350

UDC 811.163.41'367.625

SINTAKSA GLAGOLA*
Glagolski oblici, oni tzv. lini, predstavqaju obavezne konstituente reenice. Oni sami ili u konstrukciji sa drugim rijeima
konstituiu predikat, bez koga u stvari nema reenice u wenom standardnom vidu. Srpski jezik spada u one slovenske jezike koji su sauvali razuen glagolski sistem. U tome sistemu, kao to znamo, samo za
prolost imamo etiri glagolska oblika. I ove dvije iwenice mogle
su biti razlog za to to je srpska sintaksika nauka tokom prve tri etvrtine dvadesetog vijeka, ali u neto mawoj mjeri i kasnije, bila u
znaku sintakse glagola. Gotovo da i nema kod nas sintaksiara iz toga
vremena koji se izuavajui srpski jezik nije zanimao sintaksom glagola.
Kako je u ovome poglavqu uiwen pokuaj da se da opis znaewa i
funkcionisawa glagolskih oblika u savremenom srpskom jeziku, u wemu
su kao i u cijeloj kwizi, u potrebnoj mjeri uvaavani svi oni rezultati do kojih je srpska sintaksika nauka dola u dvadesetom vijeku. U to
se moe lako uvjeriti svako ko se bude udubqivao u ovu kwigu. Naime,
poznato je u naoj strunoj javnosti da je prekretnicu u izuavawu znaewa i funkcija glagolskih oblika u srpskom jeziku oznaio rad Aleksandra Belia pod naslovom O sintaksikom indikativu i relativu. U
ovome radu Beli je na osnovu dostignua tadawe lingvistike nauke
u Evropi i na osnovu rezultata do kojih su doli srpski i hrvatski
sintaksiari ponudio teorijske okvire za izuavawe glagolskog sistema
u sintaksi srpskog jezika. Najkrae reeno, ta teorija se ogleda u tome
da se pri izuavawu sintakse glagolskih oblika uzima u obzir odnos
izmeu dva momenta momenta govora i momenta vrewa radwe iskazane glagolom. Radwa iskazana glagolom pripada sintaksikom indikativu ako se direktno orijentie prema momentu govora, ako se ne orijentie direktno prema ovome momentu ona pripada sintaksikom
relativu. Ovaj rad je znaio veliki pomak u sintaksikoj nauci onoga
vremena. Meutim, profesor Aleksandar Beli se nije bavio funkcionisawem glagolskih oblika na osnovu obimnijeg korpusa. Zato on i nije uoio da se sva znaewa i funkcije srpskih glagolskih oblika ne mogu sagledati kroz wihovo svoewe na odnos izmeu pomenuta dva momenta (momenta govora i momenta vrewa radwe). Kao posqedica toga
bila je esta neusaglaenost meu srpskim sintaksiarima u tretirawu
pojedinih sluajeva upotrebe glagolskih oblika.
U ovoj sintaksi glagola uiwen je pokuaj da se opis zasnuje na
uvaavawu dostignua do kojih je na ovome planu dola sintaksika
nauka, prije svega u svijetu slavistike pa i srbistike u woj, posqedwih decenija dvadesetog vijeka.
* Re na predstavqawu kwige Sintaksa savremenoga srpskog jezika: prosta reenica,
u Matici srpskoj, 30. novembra 2005.

351
Tako se ovdje u punoj mjeri uvaava iwenica da se u srpskom jeziku glagolskim oblicima saoptava o dva vida radwi kako one u
objektivnoj stvarnosti i bivaju. Naime, kao to se predmeti predstavqaju referencijalno i nereferencijalno, i radwe ili situacije mogu
biti predstavqene kao pojedinane, konkretne u odreenom vremenskoj
taki, tj. referencijalne, ili se predstavqaju kao neogranieno mnotvo, neogranieno ponavqane ili uoptene nereferencijalne. Uzimawe u obzir ove iwenice omoguuje pored ostalog i to da se smawi
broj sluajeva gdje razni sintaksiari prouavajui sintaksu glagola
daju razliita viewa istih jezikih datosti. Na ova dva vida upotrebe
glagolskih oblika upozorava se posqedwih decenija i na drugim stranama slovenskog svijeta. Takvo stawe stvari u vezi sa funkcionisawem
glagolskih oblika konstatovano je u novije vrijeme u naoj sintaksikoj nauci. Prva je na to direktno skrenula pawu prof. Milka Ivi.
Autor ovoga poglavqa u vie navrata je primjewivao ovakav pristup
sintaksi glagolskih oblika u mawim i veim radovima i imao priliku
da provjeri wegovu svrsishodnost. Ono to je ovdje potrebno makar pomenuti jeste to da je repertoar glagolskih oblika za iskazivawe jednog
i drugog vida glagolskih radwi u srpskom jeziku gotovo identian. Posebni su donekle izbori i kombinacije glagolskih oblika sa drugim
lanovima reenice i uloga ireg konteksta. O tome kako funkcioniu glagolski oblici pri iskazivawu referencijalnih i nereferencijalnih radwi govori se u poglavqu o sintaksi glagola u ovoj Gramatici.
U ovome opisu znaewa i funkcionisawa glagolskih oblika uvaavana je i iwenica da je za srpski jezik karakteristino vremensko i
modalno transponovawe glagolskih oblika. Posebno je za srpski jezik
karakteristino vremensko transponovawa u prolost. Tu nije relevantna taka koju smo oznaili kao momenat govora. Zato se u ovome
opisu sintakse glagolskih oblika vremenske transformacije i opisuju
izvan teorijskih okvira indikativa i relativa. Time se teorija indikativa i relativa oslobaa onoga to se pod wu objektivno, prema kriterijumima same te teorije, i ne moe podvesti.
Pored ove dvije novine u ovome opisu glagolskih oblika unesen je
i izvjestan broj dopuna naim znawima o sintaksi pojedinih glagolskih oblika do kojih je naa sintaksika nauka dola u posqedwim decenijama dvadesetog stoqea. Na primjer, danas znamo da pluskvamperfekat nije glagolski oblik u nestajawu, da on ima svoj domen upotrebe,
znamo da se posebno rijetko javqa pluskvamperfekat od imperfektivnih glagola, znamo i zato je sve to tako. Znamo isto tako da je potencijal gotovo jedini glagolski oblik koji je u mogunosti da iskazuje ponavqane prole radwe perfektivnog vida. Oba ova primjera nam svjedoe, izmeu ostalog, i o iwenici da ne mora uvijek postojati simetrija izmeu perfektivne i imperfektivne forme glagolskog oblika.
Ova gramatika nije zamiqena tako da daje istorijat uewa o pojedinim jezikim datostima. Tako je i u poglavqu o sintaksi glagola izostala pria o ivoj diskusiji koja se kroz dvadeseti vijek vodila o ovoj
temi kod nas. Takoe, ni u ovome poglavqu, kao ni u kwizi u cjelini,

352
nije voena polemika sa prethodnim sintaksiarima i wihovim gledawima na pojedine probleme. Ako ima pomaka u odnosu na ranije nae
gramatike, oni se zasnivaju na sagledavawu i uvaavawu dostignua do
kojih je dola sintaksika nauka. A ve je reeno da su u punoj mjeri
uvaavani rezultati do kojih su doli nai prethodnici. Tako se, na
primjer, uprkos iwenici da se u ovoj kwizi teorija o sintaksikom
indikativu i relativu koju je dao profesor Aleksandar Beli primewuje drugaije i uprkos tome to je ispod krila te teorije izvuen
opis funkcionisawa glagolskih oblika pri reimu vremenskih transformacija, pokazalo da ta teorija i danas ima svoju naunu opravdanost
i da, po mome miqewu, dolazi do punog izraaja.
Autor ovakvih radova uvijek je u dilemi kako pristupiti preduzetom poslu, koji put da odabere. Tako se u ovome sluaju na jednom mjestu opisuju sva znaewa i funkcije jednog glagolskog oblika. A to nije
i jedini mogui izbor; moglo se krenuti i drugaije. Na primjer, mogao
se opisivati sistem glagolskih oblika za iskazivawe referencijalnih
radwi, pa sistem glagolskih oblika za iskazivawe nereferencijalnih
radwi, zatim vremenska transponovawe glagolskih oblika i na kraju
modalna transponovawa glagolskih oblika.
Nijedan postupak nije bez izvjesnih nedostataka. Opredjeqivawe za
jedan ili drugi pristup uvijek podrazumijeva i mirewe sa izvjesnim
nedostacima i makar ne sasvim ostvarenu equ da se ti nedostaci
uine to je mogue mawim.
Beograd

Sreto Tanasi

UDC 811.163.41'367

RAZGOVOR O SINTAKSI SRPSKOG JEZIKA*

Poglavqe Komunikativne funkcije" u Sintaksi srpskog jezika"
metodoloki predstavqa spoj sintakse i lingvistike pragmatike.
Svaki kvalitativni pomak u nauci podrazumeva ne toliko uvoewe
novog materijala za istraivawe, koliko promenu take posmatrawa koja se razlikuje od prethodne nainom sagledavawa celine i meusobnih
odnosa unutar we. Uvoewe u lingvistiku pojma komunikativne situacije ezdesetih godina prolog veka ukazalo je na neophodnost uzimawa u obzir wenih konstitutivnih elemenata: govornog lica, adresata, i
verbalnog delovawa ekvivalentnog radwi za koju ne postoji drugi nain
realizacije, osim reima. Takav nov pristup vezuju za ime filozofa
Oksfordske kole Xona Ostina, koji je prvi skrenuo pawu na to da
se izricawem iskaza ne samo prenosi informacija, ve se ostvaruju i
* Re na predstavqawu kwige Sintaksa savremenoga srpskog jezika: prosta reenica,
u Matici srpskoj, 30. novembra 2005.