6.

LER ATIKSU ARITIMI

Klasik artma sistemleri knda artlm atksuda kalan AKM, znm madde, organik
maddeler vb. gibi kirleticilerin de artm ilave artma sistemlerini gerektirmekte olup bu
sistemlere ileri artma sistemleri denmektedir.
Bu kirleticiler organik maddeler, askda kat maddeler, inorganik maddeler (Ca, K, SO4,
fosfat, nitrat vb.) veya kompleks sentetik organik bileikler olabilmektedir. Szkonusu
bileiklerin ounun evre zerine etkileri bilinmektedir. Son yllarda zellikle zehirli
bileiklerin evreye etkileri ise klasik ve ileri artma sistemlerindeki artm mekanizmalar
aratrlmaktadr.
Tablo 6.1den de grld gibi baz bileiklerin evreye dearjnn nemli kirlilik
problemlerine yol at grlmektedir. Artlm atksuda geriye kalan bileiklerin evredeki
potansiyel etkisi dearj ortamna gre nemli deiiklikler gsterir. Her ne kadar askda kat
ve biyolojik olarak paralanabilen organiklerin artm iin klasik ikinci kademe artma
sistemleri yeterli olsa da dearjn gl, nehir, dere veya hassas blgelere yaplmas durumunda
daha fazla artm gerekmekte, bu da ileri artma sistemlerinin ilavesini zorunlu klmaktadr.
rnein, atksudaki azot (N) ve fosfor (P)un alc ortamlarda trifikasyonu hzlandrd ve
sucul bymeyi artrd grlmtr. Bu nedenle azot ve fosforun kontrol ve dearjnda
snrlandrlmas nem kazanmtr.
6.1 leri Atksu Artma htiyac
Atksuda bulunan bileiklerin bilimsel olarak tespiti, genileyen bilgi ana ulam ve evre
izleme almalar, artlm atksuyun dearj limitlerinin daha sk ve snrlayc olmasna yol
amtr. Birok yerde dearj limitleri ikinci kademe artm sistemlerinde artlamayan organik
maddenin, (askda katnn, besi maddelerinin (N ve P) ve ncelikli kirleticiler) artmn
gerektirebilir. Dnyada kullanma suyunun snrl olduu yerlerde artlm atksuyun tekrar
kullanm giderek nem kazanmaktadr.
6.1.1 Artlm Atksudaki Artk Maddeler
Evsel atksuyun tipik zellii bilinmekle birlikte, rutin olarak llmeyen ancak geni bir
deiim aral bulunan baz eser elementler ve bileikleri de mevcuttur. Atksuda bulunan bu
bileiklerin evreye dearj durumunda Tablo 6,1de de belirtildii gibi baz problemlerle
karlatrlabilir.
6.1.2 Artklarn Etkileri
Artlm atksudaki bakiye (kalnt) maddelerin potansiyel etkileri deiiktir. Baz
maddelerin etkileri ve kritik konsantrasyonlar Tablo 6.1de verilmektedir. Askda kat ve
biyolojik olarak paralanabilen organikler iin ikinci kademe sistemi gerekmese bile, zel
durumlarda (kk gl ve akarsular veya hassas su ortamlar) bu kirleticiler iin ek artma
gerekebilir.

181

Atksudaki azot ve fosforun dearj, gllerde trifikasyonu hzlandrdndan ve sucul

bymeyi arttrdndan dolay nemli olmaya balamtr. Atksuyun nitrifikasyonu, alc su
ortamnda amonyak toksisitesini azaltr ve oksijen tketimini nler.
1980lerin bandan beri otoriteler ncelikle uucu organik bileikler (VOCs) ve baz ncelikli
kirleticiler zerine younlamlardr. Bu kirleticilerin insan ve su hayatna toksik etkilerinin
olduu bulunmutur.
Tablo 6.1 Artlm atksuda bulunabilecek maddeler ve etkileri (1).
Bileikler

Etkileri

AKM

amur birikimine neden olur, alc ortamda

bulanklk yaratr.

Kritik konsantrasyonlar
mg/l
Deiken

Alc ortamda znm oksijen

konsantrasyonunu drebilir.

Deiken

Uucu organik bileikler

nsanlarda toksik etki yapar, kanserojeniktir,

fotokimyasal oksidanlar oluturur.

Bileiin yapsna gre

deiir.

ncelikli kirleticiler

nsanlar iin toksik, kanserojen

Bileiin yapsna gre

deiir.
Suda, biotada veya sedimentte
bulunma durumuna gre
farkl

Biyolojik olarak paralanabilen

organikler

Su canllar iin toksik

Besi maddeleri
Amonyak

Klorr ihtiyacn arttrr, proseste nitrata

evrilebilir, oksijen kaynan azaltr, fosfor
ile birlikte istenmeyen sucul bymeyi
gelitirir,
Balklar iin toksiktir.
Alg ve sucul bymeyi tevik eder

Herhangi miktar

Bebeklerde metemoglobinemia (blue babies)

hastalna sebep olur.

0,31

Alg ve sucul bymeyi tevik eder.

Koaglasyonu engeller

45

Kire-soda yumuakln engeller

0,0151

Sertlii ve toplam znm kat maddeyi

arttrr,

0,2-0,4

Tuzlu tat verir,

Tarmsal ve endstriyel prosesleri engeller,

0,3

Dier inorganikler
Kalsiyum ve magnezyum

Mshil etkisi yapar

250

Klorr

Kpklenmeye neden olur, koaglasyonu

etkiler

75-200

Nitrat

Deiken

Fosfor

Slfat

600-1000

Dier organikler
Yzey aktif maddeleri

1-3

Durgun ve hareketsiz gllerde

182

6.2 leri Atksu Artm iin Kullanlan Artma Teknolojileri

zellikle son 20 ylda birok ileri artma teknolojisi gelitirilmi ve uygulamaya sokulmutur.
Bu Blmde bu sistemlerin snflandrlmas yaplacak ve verimleri incelenecektir.
6.2.1 Teknolojilerin Snflandrlmas
leri atksu artma sistemleri temel ilem ve proseslerine veya uygulanan artma prensibine
gre snflandrabilirler. Bu ilem ve proseslerin kyaslanmasn kolaylatrmak iin aadaki
hususlar dikkate alnr.

Artmann amac,
Beklenen fonksiyonu gerekletirmek iin kullanlan ilem ve proses tipi,
Artlan atksu zellii ile ilgili bilgiler Tablo 6.2de verilmektedir.

Tablo 6.2. leri atksu artma ilem ve prosesleri ile kirlilik giderimi (1).
Giderim prensibi
lem veya prosesin tanm
Artlm atksu tipi
BA, A
Filtrasyon
Askda kat madde
A
Mikroelek
giderimi
Amonyak oksidasyonu
Biyolojik nitrifikasyon

BA, BiA, A

Biyolojik nitrifikasyon/
Denitrifikasyon

BA, A

Ayr basamak biyolojik

Denitrifikasyon

A + nitrifikasyon

Ana akmda fosfor giderimi

Yan akmda fosfor giderimi

HA, BA
AD

Biyolojik
nitrifikasyon/denitrifikasyon ve
fosfor giderimi

HA, BA

Hava ile syrma

Klorlama krlma noktas
yon deiimi

A
A + filtrasyon
A+ filtrasyon

Metal tuzlar ile kimyasal

ktrme

HA, BA, BiA, A

Kire ile kimyasal ktrme

HA, BA, BiA, A

Karbon adsorpsiyonu

A + filtrasyon

Azot giderimi
Nitrat giderimi
Biyolojik fosfor giderimi
N ve Pnin birlikte
giderimi
Fiziksel ve kimyasal
metotlarla azot giderimi
Kimyasal ilavesi ile
fosfor giderimi

Toksik bileik ve
refraktr(kararl)
organiklerin giderimi

183

Aktif amur toz aktif karbon

BA

Kimyasal oksidasyon

A + filtrasyon

Kimyasal ktrme

HA, BA, BiA, A

yon deiimi

A+ filtrasyon

Ultrafiltrasyon

A+ filtrasyon

Ters osmos

A+ filtrasyon

Elektrodiyaliz

A+ filtrasyon+ karbon
adsorpsiyonu

Buharlatrma ve gaz syrma

HA, BA

zlm inorganik
katlarn giderimi

Uucu organik bileikler

BA = Birinci kademe artma k
A = kinci kademe artma k ( ktrmeden sonra)
BiA = Biyolojik artma k ( ktrmeden nce)
AD = Aktif amur dn
HA = Ham atksu

6.2.2 Proseslerin Artma Seviyeleri

Proses ve ilem seimi

Artlm atksuyun potansiyel kullanmna

Atksuyun zelliine
eitli proses ve ilemlerin birarada uygulanabilirliine
Dearj standartlarna
eitli sistemlerin evresel ve ekonomik fizibilitesine

baldr.
leri artmada zel ve ncelikli kirleticilerin giderilmesi sz konusu olduundan ekonomik
fizibilite sistem tasarmnda kontrol edici faktr olmamaktadr.
Uygun temel ilem ve proses dzenlemeleri ile elde edilebilecek k suyu kirletici
konsantrasyonlar Tablo 6.3te verilmektedir. Bu ilem ve proseslerin farkl dzenlemeleri
artma ekonomisine ve artlacak maddeye bal olarak oluturulabilmektedir.

184

Tablo 6.3. leri atksu artmnda kullanlan eitli temel ilem ve proses dzenlemeleri ile
ulalabilecek artma seviyeleri (1).
Artlm k suyu
Artm prosesi
NH3- PO4AKM, BOI5
Bulanklk
KOI, Top.N,
N,
P,
mg/l
mg/l
mg/l mg/l
NTU
mg/l mg/l
A +GF
4-6
<5-10 30-70 15-35 15-25 4-10 0,3-5
A + GF + KA

<3

A/Nit., tek
basamak

10-25

A/Nit-denit.(ayr)

10-25

Metal tuz+A

10-20

Metal tuz+A+Nitdenit.+filtrasyon

<5-10

BFG (ana akm)

10-20

BN+BFG+filtrasyon <10

15-25 4-10 0,3-3

<1

5-15

5-15

20-45 20-30

1-5

6-10 5-15

5-15

20-35 5-10

1-2

6-10 5-15

10-20

30-70 15-30

15-25 <2

5-10

<5-10

20-30 3-5

1-2

<1

0,3-3

5-15

20-35 15-25

5-10

<2

5-10

<5

20-30 <5

<2

<1

0,3-3

15-30

A = Aktif amur
GF = Granler filtrasyon
KA = Karbon adsorpsiyonu
Nit-denit =Nitrifikasyon-denitrifikasyon
BFG = Biyolojik fosfor giderimi
BNG = Biyolojik azot giderimi
BFG = Biyolojik fosfor giderimi

6.3 Granler Filtrasyon ile AKM Giderimi

Bu blmde k suyundaki artk AKM giderimi iin granler filtrasyon sisteminin tasarm esaslar
verilmitir. Bu konudaki temel parametreler aadaki gibidir..

Granler filtrasyonun uygulanmas

Filtre nitesinin says ve boyutu
Filtre tipinin seimi
Filtre yatann eitleri
Filtre malzemesinin zellikleri
Filtre geri ykama sistemi
Filtreye ilaveler
Filtre iletme problemleri
Filtre kontrol sistemleri ve enstrmanlar,
Kimyasal ilaveli filtrasyon

185

6.3.1 Granler Filtrasyonun Uygulanmas

Granler filtrasyonunun atksu artmndan nceki uygulamalar ime suyu artm iin
gelitirilen tasarm prosedrnden domutur. Fiziksel ve kimyasal zellikleri nedeniyle
atksular, doal sulardan nemli derecede farkllk gsterirler. Bu nedenle, atksularn granler
filtrasyon uygulamalar zel tasarm gerektirmektedir. Genel olarak, atksu filtreleri farkl kat
yklemelerinde daha byk, ar ve deiik boyutlardaki tanecikleri tutabilirler. Filtrasyon
mekanizmas olduka kompleks olup, diren, arlk nedeniyle kme, ortamda tanecikler
arasnda skma gibi farkl kuvvetler vardr. Ayrca filtre yataklar arasnda miroorganizma
bymesi, sistemde ek yk kayb oluturacaktr. Atksu filtrelerinin verimlilik, yukarda
saylan birok faktre bal olduundan, sk dearj limitlerinin olduu durumlarda uygulama
ncesinde mutlaka pilot lekli alma yaplmaldr.
Atksu filtrasyonu, daha ok alc ortama dearjdan nce biyolojik artma k suyunda kalan
biyolojik floklarn giderilmesinde kullanld gibi, fosfatn metal tuzlar veya kire ile
ktrme sonras kalan katlar artmak ve artlm atksuyun aktif karbon nitesine
verilmeden nce n artmn yapmak amacyla da kullanlmaktadr. Ayrca, tarm, park ve
oyun alanlarnn sulanmas gibi tekrar kullanm uygulamalarnda insan temasnn szkonusu
olduu iin, artlm atksuyun filtrasyonuna ihtiya duyulmaktadr.
6.3.2 Filtre letme Problemleri
Biyoktle ieren biyolojik artma k sularnn filtrasyonunda, yar kesikli filtrelerde amur
birikmesi ve ya-gres oluumunu nlemek iin en az 24 saatte bir geri ykanma yaplmaldr.
Birok durumda geri ykama daha sk olabilmektedir.
6.3.4 Kimyasal laveli ile k Suyu Filtrasyonu
Biyolojik artma k suyunun zelliine gre, su kalitesini arttrmak iin kimyasal ilavesi
gerekebilmektedir. Kimyasal ilavesi ayn zamanda fosfor, metal iyonlar ve humik bileikler
gibi baz zel kirleticilerin giderilmesi iin de kullanlmaktadr. k suyu filtrasyonunda sk
ve yaygn kullanlan kimyasallar organik polimerler, alum ve demir klorrdr.
Organik Polimerler Kullanm: Organik polimerler uzun zincirli organik molekller olup,
molekler arlklar 104 ile 106 arasnda deiir. Organik polimerler katyonik, anyonik veya
noniyonik olabilirler. Polimerler daha byk tanecik (flok) oluturmak iin ktrlm k
suyuna ilave edilir. Atksuyun kimyasal yaps polimer verimini nemli lde
etkileyeceinden, deneysel alma yaplarak (kavanoz testi- jar test) polimer tipini belirlemek
gereklirdir. Aratrmalarda polimer dozaj 1 mg/lden balanarak arttrlr ve sonular
gzlenir. Sonulara gre dozaj 0,5 mg/l veya 0,25 mg/l deerinde azaltlr ve verimi en iyi
olan dozaj belirlenmeye allr. Alum bileii zelliinde molekler arl daha byk
olan polimerler gelitirilmitir. Bunlarn uygulamada dozajlar daha fazladr ( 10 mg/l).
Alum kullanm: Yksek pH deerine sahip (7,3-8,5) atksular iin 5-10 mg/l gibi dk alum
dozajlar etkili olmadndan genel olarak optimum tanecik giderimi, pH 7-8 aralnda 20-60
mg/l gibi yksek alum dozajlarnda elde edilir.

186

6.4 Mikroelek ile Artk AKM Giderimi

Mikroelekler, biyolojik artma ve stabilizasyon havuzu k sularndaki askda katlar
gidermek iin kullanlan eleklerdir. Bu nitelerde elde edilen verim(AKM giderimi) yaklak
olarak %55 olup genel olarak %10 ila %80 arasnda gzlenir. Burada karlalan ana
problem, yksek verimde AKM gideriminin salanamamas ve kat miktarlarndaki
dalgalanmalara kar sistemin direnli olmamasdr.
6.5 Besi Maddelerinin Kontrol
Besi maddelerinden azot ve fosfor artlm atksularn dearjnda nemli parametrelerdendir.
Azot ve fosforun dearj edilmesi, gl ve rezervuarlarda trifikasyonu hzlandrr ve s
sularda kkl sucul bitkilerle beraber alg bymesini tevik eder. Estetik olmayan
grnmne ilave olarak, alg ve sucul bitkilerin varl zellikle su temini, balk retimi ve
elence amal kullanm gibi su kaynann faydal kullanmlarn engeller.
Azotun yksek konsantrasyonlarda dearjnn sebep olduu dier zararl etkileri
Alc ortamda znm oksijen dmesi
Sudaki hayat zerinde toksik etki
Klorla dezenfeksiyon verimini etkilemek
Halk salna zararl olmak
Atksuyun tekrar kullanm amacna uygunluunu bozmak
olarak sralanabilir.
Bu nedenle azot ve fosforun kontrol su kalitesi ynetiminde ve atksu artma sistemlerinin
tasarmnda byk neme sahiptir. Besi maddelerinin kontrol stratejileri, azot ve fosforun
giderim ve kontroln iermekte olup bu blmde detayl olarak incelenecektir.
6.5.1 Besi Maddeleri Kontrol Stratejisi
Besi maddelerinin kontrol stratejisinin seiminde, ham atksu zelliklerinin belirlenmesi,
mevcut artma sistemi ve istenen besi maddesi kontrol seviyesi nemli faktrlerdendir.
Ayrca, mevsimsel deiimlere paralel olarak yl boyunca besi maddesi gideriminin deiimi
de dikkate alnmaldr. Besi maddesi kontroln amalayan yaklamlar, ilave proses
yaplmasn veya mevcut biyolojik artma sisteminin besi maddesi giderecek duruma
getirilmesini hedefler. Yaklam seimi ise dearjda istenen standartlara ulaabilmeye,
iletmenin esnekliine ve maliyete baldr.
Kimyasal, fiziksel ve biyolojik sistemlerin ilavesi ile mevcut artma sistemlerinde besi
maddelerinin dearj kontrol edilebilmektdir. En ok kullanlan ilave prosesler, azot giderimi
iin amonyak oksidasyonu ve biyolojik nitrifikasyon-denitrifikasyon, fosfor giderimi iin ise
kimyasal ktrmedir. Ancak son yllarda fosforun yalnz veya azot ile birlikte giderimi iin
yeni prosesler gelitirilmitir. Bu prosesler, kimyasal kullanmnn az olmasndan veya hi
kimyasala ihtiya duyulmamasndan dolay tasarmclar ve iletmeciler tarafndan tercih
edilmektedir.

187

6.5.2 Azot Giderimi ve Kontrol

Ham atksuda azot, amonyak veya organik formda olup, her ikisi de znm ve kat halde
olabilirler. Azotun nitrit ve nitrat formlar ise baz endstriyel atksular haricinde atksularda
yok saylabilecek kadar az bulunurlar. Azot formlarndan znm organik azot atksuda
daha ok re ve amino asit halinde bulunur. Kat halindeki organik maddeler ise n ktrme
ile giderilir. Biyolojik artma srasnda, organik azotun birou amonyum ve dier inorganik
formlara dnrken amonyumun bir ksm da mikroorganizmalar tarafndan hcre sentezinde
kullanlr. Bu nedenle biyolojik artma ile toplam azotun en fazla %30u giderildii
sylenebilinir.
6.5.3 Fosfor Giderimi
Birok atksuda, znmemi halde olan ve sudaki fosforun yaklak %10una karlk gelen
kat formdaki fosfor n ktrme ile giderilir. Mikroorganizma tarafndan hcre sentezinde
kullanlan miktar hari, kalan znm fosforun konvansiyonel biyolojik artma ile giderimi
olduka zordur. Konvansiyonel ve dier artma sistemlerinin fosfor giderimine etkileri Tablo
6.4te verilmektedir.
Fosforun gideriminde kimyasal, fiziksel ve biyolojik metotlar kullanlabilmektedir. Demir
veya alum tuzlar ya da kire ile yaplan kimyasal ktrme fosfor gideriminde ok
kullanlmaktadr. Biyolojik fosfor giderimi ise, mikroorganizmalarn strese sokularak hcre
bymesi iin gerekenden daha fazlasn adsorplamalar esasna dayanr. Birok biyolojik
proses kimyasal artma alternatif olarak gelitirilmitir.
Tablo 6.4. eitli ilem ve artma proseslerinin fosfor giderimine etkileri (1).
Fosfor giderimi
Artma ilem ve prosesleri
(%)
Konvansiyonel
Birinci kademe
10-20
Aktif amur
10-25
Damlatmal filtre
8-12
Dner biyolojik disk
8-12
Yalnz biyolojik fosfor giderimi
Ana akmda artm
70-90
Yan akmda artm
70-90
Birleik biyolojik azot ve fosfor giderimi 70-90
Kimyasal giderim
Metal tuzlar ile ktrme
70-90
Kire ile ktrme
70-90
Fiziksel giderim
Filtrasyon
20-50
Ters osmos
90-100
Karbon adsorpsiyonu
10-30
6.6 Biyolojik Nitrifikasyon ile Amonyak Giderimi
Atksular karbonlu bileiklerinin yansra azot, fosfor, kkrt vb. gibi bileikler de ierirler.
Atksulardan azot gideriminde genellikle biyolojik yntemler uygulanmaktadr. Organik azot
bileikleri organizmalar tarafndan paralanarak amonyuma dntrlr. Amonyumun bir

188

ksm organizmalar tarafndan asimile edilerek hcresel proteine evrilirken dier ksm da
Nitrifikasyon bakterileri tarafndan nce nitrit ve sonra da nitrata dntrlr. Bu proses
Nitrifikasyon olarak adlandrlmaktadr. Oluan nitrat iyonlarnn Denitrifikasyon
Bakterileri tarafndan nce nitrit, sonra da azot gazna (N2) dntrlmesi ise
Denitrifikasyon olarak ifade edilmektedir.
Bylece atksulardan azot giderimi ardk Nitrifikasyon ve Denitrifikasyon kademeleri ile
salanr.
6.6.1 Nitrifikasyon Prosesinin Tanm
Nitrifikasyon, atksuda mevcut amonyum (NH4) iyonlarnn bakteriler tarafndan nce nitrite
sonra da nitrat iyonlarna dntrlmesidir. Amonya nitrite oksitleyen bakteri trleri
Nitrosomonos ve Nitrosococcus olarak bilinmektedir. lk basamakta nitrite (NO2) oksitlenen
amonyum iyonlar, ikinci basamakta Nitrobakter ile nitrata (NO3) dntrlr.
Birinci adma ait enerji reaksiyonu,
NH4+ + 3/2 O2 NO2- + 2H+ + H2O (Nitrosomonos)

(6.1)

iken ikinci adma ait enerji reaksiyonu,

NO2- + O2 NO3- (Nitrobakter)

(6.2)

eklinde olmaktadr. Bunlara bal olarak toplam enerji reaksiyonu aadaki ifade ile
verilebilmektedir.
NH4+ + 2 O2 NO3- + 2H+ + H2O

(6.3)

(6.1) ve (6.2) reaksiyonlar sonucu aa kan enerjiyi her iki bakteri eidi hcre bymesi
ve bakm iin kullanr. Enerji elde ediminin yan sra, baz amonyum iyonlarnn hcre
dokusu olarak kullanldn da gsteren ve srasyla birinci ve ikinci admlara ait sentez
reaksiyonlar aada verilmektedir.
15 CO2 + 13 NH4+ 3 C5H7O2N +10 NO2- + 23 H+ + 4 H2O

(6.4)

CO2 + NH4- + 10NO2- + 2H2O 10 NO3- + C5H7O2N + H+

(6.5)

Burada C5H7O2N kimyasal forml sentezlenen bakteri hcresi yerine kullanlmaktadr.

Ardk olarak meydana gelen oksidasyon ve sentez reaksiyonlar toplanarak yazldnda
NH4+ + 1.83O2 + 1.98HCO3- 0.021C5H7O2N + 0.98NO3- +1.041H2O +1.88 H2CO3 (6.6)
reaksiyonu elde edilmektedir.
Amonyumun nitrata oksidasyonu iin gereken teorik oksijen miktar (6.3) eitliinde
64/14=4,57 mg O2/mg amonyum azotu olamaktadr.
Biyolojik azot giderimi nitrifikasyon derecesi ile dorudan ilikilidir. Ototrofik nitrifikasyon
bakterileri dk byme hzna sahiptirler ve evre artlarndan heterotrofik denitrifikasyon

189

bakterilerinden daha fazla etkilenirler. Bu nedenle, nitrat oluumu reaksiyonu azot

gideriminde belirleyici rol oynar.
norganik azotun biyolojik reaksiyonu Nitrobacteraceae grubu bakteriler tarafndan
gerekletirilir. Nitrobacter ve Nitrocystis ise nitriti nitrata oksitlerler. Ototrofik nitrifikasyon
bakterileri byme ve hcre metabolizmas iin gerekli btn enerjiyi, inorganik azot
bileiklerinin oksidasyonu sonucu aa kan serbest enerjiden salarlar. Hcre bymesi
iin gereken karbon kaynan ise karbondioksitten veya bikarbonattan elde ederler.
Kararl halde nitrifikasyon bakterilerinin byme hz Monod kinetii ile tanmlanmaktadr.
Nitrifikasyon prosesinde, nitrit oluumunda amonyak, nitrat oluumunda ise nitrit
konsantrasyonlar hz belirleyicidir. Nitrobacterlerin byme hz Nitrosomonaslara kyasla
daha byk olduu iin nitrifikasyon proses hzn kontrol eden adm amonyan nitrite
dnm reaksiyonudur.
6.6.2 Nitrifikasyon Proseslerinin Snflandrlmas
Nitrifikasyon prosesleri, karbon oksidasyonu ve nitrifikasyon reaksiyonlarnn birlikte veya
ayr meydana gelmesine bal olarak snflandrlr. Karbon oksidasyonu ve nitrifikasyonun
bir reaktr iinde meydana gelmesi durumunda sisteme birleik (tek amurlu) sistem denir.
Ayrk (ok amurlu) sistemde ise karbon oksidasyonu ve nitrifikasyon farkl reaktrlerde
meydana gelir ve hetetofik ile otorofik mikroorganizmalar bir arada bulunmazlar. Tek ve ift
amurlu nitrifikasyon sistemleri ekil 6.1de gsterilmektedir.
Nirtifikasyon bakterileri, genel olarak haval artma sistemlerinde az sayda bulunurlar. Aktif
amur sistemlerinde nitrifikasyonun gerekleebilmesi BOI5/ TKN oran ile ilikilidir. Bu
orann 1 ile 3 arasnda olmas durumunda sistem ok amurlu nitrifikasyon sistemidir.
BOI5/TKN oran 1 ile 3 arasnda deimesi durumunda nitrifikasyon bakterilerinin oran
0,21den 0,083e kadar farkl deerler almaktadr (Tablo 6.5). Pek ok klasik aktif amur
sisteminde BOI5/TKN oran 5den byk olduu iin nitrifikasyon bakterileri fraksiyonu
0,083den az olmaktadr ve buna bal olarak da nitrifikasyon tek amurlu sistemde
gerekletirilir.
Tablo 6.5 BOI5/TKN oran ile nitrifikasyon bakterileri oran arasndaki iliki(1).
BOI/TKN
Nitrifikasyon
BOI/TKN
Nitrifikasyon
oran
bakterileri
oran
bakterileri
fraksiyonu
fraksiyonu
0,5
0,35
5
0,054
1
0,21
6
0,043
2
0,12
7
0,037
3
0,083
8
0,033
4
0,064
9
0,029

190

(a)

(b)
ekil 6.1 Tam karml reaktrlerde karbon oksidasyonu ve nitrifikasyon prosesleri a) bileik tek
amurlu sistem, b) ayrk sistem
6.6.3 Birleik (Tek amurlu) Sistemler
Nitrifikasyon bakterileri hemen hemen btn biyolojik artma proseslerinde bulunurlar ancak
saylar olduka azdr. Nitrifikasyon prosesi, kesikli, tam-karml, uzun havalandrmal veya
eitli modifikasyonlarnda gerekletirilebilmektedir. Nitrifikasyon prosesinin bu
sistemlerde meydana gelmesi nitrifikasyon bakterilerinin bymesiyle ve dolaysyla gerekli
evre artlarnn nitrifikasyon bakterilerine gre ayarlanmasyla salanmaktadr. rnein,
lman, artan nitrifikasyon hz, artan amur miktar daha fazla hava gereksinimini de
beraberinde getirir. Bylece mevsimsel olarak nlem alnmaldr.
Damlatmal filtre ve dnen biyodisk sistemleri, karbon oksidasyonu ve nitrifikasyonun
beraber meydana geldii biyofilm sistemlerine rnektir. Tam karml sistemlerde olduu
gibi, biyofilmli sistemlerde de nitrifikasyon iin iletme artlar nemlidir. letme
parametlerine rnek olarak organik ykleme verilebilir. Yklemenin (F/Min) azaltlmasyla
nitrifikasyon artacaktr.
191

eitli nitrifikasyon sistemlerinin stnlk ve kstlar Tablo 6.6da verilmektedir.

Askda Byyen Prosesler: Askda byyen haval sistemler de karbon giderimi iin
gelitirilen kinetik eitlikler nitrifikasyon proseslerine de uygulanabilmektedir.
Nitrifikasyon prosesi zerine etki eden balca faktrler Tablo 6.7de verildii gibi; amonyum
ve nitrit konsantrasyonlar, BOI/TKN oran, znm oksijen konsantrasyonu, scaklk ve
pHdr. Kinetik katsaylar ise Tablo 6.8de verilmektedir. Kinetik yaklamlarn tam karml
askda byyen nitrifikasyon prosesine uygulanmas aadaki admlar ierir:
Gnlk pik yklemeleri karlayacak uygun bir emniyet katsays seilir. c iin minimum
emniyet faktr 2 olarak nerilmektedir.
Tam karmdaki minimum znm oksijen konsantrasyonu seilir. Minimum deerin,
nitrifikasyon hznn dmemesi iin en az 2 mg/l olmas gerekmektedir.
Tablo 6.6 Nitrifikasyon sistemlerinin kyaslanmas (1).
Sistem tipi
Avantajlar
Birleik karbon oksidasyonu
ve nitrifikasyon sistemleri:

Dezavantajlar

Askda katda byyen

sistemler

Tek reaktrde amonyak ve

karbon artm; kta dk
amonyak konsantrasyonu;
yksek BOD/TKN oranna
bal olarak kontrol.

Toksik maddelere kar

hassas; iletmede orta
kararlla sahiptir; amur
konsantrasyonu geri
dnnn olduu ktrme
tank ile ilikilidir; souk
iklimler iin daha byk
reaktr gereksinimi vardr.

Tutunarak byyen sistemler

amur konsantrasyonu
ktrme tankna bal
deildir.

Toksik maddelere kar

hassas; iletmede orta
kararlla sahiptir; souk
iklimlerde iletme pratik
deildir.

Ayrk karbon oksidasyonu ve

nitrifikasyon sistemleri:
Askda byyen sistemler

Pekok toksik bileie kar

dayankl; kararl iletme
artlar elde edilir; dearjda
dk amonyak
konsantrasyonu.

Dk BOD/TKN orannda
kontrol gerektirir; amur
konsantrasyonu geri
dnnn olduu ktrme
tank ile ilikilidir; daha fazla
sayda birim proses gerekir.

Pekok toksik bileie kar

dayankl; kararl iletme
artlar; amur
konsantrasyonu ktrme
tankna bal deildir.

k amonyak
konsantrasyonu 1-3 mg/ldir;
daha fazla sayda birim proses
gerekir.

Tutunarak byyen sistemler

192

 Okside olan 1 mgNH4+/le karlk 7.14 mgCaCO3/ alkalinite harcanr. Buna bal olarak
proses iletme pH belirlenir ve pH aral 7.2-9 olmaldr.
Nitrifikasyon bakterilerinin maksimum byme hz kritik scaklkta, kritik znm
oksijen konsantrasyonunda ve kritik pH deerinde hesaplanr.
Minimum amur ya byme hz dikkate alnarak belirlenir.
Emniyet faktr kullanlarak iletmede geerli olacak amur ya hesaplanr,
k suyunda azot konsantrasyonu belirlenir.
stenen azot dearj deerine ulaabilmek iin hidrolik kalma zaman belirlenir.
Birleik karbon oksidasyonu ve nitrifikasyon prosesi kullanlmas durumunda organik
substrat kullanm hz belirlenir.
Yukardaki admlar izlenerek rnek bir problemin zm Blm sonunda verilmektedir.
Burada en nemli nokta kritik evre koullarndaki minimum amur yan belirlemek ve
uygun bir emniyet faktrn semektir.
Tablo 6.7 letme ve evre artlarnn nitrifikasyon prosesine etkileri (1).
Faktrler
Etkilerin tanm
Amonyak-Nitrit konsantrasyonu Amonyak ve nitrat konsantrasyonu Nitrosomonas ve
Nitrobacter lerin byme hzn etkilemektedir. Bu etki
Monod kinetii ile ifade edilebilir. Nitrobacter lerin
byme hz Nitrosomonas lardan daha byk olduu iin
modelleme Nitrosomonas larn proses kinetii zerine
kurulmutur.
BOI/TKN

Bu orann 5 den byk olmas halinde ortamdaki

nitrifikasyon bakterilerinin oran der.

znm oksijen (O)

konsantrasyonu

O konsantrasyonunu maksimum zgl byme hzn

etkilemektedir.
O

mn = mn ------------- ; Ko2=1.3 olarak kabul edilir.

Ko2 + O

Scaklk

Scakln dmesi ile nitirifikasyon hz da dmektedir.

Scakln byme hzna etkisi aadaki reaksiyon ile
ifade edilir:
mn = m e0.098(T-15)
KN = 100.051T-1.158

pH

pH 7 ve 9 arasnda maksimum nitrifikasyon hzna

ulalmaktadr. Karbon oksidasyonu ve nitrifikasyonun
birlikte olduu sistemlerde pH n etkisi aadaki eitlikle
ifade edilir:
mn = (1-0.833)(7.2 - pH)

193

Tablo 6.8 Askda byyen nitrifikasyon sistemlerinde tipik kinetik katsaylar(1).

Deerler
Katsaylar
Birimler
aralk
ortalama
Nitrosomonas
d-1
0,3-2
0,7
m
+
NH4 -N, mg/l
0,2-2
0,6
Ks
Nitrobacter
d-1
0,4-3
1
m
NO
-N,
mg/l
0,2-5
1,4
2
Ks
Tm reaksiyon
d-1
0,3-3
1
m
+
NH
-N,
mg/l
0,2-0,5
1,4
4
Ks
+
NH
0,1-0,3
0,2
4 -N, mg UKMmg
Y
-1
d
0,03-0,06
0,05
kd
Tablo 6.9da askda byyen nitrifikasyon ve denitrifikasyon sistemlerinin analizi iin
kullanlan kinetik tanmlarn zeti verilmektedir.
Tablo 6.9 Askda byyen nitrifikasyon ve denitrifikasyon sistemlerinin analizi iin kullanlan
kinetik tanmlarn zeti (1).

Eitlik

Aklamalar
: zgl byme hz, zaman-1
rsu: substrat kullanm hz, ktle/hacim.zaman
m: maksimum zgl byme hz, zaman-1
S: substrat konsantrasyonu, ktle/hacim
X: mikroorganizma konsantrasyonu,
ktle/hacim
Y: maksimum verim katsays, ktle/ktle
Ks: yar doygunluk sabiti, ktle/hacim
k: maksimum substrat kullanm hz,
zaman-1
kd: isel bozunma hz katsays, zaman-1
U: substrat kullanm hz, zaman-1
: hidrolik bekleme sresi, zaman
c: amur ya, zaman
194

cM: minimum amur ya, zaman

SF: emniyet faktr
So: giri konsantrasyonu, ktle/hacim

nhibitr Bileikler: Aktif amur sistemlerinde nitrifikasyon birok bileik tarafndan inhibe
edilmektedir. Ancak sistemde nitrifikasyonun olmamasnn nedeni her zaman inhibisyon
deildir. Baz durumlarda nitrifikasyon bakterilerinin sistemden atlm olma ihtimali de
olabilir. Tablo 6.10da da verildii gibi baz ar metaller nitrifikasyonu inhibe etmektedir.
Tabloda literatrden alnan eitli metallerin inhibisyon konsantrasyonlar bulunmaktadr ve
aktif amurdaki karbon gideren bakterilerin nitrifikasyon bakterilerine oranla daha az
etkiledii grlmektedir. Sv ve amur fazndaki metal iyon aktivitesinin ok farkl olmas
nedeniyle aktif amurdaki bakteriler yksek metal konsantrasyonuna daha fazla diren
gsterirler. Slfr bileikleri, anilin, fenoller ve siyanr gibi baz organik bileikler ok
kuvvetli inhibisyon etkisi gsterirler. Mikroorganizmalar birden fazla inhibitr bileiine ayn
anda maruz kalrsa genellikle bir bileiin inhibisyonu baskn olmaktadr.
Tablo 6.10 Metallerin nitrifikasyona inhibisyonu (10).
Etkileri
Metal
g/m3
Cu
0,05-0,056
Nitrosomonas inhibisyonu (saf kltr)
Cu
4
Aktif amurda inhibisyon yok
Cu
150
Aktif amurda %75 inhibisyon
Ni
Nitrosomonas bymesi inhibisyonu (saf kltr)
>0,25
3+
Cr
Nitrosomonas bymesi inhibisyonu (saf kltr)
>0,25
Cr3+
Aktif amurda %75 inhibisyon
118
Zn
Nitrosomonas inhibisyonu (saf kltr)
0,08-0,5
Co
Nitrosomonas inhibisyonu (saf kltr)
0,08-0,5
Biyofilm Prosesleri: Balca tutunarak biyofilm sistemleri, damlatmal filtre ve dner
biyodisklerdir. Bu sistemlerin nitrifikasyon verimleri organik yklemeye baldr. Tablo
6.11de nitrifikasyonun gerekletii ykleme deerleri verilmektedir.

195

Tablo 6.11 Biyofimli sistemler iin tipik ykleme hzlar (1).

Proses
Nitrifikasyon verimi, %
Damlatmal filtre,(ta dolgulu)
75-85
85-95
Biyolojik Kule ( plastik dolgulu)
75-85
85-95
Dner biyodisk
<21
1
k amonyum konsantrasyonu
2
kg/m2.gn

Ykleme hz, kg/m3.gn

0,16-0,096
0,096-0,048
0,288-0,192
0,192-0,096
0,00245-0,00732

Damlatmal filtrelerde ta dolgu maddesi kullanlmas durumunda, yksek organik yklerde

biyofilm heterotrofik bakteri arlkl olacandan nitrifikasyon verimi dk olacaktr. Ancak
dolgu maddesinin plastik olmas durumunda, daha geni yzey alan elde edileceinden
bakteri tutma kapasitesi de daha fazla olacaktr. Bu nedenle, yksek organik yklerde bile
yksek nitrifikasyon verimlerine ulalabilecektir. Plastik malzeme kullanmnn dier faydas
ise daha fazla oksijen transferi salamasdr. Bileik karbon oksidasyonu ve nitrifikasyon
sisteminde kullanlan dolgu malzemesinin ta veya plastik kullanlmas durumunda
nitrifikasyon verimleri karlatrldnda, plastik malzeme ieren sistemin %80 daha fazla
yzey alan salad ve sistemde %60 daha fazla amonyum oksidasyonun gerekletii
belirlenmitir.
Dner biyodisklerde amonyumun oksidasyon verimi sistemdeki yzey alanna baldr.
Nitrifikasyon iin gerekli yzey alan iki admda belirlenebilmektedir. Birinci admda, BO
giderimi iin gerekli yzey alan, ikinci admda ise giri amonyum konsantrasyonunu istenen
seviyeye kadar artmak iin gereken disk yzey alan bulunur. ki yzey alann toplam
birleik karbon oksidasyonu ve nitrifikasyon prosesinin gereklemesi iin gerekli toplam
alan vermektedir.
6.6.4 Ayrk Nitrifikasyon Sistemleri
Askda ve yzeyde tutunarak oalan sistemlerin her ikisi de ayrk veya birleik nitrifikasyon
prosesi iin kullanlmaktadr. Nitrifikasyonun ayr reaktrde olmas, byk bir proses
esneklii ve emniyeti salamaktadr. Karbon giderimi ve nitrifikasyon prosesleri
birbirlerinden bamsz olarak iletilebilmektedir. Ayrca, nitrifiyerler iin toksik olabilecek
organik bileiklerin potansiyel etkisi de karbon oksidasyonu srasnda azaltlabilmektedir.
Nitrifikasyon prosesinin gerekletii askda oalan sistemlerin akm emas ekil 6.2de
verilmektedir. ekil 6.2ada birleik sistem gsterilmektedir. Bu sistem iletmesi kolay
olduundan tercih edilmektedir. Havalandrma tank hacmi byk olduundan yk
deiimlerine kar daha dayankldr ve uygulanan yksek c deerleri nedeniyle, genellikle
daha dk hacimde fazla amur tutulabilmektedir. amurun %1-2sini nitrifikasyon
bakterileri oluturmaktadr.
ekil 6.2bde gsterilen sistemde ise, birinci tanka yksek F/M orannda ykleme
yaplabileceinden bu tankn hacmi daha kk yaplabilmektedir. Fakat bu durumda sistem
yk deiimine kar daha hassas bir duruma gelmektedir. Bu tip reaktrlerde daha ok amur
oluur. Ancak, her iki tanktaki amuru birbirlerinden ayr tutmak iin ek bir keltme havuzu
yaplmaktadr. Bu sisteminin en nemli faydas nitrifikasyon veriminin yksek olmasdr.
zellikle gelen atksuda toksik madde bulunma ihtimali varsa bu sistem daha faydal
olmaktadr. nk toksik bileiklerin ilk havuzda giderilmesi veya etkisini kaybetmesi sz
196

konusu olur. Bylece tesisin ikinci blmnde yer alan nitrifikasyon bakterileri etkilenmemi
olur.
ekil 6.2cde de temas stabilizasyonlu sistem verilmektedir. Havalandrma tanknda hidrolik
bekleme sresi nitrifikasyon iin yeterli ise temas aamasnda biyolojik reaksiyonlarla birlikte
nitrifikasyon da meydana gelmektedir. Temas stabilizasyonlu sistemlerin projelendirilmesinde
yalnzca amur ya deil temas sresinin de yeterli olmas gereklidir.
6.6.5 letme artlar
Sisteme gerekli hava salanmaldr. Nitrifikasyon bileik aktif amur sisteminde
gerekleiyorsa sistemin kararll iin aadaki iletme koullar salanmaldr:

Nitrifikasyon iin ilave oksijen gereklidir.

Uzun amur ya seilmelidir. Nitrifikasyon bakterileri ototrofik bakteriler olup,
organik maddeleri paralayan heterotrofik bakterilerden daha yava byme hzna
sahiptirler. Bu nedenle bu bakterilerin etkin olabilmesi iin daha byk amur yana
ihtiya vardr.
Mikrobiyolojik dnm nedeniyle ortamn pHs dtnde kire veya soda
ilavesiyle pH ayarlamas yaplmaldr.

(a)

(b)

197

(c)
ekil 6.2 Askda oalan nitrifikasyon sistemlerine ait akm emalar; a) karbon ve azotlu
maddelerin ayn tankta oksitlendii birleik sistem, b) ayrk sistem, c) ayrk amur
stabilizasyonlu sistem; (C: karbonlu maddelerin biyolojik oksidasyonu, N: nitrifikasyon).
6.7 Azotun Biyolojik Nitrifikasyon-Denitrifikasyon ile Giderimi
Biyolojik nitrifikasyon-denitrifikasyon prosesi,
gideriminde kullanlan en yaygn metodlardandr.

aadaki

sebepler

dolaysyla

azot

Artma verimi yksektir.

Proses kararll ve gvenilirlii fazladr.
Proses kontrol dier sistemlere kyasla kolaydr.
Az alan gereklidir.
Maliyeti ok yksek deildir.

Atksudaki azot konsantrasyonuna bal olarak tek veya iki admda artma yaplabilmektedir.
Birinci admda amonyum haval ortamda nitrata dntrlrken (nitrifikasyon) ikinci admda
ise nitrat azot gazna dntrlr (denitrifkasyon). Atksudaki azot nitrat formunda olup
sulama suyu olarak kullanlacak ise yalnzca denitrifikasyon yeterli olabilmektedir.
Denitrifikasyon metanol veya uygun organikler ilavesi ile ayr bir reaktrde veya birleik
nitrifikasyon-denitrifikasyon sistemlerinde yaplabilmektedir. Tablo 6.12de karbon
kaynann trne gre denitrifikasyon hzlar verilmektedir.
Tablo 6.12 eitli karbon kaynaklar iin tipik denitrifikasyon hzlar.
Denitrifikasyon hz (UDN)
Scaklk
Karbon kayna
o
mgNO3 /mgUKM.gn
C
Metanol
0,21 - 0,32
25
Metanol
0,12 0,9
20
Atksu
0,03 0,11
15-27
sel
metabolizma
0,017 0,048
12-20
hidroliz rnleri
Denitrifikasyon hz aadaki eitlikle tanmlanmaktadr.
UDN = UDN x 1,09(T-20) x(1- DO)

(6.6)

198

Burada,
UDN
UDN
T
DO

= toplam denitrifikasyon hzn

= zgl denitrifikasyon hzn (mgNO3-/mgUKM.gn)
= atksu scakl (oC)
= znm oksijen konsantrasyonunu (mg/l) gstermektedir.

Yukardaki eitlikte znm oksijen konsantrasyonunun 1 mg/l olmas durumunda

denitrifikasyon hz sfr olur. Denitrifikasyon hznn hesaplan metodu Blm sonundaki
rnekte verilmektedir.
6.7.1 Birleik Karbon Oksidasyonu, Nitrifikasyon ve Denitrifikasyon Prosesi
Maliyetinin yksek oluu dolaysyla karbon oksidasyonu, nitrifikasyon ve denitrifikasyon tek
sistem iinde gerekletirilir ve ara adm uygulanmaz. Bu proseslerin aada belirtildii gibi
pek ok stnl vardr.

Nitrifikasyon ve BO giderimi iin gerekli olan oksijen kullanmn azdr.

Denitrifikasyonun tamamlanmas iin gereken karbon kayna
gerekmemektedir.
lave ktrme havuzuna ve amur geri dnne gerek duyulmamaktadr.

ilavesi

Bu sistemlerin ou toplam azotun %60-80inin artabilmektedir. Birleik sisteme rnek ak

diyagram ekil 6.3te verilmektedir. Bu sistemlerde, havalandrmann sonunda artmadan
artan karbonlu bileikler denitrifikasyon basamanda kullanlmaktadr. ekil 6.3bden de
grlebilecei gibi anoksik ortam oksijenin kontrol ile oksidasyon hendeinde de
salanabilmektedir. Bunlara alternatif olarak ardk kesikli reaktrlerde de haval ve anoksit
artlar
oluturularak
nitrifikasyon
ve
denitrifikasyon
reaksiyonlar
birlikte
gerekletirilmektedir.

(a)

199

(b)
ekil 6.3 Birleik nitrifikasyon-denitrifikasyon sistemleri: a) Drt basamakl Bardenpho
prosesi ve b) Oksidasyon hendei.
Bardenpho Prosesi (Drt basamakl): Drt basamakl Bardenpho prosesinde
denitrifikasyonun olabilmesi iin karbon kayna olarak hem atksudaki karbon, hem de isel
solunum hidrolizi sonucu oluan karbon kullanlr. Karbon oksidasyonu, nitrifikasyon ve
denitrifikasyon iin havuzda ayr blmler kullanlr. Atksu ncelikle anoksik olan
denitrifikasyon reaktrne girer. Bu reaktre ayn zamanda karbon oksidasyonu-nitrifikasyon
reaktr k suyu da geri dndrlerek verilmektedir (ekil 6.3a). Atksudaki karbon, geri
dndrlen sudaki nitrat denitrifiye etmek iin kullanlr. Organik ykleme yksek
olduundan, denitrifikasyon da hzldr. Atksudaki amonyum ilk anoksik ortama girmektedir
ve hibir deiime uramadan sistemdeki ilk havalandrma tankna gelir. Bu tanktan kan
nitrifiye olmu atksu, ikinci anoksik reaktre girer. Bu ikinci reaktrde isel solunum ile
karbon salanr ve denitrifikasyon gerekletirilir. kinci haval reaktr nispeten kk olup,
azot gaznn ortamdan uzaklatrlmas iin kullanlr. kinci anoksik reaktrde son
havalandrmada nitrifiye olmu amurdan ayrlan amonyan denitrifikasyonu gerekletirilir.
Bardenpho presesinin gelitirilmi ekli olan beli reaktr sistemi de azot ve fosforun birlikte
artm iin kullanlmaktadr.
Hollandada edeer nfusu 500 kii olan artma sistemine ait aratrma sonular Tablo
6.13te verilmektedir.
Tablo 6.13 Bardenpho prosesinde gzlenen denitrifikasyon hzlar ( 2).
Denitrifikasyon hz,
mgNO3-N/gUKM..saat

Anoksik tank
Birinci anoksik tank
kinci anoksik tank

Gney Afrika

Karbon kayna
Ham atksu
sel solunum (hidroliz)

Hollanda

(20 C)
3.6

(10oC)
1.1

1.3

0.5

Oksidasyon Hendei: Oksidasyon hendei nitrifikasyon ve denitrifikasyon reaksiyonlar iin

de kullanlmaktadr. Oksidasyon hendeinde atksu havalandrclarla havalandrlr ve ayn
zamanda iterek kanalda dmesi salanr (ekil 6.3b). Hendekte haval blm

200

havalandrcnn ynlendirdii su aknn nnde, anoksik blm ise havalandrcnn

arkasnda oluur.
Atksuyun anoksik blmden gei hz kontrol ile karbon kaynann bir ksmnn
denitrifikasyon iin kullanlmas salanmaktadr. Atksu k reaktrn havalandrmal
blmnden yaplamaktadr. Sistemde yalnz bir tane anoksik blm olduundan, azot
giderimi Bardenpho prosesine kyasla daha dktr.
Birleik Nitrifikasyon-Denitrifikasyon Sistemleri iin Proses Tasarm: Askda byyen
sistemlerin tasarm kullanlan proses tipine baldr. Haval ve anoksik blmlerde kalma
zamanlarnn ve geri devir orannn belirlenmesi iin kolaylatrlm tasarm metodu aada
verilmektedir.
Anoksik blme geri dndrlen NO3-n tamamnn denitrifiye olduu ve azot
asimilasyonun ihmal edildii varsaymna gre, geri dn orannn hesab aadaki gibidir:
( NH 4+ N ) 0 ( NH 4+ N ) e
R=
1
( NO3 N ) e
Burada,

(6.7)

R = Toplam geri dn (atksu + geri dnen amur) oran

(NH4+ - N)o , ( NH4+ - N)e = srasyla giri ve k amonyum konsantrasyonu, mg/l
(NO3- -N)e = k nitrat azotu konsantrasyonudur, mg/l.
Nitrifikasyon bakterileri yalnz haval ortamda reyebildiklerinden, nitrifikasyon iin gereken
amur ya:

(6.8)
eklinde hesaplanmaktadr. Burada,
c = birleik sistemde nitrifikasyon iin gereken amur ya, gn
c = konvansiyonel sistemde nitrifikasyon iin gereken amur ya, gn
Vhaval = haval blmn hacim yzdesidir.
Reaktrdeki biyoktle konsantrasyonu:

(6.9)
Sistemde haval blmdeki toplam bekleme sresi:

(6.10)

201

Burada,
a = haval blmde hidrolik bekletme sresi, gn
Yh = heterotrofic dnm oran, mgUKM/mgBOI5 (0,55 olarak alnr)
SoS = sistemde giderilen BO, baz durumlarda BO giderimi olmadndan eitlik Soa
eittir, mg/l
kd = isel solunum hz katsays, gn-1
Xa = ototrofik mikroorganizma konsantrasyonu, mg UKM /l
f VSS = haval blmdeki UKMnin biyolojik ayrabilirlik yzdesini gstermektedir.
UKMnin biyolojik ayrabilirlik yzdesi, amur yana ve isel solunum hzna baldr ve f
VSS aadaki gibi ifade edilmektedir.

(6.11)
Burada,
f VSS = remede UKMnin biyolojik ayrabilirlik yzdesini gstermektedir (maksimum
biyolojik ayrabilirlik yzdesi genel olarak 0,75-0,8 arasnda deimektedir).
Anoksik blmedeki bekletme sresi:
DN = (1 Vhaval) a

(6.12)

Denitrifikasyon iin anoksik bekletme sresi DN:

(6.13)
Burada,
NDenit. =denitrifiye edilen nitrat miktar, mg/l
UDN = Denitrifikasyon hzn gstermektedir, gn-1.
DN = DN ise hesaplama tamamlanm olur. Ancak DN DN ise farkl bir Vhaval deeri
verilerek hesaplama DN = DN oluncaya kadar tekrarlanr.
6.7.2 Ayrk Denitrifikasyon Sistemleri
nceleri, genel olarak kabul edilen yaklam nitrat gidermek amacyla denitrifikasyon
sisteminde karbon kayna olarak metanol kullanlmasyd. Ancak ilave edilecek metanol
formundaki karbonun fazlas k suyunda BOI kirlilii olarak grlecektir. Bu nedenle
tasarm ve iletme artlarna dikkatlice uymak gerekmektedir.
Denitrifikasyon Stokiometrisi: Karbon kayna olarak metanol kullanlmas durumunda ayrbasamak denitrifikasyon stokiometrisi aadaki gibidir;

202

Enerji reaksiyonu 1. adm:

6NO3- + 2CH3OH 6NO2- + 2CO2 + 4 H2O

(6.14)

Enerji reaksiyonu 2. adm:

6NO2- + 3 CH3OH 3N2 + 3CO2 + 3H2O + 6OH-

(6.15)

Toplam enerji reaksiyonu:

6NO3- + 5 CH3OH 5 CO2 + 3N2 + 7 H2O + 6OH-

(6.16)

Tipik sentez reaksiyonu :

3NO3- + 14 CH3OH + CO2 + 3H+ 3 C5H7O2N + H2O

(6.17)

Pratikte enerji iin gerekli olan metanoln %25-30u, sentez iin gerekir. Laboratuar
almalar esas alndnda toplam nitrat gideriminin deneysel eitlii aada verilmektedir.
NO3- + 1,08 CH3OH + H+ 0,065 C5H7O2N +0,47 N2 +0,76CO2 + 2,44H2O (6.18)
Btn azot, nitrat formunda ise, toplam metanol ihtiyac yukardaki eitlikten haseplanabilir.
Ancak biyolojik olarak artlan atksu bir miktar nitrit ve znm oksijen de iermektedir.
Ortamda nitrat, nitrit ve znm oksijenin bulunmas durumunda metanol ihtiyac aadaki
deneysel eitlikle hesaplanr:
Cm = 2,47 No + 1,53 N1 + 0,87Do

(6.19)

Burada,
Cm = gerekli metanol konsantrasyonu, mg/l
No = balang nitrat konsantrasyonu, mg/l
N1 = balang nitrit konsantrasyonu, mg/l
Do = balang znm oksijen konsatrasyonu, mg/l
Denitrifikasyon prosesi iin kinetik parametreler Tablo 6.14de verilmektedir.
Tablo 6.14 Denitrifikasyon prosesi iin tipik kinetik katsaylar (1).
Birim
Deerler
Katsaylar
Aralk
Ortalama
-1
d
0,3-0,9
0,3
m
Ks

mg/l NO3N

0,06-0,2

0,1

mg VSS/mg NO3N

0,4-0,9

0,8

kd

d-1

0,04-0,08

0,04

Askda Byyen Denitrifikasyon Sistemleri: Askda byyen denitrifikasyon sistemleri

organik madde gideriminde kullanlan aktif amur sistemlerine birok konuda benzerlik
gstermektedir. Tam karml ve kesikli reaktrlerin her ikisi de kullanlabilir.
Denitrifikasyon prosesinde ortama braklan azot gaz, genellikle biyoktleye yapk halde
203

olduundan, reaktr ve ktrme tank arasnda biyoktleyi ayrmak iin azot gaz giderme
adm yeralr. Bu nedenle, floklama yapm azot gazn ortamdan uzaklatrmak iin,
biyolojik reaktr ile ktrme tank arasndaki kanalda veya ksa kalma zamanl (5-10 dakika)
ayr bir tankta havalandrma yaplr.
Evsel atksudan ayrk sistemde azot giderimi ekil 6.4de verilmektedir. Tipik tasarm
parametreleri de Tablo 6.15de verilmektedir.
Tablo 6.15 Evsel atksudan azotun gideriminde iki kademeli biyolojik artma sisteminin
tasarm parametreleri (1).
Artma prosesi Reaktr tipi Tasarm parametreleri
UKM
pH
Scaklk
c,gna ,saata
mg/l
Katsaysb
Kesikli
8-20
6-15
2000-3500
7-8c
Tek-basamak
1,08-1,1
Nitrifikasyon
Denitrifikasyond Kesikli
a

1-5

0,2-2

1000-2000

20oC deki deerler

b
KT= K20T-20
c
dk deerler bulunmutur
d
metanol gereksinimi yukardaki eitlie gre bulunur
e
kat taycsnn derecesine gre yksek deerler gzlenebilir.

6,5-7

1,14-1,16

ekil 6.4 Azot gideriminde iki basamakl biyolojik artm prosesi akm diyagram.
Bu proseste, nitrifikasyondan sonra ktrme tankna alum ilave edilerek ayn zamanda fosfor
giderimi de yaplabilir. Denitrifikasyon admndan sonra k suyu askda kat ve fosfor
giderimi iin filtrelenir veya alum ile ktrme yaplr.
Nitrifikasyon reaktrndeki bakteriler, azot ve BOIyi artan bakterilerden olumaktadr. Bu
iki grup organizmann dalm iki reaktrde deiiklik gsterir. Nitrifikasyon tankndaki
toplam askda kat miktar, uucu askda kat miktarndan %50-100 daha fazladr. Fosfor
giderimi de yaplyor ise amur kimyasal ktrcleri de ierir.
Denitrifikasyonu etkileyen balca iletme ve evre deikenleri Tablo 6.16da verilmektedir.

204

Tabloda verilen kinetik deerlerden, denitrifikasyon iin minimum amur ya cM

belirlenir. Kinetik sabitler Tablo 6.16dan yararlanarak iletme scakl iin dzeltilir.
SF = c/cM, emniyet faktr eitliinden yararlanarak tasarmda kullanlan c deeri
hesaplanr.
1/c = (YU -kd), eitlii kullanlarak U, substrat kullanm hz hesaplanr.
U= (kS/(Ks + S)) eitlii kullanlarak S, substrat konsantrasyonu hesaplanr.
Hidrolik kalma zaman belirlenir U =(So S)/X
amur atma hz hesaplanr.

Scaklk sistem artm verimini nemli lde etkileyeceinden dikkate alnmaldr. rnein,
scaklk katsays 1,12 kullanldnda, 10oCdeki reaktr hacmi, 20oCde gereken reaktr
hacminin 3 kat olacaktr. Tasarm yaplrken, reaktr hacmi seiminde esnek davranmak
gerekir. Ek reaktr hacmi, kesikli reaktr ilavesi ile salanabilir. Bu reaktrlerde hacim
reaktr uzunluu ayarlanarak azaltlabilir, arttrlabilir veya alternatif olarak souk hava
artlarna adaptasyon iin sistemde amur miktar arttrlr veya reaktrde s yaltm yaplr.
Tablo 6.16 Denitrifikasyon Prosesi zerine letme ve evre Faktrlerinin Etkileri (1).
Faktr
Etkinin aklamas
Nitrat konsantrasyonu

Maksimum mikroorganizma bymesini etkiler. Aadaki

model ile gsterilir.

Karbon konsantrasyonu

Karbon konsantrasyonunun etkisi de Monod eitlii kullanlarak

modellenir. Karbon kayna olarak metanol alndnda aadaki
eitlik kullanlr.

M= metanol konsantarsyonu, mg/l

KM = metanol iin yar doygunluk sabiti, mg/l
Scaklk

Scakln etkisi nemlidir, aadaki eitlik ile belirlenir.

P = 0,25 T2
P = 20oC deki denitrifikasyon hz yzdesi
T = scaklk, oC

PH

Optimum pH aral 6,5-7,5, optimum pH art ise 7dir.

Biyofilmli Sistem: Tablo 6.17 ve 18de de grld gibi birok biyofilmli denitrifikasyon
sistemi gelitirilmitir. Akkan yatak ve dner biyodisk reaktrleri bu amala ok kullanlan
205

sistemlerdir. Akkan yatakta atksu, kum, antrasit gibi ince taneli dolgu maddelerini askda
veya akkan halde tutabilecek hzda geirilir. Reaktr akkanlatrma, zgl yzey alann
arttrr ve reaktrde yksek biyoktle konsantrasyonu oluumunu salar. Bu tip reaktrler iin
kk alanlar yeterli olup dierlerine kyasla iletmesi de daha kolaydr.
Dner biyolojik disklerin denitrifikasyon iletmesi haval proseslerde olduu gibidir. Ancak
anoksik ortam salanabilmesi iin diskin tamam suya gml olarak alr. Fazla amuru
gidermek iin ktrc gerekmektedir.
Tablo 6.17 Biyofilmli denitrifikasyon sistemlerinin tanm(1).
Snflandrma
Tanmlama
Tipik giderme hz
kg/m3.gn
Reaktr anoksik artlar
1,6- 1,79
Dolgulu kolon reaktr
Gaz-dolumlu
salamak iin azot gaz ile
doldurulur.
Sv-dolumlu

Yksek ve dk gzenekli
dolgulu kolonlarn her
ikisinde de, biyoktleyi
kontrol etmek iin dolgunun
geri ykamas gerekir.

0,096- 0,128

Gzeneklilik, ortam
younluunun ve ak hznn 12- 16
Akkan yatak
Yksek gzenekli ortam, ince ayarlanmas ile deitirilir.
kum
4,8 6

Yksek gzenekli, aktif

karbon
Dner biyolojik disk
a

kg/m2.gn

Sistem haval prosesteki

gibidir, ancak disk batk
durumdadr.

0,00245-0,0073a

Tablo 6.18de dner biyolojik diskte BOI giderimi ve nitrifikasyon verimlilii ile ilgili eitli
lkelerde yaplan almalarn sonular verilmektedir.

206

Tablo 6.18 Dner Biyodisk tesislerinin verimleri (2).

lke
Tesis
Uygulanan BOI
g/m2.gn
ngiltere
Tam lekli 6

Federal Almanya

Pilot

Tam lekli

6-10
12-18

Hindistan

Tam lekli
10saat/gn

25

Amerika

Tam lekli

20

Aklama
-Artlm atksu BOIsi 20mg/l(yln
%95inde gereklemekte)
-Nitrifikasyon gerekleiyor,
-Baarl nitrifikasyon (17-23oC)
-%90n zerinde BOI giderimi,
-Azaltlm randmanla byk
tesislerdeki ykler uygulanabilir,
-%85-89 BOI giderimi (>23oC)
%85-94 BOI giderimi

6.7.3 Denitrifikasyon Proseslerinin Kyaslanmas

eitli denitrifikasyon proseslerinin genel kyaslamas Tablo 6.19da verilmektedir. Birok
proses hala deneme aamasndadr. Hemen hemen tm durumlar iin, pilot almalar nerilir.
Byle bir n alma olana yoksa tasarm kriterlerinin seiminde emniyetli olunmas
nerilmektedir.
Tablo 6.19 Denitrifikasyon sistemlerinin kyaslamas (1).
Sistem tipleri
stnlkleri
Denitrifikasyon hzldr,
Askda byyen
kk alt yap ilavesi gerekir,
Metanol ilavesi +
iletmede kararllk, artmada
nitrifikasyon
az limitasyonlar, ilave
metanol oksidasyon adm
kolaylkla ilave edilebilir,
sistemdeki her bir proses ayr
olarak optimize edilir, yksek
derecede nitrifikasyon
gerekleir.

Mahzurlar
Metanol gereksinimi vardr,
iletme stabilitesi ktrme
tank ile ilikilidir, bileik
sistemden daha ok birim
proseslere ihtiya duyulur.

Biyofilmli sistem
Metanol ilavesi +
nitrifikasyon

Denitrifikasyon hzldr,
kk alt yap ilavesi gerekir,
iletmede kararllk, kararllk
ktrme tank ile ilikili
deildir, yksek azot artm,
her bir proses ayr olarak
optimize edilebilir.

Metanol gereksinimi vardr,

metanol oksidasyonu iin
gerekli kademe kolaylkla
sisteme adapte edilemez,
bileik sistemden daha ok
birim proseslere ihtiya
duyulur.

Birleik karbon oksidasyonu

+ nitrifikasyon +
denitrifikasyon (askda

Metanol ilavesi
gerekmemektedir, daha az
sayda birim proses gerekir.

Denitrifikasyon hz ok
yavatr, byk hacimler
gerektirir, metanol ilaveli

207

sistemden daha dk azot

verimliliine sahiptir, sistem
stabilitesi ktrme tank ile
ilikilidir, toksinlere kar
kar koruma
salanamamaktadr,
nitrifikasyon ve
denitrifikasyonu ayr optimize
etmek gtr,

byyen sistem ve isel

karbon kullanm)

Birleik karbon oksidasyonu

+ nitrifikasyon +
denitrifikasyon
(askda byyen sistem ve
atksu karbonunun
kullanlmas durumunda)

Metanol ilavesi
gerekmemektedir, daha az
sayda birim proses gerekir.

Denitrifikasyon hz ok
yavatr, byk hacimler
gerektirir, metanol ilaveli
sistemden daha dk azot
verimliliine sahiptir, sistem
stabilitesi ktrme tank ile
ilikilidir, amur kabarmas
olma ihtimali ok yksektir, ,
toksinlere kar koruma
salanamamaktadr,
nitrifikasyon ve
denitrifikasyonu ayr optimize
etmek gtr.

Tablo 6.20. Nitrifikasyon ve Denitrifikasyonda oksijen ve alkalinite kullanm (10).

Oksijen kullanm
Alkalinite kullanm
*
Proses
molO2/molN gO2/gN
gO2/gN
Edeer.alk./ Edeer.alk./
molN
molN*
Nitrifikasyon
2
4,57
4,3
2
1,9
Denitrifikasyon

-1,25

-2,86

-2,4

-1

Nitrifikasyon+
0,75
1,71
1,9
1
Denitrifikasyon
* Pratik deerler, amur retimindeki azotu da iermektedir.

-0,8
1,1

6.8 Biyolojik Fosfor Giderimi

Son yllarda kimyasal artma alternatif olarak birok biyolojik fosfor giderim prosesleri
gelitirilmitir. Fosforun biyolojik olarak giderilmesi, ortofosfat, polifosfat ve organik bal
fosforun mikroorganizma hcre dokusuyla balanmas esasna dayanr. Toplam giderilen
miktar ortamdaki net amur miktar ile balantldr. Mikroorganizma hcre yapsndaki
fosfor ierii, azot ieriinin bete biridir. Ancak evre artlarna bal olarak bu oran te bir
ile yedide bir arasnda deiebilmektedir. Ortalama olarak, biyolojik artm esnasnda atlan
amur ile birlikte fosforun giderimi de %10 ile %30 arasnda deimektedir. Sistemin
gelitirilmesi durumunda ise verimlilik bu deerlerinde zerine kabilmektedir.
Biyolojik fosfor gideriminde mikroorganizmalar srasyla havasz ve haval artlar altnda
kalrlar. Deien artlar mikroorganizma zerinde bask yaratr ve ortamdan normalin
208

zerinde ar fosfor alrlar. Fosfor yalnzca hcre bakm, sentezi ve enerji aktarm amacyla
kullanlmaz, depolanarak sonraki safhada mikroorganizmalarn kullanm iin de saklanr.
Fosfor gideren tipik biyolojik artma sistemleri;

A/O prosesi,
Phostrip prosesi,
Ardk kesikli reaktrler (AKR)

AKRler dk debili atksular iin uygun olup, ayn zamanda esnek iletme artlar da
salarlar. Bu reaktrlerde fosfor yannda azot giderimi de olur.
6.8.1 A/O prosesi
A/O prosesi, atksulardan karbon ve fosfor gideriminde kullanlr. Askda byyen tek sistem
olup haval ve havasz blmler bir tankta oluturulmutur. Haval blmde gerekli kalma
zaman oluturulduunda nitrifikasyon iin uygun artlar salanm olur. Sistemde ken
amur geri dndrlerek giri atksuyu ile kartrlr. Havasz artlardaki blmde, geri dnen
amurda tutunmu fosfor ortama geri verilir. Bu safhada BOI artm olur. Ortama verilen
fosfor, haval artlarda tekrar mikroorganizma tarafndan tutulur. Bylece atksudaki fosfor
konsantrasyonu azalm olur. Fosfor artma verimi, atksuyuda BOInin P oranna baldr.
Bu oran 10/1i atnda k suyundaki fosfor konsantrasyonu 1mg/l veya daha altna der.
BOI/P orannn 10/1den daha kk olmas durumunda metal tuzlar ile fosfor ilave giderimi
yaplr.
6.8.2 PhoStrip Prosesi
PhoStrip prosesinde artma sisteminin geri devir amurunun bir ksm havasz fosfor syrma
tankna alnr (ekil 6.5b). Syrma tanknda kalma zaman 8-10 saat arasnda deiir. Syrma
tanknda fosfor tutunmu halde bulunduu amur fazndan sv faza geer, bylece amurun
fosfor konsantrasyonu dm, atksuyunki ise ykselmitir. Bu amur tekrar sisteme geri
dndrlr. Fosfor bakmndan zengin atksu ise ayr bir tanka alnarak, fosfor, kire veya
koaglantlarla ktrlr. Bu sistemde fosfor kimyasal olarak ortamdan uzaklatrlm olur.
Bu sistemler k suyunda ki fosforu 1,5 mg/lye kadar drebilir.

(a)

209

(b)
ekil 6.5 Alternatif biyolojik giderim sistemleri: a) A/O prosesi, b) Phostrip prosesi
6.8.3 Ardk Kesikli Reaktr
Bu reaktrler, hem karbon oksidasyonu, hem de azot ve fosfor giderimi iin kullanlrlar
(ekil 6.6). Gerekli artma reaktrn iletme artlarn deitirerek gerektiinde kimyasal
ilavesi ile salanabilir. Fosfor, koaglant ilavesi ile veya biyolojik olarak giderilebilir. Bu
sistemde reaksiyon zaman 3 ile 24 saat arasnda deiebilir. Haval ve havasz reaksiyon
sreleri deitirilerek nitrifikasyon ve denitrifikasyon reaksiyonlar da ayn sistemde
gerekletirilebilir.
Ortamn haval ve havasz (veya anoksik) olmas durumlarnda sv fazdaki fosfat
konsantrasyonunda srasyla artma ve azalma grlr. Anoksik artlarda organizmalar ortama
fosfat verdiinden sv fazda fosfat konsantrasyonu ykselir. Haval artlarda ise fosfat
organizmalar tarafndan tutulduundan sv fazdaki fosfat konsantrasyonu azalr. Anlatlan bu
mekanizma ekil 6.7deki deneysel alma sonularnda da grlmektedir (4). ekil 6.6da
yaklak 24 saat sreli ardk kesikli sistemdeki alma artlar: 2 saat havasz, 2 saat haval,
3 saat havasz, 16,5 saat haval artlarda altrlmtr. 0-2 saat arasnda TPda az deiim
grlm, 2-4 saat aralnda haval artta TP konsantrasyonunda byk bir azalma grlm,
4-7 saat aralnda havasz ortamda tekrar TP konsantrasyonu artm, 7-24 saat aralnda
haval artta TP konsantrasyonu yaklak 2 mg/lye kadar azalmtr (ekil 6.7).

210

14
12
10
8
6
4
2
0

60
TP

50

TOC

40
30
20

TOC, mg/l

TP, mg/l

ekil 6.6. Karbon, azot ve fosfor gideriminde ardk kesikli reaktr.

10
0
0

10
15
20
zaman(saat)

25

30

ekil 6.7. Ardk kesikli reaktrde toplam fosfor ve TOK konsantrasyonunun zamanla
deiimi (4).
Tablo 6.21 Biyolojik Fosfor giderim proseslerinin tipik tasarm bilgileri (1).
Proses
Tasarm parametreleri
Birim
A/O
PhoStrip Ardk kesikli
reaktr
F/M oran
0,15-0,5
mgBOI/mgUAKM.gn 0,2-0,7
0,1-0,5
c amur kalma ya
X

2-25

10-30

mgUAKM/l

2000-4000

600-5000 2000-3000

0,5-1,5
1-3

8-12
4-10

1,8-3
1-4

25-40

20-50

Hidrolik kalma
zaman,
Havasz blm
Haval blm

saat

amur geri devir

yzdesi

Besleme debi %si

evrim yzdesi

Besleme debi %si

gn

10-20a

Havasz fosfor syrc alt akm

211

6.8.4 Biyolojik Fosfor Giderim Proseslerinin Kyaslanmas.

eitli biyolojik fosfor giderim prosesleri Tablo 6.22da kyaslanmtr. Artma prosesine besi
maddesi giderimi de ilave edildiinde, biyolojik prosesler birok stnle sahip olurlar. Besi
maddelerinin giderim gereklilii arttka, proseslerin eitlilii de artacaktr. Bu proseslerin
iyi bir verimde almas, yerel artlara baldr. Pilot tesis almalar, iletme verilerini ve
tasarm kriterlerini gelitirmek iin nerilmektedir.
6.9 Azot ve Fosforun Biyolojik Olarak Giderimi
Azot ve fosforun birlikte artm iin birok biyolojik proses gelitirilmitir. Bunlarn ou
zel sistemler olup, azot ve fosfor giderimi iin haval, havasz ve anoksik blmlerin
bileiminden olumu aktif amur prosesi formundadr. Bu proseslerin bazlar temelde fosfor
giderimi iin gelitirilmi olup, daha sonra azot ve fosforun birlikte artlabilecei sistemlere
dntrlmtr. ok yaygn olarak kullanlan sistemler:

A2/O prosesi,
Be basamakl Bardenpho prosesi,
UCT prosesi,
VIP prosesidir. Bu 4 proses ekil 6.8de ematik olarak gsterilmi olup tipik tasarm
kriterleri de Tablo 6.23de verilmitir. Ardk kesikli reaktr, ayn ekilde birleik
azot ve fosfor gideriminde de kullanlabilmektedir.

Tablo 6.22 Biyolojik fosfor giderim proseslerinin avantaj ve dezavantajlar (1).

Proses
A/O

stnlkleri
letme kolayl,
amur P ierii %5-7 olduundan iyi gbre
zelliine sahip,
Ksa hidrolik kalma zaman,
P giderim verimi drldnde, tam
nitrifikasyon meydana gelir.

Kstlar
Ayn zamanda yksek azot ve fosfor
giderim verimliliine ulalamaz,
Souk iklim iletme artlar altnda verim
deikendir.
Yksek BOI/P oran gerekli,
Haval amur ya azaltldnda, yksek
oksijen transferi salayan
havalandrclar gerekebilir.
Proses kontrol esneklii azdr.

PhoStrip

Mevcut aktif amur sisteminde kolaylkla

dntrlebilir.
Proses esnektir, P giderimi BOI/P oran ile
kontrol edilmez,
kimyasal ktrmeden daha az kimyasal
kullanm vardr,
1,5mg/lden daha k ortofosfat
konsantrasyonuna ulalr.

P giderimi iin kire ilavesi gerekir,

Son ktrcde P syrlmasn nlemek
iin yksek znm oksijen
konsantrasyonu gerekir,
Syrma iin ek bir tank gerekir,
Kabuk oluumu bakm problemi
yaratabilir,

Ardk Kesikli
Reaktr

Birleik azot ve fosfor giderimi iin sistem

olduka esnektir.
Prosesi altrmak olduka kolaydr,
amur hidrolik deiiklikte dearj edilmez.

Yalnzca kk debili atksular iin

uygundur.
Gereinden fazla niteler gerekir,
k suyu kalitesi gvenli boaltmaya
baldr,
ok az tasarm verisi yeterli olabilir.

212

6.9.1 A2/O Prosesi

A2/O prosesi, A/O prosesinin bir modifikasyonu olup, denitrifikasyon iin anoksik blm de
iermektedir. Anoksik blmde kalma zaman yaklak olarak bir saattir. Anoksik blmde
znm oksijen dktr, ancak nitrit ve nitrat formundaki kimyasal bal oksijen haval
blmden geri devirle sisteme verilmektedir. kta filtrasyon olmakszn, 2 mg/lden daha
az fosfor konsantrasyonu olabilmektedir. k suyunun filtrasyonu ile fosfor konsantrasyonu
1.5mg/lden daha dk olabilir.
6.9.2 Bardenpho Prosesi (Be basamakl)
Azot gideriminde kullanlan Bardenpho prosesinin, azot ve fosfor giderimi iin deitirilmi
eklidir. Fosfor giderimi amacyla ortama beinci basamak (havasz) konulmutur. Be
basamakl sistemde haval, havasz ve anoksik blmler fosfor, azot ve karbon gideriminde
rol oynarlar. kinci anoksik blm, haval blmde oluan nitrat elektron alc, isel organik
karbonu ise elektron verici olarak kullanp ilave denitrifikasyonu salar. Son haval blm ise
kalnt azot gazn zeltiden syrmak ve son ktrcde fosfor aa kmasn en aza
indirmek iin kullanlr. Sv karm birinci haval blmden anoksik blme geri beslenir.
Uzun amur kalma yanda altrldndan dolay (10-40 gn) karbon oksidasyon kapasitesi
de yksektir.
6.9.3 UCT Prosesi
Cape Town niversitesi tarafndan gelitirilen UCT prosesi, iki durum hari A2/O prosesine
benzemektedir. Aktif amur dn haval blm yerine, anoksik blme geri dndrlr ve
i dng ise anoksik blmden havasz blmedir. Aktif amurun anoksik blme geri
dndrlmesi ile nitrat havasz blme girmez, bylece havasz blmde fosforun daha iyi
aa kmas salanr. dng ise havasz blmde organik kullanm artn salar.
Anoksik blmdeki karm, nemli miktarda znm BOI ve az miktarda nitrat ierir.
Anoksik karmn geri dn, havasz blmde fermentasyon hz iin optimum artlar
salar.
6.9.4 VIP Prosesi
VIP prosesi, geri dngler hari A2/O ve UCT proseslerine benzer. Aktif amur geri dn,
haval blm geri dn ile birlikte anoksik blme verilir. Anoksik blmn karm
havasz blme geri beslenir. Deneysel verilere dayanarak, atksudaki organik maddenin bir
ksm havasz mekanizma tarafndan stabilize olur, bu da prosesin oksijen ihtiyacn azaltr.

213

(a)

(b)

( c)

214

(d)
ekil 6.8 Birleik azot ve fosfor giderim prosesleri; a)A2/O prosesi, b) be-basamakl
Bardenpho prosesi, c) UCT prosesi, d) VIP prosesi.
Tablo 6.23 Birleik azot ve fosfor gideriminde biyolojik proseslerin tipik tasarm bilgileri (1).
Tasarm parametreleri
Prosesler
Bardenpho
UCT
VIP
A2/O
5-basamak
F/M (mgBOI/mgUAKM.gn) 0,15-0,25
0,1-0,2
0,1-0,2
0,1-0,2
c, gn

4-27

10-40

10-30

5-10

X, mgAKM/l

3000-5000

2000-4000

2000-4000

1500-3000

Hidrolikkalma zaman,(saat)
Havasz blm
Anoksik blm-1
Haval blm-1
Anoksik blm-2
Haval blm-2

0,5-1.5
0,5-1
3,5-6
-

1-2
2-4
4-12
2-4
0,5-1

1-2
2-4
4-12
2-4
-

1-2
1-2
2,5-4
-

Aktif amur geri dn

Besleme debisi %si

20-50

50-100

50-100

50-100

dng
Besleme debisi %si

100-300

400

100-600

200-400

Tablo 6.24. Aktif amur ve Bardenpho proseslerinin k suyu zelliklerinin karlatrlmas (3).
Parametre
BOI5
KOI
Toplam azot
Nitrat
Amonyum
AKM
Fosfor

Aktif amur
20
80-120
50-70
<1
15-30
30
15-25

Bardenpho
<5
15-40
1-2
2-3
<0,5
<10
0,5-1

215

Biyofilmli Sistemler: Organik madde artmnda kullanlan biyofilmli sistemler azot ve fosfor
giderimi iin de kullanlmaktadr. Damlatmal filtre ve dier filtre eitleri ile akkan yatak
sistemleri bu amala kullanlmaktadr. Bu sistemler yksek artma verimlerinde
altklarndan kta olduka dk N ve P konsantrasyonlarna ulalabilmektedir. (Tablo
6.25).
Tablo 6.25 Azot ve Fosfor gideriminde biyofilmli sistemlerin k suyu deerleri (5,6,7,8,9).
Sistemler
k konsantrasyonlar
Batm filtre
<2 mgP/l ve<5 mg TKN/l
Akkan yatak

0,02 mgP/l

Batk yzen dolgulu filtre

<1mgPO4-P/l

Yukar akl kum filtre

0,15mgP/l ve 0,5-2 mgN/l

Yukar akl granler dolgulu <1mgPO4-P ve<1mgNH4-N/l

haval filtre
6.9.5 Proses Seimi
Yukarda bahsedildii gibi besi maddelerinden yalnzca birini veya her ikisini gidermeye
ynelik deiik biyolojik prosesler gelitirilmitir. Havalandrmadan sonra denitrifikasyonun
mahzuru ilave karbon kaynana ihtiya duyulmasdr. Bu prosesin verimi biyolojik olarak
kolay paralanabilen organik maddelerin miktarna baldr ve genellikle iletme giderleri
fazladr.
Nitrifikasyonun tam olarak gerekleebilmesi ve nitrifikasyon bakterilerinin geliebilmesi iin
amur ya kritik deerden byk olmal ve karbonlu organik maddelerin oksidasyonu iin
gerekli amur yana gre 1,5-2 kat daha fazla tutulmaldr. BOI/TKN oran da prosesin
verimini etkilemektedir.
Biyolojik olarak giderilecek fosfor miktarn KOI/TP oran belirler. Kolay paralanabilen
karbon kaynaklar biyolojik fosfor giderme prosesinin veriminde nemli rol oynarlar. Fosfor
depolayan organizmalarn polifosfat depolayabilmeleri, dk molekl arlkl organiklerin,
zellikle uucu ya asitlerinin bulunmasna baldr. Biyolojik olarak giderilebilecek fosfor
miktar, havasz blmede fosfor depolayan organizmalarn znm fermentasyon rnleri
ile olan temasna baldr. Fosfor depolayan bakteriler havasz ve haval olarak deien
koullara kar hassastrlar.
BOI/P oran ve biyolojik olarak paralanabilen organik madde ierii, proses seiminde en
etkili faktrdr. Biyolojik fosfor giderme proseslerinde BOI/P oran <20 ise 1-2 mg/l k
fosfor konsantrasyonu elde etmek olduka zordur. Phostrip prosesi, teorik olarak giri fosfor
konsantrasyonuna daha az hassastr. Zayf atksularn artlmasnda tercih edilir. Biyolojik
olarak paralanabilen organik madde ierii artarsa fosfor giderme verimi de artar. Azot
giderimi gerekli deil ise A/O ya da PhoStrip prosesi ile fosfor giderilebilir. PhoStrip prosesi
ile 1mg/l k fosfor konsantrasyonu elde etmek mmkndr. A/O prosesi ile bu deere
ulamak zordur.

216

Sadece amonyum giderimi ya da toplam azot konsantrasyonunu 6-12mg/lye getirmek yeterli

ise, tek anoksik niteli prosesler uygundur.
Atksularn ierdikleri besi maddelerini sadece fiziksel/kimyasal veya klasik aktif amur ya da
tamamyla biyolojik proseslerle gidermek yeterli olmayabilir. Bu sebeple almada
bahsedilen proseslerden alc ortamlarn hassasiyetine gre, lke artlar ve ekonomi de
gznnde tutularak uygun olannn seilmesi gerekir. Doru bir sistem tasarm, besi
maddesi ve karbon giderimi esaslarnn belirlenmesini ve bu sreleri salayacak organizma
gruplarnn gelimesini iine almaldr (3).
6.10 Kimyasal Yntemlerle Fosfor Giderimi
Kimyasal fosfor gideriminin temeli znm haldeki fosforun kat tanecik formuna
dntrlerek ortamdan uzaklatrlmasdr. Fosforun bir ksm klasik ikinci kademe artma
sisteminde, birinci ve ikinci kademe artma prosesinin her ikisinde de giderilir. Birinci
kademe ktrmede giderim fosforun kat tanecik formunda olmas ile snrlanm olup
ktrcnn verimine baldr. kincil artma prosesinde, fosfor mikroorganizma yapsna
girdiinden dolay, son ktrmede ken mikroorganizmalarn uzaklatrlmas ile giderimi
salanm olur. Bylece, konvansiyonel ikinci kademe artma ile giderilen fosfor miktar
mikroorganizma remesinin bir fonksiyonudur.
k suyunda toplam fosfor konsantrasyonu, CTP,k. Aadaki gibi ifade edilebilir;
CTP,k. = CP,k. + X k. mpx
Burada,
CP,k. = znm fosfor konsantrasyonu (genel olarak ortofosfat), mg/l
X k. = k askda kat konsantrasyonu, mg/l,
mpx = askda kat kuru maddedeki fosfor konsantrasyonu, mg P/mg askda kat
Konvansiyonel aktif amur iin, mpx deeri 20-25 mgP/ g uucu askda katdr. Kimyasal
fosfor giderimi iin mpx deeri 40 ile 100 mgP/mg askda kat (4-10%) arasnda deiir.
Aada verilen tipik katyonlar fosforun atksudan ktrlmesi iin kullanlr:

Aluminyum
Demir ve
Kalsiyum

Uygun koullarda altnda bu katyon ortofosfat ile znmez formda kelti oluturur. Bu
nedenle znm ortofosfat kimyasal artmla giderilen birincil fosfordur. Dier fosfat
formlar ( polifosfatlar, kolloidler, ve fosfor ieren tanecikler) adsorpsiyon, koaglasyon,
sedimentasyon, filtrasyon veya biyolojik yntemler gibi ikinci kademe artma mekanizmalar
ile ortamdan giderilirler.
Kimyasal fosfat gideriminde oluan keltilerin yaps ok iyi bilinmemektedir. Tablo 6.26da
fosfat giderimi srasnda oluan kimyasal katlar verilmektedir.

217

Tasarm, iletme ve kimyasal fosforun analizinde nemli parametre aadaki gibidir:

Gerekli dozaj
Ulalabilen minimum fosfat konsantrasyonu
pHnn etkisi

Tablo 6.26 Kimyasal giderim srasnda oluan muhtemel keltiler (11).

Katyonlar
AL(III)

keltiler
Aluminyum fosfat [ALr(H2PO4)(OH)3r-1]
Aluminyum hidroksit [AL(OH)3]

Fe(II)

Demir (II) fosfat [Fe3(PO4)2]

Demir (II) hidroksit [Fe(OH)2]

Fe(III)
Ca(II)

Demir (III) fosfat [Fer(H2PO4)(OH)3r-1]

Demir (III) hidroksit [Fe(OH)3]
Trikalsiyum fosfat [Ca3(PO4)2]
Hidroapatit [Ca5(OH)(PO4)2]
Kalsiyum karbonat [CaCO3]

Fosfor gideriminde en yaygn kullanlan metal tuzlar olan demir klorr ve aluminyum
slfatn yan sra polimerler de bu metal tuzlar ile birlikte ok kullanlrlar. Kire, daha fazla
miktarda amur oluturduu iin metal tuzlar kadar yaygn kullanlmaz. Fosfor gideriminde
kimyasal seimini etkileyen faktrler Tablo 6.27de verilmektedir.
Tablo 6.27 Fosfor giderimi iin kimyasal seimini etkileyen faktrler (1).
Giri suyunda fosfor seviyesi
Atksudaki akm
Alkalinite
Kimyasallarn fiyat (ulatrma dahil)
Kimyasallarn gvenilirlii
amur ktrme ilemleri
Son uzaklatrma metotlar
Dier artma proseslerine uygunluk

ktrc olarak alum, demir veya kire kullanldnda amur miktarnn hesab iin
gereken reaksiyonlarn zeti Tablo 6.28de verilmektedir.

218

Tablo 6.28 amur retimini hesaplamada kullanlacak kimyasal reaksiyonlar (1).

Reaksiyon
Kire

amurdaki kimyasal

1. 5Ca+2 + 3PO4-3 + OH- Ca5(PO4)3(OH)

2. Mg+2 + 2OH- Mg(OH)2
3. Ca+2 + CO3-2 CaCO3

Ca5(PO4)3(OH)
Mg(OH)2
CaCO3

Alum
1. Al+3 + PO4-3 AlPO4
2. Al+3 + 3OH- Al(OH)3

AlPO4
Al(OH)3

Demir Fe(III)
1. Fe+3 + PO4-3 FePO4
2. Fe+3 + 3OH- Fe(OH)3

FePO4
Fe(OH)3

6.10.1 Metal Tuzlar ve Polimer Kullanlarak Fosfor Giderilmesi

Demir ve aluminyum tuzlar artm prosesinin farkl noktalarnda sisteme ilave edilir. Fakat,
polifosfat ve organik fosfor ortofosfordan daha zor giderildii iin alum ve demir tuzlarnn
ikinci kademe artmda ilavesi daha iyi sonu verir. Kimyasal ilavesine bal olarak iyi bir
ktrmeden dolay azot giderimi de grlr. lave edilen kimyasallar nedeniyle znm
kat maddede art grlebilir.
lk ktrmeye Metal Tuzlar lavesi: Alminyum veya demir tuzlar artlmam atksuya
ilave edildiinde kelti oluturmak iin znm ortofosfat ile reaksiyona girer. Organik
fosfor ve polifosfatlar floklar zerine adsorplanarak daha kark bir mekanizma ile
giderilirler. znmez formdaki fosfor ile birlikte nemli miktarda BOI ve askda kat
sistemden birincil amur olarak giderilir. Uygun kartrma ve floklasyon ayr bir nitede
veya mevcut sistem bu ilemi grecek ekilde deitirilerek salanmaldr. Polimer ilavesi
ktrmeye yardm iin gerekebilir. Dk alkaliniteli sularda, pH 5-7de tutmak iin baz
ilavesi gerekebilir. Alum iin tavsiye edilen dozlar Tablo 6.29da verilmektedir.
Tablo 6.29 eitli fosfor giderim seviyeleri iin tipik alm dozajlar (1).
Fosfor Giderimi,
75
85
95

% Mol oran, Al:P

Aralk
1.25:1 1.5:1
1.6:1 1.9:1
2.1:1 2.6:1

Tipik
1.4:1
1.7:1
2.3:1

kinci Kademe Artmaya Metal Tuzlar lavesi: Metal tuzlar aktif amur havalandrma
tanknda ham atksuya veya son ktrme tank giriine ilave edilebilir. Damlatmal filtre
sistemlerinde, tuz ham atksuya veya ka ilave edilebilir. Birden fazla noktadan da ilave
yaplabilir. Fosfor giderimi ktrme, adsorpsiyon, iyon deiimi ve floklama
reaksiyonlarnn tmn kapsamakta olup birincil, ikincil veya her iki amurun

219

uzaklatrlmas ile ortamdan giderilir.

Teorik olarak AlPO4n minimum znrl pH
6,3 de ve FePO4nk ise pH 5,3tedir. Ancak pratik uygulamalarda en iyi sonu pHn 5,5-7
aralnda elde edilmektedir.
Yalnz yksek pHlarda iyi sonu verdiinden dolay demir tuzlarnn fosfor artmnda
kullanm snrldr. Dk alkaliniteli sularda, sodyum aluminat ve alm veya kire ilaveli
demir 5,5in stnde pH salamak iin birlikte kullanlabilirler. yi bir ktrme ve dk
BOI iin son ktrcye polimer ilave edilir. Metal iyonu- fosfor molar oran 1-3
arallnda uygulanr.
Son ktrmeye Metal Tuzlar ve Polimer lavesi: Damlatmal filtre ve uzun havalandrmal
aktif amur prosesleri iin baz durumlarda, amur flokle olmayabilir ve son ktrme
tanknda kmeyebilir. Bu ktrme problemi sistemin ar yklenmesi durumunda
grlebilir. Alminyum veya demir tuzlarnn ilavesi metalik hidroksil ve fosfatlarn
kmesine neden olacaktr. Bunlarn polimerlerle birlikte kullanm kolloidal tanecikleri
koagle ederek giderimini kolaylatracaktr. Alum ve demir tuzlarnn dozajnda metal/
fosforun molar oran, ikinci kademe knda fosfor konsantrasyonu 0,5mg/lden bykse 13 aralnda seilir .
6.10.2 Kire Kullanarak Fosfor Giderimi
Fosfor gideriminde kire kullanm

metal tuzu kullanmna kyasla amur miktarnda art olduundan

kirecin besleme, depolama ve tutma safhalarnda bakm ve iletme problemlerinden
dolay

azalmaktadr. Kire kullanldnda, dozaj kontrolnde esas deikenler, gerekli artm derecesi ve
atksuyun alkalinitesidir.
Her nekadar kire kullanm kimyasal maliyeti drse de, yalnzca byk sistemlerde fizibil
olabilecek alternatif yntemdir. Kire geri kazanm sisteminin kullanld durumlarda, sistem
amurdaki kalsiyum karbonat stma ile (980oC) kirece dntren termal rejenerasyonu da
ierir.
lk ktrme Tankna Kire lavesi: Dk veya yksek dozlu kire artmnn her ikisi de
fosforun %65-80 oranlarnda ktrlmesinde kullanlr. Kire kullanldnda, kalsiyum ve
hidroksitin her ikisi de ortofosfat ile znmez hidroksiapatit [Ca5(PO4)3OH] oluturmak
zere reaksiyona girer. Yksek dozlu kire sistemlerinde, PHy 11e ykseltmek iin yeterli
kire ilave edilir.
ktrmeden sonra, k suyu biyolojik artma ncesi tekrar
karbonatlandrlr. Aktif amur sisteminde, birinci kademe k pH 9,5-10u amamaldr.
Dk-kire dozlarnda Ca(OH)2 olarak uygun aralk 75-250 mg/l dr. Birincil ktrmede
BOI giderimi pH 9,5da %50-60 elde edilir.
6.11 Yapay Sulak Alanlar
Yapay sulak alanlar seilen bir arazide atksu artm amacyla oluturulan sulak alanlardr.
Balca aadaki amalar iin kullanlrlar:

220

Yerleim birimlerinde septik tanklardan (veya imhoff tanklarndan) gelen atksularn

artlmas
Yksek dearj standartlarn salamak amacyla, havalandrmal lagnlerde veya
konvansiyonel artma tesislerinde artlm atksulara nce derece artma
salanmas.

Bu tip artmann hangi byklkte nfuslara uygulanaca, mevcut arazi durumu, iklim,
zemin artlar eitli yerel faktrlere baldr.
Yapay sulak alanlar, ok byk arazi gerektirir (2-5 m2/kii). Almanyada bir tekstil tesisinin
atksularn artan sulak alann bykl 23,5 hadr.
Su Bitkileri eitleri: Yapay sulak alanlarda kullanlacak bitkiler, o blgede kolayca yetien
mahalli bitkilerden seilmelidir. Seilen bitki tr, hzla bymeli, besi maddeleri (N ve P)
ynnden zengin atklara dayanmal ve sulak ortamda yaayabilmelidir. Aadaki belirtilen
bitki eitlerinden biri seilebilir:

Phragmites australis ve phragmites communis

Typha spp. (Cattail)
Schoenoplectus validus (byk hasr otu)
Juncus ingens (dev hasr otu)

Su bitkileri, havadan aldklar oksijeni kklerine tarlar ve bir ksmn sv substrata yayarlar.
Su bitkilerinin olduka derin kkleri vardr. Kk gvdeler, suda olduka byk hacim tutarlar
(ekil 6.9). Bunlar:

Substrat iindeki mikroorganizmalara oksijen salarlar

Zeminin hidrolik geirgenliini dzenlerler.

Bitkiler oksitlenmi mikrozonlar olutururlar. Aksi halde, anoksik ve havasz artlar

oluacaktr. Bitkiler, ayrca organik maddeleri stabilize ederler ve nitrifikasyondenitrifikasyon hzn arttrrlar.
Kk ve kk gvdeler, zemini delerken topra gevetirler ve geirgenlii arttrrlar. Kam
yataklar, ayn zamanda byme mevsimlerinde terleme ve buharlamay da arttrrlar (1.5-1.8
m2/m3/yl veya 10-15 mm/gn). Tropik iklimlerde bu miktar, daha yksektir ve yataktan kan
su da bununla ters orantl olarak azalr.
Tropik iklimlerde bazen, ama bu olmamakla beraber, sfr debi grlebilir. Orta Avrupann
iklim artlarnda, 8 m2/kii edeer nfusa gre projelendirilen kam yataklarndan hi su
kmamaktadr.
Yapay sulak alanlarda ok-bileenli organik madde giderimi de olmaktadr. Kuzey
Avrupadaki phragmites bitkilerinde fenol giderimi aratrlm; bunun % 72sinin zemin
organizmalarnn metabolizmas, %16,7sinin bitki dokular ve %9,1inin de uma sonucu
giderildii grlmtr.

221

ekil 6.9 Kk tabakas artm iin kam yata kullanm. Burada tipik phragmites australis
tipi makrofit gsterilmektedir (2).
naat: Tipik bir kam yata veya makrofit hendei ekil 6.9da grlmektedir. Bu,
yaklak 0.6-0.8 m derinliinde s bir yataktr. Yatak, akl (<15 mm), kum veya seilmi
toprakla doldurulur. Zeminin geirgenlii %42 civarnda olmaldr. Bu geirgen kitle bir
zemin, kumlu toprakla biraz kartrlarak veya kompost ile mahalli toprak kartrlarak elde
edilebilir. Bu zeminin hazrlanmas, en nemli maliyet unsuru olabilir. Yatak, planda
dikdrtgen olabilir (uzunluk/genilik =3/1). Yata evresindeki yer alt suyundan korumak
iin, kil veya polietilen kaplama yaplabilir. Bylece, yer alt suyunun kirlenmesi de nlenmi
olur. Tabann geirimsizlii (hidrolik geirgenlik 10-8-10-9 m/s ve daha az olmaldr), doal kil
veya gerekirse bentonit kullanlarak salanabilir.
Havuzun balangcnda bir datm kanal bulunur. Bu ksmnda bir giri borusu vardr ve
kanal, aklla (50mm) doldurulur (ekil 6.10). Havuzun k ksmnda da yine aklla
(50mm) dolu bir toplama hendei vardr. Burada bir de k borusu bulunur. Artlan atksu,
dearj edilmeden nce k borusundan geerek su seviyesi dzenleme odasna gelir. Bu
odadaki perdeler, havuzdaki su seviyesini belirlemek amacyla ayarlanabilir ekilde yaplrlar.
Balangta havuzdaki yk kayb, sadece 50 mm civarnda iken, sonradan kklerin kaplad
hacim sebebiyle 0.6 metreye kadar ykselir. Bu durumda, perde seviyesi drlr.
Yatan her m2sine yaklak 3-5 phragmites bitkisi dikilir. Tam bym durumdaki
bitkilerin boylar, 3-4 m olabilir. Metre kare bana 100-150 kam bulunur. Normal olarak
yapay sulak alanlarda alanlarn yataklara basmalarna izin verilmez. Sivrisineklerle
mcadelede kesin bir baar elde edilememektedir nk bitkiler olduka sktr. Eer sudaki
krom miktar 10 mg/lden fazla ve kadmiyum miktar da 500 mg/lnin zerinde ise , kam
bymesi olmaz. Xylene, toluen ve alkylated benzen de toksik etki yapmaktadrlar.

222

ekil 6.10 Tipik bir kam yatann boyuna kesiti (n artma yaplmaktadr) (2).
Batm (Alttan) Akm: zellikle tropik iklimlerde sivrisinek remesini ve kt kokuyu
nlemek amacyla batm akm salanr. Birka yllk iletmeden sonra, l yapraklarn ve
gvdelerin dkntleri zerinde de akm olabilir. Bu, yl ierisinde bazen debinin
ykselmesiyle de meydana gelir. Bu durumda yatan bytlmesi gerekir. Stma tehlikesi
olan yerlerde sivrisinek kontrol yaplmaldr.Batm akml yapay sulak alanlarn baz
tasarm kriterleri Tablo 6.30da verilmitir. Bu konuda iki nemli husus gz nnde
tutulmaldr:

Organik madde giderimi

Hidrolik akm artlar

Tablo 6.30 Alttan akl sulak alanlar iin proses tasarm kriterleri (2)
Parametreler
Kalma sresi, gn
Max. BOI yklemesi,kg/ha/gn
Hidrolik ykleme, mm/gn
Alan ihtiyac,
m2/edeer nfus

Tipik deerler
2-7
75*
2-30*
(scak iklimlerde) 2-5
(Ilman iklimlerde) 5-10

Yatakta boy/en oran

Sivrisinek kontrol
Hasat skl, yl

5:1 e kadar
Scak iklimlerde gerekli
3-5

*
Daha yksek ykleme deerlerinde de kayda deer biyokimyasal /kimyasal oksijen ihtiyac (BOI/KOI) ve toplam askdaki
kat madde (TSS) giderimi elde edilir. Fakat, amonyak azotundaki azalma ok fazla deildir. BOI giderimi, hidrolik ykleme
ve boy/en oranna fazla baml deildir.

6. 12. Dier leri Artma Yntemleri

Artlm atksularn alc ortama dearj sz konusu olduunda baz zel durumlar dnda
konvansiyonel artm yntemleri dearj ynetmeliklerini salamada yeterli olmaktadr. Ancak
sulama da dahil olmak zere tekrar kullanm sz konusu olduunda atksuyun daha ileri
artm gereklidir. Uygulamada kullanlan baz ileri artm yntemleri bu blmde verilmitir.
6.12.1 Membran Sistemler
Son yllarda gelitirilen baz artma teknolojileri ile atksuyun tekrar kullanm ekonomik
olarak mmkn olmaktadr. zellikle suyun kt olduu yrelerde ve ok su kullanan
223

endstrilerde nemli altyap yatrmlar yaplmadan nce evsel atksularn ve kt kalitedeki

yzey sularnn tekrar kullanm ekonomik bir alternatif olarak dikkate alnmaldr. Membran
prosesleri atksularn tekrar kullanmn mmkn klarak onlarn alternatif su kayna olarak
deerlendirilmelerini gndeme getirmitir.
Membran, iki farkl faz veya ortam birbirinden ayran ve bir tarafndan dier tarafa
maddelerin seici bir ekilde tanmasn salayan geirgen bir tabakadr. Tm membranla
ayrma teknolojilerinde membrandan geme ynnde ak salamak zere itici bir kuvvet ve
baz maddelerin geiini engelleyen ayrma faktr, temel iki prensiptir. Ktle transferi,
konsantrasyon fark, basn fark ve elektriksel potansiyel fark gibi itici gler yardmyla
gereklemektedir. Membran proseslerinde en yaygn itici kuvvet basntr.
Membran ayrma prosesleri mikrofiltrasyon (MF), ultrafiltrasyon (UF), nanofiltrasyon (NF),
ters ozmos (RO), elektrodiyaliz (ED), ve pervaporasyondur. Bu yntemlerde ayrma,
molekllerin boyutlarna ve molekl ktlelerine gre olur. Bu membranlar geirdikleri
maksimum molekl arlna gre ayrt edilirler (ekil 6.11).

Ters ozmos(RO)

Mikrofiltrasyon (MF)
Ultrafiltrasyon (UF)

(nm)
0.1

10

100

1000

ekil 6.11. Membran prosesleri ve por byklkleri (12)

UF ve MFda itici kuvvet tamamen basntr. Pervaporasyon ve RO proseslerinde ise ksmen
basn ksmen de konsantrasyondur. Membran prosesleri arasndaki temel fark kullanlan
gzenek boyutundaki farkllklardr. Bakteriler 100nm den byk olduklar iin 100nmden
dk membranlarda tutulurlar.
RO sisteminde temiz suyu kirli svdan ayran yar geirgen bir membran vardr. Kirli tarafa
bir basn uygulandnda kirli taraftaki su temiz tarafa diffze olur. Proses sonunda,
istenmeyen kimyasal maddeler younlaarak temiz sudan ayrlr. RO prosesi atksudan
inorganik tuzlar ayrmada ve atksudaki belli organik zclerin gideriminde kullanlr. En
kk gzenek boyutuna sahip olan ve bu yzden ok yksek basnca ihtiya duyan RO
prosesinin en yaygn uygulama alan deniz suyu veya tuzlu sudan ime suyu elde edilmesidir.
UF ve MF proseslerinde membranlarn gzenek boyutlar daha byk olduundan ayrma iin
daha dk basn gerekir. UF prosesinde 0.1-0.01m byklndeki partikller tutulur. UF
prosesi atksudan makro molekl ve kollooidlerin konsantre edilerek ayrlmasnda kullanlr.
Atksu belirli gzenek boyutundaki geirgen zarn bir tarafnda basn altnda bulunur.
Gzenek boyutundan kk tm maddeler membrandan geer, byk boyutlular kirli su
tarafnda kalr. UF prosesi, RO prosesi ncesi n artm kademesi olarak da kullanlr.
Elektrodiyalizde elektrik ykl membranlar kullanlr. Katyon veya anyonlar seici membran
tarafndan reject edilirler. Bu reject edilen anyonlar elektrodiyaliz hcresinden dearj edilirler.
224

En yaygn uygulamas peynir alt suyunun tuzsuzlatrlmasdr. Yeni iki katmanl

membranlarla atk seyreltik tuz zeltilerinden asit ve baz retilerek geri kazanma
gereklemektedir.
Membrandan gemeyen maddelerin, tkanmaya neden olmamalar iin periyodik olarak
toplanarak membrann temizlenmesi gerekir.
6.12.1.1. Belli Bal Membran Prosesi Uygulama Alanlar
Son yirmi ylda gelitirilen membran prosesleri sayesinde kt kalite sularn gvenilir,
emniyetli ve ekonomik olarak kullanmnn mmkn olduu kantlanmtr. Membran
proseslerinin belli bal kullanm alanlar aada zetlenmitir:

Yer alt suyunun tuzlu su geiini nlemek zere tekrar yklenmesi, (bu amala
kullanlacak artlm suyun iilebilir su kalitesine getirilmesi gerekmektedir) (13),
Dolayl iilebilir su olarak, (iilebilir su kalitesine getirilmi suyun rezervuarlara
alnmas, burada bir sre bekletilmesi ve tekrar artm iin ebekeye geri verilmesi),
Dorudan iilebilir su olarak,
Sulama suyu olarak, (artlm sudaki mineral seviyesine gre MF sonras RO da
gerekebilir),
Endstrinin tekrar kullanm, (Boiler a besleme, soutma suyu olarak veya uygun
dier proseslerde).

Membran prosesi ile artlarak tekrar kullanm mmkn olan atksu kaynaklar evsel atksular
veya endstriyel alanlarda kanal ve nehirlerdeki kirlenmi yzey sulardr. Kirlenmi yzey
sular durumunda, artlacak suya artlm kanalizasyon suyu karm olmas olasdr.
Endstriyel atksu artma tesisi klar da kaynak olabilir. Ancak gda iki ve salkla ilgili
dier endstrilerde membran prosesi k iilebilir su kalitesine getirilse dahi bu
endstrilerde kullanlmaz.
Membran teknolojileri bir ok atksuyun artmnda kullanlr. rnein: Yar geirgen
malzeme retimi ve baz metal ve oksit retimi gibi proseslerde ok saf su kullanlr ve proses
sonunda znm ve askda kat ierii yksek bir atksu oluur. Bu tr atksularn
artmnda MF veya MF +RO prosesleri ile etkin kat giderimi saland belirtilmektedir
(14). Organik ve inorganik kirlilii yksek dzenli p depo alan sznt sularnn artmnda;
metal retiminden kaynaklanan ve znr ya ieren atk sularn artmnda; metal ileme
ykama sularnda zc-su , ve ya-su karmlarnn artmnda da membran prosesleri
kullanlr. Tekstil endstrisindeki slak prosesler boya, deterjan ve askda kat ynnde ok
yksek kalitede ve miktarda su gerektirir. Atksu artma tesisi knn dearj standartlarn
salamas iin konvansiyonel fiziko-kimyasal ve biyolojik artma tesisleri kullanlr. Artlm
su kn retim prosesine geri dndrebilmek iin ise konvansiyonel artma tesislerine ilave
olarak daha ileri artm gerekmektedir. Aktif amur knn UF ve RO proseslerinden
geirildikten sonra tekstil endstrisinin tm slak proseslerinde kullanlabilecei
belirtilmektedir (15). Evsel atksularn MF ve UF yntemleri ile artm deneysel ve pilot
lekli sistemlerde denenmi, byle sistemlerin ksmen ticari boyutta retimi yaplmtr.
Evsel atksularla membran prosesi sonras tekrar kullanm iin uygun su kalitesine
ulaabildii (KOI<30 mg/l, BOI<10mg/l, TOK<10mg/l, bulanklk=1NTU, AKM=2mg/l)
gsterilmitir (16). Kat endstrisi atksularnn havasz ve/veya haval artm knn iki
kademeli UF-RO sisteminden geirilerek %60 nn proseste tekrar kullanmnn mmkn
olduu belirtilmektedir (17).
225

6.12.1.2. Membran eitleri

Membranlarn performansn, geirimsizlik derecesi, znen madde akmn reject etme
derecesi, geirim derecesi ve zcnn membrandan geme kolayl gibi kriterler belirler.
Selloz asetat membranlar bu kriterlerin kombinasyonunu saladndan yaygn olarak
kullanlrlar. Gnmzde kullanlmakta olan deiik membran tipleri ve bunlarn deiik
biimlerde bir araya getirildii deiik modller vardr. En yaygn membran eitleri; borulu,
hollow fiber, spiral kvrlm ve plaka ve ereve eklindeki membranlardr.
Membran yzeyinde tutunan ve ken maddelerin membran deliklerini tkamasn nlemek
iin trblansl ak artlarnn salanmas gerekmektedir (Reynolds saysnn 2000 in stnde
olmas gerekir). Bu da genellikle k akmnn geri devri ile salanr. Membranlarda
tkanmay nlemek iin askda madde, bakteri ve kebilen iyonlarn n artmla giderilmesi
nerilmektedir.
Kpklenmeyi nlemek ve bakteri/virs ve besin elementi giderimini salamak zere
membran prosesine ilave olarak aktif karbon adsorpsiyonu ve floklasyon prosesleri
uygulanr.
6.12.1.3. Membran Performans
Membran performans ak ve giderme verimi ifadeleri ile belirtilir. Ak birim zamanda
membrann birim alanndan geen akm miktardr (m3/m2/sn veya l/m2/saat). Giderme verimi
ise membrann tuttuu madde miktarnn lsdr. Membranlarn performansn etkileyen
faktrler aada verilmitir:
Basn: Ak, uygulanan basn ile membrandaki ozmotik basn fark ile artar. Uygulanan
basn ne kadar fazla ise ak da o kadar fazladr. Ancak membrana uygulanabilecek basn
limitlidir. Genellikle 68 atm olarak alnr. Uygulamada 27-41 atm olarak alnr (18).
Scaklk: Ak besleme atksuyu scakl ile artar. Standart scaklk 21oC olarak verilmektedir,
ancak 29oC a kadar scaklklar tolere edilmektedir. 29oC n stndeki 38oC a kadar olan
scaklklar membrann bozulmasn hzlandrmakta olup uzun sre iletmeye dayanamaz.
Membran dizili younluu: Birim hacme yerletirilebilinecek membran alan olarak
tanmlanr. Bu faktr ne kadar bykse sistemden kan toplam ak da o kadar byk olur.
Tipik membran younluu 160-1640 m2/m3 olarak verilmektedir (18).
Ak: Borululu sistemler iin ak 6x10-3-10,2x10-3 m3/m2/gn, plakal sistemler iin ise 6,1x101
-10,2x10-1 m3/m2/gn dr. Ak altrma sresi ile ve 1-2 yl iletmeden sonra azalr.
Geri kazanm faktr: Sistemin kapasitesini gsterir, uygulamada ulalan maksimum deer
%80 dir. Daha yksek geri kazanm faktr proses suyunda daha yksek tuz konsantrasyonu
olduunda ulalr. Yksek konsantrasyonlarda membrann yzeyinde kme fazla olur, bu da
iletme veriminin dmesine neden olur.
Tuzun reject etme: Atksudaki tuzun reject etme kullanlan membrann tip, karakter ve
atksudaki tuzun konsantrasyon dalmna baldr. Bu deeri %95 alnr.

226

Membran mr: Atksudaki fenol, bakteri, mantar gibi maddelerin varl, yksek scaklk ve
yksek veya dk pH deerleri membran mrn etkiler. Membranlar en fazla iki yl
kullanlrar.
pH: Selloz asetat membranlar yksek ve dk pH larda hidroliz olurlar. Optimum iletme
pH aral 4,5-5,5 tur.
n artma: Membran sistemlerinin Toplam znm Kat (TK) miktar 10 000 mg/l nin
stndeki besleme akmlarna dorudan uygulanmas uygun deildir. Bunun dnda kalsiyum
karbonat, kalsiyum slfat, demir oksit ve hidroksitleri, mangan ve silikon, baryum ve
stronsyum slfat, inko slfr ve kalsiyum fosfat gibi tabakalama yapan maddelerin n
artma ile kontrol altna alnmalar gerekir. Bu maddeler pH ayarlamas kimyasal artm,
ktrme, inhibisyon ve filtrasyon gibi yntemlerle kontrol altna alnabilirler. Organik
kalntlar ve bakteri filtrasyon, karbonla n artm ve klorlama ile kontrol edilebilir. Ya ve
gres ise membrann yzeyini saracandan ve tkanmaya neden olacandan membran prosesi
ncesi giderilmelidir.
6.12.2. Kimyasal Oksidasyon
Kimyasal oksidasyon ile atksulardaki kirleticiler son rnlere veya daha kolay ayrabilen
veya adsorpsiyon ile uzaklatrlabilen ara rnlere dntrlr. Kimyasal oksidasyon pH ve
katalizatr varlna baldr.
6.12.2.1 Ozonlama
Ozon normal scaklk ve basnta gaz halindedir. Ozonun suda znrl, scakla, ozonun
gaz fazndaki ksmi basncna ve pHa baldr. Ozon kararsz olup kendi kendine bozunma
hz scaklk ve pHa baldr. Bozunma OH- iyonu, O3 n radikal bozunma rnleri, znen
organik maddelerin bozunma rnlerine, alkali, gei metalleri, metal oksitler ve karbon gibi
maddelerin varln ile katalizlenir. Pratik olarak doymu hidrokarbonlarn ve halojenli
alifatik maddeler gibi reaktif olmayan maddelerin tam paralanmas sadece O3 ile mmkn
olmaz. Ozon ses veya ultraviyole gibi harici bir enerji kayna ile birlikte kullanldnda
refraktr (kararl) maddelerin paralanmas salanr.

Organik maddelerin ozonla oksidasyon mekanizmas yledir:

1. Alkollerin aldehitlere ve sonradan organik asitlere oksidasyonu:
O
RCH 2 OH 3 RCOOH

(6.20)

2. Oksijen atomunun aromatik halkaya girmesi

3. Karbon ift bann almas
Ozon kuru havadan veya oksijenden yksek voltajda elde edilir. Teorik olarak 1kilowat-saat
elektrik enerjisinden 1058 gram ozon retilebilir, pratikte ise bu deer 150g/kW-h dir.

227

Ozonlama dezenfeksiyon renk ve bakiye refraktr organik madde gideriminde kullanlr.

Ozonlama sonucu refraktr organikler daha kolay paralanan organiklere dneceinden
ozonlama k suyun BOIsi girie kyasla daha yksek olabilir (Tablo 6.31).
Ultraviyole (UV), ozon molekllerini ve organik maddeleri aktive ederek organik madde
giderimini arttrr. Bu yolla pestisitlerin CO2 ve H2Oya paralanmas mmkn olmaktadr.
Tablo 6.31. Biyolojik artm ktrme tank k ozonlama sonular
F/M=0.15
F/M=0.60
Parametre

60

60

BOI,mg/l

27

22

97

212

KOI,mg/l

600

154

1100

802

pH

7,1

8,3

7,1

7,6

Org-N,mg/l

25.2

18.9

40

33

NH3-N,mg/l

3,0

5,8

23

25

Renk(Pt-Co)

3790

30,0

5000

330

155mgO3/dak ykleme
6.12.2.2. Hidrojen Peroksitle Oksidasyon
Hidrojen peroksit demir katalizrl ortamda (OH*) radikali oluturur. Hidroksil radikali de
ozon gibi organik maddelerle reaksiyona girer:
Fe+2 + H 2O2 Fe+3 +OH

_ *

(6.21)

Fe+3 + H 2O2 Fe+2 +* HO2 + H +

(6.22)

OH + RH R* + H 2O

(6.23)

R* + H 2O2 ROH +* OH

(6.24)

OH + Fe+2 OH _ + Fe+3

(6.25)

+ OH

Hidrojen peroksitle slfr oksidasyonu:

Asidik veya ntr pHda reaksiyon sresi 15-45dakika:
H 2O2 + H 2 S 2 H 2O + S

(6.26)

(Fe katalizli pH=6,0-7,5) reaksiyon sresi1-2 saniye)

Bazik pH reaksiyon sresi 15 dak:
4 H 2O2 + S

SO4 2 + 4 H 2O

(6.27)

228

Hidrojen peroksit ile siyanr oksidasyonu:

CN _ + H 2O2 CNO _ + H 2O (pH=9.5-10.5)

(6.28)

CNO _ +OH _ + H 2O CO3_ 2 + NH 3

(6.29)

Toksik atksularn hidrojen peroksitle oksidasyonunda toksisite ile birlikte organik madde
miktar da azalr. Baz tipik sonular Tablo 6.32 de verilmitir.
Tablo 6.32.Konsantre atksularn katalizli hidrojen peroksit oksidasyonu
rnek
TOK(mg/l)
KOI(mg/l)
BOI(mg/l)
LC50
Atksu 1
H2O2 ncesi
H2O2 sonras
Giderim,%

92
52
43,4

301
184
38,9

135
57
57,8

16,3
29,7
-

Atksu 2
H2O2 ncesi
H2O2 sonras
Giderim,%

2150
95
95,5

2040
850
58,3

300
42
86

2,4
3,0
-

Artm verimi hidrojen peroksitin kabul edilebilir bir yan rn oluturma derecesine baldr
(6.30):
f =

H 2O2
HPDL

(6.30)

Burada:
F
: H2O2 gereksinimi oran,
H2O2 : kullanlan hidrojen peroksit, mg/l,
HPDL :2.13x balang KOI, mg/l
Hidrojen peroksit UV ile kombine olarak asetat, organik asit ve patlayclarn oksidasyonuna
uygulanm UV nin oksidasyon hzn arttrd grlmtr.
6.12.3. Adsorpsiyon
Adsorpsiyon, znm maddelerin uygun bir ortamda toplanmasdr. Ortam sv ile gaz, kat,
veya dier bir sv arasnda olabilir. Burada sadece kat-sv arasndaki adsorpsiyondan sz
edilecektir. Gemite adsorpsiyon prosesi atksu artmnda kullanlmyordu. Daha iyi kalitede
artlm su gereksinimi aktif karbon ile adsorpsiyon prosesinin kullanm konusunu gndeme
getirmitir.
Atksularn ou olduka kompleks yapda olup ierdikleri maddelerin adsorplanma
kapasiteleri farkldr. Molekler yap, znrlk gibi zellikler adsorplanma kapasitesini
etkiler (Tablo 6.33).

229

Tablo 6.33. Molekler yap ve dier faktrlerin adsorplanma kapasitesine etkisi

znm maddenin znrl arttka adsorplanabilirlii azalr
Dall zincirler dz zincirlere kyasla daha kolay adsorplanabilir, zincir uzadka
znrlk azalr.
lgili gruplar adsorplanmay etkiler
lgili grup
Hidroksil

Etkileme tarz
Genellikle adsorplanmay azaltr, Bu azalmann derecesi ana
molekln yapsna baldr
Amino
Etki hidroksile kyasla biraz daha fazladr. Birok amino asit hid
adsorplanmaz
Karbonil
Etki karbonil grubunun bal olduu ana maddeyegre deiir.
Glioksilik asit asetik asitten daha kolay adsorplanr, fakat daha
yksek ya asitleri durumunda benzer kolaylk grlmez.
ifte ba
Karbonilde olduu gibi deiken etkiler
Halojenler
Deiken etki
Sulfonik
Genellikle adsorplanmay drr
Nitro
Adsorplanmay arttrr
Kuvvetli iyonize zeltiler zayf iyonize olanlar kadar kolay adsorplanmazlar
Byk molekller kklere kyasla daha kolay tutunabilirler
Dk polariteli molekller yksek polaritedekilere kyasla daha kolay tutunabilirler

6.12.3.1. Adsorpsiyon Formlasyonu

Pratik uygulamalarda Freundlich izotermi kullanlr:
X
= kC1 / n
M

(6.31)

Burada:
X
: adsorplanan maddenin arl
M
: adsorbantn arl
C
: zeltide kalan konsantrasyon
k, n : scaklk, adsorbant ve adsorplanacak maddeye bal sabitler
Freundlich izotermindeki sabitler 6.31 denklemi tekrar yazlarak ve C ye kar X/M izilerek
bulunur.
log

X
1
= log k + log C
M
n

(6.32)

6.12.3.2. Karmn Adsorpsiyonu

Bir karmda her bir maddenin adsorplanma kapasitesi tek bir maddenin adsorplanma
kapasitesinden dktr ancak adsorbantn adsorplama kapasitesi tek bir madde olmas

230

durumuna gre daha yksektir. Yarmaya dayal inhibisyon,molekl bykl adsorplanma

eilimleri ve konsantrasyonlarna baldr. Endstriyel uygulamalarda 1 saatin altndaki temas
sreleri kullanlr. Adsorpsiyon hz aktif karbon dozu ile artar.
6.12.3.3. Aktif Karbonun zellikleri
Aktif karbon odun, lignin, bitml kmr, linyit ve petrol kalntlarndan yaplr. Atksu
artmnda ounlukla orta uuculukta bitml kmr veya ligninden retilmi Granl Aktif
Karbon (GAK) kullanlr. Aktif karbon retildii kaynak ve aktifletirilme tarzna bal olarak
zgn zellikleri vardr. Bitml kmrden yaplm granl aktif karbonun gzenek boyutu
kk, yzey alan byk, yn younluu en yksektir. Linyitten retilmi aktif karbonun
ise gzenek boyutu yksek, yzey alan dk yn younluu en dktr.
Adsorpsiyon kapasitesi, atksudaki KOI, renk, fenol gibi kirleticilerin giderim derecesidir.
Adsorpsiyon kapasitesinin belirlenmesinde kullanlan eitli testler vardr. Tat ve koku
maddelerini gidermede fenol says, dk molekl arlkl maddelerin (<2m) gideriminde
iyot says, yksek molekl arlkl maddelerin gideriminde (1-50m) melas says bantlar
kullanlr. Genellikle atksuda dk molekl arlkl organikler arlkl ise yksek iyot
sayl, yksek molekl arlkl organikler arlkl ise yksek melas sayl aktif karbon ile
daha etkin giderim salanabilir.
6.12.3.4. Srekli Akl Karbon Filtreler
Karbon filtreler, filtre yatandan geen su miktar arttka madde giderimi artacandan
kararl olmayan proses olarak dnlebilirler. GAK yatanda sorpsiyonun olduu blge,
Ktle Transfer Blgesi (KTB) olarak adlandrlr. Atksu, ykseklii KTB kadar olan
blgeden getiinde sudaki kirletici konsantrasyonu minimuma inmi olur. KTB blgesinin
aasnda daha fazla adsorpsiyon olmaz. Filtrenin st tarafndaki granl karbon organik
madde ile doyduunda KTB blgesi krlma olana kadar aaya doru kayar (ekil 6.12).
GAK yatanda KTBnin olumas iin minimum bir temas sresi gereklidir. Bo yatak temas
sresi ok ksa ise (hidrolik ykleme ok bykse) KTB nin uzunluu GAK yata
yksekliinden fazla olacandan adsorplanabilecek kirletici aktif karbon tarafndan tamamen
giderilemeyecektir.
6.12.3.5 Karbon Rejenerasyonu
Ekonomik sebeplerle kullanlm (doymu) karbon rejenere edilmektedir. Rejenerasyonda
karbonun gzeneklerindeki adsorplanm olan maddelerin uzaklatrlmas gerekmektedir.
Rejenerasyon termal, buharla, zc ekstraksiyonu, asit veya bazla muamele ve kimyasal
oksitleme yntemleri ile gerekletirilir. Termal rejenerasyon dndakiler yerinde
yaplabileceinden tercih edilirler. ok bileenli atksularn adsorpsiyonunun yapld aktif
karbonun rejenerasyonunda bu yntemlerle yksek verim salanamaz. Rejenerasyon srasnda
arlka %5-10 orannda karbon kayb olur. Rejenere edilen karbonda gzenek boyutundaki
deiiklik, gzeneklerde birikim gibi nedenlerle bir sonraki kullanmda bir nceki kullanma
kyasla kapasite dkl olmaktadr.

231

ekil 6.12. Ktle transfer zonunu gsteren aktif karbon krlma erisi
6.12.4. yon Deitirme
yon deitirme atksudaki istenmeyen anyon ve katyonlarn giderilmesinde kullanlr.
Katyonlar hidrojen veya sodyum ile anyonlar ise hidroksil iyonlar ile yer deitirir. yon
deitirici reineler, organik ve inorganik yapdaki maddelere bal fonksiyonel gruplardan
olumaktadr. Atksu artmnda kullanlan iyon deitirici reineler przl boyutlu
yaplarn iine organik maddelerin polimerizasyonu ile yaplan sentetik reinelerdir.
Reinelerin iyon deitirme kapasitesi reinenin birim ktlesindeki fonksiyonel gruplarn
says ile belirlenir.
yon deitirme reineleri pozitif iyonlar deitiriyorsa katyonik, negatif iyonlar
deitiriyorsa anyonik olarak adlandrlrlar. Katyon deitirici reineler slfonik gibi asidik
fonksiyonel grup, anyon deitirici reineler ise amin gibi bazik fonksiyonel grup ierirler.
yon deitirici reineler fonksiyonel grubun yapsna gre snflandrlrlar. rnein: kuvveti
asit, zayf asit, kuvvetli baz, zayf baz gibi. Asitlik veya bazln kuvveti fonksiyonel grubun
iyonizasyon derecesine baldr. Yani slfonik asit fonksiyonel gruplu bir reine kuvvetli
asidik katyon deitirici reine olarak davranacaktr.
En yaygn kullanlan kuvvetli asit iyon deitirici reine stiren ve divinilbenzenin
kopolimerizasyonu ve oluan kopolimerin slfonlanmas ile retilir. Karlkl balanma
balangtaki monomer karmndaki divinilbenzen oran ile kontrol edilir.
Dier iyon deitirici reineler iin en yaygn fonksiyonel gruplar zayf asit olarak karboksil
(-COOH), kuvvetli baz olarak drt deerlikli amonyum (-R3N+OH-), zayf baz olarak da
amindir (-NH2 veya RNH).
Reaksiyonlar kimyasal dengeye bal olup bir iyonun dieri ile yer deitirmesinden ibarettir.
Sodyum evrimli bir katyon deiimi reaksiyonu aada verilmitir:

232

Na2 .R +Ca +2 Ca.R + 2 Na +

(6.33)

Burada R reineyi temsil etmektedir. Sodyumun tm kalsiyum ile yer deitirdiinde reine
yata iinden konsantre sodyum iyonu zeltisi geirilerek rejenere edilir. Bylece reaksiyon
tersine dner ve kalsiyumla sodyum yer deitirir. Rejenerasyon iin %5-10 luk tuz zeltisi
kullanlr:
2 Na + +Ca.R Na2 .R +Ca +2

(6.34)

Hidrojen evrimli katyon deiiminde de benzer reaksiyonlar olur:

Ca +2 + H 2 .R Ca.R + 2 H +

(6.35)

%2 ve %10 luk H2SO4 ile

Ca.R + 2 H + H 2 .R +Ca +2

(6.36)

Anyon deiiminde de anyonlar hidroksil iyonlar ile yer deitirir:

SO4_ 2 + R..(OH ) 2 R.SO4 + 2OH _

(6.37)

%5-10 luk sodyum hidroksit rejenerasyon iin yeterlidir:

R.SO4 + 2OH _ R.(OH ) 2 + SO4_ 2

(6.38)

yon deiiminde performans ve maliyet reinenin iyon deitirme kapasitesi ve rejenerantn

miktarna baldr. Yatak kapasitesi 1 litre yatak hacmi iin edeer olarak verilir. Baz
durumlarda (kg CaCO3/yatak hacmi) veya (iyon ktlesi/yatak hacmi) olarak da verilir. Benzer
ekilde atksudaki giderilecek iyonun miktar (edeer/litre artlacak su) olarak verilir.
Sabit yatakl iyon deitiricilerde yatan iletme kapasitesi ile kullanlan rejenerant miktar
ilikilidir.
Kompleks organik atksu durumunda gerekli tasarm parametrelerini saptamak zere
laboratuar lekli sistemlerde alma yaplmas nerilmektedir. Deneysel almalar sonunda
reine kullanm ve rejenerant verimlilii arasndaki iliki tespit edilerek sistemin optimum
iletme dzeyi seilir.
Endstriyel atksu artmnda iyon deitiricilerin kullanld en nemli alan kaplama
endstrileridir. Kaplama endstrisinde atk kaplama banyolarndaki kullanlm kromik asitin
geri kazanm iin, kromik asit banyo suyundaki dier iyonlar (Fe, Cr+3, Al gibi) gidermek
zere katyon deitirme reinesinden geirilir ve k suyu kaplama banyosunda tekrar
kullanlr.
6.12.5. Elektro-koaglasyon
Kolloidal karmlar destabilize etmek ve znm metal ve dier inorganik kirleticileri sulu
fazdan kat faza geirmek ve oluan kat faz filtreleme ile ayrmak iin kimyasal koaglasyon

233

yntemleri kullanlmaktadr. Kimyasal artmda alum, kire, demir tuzlar ve/veya polimerler
kullanlr. Bu prosesler sonucu yksek miktarda bal su ieren dolays ile filtrelenmesi ve
susuzlatrlmas zor yksek hacimde amur oluur. Kimyasal koaglasyonda artlm su
k toplam znm kat konsantrasyonu yksek olduundan endstriyel uygulamalarda
tekrar kullanm mmkn deildir.
Elektro-koaglasyon (EK), kimyasal madde kullanlmadan atksulardaki znm ve
askdaki katlar gidermede kullanlan bir artma yntemidir. EK prosesi, atksudan kontrollu
olarak elektrik enerjisi geirilerek partikllerin destabilize edilmesi, bylece stabil kelti
oluturarak atksudan ayrlmas prensibine dayanr. EK sistemlerinin dier kimyasal artma
sistemlerine kyasla kimyasal madde kullanlmamas ve az amur oluumu gibi stnlkleri
vardr. Elektrokoaglasyon nitesi ematik grnm ekil 6. 13 de verilmitir (19).
Atksuyun iinden elektrik akm geirildiinde metaller, hidrokarbonlar ve organik maddeler
de dahil olmak zere askdaki ve znm katlar destabilize olurlar. Destabilize olan
iyonlardan , farkl elektrik ykl paracklar birleerek (koagle olarak) kelti olutururlar.
Oluan kelti eitli ktrme yntemleri ile sv fazdan ayrlr. Prosesin uygulanmakta
olduu atksular ve potensiyel uygulama alanlar aada verilmitir:

Ar metal giderimi
Askda kat ve kolloid madde giderimi
Ya-su emlsiyonunun krlmas
Ya ve gres giderimi
Kompleks organiklerin giderimi
Bakteri ve virs giderimi
BOI, posfat ve azot giderimi

+
+
+

Fe+ Zn++
O2
PO -2 Cl

Ca+2
+

+
+

OH- -

Cr+3

K+
Cr+6
H+
Cd++ SO4-2

ekil 6.13 Tipik bir elektrokoaglasyon hcresi (20)

234

Bu yntemin uygulanabilecei baz alanlar ise:

Yer alt suyu temizlenmesi
Proses ykama ve durulama sular
me suyu artm
Evsel atksu artm
Soutma kuleleri
Membran filtrasyonu ncesi n artm
Mezbaha, et ileme
Otomobil retimi ve makine
Gda
amarhaneler
Kat ve kat ileme
Tekstil
Petrol ve gaz rafinerileri, petrokimyasal
emlsiyonlar
Elektrokoaglasyon prosesinin kimyasal koaglasyona kyasla birok stnl vardr. Bu
stnlkler ksaca (21),(22):

Ekonomik tasarruf: ilk yatrm 12 aydan ksa bir srede geri dnyor
ktrme sonras elde edilen artlm su kalitesi yksek: prosese geri
dndrlebilir ya da tekrar kullanlabilir
Dearj standartlar rahatlkla salanr (EPA), artm sonras dearj maliyeti der
Daha dk hacimde ve daha kolay suyunu verebilen amur elde edilir. (kimyasal
koaglasyonda yksek hacimli ve suyunu kolay vermeyen amur oluur)
filtrelenme hz %76 daha fazla olan %83 daha az amur oluur
Oluan amur EPAnn toksik karakterli amurlarla ilgili standartlarn salar
(kimyasal koaglasyonda oluan stabil olmayan metal hidroksitleri zararl atk
olarak snflandrlrlar)
letme giderleri birok standart artma ynteminden daha ekonomiktir.
Bakm ve iletmesi kolay, fazla yer kaplamaz

UYGULAMA
Problem 6.1:
Evsel atksuyunun artlaca askda byyen, karbon oksidasyonun ve nitrifikasyonun
birlikte gerekleebilecei, tek amurlu ve tam karml sistemlerden olan aktif amur
sisteminin nitrifikasyonu salayacak ekilde tasarm yaplacaktr (1). Gerekli bilgiler aada
verilmektedir:
Atksu debisi = 3400 m3/gn
n ktrmeden sonraki BOI = 200 mg/l
n ktrmeden sonraki TKN = 40 mg/l
Minimum scaklk = 15oC
Reaktrdeki znm oksijen konsantrasyonu = 2.5 mg/l
Atksu tampon kapasitesi, atksuyun pHn 7.2 veya zerinde tutacak ekildedir.
235

Tablo 6.14te verilen kinetik katsaylar kullanlacak olup, m 0.5 gn-1 alnacaktr.
zm:

Emniyet faktr 2.5 alnmtr.

Nitrifiyerlerin iletme artlar altnda maksimum byme hz belirlenir.
a) Tablo 6.9da verilen eitliklerden aadaki eitlik elde edilmitir;

Scaklk
dzeltme

O dzeltme
faktr

pH dzeltme
faktr

Bu eitlikte;
m = scaklk, O ve pHn belirlenen artlarnda byme hz
m = maksimum zgl byme hz
T = scaklk
O = znm oksijen
K02 = znm oksijen yar doygunluk sabiti = 1.3 mg/l
pH = iletme pH, yukardaki eitlikte pH =7.2 olduunda dzeltme faktr 1 alnr.
b) Bilinen deerler yerine konularak m hesaplanr;
m = 0.5 gn-1
T = 15oC
O = 2.5 mg/l
KO2 = 1.3 mg/l
pH = 7.2

= (0.5 gn-1) (2.5 / (1.3 + 2.5) )

= 0.33 gn 1
c) Maksimum substrat kullanm hz (k) hesaplanr;
k = m/Y
m = 0.33 gn-1
Y = 0.2
k = 0.33/0.2 = 1.65 gn -1
d) amur yann belirlenmesi:

Minimum cM,

1/ cM Yk - kd
Y = 0.2

236

k = 1.65 gn-1
kd = 0.05 gn-1
1/ cM = 0.2 (1.65) 0.05
= 0.28 gn 1
M
c
= 1/0.28 = 3.57 gn

EF (emniyet faktr) = 2.5 olduunda c tasarm deeri,

c = EF (cM ) = 2.5 (3.57) = 8.93 gn

e) Amonyum oksidasyonu iin substrat giderim faktr, Unun tasarm deeri,

f) k suyundaki amonyum konsantrasyonunun belirlenmesi

k = 1.65 gn-1
T = 15oC
N = k NH4+-N konsantrasyonu, mg/l
KN= 100.051T-1.158 = 0.4 mg/l
= 0.81 gn-1

N= 0.39 mg/l
g) Aktif amur prosesi iin BO5 giderim hznn belirlenmesi,

Y = 0.5 mgUKM/mgBO5
kd = 0.06 gn 1
c = 8.93 gn

237

U = 0.34 mg BOI5/mgUKM.gn
h) BOI oksidasyonu ve Nitrifikasyon iin gerekli hidrolik kalma zamannn belirlenmesi,

BOI oksidasyonu:

So = 200 mg/l
S = 20 mg/l
U = 0.34 gn-1
X = 2000 mg/l

Amonyum Oksidasyonu,

No = 40 mg/l
N = 0.39 mg/l
U = 0.81 gn-1
X = 2000 mgSS/l x 0.8= 160 mgUKM/l

Sonu olarak, nitrifikasyon prosesi iin gerekli hidrolik kal sresi tasarm almalarnda
esas alnr.
i) Gerekli havuz hacminin hesaplanmas:
V = Q* = 3400 m3/gn x 0.31 gn = 1054 m3
j) Toplam oksijen ihtiyacnn hesaplanmas:
Toplam oksijen ihtiyac aadaki eitlik ile belirlenir:
238

Q
So
S
8.34
f
Px
1.42
No
N
4.57

= atksu debisi
= giri BOI5, mg/l
= k BOI5 mg/l
= dnm faktr
= 0.68 (BOD5/BODL)
= biyoktle retimi
= dnm faktr (BODU/UKM)
= giri TKN, mg/l
= k TKN, mg/l
= dnm faktr (O2/NH4+-N)

Alternatif olarak, aadaki eitlikde oksijen ihtiyacn yaklak olarak belirlemede

kullanlabilmektedir:
O2 = Q (kSo + 4.57 TKN)
k = Nitrifikasyon sistemine dk BOI yklemelerinde dnm faktr, 1.1 ile 1.25
aralndadr.
k =1.15, emniyet faktr 2.5 alnarak hesap yaplmtr.
O2 (kg/gn) = 3400 [(1.15 (200) + 4.57(40)] x2.5x 10-3
= 3509 kg/gn
Problem 6.2:
Birleik tek amurlu nitrifikasyon/denitrifikasyon reaktrnde haval ve anoksik bekletme
srelerinin hesaplanmas.
Giri BO = 200 mg/l
Giri amonyum-azotu = 25 mg/l
k amonyum-azotu = 1.5 mg/l
k nitrat-azotu = 5 mg/l
Scaklk = 15oC
Yh = 0.55 mgVSS/mgBOI
kd(15oC) = 0.04 gn-1
UDN(15oC) = 0.042 mgNO3N/mgUKM.gn
znm oksijen konsantrasyonu = 2 mg/l
Xa = 2500 mg/l UKM
c = 8.9 gn denitrifikasyon iin
Vhaval = 0.71
f VSS = 0.8
zm:

Geri devir orannn hesab:

R = (25 1,5 )/ 5 1

239

R = 3,7

Toplam amur ya hesab:

c = 8,9/0,71
c = 12,5 gn

fVSSnin hesab:

fVSS = 0,73

sistemde haval (aerobik) blmdeki toplam hidrolik kal sresi hesab:

= 0,4 gn = 2,9 saat

anoksik bekletme sresi hesab:

DN = ( 1 0,71) (0,4)
= 0,12 gn = 2,9 saat

Denitrifikasyon iin gerekli anoksik bekletme sresi hesab:

DN = (25 1,5 - 5 )/ (0,042) (2500)

DN = 0,18 gn = 4,3 saat
DN DN olduundan yeni bir haval oran ile hesaplar tekrarlanr.
V haval =0.6 olsun.
c = 8.9/0.6 =14.8 gn

fVSS =

a =

0.8
0.72
1 + (1 0.8) x0.04 x14.8

0.55 x 200 x14.8

0.46
2500(1 + 0.04 x0.72 x14.8)

DN =(1-0.6)0.46 = 0.184 gn>DN = 0.18 gn olduundan

DN = 0.184 gn yeterlidir.

240

KAYNAKLAR

(1)Metcalf & Eddy, 1991. Wastewater Engineering, Treatment, Disposal and Reuse,
McGraw-Hill internationalEditions.
(2) Soli J. Arceivala, 2002. evre Kirlilii Kontrolnde Atksu Artm, Tata McGraw Hill
Publishing company limited.
(3) Recep leri, 2000, evre Biyoteknolojisi, Deiim yaynlar.
(4) Altnba, U., 2001. Nutrient removal from low strength domestic wastewater in sequencing
batch biofilm reactor, Water Science and Technology, Vol.44, No.1, pp 181-186.
(5) Gonalves, R.F. and Rogalla, F, 1994. Continuous biological phosphorus uptake in
submerged biofilters with nitrogen removal Water Science and Technology, Vol. 29, No.1011, pp.135-143.
(6)Shimizu, T., Tambo, N., Kudo, K., Ozawa, G., Hamaguchi, T., 1994. An anaerobic
fluidized pellet bed bioreactor process for simultaneous removal of organic, nitrogenous and
phosphorus substances Water Research, Vol.28, No.9, pp.1943-1952.
(7) Gonalves, R.F. and Rogalla, F, 1992. Continous biological phosphorus removal in a
biofilm reactor, Water Science and Technology, Vol. 26, No.9-11, pp.2027-2030.
(8)Hultman, B., Jnsson, K., Plaza, E., 1994. Combined nitrogen and phosphorus removal in
a fullscale continuous up-flow sand filter Water Science and Technology, Vol. 29, No.10-11,
pp.127-134.
(9) Gonalves, R.F. and Rogalla, F, 1992. Biological phosphorus removal in fixed films
reactors Water Science and Technology, Vol. 25, No.12, pp.165-174.
(10) Mogen Henze, Poul Harremoes, Jes la Cour Jansen, Erik Arvin, 1997. Wastewater
Treatment: Biological and Chemical Prosesses Second edition, Springer-Verlag Berlin
Heidelberg.
(11) Water Environmental Federation, 1998. Biological and Chemical Systems for Nutrient
Removal, A special publication.
(12) Bilstad T. 1997. Membrane Operations. Wat. Sci. Tech. Vol. 36, No.2-3, 17-24.
(13) Ernst, M., and Jekel, M. 1999. Advenced Treatment Combination for Groundwater
Recharge of Municipal Wastewater by Nanofiltration and Ozonation. Wat.Sci.Tech. 40, No.45, 277-284.
(14) http://www.kinetico.com/industrl/microfil.htm
(15) Ciardelli, G., Corsi, L., Marcucci, M., 2000. Membrane Separation for Wastewater Reuse
in the Textile Industry, Resources, Conservation and Recycling 31, 189-197.

241

(16) Ahn, K.H., Song, K.G. 1999. Treatment of Domestic Wastewater Using Microfiltration
for Reuse of Wastewater. Desalination, 126, 7-14.
(17) Yaln, F., Koyuncu, I., ztrk, ., and Topack, D. 1999. Pilot Scale UF and RO Studies
on Water Reuse in Corrugated Board Industry. Wat. Sci. Tech. Vol.40, No.4-5, 303-310.
(18) W.Wesley Eckenfelder, Jr., 1989. Industrial Water Pollution Control. McGraw-Hill
International Editions.
(19) http://www.powellwater.com
(20) http://www.kaselco.com
(21) http://www.apexprocess.com.au/coagulation2.htm
(22) N.P. Barkley, C Farrell, and T. Williams, 1993. Electro-Pure Alternating Current
Electrocoagulation, EPA/540/S-93/504.

242