrm, bunun zerine de amllar tarafndan zerine yaplan mzrakl
hcumlarla ldrlmt. Onun lm zerine Bceyle'nin sancam Abdullah b. Kl' el-Ahmes
eline alm, o da ldrlnceye kadar arpmt. Arkasndan sanca Afif b. ys alarak her iki ordu
birbirinden ayrld ana kadar sanca elinde tutmutu. Kays b. Eb Hzim'in kardei Hzini b. Eb
Hzim ve Raslullah'm ashabndan olan babas o gn ldrlmlerdi. Ayn ekilde Hz. Ali'nin
yannda yer alm bulunan Buceyl kabilesine mensup Nuaym b. Shayb b. Ayle de ldrlmt.
Hz. Ali, sa kanat kuvvetlerinin tekrar geriye yerlerine dndklerini, eski yerlerini aldklarn ve
dmanlarndan zerlerine gelen kuvvetleri gerisin geriye pskrterek onlar yerlerine ve
merkezlerine kovalaymcaya kadar vurduklarn grnce onlara doru gelmi ve yle hitapta
bulunmutu: Ben sizin yaptnz arpmalarda yerlerinizde ve tuttuunuz saflarda Araplarn ayak
takm ve amllarn rezil gruplar tarafndan nasl kuatldnz ve yerlerinizden atldnz
grdm. Halbuki sizler Araplarn ileri gelenleri, reisleri ve ereflileri olup, gecelerini Kur'an
tilavetiyle geiren, hakka davet eden kimselersiniz. O geri kanzdan sonra tekrar onlar zerine
hamle yapp la onlar kovalayarak geri evirmemi olsaydnz vallahi sava gnnde gerisin geriye
kaan bir adama vacip .olan bir ceza size de arpabilirdi ve o zaman yok olup gidebilirdiniz. Ancak
onlarn sizi kovalamalar gibi son anda sizin de onlar kovalamanz, saflarnz dattklar gibi sizin
de onlarn saflarn datmanz ve ta yerlerine kovalam deve srleri gibi ilkinden sonuncusuna,kadar perian etmeniz benim gnlme su serpti ve gnlmdeki btn skntlara ifa verdi. imdi artk
sabrediniz, direniniz. Sizin zerinize Allah'n sekmesi inmi ve yakn ile sizin ayaklarnza sebat
vermitir. Bylelikle hezimete urayan kiinin Allah'n gazabna urad ve helak olduu bilinmi
oluyor. Hz. Ali bu ekilde uzun bir konuma yapmt.
Bir b. sma el-Murr adndaki kii Muviye'nin taraftarlarn-dand. Sifiii: sava meydana gelince
Bir Mlik b. el-Akadiye el-Cem'nin amllarn zerine saldrdn grm, bunun zerine
gazaplanarak Mlik'in zerine atlm, ikisi bir saat kadar birbirlerini kovalayp arptktan sonra
Bir b. sma Mlik'i yaralamt. Bu yara ldrmeyecek bir yara idi, ancak Bir onu yaraladna
piman olmutu. O son derece zalim bir kimse diye bilinmekte idi.
Abdullah b. Tufeyl el-Bekk, amllar zerine bir hcum yapm, sava meydanna atlnca Irak
ehlinden olup, Muviye'ye katlm bulunan Temmoullarradan Kays b. Mrre adnda biri ona kar
karak birden mzran iki omuzu arasna dayamt. O anda Abdullah'n Yezd b. Muviye admdaki
amcas olu yetierek mzran bu Temmlimn iki omuzu arasna dayayvermi ve ona: Vallahi eer
onu vuracak olursan ben de ayn ekilde seni ldrrm demiti. Bunun zerine Temmli; Allah'n
ahdi ve misk zerine olsun ki eer ben mzram kaldrrsam sen de ayn ekilde mzrann ucunu
zerimden kaldrrsn. demi, Yezd b. Muviye de: Evet. diye karlk verince Temmli mzran
Abdullah'n srtndan ekmi, Yezd de ayn eyi yapmt.
Savan devam ettii bir srada Akkoullarmdan birisi am taraftarlarmdan olarak ortaya km ve
dvmek iin adam istemiti. Bunun zerine Kays b. Fehdn el-Kind ona kar karak birbirlerine
silh ekmiler, bir saat kadar mcadele ettikten sonra Abdullah onu yaralayp ldrmt.
Muviye'ye -kaanlardan birisi olan Kays b. Yezd ortaya atlm, Ebu Amarrata b. Yezd de ona
kar kmt. arpmaa girimeden nce birbirleriyle tanp kim olduklarn anlamlar, sonra

arpmaktan vazgeerek geriye dnmler, her biri dnd yerdeki arkadalarna kardei ile
karlam olduunu sylemiti. Sffn savanda Tayy kabilesi kahramanca arpm ve onlardan
bir ok kimse ldrlmt. Hmra b. Mlik el-Hemdn adndaki ahs gelerek; bunlarn kim
olduklarn sormu, onun bu sorusuna Hz. Ali'nin taraftarlarndan iyi bir ir ve hatip olan Abdullah
t>. Halife yle demiti:
Biz ovalarn, kumlarn, hurmalklar olan sarp dalarn adamlar olduumuz gibi mzraklarn,
savalarn da evltlaryz. Biz sabah atllarz, biz Tayylyz. Bunun zerine Hmra b. Mlik ona
yle demiti: Sen kendi kavmini gayet gzel vp anlatyorsun. Savan iddetli bir annda onlara
yle seslenmiti: Ey Tayy oullan! Benim neslim ve atalarm size feda olsun. arpnz. Din
uruna ve iyilikler adma arpnz. O gnde Bir b. Ass ortaya atlp savam, fakat bir gzn
kaybetmiti.
Ayn ekilde Sffn savanda Neha' kabilesi kahramanca savamt. Hevze'nin oullar Hayyn ve
Bekr ldrlmlerdi. Ayrca uayb b. Nuaym, Rabia b. Mlik b. Vehbl ve mehur fakh Alkame b.
Kays'm kardei Ubey de ldrlenler arasmdaydlar. Alkane'nin o gn aya kesilmiti. O hep yle
derdi: Ayam bana eskisinden daha shhatli grnyor ve bu bana daha sevimli geliyor; nk bu
ayamla Allah'tan sevap bekliyor ve onunla mkfatlandrlacam.! tahmin ediyorum.
Alkame yle anlatr: Bir gn kardeim Ubey'i ryamda grdm, ona: Ahirette nelerle
karlatnz? diye sordum, bana yle dedi: Bizler karmzdaki kavimle kar karya Allah'n
huzuruna getirildik. Delillerimizi ortaya koyup onlar bu delillerle ilzam ettik. Ben bu ryadan
dolay sevindiim kadar hi bir eye sevinmemi-imdir.
Alkame'nin kardei Ubey'e namazc Ubey diye isim verilirdi; nk o gerekten ok ok namaz
klan bir adamd.
Bu arpmalar srasnda am halkndan kendilerine katlanlarla birlikte Himyer kabilesi ortaya
atlmt. Balarnda Zi'I-kil' yer alm olup, yannda da Ubeydullah b. mer b. el-Hattb vard.
Bunlar an askerlerinin sa. kanat kuvvetlerini oluturuyorlard. Hcuma kalkarak Irak^askerlerinin
sol kanat kuvvetlerini oluturmakta olan Raba kabilesi zerine hcum etmilerdi. Abdullah b. Abbs
da bu sol kanat kuvvetlerinin banda bulunuyordu. Himyer kabilesi ve yannda bulunan amllar
Rabia kabilesinin zerine iddetli bir hcuma gemiler ve Raba kabilesinin sanca sarsntya
uramt. O gn Raba'nm sanca Ebu Ssn Hudayn b. Mnzir'in elinde bulunuyordu. Bir mddet
arptktan sonra am askerleri geriye ekilmi, fakat Ubeydullah b. mer tekrar hcuma kalkarak
amllara yle seslenmiti: Ey am halk! Biliniz ki, burada toplanm olanlar Irakllardan Hz.
Osman' ldren ve Ali'ye yardmc olan kimselerdir. Onun bu szleri zerine tekrar hcuma
gemiler, aralarnda arpmalar meydana gelmi ve Raba kabilesi de fevkalade direnme
gstermiti. Ancak Rabia kabilesinden ok az miktarda kimse dayanamayp yenilgiye uramlard.
Gerekten sancaklar ellerinde tutanlar iyi direnmi, koruyucular gayet iyi arpm ve fevkalade
kahramanca savamlard. Bu srada Raba kabilesine mensup olan Hlid b. el-Muammer yenilgiye
urayanlar arasndayd. Ancak sancaklar ellerinde tutanlarn yerlerinde durup direndiklerini
grnce o da geri dnm, yenilerek kaanlara da tekrar dnmeleri iin emir vermi ve hep birlikte
savaa katlmlard. Hlid b. Muammer Hz. Ali'ye gammazlanm ve onun Muviye ile mektuplat
dedikodular yaylmtr. Hz. Ali onu Raba kabilesinden baz kimselerle huzuruna arm, bu
sylenenlerin doru olup olmadn sormu ve yle demiti: Eer gerekten bu sylenenleri sen
yapm isen hemen buradan k ve Muviye'nin hkmnn gemedii her hangi bir beldeye git.
Ancak Hlid bunu reddetmiti.

Raba kabilesi bu konuda yle demiti: Ey mminlerin emiri! Eer onun byle yaptn bilsek
kesinlikle onu ldrrdk. Hz. Ali de ondan kesin bir sz alm bulunuyordu. Fakat Hlid bu
arpmalar srasnda birden geriye ekilip kamaa balaynca bazlar onu itham etmilerdi.
Halbuki o yle demiti: Ben bizim kabileden baz adamlarn yenilgiye urayp katklarn grnce
onlar geri evirmek iin gittim, onlar tekrar toplayp bana itaat edenlerle birlikte yannza geldim.
O arpmalarn yapld yere tekrar geri gelince Raba kabilesinden olanlar savaa tevik etmi ve
Raballar Himyer kabilesi ile Ubeydullah b. mer'e kar iddetle arpm ve onlarm arasndan bir
ok kimse ldrlmt. Son derece gl kuvvetli bir adam olan Smeyr b. er-Reyyn el-cl de
ldrlmt. Ziy b. mer ta. Hasafa Abdikays kabilesine gelerek Bekr b. Vil kabilesinin Himyer
kabilesinden ektiklerini bildirmi ve onlara yle demiti:
Ey Abdikays kabilesi! Bu gnden sonra artk Bekr kabilesi diye bir kabile olmayacaktr. Bunun
zerine Abdikays oullar, Bekroul-larna yetierek onlarla birlikte Himyer kabilesi zerine
saldrm ve Z'1-Kill' el-Himyer ile Ubeydullah b. mer bu arada ldrlmlerdi. Ubeydullah b.
mer'i Basra halkndan Teymullah b. Sala-be'den Mahrez b. ahsan ldrmt. Ubeydullah'n
klcn Z'l-Ve-h adnda biri almt. Bu kl babas Hz. mer'in klc idi. Muvi-ye, Irak' eline
geirdikten sonra bu klc 2'l-Veh'tan geri almt. Baka bir rivayette ise Ubeydullah b. mer'i
Hni b. Hattb el-Ar~ hab veya Mlik b. Amr et-Tin' el-Hadram ldrmt.
Amnr b. Ysir ortaya kp mslmanlara yle seslenmiti: Allah'm! ok iyi biliyorsun ki eer
nefsimi bu denize atmakla senin rzan kazanacam bilseydim mutlaka bunu yapardm. Eer senin
rzan kazanmak bu ekilde mmkn olsayd klcmn keskin ucunu karnma sokar, sonra srtmdan
kncaya kadar zerine eilip dururdum. Vallahi bu gn bildiim bir ey var, bu fask adamlarn
yapaca cihattan daha hayrl bir i yapacam. Senin rzan kazanmak iin bundan daha hayrl bir i
olduunu bilseydim mutlaka o ii yapm olurdum. Vallahi ben u anda sizi yle bir ekilde vurup
duran ve kasp kavuran bir topluluk gryorum. Onlarn bu darbelerinden gayet gl kuvvetli
kahraman adamlar bile titrer. Vallahi onlarn vurmu olduklar bu1 darbeler bizi gerekte yok etse
bile mutlaka askerimizin hak zere, onlarn ise batl zere olduklarn sylerim. Sonra Ammr
oradakere: Allah'n rzasn dileyip de sonra tekrar dnya malna ve oluk ocuuna dnmek
istemeyen kimse var m? diye sormu, bir grup insan etrafnda toplannca da yle seslenmiti:
Haydi hep birlikte u Osman'n kann talep eden insanlarn zerine yryelim. Vallahi onlar
Osman'n kann talep ediyor deillerdir. Onlar dnyann ve dnya makamnn tadn aldlar da onu
tercih ettiler ve ok iyi biliyorlar ki eer hak onlarn arasnda hkmedecek olursa onlarla bu dnya
zevkleri iine dalp durduklar hayatlar arama girmi olacak ve onlar bu nimetlerden uzak tutacak.
Onlarn slm hayatta her hangi bir ncelikleri yoktur ki bu ncelikleriyle mslmanlarm kendilerine
itaat etmelerini istesinler ve bu hilfet ykn yklensinler. Onlar: Bizim imammz zulmen
ldrld diyerek kendi etrafndaki adamlar aldattlar. Gayeleri gerekten zorba hkmdarlar
olmaktr. te u grdnz noktaya gelmilerdi. Eer onlarn bu iddialar olmam olsayd msb. mer b. Hasafa Abdikays kabilesine gelerek Bekr b. Vil kabe-sinin Himyer kabilesinden
ektiklerini bildirmi ve onlara yle demiti:
Ey Abdikays kabilesi! Bu gnden sonra artk Bekr kabilesi diye bir kabile olmayacaktr. Bunun
zerine Abdikays oullar, Bekroul-larna yetierek onlarla birlikte Himyer kabilesi zerine
saldrm ve Z'1-Kill' el-Himyer ile Ubeydullah b. mer bu arada ldrlmlerdi. Ubeydullah b.
mer'i Basra halkndan Teymullah b. Sa'la-be'den Mahrez b. ahsan ldrmt. Ubeydullah'n
klcn Z'l-Ve-h adnda biri almt. Bu kl babas Hz. mer'in klc idi. Muvi-ye, Irak' eline

geirdikten sonra bu klc 2'l-Veh'tan geri almt. Baka bir rivayette ise Ubeydullah b. mer'i
Hni b. Hattb el-Ar-habi veya Mlik b. Amr et-Tin' el-Hadram ldrmt.
Ammr b. Ysir ortaya kp mslmanlara yle seslenmiti: Allah'm! ok iyi biliyorsun ki eer
nefsimi bu denize atmakla senin rzan kazanacam bilseydim mutlaka bunu yapardm. Eer senin
rzan kazanmak bu ekilde mmkn olsayd klcmn keskin ucunu karnma sokar, sonra srtmdan
kncaya kadar zerine eilip dururdum. Vallahi bu gn bildiim bir ey var, bu fask adamlarn
yapaca cihattan daha hayrl bir i yapacam. Senin rzan kazanmak iin bundan daha hayrl bir i
olduunu bilseydim mutlaka o ii yapm olurdum. Vallahi ben u anda sizi yle bir ekilde vurup
duran ve kasp kavuran bir topluluk gryorum. Onlarn bu darbelerinden gayet gl kuvvetli
kahraman adamlar bile titrer. Vallahi onlarn vurmu olduklar bu1 darbeler bizi gerekte yok etse
bile mutlaka askerimizin hak zere, onlarn ise batl zere olduklarn sylerim. Sonra Ammr
oradakilere: Allah'n rzasn dileyip de sonra tekrar dnya malna ve oluk ocuuna dnmek
istemeyen kimse var m? diye sormu, bir grup tasan etrafnda toplannca da yle seslenmiti:
Haydi hep birlikte u Osman'n kann talep eden insanlarn zerine yryelim. Vallahi onlar
Osman'n kann talep ediyor deillerdir. Onlar dnyann ve dnya makamnn tadn aldlar da onu
tercih ettiler ve ok iyi biliyorlar ki eer hak onlarn arasnda hkmedecek olursa onlarla bu dnya
zevkleri iine dalp durduklar hayatlar arasna girmi olacak ve onlar bu nimetlerden uzak tutacak.
Onlarn slm hayatta her hangi bir ncelikleri yoktur ki bu ncelikleriyle mslmanlarm kendilerine
itaat etmelerini istesinler ve bu hilfet ykn yklensinler. Onlar: Bizim imammz zulmen
ldrld diyerek kendi etrafndaki adamlar aldattlar. Gayeleri gerekten zorba hkmdarlar
olmaktr. te u grdnz noktaya gelmilerdi. Eer onlarn bu iddialar olmam olsayd mstumanlardan iki kii bile onlara tabi olacak deildi. Allah'm! Eer bize yardm edip zafer ihsan
edersen ite bu yardm ve zaferden daha gzel bir ey asla olamaz. Ve eer zafer onlarn tarafnda
olacaksa, ey Rabbim, kullarna yapm olduklar bu zulmler sebebiyle onlarn azabn arttr. Sonra
Ammr b. Ysir etrafnda bulunan bu grupla birlikte sava alanna doru ilerlemee balam ve
Sffn vadisinde nereye uramsa Rasulullah (s.)'in ashabndan ona katlmayan kimse olmamt.
Sonra Ammr b. Ysir Mirkal diye bilinen Him b. Utbe b. Eb Vakks'n yanma uram o Hz.
Ali'nin sancan tayanlardan biri olup tek gzl idi. Ona yle demiti: Tek gzl ve korkak adam
olmaz. O tek gzl olduu halde ona yine u ktlkler glgeleniyorsa onda hayr yoktur. Haydi bin
atma da bizimle gel. Ammr'n bu szleri zerine, Him atma binip Ammr'n yanndakilere
katlmt. Ammr ona yle diyordu: Haydi yakla ey Him! Cennet kllarn glgesi altndadr.
lm ite bu civarlarda dolayor. Gklerin kaplar alm, huriler sslenmi bekliyor. te bu gn
sevgililer Muhammed Cs.) ve onu sevenlere katlrlar. Sonra Ammr, Amr b. el-s'a yaklaarak ona
yle demiti: Ey Amr! Sen dinini Msr'la m deitirdin? Hay gzn kr olsun! Amr b. el-s:
Hayr, Ben Osman'n kann talep ediyorum. deyince Ammr b. Ysir ona: Vallahi benim bildiim
bir sy varsa senin hi bir konuda Allah'n rzasn talep etmediindir. unu bil ki eer bu gn
ldrl-mezsen yarn nasl olsa, lrsn. Ve sen kendin dn, insanlar kendi niyetlerine gre
mkfatlandrlrlar. O halde senin niyetin nedir? Onu bir kendi kendine sor. Sen bu sanca tayan
kimseye ve Ra-slullah (s.)'a kar daha evvel defa savamtn. Bu dierlerinden daha hayrl bir
arpma deildir. Sonra Ammr b. Ysir kahramanca savamaa balam ve ldrlnceye kadar
savap durmutu.
Hibbe b. Cveyn el-Urani yle anlatr:
Bir gn Huzeyfe b. el-Yemn'a; Bize bir eyler anlat, biz fitnelerden korkuyoruz. dedim. O da

yle dedi: Smeyye'nin olunun bulunduu topluluk iinde olunuz, nk Rasulullah (s.) bu konuda
yle buyurmutu: Ammr' isyanc bir kitle ldrecektir. Onlar yoldan sapm kimselerdir. Onun
dnyadan son rzk bol su ilave edilmi st olacaktr.
Hibbe b. Cveyn yle devam eden
Ben Ammr' ldrld gn grdm, yle diyordu: Bana dnyadaki son rzkm getirin, bir
eyler yiyeyim. Ona bol su ilve edilmi bir kse dolusu st getirildi. O st itii ksenin krmz
bir izgisi vard. Ammr st ierken yle diyordu: Vallahi bizi vurup da darmadan etseler bile
yine bizlerin hak zere, onlarn ise batl zere olduklarn biliyorum. Bu szleri syledikten sonra
sava alanna girmi ve ldrlmt.
Ammr' Ebu ol-Gziye adnda birisi ldrm, ban da bn H-veyy es-Seksek adnda birisi
kesmiti; Baka rivayetlerde ise onu bakalarnn ldrd kaydedilir.
Z'1-Kil' el-Himyer, Amr b. el-s'n yle dediini iitmiti: Ra-slullah (s.) yle buyurmutu:
Ammr b. Ysir... Onu isyanc bir kitle ldrecek ve onun dnyada iecei son ey bol su katlm
st olacaktr. Z'1-Kil Amr b. el-s'a: O halde ey Amr, sana yazklar olsun! Bu durum nedir?
demi, ise: Ammr bize dnecektir diye karlk vermiti. Z'1-Kil' Ammr'n ldrlmesinden
evvel Muvi-ye'nin tarafnda iken ldrlmt. Arkasndan Ammr da Hz. Ali' nin yannda iken
ldrlmt. Ammr'n ldrlmesi zerine Amr b. el-s Muviye'ye yle demiti: Ben bu
ikisinden hangisinin ldrldne sevineyim, bilmiyorum. Ammr'n ldrldne mi sevineyim?
Vallahi eer Z'1-Kil' Ammr'm ldrlmesinden sonraya kalm olsayd o am halknn tmyle
birlikte Ali'nin yanma gider, ona katlrd. Sonra Muviye'ye bir sr adam gelerek her biri Ammr'
kendisinin ldrdn ileri srm, bunun zerine Amr b. el-s Ammr' ldrdklerini iddia
edenlere yle demiti: Onun. ldrlmeden nce neler dediini iittin? Bu soruya cevap
veremeyenler lf kartrmaa balamlard. Sonra Hveyy es-Sek-sek'nin olu Amr'n bu sorusuna
muhatap olunca: Ben onu ldrdm zaman yle diyordu: Bu gn Muhammed'e ve onun
taraftarlarna sevgi besleyenler onlara kavuacaklardr. Bunun zerine Amr b. el-s Hveyy asSekseki'nin oluna: te onu ldren sensin. demi, sonra unlar ilve etmiti: Yalnz yava ol.
Sakn zafer kazandn sanmayasm. Allah senin ellerini zelil klmtr.
Baka bir rivayette ise Ebu'l-Gziye'nn Ammr' ldrd ve onun Haccc zamanna kadar yaad
sylenir. Ebu'l-Gziye bir gn Haccc'n huzuruna km, Haccc da ona izzet ve ikramda bulunarak
yle sormutu: Smeyye'nin olunu sen mi ldrdn? Haccc bu szleriyle Ammr'
kasdediyordu. Ebu'l-Gziye: Evet ben ldrdm diye karlk vermi, Haccc ona ve etraftakilere
yle demiti: Kyamet gnnde en byk azaba arptrlp en ok baracak kiiyi grmek
isteyenler ite u Smeyye'nin olunu ldren adama bakversin. Sonra Ebu'l-Gziye Haccc'tan
baz eyler ister, fakat Haccc kendisine hi bir ey vermez. Bunun zerine Ebu'l-Gziye:
Biz onlara dnya ilerinde yardm ediyor ve dnyalarn mamur etmeye alyoruz, onlarsa bize hi
birey vermiyorlar ve benim kyamet gnnde en ok baracak ve azaba urayacak adam olduumu
sylyor. der. Haccc ona yle karlk verir.- Evet, vallahi Ammr' ldren kiinin bir dii
Uhud da kadar, baldr Verikan da gibi, oturduu yer Medine ve Rebeze gibi bir yer olsa kyamet
gn ektii azaptan yine de sesi kt kadar barp aracaktr. Eer Ammr' yeryzndeki
insanlarn tm ldrm olsayd onlarn hepsi cehenneme girerdi.
Abchrrahman es-Slemi yle anlatr:
Ammr b. Ysir ldrldnde Muviye'nin askerleri arasna dalp onlarn Ammr'm
ldrlmesinden bizim etkilendiimiz gibi etkilenip etkilenmediklerini grmek istedim. Ammr

ldrldnde biz birden sava brakm ve karmzdakilerle arpp dururken birden dv

terkedip kar karya gelip konumaa ve bu olaylar birbirimize anlatmaa balamtk. O srada
Muviye, Amr b. el-s, Ebu'l-A'var, Abdullah b. Amr bir araya gelip yrmee balamlard. Ben
de atm onlarn arasna sokarak ne konutuklarm anlamak istedim. Abdullah babasna yle diyordu:
Ey babacm! Siz bu adam bu gn ldrdnz ve Raslullah Cs'J'm onun hakknda ne sylediini
bildiiniz halde bunu yaptnz. Amr olu Abdullah'a: Ne demiti Raslullah? diye sorunca
Abdullah: Raslullah (sJ'm mescidini Medine'de ina etmeye baladklar gn herkes birer ta
tarken Ammr'a iki ta tatyorlard. O da bundan dolay yorulmu ve baygn bir halde dmken
Raslullah (s.) ona gelerek yzne yapm olan topra siliyor ve yle diyordu: Vay sana Smeyye'nin olu! Herkes birer tula tayorken sen iki tane tamaa alyorsun. Bunu yaparken daha
ok ecir kazanmak iin yapyorsun, fakat buna ramen seni isyanc bir kitle ldrecektir. diye
anlatr. Abdullah'n naklettii bu hadis zerine Amr b. el-s, Muviye' ye yle der: Ey Muviye!
Abdullah'n ne dediklerini iitiyor musun? Muviye: Ne diyor Abdullah? diye sorunca ona
Abdullah'n anlattklar aktarlr. Bunun zerine Muviye yle der: Onu biz mi ldrdk? Hayr.
Onu alp buraya savaa getirenler ldrmtr. Muviye'nin bu szleri zerine bir takm kimseler
sakl bulunduklar yerlerden karak: Ammr' ldrenler onu buraya getirenlerdir. diye barp
sylenmee baladlar. Artk bilemiyorum onlarn syledikleri mi, yoksa bunlar m dehet verici
eylerdir.
Ammr b. Ysir ldrlnce Hz. Ali Raba ve Hemdn kabilelerine yle seslenir: Sizler benim
zrhm ve mzramsnz. O anda Hz. Ali'nin yannda yer almak zere on iki kii naip seilmi ve o
da toplanan Irakllarla amllar zerine yrm ve hepsi bir tek yumruk gibi birden amllar zerine
atlmlar, datlmam tek bir saf brakmamlar, nlerine geleni ldrmler ve Mu^iye'nin
kararghna kadar ulamlard. Hz. Ali yle diyordu: ldrnz onlar; Muviye'yi de grmek
istemiyorum.o entrikalar eviren atlak gzl adam...
Sonra Hz. Ali, Muviye'ye yle seslenmiti: Benimle senin aranda insanlar niye byle birbirlerini
kesip ldryorlar? Haydi gel seninle karlkl bu ii halledelim. Kim dierini ldrrse btn iler
ona kalsn. Hz. Ali'nin bu sz zerine Amr b. el-s Muviye' ye: Gerekten sana kar insafl
davrand. demi, fakat Muviye Amr'a: Ancak sen insafl davranmadn, nk sen ok iyi
biliyorsun ki o kendisine kar teke tek arpmaa kan herkesi mutlaka ldrmtr. diye karlk
vermiti. Sonra Amr Muviye'ye: Eer sen onun karsma kmazsan hakknda pek iyi eyler
sylenmeye-cektir. Bu ary reddetmemen gerekir. demi, Muviye onun bu szlerine: Herhalde
sen, benden sonra yerime gemek istiyorsun, yerime gz diktin. diyerek cevap vermiti. Hz. Ali'nin
evresinde bulunanlar onun savaa girmesi iin srekli olarak yannda iki adam bulunduruyorlar ve
bunlar ona engel oluyorlard. Hz. Ali frsat bulduu anda onlar brakp savaa dalyor ve klc kana
bulanmcaya kadar arpp duruyordu. Hem de o kadar iddetli arpmt ki klc ikiye blnm
ve sonra geriye dnerek klcn onlara frlatm ve: Eer u klcm krlmam olsayd kesinlikle
geri dnmezdim diye seslenmiti.
el-A'me Eb Abdurrahman'a yle der: Vallahi bu hi bir phesi olmayan bir kimsenin
vuruudur. Eb Abdurrahman da: Bunlar bir ey iittiler ve onu bildirdiler, yalan sylemiyorlar.
diye karlk verir.
Muviye Sffn savanda Hz. Ali'nin taraftarlarndan bazlarn esir alm, Amr b. el-s ona bunlar
ldrmesini tavsiye etmiti. Bu esirler arasnda bulunan Amr b. Evs el-Evd Muviye'ye: Beni
ldr-meyesin, sen benim daymsn demi, Muviye ona: Bizimle Evs kabilesi arasnda her hangi

bir akrabalk olmad halde ben senin nereden dayn oluyorum? diye sorunca: Peki ben sana
daym olduunu ispatlarsam bana emn verir misin? diye sormu. Muviye de: Evet diye karlk
vermiti. Amr b. Evs bunun zerine: Raslul-lah CsJ'n hanm mm Habbe senin kz kardein
deil midir? diye sorunca, Muviye: Evet der. Amr b. Evs: Ben onun oluyum, nk o
mminlerin annesidir. Sen de onun kardei olduun iin benim daymsn eklinde konuur. Muviye
ona: Hay babas yiti-resi adam! Bu kadar adam arasnda senden daha zeki birisi kp da bunu
dnmedi demi ve onu serbest brakmt. Hz. Ali de Muviye taraftarlarndan bir sr esir alm,
fakat hepsini serbest brakmt. Bu serbest braklanlar Muviye'nin yanna geldikleri halde Amr b.
el-s ona hl esirleri ldrmesi iin srar edip duruyordu. Kurtulanlar Muviye'nin yanma varnca
ona: Eer esirler konusunda seni dinlemi olsaydk mutlaka son derece kt bir iin iine
decektik. demi ve btn esirleri serbest brakmt.
Savan devam ettii bir srada Him b. Utbe ortaya atlm ve akam zeri halka seslenerek yle
demiti: Evet yoldalar! Allah' ve ahiret yurdunu arzu edenler benim yanma gelsin. Bunun
zerine bir ok kimse etrafnda toplanm, o da amllar zerine bir ka kez saldrda bulunmutu.
Ancak amllar ona kari direnmiler, Him b. Utbe byk arpmalara girimi ve yanndaki
arkadalarna yle demiti: Sakn onlarn byle direnip. durmalar ve savaa devam etmeleri sizi
korkuya drmesin. Vallahi onlarn byle direnmeleri Araplk damarlarnn kabarmasndan ve 'u
ellerinde tuttuklar sancaklar korumak amacmdan baka bir ey deildir. Onlar dallet iinde, siz ise
hak zeresiniz. Sonra yanndaki arkadalar aralarnda bulunan Kur'an hafzlar ile birlikte onlar
savaa; tevik etmi ve hep birlikte sava meydanna atlmlar ve sevinebilecekleri birok baarlar
elde etmilerdi. Onlar byle arpp dururken gen bir adam karlarna kp yle barp
armt:
Ben Gassnoullarmm evltlarndanm!
Gn bugndr, gn Osman'n gndr. Ve bize u haber ulat ki Affnn olunu Ali ldrmtr.
Sonra eline klcn alan bu gen birden etrafna saldrm, kfredip nndekilere lanet okuyup
durmutu. Onun byle davrandm gren Him b. Utbe yle demiti: Ey adam! Senin sylediin
bu szn ardndan dmanlk gelir. Dmanln getirdii savatan sonra da hesap vardr. Allah'tan
kork. Sen bu iin erbab deilsin ve sen buraya kendi iradenle de gnderilmi deilsin. Ancak bu
gen adam ortaya atlarak: Ben sonuna kadar savaacam, nk sizin ba-nzdaki adam namaz
klmyor ve siz de namaz klmyorsunuz. Sizin adamnz bizim halfemizi ldrd ve siz de bu konuda
ona yardm ettiniz, diye konumu, Him ona yle karlk vermiti: Sana ne Osman'dan. Onu
Haslullah (s.)'m ashab ve ashabnn ocuklar ile Kur'm gayet iyi okumasn bilen kimseler
ldrd. Onlar gerekten dinlerine bal, ilim sahibi kimselerdir. Asla bir gz krpmas kadar bile
olsun dinin emirleri ihmal edilmemitir. Senin bizim adammzn namaz klmadn iddia etmene
gelince; vallahi o Allah'n btn kullar arasnda en ok namaz klan ve dinde fakh olan bir
kimsedir. O Allah'n dininde Raslullah Cs.)'a en yakn olan bir kimsedir. Ve u anda benim yanmda
grp .durduun u adamlarn hepsi gece namaz ve teheccd klan kimselerdir. Bu ak adamlar seni
sakn aldatmasnlar. Him'in bu szlerini iiten gen adam: Peki ben bundan sonra tevbe edebilir
miyim? diye sorunca Haini: Evet, Allah'a tevbe et. Allah da senin tevbeni kabul eder, nk Allah
kullarndan tevbeyi kabul edip onlarn gnahlarn da affeder. Bu ekilde adam geri dnp gitmi,
am halk ona: Seni aldatt. demiler, gen adam ise: O bana t verdi. eklinde onlara cevap
vermiti. Sonra Him b. Utbe ve adamlar zafer iaretlerini grnceye kadar kahramanca arpp
durmulard. O gn gnein batmasndan ok ksa bir mddet nce Tenh kabilesinden bir asker

birlik onlara kar kmt.

O gn meydana gelen arpmalarda dokuz veya on kii ldrlmt. Hars b. el-Mnzir et-Tenh
Him zerine hamle yapm, fakat Him onu yere ykarak yaralamt. Sonra Hz. Ali Hars b. elMnzir'e haber gndererek kendisine doru sancan yaklatrmasn ister, ancak Hars b. Mnzir
gelen haberciye: u karnma bak-ver, nasl da yarlmtr. der.
el-Haccc b. Gazyye el-Ensr bu konuda u iiri sylemiti:
Eer sizler Budeyl'm olu ve Him ile vnyorsanz
Bizler Z'1-Kil' ile Haveb'i katlettik.
Biz arpmalarn meydana geldii o alanda Kardein Ubeydullah' cssesi ve etiyle birlikte
terkettik.
Biz devenin ve sahiplerinin etrafn evirip Sizlere de ac bir zehir iirdik.
Bir ara Hz. Ali am askerlerinden bir birlie rast gelmii ve onlarn hl yerlerinde durduklarn
grmt. Bunlar Gassn kabilesine mensup idiler. Onlara yle demiti: Bu adamlarn, karnlar
deilmeden, kemikleri etlerinden ayrlmadan, omuzlar ve kollar vcutlarndan koparlmadan ve
balarna vurulup da demir ubuklar haline getirilmeden pek de ayrlmaya niyetleri yoktur. Ey Allah'a
yardm etmek isteyen ve savaa sabredip de ecir isteyenler neredesiniz? Onun bu szleri zerine
mslmanlardan bir grup gelip nnde birikmi, sonra Hz. Ali olu Muhammedi arp ona yle
demisti; Haydi yava yava ve acele etmeden urada dikilmi duran sancaklarn yanma var. Onlarn
gsne mzraklarnz dayayn ve ikinci emrim gelene kadar sabredip direnin. Muhammed bu
ekilde davranp yrdkten sonra Hz. Ali onlara bir ikinci destek kuvvet daha gndermi ve
arpmalarn emretmiti. Bu yardmc kuvvetler amllarn zerine birden hamle yapp onlar
yerlerinden uzaklatrdlar, birok kimseyi de yaraladlar. arpmalar srasnda Esved b. Kays elMurd, Abdullah b. Ka'b el-Murd'ye rast gelmi, onu yaral bir ekilde yerde yatarken grmt.
Abdullah ona: Ey Esved! diye seslenince el-Esved: Efendim! eklinde cevap vermiti. el-Esved
onu tanm ve yle demiti: Gemi olsun, ne oldu sana? Sonra atndan inerek ona doru
yaklam, yle demiti: Komun senin errinden daima emin idi. Sen srekli olarak Allah'
zikreden ve ibadet eden bir kimseydin. Allah sana mafiret etsin, bana baz tlerde bulun. Bunun
zerine Abdullah ona u tlerde bulunmutu: nce Allah'tan korkman tavsiye ederim, sonra da
M'minlerin emriyle birlikte bu isyanclara kar arpman ve bu arpmalara katlman dilerim.
Ali'ye selmm syle ve ona unlar ilet: arpmalara devam et ve bunu karmdakiler arkanda
kalncaya kadar srdr. Yarn bu arpmalarda sabahlayp da arpma alann gerisinde brakan
kimse sonunda kazanm demektir. Bunlar syledikten ksa bir mddet sonra vefat etmiti. el-Esved
kalkp Hz. Ali'ye gitmi ve Abdullah'n sylediklerini ona iletmi, Hz. Ali de: Allah ona rahmet
eylesin. O hayatta iken bizimle birlikte dmanlarmza kar cihatta bulundu ve lrken de bize nasihatlarda bulundu. demiti.
Baka bir rivayete gre mminlerin enri Hz. Ali'ye bu nasihati yapan adamn Abdurrahman b.
Hanbel el-Cmah adndaki kiiydi.
Anlatldna gre o gece sabaha kadar karlkl olarak sava-lmt. O geceye el-Herr gecesi
ad verilir. O gece ellerindeki mzraklar tamamen krlncaya, oklar tkeninceye kadar savamlar
ve sonra kllar ellerine alarak savaa devam etmilerdi. arpmalarn devam ettii srada Hz. Ali
sa kanat kuvvetlerinin yanndan balayarak sol kanat kuvvetlerinin yanma varr ve srekli olarak
nne gelen her asker birlie daha da ileri gitmesini ve onu izleyen asker birliin de bir ncekisini
gemesini onlara emreder. Hz. Ali bu emirlerim ta sabaha kadar srdrm ve arpma alannn

arkada kald ana kadar bunu devam ettirmiti. el-Eter sa kanadn banda, bn Abbs da sol
kanadn banda, Hz. Ali ise merkezde bulunuyor ve her tarafta kendilerine yaplan saldrlara kar
koyuyor ve arpyorlard. O gn cuma gn idi. el-Eter, sa kanat kuvvetlerini srekli ileriye
doru ekip savaa devam ediyordu. O bu grevi perembe akamn cumaya balayan gece alm, ta
cuma gn leye yakn saatlere kadar srdrm ve arkadalarna yle demiti: Haydi, onlar
biraz daha, u mzrak boyu kadar geriye itin. amllara doru adm atp duruyordu. Arkadalar bu
kadar bir mesafe alnca onlara tekrar yle diyordu: Haydi, u yay mesafesi kadar daha onlara
yaklan ve onlar geriye atn. Bu kadarck bir mesafe ilerleseler, tekrar ayn eyi onlardan istiyor
ve srekli olarak ileriye gitmelerine alyordu. el-Eter, bu ekilde evkle arptklarn grnce
yle demiti: Bu gnden sonra koyunlardan st imemeniz konusunda sizi Allah'a snmaya davet
ederim. Sonra atnn getirilmesini emretmi, elindeki sanca Hay-yn b. Hevze en-Nehi'ye vererek
kendisi asker birliklerin arasnda dolamaa kp onlara yle seslenmiti: Kim nefsini Allah'a
satarak zafere eriinceye veya Allah'a kavuuncaya kadar el-Eter'-le birlikte savamak ister? Onun
bu szleri zerine etrafna birok kimse birikmiti. Bunlarn arasnda Hayyn b. Hevze en-Neh ve
benzeri kimseler bulunuyordu. el-Eter daha evvel durduu yere gelerek yine bu etrafnda birikenlere
yle seslenmiti: iddetli bir ekilde kendinizi hazrlaynz. Dayn ve amcam size feda olsun.
Sizin byle bir arpmaya gnll olarak kmanz Allah' raz edecek ve bu dini de aziz
klacaksnz. Sonra oradan inip atnn yzn sava meydanna doru. srm ve sanca tayan
adama da: Haydi, sancan yaklatr! diyerek amllar zerine atlm ve yanndakiler de ayn
hamleyle savaa katlmlard. Ester ve adamlar amllarn kararghlarna varncaya ve onlar oraya
sokuncaya kadar arpp durmu, sonra kararghn bulunduu yerde onlar da son derece iddetli
arpmalara devam etmilerdi. Bir ara el-Eter'in sancan tayan adam ldrlm, fakat Hz. Ali
zaferin kendi adamlar tarafnda olduunu grnce hemen el-Eter'e bir o kadar daha adam
gndermiti. Bu arada Amr b. el-s klesi Verdn'a yle demiti: Ben, sen ve Ester neye
benziyoruz biliyor musun? Ver-dn: Hayr, bilmiyorum. diye cevap verince Amr: Aynen krmz
deveye benziyoruz: ne atld zaman da boazlanr, arkaya ekildiinde de boazlanr. Ve eer sen
u andan itibaren geriye ekilecek ve kaacak olursan senin boynunu uururum. demiti. Ver-dn da:
Hayr ey Abdullah'n babas, and olsun, ben lnceye kadar seninle birlikte olacam, sen imdi gr
beni. deyip, ileriye atlm, Hep seninle birlikte olacam deyip durmu ve arpmalar
[120]
iddetlendike iddetlenmiti.
Kur'an Sahifelerinin Mzrak Ularna Taklmas Ye Bu in Hakeme Havale Edilmesine Yaplan
ar
Amr b. el-s Irakllarn zerlerine iddetle gelmeye baladn ve harbin aleyhlerine seyrettiim
grmeye baladnda ldrlmekten korkmu ve Muviye'ye yle demiti: Sana bir hususu
hatrlatmam ister misin ki o bizim aramz birletirsin, onlar da ikiye blsn ve aralarna tefrika
soksun? Muviye: *Evet, isterim, nedir bu? diye sorunca Amr.- Kur'an sahifelerini havaya
kaldralm ve onlar Kur'an'n hkmlerine davet ederek aramzda bu hkmlerin hakem olmasn
talep edelim. ayet onlarn bir ksm bu hile-. ye kanmaz da bu hkm kabul etmezse onlarn bir ksm
buna yanamak isteyecek ve Kur'an hkmne boyun emeyi kabul edecektir. Bylelikle aralarna
tefrika girmi olacak. Onlar Kur'an hkmlerine mracaat etmeyi kabul ederlerse biz bir mddet

savamaktan nefes alm oluruz. diyerek cevap vermiti.

Sonra Kur'an sahifelerini mzraklarnn ularna takm ve kar tarafa yle seslenmilerdi: te bu
Allah kitabnn hkmdr. Bizim ve sizin aranzda hkm versin. am snrlarn amllardan Irak
snrlarn da Irakllardan baka kim koruyabilir? Bu ekilde barmaya balaynca Hz. Ali'nin
etrafnda bulunanlardan bazlar: Allah'm kitabna icabet etmemiz gerekir. diye konumular, ancak
Hz. Ali hemen unlar sylemiti: Ey Allah'm kullar! Hakknz aramaya devam ediniz ve
samimiyetinizi ve ballnz srdrnz. Dmannza kar savamaa devam ediniz. Ben Muviye'yi, Amr', bn Eb Muayt', Habb'i, bn Eb Serh'i ve Dahhk' ok iyi tanyorum. Onlarn dinle ve
Kur'anla ilgileri yoktur. Ben onlar sizden daha iyi bilirim, nk ocukken beraber olduk ve
bydkten sonra da beraber vakit geirdik. Onlar ocukken de son derece kt idiler, erh idiler.
Byynce de o ktlk ve erliliklerini srdrdler. Size yazklar olsun, aldanmayasnz! Vallahi bu
Kur'an sahifelerini srf sizi aldatmak ve size tuzak kurmak iin havaya kaldrmlardr. Hz. Ali'nin
bu szleri zerine ona yle demilerdi: Allah'm kitabna davet edilip de ona icabet etmemek bize
yakmaz ve bunu kabul edemeyiz. Hz. Ali, onlara yle cevap vermiti: Ben Allah'n dinine,
Allah'm kitabna dnnceye kadar onlarla savaacam; nk onlar Allah'a isyan etmi, Allah'm
emirlerine ba kaldrm, onun ahdini ve emrini unutarak Kitabna muhalefet etmilerdir. Hz. Ali'nin
bu szlerine kar kp sonradan hariciler grubunu tekil eden Mis'ar b. Fedek et-Temm ve Zeyd b.
Husayn et-T ve onlara tabi olan baz Kur'an hafzlar unlar sylemilerdi:
Ey AH, Allah'n kitabna icabet et. Sen buna davet edildiin halde icabet etmezsen biz seni u
karmzdaki kavmin arasna katnca-ya kadar oraya srkler ve Affanmolu Osman'a yaptmzn
aynsn sana da yaparz. Hz. Ali ise yle demiti: Sizi nehyettiim eyden kendinizi uzak tutunuz.
Sylediklerime de uyunuz. Eer bana itaat ederseniz bu adamlara kar savamaa devam edin ve
eer bana kar gelip isyan edecek olursanz istediinizi yapn ve elinizden geleni ardnza
koymayn. Bunun zerine onlar yle demilerdi: O halde Eter'e haber gnder, buraya gelsin. Hz.
Ali bunun zerine Yezd b. Hni'i el-Eter'e gndererek onu geriye armt. Bu haberi alan el-Eter
yle demiti: Beni geri aracak bir saat ve an deildir bu an. Ben yle bir noktadaym ki Allah'n
bana zafer vereceinden midim vardr. Beni bulunduum u noktadan alp gtrmeniz asla doru
deildir. Gelen eli Yezd geriye dnerek durumu Hz. Ali'ye bildirmiti. O anda Eter'in bulunduu
yerde iddetli barmalar ve arpmalar duyulmaa baland. Muhaliflerden bazlar Hz. Ali'ye:
Galiba sen ona savaa devam etmesi iin emir verdin. deyince Hz. Ali onlara: Benim oraya
gittiimi grdnz m? Ben sizin ileri gelenleriniz nnde ona haberci gndermedim mi? Ve siz
ondan gelen szleri iitmediniz mi? demi, onlar da: Eter'e haber gnder, buraya gelsin. Eer
gelmeyecek olursa vallahi biz senden ayrlp gidiyorum. diye karlk vermilerdi. Hz. Ali de
Eter'e tekrar Yezidi gndererek: Ey Yezd, dikkat et! Ona unlar sylemen gerekir. Mutlaka buraya
gel. u an burada baka bir fitne meydana gelmitir. Bu haber el-Eter'e ulanca el-Eter yle
demiti: Bu mushaflarm havaya kaldrlmas meselesini diyorsun, yle' mi? Yezd: Evet eklinde
cevap verince el-Eter unlar syler: Vallahi bunun aramzda ihtilflara sebep olacan ve bizleri
frkalara ayracan tahmin etmitim. Bu u zaninin olunun hilesidir. u Allah'n bize myesser
kld fethi grmyor musun? u an onlarn basma gelen felketi grmyor musun? Ce-nab- Allah'n
bize ihsan etmi olduu u zaferi grmyor musun? Benim u anda, bu adamlarn iinde bulunduu u
durumda onlar brakp gitmem hi de doru olmaz ve ben onlar brakp gitmeyeceim. Yezd ona
yle demiti: Peki sen bir taraftan zafer elde ederken m'minlerin emrinn dmanlarn eline
dmesini ve ldrlmesini arzu edermisin? el-Eter de: Hayr vallahi, sbhanal-lah! Yezd el-

Eter'e bu adamlarn szlerini ve Hz. Ali'yi tehdit etmelerini syleyince el-Eter onlara doru
ynelmi ve yle demiti: Ey Irak ehli! Ey zillet ve korkakln timsalleri! u anda bu adamlara
stn gelmi durumda iken, sizin onlar yenme-k zere olduklarnz grdkleri srada mushafn
sahifelerini elleriyle yksee kaldrarak sizi Allah'n kitabna davet ediyorlar. Halbuki onlar oktan
Allah'n emirlerine srt evirmiler ve kendisine bu Kur'an'n indirildii insann snnetinden
sapmlardr. Bana bir mddet daha mhlet veriniz ve ben neredeyse zafer elde ediyorum. Onlar:
Hayr biz sana msaade vermeyiz. eklinde karlk verince el-Eter: Ey Farsllarn dmanlar!
Bana bir mddet daha mhlet veriniz. Ben neredeyse zafer elde ediyorum. demi, onlar ise: Hayr,
asla msaade etmeyiz. Girdiin gnaha biz seninle birlikte girmek istemeyiz. demeleri zerine elEter onlara yle sormutu: Syleyin bakaym, siz ne zamandan beri bu kadar titiz olmaa ba^
ladiniz? Siz u ana kadar savayordunuz ve sizin en hayrl adamlarnz da hl sava alanmdadrlar.
Sizler u anda m savamaktan vazgetiniz, yoksa u anda m titiz olmaa baladnz? Her zaman
faziletlerini syleyip durduunuz ve sizden daha hayrl olup ldrlen adamlarnz u anda
cehennemdedir. Eter'in bu szlerine onlar: Brak bizi el-Eter, brak imdi bunlar. Biz onlarla
Allah rzas iin savatk ve yine onlarla Allah rzas iin savaa son verecaiz. diye karlk
vermiler, el-Eter ise onlara yle demiti: Size tuzak kuruldu ve siz de aldandnz. Sizler sava
iin davet edildiniz, icabet ettiniz. Ey siyah sarkl adamlar! Klm olduunuz namazda sizleri gayet
de zhid kimseler olarak Allah ile mlki olmaa evk ve hasret duyan insanlar olarak bilirdik. Fakat
u anda sizin dnyadan baka bir isteinizin olmadn grdm. Yazklar olsun! Ne kadar kt
kimseler imisiniz. Siz asla temiz kiiler deilsiniz. u zalim kavmin bizden uzaklat gibi siz de
bizden uzaklap gidiniz. Sonra onlara kfretmi, onlar da el-Eter'e kfretmi ve atn krbalamaya
balamlard. O da onarm atlarn krbalam, fakat o anda Hz. Ali onlara barark iki taraf
susturmutu. Bu olaylardan, sonra yle demilerdi: Biz onlarla bizim aramzda hakem klmay
kabul ettik.
E'as b. Kays, Hz. Ali'ye gelerek ona yle demiti! Ben u anda mslmanlarn davet edildikleri
Allah'n kitabna raz olduklarn gryorum. Eer arzu edersen Muviye'ye gideyim de onun ne
istediini soraym Hz. Ali: Evet, Muviye'ye git. diye izin verince el-E'as Muviye'ye giderek
ona yle sormutu: Bu Kur'an sa-hifelerini neden havaya kaldrdnz? Muviye bu soruya: Bizim
ve sizin Allah'n kitabna ve Allah'n bize kitabnda emrettiklerine geri dnmemiz iii. Sizler
beendiiniz ve raz olduunuz bir adam seip gnderiniz, biz de beendiimiz ve raz olduumuz bir
adam seip gnderelim. Bu iki adamn Allah'n kitabna gre hkm vermelerini ve asla dmanla
girmeden karar vermelerini kabul edeim ve onlarn zerlerinde ittifak edecekleri hkme tabi olalm
diye karlk verir. el-E'as Muviye'ye: Evet, hak olan da, gerek olan da budur. der ve Hz. Ali'ye
dnerek durumu kendisine bildirir. O arada Hz. Ali'nin etrafndakiler: Biz de bu ie raz olduk.
demilerdi. am halk bu i iin Amr b. el-s' setiklerini sylerken el-E'as ve daha sonra
Hriciler olarak bilinen kimseler unlar sylemilerdi: Biz de Eb Ms el-E'ar'in hakem
olarak tayin edilmesine raz olduk. Bunun zerine Hz. Ali onlara: Bana birinci konuda isyan ettiniz,
bu konuda da isyan etmeyiniz. Eb Musa'nn bu iin ehli olduuna inanmyorum. demi, ancak E'as,
Zeyd b. Husayn, Mis'ar b. Fedek: Hayr, biz Eb Musa'nn dnda hi kimseyi kabul etmeyiz; nk
o her zaman bizim iine dtmz hatalardan bizi engellemeye ve bizi gnahlardan korumaya
almtr. diye syleyince Hz. Ali onlara cevaben yle demiti: Bence o gvenilecek bir adam
deildir, nk o benden bir ara ayrlp insanlar bana kar kkrtmt ve ben ona aylar sonra emn
verdiimde tekrar gelmiti. te burada Abdullah b. Abbs vardr ve ondan bu konuda daha iyidir,

daha hayrldr. Onlar ise itiraz ederek yle demilerdi: Vallahi sen de olsan, bn Abbs da olsa
bizi asla ilgilendirmez. Senin veyahut Muviye'nin yakn olabilecek kimseyi de kabul etmeyiz. Her
eyden evvel senin ve Muviye'nin dnda bir kimse bu ii halletmelidir. Bunun zerine Hz. Ali: O
halde el-Eter'i tayin ediyorum. demi, onlar ise: el-Eter'den baka dnyada daha iyi bir kimse
yok mudur? diye kar kmlard. Hz. Ali: Siz Eb Musa'nn dnda kesinlikle kimseyi kabul
etmez misiniz? diye sormu, Evet, Eb Musa'nn dnda kimseyi kabul etmeyiz. demeleri zerine
de: O halde istediinizi yapnz. demiti.
Eb Ms Urz denilen yerde bir kenara ekilmi ve savatan uzak durmutu. Bir klesiyle haber
gndererek onu davet etmilerdi. Klesi ona varm: Mslmanlar bar akdettiler. demi Eb
Ms da: Elhamdlilh, elhamdlillah! diye Allah'a kretmi-ti. Onu davet etmeye gelen klesi:
Seni mslmanlar hakem tayin etti. deyince Eb Ms: nn lillh ve inn eyhi rcin.
eklinde karlk vermi, sonra kalkp askerlerin yanma gitmiti. Bu arada el-Eter Hz. Ali'nin yanna
gelip ona yle dedi: Bana Amr b. el-s' brak, vallahi onu grdm yerde ldreceim. Sonra
Ah-nef b. Kays Hz. Ali'ye varp: Ey mminlerin emri! Sen yer yznde bir ok musibetle
karlatn ve bu konuda bir ok tecrben oldu. Ancak ben Eb Ms ile epey bir vakit geirdim,
onun hakknda bildiklerim vardr. Ben cnun her ynn iyi bilirim. O gerekten ileri gr olmayan,
kt grl ve aldatlmaya msait bir kimsedir. O bu adamlara kar koyamaz ve bu iin de ehli
deildir. Bu adamlara kar kacak kimse onlarn arasnda aynen bir yldz gibi parlayarak stn
gzkmeli. Eer beni hakem tayin etmek istemiyorsan ikinci veya nc ahs olarak gster. Vallahi
karmdaki adamn dmleyecei her dm zmeye alacam ve onun senin aleyhinde zmek
isteyecei her dm de mutlaka eskiden olduundan ok daha salam bir ekilde dmleyip onun
yerine bir tane daha dm atacam. demiti. Ancak oradakiler Eb M-s'nm dnda hi kimseyi
kabul etmeyeceklerini bildirince el-Ahnef yle der: Eer sizler Eb Ms'nm dnda hi bir
kimseyi kabul etmeyecekseniz bu olayn arkasndan hemen erkeklerinizi defnetmeye hazrlannz.
Amr b. el-s Hz. Ali'nin yanma gelerek bu hakem olayn yazya dkmek iin oturmu ve unlar
yazmlard.
Bismillahirrahmanirrahim. Bu mminlerin emrinin vard bir karardr. Ancak bu arada Amr b. els itiraz ederek: Onun adn ve babasnn adn yaznz. O sizin emiriniz olabilir, fakat bizim
emirimiz deildir. demi, el-Ahnef sze kararak Hz. Ali'yi yle uyarmt: Mminlerin emri
szn silmeyesiniz. Korkarm k eer onu bizzat kendi elinle silecek olursan bir daha ona asla
ulaamazsn. nsanlar bunun iin birbirini dorasalar dahi sakn bu sfat oradan silmeyesiniz. Hz.
Ali bunun iin bir mddet bekler ve gnn bir ksm bu yzden beklemekle geer. E'as b. Kays
gelerek yle der: Bu ismi sil gitsin. Zaten silinmi bir durumdadr. Hz. Ali ise: AIIah~u Ekber!
te bir snnetle dier bir snnet. Vallahi ben Hudeybiye gnnde Raslullah Cs.)'n ktibi idim ve
Hudey-biye anlamas metninde Allah'n raslu Mulammed diye yazdnda Mrikler buna itiraz
etmi ve: Sen Allah'n raslu deilsin. Kendi ismini ve babann ismini yaz. demilerdi. Raslullah
bunun zerine bana Raslullah kelimesini silmemi emretti, fakat ben: Hayr, bunu kendi elimle
silemem. deyince de Orasn sen gster, ben kendi elimle ileyim. dedi ve ye ilve etti: Ve
sen buna benzer bir eye davet edileceksin, ona uy. Amr b. el-s yle der: Sbhanallah! Bizler
mmin olduumuz halde kfirlere mi benzetiliyoruz. Hz. Ali de onun bu szleri zerine.- Ey
Nbia'nm olu. Senin mminlerle dost ve fasklarla dman olduun bir zamann var mdr? diye
sorunca Amr b. el-s: Vallahi u anmzdan sonra seninle ebediyyen bjr daha bir araya
gelmeyeceim. diye karlk vermi. Hz. Ali ise ona cevaben yle demiti: Ben de Cenab-

Allah'tan sen ve senin gibileri meclisimden ve yanmdan uzaklatrp meclisimi temizlemesini niyaz
ederim. Sonra ktipler yle yazmlard:
Bu kararlar Al b. Eb Tlib'le Muviye b. Eb Sfyn'm kararlatrd hususlardr. Ali
yanmdakilerle birlikte Kfelilerin temsilcisi, Muviye de amllar ve onlara tabi olanlarla birlikte
amllarn temsilcisidir. Biz Allah'n hkm ve Allah'n kitabna tabi olduk ve onun dnda baka
hibir eyin aramz bulmayacan mit ederiz. Bizim aramzda Allah'n kitab ta bandan sonuna
kadar hkmedecek ve biz Allah'n kitabnda var olanlar aynen var edecek ve yok olanlar da yok
edeceiz. Bu iki hakem Allah'n kitabnda ne bulur ve ne sylerlerse biz de onlara uyacaz. Bu
hakemler Eb Ms Abdullah b. Kays ile Amr b. el-s olacaklar. Eer Allah'n kitabnda bir zm
yolu bulmazlarsa Raslnn snneti bu yolu zmek iin en dil bir yoldur. Bu iki hakem Hz. Ali ile
Muviye'den ve onlarn askerlerinden sz ve emn alarak aile fertlerinin emnda olduklarna ve
verecekleri hkme itiraz edecek kimseye kar btn mmetin kendilerine yardmc olacaklarna dair
sz aldlar. Eb Ms ile Amr b. el-s'm Allah'n kitabyla hkmedeceini ve bu mmetin bir daha
harbe dmemesi iin Allah'n kitabyla ve en mkemmel ekilde hkmedeceklerine dair sz
vermilerdi. Bu iki hakem bu mmet arasnda meydana gelmi olan sava Ramazan sonuna kadar
ertelemilerdir ve onlar isterlerse bu mddeti biraz daha uzatabilirler. Onlarn verecei hkmler de
Kfe ehli ile am ehli arasnda adaletli bir hkm olacaktr.
Hz. Ali taraftarlarndan E'as b. Kays, Sad b. Kays el-Hemdn Vek* b. Smeyyi'l-Becel,
Abdullah b. Muhill el-lcl, Hucr b. Adiy el-Kind, Abdullah b. Tufeyl el-mir, Ukbe b. Ziyd elHadrm. Yezd b. Huceyye et-Temm, ve Malik b. Ka'b el-Hemdn bu hakem olayna ahit olarak
katlmlard. Muviye taraftarlarndan ahit olarak katlanlar da unlard: Ebu'l-A'var es-Slem,
Habb b. Mesleme, Ziml b. Amr el-zr, Humra b. Mlik el-Hemdn, Abdur-rahman b. Hlid elMahzm, Sbey' b. Yezd el-Ensr, Utbe b. Ebi Sfy ve Yezd b. Hurr el-Abs;.
el-Eter'e ktiplik yapmas iin sylenmise de o asla buna yanamam ve yle demiti: Sa elim
ve sonra da sol elim bu sahi-fede yaz yazmaa imkn tanmasn, bana frsat vermesin. Ben bu
antlama metninde bir sulh ve vaadleme konusunda bir ey yazmayacam. Dmanlarmn dallette
olduuna dair Rabbimden elimde bir delil var mdr, yok mudur? Ve ben bu konuda tam zafere ermek
zere deil miydim? Bu szler zerine el-E'as ona yle der: Vallahi ben her hangi bir
zafer,grm deilim. Kalk, bu tarafa gel. Biz senin bu zaferini de istiyor deiliz. Evet, vallahi senin
tek arzun dnya iindir ve ahirette senden kamak gerekir. Benim klcm bir ok adamn kanm
aktmtr, fakat o adamlarn iinde sen asla daha hayrl olamazsn ve onlar iinde senin kanndan
daha haram bir kan da olamaz.
Taber yle nakleder:
Bu szlerle E'as'm yz renkten rengi girdi.
el-E'as yazlan metin ve ahidnmeyi nslnanlarm huzurunda okumak zere kp gitmiti. Bu metni
alr, gittii yerlerde rastlad kimselere okurdu. Bill'in kardei Urve b. Udeyye adndaki ahsn da
aralarnda bulunduu Temmoullarmdan bir gruba bu metni okuyunca, bu kabileye mensup olan
Urve: Siz Allah'n emrine ve verdii hkmlere ortak m kotunuz. Hayr, vallahi hkm yalnzca
Allah'ndr ve ondan bakas hkm veremez. demi ve klcn beline kuanarak el-E'as'm atna
vurup onu hafife sendeletmi, bunun zerine el-E'as'm adamlar barp ararak ona kzmlar, o
da ekip geri gitmiti. Buna karlk, Urve'nin adamlar ve akrabalar da el-E'as'a bir hayli
kzmlard. el-E'as'a kar takndklar bu tavrdan dolay Temmlilere Yemen halkndan da bir ok
kimse katlmt. Ancak Ahnef b. Kays, Mis'ar b. Fedek ve Temmlilerden bir grup gelerek ondan

zr dilemiler, o da onlarn bu zrlerini kabul edip onlara teekkr etmiti.

ki taraf arasnda yazlan bu ahitname 37. yln Safer aynn 13. aramba gn (31 Temmuz 656)
yazlm ve bu metinde Hz. Ali'nin ramazan aynda bu iki hakemin Dmet'l-Cendel veya Ezruh'da
verecekleri hkme uyacaklar konusunda karar vermiti. Hz. Ali'ye yle denildii kaydedilir: elEter'in bu sahifede yazlanlara uymayacan ve bu adamlara kar savaa devam etmekten baka bir
ey yapmayacan gryoruz. Hz. Ali buna yle cevap vermiti: Vallahi ben sizler raz
olmadka her hangi bir eye raz olmadm ve sevmedim. Ve raz olduunuz bir eyin dnda asla
baka bir eye yanamadnz grnce ben de size uydum. Bir eye Evet dedikten sonra ondan
vazgemek ve verilen bir karardan sonra ikide bir fikir deitirmek hi de doru deildir. Ancak her
hangi bir konuda Allah'a isyan edilirse ve Allah'n kitabndaki hkmler inenirse o zaman karardan
dnmek mmkndr. Allah'n emrini terkedenlerle savanz. u anda onun benim emrimin dna
ktn sylyorsanz o Allah'n emrini terk edenlerden deildir. Ben bu adamdan korkuyor da
deilim. Keke sizin iinizde onun gibi iki kii olabilseydi. Keke sizin iinizde onun gibi tek bir
adam olsayd. Benim dmanmda grdm o rahatlkla gryor. Benim size kar olan gvenim
biraz sarslmtr ve Allah'tan mit ederim ki sizler baz konularda istikamette olasnz ve size olan
muhabbetim de bylece artar. Ben sizi baz hususlarda alkoymaa altm, fakat siz bana itaat
etmediniz ve benim szm dinlemediniz. Vallahi siz yle bir ey yaptnz ki bu kuvvetimizi giderdi,
nimetleri yok etti ve arkasndan bize bir sr korku ve zilleti miras brakt. Savata stn olduunuz
zaman dmanlarnza korku salm ve onlar bozguna urattnz bir anda onlar alm olduklar
byk yarann izdrabn hissetmeye balamlard. Bunun zerine de Kur'n- Kerm'i'n sahifelerini
mzraklarnn ularna takarak sizleri Allah'n hkmne davet etmilerdi. Ancak onlar sizi aldatmak,
bir an evvel sava durdurmak ve bundan sonra yapacaklar hileler iin frsat kollamlardr. Siz de
onlara bu frsat vermi oldunuz. zerinde durup srar ettiiniz konularn dna kmadnz ve ayak
direyerek baka hi bir ey kabul etmediniz. Evet, vallahi sizin bu yanlgya dmenizden sonra bir
daha doruyu bulmanz ve salam bir kapya dayanmanz mmkn olmayacaktr.
Hz. AH ve nslmalar Sffn mevkiinden geriye dnmee balaynca haricler ilk defa isyan etmi
ve muhalefetlerini ortaya koyarak hakem olayn reddetmilerdi. Sonra o anda izledikleri yolu
brakarak gerisin geriye l tarafna doru yrmee koyulmular ve kendilerini herkese dman
hissetmee ve herkese kin ve buz beslemee balamlard. Bu hakem olaynn dedikodular
aralarnda bir hayli yaylmt, nlerine kanlara kfredip onlarla atp duruyorlard. Bu haricler
dierlerine yle diyordu: Ey Allah'n dmanlar! Siz Allah'n emrine muhalefet ettiniz. Dierleri
de onlara: Siz de bizi terkettiniz, imammza aykr hareket ettiniz ve cemaatmz da dattnz.
Hz. Ali ve taraftarlar el-Nuhayle denilen yere kadar varm, hatta oray geip Kfe evlerini
grebilecek bir yere ulamlard. Oraya yaklatklar bir srada bir evin glgesinde hasta olarak
yatan bir adam grmler, Hz. Ali ona selm vermi, adam da gayet gzel bir ekilde Hz. Ali'nin
selmn karlamt. Hz. Ali ona yle demiti: Senin yznde bir tuhaflk gryorum, acaba hasta
msn? Adam: Evet, hastaym. diye cevap verince Hz. Ali ona: Her halde sen hastalktan nefret
ettiinden gelip seni buldu. demi, adam: Hastaln benden bakasnda olmasn ho
karlamyorum. eklinde karlk vermiti. Hz. Ali ona: Senin basma gelen bu hastaln
bakasnn bana da geleceini hesaba kattn m? diye sormu, adam da Evet. diye karlk
vermiti. Hz. Ali: O halde Rabbinin sana rahmet edeceini ve gnahn affedeceini sana
mjdeleyebilirim. Kimsin sen ey Allah'n kulu? demi, adam: Ben Salih b. Sleym'im. deyince:
Kimlerden oluyorsun? diye sormutu. Adam: Benim aslm Selmn et-T'den geliyor, ama

yaknlk meselesine gelince Sleym b. Mansr'a yaknm. eklinde karlk verince Hz. Ali de ona
yle demiti: Sbhanallah! Senin ve baba-nu ad ne kadar da gzel. Bal olduun ve geldiin
ailenin ad da ne kadar gzel. Sen bizim yapm olduumuz gazalara katldn m? Adam: Hayr!
Ben onlara katlmak istedim, fakat grdn gibi ite bu hastalk beni bu gazadan alkoymutur. diye
[121]
karlk vermi, Hz. Ali bunun zerine: Zayf kimselere ve hastalara zorluk yoktur
ayetini
okumu ve ona yle sormutur: Syle bakaym bana, bizimle amllar arasnda meydana gelen
olaylar hakknda halk neler sylyor? Adam bu soruya yle karlk vermiti: Bazlar sevinmi
durumdalar, bunlar dier insanlar aldatan kimselerdir. Bazlar ise son derece zntldrler, bunlar
ise sana yakn olan ve senin iyiliini isteyen kimselerdir. Bunun zerine Hz. Ali ona u szleri
sylemiti; Doru syledin, Allah bu hastalnn etkisiyle yapm olduun inlemelerinden dolay
gnahlarn affetsin. Her hastalkta bir ecir yoktur, fakat hastalklarda da kulun mutlaka dua ettii
hususlarda Cenab- Allah onun gnahlarn affeder. Ecir ise ancak insann kendi diliyle syledii ve
eliyle ve ayayla yaptndadr. Allah kendi kullarndan samim bir niyetle ve salih davranlarla
gelen bir kimseyi mutlaka cennetine koyar.
Hz. Ali bir mddet daha yrdkten sonra Abdullah b. Veda el-Ensr ile karlam, ona
yaknlam, selmlam ve onunla bir mddet yrdkten sonra sormutu: Girimi olduumuz
hususlarda insanlar neler sylyorlar? O da yle cevap vermiti: Bazlar bu yaplan beeniyor,
bazlar ise iddetle kar kyor. Hz. Ali: Peki bu konuda gr beyan edenler neler sylyor?
diye sorunca da yle demiti: Hz. Ali'nin byk bir taraftar kitlesi vard, onu tutup datt. Onun
sapasalam bir kalesi vard, onu yk-verdi. Ne zaman bu yktklarn ina edecek ve bu dattklarn
top-layverecek? Eer o kendisine itaat edenlerle birlikte isyan edenlere kar savasayd ve zafere
erinceye veya lnceye kadar byle devam etseydi ok daha iyi olurdu. Hz. Ali bu szlere yle
karlk vermiti: Ben mi yktm, yoksa onlar m? Ben mi blp paraladun, yoksa onlar m?
Onlarn: "Kendisine itaat edenlerle birlikte zafere erinceye veya lnceye kadar arpverseydi daha
iyi olurdu." diye sylemelerine gelince, vallahi bu benim iin gizli ve bilmediim bir husus deildi.
Ben de ayn eyi dnyordum. Ben bu dnyada nefsime kar son derece cmert davranacak
olsaydm gerekten bir nefis iin lmden daha gzel bir ey olamaz. Ben ne doru ve karmzda
duranlara kar savamak istedim, fakat u ikisi Hasan ile Hseyn'i kasdederek beni alkoymaya
altlar. Geri dnmek istedim, yine u iki adam Abdullah b. Ca'fer ve Mu-hammed b. Ali beni geri
dnmekten alkoyup ileriye doru atlmam sylediler. Ben unlar dndm: Eer u iki adam
ldrlecek olursa Raslullah (s.)'m dnyada ve bu mmet arasnda nesli kesilir gider. Bundan
dolay ileriye gidip savamay istemedim ve bu ikisinin ldrlmesinden zlerek ve merhamet
duyarak geri dndm. Fakat bu gnden sonra vallahi eer onlarla karlaacak olursam mutlaka onlar
benden alacaklarn alacaklardr. ster bir arpma alannda, isterse her hangi bir yerde olsun,
mutlaka onlara kar arpacam. Sonra oradan ayrlp yrmee devam edince sa tarafnda yedi
veya sekiz kabrin bulunduunu grr. Hz. Ali onlarn ne olduklarn sorunca yle derler: Ey
mminlerin emri! Burada yatan Habbb b. Eret'tir. O, sen Sffin'e ktktan sonra vefat etmi ve
buraya.ehir dna defnedilmesini vasiyet etmiti.
O gne kadar len kimseler ya kendi evlerinde veya evlerinin avlularnda defnedilirlerdi. lk defa
Kfe'nin dnda defnedilen kimse Habbb olmutu. Ondan sonra yanma bir ok kimse daha
defnedilmiti.
Onun kabrinin banda duran Hz. Ali yle dedi: Allah Hab-bb'a rahmet eylesin. O gayet iyi bir
mslman olarak itaat etti, gnll olarak hicret etti ve mcahit olarak yaayp hastalklarla ve

eziyetlerle imtihan edildi. Allah hi bir kimsenin gzel amelini zayi etmez. Sonra bu kabirlere
yaklaarak yle seslenmiti: Es-selmaleykm! Ey bu rknt ve korku verici diyarn insanlar!
Ey mmin erkeklerle mmin kadnlardan, mslman erkeklerle mslman kadnlardan son derece
ssz kalan bu yerin sakinleri! Siz, bizlerden evvel oraya varan seleflerimizsiniz, biz de sizin hemen
arkanzdan oraya varacak kimseleriz. Allah'm! Bize ve onlara mafiret eyle. Bizi ve onlar affeyle.
Ne mutlu o Allah'n hesap gnn hatrlayarak gzel amel ileyenlere! Ne mutlu aza kanaat edenlere
ve ne mutlu Allah'n kendilerinden raz olduu kimselere.
Sonra Hz. Ali yoluna devam eder. Sikket's-Sevreyn denilen yere vardnda alama sesleri iitir.
Bunlarn ne olduunu sorunca: Sffin'de ldrlenler iin yaplan alamalardr. diye cevap verilir.
Bunun zerine: Ben Sffn'de sabrederek ve sevabn Allah'tan umarak ldrlenlerin ehit
olduklarna ehdet ederini. der. Sonra Hz. Ali, el-Fiyyeyn'e varp ayn sesi iitir. Arkasndan ei-bmiyeyn denilen yere vardnda ok daha iddetli barmalar ve sesler iitir. Orada durur,
bekler ve Harb b. urahbl e-ibm adndaki ahs Hz. Ali'nin yanma varnca Hz. Ali ona yle
der: Hanmlarnz size galip mi gelecekler? Onlarn u alayp szlamalarn, barmalarn
engellemiyor musunuz? Harb b. urahbl ise yle karlk verir: Eer bir ev veya iki ev olsayd
onlar susturabilirdik, fakat u mahalleden yz seksen l vardr bunlarn iinde alayp szlamalarn
olmad bir tek ev de mevcut deildir. Biz erkekler ise asla alamayz ve ehadete seviniriz. Hz.
Ali bunun zerine: Allah sizin ehitlerinize ve llerinize rahmet eylesin der ve oradan ayrlr.
Giderken kendisi bineine bitmiti, Harb b. urahbl ise yaya olarak yannda yryordu. Hz. Ali ona
geriye dnmesini sylemi, sonra bineini durdurarak ona: Geriye dn! Seninle birlikte benim bu
ekilde yrmee devam etmem burann ahalisi iin kt bir rnek ve mminler iin de zillettir!
demiti. Sonra en-Na'itiyyeyn denilen yere vard. Burann halk Hz. Osman'a meyli olan kiiler idiler.
Onlardan bazlarnn yle dediklerini iitti: Val-dahi Ali hi bir ey yapmadan gitti, sonra ayn
ekilde, evine eli bo olarak geri dnd. Onu grdklerinde birden susuvermilerdi. Hz. Ali de o
anda etrafndakilere: Bunlar yle kiilerdir ki am' grm deillerdir. demi ve arkasndan da
unlar ilave etmiti: Biraz nce kendilerinden ayrldmz kimseler bunlardan daha iyi
kimselerdir. Sonra yoluna devam ederek srekli Allah' zikretmi ve Kfe'deki vali kasrna
girinceye kadar byle zikirle yoluna devam etmiti. Hz. Ali Kfe'ye vardnda Haricler onunla
birlikte ehre girmemiler ve Harra denilen yerde konaklamlard.
Anlatldna gre, Uveys el-Karn Sffn savanda ldrlmt. Baka bir rivayette onun
Dmak'ta ld de kaydedildii gibi Armenia'da veya Sicistan'da vefat ettiine dir rivayetler de
vardr. Yine Sffn'de Hz. Ali'nin taraftarlarndan olup ayn zamanda sahab olan Cndeb b. Zheyr
el-Ezd ldrlmt. Ayrca Sffn'de Muviye saflarnda arparak ldrlenler arasmda Yezd b.
Adiyy b. Htem'in days Habis b. Sa'd et-Ti vard. Onun yeeni Yezd Hbis'in katilini aniden
ldrnce Adiyy onu maktuln akrabalarna teslim etmek istemi, ancak Yezd Muviye'nin yanna
kamt.
Sffn savanda Hz. Ali ile birlikte olanlardan biri de Huzeyme b. Sabit Z e-ehdeteyn idi.
Huzeyme savaa bizzat katlmamt, ancak Ammr b. Ysir ehit edildiinde klcn hemen ekmi
ve ldrlnceye kadar savap durmutu.
Huzeyme yle anlatr: Ben Rasulullah (s.)'m unlar sylediini iittim: syanc bir kitle Ammr'
ldrecektir.
Yine Hz. Ali'nin yannda yer alp Bedir ashabndan olan Sheyl b. Amr b. mer el-Ensr Sffn'de
ldrlenlerden biri idi. Hz. Ali'nin yannda yer alm olup da ehit edilenlerden birisi de

muhacirlerden ve sahblerden Hlid b. Velid idi

[122]

Ca'de B. Hufoeyre'nin' Horasan'a Vali Olarak Tayin Edilmesi

Bu yl iinde Hz. Ali Ca'de b. Hubeyre el-Mahzm'yi Sffn dnnden sonra Horasan'a vali olarak
gndermiti. C'de b. Hubeyre Nsbr'a varm, orann halknn tekrar kfre dp irtidat ettiini
grnce gerisin geriye Hz. Ali'ye dnmt. Arkasndan Hz. Ali Ca'de yerine Huleyd b. Kurra elYerbu'yi Horasan'a vali tayin etmi, Huleyd de oraya varp halkn muhasara altna alarak onlarla
[123]
sulh. akdetmi ve ayn ekilde Mery halkyla da bar yapmt.
Hariclerin Hz. Ali'den Ayrlmalar Ve Tekrar Ona Dnmeleri
Hz. Ali Sffn savandan dndkten sonra on iki bin kii olan Hariciler Harr'ya gelmiler, orada
konaklamlar ve yle bir arda bulunmulard: Aramzda sava emri ebes b. Rb' el-Tem-m,
namaz emri de Abdullah b. el-Kevv' el-Yeker'dir. Fetihten sonra ynetim ii artk istiare ile
yaplr ve sadece Allah'a bey'at edilir. Maruf ile emredip mnkeri nehyetmek vardr. Hz. Ali ve
etrafndakiler onlarn bu szlerini ve yaptklar ary duyunca yle demilerdi: Bizim zerimizde
ikinci bir bey'at vardr. Bizim bey'atmz senin dost olarak kabul ettiin herkesi dost, dman olarak
kabul ettiin herkesi de dman olarak kabul etmemizdir. Onlarn bu szlerine Haricler yle
karlk vermilerdi: Sizler ve an halk aynen iki yar at gibi kfrde yaryorsunuz. am
halk Muviye'ye sevdikleri ve sevmedikleri konusunda bey'at ettiler. Ve sizler de Ali'ye onun dost
edindiklerini dost kabul edeceinize ve dman edindiklerinizi ve dman kabul edeceinize dair
bey'at etmi bulunuyorsunuz.
Ziyd b. Nadr onlara yle demiti: Vallahi Ali elini uzatp da bizler bey'at ettiimizde sadece
Allah'n kitab ve Raslnn snnetine uymak zere bey'at etmi bulunuyorduk. Ancak sizler kalkp
da muhalefet ettiinizde onun taraftarlar gelip yle demilerdi: 'Bizler senin dost edindiini dost,
dman edindiini de dman kabul ediyoruz. Bizler de ayn minval zereyiz. O hak ve hidyet
zeredir. Ona muhalefet eden kim olursa olsun dellet iinde yzen sapk kimselerdir.
Sonra Hz. Ali Abdullah b. Abbs' Hariclere gndererek ona yle der: Ben sana varncaya kadar
sakn dmanca davranp onlara cevap vermee kalkmayasm. Abdullah b. Abbs kp onlarn
yanma gelmi, onlar da karlayarak kendisiyle mcadeleye girimilerdi. Abdullah b. Abbs
dayanamayp onlarn sylediklerine karlk vermi onlara yle demiti: Hakem olaynda neden
byle yan izdiniz? Cenab- Allah yle buyurmuyor mu: Eer aralarnn almasndan endie
duyuyorsanz erkein ailesinden bir hakem, kadnn ailesinden bir hakem gnderin. Bunlar aray
dzeltmek isterlerse Allah onlarn arasn bulur; nk Allah her eyi bilendir ve her eydem.
[124]
haberdardr.
Bir kadn ile kocasnn arasn bulmak iin hakem tayin edilmesi emredildii
halde Muhammed (s.)'in mmetinin arasnn bulunmas iin neden hakem tayin edilmesin? Abdullah
b. Abbs'm bu szleri zerine Haricler yle derler: Ancak Cenab- Allah hkmn verdikten
sonra bunu insanlara havale edip bu konuda gr beyan etmeleri hususunda onlara her hangi bir emir
vermi deildir. O hkm koyduu bir konuda emrini verip bitirmi, kullara gr beyan etmeleri
hususunda her hangi bir imkn vermi deildir. Zina edene yz denek vurulmasn, hrszn elinin

kesilmesini emretmi ve bu konuda kullarna hi bir gr beyan etmelerine imkn brakmamtr.

bn Abbs bu szlere yle karlk verir: Cenab- Allah yle buyurur: inizden iki dil kimse
[125]
hkm versin.
bn Abbs'n bu szne kar onlar yle derler: Sen avclk, ziraat ve kadn
erkek arasndaki ilikileri mslmanlarm aktlan kanlar hakknda verilecek bir hkme mi
benzetiyorsun? Dn bizimle arpp duran senin gznde dil bir kimse midir? Eer o dil ise bizim
adaletle hi bir ilikimiz yoktur. Sizler Allah'n hkm ve emirleri konusunda insanlar hakem tayin
ettiniz. Halbuki Cenab- Allah Muviye ve adamlar hakknda hkmn vermi, tevbe edip dnnceye
ya da teslim oluncaya kadar onlarla savalmas emredilmitir. Fakat siz aranzda bir ahitname yazp
ahitletiniz. Halbuki Bera suresi indii gnden beri, Cenb- Allah cizye verene kadar mslmanlara
sava aanlarla ahitlemeyi kesinlikle yasaklamtr.
Sonra Hz. Ali Ziyd b. Nadr' gndererek ona yle demiti; Git, aratr; onlar en ok hangi
adamlarna itaat ediyorlar ve hangilerine daha ok baldrlar. Ziyd b. Nadr gitmi, geri
dndnde Hz. Ali'ye onlarn katmda en ok itibara sahip kimsenin Ye-zd b. Kays olduu haberini
getirmiti. Bunun zerine Hz. Ali yannda bulunan kimselerle birlikte Yezd b. Kays'm adrna varp
ieri girmi, iki rekat namaz kldktan sonra onu Isfahan ve Rey'e vali tayin etmiti. Sonra oradan
kp Abdullah b. Abbs ile ekienlerin yanna varm, tarttklarn grnce: Sana ben gelinceye
kadar sakn tartmaya girmeyesin diye sylemedim mi? diye km, sonra: Allah'm! Kyamet
gnnde bunlara kar delil getirilebilecek en mhim yer burasdr demi ve ardndan dnp: Sizin
reisiniz kimdir? diye sormutu. Onlarn: el-Kevv'n oludur. diye cevap vermeleri zerine yle
sormutu: Peki bize isyan etmenizin sebebi nedir? Onlar: Senin Sffn gnnde varm olduun
hakem olaydr. diye cevap vermiler, bunun zerine Hz. Ali onlara yle demiti: Allah hayrnz
versin! Hatrlyor musunuz, onlar Kur'an salifelerini havaya kaldrdklar zaman sizler "Bu arsna
uyalm" demitiniz. Halbuki ben size bu adamlar sizden daha iyi tandm ve bunlarn dinlerinin ne
kadar olduunu sizden daha iyi bildiimi sylemitim. Hz. Ali ayrca onlara o gn sylediklerini
tekrar tekrar hatrlatm ve yle demiti: Ayrca ben bu iki hakeme Kur'an- Kerimin koyduu
hkmlere dayanmalar, yasaklayp yok ettiini yok saymalar artyla verecekleri hkme raz
olacam sylemitim. Onlar Kur'an- Kerim'in hkmne uygun hkm verdiklerinde kesinlikle bize
bu emre aykr hareket etmek uygun dmez. Ancak bu iki adam Kur'ann emirlerine muhalefet edecek
olurlarsa biz zaten onlarn verecekleri hkme uymayz.
Bunun zerine Haricler yle demilerdi: O halde bir kimsenin kannn aktlmas konusunda her
hangi bir hakeme ba vurmay gerekli gryor musun? Hz. Ali onlara yle cevap vermiti: Biz bu
konuda insanlarn hkm vermelerini kabul etmi deiliz. Biz Kur'anin hkmn talep etmiizdir. te
bu Kur'an- Kerim iki kapak arasnda satrlarla yazlm, dili olmayan bir kitaptr. O ancak insanlar'
okuduunda konuur ve hkmn beyan eder. Bu szler zerine Hz. Ali'ye yle sorarlar: Peki
aramzda sulh iin neden belirli bir vakit tayin ettiniz? Bu konuda bize bilgi verir misin? Hz. Ali
onlara cevaben yle der: Chilin kim olduunu bilmek, limin de bu konuda sebat edip etmediini
grmek iin byle bir vakit tayin ettik. Umulur ki Cenab- Allah bu mddet ierisinde bu mmete bir
salh verir ve onlar doru yola iletir. Haydi, kalknz, ehrinize giriniz. Hay Allah size rahmet ve
mafiret etsin. Hz. Ali'nin bu szleri zerine onlarn tm kalkm ve onunla birlikte Kfe'ye
girmilerdi.
Baka bir rivayette ise yle anlatlr:
Hariclerin o gn Hz. Ali'ye yle dedikleri zannedilmektedir: Doru syledin. Biz aynen senin

dediin gibi dnyorduk. Bu konuda kfre girdik ve bundan dolay Allah'a tevbe edip geri
dnyoruz. Sen de bizim tevbe ettiimiz gibi tevbe et, tekrar sana bey'at edelim. Aksi halde sana kar
kar, muhalefet ederiz. Sonra Hz. Ali'ye bey'at etmiler, o da yle demiti: Haydi kalknz,
ehrinize giriniz. Alt ay kadar bekleyelim, bir miktar daha mal biriktirelim, bir sre daha
sabredelim, sonra dmanmza kar karz. Ancak Hariclerin byle dediklerinin zannedilmesi,
[126]
olaylarn byle cereyan ettiinin sylenmesi son derece byk bir yalan ve iftiradr
.
Hakemlerin Bir Araya Gelmesi (Hakem Olay)
ki hakemin bir araya gelip toplanacaklar gn gelip attnda Hz. Ali ureyh b. Hni el-Hris'nin
bakanlnda drt yz kiilik bir kuvveti oraya gndermi ve ureyh'e Amr b. el-s'a u szleri
iletmesini tavsiye etmiti: Ona de ki, Ali sana unlar syler: Allah (c.c.) katnda insanlarn en
faziletlisi ve sevimli grneni hak ile hkm veren kimsedir. Ey Amr! Sen hakkn nerede olduunu
ok iyi bildiin halde neden byle bilmemezlikten geliyorsun? Sen kck bir dnya tamah iin
Allah'a ve Allah'n dostlarna dman kesiliverdin ve sen ok iyi biliyorsun ki bu dnya nimetleri
sana daha evvel verilmiti de sonra yok olup gitmiti. Sana yazklar olsun. Hainlere dost ve zalimlere
yardmc omayasm. Vallahi ben senin piman olacan gn ok iyi biliyorum. Sen vefat edecein
gn son derece piman olacaksn; keke hi bir mslmana dmanlkta bulunmasaydm diye
temennide bulunacak ve verdiin her hkmde rvet almam olmay ok temenni edeceksin.
ureyh'ten Hz. Ali'nin bu szlerini iiten Amr'm benzi atm, yznn rengi deimi ve yle
demiti: Ben Ali ile nasl mavere edebilir, emrine girip uyabilir ve onun grlerine ne zaman
balanabilirdim? ureyh ona yle karlk vermiti: Ey Nbia'-nm olu! mslmanlarn efendisi
ve peygamberlerinden sonra gelenlerin en faziletlisi olan insann yanna sokulup onunla danmaktan
seni alkoyan nedir ki? Senden daha hayrl olan Eb Bekir ve mer ona danr ve onun grleriyle
amel ederlerdi. ureyh'in bu szleri zerine Arar: Benim gibi birisi senin gibi bir adam karsna
alp onu muhatap kabul etmez demi, ureyh de; Sen hangi atalarn ve babalarnla bana kar
stnlk taslyorsun? Orta halli olan baban ile mi, yoksa annen Nbia ile mi? diyerek karlk
vermi ve yanndan ayrlmt. Ayrca Hz. Ali bu gidenlere namaz kldrmak ve emirlik yapmak zere
Abdullah b. Abbs' gndermi ve onlarn yannda da hakem olarak Eb Ms el-E'ar gitmiti.
Dier taraftan Muviye am halkndan drt yz kiiyi Amr b. el-s bakanlnda Dmet'l-Cendel'in
Ezruh mevkiine gndermiti. Amr b. el-s Muviye'den kendisine gelen mektuplara asla aldr
etmiyor ve am halkna da hi bir konuda danmyordu. Irakllar ise srekli olarak tbn Abbs'a
danyorlar ve Hz. Ali'den ,ona ulaan mektuplara gre amel ediyorlard. bn Abbs onlara bir ey
sylemeyip sustuu zaman hemen o konu hakknda pheye dyor: Acaba Hz. Ali bu konuda yle
yle bir eyler mi yazd? diye soruyorlar, bn Abbs da onlara yle cevap veriyordu: Siz aklnz
banza toplamayacak msnz? Grmyor musunuz, Mu-viye'nin postas gidip geldii halde onun ne
getirdii hi de duyulmuyor ve onlar barp armyorlar. Halbuki sizler her gn yanma gelip
hakkmda bir sr konularda pheye dyorsunuz.
Hz. Ali'nin gnderdii heyet iinde Abdullah b. mer, Abdur-rahman b. Eb Bekr es-Sddk,
Abdullah b. Zbeyr, Abdurrahman b. el-Hris b. Him, Abdurrahman b. Yas ez-Zhr, Eb Cehm
b. Huzeyfe el-Adev ve Mure b. u'be- var idiler.
Sa'd b. Eb Vakks lde Ben Sleym kabilesine ait bir su kenarnda ikamet etmekte iken olu mer

gelmi ve ona yle demiti: Eb Ms el-E'ari ile Amr b. el-s yanlarnda bir ok Kureyli
bulunduu halde bir araya toplanm bulunuyorlar. Senin de Ras-lullah (s.)'in en yakn
arkadalarndan ve ra ehlinden biri olman hasebiyle oraya gitmen iyi olur. Senin girdiin hi bir
husus yoktur ki bu mmet onu ho karlamam olsun. Sen insanlar arasnda hilfete en lyk olan
birisin. Ancak Sa'd b. Eb Vakks olu- nun bu dediklerine uymam ve oraya gitmemiti. Dier bir
rivayette is Sa'd muhakemenin yapld yere gitmi, fakat orada bulunmaktan dolay son derece
piman olarak Kuds'ten ihrama girip umre yapmak zere Hicaz'a ynelmiti.
Mure b. u'be Kurey'ten baz kimselere yle demiti: ki hakemin bir fikre varp varmayacaklar
konusunda gr sahibi olabilmek iin birisinin oraya gidip haber getirmesini mmkn grebiliyor
musunuz? Onlar: Hayr. diye cevap verince: O halde ben gidip durumu onlardan reneyim.
demi ve Amr b. el-s'n yanna giderek ona yle sormutu: u savaa katlmayan bizleri nasl
gryorsun? Aranzda meydana gelen bu sava ve hkrne-me konusunda pheye dp ardk.
Bunun zerine Amr ona: Sizi iyilerin arkasnda ve ktlerin nnde gryorum. diye cevap verir.
Sonra Mure kalkp Eb Ms el-E'ar'ye gider ve ona da Amr'a sylediklerinin aynsn syler.
Eb Ms ona yle der: Kendimizi insanlarn iinde en salam ve hakl gre sahip olarak
gryorum.* Sonra Mure ordan kalkp arkadalarnn yanna gelir ve onlara: Bu iki adam
kesinlikle bir gr etrafnda toplanamazlar. der.
ki hakem bir araya gelince Amr; Ey Eb Ms! Sen Osman'n mazlum olarak ldrldn biliyor
musun? diye sorarak sze girmi, sonra aralarndaki konuma yle srmt:
Eb Ms: Evet, onun mazlum olarak ldrldne ehdet ederim.
Amr.- Muviye ve Muviye'nin akrabalarnn Osman'n yaknlar ve akrabalar olduunu bilmiyor
musun?1
Eb Ms: Evet.
Amr: Peki, onun halife olmasn nasl karlarsn? u Kurey'-in ileri gelenlerinden biri olarak
biliniyor ve sen de bunu biliyorsun? Eer mslmanlari: "Onun slmda her hangi bir ncelii
yoktur." demelerinden korkuyorsan sen de yle dersin: "Ben onu halife Osman'n mazlum olarak
ldrlmesine sahip kt, onun velisi olduu, kann gzel bir ekilde talep ettii iin
benimsiyorum. Ayrca o Raslullah (sj'n hanm mm Habibe'nin kardeidir ve Raslullah'a
ktiplik yapm bir sahabdir. Bunun yannda Raslullah Cs.) onun bir gn bir hkmranla sahip
olacan da haber vermitir.
Eb Ms: Ey Amr, Allah'tan kork! Senin Muviye'nin erefinden sz etmem yersizdir, nk byle
bir grev srf eref ile olabilecek bir grev deildir. Eer bu grev bir stn eref ile verilmi
olsayd bu i Sabbh'm olu Ebrehe'ye havale edilirdi. Bu makam dindarl ve stn faziletlilii
gerektirir. Btn bunlara ramen eer bu iin en stn erefe sahip olan bir Kureyliye verilmesini
arzu etseydim bunu Eb Tlib'in olu Ali'ye verilmesini tavsiye ederdim. Ayrca Muviye'nin
Osman'n kannn velisi olduunu iddia edip de bu grevin ona havale edilmesi gerektiini ileri
srmene gelince, asla ilk muhacirleri bir tarafa itip de onu baa getirmem mmkn deildir.
Muviye'nin saltanata ve hkmranla sahip olacana dair iddiana gelince; vallahi, Muviye'nin
benim zerimde en ufak bir hkmranl olduu takdirde ona kesinlikle bir emir gzyle bakmam ve
Allah'n hkmn yerine getirme konusunda da asla her hangi bir rvete talip olacak deilim. Ancak
eer arzu edersen mer b. el-Hattb'n adn ihya edelim, ne dersin?
Amr: Peki, benim olum hakknda ne dersin? Sen onun faziletini ve Allah'a kar olan slih amelim
de biliyorsun.

Eb Ms: Senin olun gerekten samim bir insandr, fakat sen onu kendin bu fitnenin iine soktun.
Amr: Bu i ancak yiyen ve yediren bir kimseye yarar. Bu gibi durumlarn Abdullah b. mer'in
dikkatinden katn gren Abdullah b. Zbeyr, ona: Ne olup bittiini gryormusun? Dikkat
etsene! demek gereini grmt.
Eb Ms: Ey s'm olu! Araplar seni kendi ynetim ilerini halletmek zere grevlendirdiler.
Onlar bu ie ancak birbirlerine kl ektikten sonra raz olmulardr. Sen onlar tekrar fitnenin iine
sokmayasm.
Amr Eb Musa'ya ncelikle sz vermeyi bir alkanlk haline getirmee alm ve ona: Sen
Raslullah (s.)'m yakn sahabele-rindensin ve benden de daha yalsn. O halde nce sen konu diye
syleyip durmu ve Eb Ms da bu yzden hep nce konumaa almt.. Amr'n tek gayesi Hz.
Ali'yi bu grevden azletmek idi. Eb Musa'nn kendi olu Abdullah' ve Muviye'yi kabul etmediini
gren Amr onun teklif ettii Hz. mer'in olu Abdullah' kabul etmemi ve Eb Musa'ya yle
demiti: Peki, bu durumdan sonra sen ne dnyorsun?
Eb Ms bu soruya: Bana kalrsa her ikisini de grevlerinden azledelim ve ii raya havale
edelim, Mslmanlar kendilerine arzu ettikleri ve sevdikleri birisini halife tayin etsinler. diyerek
karlk vermi, bunun zerine Amr; Hak ve gerek olan da aynen senin sylediin gibidir. demi,
sonra her ikisi kalkp ms-lmanlarm huzuruna kmlard. Mslmanlar da bir araya toplanmlar,
onlar bekliyorlard. Amr: Ey Eb Ms, onlara dndmz ve kararlatrdmz hususu
bildiriver. deyince Eb Ms da orada toplanm bulunan mslmanlara seslenerek: Bizler bir
konuda ittifak ettik, Cenab- Allah'tan bu mmetin iini verdiimiz bu kararla slh etmesini temenni
ederiz. diye sze balamt. Sonra Amr'n: Doruyu ve gerei syledi Ey Eb Ms! Buyur
konu. demesi zerine orada bulunanlara yaklap konumaya devam edecekken Abdullah b. Abbs
kendisine yle seslenmiti: Yazklar olsun sana! Vallahi, eer yanlmyorsam bu adam seni
aldatm bulunuyor ve eer ikiniz bir noktada ittifak etmiseniz o halde ona syle de o senden nce
konusun. Sen ondan sonra konuursun. O hilekr bir adamdr, gven duyulan biri deildir. Olabilir ki
imdi rzan almak iin seni ne doru srmek istiyor ve sen kalkp mslmanlarm huzurunda
konutuktan sonra tutar sana muhalefet edecektir. Ancak Eb Ms biraz gaflete dalm olarak
Abdullah b. Abbs'a: Hayr, bizler bir konuda ittifak bir karara varm bulunuyoruz. diye karlk
vermi, arkasndan halka ynelerek: Ey Mslmanlar! Bizler bu mmetin hilfet iini gzden
geirdik ve bu mmetin ilerinin salha ermesi ve bana gelen her trl felketlerin
savuturulabilmesi iin bir konuda anlatk ve fikir birliine vardk. Kararmz udur: Ali'yi ve
Muviye'yi bu grevden uzaklatrarak ii mslmanlarm rasna havale edelim, onlar arzu ettikleri
birisini baa getirsinler. Ben u anda Ali'yi ve Muviye'yi grevden azlediyorum. Sizler kendi iinizi
yklenin ve kendi aranzda ehil grdnz birisini bu ie sein demi, sonra kenara ekilmiti.
Arkasndan Amr b. el-s ayaa kalkarak yle demiti: Bu adamn syledikleri szleri iittiniz. O
kendi temsilcisi bulunduu adam grevinden azletmitir. Ben de ayn ekilde onun adamn bu
grevden azlediyor ve temsilcisi olduum Muviye'yi yerinde brakyorum, nk o Osman b.
Affn'm velisidir ve onun kann arayan kimsedir. Bundan dolay o, Osman'n makamna gemee
daha lyk ve hak sahibi bir kimsedir.
Bu konumalardan sonra Sa'd b. Eb VakkS: Ey Eb Ms! Seni bu hallere, Amr'm tuzaklarna
dren ne oldu? diye sormu, Eb Ms da: Ne yapabilirim? O bana bir konuda ittifak ettiini
syledi, sonra da yan izdi. demiti. Abdullah b. Abbs da: Ey Eb Ms! Senin gnahn yoktur,
asl gnah seni bu makama getiren kimsenindir. diye sylenmi, bunun zerine Eb Ms: Adam

sznden dnd, hile yapt, ben ona ne yapabilirim? diye kendini savunmutu. Abdullah b. mer de
iini dkerek unlar ilve etmiti: Baknz bu mmetin ii nereye vard, bana neler geldi. in
bana yle birisi geldi ki, ok zayf ve bu ii en son yklenmesi gereken kiiydi.
Sonra Abdurrahman b. Eb Bekr de: Keke Eb Ms el-E'ari bugnden evvel lp gitseydi, bu i
bu gnden daha hayrl olurdu. diye sylenmiti.
Daha sonra Eb Ms el-E'ari dnp Amr b. el-s'a: Allah seni muvaffak etmesin, sznde
durmadn ve ktlk ettin. diyerek Senin durumun aynen u kpein durumuna benzer ki stne
[127]
varsan dilini sarktp solur, kendi hline braksan yine dilini sarktp solur.
ayetini okur ve
serzenite bulunur. Amr ise ona yle cevap verir: Sen de aynen una benziyorsun, senin durumun da
[128]
aynen kitaplar tayan eekler gibidir
O anda urayh b. Hn Amr'm zerine yryerek
elindeki krba ile ona vurmu, Amr'n olu da urayh'e elindeki krbala vurmu, fakat mslmanlar
araya girerek duruma el koymulard.
urayh bu atmadan sonra yle demiti: Amr'a krba ile vuracama bir kl ile vurmadma
piman olduum kadar hi bir eye piman deilim.
Sonra amllar Eb Musa'ya iltifat ederek onu korumu, o da kap Mekke'ye gitmiti. Dier taraftan
Amr b. el-s amllarla birlikte Muviye'nin yanna dnm ve ona hilfet unvan ile selm
vermilerdi. Bu arada Abdullah b. Abbs ve urayh de Hz. Ali'nin yanma dnmlerdi.
Hz. Ali her gn le namazn kldnda kunut duasm okur ve yle derdi: Allah'm! Muviye'yi,
Amr', Ebu'l-A'var', Habb'i, Abdurrahman b. Hlid, Dahhk b. Kays ve Veld'e lanet eyle. Bu
haber Muviye'ye ulatnda o da ayn ekilde kunut duas okuduunda Hz. Ali'ye, Abdullah b.
Abbs'a, Hasan ve Hseyin'e ve el-Eter'e kfrederdi.
Dier bir rivayette anlatldna gre, Muviye iki hakemin konuup grtkleri yere gelmi ve o
gnn akamnda kalkp insanlara hitapta bulunarak yle demiti: ... Bu durumdan sonra hilfet
meselesinde her hangi bir ey syleyecek olan varsa bize ban uzatsn da grverelim.
Bu konuda Abdullah b. mer yle der: Ben onun bu szleri zerine ortaya kp da konumak ve
ona: yle adamlar vardr ki seninle ve senin babanla slm iin savatlar. demek istedim, ancak
bu szlerin mslman cemaatn arasn tekrar ayracandan ve bundan dolay tekrar kanlarn
dkleceinden korktuum iin susuverdim. Dier taraftan Cenab- Allah'n bizlere yapt cennet
vaadlerini dnerek byle davranmay daha yerinde buldum. Sonra oradan ekip evime gittikten
sonra Habb b; Mesleme bana gelerek: Bu adam bu ekilde konuup duruyorken seni konumaktan
alkoyan ne oldu? diye sorunca ona yle cevap verdim: Gerekten konumak istedim, fakat
arkasndan korktum. Habib bunun zerine: Allah seni baarl klsn. Sen Cenab- Allah tarafmdan
[129]
korunmu oldun. Bu yaptn daha doru, daha yerinde bir ey olmu oldu.
Hakemlerin Tayininden Sonra Hariclerin Tutumu Ve En-Nehr Sava
Hz. Ali Eb Ms el-Ear'yi muhakeme iin gndermek istediinde Hariclerden Zur'a b. el-Burc etTi ve Hurks b. Zheyr es-Sa'd adndaki iki ahs Hz. Ali'ye gelerek yle derler: Hkm yalnz
Allah'ndr. Hz. Ali de onlara: Hkm yalnz Allah'ndr. diye karlk verir. Hurks Hz. Ali'ye:
Yaptn u hatadan dolay Allah'a tevbe et. Vermi olduun karardan da geri dn ve gel bizimle
beraber dmanmza kar kalm, lnceye kadar onlarla arpalm. diye syleyince Hz. Ali

cevaben yle der.- Ben sizi bunun iin davet etmitim. Fakat sizler bana isyan ettiniz, u anda da
biz bu adamlarla aramzda bir ahitname yazp araya artlar ve ahitler koyduk. Cenab- Allah yle
buyuruyor.- Anlatma yaptnz zaman Allah'n ahdini fiao olarak yerine getiriniz. (Verdiiniz sz
[130]
tutunuz)
Hurks ise yle karlk verir: Bu tevbe etmen gereken bir durumdur. Hz. AH:
Hayr, bu gnah deildir; ancak bir gr karsnda acze dmektir. Ben sizi bundan
alkoymutum. deyince dier haric Zur'a Hz. Ali'ye: Ey Ali! Eer sen bu hakem meselesinden
vazgemezsen mutlaka seninle savarz. Onun iin Allah'm emirlerine yap ve O'nun rzasn iste.
diyerek sze karr. Hz. Ali'nin.- Hay kr olasca adam, ne kadar da kt bir insansn! Eer sen
benimle savaacak olursan ben cje seni ldrrm ve zerinden rzgrlar esip geer. diye
sylenmesi zerine yle karlk verir: Evet, benim de arzum budur. Sonra bu iki haric Hz.
Ali'nin yanndan kp gider ve etrafmdakileri ona kar kkrtrlar.
Bir gn Hz. Ali mescidde hutbe okurken bunlar ayn ekilde Allah'n hkmn talep ettiklerini
tekrarlayp durmular ve mescidin bir kenarna ekilerek srekli bunu istemilerdi. Bunun zerine Hz.
Ali yle demiti: Allah'm, ne byksn! Bunlar hak sz ile batl murad ediyorlar. Sustuklar
zaman bizi kederlendiriyorlar, konutuklarnda da deliller getirip onlar susturuyoruz. Ancak bize
kar isyan edecek olurlarsa biz de onlara kar arprz. Hz. Ali'nin bu szleri zerine Yezd b.
sim el-Muhrib adndaki adam yerinden frlayarak: nce Allah'a hamd ederim, Rabbimizi asla
terketmeden ve O'ndan mstani kalmadan szme balarm. Allah'm! Dinimize kar dnyay talep
etmekten ve onu dinimizle deitirmekten sana snrz. Dini dnya ile deitirmek Allah'n emri
karsnda ciz dmek ve zillete duar olmaktr. Bu da sonunda Allah'n gazabn cezbeder. Ey Ali!
Sen bizi savala m korkutmaya alyorsun. Vallahi Allah'tan mid ederim ki seni en yakn bir
zamanda ldreceim, o zaman hangimizin cehenneme atlm olacam grm olacaksn. diye
konumu, sonra yannda bulunan kardeiyle birlikte oradan kp gitmitir. Bu adam en-Nehr
gnnde baz yaralar alm, kardelerinden biri de en-Nuhayle'-de yaralanmt.
Yine bir baka gn Hz. Ali hutbe okurken birisi daha ayaa kalkm: Allah'tan bakasnn hkm
yoktur diyerek oradan ekip gitmi, arkasna da baz kimseler taklmt. Bu sz zerine Hz. Ali:
Allahu Ekber! Bu kelime hak bir kelimedir, fakat onunla batl talep ediliyor! Eer bizimle
beraberliinizi srdrecek olursanz sizin zerimizde tane hakknz vardr: Birisi Allah' iinizde
zikrettiiniz srece sizi mescidlerimize girmekten alkoymayz. Bizimle birlikte olduunuz mddete
size ganimet vermeye devam ederiz ve sizler de bize kar savamadnz mddete asla size kar
sava amaz ve size ilimeyiz. Sizin hakknzda Allah'n emri cari olacaktr diye konumu ve tekrar
hutbesine kald yerden devam etmiti. oSnra Haricler birbirleriyle konumu, nihayet Abdullah b.
Vehb er-Rsib'nin evinde toplanmlard. Bu da onlara bir sr konumalar yapm, dnya hayatnda
zahit olmalarn tavsiye etmi, maruf ile emretmelerini, mnkeri nehyetmelerini tavsiye ettikten sonra
onlara yle demiti: Haydi, hep birlikte u halk zalim olan beldeden kalm da u civardaki da
balarna veya etraftaki ehirlere varalm, bu bidat ve dallet iinde bulunan kavimden kurtulmu
olalm. Bu teklif zerine Hurks b. Zheyr ona yle demiti: Bu dnyadan ve nimetlerinden
istifade etmek az bir ey olduu gibi bu dnyay brakp gitmek de son derece yakn bir andr. Onun
iin dnyann gzellikleri ve nimetleri sizi burada srekli kalmak yolunda aldatmasn ve ayn ekilde
bu dnya sizleri hakk emretmekten ve zulm reddetmekten de alkoymasn. Allah ondan korkanlarla
[131]
ve iyilik edenlerle beraberdir.
Sonra Ham-za b. Sinan el-Ezd ayaa kalkarak yle
konumutu: Ey burada hazr bulunanlar! Sizin bu anlaynz hak olan bir anlaytr. Onun iin kendi

ilerinizi yrtecek ve banza geecek birini sein de ilerimizi yrtsn. Mutlaka zerinde
dayanacanz bir dayananz ve etrafnda toplanarak srekli kendisine danacanz bir lideriniz
olmaldr. Bu grevi Zeyd b. Hsayn et-T'ye vermiler, fakat o bunu kabul etmemiti. Sonra bu
grevi Hurks b. Zheyr'e vermiler, o da kabul etmemi, arkasndan Hamza b. Sinan ve $u-reyh b.
Elf el-Abs de bu grevi kabul etmeyince Abdullah b. Vehb'e teklif etmiler, o da: Getirin bu
grevi, vallahi ben bu dnyaya olan rabetimden dolay bunu kabul edecek deilim ve lmden
kamak iin de bunu red edecek deilim. demi, onlar da bu yln evval aymm onuncu gnnde ona
bey'at etmilerdi. Abdullah b. Vehb'e Z es-sefit diye lakb verilmiti.
Sonra bunlar ureyh b. Evf el-Abs'nin evinde toplanmlar ve reisleri Abdullah b. Vehb onlara
yle demiti: Allah'n hkmn infaz etmek zere bir beldeye gidelim. Sizler hak zere bulunan
kimselersiniz. ureyh bu teklif zerine: Medin'e gidelim, orada konaklayp kaplarn tutalm ve
halkn oradan karp kendimiz orada yerleelim. Sonra da Basra'daki kardelerimize haber
gnderip bize gelmelerini syleyelim. demi, Zeyd b. Husayn da unlar sylemiti: Eer topyekn
olarak buradan kacak olursanz sizi izler ve nereye gideceinizi anlarlar. Ancak tek tek kp
giderseniz hi kimse farkna varmaz. Medin'e yerlemeniz iine gelince bizi oraya girmekten
alkoyacak kimseler vardr orada. Gelin, Nehrevn kprsnn bulunduu yere varp orada
toplanalm ve Basral kardelerimize durumu haber verelim. Sonunda onun bu gr benimsenmi
ve kabul edilmiti.
Abdullah b. Vehb Basra'da tandklarna mektuplar yazarak zerinde ittifak ettikleri grleri
bildirmi ve kendilerine katlmalar iin onlar tevik etmiti. Mektup Basrallara ulatrldnda
onun bu davetine icabet etmiler ve kendilerine katlacaklarn bildirmilerdi.
Gitmeyi kararlatrdklar o geceyi ibdetle geirmilerdi. O gece cuma gecesi, ertesi gn de
cumartesi gn idi. Bu vakti hep ibadetle geirmi ve cumartesi gn yola kmlard. ureyh b.
Evf el-Abs oradan kp giderken u yetleri okuyordu: (Etraf) gzetleyerek korka korka omdan
kt. Rabbim beni u zalim kavimden kurtar; dedi. Medyen'e doru ynelince: 'Umann ki Rabbim
[132]
beni doru yola iletir!' dedi.
Onlara Tarfa b. Adiyy b. Htem et-T de katlmt. Babas
kendisini izleyip geri evirmek istediyse de g yetirememi, Medin'e kadar varp oradan geri
dnmt. Sbt edilen yere vardmda Abdullah b. Vehb er-Rsib, yannda bulunan yirmi atl ile
birlikte onu bulmu ve onunla arpmak istemise de Amr b. Mlik en-Nebhn ve Bir b. Zeyd elBevln onu byle bir atmaya girmekten alkoymulard. Bu durumu gren Adiyy b. Htem, Hz.
Ali'nin Medin valisi olan Sa'd b. Mes'd'a durumu bildirerek kendisini onlara kar korumasn
tavsiye etmi, Sa'd b. Mes'd da Medin kaplarn kapatarak yerine yeeni Muhtar b. Eb Ubeyd'i
vekil brakp onlara kar savamak zere atl-laryla birlikte yola kmt. Hariclerin reisi
Abdullah b. Vehb onun geldiini haber almca hemen yolunu deitirip Badad'a doru ynelmi,
ancak Medin valisi Sa'd b. Mes'd onlar yanmda bulunan be yz atlyla birlikte o gn akam zeri
el-Kerh'te yakalam, Sa'd yanma ald otuz atlyla birlikte bunlarn zerine atlm ve bir saat kadar
arptktan sonra Haricler savatan vaz gemilerdi.
Bu durum zerine Sa'd'm arkadalar yle demilerdi: Bu adamlarla neden savap duruyorsun.
Halbuki sana bu konuda her hangi bir emir de verilmi deildir. Brak onlar ekip gidiversinler.
Durumu mminlerin emrine bildir, eer onlar izlemeni tavsiye ederse ve sana bu konuda emir
verirse onlar takip edersin. Yok eer mminlerin emri bu grev iin bakasn tayin ederse sen de
bu iten kurtulmu olursun. Onlarn bu szleri zerine Sa'd gerekten savamaktan vaz gemiti.

Gece karanl basnca Abdullah b. Vehb hemen Dicle'yi ap kar tarafa gemi ve Cuh mevkiine
varp oradan da Nehrevn'a ulamt. Adamlarnn yanma vardnda gerekten ondan mitlerini
kesmi ve: Eer Abdullah lecek olursa iimizi ve emirliimizi Zeyd b. Husayn'a veya Hurks b.
Zuheyr'e havale ederiz. diye sylemilerdi.
Kfe halkndan da baz kimseler Hariclere katlmak istemi, fakat akrabalar onlar bu iten
alkoymu ve geri evirmilerdi. Bu istekleri dnda geri dnen bu adamlardan bazlar unlard: etTirimmh b. Hakm'in amcas el-K'ka' b. Kays et-T, Abdullah b. Hkim b. el-Bekka. Sonra Hz.
Ali'ye Salim b. Raba el-Abs'nin kp Hariclere katlaca haberi verilmi, o da Siim'i ararak
gitmekten alkoymu, Salim de bu iten vaz gemiti.
Hriciler Kfe'den kp gittiklerinde adamlar ve yakn taraftarlar Hz. Ali'ye gelip tekrar bey'at
etmiler ve yle demilerdi: Bizler senin dost kabul ettiini dost kabul ediyor, dman kabul
ettiini de dman olarak tanyoruz. Ancak Hz. Ali onlara bu konuda onlardan Raslullah (s.)'in
snnetine tbi olmalarn istemi ve bunu art komutu. Hz. Ali ile birlikte Cemel ve Sffn
olaylarnda bulunup Has'am kabilesinin sancan tam bulunan Raba b. Ebi eddt el-Has'am
Hz. Ali'ye gelerek oturmu ve Hz. Ali de ona yle demiti: Allah'n kitab ve Raslullah (s.)'in
snneti gerei olarak bana bey'at et. Raba bu teklife yle karlk vermiti: Ben Eb Bekir ve
mer'in snnetleri zerine sana bey'at ederim. Bunun zerine Hz. Ali: Hay, yazklar olsun sana!
Eer Eb Bekir ve mer Allah'n kitab ve Raslnn snnetinden baka bir yol zere amel etmi
olsalard onlar hak zerine olmayacaklard ki! demi, Raba da Hz, Ali'ye bey'at etmiti. Sonra Hz.
Ali yzne bakarak Rabia'ya yle demiti: Fakat buna ramen ben senin Hariclerle birlikte
olacandan ve onlarla birlikte ldrleceinden korkuyor gibiyim. Senin bu Hariclerle meydana
gelecek atmalarla atlarn ayaklar altnda ezilip gitmenden korkuyorum. Gerekten Raba b. Ebi
eddt, en-Nehr gnnde Basra Haricleriyle birlikte olmu ve ldrlmtr.
Basra Hariclerine gelince onlar da be yz kiilik bir kuvvet oluturarak balarna Mis'ar b. Fedek
et-Temim'yi geirerek harekete gemiler, Abdullah b. Abbs onlarn bu durumlarm renince
zerlerine Ebu'l Esved ed-Del'yi gndermiti. Ebu'l Esved onlara byk kprnn yannda yetimi
ve o gn, gece bastndan dolay her iki grup da yerlerinde durmulard. Gece karanlnda Mis'ar b.
Fedek ve arkadalar nclerinin bana el-Eras b. Avf el-eybni'yi geirerek kar tarafa
gemiler ve Nehr'de bulunan Abdullah b. Velb'e katlmlard.
Haricler kp gittikten, Eb Ms el-E'ar Mekke'ye katktan ve Hz. Ali Abdullah b. Abbs'
Basra'ya geri ardktan sonra kendisi Kfe'de mslmanlara kar u hutbeyi irat etmiti: Allah'a
hamdederim! Zaman btn musibetleriyle ve byk olaylaryla zerimize gelmi bulunmaktadr.
Allah'tan baka ilh olmadna, Muhammed (s.)'in Allah'n Rasl olduuna ehadet ederim... syan
etmek mutlaka sonunda pimanlk getirir ve onu izleyen ey de pimanlktan baka bir ey olamaz.
Ben bu iki hakem tayin edildii, ve hakemin grne ba vurmak istenildii srada sizi bundan
alkoymaa almtm. Fakat siz dinlememi ve arzu ettiinizi yapmak istemitiniz. Ancak ite her
ey apak ortaya km durumdadr. Siz kendi grleriniz istikametinde olup bitenleri, ben de
olaylarn neticelerini grm bulunuyoruz. Bu iki adam hakem olarak siz setiniz; fakat her ikisi de
Kur'an'm hkmne uymam, Allah'n hkmlerini arkalarna atm ve Kur'an'm yok ettiini onlar ihya
ederek her biri kendi hev ve hevesine tabi olup hidayetten baka bir yol izmilerdir. Onlarn
verdikleri hkm hibir hkme, apak bir delile dayanmyor ye daha evvel uygulanm bir snnete
de hi uymuyor. Ayrca ikisi de verdikleri kararda ihtilfa dmler, bylelikle apak bir yanlla
saplanmlar ve bundan dolay da Allah rasl ve salih mminler bunlarn etkisinden beri

olmulardr. Hazrlann, her trl sava ikmallerinizi yapn ve am'a doru gitmek zere inallah
pazartesi gn sabahleyin hazr olun.
Sonra Hz. Ali en-Nehr'de bulunan Hariclere bir mektup yazarak yle demiti:
Bismillahirahmanirrahim, Allah'n kulu ve mminlerin emri Ali'den Zeyd b. Husayn ve Abdullah b.
Vehb ve onlarla birlikte bulunan adamlara... Hakem olarak tayin etmi olduunuz bu iki adam Allah'n
kitabna muhalefet etmi, Allah'n hidayetinin dnda kendi hev ve heveslerine tabi olmu, Raslullah'n snnetiyle amel etmemi, Kur'n'm hkmn infaz etmemi ve Kur'an'a uygun bir hkm
vermemilerdir. te bundan dolay Allah rasl ve mminler onlardan beridirler. Size bu mektubum
ulat zaman hemen bize doru geliniz, dmanmz zerine gitmek zere daha evvel gittiimiz yere
doru gidelim ve eskiden olduumuz izgide olalm. Hz. Ali'nin bu mektubuna karlk Haricler u
cevab vermilerdi: ... Sen Rabbnn rzas iin kzm deilsin, kendi nefsin iin kzm
bulunuyorsun. Eer sen kendinin kfre girdiini ve tevbe ederek geri dndn kabul edecek
olursan o zaman bizimle senin aranda meydana gelen olaylar gzden geiririz. Yok eer bunu kabul
etmeyecek olursan dorudan doruya sana harb iln ederiz. Allah hainler gruhunu sevmez.
Onlarn bu mektubunu alan Hz. Ali tamamen midini keserek onlar bir tarafa brakp yanndaki
mslmanlarla birlikte amllar zerine varp savamay uygun grm, sonra Kufelilere varp
Allah'a hamd ve sena ettikten sonra yle demiti: ... Kim ki Allah yolunda cihad terkederek kendi
dnya ilerine dalarsa bilmi olsun ki yok olma tehlikesiyle ve uuruma yuvarlanmakla kar
karyadr. Ancak Allah nimetini zerimize indirirse o zaman kurtulu mmkndr. Allah'tan
korkunuz. Allah'a ve Allah'n raslne kar sava iln edip de Allah'n nurunu sndrmek isteyenlere
kar sava ediniz. Gnahkrlara, dallette olanlara ve mslmanlara kar kl kuananlara kar siz
de savanz. Onlar Kur'n- Kerm'i anlam deiller. Dinin ahkmnda da her hangi bir bilgileri
olmad gibi tevilde de, yani Allah'n yetlerini yorumlama hususunda da bilgileri mevcut deildir.
Bu tilvet ii slm'da herhangi bir ncelikleri olmayan insanlara decek deildir. unu ok iyi
biliniz ki eer bu adamlar sizin banza geecek olurlarsa size Kisr'nm ve Bizans imparatorlarnn
yaptklar gibi muamele edeceklerdir. Haydi u bat tarafndaki dmanlarmz iin savaa
hazrlannz. Basra'daki kardelerimize haber gnderdik, onlar da bize yaknda gelip katlacaklardr.
Eer bir araya gelirseniz Allah'n izniyle hemen savaa hazrlannz. unu bilin ki Allah'n emri
dnda hi bir ey yapmak ve her hangi bir adm atmak mmkn deildir. Btn g ve kuvvet
Allah'n elindedir.
Sonra Hz. Ali Abdullah b. Abbs'a yle bir mektup yazmt: ... Bizler en-Nuhayle'deki
kararghmza km ve bat tarafndaki dmanmza kar yrmek zere toplanm bulunuyoruz.
Sana ikinci defa eli gelinceye ve bu konuda bir emir verinceye kadar mslmanlar hazrla, Allah'n
selm zerine olsun.
Abdullah b. Abbs Hz. Ali'den gelen mektubu mslmanara okumu ve Ahnef b. Kays ile birlikte bin
be yz kiilik bir kuvvet toplayp gndermiti. Abdullah b. Abbs onlara hitab ederek yle demiti;
Ey Basra halk! Size mminlerin emirinden bir mektup geldii ve sava iin sizi davet ettii halde
aranzdan yalnz bin be yz kii toplanp geldi. Halbuki sizler ocuklarnz ve kleleriniz dnda
tam altm bin sava adamsnz. Haydi sizler Criye b. Ku-dme es-Sa'dt ile birlikte kalknz, ona
doru yneliniz. Bu konuda aranzda hi bir kimse mazeret uydurmaa kalkmasn. Ben imamnn
davetine icabet etmeyip isyan ederek bu konuda geri durmaa alana kar gereken tedbirlerimi
alacam. O zaman da hi kimse kendi nefsini knamaktan baka bir ey yapmasn.
Bu konumasndan sonra oraya gitmek zere kan Criye b. Kudme'nin etrafnda bin yedi yz kii

daha birikmi, bunlar Hz. Ali'ye vefa borlarm demiler ve bylelikle bin iki yz kii savaa
hazrlanmt. Bunun zerine Hz. Ali Kfe'nin reislerini ve mslmanlarm ileri gelenlerim toplayarak
Allah'a hamd ve sena ettikten sonra onlara yle demiti: Ey Kfeliler! Sizler benim kardelerim,
benim yardmclarmsmz. Bana hak zere yardm eden arkadalarmsnz. Siz slm' zmek isteyen
adamlara kar cihada kan adamlarmsmz. Sizin sayenizde slm'a srt evirenleri vuruyor ve itaat
edenleri de kabul ediyorum. Basral kardelerimize haber gnderip onlardan yardm istedim. Bana
bin iki yz kii geldi. Her biriniz kendi aireti ierisinde bulunan savalar, savaa gc yeten
ocuklar, kleleri ve dier adamlar tek tek sayn ve bize saylarn bildirin.
Sonra Sad b. Kays el-Hemdn ayaa kalkarak yle demiti: Ey m'minlerin emiri! Senin
sylediklerini iittik, itaat ettik ve kabul ettik. Ben istediin konuda sana ilk defa icabet eden ve
emrine uyan kimse olaym. Arkasmdan Ma'kil b. Kays ve Adiyy b. Htenv Ziyd b. Hasafa, Hicr b.
Adiyy ve mslmanlarm ileri gelenleriyle baz kabile reisleri kalkp aynen Sad b. Kays'm
dediklerini Hz. Ali'ye sylemiler ve istediklerini yazp ona vermilerdi. Ayrca kendi evltlarna,
kabilelerinde bulunan klelere emirler vererek onlarn da hemen savaa hazrlanmalarn ve onlardan
hi kimsenin savatan geri kalmamasn emretmilerdi. Bylelikle Kfeliler krk bin savann yan
sra on yedi bin de kendi ocuklarndan savaa girecek kimseler kardklar gibi klelerinden de
sekiz bin kii toplamlard. Bylece Kfelilerden savaa katlacaklarn says altm be bini
bulmutu. Bu rakama Basra askerleri dahil deildi. Bas-radan gelenler de yukarda sylediimiz gibi
bin iki yz kii idiler.
- Sonra Hz. Ali Medin valisi bulunan Sa'd b. Mes'd'a bir mektup yazarak yannda bulunan
savalar kendisine gndermesini emretmiti, ancak Medin'den gelen haberde orann mslmanlar
Hz. Ali'ye yle diyorlard: Eer emir'l-mminnin kendisi bizzat gelir, bu Hariclere kar sava
yaplp onlarn ii halledilir ve sonra slm' zmek isteyen amllara kar gidilirse ok daha iyi
olacak. Bu szleri zerine Hz. Ali onlara yle haber gndermiti: Sizlerin yle yle dediinizi
iittim, halbuki bizim iin nemli olan bu Haricilerin dndaki fitnedir. Onlar imdilik brakn. Kalkm, size sava am olan kimselere ve slm ynetimi zorba hkmdarlk haline getirmek isteyen
bu adamlara kar savamaa ynelin. Bunlar Allah'n kullarn kendilerine kul ve kle edinmek
istiyorlar. Sonra mslmanlardan bir grup kalkp Hz. Ali'ye: Ey m'minlerin emiri! Bizi istediin
yne al, gtr. Nereye istiyorsan oraya ynelelirn. demiler, Sayfi b. Fesil e-eybn ise yle
hitap etmiti: Ey m'minlerin emiri! Biz senin taraftarlarnz. Sana kar dmanlk besleyen
kimselere biz de dmanlk besler ve bu konuda sana yardm ederiz. Sana itaat eden kimselerin de
yardmclaryz. Bu dost ve dmanlarn kim olursa olsun ve nerede olursa olsunlar Allah'n izniyle
sen hi bir zaman az bir asker says ile ve byle zayf niyetli kimselerle oralara ynelmeyeceksin ve
[133]
sana tabi olanlar da bye az ve niyeti zayf kimseler olmayacaktr.
Hariclerle Yaplan Sava
Anlatldna gre, Haricler Basra'dan kp da Nehrevn'a yakn bir yere geldiklerinde ilerinden
bir grup, merkez zerine bindirdii bir kadnla birlikte yolda giden birine rastlamlar, onu
kendilerine katlmaa davet etmiler, aralarnda ekimeler meydana gelmi ve adam bir hayli
korkutmulard. Sonra ona kim olduklarn sorduklarnda adam: Ben Raslullah (s.)'m salbisi
Hab-bb'm olu Abdullah'n. diye cevap vermiti. Ona: Seni korkuttuk mu yoksa? diye

sorduklarnda Evet diye cevap vermi, bunun zerine onlar da Sakn korkmayasm. O halde
babann Raslullah (s.)'tan iitmi olduu ve senin de bildiin bir hadis varsa bize naklediver.
demilerdi. Abdullah onlara yle cevap vermiti: Babamdan iittiime gre, Raslullah (s.) bir gn
yle buyurmutur: Bir zamanlar yle bir fitne kopacaktr ki bir insann bedeninin ld gibi kalbi
de lp gidecektir. Ve o zamanlar bir adam mmin olarak akamlayacak ve kfir olarak
sabahlayacak. Kfir olarak sabahlayp mmin olarak akama kacak. Onlar: te biz de sana bu
hadsi sormutuk. demiler, ardndan: O halde Eb Bekir ve mer hakknda ne dersin? diye
sormular, o da her ikisini hayrla yd edip onlar hakknda gzel eyler sylemiti. Sonra ona Hz,
Osman'n ilk hilfeti dnemi ile hilfetinin son dnemleri hakknda neler dndn sorduklarnda,
Hz. Osman'n hilfetinin banda da sonunda da gerekleri uygulayan bir kimse olduunu, ifade
etmiti. Hakem olayndan evvel ve hakem olayndan sonra da Hz. Ali hakknda ne dnd
sorulunca yle cevap vermiti: O Allah'n dinini bilme konusunda sizden daha ok bilgilidir ve
dine ballk asndan da sizden daha ok dinine baldr ve grleri ok daha isabetlidir. Bu
szleri zerine Haricler Hab-bb'n oluna yle demilerdi: Sen kendi hev ve hevesine uyuyor ve
insanlar amellerine gre deil de isimlerine gre deerlendiriyorsun. Vallahi seni yle bir lmle
ldreceiz ki daha evvel hi bir kimse bu ekilde ldrlm deildir.
Sonra ellerini balam ve hamile olan hanmyla birlikte alp gtrmlerdi. Yolda giderken bir
hurma aacnn altnda konaklamlard. O srada bir hurma tanesi yere dm bu Hariclerden birisi
bunu alp azna atmt. Bunu gren dier arkada: Sen bu hurmay hakkn olmayarak ve bedelini
demeden yedin. diye syleyince hemen hurmay azndan karp atmt. Arkasndan yola devam
edip zimmlere ait bir domuza rastlamlar, yine onlardan biri domuzu klcyla vurup ldrm,
dier arkadalar: Bu senin yaptn yer yznde fesat karmaktr. demiler. Bunun zerine domuzu
ldren Haric domuzun sahibini bulmu ve onu raz etmiti. Bu arada Habbb b. Eret'in olu onlara
yle demiti: Eer siz bu yaptklarnzda samim iseniz bana hibir ktlnzn dokunmamas
gerekir. Ben mslmanm ve slm hakknda hi bir ktlkte de bulunmadm. Siz bana emn verdiniz
ve benim iin her hangi bir korkunun olmadn sylemitiniz. Ancak onun bu szlerine hi aldr
etmeden yere ykmlar ve boazndan kesmilerdi. Kan bir mddet akm, orada bulunan bir dereye
karmt. Sonra hanm ldrmek istemiler, o da onlara yle demiti: Ben bir kadnm. Siz
Allah'dan korkmaz msnz? Ancak kadnn bu szlerine hi aldr etmeden karnm yarm ve
ldrmlerdi. Ayrca yine bu Haricler Kays kabilesine mensup kadn daha ldrm, hatta
Ummu Sinan es-Seydviyye adndaki kadn da ldrmlerdi.
Hz. Ali Hariclerin Habbb b. Eret'in olu Abdullah'a yapm olduklarn duyunca hemen ne
yaptklarn ve kendisine ulaan haberlerin doru olup olmadn aratrmas ve hi bir eyi
gizlemeden btn olup bitenleri kendisine yazmas iin Haris b. Mrre el-Abd'yi oraya gndermiti.
Haris b. Mrre oraya vardnda onlarla daha konumaa balamadan onu ldrmlerdi. am'a
sefere kmak zere hazrlanm bulunan Hz. Ali ve yanndakiler bu haberi de alnca mslmanlar
Hz. Ali'ye yle demilerdi: Ey mminlerin emiri! Biz bu ekilde muhalefet edip oluk ocuumuza
ve mallarmza el uzatan bu adamlar arkamzda brakp nasl gideceiz. imdi onlarn zerine
yryelim, eer onlar berteraf edersek am'daki dmanlarmz zerine sefer dzenleyelim.
Sonra E'as b. Kays kalkp a.yn mealde szler sylemiti. Oradaki mslmanlar E'as'm onlarla
(Haricilerle) ayn grte olduunu sanyorlard, nk E'as Sffn gnnde yle demiti: Biz
Allah'n kitabna davet eden bu insanlar hakknda insafl davrandk. Onun bu gn Haricler hakknda
sylemi olduu szlere -hid olanlar ise o gn ayn grte olmadklarn grmlerdi.

Bunun zerine Hz. Ali askerlerini toplayp kpry gemek zere onlara doru yola kmt.
Haricler zerine yrd srada yolda bir mneccim ile karlam, mneccim Hz. Ali'ye gnn
falanca saatinde onlar zerine yrmesini tavsiye etmi, bu saatte onlarn zerine varmadn
takdirde mutlaka byk bir zarara urayacaksn demiti. Ancak Hz. Ali bu mneccimin szlerine asla
kulak asmam, bilakis ona muhalefet ederek varmamasn syledii saatte oraya varmt. Hz. Ali bu
nehir kenarnda toplanm olan Haricleri bertaraf ettikten sonra yle demiti: Eer biz bu
mneccimin syledii saatte oraya gitmi olsaydk baz cahil kimseler ve kendini bilmez insanlar
Mneccimin szlerine uydu deyip karlar, te mneccimin, syledii saatte oraya varm ve
bundan dolay zafer elde etmiti. diye sylerlerdi. Bu mneccim Msfir b. Afif el-Ezd adnda
birisi idi.
Hz. Ali nehir kenarnda toplanm olan Hariclerin yanna vardnda onlara bir haber gnderip yle
demiti: Bizim kardelerimizi ldren u katil adamlarnz bize gnderin, onlarla yetinelim; size
baka bir zararmz dokunmasn. Arkasndan biz de ekip u batdaki dmanlarmzn zerine
varalm. Umulur ki bundan sonra Yce Allah zerinde bulunduunuz bu ktlklerden sizi
uzaklatrr da hayra ynelirsiniz. Onlar ise Hz. Ali'ye yle demilerdi: Biz hep birlikte onlar
ldrdk ve hepimiz de sizin kanlarnz aktmaa azmetmi bulunuyoruz. Bunun zerine Kays b.
Sa'd b. Ubde onlara kar kp yle demiti: Ey Allah'n kullar! Sizden istemi olduumuz
kardelerimizin katillerini karp bize gnderin, siz de ayrlp gittiiniz bu cemaate gelin, katln.
Ortak dmanmz zerine gidip stmze deni yerine getirelim. Byle davranmakla byk bir
vebali yklenmi bulunuyorsunuz. Bizim mrik olduumuzu syleyip de mslmanlarn kanlarn
aktmak m istiyorsunuz? Arkasndan Abdullah b. ecere es-Slem: Hak ve gerek bize apak
olmutur. Size tbi olacak deiliz. Byle bir olay halletmek zere bize mer'i de getirecek
deilsiniz. diye konumu, sonra devamla yle sormutu: u arkadamzn dnda bu ie ehil bir
kimse olduunu da kesinlikle bilmiyoruz. Siz aranzda bu ii halledebilecek ve mminlerin emiri
grevini yklenecek kimseyi biliyor musunuz? Onlar: Hayr, bilmiyoruz. deyince Abdullah b.
ecere de: Hay Allah sizin mstehakmz versin! Kendi nefislerinizi kendi ellerinizle helake mi
gtrmek istiyorsunuz? Vallahi ben fitnenin tamamen sizin kalplerinizi kapladn ve sizi yok ettiini
gryor gibiyim. demiti.
Sonra Eb Eyyb el-Ensr kalkp onlara yle hitb etmiti:
Ey Allah'n kullar! Bizler ve sizler daha nce bulunduumuz hl zere deil iniyiz? Aramzda her
hangi bir ayrlk sz konusu olmadna gre neden bizimle savamak istiyorsunuz? Onlar Eb Eyyb'un bu szlerine: Eer bu gn size uyacak olursak yarn bizim de hakkmzda hakem olayna
bavurursunuz. diye karlk vermiler, Eb Eyyb da onlara yle demiti: Hay Allah sizin mstehakknz versin! nce bu gn iinde bulunduunuz fitneyi bertaraf etmeniz gerekir ki gelecekte
meydana gelecek bir fitneden korkmaa hakknz olsun.
Arkasndan Hz. Ali onlarm yanna varp, yle demiti: Dmanlk ve kinin isyan ettirdii, hevnn
haktan saptrd, gazabn gzlerini kr ettii, byk karklklara den topluluk! Ben size unlar
bildireyim: Yarn br gn bu vadinin kenarnda lp gittiinizde bu mmet sizi srekli olarak
lanetleyip durmasn. Elinizde her hangi bir ilh delil ve apak bir.burhan olmadan bu ekilde
davranmanzdan dolay sizi hakir grmesinler. Siz hatrlamyor-musunuz ki ben sizi bu hakem olayna
ba vurmaktan alkoymutum ve size bu olayn bir hile ve tuzak olduunu hatrlatmtm. Bu adamlarn
da her hangi bir din hamiyetlerinin olmadn sylemitim. Fakat siz bana isyan ettiniz. Ancak
hakem olayna ba vurulduunda ben her iki hakemin Kur'n'n ihya ettiini ihya etmelerini ve yok

ettiini de yok etmelerini art komu ve bundan asla vaz gememitim. Fakat onlar kendi aralarnda
ihtilfa dm, Allah'n kitab ve raslnn snnetinin hkmne muhalif davranmlardr. Biz bu iki
hakemin byle davranmalarndan dolay verdikleri hkm kesinlikle reddetmi ve ilk defa zerinde
bulunduumuz anlaymz korumu bulunuyoruz. Peki bu hlde sizler nereden ktnz? Hariciler
ise Hz. Ali'ye yle karlk vermilerdi: Biz hakeme ba vurduk, fakat bu ekilde hakeme
bavurmaktan dolay da gnaha dm olduk ve bundan dolay da kfre girdik. Ancak arkasndan
tevbe edip bu hatamzdan geri dndk. Eer sen de bu yaptndan dolay teybe edersen seninle
birlikte oluruz ve senin yannda yer alrz. ayet tevbe etmeyecek olursan mutlaka biz de sana kar
srekli olarak savamaya devam edeceiz. Hz. AH onlara: Banza bir kasrga kopmu ve sizi yok
edip gtrmtr. Ben Raslullah (s.)'a imanmdan, onunla birlikte hicret etmemden ve Allah yolunda
yapm olduum cihadmdan sonra kfre dtm m kabul edeceim? Eer byle davranacak
olursam bir daha hidayete ermemek zere dallete sapm olurum. demi, bu szleri syledikten
sonra ekip onlar kendi hallerine brakmt.
Baka bir rivayette ise Hz. Ali'nin Hariclere' unlar syledii kaydedilir: Be hey adamlar!
Benim daha evvel srekli olarak reddedip durduun!, fakat sizin zerinde srarla durarak balatm
olduunuz hakem ve muhakeme olayn aramzda bir ayrla sebep olmas iin sizler meydana
getirdiniz. Ben size karmzdakilerin hakeme ba vurmak istediklerinde bunu srf bir hile ve tuzak
olmas iin ileri srdklerini haber vermitim. Fakat sizler bana kar tam bir muhalif olarak bu
konuda isyan edip yan izdiniz. Tam asi insanlarn inatlarna dp gayet inat davrandnz. Nihayet
kendi grm sizin grnz istikametinde evirmek zorunda kaldm. Vallahi, yanl yoldasnz,
aklszca eylerin peindesiniz. Sizin dediinize gelmiyorum, Allah mstahakkmz versin, benden
uzak du-' runuz. Vallahi, sizinle ilgili konularda onlar asla aldatmadm ve onlarla ilgili meselelerde
de sizden hi bir eyi gizlemedim ve sizleri de asla karanlklara srklemedim. Sizi asla tehlikeye
yaklatrmadm. Bizim yaptmz iler zahir olarak bir mslmanm yapmas gereken iler idi.
Bundan dolay sizin ileri gelenlerinizin grleri istikametinde iki adam seildi, biz de bu iki adama
Kur'an' Kerm'in hkmlerine uymalarn art koup bundan asla ayrlmamalarn istedik. Ancak bu
iki adam hev ve heveslerine uymu, hakk grdkleri halde terk etmi ve nihayet kendi arzular
istikametinde davranmlardr. Bu.iki adam hakka muhalefet edince biz kendi elimizde bulunan
salam delillere tekrar yaptk ve onlarn verdikleri, bilinmeyen ve duyulmayan u hkme riayet
etmedik. Peki bu durumdan sonra, syleyin bakalm, neden bizimle savamay hell gryor ve bizim
cemaatimize kar isyan edip duruyorsunuz. Neden kllarnz ellerinize alp mslmanlara kar
hcuma geerek onlar ldrp duruyorsunuz? Vallahi, ite byle bir davran apak bir hsrandr.
Vallahi, bu anlay zerine bir tavuu ldrecek olursanz bu, Yce Allah katnda byk bir lm
olur. Kald ki Allah indinde kan haram olarak bilinen bir mslmanm ldrlmesi ise son derece
byk bir vebaldir.
Haricler Hz. Ali'nin bu szleri zerine birbirlerine yle seslenmeye balamlard: Onlarla
konumayn, onlar muhatab almayn. Allah'a mlki olmak zere hazrlannz. Cennete giden yol!
Bu barmalar zerine Hz. Ali onlar kendi hallerine brakp geri dnmt.
Arkasndan Haricler nehrin bat tarafnda duruyorlarken nehre doru yaklam ve kpry
gemilerdi. Hz. Ali'nin baz adamlar kendisine Hariclerin kpry atklarn syleyince: Hayr,
onlar nehri aamazlar. demiti. Bunun zerine bir nc heyeti gnderip durumu renmi, gelen
heyet Hariclerin nehri getikleri haberini getirmiti. Eer bu nc kuvvetlerin korkusu olmasayd onlar mutlaka Hz. Ali'ye daha da yakn

bir yere gelirlerdi. Haberci gelip Hz. Ali'ye onlarn nehri atklarn haber verince; Hayr, onlar
nehri am deiller; nk onlarn barp ar malar nehrin br tarafndan geliyordu. Vallahi,
aranzda meydana gelecek bir arpmada sizlerden on kii ldrlmez, onlardan da on kii
kurtulamaz1. demi, sonra bizzat kendisi Hariclere doru yaklam ve kprnn br tarafnda
olduklarn grmt. Ancak etrafndakiler Hz. Ali'nin bu szlerinde pheye dmler ve bazlar
da ona inanmamlard. Gerekten kpry amadklarn grnce de tekbrler getirmi ve durumu
Hz. Ali'ye bildirmilerdi. Bunun zerine Hz, Ali yle demiti: Vallahi sen yalan sylemedin ve
yalanlamadn da! Arkasndan Hz. AH adamlarn toplayarak sava durumuna gemi ve sa tarafnda
Hucr b. Adiyy'i, sol tarafnda da ebes b. Rib'yi veya baka bir rivayette ise Ma'kil b. Kays erReyh'yi grevlendirmiti. Svarilerin bana Eb Eyyb el-Ensr'yi, yayalarn bana da Eb
Katde el-Ensr'yi geirmiti. Yedi yz veya sekiz yz kii olduklar sylenen Mednelilerin basma
da Kays b. Sa'd b. Ubde'yi tayin etmi bulunuyordu. Dier taraftan Haricler de bir araya toplanm,
sa kuvvetlerinin bana Zeyd b. Husayn et-TJyi, sol kuvvetlerinin bana da ureyh b. Avf elAbs'yi. atllarn bana Hamza b. Sinan el-Esed'yi yayalarn bana da Hur-ks b. Zheyr es-Sa'd'yi
geirmilerdi.
Hz. Ali Eb Eyyb el-Ensr'ye emn sancan vermi bulunuyordu. Ebu Eyyb el-Ensr onlara
seslenerek yle demiti: Bu sancan altma gelip toplanan kimseler gvenlik iindedir. Sizden kim
ki savaa katlmayp taarruza gemezse yine emn iindedir. Ve yine bu cemaat iinden Kfe'ye veya
Medin'e ekip gidecek olanlar da emn iindedir. Aranzda bulunan kardelerinizin kann akttktan
ve onlar ldrdkten sonra artk her hangi bir ey sylemee gerek kalmayacaktr.
Bu konumalardan sonra Hariclerden Ferv b. Nevfel el-Eca yle demiti: Vallahi, Ali ile neden
savatmz bilmiyorum. Ben onunla neden savatm iyice anlayncaya kadar veya onunla
arpmay brakp ona tabi oluncaya kadar ekilip gidiyorum. Bu ekilde syledikten sonra yannda
bulunan be yz atl ile birlikte ayrlp Bend en-Nec ve ed-Deskere denilen yere gidip konaklamt.
Onlara tabi baka bir grup da ayrlarak Kfe'ye ekip gitmi, orada kalanlardan yz kiilik kadar bir
kuvvet de Hz. Ali'nin yanna varp ona katlmlard. Hz. Ali, yannda bulunan arkadalarna bunlarla
arpmaa kesinlikle ilk defa kendilerinin girmemelerini ve onlara kar silh ekmedike onlarla
savamamasm tavsiye etmiti. Hariclerden artakalanlar birbirlerine seslenerek: Haydi cennete
geliniz, cennete giden yol burada! diye seslenmi ve mslmanlar zerine hcuma kalkmlard.
Onlarn byle savaa balamalar zerine Hz. Ali'nin svari kuvvetleri iki ksma ayrlarak onlarn
sa ve sol kanatlar zerine hcum etmi ve okular da onlarn okularyla karlamlard. Hz.
Ali'nin svarileri sa ve sol koldan onlar kuatm bulunuyordu. Geri kalan mslmanlar da
zerlerine mzraklar ve kllarla saldrmlar, ok ksa bir sre sonra onlar bozguna uratmlard.
Hamza b. Sinan el-Hill arkadalarnn bu ekilde helak olmak zere olduklarn grnce on-" lara
yle seslenmiti: ekiliniz, ininiz!* Onlar da oradan tam ekilip ayrlacaklarken Hz. Ali'nin
kumandanlarndan Esved b. Kays el-Murd, yannda bulunan atllarla birlikte zerlerine hcum
etmi ve onlar bir saat iinde tamamen helak etmilerdi. Sanki onlara bir anda lnz! diye
sylenmi ve onlar da topyekn oluvermilerdi.
Bu arpmalardan sonra Eb Eyyb el-Ensri Hz. Ali'ye gelerek yle demiti: Ey mminlerin
emiri! Ben Zeyd b. Husayn et~ T'yi ldrdm. Gsne klcm saplayarak srtndan kncaya
kadar sokuverdim ve onu ldrrken: Ey Allah'n dman! Seni atele mjdeliyorum. dedim. O
anda o da bana yle dedi: Yarn hangimizin cehenneme atlacan grp reneceksin. Bu szler
zerine Hz. Ali: O atee atlacak kiidir. diye karlk vermiti. Sonra Hni b. Hattb el-Ezd ve

Ziyd b. Hasafa Hz. Ali'ye gelerek Abdullah b. Vehb'i ldrdklerini sylemiler, Hz. Ali onlara
nasl yaptklarn sorunca yle anlatmlard: Onu grnce hemen tandk ve zerine atlarak
mzraklarmzla onu ldrverdik. Bunun zerine Hz. Ali: O halde ikiniz de katilsiniz diye
karlk vermiti.
Bu arpmalar s,rasmda Cey b. Raba el-Kinn, Hurks b. Zheyr'i; Abdullah b. Zahr el-Hevln,
Abdullah b. ecere e-Sle-m'yi ldrmlerdi. arpmalar srasnda ureyh b. Evf bir duvar
kenarna ekilerek orada arpp duruyordu. Onun zerine Kays b. Muviye atlp ayan
koparmt, fakat o yine baz talamalarda bulunarak arpmaya devam ediyor idi. Kays b. Muviye
[134]
ikinci bir hcumla ureyh b. Evf'y ldrmt.
Z Es-Sdeyye'nin ldrlmesi
Eir cemaat Hz. Ali'den unlar rivayet etmitir:
Hariclerle yaplan arpmalar meydana gelmeden nc Hz. Ali nin arkadalarna: Baz kimseler
zuhur edip okun yaydan frlayp gittii gibi dinden kacaklardr. Bu kavmin iinde doutan bir eli
eksik bir adam bulunacaktr. deyip durduu bir ok defa iitilmi bulunuyordu. Nihayet Nehrevn'da
toplananlarn isyanlar zerine Hz. Ali, zerlerine adamlar ile birlikte varm ve aralarnda;
anlatlan hadiseler meydana gelmiti. Nihayet olaylar sona erip de bu eli olmayan adam aramaa
baladklarnda onlardan bazlar byle bir kimseye rastlamadklarn sylemilerdi. Hatta bazlar
byle bir adamn bunlar iinde olmadn ileri srmlerdi. Ancak Hz. Ali yle demee devam
ediyordu: Hayr, vallahi o bunlarn iinde olmaldr. Ben yalan sylemedim ve yalanlanmadm da.
Sonra bir adam gelip Hz. Ali'ye: Ey M'minlerin Emri! Onu ller arasnda bulduk. diye mjde
vermiti.
Baka bir rivayete gre ise bu adamn gelip Z es-Sudeyye'nin ldrlmesini mjde vermesinden
evvel Hz. Ali yanma Sleym b. Sulame el-Hanef ve Beyyn b. Sabra'y alarak onu aramaa km,
nehir kenarnda Hariclerden ldrlen elli kiilik bir grup arasnda bir ukurda l olarak yattn
grm bu ukurdan kardnda koluna bakm, kolunda aynen bir kadnn memesine benzer bir et
parasnn sarkk olduunu ve ayrca meme ucu zerinde bir ka siyah km bulunduunu mahade
etmiti. Bu et paras ekilip uzatldnda dier eli hizasna varacak kadar uzuyor, kadn gsne
benzeyen bu et paras tekrar brakldnda yine adamn omuzlarna doru ekiliyordu. Hz. Ali onu
grdnde yle demiti: Allah-u Ekber! Ben yalan sylemedim ve yalanlamadm da. Eer
korkmayacanz bilseydim size Yce Allah'n Ras-lullah Cs.) 'm lisan ile u anda sahip
bulunduumuz hakk bilerek, onlarla neden savatn bilen kiiler iin ne buyurduunu aktarrdm.
Hz. Ali savatan sonra Hariclerin yenilip de maktul olarak yerlere serildiklerini grdnde onlara
yle seslenmiti: Yazklar olsun size! Sizi aldatanlar size bu zarar getirdi! Yannda bulunanlar:
Ey Mminlerin emri, onlar kim aldatt? diye sorunca da Hz. Ali onlara yle cevap vermiti:
Onlar aldatan eytan ve ktl emreden nefistir. eytan onlara dnya hayatn tatl gsterip,
Allah'a kar isyan etmelerini gayet ssl gstermi, nefisleri de hak zere olduklarn sylemiti.
Anlatldna gre, Hz. Ali, Haricleri bu ekilde malp ettikten sonra kararghlarnda bulduklarn
ele geirmi, silh ve atlarn mslmanlar arasnda paylatrdktan sonra geri kalan eya ve
klelerini 'ise geri dndnde sahiplerine iade etmiti. arpmalar bittikten sonra Adiyy b. Htem
ldrlenler arasnda dolap olu Tarafa'y bulmu ve onu defnetmiti. Mslmanlardan baz

kimseler de yakn akrabalarndan ldrlen kimseleri defnetmeye almlard. Ancak bu durum Hz.
Ali'ye haber verilince: Onlar ldryor, sonra da defnetmeye mi kalkyorsunuz? Kalkn, yryn
bakaym! diye- sylenmi ve msmanlar da kalkp yola koyulmulard.
Anlatldna gre, Hz. Ali'nin adamlarndan yalnz yedi kii ldrlmt. Baka bir rivayette bu
olayn Hicr 38. (M. 658-659) ylda meydana geldii kaydedilir. Hz. Ali'nin arkadalarndan
ldrlenler arasnda Raslullah (s.)'m ashabndan olup onun cennetle mjdeledii Yezd b. Nveyre
[135]
el-Ensr vard. Bu arpmalarda ilk ldrlenlerden biri idi.
Hz. Ali'nin Kfe'ye Dn
Hz. Ali bu Hariclerden kurtulduktan sonra Allah'a hamd- sena etmi ve yanmdaki arkadalarna
yle seslenmiti: Allah sizin sayenizde byk bir ktl yok etmi ve zaferimizi yceltmi
bulunuyor. Onun iin bulunduunuz u yerden sr'atle dmanlarnzn zerine yrynz. Ancak
onlar Hz. Ali'nin bu arsna: Ey mminlerin emri! Oklarmz tamamen tkendi, kllarmz
kreldi, mzraklarmzn ular krlp parampara oldu. Bundan dolay bizi al, ehrimize gtr, orada
hazrlklara girielim. Umulur ki mminlerin emrinin bu hazrlklarmzda katks olur ve bu da
dmanmza kar daha gl hale kavumamza sebep olur. diyerek karlk vermilerdi. Bu
szleri syleyenin E'as b. Kays olduu ifade edilir. Bunun zerine Hz. Ali en-Nuhayle'ye gelip
konaklam ve mslmanlarm da burada karargh kurmalarn emretmiti. Ayrca Hz. Ali
mslmanlara burada cihat hazrlklarna girimelerini ve kendilerini ruhen savaa hazrlayp oluk
ocuklarnn ziyaretlerine az gitmelerini ve dmanlar zerine gitmeye iyice hazrlkl olmalarn
sylemiti. Askerler en-Nuhayle'de bir mddet ikame ettikten sonra yava yava kararghlarn terketmee balam ve mslmanlarm ileri gelenlerinin dnda kararghta kimse kalmamt. Bylece
karargh bombo br ekilde terkedilmi bulunuyordu. Hz. Ali bu durumu grnce Kfe'ye varm ve
sefere kma konusundaki grnn ar bastn grm ve onlara yle seslenmiti: Ey nsanlar!
Dmannz zerine yrmek iin hazrlklarnz yapnz. inizde yapaca cihatla Allah'a yakn
olmak isteyen kimler vardr. Bu cihad Allah'a yaklamak iin vesile klacak kimler varsa ortaya
ksn. Dmanlarnz haktan sapm, Allah'n kitabndan yz evirmi ve taknlklar iinde
bocalayp durmulardr. Bunun iin siz de onlara kar koymak zere gcnz orannda hazrlklar
yapp onlara kar sava atlar hazrlayn ve Allah'a tevekkl edin. Allah kendisine gvenileceklerin
en bydr ve O vekil olarak yeter. O yardmc olarak da yeter. Ancak Hz. Ali'nin bu szlerine
ramen hi kimse yerinden kprdamam ve byle bir hazrla da girimemilerdi. Onlar gnlerce
bu ekilde terkedip kendi hallerine brakmt. Sava iin hazrlklar yapacaklarndan artk midini
kesince ileri gelenlerini ve reislerini toplayp grlerini alm ve neden byle geciktiklerini
sormutu. Bazlarnn mazeretleri vard, bazlarnn ise asla bir mazeretleri yoktu. Aralarndan ok az
kimse savaa gitmee niyetli idi. Bunun zerine Hz. Ali onlara hitaben yle demiti: Ey Allah'n
kullan! Size ne oldu da Allah'n yoluna kmaa davet ettiimde Yere aklp kaldnz? Dnya
[136]
hayatn hir ete mi tercih ettiniz
yoksa zilleti ve korkakl izzete mi tercih ettiniz? Sizleri
cihada davet ettike lm sekertna tutulmucasma kendinizden gemi, kalbleriniz tamamen lm,
idrakiniz kaybolmu gzleriniz grmez olmu gibi bir duruma dtnz. Vallahi, sze gelince dada
hzl koan aslanlar andrrsnz, savaa davet edildiinizde de aynen yan izen tilkiler gibisiniz.
Bundan sonra asla size gvenmeyeceim. Bir hedefe ulamak iin sizlerle yola klmaz. Sizler

sava krkleyenlerin en ktlerisiniz. Sizlere tuzak hazrlanyor, ama sizler byle bir yola teebbs
bite etmiyorsunuz. Zayf drldnz halde birbirinize sava iin yardmc olmuyor ve tevik
etmiyorsunuz. Sizler derin bir uykuda iken dmannzn gzne uyku bile girmiyor. Sonra devamla
yle demiti: ... Benim sizin zerinizde hakkm vardr ve sizlerin de benim zerimde hakknz
vardr. Sizin benim zerimdeki hakknz yaknlm srd mddete sizlere tte bulunmam,
ihtiyalarnz gidermem, cahil kalmamanz iin baz eyleri retmem ve yanlla dmemeniz iin
de size gerekli eitimi vermemdir. Benim sizin zerinizdeki hakkma gelince, bu, bana yapm
olduunuz bey'at'e vefa gstermeniz, huzurumda veya gyabmda bana iyi davranp sadk kalmanz,
itaate davet ettiimde ve emir verdiimde de bu davetim ve emrime icabet etmeniz, ayrca Yce
Allah hakknzda hayr dilerse mutlaka benim kt grdm sizin de terketmeniz, benim
sevdiklerimi de tercih etmenizdir. te bylece arzu ettiklerinize kavuur ve umduklarnz da elde
[137]
etmi olursunuz.
Bu Yln Dier Olaylar
Anlatldna gre bu yl hacc emirliini Hz. Ali'nin Yemen valisi bulunan Ubeydullah b. Abbs
yerine getirmiti. Mekke ve Tif valisi de o srada Usem b. Abbs idi. Sehl b. Huneyf de Medine
valisi olarak grev yapyordu. Baka bir rivayette ise o srada Medine valisi Temam b. Abbs idi.
Basra valisi ise Abdullah b. Abbs olup Muhammed b. Eb Bekr de Msr valiliini yrtyordu. Hz.
Ali Sffn savana gittiinde Kfe'de Eb Mes'd el-Ensr'yi vekil brakmt. O ylda Horasan
valisi Huleyd b. Kurr el-Yerb olup Muviye b. Eb Sfyn da am'da hkm srmekteydi.
Bu yl iinde, Sffn savama katlm ve Hz. Ali'nin taraftarlarndan olan Kays el-Ahmes elBecel'nin kardei Hazm b. Ebi Hazm ldrlmt. Yine bu yl iinde Bedir ashabndan olup dier
gazalara da Raslullah ile birlikte katlm bulunan Habbb b. Eret vefat etmiti. Bir rivayete gre
Habbb, Sffn ve Nehrevn savalarna katlmt. Baka bir rivayette ise bu iki savaa katlmad
kaydedilir. Habbb bu sralarda hasta olup Hz. Ali'nin Kfe'ye varmasndan evvel vefat etmi
bulunuyordu. Dier bir rivayette ise Hicr 39. CM. 659-660) ylda altm yanda iken vefat ettii
kaydedilir.
_,
Yine rivayete gre bu yl iinde Hz. Ali ile birlikte Sffn'e katlm bulunan Eb'l Heysem b. etTeyyahn ldrlmt. Baka bir rivayette ise bir mddet daha yaad kaydedilir. Ayn ekilde
onun kardei Ubeydullah b. et-Teyyahn da Sffin'de ldrlenlerden idi. Bir rivayete gre
Raslullah (s.)'a Akabe'de ilk defa bey'at eden kii bu Eb'l-Heysen idi. O ayn zamanda Bedir
ashabndan-dr.
Yine Sffn'de ldrlenlerden birisi Mnye adnda bir kadnn olu olan Ya'l b. meyye et-Temm
adndaki ahstr. O Ukbe b. Gazvn'm yeeni, baka bir rivayette ise halasnn olu idi. Bu kii de
Cemel olaynda Hz. ie ile birlikte bulunmu, daha sonra Hz. Ali'nin yannda Sffn savanda yer
alm ve orada ldrlmt. Ya'l b. Mnye Mekke fethi gnnde mslman olanlardan olup
Huneyn gazasna katlm bulunuyordu.
Bedir ashabndan olup Sffn savanda ldrlenlerden birisi de Abdurrahman'm babas Eb Amra
el-Ensr el-Neccr idi. Yine Bedir ashabndan olup Sffn'de ldrlenlerden birisinin Eb Fa-dla
el-Ensr olduu kaydedilir.
Yine bu yl iinde ve Sffn'de ldrlenlerden birisi de Bedir ashabndan olup Sehl b. Huneyf el-

Ensr idi. Ayn zamanda o Hz. Ali ile birlikte btn savalara katlmt. Suheyb b. Sinan ve Saf-fn
b. Beyd da bu yl iinde vefat etmilerdi. Saffn, Bedir ashabndan idi.
Bu yl iinde vefat edenlerden birisi de Abdullah b. Eb erh olup Askaln'da namaz esnasnda
aniden vefat etmiti. Bir rivayete gre o Sffn savanda Muviye'nin yannda yer almay kesinlikle
istememi idi. Dier bir rivayette ise onun Sffn'de savat kaydedilir. Ancak bu konuda sahih bir
[138]
bilgi mevcut deildir.
H. 38. (M. 658-659) YIL OLAYLARI
Arar B. El-s'n Msr'a Hakim Olmas Ve Muhammet! B. Eb Bekr'in ldrlmesi
Bu yl iinde, Hz. Ali'nin Msr valisi olarak grek yapmakta olan Muhamned b. Eb Bekr Msr'da
ldrld. Hz. Ali'nin onu Msr'a vali tayin etmesinin sebebini, Kays b. Sa'd'm Msr'dan azli ile
Muhammed b. Eb Bekr'in Msr'a girip bn Mudhim el-Kelb ve Haranbe ahalisi hakknda yapm
olduu uygulamalar daha nce kaydetmitik. bn Mudhim oraya vardnda Muhammed onu
ldrm ve Muviye b. Hudeyc es-Sekn Hz. Osman'n kanm talep edip ora ehalisini kendisine
katlmaa davet etmi, bazlar Muviye b. Hudeyc'in bu davetine uymu, bylece Msr'da baz
karklklar meydana gelmi ve Muhammed b. Eb Bekr'e kar bir grup olumutu. Bu durum Hz.
Ali'ye haber verildiinde yle demiti: Msr'a gnderebileceimiz u iki kiiden bakas bu grevi
hakkyla yerine getiremez. Bunlar da daha evvel grevinden zaletmi olduumuz Kays veya elEter'dirler.
El-Eter Sffn savandan sonra grev yeri olan el-Cezre'ye dnmt. Bu yzden Hz. Ali Kays'a:
Sen bir mddet benim yanmda dur, gvenlik ilerine bak, bu durumlar dzelince Azerbaycan'a
gidersin. demiti. Msr'daki son durumlar Hz. Ali'ye bildirilince, o sralarda Nusaybin'de bulunan
el-Eter'e bir mektup ya-zjp arm, huzuruna varnca Msr'da olup bitenleri anlatm ve yle
demiti: Senden baka bu grevi yklenebilecek kimse yoktur, gel oraya git. Sana tavsiye
edeceklerim dnda kendi grlerinle oray iyi yneteceine inanyor ve bununla yetiniyorum.
Allah'tan yardm dile. Halkna kar tatl sert bir tavrla davran. Yumuak ve merhametle
davranlmas gereken yerlerde gayet yumuak davran, zor kullanmann dnda bir are kalmayan
durumlarda da zor kullan.
Bunun zerine el-Eter Msr'a gitmek zere hazrlklara girimi, ancak bu srada Muviye'nin
ajanlar durumu ona bildirmilerdi. Muviye durumdan son derece endie duymutu, nk Msr'da
onun da gz vard. el-Eter Msr'a varacak olursa, Muham-med b. Ebi Bekr'den daha iyi bir ekilde
oray yneteceini biliyordu. Bunun zerine Kulzum'da bulunan hara grevlisine haber gndererek
yle demiti: el-Eter Msr'a vali olarak tayin edilmi bulunmaktadr. Eer g yetirip de onu
bertaraf edersen hayatta olduumuz mddete asla senden harac almayacam. Bu yol kesiciler
Muviye'den bu szleri aldktan sonra Kulzum'a gelip orada ikamet etmilerdi. Dier taraftan el-Eter
de Irak'tan kp Msr'a doru yol alm bulunuyordu. el-Eter Kulzum'a vardnda sz geen hara
grevlisi onu karlam ve evinde konaklamasn teklif etmiti. el-Eter de teklifi kabul ederek bu
adamn evinde konaklam ve kendisine bir yemek takdim edilmiti. Yemeini bitiren el-Eter'e iine
zehir kartrdklar bir bal erbeti iirmiler, el-Eter bunu ier imez olduu yerde oluvermiti.
Dier taraftan Muviye m halkna yle demiti: Ali el-E-ter'i Msr'a vali olarak tayin etmi
bulunuyor. Onun aleyhinde beddua ediniz. Gerekten amllar da her gn el-Eter'e beddua

ediyorlard. Nihayet el-Eter'i zehirleyerek ldren adam Muviye'ye gelmi, el-Eter'in lmn
haber vermiti. Bunu duyan Muviye mescitte minbere karak yle bir hitapta bulunmutu: ...
Biliniz ki Ali'nin iki sa kolu vard. Birisi Sffn'de ldrld (bununla Ammr b. Ysir'i
kastediyordu), dier kolu da bugn kesilmi bulunuyor.
(Bu dier kol ile de el-Eter'i
kastediyordu).
Hz. Ali el-Eter'in lm haberim iittiinde: Allah rahmet eylesin. deyip zerinde durmad, nk
sylediini iittii baz szlerinden dolay el-Eter'e krgnd.
Baka bir rivayete gre ise el-Eter'in ldrld haberi Hz. Ali'ye ulanca yle demiti: nn
lillh ve inn ileyhi rcin. O bir ok kimseyi mal sahibi kld halde kendisi hi bir eye sahip
olmad. Bu gibi adamlar acaba her zaman bulunabilir mi? Eer o demirden olmu olsayd bir paranga
olurdu ve eer tatan olmu olsayd son derecede sert ve gl olurdu. te alayacak kimseler buna
benzer adamlar iin alarlar.
Bu ikinci rivayet daha doru olsa gerektir, nk eer Hz. Ali el-Eter'e kzgn olmu olsayd onu
Msr'a vali tayin etmezdi.
el-Eter Hz. mer, Hz. Ali, Hz. Hlid b. Veld ve Hz. Eb Zerr'Bunun zerine el-Eter Msr'a gitmek
zere hazrlklara girimi, ancak bu srada Muviye'nin ajanlar durumu ona bildirmilerdi. Muviye
durumdan son derece endie duymutu, nk Msr'da onun da gz vard. el-Eter Msr'a varacak
olursa, Muham-med b. Eb Bekr'den daha iyi bir ekilde oray yneteceini biliyordu. Bunun zerine
Kulzum'da bulunan hara grevlisine haber gndererek yle demiti: el-Eter Msr'a vali olarak
tayin edilmi bulunmaktadr. Eer g yetirip de onu bertaraf edersen hayatta olduumuz mddete
asla senden harac almayacam. Bu yol kesiciler Muviye'den bu szleri aldktan sonra Kulzum'a
gelip orada ikamet etmilerdi. Dier taraftan el-Eter de Irak'tan kp Msr'a doru yol alm
bulunuyordu. el-Eter Kulzum'a vardnda sz geen hara grevlisi onu karlam ve evinde
konaklamasn teklif etmiti. el-Eter de teklifi kabul ederek bu adamn evinde konaklam ve
kendisine bir yemek takdim edilmiti. Yemeini bitiren el-Eter'e iine zehir kartrdklar bir bal
erbeti iirmiler, el-Eter bunu ier imez olduu yerde oluvermiti.
Dier taraftan Muviye m halkna yle demiti: Ali el-E-ter'i Msr'a vali olarak tayin etmi
bulunuyor. Onun aleyhinde beddua ediniz. Gerekten amllar da her gn el-Eter'e beddua
ediyorlard. Nihayet el-Eter'i zehirleyerek ldren adam Muviye'ye gelmi, el-Eter'in lmn
haber vermiti. Bunu duyan Muviye mescitte minbere karak yle bir hitapta bulunmutu: ...
Biliniz ki Ali'nin iki sa kolu vard.' Birisi Sffin'de ldrld (bununla Ammr b. Ysir'i
kastediyordu), dier kolu da bugn kesilmi bulunuyor.
(Bu dier kol ile de el-Eter'i
kastediyordu).
Hz. Ali el-Eter'in lm haberini iittiinde: Allah rahmet eylesin. deyip zerinde durmad, nk
sylediini iittii baz szlerinden dolay el-Eter'e krgnd.
Baka bir rivayete gre ise el-Eter'in ldrld haberi Hz. Ali'ye ulanca yle demiti: nn
lillh ve inn ileyhi rcin. O bir ok kimseyi mal sahibi kld halde kendisi hi bir eye sahip
olmad. Bu gibi adamlar acaba her zaman bulunabilir mi? Eer demirden olmu olsayd bir paranga
olurdu ve eer tatan olmu olsayd son derecede sert ve gl olurdu. te alayacak kimseler buna
benzer adamlar iin alarlar.
Bu ikinci rivayet daha doru olsa gerektir, nk eer Hz. Ali el-Eter'e kzgn olmu olsayd onu
Msr'a vali tayin etmezdi.
el-Eter Hz. mer, Hz. AH, Hz. Hlid b. Velid ve Hz. Eb Zerr'- den hads rivayet etmi ve onun bu

rivayetlerini de baz cemaatler ondan aktarmlardr. Almed b. Salih onun hadiste sika (gvenilir)
olduunu ifade eder.
Baka bir rivayette de unlar kaydedilir:
el-Eter Msr'a vali tayin edilince Muhammed b. Ebi Bekr buna krlm ve bir hayli alnmt. Bunun
zerine Hz. Ali ona bir mektup yazarak yle demiti: ... el-Eter'i Msr'a vali olarak tayin etmemin
seni fkelendirdiini iittim. Bu tayini cihat konusunda geri kalmandan dolay yapm olmadm gibi
az gayret gsterdiini de ifade etmi deilim. Eer senin elindeki imknlar ekip alm olsaydm
daha nceleri sana ok daha kolay gelecek ve senin de daha ok houna gidecek bir yerin valiliini
verirdim. Msr'a tayin etmi olduum bu adama gelince, o gerekten bize son derece yardmc olmu
ve dmanlarmza gayet iddetle kar koymu bir kimse idi. O dnyadaki gnlerini tamamlam ve
hirete intikal etmi bulunuyor. Biz ondan raz idik, Allah da ondan raz olsun ve dnyada ilemi
olduu sevablarn kat kat versin. Sen de dmana kar direnmesini bil ve savaa hazrlan. Hikmetle
[139]
gzel tle Rabbnn yoluna davet et ve onlarla en gzel ekilde mcadele et
Allah' ok ok
an ve ondan korkarak ok ok yardm dile. te bu senin ilerini kolaylatrmas iin yeterli bir
ameldir. Allah' ok anman ve ondan yardm dilemen senin grevini kolaylatrm olur.
Muhammed b. Eb Bekr Hz. Ali'nin bu mektubuna u ekilde karlk vermiti: ... Mektubun bana
ulat ve mektubun muhtevasn da iyice anladm. nsanlar arasnda Allah'n rzasn Mminlerin
emirinden daha ok talep eden pek az kimse vardr ve dmanna kar ondan daha iddetli olup
kendi yaknlarna rahmet ve yumuaklkla davranan kimse yoktur. Ben hazrn. ehrin dna kp
kararghm kurdum, insanlara gvence saladm, ancak bi-, ze kar sava am olanlara ve bize
muhalefet edenlere byle bir gvence ve emn vermi deilim. Ben Mminlerin emrinin emrine
tbyim ve onun emrini sonuna kadar koruyacak kimseyim. Vesselam.
Ancak baka bir rivayette el-Eter'in Muhammed b. Ebi Bekr'in ldrlmesinden sonra Msr'a vali
tayin edildii kaydedilir.
amllar Sffn savandan sonra hakem olaynn nasl netice vereceini bekliyorlard. ki hakem
bulunduklar yerden ayrlp gittikten sonra Sn halk Muviye'ye hilfet zerine bey'at etmi ve
gittike kuvvet kazanmlard. Buna karlk Irak'ta bulunan ms-lmanlar Hz. Ali'ye muhalefet etmi
ve kendi aralarnda ayrla dmlerdi. Muviye'nin ise Msr'dan baka her hangi bir endiesi
yoktu. O, Msr'n kendisine yakn oluundan ve halknn daha nce Hz. Osman'dan yana olanlara
kar olan iddetli tavrlarndan dolay onlardan bir hayli korkuyor ve ekiniyordu. Msr'a sahip ve
hakim olduu takdirde orann gelirinin okluundan dolay Hz. Ali'ye de galip geleceini tahmin
ediyordu. Bu yzden Amr b.el-s, Habb b. Mesleme, Busr b. Eb Ertd, Dahhk b. Kays, Abdurrahman b. Hlid, Ebl-A'vr es-Slem ve urahbl b. es-Simt el-Kind'-yi ararak onlara yle
demiti: Sizi neden buraya topladm biliyor musunuz? Benim iin son derece nemli olan bir
husus iin sizi buraya toplam bulunuyorum! Onlar da ona yle cevap vermilerdi: Cenb- Allah
kimseye gayb bilme yetkisi vermi deildir ve senin de ne istediini bilmiyoruz. Bu arada Amr b.
el-s: Bizi buraya Msr konusunda ne dndmz sormak iin ardn. Eer gerekten bizi
bunun iin toplam isen bu konuda azimli davran ve verdiin kararda sabrl ol. Msr'n ele
geirilmesi konusunda son derece mkemmel bir grtr bu. Msr' elde etmekle kendin ve
arkadalarnn ycelmesini ve dmannn da yok olup ikk ve nifak ehlinin zelil olmasn salam
olursun. eklinde konutu. Muviye ise ona yle karlk verdi: Ey s'n olu, haydi greyim seni,
gster kendini bakaym! v
Amr b. el-s Muviye'nin en yakn adamlarndan olup Msr'a temaylnden dolay Hz. Ali'ye kar

onun yannda savamt.

Sonra Muviye bu adamlara yaklaarak: Abdullah'n babas gerekten benim sizi neden topladm
tahmin etmi bulunuyor. Peki sizler ne dersiniz? diye sormu, onlar da: Biz de Amr'n grne
katlyoruz diye karlk vermilerdi. Muviye'nin: Peki o halde ne yapalm? Amr bu konuda
grn belirtti, ama ne yapmam gerektii konusunda herhangi bir aklamada bulunmad. demesi
zerine Amr: Bence oraya gayet kalabalk ordular gnderip bu ordularn bana son derece
dirayetli, sabrl ve iini bilen, kendisine gvendiin birini getirmen gerekir. Eer bu kii oraya varp
da Msr'a hakim olursa orada bizim grmzde olanlar ona yardmc kar ve o da dmanna
kar galip olur. Eer Msr'daki ordularn bu konuda bizim grmze uyar da bize katlrlarsa o
zaman Cenb- Allah'n sana yardm edeceini umuyorum. eklinde konumu, Muviye de yle
demiti: Bence orada bize taraftar olanlara mektuplar yazp gvence verelim ve dayanp
sabretmelerini syleyelim. Dier taraftan bize dman olanlara mektuplar yazp onlar bara davet
edelim; onlara birazck kr ifadeleri kullandktan sonra biraz da sava ile korkutalm. Eer
arpma meydana gelmeden arzu ettiimiz vasat oluursa zaten bizim istediimiz de budur. Yok eer
bu gereklemeyecek olursa o zaman onlarla savarz. Ey s'n olu! Senin ilerin iddetle ve acele
ile baarya ular. Ben ise tam tersine souk kanl ve yava davranmakla baarya ulayorum. Amr
bunun zerine Muviye'-ye unlar syler: Sen neyi uygun grrsen onu uygularsn, fakat ben harbin
dnda her hangi bir baarya ulaacamz tahmin etmiyorum.
Muviye Mesleme b. Muhalled ve Muviye b. Hudeyc es-Sek-nfye bir mektup yazar ve klesi
Sbey ile gnderir. Bu iki ahsa yazd mektubunda Hz. Ali'ye kar olan muhalefetlerinden dolay
onlara teekkr ediyor ve Hz. Osman'n kann talep etme konusunda onlar tevik edip kendisinin
devlet otoritesini tamamiyle eline geirdii takdirde baz vaadlerde bulunuyordu.
Bu iki ahs durumdan haberdar" olunca bunlardan Mesleme b. Muhalled el-Ensri kendi adna ve
Muviye b. Hudeyc adna unlar sylemiti: Bizler nefislerimizi Allah'n emirlerine tbi olmaya
adam ve bununla Rabbmzdan sevabn ummu olarak ondan yardm umuyor ve imammz ldren
kitleden intikam almamz iin bize zafer ihsan etmesini ondan temenni ediyoruz. Senin hakimiyet
salayacan dnemde bize verecein mkfatlara gelince; vallahi, biz asla bunlar iin gayret
etmiyoruz ve bizim istediimiz de bunlar deildir. imdi bize acele svarilerini ve yaya askerlerini
gnder. u anda dmanmz bizden bir hayli korkuyor. Eer bize bir yardm gelecek olursa Yce
Allah mutlaka bize bir zafer ihsan edecektir.
Muviye bu mektubu Filistin'de iken alm, yukarda adlar geen heyeti toplayarak onlara bu konuda
ne dndklerini sormu, onlar da Msr'a ordu gnderilmesini uygun grp ona bunu tavsiye
etmilerdi.
Muviye Amr b. el-s'a hazrlanmas iin emir vermi, onunla birlikte alt bin kiilik bir kuvvet
gndererek asla acele etmemesini tavsiye etmiti. Amr b. el-s Msr'a en yakn bir noktaya gelip
yerlemi, konaklad yerde Hz. Osman'a taraftar olan kimseler etrafnda toplanmlard. Amr b. els burada durup Muhammed b. Eb Bekr'e mektup yazarak ona yle demiti: ... Ey Eb Bekr'in
olu! Kann aktmamam iin benden uzak dur. Benim elimle bana bir musibetin gelmesini
istemiyorum. u anda burann halk senin aleyhinde bir araya gelmitir. Bundan dolay buradan kp
gitmeni sana tavsiye ediyorum. Ayn mahiyette olan Muviye'nin mektubunu da Muhammed b. Eb
Bekr'e ileterek onu Hz. Osman' muhasara eden kimseler arasnda bulunmasndan dolay tehdit etmi
bulunuyordu.
Muhammed b. Eb Bekr her iki mektubu Hz. Ali'ye ileterek Amr b. el-s'n Msr arazisine gelip

konakladn ve ona kar koymakta imdilik ar davrandn, bundan dolay Kendisinden yardm
istediini bildirmiti. Hz. Ali de ona bir mektup yazarak bunlara kar asker hazrlamasn ve son
derece sabrl davranp dmanna kar arpma konusunda azimli olmasn emretmi idi.
Muhammed b. Eb Bekr de mslmanlara bir hitabede bulunarak dmanlarna kar hazrlanmalarn
istemi ve Kinne b. Bir'in kumandasnda iki bin kiilik bir nc kuvveti hazrladktan sonra kendisi
de iki bin kiilik bir kuvvetle yola kmt. Kinne b. Bir bu nc kuvvetlerin banda olduu halde
Amr'n bulunduu tarafa ynelmiti. Amr b. el-s da Kinne'nin geldii tarafa ynelmi, Kinne
Amr'a doru yaklanca Amr birliklerini grup grup yapmt. Her birini tek tek Kinne zerine salnca
Kinne bu birlikleri kovalam ve onlar Amr b. el-s'n yanma kadar geri ps-krtmt. Amr bu
durumu grnce Muviye b. Hudeyc'e haber gndermi, o da bir hayli kalabalk bir orduyla Amr'n
imdadna yetierek Kinne ve arkadalarn tamamen' kuatmlard. am halk da Kinne ve
arkadalarn drt bir yanndan sarmlard. Kinne bu durumu grnce atndan inerek sava
meydanna atlm ve arkadalaryla birlikte arpmaya balam ve ehit dene kadar kl
sallamt.
Kinne'nin ldrldn, arkadalarnn daldn ve Amr b. el-s'n zerine doru geldiini
haber alan Muhammed b. Eb Bekr'in etrafnda kimse kalmam, kendisi tek bana yolda yrmee
balayarak rast geldii bir harabelie doru yolalm ve o harabelikte saklanmt. Amr b. el-s
Fustat ehrine girinceye kadar yoluna devam etmiti. Dier taraftan Muviye b. Hudeyc Muhammed b.
Eb Bekr'i aramaa km, yol kenarnda oturan bir cemaata rast gelerek grp grmediklerini
sormu, onlardan biri yle demiti: Ben u harabelie girdiimde orada oturan bir adam
grmtm. O anda Hudeyc'in olu: Evet, evet; ite odur diyerek o harabelie doru gitmi ve onu
oradan karmlard. Muhammed bu srada susuzluktan lmek zere idi. Onu alp Fustat'a
gtrmlerdi. Amr b. .el-s'n askerleri arasnda bulunan Muhammed b. Eb Bekr'in kardei
Abdurrahman Amr'n zerine atlarak ona: Kardeimi ikence ederek mi ldreceksin? Hudeyc'in
oluna haber gnder de onu elinden al. demi, bunun zerine Amr Hudeyc'in oluna haber
gndererek Muhammed b. Eb Bekr'i kendisine getirmesini sylemi, ancak Hudeyc'in olu yle
cevap vermiti: Sizler Kinne b. Bir'i ldrdnz de ben, Muhammed b. Eb Bekr'i mi
brakacam? imdi sizin kfirleriniz onlardan hayrl m, yok?, kitaplarda sizin iin bir beret
[140]
(inkrnzdan dolay size bir sorumluluk) mi var?
Yazklar olsun, yazklar olsun! Onun bu
szlerinden sonra Muhammed b. Eb Bekr kendisine su vermelerini istemi, Muviye b. Hudeyc yle
demiti: Eer sana bir tek' damla su verirsem Allah bana ebediyyen su iirmesin. Sizler Osman'dan
suyu alkoydunuz. Allah sana irin ve kat bir pis su iir-sin diye seni ldreceim! Onun bu
szlerine Muhammed b. Eb Bekr: Ey Yahudinin olu! Bu seni ilgilendiren bir mesele deildir, bu
Allah'n elinde olan bir husustur. O kendi dostlarn gayet mkemmel bir su ile kandrr. Senin gibi
dmanlarn ise ebediyyen susuz brakr. Vallahi, eer u anda klcm elimde olsayd sizi bu ekilde
konuturtmazdm. diye karlk vermi, bunun zerine Muviye b. Hudeyc de Muhammed b. Eb
Bekr'e: imdi sana nasl davranacam biliyor musun? Seni bir merkebin karna sokup o merkebi
atee vereceim ve seni bu ekilde ldreceim. demiti. Muhammed de ona: Sen bana bu ekilde
davranabilirsin. Bu sizin ilk yaptnz i deildir. Sizin Allah'n dostlarna kar olan davranlarmzdr bunlar. Ben senin ve senin dostlarn Muviye'nin ve Amr'n bu ekilde atee atlp cayr
cayr yanmalarnz Allah'tan temenni ederim. yle bir ate ki her eksikliinde Cenb- Allah onu en
kat ve en kzgnyla artrsn. diyerek karlk vermi, onun bu szlerine kzan Muviye b. Hudeyc
Muhammed b. Eb Bekr'i ldrerek onu l bir merkebin karnna sokmu ve atee vermiti.

Muhammed'in bu ekilde ldrldn haber alan Hz. ie son derece zlm, atlar yakm ve
her namazn arkasnda Ku-nut okuyarak Muviye ve Amr'a beddualar etmiti. Sonra Muhammed'in
oluk ocuunu yanma aldrmt. Bunlar arasnda Kasm b. Muhammed b. Eb Bekr de vard. Hz.
ie kardeinin bu ekilde ldrlmesinden sonra vefat edene kadar hi bir kzartma et yememiti.
Dier bir rivayette ise yle kaydedilir:
Muhammed b. Eb Bekr, Amr b. el-s ile iddetli arpmalara girimi ve Kinne b. Bir'in
ldrlmesinden sonra Muhammed de yenilgiye uraynca Cebele b. Mesrk'un yannda gizlenmiti.
Ancak onun nerede gizlendii Muviye b.. Hudeyc'e haber verilince Muviye gidip Muhammed'i
kuatm, Muhammed de karsna karak ldrlnceye kadar arpmt.
Dier. taraftan Hz. Ali'ye gelince: Muhammed b. Eb Bekr'in mektubunu aldnda hemen ona cevab
bir mektup yazp yardm gndereceini vaatetmiti. Sonra mslmanlara bir hutbe okuyarak Msr'da
meydana gelen olaylar, Amr b. el-s'm oraya gittiini haber verip onlar Msr'dakilere yardm
etmek iin tevik etmi ve bu konuda gerekli tleri vererek yle demiti: Haydi bizimle birlikte
el-Ceraa'ya doru yola knz. (el-Ceraa Kfe ile Hire arasnda bir yer idi.) Ertesi gn olunca Hz.
Ali el-Ceraa'ya doru yola km, orada erken saatlerde konaklayarak gnn ortalarna kadar
beklemi, ancak hi kimsenin oraya geldiini grmemiti. Hz. Ali geriye dnerek akam olunca son
derece zntl ve mahzun bir ekilde mslmanlarm ileri gelenlerini arm ve onlara yle
demiti: Kendi iini arzu ettii gibi infaz eden ve olaylar istedii ekilde takdir edip beni sizin
gibilerle imtihan eden Cenb- Allah'a hamdolsun. Ey emir verdiim zaman itaat etmeyen, cihada
davet ettiimde icabet etmeyen u beldenin insanlar! Hay babalarn yitiresiceler! Cihad sizin
boynunuzun borcu iken hl ehrinizde oturup neyi bekliyorsunuz? Vallahi, haberiniz olsun, lm
yaklayor ve bana da gelip atacaktr. lm sizinle aramz ayrnca-ya kadar ben yine size gerekli
nasihatlerimi yapacam. Vallahi, sizi gayet mkemmel bir-ekilde birletiren ve birliinizi salayan
bir din zeresiniz. Dmannzn sizi bastm ve ehirlerinize aknlar yaptn hissettiiniz anda sizi
bundan koruyacak baka bir koruyucunuz var mdr? Muviye bir sr ayak takmn, isyanc
kimseleri aryor ve her hangi bir konuda kendilerine uhrev bir ey vaat edilmedii halde onlar
bir, iki, katta sefer istedii yere davet ediyor ve istedii yere gnderiyor da onlar ona uyuyor ve
balanyorlar. Ben ise bu mmetin en hayrls olduunuz halde sizleri davet ediyorum, asla bu davete
icabet etmiyor ve bana isyan ederek muhalefet edip duruyorsunuz. Bu tuhaf deil midir!
Hz. Ali'nin bu szleri zerine Ka'b b. Mlik el-Erhab kalkarak unlar sylemiti: Ey Mminlerin
emri! insanlar davet edip topla. Ben ite bu gn iin nefsimi hazrlamtm. Sonra dnp oradakilere hitab ederek: Ey insanlar! Allah'tan korkun, imamnzn davetine icabet edin, onu
dmanlarna kar destekleyin ve ona yardm edip dmanlaryla arpn. te ben onun dmanna
kar ilk gidecek kiiyim. demi, ileri km ve iki bin kii ona katlmt. Hz. Ali: Haydi oraya
git, fakat onlarn ii bitmeden oraya varacam sanmyorum. demi, Ka'b b. Mlik de be gnlk bir
mesafeye kadar gitmiti. Arkasndan Haccc b. Gziyye el-Ensr Msr'dan gelmi ve Muhammed b.
Eb Bekr'in ldrld haberini iletmiti. Kendisi de onunla birlikte amllara kar arpanlar
arasnda idi. Dier taraftan Hz. Ali'nin am'a tayin etmi olduu Abdurranman b. ebib el-Fezr
am'dan dnm ve Msr'da Muhammed b. Eb Bekr'in ldrld, Msr'n tamamen ele
geirildii mjdelerinin Amr b. el-s'tan gelmi olduunu ve amllarn Muhammed'in
ldrlmesine bir hayli sevindikleri haberini getirmiti. Bunun zerine Hz. Ali yle demiti: Onlar
Muhammed b. Eb Bekr'in ldrlmesine ne kadar sevinmilerse biz ondan kat kat fazla zlm
olduk. Sonra Hz. Ali Msr'a gndermi olduu askerlere haber gndererek onlar geri arm ve

mslman-lara u hitabeyi yapmt:

Haberiniz olsun ki Msr u fcir, zorba, zlim, Allah yolundan insanlar alkoyan, slm'a kar
hilekrlkla ba kaldrm, olan bir kitle tarafndan ele geirilmi bulunuyor. Ve yine haberiniz olsun
ki Muhammed b. Eb Bekr ehit edilmitir. Biz Allah huzurunda onlardan Muhammed'in hesabn
soracaz. Vallahi, eer Allah'n kazasn bekleyip duran, mkfat iin alan, fcirin btn
icraatlarna buz edip mminin hidyet yolunu seven kimseleri iyice bilmi olsaydm o zaman
kesinlikle her hangi bir hususta ve cihatta geri kalma konusunda kendini knayacak bir durumda asla
olmazdm. unu iyi bilesiniz ki ben sava alannda iyi bir uzmanm. Ve yine unu iyi bilin ki ben bu
ie ilk n ayak olacak olannz olurum. Bu konuda azimli davranmay da iyi biliyor ve sizinle
yapacam uygulamalar konusunda mutlaka isabetli gr seip onu uyguluyorum. Bu hususta sizden
yardm isteyerek, sizi yardma davet eden yardma muhta kimse gibi size sesleniyorum; ancak sizler
maalesef benim szlerime kulak asmyor, benim emirlerime itaat etmiyorsunuz. Bunun sonunda da
iler ackl bir noktaya gelip dayanyor, o zamanda i iten gemi oluyor. Siz intikam almaa
klacak bir topluluk deilsiniz, size asla bel balamak mmkn deildir. Sizi elli ksur geceden
beri kardelerinizin yardmna arp durduum halde sizler avurdu atlam develer gibi saa sola
kap durmaa baladnz. Allah yolunda dmanlarna kar cihada kmaa ve bundan dolay
mkfat kazanmaa niyeti olmayanlar gibi de yerlere aklp kaldnz, yerlerinizde ar-Iap
durdunuz. Sonra aranzdan kck bir asker birlik kp bana geldi, bunlar da azlklarndan dolay
bile bile kendilerini lme atp duruyor gibi bir halde idiler. Yazklar olsun size!
[141]
Bu hitabeden sonra minberden inerek gitmiti.
Muviye'nin Abdullah B. El-Hadran'yi Basra'ya Gndermesi:
Bu yl iinde Muhammed b. Eb Bekr'in ldrlmesi ve Amr b. el-s'm Msr' istil etmesinden
sonra Muviye, Abdullah b. Amr b. el-Hadram'yi Basra'ya gndererek ona yle demiti: Basra
halknn ileri gelenleri ile byk bir ekseriyeti Osman hakknda bizim gibi dnyorlar ve onun
kann talep ettiklerinden dolay ldrlmlerdir. Bundan tr onlar son derece fkeli olup,
kendilerini bir araya getirecek, intikamlarn alacak ve imamlarnn kann talep edecek birisini
istiyorlar. nce Mudar kabilesine git, onlarn arasna konakla. Arkasndan Ezd kabilesine sevgi
gster. Bu iki kabile tamamen senin yannda yer alacaklardr. Sonra Raba kabilesini de davet et,
[142]
nk Raba'dan baka sana kar kacak g yoktur^ Onlar tamamen Eb Turb'dan
vanadrlar.
bn el-Hadram yola kp Basra'ya varmt. Bu arada Basra valisi bulunan Abdullah b. Abbs Hz.
Ali ile grmek zere Kfe'-ye gitmi ve yerine Ziyd b. Ebh'i vekil brakmt. bn el-Hadram
Basra'ya vardnda Temim kabilesine misafir olmutu. Onun Basra'ya varmas zerine Hz.
Osman'dan yana olan kimseler yanma varp selm vermi ve etrafmda baka kimseler de
birikivermiti. Hadram'nin olu bu biriken kimselere unlar sylemiti: Sizin imamnz, hidayetin
imam Hz. Osman mazlum olarak ldrlmtr. Onu ldren Ali'dir. Eer onun kann isteyecek
olursanz Yce Allah sizi hayrla mkfatlandrr.
Onun bu szleri zerine Abdullah b. Abbs'n emniyet grevlisi olan Dahhk b. Kays el-Hl
Hadram'nin oluna yle der: Buraya gelmendeki maksad ve bize yaptn ary Allah kahretsin!
Aynen Talha ve Zbeyr gibi sen de ayn szlerle gelip ayn eyleri sylyorsun. Onlar da Hz. Ali'ye

bey'at etmemizden sonra bize gelmi, ilerimiz yoluna girmi iken bizi tefrikaya drm, bir
grubumuzun dier gruba kar saldrmasna sebep olmulard. Bizler de u anda bir emre bey'at etmi
bulunuyoruz. Bu emrimiz de erri tamamen defetmi, kt davranan kimseleri affetmi bulunuyor. u
anda sen Muviye emir olsun diye kllarmz ekip birna geldi, bunlar da azlklarndan dolay bile
bile kendilerini lme atp duruyor gibi bir halde idiler. Yazklar olsun size!
[143]
Bu hitabeden sonra minberden inerek gitmiti.
Muviye'nin Abdullah B. El-Hadram'yi Basra'ya Gndermesi:
Bu yl iinde Muhammed b. Eb Bekr'in ldrlmesi ve Amr b. el-s'm Msr' istil etmesinden
sonra Muviye, Abdullah b. Amr to. e\-Hadram'yi Basra'ya gndererek ona yle demiti-. Basra
halknn ileri gelenleri ile byk bir ekseriyeti Osman hakknda bizim gibi dnyorlar ve onun
kann talep ettiklerinden dolay ldrlmlerdir. Bundan tr onlar son derece fkeli olup,
kendilerini bir araya getirecek, intikamlarm alacak ve imamlarnn kann talep edecek birisini
istiyorlar. nce Mudar kabilesine git, onlarn arasna konakla. Arkasndan Ezd kabilesine sevgi
gster. Bu iki kabile tamamen senin yannda yer alacaklardr. Sonra Raba kabilesini de davet et,
[144]
nk Raba'dan baka sana kar kacak g yoktur! Onlar tamamen Eb Turb'dan
vanadrlar.
bn el-Hadram yola kp Basra'ya varmt. Bu arada Basra valisi bulunan Abdullah b. Abbs Hz.
Ali ile grmek zere Kfe'-ye gitmi ve yerine Ziyd b. Ebh'i vekil brakmt. bn el-Hadram
Basra'ya vardnda Temim kabilesine misafir olmutu. Onun Basra'ya varmas zerine Hz.
Osman'dan yana olan kimseler yanma varp selm vermi ve etrafnda baka kimseler de
birikivermiti. Hadrami'nin olu hu biriken kimselere unlar sylemiti: Sizin imamnz, hidayetin
imam Hz. Osman mazlum olarak ldrlmtr. Onu ldren Ali'dir. Eer onun kann isteyecek
olursanz Yce Allah sizi hayrla mkfatlandrr.
Onun bu szleri zerine Abdullah b. Abbs'm emniyet grevlisi olan Dahhk b. Kays el-Hill
Hadram'nin oluna yle der: Buraya gelmendeki maksad ve bize yaptn ary Allah kahretsin!
Aynen Talha ve Zbeyr gibi sen de ayn szlerle gelip ayn eyleri sylyorsun. Onlar da Hz. Ali'ye
bey'at etmemizden sonra bize gelmi, ilerimiz yoluna girmi iken bizi tefrikaya drm, bir
grubumuzun dier gruba kar saldrmasna sebep olmulard. Bizler de u anda bir emre bey'at etmi
bulunuyoruz. Bu emrimiz de erri tamamen defetmi, kt davranan kimseleri affetmi bulunuyor. u
anda sen Muviye emir olsun diye kllarmz ekip birbirimize dmemizi mi bize emrediyorsun?
Vallahi, Hz. Ali bamzda iken geirdiimiz tek bir gn Muviye'nin tm hayatndan ve onun btn
akrabalarnn hayatndan daha hayrldr. Arkasndan Abdullah b. Hazm es-Slemi kalkarak
Dahhk'a kar km ve Sus, sen konuacak adam deilsin, sana sz dmez! dedikten sonra
Hadram'in oluna dnp unlar sylemiti: Biz senin yardmclarnz. Senin yannda yer alacaz.
Dorusu senin sylediindir. Bize getirmi olduun mektubu .oku da dinleyelim. Bunun zerine
Hadram'nin olu Muviye'den getirmi olduu mektubu okumutu. Mektupta Muviye Basrallara Hz.
Osman'n intikamnn alnmasn hatrlatyor, onun yumuakln, kendilerine kar nas
davrandn, nasl ldrldn anlatp onlar Hz. Osman'n kann talep etmeye davet ediyor ve
yine Hz. Osman'n nasl Raslullah'm snnetiyle amel ettiini ve her yl onlara bir sr mallar
verdiinden sz edip duruyordu. Mektubun okunmas bitince el-Ahnef ayaa kalkp: Benim bu

konuda hi bir alp vereceim yoktur. demi, sonra yanlarndan ayrlarak ekip gitmiti. Arkasndan
Amr b. Merhum el-Abdi yle hitapta bulunmutu: Ey insanlar! Yapm olduunuz bey'atmz gerei
itaat edin ve cemaatinize balann. Sakn bey'atinizi bozmayasmz. ayet bunun aksine davranacak
olursanz aranzda byk bir fitne kopar. Avf kabilesine mensup olan Abbs b. Suhr el-Abd ise
Hz. Ali'ye olan muhabbetleri hususunda kendi kabilesine muhalif bulunduu iin unlar sylemiti:
Biz seni ellerimizle ve dillerimizle destekleyeceiz. Onun arkasmdan el-Musenn b. Muharrib elAbd kalkm, unlar sylemiti: Vallahi, geldiin yere dnmeyecek olursan seninle kllarmzla
ve mzraklarmzla arpr ve sana kar cihad ederiz. u adam Su-hr'n olunu kastederek seni
aldatmasn.
Bu konumalardan sonra Hadramfnin olu Sabra b. eymn'a: Sen Araplarn ileri gelenlerinden bir
kimsesin, senin yardmn istiyorum. diye seslenmi, Sabra ona yle karlk vermiti: Eer benim
evimde konaklam olsaydn sana mutlaka yardm ederdim.
Bu durumlar gren Ziyd b. Ebh, gerekten endielenmi ve Hudayn b. el-Mnzr ve Mlik b.
Misma' ararak onlara yle demiti; Ey Bekr b. Viloullar! Siz Mminlerin emirinin
yardmclar ve gvenilir adamlarsnz. u bn el-Hadram'nin yapm olduu fitneyi gryorsunuz,
onun etrafna toplanan kimseleri de m-ahade etmektesiniz. Onun iin Emr'l-Mminm'in emri bize
ulancaya kadar siz beni koruyunuz. Bunun zerine Hudayn b. el-Mnzir: Evet seni koruyacam
demi, ancak Mlik b. Misma, meyyeoullarma biraz daha meyilli olduu iin yle konumutu: Bu yalnz bama karar vereceim bir husus deildir. Bu konuda adamlarma dantktan sonra
karar verebilirim. Ziyd b. Ebh Mlik b. Misma'n byle ar davrandn grnce Raba
kabilesinin bu konuda ihtilfa dmesinden korkmu, bunun iin Sabra b. eymn el-Huddn elEzd'ye haber gndererek kendisini ve mslmanlarn beytlmalini korumasn istemiti. Sabra b,
eymn: *Beytlmali benim evime naklettiiniz takdirde korurum. diye haber gnderince gerekten
beytlmal Hddn denilen yere tanm ve ayrca minber de oraya nakledilmiti. Ziyd o gnden
sonra cuma namazn Hddn mescidinde kldrm ve orada yemek datmt.
Ziyd b. Ebh Cbir b. Vehb er-Rsib'ye yle demiti: Ey Muhammed'in babas! Ben u
Hadram'nin olunun ortal kartracandan ve sizi birbirinize dreceinden endieleniyorum.
Ancak senin akrabalarn ve adamlarn bu konuda ne dnyorlar bilmiyorum, bir rensen iyi olur.
Ziyd b. Ebh namaz kldrdktan sonra mescitte oturmu ve cemat etrafnda biriki ver misti. Bu
arada Cbir b. Vehb yle hitab etmiti: Ey Ezd kabilesi! Biliniz ki Temmoullar kendilerini daha
stn gryor ve musibetlere kar sizden daha dayankl ve daha sabrl olduklarm zannediyorlar.
ittiime gre onlar zerinize gelip komunuz olan Ziyd' elinizden alarak onu buradan zorla
karmak istiyorlar. Onlar bu ekilde komu edindiiniz enri ve himayenize aldnz mslmanlarm beytlmalini gelip ele geirirlerse siz o anda nasl davranrsnz? Bu szler zerine, gayet iri
yapl ve gzel konuan bir adam olan Sabra b. eymn yle der: Eer Ahnef buraya yaklaacak
olursa ben de ona yaklarm. Eer onlarn ileri gelenleri buraya gelecek olursa ben de onlara
giderim. Eer onlarn genleri ortaya atlacak olursa bizim de ortaya atlacak genlerimiz vardr.
Ziyd b. Ebh Hz. Ali'ye bir mektup yazp durumu anlatm, Hz. Ali de Temim kabilesini, bn elHadramfnin etrafndan datmas iin 'yen b. Daba el-Mucai et-Temm'yi Basra'ya gndermiti;
Hz. Ali, eer Temim kabilesi ona uymayacak olursa kendisine itaat edenleri alp isyan edenlere kar
arpmasn emretmi bulunuyordu. Dier taraftan Hz. Ali Ziyd'a mektup yazarak ona bu durumu
iletmiti. A'yen Basra'ya vardnda Ziyd ona gitmi ve yannda oturmutu. A'yen bir sr adam
etrafna toplam, kabilesine mensup kimseler de ona varmlar ve onlarla birlikte kalkp Hadram'nin

olu ve etrafnda birikmi kimselere giderek onlar bey'ate davet etmiti, ancak onlar bu daveti kabul
etmemiler, ona bir sr kfrler savurmulard. O gn akama kadar onlarn karsnda bekleyip
durmu, sonra ayrlm gitmiti. Bir rivayete gre Hariclerden olduu sylenen bir grup gelip
A'yen'in yanna varmt. Baka bir rivayette ise bunlarn Hadram'nin olunun kandrd ve A'yen'i
ldrmek zere gnderdii kimseler olduu sylenir. Bu adamlar A'yen'in yanma varm ve onu hile
ile ldrmlerdi. A'yen'in ldrlmesi zerine Ziyd onlarla arpmaa hazrlanmt. Bunun
zerine Temim kabilesi Ezd kabilesine haber gndererek: Biz sizin komuluunuza snm olan
adama satam deiliz. Peki siz bize snm kimseye neden karyorsunuz! diye sorarlar, Ezd
kabilesi ise onlarla arpmay ho karlamaz ve yle cevap verirler: Eer bize smana taarruz
edecek olurlarsa biz onu mutlaka koruruz.
Bunun zerine Ziyd Hz. Ali'ye bir mektup yazp durumu ve A'yen'in ldrlmesi haberini iletmi,
Hz. Ali de Temim kabilesinden Sa'doullanna nesub Criye b. Kudme es-Sa'd'yi elli kiilik bir
grupla, dier bir rivayette Tenm'den be yz adamla birlikte Basra'ya gndermi ve ayrca Ziyd'a
da mektup yazarak C~" riye'ye yardm etmesini ve gerektiinde ona tler vermesini emretmiti.
Criye b. Kudme, Basra'ya vardnda Ziyd A'yen'in basma gelenleri ona anlatm ve bu konuda
kendisini onlardan korumasn istemiti. Criye Ezd kabilesine gitmi ve onlara iyi davranarak;
Sizden bakas bu iin cahili iken siz hakk tanyp rendiniz. diye konumu ve Hz. Ali'nin Basra
halkna yazm olduu mektubu okumutu. Hz. Ali bu mektubunda onlar knam, tehdit edip
ayplam ve hatta onlarla arpmak zere oraya varacan yazm ve kendileriyle Cemel vakasna
benzer bir vakaya girieceinden sz etmiti. Bunun zerine Sabra b. eymn: Mminlerin emrinin
szn dinledik ve ona itaat ettik. Mminlerin emriyle savaan adamlara kar savar, onunla bar
akdedenlerle de bar akdederiz. eklinde konumu, arkasndan Muhalleb'in babas Eb Sfr
Ziyd'a yle demiti: Eer ben Cemel gn oraya varm olsaydm benim kavmim Mminlerin
emri ile asla ar-pmayacakt. Dier bir rivayette ise Eb Sfr'nm Sffn savana giderken yolda
vefat ettii kaydedilmektedir. Dorusunu Allah bilir,
Criye b. Kudme daha sonra kendi kabilesine varp Hz. Ali'nin mektubunu ve onlara yapm olduu
vaatleri iletmi, onlarn byk bir ekseriyeti ona uymu, davetine icabet etmilerdi. Oradan Ezd
kabilesi ile kendi kabilesinden uyanlarla birlikte Hadram'nin oluna varmt. Hadram'nin olunun
svarileri banda Abdullah b. Hzim es-Slem bulunuyordu. Aralarnda bir saat kadar bir arpma
meydana gelmiti. erik b. el-A'var el-Hrisi oraya ynelmi ve arpmalarda Criye'nin yannda
yer almt. Hadram'nin olu bu arpmalarda hezimete uram ve Hzm'm olu ile birlikte Snbl
kasrna snmt. Sonra Habeli bir kadn olan ibn Hzm'm annesi acele olarak oraya varm,
olundan bu kkten aa inmesini istemi, fakat olu buna yanamamt. Bunun zerine annesi ona
yle demiti: Vallahi ya inersin, ya da urada btn elbiselerimi karp rlplak meydanda
dururum. Bunun zerine olu kkten inmi ve kendisini kurtarmt. Arkasndan Criye b. Kudme
kk atee vermi ve iindekilerle birlikte bn Hadr-mfyi ve yannda bulunan yetmi kiiyi
yakmt. Hadram'nin olundan kurtulan Ziyd daha sonra kkne yerlemiti. Bu kk daha evvel
ranllarn yaptrm olduu bir kk idi. Ancak sonralar Snbil es-Sa'd'nin eline getiinden dolay
buna Snbl K-kad verilirdi. Kkn etrafnda bir hendek vard. Burada yanarak lenler
[145]
arasnda Harise b. Bedr'in olu Dara' b. Bedr de bulunuyordu.
Hrreyt B. Rid Ve Naciye Oullar Olay

Anlatldna gre bu yl iinde Hrreyt b. Rid en-Nc Hz. Ali'ye muhalefet etmi ona kar
kmt. Hrreyt b. Rid Naciye-oullarndan yz kii ile birlikte Hz. Ali'ye varp ona katlm,
Cemel olaynda ve Sffin savanda yannda arptktan sonra o gne kadar onunla birlikte Kfe'de
ikmet etmiti. Bir gn otuz svari ile birlikte Hz. Ali'nin yanma varm ve ona unlar sylemiti:
Ey Ali! Vallahi, bu gnden sonra senin emrine itaat etmeyeceim, arkanda namaz klmayacam ve
yarm da seni brakp gideceim. Bu olay Hakem olayndan sonra meydana gelmiti. Hz. Ali ona
yle karlk vermiti: Hay anas kaybedesice! Byle davranacak olursan Habb'ine isyan etmi,
vermi olduun ahdi bozmu olduun gibi, kendinden baka hi bir kimseye de zarar vermi
olmazsn. Fakat yine de bana syle, neden bunu yapyorsun? Hrreyt Hz. Ali'nin szlerine: Sen
olay hakemlerin eline braktn. Hakk savunma konusunda zayf dtn ve u zulmeden kimselere de
meyledip onlara dayandn. Ben seni ayplyor, onlar knyor ve hepinizden de uzaklap gidiyorum,
diyerek karlk vermi, Hz. Ali ise cevaben yle demiti: Gel seninle birlikte Allah'n kitabn
mtalaa edelim. Sana onu aklayp anlataym, snneti izah edeyim ve meydana gelen ileri
aklayaym.. Ben bu konuda senden daha ok bilgiye sahibim. Belki o zaman u anda kar km
olduun eyleri daha iyi anlar ve daha iyi idrak edersin. Hrreyt b. Rid Hz. Ali'nin bu szleri
zerine: Evet, sana dneceim. deyince Hz. Ali unlar eklemiti: Seni eytan aldatmasn, cahiller
seni yoldan karmasnlar. Vallahi, eer bana danacak ve benim syleyeceklerimi kabul edecek
olursan seni en gzel ve en doru yola iletirim.
Hrreyt b. Rid Hz. Ali'nin yanndan kp akrabalarnn ve adamlarnn yanna varm, o gnn
gecesinde arkadalaryla birlikte ekip gitmilerdi. Hz. Ali onlarn gittiklerini haber alnca yle
demiti: Semud kavminin uzaklat gibi onlar da varsnlar, uzak dursunlar. Bu gn eytan onlar
hev ve heveslerine uydurdu, onlar dalalete drd, yarn ise onlardan uzaklaacaktr. Zi-yd b.
Hasafa el-Bekri Hz. Ali'ye Ey Mminlerin emri! Bu adamlarn ayrlp gitmelerini kayp sayacak
kadar zlmee demez. Eer onlar aramzda olacak olsalar bile sayca bizim iimizde son derece az
bir kitledirler. Onlar gitmekle bizim saymz oka azaltm olmadlar, ancak onlarn fitne ve fesat
karmalarndan ve sana itaat eden insanlardan bir kitleyi aldatarak geri dnmelerinden korkuyoruz.
Bana kalrsa onlar izleyelim ve tekrar senin yanma getirmee alalm demi, Hz. Ali: Nereye
doru yneldiklerini biliyor musun? diye1 sorunca: Hayr, bilmiyorum, fakat nereye doru
yneldiklerini sorar ve izlerini takip ederim diye cevap vermiti. Hz. Ali bunun zerine: O halde
haydi Allah yardmcn olsun; k, git. Eb Musa'nn kasrnda konakla ve emrim sana ulancaya kadar
orada bekle. Eer bunlar isyanlarn iln edecek olurlarsa valiler zaten durumlarn bana
bildireceklerdir. demi ve onu gndermiti.
Ziyd b. Hasafa el-Bekr kp evine gitmi, Bekr b. Viloul-larma durumu anlatm ve onlardan yz
otuz kadar adam toplayarak onlarla birlikte Allah'a tevekkl edip yola km ve Eb Musa'nn
kasrna varp orada Hz. Ali'nin emrini belemee koyulmutu. Bu arada Hz. Ali'ye Karaza b. Ka'b elEnsr'den bir mektup gelmi, onlarn Niffer tarafna yneldiklerini ve mslman olmu bir dihkm
(ranl kabile reisini) ldrdklerini haber vermiti. Hz. Ali de Ziyd b. Hasafa'ya mslman bir
adam ldrdklerini bildirerek onlar takip etmesini ve bulunduklar yere varp onlar geri
getirmesini emretmi ve ancak geri gelme konusunda itiraz etmeleri hlinde onlarla arpmasn
tavsiye etmiti. Hz. Ali, bu mektubu Abdullah b. Vil ile Ziyd'a gndermiti. Abdullah Hz. Ali'den
Ziyd ile birlikte bunlarn zerine gitmesine izin vermesini istemi, Hz. Ali de ona izin vermi ve ona
yle demiti: Bana hak zere yardm eden yardmclarmdan olman temenni eder ve zalimlere
kar bana arka kman umarm. Abdullah V Hz. Ali'nin bu sz iin yle demiti: Vallahi,

onun sylemi olduu bu szler benim.iin vadiler dolusu krmz develerden ok daha sevimli ve
gzel gelmiti.
Abdullah b. V Hz. Ali'nin mektubunu Ziyd'a iletmi ve hep birlikte Niffer'e varncaya kadar
yollarna devam etmilerdi. Dier bir rivayette ise Cerceraya denilen yere varp izlerini takip
ettiklerini, isyanclarn ise onlarn yetimelerinden bir gn bir gece evvel Mezar denilen yere varp
gayet iyi dinlenmi olduklarn grdkleri kaydedilir. Ziyd oraya vardnda kendisi ve arkadalar
yapm olduklar bu yolculuktan1 dolay son derece yorulmu ve hayli bitkin dmlerdi. Onlar
grdklerinde hemen atlarna atlamlar, el-Hirreyt onlara: Syleyin bakalm ne istiyorsunuz? diye
sorunca gayet tecrbeli ve yumuak huylu olan Ziyd yle cevap vermiti: Bizim nasl yorgun
olduumuzu ve bitkin dtmz gryorsun. Buraya, sana geli sebebimize gelince; byle alen
olarak, herkesin gz nnde konuup durmakta hi bir yarar yoktur. Seninle bir araya gelelim ve u
durumumuzu bir mzakere edelim. Eer buraya geli sebebimizi kendin iin bir frsat olarak grr ve
deer bir ey bulursan kabul edersin. B mzakerelerden sonra biz de senden hayrl bir ey duyacak
olursak mutlaka sonunda iyilii ve esenlii temenni ederiz. el~Hrreyt onun bu szleri zerine: O
halde haydi atndan in. demi, Ziyd ve arkadalar orada bulunan bir su kenarna inerek yemeklerini
yemiler ve hayvanlarn yenilemilerdi. Sonra Ziyd adamlarndan ve kendi akrabalarndan be
svarinin nnde durmutu, onlar da atlarndan inmi bekliyorlard. Ziyd arkadalarna yle
demiti: Bizim saymz aa yukar onlarn saysmcadr. Bu iin sonunda arpmalarn olacan
tahmin ediyorum. Sizden istediim u iki gruptan aciz olan taraf olmamamzdr.
Ziyd el-Hrreyt'in yanma vardnda onlarn kendi aralarnda yle dediklerini iitmiti: Bu
adamlar bize geldiklerinde bir hayli yorgun ve bitkin idiler. Biz onlarn dinlenmesine frsat verdik ve
onlar ylece braktk. Bu ne kadar kt bir tutum oldu. Sonra Ziyd, el-Hrreyt'i ararak ona:
Neden Mminlerin emrine ve bize kar byle isyan edip ayrlp gittin? diye sormu, onun: Ben
sizin adamnz imam olarak grmyorum ve sizin de gidiinizi beenmiyorum, btndan dolay sizden
ayrldm ve bizi raya davet edenlerle birlikte olmay istedim. demesi zerine de: Allah'n
kitabn, Raslnn snnetini daha iyi bilen, Raslullah'a daha ya-km olan ve
islm'a ilk
girenlerden birisi olan ondan daha bah bir kimse zerinde insanlarn ittifak edeceklerine
ihtimal veriyor musun? diye sormu, el-Hrreyt ise yle demiti: Bu konuda sana syleyecek
szm yoktur. Ziyd yle devam etmiti: Peki, u mslnan adam neden ldrdn? el-Hrreyt:
Onu ben ldrmedim, adamlarmdan bir grup ldrd. diye. karlk vermi, Ziyd da.- O halde
bu mslmam ldrenleri bize teslim et. deyince el-Hrreyt: Hayr, buna hi imkn yoktur. diye
karlk vermiti. Bunun zerine Ziyd adamlarn arm, el-Hrreyt de adamlarn ararak
aralarnda son derece iddetli arpmalar meydana gelmiti. Mzraklarla birbirlerini ldrp
durmular ve mz-raklarnm ular iyice krelinceye kadar arpmlard. Arkasndan kllara
davranmlar ye kllar keskinliklerini kaybedinceye kadar arpmalar srdrmlerdi. Sonunda
btn atlar ldrlm, aralarndan bir sr kimse yaralanm, Ziyd'n adamlarndan iki kii ve
dierlerinden de be kii lmt. Nihayet gece olunca karanlk aralarna girmi ve birbirlerini
brakp arpmalar terk etmilerdi. Gece karanlnda ,el-Hrreyt ekip gitmi, Ziyd da Basra'ya
geri dnmt. Daha sonra el-Hrreyt'in Ahvz'a gittii ve Ahvz yaknlarnda bir yerde konaklayarak
etrafnda iki yz kadar adamn biriktii haberi ulamt. Ziyd ise durumu Hz. Ali'ye bir mektupla
bildirmi, Basra'da yarallar tedavi etmekle uratn ve kendisinin emrini beklediini yazmt.
Hz. Ali Ziyd'n mektubunu okuyunca Ma'kil b. Kays ona yle der: Ey Mminlerin emiri! Bu
adamlar alp geri getirmek iin onlarn her bir adamna karlk on adam gndermek gerekir; ancak

o ekilde onlar yakalar, geri getirir ve kklerini kazyabilirler. Yoksa onlarn saysnca adamlar
gnderildiinde eit sayda olacaklar iin arpmalarda mutlaka direneceklerdir. Onun bu szleri
zerine Hz. Ali: O halde ey Mkil, hemen hazrlan. der ve onunla birlikte Kfe'lilerden iki bin
adam hazrlatp gnderir. Bunlarn arasnda Yezd b. Muakkil el-Esed de yer alm bulunuyordu.
Dier taraftan Hz. Ali Basra valisi olan Abdullah b. Abbs'a bir mektup yazp Basra halkndan
cesaretiyle ve mslmanlarm ilerini gzetmesiyle bilinip tannan bir adam iki bin kiilik bir
kuvvetle Ma-'kil'e gndermesini emreder. Ma'kil oraya varncaya kadar bu adam Basra'dan
gnderecei bu iki bin kiilik kuvvetin banda bulunacak. Ma'kil ile karlatklarnda ise komutan
Ma'kil olacaktr. Dier taraftan Ziyd b. Hasafa'ya da bir mektup yazp yaptklarndan dolay teekkr
eder ve Medine'ye geri gelmesini emreder.,
Hrreyt en-NcI'nin etrafna Ahvz halknn ayak takmndan bir sr kimseler toplanm ve haracn
kaldrlmasn istemilerdi. Dier taraftan bir sr ekya ve hrsz ile Araplardan onun grnde
olan baz gruplar yanmda yer almt. Ayrca hara verenlerden bazlar da haracn kaldrlmasna
tama' etmi, harac kesmi ve Seni b. Huneyfi blgeden karmlard.
Sehl b. Huneyf Hz. Ali'nin Fars valisi idi. Bu gr Sehl b. Hu-neyf'in 37. ylda (M. 657-658.) vefat
etmediini zannedenlerin grdr.
Abdullah b. Abbs da Hz. Ali'ye yle yazar: Ben Fars illerini iyi idare edecek olan Ziyd b.
Ebh'in oraya gnderilmesini tavsiye ederim. Bunun zerine Hz. Ali de Ziyd'h oraya
gnderilmesini ve bu hususta acele edilmesini bn Abbs'a emreder. Abdullah b. Abbs Ziyd b.
Ebh'i byk bir ordu ile Fars'a gnderir. Ziyd b. Ebh Fars illerini itaat altna alr ve tekrar harac
demelerini ve itaate girmelerini salar. Dier taraftan Ma'kil b. Kays da yola ktnda Hz. Ali ona
yle tte bulunur: Yapabildiin kadar Allah'tan kork. Sakn kble ehline kar hakszlkta
blunma-yasm. Zmmilere de kesinlikle zulmetmeyesi. Sakn, sakn bakalarna kar kibirlenin ey
esin; nk Allah kibirli davrananlar sevmez.
Ma'kil b. Kays Ahvz'a varp Basra'dan gelecek yardm beklemee balam, ancak yardmn
geciktiini grnce Ahvz'dan kp el-Hrreyt'in zerine yrmt. Ma'kil bir gnlk bir mesafe
yrdkten sonra Hlid b. Ma'dn et-T komutasnda Basra'dan yardm ulam ve hep birlikte yola
devam etmilerdi. Ma'kil ve arkadalar el-Hrreyt ve adamlarn Ramhrmz dalarndan bir dada
yakalamlard .Ma'kil hemen adamlarn saf haline sokmutu. Sa tarafna Yezd b. Muakk'i, sol
tarafna da Basra halkndan Mincb b. Rid ed-Dabbiyy'i tayin etmi bulunuyordu. Dier taraftan
el-Hrreyt de adamlarn saf haline sokup sa tarafna Araplardan olan taraftarlarn, sol tarafna da
Ahvz halkndan oluan kimseleri yerletirmiti. Ayrca sol taraftakiler arasnda Trkler de yer
almt. Bu iki kumandan kendi adamlarn tevik etmi ve savaa hazrlamt. Ma'kil iki sefer ban
salladktan sonra ncsnde birden savaa atlmt. el-Hrreyt ve adamlar bir saat kadar
direnebildikten sonra nihayet hezimete uram, Ma'kil'in adamlar el-Hrreyt taraftarlarndan ve
Naciye oullarndan ve onlarla birlikte bulunan Araplardan yaklak yetmi kiiyi, dier ayak takm
ile Trklerden de yaklak yz kiiyi ldrmlerdi. Nihayet el-Hrreyt b. Rid tamamen
hezimete uram, kap deniz ke-narna ulam, adamlarndan bir grup da ona katlmt. O, sonuna
kadar insanlar Hz. Ali'ye kar kmaa davet etmi .hakikatin ye doru yolun Hz. Ali ile savamak
olduunu anlatp durmu ve bir ok kimse de onun etrafnda birikmiti.
Ma'kil Ahvz'da ikmet edip Hz. Ali'ye elde etmi olduu zaferi bir mektupla bildirmiti. Hz. Ali
mektubu aldnda arkadalarna okumu ve onlarla istiare ettiinde hepsi birden unu
sylemilerdi: Bize soracak olursan Ma'k'in bu fsk ve gnahkr herifi izlemesini ve onu ya

ldrp, ya da tamamen bertaraf edinceye kadar arpmasn emretmen yerinde olacaktr; yoksa bu
adamn mslmanlar arasnda bir sr fitne ve fesat karmasndan emin olamayz. Hz. Ali Ma'k'e
bir mektup yazp kendisine ve yanndakilere yaptklarndan dolay teekkr etmi ve Hrreyt'i takip
ederek ldrmesini veya tamamen bertaraf etmesini tavsiye etmiti. Bunun zerine Ma'kil elHrreyt'in nerede olduunu sormu ve deniz sahillerinde olduunu, etrafndaki adamlar Hz. Ali'ye
itaat etmemee davet ettiini, yine etrafnda bulunan Araplardan Abdi-Kaysoullarmdan baz
kimseleri de itaatsizlie davet ettiini renmiti. Adamlar da Sffn savandan sonra zekt vermeyi
yasaklamlard. Bunun zerine Ma'kil zerlerine yrm ve btn Fars illerini hakimiyeti altna
alp deniz sahillerine kadar varmt.
Hrreyt,' M'k'in geldiini iitince yannda bulunan Hariclere; Ben sizin grlerinize katlyorum,
gerekten Ali hakeme ba vurmamalyd. eklinde konumu, adamlarndan dierlerine de: Ali
hakeme ba vurup bu hkme raz olmu ve raz olduu hkme gre de kendi kendini bu grevden
azletmi durumdadr. demiti. Kfe'den ayrlmasna sebep olan gr de bu gr idi ve bunda
srar edip durmutu. Ayrca Hz. Osman'a taraftar olanlara da gizlice yle demiti: Vallahi ben sizin
grnzdeyim ve Osman gerekten mazlum olarak ldrld. Bu ekilde gerek Haricleri, gerek
kendi adamlarn ve gerekse Hz. Osman'n taraftarlarm ayr ayr ikna edip onlar raz etmiti.
Bu blgede zekt vermeyenlere gelince, onlara da yle demiti: Zektlarnz elinizde tutunuz ve
onlar akrabalarnza verip onlara olan ballnz kuvvetlendiriniz.
Bu blgede hristiyan iken mslman olan .bir kitle vard. Mslmanlarn kendi aralarnda bu kadar
ihtilfa dtklerini grnce: Terk ettiimiz eski dinimiz bu adamlarn dininden daha hayrldr.
Onlarn dinleri kendilerini kan dkmekten alkoymuyor. demiler, el-Hrreyt de onlara yle karlk
vermiti: Yazklar olsun
size! Bu adamlardan kurtulabilmeniz ancak onlara kar savamanzla ve bu savanzda ayak diretip
sabretmenizle mmkn olabilir, nk onlar daha evvel slm'a girip de sonradan dnenleri mutlaka
ldrr ve onlarn hi bir tevbesini ve zrn kesinlikle kabul etmezler. Bu ekilde onlarn hepsini,
btn gruplar hileyle aldatmt. Bu arada Nciyeoullaryla baka kabilelerden bir ok kimse onun
etrafnda tekrar birikmiti. Ma'kil zerine vardnda bir emn sanca dikerek yle seslenmiti:
Daha nce, birinci karlamada bizimle arpan el-Hrreyt ve adamlar dnda bu sancak altnda
toplanacak herkes emniyet iinde olacaktr. Bu ekilde Hrreyt'in etrafnda bulunanlarn byk bir
ksm onu terketmi, bylece o, sadece yakn adamlaryla babaa kalmt. Bunun zerine Ma'kil
derhal kendi adamlarm toplayp Hrreyt'in bulunduu tarafa doru ynelmi, Hrreyt de yannda
bulunan mslman, hristiyan ve zekt vermeyenlerden bir grup ile birlikte kalmt. Yanndakilere
yle diyordu: oluk ocuunuz iin arpnz. Vallahi, eer bunlar galip gelecek olurlarsa sizleri
tamamen ldrecek veya esir alacaklardr. Adamlarndan biri: Vallahi, bu bamza gelen felket
hep senin yznden ve senin zulmnden dolay olmutur. diye knca el-Hrreyt: Kllar
knamalar, hatay rtme aba ve gayretini gerilerde brakmtr artk. demiti.
Dier taraftan Ma'kil kendi adamlarn savaa tevik ederek onlara yle diyordu: Ey insanlar! Sizin
iin nceden yazlm olan bu muazzam mkfattan baka daha neler istersiniz ki. Allah ze-> kt
vermekten vaz geen bir kavmin, slm'dan dnen bir cemaatin, zulmen bey'ati ihll eden bir grubun
zerine sizleri gnderdi, onlarla arptnz. Byle bir arpmada ldrlen kimsenin cennete
gireceine ehadet ederim. Geri kalanlarnz iinse Cenb- Allah'n bir zafer ihsan edeceini sizlere
vaadediyorum. Arkasndan Ma'kil ve yannda bulunanlar hep birlikte birden savaa girimi,
iddetli arpmalar balam ve bu arpmalar esnasnda Nu'mn b. Suhbn el-Rsib, el-Hrreyt'i

birden grm, zerine atlarak atndan yere yuvarlam ve onu bir darbe ile ldrmt. Hrreyt ile
birlikte bu arpmalarda yz yetmi adam katledilmiti. Geri kalanlar da saa sola dalm, Ma'kil
de Hrreyt'in adamlarndan yetiebildii kimselerle onlarn hanmlarndan bazlarn esir almt. Bu
esirler ierisinde mslman olanlarn tekrar Hz. Ali'ye bey'at-lerini yenilemelerim istemi ve oluk
ocuuyla onlar serbest brakmt. Dnenlere gelince; onlara da ayn ekilde mslman olmalarn
teklif etmi, yine slm'a girmeleri zerine serbest brakmt. Ancak bu hristiyanlar arasnda erRumhis adnda yal bir
kimse mslman olmay reddedince Ma'kil onu ldrtmt. Zekt vermekten kananlara gelince,
Ma'kil onlar bir araya toplayp iki yllk zektlarn almt. Hristiyanlar aileleri ile birlikte alp
gtrm, mslmanlar da esir akrabalarn uurlamlard. Onlar uurladklarnda erkekleri de
kadnlar da birbirleri iin alamlard. Ma'k'in askerleri onlarn bu hllerine bir hayli zlmler
ve onlara acmard.
Ma'kil elde etmi olduu zaferi Hz. Ali'ye bir mektupla bildirmi, elindeki esirlerle birlikte Hz.
Ali'nin Erderhurr valisi bulunan Maskala b. Hubeyre e-eybn'ye uramt. Yanndaki esirler be
yz kiiydiler. Erderhurr'e vardklarnda kadnlar ve o^ cuklar. alam, erkekler de Maskala'ya
yalvarmlar ve yle demilerdi: Ey FazTn babas! Ey erkekleri koruyan, kimsesizleri barndran,
esirlerin boynundaki halkalar sken.kii! Ne olur bize merhamet et, bizi satn al da azd ediver!
Maskala onlarn bu szlerini iitince: Allah'a yemin ederim ki onlara sadakalar vereceim. Yce
Allah sadaka verenleri nkfatlandrcdr. diye konumu, onun bu szleri Ma'kil'e ulanca:
Vallahi, eer Maskala'nn bu szleri onlara acyarak ve bizi de ayplayarak sylemi olduunu
bilseydim bu atmalar sonucunda Temim ile Bekr kabilesi tamamen yok olsa bile onun boynunu
uururdum. demiti. Sonra Maskala onlar Ma'k'den be yz bin dirhem mukabilinde satn almt.
Ma'kil ona: Bu paralar mminlerin emrine vermekte acele davran. demi, Maskala ise: Bir
ksmn imdi gnderirim, dier ksmn da sonra yava yava derim. diye karlk vermiti. Sonra
Ma'kil Hz. Ali'nin yanna varp btn olup bitenleri anlatm ve Hz. Ali hereyi ho ve gzel
bulmutu. Maskala'nn, btn esirleri kendisine her hangi bir hususta yardm etmelerini istemeksizin
serbest brakt haberini alnca yle demiti: Yaknda Maskala'nn yapt bu iten vaz getiini ve
onun bu konuda her hangi bir yk altna girmediini greceinizi tahmin ederim; Sonra Hz. Al
Maskala'ya bir mektup yazp ondan ya bu mebla gndermesini veya bizzat kendisinin huzura
gelmesini istemiti. Maskala hem kendisi gelmi, hem de bu mebladan iki yz binlik ksmn
getirmiti.
Zuhl b. el-Hris yle der:
Bir gece Maskala beni ard, beraber yemek yedik. Bana mminlerin emirinin bu mebla
kendisinden istediini ve buna g yetiremediini syleyince ona yle dedim: Vallahi, eer istersen
zerinden bir tek cuma gn gemeden bu mebla alp ona gtrebilirsin. Bunun zerine: Vallahi,
ben bu yk kendi akrabalarma ykleyemem. Eer kendi olum olsayd bu mebla benden istemezdi
ve eer Affn'm olu olsayd onu bana hibe ederdi. Gr-myormusun, her sene Azerbaycan
haracndan yz binlik bir ksm E'as b. Kays'a yediriyor. diye karlk verdi. Zuhl b. Haris onun bu
szleri zerine yle dediini belirtir: Fakat bu adam dierlerinin grnde deildir, bu mebla
da asla sana terkedecek deildir.
Maskala o gece kap Muviye'ye gider bu haberi alan Hz. Ali yle der: Ona ne oldu ki kendisini
bir hzne ve kedere soktu. O bir efendinin davran gibi davrand, fakat aynen bir klenin ka gibi
kat ve bir tacirin hyaneti gibi ihanet etti! Vallahi, eer o yerinde kalp da bunu demekten aciz

olduunu belirtseydi biz onu sadece hapsederdik ve baka hi bir ceza vermezdik. Eer onun elinde
her hangi bir mal bulacak olursak onu alr, bulamazsak onu kendi haline terkederdik.
Sonra Hz. Ali, evini yktrm ve orada bulunan esirlerin de serbest braklmasn uygun grp yle
demiti: Onlar satn alan kii azat etmitir, deerleri ise yine onlar azat edene aittir.
Maskala'nn kardei Nuaym b. Hbeyre Hz. Ali'nin taraftarlarndan idi. Maskala am'dan yazd bir
mektubu ona Talib hris-tiyanlarndan Hlvn adnda birisiyle gnderir ve mektubunda yle der:.
Muviye sana emirlik vermeyi ve seni stn bir mevkie getirmeyi vaat ediyor. Bu elinin geldii
saatte buraya doru yola k, gel. Mlik b. Ka'b el-Erhav bu eliyi yakalayp Hz. Ali'ye getirmi, o
da elini kestirmiti. Adam bu ekilde lnce Nuaym kardei Maskala'ya durumu bir mektupla
bildirmiti. Maskala mektubu alp da bu adamn ldrldn renince Talibliler gelip
[146]
adamlarnn diyetini Maskala'dan istemiler ve o da bu diyeti demek zorunda kalmt.
Nehrev Savamdan Sonra Hariclerin Durumu
Nehrevn'da Hariclerin ldrlmesinden sonra Eras b. Avf e-eybn Hz. Ali'ye kar Deskere
denilen yerde yannda bulunan iki yz adamla birlikte isyan edip Enbr'a doru gitmiti. Bunun
zerine Hz. Ali el-Ebra b. Hassn' yz kiilik bir asker grupla zerine gndermi, aralarnda
meydana gelen atmada el-E-ras b. Avf Hicri 38. yln Reb'1-hir (M. Eyll 658) aynda
ldrlmt.
Onun arkasndan Teym er-Ribb kabilesinden Hill b. Ullefe, kardei Muclid ile birlikte isyan etmi
ve oradan Msebezn'a varmlard. Hz. Ali bunlarn zerine de Ma'kil b. Kays er-Riyhfyi
gndermi, Ma'kil de onlar ve adamlarn tamamen ldrmt. Hicr 38. yl cemziy'l-evvel CM.
658 Ekim) aynda ldrlen bu Haricler iki yz kiiden ibaret idiler.
Bunlarn 'arkasndan Bceyle tveya Biceyle?) kabilesinden E-heb b. Bir, dier bir rivayete gre
E'as b. Bir adnda birisi isyan etmi ve yannda bulunan yz seksen adamyla birlikte Hill b.
Ulleie'nin ldrld yere gelerek namazlarn kldrm ve onlardan gc yettii kadarn
defnetmiti. Hi. Ali bunlarn zerine de Criye b. Kudma es~Sa'd'yi. dier bir rivayete gre ise
Hucr b. Adiyy'i gndermiti. Eheb b. Bir bunlarn zerine ynelmi ve iki grup Ch blgesinin
Cercerya denilen mevkiinde karlap arpmaya balamlar, nihayet Harici Eheb ve adamlar
yine Hicr 38. yl Cemaziylhir CM. 658 Kasm) aynda ldrlmlerdi.
Bunlarn arkasndan Teymullah b. Salebe kabilesinden Sad b. Kifl et-Teym bu yln recep aynda
yannda iki yz adamyla birlikte isyan ederek Derzencn denilen yere varmt. Derzencn, Me-din
ehrine iki fersahlk bir uzaklkta idi. Onlar burada bulunduklar srada Sa'd b. Mes'd, zerlerine
yryerek yine Hicr 38. yln recep (M. 658 aralk) aynda onlar tamamen kltan geirmiti.
Daha sonra Eb Meryem es-Sa'd et-Temm isyan ederek ehr-i-zr'a girmi ve orada yerlemiti.
Onun yannda bulunanlarn ekserisi mevlden idiler. Hatta anlatldna gre bu isyan edenler
arasnda yalnz alt Arap vard. Bir rivayete gre yannda iki yz kii, dier bir rivayete gre de
drtyz kiilik bir grup birikmiti. Eb Meryem es-Sa'd Kfe'ye be fersahlk bir mesafeye gelip
konaklam iken Hz. Ali haber gnderip onu bey'at etmee ve Kfe'ye girmee davet etmiti, ancak
Ebu Meryem kesinlikle bey'at etmeyi ve Kfe'ye girmeyi reddederek: Bizim aramzda savatan
baka hibir zm yolu szkonusu deildir. demiti. Bunun zerine Hz. Ali, urayh b. Hn'yi yedi
yz kiilik bir asker birlikle zerlerine gndermiti. Haricler urayh ve adamlar zerine
saldrnca urayh'in askerleri bir anda dalm, kendisi iki yz kiiyle birlikte kalmt, bunun

zerine bir kye ekilerek beklemee balamt. Bu arada adamlarndan bazlar ona katlm,
bazlar da Kfe'ye geri dnmlerdi. Bunun zerine Hz. Ali bizzat kendisi sava meydanna karak,
nden Criye b. Kudme es-Sa'd'yi gndermiti. Criye onlar Hz. Ali'ye itaata davet edip savatan
kanmalarn tavsiye etmise de onlar asla buna yanamamlard. Hz. Ali de yanlarna vardnda
ayn ekilde kendilerini itaate davet ettiyse de yan izmiler ve itaati kabul etmemilerdi. Bunun
zerine Hz. Ali'nin adamlar Haricilerin zerlerine saldrm ve aralarndan emn isteyip de
kendilerine emn verilen elli kii hari tm kltan geirilmiti. Ayrca bu Haricler arasnda
yaklak krk kadar yaral vard. Hz. Ali bunlarn Kfe'ye gtrlp iyileinceye kadar orada tedv
edilmelerini emretmiti. Bunlar Hicri 38. yln ramazan (M. 659 ubat aynda ldrlmlerdi.
Hariclerin en cesur olan grubu bunlard. Bunlar da gerekten cesaretlerinden dolay Kfe'ye ok
[147]
yakn bir yere kadar ulamlard.
Bu Yln Dier Olaylar
Bu yln hacc emirliini Hz. Ali'nin Mekke valisi bulunan Kuem b. Abbs yerine getirmiti. Bu yl da
Yemen valisi Ubeydullah b. Abbs, Basra valisi Abdullah b. Abbs, Horasan valisi Huleyd b. Kurra
el-Yerbi, dier bir rivayette ise, bn Ebze idiler. am ve Msr'a gelince, bu iki blge Muviye ve
valilerinin elinde idi.
Bu yl iinde, ldnde yetmi yanda olduu sylenen Su-hayb b. Sinan vefat etmi ve el~Baki'
[148]
mezarlna defnedilmiti.
H. 39. (M. 659-660) YIL OLAYLARI
amllarn Asker Birliklerinin Hz. Ali'nin Elinde Bulunan ehirlerine Girmeleri
Bu yl iinde Muviye askerlerini Irak ve Hz. Ali'nin elinde bulunan dier blgelere gndermiti.
Muviye Nu'mn b. Beir'i bin atl ile Aynu't-Temr'e gndermiti. Orada bin adamla, birlikte Hz.
Ali'nin grevlendirdii Mlik b. Ka'b bulunuyordu. Ancak bu arada Mlik b. Ka'b adamlarna
Kfe'ye gitmeleri iin izin vermi ve yannda yalnz yz kii kalmt. Mlik Nu'mn b. Ber'in
zerine geldiini iitince durumu hemen Hz. Ali'ye bildirmi ve ondan yardm istemiti. Hz. Ali de
derhal mslmanlara bir hutbe okuyarak Mlik'e yardm etmek zere gitmelerini emretmi, fakat
onlar bir hayli ar davranmlard. Nu'mn'n oraya varmas zerine Mlik srtn adamlaryla
birlikte ehrin surlarna dayayarak onunla arpmaya girimi ve yaknnda bulunan Mihnef b. Sleym'e adam gndererek ondan yardm istemiti. Mlik b. Ka'b ile Nu'mn arasnda iddetli
arpmalar meydana gelmi, bu arada Mihnef, olu Abdurrahman' elli kii ile birlikte Mlik'in
yardmna gndermiti. Bu elli kii Mlik'in yanma gelince kllarnn knlarn krm ve savaa
girmilerdi. Onlarn bu ekilde geldiklerini gren amllar akama doru geriye ekilmi ve byk
bir yardmn geldiini zannederek kamlard. Mlik onlar izleyerek aralarndan kiiyi
ldrmt.
Kfeliler Mlik b. Ka'b'a yardm etmee gitme konusunda biraz ar davranmca Hz. Ali minbere
kp onlara yle hitap etmiti :
Ey Kfe halk! am halkndan bir asker birliin zerinize gelip de kuatldnz grdnz

zaman her biriniz evine kapanp zerine kapsn kitler ve aynen kapsna srtlan dayanan ay gibi
ininize ekilip gizlenirsiniz. Aldanan kii sizin aldattmzdr. Sizlerden zafer elde eden de bu
zaferden yine hsranla kan kimsedir. Yardm dileme annda hrriyetten bahsedilemez ve
kurtulu anndan sonra da kardelikten sz edilemez. nn lillh ve inn ileyhi rcin. Sizden neyi
grebildim ki? Grmeyen krler, konuamayan dilsizler, iitmeyen sarlar! nn lillh ve inn ileyhi
rcin.
Yine bu yl iinde Muviye Sfyn b. Avf' alt bin kiilik bir kuvvetle Ht ehrine gnderip burasn
yamalamasn, arkasndan Enbr ve Medin'e varp halkn krmasm emreder. Sfyn Hit'e gelip
orada hi kimseyi bulamaz. Oradan Enbr'a gelir. Ancak En-br'da sadece Hz. Ali'nin grevlendirmi
olduu be yz kadar adam bulunmaktadr. Yalmz bunlarn byk bir ksm buradan ayrlp gitmi,
sadece iki yz kii kalmt. Enbr'da kimsenin bulunmaynn sebebi u idi: Kmeyi b. Ziyd
burann valisi olup bu arada Karkisiye civarnda baz kimselerin bulunup Ht zerine saldrmak zere
olduklarn iitmi ve Hz. Ali'nin emri dnda adamlarn alp oraya varmt. Sfyn b. Av ve
adamlar buraya vardnda Kmeyi ehrin dndayd. Bundan dolay Hz. Ali Kmeyl'e son derece
kzm ve ona durumu sorduunda Kmeyi bunu inkr etmiti. Burada az adamn bulunmasndan
dolay Sfyn ve adamlar arpmalara girimiler, Hz. Ali'nin buradaki adamlar da az olmalarna
ramen zerlerine gelen dmana kar direnmi ve bir mddet savamlard. Ancak reisleri bulunan
Eras b. Hassan el-Bekr'nin ldrlmesi zerine onlar da dalm ve otuz arkadalarn
kaybetmilerdi. Sfyn b. Avf da Enbr'da neyi bulduysa alp Muviye'nin yanna geri dnmt. Bu
haber Hz. Ali'ye ulatnda onlar yakalamalar iin askerler gnderdiyse de onlara yetiememilerdi.
Yine bu yl iinde Muviye, Abdullah b. Mes'ade b. Hakeme b. Mlik b. Bedr b. el-Fezr'yi bin yedi
yz adamla birlikte Teym'a gnderip oradan gelip geen bedevilerin zektlarn toplamasn ve
zekt vermeyenlerle savamasn emretmiti. Abdullah b. Mes'ade aynen bu emri yerine getirir, t
Mekke ve Medine'ye kadar varp bu faaliyetini buralarda da srdrr. Bundan dolay etrafnda kendi
akrabalarndan bir sr kimse de birikmiti. Durum Hz. Ali'ye bildirilince Hz. Ali Mseyyeb b.
Necebe el-Fezr'yi iki bin kiilik bir ordu ile birlikte zerlerine gndermi, Mseyyeb Abdullah b.
Mes'ade'ye Teyme'de yetimi ve aralarnda o gn zeval vaktine kadar son derece iddetli
arpmalar meydana gelmiti. Mseyyeb, Abdullah b. Mes'ade zerine hamle yapp ona darbe
indirmi, fakat bu darbeleri indirirken ldrmeyi asla kast etmeyerek ona yle demiti: Kurtulu!
kurtulu! Abdullah b. Mes'ade yannda bulunan, bir grup adamla birlikte kaleye ekilmi, oraya
snmlard. Adamlarnn geri kalanlar ise m tarafna kamt. Burann bedevileri de Abdullah
b. Mes'ade'nin daha nce toplam olduu zekt develerine el koymu ve onlar ele geirmilerdi.
Mseyyeb onu ve adamlarn burada gn kuatmt. Bu mddetin sonunda Mseyyeb kalenin
kapsn atee vermi, ierdekiler yanacaklarn grdklerinde kp ona yle seslenmilerdi; Ey
Mseyyeb, kavmin helak oluyor! Mseyyeb onlara acm, atein sndrlmesini emretmi ve
adamlarna yle demiti: u anda casuslarm am'dan zerimize bir ordunun geldiini haber
verdiler. Bunun zerine Abdurrahman b. ebb ona: Bana msaade et, onlara kar arpaym.
demi, ancak Mseyyeb buna yanamam ve: Mminlerin emirim" aldattn ve dalkavukluk etmi
oldun. diye karlk vermiti.
Ayn ekilde Muviye, Dahhk b. Kays' yanma verdii bin kiilik bir ordu ile karm, drt yana
saldrmasn ve bedevilerden Hz. Ali'ye taraftar olup ona itaat etmi olanlara akn yapmasn
emretmiti. Dahhk b. Kays adamlarn alp Muviye'nin emrini yerine getirerek saa sola aknlar

yaparak Sa'lebiyye'ye kadar ulam, burada bulunan Hz. Ali'nin grevlilerini ldrm, nihayet elKutkutna'ya kadar ulamt. Onun bu aknlarn haber alan Hz. Ali Hucr b. Adiyy'i drt bin kiilik
bir kuvvetle zerine gnderip bu askerlerin her birine ellier dirhem mkfat vermiti. Dahhk b.
Kays Tedmr'e gelip burada on dokuz adam ldrm, onun da adamlarndan kii ldrlmt.
Ancak gece karanl basnca arpmalar brakm, Dahhk ve adamlar kap gidince Hucr b.
Adiyy ve yanndakiler de geri dnmlerdi.
Bu yl iinde Muviye bizzat kendisi Dicle'ys kadar ilerlemi, sonra tekrar geldii yolu izleyerek geri
dnmt.
Bu yl iinde hacc emirliini yapan ahs hakknda ihtilf vardr. Hz. Ali tarafndan grevlendirilen
Ubeydullah b. Abbs'm hacc emirliini yaptna dair rivayet olduu gibi, bu grevi kardei Abdullah.n yaptna dair de kaytlar vardr. Ancak Abdullah'n hace emirlii yaptna dair yaplan
rivayet yanltr, nk Abdullah b. Abbs Hz. Ali'nin hilfeti boyunca hi hacc ibadeti ifa
etmemiti. Bu yl iinde hacc emirliini Ubeydullah b. Abbs'm yaptna dair rivayet daha sahihtir.
Dier taraftan Muviye, Yezd b. ecere er~Rehv'yi hacc emiri olarak gndermi, bylelikle
Ubeydullah ile Yezd b. ecere arasnda hacc emirlii konusunda ihtilf knca, bu grevi eybe b.
Osman'n ifa etmesinde karar klmlard. Baka bir rivayette ise Hz. Ali'nin grevlendirdii Kuem
b. Abbs bu grevi ifa etmiti. Bu yl iinde Hz. Ali'nin valileri daha evvel zikrettiimiz ahslar
[149]
idiler.
Yezd B. ecere'nin Mekke'ye Gitmesi
Bu yl iinde Muviye kendi adamlarndan olan Yezd b. ecere er-Rehvi'yi ararak ona yle
der: Seni Mekke'ye gndermek istiyorum. Oraya gidip hacc grevini mslmanlara yaptra-sn ve
benim iin Mekke'de mslmanlardan bey'at alasn. Ayrca orada bulunan Ali'nin valisini de oradan
kovasn.
Mekke'de Hz. Ali'nin grevlendirdii vali Kuem b. Abbs bu-lunuyorken Yezd b. ecere
Muviye'nin bu isteini kabul ederek bin atl ile birlikte Mekke'ye ynelmiti. Kuem b. Abbs,
Yezd b. ecere'nin geldiini iitince Mekke halkn toplayp onlara bir hutbe okumu ve amllarn
zerlerine geldiklerini haber vererek kendilerini onlarla arpmaa arm, ancak Mekkeliler bu
konuda ona icabet etmemiler, yalnz eyhe b. Osman el-Abdar ona itaat edeceine dair sz
vermiti. Bunun zerine Kuem b. Abbs Mekke'den ayrlp yakn evresinde bulunan kabilelere
katlmay ve oradan Hz. Ali'ye mektup yazarak ondan yardm istemeyi kararlatrm ve Hz. Ali'den
asker geldii takdirde amllarla arpmaya azmetmiti. Ancak Eb Sad el-Hudr onu Mekke'den
ayrlmaktan alkoymu ve yle demiti: Burada ikmet et, buradan ayrlma. Elinde bulunan
kuvvetlerle onlara kar koymakta- g ye-tireceini grdn anda onlarla arp. Bunu yapamadn
takdirde buradan kp gitmek her zaman mmkn olan bir eydir. Kuem b. Abbs burada ikmet
etmi, amllar da Mekke'ye vardklarnda hi kimseyle arpmaya girimemilerdi. Bunun zerine
Kuem durumu Halife'ye bildirmi, o da Zilhicce aynn hemen banda aralarnda Reyyn b. Damra
b. Hevze b. Ali el-Hanef ve Eb Tufeyl'in bulunduu bir asker birlii' Mekke'ye gndermiti.
Yezd b. ecere Terviyye gnnden iki gn nce Mekke'ye varm ve mslmanlar arasnda yle bir
sz sylemiti: Hepiniz gvenlik iindesiniz, ancak bizimle arpan ve. bizimle ayrla denler
byle bir emndan mahrumdurlar. Sonra, Eb Sad el-Hud-r'yi ararak ona yle demiti: Ben

Harem'de birliin salanmasn arzu ediyorum. Sen istersen bunu temin edebilirsin, nk sizin
emriniz bu konuda biraz zayftr. Ona namaz kldrmaktan vazgemesini syle. Ben de ayn ekilde
namaz kldrmaktan vazgeeceini. Mslmanlar kendilerine namaz kldracak birini sesinler. Jb
Sad el-Hudr bu teklifi Kusem'e nakledince o da namaz kldrmaktan vaz gemiti. Bylece
mslmanlar eybe b. Osman' namaz kldrp hacc emirliini yapmak zere semilerdi. Hacc
mevsimi bittiinde Yezd b. ecere am'a doru geri dnmek zere yola km, bunu haber alan Hz.
Ali'nin svarileri ona amllarn geri dnlerini iletivermiler, o da Ma'kil b. Kays' bu i iin
grevlendirerek onlar izlemesini istemiti. amllar Vdiu'l-Kur'dan ayrlm bulunuyorlard.
Ma'kil b. Kays onlardan' bir ksmyla karlam, onlar esir alp yanndaki mallarn da ele
geirerek Hz. Ali'ye gtrm, o da Muviye'nin elinde esir bulunan baz kimselerle bunlar
[150]
deitirmiti.
amllarn El-Cezre Halkna Saldrmalar
Bu yl iinde Muviye, Abdurrahman b. Kabs b. Eyem'i Cezire blgesine gndermiti. Burada
Horasan'da bulunan el-Kerm-n'nin dedesi ebb b. mir grev yapmaktayd. ebib Nusaybin'de
bulunuyordu. Ht'de bulunan Kmeyi b. Ziyd'a haber gndererek am'dan dnenler hakknda bilgi
vermiti. Kmeyi b. Ziyd, ebb b. nir'e yardm etmek zere alt yz atl ile yanna varmt. Abdurrahman'a ve yannda bulunan Maan b. Yezd es-Slem'ye yetimi, onlara saldrarak arpm ve
her ikisini hezimete uratarak askerlerini malp edip amllardan bir ok kimseyi ldrm ve
kaanlar takip ederek hi bir yaralya da yardm edilmemesini emretmiti. Bu arpmalarda
Kumeyl'in adamlarndan da iki kii ldrlmt. Kmeyi durumu ve elde ettii zaferi Hz. Ali'ye
bildirince Hz. Ali kendisinden honut olduunu bildiren bir cevab mektup yazp memnuniyetini
belirtmiti, nk daha evvel zikrettiimiz gibi Hz. Ali Kmeyi b. Ziyd'a son derece kzgn idi.
ebib b. mir Nusaybin'den gelip Kumeyl'in amllara kar arpmalara giritiini ve zafer elde
ettiini grp onu kutlam ve kaan amllar takip ederek Frat'n kar yakasna kadar geerek
onlar izlemi ve Baalbek'e varncaya kadar nne kan kimselere kar aknlar dzenlemiti.
Muviye Habb b. Mesleme'yi onun zerine gndermi, fakat ebb'e yetiememiti. ebib b. mir
Irak'a varncaya kadar btn bu blgede bulunan muhaliflerin davarlarna el koymu, silhlarn ve
atlarn ellerinden alp Nusaybin'e geri dnm ve durumu Hz. Ali'ye mektupla bildirmiti. Hz. Ali
ona bir mektup yazarak mslmanlarm mallarna el uzatmamasn, ancak sava arac olan silh ve
atlar almasn sylemi ve yle demiti: Allah ebb'e merhamet eylesin! O akm ta uzaklara kadar
[151]
srdrm ve yardm da acele yapmt.
Haris B. Nimre Et-Tenh'nin Akn
Yezid b. ecere am'a Muviye'nin yanma yardnda Muvi-Ya elrHris. fcu. Nimre. et-Tenh'yi
el-Cezre'^e gndermi ve burada Hz. Ali'nin itaatinde bulunan kimseleri alp getirmesini
emretmiti. Haris Dr'ya kadar varp burada bulunan Taliboullarm-dar yedi kiiyi alp gitmiti.
Bu arada Taliboullarmdan bir cemaat Hz. Ali'den ayrlp Muviye'ye katlmlard. Bunlar elHris'-den bu akrabalarn serbest brakmasn istediklerinde o, bu isteklerini yerine getirmemi,
bunun zerine bu kiiler yine Muviye'-den ayrlp Hz. Ali'ye katlmlard. Muviye Hz. Ali'ye bir

mektup yazp Ma'kil b. Kays'm Yezd b. ecere'nin adamlarndan alm olduklar esirlerle bunlar
deitirmesini istemi, Hz. Ali onlar Mu-viye'ye gndermi, Muviye de bu Taliblileri serbest
brakmt. Bu arada Hz. Ali, Ces'am kabilesinden Abdurrahman adnda birisini Musul taraflarna
gndermi ve oradaki mslmanlar rahata kavuturmasn emretmiti. Muviye'den ayrlan
Talibliler onunla karlamlard. Balarnda da Kuray' b. Haris
et-Talib bulunuyordu.
Karlkl, birbirlerine kfretmiler sonra aralarnda arpmalar
knca
Talibliler
Abdurrahman' ldrmlerdi. Bunu haber alan Hz. Ali Talibliler zerine asker gndermek
istemi, fakat Raba kabilesi Hz. Ali ile bu durumu grerek ona yle demiti: Onlar senin
dmanndan ayrlm ve senin itaatine girmi kimselerdirler. Abdurrahman' da yanllkla
[152]
ldrmlerdir. Bundan dolay onlarn zerlerine asker gndermeyesin.
b Ube Olay
Muviye, mir el-Ecdr oullarndan Zheyr b. Mekhl el-rnir'yi Semve'ye gnderip burada
bulunan mslmanlarm zektlarn toplamalarn emretmiti. Bunu haber alan Hz. Ali, Ca'fer b.
Abdullah el-Eca'yi ve Kelb kabilesinden Urve b. Ube ile Culs b. Umeyr'i ona bal bulunan Kelb
ile Bekr b. Vil kabilesine mensup kimselerin zektlarn toplamak zere gndermiti. Hz. Ali'nin
gnderdii bu kii Zheyr b. Mekhl ile kar karya gelmi ve arpmalara girimilerdi. Hz.
Ali'nin adamlar malp olmu ve bunlardan Ca'fer b. Abdullah ldrlmt. Urve b. Ube, Hz.
Ali'nin yanma varm, ancak Hz. Ali onu sert bir ekilde knayarak ona krbacn sallamt. Bundan
dolay Ube'nin olu kzp Muviye'nin yanma kamt. Zheyr b. Mekhl, Urve b. Ube'yi bir at
zerinde am'a gtrm ve bundan dolay da itham edilmiti. Culs b. Umeyr'e gelince, o da yolda
bir obana rastlayarak onun cbbesini alm ve obana ipekten olan cbbesini vermiti. aml
svariler Culs'a yetiince: Bu turbler nereye katlar? diye sormular, o da: u tarafa doru
[153]
gittiler. diye yanl istikmet gsterip kendisi Kfe'ye gitmiti.
Dumetu'l-Cendel'de Meydana Gelen Mslim B. Ukbe Olaylar
Muviye, Mslim b. Ukbe'yi Dmet'l-Cendel'e gnderdi. Burann halk hem Hz. Ali'ye, hem de
Muviye'ye bey'at etmekten sarfnazar etmilerdi. Mslim b. Ukbe Dmet'l-Cendel halkm
Muviye'ye bey'ate ve ona itaat etmee arm, ancak onlar buna yanamamlard. Bunu haber alan
Hz. Ali, Mlik b. Ka'b en-Hemd-ni'yi bir grup askerle Dmet'l-Cendel'e gnderdi. Mslim b. Ukbe
hi de farknda deilken Mlik b. Ka'b birden onun zerine atlm ve Mslim yenik dp de
ayrlncaya kadar gn boyunca arpmlard. Mlik b. Ka'b gnlerce Dmetl-Cendel'de ikamet
ederek halkn Hz. Ali'ye bey'at etmeye ard halde asla buna yanamamlar ve yle demilerdi:
Mslmanlar tek bir imam etrafnda toplanmcaya kadar hi bir kimseye bey'at etmeyeceiz. Bunun
zerine Mlik oradan ayrlp onlar kendi halleriyle baba-a brakmt.
Bu yl iinde Haris b. Mrre el-Abdi gnll olarak Hz. Ali'nin emri ile kuzey Hindistan'a gazaya
kmt. Haris buradan bir ok ganimet ve esirler ele geirmiti. Bu ganimetlerden bir gnde bin ba
hayvan askerleri arasnda datm ve Muviye dneminde Hicri 42. yla (M. 662-663), yani
[154]
ldrld gne kadar Kikn blgesinde yamndakilerle birlikte gazaya devam etmiti.

Ziyd B. Ebb'in Fars lleri Valiliine Tayini

Bu yl iinde Hz. Ali Ziyd' Kirman ve Fars illerine tayin etmiti. bn'l-Hadram'nin ldrlmesi ve
Fars illerinde mslman-larn Hz. Ali hususunda ihtilfa dmeleri zerine Fars ve Kirman halk
haralarn demekten vazgemiler, btn bu yre halk ayn duyguya kaplarak Hz. Ali'nin valisini
buradan uzaklatrm-lard. Fars blgesi halk da Sehi b. Huneyf i buradan karmlard. Bunun
zerine Hz. Ali mslnanlarla istiarede bulunmu, Criye b. Kudme yle demiti: Ey
Mminlerin emri! Gayet isabetli grl, siyasete vkf ve bana getirildii grevi gayet iyi if
eden bir adam syleyeyim mi? Hz. Ali: Bu bahsettiin adam kimdir? diye sorunca Criye:
Ziyd diye cevap vermiti. Bunun zerine Hz. Ali, Abdullah b. Abbs'a emir vererek Ziyd b..
Ebh'i bu blgeye tayin etmesini istemi, Abdullah b. Abbs da Ziyd' kalabalk bir ordu ile Fars
illerine gndermiti. Ziyd emrindeki bu askerlerle Fars illerinin halkn itaat altna almt. Burann
halk bir hayli zdrap ekmiti. Ziyd oraya varr varmaz blgenin ileri gelen reislerine haberler
gndererek kendisine yardm edeceklere baz vaatlerde bulunmu ve onlar mkfatlandracan
sylemi, bundan kanacaklar ise korkutarak cezalandracan ifade etmiti. Bylelikle onlarn bir
ksm dier bir ksmna saldrm, bazlar da aralarndan bazlarnn srlarn aa vurmutu. Bu
olaylardan sonra halkn bir ksm kap bir ksm burada ikmetini srdrm, bir ksm ise dier bir
ksmn ldrm, bylece Fars illeri tamamen huzura kavumutu. Ziyd hi birisiyle karlamadan
ve savamadan blgeye hkim olmutu. Ziyd, Kirmn'da da ayn faaliyetleri yrtm, arkasndan
Fars illerine geri dnp mslman-lar burada iskn ederek bu ekilde blgede huzur ve gveni
salamt. Daha sonra stahr ehrinde konaklam ve burada Ziyd Kalesi adyla anlan bir kaleyi
tahkim ederek orada yerlemiti. Sonralar Mansur el-Teker buraya snp konaklad iin bu
kaleye Mansur Kalesi ad verilmitir. Dier bir rivayette ise Ziyd'm Fars illerine tayin edilmesini
Abdullah b. Abbs'm teklif ettii kaydedilir. Bunu daha nce de zikretmi bulunuyoruz.
Bu yl iinde Bedir ashabndan olan Eb Mes'd el-Ensr vefat etmiti. Baka bir rivayette onun
Muviye dneminin ilk ylnda vefat ettii de kaydedilir. Buna dair baka rivayetler de vardr. Baka
rivayetlerde onun Bedir savama katlmad sylendii gibi bazlarnda Bedri denmesinin sebebi
[155]
olarak Bedir kuyular kenarnda ikamet ettii kaydedilir. Onun sonradan nesli kesilmitir.
H. 40. (M. 660-661) YIL LAYLAR
Busr B. EM Ertt'm Hicaz Ve Yemen'e Seferi
Bu yl iinde Muviye, mir b. Ley kabilesinden olan Busr b. Ertt' bin kiilik bir kuvvetle
Hicaz'a doru yola kard. O srada Medine valisi Hz. Ali tarafndan grevlendirilmi olan Eb
Eyyb el-Ensri idi. Busr'un geldiini duyan Eb Eyyb el-Ensr Kfe'ye, Hz. Ali'nin yanma
kamt. Busr da Medine'ye girerek hi kimseyle arpmadan doru mescide girmi, minbere
karak: Ey Dinar, ey Neccr, ey Zreyk, (Bunlar ensrm baz aile byklerinin isimleri idi) ey
ceddim, ey ceddim! Dn sana burada bey'at etmitim, fakat bu gn neredesin? tBu szlerle de Hz.
Osman' kastediyordu) diye seslenmi, sonra szlerine yle devan etmiti: Vallahi eer Muviye
bana tavsiyede bulunmam olsayd burada onun yama gelmi tek bir adam sa brakmazdm.

Sonra Selemeoul-larma haber gnderip yle der.- Vallahi bana Cbir b. Abdullah' teslim
etmediiniz mddete sizin can gvenliiniz sz konusu deildir. Bunun zerine Cbir b. Abdullah
Raslullah (s.)'m hanm mm Selime'nin yanma varp, yle demiti: Bu konuda ne dnrsn?
Byle bir bey'ati yapmak gerekten dallettir, fakat ldrlmekten de, korkuyorum. Hz. mm
Selime ona yle cevap vermiti: Bence bey'at etmen uygun olur. Ben ahsen olum mer'e ve
damadm bn Zem'a'ya bey'at etmeleri iin tte bulundum. (mm Selime'nin kz Zeyneb, bn
Zem'a'nm hanm idi.) Bunun zerine Cbir b. Abdullah, Busr'a giderek ona bey'at etmiti.
Busr Medine'de baz evleri yktktan sonra Mekke'ye gitmi, orada bulunan Eb Ms el-E'ar
ldrlmekten korktuu iin Busr'un nnden kam, Busr da Mekke'de mslmanlar zorla bey'ate
davet etmi ve oradan Yemen'e doru yola kmt. O srada Yemen'de Hz. Ali'nin grevlendirmi
olduu Ubeydullah b. Abbs valilik yapmaktayd. O da Busr'un gelmekte olduunu iitince kap
Kfe'ye, Hz. Ali'nin yanma gitmiti. Bunun zerine Hz. Ali, Abdullah b. Abd u'1-Meddn el-Hris'yi
Yemen'de yerine vekil brak mt. Busr onu ve olunu yakalayp ldrm, ayrca Ubeydullah b.
Abbs'n Abdurrahman ve Kuam adlarndaki kk yata bulunan iki olunu da ldrtmt.
Ubeydullah'n bu iki kk olu lde Kinne kabilesine mensup bir adamn yannda bulunuyorlard.
Busr bunlar ldrmek istediinde bu Kinneli adam ona yle demiti: Bu gnahsz iki ocuu
neden ldryorsun? Eer onlar gerekten ldreceksen beni de onlarla birlikte ldr! Busr bu iki
ocuu ldrdkten sonra Kinneli adam da onlarn arkasndan ldrr. Baka bir rivayette ise bu
Kinneli adam klcn alarak bu iki ocuu korumak zere Busr'un adamlaryla arpt ve ldrlnceye kadar onlarla dt kaydedilir. Sonra bu iki ocuk alnp defnedilir. Bunlarn
ldrlmesinden sonra Kinneli bir kadn kar, Busr'a yle hitab eder: Ey adan! Erkekleri
ldrdn, fakat bu iki ocukcaz neden ldryorsun? Vallahi, bu yataki ocuklar ne cahiliyye
dneminde ne de slm'da ldrlmyorlard. Ey Eb Ertt'n olu! Kk ocuklar ldrten,
yallar katleden, merhameti insanlarn kalblerinden sken ve akrabalar arasndaki hukuku
gzetmeyen bir iktidar son derece kt ve zalim bir iktidardr.
Busr bu seferinde ayrca Yemen'de Hz. Ali'nin taraftarlarndan bir cemaati de ldrmt. Hz. Ali
bunu haber alr almaz Criye b. Kudma es-Sa'd'yi iki bin kiilik bir kuvvetle ve arkasndan Vehb b.
Mes'd'u yine iki bin kiilik kuvvetle Yemen'e gnderir. Criye Necrn'a ulatnda burada Hz.
Osman'n kann talep edenlerden bir grup adam katleder. Bunu iiten Busr ve adamlar Ye-men'den
kaarlar. Criye Mekke'ye ulancaya kadar Busr'u takip etmi, oraya, vardnda mslmanlara:
Mminlerin emrine bey'-atinizi yapnz. diye seslenince Mekkeliler: O lm bulunmaktadr,
niye bey'at edelim eklinde karlk vermilerdi. Criye: Ali'nin arkadalarnn bey'at ettii
kimseye bey'at edeceksiniz. deyince onlar da korkularndan bey'at etmilerdi.
Criye b. Kudme oradan Medine'ye gitmiti, O srada Medine'de mslmanlara namaz kldran Eb
Hreyre Criye'nin geldiini iitince oradan kam, Criye de yle demiti: Eer o kedinin
babasn grm olsaydm mutlaka ldrrdm. Sonra Me-dnelilere dnp: Hasan b. Ali'ye bey'at
ediniz. diye seslenmi, onlar da Hz, Hasan'a bey'at etmilerdi. Criye Medine'de o gn ikamet
ettikten sonra Kfe'ye doru yola knca, Eb Hreyre geri gelip mslmanlara namaz kldrmaya
devam etmiti.
Anlatldna gre Ubeydullah b. Abbs'n ldrlen bu iki ocuunun anneleri m-m'1-Hakem
Ccevriye binti Huveylid b. Kriz, dier bir rivayette ise ie binti Abdullah b. Abdi'l-Meddn idi.
ki ocuu ldrlnce kadn lgna dnm ve dengesini kaybetmiti. Srekli olarak alayp
duruyor, yln drt bir mevsiminde blgenin drt bir tarafnda dolaarak onlara atlar yakyor, iirler

sylyordu,
Hz. Ali bu iki ocuun ldrldn iitince son derece zlm ve Busr'a beddua ederek yle
demiti: Allah'm, nun dinini ve aklm gider! Gerekten sonralar Busr akln kaybetmiti. Ne
yaptn bilmez bir duruma gelerek sama sapan konuuyor ve srekli klcn istiyordu. Eline
tahtadan bir kl veriliyor, nne konan iirilmi bir tuluma srekli bu tahta klla vuruyor ve
samalayp duruyordu. lnceye kadar bu hali zerine hayatn srdrmt.
Nuviye tamamen otoritesini kurduktan sonra bir gn Ubey-dullah b. Abbs ona varr ve yannda
Busr'u grr. Busr'a yle der: Benim o iki olumu ldrdn anda yer yznn beni senin yannda
bitirmesini temenni ederdim. Busr: Al ite klcm ve vur bana diye syleyince Ubeydullah o
anda hemen klca elini uzatmak ister, fakat Muviye birden klc elinden alr ve Busr'a yle der:
Allah m'stehakkm versin! Sen artk bunam bir yalsn. Vallahi, seni ldrdkten sonra bana
ynelecekti. Ubeydullah da bunun zerine: Evet, gerekten yle olacakt. diye cevap verir.
Baka bir rivayette ise Busr'un Hicaz'a H. 42. (M. 662-663) ylnda gittii kaydedilir. Busr
Medine'de bir ay kadar ikmet etmi ve bu mddet iinde Hz. Osman'n ldrlmesine itirak edenler
kendisine bildirildike tek tek yakalayp ldrtmt.
Bu yl iinde Hz. Ali ile Muviye arasnda bir sr uzun yazmalar olmu ve bu yazmalarn
neticesinde savan durdurulmas konusunda bir anlamaya varlmt. Bu anlamaya gre Irak Hz.
[156]
Ali'nin, am da Muviye'nin elinde kalacak, hi biri dierinin blgesine akn yaptrmayacakt.
Abdullah B. Abbs'n Basra'y Terketmesi
Siyercilerin ounun ifadelerine gre bu yl iinde Abdullah b. Abbs Basra'dan ayrlp Mekke'ye
gitmiti. Dier bazlarna gre ise Hz. Ali ehit edilene kadar Basra'daki valilik grevini srdrm
ve Hz. Hasan ile Muviye arasndaki bar anlamasnda da bulunmutu. Ancak birinci gr daha
sahihtir. Hz. Hasan'm Muviye ile yapt anlamada bulunan Ubeydullah b. Abbs idi.
Abdullah b. Abbs'm Basra'dan ayrlmasnn sebebi u idi: Bir gn Ebu'l-Esved'e urayp ona yle
demiti: Eer sen hayvanlar srnfndan olsaydn bir deve olurdun ve eer bir oban olsaydn otlaa
da zor kardn. Bunun zerine Ebu'l-Esved Hz. Ali'ye durumu bir mektupla bildirip ona yle
yazar: Yce Allah seni bize emin bir ynetici ve gayet iyi bir oban yapt. Seni bu grevinde
gerekten- denedik ve emanete son derece riayet ettiini, halkn iin her zaman iyi dndn,
onlarn haklarn bolca dediini, dnyalarna kesinlikle el uzatmadn, mallarn hi de yemediim,
haklarnda hkm verirken asla rvete tevessl etmediini m-ahade ettik ve yle bildik. Amcann
oluna gelince, haberin olmadan o insanlarn mallarn el altndan yedi. Ben bu durumu gizli, tutmay
pek uygun grmedim. Allah sana merhamet eylesin. u tarafa doru bir bak ve durumu incele. Bana da
grn tercih ettiin ve dilediin' ekilde yaz, vesselam.
Hz. Ali de ona cevaben yle yazmt:
Senin gibi imamna, mmetine nasihat eden ve hakk gzetici olan bir kimseye ne mutlu! Bana
yazdn konularda adamna mektup yazdm. Senden gelen mektuptan da asla ona sz etmedim. Bunun
mmetin salh iin daha hayrl olduuna inanyorum. Bunun gizli kalmas mmet iin daha
hayrldu-. Sen bu ie son derece ehil ve lyk bir insansn. Byle bir grevi senin yerine getirmek de
boynunun borcudur vesselam.
Hz. Ali bu durum zerine Abdullah b. Abbs'a bir mektup yazarak ondan durumu sormu, bn Abbs

da Hz. Ali'ye yle cevap vermiti: Sana bu konuda ulaan haberler aslsz ve uydurmadr. Ben
elimin altnda bulunan mallar son derece koruyor ve gzetiyorum. Zan ile hkm verenleri sakn
dorulamayasm, vesselam. Hz. Ali de ona: Bana el-Cezre'de alm olduklarnla ilgili baz
bilgiler ulat. Bu mallar nereden aldn ve nereye harcadn? diye sormu, bunun zerine Abdullah b.
Abbs yle cevap yazmt: Senin bu ii neden bu kadar byttn anladm. Ben bu felketi ve
musibeti bu ehrin halkndan alm oldum. Adamlarndan istediin birisini buraya gnder, ben bu
grevden ayrlyorum, vesselam.
Sonra Abdullah b. Abbs daylar olan Ben Hill b. mir'i davet ederek onlar etrafnda toplam
ve ayrca Kays kabilesi de tmyle onlara katlmt. Basra'dan ayrlrken yanma bir sr mal alan
Abdullah b. Abbs: Bu bizim yol azmz ve rzkmzdr. diyerek ayrlmt. Basra halk
arkasndan koup et-Taff denilen yerde ona yetimi ve mallar almak istemiler, bunun zerine Kays
kabilesi:
bizim aramzda bulunduu mddete i kimse ona elini sremez ve kimse onun klma
dokunamaz. demilerdi. Sabra b. ey-nn el-Huddn yle seslenmiti: Ey Ezdoullar! Kays
kabilesi bizim kardelerimizdir, konularmzdr ve dmanlarmza kar bize yardm eden
kimselerdir. Sizler bu maldan ok az bir menfaat elde edersiniz, fakat Kays kabilesi bu maldan sizin
iin ok daha hayrldr. Bunun zerine Basrallar onun szn dinleyip geri dnmlerdi. Onlarn
ayrlmasyla Bekr kabilesiyle Abdi Kays kabilesi de ayrlp geri dnm, fakat Temmoullar
onlarla atmaya girmilerdi. el-Ahnef onlar alkoymak istemise de onu dinlememiler, o da
onlardan ayrlmt. Nihayet mslmanlar aralarna girerek bunlar birbirlerinden uzaklatrm ve
[157]
Abdullah b. Abbs da Mekke'ye gitmiti.
Emir'l-Mmimn Ali B. EM Tlib'in eht Edilmesi
Bu ylda, ramazan aynn 17 nci gn (M. 24 Ocak 661) Hz. Ali eht edildi. Bu hususta baka
rivayetler de kaydedilmitir. Onun ramazann bitmesine 11 gn kala veya 13 gn kala ldrld
kaydedildii gibi bu yln rebi'lhir (austos - eyll 660) aynda ehit edildiine dair rivayetler de
vardr. Ancak verilen birinci tarih hepsinden daha sahihtir.
Enes b. Mlik yle anlatr:
Ali b. Eb Tlib hastalanmt. Kendisini ziyarete gittiimde Eb Bekir ve mer de yannda
oturuyorlard. Biraz sonra Raslullah (s.) da oraya geldiler. Raslullah Hz. Ali'nin yzne baktnda
Eb Bekir ve mer: Ey Allah'n peygamberi! Ali lyor gryoruz. dediler. Fakat Raslullah fs.)
yle buyurdular: Hayr, o imdi lmeyecek. O, kin ve fke ile doldurulmadka lmeyecek ve
maktul olarak lecektir.
Bir rivayette de yle anlatlr:
Hz. Ali hep yle dermi: Aranzdaki bir akiye, u bam ile sakalm boyayacak kimseye mani
olamayacaksnz. Bununla bandan akacak kannn sakaln boyayacan kastedermi.
Osman b. Mugre yle anlatr:
Ramazan girdiinde Hz. Ali yemeini bir gece Hasan'n evinde, bir gece Hseyin'in evinde ve bir
gece de Eb Ca'fer'in evinde yer ve azma lokmadan fazla atmazd. yle derdi: A iken Yce
Allah'n lm emrinin bana ulamasn temenni ederim. Gerekten bir iki gece getikten sonra ehit
edilmiti.
Hasan b. Kesir babasndan yle nakleder:

Hz. Ali bir gn sabah namazndan karken yolda bulunan kazlar kendisine doru yaklam ve
tmee balamlard. Etrafnda bulunan mslmanlar bu kazlar kovduklarnda yle demiti:
Braknz onlar, onlar matem kulardr. bn Mlcem de ite o gece Hz. Ali'yi yaralamt.
Hz. Ali'nin olu Hasan babasnn ldrld gece yle demiti:
Dn babama kp gittiimde evinin mescidinde namaz klyor idi. Namaz bitirdiinde bana gelip
yle dedi: Ey oulcazm! Ben u geceden sonra akrabalarm terketmek zere geceleyeceim;
cuma sabah ve bir sabah vakti. Ben bu gece gzlerimi kapatverdim, uyudum. Raslullah Cs.) sa
tarafmdan gelerek bana yaklat, kendisine: Y Raslullah! mmetinin dost ve dmanndan neler
grdn? diye sorunca bana: Onlara beddua et! diye syledi. Ben de: Y Rabbi! Beni onlardan
daha hayrl insanlarla karlatr ve onlar da benden daha erli bir kimseyle ba baa brak. diye.
beddua ettim. Sonra bn en-Nebc adndaki mezzini girip namaz iin onu davet etti. Namaza kp
giderken ben de arkasna takldm. bn Mlcem onu yolda vurup lmne sebep oldu.
Hz. Ali'nin lm yle olmutu:
Abdurrahman b. Mlcem el-Murd, ad el-Haccc olan Burek b. Abdullah et-Temmi es-Suraym ve
Amr b. Bekr et-Temmi es -Sa'd Hariclerden olup bir araya toplanm ve mslmanlarn durumunu
sz konusu ederek balarnda bulunanlarn icraatlarn k-tlemi ve Nehrevn'da len adamlarn
hatrlayp onlara rahmet okumulard. Birbirlerine yle sormulard: Biz Nehrevn'da ldrlen
akrabalarmzdan sonra geriye kalp da ne yapacaz? Bunun iin kendi canlarmz adayarak u
dallet ehlinin reislerini ldrp de slm diyarlarn rahatlatrsak ok iyi olur! Bu konuma zerine
bn Mlcem: Ben Ali'yi hallederim. der. (bn Mlcem Basra halkndan idi.) el-Burek b. Abdullah
da: Ben de Muviye'-nin iini grrm. diye konumu, arkasndan Amr b. Bekr: Ben de Amr b.
el-s iin yeterliyim. demiti.
Bu kii kendi aralarnda bu grevleri mutlaka yerine getireceklerine dair sz vermilerdi, her biri
semi olduu adam ya ldrecek", ya da kendisi ldrlecekti. Kllarn alp zehirletmiler ve on
yedi ramazan randevu kabul ederek her biri setii adam, ldrmek zere yollarna koyulmulard.
Abdurrahman b. Mlcem Kfe'ye gelip Kfelilerle karlam, fakat niyetini herkesten gizlemiti.
Bir gn Teym er-Ribb kabilesinden baz adamlarla karlamt. Hz. Ali Nehr gnnde bunlarn
akrabalarndan baz kimseleri ldrtmt. Bunlar oturmu, Nehrevn'da ldrlenleri hatrlayp
duruyorlard. bn Mlcem, Teym er-Bibb kabilesine mensup bu adamlar iinde Nehr gnnde babas
ve kardei ldrlen, ismi Katmi olan bir kadna rastlar. Kadn son derece gzeldi. Ab-durrahman
b. Mlcem kadn ilk grd anda aklm elmi ve hemen onu isteyivermiti. Kadn ona yle
demiti: Gnlm rahatlatmadn ve artlarm yerine getirmediin takdirde seninle
evlenmeyeceim. bn Mlcem: Ne istiyorsun? diye sorunca kadn: bin dirhem, bir kle, bir
criye ve Ali'nin ldrlmesini! diye karlk vermi bn Mlcem de ona yle demiti: Peki,
Ali'yi ldrmemi istiyorsun; onu ldrdkten sonra seninle evlenmemin ne anlam olacak? Kadn
bunun zerine: Evet, yolunu bulup ldrmee al. Eer bunda muvaffak olursan beni de kendini de
rahatlatm olursun ve benimle de yaamay elde edersin. ayet ldrlecek olursan Allah katnda bu
dnya ve iindekil erden ok daha hayrl ve gzel eyler vardr. eklinde konumu, bn Mlcem
ona yle demiti: Vallahi benim buraya geli sebebim zaten bu idi ve sen istediine kavuacaksn.
Bu szleri duyan kadn ona: Ben sana yardm edecek ve sana arka kacak kimseleri de
hazrlayacam. demi ve kendi akrabalarndan ad Verdn olan birisini ararak bu hususta onunla
konumu, Verdn da ona olumlu cevap vermiti. Dier taraftan bn Mlcem Eca'oullarndan ebb
b. Becere adnda birisine gider ve ona yle der: Sen dnya ve ahi-rette erefe nail olmay arza eder

misin? adam byle bir erefin ne olduunu sorunca bn Mlcem: Ali'nin ldrlmesi. diye cevap
verir. , ebb b. Becere sorar: Hay annesi kaybedesice! Gayet zor bir iten bahsediyorsun. Ali'yi
nasl ldrebileceksin? bn Mlcem yle cevap verir; Mescid'de bir yerde gizleniriz. Sabah
namazna ktnda zerine atlr, ldrveririz. Eer kurtulabilirsek gnllerimizi rahatlatm oluruz
ve eer ldrlecek olursak bu da dnya ve iindekilerden ok daha hayrldr. ebb: Yazklar
olsun sana! Eer bu bahsettiin adam Ali'den bir bakas olsayd ldrlmesi kolay olurdu. Ben onun
slm'daki evleviyyetini, faziletim ve ekmi olduu bel ve straplar biliyorum. Onu ldrmeye
yanamay asla uygun grmyorum. deyince bn Mlcem yle karlk verir: Onun Nehrevn'da
bir ok salih kimseyi ldrdn bilmiyor musun? Adam Evet biliyorum. demesi zerine ise
yle der: Bizim adamlarmz ldrmesine karlk biz de onu ldrrz. Bunun zerine adam
olumlu cevap verir.
bn Mlcem ve arkadalarnn Hz. Ali ile Muviye ve Amr' ldrme karar alm olduklar gece olan
cuma gecesi gelip attnda bn Mlcem klcn alarak ebb ve Verdn ile birlikte Hz. Ali'nin
namaza kt kapnn nnde gizlenir. Hz. Ali evden ktnda: Ey insanlar, haydi namaza, haydi
namaza. diye seslenirken ebb zerine atlarak, klcn savurur, ancak kl kapnn kenarna
arpar. Arkasndan bn Mlcem Hz. Ali'nin tam ba zerine bir darbe indirir ve yle der: Ey Ali,
hkm Allah'ndr; senin ve adamlarnn deildir.
Bu arada Verdn kap, evine gizlenmiti. Akrabalarndan birisi kendisine gelir, Verdn ona olup
bitenleri anlatr. O da oradan ayrlp evine gider klcn getirir ve ldrnceye kadar Verdn'a
klcyla vurur.
ebib ise o gecenin sabahnda henz ortalk aydnlanmadan kaar, gider. Hadramut'dan Uveymir
adnda" birisi yolda ona yetiir ve elinde bir kl grr. Klcn elinden alr ve zerine oturur.
Ancak bu Hadramut'lu adam ebb'i yakalamak zere bir grup insann zerlerine geldiklerini grnce
elinde bulunan ebb'in klcn brakr ve ebb de bu cemaatn arasmdan kaarak kurtulur.
bn Mlcem Hz. Ali'ye darbe indirip kaaca srada Hz. Ali: Bu adam kap kurtulmasn,
yakalayn. diye seslenince orada bulunup sesini iiten mslrnanlar hemen bn Mlcem'i
yakalamlard. Hz. Ali namaz kldramam, Ca'de b. Hubeyre'ye namaz kldrmasn emretmiti.
CCa'de Hz. Ali'nin bacs mra Hni'nin olu idi.) Sonra Hz. Ali: Bu adam yanma getirin demi
ve bn Mlcem'i huzuruna getirmilerdi. Hz. Ali ona: Ey Allah'n dman, ben sana iyiliklerde
bulunmam mydm? diye sormu, o da: Evet. diye cevap vermiti. Hz. Ali: Peki, bu cinayeti
neden iledin? diye sorunca Mlcem'in olu: Ben u klc krk gn mddetle durmadan bileyip
durdum ve Yce Allah'a bu klla insanlarn erlilerinden birisini ldrmesini niyaz ettim. diyerek
karlk vermi, Hz. Ali'de ona: Ben seni bu klla ldrlecek bir adam olarak gryorum ve sen
Allah'n en erli kullarndan baka bir kimse de deilsin. diye konumu ve unlar ilve etmiti:
Cana kar can! Eer ben lecek olursam onu da beni ldrd gibi ldrnz. Eer lmeyip de
kalacak olursam ben onun hakknda gereken hkm veririm. Ey Abdlmuttalib oullar! Sakn
mslman-larm kanlarn aktmaa kalkmayasmz ve mminlerin emri ldrld diye insanlara
kymayasnz. Benim katilimden baka kimseyi sakn ldrmeye s iniz. Ey Hasan, sen bana bak! Eerer
ben bana indirilen bu darbeden dolay lecek olursam katilime byle bir darbe vur ve adama daha
[158]
fazla da eziyet etme. Ben Raslullah (s.)'dan yle iittim: Sakn nsle
yapmaynz,
karnzdaki canl, uyuz bir kpek dahi olsa.
Btn bunlar sylendiinde bn Mlcem bal olarak orada bunlar iitiyor ve bekliyordu. Hz. Ali'nin
kz mm Klsm bn Ml-cem'e: Ey Allah'n dman! Allah babam kurtarsn ve senin de cezan

versin. diye barnca bn Mlcem: Kimin iin alayp duruyorsun? Vallahi, bu klcm bin
dirheme satan aldm ve bin dirhem karlnda onu zehirlettim. Eer bu indirdiim darbe bir ehir
halknn tmne indirilseydi onlardan birisini bile geride brakmazd. diye karlk vermiti.
Cndeb b. Abdullah Hz. Ali'nin huzuruna gelerek: ayet seni kaybedersek ki inallah kaybetmeyiz
o zaman Hasan'a bey'at edelim mi? diye sormu, Hz. Ali de: Ben bu konuda size ne emir
veririm, ne de sizi bundan alkoyann. Siz kendi ilerinizi daha iyi bilirsiniz. diye cevap vermi,
sonra Hz. Hasan' ve Hseyin'i ararak onlara yle tte bulunmutu: nce Allah'tan
korkmanz ve dnya hayatnda size kar serkelik edilse bile sizin byle davranmamanz tavsiye
ederim. Sakn kaybettiiniz kimse iin a-lamayasnz ve haktan baka bir ey sylemeyesiniz. Yetime
merhamet edin, zayfa yardmc olun. hiretiniz iin amelde bulunun. Zlime dman olun, mazluma
yardm edin. Allah'n kitab ile amel edin ve Allah'n hkmlerini uygulama konusunda hi bir
kimsenin knamasndan ekinmeyin. Sonra Hz. Ali dier olu Muham-med bn el-Hanefiyye'ye
dnp yle der: Kardelerine neyi t verdiimi dinledin. Onlarn emirlerine tbi ol ve onlara
danmadan hi bir eye tevessl etme. Sonra da Hasan ile Hseyin'e dnp: u kardeinizi size
brakyorum. Babanzn onu ne kadar sevdiini ok iyi biliyorsunuz. Sonra Hasan'a yle der: Ey
olum! Allah'tan korkman, namazn vaktinde klman, zekt tam olarak vermeni, abdestini alrken
iyi alman abdestsiz ve taharetsiz hi bir namazn olmayacan, Yce Allah'n hatalar mafiret
ettiini bildiririm. Sinirli annda kzgnln ve fkeni yenmeni, akrabalarna yaknlk gstermeni,
cahile kar yumuak davranman, dinde derinlemesine fakih olmam, Allah'n emirlerine balanmakta
sabrl hareket etmeni, Kur'n- Kerm'in emirlerinin dna kmamam, komuna iyi davranman,
marufu emredip mrikeri nehyetmeni, her trl ahlkszlklardan uzak durman tavsiye ederim. Daha
sonra Hz. Ali vasiyetini yazd ve lnceye kadar L lhe illallah kelimeinden baka hi bir ey
sylemedi. Allah ondan raz olsun ve onu raz etsin.
Sonra cesedini Hz. Hasan, Hseyin ve Abdullah b. Ca'fer ykam, kefenleyip para kumaa
sarm ve cenaze namazm Hz. Hasan yedi tekbirle kldrmt. Hz. Ali vefat ettiinde Hz. Hasan Ibn
Mlcem'in getirilmesi iin haber gndermi, bn Mlcem getirilince Hz. Hasan'a yle demiti:
Dorusunu syleyeyim mi? Ben vallahi Rabbime yle bir ahidde bulundum ki mutlaka ona verdiim
bu ahdi yerine getirmeyi arzu ediyorum. Ben hatimde Yce Allah'a Ali'yi ve Muviye'yi ldrmeyi
veya bu uurda lmeyi ahdetmitim. Bana izin ver ve beni Muviye ile ba baa brak, Allah vekilin
olsun ki onu ya ldrrm, ya da ldremediim takdirde tekrar sana gelir bey'at ederim. Hasan ona
yle der: Hayr! Vallahi, seni cehennem ateiyle ba baa brakmcaya kadar izin vermeyeceim.
Sonra onu yaklatrp ldrr. Mslmanlar cesedini alarak hasrlara sararlar ve atee verirler.
Amr b. el-Asam yle der:
Hasan b. Ali'ye yle sordum: Bu ia Hz. Ali'nin kyametten evvel dirilip geleceine inanyorlar, ne
dersin? Hasan bana yle dedi: Vallahi, bunu syleyen adamlar yalan sylyorlar. And olsun onur.
kyametten evvel tekrar dirilip geleceini bilseydim hanmlarn evlendirmez ve brakt malm da
miraslar arasnda taksim etmezdim. O bu ia derken phesiz ki ia'dan bir grubu kastetmitir,
nk btn ia bunu sylememektedir. Bu sz syleyen, ia'nn ok az bir ksmdr. Bu kesimin en
mehurlarndan birisi Cbir b. Yezd el-Cu'f idi. Bizim bildiimiz kadaryla bu itikatta olan kitle de
tamamen kaybolup gitmitir.
Burek b. Abdullah'a gelince, Hz. Ali'nin vurulduu gece Mu-viye'nin gittii yolda pusu kurmu ve
Muviye sabah namaz iin ktnda zerine atlarak klla vurmu, ancak kl yan tarafna isabet
etmiti. Burek hemen yakalanm, o anda Muviye'ye: Seni sevindirecek bir haberim var. Eer sana

bu haberi verirsem beni affeder misin? demi, Muviye: Evet, nedir bu haberin? diye sorunca:
Bir arkadam bu gece Ali'yi ldrd. diye cevap vermiti. Ancak Muviye: naallah buna gc
yetmemitir. eklinde karlk verince Burek b. Abdullah: Hayr mutlaka ldrlm olmas lzm,
nk Ali'yi koruyan muhafzlar yoktur. demi, Muviye onu dinlememi ve ldrlmesini
emretmiti.
Muviye es-Sid isminde bir tabibe haber gnderip onu artr. Tabip Muviye'nin yarasna
baktnda ona yle der: Bir demiri kzdrp bu yaray dalamam veya neslinin kesilmesine sebep
olacak bir ilc alman gerekir, nk sana indirilen bu darbe zehirli bir kl darbesidir. Bylece
Muviye bu iki tedavi usulnden birisini semekle kar karya gelince yle demiti: Atele
salama gerekten ok zor bir itir. Neslimin kesilmesi meselesine gelince, benim Yezid ve
Abdullah'm vardr. Bunlarla benim gzm aydn olur, yeter. Bunun zerine tabip bir il iirerek
onu tedavi etmi, fakat bundan sonra hi ocuu olmamt.
Bu olaydan sonra Muviye kendisine etraf surlarla evrili bir ev yaptrp geceleyin bekilerle
muhafzlar koydurmu, namaz esnasnda secdeye vardnda kendisini bekleyen emniyet grevlileri
yerletirmi idi. slm tarihinde byle muhafzlar koyan ilk hkmdar odur. Baka bir rivayette ise
Muviye'nin Burek'i ldrmedii, bir eliyle bir ayamm kesildii ve Ziyd'n Basra valilii
zamanna kadar onun byle kald anlatlr. el-Burek bu haliyle Basra'ya gitmi ve orada oluk
ocuu olmutu. Ancak onu gren Zi-yd b. Ebh: Senin ocuklarn oluyor da mminlerin emrini nesilsiz braktn, yle mi? demi ve ldrp dar aacna asmt.
nc haric olan Amr b. Bekr'e gelince; o gece Amr b. el-s'a pusu kurup onu beklemi, ancak
Amr b. el-s karnnda meydana gelen bir hastalktan dolay camiye kmamt. O gece Amr bn
el"As, mir b. Ley kabilesinden olup emniyet grevlisi bulunan Hrice b. Ebi Habbe'yi sabah
namaz kldrmak zere grevlendirmiti. Namaza ktnda Amr b. Bekr onun Amr b. el-s
olduunu zannederek zerine atlm ve onu ldrmt. Mslmanlar onu yakalayp Arar'a gtrm
ve ona emir selm ile selm verince Hrici Amr bunun kim olduunu sormu, ona Amr bn el-s
olduunu sylemilerdi. Adam: O halde ben kimi ldrdm? diye sorunca ona Hrice b. Eb
Habbe'yi ldrdn sylemilerdi. Bunun zerine de adam Amr b. el-s'a yle demiti: Ey
fsk adam! Vallahi, ben seni ldrdm zannetmitim. Amr ise ona cevaben: Sen beni ldrmek
istedin, Yce Allah da Hrice'nin ldrlmesini murad etti. demi ve yaklatrarak ldrmt.
[159]
Hz. Ali'nin Hilfet Mddeti Ve Ya
Baz tarihiler onun hilfetinin be yl ay srdn, mrnn ise altm olduunu kaydederler.
Dier bir rivayette ise onun elli dokuz yanda vefat ettii, baka birinde ise altm be yanda, dier
bir rivayette ellisekiz yanda ld kaydedilir. Ancak birinci gr daha sahihtir. Hz. Ali vefat
ettiinde Mescidu'l-Cema'ya, dier bir rivayette ise Kfe kasrna defnedilmitir. Buna dair baka
rivayetler de vardr. Fakat sahih olan rivayete gre kabri bu gn bilinen ve ziyaret edilip de
[160]
bere'ketlenilen yerdedir
.
Hz. Ali'nin Nesebi, zellikleri, Hanmlar Ve ocuklar

Hz, Ali gayet gl kuvvetli, iri gzl ve son derece gzeldi. Hafif gbekli, salar dkk, sakal bir
hayli gr, gsndeki kllar ise ok fazla idi. Boyu ksaya yaknd. Dier bir rivayete gre ise boyu
orta boyun biraz zerindeydi. Pazular hayli kaln ve kuvvetli, vurduu zaman actan, adaleleri gl
ve gayet gsterili idi. insanlar arasnda yz en, gzel olanlardan idi. Salarna ak dmemiti.
Srekli glmseyen bir simaya sahipti.
Nesebine gelince: Babas Eb Tlib idi. Eb Talib'in ad Abdi Menf idi. Babasnn babas
Abdlmuttalib, onun da babas Him idi. Hz. Ali'nin annesi Abdi Menfin olu Him'in olu
Esed'in kz Ftma idi. Babas da, annesi de Him olan ilk halife idi. Gnmze kadar ondan ve
olu Hasan'dan baka hem annesi, hem babas Him olan hi kimse hilafet grevini yklenmemitir.
Abbasilerden Muhammed el-Emn de ayn ekilde hem babas Hrn Red tarafndan hem de annesi
Mansr'un olu Ca'fer'in kz Z-beyde tarafmdan Himi idi.
Hz. Ali'nin hanmlarna gelince: Onun ilk hanm Raslullah (s.)'in kz Hz. Ftma idi. Hz. Ali Hz.
Ftma hayatta olduu srece baka bir kadnla evlenmemiti. Ftma'dan Hz. Hasan ve Hz. Hseyin
adl oullan dnyaya gelmiti. Bir rivayette Hz. Ali'nin Ftma'dan Muhassen adnda kk yata
vefat eden bir olunun daha olduu kaydedilir. Ayrca Byk Zeyneb ve Byk mm Klsm
adnda iki kz daha Hz. Ftma'dan domutu. Ftma'dan sonra Hz. Ali Ummu'l-Benn binti Haram
el-Kellbiye ile evlenmiti. Bu hanmndan Abbs, Ca'fer, Abdullah ve Osman adlarnda drt olu
dnyaya gelmi, bunlar Hz. Hseyin ile birlikte Tafta ldrlm, yalnz Abbs geriye kalmt.
Ayrca Hz. Ali Temm kabilesinin Nehel kolundan olan Salih'in olu Mes'd'un kz Leyl ile
evlenmiti. Ondan da Ubeydullah ve Eb Bekr adlarnda iki olu dnyaya gelmi ve onlar da yine Hz.
Hseyin ile birlikte ldrlmlerdi. Baka bir rivayette ise Ubeydullah Muhtar tarafndan elMezr denilen yerde ldrlmt. Yine anlatldna gre bu iki olunun nesli de kesilmiti.
Ayrca Hz. Ali, Has'am oullarndan Umeys'in kz Esma ile evlenmi, ondan da kk Muhammed
e Yahya adlarnda iki olu dnyaya gelmi ve onlarn da nesilleri kesilmitir. Baka bir rivayette
ise bu kk Muhammed bir cariyeden doma idi. Onun bu olu da yine Hz. Hseyin ile birlikte
ldrlmt. Baka bir rivayette Avn adndaki olu da yine bu hanmndan dnyaya gelmiti. Ayrca
Hz. Ali'nin Ben Talib kabilesinden Raba'nm kz Sahb'dan da ocuklar vard. Sahb, H-lid b.
Veld'in Ayn u't-Temr'den ele geirmi olduu esirlerden biriydi. Hz. Ali'nin mer ve Rukiyye adl
ocuklar da bu hanmndan dnyaya gelmilerdi. mer Hz. Ali'nin mirasnn yarsna sahip olmu ve
85 yanda iken Yenbu'da vefat etmiti. Ayrca Hz. Ali Abdi ems'in olu Abd'l-Uzz'nm olu
Rab'in olu Ebu'l-s'n kz Umme ile evlenmiti. Umme Raslullah (s.) 'm kz Zeyneb'in kz idi.
Onun Umme'den ortanca Muhammed adndaki olu dnyaya gelmiti. Ayrca Hz. Ali'nin Byk
Muhammed admdaki olu, yani Muhammed b. el-Hanefiyye diye mehur olan bir olu vard ki onun
annesi Hanfeoullarmdan Ca'fer'in kz Havle idi. Ayrca Hz. Ali Urve b. Mes'd es-Sekaf'nin kz
olan mm Sad ile evlenmi ve ondan mm el-Hasen ye byk Remle ile mm Kl-sm
adndaki ocuklar dnyaya gelmilerdi. Ayrca Hz. Ali'nin muhtelif annelerden dnyaya gelmi ve
bize isimleri ulamam bir sr kzlarnn olduu da kaydedilir. Bunlardan bazlar unlardr: mm
Hn, Meymne, Kk Zeyneb, Kk Remle, Km mm Klsm, Ftma, Umme, Hadce,
mml-Kerem, mm Seleme, mm Ca'fer, Cumrie, Nefise. Bunlan hepsi mm'1-Ve-ledlerden
domu kzlar idi. Hz. Ali ayrca Kelboullarndan m-rl-Kays'm kz Mahabb ile evlenmiti.
Ondan Kk yata vefat eden bir kz domutu. Hz. Ali'nin bu kz kk yata iken mescide
gittiinde ona: Daylarn kimlerdir? diye sorulduunda yle derdi: Hav Hav. Bununla
daylarnn Kelb kabilesi olduunu ifade etmek isterdi.

Hz. Ali'nin on drt erkek ocuu ve on yedi tane kz vard. Nesli Hasan ve Hseyin'den, Muhammed
b. el-Hanefiyye'den ve Kelb kabilesinden olan hanmmm olu Abbas ile Talib oullarndan olan
[161]
hanmnn olu mer'den devam etmitir.
Hz, Ali'nin Valileri
Hz. Ali'nin bu yl Basra valisi Abdullah b. Abbs idi. Aralarnda meydana gelen ihtilf yukarda
zikrettik. Abdullah b. Abbs'n valilii srasnda zekt, ordu, btn idar iler tamamen onun elinde
idi. Basra kads da Ebu'l-Esved ed-Duel idi. Fars valisi Ziy&d b. Ebh olup onun oraya nasl
gittiini yine yukarda zikretmitik. Yemen valisi de Ubeydullah b. Abbs olup Busr b. Eb Ertt'n
daha evvel zikrettiimiz gibi oraya vard gne kadar Yemen'de va-liliini srdrmt. Mekke,
Tif ve bunlarn arasnda bulunan blgenin valisi de Kuem b. Abbs, Medine valisi ise Ebu Eyyb
el-Ensr idi. Baka bir rivayete gre ise Sehl b. Huneyf Medine valilii yapmt. Busr b. Ertt'n
[162]
Medine'ye varmas zerine Ebu Ey-yb'un buradan nasl gittiini de yine yukarda zikretmitik.
Hz. Ali'nin Baz zellikleri
Rasluah Cs.) 'm hizmetilerinden olan Eb Rfi' Hz. Ali dneminde Beytullah'n bekisi idi. Hz.
Ali bir gn eve girdiinde k-znn sslendiini ve zerinde bir mcevheratn olduunu grm ve
bunun beytlmalden alndn anlamt. Ona: Bu mcevherat kzn eline nereden geti? diye
sormu ve: Onun elini kestireceim. diyerek hiddetlen misti. Eb Rfi Hz. Ali'nin bu hususta cidd
olduunu grnce hemen ortaya atlr ve yle der: Ey Mminlerin emri! Vallahi, onu bu
mcevheratla ben ssledim. Hz. Ali yle karlk verir: Ben Ftma ile evlendiimde bir koyun
postundan baka bir sergimiz yoktu. Geceleyin bu post zerine yatar, gndz onun zerine oturur ve
onda yemeimizi yerdik. Ft-ma'dan baka da hi bir hizmetim yoktu.
bn Abbs yle anlatr:
nsanlarn ilmi be blme ayrld. Ali'nin bu be blmden drdne sahip olduu dier insanlarn
ise bir tek ksma sahip olduklar ve yine bu ilimlerinde de Hz. Ali'nin onlara ortak olduu grld.
Gerekten o insanlarn en limi idi.
Ahmed b. Hanbel de yle anlatr:
Raslullal (s.)'m ashabndan Hz. Ali'ye verilen ilim kadar kimseye ilim verilmemitir.
Amr b. Meymn yle der:
mer b. el-Hattb yaralanp da hilfeti ashabdan ileri gelen alt kiiye braktmda onlara gerekeni
syleyip de yanlarndan ayrldktan sonra yle demiti: Eer aralarnda u salar dkk adama bu
ii havale etseler onlar doru yola iletir. Olu Abdullah: Peki, ey Mminlerin emri, onu neden
kendin tayin etmiyorsun? diye sorunca Hz. mer: Onu (Hilafet grevini) hayatta iken ve ldkten
sonra yklenmek istemiyorum. diye karlk vermiti.
sim b. Kleyb babasndan yle nakleder:
Hz. Ali'ye sfahan'dan bir miktar mal gelmi, bu mallar yedi paya ayrmt. Ayrca bunlar arasnda
bir ekmek parasna rastlam, bu ekmei de yedi ayr paraya bldkten sonra bunlar alacak
kimseleri arm ve onlarn huzurunda bu mallar kur'a ile sahiplerine taksim etmiti.
Hrn b. Antere babasndan unlar aktarr:

Hz. Ali Havarnak'ta iken k mevsiminde yanma vardm. Srtnda kadifeden bir gmlek vard ve kn
ortasnda titreyip duruyordu. Ona: Ey Mminlerin emri! Yce Allah sana ve oluk ocuuna bu
mallardan bir nasib ayrmtr. Byle olduu halde sen neden kendi nefsine byle eziyet ediyorsun?
diye sordum. Bana yle karlk verdi: Vallahi, sizin mallarnzdan tek bir ey alacak deilim. te
bu srtmdaki kadife gmlek t Medine'den getirdiim elbisemdir.
Yahya b. Selime unlar anlatr:
Hz. Ali Amr b. Selime'yi sfahan'a vali tayin etmiti. Amr oradan geri dnnde bir sr mallar
getirmiti ve bu mallar arasnda da bal ve ya tulumlar vard. Hz. Ali'nin kz mm Ki-sm, Amr
b. Selime'ye haber gnderip ondan biraz bal ve biraz da ya istemi o da mm Klsm'e bir tulum
ya ve bir tulum bal gndermiti. Ertesi gn Hz. Ali ballar toplayp taksim etmek istediinde
tulumlar saym, iki tulumun eksik olduunu grmt. Bu iki tuluma ne olduunu sorduunda ondan
bu durum gizlenmi ve hemen bunlar getireceklerini sylemilerdi. Ancak Hz. Ali'nin srar zerine
Amr b. Selime bu iki tulumun ne olduunu ve durumu aklam, Hz. Ali hemen kz mm Klsm'e
haber gnderip bu iki bal ve ya tulumunu geri alm ve onlarn biraz eksildiini grmt. Hemen
tccarlardan bilir kiileri arp bunlarn ne kadar eksikliklerini sylemelerini istemiti. ki tulumun
her biri er dirhem kadar eksilmilerdi. Hz. Ali hemen mm Klsm'e haber gnderip bu
eksilenleri ondan geri alm ve mallar tmyle hak sahipleri arasnda bltrm t.
Anlatldna gre bir gn Hz. Ali Hemedan'da iki adamn kavga ettiklerini grm, onlar
birbirinden ayrarak yoluna devam etmi, arkasndan bir ses iitniti: Allah rzas iin yok mu beni
kurtaracak! Birden o sesin geldii tarafa ynelerek: Kurtarc geliyor! diye seslenmi ve bir
adamn dierini yakalayp brakmadn grmt. Adam oha.- Ey Mminlerin emri! Ona bir
kuma sattm. Bana ayb olmayan, rk olmayan dirhem vermesini art komutum. artmz bu gn
iinde verilmesi idi. te bana bu dirhemleri getirip verince ben de ona bunlar getirdim ve onu dava
ettim. O da beni dvmee balad diye syleyince Hz. Ali o dven adama dner: Sen ne dersin?
diye sorar. Adam: Doru sylyor ey Mminlerin emri! diye cevap verince Hz. Ali dnp: O
halde onun art kotuunu yerine getir. der, o da dirhemlerini tam olarak verir. Sonra Hz. Ali dnp
o dvlen adama: Sen ksas uygula der, adam da: Affetsem mi ey Mminlerin emri? diye
sorunca Hz. Ali: Bu senin bilecein itir. der ve dnp: Ey ms-lmanlar, yakalayn u adam!
diye barr. Onu yakalarlar ve aynen yeni okuma yazma renen ocuklar gibi birisinin srtna
ykletirler. Hz. Ali ona on be krba vurmu ve yle ilve etmiti: Bu, ilediin ktln
cezasdr.
Hz. Ali (A.S.), ldrldnde olu Hasan kalkp bir hutbe okumu ve yle hitapta bulunmutu:
Vallahi, onu yle bir gecede ldrdnz ki o gece Kur'n'm nazil olmaa balad gecedir.
ldrdnz o gece Hz. sa'nn gklere kaldrld, Ya' b. Nn'-un ldrld gecedir. Vallahi
ondan evvel lp de onu geride brakan veya ondan sonra lp de ona yetiebilen hi kimse
olmamtr. Raslullah (s.) onu bir gazaya bir asker birlik banda gnderdii zaman, and olsun ki
Cebrail sanda Mikil de solunda yer alrd. Vallahi, bir cariye iin ayrd sekiz yz ya da yedi
yz dirhem dnda altn olsun, gm olsun geriye bir ey brakmad.
Sfyn yle anlatr:
Hz. Ali dnya hayatnda iken ta stne ta koymad, bir elbise stne elbise giymedi ve kk stne
kk de yaptrmad. Onun hububat Medine'den bir torba ierisinde tanrd. Bir rivayete gre bir
gn bir klcn arya karp satm ve yle demiti: Eer bende bir zr paras olarak drt
dirhem olsayd bunu satmazdm. Hz. Ali tand adamdan al veri etmezdi. Bir gmlek satn

ald zaman gmlein kolunu eline varacak yere kadar ler ve geri kalann keserdi. Kulland
arpa ununun tulumunu mhrlerdi ve yle derdi: Ben yediimin miktarn mutlaka bilmek isterim.
a'b yle anlatr:
.
Hz. Ali bir gn kendisinin kaybolan bir zrhn bir Hristiyanda bulur ve Kad urayh'e giderek
Hristiyanm yannda oturur ve ona yle der: Eer hasmm mslman olsayd onunla eit olarak ayn
yerde otururdum. Bu zrh benim zrhmdr. Hristiyn da: Hayr, bu benim zrhmdr. Mminlerin
emri neden yalan sylyor?
deyince Kad urayh Hz. Ali'ye: Elinde bu zrhn sana ait olduuna dair u anda bir delilin var
mdr? diye sorar. Hz. Ali glmseyerek Hayr. der. Hristiyan da zrh alr ve bir mddet
gittikten sonra geri dnp yle der: Bu hkmlerin peygamberlerin hkmleri olduuna ehadet
ederim. Mminlerin emri beni kadsna gtrd ve buna ramen kad halifenin aleyhine hkm
verdi. Bunun zerine bu Hristiyan mslman olmu ve bu zrhn Hz. Ali'ye ait olduunu, bir gn yol
srasnda Sffn'e giderken drdn itiraf etmiti. Hz. Ali bu adamn mslman olduuna
sevinerek ona zrh hibe ettii gibi ayrca bir de at vermiti. Bu adam Hz. Ali'nin yannda Nehrevn
savanda Hariclere kar yer almt.
Anlatldna gre bir gn Hz. Ali ardan alm olduu bir dirhemlik hurmay bir arafa doldurmu
ve srtlanm getirirken kendisini yolda grenler: Ey Mminlerin emri! Msaade et biz tayalm.
diyerek tamak istemiler, ancak Hz. Ali yle demiti: Bir aile reisinin kendi oluk ocuu iin
ald az tamas onun grevidir.
Hasan b. Salih yle anlatr:
mer b. Abdlaziz'in huzurunda zahid kiilerden sz edildi. mer b. Abdlaziz yle dedi:
Dnyada insanlar iinde en zahid olan Ali b. Eb Tlib'dir.
Medin yle anlatr:
Hz. Ali bir gn kapsna toplanm olan bir grup insana bakp klesi Kanber'e bunlarn kim
olduklarn sormu, Kanber ona yle demiti: Bunlar senin taraftarlarndandr ey Mminlerin
emri! Hz. Ali: Peki, o halde neden ben onlarn yzlerinde benim taraftarlarm olduklarna dair bir
emmare grmyorum? diye sormu, Kanber de: Simalarnda ne var ki? deyince Hz. Ali:
Alktan karnlarnn iine ekilmi olmas, susuzluktan dudaklarnn kurumu olmas ve alamaktan
da gzlerinin yal olmas gerekirdi. diye karlk vermiti.
Hz. Ali'nin bu hasletleri saymakla bitip tkenmez. Ben onun verdii fkh hkmlerini ayr ve
[163]
mstakil bir kitapta topladm.
Hz. Hasan B. Ali'ye Bey'at Edilmesi
Bu yl iinde, yani H. 40. (660-661) ylda, babasnn ldrlmesinden sonra Hz. Hasan b. Ali'ye
bey'at edildi. Ona ilk bey'at eden kii Kays b. Sa'd el-Ensr olup: Uzat elini, sana Allah'n kitab,
Raslnn snneti ve dinde fesat karanlarla savama konusunda bey'at edeyim. demi, Hasan da
yle cevap vermiti: Allah'n kitab, Raslnn snneti her trl art iine almaktadr. Baka bir
arta gerek yok. Arkasmdan btn mslmanlar ona bey'at etmilerdi. Hz. Hasan'n bey'at edenlere
kotuu art uydu: Sizler teslim olmu olarak bana itaat edeceksiniz. Bar yaptm kimse ile bar
yapacak, savatm kimselerle de savaacaksnz. Bazlar onun bu szlerini hccet alarak yle
[164]
demilerdi: Ne oluyor bu adama, savatan baka bir ey dnmyor.

Bu Yln Dier Olaylar

Bu yl Hacc emirlii grevini Mure b. u'be yapp Muviye'-den sadr olduu ayiasn yayd bir
mektup uydurdu. Anlatldna gre o Terviye gnnde Arafat'a kt ve Arefe gnnde de kurban
kesti. Yapm olduu bu hilenin anlalmamas iin byie acele davranmt. Anlatldna gre, Ukbe
b. Eb Sfyn'n hacc mevsimine yetimek zere Muviye tarafmdan gnderildii haberini almt.
Bu yl iinde Muviye daha evvel am illerinin emri sfat ile arlyorken Kuds'te hilfet bey'ati
almt. Hz. Ali ldrldnde de Muviye Emir'l Mminin lakabn kullanmaa balamt. Bu
gr baz tarihilerin grdr. Daha evvel zikrettiimiz gibi hakem olayndan hemen sonra
Muviye'ye hilfet iin bey'at edilmiti. En dorusunu Allah bilir. Hz. Hasan'n hilfet mddeti ise
alt ayd.
Bu ylda Hz. Ali'nin vefatndan krk gn sonra E'as b. Kays el-Kindi vefat etmi ve cenaze namazn
Hz. Hasan kldrmt. Yine bu yl iinde ashbdan Hassan b. Sabit ve Raslullah (s.) 'm
akrabalarndan Eb Rfi' vefat etmilerdi. Ayn ekilde bu ylda Mu-viye'nin adamlarndan urahbil
b. Smt el-Kind vefat etmiti. Onun ahab olduuna dair rivayetler olduu gibi, olmad da rivayet
edilir. Hz. Ali'nin hilfetinin ilk gnlerinde ashbdan Cehch el-G-fr vefat etmiti. Yine Bedir,
Uhud ve dier gazvelerde bulunmu olan Haris b. Hazeme el-Ensr vefat etmiti. Yine Bedir
savama katlmak zere Raslullah Cs.) ile Medine'den kp bir zrnden dolay geri dnen Havvt
b. Cbeyr el-Ensar Medine'de vefat etmitir. Hz. Peygamber (s.) ona Bedir ganimetlerinden bir pay
ayrmt. O Ztu'n-Nihyeyn ad verilen bir yerin sahibi idi.
Bu ylda, Hz. Ali'nin hilfeti dneminde Karaza b. Ka'b el-En-sri Kfe'de vefat etmiti. Baka bir
rivayette onun Muviye'nin Kfe valisi olan Muire b. u'be'nin emirlii srasnda vefat ettii
kaydedilir. Karaza b. Ka'b Uhud ve dier gazalara katld gibi Hz. Ali'nin btn seferlerine de
katlmt. Yine Bedir ashabndan olup Raslullah (s.) ile btn gazalara katlm olan Muz b. Afra'
el-Ensr Hz. Ali'nin hilfeti dneminde vefat etmiti. Yine Bedir ashabndan olan ve Akabe bey'ati
erinde nakib tayin edilmi olan Ebu Lubbe b. Abdl-Mnzir el-Ensr bu yl vefat etmiti. Dier bir
rivayette ise onun Bedir savama katlmak zere yola kt, fakat Raslullah (s.)'m onu Medine'de
vekil brakmak zere yoldan geri evirdii kaydedilir. Rasl-i Ekrem ona Bedir ganimetlerinden bir
pay ayrmt. Yine bu ylda ilk mslmanlardan olup ikinci Habeistan hicretine katlm olan ve
Raslullah (s.)'m mhrn tayanlardan biri olan Muaykib b. Eb Ftma ed-Devs vefat etmiti. Bu
sahab czzam hastalna yakalanm, yle vefat etmiti. Hz. Eb Bekir ve Hz. mer onu beytlmle
memur tayin etmilerdi. Hz. Osman zamannda da halfenin mhrn muhafaza ederdi. Kaytlara gre
Hz. Osman'n mhr onun elinden kuyuya dmt. Baka bir rivayette ise onun Hz. Osman'n
[165]
hilfetinin sonlarna doru vefat ettii kaydedilir.
H. 41, (M. 661-662) YIL OLAYLARI
Hz. Hasan B. Ali'nin Hilfeti Muviye'ye Teslim Etmesi
Enr'l-Mminn Hz. Ali amllardan gelen haberleri askerlerine ilettiinde Muviye'ye kar
arpmak zere krk bin kii bey'at etmilerdi. O byle bir sefere kmak zere hazrlklarn

tamamlad bir srada ldrld. Cenb- Allah bir ii tamamlamak istediinde onu engellemek
mmkn deildir. Hz. Ali ldrlnce mslmanlar olu Hasan'a bey'at ettiler. Bu arada Hz. Hasan,
Mu-viye ve amllarn zerine yrmek istediklerini haber ald. Hz. Ali'ye byle bir sefer iin
bey'at etmi olan ordu Muviye ile karlamak zere Kfe'den ayrlmt. Hz. Hasan bu orduyla
birlikte Mesken denilen yere varp konaklam idi. Oradan Medin'e varan Hz. Hasan on iki bin
kiilik bu ordunun bana Kays b. Sa'd b. Ubde el-Ensri'yi getirmi ve ileriye doru gndermiti.
Dier bir rivayette ise, Hz. Hasan'u ordularnn kumandannn Abdullah >. Abbs olduu
kaydedilir. Abdullah b. Abbs nc kuvvetlerin n saflarnda gidenlerinin bana Kays b. Sa'd b,
Ubde'yi tayin etmi bulunuyordu. Hz. Hasan Medin'de konakladnda askerler arasnda Kays'm
ldrld ayias yayld. Bu ayia zerine birbirlerine: Haberiniz olsun, Kays b. Sa'd ldrld.
Haydi cihda kalknz. demee balamlar ve birden kalkp Hz. Hasan'm meclisini datarak,
eyasn talan etmiler, hatta zerinde oturduu kilimi ekip almlard. Bu yzden Hz. Hasan onlara
bir hayli kzm ve oradan kalkp Medin'deki kke yerlemiti. O srada Me-din valisi Muhtar b.
Eb Ubeyd'in amcas Sa'd b. Mes'd es-Sekaf idi; Hz. Hasan'm Medin'e gelmesi zerine o sralarda
gen yata olan Muhtar amcasna yle demiti: Sen bu dnyada zengin olup erefe nail olmay arzu
eder misin? O da bunun ne ile mmkn olduunu sormu ve Muhtar yle demiti: Hasan' tutup
yakalaman ve Muviye'ye teslim edip ondan kendini emin klnandr. Bunun zerine amcas Sa'd
Muhtr'a: Ey Allah'n laneti zerine olasca! Ben Raslullah CsJ'm torununa tuzak kuraym da onu
yakalayp kendimi emniyete mi alaym? Ne kadar kt bir insansn sen! diye sylenmiti.
Hz. Hasan ilerin byle sarpa sardn grnce Muviye'ye bir mektup yazp baz artlar ileri
srm ve yle demiti: Eer bu artlar yerine getirirsen ve bunlar mutlaka uygularsan sana itaat
eder ve seni dinlerim. Bu durumu da kardei Hseyin ile Abdullah b. Ca'fer'e bildirerek: Ben
Muviye'ye bir mektup yazp onunla bar yapmay kabul ettim. diye sylemiti. Bunun zerine Hz.
Hseyin: Hay Allah afedesice! Sen Muviye'nin yaptklarn doruluyorsun da babann imdiye
kadar yaptklarn yalanlyor musun? demi, ancak Hz. Hasan ona: Sen sus! Ben bu ileri senden
daha iyi bilirim. diye karlk vermiti. Hz. Hasan'm mektubu Muviye'ye ulatnda Muviye bu
mektubu yannda tutmutu. Ancak Hz. Hasan'm mektubu ulamadan evvel Muviye, bn mir ve Abdurrahman b. Semure b. Habb b. Abdi ens'i bo bir sahifenin altn kendi mhr ile mhrleyerek
Hz. Hasan'a gndermi ve ayrca yazd bir mektupta: Bu altn mhrleyip imzaladm bo
sahifede istediin artlar yaz, bildir; hepsini yerine getirmeyi taah-hd ediyorum diye yazmt.
Bu sahife Hz. Hasan'a ulatnda daha evvel Muviye'ye yazm olduu mektubunda istemi olduu
artlardan kat kat daha fazlasn yazarak bu mhrl sahifeyi yannda saklamt. Hz. Hasan ynetimi
tamamen Muviye'ye devrettikten sonra altn mhrleyip imzalad sahifede yazm olduu artlar
Muviyeden istedi, fakat Muviye bunlar yerine getirmekten kanm ve ona.-Sana istediklerini
verdim. demiti. Hz. Hasan ile Muviye anlamaya vardktan sonra Hz. Hasan Irak ehline yle bir
hitabede bulunmutu: Ey Irakllar! Siz bana ayr ktlkte bulundunuz: Babam ldrdnz, bana
saldrdnz, malm mlkm talan ettiniz.
Hz. Hasan'm Muviye'den talep ettii artlar unlard: Kendisine Kfe'deki beytlmal'in teslim
edilmesi, ayrca be milyon dir-hemlik bir meblan, verilmesi, Fars illerindeki Drabcerd ehrinin
haracnn verilmesi ve Hz. Ali'ye kfredilinemesi. Ancak Muviye ona Ali'ye kfretmeme konusunda
her hangi bir cevap vermi deildi. Hz. Hasan kendisi hayatta iken babasna kfredildiinin kulana
gelmemesini istemiti. Muviye bunu kabul ettii halde yine bu ahdini yerine getirmemiti. Drabcerd
ehrinin haracna gelince; Basrallar: Buras bizim fey'imizdir, bunu asla kimseye vermeyiz deyip

Hz. Hasan'a vermemilerdi. Ancak Basrallarn bunu Hz. Hasan'a vermemeleri yine Muviye'nin
onlara verdii talimatla gereklemiti.
Muviye ynetimi bu yln reblevvel aynn kmasna be gn kala (28-29 Temmuz 661) teslim
almt. Baka bir rivayette ise onun reblahir veya cemaziylevvel aynda ynetimi tamamen eline
geirdii kaydedilir.
Hz. Hasan ii tamamen Muviye'ye terketmek zere onunla mektuplat srada Irak halkna Allah'a
hamd- sena ettikten sonra yle hitapta bulunmutu: And olsun, amllar hakkndaki kanaatimiz
eskiden olduu gibi devam ediyor ve hi bir phe ve pimanlk duymu deiliz. amllarla selmetle
ve sabrla arpp duruyoruz, ancak sonunda bu selmet byk bir dmanla dnecektir. Bu
sabr da eleme dnt, nk sizler Sffn savama giderken dininizi dnyanzn nne almtnz,
fakat bu gn dnyanz dininizin nne alm bulunuyorsunuz. Bunun arkasndan siz ldrlen iki
kiinin ortasnda .kaldnz. Bir kesim Sffn'de ldrld, onun iin alayp duruyorsunuz, dier bir
kesim Nehre-vn'da ldrld, onun da intikamn almaa alyorsunuz. Geri kalanlarnz ise zaten
kap gitmilerdir. Alayanlarnza gelince, onlar da bize isyan etmi durumdalar. Biliniz ki Muviye
bizi hi bir izzet ve erefi ve adaletli yn olmayan bir hususa armtr. Eer lm tercih edecek
olursanz hemen Muviye'nin bu teklifini kesinlikle reddeder ve onu Allah CAzze ve celle)'nin hkm
ve kllarn azyla muhakeme ederiz, eer dnya hayatn tercih edecek olursanz o zaman da
teklifimi kabul ederseniz bu hususta rzanz alrz. Hz. Hasan'n bu konumas zerine orada
bulunanlar hepsi bir azdan ve drt bir yandan bararak: Biz hayatta kalmay arzu ederiz, hemen
bar yap! demilerdi.
Hz. Hasan ynetim iini tamamen Muviye'ye devretmeyi kararlatrdnda da mslmanlara yle
hitapta bulunmutu: Ey insanlar! Bizler sizin emirleriniz ve misafirleriniziz. Biz Yce Allah'n
kendilerinden her trl ktl kaldrp temizledii peygamberimizin ehl-i beytiyiz. Bu cmlesini
mecliste durmadan tekrar etmi ve mecliste alayan ve alama sesi srekli iitilen kimse
kalmaymcaya kadar tekrar edip durmutu. Muviye ile sulh yapmak zere adamlarn gnderdiinde
yukarda zikrettiimiz artlar muvacehesinde onunla anlam ve Hz. Hasan da btn ynetimi ona
devretmiti.
Hz. Hasan'n hilfet mddeti onun ynetimi Muviye'ye rebl-evvel aynda devrettiini syleyen
tarihilerin grlerine gre be buuk ay srmt. Fakat ynetimi reblahirde devrettiini
syleyen tarihilere gre alt ksur ay ve cemaziylevvelde devrettiini kaydedenlere gre ise yedi
ksur ay srmtr. Dorusunu Allah bilir.
Hz. Hasan ile Muviye barnca Hasan Muviye'ye bey'at etmi, Muviye de Kfe'ye gelerek btn
ehir halk kendisine bey'at etmiti. Dier taraftan Hz, Hasan on iki bin kiilik nc kuvvetlerinin
banda bulunan Kays b. Sa'd'a mektup yazarak Kfe'ye gelip Muviye'ye itaat etmesini sylemiti.
Ancak Kays bu mektubun gelmesi zerine yanndaki askerlere yle hitap etmiti: Ey insanlar! Sizler
dallet iinde bulunan bir imama itaat etmek, yahut imam sfat olmayan birisiyle savaa tutumaktan
birisini tercih ediniz. Bunun zerine bazlar: Dallette olan imama itaat etmeyi kabul ederiz.
demi ve Muviye'ye bey'at etmilerdi. Ancak Kays b. Sa'd bey'at etmemi ve ileride zikredeceimiz
gibi kendisine tabi olanlarla birlikte ekip gitmiti.
Muviye Kfe'ye geldiinde Amr b. el-s ona Hasa'm kalkp mslmanlara bir hitabede
bulunmasn ve kendi aczini ifade etmesini syler. Muviye Kfe'de mslmanlara hitap ettikten
sonra Hz. Hasan'm da kalkp konumasn emreder. Hz. Hasan Allah'a hamd- sena ettikten sonra
yle der: Ey insanlar! Yce Allah bizim ilk mslman olanlarmzla sizi hidayete erdirmi ve sona

kalanlarmzla da kanlarnz dklmekten korumutur. Bu iin mutlaka snrl bir mddeti vardr ve
dnya ileri srayladr. Yce Allah (Azze ve celle) Baslne yle hitapta bulunmutur: Bilinen gn
[166]
belki de o (azabn ertelenmesi), sizi denemek ve bir sreye kadar yaatmak iindir.)
Hz. Hasan
bu szleri syleyince Muviye ona: Otur. der ve Anr'a son derece kzarak: te bu da senin
grndr. diye syler. Ondan sonra Hz. Hasan oluk ocuunu ve ehl-i beytim toplayarak
Medine'ye gitmi. Kfe'den ayrldnda mslmanlar arkasndan alayp durmulard.
Bu olaylardan sonra Hz. Hasan'a yle denildii kaydedilir: Seni byle davranmaya hangi olaylar
srkledi? Hz. Hasan yle cevap vermiti: Dnya hayatn terketmeyi tercih ettim ve Kfelile-rin
kendilerine asla inanlmayacak kimseler olduunu ve onlara inanan kimsenin mutlaka yenilgiye
uradn mahade ettim. Onlardan hi birinin dierine ne bir gr konusunda ne de bir arzusunda
benzedii grlmtr. Onlar srekli olarak ihtilf halindedirler. Onlarn ne bir iyilikte, ne de bir
ktlkte asla birlikleri yoktur. Babam onlarn yznden bir ok konuda straplar ekmitir. Temenni
ederim ki benim ayrlmamdan sonra, felaha ersinler. Kfe, ehirler arasnda en erken harap olacak
ehirdir.
Hz. Hasan Kfe'den ayrldnda adamn biri ona hcum ederek: Ey mslmanlarm yzn kara
kartan adam! diye barm, Hz. Hasan da ona yle cevap vermiti: Beni knama! Ras-lullah
(s.J ryasnda meyyeoullarnn. birbiri ardndan minbere ktklarn grd. Bu rya Raslullah
(s.)' zmt, ancak Yce Allah bunun zerine ona u yetleri indirdi: Biz sana Kevser'i verdik
[167]
(Kevser cennette bir nehirdir). Arkasndan indirdii Kadir Sresinde yle buyurur: Biz oku
[168]
CKur'n') Kadir gecesinde indirdik... O Cgece) bin aydan daha hayrldr.
Senden sonra
[169]
mey-yeoullar bu greve sahip olacaklardr.
Muviye'nin Kays B. Sa'd le Anlamas
Bu yl iinde Muviye ile Kays b. Sa'd arasnda bar yapld. Muviye, ynetimi ele aldktan sonra
Kays ona bey'at etmemiti. Onun bu beya'tten kanmasnn sebebi u idi: Ubeydullah b. Ab-bs Hz.
Hasan'm hilfeti Muviye'ye devretmek istediini iitince Muviye'ye gizlice mektup yazp kendi
nefsi ve mal iin emn vermesini istemi ve Muviye de onun bu isteini kabul ederek Abdullah b.
mir'in komutasnda kalabalk bir asker birlii gndermi, Ubeydullah b. Abbs da aralarmda
komutanlar olan Kays b. Sa'd'm da bulunduu bir sr askeri brakarak geceleyin kp Muviye'nin
adamlarna iltihak etmiti. Bu olay zerine bu askerler Kays b. Sa'd' kendilerine emir tayin ederek
Muviye ile Hz, Ali'nin taraftarlarna kanlarn ve mallarn balamay kabul ettirene kadar
savaacaklarna ahdetmilerdi. Aslnda o srada Kays b. Sa'd bu nc kuvvetlerin banda emr
olarak bulunuyordu. O, Muviye b. Eb Sfyn'm hilfetini kesinlikle reddediyor ve bunu ho
karlamyordu. Hz. Hasan b. Ali'nin Muviye ile anlatn iitince etrafmdakilerle bir araya gelmi
ve Muviye ile bu hususta sonuna kadar savaacaklarna sz vermilerdi. Muviye Kays'a mektuplar
yazp kendisine itaat etmee davet etmi ve arkasndan altn imzalad bo. bir belgeyi gndererek
yle demiti: Bu bo kada istediini yaz, sana vereyim. Ancak Arar b. el-s Muviye'ye: Ona
vaatettiklerini verme ve onunla sava. demi, Muviye ise ona yle cevap vermiti: Yava ol
bakalm. Onlarla savaa tututuumuz takdirde amllardan kendi adetlerince adam l-drmedike bu
iten kurtulamayz. Bu kadar l verdikten sonra da yaamann ne manas var? Vallahi savamaktan

baka hi bir are kalmaymcaya kadar ben onunla asla savama yoluna gitmeyeceim.
Muviye Kays'a bu alt imzal ve mhrl bo belgeyi gnderdiinde Kays kendisi ve Hz. Ali'nin
taraftarlar iin kanlarnn ve mallarnn emnmdan baka hi bir eyi art komam ve mal
talebinde bulunmamt. Bunun zerine Muviye onun bu isteklerini kabul etmi, Kays da gidip ona
itaatini bildirmiti.
Araplar, Mslmanlar arasnda fitne ba gsterdiinde aldklar tedbirlerle mehur olan be dah
adam sayarlard. Bu be dah adam; Muviye, Amr, Mure b. u'be, Kays b. Sa'd ve Abdullah b.
Budeyl el-Huz idiler. Kays b, Sa'd ile bn Budeyl Hz. Ali'nin taraftarlarndan idiler. Mure b.
u'be ise Tif'te uzlete ekilmiti. Muviye ynetime tamamen hakim olduktan sonra bir gn Sa'd b.
Eb Vakks yanma gelir ve ona: Esselmu aleyke ey kral! diye hitap eder. Muviye glmseyerek
yle der: Ey shak'm babas, ne olurdu bana: Ey Mminlerin emri diye.hitap etseydin. Sa'd b.
Eb Vakks da yle karlk verir: Bu szlerini alayl ve glerek mi sylyorsun? Vallahi ben
[170]
ahsen bu makam senin elde ettiin usulde elde etmeyi kesinlikle arzu etmem.
Hariclerin Mviye'ye Kar syanlar
Daha nce zikrettiimiz gibi Hariclerden- Ferva b. Nevfel el-E-ca be yz kiilik bir grupla
ehrizr'a gitmiti. Bunlar Hz. Ali ve Hz. Hasan'la arpmay bir kenara brakmlar, fakat Hz.
Hasan'-m btn mirasn Muviye'ye brakmasndan sonra.- Artk u anda hi de pheye
dlmeyecek bir cihad ortam domutur. Haydi Muviye'nin zerine cihada yryn. diye arda
bulunmular ve yola karak Ferva b. Neyfel'm komutasnda Kfe yaknlarndaki en-Nuhayle'ye
varmlard. O sralarda da Hz. Hasan Medine'ye gitmek zere yola km bulunuyordu. Muviye
ona mektup gnderip Ferva'ya kar arpmasn, istemiti. Muviye'den gelen mektup ve eli Hz.
Hasan'a Kdisiye'de veya ona yakn bir yerde ulam, ancak Hz. Hasan geriye dnmemi ve
Muviye'ye unlar yazmt: Eer ben ehl-i kbleden her hangi bir kimseyle savama konusunda
istekli olsaydm ilk nce seninle savardm. Bu mmetin sulh ve skn iinde yaamasn ve
kanlarnn aktl-mamasn arzu ettiimden dolay da seni ve seninle savamay ter-kettim.
Bunun zerine Muviye amllardan bir grubu bunlarn zerine gndermi, fakat gidenler yenilerek
am'a geri dnmlerdi. Muviye Kfelere: Vallahi eer bunlar bertaraf etmezseniz, benden hi
bir zaman gven duyamayacaksnz. deyince Kfeliler kp Hariclerle savamlard. Ancak
Haricler Kfeilere yle demislerdi: Muviye bizim ve sizin dmannz deil midir? Braknz
onunla arpalm. Eer biz onu yenersek sizi dmannzdan kurtarm olacaz, yok eer biz yenilip
gidersek bizden kurtulmu olacaksnz. Kfeliler buna yle karlk vermilerdi: Hayr, sizinle
arpmaktan baka hi bir aremiz yoktur.
Eca'oullar kendilerine mensup olan Ferva b. Neyfel'i arp konumu, ona baz tlerde
bulunmular, fakat o asla bu savatan vaz gemek istememiti. Onun bu tavr zerine kabilesi Ferva'y zorla alp Kfe'ye getirmiler, Hariciler de balarna Tay kabilesinden Abdullah b. el-Havs'
komutan tayin ederek Kufeliler-le rebilevvel aynda arpmalara girimilerdi. Baka bir rivayete
gre bu arpmalar Reblhir aynda vuku bulmutur. Bu arada bn Ebi'l-Havs' ldrlm idi. bn
Ebi'l Havsa' Haricilerin bana getirildii zaman Muviye tarafndan idam edilmekle korku-tulmutu.
[171]

Havsere B. Ved'n syan

bn' Ebi'l Havsa' ldrlnce Haricler bir araya gelip balarna Havsere b. Veda' b. Mes'd elEsedi'yi getirmilerdi. O baa getikten sonra farve b. Neyfel'in Hz. Ali ile arpma konusunda
pheye dmesinden dolay onu tenkit etmi ve Haricleri isyana davet ederek ikmet etmekte olduu
Berz'r-Rz'dan hareket ederek be yz kiilik bir kuvvetle en-Nuhayle'ye varmt. Bu arada bn
Ebi'l Havs'm geride kalan adamlar da ona katlmt. Bunlar son derece kk bir gruptu. Muviye
Havsere'nin babas Ved' ararak onar Kalk, olunun yanna git, onunla konu. Belki seni
grdnde kalbi biraz yumuar. diye sylemiti. O da kalkp Havsere ile konumu ve onu bu iten
vazgeirmee alarak yle demiti: imdi sana olunu getirsem, onu grdnde ayrlmay
gerekten ho karlarmsm? Havsere babasna yle cevap vermiti: Bir kfirin mzra ile
yaralanp da yerde bir saat kvrandktan sonra lmek oluma olan efkat ve muhabbetimden benim
in ok daha tatldr. Onun bu szleri zerine babas geri gelip Muviye'ye olup bitenleri ve
aralarndaki konumalar aktarm, bunun zerine de Muviye, Abdullah b. Avf el-Ahmer
komutasnda iki bin kiilik bir orduyu bunlarn zerine gndermiti. Hariclere kar savamak zere
giden bu iki bin kii iinde Havsere'nin babas da yer alm ve iki askeri grup kar karya
geldiklerinde babas Havsere'yi teke tek arpmaa davet etmiti. Ancak Havsere ona yle
seslenmiti: Ey babacm! Sen benden bakasna daha ok g yetirirsin. Arkasndan Abdullah b.
Avf onlarla arpimi ve bu arpmalarda sabretmee almt. arpmalar srasnda Havsere b.
Veda', Abdullah b. Avf' teke tek arpmaa davet etmi, karlkl yaptklar arpma Avf m olu
Havsere'yi l-' drm ve adamlarn da kltan geirmiti. Ancak Hariclerden elli kiilik bir grup
kap kurtulmu ve Kfe'ye girmiti. Bu olay H, 41. yln cemaziylhr (661-Ekim) aynda meydana
gelmitir. Abdullah b. Avf Havsere'nin yznde gerekten scdun etkisini ve izlerini grmt.
Havsere ibdetine son derece bal bir adam idi. Bundan dolay Avf'in olu Havsere'yi ldrmekten
[172]
byk bir pimanlk duymutu.
Ferva B. Neyfel'in syan Ve ldrlmesi
Muviye'nin Kfe'den ayrlmasndan sonra Ferva b. Neyfel el-Eca, Mure b. u'be'ye kar isyan
etmi, Mure de ebes b. Rib''yi dier bir rivayette ise Ma'k b. Kays' bir svari grubuyla zerine
gndermi, bunlar onu ehrizrda yakalayp ldrmlerdi. Baka bir rivayette ise onun snr
[173]
illerinden birinde ldrld kaydedilmektedir.
ebb B. Becere Olay
ebb b. Becere, Abdurrahman b, Mlcem Hz. Ali'yi ldrdnde onunla birlikte idi. Muviye
Kfe'ye geldiinde ebb ona varm ve yakn bir adamm gibi davranarak: bn Mlcem Ali'yi
ldrdnde onunla birlikte idim. demi, ancak Muviye oturduu yerden son derece korkmu bir
halde hemen kp gitmi ve evine girerek Eca'oullarma haber gnderip yle demiti: Eer
bundan sonra ebb'i grrsem ve onun bir daha kapmn yaknlarnda olduu haberini alrsam sizin
topunuzu yok ederim. Onu aranzdan karn ve ehrinizden uzaklatrn. Bunun zerine ebb gece
olunca kp gitmi ve nne kan herkesi ldrmt. Mure b. u'be Kfe valisi olunca ebb

Kfe yakmlarmda el-Kuff denilen yerde isyan etmi, Mure de Hlid b. Urfuta'y baka bir
rivayette Ma'kil b. Kays' bir grup atlyla zerine gndermi, aralarnda meydana gelen
[174]
arpmalarda ebb ve adamlar ldrlmlerdi.
Muayn El-Haric Olay
Muayn b. Abdullah'n isyan etmek istedii haberi Mure'ye ulamt. Muayn Muharib kabilesine
mensup olup onun ad Ma'n idi, fakat o adnn kltme ismi ekli ile arlrd. Muviye ona
adamlarn gndermi, kendisi de adamlaryla birlikte otururken yakalanm ve hapsedilmiti. Mure
Muviye'ye bir mektup yazp Muayn'e ne yapmak gerektiini sormu, Muviye yle emir vermiti:
Eer benim halfe olduumu kabul ederse ve buna ehdet ederse onu serbest braknz. Bunun
zerine Mure Muayn' getirtmi ve ona: Muviye'nin halife ve Mminlerin emri olduuna ehdet
eder misin? diye sorunca Muayn yle karlk vermiti: Ben Allah (C.C.)'n hak olduuna,
kyametin hak olup hi bir pheye yer bulunmadna ve Yce Allah'n insanlar tekrar kabirlerinden
dirilteceine ehdet ederim. Bu szleri zerine Muayn'n ldrlmesine emir verilmi ve
ldrlmt. Onu Kabsa el-Hilli ldrmt. Daha sonralar Bir b. Mervn gnlerinde
Hariclerden bir adam Kabsa'nm kapsnda beklemi ve evinden ktnda onu ldr-vermiti.
Kabsa'nn kimin tarafndan ldrld bilinraemiti; ta ki katilinin ebb b. Yezd ile birlikte
Kfe'ye gelip oradakilere yle sesleninceye kadar: Ey Allah'n dmanlar! Kabsa'y ben
[175]
ldrmtm.
>
Eb Meryem'in syan
Eb Meryem Haris b. Ka'boullarnn bir klesi idi ve isyan ettiinde kendisiyle birlikte isyan
edenler arasnda Katmi ve K-hayle isimlerinde iki kadn vard. syan edip de yannda kadnlarn
yer ald ilk kii Eb Meryem olmutu. Bundan dolay Eb Bill b. deyye onu ayplam, fakat Eb
Meryem yle demiti: Ra-slullah (s.)'n savalarna mslman kadnlar da itirak etmi, dier
taraftan amllar arasmda da arpan kadnlar grlmtr. Ben tekrar bu snneti ihya etmek
istiyorum. Gerekten Eb Meryem kadnlar savaa katm idi. Onun isyan etmesi zerine Mure,
Cbir el-Becel'yi onun zerine gndermi, arpmalarda Eb Meryem ve arkadalar Bdurya
[176]
denilen yerde ldrlmlerdi.
Eb Leyl'nn syan
Eb Leyl uzun boylu ve siyah bir adam olup bir gn Kfe mescidinin kapsnn iki yanma kollarn
dayayarak sesinin en yksek tonuyla oradakilere barm ve cami iinde ileri gelenlerden bir sr
kimse olduu halde hi biri Eb Leyl'ya kar kmamt. Bunun zerine o da kp gitmi ve
mevlden kendisine katlan otuza yakn adamla birlikte isyan etmiti. Vali Mure, Ma'kil b. Kays erRiyh'yi zerine gndermi, o da H. 42. CM. 662-663) ylda Ebu Leyl'y Kfe'nin d snrlarnda
[177]
ldrvermiti.

Mure Fa. u'be'oin Kfe'de Grevlendirilmesi

Muviye bu yl iinde Abdullah b. Anr b. el-s' Kfe'ye tayin etmi bulunuyordu, ancak Mure b.
u'be Muviye'ye varp: Abdullah' Ke'ye, babasn da Msr'a tayin etmekle iki aslann dileri
arasnda bir emir mi olmak istiyorsun? diye sylemi, Muviye de Abdullah' azlederek Mure'yi
Kfe'ye vali tayin etmiti. Bunu haber alan Anr b. el-s Muviye'ye gelip ona yle demiti: Sen
Mure'yi Kfe haracnn bana getirdin, ancak bundan sonra o mallar istedii gibi evirip evirecek
ve sen ondan hi bir mal alamayacaksn. Kfe haracma yle bir adam tayin et ki senden korksun ve
ekinsin. Bunun zerine Muviye Mure'yi Kfe haracndan azlederek onu sadece namaz
kldrmakla memur etmiti.
_ Mure Kfe valiliine getirildiinde Kesir b. ihb' Rey valiliine tayin etmiti. Kesir b. ihb
Rey minberi zerinde Hz. Ali.ye srekli kfreder dururdu. Bu adam Rey'deki valiliini Ziyd b. Ebih
Kfe'ye vali tayin edilinceye kadar srdrm, Ziyd da onu yerinde brakmt. Kesr b. ihb,
Deylenler zerine Abdullah b. Haccc et-Talb ile birlikte gazaya gitmiti. Bu gaza esnasnda
Abdulla b. Haccc et-Talib'yi ldrm ve mallarn alvermiti. Kesir b. ihb da bunlar onun
elinden alnca Allah akna bunlar almamasn ve kendisine geri vermesini syledii halde Kesr b.
ihab onun bu talebini reddetmiti. Bunun zerine Abdullah b. Haccc bir gece yolda gizlenip
[178]
klcyla veya bir asa. l yznn zerine vurarak onu yaralamt.
Busr B. Eb Ertt'n Basra'ya Tayini
Bu yl iinde Busr b. Eb Ertt Basra'ya vali tyin edilmiti. Onun buraya tayin edilmesinin sebebi u
idi: Hz. Hasan H. 41. yln balarnda Muviye ile sulh antlamas yapnca Hmrn b. Ebn Basra'ya
saldrp ehre hakim olmu idi. Muviye de Basra zerine Busr b. Eb Ertt' gndermi, Ziyd b.
Ebh'in oullarm katletmesini ona emretmiti, nk Ziyd Hz. Ali tarafndan Fars blgesine vali
tayin edilmi bulunuyordu. Busr b. Eb Ertt, Basra'ya vardnda mescitte minber zerinde Hz. Ali'ye
kfretmi ve yle demiti: Ben Allah akma sizden birine sesleniyorum. Gerekten ben doruysam
beni tasdik etsin veya yalanlayversin. Bunun zerine Eb Bekre ayaa kalkp: Allah ahit olsun ki
biz seni yalanc bir kimse biliyoruz. demi, Busr da Eb Bekre'nln boulmasn emretmiti. O arada
Eb L'l'e ed-Dabb ortaya atlarak Eb Bek-reyi korumu ve boulmaktan kurtarmt. Bunun
zerine Eb Bekre, Eb L'l'ye yz cerb vermiti.
Eb Bekre'ye yle sorulur: Busr'a kar neden byle davran-dm? O da yle karlk verir: O
bize Allah adna yemin ettirip nasl olduunu soruyor, biz ona doruyu sylemeyelim mi?
Muviye Ziyd b. Ebh'e bir mektup yazarak: Elinde bulunan zekt mallarndan arta kalanlar bana
gnder. demi, Ziyd da ona yle karlk vermiti: Bende hi bir ey kalmamtr. Bu mallan
gerekli yerlere harcadm. Bir ksmn da buraya yerleen kabilelere dattm ve geri kalanlar
Allah rahmet eylesin Mminlerin emrine gnderdim. Bunun zerine Muviye ona: Buraya gel,
aramzda bir hususu halletmeye alalm. Eer sen grevinde doru drst davranmsan mesele yok,
yerine geri gidersin. diye yazm, ancak Ziyd, gitmek istememi, bunun zerine de Busr b. Eb Ertt
Ziyd b. Ebh'in en byk ocuklar olan Abdurrahman, Ubey-dullah ve Abbd' alarak yannda
alkoymu ve Ziyd'a bir mektup yazp yle demiti: Ya Mminlerin emirine varrsn, ya da
oullarn ldrrm. Ziyd ise Busr'a yle yazmt: Yce Allah benimle adamn arasnda

hkmn vermedike yerimden kprdamayacam. Eer ocuklarm ldrecek olursan nasl olsa
dn Allah'adr ve orada hesabmz greceiz. Zulmedenler yaknda nasl bir inklba urayp
[179]
devrileceklerini bileceklerdir
Bu mektubu alan Busr, Ziyd'm oullarn ldrmek istemi,
fakat Eb Bekre ona gelerek: Kardeimin ocuklarn gnahszca alp ldrmek istiyorsun. Halbuki
Hz. Hasan Muviye ile Ali'nin adamlarnn kanlarnn emn ile korunaca zerine anlama yapm
bulunmaktadr. Bundan dolay senin onlar ldrmeye hi bir hakkn ve yetkin yoktur. demiti.
Gerekten Busr kendisine bu konuda Muviye'nin mektubu gelene kadar onlar ldrmeyi tehir
etmiti. Muviye o srada Kfe'de bulunuyordu. Eb Bekre ona gitmi ve yle demiti: Ey
Muviye! Mslmanlar sana bey'at eder-ken ocuklar ldresin diye bey'at etmediler! Muviye;
Neler oluyor ey Eb Bekre? diye sorunca da yle demiti: Busr Ziyd b. Ebh'in ocuklarm
ldrmek istiyor. Bunun zerine Muviye Busr'a ocuklar serbest brakmas iin mektup
yazm,,Eb Bekre bu mektubu alp Ziyd'm evltlarn serbest brakmas iin ona gtrmek zere
yola koyulmu, tam onlar ldrmeyi kararlatrd gnde Basra'ya varmt. Busr o gn gnein
domasndan itibaren Ziyd'-m ocuklarn ldrmek zere gnein batmasn beklemekte idi.
Mslmanlar da toplanm bu olay bekleyip duruyorlard. Onlar bu ekilde bekler dururlarken Eb
Bekre Necib veya Birzevne denilen yere varm ve Basra'ya ulamak zere bir hayli gayret
sarfetmiti. Nihayet Basra'ya varm, uzaktan grndnde tekbirler getirmi, mslmanlar da
onunla birlikte tekbirler getirmiler, sonra koa koa Busr'un ocuklar ldrmesinden nce yanna
varm, Muviye'nin mektubunu ona vermi ve Busr ocuklar serbest brakmt.
Hz. Ali ehid edildiinde Muviye Ziyd'a bir mektup yazp onu tehdit etmi, bunun zerine Ziyd
mslmanlara bir hutbe okuyarak unlar sylemiti: Hayret dorusu! u insan cieri yiyen kadnn
olu, nifak ehli ve ayrlk gruplarn ba beni tehdit ediyor. Halbuki u anda Raslullah (s.)'in iki
amcasnn olu aramzda bulunuyor. (Bunlarla Abdullah b. Abbs' ve Hz. Hasan' kastediyordu.) u
anda yetmi bin insan kllarn, syrm emir bekliyor. Vallahi, eer Muviye ile aramzda her
hangi bir arpma sz konusu olursa benim klla nasl iddetle savatm grecektir. Ancak Hz.
Hasan Muviye ile anlama yapnca Muviye Kfe'ye varm, bunun zerine de Ziyd Ziyd kalesi
adyla mehur olan kalede karargh kurmutu.
Burada Ziyd b. Ebh'in Abdullah b. Abbs'dan sz ettiini syleyen kimseler yanlmlardr, nk
Abdullah b. Abbs daha Hz. Ali hayatta iken ondan ayrlmt.
Baka bir rivayete gre ise Muviye Hz. Ali hayatta iken Ziyd'a mektup yazp tehdit etmiti. Ziyd
da yukarda sz konusu ettiimiz szlerini sylerken Hz. Ali'yi kastetmiti. Ziyd Hz. Ali'ye bir
mektup yazp Muviye'nin kendisine yazdklarn haber vermi ve mehur cevabn yazmt. Bu
konudaki mehur szlerini de ileride Muviye'nin Ziyd'i kendisine ilhak etmesi bal altnda ele
[180]
alacaz.
bn mir'in Basra Valiliine Tayin Edilmesi
Muviye Basra valiliine Ukbe b. Eb Sfyn' tayin etmek isteyince bn mir Muviye ile grp
ona: Benim Basra'da bir sr mal ve eyam vardr. Eer beni oraya vali tayin etmezsen btn bunlar
kaybolup gider. demi, bunun zerine Muviye onu Basra'ya vali tayin etmiti. bn mir Basra'ya bu
yln sonlarna doru varm, Muviye ona Horasan ve Sicistn' da balamt.
bn mir de emniyet grevine Habb b. ihb', kadla da Amr'n kardei Umeyre b. Yesrib'yi tayin

etmiti. Daha evvel Cenel Olaynda Umeyre'nin ldrld ifade edilmiti, ancak ldrlenin Amr
[181]
olduu da sylenir. Dorusunu Allah bilir.
Kays B. Heysem'in Horasan Valiliine Tayini
Bu yl iinde bn mir Kays b. Heysem es-Slemi'yi. Horasan'a vali tayin etmiti. Bu srada Badgs,
Herat ve Busene ehirlerinin halk ahitlerin! bozmulard. Kays Belh'e varp ehrin etrafn tahrip
etmi bulunuyordu. Daha evvel bu grevi Leysoullarnm klesi At b. Sib yklenmiti. Ona Huk
At veya At el-Huk ad veriliyordu, nk mslmanlardan Herat ehrine Huk kapsndan ilk
giren kimse idi. At, Belh't'en bir fersah uzaklkta bulunan bir nehir zerine kprler in ettirmiti.
Buralara At kprleri ad verilirdi.
Kays'm buraya varmas zerine Belh halk bar yapmay kabul etmi, Kays da itaat etmeleri zerine
onlarla bar antlamas yapmt. Baka bir rivayette ise, ilende anlatacamz gibi, Belh halk ile
Beb' b. Ziyd, H. 51. CM. 671) ylda sulh akdetmiti. Kays, bn mir'in huzuruna vard zaman bn
mir onu dvdrm, hapsettirmi ve yerine de Abdullah b. Hzm' tayin etmiti. Bunu duyan Herat,
Bdgs ve Busene halk ona haber gnderip bar istemilerdi, O da onlarla bar yapm ve bn
[182]
mir'e bir sr mallar tayp getirmilerdi.
Sehm B. Glb'in syan
Bu yl iinde Sehm b. Glib el-Hceym yannda bulunan yetmi adamyla birlikte bn mir'e kar
isyan etmiti. Sehm'in bu yetmi adam arasnda Halm el-Bhil ismiyle arlan Yezd b. Mlik de
yer alyordu. Ona Htm isminin verilmesinin sebebi yznde bir darbe izi bulunmas idi. Sehm b.
Glib gelip adamlaryla birlikte Basra ile el-Cisreyn arasnda konaklamt. O arada Ubde b. Furs
el-Leys gazadan dnerken yannda bulunan olu ve kardeiyle birlikte onlara rastgelmiti. Hariciler
onlara: Siz kimsiniz? diye sorunca onlar da: Biz mslman kimseleriz. diye karlk vermilerdi.
Ancak Hariciler: Yalan sylyorsunuz demiler, Ubde de yle karlk vermiti: Sbhanallah!
Raslullah'n (s.) benden kabul ettii gibi siz de itiraf etmemiz zerine mslman olduumuzu kabul
ediniz. Ben nce Raslullah (s.)' yalanladm, ona Kar savaan kimselerin yannda yer aldm.
Arkasndan ona vanp mslman oldum, o da benim "bu durumumu ve slmm kabul etti. Ancak
Haricler ona: Sen kfirsin. derler ve onu, olu ve yeeni ile birlikte ldrverier. Arkasndan
bn mir bizzat kendisi onlara kar karak arpm, bir miktarm ldrm, bir ksm da ekilerek
bir yere snmlard. Bu snanlar arasmda Sehm ve Hatim de bulunuyordu. bn mir onlara emn
vermeyi teklif etmi, onlar da kabul ederek emna snmlar ve geri dnmlerdi. Muviye ise bn
mir'e .mektup yazp bunlar ldrmesini emretmi, fakat bn mir ona cevaben unlar yazmt:
Ben senin zimmetini onlara vermi oldum.
Ziyd b. Ebh, Hicretin 45. (M. 665-666) ylnda Basra'ya vardnda Sell ve Hatb kap Ahvz'a
gitmilerdi. Burada Sehm'm etrafnda bir sr adamlar birikmi, o da onlar alp Basra'ya doru yola
koyulmutu. Yolda rastladklar bir cemaate kim olduklarn sormular, onlar da: Bizler yahudi
kimseleriz. diye karlk verince serbest brakmlar, fakat yolda Kudme b. Mes'd'un klesi Sa'd'
ldrmlerdi. Ancak Sehm Basra'ya vardnda adamlar etrafndan dalm, o da bir yere gizi eni
vermi ti. Baka bir rivayette ise Sehm'in gizlenmesi zerine adamlarnn ayrlp gittikleri kaydedilir.

Sehm Ziyd'm Abdullah b. mir'in kendisine davrand gibi davranacan zannederek ondan emn
istemi, fakat Ziyd ona emn vermemi, nerede olduunu aratrm ve nihayet yakalatarak ldrm
ve bir daraacma astrmt.
Baka bir rivayete gre Ziyd lnceye kadar Sehm gizlenip durmutu. Babasnn lmnden sonra
Ubeydullah b. Ziyd H. 54. (M. 674) ylda Sehm'i ldrm ve dar aacna asmt. Ancak Sehm'in
ldrlmesinin bu tarihten nce olduuna dair kaytlar da vardr. Hatm'e gelince; Ziyd Ubde'yi
ldrp ldrmedii konusunda onu sorguya ekmi, ldrmediklerini syleyince onu Bahreyn'e
[183]
srgn etmi, bir mddet sonra geri getirtmiti.
Bu Yln Dier Olaylar
Anlatldna gre bu ylda Abdullah b. Abbs'm olu Ali dnyaya gelmiti. Baka bir rivayette ise
Hz. Ali'nin ehdetinden evvel Hicr 40. ylda doduu kaydedilir. Ancak birinci rivayet daha
dorudur, Abdullah bu oluna Hz. Ali'nin adn vermi ve yle demiti: nsanlar ierisinde en ok
sevdiim birinin adn ona verdim.
Bu ylda hacc emirliini Utbe b. Ebi Sfyn, baka bir rivayete gre ise Anbese b. Eb Sfyn ifa
etmiti.
Bu yl iinde Arnr b. el-s teyzesinin olu olan Ukbe b. Nfi* b. Abdi Kays' Kuzey Afrika valiliine
tayin etmi bulunuyordu. Ukbe b. Nfi' Kuzey Afrika'da Luvte ve Mizte ehirlerini itaat altna
alm, sonra bunlar tekrar isyan etmilerdi. Ayn ylda onlarn zerine tekrar gazaya km, bir ok
kimseyi ldrm bir ok kimseyi de esir almt. Daha sonra H. 42. CM. 662-663) ylda Gu-dmis
ehrini fethetmi ve orada da bir ok kimseyi ldrp bir sr esirler almt. Ertesi yl, yani H. 43.
ylda Sudan blgesinde baz yerleri fethetmi bulunuyordu. Ayrca Berka blgesinden Ved-dn' da
fethetmi idi. Daha sonra da btn Berberi ehirlerini fethetmi ti. Ukbe b. Nfi', daha ileride Allah'n
izniyle zikredeceimiz gibi, H. 50. (M. 670) ylda Kayrevn ehrini kurmay planlamt.
Bu ylda mehur ir Lebd b. Raba vefat etmiti. Baka bir rivayette ise onun Muviye'nin Kfe'ye
girdii gn 157 yanda iken vefat ettii kaydedilmitir. Baka bir rivayette ise onun sahab olduu ve
mslman olduu gnden beri iir yazmay terkettii ve Hz. Osman'n hilfeti dneminde vefat ettii
[184]
kaydedilir.
H. 42. (M. 662-663J YIL OLAYLARI
Bu yl iinde mslmanlar Ellen (Kafkasya blgesinde bir yer)'a ve evresine gazaya kmlar,
bunlar byk bir hezimete uratarak halktan bir ok kimseyi ve asker valilerinden bazlarn da
ldrerek geri dnmlerdi. Yine bir rivayete gre bu yl iinde Haccc b. Ysuf dnyaya gelmiti.
Yine bu yl iinde Mu-viye Mervn b. el-Hakem'i Medine'ye Hlid b. el-s b. Him'i da Mekke'ye
vali tayin etmi, Mervan da Abdullah b. Haris b. Neyfel'i Medine kadlna getirmiti.
Bu yl iinde Mure b. u'be Kfe valiliinde bulunuyor, kadln da ureyh yrtyordu.
Horasan'da bn mir'in tayin etmi olduu Kays b. el-Heysem grev yapyordu. Baka bir rivayette
Kays b. Heysem'i Horasan'a Muviye tayin etmiti. bn mir Basra valiliine getirilince Kays' bu
[185]
grevinde brakmt.

Hariclerin Tekrar Harekete Gemeleri

Nehrevn'da yaralanarak kaan bir kenara ekilip bekleyenlerin nihayet yaralar iyilemiti ve Hz.
Ali de onlar affetmi bulunuyordu. Bunlar bu yl iinde tekrar harekete gemilerdi. Bunun da sebebi
u idi: Bu Hariclerden daha evvel Nehrevn'da yaralanan ve yaras iyiletikten sonra Rey'e giderek
orada baz adamlaryla birlikte ikamet etmi bulunan Hayyan b. Zabyn es-Slem Hz. Ali'nin ehit
edildiini haber alm bulunuyordu. On kiiye yakn olan adamlarn toplam ve onlara Hz. Ali'nin
ldrld haberini vermiti. Bunlarn arasnda Salim b. Raba el-Ab-s de bulunuyordu. Salim
arkadalarna: Onun eli kesilmedi, boynu klla vuruldu! demi ve Hz. Ali'nin (Allah ondan raz
olsun ve Hariclerden de rzasn esirgesin.) ldrlmesine kretniti. Ancak, daha sonralar
Haricilerin grnden dnm ve sulha raz olmutu. Toplantlarnda Hayyn b. Zabyn es-Slemi
Haricleri ehl-i kbleye kar isyana ve onlarla savamaa davet etmi, onlar da hep birlikte
Kfe'ye gelerek Muviye'nin
buraya
gelip Muire b. u'be'yi malup etmesine kadar
beklemilerdi. Hayyn b. Zabyn burada ikmet ettii mddete hi de kt yola sapmam, doru
bildii bir hayat srdrmt. Bazlar gelip de: Falan Hz. Ali'nin taraftarlarnn grndedir, falan
ise Hariclerin grndedir. diye syledikleri zaman o: Yce Allah bunlarn arasnda hkmn
verinceye kadar bunlar byle ihtilf halinde olup gidecek, nihayet Yce Allah mmin kullar arasnda
hkmn verecektir derdi. Bundan dolay mslmanlar da ondan emin idiler. Ancak Kufe'deki
Haricler birbirleriyle grp buluuyor ve Neh-revn gnnde ldrlen kardelerinin anlarn
zikrediyorlard. Haricler kiiden birini balarna geirmek konusunda anlamlard. Bu adamlar
unlard: Birisi Teym er-Ribb kabilesinden olan Mustavrid b. Ullife el-Teym, dieri Nehr gnnde
ldrlm olan Zeyd b. Husayn'm amcasnn olu olan Muaz bn Cveyn et-T ve ncs de
Hayyn b. Zabyn es-Slem. Drtyz kadar Harici bir araya toplanm, balarna kimi geirecekleri
hususunda istiare etmiler, fakat bu kiiden her biri liderlikten kanmt. Nihayet kendi
aralarnda Mstevrid b. Ullife'yi tayin ederek ona cemaziylahr aynda bey'at etmilerdi. Burada
toplanan Haricler isyan etmek zere anlam ve her trl hazrlklarn yaparak H. 43. yln aban
[186]
aynn birinci gnnde (8 Kasm 663) isyan etmilerdi.
Ziyd B. Ebh'in Muvye'y Gelmesi
Bu yl iinde Ziyd Fars illerinden Muviye'nin yanna gelmiti.
Ziyd b. Ebh mallarn Abdurrahman b. Eb Bekre'nin yanna emanet etmiti. Abdurrahman Ziyd'n
mallarna Basra'da mtevelli olarak bakyordu. Muviye bunu iitince Mure b. u'be'y haber
gnderip Ziyd'n mallarnn ne olduunu renmesini istemi, Mure Abdurrahmn' arp ona
yle demiti: Senin baban bana ktlk etmise de amcan iyilikte bulunmutur. (Amcas derken
Ziyd' kastediyordu.) Mure arkasndan Muviye'ye mektup yazp: Abdurrahman'm elinde bulunup
da hell olarak alabileceim hi bir mal bulamadm. demi, bunun zerine Muviye Mure'ye:
Abdurrahman'a ikence yap! diye yazmt. Ancak Mure bu konuda mazeret beyan etmek istemi,
durum Muviye'ye ulamt. Bunun iin Mure b. u'be, Abdurrahman'a: Elindeki mallarn koru.
demi ve eline ald bir pelteyi Abdurrahman'm yzne alp, zerine su serpmi ve Abdurrahman
bayl-vermiti. Mure bu ilemi sefer tekrarladktan sonra onu ser-

best brakp Muviye'ye mektup yazarak: Abdurrahman'a ikence yaptm, ancak onun yannda hi bir
mal bulamadm. demi, bylece de Abdurrahman Ziyd'n mallarn yannda muhafaza etmiti. Sonra
Mure Muviye'nin yanna vardnda Muviye ona sitem ederek:
Kii srrn birine aacak olursa, Bu onun dostu ve srda olmaldr.
Eer srrn aklayacaksan Onu saklayacak bir srdana akla, yoksa bundan vaz ge.demi, Mure
de ona yle karlk vermiti: Ey Mminlerin em-ri! Eer bana bir srrn syleyecek olursan bil ki
onu sr saklay-c ve efkatli birine sylemi oluyorsun, fakat bu sylediklerinden bir ey
anlamadm. Muviye bunun zerine: Ziyd' ve onun Fars illerine snm olmasm hep hatrlayp
duruyorum da btn gecemi uykusuzlukla geiriyorum. diye konumu, Mure: Ziyd orada olsa ne
olur ki? diye sorunca da yle karlk vermiti: Fars illeri gibi bir beldenin mallar Araplarn
dahlerinden birisinin elinde olursa, o her trl hile ve tuzaklar kurabilir. Onun eh-i beyt'ten birisine
bey'at etmesinden korkuyor ve bu konuda bir trl gvence duyamyorum. Eer o ehl-i beytten
birisine bey'at ederse tekrar sava balatm olacak demektir. Onun bu szleri zerine Mure: Ey
Mminlerin emri! Onu buraya getirmem konusunda bana izin verir misin? diye sormu, Muviye de;
Evet, onu getirirsen senin iin mkfatlar vardr. eklinde cevap vermiti.
Mure kalkp Ziyd'm yanma gitmi ve ona yle demiti: "Hilfet konusunda ortaya kp bu ie
elini atacak Hasan'dan baka bir kimse yoktu. O da bizzat kendisi gelip ona bey'at etmitir. Fakat
senin burada bulunman ona bir korku vermektedir. Bundan dolay beni sana gnderdi. Sen de bu
konuda abuk davramrsan Muviye seninle uramaktan vazgeer. Ziyd: O halde bana na-shat et,
ne yapaym? Ve en son gayeni ve maksadn syle. Seninle istiare eden adam gerekten samimdir.
diye syleyince Mure ona yle demiti: Bana kalrsa onunla bir araya gel. plerini-zi birletirin.
Yce Allah sonunda hkmn verecektir.
Mure'nin Fars' illerinden gelmesinden sonra Muviye Ziyd'a bir emnname yazp gndermiti.
Bunun zerine Ziyd yanma el-Mincb b. Rid ed-Dabb'yi ve Harise b. Bedr el-udn'yi alarak
Fars illerinden hareketle Muviye'ye gitmek zere yola koyulmutu.
Abdulah b. mir Abdullah b. Hzim'i bir grup cemaatle Fars illerine gndererek ona yle tavsiyede
bulunmutu: Eer Ziyd' douda grecek olursan onu yakala, getir. Gerekten Abdullah b. Hzim
Fars illerine doru yola koyulmu, yolda Errecn denilen yerde Ziyd ile karlam ve hemen atnn
yularn yakalayarak ona: Ey Ziyd, in aaya. demi, Ziyd'm yannda bulunan el-Mincb b.
Rid de yular eline alm olan bn-i Hzm'a yie seslenmiti: Ey siyah kadnn olu! Brak onu
ve kenara ekil, yoksa elini atn yularnda asl olarak brakrm. bn Hzim ile Mincb arasnda bir
ekime vard. Ziyd bn Hzim'e dnp: Muviye'den bana bir emname gelmitir. deyince bn
Hzim yoldan ekilip Ziyd' serbest brakmt. Sonra Ziyd Muviye'nin yanna vardnda Muviye
ona Fars illerinin mallarn ne yaptn sormu, Ziyad da bu mallardan bir ksmm Hz. Ali'ye
gnderdiini, bir ksmn gerekli yerlere harcadn ve geri kalanlar da mslmanlara emanet
ettiini sylemiti. Muviye Ziyd'm gerekten infk ettii ve yannda kalan mallar konusunda onu
dorulam, elinde bulunan mallar da hemen ondan alvermiti.
Baka bir rivayette de yle anlatlr: Ziyd'm Muviyo'ye: Mallarn geri kalm olan bir ksmn da
mslmanlara emanet olarak braktm. demesi zerine Muviye tereddde der. Bu arada Ziyd
kendi adamlarna bir mektup yazarak gerekten sadakalardan ve zektlardan elinde kalan ksmlar
onlara emanet eder ve: Size emanet etmi olduum bu mallarn ne demek olduunu anlayn ve
Allah'n kitabnda yazl olduu gibi: Biz em?.eti gklere yere ve dalara sunduk, otnu

[187]
yklenmekten kandlar.
elinizdeki emanetleri iyice muhafaza edin. der, ayrca Muviye'ye
bu mallardan sz ettiini de onlara bildirir. Ziyd, elisine de bu durumlar Muviye'ye duyuracak
baz kimseleri grevlendirmelerini syler. Gerekten Ziyd'm elisi btn bunlar yerine getirmi ve
bu haberler etrafa yaylmt. Muviye bu mektup ve yazmalara vkf olunca Ziyd'a yle der:
Bana kar hileli davrandndan korkuyorum. Bundan dolay bana arzu ettiin miktarda mal ver ve
bu konuda benimle anlama yap. Gerekten Ziyad Muviye ile belli bir miktar zerinde anlam,
ona bir milyon dirhem vermi ve bu konuda bar akdetmilerdi. Sonra Ziyd Kfe'de oturmay
Muviye'den rica etmi, Muviye de onun bu isteini kabul etmiti. Ziyd Kfe'de bulunduu srece
vali Mure b. u'be'den izzet ve ikram grmt. Bu arada Muviye vali Mure'ye. bir mektup
yazarak Ziyd, Hcr b. Adiyy, Sleyman b. Srd, ebes b. Rib' ve bn'l Kevv' bn'l-Hamik
adlarmdaki ahslar srekli olarak cemaat namazlarnda bulundurmasn emreder. Gerekten bunlar
devaml olarak Murenin yannda namaza gelirlerdi. Onlarn bu ekilde namazda bulunmalarn
[188]
istemesinin sebebi bunlarn Hz. Ali'nin taraftarlarndan olmasyd.
Bu Yln Dier Olaylar
Bu yl iince Hacc emirliini Anbese b. Eb Sfyn yerine getirmiti. Yine bu yl iinde Muviye'nin
Armenia valisi bulunan ve onunla birlikte btn savalara katlm olan Habb b. Mesleme el-Fihr
vefat etmiti. Yine bu ylda ashbdan Osman b. Talha b. Eb Talha el-Abder vefat etmiti. Yine
ashbdan olup Raslullah Cs.) ile gre tutmu olan Rukne b. Abdi Yezd b. Him b. el-Muttalib
ile, yine ashbdan olan Safvn b. Umeyye b. Halef el-Cu-nah vefat etmilerdi. Ayn ekilde bu yl
vefat edenlerden birisi de el-Berr b. zib'in days Hn b. Niyr b. Amr el-Ensr idi. Hni b.
Niyr Bedir ashabndan ve Akabe bey'atine katlm olanlardand. Baka bir rivayette onun 45 ylda
[189]
vefat ettii kaydedilmektedir.
H. 43. IM. 663-664) YL OLAYLARI
Bu yl iinde Vkid'nin ileri srdne gre Busr b. Eb Er-tt Bizans topraklarna gazaya kp
orada k
geirmi ve Kos-tantiniyye'ye kadar ulamt, ancak tarihilerden bir ksm Vkid'nin bu grn
reddederek Busr b. Ebi Ertt'm Bizans topraklarnda asla k geirmediini kaydederler.
Bu yln Ramazan Bayram'mn birinci gnnde Amr b. el-s vefat etmiti. O Hz. mer zamannda
drt yl, Hz. Osman zamannda iki ay eksii ile drt yl, Muviye zamannda da bir ay eksii ile iki
yl Msr valiliini yrtmtr.
Yine bu yl iinde Muviye, Abdullah b. Amr b., el-s' Msr valiliine tayin etmi, Abdullah da bu
grevi iki yla yakn bir mddet yrtmt.
Bu yln safer (Mays-Haziran) .aynda Medine'de Muhammed b. Mesleme vefat etmi ve namazn
Mervn b. el-Hakem kldrm-t. Muhammed b. Mesleme vefat ettiinde yetmi yedi yanda
[190]
bulunuyordu.
Mstevrid El-Haric'nin ldrlmesi

Bu yl iinde Teym er-Ribb kabilesine mensup olan el-Ms-tevrid b. tlllfe et-Teym ldrlmt.
H. 42. yln olaylar arasnda onun isyana kalktn ve Hariclerin ona bey'at edip Mminlerin
emiri lakabyla ardn zikretmitik.
Bu yl iinde vali Mure b. be'ye Haricleri Hayyn b. Zab-yn es-Slem'nin evinde toplanp
aban aynn hemen banda yapacaklar isyan iin hazrlklara giritikleri haberi verilince, Muire
emniyet grevlisi olan Kabisa b. ed-Tenn'u zerine gndermi, o da Hayyn'm evini ve iinde
bulunanlar kuatmt. Hayyn'm evindeki bu Haricler arasnda Muz b. Cveyn de bulunuyordu.
Burada bulunanlar yirmi kadar adamd. Muz'm kendisinden ho-.lanmayan ve mm veled olan bir
hanm olup onlara kar tuzak kurmu, kllarn alp yataklarn altnda saklamt. Bunlar kalkp
kllarn almak istediklerinde kllar bulamaynca hemen teslim olmulard. Emniyet grevlisi
olan Kabsa onlar alp Mure'nin yanna gtrm, Mure konuturmak iin epeyi zorlam-sa da
hi bir eyi itiraf etmemiler, Kur'n- Kerm okumak zere toplandklarn syleyip durmulard.
Mure bunlar bir yla yakn hapsetmiti. Kardeleri hapiste olduklarn iitince onlar kurtarmak
istemilerdi. Bu yzden Mustevrid Hre'ye varp isyan iin orada konaklam ve Haricler onun
etrafnda toplanmlard. Bu arada Haccr b. Ebcer adnda birisi onlar Hre'de grm, Haricler
Haccr'dan kendilerinden bahsetmemesini ve bu gece kendilerini grdkleri yeri sylememesini rica
etmiler, Haccr da: Yalnz bu gece deil, hayatm boyunca sizin hakknzda hi bir ey
sylemeyeceim ve her eyinizi gizleyeceim, eklinde karlk vermiti. Ancak Haricler ona
gvenmeyip, Mure'ye haber vereceinden korktuklar iin oradan ayrlp Mstevrid'in kayn olan
S-leym b. Mahdc el-Abd'nin evine kapanmlard. Gerekten Haccr b. Ebcer onlardan tek bir
kelime sz etmemiti.
Haricler tam o gnlerde isyan edecekken Muire onlarn isyan haberlerini alm ve Kfe'de
mslmanlara bir hutbe okuyarak Allah'a hamd ettikten sonra yle demiti: Sizler benim
Hariclere kar iyi davrandm ve banza her hangi bir iin almasn istememekte devam
ettiimi ok iyi bilirsiniz. Ancak sizin ktlerinizin bizi bir maceraya srkleyeceinden korkuyorum.
Gerekten halim ve mttak bir insann cahil ve sefih adamn gnahn ykleneceinden ve bundan
dolay bizim de baka bir kar yolumuzun kalmayacandan korkuyorum. Bundan dolay ehrimizin
sef insanlarn topunuzun bana gelebilecek felketlere sebep olmaktan alkoymanz istiyorum.
Baz adamlarn ehrinizde her trl ayrlklk, nifak ve fitneyi yaymak istediklerini haber aldm.
Evet, vallahi bunlar Arap diyarlarnn her hangi bir diyarna urayp da orada isyan edecek olurlarsa
mutlaka onlarn topunu helak eder ve kendilerinden sonra geleceklere de ibret olmalarn salarm.
Mure'nin bu szleri zerine Mkil b. Kays er-Riyhi ayaa kalkp: Ey emir! Bize bu adamlarn
kimler olduklarn syle. Eer bunlar bizden kimseler iseler bunlar derhal bertaraf ederiz ve eer
bizim dmzda kimseler iseler senin emrine itaat edeceiz, her kabile de kendi sefh adamlarna
kar arpacaktr. diye konumu, Mure'nin: Bana hi kimsenin ad zikredilmedi. demesi
zerine de: Ben kendi kabilemden olan sefihlere kar kacam gibi her kabilenin reisi de ayn
ekilde bu sefih insanlara kar tavr taknacaktr. demiti. Bunun zerine Mure kabile reislerini
toplayarak onlara yle hitap etmiti: Her biriniz Kendi kabilesinden olan sefih kimselere kar
tavr taknacak ve yanmda yer alacaksnz. Eer byle davranmayacak olursanz, biliniz ki hi
holanmayacanz eylerle karlaacak ve sevmediiniz durumlar ortaya kacaktr.
.
Bu kabile reislerinin her biri kendi acabalarnn yanma vararak onlar Allah adma davet edip islm'a
arm ve fitne karmak isteyen kimseleri kendilerine bildirmelerini istemilerdi. Bu arada

Sa'sa'a b. Shn Abdi Kays kabilesine gelip Hayyn'n S-leym'in evinde konakladn haber
vermi, ancak kendi kabilesinden birisinin alnp eziyet edilmesine pek raz olmamt. nk o
amllara kar kin beslemekte ve onlarn grlerine kar tavr taknmakta idi. Bundan dolay
kendi kabilesinden her hangi bir kimseye ktlk gelmesini istemezdi ve kalkp onlara yle
hitapta bulunmutu; Ey mslmanlar! Yce Allah'a hamd olsun ki fazileti ve erefi dattnda sizin
kavminize de en gzelini verdi ve sizler de O'nun raz olaca ekilde meleklerine, Rasllerine ve
semi olduu dine icabet etmi bulundunuz. Sizler Raslullah (s.) hirete intikal edinceye kadar
bu hl zerine kaldnz. Raslullah'-m vefatndan sonra bazlar ihtilf etti, bazlar mnafklk etti,
bazlar ise neticeyi bekleyip durdu. Sizler Allah'a ve Raslne iman ederek dine yaptnz ve
mdtedlerle savap Allah'n dinini ikame edinceye ve zalimleri yok edinceye kadar sabrettiniz. Bu
gne kadar Yce Allah size hayr verip durmutur. mmet kendi arasnda ihtilfa dnce onlardan
bir grup Talha, Zbeyr ve ie'nin yannda yer alm, bazlar batdaki mslmanlarn baa
gemelerini istemi ve bazlar da Abdullah b. Vehb er-Rsibi'nin yanma katlmt. Sizler ise Yce
Allah'tan kendi mkfatnz ve baarnz dileyerek O'nun size vermi olduu stn ereften dolay
Ra-slnn ehl-i beytinin dnda kimseyi istemediinizi iln ettiniz. Sizler bu hak yol zere bu gne
kadar bu hlinizi srdrp Cemel gnnde hakka uymayan kimseleri yola getirmek iin arptnz.
Yce Allah da onlar sizin ve sizin gibi dnenlerin eliyle bertaraf etti. Ayn ekilde Nehrevn
gnnde de dinden sapm olanlara kar gerekli olan yerine getirdiniz. (Ancak amllar hakknda
bir sz syleyemedi, nk o anda iktidar onlarn elindeydi) Ce-nb- Allah'a, peygamberinize ve
peygamberinizin ehl-i beytine bu insanlardan daha dman kimse yoktur. Bunlar dinden sapm,
hataya dm ve bizim imammza muhalefet edip kanlarmz hell grp bizi kfrle itham etmi
bulunuyorlar. Sakn, sakm onlar evlerinizde barmdrmayasnz ve onlar hakknda bir eyi gizlemeyesiniz. Araplarn hi bir kabilesine bu adamlara, bu dinden sapm olanlara kar yardmc
tavr taknmak asla yakmaz ve uygun dmez. Fakat iittiime gre sizlerden bazlar bu adamlara
yanda kmak istiyormusunuz. Ben ite bunu sz konusu etmek istiyorum. Ben hak olduundan
dolay onlarn kanlaryla Allah'a yaklamak istiyorum, onlarn kam helaldir.
Sonra szne devamla: Ey Abdi Kaysoullan! Bizim valilerimiz grleriniz hakknda her eye
vakftrlar ve her eyi bilmektedirler. Bundan dolay onlarn elinde sizin aleyhinizde her hangi bir
delil ve hccet olmasn. Onlar siz ve sizin gibilerin aleyhinde rahatlkla hkmlerini icra
edebilirler. demi ve oturmutu. Arkasndan her bir kabile yle demiti: Allah onlara lanet eylesin
ve onlardan beri olsun. Biz onlar asla evlerimizde barndrmayacaz ve onlarn gizlenmi olduklar
yeri bilirsek mutlaka yerlerini sana bildireceiz. Ancak Sleym b. Mahdc bu konuda hi bir sz
sylememi, oradan ayrlp gitmi ve kendi adamlarn evinden kovmay pek ho karlamam ti,
Dier taraftan onlar evinde barndrd takdirde hep birlikte helak edileceklerini biliyor ve bunu da
ho karlamyordu.
Mustevrid'in adamlar gelip Muire b. u'be'nin mslmanla-ra yapt hitab ye kabile reislerinin bu
konudaki grlerini ona aktarmlard. Bunun zerine Mustevrid, Sleym b. Mahdc'a Sa'-sa'a'nm
Abdi Kaysoullarma yapm olduu kitap hakknda sormu ve bunun doru olup olmadn renmek
istemiti. Ancak bn Mahdc: Ben size bu konuda bilgi vermek istemedim. Bunun da sebebi sizlere
bunu ilettiim takdirde kendi evimde sizleri barndrmaktan ekindiimi belirtmi olacama kanaat
getirdiim iindir. der. Mustevrid de ona cevaben yle der: Sen bize izzet ve ikramda bulundun.
Senin en gzel davranlarn grdk. Ancak biz bundan sonra evinden ayrlp gideceiz.
Mustevrid adamlarna haber gndermi ve: Bu kabilenin iinden knz. demiti. Sonra Sr'da

bulumak zere randevula-mlard. Buraya grup grup gelip yz kii civarnda olmular ve
oradan da es-Sar'ya varmlard. Muire b. u'be onlarn hareket ettikleri haberini alnca
mslmanlarn ileri gelenlerini ve reislerini davet ederek onlarla istiare etmi ve bunlarn zerine
kimi gnderecekleri konusunda gr ah-veriinde bulunmulard. Adiyy b. Htem ona yle
demiti: Hepimiz onlarn dmanlaryz ve onlarn grlerine kin besleyen kimseleriz. Senin
emrinde ve itaatin-deyiz, Hangimizi istersen o gider. Ma'kil b. Kays da: Gnderecein kimse
etrafnda bulunan adamlardan her hangi biri deil de sana itaat edecek ve senin szlerini dinleyecek,
ayn zamanda onlardan ayrlacak ve onlarn helaki iin alacak bir kimse olmalda*.
Mslmanlardan oraya gnderebilecein kimseler arasnda onlara benden daha ok dman kimse
yoktur, beni gnder. Allah'n izniyle senin bu konuda ilerini halledeceim. eklinde konumutu.
Mure de Ma'k'in bu szleri zerine; Haydi, Allah'n adyla k git! demi ve onunla birlikte
bin kiilik bir asker birlii hazrlayp yola karmt. Mure b. u'be ayrca emniyet grevlisine:
Ma'kil ile birlikte Hz, Ali taraftarlar da bu sefere katlsn. Eer Hz. Ali'nin taraftarlaryla dierleri
bir araya gelirlerse aralarnda bir kaynama meydana gelir ve her iki tarafda bu gnden sonra
Hariclere kar ayn tavr taknm olurlar, nk onlar daha evvel de bunlarla arpm idiler.
Sa'sa'a b. Shn da Ma'k'in dediklerine yakn szler sylemi, Mure ona yle karlk vermiti:
Otur, sen gayet iyi bir hatipsin. Baka bir rivayete gre ise Mure'nin Sa'sa'a'nm susmasn
istemesinin sebebi onun Hz. Osman' srekli olarak ayplam olmas ve Hz. Ali'yi ve faziletlerini sz
konusu edip durmasndan dolay idi. Ayrca Mure'nin Sa'sa'a'y arp ona yle dedii de
sylenir: Sakn, sakn senin Osman' aypladn, ve Ali'nin faziletlerini millete anlattn
iitmeyeyim. Ben her ikisi hakkmda senden daha ok bilgiye sahibim, ancak bu gn bamzda bir
iktidar vardr. Onlar hakimiyetlerini kurmu, bize birisinin ayplarn rtmemizi istemilerdir.
Bundan dolay da biz bize emredileni yerine getirip bunun dmda olan terkeder, yapmaktan baka
bir aremiz olmayan eyleri mutlaka yerine getirir, onun dnda olanlar brakr, bylece bu
adamlarn btn erlerinden nefislerimizi korumu oluruz. Hz. Ali'nin faziletlerinden sz etmek
isteyecek olursan arkadalarnla birlikte evlerinizde birbirinize onlar yd edebilirsiniz. Ancak
meclislerde alen olarak onun faziletlerinden sz etmenizi bu gnk emiriniz kesinlikle kabul etmez
ve buna tahamml edemez. Sa'sa'a onun bu szleri zerine: Peki! demi. Ancak daha sonra
Sa'sa'a'nm Hz. Ali'nin faziletlerinden sz ettiini iitmesi zerine Mure'nin tekrar onu arp ikaz
ettiini gryoruz. Bu ikaz zerine Sa'sa'a ona: Ben sadece ve sadece bir hatibim. demi, Mure:
Evet, dorudur. diye karlk verince de Sa'sa'a yle devam etmiti: Evet, ben gayet iyi bir
hatibim. Eer sen beni Cemel gnnde grm olsaydn Araplarn kar karya geldiklerinde
kemiklerin nasl atrdadm, reislerin nasl ldrldklerini ve benim dman zerine saldrgan
aslanlar gibi nasl hcumlara kalktm da grm olurdun. Mure onun bu szlerini yle
karlamt: Kalan mrme yemin o! sun ki sen gayet mkemmel ve fasih bir dile sahipsin.
Nihayet Ma'kil b. Kays yannda Hz. Ali'nin taraftarlarndan gayet sekin kimselerin de katld
bin kiilik orduyu alarak Sra' denilen yere, Hariclere ulamt.
Hariclere gelince; onlar da Behrasr'e doru yola koyulmu, iinde ran kisrlarma ait konaklarn
bulunduu eski ehre gemek istemiler, ancak burann valisi olan Simk b. Ubeyd el-Ezdi el-Abs
Haricleri oraya girmekten alkoymutu. Mstevrid ona bir arda bulunarak Hz. Osman ve Hz.
Ali'ye yanda olmaktan uzak durmasn, bunu kabul ettii takdirde adamlaryla birlikte kendisine
bey'at edeceini bildirmi ancak Simk ona: Ben son derece yalanm bir kimseyim. demi ve
kendisi ve adamlarnn cemaata katlmalarn istemi, cemaate katld takdirde kendisi iin Mu-

re'den emn alacan sylemiti. Fakat Mstevrid onun bu arna kulak asmayp Medin'de
gn ikmet etmiti. Bu mddetin sonunda Ma'kil'in zerlerine geldiini iitince Mstevrid adamlarn
toplayp onlara yle demiti: Haberiniz olsun ki Mure zerimize Ma'kil b. Kays' gndermi
bulunuyor. Ma'kil son derec kt adamlardan, iftirac ve yalanclardan birisidir. Onun iin bana
grlerinizle nasihat ediniz. Bunun zerine bazlar: Bizler Allah'n rzasn taleb ederek ve cihat
etmeyi arzu ederek yola ktk, onlar da bizim zerimize gelmi bulunuyorlar. Byle bir durumda
Allah bizimle onlarn arasnda hkmn verinceye kadar hurdan nereye ayrlabiliriz? demiler,
bazlar da yle konumulard: Hayr, byle davranmayalm, bir kenara ekilip mslman-lar
bizim dncemize davet edelim ve sonra da onlara kar savatmzda bu tavrmz delil olarak
kullanalm. Ancak reisleri olan Mstevrid onlara yle demiti: Ben burada kalmamz pek uygun
grmyorum. Onlar ayet burada size yetiecek olurlarsa pek de yorulmadan buraya varrlar. nce
biz onlarn nne geip bir hayli yol alalm, onlar da bizi arkadan takip etsinler, yorulsunlar, ondan
sonra hcum edelim ve onlar yorgun iken savaa girielim. Bunun zerine Cercery'ya geip orada
Ch arazisine varrlar ve el-Mezr denilen yerde ikmet ederler.
Hariclerin isyan edip buralara kadar vard haberi Basra'da bn mir'e bildirilince Kfe valisi
Muire'nin neler yaptn sorar ve kendisine Mure'nin yaptklar hakknda bilgi verilir. Bunun
zerine bn mir Hz. Ali'nin taraftarlarndan olan erk b. el-Var el-Hrisi'yi arp ona: u
yoldan sapm olan kitleye kar k,sava. der, erik de bunlar zerine yrr. erk'e bin atl
katlmt. Bunlarn byk bir ekseriyyeti Raba kabilesinden idiler. erik bunlar alp ei-Mezr'a
doru yola kar.
Ma'kil b. Kays'a gelince, o da yanndakilerle birlikte Medin'e kadar gelmi ancak onlarn
Medin'den ayrldklar haberini iitince askerlere yola devam etmeleri zor gelmiti. Ma'kil
askerlerine hitaben: Onlar kendilerini izlemeniz iin byle yola devam ettiler. Bizim onlar
izleyerek yorgun dmemizi ve yorgun hlinizle sizinle savamay arzu etmilerdir. Fakat iyice biliniz
ki onlar ne lde yorulurlarsa siz de ancak o kadar yorulursunuz. diye konumu ve onlar takip
etmee karar verip nden yz kiilik bir atl grubu ile Eb er-Rev e-kir'yi gndererek onlar
takip etmesini istemiti. Eb er-Rev onlar takip ederek el-Mezr'da onlara yetiir ve Ma'k'in
gelmesinden nce arpma konusunda adamlaryla istiare eder. Bazlar ona savamamasn syler,
bazlar ise savamasm arzu ederler. O da yle der: Ancak Ma'kil onlarla savamamamz bana
emretmi bulunuyor. Adamlar ise: Eminiz ki Ma'kil yakn bir yerdedir ve nasl olsa kp
gelecektir. diye karlk verirler. Gerekten bu konumalarn getii saatler akam saatleri idi. O
gece sabahlayp ertesi gn gne biraz ktktan sonra Hariciler onlarn zerine hcum etmiti. Onlar
da yz civarnda idiler. Karlkl arpmalar balaynca Eb er-Re-v'm adamlar annda
yenilgiye urarlar. Bunun zerine Eb er-Rev onlara yle barr: Haydi bir daha, haydi bir
daha! Bylece Eb er-Rev ve arkadalar Haricler zerine yeniden hamle yapar, ancak hamle
yapp onlara yaklatklarnda tekrar pskrtlp geri dnerler. Ancak aralarndan hi kimse
ldrlmez. Ayn ekilde Eb er-Rev adamlarna bir daha yle seslenir: Hay anneleri
kaybedesiceler! Geri dnn, onlarla savaalm; savaa devam edip emirimizin gelmesini bekleyelim.
Askerlerin ve emrimi-zin yanna malp olarak dnmemizden daha kt bir ey yoktur.
Adamlarndan bazlar ona yle derler: Allah haktan utanmaz, dorusu onlar bizi yendiler. Bu
sz syleyene Eb er-Rev: Hay Allah sizin gibileri aramzda oaltmayversin! Eer sava
alann terkedip kamazsak kesinlikle hezimete uramayz. Onlar zerine hcuma geip de bu hlimiz
zerine sabredersek mutlaka galip gelen taraf biz oluruz. Onlara yakn yerde durunuz. Eer zerinize

hcum ederler de gerekten onlara kar koyamazsamz o zaman birazck geriye ekilirsiniz. Eer bir
daha zerinize hamle yanarlar da yine kar koymakta direnemezseniz o zaman sizi koruyacaklara,
doru ekilirsiniz. Onlar size kar dayanamayp geri ekilecek olurlarsa siz onlarn zerine doru
yryn ve onlara yakn olmaa aln. Hi de uzun srmez, arkadan ordumuz bize yetiir. diye
tte bulunmutu.
Haricler zerlerine hamle yaptka geriye ekilmiler, Hriciler geriye doru ekildiklerinde de Eb
er-Rev ileri kp onlar takip etmiti. Bu ekilde o gn leye kadar savap durmular, le
namaz vakti olunca her iki taraf kalkp namazlarn klm ve ikindiye kadar ylece beklemilerdi. Bu
arada yakn kyllerle oradan gelip geenler Ma'kil'e adamlaryla Haricilerin karlatklar ve
Hariclerin adamlarn srekli kovalayp durduklar haberini ulatrmlar. Haricilerin geri dnmeleri
zerine ise adamlarnn onlar kovaladklarn da ilve etmilerdi. Bunun zerine Ma'kil yle
demiti: Eer Eb er-Rev hakknda dndklerimde hakl isem o size asla yenik olarak buraya
gelmez. Ma'kil yanmdakilerden gl ve kuvvetli olan yedi yz kadar adam alp arkada biraz daha
zayf ve yal olanlarn banda Muhriz b. ihb et-Temm'yi brakp yola koyulur. Ma'kil ve
adamlar onlara yaklatklarnda Eb er-Rev arkadalarna: te, bakn, uzaklardan onlarn tozlan
geliyor. yice yaklamadan nce dmanlarmzn zerine saldralm, bizi dman zerine saldrrken
grsnler. Bizleri dmandan kaarken grmesinler veya onlardan korktuumuzu sakn
hissetmesinler. diye seslenmi, sonra Hariclere doru yaklap Ma'~ kil'i grnceye .kadar onlarn
karsnda durmutu. Ma'kil yanlarna vardnda gne batmt. Adamlaryla birlikte akam
namazm klm, ayn ekilde Eb er-Rev ve Haricler de namazlarn klmlard. Sonra Eb erRev Ma'k'e: Hariclerin son derece iddetli saldrlan var. Sakn bu saldrlar srasnda nde
olmaya-sm. Mslmanlarn arka tarafnda dur ki onlarn geri kalarn nleyebilesin. demi,
Ma'kil de ona: Evet, sen nasl uygun gryorsan biz de yle davranalm. diye karlk vermiti.
Ma'kil ile Eb er-Rev bu ekilde konuurlarken Haricler birden zerlerine ullanm, Ma'kil tek
bana kalncaya kadar adamlar hezimete uramasna birden dalmlard. Ma'kil, Eb er-Rev
ile birlikte atndan inmi ve yannda kalan iki yz kadar adamla arpmalara devam etmilerdi.
Mstevrid ve adamlar onlar iyice bastrnca mzraklarla ve kllaryla kar koymaya almlar,
ancak o anda da Ma'kil'in svarileri hezimete uramt. Bu arada Miskin b. mir adnda cesur
olduu sylenen bir adam birden onlara seslenerek: Nereye kayorsunuz, emriniz ve komutannz
atndan yere inmi arpyorken kamaktan utanmyor musunuz? diye barm ve etrafnda bulunan
bir hayli kalabalk bir svari grubu birden Ma'kil'e doru geri dnmlerdi. Ma'kil b. Kays yanndaki
adamlaryla birlikte Hariclere kar arpmaa hl devam ediyordu, onlar bulunduklar yerlere
geri evirinceye kadar da devam etmiti. arpmalar devam etmekte olduu srada Basra'dan gelen
Muhriz b. ihb onlara yetimi, Ma'kil bu gelen yeni kuvvetleri askerlerinin sa ve sol kanatlarna
datm ve onlara: Sabah oluncaya kadar yerlerinizden ayrlmayn, sabah olunca birden onlarn
zerine hcum edelim. demiti.
ki taraf kar karya gelmi bekliyorlarken Hariclerin bir casusu gelip erik b. el-A'var'm bin
kiilik bir askerle Basra'dan zerlerine geldiklerini haber vermiti. Bunu duyan el-Mustevrid
adamlarna: Biz bu kuvvetlere kar koyamayz kanaatindeyim. Bana kalrsa geldiimiz yne doru
geri dnelim. Basralar bulunduklar yerden Kfe arazisine doru bizi izlemezler. O zaman da
Kulelilere kar savamamz bizim iin biraz daha kolay olur. demi, sonra atlarndan inmelerini ye
bir saat kadar onlar dinlendirmelerini emretmiti. Bu ekilde dinlendikten sonra bulunduklar kye
girip oradan kendilerini geldikleri yoldan tekrar geri gtrecek bir rehber alarak Kfe'ye doru geri

dnmee balamlard.
Gece karanlnda karartlarn gremeyen Ma'kil durumlarn renmek zere oraya bir adam
gndermi, giden haberci Haricilerin ekip gittikleri haberim getirmiti. Ma'kil bu geri ekiliin bir
hile olduundan endie duyup adamlaryla birlikte askerlerini korumaa alm ve sabaha kadar
ordunun etrafnda srekli nbet tutturmutu. Sabah olunca birisi, Hariclerin ekip gittikleri haberini
getirmi, o arada da erik b. el-A'var yamndakilerle birlikte Ma'kil'in yanma varm ve Haricilerin
durumunu sorduunda ekip gittikleri haberini erk'e vermiti. erk askerlerini Ma'kil ile birlikte
onlar izlemee davet etmi, ancak Basral askerler bu davete icabet etmemiler ve bundan dolay da
erk b. el-A'var Ma'-kil'den zr dilemiti. Bu iki komutann arasnda Hz. Ali'ye yaknlklarndan
dolay bir samimiyet vard. Bunun zerine Ma'kil, Eb er-Rev' Haricleri1 izlemek zere
grevlendirmi, Eb er-Rev da ona yle demiti: Daha nce benimle gndermi olduun
askerlere bir o kadarn daha ekle ki Hariciler bana saldracak olurlarsa onlara daha rahat kar
koyabileyim. Ma'kil, Eb er-Rev ile birlikte alt yz atly gndermi ve onlar da sratlice yola
koyulup Cercerya denilen yerde Hariclere yetiinceye kadar yollarna devam etmilerdi. Onlar
Cercerya'da konaklamken Eb er-Rev da sabahleyin gnein dousuyla birlikte oraya varmt.
Haricler Eb er-Rev ve adamlarn grnce: u anda bunlarla arpmak kendilerinden sonra gelecek yardmc kuvvetlerle arpmaktan ok daha kolaydr. demiler
ve Eb er-Rev ve adamlar zerine son derece istekli bir arpmaya girercesine saldrmlard.
Hariclerin bu saldrs zerine Eb er-Rev'm adamlar dalm, kendisi yz atl ile birlikte
Hariclere kar arpmaa devam etmiti.
. .
.
Eb er-Rev arpmaa devam ederken adamlar tekrar drt bir taraftan ona doru yaklam ve
onlar da arpmalara katlarak Haricleri konakladklar kararghlarna kadar geri pskrtmlerdi.
Mstevrid bunlarn byle saldrdklarn grnce Ma'kiT-in yetimesiyle kar koyamayacaklarn ve
tamamen helak olacaklarn anlam, adamlaryla birlikte kalkp oradan ayrlarak Dicle nehrini am
ve Bahrasr'de konaklamt. Ancak Eb er-Rev onlar brakmayp arkalarndan varm ve onlar
Sabah'a kadar izlemiti. Eb er-Rev vard yerde onlara kar konakladnda Mstevrid
adamlarna: Bunlar Ma'k'in koruyucu atllar ve svarileridir. Ma'k'den nce onlarn yanna
varabileceimi bilsem derhal zerlerine saldrrdm. demi, sonra Ma'k'in nerede olduunu
aratrmak zere adamlarndan birine emir vermiti. Yoldan gelip geenlere sorulduunda Ma'kil'in
Deylemye'de konakladn ve aralarnda fersahlk bir mesafenin bulunduunu haber vermilerdi.
Bunu haber alan Mstevrid adamlaryla birlikte atlarna atlayarak Sbt kprsne varncaya kadar
at koturmu-tu. Mstevrid kprnn Kfe tarafnda, Eb er-Rev ise Medin tarafnda durmutu.
Mstevrid kpry anca Eb er-Rev onu grm ve hemen adamlaryla birlikte ata binerek
Medin ile Sbt kprs arasnda bulunan bir le ekilmi ve arpmalarn burada olmasn arzu
ederek Haricleri beklemee koyulmutu. Mstevrid kpry ap yktktan sonra Deylemye'ye,
Ma'kil'in bulunduu tarafa ynelmi ve onunla arpmak zere oraya doru gitmiti. Haricler
Ma'kil'in yanma vardklarnda adamlarnn etrafa daldklarn ve kendisinin de yola koyulmak zere
hazrlklara giritiini grmlerdi. Ma'kil Hariclerin zerlerine geldiklerini grnce birden
sancan dikmi ve adamlarna yle seslenmiti: Ey Allah'n kullar, yere ininiz! Ma'ki ile
birlikte iki yz kadar kii atlarndan yere inmi ve arpmalara girimek zere vaziyet almlard.
Haricler zerlerine hamle edince Ma'ki ile adamlar onlar mzraklarla karlamlar, ve ancak kar
koyamaynca yanlarndan ayrlp atlarma doru geri dnmlerdi. Haricler de Ma'kirin dalm olan

adamlarna doru gitmi ve onlar Ma'ki'den uzaklatrp datmaa almlard. Oradan Ma'kil ve
yannda bu limanlara doru geri dndklerinde onlar atlara binmi olarak grm, zerlerine
saldrm, ancak onlar datamamlard. kinci kez zerlerine saldrp da yine g yetiremeyince,
Mstevrid adamlarna yle demiti: Yarnz atlarndan yere insin, geri kalanlarnz da ylece
dursun. Adamlar onun dediklerine uymu ve Ma'k'in adamlarn bir anda sktrarak neredeyse
yok olmakla kar karya getirmilerdi.
arpmalarn tam bu noktasnda Eb er-Rev birden adamlaryla kp gelmiti. Onun buraya
dnmesinin sebebi u idi: Me-din ile Sbt arasndaki sahrada Haricleri bekleyip dururken
geciktiklerini grp haklarnda bilgi edinmek zere adamlarm gnderdiinde bunlar kprnn
yklm olduunu grmler ve kendilerinden korkup byle davrandklarn zannederek buna
sevinmilerdi. Eb er-Rev'm adamlar kprnn bu ekilde ykldn grnce ona gelip durumu
anlatm ve Hariclerin gelmediklerini, kendilerinden korktuklarndan dolay kpry ykp
gittiklerini sylemiler, bunun zerine de Eb er-Rev onlara yle demiti; Vallahi onlar bu
kpry srf bir tuzak olsun diye ykmlardr. Onlar Ma'k'in atllarn benim yanmda grnce
birden sizden evvel Ma'kil zerine saldrmak zere ona doru gitmilerdir. Onlarn kpry ykp
gitmelerinin sebebi sizi kendilerine ulaabilmek urunda uratrmak ve geciktirmektir. Haydi eer
kurtulua ermek istiyorsanz onlar takip etmee alalm. Sonra oradaki ky halkna hemen
kpry tekrar kurmalarn emretmi ve nehri aarak Haricileri takip etmee devam etmiti. Yola
koyulduunda Ma'kil'in ilk hezimete urayan adamlarndan bir grup ile karlam ve: Bana doru
geliniz. diye seslendiinde onlar gelip Ma'kil'i Hariclerle arprken brakp katklarn
anlatmlar, Ma'kil'in Hariclere kar koyamayacan ve ldrlebileceini tahmin ettiklerini de
ilve etmilerdi. Bunun zerine Eb er-Rev derhal oraya doru gitmek iin sr'atle davranarak
yanndakiler-le ve bu kaanlarla birlikte at koturmaa balamt. arpmalarn olduu yere
vardnda Ma'kil'in sancann hl dikili olduunu ve savan srdn grp birden
yamndakilerle birlikte Haricler zerine hcum etmi ve onlar hep birlikte ok ksa bir mddet
iinde geri pskrtmlerdi. Eb er-Rev, Ma'kil'in yanna vararak onun en ileri safta arptn
ve adamlarn savaa tevik ettiklerini grm, hep birlikte Hariclerin zerine iddetle arpmalara
girimilerdi. Bu srada Mstevrid ve adamlan atlarndan inmiler, Ma'kil de yine ayn ekilde
adamlaryla birlikte atlarndan. inmi ve uzun mddet yerde kllarla arpmlard.
arpmalarn bu ekilde iddetle devam ettii bir srada Ms-tevrid Ma'kil'e seslenerek onu teke tek
dvmee davet etmiti. Ma'kil de ona kar meydana atlnca adamlar onu engellemek istemi,
ancak Ma'kil bunu reddederek ortaya atlmt. Ma'kil'in elinde klc vard, Mstevrid'in elinde ise
mzrak bulunuyordu. Bundan dolay Ma'kil'in adamlar ona: Sen de mzran al. diye
seslenmiler, ancak Ma'kil aldr etmemi ve Mstevrid'in zerine doru yrmt. O anda
Mstevrid elindeki mzra Ma'k'e doru frlatnca mzran ucu Ma'k'in srtndan kmt. Fakat
Ma'kil gsne saplanp srtndan kan mzrakla birlikte Mstevrid'in zerine atlm ve klcyla
vurarak onu yere ykm, kanlar birbirine bulam ve her ikisi de olduklar yerde oluvermilerdi.
Ma'kil adamlarna: Ben lrsem emiriniz Amr b. Muhriz b. ihb et-Temm'dir. demiti.
Gerekten Ma'kil ldrlnce Amr sanca eline alarak yanndaki mslmanlaia birlikte Haricilerin
zerine hcum edip arpmaa girimi ve onlar tamamen kltan geirmilerdi. Bu son hamlede
Hariclerden be veya alt kii kurtulabilmiti. bn el-Kelbfnin ifadesine gre Mstevrid Temm
kabilesinin Riyhoullar kolundan idi. O bu grn ir Cerir'in bu olay anlatan bir iirinden
[191]
karmaktadr.

Abdurralman'm Sicistn'a Geri Dn

Bu yl iinde Abdullah b. mir, Abdurrahman b. Semura'y Sicistn'a vali olarak tayin etmiti.
Abdurrahman Sicistn'a varm ve burann emniyet grevliliine Abbd b. el-Husayn el-Haba-t'yi
getirmiti. Yannda da Amr b. Ubeydullah b. Ma'mer ve onun gibi eraftan kimseler bulunuyordu.
Abdurrahman bu blgede halk kfir olan ehirlere aknlar yapar ve her gittii ehri fethederdi. T
Kabil'e kadar varp buray aylarca muhasara etmi ve ehri almak iin surlarnn etrafna mancnklar
koymu ve nihayet surlarda byk bir gedik amt. Abbd b. el-Husayn o gece mriklerle
arpmaa koyulmu, sabah oluncaya kadar ehir halk surda alan bu gedii kapatamam, ertesi
gn olunca onlar da ehirlerinden karak mslmanlarla arpmaa girimiler ve mslmanlar
onlar hezimete uratarak ehre kl zoruyla girmilerdi. Arkasndan Abdurrahman Bst ehrine
vararak buray da. k-h zoruyla alm, oradan Zern'a va,rmf ehir halk kanca, bu-rav da ele
geirmiti. Daha sonra Hussek ehrine varp buranm halkyla bar imzalamt. Oradan da
Ruhhac'a varm, burann
halkyla arpmalara girimi, onlara kar zafer elde ederek ehri fethetmiti. Bundan sonra
Zabulistn, yani Gazne'ye vararak halkyla arpmalara girimiti. Bar anlamasn bozduklar iin
bunlarla savam ve ehri tekrar fethetmiti. Arkasndan yine ahit-lerini bozmu olan Kabil'e doru
[192]
yol alp oray da fethetmiti.
Kuzey Hind Gazvesi
Abdullah b. mir, Abdullah b. Sevvr el-Abd'yi Hind snrlarna tayin etmiti. Baka bir rivayete
gre ise Abdullah b. Sevvr Muviye tarafndan buralara gnderilmiti. bn Sevvr Kyknlara kar
bir sefer dzenleyerek bir ok ganimetler ele geirmiti. Bu seferinden sonra geriye dnen Abdullah
b. Sevvr Muviye'ye varm ve ona Kyk&n atlar hediye etmiti. Oradan tekrar Kykn cephesine
geri dnp de onlara kar savatndan Kyknlar Trklerden yardm istemi ve onu ldrmlerdi.
Abdullah b. Sevvr son derece cmert bir adamd. Bir gn askerlerinden birisi ate yakmt. gece
yaklan atei grnce bunun neden yakldn sormu ona yle denilmiti: Orada lohusa bir kadn
var. Ona un helvas yaplyor. Bunun zerine o da ertesi gece boyunca askerlere yedirilmek zere un
[193]
helvas yaplmasn emretmiti.
Abdullah B. Hzim'in Horasan Valiliine Tayini
Anlatldna gre bu yl iinde Abdullah b. mir, Kays b. Heysem el-Kays el-Slem'yi
Horasan'dan azledip yerine Abdullah b. Hzim'i tayin etmiti. Bunun sebebi de yle anlatlr: Kays
Horasan'n haracn ve gerekli hediyeleri gndermek konusunda gecikmi idi. Abdullah b. Hzim de
Abdullah b. mir'e yle de-miti: Beni Horasan'a vali tayin edersen senin btn ilerini rahatlkla
hallederim. Bunun zerine de Abdullah b. mir ona Horasan valiliini vermek zere bir ahidnme
yazmt. Bu haberi iiten Kays b. Heysem bn Hzim'den korkarak Horasan' terkedip merkeze doru
gelmi, ancak Abdullah b. mir onun byle snrlar terku-dip gelmesine son derece kzp onu
cezalandrarak hapsetmi ve Horasan zerine de Yekirli bir adam tayin etmiti. Baka bir rivayete

gre ise Elem b. Zr'a el-Klb'yi ve arkasndan da Abdullah b. Hzim'i Horasan'a gndermiti.
Kays'n azledilmesi hususunda baka bir rivayet de kaydedilir. yle ki: Abdullah b. Hazm,
Abdullah b. nir'e yle demiti: Sen Horasan'a Kays gibi zayf bir adam tayin etmi
bulunuyorsun. Kays Horasan'da bir sava yapmak zorunda kalrsa korkarm yanmdakilerle birlikte
hezimete urar, Horasan elden kar ve sen de daylarn rezil etmi olursun. (Daylarn derken Kays
Aylnoullarn kastediyordu.) Bunun zerine bn mir: Peki, bu konuda sen ne dnyorsun?
diye sorunca, Abdullah b. Hzim de: Bana bir ahidnme yaz ve bu ahidnmede ayet Kays
Horasan'da dmann nnden kaacak olursa beni onun yerine tayin. edeceini ifade et. demi, bn
mir de ona bu ekilde bir ahidnme yazmt.
Toharistn tarafndan bir ordunun kp geldii haberinin alnmas zerine Kays, Abdullah b. Hzim
ile istiarede bulunmu, bn Hzim de ona buradan kp gitmesini ve etraftaki illerden askerler
toplayncaya kadar gelmemesini sylemiti. Kays Taberistan'-dan bir iki merlalelik bir mesafe,
ayrldktan sonra Abdullah b. Hzim kendisine verilen ahitnameyi karp mslmalara gstermi ve
orann ynetimini eline geirerek dman hezimete uratmt. Bu haber Kfe, Basra ve am'a
ulatnda Kays'm kabilesi ve akrabalar bn Hzim'e son derece kzmlar: O hem Kays', hem de
bn mir'i tuzaa drd.*- demiler ve Muviye'ye ikayette bulunmular. Muviye onu yanma
arm, bn Hzim de yaptklarndan dolay zr dilemiti. Muviye ise ona: Kalk ve yarn
mslmanlardan zr dile. demi, bn Hzim de kendi yakn adamlarn toplayarak onlara yle
seslenmiti: Mslmanlara hutbe okuyup bu yaptklarmdan dolay zr dilemem istendi. Fakat
okuyacam hutbede hakl olarak syleyeceim szler yoktur. Bundan dolay sizler minberin etrafnda
toplanan ve sylediklerimi srekli olarak tasdik edin. Ertesi gn bn Hzim minbere kp Allah'a
hamd ve sena ettikten sonra yle demiti: Hutbeyi mutlaka yerine getirilmesi gereken ve
kanlmas imkn olmayan bir grev olarak ancak bir devlet bakan ve bir de ahmak ve
ikembeden atan birisi okur. Ben ise bu iki vasfa da sahip deilim. Beni tanyanlar ok iyi bilir ki ben
frsatlar srekli iyi kollayabilen ve tehlikeler annda hemen bunlara kar koyabilen, ordular sevkedip savaabilen bir kimseyim. Beni bu hususta tanyanlar Allah rzas iin tasdik etsinler. Bunun
zerine minberin etrafnda toplanm olan adamlar onu tasdik ederler. Ey mminlerin emri! Allah
rzas iin senin de bu konuda bildiklerini sylemeni istiyorum. der, Muviye de ona: Doru
[194]
syledin, diye karlk verir.
Bu Yln Dier Olaylar
Bu yl Hacc emirliini Medine valisi olan Mervn b. el-Hakem yerine getirmiti. O srada Mekke
valisi de Hlid b. el-s b. Him, Kfe valisi Mure, Basra valisi de Abdullah b. mir idi.
Kitap ehlinin ileri gelen limlerinden olup Raslullah (s.)'a yakn sahablliiyle mehur olan ve yine
[195]
Hz. Peygamber'in cennete gireceine ehadet ettii Abdullah b. Selm bu ylda vefat etmiti.
H. 44. (M. 664-665) YIL OLAYLARI
Bu yl iinde mslmanlar Abdurrahman b. Hlid b el-Velid ile birlikte Bizans'a doru gazaya
km ve Rum illerine girip k orada geirmilerdi. Dier taraftan Busr b. Eb Ertt denizde bir

sefere kmt.

[196]

Abdullah B. mir'in Basra Valiliinden: Azledilmesi

Bu yl iinde Abdullah b. mir Basra valiliinden azledilmiti. Bunun sebebi ise yle anlatlr:
Abdullah b. mir son derece yumuak huylu, cmert ve halim-selim bir insan idi. Sefih ve kargaalk
karan kimselere kar pek tedbirli davranmyordu. Bundan dolay Basra'da onun valilii srasnda
bir hayli karklk km ve kargaa meydana gelmiti. Bu durumu Ziyd'a arzettiinde Zi-yd ona:
Klc knndan ek. diye tavsiyede bulunmu, o ise yle demiti: Ben bizzat sebep olduum bir
fesat ile onlar slh etmek istemiyorum. Bunun arkasndan bn mir Basra'dan Muvi-ye'y bir
hey'et gndermi, giden heyet Muviye'nin yannda K-fe'den gelmi bir hey'etle karlamt.
Kfe'den gelen bu heyetin1 iinde Ibn el-Kevv diye bilinen Abdullah b. Eb Evf el-Yeker adnda
birisi bulunuyordu. Muviye bu heyetlere Irak'n durumunu ve zellikle Basra'y sormu, bn elKevv' yle konumutu: Ey Mminlerin emi! Basra halkn onlarn iinden kan kt kimseler
yiyip bitirmi, kendi otoriteleri de sarslmtr. Bu szleriyle Abdullah b. mir'in acizliini ve
zayflm sz konusu etmi. Muviye de ona yle karlk vermiti: Sen Basra halkndan sz edip
onlar ktleyip duruyorsun, ama onlar da urada karnda duruyorlar.
Bu heyet Basra'ya geri geldiinde bu konumalar bn mir'e haber vermi, o da bir hayli kzm ve
onlara: Irak halkndan bn el-Kevv'a en ok dman olan birini tanyor musunuz? diye sormutu:
Onun en byk dman Abdullah b. Eb eyh el-Yeker'-dir. demeleri zerine Abdullah b. mir
de kp bu adam Horasan'a vali olarak gndermiti. bn el-Kevv' bunlar iitince yle der: u
tavuun olu (bununla bn mir'i kasteder) benim hakkmda pek iyi bir bilgiye sahip deildir. O
Abdullah b. Eb eyh'i Horasan'a tayin etmekle bana bir ktlk yapacan zannetmitir. mit
ederdim ki bana kar dmanlk besleyen btn Yekerli-leri eitli yerlere tayin etsin.
Abdullah b. mir'in Horasan'a tayin ettii adamn Tufeyl b. Avf el-Yeker olduu da rivayet edilir.
Muviye Basra'nn durumunu renince Abdullah b. Amir'e haber gonaerp kencusmi ziyarete
gelmesini ister. Ziyarete geien bn Amr' Muviye tekrar geri gnderir. bn Amir Muviye ile
vedalarken ona yle der: benden ey isteyeceim, Bana: Bunlar sana verdim. de. Muviye
de: Evet istediklerini sana yerdim, ben mm Haidm'in oluyum! diye karlk verir. Bunun zerine
aralarnda yle bir konuma olur:
bn Amir: Bana grevimi geri verecek ve kzmayacaksn.
Muviye: Tamam, bu dediini zaten yapacaktm.
bn Amir: Arafat'taki maln, mlkn balaman istiyorum.
Muviye: Peki, onlar da sana verdim.
bn Amir: Mekke'deki evlerini bana vermeni istiyorum.
Muviye: Peki, onlar da sana verdim.
bn mir: te bu yaptklarnla akraban gzetmi oldun. Ey Mminlerin emri! Ben senden ey
daha isteyeceim ye onlar da bana vereceine sz ver.
Muviye: Evet ben Hind'in oluyum, sana sz veriyorum. bn mir: Arafat'taki malm bana
vermeni istiyorum. Muviye: Tamam, onu sana verdim.
bn mir: Benim tayin ettiim valileri hi hesaba ekmeyecek ve yaptm uygulamalar izleyip
durmayacaksn.

Muviye: Peki bu dediklerini de yerine getirdim. bn mir: Bana kzn Hind'i nikahlayacaksn.
Muviye: Peki onu da sana verdim.
Anlatldna gre Muviye ona yle demiti: Yaptklarndan dolay seni hesaba ekip gerektiinde
hakknda ceza uygulamam ve sonra grevine gndermemi mi, yoksa grevinden azledip de baz
mkfatlar vermemi mi istersin? Bunlardan birini se. bn mir azledilmeyi tercih edip kendisine
hak ettiklerini de vermesini ister. Bunun zerine de Muviye bn mir'i Basradan azledip yerine el[197]
Hris b. Abdullah el-Ezd'yi tayin eder.
Muviye'nin Ziyd' Kendisine lhak Etmesi
Bu yl iinde Muviye Ziyd b. Smeyye'yi kendisine ilhak etmiti. Baz tarihiler bu olayn yle
cereyan ettiini kaydederler: Ziyd Muviye'nin yanna vardnda onunla birlikte Abdi Kaysoullarndan bir adam bulunmaktadr. Bu adam Ziyd'a: bn Amir'in yanma varp onunla grmek
istiyorum. Buna msaade eder misin? diye sorar. Ziyd da: Eer aranzda geecek konumalar
bana anlatrsan buna msaade ederim. diye cevap verir. Adam Olur. der ve Ziyd bn mir'in
yanna gitmesine izin verir, bn mir bu adama yle der: Haydi, haydi! Smeyye'nin olu benim
yaptm uygulamalara kar kyor ve grevlilerimi de ktleyip duruyor. Ben Kurey'ten yle
adamlar gtrdm ki Eb Syn'u Smeyye'yi asla grmediine yemin etmelerini salayabilirim.
Adam geri dndnde Ziyd aralarnda geen konumalar ona sorar, fakat o Ziyd'a bir ey
anlatmak istemez. Ancak Ziyd'-in srarlar zerine aralarnda geen konumalar ona aktarr. Bunun
zerine de Ziyd durumu ve aralarnda geen bu konumalar Muviye'ye bildirir. Muviye
kapcsna yle der: Eer bn mir gelecek olursa atnn yzne vur ve onu ehrin en d
kaplarna kadar kovala, gitsin. Gerekten bn mir geldiinde Muviye'nin kapcs onu geriye
kovmutu. Bu durumla karlaan bn mir Muviye'nin olu Yezd'e varp ikayette bulunmu ve
Yezd bn mirle birlikte gelip onu Muviye'nin yanma sokmutu. Muviye ibn mir'i grdnde
hemen kalkp ieriye girmi ve ona iltifat etmemiti. Yezd bunun zerine bn mir'e: Otur, burada
oturabildiin kadar. demi, bn mir'in byle oturup durduunu gren Muviye de kp ona yle
seslenmiti: Ey mir'in olu! Sen Ziyd hakknda baz eyler sylemisin. Gerekten bu szleri sen
mi syledin? Araplar ok iyi bilir ki ben chiliye dneminde bir hayli stn ve erefli bir kimse idim.
slm'a girince slm benim bu izzet ve erefimi daha da artrd. Ancak ben Ziyd ile adamlarm
oaltmak istemediim gibi erefimi de onunla arttrmak istiyor deilim. Ne var ki Ziyd'm bir hakk
olduunu rendim ve onun bu hakkn korumak istedim. bn mir onun bu szlerine: Ev
Mminlerin emri! Biz Ziyd'm dediine bakalm, acaba o ne der? diye karlk vermi, Muviye:
imdi sen ne istiyorsun, asl ona bakalm. deyince de kalkp Ziyd'm yanma gitmi ve onu raz
etmiti.
Ziyd Kfe'ye vardnda Kfelilere: Ben sizin yararnz iin bir ii sizden istemeye geldim.
demi, onlar: Ne istiyorsun? diye sorduklarnda: Benim nesebimi Muviye'ye ilhak etmenizi
istiyorum. diye karlk vermi, onlarn: Eer yalan yere bir ahitlikle olacaksa asla yapamayz.
demeleri zerine de kalkp Basra'ya gitmi, orada bir adam kendisini Muviye'ye ilhak etmek zere
ahitlik yapmt.
Btn bu anlattklarmz Muviye'nin Ziyd' kendi nesebine balamas konusunda Eb Ca'fer etTaber'nin naklettiklerinden ibarettir. Ancak Taber iin asl gerek ynn zikretmi deildir. Onun

bu anlattklar Ziyd'n Muviye'ye ilhak edilmesinden sonra meydana gelmi bir hikyeyi
nakletmekten ibarettir. Ben ise burada slm tarihinde asla ihml edilmemesi gereken ilerden birisi
olan bu ilhak meselesinin asl sebeplerini ve gerek ynn zikretmeye alacam.
Smeyye iran'da Kesker'e bal Zendeverd Dihkm'nm bir cariyesi idi. Bu Dihkn bir ara
hastalannca Sakif kabilesine mensup mehur tabip el-Hris b. Kelede'yi tedavi iin yanma
armt. el-Hris Dihkn' tedavi edip iyiletirmi ve bundan dolay Dihkn el-Hris'e hediye
olarak Smeyye'yi vermiti. Smeyye el-H-ris'e ismi Nfey' olan Eb Bekre adnda bir ocuk
dourur. Ancak el-Hris bu ocua pek sevinmez. Arkasndan Nfi' adnda bir oul daha dourur.
Ancak bununla da pek gz aydm olmaz. Raslul-lah (s.)'m Tifi muhasaras srasnda Sneyye'nin
bu ocuklarndan olan Eb Bekre gelip Raslullah'a katlm, mslman olmutu. Bunun zerine
babas el-Hris dier olu Nfi'e yaknlk duyup: Benim olum sensin der. Ancak daha sonra elHris Smeyye'yi aslen Rum olan Ubeyd adndaki bir klesiyle evlendirmi ve ondan Ziyd
domutu.
Baka bir kavle gre ise Eb Sfyn b. Harb cahiliye dneminde Tif'e yapt bir seyahat srasnda
Eb Meryem es-Sell adndaki bir meyhaneciye misafir olur. Bu Eb Meryem es-Sell daha sonra
mslman olup Raslullah (s.)'m ashab arama katlm idi. Eb Sfyn bu ziyareti srasnda Eb
Meryem'e: Ey Eb Meryem: Ben bir kadnla yatmay arzu ediyorum. Bana yle iyi birini bul.
demi. Eb Meryem de ona: Smeyye'ye ne dersin? diye sorunca, Eb Sfyn da: Olur, onu getir.
O sarkk memelerine, koltuk altlarnn ve kasklarnn pis pis kokmasna ramen getir. diye karlk
vermi, o da Smeyye'yi getirmiti. Eb Sfyn onunla yatm ve Smeyye ondan hamile kalmt.
Onun bu hamilelii sonunda, Hicretin birinci ylnda Ziyd dnyaya gelmiti. Ziyd byyp de
delikanllk ama gelince Eb Musa el-E'ari Basra valilii srasnda onu katip edinmi, daha
sonra da Hz. mer b. el-Hattb Ziyd' gayet beenip onu memnun olaca grevlere getirmiti. Bir
gn gittii bu grevlerinden Hz. mer'in yanma dnen Ziyd muhacir ve ensrm da hazr bulunduu
bir yerde gayet mkemmel bir hitabda bulunmutu. Onun bu gzel konumas zerine Amr b. el-s
yle demiti: Vallahi eer bu ocuun babas Kurey'den olsayd btn Araplar nne katar,
onlar ynetirdi. O srada orada bulunan ve Amr'm bu szn duyan Eb Sfyn da: Vallahi, ben
onun babasn ve onu annesinin rahmine koyan iyi biliyorum. eklinde konumu, Hz. Ali ise: Sus
ey Eb Sfyn! Sen ok iyi biliyorsun ki eer mer senin bu szlerini iite-. cek olursa sana zina
haddi uygulama hususunda hi de tereddt etmez. demi ve Eb Sfyn' ikaz etmiti.
Hz. Ali hilfete geince Ziyd' Fars illerine vali tayin etmiti. Ziyd btn buralar hkimiyeti altna
geirip kalelerini gayet mkemmel ekilde korumu, ancak onun bu faaliyetlerini iiten Mu-viye'nin
can sklp, Ziyd'a bir mektup yazarak tehdit etmi ve babasnn Eb Sfyan olduunu hatrlatp
durmutu. Mektubu okuyan Ziyd mslmanlarn huzuruna kp yle konumutu: Hayretler
dorusu! u cierleri ineyen kadnn oluna ve nifakn basma hayret ediyorum. Beni tehdit edip
duruyor, zerime geleceini sylyor. Halbuki benimle onun arasmda Raslullah (s.)'m amcasnn
oullar, muhacirlerle ensr vardr. Ama vallahi, eer onunla kar karya gelmem hususunda bana
izin verilecek olursa beni karsnda son derece heybetli, gayet sert, hain ve klla kelle uuran
birisi olarak grecek.
Bu durumlar Hz. Ali'ye ulanca Ziyd'a bir mektup yazarak yle demiti: Ben seni asla onun
akrabas olduundan dolay oraya tayin etmedim. Eb Sfyn'n azmdan kard ve bo olan bu
szden dolay sen ne ondan miras alabilirsin, ne de alacan bu miras sana hell olur. Seni onun
nesebine ilhak etmek de caiz deildir. Muviye nnden arkasndan girip, sandan solundan

kuatarak insan kandrmaa alr. Ondan kendini sakn ve korumaa al.vesselm.

Hz. Ali ehit edildikten sonra Muviye ile Ziyd arasnda meydana gelen bar ile ilgili daha evvel
bilgi vermitik. Ziyd, Maska-la b. Hubeyre e-eybn ile anlaarak ona yirmi bin dirhem vermi,
Muviye'ye gidin yle sylemesini istemiti. Ziyd Fars illerinin karasn da, denizini de vevi
bitirdi. Seninle de iki bin dirhem zerinde anlama yaot. Vallahi bu sylenenlerin doru olduuna
inanyorum. Sonra da: Eer sana neler syleniyor diye soracak olursa ona de ki: "Ziyd'm Eb
Sfyn'n olu olduu syleniyor." Maskala b. Hubeyre gidip kendisine sylenenleri aynen
Muviye'ye sylemi, Muviye'nin de Ziyd' kendisine meylettirmek istediini grm, bu ekilde
Muviye'nin Ziyd' ilhak etmesi hususunda yaknlamann daha ok artmasn salamt. Her ikisi bu
konuda anlaarak Ziyd'a ahitlik edecek kimselerin arlmasna karar vermilerdi. Bu arlanlar
arasnda Eb Meryem es-Sell de bulunuyordu. Muviye ona sormutu: Ey Eb Meryem! Bu
konuda nasl bir ahitlik edersin? Eb Meryem bu soruya yle cevap vermiti: Bir gn Eb
Sfyn yanma gelip benden bir kadn istemi, ben de ona Smeyye'den baka bir kadn olmadn
bildirmitim. Eb Sfyn: Olsun, pisliine ve pis kokulu oluuna ramen onu getir, deyince ben de
Smeyye'yi getirdim, onunla yatt. Smeyye Eb Sfyn'n yanndan ktnda topuklarndan meni
damlyordu. Onun bu szleri zerine Ziyd: Yava ol ey Eb Meryem! Biz seni buraya ahit olarak
ardk, hakaret etmek iin buraya gel-medin. diye kmt.
Nihayet Muviye Ziyd' nesebine ilhak etti. Onun Ziyd' bu ekilde kendisine ilhak etmesi slm
eratinin hkmlerinin alen olarak ilk defa inenmi olduu bir hadise idi; nk Raslullah Cs.)
bir ocuk iin kimin yatanda domusa onun nesebine bal olduu hkmn getirmi ve zina edenin
de recmedilmesini emretmiti.
Ziyd Hz. ie'ye bir mektup yazp ona: Ziyd b. Eb Sfyn'" dan... diye hitapta bulunmu ve delil
olarak kullanmas iin Hz. ie'nin kendisine Ziyd b. Eb Sfyn'a... eklinde bir mektup
yazmasn beklemiti. Hz. ie ise ona bir mektup yazp: Mminlerin annesi ie'den olu
Ziyd'a... eklinde hitap etmiti.
Muviye'nin Ziyd' ilhak etmesi mslmanlarn hepsini bir hayli zm ve zellikle bu
meyyeoullarna ok ar gelmiti. Bu konuda szn uzamasna yol ap. kitab kabartacak bir sr
hikyeler anlatlr. Bundan dolay biz onlar burada zikretmedik.
Muviye'nin mazur olduunu gstermek isteyenler yle demilerdi: Muviye Ziyd' cahiliye
dnemkide bir sr nikhtan birine dayanarak ilhak etmitir. Cahiliye dnemindeki bu bir sr nikh
eitlerini burada zikretmee gerek yoktur. Bunlardan biri u idi: Bir sr adam bir fahie ile yatar ve
bu kt kadn bir ocuk dourduunda kendisiyle birlemi olan erkeklerden istedii birisine ocuu
ilhak edip onu baba olarak iln ederdi. Ancak slm geldiinde bu eit nikh haram klmt. Bundan
lolay da Muviye o cahiliye dnemindeki nikhlardan her hangi birisiyle bir babaya nispet
edilen bir ocuun onun olu olduunu kararlatrm ve bu nikh eitleri arasnda bir fark
grmemiti. Muviye bunun caiz olduu hususunda yanlm, cahiliyenin kabul ettii nikh ile
slm'n kabul ettii nikh arasnda bir fark gzetmemiti. Bu ise btn mslmanlarn ittifak ile
reddettii bir nikhtr. Ayn ekilde her hangi bir hususta buna benzer bir ilhak kesinlikle vaki olmu
deildir. Bundan dolay da Muviye'nin elinde bu hususta hi bir delil yoktur.
Anlatldna gre Ziyd b. Ebh, Muviye'nin kendisini ilhak etmesinden sonra hacca gitmek istemi,
onun hacca gitmek istediini kardei Eb Bekre iitmiti. Eb Bekre Mure b. u'be'nin e-hadet
etme konusunda Ziyd'm farkl davranmasndan beri ona dargnd. Ziyd'm hacca gitmek istediini
duymas zerine onun evine gelmi ve oullarndan birine yle demiti: Yavrum! Babann hacca

gitmek istediini duydum. Ona syle, Medine'ye vardnda mutlaka Raslullah (s.)'in zevcesi ve Eb
Sfyn'n kz olan mm Habbe'yi ziyaret etmek isteyecektir. Eer mm Habbe bu ziyaret iin
izin verirse bu Raslullah (sJ'a kar yaplabilecek en byk saygszlk olacaktr. Grmeyi kabul
etmezse dnyada en byk rezalet ve dmanlar iin- de sevin kayna olacaktr. Onun bu szleri
zerine Ziyd haccetmekten vaz geip ona: Allah senden raz olsun, nasihatlarm en byn
[198]
yaptn! demiti.
Mhelleb'in Sind llerine (Kuzey Hindistan'a) Gazas
Bu yl iinde Mhelleb b. Eb Sfra Sind illerinin snrlarna varp Bene ve Ahvz'a kadar ulam
idi. Bu iki ehir Mtn ve Kabil arasnda bulunuyordu. Mhelleb dman ile karlam ve onlarla
arpmt. Ayrca Mhelleb el-Kikn illerinde Trklerden 18 atlya rast gelip onlarla arpm ve
hepsini ldrmt. Mhelleb bunun zerine yle demiti: Bu adamlar bizden daha iyi kl
kullanacak deillerdir. Bu sefer srasnda atlar boazlam-lard. Mslmanlardan ilk defa bu
[199]
ekilde at boazlayan bunlar olmutu.
Bu Yln Dier Olaylar
Bu yl hacc emirliim Muviye yapmt. Yine bu yl iinde Mer-vn b. Hakem Medine'de bir kk
yaptrmt. Medine'de ilk defa kk yaptran kendisi idi. am'da da ilk defa bir Haricnin kendisine
saldrmas zerine kk yaptran Muviye olmutu. Bu yl iinde Raslullah (s.)'in zevcelerinden
mm Habbe bin ti Eb Sfyn vefat etmiti. Yine bu yl iinde sahablerden, Basrah ve Adiyy er[200]
Ribb kabilesinden olan Rifaa el-Adev ldrlmt.
H. 45. (M. 665-666) YIL OLAYLARI
Bu yl iinde Muviye bn mir'i grevinden azlettikten sonra onun yerine el-Hris b. Abdullah elEzdi'yi Basra valiliine tayin etmiti. el-Hris m ehlinden idi. Basra'ya vali tayin edildikten sonra
emniyet kuvvetlerinin bana Abdullah b. Amr es-Sekaf'yi getirmiti. el-Hris Basra valiliini drt
[201]
ay kadar deruhte ettikten sonra yerine Ziyd b. Ebih tayin edilmiti.
Ziyd B. Ebh'in Basra Valilii
Ziyd b. Ebih Kfe'ye gelip vali tayin edilmeyi beklemee koyulmutu. Ziyd'n Kfe valiliini
bekleyip durduu Muire b. u'-be'y iletilince, Mure hemen Muviye'nin yanma varp istifa etmi
ve Kaysoullar arasnda olmak gayesiyle Karksiye'de kendisine evler vermesini ve grevden
almasn istemiti. Muviye onun bu tutumundan korkuya derek: Grevine dnmen gerekir.
demi, ancak Muire bunu kabul etmeyince Muviye onu baz hususlarda itham ederek tekrar
Kfe'deki grevine gndermiti. Bunun zerine Muire b. u'be geceleyin Kfe'ye varp Ziyd'a
haber gndererek ehri terketmesini istemiti.
Baka bir rivayette ise yle anlatlr: Mure am'a gitmi, ancak Muviye Ziyd'a haber gndererek

Kfe'den kp Basra'ya gitmesini emretmiti. Basra'ya giden Ziyd'a Basra, Horasan, Sicistn
valiliinin yan sra Hind, Bahreyn ve Ummn'm ynetimi verilir. Ziyd H. 45. yln rebilahir aynn
sonlarnda Basra'ya vardnda her trl ktln ban alp gittii biliniyordu. Bundan dolay
Ziyd onlara mehur ve son derece sert hutbesini okumu, fakat Handele ile balamamt. Baka bir
rivayette onun Allah'a ham-dederek balad da kaydedilir. Ziyd, hutbesinde yle demiti:
Bize verdii ihsanlardan dolay Allah'a sonsuz krler olsun. Bu nimetlerini artrmasn ondan
dileriz. Allah'm, bize bol nimetler verdiin gibi bu nimetlere kretmeyi de ilham et! O kapkara
cahiliyet, kara dallet sahipleri iin ate yakan ve onlar zerinde ateinin, etkisini srdren
sabahlar... Siz aklszlarnzn ileyip uysallarnzn ses karmad, kklerinizin grerek
byd, byklerinizin ise saknmad o kadar byk iler vardr ki
sanki sizler Allah'n
Rasln iitmemi ve kitabn okumam gibisiniz. Yce Allah'n sonsuz zaman iinde kendisine
itaat edenlere ne gibi nimetler, isyankrlara ise nasl azaplar hazrladn bilmiyor gibisiniz. Sizler
dnyann, gzn grmez hale soktuu, ehvetlerin iitme duygusunu krelttii, sonsuz olana geici
dnyay tercih eden kimseler gibi mi olmak istiyorsunuz? Sizden nce hi kimsenin yapmad bir
bid'ati slm'da ilk olarak kardnz hatrlamyorsunuz. Herkesin gz nnde ve gnn ortasnda
says hi de az olmayan bu ktlk yuvalar ve haklar gasbedilmi bu gsz kadncazlar nasl
oldu da ortaya kt? Aranzda gece karanlnda evrilen entrikalar ve gndzleyin yaplan talan ve
basknlar nleyecek kimseler yok muydu? Akrabalk balarn her eyin zerine kardnz, dini
hayatnzdan uzaklatrp olmayacak mazeretlere ba vurdunuz. apulcu ve hrszlara acyorsunuz.
Her biriniz hi bir cezadan ekinmeyen, nereye varacam korkusunu tamayan bir aklsz ve
gnahkr yaknn himaye ediyor. Halm kimseler olmadnz gibi kt kimselerin de peine
taklmsnz. Bu kt kimseleri korumaa kalkmanz onlarn nce slm'n haran kld
yasaklar inemesine, sonra da sizin grmeyeceiniz yerlerde phe ukurlarnda tnemelerine
sebep olmutur. Bu ktlk yuvalarn yerle bir etmedike yemek imek bana haram olsun. Ben bu
iin ilk zamanlar ba vurulan yoldan baka bir yolla slh edilemeyeceini gryorum: Zaaf
gstermeden yumuaka davranmak, zorbalk ve iddet kullanmadan serte tavr taknmak... Allah'a
yemin ederim ki dostu dostunun, mukimi yolcunun,
geleni gidenin, shhatte olan hastann
yaptndan o derece sorumlu tutacam ki sizden biriniz bir bakasn grdnde: Sad
helak oldu, hi olmazsa Sa'd' kurtarnz. diyecektir. Bylece kendinizi ancak doru yola girmekle
korursunuz. Minberden sylenen yalan bilinir. Bu sylediklerimde durmadm grrseniz bana kar
gelmek hakknz olur. Sizden biriniz baskna urayp da maln kaybedecek olursa onun malnn
tazminat bana ait olsun. Sakn gecelen dolamaynz. ayet bana geceleyin sokakta dolarken
yakalanp getirileniniz olursa muhakkak ldrrm. Bu alkanlnzdan vazgemeniz iin size bir
adamm buradan Kfe'ye gidip gelinceye kadar geecek mddet kadar mhlet verdim. Sakn cahiliyet
devri iddialaryla karma ktnz grmeyeyim. Sizden birinizin byle bir dava ile ortaya ktn
iitirsem dilini koparrm. Sizler daha nce grlmemi kt eyler yapyorsunuz. Biz de her ktlk
iin bir ceza bitik. Kim bir bakasn suda boarsa biz de onu boarz, kim bir bakasm atete
yakarsa onu da aynen yakarz. Kim bir eve girer, hrszlk ederse kalbini karp atarm; kim bir kabri
eerse onu oraya diri diri gmerim. Elinizi ve dilinizi tutmaa alnz ki benim elimden ve dilimden
size bir zarar gelmesin, ttifak ettiiniz bir hususta ihtilf karannz olursa boynunu uururum. Daha
nceden benimle bazlar arasnda kin ve dmanlklar olabilir. Ben btn bu kin ve dmanlklar
kulak ard edip ayaklar altma aldm. Sizden iyilik sever olanlar bu iyilik severlik-lerini arttrarak
srdrsnler, kt olanlarnz varsa onlar da bu ktlklerini terk etsinler. Her hangi biriniz bana

olan kini dolaysyla verem olup lse, o bunu aka ortaya koymadka ben onun gizlisini amam ve
srrn aa vurmam. Ancak aa vuracak olursa, gznn yana bakmam ve nefes de aldrmam. Bu
bakmdan durumunuzu bir daha gzden geirin ve nefsani arzularnza kar Hak'tan yardm isteyin.
Benim buraya geliimden dolay zlen nice kiiler sevinecek ve geliime sevinen nice kimseler de
zleceklerdir.
Ey mslmanlar! Biz sizler iin idareci ve himayeci oluverdik. Allah'n bize ihsan ettii ganimetlerle
de sizi himaye ediyorum. Onun iin sevdiimiz ve istediimiz hususlarda bize itaat etmekle
grevlisiniz. Biz de icra ettiimiz bu grevlerde adaletle hkmetmekle grevliyiz. O halde bize kar
doru ve samimi davranmakla adil davranmamz ve ganimetten hakknz vermemizi salaynz.
Biliniz ki, ben baz hususlarda gz yumup da ihmalkr davransam bile hususta asla ihmalkr
davranmam. Gece yars bile olsa bir ihtiyacmdan dolay gelip kapm alan kimseyi geri evirmem.
Size verilmesi gereken bir rzkn veya ihsann zaman geldiinde onu asla sizden saknmam; hibir
askerinizi de dman lkesinde yardmsz brakmam. Bu bakmdan nderleriniz ve yneticileriniz
iin Allah'tan salh isteyiniz. Onlar sizi yetitiren idarecileriniz, dayanp bel baladnz
desteklerinizdirler. Sizler ne zaman salha ererseniz onlar da salha ererler. Kalplerinizi onlara
dmanlk duygular ile doldurmaynz, sonunda kalplerinizde kin artar ve zntleriniz daha uzun
srer, bylece maksadnza eremezsiniz. Duanzn kabul edilmesi sizin aleyhinize olabilirse de
Yce Allah'n sizleri birbirinize kar yardmc klmasn dilerim. Sizinle ilgili bir eyi uyguladm
grdnzde onu siz de hemen uygulamaa alnz. Biliniz ki benim vastamla sizden ok kii yere
yklacaktr. Hepiniz bunlardan birisi olmamaa dikkat etsin.
Ziyd'm bu hutbesinden sonra Abdullah b. Ehtem ayaa kalkp: Ey Emir! Gerekten sana hikmetin
verildiini ye hitabet hakimiyetinin bahsedildiini gryoruz. deyince Ziyd ona yle karlk
vermiti: Yalan syledin, o senin bahsettiin Allah'n peygamberi Hz. Dvud'dur. Arkasndan elAhnef kalkp: Ey Emir! Gerekten gzel eyler syledin. Beldan sonra iyilikten sz etmek,
ihsandan sonra da hamdetmek ne kadar gzeldir! Bizler bellara duar olmadka iinde
bulunduumuz nimetleri bir trl anlayamayz. demi, Ziyd da: Doru syledin. diye karlk
vermiti. Su konumalardan sonra Hariclerden olan Ebu Bill Mirds b. Udeyye ayaa kalkp unlar
sylemiti: Yce Allah bize senin sylediklerinin dnda baka eyler buyurmutur. Cenb- Allah
yle buyurur: Ve ok vefal brahim'in Hi bir gnahkr bakasnn gnah ykn yklenmez. nsana
[202]
kendi almasndan baka bir ey de yoktur. Hakikaten almas da yaknda verilecektir.
Ey
Ziyd! Bize vaatettiklerinden ok daha hayrlsn Cenb- Allah bize vaat etmitir. eklinde
konumu, Ziyd ise ona yle karlk vermiti: Biz kana batmadan senin ve adamlarnn kastettii
husus gereklemez.
Ziyd emniyet kuvvetlerinin basma Abdullah b. Hsn' tayin ederek haberin Kfe'ye kadar varp
gelmesini beklemi ve Basra-llara bu mddet iinde mhlet vermiti. Ziyd yats namazn biraz
tehir ederek kar ve sonra birisine Bakara sresini veya ona benzer bir sreyi tert ile okumasn
emreder, sonra da bir adamn ehrin bir ucundan br ucuna gidecei bir mddet kadar daha
beklerdi. Emniyet kuvvetlerine ehre dalmalarn ve bu saatten sonra yolda grdkleri kimseyi
ldrmelerini emretmiti. Gecenin birince emniyet kuvvetleri Ziyd'a bir bedeviyi getirirler. Ziyd
ona: Sen yaplan ilnlar duymadn m? diye sorar, Bedevi: Hayr, vallahi duymadm. Ben ehre
st getirmitim. Gece uyku bastrnca bir keye ekilip uyumaa mecbur kaldm ve uyuduum yerde
sabahlamay diledim. Emrin yapt ilndan asla haberim yoktur. diye cevap verir. Ziyad bunun
zerine: Vallahi doru sylediini tahmin ediyorum, fakat ldrlmende bu mmet iin salh

vardr. diye karlk verip bu adamn ldrlmesini emretmi ve adamn da boynu uurulmutu.
Saltanat otoritesini ilk defa yerletiren ve Muviye'nin hkmdarln perinleyen kii Ziyd
olmutur. O klcn ekmi, zan ile bir ok kimseyi muhakeme etmi ve phe zerine de bazlarn
cezalandrmtr. Bylece insanlar bundan son derece korkar olmulard, ancak bunun sonucunda
insanlar birbirlerine kar kendilerini tamamen gven iinde gryorlard. Hatta yle olmutu ki, bir
kimse her hangi bir eyini elinden drp kaybettiinde sahibi gelip onu alncaya kadar o ey
yerinde kalp dururdu. Hi kimse artk kapsn ierden kilitlemiyordu. Ziyd halka yapt ihsanlar
oaltm, Basra'da er-Rzk ehrini kurmu ve emniyet kuvvetlerini drt bine karmt. Ziyd'a:
Yollar son derece korku vericidir. denilmi, o ise yle karlk vermiti: Ben ehri iyice slh
edinceye kadar hi bir eye aldr etmeyeceim. Eer bunu baaramayacak olursam banza
gelecekler ok daha iddetli ve ac olabilir. Ziyd btn ehri tamamen kontrol altna alp da onu
[203]
iyice slh ettikten sonra dier ileri de tamamen yoluna koymutu.
Zyd'n Grevlendirdii Kimseler
Ziyd Raslulah (s.)'m ashabndan bir ok kimseyi nemli grevlere getirmi ve onlardan bir hayli
istifade etmiti. Bunlardan mrn b. Husayn el-Huz'yi Basra kadlna tayin etmiti. Ayrca Enes b.
Mlik, Abdurrahman b. Semura ve Semura b. Cndeb gibileri de Ziyd'a yardm edenlerden idiler.
mrn b. Husayn bir mddet sonra Basra kadlndan affedilmesini istemi ve Ziyd da onu grevden
affetmiti. Yerine Abdullah b. Fudla el-Leysf yi, onun da arkasndan kardei sm' ve daha sonra
da Zurra b. Evf'y tayin etmiti. Ziyd, Zurra b. Evfa'nm kz kardei ile evli idi.
Anlatldna gre slm devletinin valileri arasnda harbe'li ve demir asal grevliler ilk olarak
edinen kii Ziyd olmutu. Bunlardan baka be yz kadar muhafz edinmiti, bunlar srekli olarak
mescidi korurlard.
Sonra Ziyd Horasan' drt ksma ayrmt. Merv'e Humeyd b. Ahmar'i, Nsbr'a Huleyd b.
Abdullah el-Hanef'yi; Merv er-Rz, Fryb ve Tlkn zerine Kays b. Heysem'i; Hert, Bads,
Benc zerine Nf b. Hlid et-Th'yi tayin etmiti. Ancak bu sonuncusu olan Nfi' b. Hlid'i daha
sonra grevinden almt. Ziyd'm Nfi'i azletmesinin sebebi olarak u olay anlatlr: Nfi' Ziyd'a
ayaklar kendisinden olan son derece parlak bir masa gnderir. Ancak Nfi; bu masay gnderirken
ayaklarndan birini alp yerine altndan bir ayak yapm ve ad Zeyd olan bir klesi ve hizmetisi ile
Ziyd'a gndermiti. Bu Zeyd, Nfi'in btn ilerini yrtrd, ancak Ziyd'n yanna geldiinde Nfi'
aleyhinde bir sr laf etmi, Ziyd'm fkesini kabartm ve yle demiti: Nfi' sana ihanet etti ve
bu masann ayaklarndan birini ald. Bunun zerine Ziyd Nfi'i grevinden azlederek hapse atm
ve ondan yz bin dirhemlik bir tazminat istemiti. Baka bir rivayette ise sekiz yz binlik bir
tazminat ald da sylenir. Ancak Ezd kabilesinin ileri gelenlerinden birisinin Nfi'e efaat etmesi
zerine onu serbest brakmt.
Ayrca Ziyd ashaptan olan el-Hakem b. Amr el-Gfr'yi grev bana getirmiti. Ziyd kapcsna:
Bana el-Hakem'i ar. demiti. Ancak Ziyd el-Hakem derken el-Hakem b. Ebil-s es-Sakaf'yi istemiti ve onu Horasan'a vali olarak gndermek niyetinde idi. Ancak kapcs gidip el-Hakem
b. Amr el-Gifr'yi grm ve onu armt. Ziyd onu karsnda grdnde: Ben seni
kastetmemi-tim, fakat Cenb- Allah bu ii sana nasip klmtr. demi ve onu Horasan'a vali olarak
tayin etmiti. Ayrca Elem b. Zr'a el-Kulb ve dier bir takm kimseleri de Horasan'n haracm ve

vergilerini toplamak zere el-Hakem ile birlikte gndermiti. el~Hakem Toha-ristn'a bir sefer
dzenlemi ve oradan bir ok ganimetler ele geirip dndkten sonra vefat etmiti. Vefat etmeden
nce yerine Enes b. Ebi Uns b. Zneym admdaki ahs vekil olarak brakm, fakat Ziyd onu bu
grevinden azledip Huleyd b. Abdullah el-Ha-nef'ye bir mektup yazarak yerine onu Horasan'a vali
tayin etmiti. Arkasndan da er-Rab' b. Ziyd el-Hrisfyi Basra ve Kfe'den toplad elli bin kiilik
[204]
bir asker birlik ile Horasan'a gndermiti.
Bu Yln Dier Olaylar
Bu yl hacc emirliini Medine valisi olan Mervn b. Hakem ifa etmiti. Bu ylda Zeyd b. Sabit elEnsri vefat etmiti, ancak onun H. 55. ylda vefat ettii de kaydedilir. Yine bu ylda Bedir
ashabndan sim b. Adiyy el-Ensri el-Belev vefat etmiti. Dier bir rivayette ise Bedir'de
bulunmadn, Raslullah (s.)'in onu Medine'ye geri gnderdiini, ancak ganimetlerden ona pay
ayrdn gryoruz. sim b. Adiyy vefat ettiinde 120 yanda idi. Yine bu ylda vefat edenlerden
birisi Akabe bey'atinde ve Bedir'de bulunmu olan Seleme b. Selme b. Vak el-Ensri'dir.
Medine'de vefat etmiti ve vefat ettiinde 70 yanda idi. Yine bu ylda vefat edenlerden birisi de
Bey'at'r-Rudvn'da bulunmu olan Sabit b. Dahhk b. Halife el-Klb idi. Eb Cbeyre b.
[205]
Dahhk'm kardei idi.
H. 46. (M. 666-6671 YIL OLAYLARI
Bu ylda Mlik b. Abdullah k Bizans blgesinde geirmiti. Baka bir rivayette ise Abdurrahman
b. Hlid b. Veld'in k seferine kt kaydedilir. Yine baka bir rivayette de Mlik b. Hu-beyre esSakaf'nin bu sefere kt ifade edilir. Yine bu yl iinde Abdurrahman b. Hlid Bizans
[206]
topraklarndan kp Hms'a gelmi ve orada vefat etmiti.
Abdurrahman B. Hlid B. Veld'in Vefat
Abdurrahman'm lm olay yle anlatlr: Babasnn Suriye halk zerindeki etkisinden dolay
kendisi de bir hayli seviliyordu. Ayrca Rum illerinde, yani Bizans topraklarnda bir hayli seferlere
km olmas ve orada elde ettii bir ok mal ve mlk de deerini artrm ve am halknn gznde
bir hayli etkili bir ahsiyet haline gelmiti. Muviye onun bu durumundan korkmu, Hristiyan olan bn
Usm adndaki birisini grevlendirerek onu ldrmesini istemi, ldrd takdirde Abdurrahman'm
elindeki btn harac mr boyunca kendisine tahsis edeceini ve ayrca Hms vilyetinin vergi
toplama memurluuna da tayin edeceini vaat etmiti. Bizans topraklarna yapm olduu seferden
geri dnnce bn Usm baz hizmetilerinin de yardm ve katklaryla bir urup iirmi ve Hns'ta
vefat etmiti. Abdurrahman'm ldrlmesi zerine Muviye, bn Usm'a vaat ettiklerini vermiti.
Babasnn lmnden sonra Hlid b. Abdurrahman b. Hlid Medine'ye gelip yerlemiti. Bir gn
Urve b. Zbeyr ile sohbet ederlerken Urve ona bn Usm'n babasn ldrdnden sz edince Hlid
b. Abdurrahman hemen oradan kalkp Hns'a gitmi ve bn Usm' ldrmt. Hlid b.
Abdurrahman yakalanp Muviye'ye gtrldnde Muviye onu bir ka gn hapsetmi, fakat sonra

bn Usm'u diyetini deterek serbest brakmt. Hlid b. Abdurrahman Medine'ye gelip tekrar Urve
ile karlatnda Urve ona: bn Usm ne yapt? diye sorunca Hlid ona yle cevap verir:
Ben bn Usm'z hallettim, fakat bn Curmz ne yapt? bn Cur-mz derken Zbeyr'in katilini
[207]
kastediyordu. Bu sz iiten Urve su-suvermiti.
Sehm Ve El-Hatm'in syanlar
Bu yl iinde el-Hatm diye bilinen Yezd b. Mlik el-Bhil isyan etmiti. Ayrca Sehm b. Glib elHuceym de isyan edenlerdendi. Her ikisi de isyan ettikleri yerlerde hkimiyeti ellerine
geirmilerdi. Sehm, Ahvz'da isyan edip buray hkimiyeti altna alm, fakat sonra oradan ayrlp
gizlenmi ve Ziyd'dan emn istemiti. Ancak Ziyd ona eman vermeyip yakalatm, ldrtm ye onu
evinin kapsnda astn vermi ti.
el-Hatm'e gelince; Ziyd onu Bahreyn'e gndermi, sonra oradan geri armt. Ziyd, Kuteybe b.
Mslim'in babas Mslim b. Amr el-Bhilfy: Onu hallet. demi, fakat Mslim bundan kanp
yle karlk vermiti: Eer evinin dnda bir yerde kalacak olursa sana durumu bildiririm. Sonra
Mslim Ziyd'a gelip: Hatim bu gece evinde kalmayacaktr. diye haber vermi, bunun zerine
Ziyd ldrlmesini emretmi ve ldrlp bo bir araziye atlmt.
Daha evvel bu olaydan sz edilmiti, ancak Hatim bu ylda ldrld iin olay tekrar burada
[208]
kaydettik.
Bu Yln Dier Olaylar
Bu ylda hacc emirlii grevini Utbe b. Ebi Sfyn ifa etmiti. Vilyetlerdeki valiler geen sene
grev banda bulunanlar idiler.
Bu yl iinde Gaffroullarnm azatl klelerinden biri olan Salih b. Keysn vefat etmiti. Baka bir
[209]
rivayette ise onun miroul-lar veya Huza kabilesinin azatls olduu da kaydedilir.
H. 47. (M. 667-668) YIL OLAYLARI
Bu yl iinde Mlik ta. Hutaeyre Bizans topraklarna k seferi dzenlemiti. Abdurrahnan el-Kayn
[210]
de Antakya'da k geirmiti.
Abdullah B. Amr'n Msr Valiliinden Azli Ve Yerine Muviye B. Hudeyc'in Tayini
Bu yl iinde Abdullah b. Amr b. el-s Msr valiliinden azledilerek yerine Hz. Osman'n
taraftarlarndan olduu bilinen Muviye b. Hudeyc tayin edilmiti. Bir gn Abdurrahman b. Ebi Bekr,
Muviye b. Hudeyc'e urayp: Ey Muviye! Muviye'den mkfatn aldn deil mi? Msr' elde
edip oraya vali olmak iin aabeyim Muhammed ta. Eb Bekr'i ldrdn ve nihayet Msr'a da vali
oldun. demi, bn Hudeyc ise yle karlk vermiti: Ben aabeyin Muhammed'i Osman'a yapt
muamelelerden dolay ldrdm. Bunun zerine Abdurrahman da yle konumutu: Eer sen srf
Hz. Osman'n kann talep edenlerden olsaydn Amr b. el-s'm Hakem olaynda Eb Musa el-

E'ar'ye yapm olduu hileden dolay Muviye'nin yannda yer almaz, onun yaptklarna ortaklk
[211]
etmez ve ilk defa ortaya atlp da ona bey'at edenlerden olmazdn.
Gurlar zerine Dzenlenen Sefer
Bu yl iinde Hakem b. Amr Gr dalar zerine bir gaza yapp orada bulunanlara sava amt,
nk burada ikamet edenler daha evvel irtidt etmilerdi. el-Hakem btn buralar kl zoruyla
fethedip bir ok ganimet ve bolca "esirler ele geirmiti. Bu seferinden geri dndnde baz
tarihilerin ifadelerine gre, Merv'de vefat etmiti. el-Hakem valilii srasnda nehrin br tarafna
gemi, fakat pek de fetihler yapmamt. Mslmanlardan ilk defa Ceyhun nehrinden su alp ien kii
Hakem'in bir azatls olmutu. Bu azatl kle nehirden kalkanyla su alp ondan biraz itikten sonra elHakem'e vermi, el-Hakem de biraz iip abdest alm ve iki rek'at namaz klmt. Mslmanlardan
[212]
ilk defa byle davranan kii de o idi. Sonra el-Hakem bu seferinden geri dnp gelmiti.
Mhelleb'in Bir Plan
Mhelleb, el-Hakem b. Amr ile birlikte Horasan'a gazaya km, baz Trk dalarna gaza yapmlar
ve bir ok ganimetler elde etmilerdi. Ancak Trkler yollar ve klar tuttuklarndan el-Hakem
bunu zmek iin uram ve harp ilerini Mhelleb'e devretmiti. Mhelleb Trklerin ileri
gelenlerinden birini esir almak iin bir hayli tuzak kurmu ve nihayet onlardan birini eline geirerek
yle demiti: Bizi skp kaldmz bu yerlerden ya karrsn, ya da seni ldrrz. Bunun
zerine adam.- u da yollarndan birinde ateler yak ve arlklar da bu tarafa doru kaydr. Onlar
tmyle buraya toplanacaklar ve bunun dndaki btn yollar serbest brakacaklardr. Siz bu arada
baka bir yoldan kmaya aln, kp gidinceye kadar sizin nereye gittiinizi anlayamazlar. Aynen
adamn dediini uygulam, mslmanlar da ellerindeki ganimetlerle birlikte kurtulmulardr.
Bu yl iinde hacc emirliini Utbe b. Eb Sfyn, dier bir rivayette ise Anbese b. Eb Sfyn yerine
[213]
getirmiti. Vilyet valilerinde her hangi bir deiiklik olmamt.
H. 48. (M. 668-669) YIL OLAYLARI
Bu yl iinde k seferine Abdurrahman el-Kayn km ve Antakya'da k geirmiti. Yaz seferine
de Abdullah b. Kays el-Fezr kmt. Mlik b. Hubeyre es-Sekn de denizde bir gazaya km,
ayrca Ukbe b. mir el-Chen Msr ve Medine halkyla bir deniz seferi dzenlemilerdi.
Bu yl iinde Ziyd RasluUah'm ashabndan Glib b. Fudla el-Leys'yi Horasan'a vali tayin etmiti.
Ayrca bu ylda hacc emirliini Mervn b. Hakem ifa etmi bulunuyordu. Ancak Mervn Mu-viye'nin
kendisini azletmesinden ekinmekteydi, nk Muviye daha evvel Mervn'a balam olduu
Fedek arazisini elinden almt. Yine bu yl iinde geen sene valilik yapanlar grevlerini
[214]
srdrmekteydiler.
H. 49. (M. 669) YIL OLAYLARI

Bu yln k seferini Mlik b. Hubeyre yapm ve k Bizans topraklarnda geirmiti. Dier taraftan
Fudle b. Ubeyd Cerabba'-ya gaza dzenlemi, k orada geirerek buray fethedip bir ok
ganimetler ele geirmiti. Dier taraftan yaz seferini de Abdullah b. Kurz el-Becel yapmt. Yezd
b. ecere er-Rehv denizde bir sefere kp amllarla birlikte k geirmiti. Ukbe b. Nff de yine
[215]
denizde bir sefer yapm ve k Msrllarla birlikte geirmiti.
stanbul Gazas
Baz rivayetlere gre bu yl, dier bir rivayete gre ise H. 50. ylda Muviye Bizans'a gitmek zere
byk bir ordu hazrlam, bana Sfyn b. Avf tayin etmiti. Ayrca olu Yezd'e de askerlerle
birlikte bu gazaya katlmasn emretmise de o bir hayli ar davranarak bir sr mazeretler ileri
srm, bunun zerine onu gndermemiti. Gazaya kan askerler alk ekmi ve hastalklara
tutulmulard. Askerlerin yola kmasndan sonra Yezd u iki beyti sylemiti:
Ferkadne'de birliklerinin karlat, Stma ve iek hastal umurumda deil, Deyr Murrn'da
mm Klsm'n, Yannda minderime uzanp yattmda...
mm Klsm Yezd'in hanm olup Abdullah b. mir'in kz idi. Muviye olu Yezd'in bu iirini
iitince onun derhal Bizans topraklarnda Sfyn b. Avf'a yetierek aynen onlarn uradklar r glk
ve 'skntlara katlmas iin emir vermi ve bunun iin yemin etmiti. Yezd babasnn hazrlam
olduu askerlerle birlikte yola kmt. Bu askerler iinde bn Abbs, Ibn mer, bn Z-beyr ve Eb
Eyyb el-Ensr ve benzeri kimselerin yan sra Ab-dlaziz b. Zrra el-Klbi de bulunuyordu.
Btn Bizans topraklarm katederek istanbul'a varm ve mslmanlarla Rumlar arasmda gnlerce
sren iddetli arpmalar meydana gelmiti. Abdl-aziz b. Zrra ehit olmak iin bir hayli ileri
atlm, arpm, fakat ldrlmemi ti. Nihayet hamle stne hamle yaparak dmann zerine
atlp aralarna girmi, Rumlar onu mzraklaryla karlayarak ldrmlerdi. Allah rahmet eylesin.
ldrld haberi Muviye'ye ulatnda babasna: Vallahi, mslmanlarn bir hayli gayretli bir
genci yok oldu. deyince Abdlazz'in babas: Benim olum mu, senin olun mu? diye sormu,
Muviye de: Senin olun, Allah sana onun ecrini versin. diye karlk vermiti.
Yezd bu arpmalardan sonra askerlerle birlikte geriye dnm, ancak bu sefer srasnda Kb
Eyyub el-Ensr Kostantiniyye yaknlarnda vefat edince surlara yakm bir yerde defnedilmiti. Hl o
yerin halk yamur duasna ktklarnda onun kabrini ziyaret ederler. Eb Eyyb Bedir ve Uhud
gazvelerinin yan sra Ra-slullah (s.)'m katld btn gazvelere katlm ve Hz. Ali ile birlikte
[216]
bata Sffin olmak zere dier seferlere de itirak etmiti.
Mervn B. El-Hakem'in Medine Valiliinden Azli Ve Yerine Sad B. El-s'n Tayini
Muviye bu yln rebilevvel aynda Mervn b. el-Hakem'i Me-dne valiliinden azlederek yerine
rebilahir aynda Sad b. el-s' tayin etmiti. Dier bir rivayete gre Sad hemen rebilevvel
aynda greve balamt. Mervn b. el-Hakem'in Medine valilii Muviye zamannda sekiz yl iki ay
srmt. Ayrca Medine kads Abdullah b. el-Hris b. Nevfel idi. Sad Medine valiliine tayin
[217]
edilince onu grevinden alm ve yerine kadla Eb Selime b. Abdur-rahman' tayin etmiti.

Hz. Hasan B. Ali B. Eb Tlib'in Vefat

Bu yl iinde Hz. Ali'nin olu Hz. Hasan vefat etmiti. Rivayete gre hanm Ca'de binti el-E'as b.
Kays el-Kind zehirlemiti. Ra-slullah (s.)'n yanma defnedilmesini vasiyyet etmi, ancak her hangi
bir fitnenin kopmas halinde her hangi bir mslman mezarlna gmlmesini de tavsiye etmiti. Hz.
Hseyin Hz. ie'den bu konuda izin isteyince Hz. ie buna msaade etmi ve vefat ettiinde
Raslullah'n kabri yanma defnetmek istemilerdi. Medine valisi Sad b. el-s olduu iin onlara pek
karmam, ancak Mervn b. el-Hakem, meyyeoullarn ve onlara yakn olan kimseleri toplayarak
Hz. Hasan'm Raslullah'n yanma defnedilmesini engellemee almt. Hz. Hseyin onlarn byle
kar koymalarn engellemek istemise de ona yle sylenmiti: Aabeyin Hasan Raslullah'm
yanna defnedilmeyi vasiyet etmi, ancak bu defin iinin mslman-lar arasnda bir fitneye sebep
olmas halinde herhangi bir msl-man mezarlna gmlmeyi de tavsiye etmiti. te bu bir
fitnedir. Bu szler zerine, Hz. Hseyin susmu, Sad b. el-s, namazn kl-drnt. Hz. Hseyin
[218]
Sad'e yle demiti: Eer snnet olmasayd seni onun namazn kldrmaktan alkoyardm.
H. 50. (670) YIL OLAYLARI
Bu yl iinde Busr b. Eb Ertt ve Sfyn b. Avf el-Ezd Bizans topraklarna gazaya kmlard.
[219]
Dier taraftan Fudle b. Ubeyd el-Ensar de denizde gaza dzenlemiti.
Mure B. u'be'nin Vefat Ve Ziyd'n Kfe Valiliine Tayin Edilmesi
Baz tarihilerin ifadelerine gre ki sahih olan da budur Mure b. u'be bu yln aban aynda vefat
etmiti. Bu ylda K-fe'de bir veba hastal meydana gelmi, Mure de ehri terketmi-ti; ancak
veba hastalnn tamamen ehirden ekildii haberi zerine Kfe'ye geri dnm, fakat yine veba
hastalndan kurtulamam ve lmt.
Mure tek gzl idi. Bir gz Yermk gazasnda kr olmutu. Yetmi yanda iken vefat etmiti.
Onun H. 51. ylda vefat ettiine dair bir rivayet olduu gibi H. 49. ylda vefat ettii de kaydedilir.
Muire vefat edince Muviye Ziyd' Kfe'ye vali tayin etmiti. Ziyd Basra ile Kfe'yi bir arada
idare eden ilk vali olmutu. Oraya tayin edilir edilmez hemen Kfe'y varm ve Basra'da yerine
Semre b. Cndeb'i vekil brakmt. Ziyd alt ay Kfe'de, alt ay da Basra'da ikamet ederdi. Kfe'ye
varp halka hutbe okumak zere minbere ktnda Kfeliler onu ta yamuruna tutmulard. Hemen
oturmu ve onlar talamay brakmcaya kadar beklemiti. Arkasndan yakn adamlarndan bazlarn
ararak mescidin kaplarn tutmasn istemi ve mescidde bulunanlarn her birine yannda oturan
yakalamasn emretmiti. Sonra bir iskemle getirilmesini istemi ve mescidin kapma oturarak
ieride bulunanlar drder drder arm ve kendisini talayp talamadklar hususunda onlara tek
tek yemin ettirmiti. Yemin edeni serbest brakm, etmeyeni ise hapse attrm ti. Bylece otuz kii
dier bir rivayete gre ise seksen kii toplam, cezaya arptrarak ellerini kestirivermiti.
Ziyd'n Kfe'de ilk ldrd kii Avf b. Hsn idi. Ziyd onun hakknda baz eyler iitmi, alp
getirmeleri iin adam gnderdii halde Avf kamt. Kfe'de Ziyd'a mslmanlar tantlrken
Ziyd Avf'nn yanna vardnda kim olduunu sormu, o da Avf b. Hsn olduunu sylemiti. Ziyd
ona: Sen kendi ayanla geldin. demi ve: Hz. Osman hakknda ne dersin? diye sormutu. Avf:

O Raslullah (sJ'm damad ve iki kznn da kocasdr. diye cevap verince Ziyd: Muviye
hakknda ne dersin? diye sormu, Avf: O son derece cmert ve halim bir kiidir, eklinde
karlk vermiti. Ziyd: Peki benim hakkmda grn nedir? diye sorduunda Avf: Senin
Basra'da: Vallahi gnahl gnahsz, gideni geleni cezaya arptracam diye konutuunu iittim,
eklinde cevap verince Ziyd: Evet, bunlar syledim. demi Avf da.-O zaman meseleyi
kartrdn? eklinde karlk vermiti. Ziyd: Ney alan neyin zararn istiyor demek deildir.
demi ve Avf'y ldrtmt.
Ziyd Kfe'ye vardnda Umre b. Ukbe b. EM Muayt'n ona yle dedii rivayet edilir.- Amr b,
el-Hamik, Eb Turb'n adamlarm etrafnda toplamtr. Bunun zerine Ziyd hemen ona adam
gnderip getirtmi ve: Bu etrafndaki gruplar neyin nesi oluyor, mescidde neyi konumak
istiyorsunuz? diye sormutu. Baka bir rivayette ise Amr hakknda bu ihbar Yezd b. Ruveym'in
yapt da kaydedilir. Bu muhbirlii zerine Ziyd ona: Adamn kann dktrdn demi ve yle
devam etmiti: Eer onu bir bakasnn ynettiini bilseydim gerekten bana isyan edinceye kadar
ona olan duygumu saklardm. Kfe mescidinde taa tutulmasndan sonra Ziyd Kfe'de mstahkem
bir kk yaptrmt.
Ziyd'm Basra'da yerine vekil brakt Semure orada bir ok kiiyi ldrmt. bn Srn'in
anlattna gre Semure Ziyd'm bu yokluu srasnda sekiz bin kiiyi ldrmt. Ziyd ona: Bu
ldrdklerin arasnda gnahsz kimselerin olmasndan korkmuyor musun? diye sormu. Semure ona
yle cevap vermiti: Eer ldrdklerimin bir katn daha ldrm olsaydm yine korkmazdm.
Eb Sevvr el-Adevi bu konuda unlar anlatr:
Semura benim akrabalarmdan Kur'n- Kerim'i tam olarak bellemi 47 kiiyi bir gnde ldrmt.
Bir gn Semure adamlaryla birlikte atlara binip km ve ncleri rast geldikleri bir adam
ldrmlerdi. Semure yanma vardnda adamn henz kan titreyip duruyordu. Ne olduunu
sorunca: Senin atllarnn ncleri onu ldrd. diye cevap verilmi, Semre de: Bundan sonra
atlara binip bu ekilde dolatmz grdnz ve iittiiniz anda mzraklarmzn ularndan
[220]
kendinizi korumaa alnz eklinde karlk vermiti.
Karb El-Ezd'nin syan
Ziyd'm Kfe'de Semre'nin de Basra'da grev yaptklar srada teyze ocuklar olan Karb el~Ezdi
ile Zahhf et-Ti Basra'da isyan etmilerdi. Bunlar Dubay'a oullarna giderek onlardan yal birini
ldrrler. Bu isyanclar 70 kii civarnda idiler. Ali ile R-siboullarmdan baz genler Karb ve
Zahd'a kar karak onlar ok yamuruna tutmular, Abdullah b. Evs et-Th Karb'i ldrerek onun
ban alp getirmiti.
Bu olay zerine Ziyd Hariclere kar son derece iddetli bir tavr taknarak onlar ldrmee balar
ve Semre'ye bu konuda emir vererek onlardan bir ok kimseyi ldrmesini ister.
Ziyd Basra'da okuduu bir hutbede yle demiti: Ey Basra halk! Ya bu Haricileri tamamen yok
edersiniz, ya da nce sizleri ldrmee balarm. Vallahi, eer bu Hariclerden bir tek kii kap
kurtulacak olursa bu ylki maalarnz alamayacaksnz. Onun bu tehdidi zerine Basrallar btn
[221]
Haricleri ldrmlerdi.
Muviye'hin Raslullah (S.)'M Minberini Medine'den Nakletme Teebbs

Bu yl iinde Muviye Raslullah (s.)'in minberinin Medine'den am'a nakledilmesi iin emir
vermiti. Muviye bu konuda yle diyordu: Osman' ldren bu adamlarm iinde Raslullah (s.Tn
minberi ve asas kalmamalyd. Raslullah'm asasn istemiti, as ise Sa'd el-Kuraz'nin yannda
bulunuyordu. Minber yerinden oynatlp da gtrlmek istenince o anda gne tutulmu ve gndz
gzyle yldzlar grnmt. Mslmanlar gnein tutulmasn Raslullah (s.)'m minberinin
nakledilmesine hamlederek minberi yerinde brakmlard.
Dier bir rivayette ise yle anlatlr: Cbir b. Abdullah ile Eb Hreyre Muviye'ye gelerek ona
yle derler: Ey m'minlerin emi-ri! Raslullah (s.)'m kendi eliyle
Medine'ye yerletirmi
olduu minberini buradan alp am'a taman ve asasn da oraya gtrmen pek uygun olmaz. Eer
yapmak istiyorsan onun mescidini oraya ta. Bunun zerine Muviye bu yaptndan dolay zr
dilemi ve minberin basamaklarn altya karmt.
Abdlmelik b. Mervn baa geince minberi skp am'a gtrmek istemi, ona Kabisa b. Zeyb
yle demiti: Sakn byle bir eye girimeyesin! Muviye onu yerinden hareket ettirmek isteyince
gne tutulmutu, Raslullah (s.) da bu konuda yle buyurur: Kim ki benim minberimin zerinde
yalan bir sz sylerse, yalan yere yemin ederse cehennemdeki yerine hazrlansn. Sen minberi
buradan alp gtreceksin ama btn Medine halknn bunda haklar vardr. Bunun zerine
Abdlmelik minberi tamaktan vazgemiti.
Veld b. Abdlmelik de baa geince ayn ekilde minberi tamak istemi, Sad b. el-Mseyyeb
Medine valisi bulunan mer b. Abdlaziz'e haber gndererek yle demiti: Adamna syle, sakn
Raslullah'n minberine ve Allah'n hukukuna tecavz etmeye kalkmasn. Allah onun belsn
verir! Bunun zerine mer b. Ab-dlaziz Velid b. Abdlmelik le grnce Velid minberi
tamaktan vazgemiti.
Sleyman b. Abdlmelik hacc mevsiminde Medine'ye gelince mer b. Abdlaziz ona Velid'in bu
minberi nakletmek istediini ve ona kar taknlan tavr anlatmt. Sleyman yle demiti:
Mminlerin emri Abdlmelik hakknda bunlarn sylenmesini hi de arzu etmezdim. Bize bu
minbere taarruz etmek niye dsn. Biz dnyay ve dnya iindekileri tamamen avucumuzun iine
alm bulunuyoruz. Sonra slm'm iarlarndan olan bir iar alp yerinden oynatmaa asla hakkmz
yoktur ve bu bize hi de yakmaz.
Bu yl iinde Muviye b. Hudeyc es-Sekn Msr valiliinden azledilerek yerine Mesleme b.
Muhalled tayin edilmi ve Msr'n yan sra frkiyye valilii de ona verilmiti. Muviye b. Eb
Sfyn, Mesleme b. Muhalled'i Afrika ve Msr valiliine tayin etmeden nce Ukbe b. Nf'i frikiyye
vali tayin etmiti. Ukbe Kayrevn ehrini kurmay planlam ve yerini tespit etmiti; ancak buras
yrtc hayvanlar, aslanlar ve bir sr ylan yanlarla doluydu. Yce Allaha' dua ederek btn bu
zararl hayvanlarn buradan kmasn niyaz etmi ve gerekten bu hayvanlar buradan kaarak
gitmilerdi. Hatta buraya sman aslanlar kendi yavrularn tayarak ekip gitmilerdi. Ukbe b. Nfi'
burada byk bir cami yaptrmt. Muviye b. Eb Sfyn, Muviye b. Hudeyc es-Seknf-yi
Msr'dan azledince Ukbe b. Nfi'i de frkiyye valiliinden azletmi ve buray Mesleme b.
Muhalled'in emrine vermiti. Mes-leme frkiyye'nin Msr'la birlikte emrine verildii ilk vali
olmutu. Mesleme frikiyye'yi kendi azatl klelerinden Eb Muhacir adyla mehur olan birisine
[222]
tevdi etmi, Muviye b. Eb Sfyn vefat edinceye kadar burada grevi srdrmt.

Ukbe B. Nfi'in frkiyye

[223]

Valiliine Tayini Ve Kayrevn ehrini Kurmas

Eb Ca'fer et-Taber bu yl olaylar iinde Mesleme b. Muhalled'in ifrkiyye valiliini elde ettiini
kaydeder, ayn zamanda Ukbe b. Nfi'in ondan evvel frikiyye valiliinde bulunup Key-revn' ina
ettiini zikreder. Ancak Maribli tarihilerin ifadelerine gre Ukbe b. Nfi frkiyye valiliine bu
ylda tayin edilmi, Keyrevn' bu ylda kurmu ve H. 55. (M. 675) yla kadar burada grevini
srdrmtr. Ben de kendi lkelerinin tarihlerini daha iyibilirler kanaati hasl olduu iin onlarn
dediklerini burada nakletmeyi uygun grdm.
Maribli tarihiler yle anlatrlar: Muviye b. Eb Sfyan, Muviye b. Hudeyc'i ifrkiyye
valiliinden azlederek yerine Ukbe b. Nfi' el-Fihr'yi tayin etmiti. Ukbe b. Nfi', Amr b. el-s
zamannda fethetmi olduu Berka ve Zuveyle'de ikamet ediyordu. Ukbe'nin bu yrelerde bir sr
fetihleri ve cihadlar vard. Muviye onu buraya tayin edince emrine 10.000 kiilik bir svari grubu
vermi ve frkiyye'de mslman olan Berberiler de ona katlmlar ve ordusu bir hayli
kalabalklamt. Ukbe b. Nfi' bu yrede bulunan ehirlere ve lkelere seferler dzenleyerek
uralar fethetmee alyordu, nk burann halk kendilerine 'gelen bir komutana hemen itaat eder
ve slm'a girerlerdi. Ancak bu komutanlar buradan ekilince bu itaatlerini reddeder ve slm'a
girenleri de dinlerinden geri evirirlerdi. Sonra Ukbe buradaki yerli halkn srekli isyanlarndan
kurtulmak ve mslmanlan emin klmak iin mslman askerlerin karargh edinecekleri bir ehir
yapmay dnm ve bunun iin de bu gnk Kayrevn ehrinin bulunduu yeri semiti. Buras son
derece sk bir ormanlk olup arslan, ylan, yan ve benzeri zararl hayvanlar ile dolu idi. Ukbe duas
makbul bir mslmand. Allah'a dua ederek buralar bu zararl hayyanlardan temizlemesini niyaz
etmi, sonra onlara seslenerek yle demiti: Ey burada bulunan hayvanlar, ey yrtc arslanlar! Biz
Raslullah (s.)'in sanabil eriyiz,- buray terkedin, bize brakn, biz burada konaklayacaz. Eer u
andan sonra sizden herhangi bir varla rastlayacak olursak onu mutlaka ldrrz. O gnden
itibaren bu ormanlkta yaayan hayvanlarn yavrularn alarak ekip gittikleri mahade edilmiti.
Onun bu duasn ve hayvanlarn buradan ayrlp gidiini gren birok Berberi kabile de mslman
olmutu. Ukbe b. Nfi' buradaki aalarn kesilmesini ve alan alanda bir ehrin kurulmasn
emretmiti. Gerekten ehir ksa zamanda kurulmu ve burada byk bir mescit yaplmt. Ayrca
burada yerleen mslmanlar kendilerine evler ve mescitler bina etmilerdi. Bu ehrin ervesi 3.600
kula civarnda idi. ehir H. 55. (M. 675) ylda tamamen bitmi ve msmanlar burada
yerlemilerdi. Bir taraftan Kayrevan ehri ina edilirken dier taraftan Uk-be, askerlerini civarlara
gazaya gnderiyor, ganimetler ele geirip ehri binaya devam ediyorlard. Bu arada yine
Berberlerden slm'a giren epey kimseler olmutu. Mslmanlarn buradaki hkimiyet sahalar bir
hayli genilemi ve burada bulunan askerler Kayrevan ehrinin kurulmasyla baya glenmiler,
[224]
kendilerini emniyette hissetmiler ve rahat etmilerdi.
Mesleme B. Muhelled'in frikiyye'ye Tayini
Muviye b. Eb Sfyn Msr'a ve frkiyye valiliine Mesleme b. Muhalled el-Ensri'yi tayin etmiti.
Mesleme de frkiy-ye'yi azatl klesi olan Eb Muhacir adndaki birisine tevdi etmiti. Eb Muhacir
frikiyye'ye gelerek Ukbe b. Nfi'in azlini ktlemi ve onu alaya almt. Ukbe b. Nfi' am'a gelip
Eb Mu-hcir'in kendisine kar nasl davrandn anlatm ve Muviye'yi muahaze etmiti. Muviye

ise Ukbe'den zr dilemi ve onu tekrar yerine gndereceine sz vermiti. Ancak bu arada iler yz
st braklm ve bu arada Muviye de vefat etmiti. Yerine geen olu Yezd H. 62. ylda Ukbe b.
Nfi'i tekrar eski grevine iade etmiti.
Vkid'nin rivayetine gre ise Ukbe b. Nfi' H. 46. CM. 666-667) ylda frkiyye valiliine tayin
edilmi, Kayrevan ehrini kurmu, H. 62. yla kadar bu grevinin banda kalmt. Ancak Yezd b.
Muviye baa geince onu bu grevinden azlederek yerine Mesleme b. Muhalled el-Ensr'nin
azatls Eb Muhcir'i tayin etmiti. Eb Muhacir Ukbe'yi frkiyye'de hapsetmi ve onu bir sr
zorluklarla kar karya brakmt. Durum Yezd b. Muviye'-ye bildirilince hemen Ukbe'nin serbest
braklmas iin Eb Muh-cir'e bir mektup yazm ve onu am'a gndermesini emretmiti. Bu emri
Eb Muhacir yerine getirmi, Ukbe b. Nfi' Yezd'in yanna am'a gelmi, Yezd de onu tekrar
frkiyye'ye vali tayin etmiti. Grevi bana dnen Ukbe b. Nfi' Eb Muhcir'i yakalayp kendisine
yapt gibi muamele etmiti. leride H. 62. yln olaylar arasmda inallah zikredeceimiz Kueyle
[225]
olaynda bu konuya tekrar dneceiz.
ir Ferezdak'm Ziyd B. Ebh'ten Ka
Ziyd Ferezdak' yakalamak ister. Neheloullaryla Fukaym-oullar Ziyd'a bu konuda yardm
ederler. Bunun da sebebi yle anlatlr:
Ferezdak yle der:
Ben Eheb b. Rumeyle ve el-Bas'i hicvettim. Gzden dtler. Neheloullar ile Fukaymoullar
Ziyd b. Ebh'i benim aleyhimde kkrttlar ve ayrca Yezd b. Mes'd b. Hlid b. Mlik de benim
aleyhimde Ziyd' kkrtanlardan idiler. Ve yle devam eder: Ziyd'a anlattklarnda beni
tanmad, fakat: O mal ve elbiseleri elinden alman A'rab gen diye tarif edilince tanmt.
Ferezdak yle anlatr:
Babam Hlid beni baz hayvanlar gtrp satmak ve bedellerini getirmek zere gndermiti. Ben de
hayvanlar alp Basra'ya gtrdm. Onlar sattktan sonra bedellerim iyice balayp salam bir yere
elbisemin iine koymaa alyordum. O anda beni bir adam grd ve yle dedi: Paray yle
salam bir ekilde yerletirmee alyorsun ki, benim bildiim bir adam vard, o bile paray senin
saklamaa altn gibi skca balayp saklamaa almazd. Bunun zerine ben bu adamn kim
olduunu ona sorunca yle dedi: Ferezdak'm babas Mlik b. Sa'sa'a'dr. Bu sz iitince ben de o
anda hayvan alnda bulunan adamlar ardm ve paralar onlara doru samaa baladm. Paray
kapanlardan birisi bana: u srtndaki cbbeni de kar at. diye seslendi. Ben de srtmdaki
cbbeyi karp attm. Dier birisi: Srtndaki gmlei kar at dedi, onu da karp attm. Bir
ncs: Bandaki sar da bize ver deyince onu da karp verdim. Bir dieri: u i
gmleini de kar deyince ona: Hayr, onu karp da yollarda rlplak yryecek kadar deli
deilim. diye karlk verdim. Bu haber Ziyd'a ulanca: Bu, insanlara zarar verip onlar
bakalarn soymaa altran ahmak bir adamdr, demi ve o hayvan alma bir adam gndererek
beni gtrmelerini istemiti. HuceymouHarmdan bir atl gelerek beni yedeine ald, oradan kard
ve ben de bu ekilde kurtulmu oldum, Bunun zerine Ziyd o sralarda divanda ktiplik yapan iki
amcam, yani Sa'sa'a'nn iki olu olan Zheyl ve Zuhhf' alp gnlerce hapsetmi, sonra onlara
iltimas yapan baz adamlarn efaatleri zerine onlar serbest brakmt. Ben de kap babamn
yanma geldim ve ona olup bitenleri anlattm.

Ziyd bunu bir kin olarak kalbinde saklamt. Bir ara Sa'do-ullar kabilesinden Ahnef b. Kays ve
Criye b. Kudme ile el-Cevn b. Katde el-Abem ve el-Hutt b. Yezid, Eb Menzil el-Mc-i'i
Muviye b. Eb Sfyn'm yanma gitmilerdi. Muviye bu adamlarn her birine 100'er dinarlk bir
mkfat datm, ancak Hutt b. Yezid'e 70 dinar vermiti. Yolda geri dnerlerken bunlarn her
birisi kendisine verilen mkfattan sz eder. Kendisine yetmi dinarn verildiini gren Hutt
Muviye'ye geri dnm, Muviye ona neden geri dndn sorunca.- Beni, Temmoullar
arasnda rezil ettin, gerekten benim soyum sopum sahih deil midir? Ben yal bal bir kimse deil
miyim? Ben kendi airetimde kendisine itaat edilen bir reis deil miyim? demi, Muviye: Evet,
yledir. diye cevap verince de: Peki, o halde neden onlara ok verdin de bana az verdin?
Aleyhinde olanlara daha fazla da yannda yer alanlara niye byle az? diye sormutu. (Hutt Cemel
vak'a-snda Hz. ie'nin yannda yer almt. Halbuki Ahnef b. Kays ile Criye b. Kudme Hz. Ali'nin
taraftarlar arasnda idiler. Ahnef ve el-Cevn Cemel vakasnda savatan ayrldklar halde yine Hz.
Ali'nin taraftarlar arasnda idiler.) Bunun zerine Muviye Hutt'a yle demitir: Ben bu
adamlarn dinlerini satn aldm, seni ise dininle ba baa braktm ve Hz. Osman hakkndaki
grnden dolay sana bu ekilde davrandm. Hutt Hz. Osman'n taraftarlarndan ve onun kann
talep edenlerden idi.) Hutt ise Muviye'ye yle karlk vermiti: Peki, benim de dinimi onlardan
satn aldn gibi satn al. Bu szleri zerine Muviye, onun da mkfatn yz dinara tamamlamalar
iin emir vermi, ancak ldkten sonra onun bu maan kesmiti.
Ferezdak Muviye'nin byle davranmas zerine onu hicveden bir iir yazmt. Ferezdak'm babasnn
ad Malik, dedesininki ise Sa'sa'a di. Sa'sa'a'nm babasnn da Naciye dedesinin ad ise kl idi. Onun
babas Muhammed, Muhammed'in babas Sfyn, onun babas Mici', onun babas Drim, onun
babas Mlik b. Hanzala, onun babas Mlik b. Zeyd ve onun da babas Ment b. Temim idiler.
Muviye Ferezdak'n kendisini hicvettiini iitince Hutt'm bu otuz dinarlk hakkn iade etmiti,
ancak Ziyd bu hicvinden dolay Ferezdak'a kzm ve onu aramaa balamt. Nehel ve Fukaym
kabilelerinin ona yaknlk gsterdiini gren Ziyd ise daha ok kzm ve Ferezdak da oradan kap
geceleyin s b. Husayla es-Slemi'ye gelip snm ve ona: Bu adam beni aryor. Beni yakalamak
zere adamlar gndermitir. Ben de saklanmak iin senin yanma geldim. demiti. s b. Husayla da:
Ho geldin, sefalar getirdin. diyerek karlam ve onun yannda gece kalmt. Ferezdak sonra
ona: Eer imknn varsa beni am'a gnder. demi, s b. Husayla da Ferezdak' am'a
gndermiti. Ziyd onun am'a gittiini iitince yakalamak zere hemen arkasndan adamlar
gndermi, fakat gidenler ona yetiememilerdi. er-Ravh' denilen yere varan Ferezdak Bekr b. Vil
kabilesine snm ve onlar kasidelerle methetmiti.
Ziyd Basra'da oturduu zaman Ferezdak Kfe'ye giderdi. Ziyd Kfe'ye geldiinde ise Ferezdak
Basra'ya gider otururdu. Bunu renen Ziyd Kfe'deki grevlisi Abdurrahman b, Ubeyd'e bir mektup
yazarak Ferezdak' yakalamasn ister. Bunu haber alan Ferezdak Hicaz'a doru yola kp gider ve
Sad b. el-s'a snarak onun himayesine girer. Ferezdak Sad'e bir iir yazp onu methetmiti. O,
Ziyd lnceye kadar bazen Medine'de, bazen Mekke'de ikamet ederdi.
Hutt b. Yezid mslman olunca Raslullah (s.) Muviye ile ikisini karde iln etmi ve Hutt
am'da vefat edince Muviye bu kardelikten dolay ona varis olmutu. Bunun zerine de Ferezdak
Muviye iin mehur iirini sylemiti. Gerekten Muviye bu kardelikten dolay byle bir mirasn
[226]
sz konusu olamayacan ok iyi biliyordu.

El-Hakem B. Amr El-Gifr'nin Vefat

Bir rivayete gre, bu yl iinde Hakem b. Amr el-Gifr el-Eel dalarna yapm olduu gazve
srasnda Merv'de lmt. Dier bir kavle gre ise daha evvel vefat etmitir. Ziyd b. Ebh elHakem b. Arar'a bir mektup yazarak: Mminlerin emri Muviye bana bir mektup yazp sar ile
beyaz arasnda her hangi bir ayrm yapmadan altnla gmn toplanp mslmanlar arasnda taksim
edilmemesini istemiti. demi, Hakem b. Amr da yle cevap vermiti: Mminlerin emrinin
verdii emir bana da ulat, fakat ben Allah'n kitabn bu konuda daha evvel alm ve renmi
bulunuyorum. Vallahi yerle gk bir araya gelmi olsa ve bir Allah'n kulunu bu iki tabaka arasnda
sktrsalar, eer yalnz Allah'tan kor-kuyorsa, Yce Allah mutlaka ona bir k yolu gsterir.
Sonra mslmanlara dnerek yle demiti: Gelin u haklarnz ve mallarnz aln ve korumaa
aln. Sonra ganimetleri aralarnda taksim etmi ve: Allah'm! Eer senin katnda hayrm ve
iyiliim varsa ruhumu teslim al. diye duada bulunmu ve Merrde vefat etmiti. Hakem b. Amr
[227]
Raslulah'n ashabndan idi.
Bu Yln Dier Olaylar
Bu yl hacc emirliini Muviye bizzat kendisi yapmt. Baka bir rivayete gre ise bu grevi olu
Yezd ifa etmiti. Bu yl iinde valiler daha evvel zikrettiimiz kimseler idiler.
Bu yl iinde Sa'd b. Eb Vakks Akik denilen yerde vefat etmi ve Medne-i Mnevvere'ye
tanarak orada defnedilmi ti. Baka rivayetlerde ise onun H. 54. veya 55. ylda vefat ettii
kaydedilir. Vefat ettiinde bir rivayete gre 74, bir rivayette ise 83 yanda idi.
Sa'd b. Eb Vakks Aere-i Mbeere'den birisi idi. Ksa boylu ve yuvarlaka bir csseye sahipti.
Yine bu yl iinde Raslullah (s.)'in zevcelerinden Safiye Binti Huyeyy vefat etmiti. Baka bir
rivayette ise Hz. Sfiye'nin Hz. mer zamannda vefat ettii kaydedilmektedir, Yine bu yl iinde
Osman b. Eb'l-s es-Sekaf de vefat etmiti. Ayrca Basra'da Ab-durrahman b. Semure b. Habb b.
Abdiems ve Eb Ms el-E'ar de vefat edenler arasnda idi. Baka bir rivayette ise Eb Musa'nn
H. 52. ylda vefat ettii kaydedilir. Yine bu yl iinde vefat edenlerden birisi Zeyd b. Hlid el-Chen
idi. Dier bir rivayette onun 68. veya 78. ylda vefat ettii de kaydedilmektedir. Kaslullah CsJ'n
katlm olduu btn gazalara O'nunla birlikte katlan Midlc b, Amr es-Slem de bu yl iinde
[228]
vefat edenlerden idi. Burada saydklarmzn hepsi sahbe-i kiram'dan idiler.
H. 51. (M. 671) YL OLAYLARI
Bu yln k seferim Bizans topraklarna Fudle b. Ubeyd, yaz seferini de Busr b. Eb Ertt icra
[229]
etmilerdi
.
Hcr B. Adiyy le Amr B. El-Hamk Ve Adamlarnn ldrlmeleri
Bu yl iinde Hcr b. Adiyy ve adamlar ldrlmlerdi. Bunun sebebi yle anlatlr:
H. 41. ylda Muviye Muire b. u'be'yi Kfe valiliine tayin ettiinde yanma arp ona unlar

sylemiti: ... Hikmet sahibi bir kiinin aslnda sana bir ey retmee kalkmamas gerekir. Ben
sana baz eyleri tavsiye etmek istedim, ancak ileri grllne gvenerek bunlar sana braktm.
Bununla birlikte baz eyleri tavsiye etmekten de kendimi alamyorum. Ali'ye srekli olarak
kfretmeyi ve onu ktlemeyi ihmal etmeyeceksin. Osman'a da rahmet okuyup srekli mafiret
dileyeceksin. Ali'nin ve adamlarnn ayplarn her frsatta ortaya koyacak, onlar ktleyip
duracaksn. Osman'n taraftarlarm srekli vecek, Ali'nin taraftarlarn ise yere batracaksn.
Mure onun bu szlerine: Sen beni denedin ve bu ekilde ben de denenmi oldum. Sen de ayn
ekilde deneneceksin ve sonunda ya iyilikle anlacak veya srekli ktle-nip duracaksn diyerek
karlk vermi, Muviye de bunun zerine: nallah ikimiz de srekli olarak iyilikle anlp
duracaz. demiti.
Mure b. u'be Kfe valiliini bir yl kadar gayet iyi ynetmi, Hz. Ali'ye kfretmeyi ve Hz.
Osman'a duada bulunmay asla ihmal etmemiti. Onun byle yaptn duyan Hcr b. Adiyy: Allah
sizi ktlkle ansn ve size lanet etsin! demi ve ayaa kalkarak yle devam etmiti: Sizin
ktleyip durduunuz kiinin, faziletlerini sayp durduunuz kiiden ok daha stn olduuna e-hadet
ederim. Muire ona: Ey Hcr! Sultann gazabna ve cezasna uramaktan sakn. Sultann gazab
senin gibilerini helak etmitir. demi, ancak buna ramen zerinde durmayp onu affet-miti.
Mure valiliinin sonlarna doru da yine Hz. Ali ve Hz. Osman haKknda syleyip durduklarn
tekrar etmi, Hcr b. Adiyy de ayaa kalkarak mescitte bulunan herkesin iitebilecei ekilde
Mutre'ye barmaya balam ve yle demiti: Behey adam! u adamlarna emir ver de kesmi
olduun maalarmz bize datsnlar. Bu mallar senin deildir. Sen bu greve baladndan beri
mminlerin emri Hz. Ali'yi srekli ktleyip duruyorsun. Mescitte bulunanlarn te birinden
fazlas ayaa, kalkp: Hcr doru syledi ve hakldr da. Emir ver de u bizim ne zamandan beri
kesmi olduun maalarmz ye haklarmz versinler. Taknm olduun tavr bize hi bir hak ve
menfaat tanmyor. eklinde konumular ve daha bir sr szler sylemilerdi. Mure hemen
minberden inip evine kapanm, adamlar yanna gelip yle demilerdir. Bu adamn sana kar byle
cesurca szler sylemesine neden izin veriyorsun? Bu ekilde davranmakla otoriteni sarsyor ye
mminlerin emri Muviye'nin sana kar tavr taknmasna vesile salamyor musun? Muire onlara
yle cevap vermiti: Ben onu oktan ldrdm. Bekleyin ve grn, benden sonra buraya gelecek
emre kar da ayn tavn taknmaa kalkacak ve yeni vali de onu hemen ldrverecek. Ben
mrmn sonlarna doru, ecelimin yaklat bir srada bu ehrin ileri gelenlerinden ve iyi
insanlarndan birisini ldrmek istemem. Ayrca byle davranp da onu ve arkadalarn ldrecek
olursam onlar mutlulua ererler, ben ise eka-vete derim. Onlar ldrlrse Muviye dnyasn
imar etmi, Mure ise ahiretini kaybetmi olur.
Bu olaylardan sonra Mure vefat eder ve Ziyd Kfe'ye vali olur. Ziyd Kfe'ye varr varmaz hutbe
okuyup Hz. Osman'a rahmet eylemi ve onun adamlarndan iyilikle sz ederek katillerine lanetler
yadrmt. Hcr o anda ayaa kalkm, Mure'ye kar gsterdii davran Ziyd'a kar da
gstermiti. Bunun zerine Ziyd hemen Basra'ya geri dnerek Kfe'de yerine Arar b. Hureys'i vekil
brakmt. Ziyd Basra'da bulunduu srada Hz. Ali'nin taraftarlarnn Hcr'un etrafnda topland
klarnm, ondan iyilikle bahsedip Muviye'yi lanetlediklerini, Muviye'den uzak olduklarn
sylediklerini, srekli olarak Amr b. Hureys'e kar tavr takndklarn iitir ve hemen Basra'dan
Kfe'ye dnp minbere karak hutbe okumaa balar. O srada Hucr da mescitte oturmaktadr. Ziyd
yle der; ... Azgnln ve isyancln son derece kt ve vahim olduu bilinen bir eydir. Bu
adamlar bir araya gelmi, kendilerini emniyette hissedip Allah'a kar cesurca davranmaa

balamlardr. Haberiniz olsun ki eer bu hllerinizi dzetmeyip de doru yola girmezseniz sizin
anlayacanz yollarla ben sizi tedavi etmesini bilirim. Eer Kfe'yi Hcr'den temizlemezsem ve ona
kendisinden sonra gelecek nesillere ibret olacak bir muamele yapmazsam ben adam deilim. Anan
alatacam ey Hcr.
Mescitte oturan Hcr' armak zere bir adam gnderir, ancak Ziyd'm gnderdii adam gelip
Hcr' ardnda adamlar Hcr'a yle derler: Sakn Ziyd'a gitmeyesin! Bunun zerine
Ziyd'm adam geri dnp durumu bildirmi, Ziyd o srada emniyet kuvvetleri miri olan eddd b.
Heysem el-Hill'ye emir vererek Hcr' getirmek zere adamlar gndermesini istemiti. Hcr'
almaa gidenlere adamlar kfretmiler, onlar da dnp durumu Ziyad'a bildirmilerdi. Bu olaylar
zerine Ziyd Kfelileri toplayp onlara yle demiti: Siz sa gsterip sol mu vuruyorsunuz?
Vcutlarnz benimle, ama kalpleriniz u ahmak Hcr'le mi yoksa! te vallahi bu sizin fesadnzdan
kaynaklanmaktadr. And olsun, ya bu tutumunuzu deitirdiinizi aka ortaya koyarsmz ya da sizin
yerinize buraya aramzda sevgi ba yerleecek baka bir kavmi getirip yerletiririm. Ziyd'm bu
konumasna kark Kfeliler: Allah korusun! Biz sana itaat etmekten baka bir dnceye sahip
deiliz ve senin raz olmadn bir eyi de kesinlikle yapmayz. demiler, bu szler zerine Ziyd:
O halde her biriniz kalkp Hcr'n yannda bulunan kendi akraba ve airetlerinden olanlar
arsn. demi, onlar da gerekten kalkp Hcr'n etrafnda bulunan akrabalarn armlard.
Bundan sonra Ziyd emniyet amirine emir vererek gidip Hcr' armasm istemi, ona yle
tavsiyede bulunmutu: Gelirse ne l, gelmedii takdirde onlar bana getirinceye kadar kllarnz
kullannz.
Emniyet miri gidip Hcr' arm, ancak adamlar onu gitmekten yine alkoymulard. Emniyet
amiri yamndakilerle birlikte zerlerine saldrmak zere tavr alm, bunun zerine Ebu'l-Amarr elKind Hcr'a yle demiti: u anda yanmda bulunanlardan benden baka kl tayan kimse yoktur.
Benim bu klcm da seni koruyacak durumda deildir. Kalk akrabalarnn ve airetinin yanma git,
seni onlar korusunlar. Aralarnda bu konumalar ve tartmalar geerken Ziyd minberde oturmu
onlar bekliyordu. Nihayet Ziyd'm adamlar zerlerine ullanm, el-Hamr kabilesinden biri Amr b.
el-Hamk'm bana bir darbe indirip onu yere yu-varlamt. Arkadalar Amr' tayp Ezd kabilesine
getirmiler, o da onlarn yannda gizlenmiti. Bu olaydan sonra Hcr'n adamlar Kfe'nin kaplarna
ekilip orada gizlenmilerdi. Emniyet kuvvetlerinden birisi iz b. Hamle et-Temm'ye bir darbe
indirip elini krm, o da bunlarn ellerinde bulunan sopalardan birini eline geirmi ve Hcr'n
adamlar Kinde kapsndan kp gidinceye kadar onlar korumutu. Hcr oradan kp katrna
binmi, gitmek istemiti. Ebu'i-Amarra el-Kind ona: Haydi bin, git; senin yznden neredeyse
kendimizi de helak ediyorduk. demi, sonra ona yardmc olarak katrna bindirmi ve kendisi de
atna binerek birlikte gitmilerdi. Giderlerken Yezd b. Tarif el-Misl Ebu'l Amarra'ya yetiip knn
zerine sopayla vurmu, Ebu'l-Amarra da klcn ekerek Yezd'in bana bir darbe indirmi ve yere
drmt. te bu kl darbesi Kfeliler arasnda meydana gelen ihtilflarda kullanlan ilk kl
darbesi olmutur. Hcr ile Ebu'1-Ama.rra Hcr'un evine giderek orada oturmular ve etraflarnda bir
hayli adam birikmiti. Ancak Kinde'den onlara gelen ok az kimse olmutu. Bu srada Ziyd hl
minberde oturuyordu ve Mezhec ile Hemdn adndaki iki kiiyi Kaidelilerin bulunduu harabelie
gndererek Hcr' alp getirmelerini emretmiti. Dier Yemenliler de kendi adamlarna Kinde
harabeliine gidip Hcr' getirmelerini emretmilerdi. Mezhec ve Hemdn Kinde harabeliine girip
orada yakaladklar kimselerin hepsini toplayp gtrmler, Ziyd da onlara teekkr etmiti. Hcr
yannda bulunan adamlarn bir hayli azaldn grnce en son kalanlara da gitmelerini tavsiye etmi,

onlara yle demiti: Aleyhinizde olan bu adamlara kar koyabilecek gcnz yoktur. Ben sizin yok
olmanz da istemiyorum. Bunun zerine onlar da kp gitmiler, ancak Mezhec ve Hemdn yolda
onlara yetiince bir ksmn ldrm, Kays b. Yezd'i esir etmi ve geri kalan da kap kurtulmutu.
Hcr ise Htoullarndan Sleym b. Yezd adnda birisinin evine doru kap orada gizlenmiti.
Kendisini takip edenler oraya varnca Sleym klcn ekerek onlarla arpmak zere tavr alm,
onu gren kzlar alamaa balamlar, Hcr bunun zerine ona yle demiti: te kzlarnn bana
bir felket getirmi oldum. Ne kadar byk bir ktlk yaptm ben! Sleym ise ona yle karlk
vermiti: Hayr, vallahi ben hayatta olduum mddete sen evimden ne diri, ne de l olarak
karlmayacaksn. Ancak Hcr, Sleyn'in evinde bulunan bir aatan trmanarak Neha'
kabilesinden olan el-Eter'in kardei Abdullah b. el-Hris'in evine gelmi, kendisini bir hayli iyi
karlamlard. Hcr Abdullah'n evinde iken emniyet grevlilerinin kendisini Neh' kabilesi iinde
aradn haber vermilerdi. Grevliler Hcr' ararken siyasi bir kadna rast. gelmiler, kadn onlara
kimi aradklarm sormu, onlar da Hcr b. Adiyy'i aradklarn belirtince kadn onun Neh' kabilesine
gittiini sylemiti. Bunun zerine Hcr buradan kp Ezd kabilesine gitmi ve Raba b. Ncid'in
evinde gizlenmiti.
Hcr' bulmalar bir hayli zorlamca Ziyd Muhammed b.el-E'as'a haber gnderip onu arm ve
ona yle demiti: Ya bana Hcr' bulup getirirsin, ya da senin btn hurmalarn kknden keser,
evini ykar ve senin vcudunu para para ederim. l-drnceye kadar da benden kurtulamazsn.
Ziyd ona gn mhlet vermiti. Sonra Hcr'n adamlarndan esir alman Kays b. Ye-zd'i getirtmi
ve ona yle demiti: Gemi olsun. Senin Hz. Osman hakkndaki grnn Sffn'de Muviye ile
birlikte oluunun ve Hcr'n yannda yer alnn srf kabile taraftarl ve gayretinden
kaynaklandn rendim. Bundan dolay da seni affediyorum. Ancak bana kardein Umeyr'i
getireceksin. Kays Ziyd'dan Umeyr'-in kann ve maln balamasn dilemi, Ziyd da ona emn
vermiti. Umeyr getirildiinde yaral idi, ancak onu bir hayli dvmlerdi. Ziyd adamlarndan
birisine Umeyr'i kaldrp yere almasn sylemi ve bu defalarca tekrarlanmt. Kays b. Yezd
Ziyd'a: Hani ona emn vermitin? diye sorunca Ziyd da! Evet, onun kann aktmayacama sz
vermitim, u anda da aktm deilim. Kann aktmyorum, demi ve sonunda serbest brakmt.
Hcr b. Adiyy Rabia b. Ncid'in evinde bir gn bir gece kalm, Muhammed b. E'as'a haber
gndererek kendisine Ziyd'dan emn almasn ve kendisini Muviye'ye gndermesini istemiti.
Muhammed b. E'as aralarnda Cerir b. Abdullah, Hcr b. Yezid, el-Eter'in kardei Abdullah b.
Hris'in bulunduu bir grup adam toplayp Ziyd'n yanma gitmi ve Hcr' Muviye'ye gndermek
zere ona emn vermesini istemilerdi. Ziyd onlarn bu taleplerini kabul edip Hcr b. Adiyy'i
arm ve kendisini alp Ziyd'm yanna gtrmlerdi. Ziyd onu grnce: Ey Abdurrahman'm
babas, merhabalar sana! Sava zamannda insanlar savarlar ve yle savalar vardr ki arkasndan
da bar yaplr ve sonunda bir sr dnekler toplanp getirilir. eklinde konumu, Hcr de ona
yle karlk vermiti: Ben asla itaatsizlik etmedim, cemaatten de ayrlmadm. Yapm olduum
bey'ati hl koruyorum. Ziyd buna ramen onun hapsedilmesini emretmi ve yle demiti:
Vallahi, boynundaki ipi bile yok etmeyi arzu ederdim! Sonra adamlarn aratmaa balamt.
Bunun zerine Amr b. el-Hamik yanma Rifa b. eddd' alp Musul'a doru kam ve oradaki
dalarn birinde gizlenmiti. Bunlarn Musul civarnda gizlendikleri haberi valiye bildirilmi, o da
bunlar yakalamak zere kmt. Musul valisine kar koymulard, yalnz Amr artk kendini
koruyabilecek ve arpabilecek durumda deildi. Rifa ise gen ve gayet gl kuvvetli birisi idi,
atna binmi ve Amr' korumaa almt. Amr ona:

Beni korumak iin arpman bana fayda vermez. Sen kendini kurtarmaa al! demi, o da
gelenler zerine saldrnca kendisine frsat vermiler ve kurtulup gitmiti. Amr' esir alp kim
olduunu sormular, o da: ldrmeyip serbest braktnz takdirde size teslim olacak ve kim
olduumu syleyeceim ve eer ancak beni ldrecek olursanz sizin iin son derece ktlklere
sebep olacak birisiyim. diye konumu ve kim olduunu aklamamt. Bunun zerine kendisini
yakalayp Musul valisi olan ve bn mm'l-Ha-kem diye bilinen Abdurrahman b. Osman es-Sekaf'ye
gtrmlerdi. Abdurrahman b. Osman Muviye'nin kz kardeinin olu idi. Abdurrahman onu hemen
tanm ve durumu Muviye'ye bildirmiti. Muviye ona yle bir mektup yazmt: O Hz. Osman'
elindeki mzraklarla dokuz yerinden yaraladn syleyenlerdendir. Sen de ayn ekilde onu
ldrver. Muviye'nin bu mektubu zerine Abdurrahman Amr' ldrvermiti.
Ziyd, Hcr'n adamlarn srekli takip ettirmi, yakaladklarn ldrm ancak onlar da srekli
kap durmulard. Kabsa b. Dubay'a el-Abs emn ile yakalanp hapse atlmt. Kays b. Ub-bd eeyb Ziyd'a gelip: Hcr'n adamlarnm ileri gelenlerinden ad Sayf olan birisi vardr. diye
ihbarda bulunmu, Ziyd da onu aratm, yakalatp getirtmi ve ona yle demiti: Ey Allah'n
dman! Eb Trb hakknda ne dersin? O da: Ben Eb Trb' bilmem. diye cevap vermi,
Ziyd bunun zerine: Hay hi bir ey bilmeyesi! Sen Ali b, Eb Tlib'i tanyormusun? diye sormu,
Evet, onu tanyorum demesi zerine de: te Eb Trab odur. diye karlk vermiti. Fakat Sayf:
Hayr, o asla Eb Trab deil, o Ebu'l Hasan ve el-Hseyin'dir. deyince orada bulunan emniyet
kuvvetlerinden kimseler: Emrimiz onun Ebu Tutab olduunu sylyor, sen ise aksini iddia
ediyorsun. diye kmlar, Sayf de yle karlk vermiti: Emir yalan sylerse ben de onun
syledii bu yalan ve kabul ettii batl kabul etmek zorunda mym? Ziyd bunun zerine: te bu
ancak sopayla yola gelir. demi, onu Ziyd'a yaklatrmlar ve tekrar sormutu: Ali hakknda ne
dersin? Sayf en gzel szleri sylemi, Ziyd da dvmelerini emretmi ve yere yklp kalncaya
kadar dvmlerdi. Arkasndan Ziyd: Gzn karnz. diye emretmi ve: Ali hakknda ne
dersin? diye tekrar sormutu. Vallahi, beni en keskin usturalarla diri diri kessen bile yine Ali
hakknda iittiklerimin dnda ve hayrdan baka tek bir sz sylemeyeceim. deyince Ziyd:
Ali'ye ya lanet edersin, ya da boynunu vururum. eklinde konumu, Sayf de: Hayr, asla ona
ihanet edemem. diye cevap vermiti. Bunun 'izorine onu prangalara vurup hapsetmilerdi.
Anlatldna gre Kays b. Ubbd el-E'as ile birlikte arpmalara katlncaya kadar hayat srmt.
Arkasndan Kfe'ye gelip kendi evine kapanm, orada yerlemiti.
Haveb bir gn Haccc'a yle der: Burada Irak'ta meydana gelen her trl fitne ve karklklarda
mutlaka parma olan bir adam vardr. O Eb Trb'm taraftarlarndan olup Hz. Osman'a lanet
edenlerdendir. bn'l-E'as ile birlikte isyan etmi kiidir de ayn zamanda. imdi de gelmi, burada
evine kapanm oturuyor. Bu szleri duyan Haccc hemen onu getirtmi ve annda ldrtmt. Kays
b. Ubbd'n akrabalar Haveb'in akrabalarna: Siz bizim adammz jurnal ettiniz! derler, onlar da
Sayf es-eybn'-yi kastederek: Ayn ekilde siz de bizim adammz jurnal etmitiniz. diye
karlk verirlermi.
Ziyd b. Ebh, Abdullah b. Halfe et-T'yi getirtmeleri iin adam gndermi, fakat o srekli kamt.
Ziyd emniyet kuvvetlerini gndererek onu yakalatp getirtmi, Abdullah b. Hlife'nin kz kardei enNevr da Tayy kabilesine kp gitmi ve onlar adamlarn kurtarmas iin tevik etmiti. Bunun
zerine onlar da emniyet kuvvetlerine kar kmlar ve Abdullah' kurtarmlard. Emniyet
kuvvetleri Ziyd'a gelip durumu bildirince Ziyd o srada mescitte bulunan Adiyy b. Htem'e
seslenerek: Bana Abdullah' getir! diye sylemi, Adiyy de: Neden onu getireyim, ne yapt ki?

diye sorunca kendisine olup bitenler anlatlmt. Adiyy: Benim bundan haberim yoktur. demi,
ancak Ziyd'm: Mutlaka bana Abdullah' getirteceksin diye srar etmesi zerine de: Asla onu ben
getirtmeyeceim. Amcamn olunu getireyim de onu ldresin deil mi! Vallahi u anda ayaklarmn
altnda bile gizlenmi olsa ayaklarm kaldrmam. diye karlk vermi, bunun zerine Ziyd
Adiyy'in hapsedilmesini emretmiti. Kfe'de bulunan btn Yemenliler ile Rabaoullar Ziyd ile
grm, ona: Raslullah (s.)'m ashbmdan olan Adiyy b. Htem'e byle mi davranyorsun?
demiler, Ziyd da yle karlk vermiti: Adiyy b. Htem'i amcasnn olunu buradaki valiliim
srd mddete Kfe'ye sokmamas artyla hapisten karrm. Bu szleri zerine onun bu
isteini kabul etmilerdi. Adiyy b. Htem Abdullah b. Halfe'ye giderek ona durumu bildirmi ve Tay
kabilesinin sahip olduu dalara ekip gitmesini emretmiti. Abdullah da ekip Tay dalarna varm,
orada ikamet etmiti; ancak srekli olarak Adiyy'e mektuplar yazp Kfe'ye gelmesi iin kendisine
efaatta bulunmasn istiyordu. Ne var ki Adiyy, onun bu isteklerine kulak asmyor, Abdullah da ona
srekli mektuplar ve mersiyeler yazp duruyordu.
Nihayet Abdullah Ziyd henz hayatta iken bu dalarda lp gitmi idi.
Ziyd sonra Hcr b. Adiyy'nin adamlarndan birisi olan Kerm b. Afif el-Has'am'yi getirtmi, ona:
Adn ne? diye sormutu. O da: Kerm b. Afif. diye cevap verince Ziyd yle demiti: Senin ve
babanm ad ne kadar da gzel, fakat yaptklarn ne kadar kt eylerdir! Allah'a yemin ederim ki,
benim grme dair bilgi sahibi oluunun zerinden fazla bir zaman gemedi.
Taber yle nakleder:
Ziyd Adiyy'nin arkadalarndan on iki kiiyi hapsetmi, sonra kabile ve ehirlerin ileri gelenlerinden
sz sahibi olan drt kiiyi armt. Bunlar Medine ileri gelenlerinden Amr b. Hureys, Te-mm ve
Hemdn reislerinden Hlid b. Urfuta, Raba ve Kinde reislerinden Kays b. Velid, Mezhic ve Esed
reislerinden Eb Brde b. Eb Ms idiler. Bunlara Hcr b. Adiyy'nin kendisi aleyhinde bir sr
adamlar toplayp kfrettiini, mminlerin emrine harp iln ettiini, hilfet iinin Eb Tlib'in evltlarndan bakasna gitmemesi gerektiine inandn, ehre hcum ederek emrin gndermi
olduu valiyi ehirden kardn, Eb Trb'n zrn beyan ederek ona srekli rahmetler okuyup
dmanlarndan ve ona harp am kimselerden uzak durulmas gerektiini sylediini anlatm,
hapsetmi olduu bu adamlarn onun' adamlarnn ileri gelenleri olup onunla ayn grte olduklarna
ehadet etmelerini istemiti. Talha b. Ubeydullah'n iki olu shk ve Ms, Mnzir b. Zbeyr, Umre
b. Ukbe b. Eb Muayt, Amr b. Sa'd b. Eb Vakks ve daha baz kimseler buna ehadet etmilerdi.
ahitler arasnda Kad u-reyh b. Hni: Ben asla bu konuda ehadet etmedim ve Ziyd' da
knadm. demekteydi.

Sonra Ziyd Hcr b. Adiyy ve adamlarn Vil b. Hcr e-Had-ram ile Kesir b. ihb'a teslim edip
am'a gtrmelerini emretmiti. O gnn akamnda yola kmlar ve el-Garayeyn denilen yere
vardklarnda ureyh b. Hn arkalarndan yetiip Vil b. Hcr'a bir mektup vererek onu mminlerin
emrine iletmesini istemiti. Vil bu mektubu alm ve hep birlikte yola devam etmiler, Dmak
yaknlarnda Merc Azr' denilen yere varncaya kadar gitmilerdi. Bunlarn isimleri yle idi: Hcr
b. Adiyy el-Kind, Er-km b.' Abdullah el-Kind, erik b. eddd el-Hadram, Sayf b. Fe-sil eeybn, Kabsa b. Dubay'a el-Abs, Kerm b. Afif el-Has'am, sim b. Avf el-Becel, Verk* b.
Smeyy ei-Becel, Keddn b. Hay-yn, Abdurrahman b. Hassan el-Anazeyyeyn, Muhriz b. ihb
etTemimi, Abdullah b. Haveyye es-Sa'd et-Temm. Bunlar on iki kii idiler. Ayrca Ziyd
arkalarndan iki adam daha gndermiti. Bunlar da Sa'd b. Bekr kabilesinden Utbe b. el-Ahnes ve
Sa'd b. Nemrn el-Hemdni idiler ki bunlarla birlikte on drt kii olmu lard.

Muviye bu adamlar getiren Vil b. Hcr ve Kesir b. ihb'a haber gnderip onlar yanma artm
ve getirdikleri mektuplar okumutu. Ayrca Vil b. Hcr, ureyh b. Hn'nin kendisine verdii
mektubu da Muviye'ye teslim etmiti. ureyh b. Hni Mu-viye'ye yle yazmt: Ziyd'n beni bu
hususta ahit gsterdiini iittim. Benim Hcr b. Adiyy hakkndaki ehadetim ve kanaatim yledir:
O namazn klar, zektn der, lacc ve umre yapar, marufu emreder, mnkerden alkoyar. Onun
kan ve mal haramdr. Dilersen ldrr, dilersen de onu serbest brakrsn. Bunun zerine Muviye:
B adamn kendisini sizin ehdetinizden uzak tuttuunu gryorum. demi, sonra getirilenleri
Merc-zr'da hapsetmiti. Arkasndan Ziyd'n gndermi olduu dier iki adam da oraya varm ve
Anar b. el-Esved el-Acli Muviye'ye gelerek bu ikisinin geldiklerini haber vermiti. Hcr b. Adiyy
elleri ve ayaklarn-daki prangalarla ayaa kalkm, ona yle demiti: Muviye'ye kanlarmzn
haram olduunu bildir. Biz onunla daha evvel sulh yapmtk.O da bizimle sulh akdetmiti ve bize
emn verilmiti. Biz ehl-i kbleden hi kimseyi ldrmedik ki kanlarmz ona hell olsun.
mir b. el-Esved el-Acli Muviye'nin huzuruna kp ona bu iki adam getirdiini haber vermi idi.
Yezd b. Esed el-Becel Muavi-ye'den iki amcasnn olunun kendisine balanmasn istemiti.
Bunlar da sim ve Verk' idiler. Cerr b. Abdullah el-Beceli bir mektup yazp bunlarn ikisini tezkiye
ettiini, bunlarn kendileri aleyhinde sylenen szlerden tamamen uzak olduunu sylyordu. Bunun
zerine Muviye onlar serbest brakmt. Ayrca Vil b Hcr Erkam iin de efaatta bulunmu, o da
serbest braklmt. Ebu'l A'var es-Slem de Utbe b. el-Ahnes iin efaat etmi, o da serbest
braklmt. Humre b. Mlik el-Hemdn de Sa'd b. Nem-rn'a efaat etmi, o da balanmt.
Habb b. Mesleme, bn Haveyye iin efaatte bulunmu, bylece o da serbest braklmt. Nihayet
Mlik b. Hubeyre es-Sekn kalkp Muviye'ye yle demiti: Bana amcamn olu Hcr' bala.
Muviye onun bu isteine: Hcr bu adamlarn badr. Eer onu serbest brakrsam kendi
memleketini tekrar benim aleyhimde fesada boar. O zaman da korkarm seni Irak'a, onun yanma
gndeririz. diyerek karlk vermi, Mlik ta. Hubeyre de: Vallahi, ey Muviye, bana kar insafl
davranmadn. Amcamn oluna kar senin yannda Siffn gnnde savatm, bu savam sonunda zafer
elde ettin, bylece ann ykseldi ve artk musibetlerden korkmaz oldun. Sonra senden amcamn
olunu serbest brakman istedim, sen ise bunu benden esirgedin. demi, sonra ekip gitmi, evine
kapanmt.
Muviye Hudbe b. Feyyaz el-Kud, Husayn b. Abdullah el-K-lbi ve Eb erif el-Bedevi'yi Hcr
ve adamlarna gnderip onlardan belirtilenleri ldrmelerini emreder. Bunlar Hcr'e ve adamlarna
akam zeri varrlar. el-Has'am bu gelenlerin arasnda birisinin tek gzl olduunu grnce
arkadalarna: Bizim yarmz ldrlecek, yarmz da serbest braklacak. der. Gerekten onlardan
alt kii serbest braklm, sekiz kii ldrlmt. ldrmeden evvel onlara yle demilerdi: Hz.
Ali'den uzak olup onu lanetlemenizi teklif etmemiz bize emredildi. Eer gerektan ondan uzak
olduunuzu syler ve ona lanet ederseniz sizi serbest brakrz. Bunu yapmadnz takdirde sizi
ldreceiz. Hcr ve arkadalar bu teklife: Hayr, bunu kesinlikle yapamayz. diye karlk
vermiler, bunun zerine kabirleri kazlm ve kefenleri hazrlanmt. Bu arada Hcr ve adamlar
birlikte gece namazn klyorlard. Ertesi gn olunca ldrmek zere yanlarna yaklatklarnda
Hcr: Bana msaade edin de abdest alp namaz klaym. Ben her namaz iin abdest almadan hi bir
namaz klm deilim. der, onlar da Hcr'a msaade ederler. Abdestini alr, namazn klar ve
bitirdikten sonra yle konuur: Vallahi u anda kldm namazdan daha zevkli bir namaz klm
deilim. lmden korkup namaz uzattm zehabna kaplmayacak olsaydnz bu namaza ara vermez,
klmaa devam ederdim. Sonra yle devam eder: Allahm! Biz mmetiniz iin senden yardm

diliyor ve sana smyoruz. Kfe halk bizim aleyhimizde ehadet ettiler. amllar da bizi
ldryorlar. Vallahi, beni ldrecek olursanz am vadisinde ldrlecek ilk mslman Svari ve
yine mslmanlar arasnda bu vadinin kpeklerinin uluduu da ilk insan ben olmu olacam. Bu
szlerden sonra Hudbe b. Feyyaz Hcr'n zerine klla yrm, klcn kaldrp vuraca srada
birden kendisini bir titreme tutmutu. O anda Hcr'e: Sen lmden korkmadn m sylemek
istiyorsun? Haydi, Ali'den uzak olduunu syle de seni serbest brakalm. demiler, o ise yle
cevap vermiti: Nasl olsun da lmden korkmayaym? Bir tarafta kabir kazlm, br tarafta kefen
hazrlanm ve karmda da klcn ekmi birisi duruyor. Vallahi, ben lmden de korksam Allah'n
raz olmad bir tek sz sylemeyeceim. Bunun zerine onu ve arkadalarndan alt kiiyi
ldrmlerdi.
Abdurrahman b. Hassan el-Anaz ve Kerm el-Has'am kendilerini ldrmek zere gelenlere: Bizi
Mminlerin emrine gtrn de bu adam hakknda kendisini memnun edecek szler syleyelim.
demiler, bunun zerine yanma gtrmek zere izin istendiinde Muviye getirmelerine msaade
etmiti. Yanma girdiklerinde Kerim el-Has'am: Allah Allah ey Muviye! Haberin olsun ki sen bu
geici diyardan ebed olan ahiret diyarna geceksin ve bizim kanlarmz dktnden dolay
mutlaka sorguya ekileceksin. eklinde konumu, Muviye: Ali hakknda ne dersin? diye sorunca
da yle demiti: Senin dediin gibi diyorum. Muviye: Ali'nin yolundan uzak olduunu da
syleyebilir misin? diye sorunca Kuhfe b. Has'amoullarndan emir b. Abdullah Muviye'ye onu
kendisine balamasn sylemi, Muviye de Kerm b. el-Has'an'nin Kfe'ye girmemesi art ile
affedileceini sylemiti. Kerm b. el-Has'am Kfe'ye gitmemi, Msr'da ikamet etmeyi tercih
etmiti. O: Muviye lrse Kfe'ye giderim. deyip duruyordu, ancak Muvi-ye'nin lmnden bir
ay nce vefat etmiti.
Muviye Abdurrahman b. Hassn'a da: Ey Raba'nm evld! Ali hakknda ne dersin? diye sormu,
o da yle cevap vermiti: Beni rahat brak, bu konuda bana soru sormaman senin iin daha
hayrldr. Muviye: Hayr, bu konuda sana soru sormadan and olsun seni asla brakmam. deyince
o da: Ali'nin Allah' en ok zikreden, hakk emredip adaletle hkmeden ve insanlar affeden birisi
olduuna ehadet ediyorum. diye karlk vermi, Muviye'-nin: Peki, Osman hakknda ne dersin?
sorusunu da yle cevaplamt: O zulmn kaplarn ilk defa aan ve hak kaplarm kapatan kii
olmutur. Bunun zerine Muviye: O zaman kendi ca-nma kym oldun. demi, Abdurrahman b.
Hassan da: Ve bu arada senin de cann yakm oldum. u anda bu blgede Rabi'a-lardan kimse
yoktur. diye karlk verip bu szyle kendisine efaat edecek kimsenin olmadn da ifade etmiti.
Muviye Abdurrahman b. Hassn' tutup tekrar Ziyd'a gndermi ve onu en kt bir ekilde
ldrmesini emretmiti. Ziyd da onu diri diri kabre gmmt.
Bunlardan ldrlenler unlardr: Hcr b. Adiyy, erk b. ed-dd el-Hadram, Sayfi b. Fesl eeybn, Kabsa b. Dubay'a el-Ab-s, Muhriz b. ihb es-Sa'd et-Temm, Vekdn b. Hayyn elAnez ve Abdurrahman b. Hassan el-Anez. Bu sonuncusunu Ziyad diri diri gmmt. Bu yedi kii
ldrlp kabirlerine defnedilmi ve namazlar klnmt.
Anlatldna gre Hcr b. Adiyy ve adamlarnn ldrld Hasan el-Basr'ye anlatlnca yle
demiti: Onlarn namazlarn kldlar, kefenleyip kabirlerine defnettiler ve yzlerini de kbleye
evirdiler deil mi? kendisine: Evet diye cevap verilince Hasan el-Basr yle demiti:
K'be'nin rabbma yemin olsun ki kendilerini ldrenlere kar ileri srecekleri delilleri vardr.
Mlik b. Hubeyre es-Sekni Muviye'den Hcr b. Adiyy'in kendisine balanmasn isteyip de bu
konuda reddedilince adamlarn toplayp Hcr ve adamlarn kurtarmak zere el-Azr' denilen yere

gitmi, ancak yolda giderken onlar ldrenlerle karlamt. Muviye'nin emrini infaz edenler
Mlik ve adamlarn grnce Hcr' kurtarmak zere geldiklerini anlamlard. Mlik: Ne
yaptnz? diye sorunca onlar: Hcr ve adamlar yaptklarndan tev-be ettiler, biz de durumu
Mminlerin emrine haber vermek zere gidiyoruz. demiler, Mlik susmu ve el-Azr'a doru
yrmt. Ancak yolda oradan gelenlerle karlanca Hcr ve adamlarnn ldrld haberini
alm, bu emri infaz edenleri yakalamak zere adamlarn gnderdiinde onlara yeti em emilerdi.
Bunlar gelip Muviye'ye Mlik'in oraya gittiini haber verince Muviye onlara yle demiti: Onun
iinde u anda bir heyecan kaynamaktadr, fakat o imdiye kadar oktan snm, gitmitir. Nihayet
Mlik b. Hubeyre evine gelip kapanm, Muviye'nin yanma varmamt. O gn gece olunca Muviye
Mlik b. Hubeyre'ye 100.000 dir-hemlik bir hediye gndermi ve yle demiti: Senin efaatini
kabul edemedim, nk eer onlar serbest brakm olsaydm ms-lmanlar arasnda tekrar byk
bir fitne kopar, savalar meydana gelirdi. Hcr'n ldrlmesi mslmanlarm bana byle bir
felketin gelmesinden daha iyidir, diye dndm. Mlik b. Hubeyre de 100.000 dirhemlik hediyeyi
alm ve bu davrantan son derece memnun olmu idi.
Hcr ve adamlarnn durumu Hz. :e'ye ulanca Abdurrah-man b. el-Hris'i Muviye'ye gndermi,
onlarn serbest braklmasn istemiti. Abdurrahman Muviye'ye geldiinde Hcr ve arkadalar
oktan ldrlmlerdi. Abdurrahman Muviye'ye yle demiti: Eb Sfyn'n insafll ve hmi
sende hi de kalmam gibidir. Onun hilmi nereye gitti? Muviye bu szlere yle karlk vermiti:
Kavmimin senin gibi hilim sahibi olan kimseleri benden uzak durduu iin hilim benden de kaybolup
gitmitir. Smeyye'nin olu Ziyd bana bu ii ykledi, ben de infaz ettim. Hz. ie bu konuda yle
demitir:
Eer bamza gelen felketler arkasndan daha byk felketleri getirmeyecek olsayd mutlaka
Hcr'n ldrlmesini de deitirir ve durdururdum. Vallahi ben Hcr' ancak iyi bir msl-man,
srekli hac ve umre ibadeti yapan bir kii olarak biliyorum.
Hasan el-Basr de yle demitir:
Muviye'nin drt zellii vard. Bu drd deil de sadece birisi bile olmu olsayd, onu helak
etmee yeterdi. Onun bu zellikleri unlardr: Birincisi, bu mmet iinde Raslullah'm ashab ve
faziletli insanlar olmasna ramen bu grevi kl zoruyla almas iin mmetin bana musallat
olmasdr. kinci zellii, kendisinden sonra sarho, ikici, srekli ipek giyip alglarla megul olan
olunu veliahd edinmesi; nc zellii de Ziyd' kendi nesebine katm olmasdr. Halbuki
Raslullah (s.) bu konuda yle buyurmutur: ocuk doduu yataa aittir, zina eden kii de
recmedilir. Muviye'nin yapt drdnc ey de Hcr' ve adamlarn ldrm olmasdr.
Hcr'den dolay Muviye'nin vay ekeceine! Hcr'-den ve Hcr'n adamlarndan dolay
Muviye'nin arptrlaca cezalar ve ikenceler ne dehettir!
Anlatldna gre Kfeler yle derlerdi: Kfe'ye giren ilk elemli haber Hasan b. Ali'nin lm
idi. Arkasndan Hcr ve ar-akdalarmm ldrlmesi haberi gelir. Dier bir elem verici haber de
Ziyd'n Muviye'nin nesebine ilhak meselesi idi.
Hcr b. Adiyy'nin ldrlmesi konusunda yukarda zikrettiimizden baka daha deiik bir rivayet
kaydedilir: Ziyd b. Ebh K-fe'de Cuma gn son derece uzun bir hutbe okuyup namaz bir hayli ge
brakmt. Hutbe ortasnda Hcr b. Adiyy: Namaz, namaz! diye seslenmi, ancak Ziyd hutbesine
devam etmiti. Hcr'n tekrar: Namaz, namaz! diye seslenmesine ramen o yine hutbesine devam
edince Hcr b. Adiyy namazn ge kaldndan korktuu iin ellerini birbirine rpmaya balam ve
olduu yerden kalkp namaza durmutu. Onunla birlikte bir grup mslman da namaza kalkmlard.

Ziyd bu durumu grnce minberden inip namazn klm ve durumu bir mektupla abartarak
Muviye'ye bildirmiti. Muviye de bu mektubu alnca Hcr b. Adiyy'nin zincirlerle balanp
kendisine gnderilmesini emretmiti. Hcr'n yakalanmas sz konusu olunca akrabalar onu
korumaa almlar, o da yle demiti: Hayr, braknz, ben emrin szn dinler ve itaat
ederim. Nihayet onu zincirlerle balayp Muviye'ye gndermisler, Muviye'nin yanna vardnda:
Allah'n selm zerine olsun ey Mminlerin emri! diyerek onu selmlam, Muviye ise: Ben
Mminlerin emiri miyim? Hayr, vallahi ne bu sylediini kabul ederim, ne de onu senden duymak
isterim. Onu karnz ve boynunu vurunuz! diyerek karlk vermiti. Hcr b. Adiyy Muviye'nin bu
emrini yerine getirecek adamlara: Braknz iki rekat namaz klaym. diye ricada bulunmu, onlar
da haydi, namazn kl. diyerek izin vermilerdi. Hcr bunun zerine yle ksack iki rek'at namaz
klp onlara yle demiti: Eer benim hakkmda kendi dndmden baka bir ey dnmeyecek
olduunuzu bilseydim bu namaz uzatr da uzatrdm. Hcr akrabalarndan yannda bulunanlara:
Balandm u demirleri sakm zmeyesiniz ve kanm da sakn ykamayasmz! Ben u halimle
yarn Muviye ile karlaacam. demi ve bu szlerinden sonra boynu vurulmutu.
Taberi yle anlatr:
Hz. ie Muviye ile karlap ona sordu: Hcr'e hilim ile davranamaz mydm? Muviye yle
cevap verdi: Olgun bir adamla karlamadm da ondan.
bn irin ise yle nakleder:
Muviye lm deinde iken yle diyordu: Ey Hcr, seninle karlaacam gn keke ok
[230]
uzaklarda olsa!
Rab' B. Ziyd El-Hris'nin Horasan'a Tayini
Bu yl iinde Ziyd b. Ebh, er-Rab' b. Ziyd el-Hris'yi Horasan'a vali tayin etmiti. Bundan
evvelki vali el-Hakem b. Amr el-Gifri lmeden evvel Enes b. Eb ns' yerine vekil brakmt.
Ziyd ise Enes'i azletmi, yerine Huleyd b. Abdullah el-Hanef'yi getirmi, sonra onu da azlederek
Rab1 b. Ziyd' H. 51. yln balarnda tayin edip Kfe ve Basra halkndan aileleriyle birlikte
50.000 kiiyi yanma katm ve Horasan'a gndermiti. Rabi' ile birlikte gnderilenler arasnda
ashaptan Breyde b. el-Husayb ve Eb Ber-ze de vard. Bunlar Horasana' gidip ikamet etmi, Rab'
b. Ziyd da oradan Belh zerine yryerek buray sulh yoluyla fethetmiti. Baz tarihilerin
rivayetlerine gre, Alnef b. Kays'm yapt anlamadan sonra Belh halk tekrar ahitlerini
bozmulard. Rab' b. Ziyd dier taraftan Kuhistn' da kl zoruyla fethetmi ve buradaki
Trklerden bir ksmn ldrmt. Onlardan Neyzek Turhan adnda birisi kalmt kilonu da Kuteybe
[231]
b. Mslim buradaki valilii srasnda ldrm idi.
Bu Yln Dier Olaylar
Bu yl iinde Raslullah (s.)'m vefat ettii ylda mslman olan, dier bir rivayette de H. 54. ylda
vefat ettii kaydedilen Ce-rr b. Abdullah el-Becel vefat etmiti. Aere-i Mbeere'den birisi olan
Sad b. Zeyd de bu ylda vefat etmi ve Medine'de defnedil-miti. Baka bir rivayette onun H. 52,
veya 58. yllarda vefat ettii de ifade edilir. Yine bu ylda vefat edenlerden birisi de ashaptan Eb
Bekre Nufey' b. el-Hris olup Ziyd b. Ebh'in ana bir kardei idi. Raslullah (s.)'m zevcelerinden

Meymne binti el-Hris bu ylda vefat edenler arasnda idi. Raslullah onunla erif denilen yerde
zifafa girmi idi ve yine erif de vefat etmiti. Baka bir rivayette ise Hz. Meymne'nin H. 63. veya
66. yllarda vefat ettii de kaydedilir.
Bu ylda hacc emirlii grevini Yezd b. Muviye ifa etmiti. Bu yln valileri de geen yln
[232]
valilerinin ayns idi.
H. 52. (M. 672i YIL OLAYLARI
Bu yl iinde Bizans topraklarna doru k seferi iin gazaya kan Sfyn b. Avf el-Esedi olup bir
rivayete gre bu seferinde orada vefat etmi ve yerine Abdullah b. Mes'ade el-Fezr'yi tayin etmiti.
Dier bir rivayette ise bu k seferini Busr b. Eb Ertt yapm ve Sfyn b. Avf onun yanma yardmc
[233]
olarak katlmt. Yaz seferini ise Muhammed b. Abdullah es-Sekaf yapmt.
Ziyd B. Hir El-cl'nin syan
Bu yl iinde Ziyd b. Hir el-cl yanndaki yz atl ile birlikte Sevd blgesinin Mesken ad
verilen bir yerine gelerek isyan ettiini iln etmiti. Ziyd b. Ebh balarnda Sa'd b. Huzeyfe veya bir
bakasnn bulunduu bir grup atly zerlerine gndermi, bu giden svariler de isyanclar ldrerek
[234]
bertaraf etmiler ve Man ehrine kadar ulamlard.
Muz Et-T'nin syan
Bu yl iinde yine Tay kabilesinden Muz adnda birisi Ziyd b. Ebh'e kar isyan etmiti.
Abdurrahman b. mm'l Hakem suyu kenarna otuz kiilik bir grubuyla gelmi ve orada isyan
etmiti. Ziyd b. Ebh birisini zerlerine gndermi, bunu ve adamlarn ldrtmt. Baka bir
rivayette ise bunlarn ldrlmedii, zerlerine Ziyd'n kuvvetleri varnca bar sancan havaya
[235]
kaldrp emn diledikleri de kaydedilir. Bunlara Abdurrahman nehri adamlar ismi verilir.
Bu Yln Dier Olaylar
Bu yl hacc emirlii grevini Sad b. el-s yerine getirmiti. Valiler de daha evvel ad geen
kimseler idiler.
Bu ylda vefat edenler unlard: Basra'da mran b. Husayn el-Huz, Raslullah'm ashbmdan olup
Akabe bey'atlerinde ve Be-dir'de bulunmu olan ve asl ad Hlid b. Zeyd olan Eb Eyyb el-Ensr.
Daha evvel kaydettiimiz gibi Eb Eyyb el-Ensr'nin stanbul yaknlarnda H. 49. ylda vefat
ettiine dair bir rivayet de vardr. Ayrca bu ylda vefat edenlerden birisi 75 yanda len Ka'b b.
[236]
Ucre idi.
H. 53. (M. 673) YIL OLAYLARI

Bu yl iinde Abdurrahman b. mm'l Hakem es-Sekaf Bizans topraklarnda k seferine kmt.

Ayrca bu yl iinde Cunde b. Ebi meyye el-Ezd komutanlnda Akdeniz adalarndan Rodos adas
fethedilmi ve mslmanlar buray iskn ederek Bizansllar iin byk bir tehlike haline gelmilerdi.
Bizansl Rumlar Rodos'ta yerleen mslmanlardan bir hayli ekmiyorlard, nk mslmanlar bu
blgede seyreden Bizans denizcilerine saldrp gemilerine el koyuyorlard. Muviye srekli olarak
Rodos'ta yerleen bu mslmanlara byk yardmlarda bulunuyor ve evredeki dmanlar onlardan
bir hayli korkuyordu. Ancak Muviye vefat edince olu Yezd buradaki mslmanlar tamamen ihmal
etmiti.
[237]
Baka bir rivayette ise Rodos'un H. 60. (M. 679-680) ylda fet-hedildii kaydedilir.
Ziyd B. Ebh'in Vefat
Ziyd b. Ebih bu yln Ramazan aynda Kfe'de vefat etmiti. Ziyd lmnden evvel Muviye'ye
yle bir mektup yazmt: Ben Irak' sol elimle tamamen hkimiyetim altna alm bulunuyorum. Sa
elim ise u anda bo duruyor. zin ver de bu elimle de Hicaz blgesi ile uraaym. Ziyd'm bu
mektubu zerine Muviye onu Hicaz'a vali tayin etmi, ancak Hicaz ahalisi bu haberi iitince
Abdullah b. mer b. el-Hattb'n yanma varp durumu anlatm ve zntlerini bildirmilerdi.
Abdullah b. mer de: Ona beddua ediniz. diyerek kbleye ynelmi ve Ziyd'a beddua etmiti.
Abdullah b. mer bu bedduasnda yde demiti: Allahm bizi Ziyd'm errinden koru! Gerekten
Ziyd'm sa elinin bir parmanda bir ban km ve onun tesiri ile lmt. Ziyd lm deine
yattnda Kad ureyh'i ararak onunla istiare etmi ve yle demiti: u parmamda kan
ban gryorsun. Bana bu parman kesilmesi sylendi, sen ne dersin? Kad ureyh: Ecelinin
yaklam olmasndan korkuyorum. Eer gerekten ecelin
gelmise, parman kesilmi olarak
Allah'n huzuruna km olursun. Dier taraftan Cenb- Allah'a bir an evvel kavumay
istemiyormu s un gibi bu parmam da kesmi olacaksn ve kesik parmakla Allah'n huzuruna km
olacaksn. Ayrca ecel u anda gelmemi de daha bir ok yllar yaayacaksan byle parman kesik
olarak yaaman da gzel deildir. eklinde konumu, Ziyd yle karlk vermiti: Hay Allah
hayrn versin! u anda ben ldrc bir hastalk ile kucak kucaa yatyorum. Sonra ureyh
yanndan ktnda kendisiyle karlaan mslmanlar durumu sormular, o da grmesinin sebebini
anlatnca bu defa: Niye parman kesmesi konusunda ona tte bulunmadn? diye sormular,
ureyh: Kendisine danlan kii emin kiidir. diye karlk vermiti.
Ziyd parmann kesilmesini istemi, fakat atee ve dalayc ilere baknca rkm ve vazgemiti.
Baka bir rivayette ise u-reyh'in kendisine yapt bir tten sonra parman kesmekten
vazgemiti. lm yaklatnda olu: Babacm! Sana altm tane elbise hazrladm, seni onlarla
defn edeceim. demi, Ziyd ise oluna yle cevap vermiti: Ey oulcazm! Babana onun btn
elbiselerinden ve kefenlerinden ok daha hayrl bir elbise yaklam bulunuyor, o elbise de
lmdr. Sonra Ziyd lm ve Kfe yaknlarnda es-Sveyye denilen yerde defnedilmiti.
Onun vefat haberi Abdullah b. mer'e ulanca yle demiti: Haydi gle gle Smeyye'nin olu!
Ne ahirette kazancn oldu, ne de bu dnya sana kald.
Ziyd Hicretin birinci ylnda dnyaya gelmiti. Krmzya alan bir teni olup sa gznde hafif bir
[238]
alk vard. Sakal beyazd, zerinde bazen yamal grnen bir gmlei olurdu.

Rab' B. Ziyd El-Hris'ni Vefat

Bu yl iinde Ziyd tarafndan Horasan'a vali tayin edilen er-Rab' b. Ziyd el-Hris vefat etmiti.
Rabi' b. Ziyd Hcr b. Adiyy'-nin ldrlmesine bir hayli zlm ve yle demiti: Araplar onun
lmnden sonra ikenceyle ldrlmee devam edileceklerdir. Eer onun ldrlmesinden sonra
isyan edip ba kaldrabils elerdi onlardan tek bir kimse ikence ile drlmezdi. Ancak onlar bu
lm kabullenip zillete dtler. Bu sz syledikten sonra bir hafta kadar yaam ve cuma gn
mescide karak: Ey mslmanlar! Ben artk yaamaktan bktm ve hayata veda etmek istiyorum.
Benim yerime kendinize bir adam seiniz. demi ve namazdan sonra ellerini kaldrp yle dua
etmiti: Allah'm! Eer senin katnda benim iin hayr ve gzellikler varsa en yakn bir zamanda
benim ruhumu al, mslmanlarn bana da emniyette olacaklar biri gesin. Mescitten kp
gidecei srada elbiseleri ayaklarna dolanp yere dm ve evine kaldrlmt. Yerine olu
Abdullah tayin edilmi ve kendisi de o gn vefat etmiti. Olu Abdullah da kendisinden iki ay sonra
vefat edince yerine Huleyd b. Yerb' el-Hanef tayin edilmi ve Ziyd da bu tayini uygun grmt.
Ziyd vefat ettiinde Basra emri olarak Semure b. Cundeb grev yapyordu. Kfe'nin de banda
Abdullah b. Hlid b. Esd vard. Semure b. Cundeb Basra'da grevinde braklm ve 18 ay grev
yapmt. Baka bir rivayette ise 16 ay grev yapm ve Mu-viye onu bu grevinden azletmiti. Bu
azil haberini alan Semure: Allah Muviye'ye lanet eylesin! Vallahi, Muviye'ye itaat ettiim kadar
Cenb- Allah' itaat etseydim bana asla azap etmezdi.
Semure'nin Basra emirlii srasnda adamn birisi gelip zektn demi, sonra mescide girerek
namaz klmt. Ancak Semure onun ldrlmesini emretmi ve adam da ldrlmt. Eb Bekre
Semure'ye urayarak ona yle demiti: Yce Allah yle buyurur: Zektn, veren Rabbnm adn
[239]
anarak namaz klan kii kurtulua ermitir
Semure b. Cundeb o gnden sonra mthi bir
[240]
titremeye tutulmu ve son derece kt bir ekilde vefat etmiti.
Bu Yln Dier Olaylar
Bu yln hacc emirlii grevini Medine valisi olan Sad b. el-s ifa etmiti. Bu yl sona erdiinde
Kfe valisi Abdullah b. Hlid b. Esd, Basra valisi Semure b. Cundeb, Horasan valisi Huleyd b.
Yerb' el-Hanef idiler.
Bu yl iinde Abdurrahma b. Eb Bekr es-Sddk Mekke'ye giderken uyuduu bir yerde vefat
etmiti. Baka bir rivayette ise onun daha sonra vefat ettii kaydedilir. Yine bu yl iinde ashaptan
olup Muviye tarafndan San'a valiliine tayin edilmi olan Firz ed-Deylem vefat etmiti. Ayn
ekilde Amr b. Hazm el-Ensr vefat edenler arasndayd. Dier taraftan Muviye'nin Dimak kads
olan Fudla b. Ubeyd el-Ensr de vefat etmiti. Baka bir rivayette ise onun Muviye dneminin son
[241]
gnlerinde vefat ettii kaydedilir. Fudla b. Ubeyd Uhud ve dier gazvelerde bulunmutu.
H. 54. (M. 674) YIL OLAYLARI

Bizans zerine Yaplan Sefer Ve Arvd Adasnn

[242]

Fethi

Bu yl iinde k seferi iin Bizans topraklarna Muhammed b. Mlik yaz seferine de Ma'an b. Yezd
es-SZem kmlardr. Bu yl iinde mslmanlar Cnde b. Eb meyye komutasndaki
kuvvetlerle stanbul yaknlarndaki Arvd adasn fethetnilerdi. Mslmanlar bu adada yedi yl
kadar ikamet etmilerdi, yanlarnda M-chid b. Cebr de vard. Muviye vefat edip de yerine olu
Yezd geince buradaki nslmanlarn geri dnmelerini emretmi ve onlar da geri dnmlerdi.
[243]
Sad B. El-s'n Medine Valiliinden Azli Ve Yerine Mervn'n Tayini
Muviye bu yl iinde Sad b. el-s' Medine valiliinden azlederek yerine Mervn b. el-Hakem'i
tayin etmiti.
Bu azlin ve tayinin sebebi yle anlatlr: Muviye vali Sad b. el-s'a mektup yazarak Mervn'n
evini ykmasn ve mallarna el koymasn ve elinde bulunan Fedek arazisini elinden almasn
emreder. Fedek arazisini ona Muviye kendisi hibe etmiti. Sad b. el-s bu konuda Muviye'ye
itiraz etmi ve verilen emri yerine getirmemiti. Muviye ona ikinci bir mektup daha yazm, ancak
Sad yine bu emri yerine getirmeyip her iki mektubu da yannda alkoymutu. Bu durum zerine
Muviye Said'i grevinden azledip yerine Mer-vn' vali tayin ederek Sad b. el-s'n btn
mallarna el koyup evini ykmasn emretmi, yeni vali Mervn, bu mektubu alnca hemen iileri ve
ameleleri alp doru Sad'in evine gidip evi ykmak istemiti. Bunun zerine Sad ona.- Ey
Abdlmelik'in babas! Benim evimi mi ykacaksn? diye sormu, Mervn da.- Evet, Mminlerin
emri bana mektup yazp byle emrediyor. Eer sana benim evimi ykman emretmi olsayd sen de
gelip evimi ykardn. diye karlk vermi, ancak Sad: Hayr, ben asla senin evini ykmazdm.
demiti. Mervn: Hayr, vallahi ykardn. deyince Sad: Asla senin evini yutmazdm. diye
tekrarlam ve klesine: Bana Mu-viye'den gelen mektuplar getir. demiti. Muviye'nin daha
evvel gndermi olduu iki mektup getirilip de Mervn bunlar grnce: Muviye sana bu iki
mektubu yazd, sen de onun emrini yerine getirmediin halde neden bu durumlar bana anlatmadn?
diye sormu, Sad ona yle cevap vermiti: Ben byle davrandm diye sana minnet etmek
istemedim, ancak Muviye aramz bozmaya alyor. Bunun zerine Mervn: Vallahi sen benden
daha hayrl bir insansn. deyip geriye dnerek gitmi ve Sad'in evini ykmaktan vazgemiti. Said
de Muviye'ye bir mektup yazp yle demiti: Hayret dorusu! Mminlerin emri aalk
kimselerin yapt ve hoa gitmeyen eyleri tahamml ve sabrla karlayp o kimselere iyi
davranrken akrabalk balarmz koparmak, aramza kin tohumlar ekmek istiyor. Allah'a yemin
ederim, eer ayn dedenin torunlar olmasaydk Mminlerin emri, mazlum halifenin intikamn almak
ve bu konuda sz birlii etmek zere Allah bizi bir araya getirmezdi. Hi olmazsa Mminlerin
emrinin bunu gznne almas gerekmezmiydi.
Sonra Muviye Sad'e mektup yazp ondan zr dilemi ve kendisini ok daha nemli bir greve
getireceini vaat etmiti. Said Muviye'nin yanna gittiinde Muviye Mervn hakknda ne
dndn sormu o da Mervn'dan hayrla sz etmiti. Muviye ona: Peki, senin ve onun arasn
bu ekilde aan ve onu senin evini ykmaktan vaz geiren durum nedir? diye sorunca Said: O kendi
izzet ve erefinin, ben de kendi erefimin yok olmasndan korktuum iin evini ykmaktan vaz
getim. diye cevap vermi, Muviye bunun zerine: Peki, onun hakknda ne dersin? diye sorunca

da Said: Ben onun huzurunda da gyabnda da iyilikle sz ederim. diye karlk vermiti.

[244]

Ubeydullah B. Ziyd'n Horasan Valiliine Tayini

Bu yl iinde Muviye Semure b. Cundeb'i Basra valiliinden azledip yerine 6 ay mddetle Abdullah
b. Amr b. Gayln' tayin etmiti. Dier taraftan Ubeydullah b. Ziyd' da Horasan valiliine getirmiti.
Ubeydullah b. Ziyd babasnn lmnden sonra Muviye'nin yanma varm, Muviye ona: Baban
Kfe ve Basra'ya kimleri tayin etti? diye sorunca Ubeydullah olup bitenleri anlatm, bunun zerine
Muviye ona yle demiti: Eer baban seni tayin etmi olsayd ben de seni tayin ederdim.
Ubeydullah buna karlk: Hay Allah hayrn yersin! Senin vefatndan sonra birisi bana: Eer baban
ve amcan seni bu greve tayin etmi olsalard ben de seni tayin ederdim. dese sen ne dersin diye
sorunca Muviye Ubeydullah' Horasan'a vali tayin etmi ve ona yle demiti: Allah'tan kork! Hi
bir eyi de Allah'n korkusundan stn tutmaya-sn, nk Allah korkusu insana bir ok eyi
kazandrr. Maln da halka dat ve sakn onu baka eylerle kirletme. Eer sz verirsen bu szn
mutlaka yerine getir. ok fazla eyi ok az eyle dei-tirmeyesin. ok zor durumda ve mecbur
kalmadka bir emir ver-meyesin ve bir emir verdikten sonra da kesinlikle ondan dnme-yesin.
Dmanlarnla karlatnda yeryznde malp olacak olursan yer altnda da sakn malp
olmayasm. Hi kimseye hakk olmad bir konuda tamah ettirmeyesin, hi kimsenin de hakk olan bir
eyden midini kesmeyesin. Bu tlerden sonra Muviye onu uurlamt.
Ubeydullah b. Ziyd bu greve tayin edildii zaman 25 yanda idi. Horasan'a gidip Ceyhun nehrini
aarak develerin srtmda Buhara dalarma kadar ulamt. Buhara dalarn askerle ilk aan kimse
Ubeydullah olmutu. Ubeydullah Rmen, Nesef ve Beykent illerini fethetmiti. Btn buralar
Buhara'ya bal idiler ve Mslmanlar burada bir hayli ganimet ele geirmilerdi. Ubeydullah ve
askerleri Trklerle karlanca onlar hezimete uratmlard. Trk hkmdarnn yanmda zevcesi de
bulunuyordu. Mslmanlarn gelmesi zerine ona abucak giyinmesini sylemiler, ayakkablarnn
birini giymi, fakat brn giyemeden msluman askerler oraya varm ve bunu ganimet almlard.
Daha sonra bu ayakkab 200.000 dirhem karlnda iade edilmiti. Trklerle yaplan bu savaa
Horasan'dan bir sr kimseler katlmt. Bu konular ileride zikredilecektir. Bu sefer srasnda bir
sr zorluklara urayan Ubeydullah ve askerleri geri geldikten sonra Horasan'da iki yl ikamet
[245]
etmilerdi.
Bu Yln Dier Olaylar
Bu yl hacc emirliini Medine valisi olan Mervn b. el-Hakem ifa etmiti. Bu sralarda Kfe valisi
Abdullah b. Hlid, dier bir rivayete gre ise ed-Delhak b. Kays idi. Msr valisi ise Abdullah b.
Amr b. Gaylan idi.
Bu yl iinde Eb Katde el-Ensr 70 yanda iken vefat etmiti. Baka bir rivayette ise onun H. 40.
ylda vefat ettii ve cenaze namazn Hz. Ali'nin yedi tekbir ile kldrd kaydedilir. O Bedir
savana katld gibi Hz. Ali'nin btn savalarna da katlm idi. Dier taraftan 120 yanda
olduu sylenen Huvaytb b. Ab-d'1-Uzz vefat etmiti. Yine bu ylda Raslullah Cs.) 'm azatls
Sev-bn vefat etmiti. Ayn ekilde Usme b. Zeyd'in de bu ylda vefat ettii kaydedildii gibi onun
H. 58. veya 59. ylda vefat ettii de kaydedilir. Yine bu ylda 124 yanda olduu sylenen sahb

Sad b. Yerb' b. Ankese vefat etmiti. Yine Mekke'nin fethi gn ms-lman olanlardan ve vefat
ettiinde 135 yanda olan Mahreme b. Nevfel vefat etmiti. Abdullah b. Uneys el-Chen de bu yl
vefat edenler arasnda idi. Zeyd b. ecere er-Rahv bu ylda kt bir seferde ehit edilmi idi. H.
[246]
58. ylda vefat ettiine dair bir rivayet de kaydedilir.
H. 55. (M. 675) YIL OLAYLARI
Bu yln k seferini Sfyn b. Avf el-Ezd yapmt. Baka bir rivayete gre bu seferi Amr b. Mhrez
[247]
veya Abdullah b. Kays el-Fezr veya Mlik b. Avf'dan birisi yapmtr.
Ubeydullah B. Ziyd'n Basra Valilii
Bu yl iinde Muviye Abdullah b. Amr b. Gayln' Basra va-liinden azlederek yerine Ubeydullah b.
Ziyd'i tayin etmiti.
Onun azledilmesinin sebebi u idi: Abdullah b. Amr b. Gayln bir gn Basra mescidinde minberden
mslmanlara hitap ederken Dabbeoullanndan birisi ona bir ta atm, Abdullah da bu adamn elini
kestirmiti. Dabbeoullar Abdullah'a gelip ona yle dediler: Bizim adammz olabilir ki bir gnah
ilemitir ve sen de onu cezalandrdn. Ancak bu durumun halifeye ulap hepimize dokunacak bir
ceza vermesinden korkuyoruz. Bize emre yazlm bir mektup ver, birimiz o mektubu alp kendisine
gtrsn ve senin bir phe zerine ve iyice aratrlmadan bir adamm elini kestirdiini iletsin.
Abdullah onlara bir mektup yazp vermi ve kendisi de bu yln banda Muviye'ye gidince
Dabbeoullar ellerindeki bu mektubu alp adamlarnn elinin haksz olarak kesildii konusunda
Abdullah b. Amr' Muviye'ye ikyet etmilerdi. Muviye Dabb oullarnn elinde bu mektubu
grnce yle demiti: Tayin ettiim valilerime ksas uygulamama imkn yok, fakat adamnzn
diyetini beytlmal'den deyebilirim. Sonra Abdullah' Basra valiliinden azlederek yerine
Ubeydullah b. Ziyd' tayin etmiti. bn Ziyd da Horasan'a Elem b. Zr'a el-Klb'yi tayin etmi,
[248]
fakat Elem burada ne bir sefere km ne de bir fetih yapabilmiti.
Bu Yln Dier Olaylar
Bu ylda Muviye Abdullah b. Hlid'i Kfe valiliinden azlederek daha evvel sylendii gibi yerine
Dahhk b. Kays' tayin etmiti. Bu yl iinde Raslullah (s.)'m Mekke'de iken evinde gizlendii ve
vefat ettiinde 80 yanda olan Erkan b. Ebi'1-Erkm el-Mahzm vefat etmiti. Baka bir rivayette
ise onun Eb Bekre'nin vefat ettii gn vefat etmi olduu kaydedilin Bu ylda ayrca Bedir
ashabndan olup Sffn'de Hz. Ali'nin saflarnda bulunmu olan Ebu'l Yeser Ka'b b. Amr el-Ensr
vefat etmiti. Baka bir rivayette ise onun daha evvelki bir tarihte vefat ettii bildirilir. Bu ylda hacc
[249]
emirlii grevini yine Mervn b. el-Hakem yapmt.
H. 56. (M. 675-676) YIL OLAYLARI
Bu yl iinde Cnde b. Eb meyye Bizans topraklarnda k seferine kmt. Baka bir rivayette

ise bu sefere Abdurrahman b. Mes'd'un kt kaydedilir. Yine dier bir rivayette de Yezd b.
ecere'nin bir deniz seferine; tyd b. el-Hris'in de karada bir gazaya ktklar belirtilir. Bu yln
Recep aynda Muviye bir umre yapm, hacc emirlii grevini de Velid b. Utbe b. Ebi Sfyn ifa
[250]
etmiti.
Yezd b. Muviye'nin Veliaht Tayin Edilmesi
Bu yl iinde Yezid b. Muviye'ye babasnn veliahd diye bey'at edilmiti.
Bu veliahtl kii ilk defa Muire b. u'be'den kaynaklanmt. Muviye b. Eb Sfyn'm Mure'yi
Kfe'den azledip yerine Sad b. el-s' tayin etmek niyetinde olduu haberi Muire'ye ulatnda
yle dnmt: En iyisi ben kendim kalkp Muviye'ye gideyim ve beni grevden affetmesini
isteyeyim ki benim valilikten bkm olduum haberi yaylm olsun. Kalkp Muviye'ye gitmi,
oraya vardnda adamlarna yle demiti: Eer u anda ben sizi bir valilie veya emirlie
etiremezsem bu artk bundan sonra asla mmkn olmaz. Arkasndan Muire kalkp Yezd b.
Muviye'nin yanma gitmi ve ona: Raslullah (s.) 'm en yakn arkadalar ve Kurey'in yal bal
adamlar, ileri gelenleri tamamen lp gitmiler, geriye onlarn evldlar kalmtr. Sen bu evldlar
arasnda en faziletli, en ileri grl, snneti ve siyseti, ynetim ilerini en iyi bilen bir kimsesin.
Mminlerin emrinin kendisinden sonra seni veliaht tayin etmesi konusunda neden bir giriimde
bulunmadn bilmiyorum. demiti. Yezid Mure'ye: Bunu imkn dahilinde gryor musun? diye
sorunca Mure: Evet demi, Yezid de kalkp babasna giderek Mure'rtin dediklerini anlatmt.
Muviye Mure'yi arp ona Yezd'in syledikleri konusunda sorular sormu ve Mure
Muviye'ye yle demiti: Ey Mminlerin emri! Gryorsun ki Hz. Osman'n ldrlmesinden sonra bir ok ihtilflar meydana gelmi ve mslmanlarm kam
dklmtr. Yezid senin halefin olsun. Onu kendinden sonra veliaht tayin et. Eer bu gerekleecek
olursa senin vefatndan sonra mslmanlarm kanlar dklmez ve her hangi bir fitne de meydana
gelmez. Muviye: Peki, bu konuda kim bana yardm eder? diye sorunca Mure: Ben Kfe
halkn garanti ederim. Ziyd da Basra halkn ayarlar. Eer bu iki ehir sana bey'at edecek olursa
zaten bunlarn dnda hi kimse muhalefet edecek deildir. diye cevap vermiti. Muviye bunun
zerine: Peki, o halde kalk, grevinin bana dn. Bu konuda gvendiin kimselerle gr, durumu
bize bildir ve dndn bize anlat, biz de bu konuda dnelim. demi, Mure de kalkp
adamlarnn yanma gelmiti. Kendisine: Neler oldu? diye sorduklarnda Mure: Muviye'nin
kafasna hi olmayacak ve olmas muhal olan bir ii soktum. Bu i Muhammed'in (s.) mmetinde
olmas asla uygun olmayan bir itir, fakat ben onlar iin yle bir gedik atm ki ebediyyen bu gedik
kapatlamayacaktr. eklinde konumutu.
Muire sonra Kfe'ye gelip burada meyyeoullarnn taraftarlar olan baz kimselerle Yezd'in bu
durumunu grm ve bunlar Yezd'e bey'at edecekleri hususunda olumlu cevap vermilerdi. Mure
bu gibi kimselerden on veya daha fazla kimseden oluan bir heyet teekkl ettirip onlara 30.000
dirhemlik bir sr hediye-ler vermi, balarna kendi olu Ms b. Muire'yi geirip Mlv-ye'ye
gndermiti. Bu heyet Muviye'nin yanma gidip Yezid'e bey'at edilmesi konusunu son derece uygun
grdklerini sylemi ve byle bir bey'atin bir an evvel yaplmas iin Muviye'yi tevik etmilerdi.
Muviye: Etrafa yaymadan bu grnz ve anlaynz korumaya alnz. dedikten sonra
Musa'ya dnp: Baban bu adamlarn dinini onlardan ka paraya satn ald? diye sormu, Musa b.
Mure de ona: Otuz bin. diye cevap verince de Muviye: Dinlerini bir hayli ucuza satmlardr.

eklinde karlk vermiti.

Baka bir rivayette ise yle anlatlr: Mure krk kiilik bir heyet oluturup basma olu Urve'yi
geirmi ve onlar Muviye'ye gndermiti. Bunlar Muviye'ye vardklarnda ona yle hitap
etmilerdi: Biz Muhammed (s.)'m mmeti iin yararl olacak bir grle geldik. Ey Mminlerin
emri! Sen bir hayli yalandn ve artk sana ecelin gelip atmasndan korkuyoruz. Bunun iin bize bir
yol gster ve bir snr iz de o yolu takip edelim. Muviye onlara: Peki, bana ne tavsiye
edersiniz? diye sorunca yle demilerdi: Mminlerin emrinin olu Yezd'i tavsiye ederiz.
Muviye: Peki Yezid'den raz msnz? diye sorunca da: Evet demiler, Bu sizin grnz
mdr? diye sormas zerine ise: Evet, bu bizim kendi grmz ve yanlarndan geldiimiz
kimselerin grdr diye cevap vermilerdi. Muviye, Urve'ye gizlice: Senin baban bu adamlarn
dinini ka paraya satn ald? diye sormu, Urve de: Drt yz dinara. diye cevap vermiti.
Muviye bunun zerine: Onlarn dinleri ne kadar da ucuzmu! diye sylenip onlara yle demiti:
Sizin ileri srdnz bu gr bir dnelim ve Yce Allah'n ne takdir ettiini grelim. Sabrla
hareket etmek acele etmekten ok daha hayrldr, Bu grmeden sonra onlar da memleket-' lerine
geri dnmlerdi.
Kfelilerin bu ziyaretlerinden sonra Muviye'nin Yezd'i veliaht tayin etmesi konusundaki azmi ve
istei bir hayli artmt. Muviye sonra Ziyd b. Ebh'e haber gndererek onunla da danm ve
Ziyd Ubeyd b. Ka'b en-Numeyr'yi ararak ona yle demiti: Kendisiyle istiare edilen adam
mutlaka gvenilir bir kimsedir, kendisine sr verilen bir kimse de bu srr mutlaka saklar. nsanlar
arasnda iki huy olumutur. Bunlardan birisi kendilerine tevdi edilen bir srr ifa etmek, dieri ise
ehli olmayan kimselerle istiarede bulunmak. Kendilerine sr verilecek iki adam vardr. Bunlardan
biri bu srr saklarken ahirette karln bulaca sevab umar, dieri ise dnyada elde edecei bir
n, an ve eref iin bu srr saklar. te ben sana bir sr tevdi ediyorum. yle bir sr ki bu srrn
sahifelere, satrlara bile dklmesinden ekinmek gerekir. Mminlerin emri bana bir mektup
gnderip u u konularda benimle istiare ediyor. O mslmanlarm bu konuda nefret ve tepkilerinden
korkuyor ve onlarn itaatlerini de bekliyor. Bir insann slm sorumluluu uhdesinde bulundurmas
ise kolay bir i deildir, bu bir hayli byk bir itir. Yezid'e gelince, o hem son derece tembel ve
ihmalkr, hem de ava son derece merak sarm bir kimsedir. Kalk, Mminlerin emrine git; onunla
gr ve Yezd'in durumunu kendisine hatrlat. Ona bu konuda biraz sabrl davranmasn, uygun olan
tutumun hi acele etmemek olduunu, bir hayrn tehir edilmesinde errin ortaya kmasndan ok daha
byk faydalar bulunduunu syle.
Ubeyd Ziyd'a: Bundan daha iyi bir gr o]ur mu? diye sormu, o da: Nedir? diye sorunca
Ubeyd'yle demiti: Muviye'nm varm olduu karar bozmayasm ve olunu da onun gznden
drp buz ettirmeyesin. Ben emire gitmekten ziyade Yezd'i bula-ynn. Yezd'le grerek
babasnn bu konuda sana bir mektup yazp istiare ettiini ve kendisine bey'at konusunda ne
dndn sorduunu ileteyim. Bu arada senin kendisine yaplacak bey'at-ten korktuunu,
ihmalkrln ve mmetin tahamml etmeyecei eylerle megul olduunu, ancak byle bir bey'atin
yaplabilmesi iin bu gibi adetlerini terketmesini tavsiye ettiini, ve o zaman mslmanlara kar
savunulacak bir delilimiz olabileceini syleyeyim. O zaman bu i arzu edilen noktaya varr. Yezid'e
byle sylenmesi durumunda Mminlerin emrine de iyi bir nasihat edilmi olur ve byle mmetin bu
konuda gsterecei tepkiyi de hafifletmi oluruz. Ziyd onun bu szleri zerine: Sen bu grnle
gerekten iin can alc noktasna parmak bastn ve gayet isabetli eyler syledin. Kalk, Allah'n
bereketiyle am'a git ve eer grn hatal ise hi olmazsa aldatc olmazsn ve sen iyi grdn

de sylersin. O zaman da Yce Allah bizim bilmediimiz eyleri takdir eder. demiti.
Ubeyd kalkp Yezd'in yanma varm, konuyu ap herhangi bir ie girimeden evvel bunu gizli
tutmas tavsiyesinde bulunmu ve ayrca Ziyd'm Muviye'ye yazd bir mektubu ona iletmiti ki
Ziyd bu mektubunda Muviye'ye acele etmemesini, teenni ile hareket etmesini tavsiye etmi,
Muviye de bu tavsiyeleri kabul etmiti.
Ziyd b. Ebh vefat ettiinde Muviye, olu Yezid'e bey'at edilmesi hususunda teebbslere
girimiti. nce tutup Abdullah b. mer'e 100.000 dirhemlik bir hediye gndermi, Abdullah b.
mer nce bu hediyeyi kabul etmi, ancak Muviye kendisine Yezd'e bey'at edilmesi konusunu
anca: Muviye benim dinimin bu kadar ucuz olduunu mu zannetmitir? demi ve bu hediyeyi
kabul etmekten vaz gemiti.
Muviye bundan sonra Medine valisi olan Mervn b. el-Hakem'e bir mektup yazp: Yam bir hayli
ilerlemi, kemiklerim ve gcm zayflamtr. lmmden sonra mmetin tekrar ihtilfa dp
birbirlerini krmasndan korkuyorum. Benden sonra onlarn basma geecek kimseyi semek istiyorum,
ancak bu ii yaparken sen ve senin yannda bulunan kimselere danmadan asla byle bir eye
teebbs etmek istemedim. Onlara benim bu grm ilet ve onlarn da nasl dndklerini bana
yaz. Mervn Medine'de msl-manlarn huzuruna kp onlara Muviye'nin yazm olduu bu
mektubu duyurmu, Mslmanlar Mervn'a yle demilerdi: Gerekten isabet etti. Allah onu bu
konuda muvaffak eylesin. Biz de byle bir eyi sevinle karladk. Ancak bize kimi tayin edeceim
de bildirmesi gerekir. Bunun zerine Mervn kendisine durumu bildirdiinde Muviye ona
gnderdii cevab mektupta Yezid'den sz etmi Mervn da kalkp Medne'li mslmarlara yle
hitab etmiti: Mminlerin emri kendisinden sonra banza geecek kimseyi semi ve kendisinden
sonra olu Yezid'i veliaht tayin etmi bulunmaktadr.
Mervn'n bu szleri zerine Abdurrahman b. Eb Bekr ona: Vallahi, ey Mervn, yalan syledin ve
Muviye de yalan sylyor. Siz bununla Muhammed mmetinin hayrn kesinlikle istemiyorsunuz. Siz
bunu Bizans ynetiminde olduu gibi babadan oula geen bir hkmdarlk haline getirmek
istiyorsunuz. Bir imparator lr, yerine baka bir imparator gelir! demi, Mervn ise yle karlk
vermiti: te Kur'n- Kerim'in hakknda Annesine babasna f size dedii adam budur.
O srada mescitte bulunan Hz, ie perde arkasndan kalkarak: Ey Mervn, ey Mervn! diye
seslenmi, btn mslmanlar o anda kulak kabartm, Mervn da sesin geldii tarafa doru
ynelmiti. Hz. ie devamla yle demiti: Kur'n'n bu ayetinin Abdurrahman hakknda nazil
olduunu ileri sryorsun. Vallahi yalan sylyorsun. Bu ayetin hakknda nazil olduu adam falan
falan kimsedir. Vallahi, sen ortal fesada boan adamsn- Ve sen Allah'n peygamberinin lanetledii
bir kimsesin.
Arkasndan Hz. Hseyin b. Ali kalkar, byle bir bey'ati kesinlikle reddettiini bildirir. Abdullah b.
mer ve Abdullah b. Zbeyr de bunu kesinlikle reddederler. Mervn durumu bir mektupla Muviye'ye iletir. Muviye bunun zerine dier vilayetlerdeki valilere mektuplar yazm, Yezd'in
iyiliklerinden ve faziletlerinden bahsederek heyetler halinde am'a gelmelerini emretmiti.
Muviye'nin yanma gidenler Medine'den Muhammed b. Amr b. Hazm, Basra'dan da Ahnef b. Kays
idi. Muhammed b. Amr Muviye'ye yle demiti: Her bir oban gtt srsnden sorumludur.
Muham-lem (s.) mmetinin ilerini kime brakacan sen tayin et. Onun bu szleri zerine Muviye
son derece rahat bir nefes alm, sanki iddetle arzu ettii bir eye kavumu gibi olmutu.
Muhammed b. Amr'a hediyeler vermi ve onu yerine gndermiti. Sonra Ahnef b. Kays'a haber
gnderip Yezd'in yanma varmasn emretmi, Ahnef Yezd'in yanma varp da oradan ayrlnca ona:

Yeenim nasl buldun? diye sormutu. O da: Karmda gen bir delikanl, neeli, sabrl, gl,
kuvvetli ve latife yapan bir ahsiyet grdm diye cevap vermiti.
Daha sonra muhtelif yrelerden gelen heyetler etrafnda birikince Muviye Dahhk b. Kays elFihr'ye yle demiti: Ben kalkp bir konuma yapacam. Konuma arasnda sustuumda sen kalk,
konumaa devam et ve Yezd'e bey'at edilmesi konusunda beni tevik etmee al. Muviye
mslmanlara kar hitapta bulunmak zere minbere ktnda konumasn yapm, slm'n
emirlerini bildirmi, hilfetin stnlnden sz etmi, Allah'n emirlerinden, emirlere ve valilere
gsterilmesi gereken itaatten sz etmi, arkasmdan da olu Yezd'in faziletinden, siyasete ve ynetime
olan vukufundan ve bu husustaki bilgisinden bahsederek ona bey'at edilmesini teklif etmiti
Arkasndan hemen Dahhk b. Kays ortaya atlp Allah'a hamd ve sena ettikten sonra yle
konumutu; Ey Mminlerin emri! Senden sonra mutlaka kendisine uyulacak ve mslmanlar
ynetecek bir emre ihtiya vardr. Biz cemaate ve bunlar arasndaki birlik ve balla baktmzda
insanlarn kanlarnn akmamas, mmetin salh ve neticenin hayrl olmas iin bu birlik ve balln
tek are olduunu grdk. Halbuki ihtilflar srp gitmekte ve hep ayn noktalara gelindii
grlmektedir. Allah her gn, her an yeni bir itedir. Bildiim kadaryla Mminlerin emrinin olu
Yezd gayet iyi bir yolda, son derece mazbut bir hayat srmektedir. O ilim ve huy asndan
hepimizden ok daha stndr, hepimizden ok daha ileri grl bir ahsiyettir. te bundan dolay
onu veliaht edin, senden sonra bizim , iin bir-rehber ve glgesinde durup snabileceimiz bir
snamz olsun.
Dahhk'tan sonra Amr b. Sad el-Edak da ayn hususta bir konuma yapm ve arkasndan Yezid b.
el- Mukanna' el-Uzr (Mu-viye'yi gstererek): Mminlerin emri lecek olursa, (Yezd'i
gstererek) ite bu onun yerini tutar. demi, sonra: Kim ki bunu kabullenmezse (klcn gstererek)
onun iin de bu vardr. diye ilve etmiti. Muviye ona: Sen otur, sen hatiplerin stadsn. diye
seslenmi ve onu susturmutu. Arkasndan gelen heyetlerin temsilcileri tek tek konumalar
yapmlard.
Muviye el-Ahef e: Ey Eb Balr, sen ne dersin? diye sormu, o da yle cevap vermiti: Eer
doruyu sylemee kalksak sizden korkuyoruz, yalan sylemee ise Allah'tan korkuyoruz. Sen ey
Mminlerin emri! Yezd'i bizden ok daha iyi bilirsin. Onun gecesini gndzn, an gizlisini,
btn girdisini ktsn bizden 15a bilmektesin. Yezd gerekten Allah'n raz olaca bir halfe
olacaksa ve bu mmetin salh iin bir nder olabilecekse bu konuda bizimle istiare etmene gerek
yoktur. Eer onda bu zellikleri grmyorsan tutup da dnyay ona teslim etme, nk sen ahirete
gp gitmek zeresin. Fakat buna ramen bize den ittik ve itaat ettik demekse bunu der, iin
iinden karz. Sonra amllardan birisi ortaya atlp yle demiti: Bu Irakllar dmanca bir
tavr ierisindedirler. Ne syleyip durduklarm anlayamyoruz. Bizde ittik ve itaat ettik demekten
baka vurumak ve ileriye atlmak dncesi vardr.
Bu gelen heyetler oradan ayrldnda mslmanlar el-Ahnef-in dediklerini aralarnda konuup
duruyorlard. Ancak Muviye kendisine yakn olanlara yaklayor, uzakta duranlar idare etmeye
alp onlara da bahiler veriyor ve her trl maddi yardmlarda bulunuyordu. ounu kendisine
ekmi ve ekseriyeti temin ederek bey'ati salamt. Irakllar ve amllar Yezd'in yeliahtlii
konusunda Muviye'ye bey'at edince Muviye bin atl ile birlikte Hicaz'a gitmiti. Muviye
adamlaryla birlikte Medine'ye yaklatnda onunla ilk karlaan kii Hseyin b. Ali olmutu. Hz.
Hseyin onunla karlatnda yle demiti: Sana ne merhaba ne de ho geldin diyorum. Kan
kaynayp duran ve Yce Allah'n kann aktaca bir beden... Muviye onun bu szlerine: Yava

ol! Vallahi, ben bu sylediin szlerle nitelenecek bir kimse deilim! diye karlk vermi, Hz.
Hseyin ise.- vet,bence bu sylediklerimden ok daha kt bir ahsiyetsin demiti. Ondan sonra
Abdullah b. Zbeyr ile karlam, Abdullah da ona yle demiti: Sana ne merhaba, ne de ho
geldin diyorum. Kertenkele oldu da tmsee trmand. Ban ieriye sokarken kuyruunu darda
sallyor. Vallahi, onun kuyruu yakalanp srt ezilecektir. Onu gzmden uzaklatrn. Sonra atnn
yzne vurup geri evirmee almt. Arkasndan Abdurrahman b. Eb Bekr Muviye ile
karlam ve o da yle demiti: Ho gelmedin ve merhabalar olmasn sana! Bu-nam bir yal,
akl gitmi bir herif... Bu szleri zerine Muviye onun atnn yzne vurulmasn emretmiti. Ayn
ekilde Ab-dulah b. mer'e kar da bu davran tekrarlanmt. Bunlar Muviye ile birlikte
Medine'ye girinceye kadar yrm, ancak Muviye onlara as dnp iltifat etmemiti. Muviye'nin
bulunduu yere varmak istediklerinde girmelerine asla msaade etmemi ondan da. bekledikleri
yaknl grmeyince kp Mekke'ye gitmiler, orada ikamet etmilerdi. Muviye Medine mescidinde
okuduu bir hutbede Yezd'i srekli olarak methetmi ve yle demiti: Onun zeks, fazileti ve
mevkiinin stnl gz nne ahndn-da hilfet iin ondan daha ok hak sahibi bir kimsenin
bulunduu ileri srlebilir mi? u giden adamlar var ya, onlarn kklerinin kesilmesinden ve
balarna bir sr musibetlerin gelmesinden endie ediyorum. Ben tenbih edilmeleri gerekmedii
zaman bile onlar tenbih ettim. Sonra dnp u beyitleri okumutu:
Ey Mustalikoullar! Ben daha evvel dikkatinizi ekip sizi uyarmtm,
Ve ey Amr! Bana itaat et, ondan sonra ekip git, diye sylemitim.
Eer gcmn yetmeyeceini ileri srecek olursan Houna gitmeyecek bir davranla kar karya
kalrsn, Ve eer o imek istediin suyu sindirmek istiyorsan nce tadma bak, sonra i-, daha iyi
edersin.
Sonra Muviye Hz. ie'nin yanna gitmiti. Ancak Hz. ie Muviye'nin Hz. Hseyin ve arkadalar
iin: Bey'at etmezlerse onlar ldrrm. dediini iitmiti. imdi ise Muviye gidip onlar Hz.
ie'ye ikayet ediyordu. Hz. ie ona baz tlerde bulunarak yle demiti: Senin Hseyin ile
arkadalarn lm ile tehdit ettiini iittim. Muviye: Ey Mminlerin annesi! Onlar benim iin ok
azizdirler, ancak ben Yezd iin bey'at alm bulunuyorum. Onlarn dnda bulunan herkes bey'at
etmitir. Yaplan ve tamamlanan bir bey'atin tekrar geri alnmasn uygun gryor musunuz? diye
sorunca Hz. ie: Onlara kar yumuak davran! nallah onlar da senin arzu ettiin davranta
bulunurlar. diye karlk vermi, Muviye de: Evet, senin sylediin gibi yapacam. demiti.
Ancak bu konuma arasnda Hz. ie'nin Muviye'ye yle dedii de kaydedilir: Kardeim
Muhammed'e yaptn gibi u anda ben de seni ldrmek zere burada bir adam saklam olsaydm
buna ne derdin? Muviye bu szlere: Hayr, ey Mminlerin annesi! Ben son derece emin bir evde
bulunuyorum ve kendimi emn iinde gryorum. eklinde karlk vermi, Hz. ie de ona: Evet,
emn iindesin. demiti.
Muviye, Medine'de bir sre ikamet ettikten sonra Mekke'ye gitmi, mslmanlar onu karlamlar.
Hz. Hseyin ile arkadalar da kendi aralarnda yle demilerdi: Onu biz de karlayalm, umulur
ki yaptklarndan piman olmutur. Onu Batn Merre denilen yerde karlamlar ve kendisiyle ilk
defa onunla karlaan Hz. Hseyin olmutu. Muviye Hz. Hseyin'e: Merhabalar, ho geldin
Raslullah'm torunu ve mslman genlerin efendisi! demi, bu ekilde iltifat ettikten sonra ona bir
at getirilmesini emretmi ve bindirerek yanma alp yrmt. Dierleriyle karlatnda da ayn
ekilde bu hitaplarda bulunmu ve onlar da atlara bindirerek birlikte Mekke'ye girmilerdi. Onlar
Mekke'ye ilk giren ve en son kan kimseler olmulard. Muviye onlarla her gn grp konuur,

sohbet eder, fakat bey'at konusunda onlara asla bir ey zikretmezdi. Nihayet Muviye hacc menasikini
yerine getirip arlklarn ykler. Ayrlk saati yaklatnda Hz. Hseyin'in arkadalar birbirleriyle
yle konuurlar: Sakn bu adamn yapm olduu iltifatlara aldanmayasmz. O bu iltifatlar
sevdiinden dolay deil, sizi kendi arzu ettii istikamette ynlendirmek ve arzu ettiini
gerekletirmek iin yapyor. Ona nasl bir cevap verecekleri konusunda ittifak etmiler ve
Abdullah b. Zbeyr'in onunla konumasn kararlatrmlard.
Muviye ayrlp gidecei zaman onlar toplam ve yle demiti: Benim sizin hakknzda nasl
davrandm, akrabalk hukukunu nasl koruduumu ve size olan iltifatlarm grdnz. Yezd sizin
kardeinizdir ve amcanzn oludur. Ona hilfet ile bey'at etmenizi arzu ediyorum. Bylece o halife
olduunda sizler de onun yardmclar olarak istediklerinizi azleder, istediklerinizi tayin eder, zekt
ve harac toplar, arzu ettiiniz gibi taksim edersiniz. Bu konularda Yezid size asla muhalefet
etmeyecek ve size uyacaktr. Onlar, Muviye'nin bu szlerine kar susmular, o ise: Neden ba na
cevap vermiyor sunuz? diye sormu ve bu szn iki defa tekrarlamt. Nihayet Abdullah b.
Zbeyr'e yaklap: Haydi, sen onlarn en iyi konuansn, syle bakalm. deyince Abdullah b. Zbeyr sze yle balamt: Evet, biz seni husustan birini semekte serbest brakacaz.
Muviye: Nedir bunlar? diye sormu, Abdullah b. Zbeyr: Raslullah (s.)'in, Eb Bekrin veya
mer'in yaptklar uygulamay yapman, senin de onlara uyman istiyoruz. diye karlk vermi,
Muviye: Onlar ne yaptlar? diye sorunca da bn Zbeyr yle devam etmiti: Raslullah Cs.)
ahirete irtihal ettiinde hi kimseyi hilafete tayin etmedi ve kimseyi belirlemedi. Mslmanlar Eb
Bekir'i seip ondan raz oldular. Ancak Muviye sze kararak: Aranzda Eb Bekir gibi bir
kimse yoktur ki onu seeyim. Bu konuda mslmanlarm gr ayrlna dmesinden korkuyorum.
deyince, Evet, doru syledin; o halde Eb Bekir'in yapt gibi Kurey iinden ancak
meyyeoullarmdan olmayan birisini halife aday gster veya istiyorsan mer'in yapt gi-b
aralarnda meyyeouilarmdan ve senin evltlarndan ve akrabalarndan kimsenin bulunmad alt
kiilik bir raya ii havale et. eklinde konumu, Muviye: Bunlardan baka syleyecein bir ey
var mdr? diye sormu ve o da: Hayr! diye karlk vermiti. Arkasndan dierlerine de Sizler
ne dersiniz? diye sormu, onlar da: Abdullah b. Zbeyr'in sylediklerinin, aynsn deriz. diye
karlk vermilerdi. Sonra Muviye onlara dnp: Ben size yaklamay arzu ettim. Tebliini yapan
artk mazur saylr. Daha evvel sizin de aralarnda bulunduunuz mslmanlara hitap ettiimde birisi
kalkar, herkesin gz nnde beni yalanlard ve ben de onun bu davranna kar susar, sesimi
karmazdm. Ancak ben imdi mslmanlara bir hutbe okuyacam. Yemin ederim ki eer sizden
birisi benim bu konumam arasnda kalkar da itiraz eder veya benim sylediklerimi reddederse
kesinlikle ona hi bir cevap vermeden kl onun boynuna dayanacak ve kellesini uuracaktr. Artk
herkes kendi cann kurtarmaya alsn. diyerek tehdit etmiti.
Sonra Muviye kendi muhafz bassn ararak ona onlarn da huzurunda: Bunlarn her birinin
banda iki adam bulundur ve bu adamlarn her birinin eline bir kl ver. Ben hutbemi okuduum
srada eer onlardan birisi kalkar da azm ap bir kelime syleyecek olursa hemen bandaki
muhafzlar kllaryla bunlarn boynunu vursun. diye talimat vermi,, sonra oradan km, onunla
birlikte onlar da karak mescide gitmilerdi. Muviye minbere kp Allah'a hand ve sena ettikten
sonra yle demiti: Bunlar mslmanarn ileri gelenleri ve en hayrllardrlar. Bunlara
danmadan ve onlarn grlerine ba vurulup onlarla istiare edilmeden hi bir i yaplamaz ve icra
edilemez. Onlar Yezd'e bey'at etme konusunda raz olmular ve ona bey'at etmilerdir. Haydi sizler
de Allah'n adyla Yezd'e bey'at ediniz! Muviye'nin bu szleri zerine orada hazr bulunan

Mekkeli mslmanlar gelip Yezd'e bey'at etmilerdi, ancak bu bey'atlerini yaparlarken Abdullah b.
Zbeyr, Hz. Hseyin ve dier arkadalarnn yapm olduklar bey1-ate dayanarak ve gvenerek
yapmlard. Bu bey'at iinden sonra Muviye hemen atma binip oradan ayrlarak Medine'ye doru
gitmiti. Mslmanlar Hz. Hseyin ve arkadalarna gelip: Sizler bey'at etmeyeceinizi iddia
ediyordunuz, neden raz olup da ona bey'at ettiniz? diye sormular, Hz. Hseyin ve arkadalar ise:
Hayr, vallahi biz asla bey'at etmedik. diye karlk vermilerdi. Bunun zerine: Peki, o
hutbesinde sizin de bey'at ettiinizi syledii halde neden ona itiraz etmediniz? demiler, onlar da:
Kltan ve ldrlmekten korktuk da onun iin sesimizi karmadk, diye cevap vermilerdi.
Muviye Medine'ye dndnde Mekke'de olup bitenleri onlara anlatm ve onlarn da bey'atini
alarak oradan am'a gitmi ve Himoullarma eziyet etmee balamt. Muviye'nin bu davran
zerine Abdullah b. Abbs kalkp am'a Muviye'ye gitmi ve ona yle demiti: Sana ne oluyor da
bize byle cephe alp duruyorsun? Muviye ona: Sizin adamnz Yezid'e bey'at etmi deildir, siz
de onun bu davranna kar kmadnz. deyince Abdul sizin de aralarnda bnlunduunuz
mslmanlara hitap ettiimde birisi kalkar, herkesin gz nnde beni yalanlard ve ben de onun bu
davranna kar susar, sesimi karmazdm. Ancak ben imdi mslmanlara bir hutbe okuyacam.
Yemin ederim ki eer sizden birisi benim bu konumam arasnda kalkar da itiraz eder veya benim
sylediklerimi reddederse kesinlikle ona hi bir cevap vermeden kl onun boynuna dayanacak ve
kellesini uuracaktr. Artk herkes kendi cann kurtarmaya alsn. diyerek tehdit etmiti.
Sonra Muviye kendi muhafz bassn ararak ona onlarn da huzurunda: Bunlarn her birinin
bamda iki adam bulundur ve bu adamlarn her birinin eline bir kl ver. Ben hutbemi okuduum
srada eer onlardan birisi kalkar da azn ap bir kelime syleyecek olursa hemen bandaki
muhafzlar kllaryla bunlarn boynunu vursun. diye talimat vermi,, sonra oradan km, onunla
birlikte onlar da karak mescide gitmilerdi. Muviye minbere kp Allah'a hamd ve sena ettikten
sonra yle demiti: Bunlar mslmanlarn ileri gelenleri ve en hayrllardrlar. Bunlara
danmadan ve onlarn grlerine ba vurulup onlarla istiare edilmeden hi bir i yaplamaz ve icra
edilemez. Onlar Yezd'e bey'at etme konusunda raz olmular ve ona bey'at etmilerdir. Haydi sizler
de Allah'n adyla Yezid'e bey'at ediniz! Muviye'nin bu szleri zerine orada hazr bulunan
Mekkeli mslmanlar gelip Yezd'e bey'at etmilerdi, ancak bu bey'atlerini yaparlarken Abdullah b.
Zbeyr, Hz. Hseyin ve dier arkadalarnn yapm olduklar bey'-ate dayanarak ve gvenerek
yapmlard. Bu bey'at iinden sonra Muviye hemen atma binip oradan ayrlarak Medine'ye doru
gitmiti. Mslmanlar Hz. Hseyin ve arkadalarna gelip: Sizler bey'at etmeyeceinizi iddia
ediyordunuz, neden raz olup da ona bey'at ettiniz? diye sormular, Hz. Hseyin ve arkadalar ise:
Hayr, vallahi biz asla bey'at etmedik. diye karlk vermilerdi. Bunun zerine: Peki, o
hutbesinde sizin de bey'at ettiinizi syledii halde neden ona itiraz etmediniz? demiler, onlar da:
Kltan ve ldrlmekten korktuk da onun iin sesimizi karmadk, diye cevap vermilerdi.
Muviye Medine'ye dndnde Mekke'de olup bitenleri onlara anlatm ve onlarn da bey'atini
alarak oradan am'a gitmi ve Himoullarma eziyet etmee balamt. Muviye'nin bu davran
zerine Abdullah b. Abbs kalkp am'a Muviye'ye gitmi ve ona yle demiti: Sana ne oluyor da
bize byle cephe alp duruyorsun? Muviye ona: Sizin adamnz Yezd'e bey'at etmi deildir, siz
de onun bu davranna kar kmadnz. deyince Abdullah b. Abbs: Ey Muviye! Sen ok iyi
biliyorsun ki ben bir kenara ekilip mslnanlar senin aleyhinde kkrtmaa kalkm olsam
hepsini sana kar isyan ettirebilirim. eklinde konumu, Muviye de: Ey Abbas'n olu! nce
bey'at ediyor, raz oluyor, ondan sonra da vaz m geiyorsunuz? diye karlk vermiti.

Bir rivayete gre Abdullah b. mer Muviye'ye yle demiti: Ben sana mmetin tmyle bey'at
edip raz olaca kimse iin bey'at ederim. Vallahi eer bu mmet siyah bir Habeliye bey'at edecek
olsa ben de bu mmetle birlikte bey'at ederdim. Sonra evine ekilmi, kapsn kapatm ve hi
kimseyle grme kabul etmemiti.
Abdurrahman b. Eb Bekr'in hicr 53. ylda vefat ettiini syleyen tarihilerin bu kaytlarna gre
onun Muviye'ye yukarda zikredilen szleri sylemi olmas mmkn deildir, nk o H. 53. ylda
vefat etmi olsayd zaten bu olaylara yetimesi mmkn olmazd. Ancak daha sonra vefat ettiini
[251]
syleyenlerin grne gre Muviye'ye syledii szlerin doru olduu kabul edilebilir.
Ubeydullah B. Ziyd'in Horasan Valiliinden Azli Ve Yerine Sad B. Osman B. Affn'm Tayin
Edilmesi
Bu yl iinde Muviye Ubeydullah b. Ziyd' Horasan valiliinden azlederek yerine Hz. Osman'n
olu Sad'i tayin etmiti.
Hz. Osman'n olu Sad Muviye'den kendisini Horasan'a vali olarak tayin etmesini istemi, ancak
Muviye Ubeydullah b. Ziyd'-n orada vali olduunu syleyince Said ona yle demiti: Vallahi
senin asla erimen mmkn olmayan bir noktaya gelmen iin babam her trl iyilii yapt ve seni en
iyi bir mevkie getirdi, ancak sen hi de onun bana gelen musibetten dolay bir teekkrde
bulunmadn ve onun arkasndan da kimseyi mkfatlandrmadn. Tutup u olunu, ne geirdin, ona
mslmanlardan bey'at aldn. Halbuki ben ahsen ondan ok daha hayrl olduum gibi babam ve
annem de onun babasndan ve annesinden ok daha hayrldr. Onun bu szleri zerine Muviye
yle konumutu: Babann bana gelen musibetten dolay senin mkfatlandrlman gerekirdi,
ancak ben elde ettiim bu mevkiden dolay kr olarak babann kann talep ettim. Senin babann
onun babasndan daha hayrl olduu meselesine gelince; evet, vallahi baban benden daha hayrl idi.
Annenin daha hayrl olduu meselesine gelince; hayr, vallahi Kurey'ten bir kadn Kelboullarmdan
bir kadndan ok daha hayrldr. Senin ondan daha faziletli ve stn olduun meselesine gelince;
senin gibi adamlarn am'a dolup tamasna pek de raz olacak deilim. Bu konuma zerine Yezd
babasna: Ey Mminlerin emri! Sen amcann olunun ilerini halletme konusunda herkesten daha
ok hak sahibi olan bir kimsesin. O sana serzenite bulunmutur, senin de onun bu serzenilerini
gidermen gerekir. demi, bunun zerine Muviye Sad b. Osman' Horasan'n harp ilerine tayin
etmi, bu arada shk b. Talha'y da Horasan'n haracm toplamakla grevlendirmiti.
shk b. Talha Muviye'nin teyzesinin olu idi. shk'm annesi Utbe b. Raba'nm kz mm Ebn idi.
shk Rey'e vardnda orada vefat etmi, bunun zerine Sad b. Osman hem harp ilerini, hem de
hara ilerini stlenmiti.
Sad Horasan'a vardmda Ceyhun nehrini aarak Semerkand'a gelmi ve Sudlarla karlamt. Her
iki taraf bir gn bir gece durup beklemiler, ertesi gn olunca Sad arpmaya girip onlar hezimete
uratm ve mslmanlar onlar ehirlerinde muhasara altma almlard. Bunun zerine Sad'le ehrin
ileri gelenlerinin ocuklarndan 50 ocuu rehin vermeleri artyla anlama yapmlard. Said oradan
Tirmiz'e giderek buray fethetmi, ancak Semer-kandllarla yapt anlamaya riayet etmeyip
ocuklarn Medine'ye gtrmt. Bu gazada Sad b. Osman ile birlikte ldrlenlerden birisi
Abbs b. Abdlmuttalib'in olu Kuem idi.
[252]
Bu yl iinde Raslullah (s.)'m zevcelerinden Hris'in kz C-veyriye vefat etmiti.

H. 57. (M. 676-677) YIL OLAYLARI

Bu yl iinde k seferini Abdullah b. Kays Bizans topraklarnda gerekletirmiti.
Yine bu yl iinde Mervn b. el-Hakem Medine valiliinden azledilerek yerine Veld b. Utbe b. Eb
Sfyn tayin edilmiti. Baka bir rivayette ise Mervn'm bu ylda azledilmedii, ancak hacc
emirliini Veld b. Utbe'nin ifa ettii kaydedilir. Bu ylda Dahhk b. Kays Kfe valisi, Ubgydullah b.
Ziyd Basra valisi, Sad b. Osman da Horasan valisi idiler. Abdullah b. mir de bir rivayete gre bu
ylda, dier bir rivayete gre H. 59. ylda vefat etmiti. Ayrca bu ylda vefat edenlerden birisi
Ashb- kiram'dan Abdullah b. Ku-dma es-Sa'd idi. Baka rivayetlerde onun Abdullah b. Amr b.
Vakdn es-Sa'd olduu kaydedilir.. Ona babasnn Sa'd b. Bekro-ullar kabilesinde emzirildii iin
es-Sa'd ad verilmitir. Aslnda o mir b. Leyyoullarndan idi. Osman b. eybe b. Eb Talha elAbder de bu ylda vefat etmiti. O Kabe'nin anahtarlarn bu gne kadar yannda bulunduran ailenin
dedesi olan eybe'den gelmekteydi. Osman b. eybe b. Eb Talha bir rivayete gre Mekke'nin fethi
gnnde, dier bir rivayete gre Huneyn gnnde ms-lman olmutu. Yine bu ylda vefat edenlerden
birisi Ashb- kiram'dan Cbeyr b. Mut'm b. Nevfel el-Kura idi. Raslullah (s.)'m zevcelerinden
mm Selime de bu ylda, baka bir rivayette ise Hz. Hseyin'in ehadet edildii ylda vefat
[253]
etmiti
.
H. 58. (M. 677-678) YIL OLAYLARI
Bu yl iinde Mlik b. Abdullah el-Has'am Bizans topraklarnda Amr b. Yezd el-Chen de denizde
sefere kmlard. Baka bir rivayette ise Cmde b. Eb meyye'nin deniz seferine kt
[254]
kaydedilir.
Dahhk B. Kays'n Kfe Valiliinden Azli Ve Yerine bn mm'l Hakem'in Tayin Edilmesi
Bu yl iinde Muviye Dahhk b. Kays' Kfe valiliinden azlederek yerine bacsnn olu olan ve bn
mm'l-Hakem diye bilinen Abdurrahman b. Abdullah b. Osman es-Sekaf'yi tayin etmiti.
Bu yl iinde meydana gelen olaylardan birisi Mure b. u'be tarafndan hapse atlan Hariclerin
isyan idi. Hayyn b. Zabyn es-Slem ve Muz b. Cveyn et-T onlar bir araya toplayp baz
hitaplarda bulunarak cihada tevik etmiler, onlar da Hayyn b. Zab-yn'a bey'at ederek Bnikya
denilen yerde isyan etmiler, bunun zerine Kufe'den zerlerine gnderilen askerler hepsini
ldrmlerdi.
Kfe halk valileri olan Abdurrahman b. mm'l Hakem'i kt yaayndan dolay ehirden kovmu,
o da oradan ayrlp days Muviye'nin yanna gitmi, Muviye ise onu Msr'a vali tayin etmiti.
Ancak Msr valisi olan Muviye b. Hudeyc kendisini Msr'dan iki gnlk mesafede karlayarak:
Dayna doru geri dn, git! Yoksa yemin ederim ki Kfe'deki kardelerimiz arasnda yaadn
hayat burada yaamaa gcn yetmez! deyince o da ekip days Muviye'nin yanma gitmiti.
Arkasndan Muviye b. Hudeyc bir heyet ile birlikte Muviye'nin yanma kp gelmiti. Hudeyc'in
olu am'a geldiinde kendisine hrmeten Kabb er-Reyhn denilen yerden itibaren yollar
sslenmi idi. Muviye'nin yanma vardnda kz kardei mm'l Hakem'i de orada bulmutu. bn

Hudeyc yanna girdiinde mm'l Hakem: Ey Mminlerin emri! Bu adam da kimdir? diye sormu,
Muviye: Dur, dur! O Muviye b. Hudeyc'dir demi, mm'l Hakem de ona yle karlk
vermiti: Sana merhaba demiyorum. Bir adamn ann iitmen bizzat kendisini grmenden ok daha
iyidir! Muviye b. Hudeyc kadnn bu szlerini duyunca: Yava ol ey mm'l Hakem! Vallahi, sen
hi de iyi bir evlilik yapmadn. ocuk dourdun ama asil bir kimse de dourmu deilsin. u fask
olunu bamza vali tayin etmek istedin, ama Kfeli kardelerimizin arasnda srdrd o kt
yaay yznden Allah ona, bamza vali olmay nasip etmedi. Vallahi, eer aramza dnp de ayn
ekilde o kt yaayn srdrecek olsayd onun ban keser, yere yuvarlardm. Bu davranm u
oturan kii memnuniyetle karlamasa bile... (Bu oturan kii ile days Muviye'yi kastediyordu)
eklinde szler sarf etmi, sonra Muviye b. Eb Sfyn kz kardeine dnp: Yeter, kes sesini.
[255]
diye km, kadn da susmutu.
Tavvf Ta. Gallk'u syan
Basra'da Hariclerden bir grup Ceddr adnda bir adamn yannda srekli olarak toplanp konuuyor
ve yneticilerin aleyhinde bulunuyorlard. Bunun zerine Ubeydullah b. Ziyd b. Ebh onlar
yakalam, hapsetmi ve onlara: Kim bir bakasn ldrrse onu serbest brakacam demiti.
Gerekten onlarn bir ksm dier bir ksmn ldrm ve bn Ziyd sa kalanlar serbest brakmt.
Bu katiller arasnda Tavvf b. Gallk da bulunuyordu. Arkadalar son derece kzarak,
Kardelerimizi ldrdnz. deyip onlar knamlar, onlar da: Biz buna zorlandk, Mslman bir
kimse kfre girmesi iin zorlanr ve kfre girer, fakat kalbi iman ile dolu olur. eklinde karlk
vermilerdi.
Ancak Tavvf ve arkadalar bu yaptklarndan dolay son derece piman olmulard ve yle
diyorlard: Bu iin bir tevbesi yok mudur? Srekli olarak ldrlenlere alyorlar ldrdkleri
kimselerin akrabalarna diyetlerini demek istemiler, ancak onlar bu diyetleri kabul etmemiti.
ldrdklerine karlk ksas yaplmasn teklif etmiler, ancak maktullerin akrabalar bunu da
reddetmiti. Bu ekilde bu skntlar devam ederken Tavvf, Heshs b. Sevr es~Seds ile
karlam, ona: Bizim iin bir tevbe yolu var mdr? diye sormu, Heshs da ona: Evet, Allah'n
kitabnda senin iin tek bir yetten baka bir ey grmyorum. Cenb- Allah yle buyurur: Sonra
senin Rabbin unlarn, u ikenceye uratldiktan sonra hicret eden, sonra savaan ve sabredenlerin
[256]
yanndadr. Elbette bunlardan baka Rabbn balayan ve esirgeyendir.
diye karlk vermiti. Bunun zerine Tavvf arkadalarn ibn Ziyd'a isyan etmeye davet etmi,
onlar da H. 58. ylda ona bey'at ederek isyana karar vermilerdi. Tavvf m bu adamlar Basral Abdi
Kaysoullanndan 70 kiilik bir grup idiler. Ancak aralarndan birisi onlar bn Ziyd'a gammazlam,
Tavvf bu ihbar duyunca isyan etmekte acele ederek hemen o gece isyana kalkm ve adamn birini
ldrp el-Celh denilen yere gitmilerdi. Ubeydullah b. Ziyd sava emniyet kuvvetlerim
bunlarn zerine gndermi, aralarnda meydana gelen arpmalarda Ubeydullah'n emniyet
kuvvetleri hezimete urayarak dnp Basra'ya kamlar, Tavvf ve adamlar ise onlar Basra'ya
kadar kovalamlard. O gn Ramazan Bayram'mn ilk gnyd; Ancak mslmanlar hemen bunlarn
zerlerine atlm, aralarnda meydana gelen arpmalarda Hariciler ldrlm, Tavvf yannda
alt kii ile birlikte sa kalmt. Tavvf in at son derece susam olduundan hemen suyun bulunduu
yere ynelmi, emniyet kuvvetleri de onu bir mzrak ile vurup ldrm ve asmlard. Sonra

arkadalar onu alp defnet-milerdi.

[257]

Hariclerden Urve B. Udeyye Ve Dierlerinin ldrlmeleri

Ubeydullah b. Ziyd bu yl Haricleri srekli takip altnda tutmu ve onlardan bir ounu ldrmt.
ldrlenler arasnda Eb Bill Mirdas b. Udeyye'nin kardei Urve b. Udeyye de vard. Bunlarn
anneleri Udeyye ve babalar da Temim kabilesinden Hu-deyr adnda birisi idi. Onun ldrlmesinin
sebebi yle anlatlr: Bir gn Ubeydullah b. Ziyd yannda bulunan baz arkadalaryla at
yartrmaa kmt. Bir yerde durup arkadan gelecek atllar beklerken etrafnda baz kimseler
birikmiti Urve b. Udeyye de orada bulunanlardan birisiydi. Ubeydullah b. Ziyd'a nasihat ederek u
yeti okumutu: Siz her yol zerine (gelip geenlerle elenmek iin) yksek binalar yapp bo
eylerle urarmisnz? Belki ebed kalacanz umarak yer altnda u mahzenleri edmrmisiniz? (bir
kavmi) yakaladnz zaman zorbalar gibi yakalar msnz? Artk Allah'dan korkun ve bana itaat
[258]
edin.
Urve'nin bu davran zerine Ubeydullah b. Ziyd bu szleri tek basma sylemee
cesaret edemeyeceini, bunun arkasnda bir cemaatin olduunu dnerek hemen oradan kalkp
atma binmi ve yarlar ter-ketmiti. Orada oturanlar Urve'ye: Bu adam seni ldrecek, hemen
saklan! demilerdi. Gerekten Ubeydullah b. Ziyd da onu aratm, Urve kap Kfe'ye gitmiti.
Ancak Kfe'de yakalanarak bn Ziyd'a getirilmi, bn Ziyd ellerini ve ayaklarn kestirerek bir kz
ile birlikte onu ldrmt.
Urve'nin kardei Eb Bill Mirds'a gelince; o Hariciler arasnda byk deeri olan lim, ibadetine
dkn, gayet iyi bir ahsiyet idi. Sffn savanda Hz. Ali'nin yannda bulunmu, ancak Hakem
olayn reddederek Nehrevn'da Hariclerin arasnda yer almt. Hariclerin hepsi ona son derece
itibar ederlerdi. Eb Bill bir gn Basra valisi bn mir'in srtnda bir cbbe grm ve ona kar
gelerek: Bu fask kimselerin giyecei bir elbisedir! demiti. Bunu iiten Eb Bekre de ona: Bu
sz valiye syleme, gerekten emir sahibine buzeden kiiye Allah da buzeder. diye karlk
vermiti. Eb Bill sorgusuz sualsiz kimseyi ldrmeyi kabul etmiyor, ka-dmlarm isyan etmelerini
haram sayyor ve yle diyordu: Biz ancak bizimle savaanlarla savar ve korumadmz
kimselerden hara toplamayz.
Yerb oullarmdan Bec' adnda bir kadn vard. Srekli olarak ahaliyi Ubeydullah b. Ziyd'm
aleyhinde kkrtyor ve onun zorbaln ve kt yaayn anlatp duruyordu. El-Bec' mcte-hid
kadnlardand, ancak Ubeydullah b. Ziyd onun ldrlmesinden sz etmi idi. Eb Bill ona: Senin
takyye yapmanda bir mahzur yoktur. Bu zorba adam senden sz etmi, onun iin gizlenmende fayda
var demi, kadn ise yle karlk vermiti: Benim yzmden baka bir kimsenin yakalanp zor
duruma dmesinden korkuyorum. Nihayet Ubeydullah b. Ziyd onu yakalam, ellerini ve ayaklarn
kesmi ve bu haliyle terketmiti. Eb Bill Mirds bir gn bu kadna yolda bu haliyle rastlam ve
hayretler ierisine dp sakaln tutarak yle demiti: nsanlar bu halde grmek lmden daha m
gzeldir ey Mirdas. el-Bec'nm basma gelecek lmden daha farkl bir lmle lecek deilim! Eb
Bill Mirds yolda giderken katranla svanm bir deve grm, birden bu devenin iinde bulunduu
zdrabm etkisinden baylm, ayld-da da u yeti okumutu: Gmlekleri katranland. Yzlerini
[259]
de ate kaplamaktadr.
O sralarda Ubeydullah b. Ziyd Haricleri bir hayli takibata uratm ve onlardan ok kimseyi

toplayarak hapishaneleri onlarla doldurmutu. Bu arada Eb Bill Mirds da kardei Urve'nin

ldrlmesinden evvel yakalanp hapse atlmt. Zindan bekisi Eb Bill'n son derece ibadetine
bal olduunu grnce her gece oluk ocuunun yanma gitmesine izin vermiti. Eb Bill da akam
olunca ocuklarnn yanma gider, sabahleyin zindana geri dnerdi. Mirds'm arkadalarndan birisi
Ubeydullah b. Ziyd'm yakn adamlarndan olup geceleri onunla sohbet etmekte idi. Bir gn
Ubeydullah b. Ziyd Haricleri ldrmek istediinden sz etmi, bunun zerine de Eb Bill
Mirds'm bu arkada hemen evine gidip ona Ziyd'm niyetini Haricleri ldrmek istediini haber
vermiti. O gece zindan bekisi bir hayli tela kaplm ve Mirds'a zindana gelmemesi iin nasl
haber verileceini dnmeye balamt. Sabah olup da Mirds'm erkenden geldii saat gelip atnca
Eb Bill Mirds kp gelmi, zindan bekisi ona sormutu: Valinin sizleri ldrecei haberi sana
ulamad m? o da: Evet, ulat diye cevap vermi, zindanc: Fakat buna ramen geldin!
deyince Mirds yle karlk vermiti: Evet geldim, nk bana yapm olduun iyiliklerden dolay
cezaya uratlp da bana bir felketin gelmesini asla istemedim. Ertesi gn Ubeydullah Haricleri
tmyle ldrme karar vermi, Eb Bill Mirds'm ldrlmesine sra gelince zindan kapcs
Ubeydullah'm st kardei olmas hasebiyle ortaya atlm ve aralarnda olup bitenleri Ubeydullah'a
anlatarak ona efaat etmiti. Bunun zerine Mirds affedilip serbest
Eb Bill Mirds, daha sonra Ubeydullah b. Ziyd'n korkusuyla krk arkadayla birlikte kp
Ahvz'a gitmiti. Yolda rastlad beytlmal mallarndan kendisine ve arkadalarna yetecek bir
miktar alp gerisini iade etmiti. Ubeydullah b. Ziyd Mirds ve arkadalarnn katklar haberini
alnca Elem b. Zr'a el-Kilb komutasnda bir grup askeri H. 60. ylda zerlerine gndererek onlar
bertaraf etmek istemiti. Baka bir rivayette ise bu Hariclerin zerine giden komutan Ebu'l Husayn
et-Temm olup yannda 2.000 kadar asker vard. Eb Bill'in yanma vardklarnda Allah rzas iin
kendisiyle savamamalarn rica etmi, fakat onu asla dinlememiler ve komutan Elem b. Zr'a
onlar cemaate katlmaya davet etmiti. Onlar: Bizleri o fask bn Ziyd'm yanma tekrar geri
gtrmek mi istiyorsunuz? demiler ve bu arada Eslem'in adamlarndan birisi att bir okla Eb
Bill'in adamlarndan birini ldrmt. Bunun zerine Eb Bill adamlarna: nce onlar size
saldrdlar. demi, onun bu sz zerine Haricler son derece iddetli bir ekilde Elem ve adamlar
zerine saldrm, onlar byk bir hezimete uratmlard. Elem ve arkadalar yenik dm bir
ekilde Basra'ya geri dnmler, Ubeydullah b. Ziyd Eslem'i knayarak: Yannda 2.000 kiilik bir
asker varken 40 kii seni malp etti deil mi? Damek ki sende hi hayr yokmu. demi, Elem de
ona yle cevap vermiti: Ben onlarn elinden sa salim kurtuldum ya... Beni knaman onlarn elinde
lp de hayrla yad etmenden yine daha iyidir. Bu olaydan sonra Basral kk ocuklar Elem b.
Zr'a'-y grdklerinde ona yle barrlard: Bak, bak! Ebu Bill arkandan geliyor. Elem bu
durumu Ubeydullah b. Ziyd'a bildirmi, o da ocuklarn ona byle demelerini yasaklamt. Bu olay
zerine bir Haric u beyitleri sylemiti:
Sizin zannmiza gre 2000 m'min kii 40 kt adam ldrecekti.
Hayr, yalan sylediniz! Durum sizin zannmz gibi deildir. Hariciler mmin kimselerdir.
[260]
Asl nemlisi kk bir grubun bildiiniz gibi Byk bir gruba kar zafer kazanmasdr.
Bu Yln Dier Olaylar
Bu ylda hacc emirlii grevini Velid b. Utbe ifa etmiti. As-hb- kirm'dan olup Sffn savanda

Muviye'nin yannda yer alm olan Ukbe b. mir el-Chen bu ylda vefat etmiti. Yine bu ylda Hz.
ie (RJ vefat etmiti. Ayn ekilde Ashb- kirm'dan olan Semure b. Cndeb, Mlik b. Ubde elGfiki de bu yl iinde vefat etmilerdir. Yine bu ylda vefat edenlerden birisi Basra kads Umeyye
[261]
b. Yesrib idi. Onun lm zerine Basra kadlna Him b. Hubeyre getirilmiti.
H. 59. (M. 678-679) YIL OLAYLARI
Bu yl k seferine karada Bizans topraklarna Amr b. Mrre el-Chen komutasnda sefere klmt.
Deniz seferine de Cnde b. Eb meyye kmt. Baka bir rivayette ise bu yl denizde her hangi bir
sefer yaplmamt. Bu yl iinde Abdurrahman b. m-m'l Hakem, Kfe valiliinden azledilerek
yerine en-Nu'mn b. Be-ir el-Ensri tayin edilmiti. Abdurrahman'm azledilmesinin sebebini daha
[262]
evvel zikretmitik. Baka bir rivayette ise onun 58. ylda azledildii kaydedilir.
Abdurrahman B. Ziyd'n Horasan Valiliine Tayini
Muviye Abdurrahman b. Ziyd' Horasan valiliine tayin etmiti. Kays b. Heysem es-Slem ondan
nce oraya varp Elem b. Zr'a'y yakalam, hapse atm ve ondan 300.000 dirhem almt.
Abdurrahman Eslem'in hapsedilmesinden sonra Horasan'a varmt. O cmert, ayn zamanda haris ve
sava kabiliyeti olmayan bir adam olduu iin bir tek gazaya bile kmamt. Hz. Hseyin'in ehdetine kadar Horasan'da vali olarak kalmt. Bir ara Horasan'dan Yezid'in yanma gelen
Abdurrahman b. Ziyd 20 milyon dirhem getirip Yezd'e takdim etmi, Yezd b. Muviye ona yle
demiti: Arzu ediyorsan seni hesaba ekelim ve bu getirdiin 20 milyon dirhemi elinden alp tekrar
Horasan'a grevine iade edelim. stiyorsan da bu getirdiklerini sana verip grevinden azledelim.
Ayrca Abdullah b. Ca'fer'e de 500.000 dirhem vereceksin. Bu iki tercih ile kar karya kalan
Abdurrahman b. Ziyd: Getirdiim bu paralar verip beni azletmeni tercih ediyorum. demi ve
Yezd de onun bu isteini yerine getirmiti. Abdurrahman b. Ziyd da Abdullah b. Ca'fer'e bir milyon
[263]
dirhem gndermi, yle demiti: 500.000 dirhem Yezd'den, 500.000 dirhem de benden...
Ubeydullah B. Ziyd'n Basra Valiliinden Azli Ve Tekrar adesi
Bu yl iinde Muviye Ubeydullah b. Ziyd' Basra valiliinden azledip sonra tekrar ayn greve
tayin etmiti. Bu azil ve tayine sebep olan olay yle anlatlr: Bir gn bn Ziyd aralarnda el-Ahnef'in de bulunduu Basra'nn ileri gelenlerinden bir heyetle birlikte Muviye'nin yanma gitmiti.
Ancak el-Ahnef ve Ubeydullah b. Ziyd'n aralar ak idi ve bn Ziyd el-Ahnef'e hi deer
vermezdi. Muviye'nin yanna vardklarnda Muviye el-Ahnef'e byk itibar gsterip onu hemen
yan banda bir yere oturtmutu. Gelen heyette bulunanlar Ubeydullah b. Ziyd' son derece vd ve
onun iyiliklerinden bahsettii halde el-Ahnef susup duruyordu. Bunun zerine Muviye ona: Ey Eb
Bahr, neden konumuyorsun? diye sormu, o ise yle cevap vermiti: Eer konuacak olursam bu
heyettekilere muhalefet etmi olacam. Onun bu sz zerine Muviye: O halde kalkp gidiniz,
Ubeydullah'i banzdan azlettim, onun yerine raz olacanz bir vali adayn bana bildiriniz.
Onlardan her biri gelip meyyeoullarmdan veya amllardan birisini tavsiye etmi, ancak el-Ahnef

tavrn hi deitirmeden her hangi bir kimseyi aday gstermemiti. Gnlerce bu durumda kalmlar,
sonra Muviye onlar toplayp: Kimi setiniz? diye sorduunda kendi aralarnda anlaamamlard.
el-Ahnef ise susup duruyordu. Muviye el-Ahnef'e: Neden konumuyorsun? diye sorunca el-Ahnef
yle karlk vermiti: Eer kendi ailenden her hangi birini bamza vali tayin edecek olursan biz
yine Ubeydullah' tercih ederiz. Ve eer meyyeoullarmm dnda birisim tayin edecek olursan o
zaman sen arzu ettiini yap. Onun bu sz zerine Muviye tekrar Ubeydullah' Basra valiliine
tayin etmi ve el-Ahnef i tavsiye ederek onu kendisinden uzak tuttuundan dolay Ubeydullah'
knamt. Basra'da karklklar meydana gelip, fitne koptuu srada Ubeydullah'a el-Ahnef'den baka
[264]
hi kimse arka kmamt.
Yezd B. Mfferri El-Hmyer'nin Ziyd B. Ebhoullann Hicvetmesi
Yezid b. Mferri el-Hmyeri Abbd b. Ziyd ile birlikte Sicis-tn'a gitmiti. bn Mferri bn Ziyd
ile birlikte Trklerle bir savaa girimi, ancak Abbd b. Ziyd Yezd b. Mferri'e kzarak sefere
ge katldn sylemiti, nk Abbd b. Ziyd'm yanndaki askerler atlarna verecekleri yemleri
tamamen tketmilerdi. Abbd b. Ziyd'm kendisini knamasndan dolay bn Mteferri ona yle
demiti:
Keke u sakallar ot olsayd
Onlar nslumanlarn atlarna yedirseydik.
Abbs b. Ziyd'm bir hayli uzun bir sakal vard. Bunun iin orada bulunanlar Abbd b. Ziyd'a' bn
Mforri'in, syledii bu iirle kendisini kastettiini sylemilerdi. Abbd b. Ziyd onu yakalamak
isteyince kam ve onu bir kaside ile hicvetmiti. Onun hakknda syledii iirin bir ksm yle idi:
Harbin olu Muviye estiinde Sen kendi yandalarna haber ver, dalsnlar. Annenin Ebu Sfyan
ile yatmadn ispatlamak iin ahitler tut; O annen ki rtsn bandan syrp atmt.
Ancak bu i son derece karkt Ve bunun sonucunda korku ve endieler vard.
Muviye b. Harb'a unu bildirin:
Yemen'den gnderilmi bir mektup vardr.
Senin baban yoktur diye sylense mi kzarsn,
Yoksa baban zina eden bir adamdr dense mi raz olursun?
Haberin olsun ki senin Ziyd'a olan akrabaln
Filin dii merkebin oluyla olan akrabal gibidir.
Yezd b. Mferri Basra'ya, Ubeydullah b. Ziyd ise am'a. Muviye'ye gitmiti. Kardei Abbd b.
Ziyd Ubeydullah'a bir mektup yazarak durumu bildirmi ve bn Mferri'in yazd iirleri
Muviye'ye gnderip onu ldrmek iin izin istemiti. Ancak Muviye byle bir izne raz olmam ve
onu sadece tehdit etmelerini emretmiti.
Yezid b. Mferri Basra'ya varp el-Ahnef e ve onun gibi Basra'nn ileri gelen kimselerine snmak
istemi, ancak hi kimse onu komulua kabul etmemi ve himayesine almamt. Mnzir b. C-rd'a
snmak isteyince Mnzir onu himaye etmeyi kabul edip evine almt. Mnzir b. Crd'un kz
Ubeydullah b. Ziyd'm hanm idi. Ubeydullah b. Ziyd Basra'ya geri geldiinde Yezd b. Mferri'in
ehirde olduunu ona haber vermilerdi. Bu arada Mnzir b. Crd Ubeydullah'a Ho geldin
demee gitmi, Ubeydullah da emniyet kuvvetlerini Mnzir'in evine gnderip bn Mferri'i yakalatmt. Yanma getirdikleri srada Mnzir hl orada bulunuyordu. bn Mferri'in getirilmesi

zerine Mnzir Ubeydullah'a: Ey emir! Ben onu himayeme aldm. demi, ancak Ubeydullah: Ey
Mnzir! O seni ve baban methediyor, beni ve babam ise hicvediyor. Byle olduu hlde sen yine
onu tutup bana kar himaye etmeye alyorsun. diye kmt. Sonra bn Mferri'e ishal yapc
bir ilacn iirilmesini emredip onu bir merkebe bindirerek ehirde dolatrmt. bn Mferri
srekli olarak altna yapyor ve Mnzir b. Crd'u u ekilde knyordu:
Ben Kurey'i terkedip onlar komu ve koruyucu edinmedim de
u gvenilmez Abdi Kays' komu edindim.
Bazlar bizi himayelerine
aldlar,
fakat onlarn bu himayeleri Irak'n durmadan salan
osuruklarym.
Benim komum ve koruyucum Cezme'den uyuuk bir adamm;
u komuyu koruyabilecek tek kii varsa o da altn kirleteni temizleyecek adamdr.
Ubeydullah iin de yle demiti:
Senin bana yaptn su ykar, temizler; fakat Benim yaptm kemiklere iler ve oradan hi bir zaman
siline-mez.
Sonra Ubeydullah onu kardei Abbd'in yanma, Sicistn'a gndermiti. am'daki Yemenliler Muviye
ile bu konuda konumu, o da Abbd'a haber gnderip onu kendisine gndermesini istemiti. Yezd b.
Mferri am'a geldiinde Muviye'nin yanma varm, alayarak ondan zr dilemi ve: Benim
bama bir sr felketler geldi ki bu felketlerin hi biri baka bir mslmann basma gelmemitir.
demiti. Muviye ona: Sen Muviye b. Harb'e unu bildir. diye balayan kasideyi syleyen kimse
deil miydin? diye sormu, o da: Hayr, Mminlerin emri ycelten Allah'a yemin ederim ki asla
ben bu laf sylemedim. Bu kasideyi Mervn'm kardei Abdurrahman b. el-Hakem sylemitir. Onlar
beni Ziyd'm hicvi konusunda kullandlar. diye karlk vermiti. Muviye bunun zerine: Annenin
Eb Sfyn'la yatmadn ispatlamak iin ahitler tut diyen ve bir ok iirlerle bn Ziyd' hicveden
sen deil miydin? Hadi kalk, seni affettim, istediin yerde yerle. demi, bn Mferri de kalkp
Musul'a gitmi ve orada evlenmiti. Zifafa girdii gecenin sabah kalkp ava km, yolda giderken
merkebe binmi birisi ile karlamt. Ona: Nereden geldin? diye sormu, adam da Ahvz'dan
geldiini syleyince bu defa: Mesrkn suyu ne oldu? diye sormu, adam da: Olduu gibi
duruyor. eklinde cevap vermiti. Yezid b. Mferri daha sonra Basra'ya gitmi, Ubeydullah b.
Ziyd'm huzuruna km, Ubeydullah da emn verip onu aff etmiti.
Dier taraftan Muviye b. Eb Sfyn Abdurrahman b. el-Ha-kem'e bir hayli kzmt. Onu affetmesini
isteyenler olmusa da Muviye yle demiti: Hayr! Ubeydulah b. Ziyd kendisinden raz
olmadka vallahi asla raz olup onu affetmem. Bunun zerine Abdurrahman b. el-Hakem kalkp
Basra'ya Ubeydullah'n yanna gitmi ve ona yle demiti:
Sen Harb'in oullarna katlm birisisin, Bana iki kzmdan bile ok daha sevimlisin.
Ben seni yalnzca karde, amca ve amcaolu olarak gryorum, Ancak sen beni nasl gryorsun?
[265]
Ubeydullah da ona: Seni son derece kt bir ir olarak gryorum. demi ve onu affetmiti.
Bu Yln Dier Olaylar
Bu yl hacc emirlii grevini Osman b. Muhammed b. Eb Sf-yn yerine getirmiti. Bu yl Kfe
valisi Nu'mn b. Ber, Basra valisi Ubeydullah b. Ziyd, Medine valisi Veld b. Utbe, Horasan
valisi Abdurrahman b. Ziyd, Sicistn valisi Abbd b. Ziyd ve Kirman valisi de Kerm b. el-A'var

idiler.
Bu yl iinde Hz. Ali ile birlikte Sffn savalarna katlm olan ve baka bir rivayette H. 56. ylda
vefat ettii de kaydedilen Kays b. Sa'd b. Ubde el-Ensr Medine'de vefat etmiti. Yine bu ylda
vefat edenlerden biri Sad b. el-s idi. Sad b. el-s, H. 1. ylda dnyaya gelmiti. Babas Bedir
gnnde Mekkeli mrikler arasnda ldrlenlerden birisiydi. Yine bu yl iinde ashbdan Mrre b.
Ka'b el-Beher ile Raslullah (s.)'m mezzini olan Eb Mahzre el-Cmeh Mekke'de vefat etmiti.
Bu gne kadar onun soyundan gelenler Mekke'de mezzinlik yapmaktadrlar. Dier bir rivayette onun
H. 69. ylda vefat ettii de kaydedilir. Yine bu ylda Mekke'de Abdullah b. mir b. Kreyz vefat
etmi ve Arafat'a defnedil-miti. Ayrca bu yl iinde Eb Hrayra vefat etmiti. Onun Hz. Osman'a
kar olan muhabbetinden dolay Hz. Osman b. Affn'm evlatlar cenazesini tamlard.
Bu yl iinde mslmanlar Umeyr b. Hubb es-Slemi'nin komutanlnda Kemah kalesine gaza
dzenlemilerdi. Umeyr ehir surlarnn zerine trmanm, orada bulunan rumlar tamamen bertaraf
edinceye kadar arpp durmu, nihayet mslmanlar da surlara trmanmlar ve Umeyr de ehri
fethetmiti. Umeyr'in bu fetihten dolay son derece vnd ve bu fetih srasnda yaptklarndan
[266]
dolay da mslmanlar tarafndan vlmekte olduu bilinmektedir.

..

[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/11-21.

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/21-22.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/22-23.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/23.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/23-25.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/25.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/26.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/27.

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/27-28.

[10]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/28-29.
[11]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/29-30.
[12]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/30.

[13]
[14]
[15]
[16]
[17]
[18]
[19]
[20]
[21]
[22]
[23]
[24]
[25]
[26]
[27]
[28]
[29]
[30]
[31]
[32]
[33]
[34]
[35]
[36]
[37]
[38]
[39]
[40]
[41]
[42]
[43]
[44]

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/31-32.

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/32-33.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/33-34.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/34-35.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/35-36.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/36-37.
el-Kasas, 28/5
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/37-39.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/39-43.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/43-44.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/44.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/45.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/45-46.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/46-48.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/48-49.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/49.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/50-51.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/51.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/51-53.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/53-54.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/55-58.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/58-59.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/59-60.
el-Kasas, 28/26
et-Tr, 52/7-8
Muhammed, 47/9
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/61-69.
Ysuf, 12/18.
el-Mide, 5/78-79
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/70-82.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/82-83.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/84.

[45]
[46]
[47]
[48]
[49]
[50]
[51]
[52]
[53]
[54]
[55]
[56]
[57]
[58]
[59]
[60]
[61]
[62]
[63]
[64]
[65]
[66]
[67]
[68]
[69]
[70]
[71]
[72]
[73]
[74]
[75]
[76]

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/84-85.

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/86-87.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/87-88.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/88-91.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/91.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/91-92.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/92.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/93.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/94-98.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/98-99.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/99-100.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/100.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/101-104.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/105-106.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/106-108.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/108.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/108-109.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/110-114.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/114-115.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/115-117.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/117-118.
et-Tevbe, 9/34
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/118-121.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/121.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/122-124.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/124-128.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/129-132.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/133.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/133-134.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/135.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/136.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/136-138.

[77]
[78]
[79]
[80]
[81]
[82]
[83]
[84]
[85]
[86]
[87]
[88]
[89]
[90]
[91]
[92]
[93]
[94]
[95]
[96]
[97]
[98]
[99]

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/138-139.

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/139-141.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/141.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/142.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/142-149.
Al-u mrn, 3/33
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/149-151.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/151.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/152.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/152-155.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/156-158.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/158.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/159-174.
Al-u mrn, 3/173
el-fir, 40/41
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/174-187.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/187-188.
el-Hicr, 15/47.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/189-192.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/192-193.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/193.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/193-194.

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/194.

[100]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/194-195.
[101]
el-Enfl, 8/26
[102]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/195-203.
[103]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/203-204.
[104]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/205-208.
[105]
en-Nisa, 4/114
[106]
Al-u mrn, 3/23.
[107]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/209-226.
[108]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/226-267.

[109]
[110]
[111]

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/267-271.

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/271.

Muhsmmed'in babas Hzeyfe Muviye'nin daysnn oluydu. Muhammed ise Muviye'nin daysnn -olunun oludur. (eviren.)
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/271-275.
[112]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/275-281.
[113]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/281-284.
[114]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/284-292.
[115]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/292-293.
[116]
en-Neml, 27/80-81
[117]
cl-Enfl, 3/45-46
[118]
en-Necm, 35/31
[119]
et-Tevbe, 9/14
[120]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/294-320.
[121]
et-Tevbe, 9/91
[122]
Hlid b. Veld'in burada zikredilmi olmas bir yanlglk eseri olsa gerek, nk Hlid ta. Veld ok daha evvel Hz. mer'in hilfeti
dneminde vefat etmiti. Acaba tannmam bir Hlid olabilir mi? (eviren)
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/321-332.
[123]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/332.
[124]
en-Nis, 4/35
[125]
el-Mtde, 5/95
[126]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/332-335.
[127]
d-A'rf, 7/176
[128]
el-Cum'a, 62/5
[129]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/332-341.
[130]
en-Nah, 16/91
[131]
en-Nahl, 16/128
[132]
el-Kasas, 28/21-22
[133]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/341-349.
[134]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/349-355.
[135]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/355-357.
[136]
et-Tevbe, 9/38
[137]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/357-358.
[138]
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/359-360.

[139]
[140]
[141]
[142]
[143]
[144]
[145]
[146]
[147]
[148]
[149]
[150]
[151]
[152]
[153]
[154]
[155]
[156]
[157]
[158]
[159]
[160]
[161]
[162]
[163]
[164]
[165]
[166]
[167]
[168]
[169]
[170]

en-Nahl, 16/125
el-Kamer, 54/43
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/361-370.
Ebu Turb, Hz. Ali b. Ebi Talib'in Raslullah (s.) tarafndan verilmi bir knyesi idi (eviren).
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/ 361-370..
Ebu Turb, Hz. Ali b. Ebi Talib'in Raslullah (s.) tarafndan verilmi bir knyesi idi (eviren)
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/370-374.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/374-382.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/382-384.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/384.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/385-388.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/388-389.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/389.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/390.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/390-391.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/391.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/391-392.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/393-395.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/395-397.
Msle: ldrdkten sonra birinin kulak, burun v-s. azalarn kesmek. (eviren)
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/397-403.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/403-404.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/404-405.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/405-406.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/406-409.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/409-410.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/410-411.
el-Enbiy', 21/111
el-Kevser, 108/1
el-Kadr, 97/1-3
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/412-416.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/416-417.

[171]
[172]
[173]
[174]
[175]
[176]
[177]
[178]
[179]
[180]
[181]
[182]
[183]
[184]
[185]
[186]
[187]
[188]
[189]
[190]
[191]
[192]
[193]
[194]
[195]
[196]
[197]
[198]
[199]
[200]
[201]
[202]

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/417-418.

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/418-419.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/419.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/419.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/419-420.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/420.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/420-421.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/421.
es-uar, 26/227bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/421-423.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/423-424.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/424.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/424-425.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/425-426.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/427.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/427-428.
el-Ahzb, 33/72
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/428-431.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/431.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/432.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/432-443.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/443-444.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/444.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/444-445.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/446.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/447.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/447-448.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/449-453.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/453.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/454.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/454.
en-Necm, 53/37-39.

[203]
[204]
[205]
[206]
[207]
[208]
[209]
[210]
[211]
[212]
[213]
[214]
[215]
[216]
[217]
[218]
[219]
[220]
[221]
[222]
[223]
[224]
[225]
[226]
[227]
[228]
[229]
[230]
[231]
[232]
[233]
[234]

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/454-458.

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/458-459.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/459.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/460.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/460-461.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/461.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/461.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/462.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/462.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/462-463.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/463.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/464.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/465.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/465-466.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/466.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/466-467.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/468.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/468-470.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/470.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/470-472.
frkiyye blgesi bugnk Tunus'tur- Ancak bazen frkiyye karl olarak Kuey Afrika tabirini kullandk- (eviren)
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/472-473.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/473-474.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/474-476.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/476-477.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/477.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/478.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/478-491.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/491.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/492.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/493.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/493.

[235]
[236]
[237]
[238]
[239]
[240]
[241]
[242]
[243]
[244]
[245]
[246]
[247]
[248]
[249]
[250]
[251]
[252]
[253]
[254]
[255]
[256]
[257]
[258]
[259]
[260]
[261]
[262]
[263]
[264]
[265]
[266]

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/493.

bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/493.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/494.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/494-495.
el-A'l, 87/14-15
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/495-496.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/496.
Bugnk Kapda yarmadas (eviren.)
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/497.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/497-498.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/498-499.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/499-500.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/501.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/501.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/502.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/503.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/503-513.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/513-514.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/515.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/516.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/516-517.
en-Nahl, 16/110
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/517-518.
e-uar, 26/128-131
brahim, -14/50
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/518-521.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/521.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/522.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/522.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/522-523.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/ 523-526.
bnl-Esir, El Kamil Fit-Tarih Tercmesi, Bahar Yaynlar: 3/526.